Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ ora se ana vizva bhAratI kI samIkSA meMTa . niyuktipaMcaka [ AcArya bhadrabAhu ti racita dazavaikalki. uttarAdhya, AvArAMga, sUtra toga, dazAzrutaskaMdha kI niyuktiyoM ke mUlapATha. pAThAntara pAdaTippaNa, anuvAda, vistRta bhUmikA tathA vividha pariziSToM se samalaMkRta ] (khaNDa-3) vAcanA pramukha gaNAdhipati zrI tulasI pradhAna saMpAdaka AcArya mahAprajJa saMpAdikA DaoN. samaNI kusumaprajJA anuvAdaka muni dulaharAja jaina vizva bhAratI, lADanUM
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ samarpaNa puDA vi pArisa gamA ApApahANe jaNa jassa ni / sancappaoge pavarAttavassa, bhikkhussa tasraH ppaNihANaNvvaM / / jillAmA prazAraNa paSTa para hokara bhI apapradhAna thaa| satyayoga meM pravara cita thA, usI bhikSu ko vimala bhAva se| vinodi Agamaduddhabheta. taI muladdhaM NavaNIyamaccha rujjhAya-sajjhANa rayassa. niccha, jayarasa tassa paNihAnapuvvaM / jisane Agana rohana kara-kara, mAyA pravara pracura navanIta / zruta saddhyAna lInacira cintana, jyAcArya ko mila bhAva me|, vAhiyA jeNa suyarasa dhAra.. gaNa mato mamma mAse vi| jo he o ssa TAyagatsa. kAlussa talsa pagihANapuTataM / jisane zruta kI hAra jahAI saphala saMgha meM, mere mana meN| hetubhUta zruta-sampAdana meM, lAlapaNI ko vimala mana se /
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ graMthAnukrama 15-129 113 121 18. prakAzakIya saMketa--nirdezikA niyuktisAhitya : eka paryavekSaNa dazavaikAlika niyukti . viSayAnukrama * gAthAoM kA samIkaraNa *niyukti-gAthAeM - hindI anuvAda uttarAdhyayana niyukti * viSayAnukrama .gAdhAoM kA samIkaraNa * niyukti-gAthAeM * hindI anuvAda AcArAMga niyukti viSayAnukrama * gAthAoM kA samIkaraNa * niyukti-gAthAeM * hindI anuvAda sUtrakRtAMga niyukti * viSayAnukrama * gAthAoM kA samIkaraNa * niyukti-gAthAeM * hindI anuvAda dazAzrutarakandha niyukti * viSayAnukrama * niyukti kI gAthAeM * hindI anuvAda pariziSTa 1 bhASya-gAthAoM kA samIkaraNa , dazavakAlika bhASya .uttarAdhyamana bhASya 245 287 323 387 382 407 425 426
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 2. padAnukrama 3. ekArthaka 4dezI zabda 5. nikSiprA zabda 6 kala 7 paribhASAeM 8 kA subhASita 9 upanA aura pRSTAnta 10 dRSTivAda ke vikIrNa tathya 16. anya graMthI se tulanA 12. vizeSanAmAnukrama 13 vargIkRta vizeSa nuva 14 vargIkRta viSayAnukrama 15. prayukta graMtha sU
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya Agama-sampAdana kA kArya durUha hI nahIM, zramasAdhya, samaya-sApekSa, bauddhika jAgarUkatA evaM antaHprajJA ke jAgaraga kA pratIka hai| terApaMtha ke navama AcArya evaM jaina vizva bhAratI saMsthAna ke prathama anuzAratA gurudeva zrI tulasI ne 45 varSa pahale zodha ke kSetra meM bhagIratha prayatna kiyA thA, jisake sArathI bane vartamAna AcArya zrI mahAprajJa / isTa jJAnayajJa meM unhoMne apane dharma-parivAra ke aneka sAdhu-sAdhviyoM ko niyukta kiyA, phalasvarUpa battIsa AgamoM kA mUla pATha sampAdita hokara prakAzita ho cukA hai| bhagavatI bhASya, AcArAMga-bhASya aura vyavahArabhASya jaise mahattvapUrNa graMthoM kA kArya bhI pUrNa huA hai| ekArthaka koza, niza, devIroza, bhizu Agma-viSaya koza tathA jaina Agama vanaspatikoza bhI prakAzita hokara sAmane A cuke haiN| prastuta grantha 'niyuktipaMcaka' isI zrRMkhalA kI eka kar3I hai, jise sampAdita kiyA hai samaNI kusumaprajJAjI ne / niyukti AgamoM kI prathama vyAkhyA hai ata: vyAkhyAgraMthoM meM isakA mahatvapUrNa sthAna hai| ai AcArya bhadrabAhu dvArA nirmita haiN| inameM AgamoM ke mahatvapUrNa evaM pAribhASika zabdoM kI nikSepa paddhati se vyAkhyA kI gayI hai| nirmuktipaMcaka meM dazavakAlika, uttarAdhayana, AcArAMga, sUtrakRtAMga evaM dazAMzrutatkaMdha-ina pAMca niyuktiyoM kA samAhAra hai| niyuktiyoM kA hastapratiyoM se samAlocanAtmaka rUpa se pAu-saMpAdana prathama bAra prakAzita ho rahA hai, yaha saMsthA ke lie gaurava kA viSaya hai| grantha meM die gae pada-TippaNa niyuktiyoM kI gAthA-saMkhyA nirdhArita karane meM mahatvapUrNa bhUmikA adA karate haiN| isa graMtha meM pATha-saMpAdana tathA pATha-vimarza kA vaiziSTya to mukhara hai hI sAtha hI sAtha graMtha meM 14 mahattvapU pariziSTa bhI saMdRbdha haiN| gAthAoM kA hindI anubAda hone se graMdha kI mahattA aura adhika bar3ha gayI hai| hindI anuvAda meM manISI muni zrI dulaharAjajI kI zramaniSThA bola rahI hai| graMtha kI bRhad vyAkhyAtmaka bhUmikA niyukti sAhitya : eka paryavekSaNa' niyuktiyoM ke aneka gaMbhIra viSayoM ko spaSTa karane vAlI hai| zodha kArya dhairya, parizrama, niSThA, jAgarUkatA evaM sAtatya mAMgatA hai| samaNIzrI kusumaprajJAjI ne ina sabhI guNoM ko mana se jIyA hai| yahI vajaha hai ki grantha kI sampUrNa saMyojanA meM unakI pratibhA aura sAdhanaga mukhara huI hai| samaNI kusumaprajJAjI lagabhaga 20 varSoM se zodhakArya meM saMlagna haiN| isase pUrva ve vyavahAra bhASya evaM ekArthaka kroza kA saMpAdana kara cukI haiN| niyuktipaMcaka' kA sampAdana nArI gati kA gairava hai| AcArya zrI tulasI evaM AcArya zrI mahAna ne nArI jAti ko vidyA aura anusaMdhAna ke kSetra meM jo sAhasa, buddhi-vaibhava evaM Atma-vizvAsa diyA hai, yugoM-yugoM taka unakA kartRtva itihAsa meM amiTa rhegaa| graMtha kI preraNA aura dizA nirdezana kA prANa tattva hai-- zraddheya gurudeva tulasI evaM AcArya zrI
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 niryuktipaMcaka mahAprajJa / grantha kI pUrNAhuti meM muni zrI dulharAjajI kA avismaraNIya yogadAna rahA hai| unake anathaka zrama mArgadarzana evaM sampAdana kauzala ne hI grantha ko prakAzana taka pahuMcA hai| jaina vizva bhAratI Agama sAhitya prakAzana kI zrRMkhalA meM 'niryuktipaMcaka' jaise graMtharatna ko prakAzita kara vidvat pAThakoM evaM satya-saMdhitsuoM ko yaha grantha sauMpate hue gaurava kI anubhUti kara rahI haiN| sampUrNa niyukti sAhitya ko pAMca khaNDoM meM prakAzita karane kI yojanA hai, jisameM yaha tIsarA khaNDa 850 pRSThoM meM rASTrIya abhilekhAgAra, bhArata sarakAra ke Arthika saujanya se prakAzita ho rahA hai| prathama khaNDa prakAzanAdhIna hai| vidvavarga meM yaha grantha samAdRta hogA, isI azA aura vizvAsa ke sAtha sabake prati vinamra AbhAra jJApana | zrIcanda baiMgAnI jairitI lADanUM
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMketa-nirdezikA cUrNi A. acU Ani dazakAlika agastyasiMha cUrNi / pU anu. anuvAdaka cUpA cUrNi ke pAThAntara jaMbU jaMbUdvIpaprajJapti anudvAcU anuyogadvAra cUrNi jaMbUTI jaMbUdvIpaprajJapti TIkA AyAro jayadha. jayadhavalA AvAsU AcArAMga sUtra (saMpA. zUkiMga) jicU dazavakAlika jinasacUrNi aAcArAMga cUrNi jI jIvAjIcAbhigama ATI. AcArAMga TIkA jIcU jItakalpa cUrNi ATImA. AcArAMgaTIkA ke naThAntara jItabhA jItakalpabhASya AdhArAganiyukti jaina Agama... jaina Agama-sAhitya meM bhAratIya AvacU Avazyaka cUrNi samAja Avani Avazyakaniyukti jaina purANoM... caina purANoM kA sAMskRtika AvamaTI Avazyakaniyukti malanagari TIkA adhyayana abahATI Avazyakaniyukti hAribhadrIya TIkA jaina slA .. jaina sAhitya kA bRhad itihAsa uttarAdhyayana sUtra jJA. jJAtAdharmakathA uddhRta gAthA TIkA ucU uttarAdhyayana cUrNi TIkA ke pAThAntara uni uttarAdhyayananiyukti tattvArthasUtra uzAMTI uttarAdhyayana zAntyAcArya TIkA taMdulavaicArika usuTI uttarAdhyayana sukhabodhA TIkA tulanA oni oghaniyukti tRtIya saMskaraNa oniTI odhaniyukti TIkA dacU dazAzrutaskandha cUrNi onidroTI odhaniyukti droNAcArya TIkA dani dazAzrutaskaMdha nithukti kamA. kaSAyapAhur3a dazavaikAlika sUtra kauTi kauTilIya arthazAstra dazaacU dazavakAlika agastyasiMha cUrNi gAthA dazajicU dazavakAlika jinadAsacUrNi guNasthAna dazani dazavaikAlikaniyukti gojI gommaTasAra (jIvakANDa) dazahATI dazavakAlika hAribhadrIya TIkA gautamadharmasUtrANi dazruni dazAzrutaskaMdha niyukti caMdA caMdAvejjhaya prakIrNaka dasave. dasaveAliyaM taha uttarajjhayaNANi carsa caturtha saMskaraNa drASTavya ugA TIpA ta. | taMdula
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 : 14 dvic dvisaM gha. naMdIcU naMdImaTI naMdIhATI nigA nicU nibhA paMsaM paMkabhA paMcabhA paMva. pa padma pari mini ca piniTI pR. pracU pra. prasaM bRbhA bRbhApITI bha bhaA bhaTI bhA bhAga. bhAgA bhU ma majjhima manu ||mp dvitIya cUlA dvitIya saMskaraNa dhavalA naMdIcUrNi naMdI malayagiri TIkA naMdI hAribhadrIya TIkA niyukti gAthA nizItha cUrNi nizItha bhASya paMcama saMskaraNa paMcakalpabhASya paMcakalpa bhASya paMcavastu paNNavaNA, patra padmapurANa pariziSTa piMDa niyukti piMDa nirmuktiTIkA pRSTha prathamacUlA pradhAna prathama saMskaraNa bRhatkalpa bhASya bRhatkalpabhASya pIThikA TIkA bhagavatI bhagavatI ArAdhanA bhagavatI TIkA bhASya, bhASyakAra bhAgavata bhASyagAthA bhUmikA malayagiri TIkA majjhimanikAya manusmRti mano mabhA. mahApu mUlA rAvA. vA. pra. vi. vibhA vibhAkoTI vibhAmaheTI vyabhA vyA. zAMTI zAMTIpA SaT. SaD SaDTI. pasaM saM saMpA sama samaTI samapra. sU. sUcU. 1 sUcU. 2. sUTI sUni sthATI hari hATI hATI manonuzAsanam mahAbhArata mahApurANa bhUlAcAra tattvArtha rAjavArtika vAcanA pramukha vikrama saMvat vizeSAvazyakabhASya vizeSAvazyaka koTyAcArya TIkA vizeSAvazyaka maladhArI hemacandra TIkA vyavahAra bhASya vyAkhyAkAra uttarAdhyayana zAntyAcArya TIkA uttarAdhyayana zAntyAcArya TIkA ke pAThAntara SaTkhaMDAga niyukti paMcaka SaDdarzanasamuccaya SaDdarzanasamuccaya TIkA SaSTha saMskaraNa saMkhyA saMpAdaka, saMpAdana, saMpAdita samavAo samavAyAMga TIkA samavAoM prakIrNaka sUyagaDo sUtrakRtAMga cUrNi bhAga 1 sUtrakRtAMga cUrNi bhAga 2 sUtrakRtAMga TIkA sUtrakRtAMga niyukti sthAnAMga TIkA harivaMzapurANa dazavaikAlika hAribhadrIya TIkA hAribhadrIya TIkA
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti sAhitya : eka paryavekSaNa -- +-- ke 1. niyukti kA svarUpa 17 | sUtrakRtAMganiyukti 2. niyukti kA prayojana 18 | 12. dazAzrutaskaMdha evaM usakI niyukti 3. niyuktiyoM kI saMkhyA .nAmakaraNa 4. niyukti-racanA kA krama - racanAkAra 5. AcArya goviMda evaM unakI niyukti * adhyayana evaM viSaya-vastu 6. dazakAlika sUtra evaM usakI * dazA taskaMdhaniyukti * racanAkAra kA paricaya 13. niyuktiyoM kI gAthA-saMkhyA: eka ragnA kA uddezya anuciMtana nAmakaravara 14. niyukti meM nikSepa-paddhati * niyuuh| - 15, niyuktipaMcaka kA racanA-vaiziSTya ke racanAkAla 16. chaMda-vimarza bhASA-zailI 17. nirjarA kI taratamatA ke sthAna * adhyayana evaM viSayavastu 18. bhAvanAeM * dazakAlikaniyukti darzanabhAvanA 7. dazakAtA kI eka nana niti' . . jJAnabhAvanA 8. uttarAdhyayana sUtra evaM usakI niyukti 31 cAritrabhAvanA * nAmakaraNa tobhAvanA gariva * vairAgya bhAvanA * racanAkAlA 19. praNidhi/praNidhAna * adhyayana evaM vizayaratu 20. sAdhanA ke bAdhaka tattva * uttarAdhyayananirmukti 21. trivarga 9. AcArAMga sUtra evaM usakI niyukti 37 * dharma racanAkAra racanAkAla * bhASA evaM racanA-zailI 22. varNa-vyavasthA evaM varNasaMkara jAtiyAM * adhyy-| evaM viSayavastu .varNasaMkara jAtiyAM * AcArAMganiyukti .varNAntara ke saMyoga se utpanna 10. mahAparijJA adhyayana evaM usakI niyukti 43 | jAtiyAM mahAparijJA zabda.. 23. sthAvarakAya 11. sUtrakRtAMga evaM usakI niyukti sthAvarakAya meM jIvatva-siddhi *||makaraNa * pRthvIphAya racanAkAra evaM racanAkAla * apkAya * adhyayana evaM viSayavastu * tejaskAya .kAma 85
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. Anirnme 108 110 112 115 117 * vAyukAya .banaspatikAya 24. bhikSu kA svarUpa 25. bhikSAcaryA 26. dizA * dravya dizA kSetra dizA * tApa dizA * prajJApaka dizA * bhAva dizA * dizAeM aura gastuzAstra 27. karaNa * tithi ke anusAra karaNa- cakra . karaNa nikAlane kI vidhi .karaNa kA samApti kAla jAnane kI vidhi 28. kAvya * gadyakAvya * padyakAvya geyakAcya * caurNakAdha 29. yAtAyAtapatha 30. dhArmika saMskRti 31. dArzanika evaM saiddhAntika tathya 32. sAmAjika, Arthika aura rAjanaitika 100 sthitiyAM 33. itihAsa 34. vijJAna 35. svAsthya vijJAna 36. paravartI evaM anya graMthoM para prabhAva 37. Agama-saMpAdana kA itihAsa 38. niyukti-saMpAdana kA itihAsa 105 / 39. pATha-saMpAdana 40. niyuktiyoM kA anuvAda 41. prayukta prati-paricaya * dazavakAlika niyukti * uttarAdhyayana niyukti * AcArAMga niyukti * sUtrakRtAMga niyukti * dazAzrutaskaMdha niyukti 42. kRtajJatA-jJApana 119 120 122 124 125 106 129
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti sAhitya : eka paryavekSaNa zvetAmbara pararA meM mahAra-vA: aja bhI gyAraha aMgoM ke rUpa meM surakSita hai| digambara-parampara. ke anusAra una Agana saMdhoM kA kAlAntara meM lepa ho gayA isalie niyukti-sAhitya kI vizAla zruta rAzi kevala zvetAmra pArA meM hI mAra niyukti kA svarUpa jaina AganoM se yA graMtha tuTata cAra prakAra ke hai niyutiH. bhAgya. nirIka nvinti prAcInataga pAddha vyAlya hai / bhadrabAhu ne Avazyakaniyuvitta (gA 88) meM niyujita kA nirukta isa prakAra kiyA hai-'nijjuttA te atthA jaM baddhA teNa hoi nijjuttI' jisake dvArA sUtra ke sAtha artha kA nirNaya hotA hai, vaha niyukti hai| nizcaya rUpa se samyag artha kA nirNaya karanA tathA sUtra meM hI paraspara saMbaddha artha ko prakaTa karanA nivira kA uddezya hai| AcArya haribhadra ke anusAra kriyA. karaka bheda aura paryAyavAcI zabdoM dvArA pAbda kI vyAkhyA karanA yA artha prakaTa karanA nirukti/niyukita hai| jarmana vidvAna zAnTiyara ke anusAra niyuktima pradhAna raha se saMbandhiraH graMtha ke iMDeksa kA kArya karatI haiM tathA sabhI vistAra ghaTanAvaliyoM kA saMkSA me ullekha karatI haiN| vyAkhyA ke sadarbha meM anugama do prakAra kA hotA hai -sUtra-anugana aura niyukti-anugama : niyukti-anugama tIna prakAra kA hotA hai 1 nikSepaniyukti-anugama 2. upodghAniyukti-anugama 3 suutrshikniyukti-anugm|' pratyeka zabda ke kaI artha hote haiN| unmeM kauna sA artha prAsaMgika hai, isakA nAna nikSepaniyukti-anugama se karAyA jAtA hai| upodghAtaniyukti-Anugana meM chalatIsa prakAra se kAna yA viSaya kI manAMsa kI jAtI hai| tatppracAra sUtrasparzikaniyukti-anagama ke dvArA niyuktikAra sUtrAta zabdoM kI vyAkhyA prastuta karate haiN| niyuktikAra mUlagraMtha ke pratyeka zabda kI vyAkhyA na kara kevala vizeSa zabdoM kI hI vyAkhyA prastuta karate haiN| 1 (ka) vibhA 1086: jaM nicyA jUtA sutte atdhA bhIe vana'yA / teNeyaM nikuttI. niguttyaabhihaannaao| (kha) suTI 5.1 yojanaM yukti: arthavaTA nizcayenadhikyena vA yuktiniyanita: samyagarthaprakaTanama / niyuktAnA vA sUtreAje parasparasambadvAnAma bhAvibhAvana muktazabdamogAnniktiH / (ga AvanahI pa. 100 sUtrAmA varapara nijana saMbaMdhanaM niyaMtitaH / ghi abhiTI na. 4; ni Adhijye yojanaM muktiH sUtrArthayoyomo nityamavarithala evAste vAcya vAcakattayetyartha adhikA yosna niyuktistryate niyatA nacitA vA yojaneti / 2. AvhATI ga 363 / } Uttaridhyayana sutra. preface,page 50.51 / 4. vimA 972. kanTuttI tevigamA, mnovypgttvklaa| 5 bhiA 973, 5:54
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamipAka bhAgya sAhitya meM vyAkhyA ke tIna prakAra batAe gae haiM, unameM niyaMki kA dasa sthAna hai| prathama vyAkhyA meM ziSya ko kevala sUtra kA artha karAyA jAtA hai, dUsarI vyAkhyA meM niyujitta ke sAtha sUtra kI byAramya' kI jAtI hai tatha tIsarI vyAkhya! maiM niravazeSa--savAMgINa vyAkhyA kI jAtI hai| yahAM nijjuttimIsao kA duH2H artha ha bhI saMbhava hai ki dUsarI vyAkhyA meM ziSya ko sUtrAta artha kA adhyayana karAya jAtA hai, jise adharama kahA jAtA hai| vizeSAzyaka bhAgya kI prasta gAthA bhavatI 25/97 meM bhI prApta hai, parantu bhagavatI meM yaha kAlAntara meM prakSipta huI hai, aisA pratIta hotA hai| niyukti kA prayojana eka prazna sahaja upasthita hotA hai ki jaba pratyeka sUtra ke sAtha arthAgama rAMbaddha hai taba nira alaga se nithukiA ligane kI AyazyakatA kyoM par3I isa prazna ke uttara meM niyuktikAra raca; kahate haiM--'taha viya icchAvei vibhAsi sattAravAhI' avani 88) / satra meM artha niyukta hone para bhI madati kI vividha prakAra se pAra karake o 2.1 6 li. nirA kI racanA ke jA rahI hai| isI gAthA kI vyAkhyA karate hue vizeSAvazyaka bhASrakAra kahate haiM ki zrutaparimaTI meM hI artha siddha hai ata. abhivyakti kI icchA nahIM rakhane vAle niryuktamA AcArya ko ataoM para anugraha karane ke lie| kaha zruttariTI hI artha prAkaTya kI ora prerita karatI hai| udAharaNa dvArA bhASyakAra kahate haiM ki jaige ma.-citrakAra apane phalaka para citrita citrakathA ko kahA hai yA zanakA athavA aMguli ke sAdhana me usakI vyAkhyA karatA hai, usI prakAra pratyeka artha kA saralatA se bodha karane ke lie sUtrabaddha artho ko nimittakAra niyukti ke mAdhyama se abhivyakta karate haiN| jin bhadragaNi. kSamAzramaga ne 'icchAyei' pAnda kA dUsarA artha yA bAyA ki maMdabuddhi ziSya hI sUtra ka samyaga artha nahIM samajhane ke kAraNa guru ko prerita kara sUtra vyAkhyA karane kI icchA utpanna karavAtA hai| AcArya haribhadra ne meM kI vyAyA kI niSkarSataH hA jA sakatA hai ki nirmuktiyAM jaina agamoM ke vizeSa zabdoM meM pyaar| ratuta karane evaM artha-nirdhAraNa karane kA mahattvapUrNa upakrana hai| niyuktiyoM kI saMkhyA niyuktiyoM kI saMkhyA ke viSaya meM nizcita rUpa se nahIM kahA jA sakatA kyoMki naMdI sUtra meM jhA pratyeka Agaga kA paricaya prAra hai, vahAM gyAraha aMgoM ke paricaya-prasaMga meM pratyeka aMga para asaMkhya 1. vimaH 566: tuttAdhe balU mahato, bIo nitimIso bhaago| ta: niralasso. sa vi ho Aoge . 2 vibhA 1788.to sUparivari icchaveDa tarmagamchamaNa / ni vi tadatye. tu dgugghhue| 3. vibhA 1589; layaliziya pi maMlo gada paas:taantaa| pAra ya pahaladhuM. subaha taha mi | 4 mA 1056 iTAra vimasiuM meM, subArivADi na suTA buljhAmi / nAti I vA sIso, guramicchAvida cottuM je / / 5 aavhaattii1845|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ niryukta sAhitya eka paryavekSaNa niyukti hone kI uralelI hai| saMspeya zabda ke do dargoM meM sagajhA jA sakatA hai| pratyeka aMga para aneka niryagattayaM likhI gayIM athavA eka hI aMga para lirvI nitya kI / -mA nizicata nahIM thii| prazna upasthita hotA hai ki re nirNaya maya thIM? isake sammAna meM eka maMbhAna yaha kI jA sakA hai ki sUtrakAra ne hI sUtra ke sAtha niyaTayAM lilI hoNgii| ina nirmuktioM ko mAtra UrdhAra ma mAhA : sazatA hai| haribhadra ne bhI sUtra aura Arya meM paraspara niyojana ko nirganita kahA hai| isa dRSTi se 'saMkhejjAo nijjattIo' ka yaha artha adhika saMta lagatA hai ki sUtrAgana ra svayaM sUtrakAra meM UrthAgama likha, ve hI usta samaya niyuktimA lAhalAtI thii| dUsarA vikalpa yaha bhI saMbhava hai ki AcArAMra aura sUtrakRtAMga ke paricaya meM nadIkara ne 'saMkhejjAo nijjuttIo kA ullekha kiyA hogA lekina bAda meM pATha kI pAjharUpatA hone ke mA A AgamoM ke sAtha 'saMkhejjAo nijjuttIo pAu jur3a gyaa| abhI banAna meM jo niyukti sAhitya usAla hai, unake sAtha gaMdI sUtra meM varNita niyukti kA koI saMbaMdha nahIM lagara / Avazyakaniyukti meM AcArya drabAhu ne 1. nirmuktiyAM likhane kI pratijJA kI hai| unakA krama isa prakAra hai- 1. Avazyaka 2. dazakAlika 3. uttarAdhyayana 4. AcArAMga 5. sUtrakRtAMga 6 vAzrutaskaMdha 15 bRhatkalpa 8 vyabahara 9 sUryagrajJapti 10 RbhibhASita / haribhadra ne 'isibhAsiyANaM ca' zabda kI vyAkhyA meM devendraratatra Adi kI niyata kA bhI ullekha kriyA hai| vartamAna meM ina desa niryuSittayoM meM kevala : niyuktiyAM hI prAra haiN| aisA saMbhava lagatA hai ki bhadrabAhu ne Avazyakaniyukti meM dasa mantayAM likhane kI pratijJA kI lekina anivAkyasI racanA hI kara ske| dUsarA saMbhAvita vikatA yaha bhI 25 hai ki anya aga sAhitya kI gAMti phucha niyuttiyAM bhI kAla ke aMtarAla lanta hogiiN| isa saMdA meM DA samAragalajasa kA maMtvya hai-- lagatA hai saryaprajJapti meM jaina acAra-madi ke pratikUla muha upara tathA RSbhiASita meM nArada, mali gozAka Adi jaina parampara ke lie vivAdAspada vyanitye ka ullekha dekhakara AcArtha bhadrabAha ne pratijJA karane para bhI isa para niyukti likhane kA vicAra sthagita kara diyA ho athA yaha bhI saMbhava hai ki ina dena graMthoM 5. niyukti likhI gayI haiM para vivAdita viSayoM kA ullekha hone se inako paThana-pAThana se katara rasa gayA ho. phalata: upekSA ke karaNa kAlakrama se ye dilupta ho gayI hoN| ___isake atirikta paDaniyukti, oghanikita, paMcakalpaniyukti aura nizInimukti adi kA svataMtra astitva milara hai| DA. dhATane ke anusAra ye bramazaH dazakAlikaniyukti, Avazyakaniyuki bRhatkalpaneryuSitta aura acAra niyukti kI pUrapha niyuktiyaM haiN| isa saMdarbha meM vicAraNIya prazna yaha ki oghaniyukti, piDaniyukti aura nizIniyukti kI svataMtra evaM bRhatkAya racanA ko Avazyaka niyuki 1 nadI 8691 / 2. ni 8 85. avaranagara sahita utrajjAmAbAre / sUragar3eM ninAMge yA taha. dahA ca / kabaralA ya niramova prmaaggrraa| nariyAgakaM isibha liyANa ca / / 3. avajJATI 64Rmi petAnA ca dezaprastAdI niyukti . 4. sAgara jaina niyAbharatI. bhAga 17 2.5
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirmuvittapaMcaka dazavaikAlikaniyukti aura AcArAMganimukti kA pUraka kaise mAnA jA sakatA hai? ina niyuktiyoM kA svataMtra astila, . isa tipaya meM kula nidaoM para vicAra karanA Avazyaka lagatA hai 1 yadyapi AcArya malayagiri piMDaniyukti ko dazavaikAlikaniyukti kA aMga mAnate hue kahate haiM ki dazavaikAlikaniyukti kI radanA caturdaza pUrvadhara AcArya bhadrabAhu ne kii| dazavakAlika ke piMDaiSaNA nAmaka pAMcaveM adhyayana para bahuta vistRta niyukti kI ravanA ho jAne ke kAraNa isako asara svataMtra zAstra ke rUpa meM miDaniyukti gama de diyA gyaa| isakA hetu batAte hura AvArya manayagiri kahate haiM ki isIlie piMDaniyukti ke Adi meM maMgalAcaraNa nahIM kiyA gayA kyoMki pazabaikAlika ke prArambha meM maMgala caraNa kara diyA gayA thaa| lekina isa saMdarbha meM spaSTa rUpa se kahA jA sakatA hai ki maMgalAcaraNa kI paramparA bahuta bAda kI hai| chedasUtra aura mUlasUtroM kA prArambha bhI namaskArapUrvaka nahIM huA hai| maMgalAcaraNa kI para para lagabhaga vikrama kI tIsarI zatAbdI ke Asa-pAsa kI hai| dUsarI bAta, malayagiri kI TIkA ke atirikta aisA ullekha kahI nahIM milatA ata spaSTa hai ki kevala isa eka ullekha mAtra se piMDaniyukti ko dazavaikAlikanimukti kA pUraka nahIM mAnA ja sakatA hai| tIsarI bAta, dazavakAlikaniyukti ke maMgalAcaraNa kI gAthA kevala jhArindrIya TIkA meM milatI hai| sthavira AtyasiMhakara dazavaikalikA kI cUrNi meM isa gAthA kA koI saMketa nahIM hai| isase bhI spaSTa hai ki maMgalAcaraNa kI gAthA bAda meM jor3a yI hai| aisA adhika saMbhava lagatA hai ki viSTya-sampa kI dRSTi se piDaniyukti ko dazavaikAlikaniyukti kA pUraka mAna liyA gayA / 2 dazavakAlikaniyukti meM dravyaiSA ke prasaMga meM kaha gayA hai ki yahAM piMDaniyukti kahanI caahie|' yadi ninikita dara vaikalikaniyukti kI pUraka hotI to aisA ullekha nahIM miltaa| 3. dazavakAlikaniyukti meM niyuktajAra ne lagabhA adhyayana ke nAmagata zabdoM kI vyAkhyA adhika kI hai| anya adhyayanoM kI bhAMti pAMcaveM adhyayana meM bhI piMDa' aura 'eSaNA'--ina do zabdoM kI vyAkhyaH kI hai| yadi piMDaniyukti dazavaikalkiniyukti kI pUraka hotI to alaga se niryuktakAra yahAM gAthAeM nahI likhate tathA piDa zabda ke nikSepa bhI piDaniyukti meM punarakta nahIM krte|| . oghaniyukti aura paMDanakti ko kucha jaina sampradAya 45 AgamoM ke aMtargata mAnate haiN| isa bAta se spaSTa hotA hai ki AcArya bhadrabAha dvArA isakI svataMtra racanA kI gayI hogii| aghaniyukti kI droNAcArya TIkA meM bhI ullekha milatA hai ki sAdhuoM ke hita ke lie caturdaza pUrvadhara bhadrabAhu ne navama pUrva kI tRtIya AcAra-vastu se isakA niyUhaga kiyaa| 5. oghaniyukti ko Avazyakaniyuvitta kA pUraka nahIM kahA jA sakatA kyoMki mAvazyakanirmukti kI asvAdhyAyaniyukti ka pUrA prakaraNa audhaniyukti meM hai| yadi yaha Avazyakaniyukti kA pUraka graMtha hotA to itanI gAthAoM kI punarukti nahIM hotii| 6 nizItha AvArAMga kI paMcana cUlA ke rUpa meM prasiddha hai kintu Aja isakA svataMtra astitva 1. piniTI pa. 2 dazani 218/4; bhATarasuvagArittA, ettha daTesaNAe~ ahiNgro| sIe pugNa atyajatI. usaya piuninjuttii|' 3. onidroTI 5.3.4
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirmucita sAhitya : eka paryavekSaNa milatA hai| AcAra ganimukti kI aMtiga gAthA meM niyukikAra ne spaSTa ullekha kiyA hai ki paMcamalA--nizItha kI niyukti maiM Age khuuNgaa| nizItha cUrNikAra ne bhI apanI maMgalAcaraNa kI gAthA meM kahA hai bhaNiyA vimunicUlA ahuNAvasaro nisIhacUlAe' unake isa kathana se isa graMtha kA pRthaka astitva svataH siddha hai anyathA ve aitA ullekha na kara upacArAMganintti ke sAtha hI isakI racanA kara dete| 7. isa saMdarbha meM eka saMbhAvanA yaha bhI kI jA sakatI hai ki AdhArANa kI cAra cUlAoM kI niyukti atyaMta saMdipana zailI meM hai kintu nizIni tyata vistRta hai| isakI racanA-zailI bhI araninitya se bhinna hai ata: bahuta saMbhava hai ki bhArabAha dvitIya meM ise vistAra dekara isakA svataMtra mahattva naji diyA ho| A. bhadrabahU kahAM dasa niyuktiyAM likhane kI pratijJA karate haiM. vahAM nahIca ka nAnolDa nahIM hai| yA ciMtA kA prArambhika bandu hai : abhI isa bAre meM aura adhika gahana ciMtana kI Avazyaka hai| 8. pAlpaniryakti ko bhI bRhatkalpaniyukti kI pUraka niyukti nahIM mAnA jA sktaa| aisA adhika saMbhava lagata hai ki AcArya bhanaka hune 'kappa' zabda se paMcatApa aura bRhatkala ina donoM niyuktiyoM kA samAveza kara diyA ho| kisI santaMtra viSaya para lilI gaI kti ko bhI mUla niyukti ko alaga kara use svataMtra nAma diyA gayA hai , jaise--Avazkaniyuvitta eka vizAla racanA hai| usane chaha adhyayanoM kI niyuktiyoM kA bhI ullA alaga nAma se svataMtra astitva milatA hai| nIce kucha nAma tathA unakA samAvezaH kisa niyukti meM ho sakatA hai, yaha ullekha kiyA gayA hai1 sAmAivanirI AvarAni (kti 2. logararajjoganijjuttI Avazyakaniyukti 3. gamokalAranijjuttI Avazyakaniyukti OM. parilAyanijUnI Avazyakaniyukti 55. cavakhaNanitI Avazyakaniyukti 6 usajjhA-jjattI Avazyakaniyukti 7. samosaraganatI avazyakaniyukti 8 kAnijgunI bRharakalpa tathA dAzutaraka dhani vitta 9 padosaSNAkappanijjuttI dazAzrutaskaMdhaniyukti isake atirikta jina AgamoM para niyuktyi likhI gaI haiM, unake alaga alaga adhyayanoM ke AdhAra para bhI nithukti ke alaga-alaga na bha nilte hai| jaise--acArAMganirgukti meM satyaparigNAnijjatI. mahAparigaNa,nijjuttI aura dhunijjulai aadi| sartamAna meM sUryaprajJapti tatha RSibhASita (ra likhI gagI nithuktiyA aura ArAdhanAniyukti anupalabdha hai| saMskRtanimukti kI hastalikhita pratiyAM milatI haiM kintu vaha abhI taka prakAzita nahIM ho / jhappanijunI jutam ke aMtargata mana in is strictru--aa donoM yuktiyoM ke lie prati hai|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 niyuktipaMcaka pAyI hai| gAdhAoM tathA pATha kA bahuta aMtara milatA hai| isameM 84 AgamoM ke saMbaMdha meM ullekha hai ataH vidvAna loga ise paravatI evaM agara mAnate haiN| saradArazahara ke gadhaiyA ustalikhita bhaMDAra meM mahezaniyukti kI prati bhI milatI hai kintu yaha khoja kA viSaya hai ki yaha kisa graMtha para kaba aura kisake dvArA likhI gaI ina niktiyoM ke atirikta goviMda AcAryakRta goviMdaniyukti kA ullekha bhI aneka sthaloM para milatA hai| goviMdaniyukti meM unhoMne ekendriya jIvoM meM jIvatva-siddhi kA prayatna kiyA hai kyoMki apkAya meM jIvatva siddhi ke prasaMga meM AcArAMga cUrNi ne ullekha milatA hai ki 'jaM ca nijuttIe AukkAyajIvalakkhaNaM jaM ca ajjagoviMdehiM bhaNiyaM gaahaa| isa uddharaNa se spaSTa hai ki unhoMne AcArAMga ke prathama adhyayana ke AdhAra para nirmukti likhI hogI / AcArya bhadrabAhu dvArA ullikhita niyuktiyoM ke atirikta anya niyuktiyoM kI nizcita saMkhyA ke bAre meM spaSTa rUpa se kucha nahIM kahA jA sakatA / vartamAna meM upalabdha niyuktiyoM meM kucha niyuktiyAM svataMtra rUpa se milatI hai, jaise- AdhArAMga, sUtrakRtAMga kI niyuktiyaaN| kucha niyuktiyoM ke AMzika aMza para choTe bhASya milate haiM, jaise-para donoM kA svataMtra dazavaikAlika aura uttarAdhyayana kI niyukti / kucha niyuktiyoM para bRhad bhASA astitva milatA hai, jaise- Avazyaka niyukti, piMDa niyukti odhaniyukti aadi| kucha niyuktiyA aisI haiM, jo bhAgya ke sAtha milakara eka graMtha rUpa ho gayI haiM, jinako Aja pRthaka karanA atyaMta kaThina hai, jaise-nizIya, vyavahAra, buhatkalpa Adi kI niyuktiyAM / bRhatkalpabhASya kI TIkA meM AcArya malayagiri isI bAta kA ullekha karate haiN| niryukti- racanA kA krama Avazyaka niyukti meM AcArya bhadrabAhu ne niyuktiyAM likhane kI pratijJA kA krama isa rUpa meM prastuta kiyA hai? -- 1. Avazyaka 2 dazavaikAlika 3 uttarAdhyayana 4. AcArAMga 5 sUtrakRtAMga 6. dazAzrutaskaMdha 7. bRhatkalpa 8. vyavahAra 9. sUryaprajJapti 10. RSibhASita / paMDita dalasukhabhAI mAlavaNiyA kA abhinata hai ki bhadrabAhu ne Avazyaka niyukti meM jisa krama se graMthoM kI niyuktiyAM likhane kI pratijJA kI hai, usI krama se niyuktiyoM kI racanA huI hai| isa kathana kI puSTi meM kucha hetu prastuta kie jA sakate haiM.. 1 AjArAMganiyukti gA. 177 meM 'logo bhaNio' kA ullekha hai| isase Avazyaka niyukti (gA. 1057, 1058) meM caturviMzatistava ke logassa pATha kI vyAkhyA kI ora saMketa hai| 2. ' AyAre aMgam ya pubbuddiTTo ullekha AcArAMga nirmukti (gA. 5 ) meM hai / dazavaikAlika ke 15503 vRdhA 543 1452 mA 420 / 2. ni 3 pR. 2600 3 bRbhApITI pR 2 sUtraraparzikAne yuktirbhASya ko graMtho jAtaH / 4. avani 84 85 / gaNadhara " 2. 14 / |
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti sAhitya : eka paryavekSaNa kSullikAcAra adhyayana kI nimukti (154-61) meM AcAra tathA urArAdhyayana ke caturaMgIya adhyayana kI nimukti (gA. 144-58) meM aMga kA vizada varNana milatA hai| isase spaSTa hai ki AcArAMga se pUrva dazabaikAlika aura uttarAdhyayananiketa kI racanA ho cukI thii| 3. uttarAdhmayananiyukti meM 'viNao puvuddiTTo' (gA.29) kA ullekha dazavaikAlika kI vinayasamAdhi kI niyukti (gaNa 286-303) kI ora saMketa karatA hai| isa uddharaNa se spaSTa hai ki dazavakAlika ke bAda uttarAdhyayananiyukti kI racanA huii| 4 'kAmA pubuddiTTA' (uni 200) kA uddharaNa dazabaikAlikaniyukti (gA. 137-41) meM varNita kAma zabda kI vyAkhyA kI ora saMketa karatA hai| isase spaSTa hai ki uttarAdhyayana se pUrva dazavaikAlikaniyukti kI racanA huii| 5. sUtrakRtAMganiyukti (gA. 183) meM 'AyAra sutaM bhaNiya ullekha se spaSTa hai ki dazavaikAlika aura uttarAdhyayananiyukti kI racanA usase pUrva ho gayI thI kyoMki AcAra kA varNana dazani 154.61 meM tathA zruta kA varNana uni 29 meM hai| 6. Avazyaniyukti meM varNita nibavAda kI kucha gAthAeM zabdaza: uttarAdhyayananiyukti meM milatI haiN| 7 uttarAdhyayananiyukti meM varNita kAhI vyAkhyA kAhI mucha mana mUramRtAMganiyukti meM bhI milatI haiN| 8. sUtrakRtAMganiyukti meM 'gayo pubuddiTTo' (gA0 127) kA ullekha uttarAdhyayananiyukti (gA0 234-40) meM varNita graMtha zabda kI vyAkhyA kI ora saMketa karatA hai| isa uddharaNa se spaSTa hai ki sUtrakRtAMganiyukti se pUrva uttarAdhyayananiyukti kI racanA huii| 9. AcArAMganiyukti (gA. 336) meM varNita 'jaha vakkaM taha bhAsA' kA ullekha dazavaikAlika kI 'vakkasuddhi' adhyayana kI niyukti kI ora saMketa karatA hai| 12. sUtrakRtAMganiryukti (gA. 29) meM 'dhammo pubuddiTTo' kA ullekha dazavaikAlikaniyukti (gA. 36-40) meM varNita dharma zabda kI vyAkhyA kI ora saMketa karatA hai| isase spaSTa hai ki sUtrakRtAMga.niyukti kI racanA bAda meM huii| 11 'jo hoti mokkho, sA u vimutti pagataM' AcArAMganiyukti (gA.365) kA yaha ullekha uttarAdhyayananimukti meM varNita mokSa kI vyAkhyA kI ora saMketa karatA hai| uparyukta ullekhoM se spaSTa hai ki niyuktiyoM kI racanA kA kama vahI hai, jisa kama se unhoMne niyuktiyAM likhane kI pratijJA kI hai| niyuktiyoM ke kartRtva evaM usake racanAkAla ke bAre meM hama vistAra se agale khaMDa meM carcA kreNge| AcArya goviMda evaM unakI niyukti ___AcArya bhadrabAhu dvAra likhita niyuktiye ke atirikta goviMda AcArya kRta goviMdaniyukti kA ullekha aneka sthAnoM para milatA hai| AvazyakacUNi meM darzanaprabhAvaka graMtha ke rUpa meM goviMdaniyukti kA ullekha huA hai| nizItha cUrNi meM unakA paricaya isa prakAra milatA hai. 6.nibhA 3656, cU. pR. 260 /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ dudhha S niyuktipatraka goviMda' nAmaka bauddha bhikSu thaa| eka jaina AcArya dvArA vAda-vivAda meM vaha aThAraha bAra parAjita huaa| parAjaya se duHkhI hokara usane cintana kiyA ki jaba taka maiM inake siddhAMta ko nahI jAnUMgA, taba taka inheM nahIM jIta sktaa| isalie harAne kI icchA se jJAna prApti ke lie usI AcArya ko dIkSA ke lie nivedana kiyaa| sAmAyika Adi kA adhyayana karate hue use samyaktva kA bodha ho gyaa| guru ne use vrata - dIkSA dii| dIkSita hone para goviMda bhikSu ne saralatApUrvaka apane dIkSita hone kA prayojana guru ko batA diyaa| unake dIkSita hone kA uddezya samyaka nahIM thA ataH unheM jJAna stena kahA gyaa| 24 bRhatkalpabhASya meM unakA ullekha jJAna - stena ke rUpa meM nahIM hai| ve hetuzAstra yukta goviMdaniyukti likhane tathA samyagdarzana kI prApti ke lie dIkSita hue- aisA bhASyakAra tathA TIkAkAra malayagiri kA maMtavya hai| nizIthabhASya evaM paMcakalpabhASya meM bhI anyatra aisA hI ullekha milatA hai|' vyavahArabhASya meM mithyAtvI ke rUpa meM unakA ullekha milatA hai| vahAM cAra prakAra ke mithyAviyoM ke udAharaNa haiM, unameM goviMda AcArya pUrva gRhIta Agraha ke kAraNa mithyAtvI the|' naMdI sUtra meM naMdI hue / sUtra kI sthati ke anusAra ye Arya skandila kI cauthI pIDhI meM inheM vipula anuyogadhAraka kSAMti, dayA se yukta tathA utkRSTa prarUpaka ke rUpa kiyA haiprastuta goviMdANaM pi namo aNuoge vijaladhAraNiMdANaM / niccaM khaMtidayANaM, parUvaNA dullabhiMdANaM / / goviMdaniryukti meM unhoMne ekendriya jIvoM meM jIvatva - siddhi kA prayatna kiyA hai|' yaha niyukti davaikAlika ke caturtha adhyayana chanjIvacA ke AdhAra para likhI bhI athavA AcArAMga ke prathama adhyayana zastra - parijA para isakA koI ullekha nahIM miltaa| dazavaikAlika niyukti meM mAtra itanA ullekha hai-- goviMdavAyago vi ya jaha parapakvaM niyattei / yaha niyukti AcArAMga ke prathama adhyayana zastra-parijJA ke AdhAra para likhI gayI pratIta hotI hai| isake kucha hetu isa prakAra haiM 1 apkAya meM jIvatva-siddhi ke prasaMga meM AcArAMga cUrNi meM ullekha hai- 'jaM ca nijjuttIe AukkAyajIvalakkhaNaM jaM ca ajjagoviMdehiM bhaNiyaM gAhA" isa uddharaNa se spaSTa hai ki AcArAMga ke AdhAra para unhoMne niyukti likhI hogI / 2. AcArAMga sUtra meM bhagavAn mahAvIra ne ina sthAvarakAyoM kI astitva-siddhi ke aneka sUtroM kA ullekha kiyA hai, jabaki dazavaikAlika meM kevala inakI ahiMsA kA viveka hai| AdhArAMganiyukti meM bhI 1. AcArya haribhadra ne goviMda ke sthAna para gandrAcakaka prayoga kiyA hai (dahATI 531 te agato. apaNA vA goviMdavAcakavat / hetuzAstrAca goviMdaprabhRtInA / 2 ni 3 pR. 37 bhAvateNI citAvaharatA 3. vRkSaH 54738. 1455 dyama 4 (ka) 5573 5 96: hetusatyagovidanijjutAdiyaTThA ra sapajjati (kha) paMkaNA 420, goviMdacyo pAge. daMsaNasatyahetugaTThA vA / 5 vyA 2014 mahine hoti goviMdo / 6 nighU 3 . 260: pacchA teNa egiMdiyajIvasAhaNaM goviMdanijjutI kathA / 17 AcU 27 /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ niryukta sAhitya - eka paryavekSaNa sthAvarakAya-siddhi kI kucha gAdhAeM haiN| saMbhava hai AcArya bhadrabAhu ne goviMdaniyukti se kucha gAthAeM lI hoM kyoMki goviMdAcArya bhadrabAhu dvitIya meM pUrNa ke hai| dara baikAlika kA na pUrNiyA meM bhI govida AcArya ke namohana pUrvaja yaha maath| mila -- bhaNiyaM ca goviMdavAyagehiM kAye vi hu ajhappaM, sarIrabAyA samanniyaM caiva / kAya-maNasaMpautta, ajjhappaM kiNcidaahsu|| ASa svataMtra rUpa se goviMdaniyukti gamaka kaI graMtha nahIM milatA phira bhI prApta tathyoM ke AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki vida AcArya ne niyukti likhI thI. jo aja anupalabdha hai| dazavaikAlika sUtra evaM usakI niyukti ___ dazadhailAlika sUtra sAmAdhAra kA prArako kA karAne vAlA mahattvapUrNa graMtha hai| utkAlika sUtroM meM dazakAlika kA pradhamma sthAna hai AcArapradhAna graMtha hone se niyuktikAra ke anusAra isakA samAveza caraNakaraNAnuyoga meM hotA hai| digambara graMthoM ke anusAra isameM sadhu ke AdhAra evaM bhikSAyaryA kA varNana hai|' yaha Agama-puruSa kI racanA hai, isalie isakI gaNanA Agama graMthoM ke aMtargata hotI hai| jaina paramparA meM yaha atyaMta prasiddha Agama graMtha hai| isake mahatva ko isa bAta se AMkA jA sakatA hai ki isake nirdRhaNa ke pazcAt dazavaikAlika ke bAda uttarAdhyApana par3hA jAne lgaa| isase pUrva AcArAMga ke bAda uttarAdhyan sUtra bar3hA jAtA thaa| dazavaikAlika kI racanA se pUrva sAdhuoM ko AcArAMga ke aMtargata zastraparijJA adhyayana ko arthata: jAne binA mahAvratoM kI vibhAgata: upasthApanA arthAta chedopasthApanIya cAritra nahIM diyA jAtA thA kintu dazavaikAlika kI racanA ke bAda isake cauthe adhyayana (SaDjIvanikAya) ko arthata: jAnane ke bAda mahAvratoM kI vibhAgata. upasthApana dI jAne lgii| prAcIna kAla meM AcArAMga ke dUsare adhyayana 'loka-vijaya' ke pAMcaveM uddezakagata AmagaMdha (2/108) sUtra ko par3he binA koI bhI svataMtra rUpa se bhikSA ke lie nahIM jA sakatA thaa| kintu dazakAlika ke niSUha ke pazcAt pAMcaveM adhyayana 'pi~DaiSaNA'ko par3hane ke bAda bhabhu piMDakalalI hone lgaa| dazavakAlika graMtha kI upayogitA isa bAta se jAnI jA sakatI hai ki muni manaka ke divaMmata hone para AcArya zavyaMbhava ne isako yathAvat rakhA jAe yA nahIM, isa viSaya meM saMgha ke sammukha vicAra-vimarza kiyaa| saMgha ne ekamata se nirNaya liyA ki yaha Agama bhavya jIvoM ke lie bahuta kalyANakArI hai| bhaviSya meM bhI manaka jaise aneka jIcoM kI ArAdhanA 1. dazanighU 101, dazaacU pR. 53 / 2. dhavalA 1/1/1 pR. 97. kayA. jayadhvAlA bhA. 1 1 102. aMgapAra cUlikA gA. 24 . 3. vyathA 1533: AyArassa u uvAra, uttaraDagA Asi pvitu| dasaveyAliyauvAra, dayaNa ki te na hotI / / 4. dhyabhA 1531: putviM satvarita adhItapaDita houvgaa| ehiM bhI giyA, kisa una umar3avA / / 5. jyA 1532: bitiyanika bAdhere, paMcamauheta AgAmi , suttaki piMDakappI, ika puNa siMDesagA elo / /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktiyA meM nimittabhUta banegA aba yaha avicchinna rahanA caahie| Aja bhI zaikSa sAdhu-sAdhviyoM ke acAra kA prAthamika bodha dene hetu sarvaprathama isI Agama graMtha ko kaMThastha karAyA jAtA hai| racanAkAra kA paricaya 26 davaikAlika ke nirdhUhaga kartA AcArya zayyaMbhava haiN| ve rAjagRha nagarI ke yajJavAdI brAhmaNa the| aneka vidyAoM ke pAragAmI vidvAn the| Arya prabhava ko apane yogya uttarAdhikArI kI khoja karanI thii| unhoMne jJAnabala se iyyaMbhava brAhmaNa ko isake yogya dekhaa| unako pratibodha dene hetu adhcArya prabhava ne do sAdhuoM ko yajJazAlA meM bhej'| sAdhuoM ne kahA - 'aho kaSTaM tattvaM na jJAyate / ' aisA kahakara ve sAdhu vahA se cale ge| zayyaMbhava ne socA ki avazya inakI bAta meM koI tattva nihita hai| unhoMne apane adhyApaka se tattva kA artha pUchA : adhyAnaka ne zayyaMbhava ko batAyA ke Arhata dharma tattva hai| zayyaMbhava khojate khojate muni ke pAla pahuMce aura dharma ke yadhArtha svarUpa ko samajhakara prabrajita ho gae racanA kA uddezya jaba zayyabhva AcArya prabhava ke pAsa dIkSita hue, usa samaya unakI patnI garbhavatI thI / kAlAntara meM unake putra kI utpatti huii| usakA nAma manaka rakhA gyaa| jaba vaha aATha varSa kA huA taba mAM kI anumati lekara tA kI khoja meM nikala pdd'aa| rAste meM use adhArya zayyaMbhava mile| paricaya pUchane para AcArya ko jJAta huA ki yaha unakA apanA putra hai| unhoMne use apane pAsa dIkSita kara liyA para apanA vAstavika paricaya nahIM batAyaNa AcArya zayyaMbhava ne apane jJAnabala se jAnna ke isaka AyuSya bahuta kama hai taba unhoMne usakI samyag ArAdhanA hetu pUrve kI vizAla jJAnarAzi se dazavaikAlika kA nirRhaNa kiyaa| vaise bhI caturdazapUrvI kisI nimitta ke upasthita hone para pUrvI se graMtha kA nirdhUhaNa karate hI haiN| nAmakaraNa niryuktikAra ne isake liye do nAmoM kA ullekha kiyA hai-- dasakAlika, dazavaikAlika / unake anusAra dasakAlika nAma saMkhyA aura kAla ke nirdezAnusAra kiyA gayA hai| acArya zAMbhava ne manaka ke lie dasa adhyayanoM kA vikAla meM niryUhaNa kiyA isalie isakA nAma dazakAlika par3A / * Agama kA svAdhyAya-kAla dina aura rAta kA prathama va aMtima prahara hotA hai| svAdhyAya- kAla ke binA bhI isakA adhyayana-adhyApana kiyA jAtA hai isalie bhI ise dazavaikAlika kahA jA sakatA hai| isakA dasavAM adhyayana vaitAlika chaMda meM hai ata: sthavira agastyasiMha ke anusAra isakA eka nAma 'dasavaitAlika' bhI hai| AcArya mahAprajJajI ke anusAra zayyaMbhava ne mana ke lie isakI racanA kii| manaka ke svargaratha hone ke bAda jahAM se unhoMne isakA nirRhaNa kiyA, vahIM ve antarniviSTa karanA cAhate the ataH saMbhava hai svayaM unhoMne isakA koI nAmakaraNa na kiyA ho nara jaba isako sthira rUpa diyA gayA taba AgamakAra ne hI isakA 1 darzAne 349 dazaa pR. 271 / 2. dazacU pR. 4. 5 carimeodasI asaM nijjUhati bosI va kAraNe 3 darzana 7 / 4 dazani 14 / 5. dazaabU 5.3 dasabhaM 'lAlitehiM 'thanitamajyaNaniti dasavelaniyeM /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti sAhitya : eka paryavekSaNa nAmakaraNa kiyA ho|' niryuhaNa dazabaika lika AcArya zayyaMbhava kI svataMtra racanA nahIM apitu nirmUDha kRti hai| niyuktikAra ke anusAra AtmapravAda pUrva se dharmaprajJapti (caturtha adhyayana). armapravAda pUrva se tIna prakAra kI piMDaiSaNA (paMcama adhyayana) satyapravAda pUrva se vAkyazuddhi (rAptama adhyayana ) ta] zeSa adhyayanoM (1, 2, 3, 6. 8. 9, 10) ka navameM pratyAkhyAna pUrva kI tRtIya AcAra-vastu se nihaNa huaa|' nipettakAra dUsarA vikalpa prastuta karate hue kahate haiM ki zayyaMbhava ne manA ko anugRhIta karane ke lie sampUrNa daza vaikAlika kA niyUhaNa dvArAMgI gaNipiTaka se phisA ' nigamtara mAhinyA meM isake kartRtva ke viSaya meM 'ArAtIyairAcAryanirmUDhaM' mAtra itanA ullekha milatA hai| mahAnizItha ke anusAra mahAvIra gautana se kahate haiM- "mere bAda nikaTa bhaviSya meM dvAdazAnI ke jJAtA Arya zambhava hoNge| ye apane putra ke lie dazakAlika kA nirmANa kreNge| vaha sUtra saMsAra-tAraka aura mokSamArgapradarzaka hogaa| ise par3hakara duSNama kAla ke aMta meM hone vAlA duHprata mamikra sAdhu ArAdhaka hogA!" terApya ke caturtha Adarya jayAcArya kA abhinata hai ki caturdazapUrva kI vhI racanA Agama ke aMtargata AtI hai, jo kevalajJAnI ke vacanoM kI sAkSI se kI jaae|' ataH jayAcArya ne prapanosara cabodha meM yaha kalpanA kI hai ki pUrSoM ke AdhAra para racita dazakAlika kA kalevara bahuta bahat thaa| zavyaMbhava ne usako laghu banA diyaa| racanAkAla dIra-nirbAga ke chattIsaveM varSa meM acArya zAMbhava kA janma huaa| 64 veM varSa meM Te dIkSita hue| dIkSA ke ATha varSa kada unhoMne isakA niyUMhaga kiyA ata: vara-nirvANa le 72 varSa bAda unhoMne isa graMtha ka, nahaNa kiyaa| viMTaranitsa ko anusAra vIra-nirmANa ke 98 varSa bAda isakI racanA huii| itn| nizcita hai ki vIra-nirvANa kI prathama zatAbdI meM hI isa graMtha kA nirgrahaNa ho cukA thA : bhASA-zailI sUtrAtmaka zailI meM guMphita isa graMtha meM dharma aura adhyAtma ke aneka rahasyoM kA udghATana huA hai| yaha gadya aura padya mizrita racanA hai phira bhI isameM padyabhAga adhika hai| bIca-bIca meM aneka upamAoM ke prayoga se isakI bhASA vyacaka evaM prAjala ho gayI hai| ardhamAgadhI aura jaina mahArASTrI bhASA kA samgilita prayoga isa graMtha meM milatA hai| adhyayana evaM viSayavastu __ dazavaikAlika sUtra meM dasa adhyayana tathA do yUlAeM haiN| graMtha ke avaziSTa artha kA eMgraha karane ke lie cUlA kA vahIM sthAna hai, jo sthAna mukuTa meM maNi kA hai| nithuktikAra te cUlikA ko uttarataMtra 1. dasavai lika : eka samIkSAtmaka sina na.1 2 dazI 15, 16 / 3. dazani 1.5 / 4 praznotara tatvabo 20/832 / 5. praznotara tatvabodha 19/822, 823 / 6. dazaacU 6 sesatthamaMgahattha uDa-maNisthANIyANi yo cUra aynn'nn|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ PinciplundiPTRHIELHIR AHUtmiponri.III niyuktipaMcaka aura saMgrahaNI kahA hai| pariziSTa kI bhAMti prAcInakAla meM graMtha ke sAtha cUlikA jor3a dI jAtI thI, jo sUtra ke artha kI sagrahaNI ke rUpa meM hotI thii| saMgrahaNI kA OM hai zAstra meM varNita aura anarNita artha kA saMkSipta saMgraja / AcArya zIlAMka ke anusAra pUlikA kA artha agna hai| anya kA artha uttarabhAra hai| adhyayanoM tathA cUlikAoM ke nAma tathA una para kitanI-kitnI niyukti-gAdhAeM likhI gaI, isakA ullekha isa prakAra haiadhyayana nirmuktimAthAeM adhyayana niyuktigAthAeM 1. drumapuSpikA' -126 / / 7 vayazuddhi 245-68 2 zrAmaNyapUrvaka 127-52 8. AcAra-praNidhi 269-85 3 kSullikAcArakathA 153-88 2. vinaya-samAdhi 286. 304 4. SaDjIvanikA 189-217 10. sabhikSu 305-33 5. piMDaiSaNA 217/1-221/ 1 1. rativAkyA (pracU.) 334-44 6. mahAvArakathA 222-44 - 2. viviktacaryA (hicU.) 345-49 niyaMktikara ne adhyayanoM ke nAmoM kA ullekha nahIM kiyA lekina adhyayana ta viSayavasta kA varNana kiyA hai| unake anusAra dazakAlika ke prathama adhyayana meM jina-zAsana meM pracalita dharma kI prazaMsA. dUsare meM saMyama meM dhRti, tIsare meM Atma-saMyama meM hetubhUta laghu AcAra kathA, caudhe meM jIva-saMyama. zaMcaveM meM tatra aura raMyama meM guNakAraka bhikSA kI dizodhi, chaThe adhyayana meM saMyamI vyaktiyoM dvArA AcaraNIya nahatI Acara-kathA, sAtaveM adhyayana meM vacana-vibhakti (bhASA-viveka), AThaveM adhyayana meM acAra-prANadhi, nauveM adhyayana meM vinaya tathA aMtima dasaveM adhyayana meM bhikSu kA svarUpa pratimadita hai| prathama cUlikA meM saMyama meM vipada prApta sAdhu ko sthira karane ke upAya tathA dUsarI cUlikA meM atyadhika prasAda guNA --apratibaddha paryA tathA saMghama meM rata rahane se hone vAlI guNavRddhi kA varNana dazavakAlikaniyukti dazavakAlikaniyukti meM 349 rathAeM haiN| isameM niyuktikAra ne prathma adhyayana ke vistRta vyAkhyA kI hai| pUre niyukti sAhitya kA vihaMgAvalokana karane para jJAta hotA hai ki kevala dara vaikAlika ke prathama adhyayana kI prathana gAthA ke pratyeka zabda kI niyuktikAra ne vistRta vyAkhyA kI hai| anyathA niyuktikAra kisI vizeSa zabda kI hI vyAkhyA karate haiN| prathama adhyayana kI pAMca gAthAoM para 126 gAthAeM likhI hai. jisameM mukhya rUpa se dharma, maMgala, tpa, hetu, udAharaNa Adi kA varNana kiyA gayA hai| yadyapi udAharaNa aura hetu ke bheda-prabhedoM kA vistAra nUla pATha se sIdhA saMbaMdhita nahIM hai para nyAya-darzana ke kSetra meM yaha varNana apanA viziSTa sthAna rakhatA hai| hetu. AharaNa adi ke bheda-bhedoM ko niyuktikAra ne kathAoM ke mAdhAna se spaSTa kiyA hai| ye kathA sAmAjika evaM sAMskRtika dRSTi se atyaMta mahattvapUrNa 1. dazani 334 / 2 dazahaTI pa. 262 / 3. tatvAzrutasArI vRtti (ga ) meM prathama adhyAna kA gAna vRkSa-tuma milatA hai| 4. nikita meM isakA dUsarA nAma 'mANAta bhI milata hai| vizani 217)
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti sAhitya : eka pavikSaNa prathaga adhyayana kI niyukti meM nirmucittakAra ne aneka jijJAsAoM ko upasthita karake sAdhu kI zikSAcaryA ko samAhita kiyA hai| aMta meM nyAra ke dasa avayavoM kA nAmollekha evaM unakI vyAkhyA prastuta ka hai| dUsare adhyayana kI niyuvitta meM zvamaga kA svarUpa, pUrva ke 13 nikSepa tathA mAma ke poda-prabhedoM kA varNana hai| pada ke zeda-prabhedoM kA varNana kAvya va sAhitya kI dRSTi se atyaMta mahatvapUrNa hai| hasare adhyayana kI niyukti meM mUlagATha meM Apa kisI 3bda kI vyAkhyA na karake adhyayana ke nAma meM Ae zullaka AcAra evaM kathA --ina TIna ) ke nikSepa evaM vyAlyA prastuta hai| kathA ke bheda-prabhedoM kA niyoMketakAra ne sarvAgINa nirUpAta kiyA hai| bauthe adhyayana kI niyukti meM ghaTakAya kA varNana karake niyuktikAra ne jIva ke astitva evaM punarjanma ko siddha karane meM aneka hera prastuta kie haiN| yaha sArA varNana darzana ke kSetra meM apanA viziSTa sthAna rakhatA hai| AtmA ke saMbaMdha meM itanA tarkasaMgarA aura yauktika varNana niyuktikara se pUrva nahI miltaa| dazavakAlika kA paMcca adhyayana bahuta bar3A hai lekina isakI niyukti bahuta choTa hai| niryukTikAra ne piMDa evaM eSagA ina do zabda kI vyAkhyA prastuta kI hai| chaThe adhyayana kA eka nAma dharmArthakAma bhI hai ata. nikTikAra ne dharma, OM aura kAma kA virata varNana kiya hai| sAtaveM uAkmazuddhi adhyayana meM bhASA ke bheda ubhedoM evaM zuddhi kA varNana kiyA gayA hai| aMta meM bhASA-viveka para mArmika sUktiyAM bhI milatI haiN| AThaveM adhyayana meM praNidhi ke bheda prabhedoM kA vistRta varNana hai| naveM adhyayana meM binaya ke bheda-prabhedoM evaM samAdhi kA vivecana hai| dasaveM bhavatu adhyayana meM bhikSu ke svarUma, lakSaNa, usameM ekAryaka evaM bhikSu kI kasauTiya kA bana hai| niyuktikAra ne bhikSu ko svarNa kI upamA dI hai| isameM svarNa ke ATha guNa evaM cAra kasauTiyoM kA ullekha hai| prathama cUlikA kI niyukti meM cUr3A ke nikSepa evaM prathama cUr3A kA nAma rativAkyA kI sArthakatA para vicAra kiyA gayA hai| dvitIya cUlikA kI niyukti meM sAdhu kI prazasta caryA para vicAra huA hai| aMta meM muni manaka ke samAdhimaraNa aura usake svargastha hone para AcArya zayyaMbhava dvArA isake nirgrahaNa kA uddezya sTa kiyA gayA hai| dArzanika dRSTi se isa niyukti kA mahattvapUrNa sthAna hai| dazavaikAlika kI eka nayI niyukti AcArya bhadrabAhu dvArA racita nikti ke atirikA eka anya niyukti kI prati lAlabhAI dalapatabhAI vidyAmaMdira ke graMtha- bhaMDAra meM nilii| isameM dAgabalika kI ati saMkSipta niyukti hai| harataprati ke adhAra para lekhaka ke bAre meM koI jAnakArI upalabdha nahIM hotI lekina paMDita dalasukhabhAI mAlavaNiyA ke anurAra yaha niyukti kisI anya AcAra dvArA racita honI caahie| isa nirmukti meM kula 9 gAdhAeM haiM, jinameM kAra gAthAeM mUla dazakAlikaniyukti kI haiM tathA chaha gAthAeM svataMtra haiN| prArambhika cAra gAthAoM meM kartA, racanA kA uddezya tathA racanAkAla kA ullekha hai| aMtima chaha gAthAoM meM dhUlikA kI racanA ke pIche kyA itihAH rahA, isakA ullekha milatA hai| hAribhadrIya TIkA meM binA nAmollekha ke yaha ghaTanA saMkSepa meM nirdiSTa mAtra hai| prastuta nirIke ke aMta 1 pazahATI : 278. 272 .
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti paMcaka 30 meM ullekha hai--'iti dazavaikAlikaniryuktiH samAptAH / ' yaha prati saM0 1442 kArtika zuklA zukavAra ko nAgendra gaccha ke AcArya guNameruvijayacI ke lie likhI gayI. aisA ullekha ukta prati ke aMta meM milatA hai| prati meM pATha kI dRSTi se kucha sthAnoM para azuddhiyAM thIM, unako hamane ThIka kara diyA hai| 1. aijjaMbhavaM gaNadharaM, jiNapaDinAdaMsaNeNaM paDibuddhaM / magapiyaraM dasakAliyassa nijjUhagaM vaMde | 2. maNagaM paDucca sejjaMbhaveNa nijjUhiyA dasajjhayaNA / veyAliyAe ThaviyA, tamhA dasakAliya nAma / / 3. chahi mAsehiM ahIyaM ajjhayaNamiNaM amaNageNaM / samAhI / / 4. AnaMdaaMsupAyaM kAsI chammAsA parimAo, aha kAlagao sebhava: ya viyAraNA tahiM therA / sabhaddasya pucchA, kahaNA 5 tumhArilo vi muNivaro, jai tA sAhu tumaM ciya dhIra 6. dataajjhayaNaM samartha, lahuAuyaM ca nAuM 7. syAo do cUlA, ANIyA saMghe / / chalijjati / samallINA / / evaM ! aDDAe maNagasIsassa / / jakkhiNIe ajjAe / bhaviyajaNavibohaDAe / / sImaMdharapAsao, 8. khullolaNa dIhammi ya, ahaM ca kArAvio u ajjAe / ramaNIe kAlagao, ajjA saMvegamunnA / / 9. kahANa saMjAye, risihiMtA pAviyA mae pAve | to devayA viNIyA, sIgaMdharasAmiNA pase / : 10. sImaMdhareNa bhaNiyaM ajje ! sullo gao mahaHkappe / mA jUrisi appANaM, dhammammi niccalA hosu / / cUlikA kI racanA kA itihAsa bahuta rocaka hai| syUlibhadra eka prabhAvazAlI AcArya hue haiN| unakI yakSA Adi sAta bahinoM ne bhI dIkSA lI thii| zrIyaka unakA choTA bhAI thaa| vaha zarIra se bahuta komala thA, bhUkha ko sahana karane kI zakti nahIM thI ata: vaha upavAsa bhI nahIM kara sakatA thA / eka bAra paryuSaNa parva para yakSA kI preraNA se zrIyaka muni ne upavAsa kiyaa| dina to sukhapUrvaka bIta gayA lekina rAtri ko bhayaMkara vedanA kI anubhUti huI / bhayaMkara vedanA se muni zrIyka divaMgata ho gye| bhAI ke svargavAsa se yakSA ko bahuta AghAta lagA / muni kI mRtyu kA nimitta svayaM ko mAnakara vaha duHkhI rahane lagI aura saMgha ke samakSa svayaM ko prAyazcitta ke lie prastuta kiyaa| saMgha ne sAdhvI yakSA ke nirdoSa ghoSita kara diyA lekina usane anna grahaNa karanA baMda kara diyaa| saMgha ne kAyotsarga kiyaa| 1.13 / 2. darzane 14 / mohapisAeNa dhIrimA kaM sejjaM bhavasUriviraiyaM 3 dazani 348 / 4. dazani 389 /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ rikta sAhitya . eka pryvekssH| zAsana devI prakaTa huii| saMgha ne kahA apa ise sInadharatvAmI ke pAsa le jgaaeN| usa samaya zAsana devatA sAdhvI pakSa ko sInadhara svAmI ke basa le ge| sImaMdhara ra tAmI ne yakSA ko pratibodhita kiyA aura kala tuga isake lie doSI nahIM ho| tumhArA bhAI nahAkalpa meM deza bn| hai ataH tuma dukhI na rahakara dharma meM dRr3ha bno| usa samaya sImaMdhara svAmI ne rakSA ko kara cUlikAoM kI gavanA ii| inameM do cUlikAeM dazakAlika ke sAtha tathA do aagraa| (tIsarI aura cauthI cUla.) ke sAtha jor3a dI gii|' prastuta niyukti kA kala-nidharaNa tathA varga kA ullekha karanA kaThina hai| lekina atyata saMkSepa meM isake dvArA dazabaika liU kI racanA ka itihAsa jAta ho jAtA hai| saMbhAvaga kI jA sakatI hai ki prastuta niyukti dazavaikA lakaniyukti ke bAda racI gayI kyoMki isakI bAra gAthAoM ko isa nithukti meM akSarazaH liyA gayA hai| prArthI kAla kI yaha paddhata rahI ke kisa rA ko surakSita rakhane ke lie use padyabaddha kara dete the jisase naukhika aura maiMhastha para para meM suvidhA rahatI thii| uttarAdhyayana sUtra evaM usakI niyukti uttarAdhyayana ardhamAgadhI prAkRta bhASA meM nibaddha AkAra pradhAna Agama hai| upamAoM kI balatA ke kAraNa hiTaranitsa ne itte zamaNa kAvya kI mAri meM rakhA hai| isameM sAdhu ke AcAra evaM tattvajJAna kA sarala evaM subodha zailI meM varNana kiyA gayA hai| bAla zAnTiyara, da gairigo, viMTaranisa tathA harmana lekobI Adi vidvAnoM ne ise Agama kI sUcI meM 41 vAM jagama mAnA hai| digambara sAhitya meM aMgabAdha ke 14 prakAroM meM sAtavAM dazavakAlika aura AThava uttarAdhyayana kA sthAna hai| naMdIsUtra meM kAlika sUtroM kI gaNanA meM prathama sthAna uttara dhyana kA hai| vartamAna meM isakI gaNanA mUla sUtroM meM kI jAtI hai| isako bhUla sUtra kyoM mAnA gaNa isa bAre meM vidvAnoM meM aneka matabheda haiN| pAzcAtya vidvAn zAnTiyara' evaM pro. paTavardhana ke anusAra isameM mahAvIra ke mUla zabdoM kA saMgraha hai, isalie ise mUlasUtra kahA jAtA hai| kintu yaha tarka yuktisaMgata nahI lagatA kyoMki dazavaikAlika mUlasUtroM ke aMtargata hai para vaha AcArya zayyaMbhava dvArA nirmUr3ha hai| DeM zUbiMga ne sAdhu jIvana ke mUlabhUta niyamoM kA pratipAdaka hone ke kAraNa ile mUlasUtra khaa| yaha samAdhAna bhI tarka kI kasauTI para sahI nahIM utaratA kyoMki anuyogadvAra aura naMdI meM anya viSayoM kA pratipAdana hai| pro. viMTaranitsa ke anusAra isa mUlasUtra para anekavidha vyAkhyA-sAhitya likhA gayA isalie ise mUlasUtra kahA gyaa| yaha mAnyatA bhI tarkasaMgata nahIM laga tI kyoMki Avazyaka sUtra para sabase adhika vyAkhyA sAhitya milatA hai| eka mAnyatA yahI prasiddha haiM ki AtmA ke cAra mUla guNa haiM-- jJAna, darzana, cAritra aura tatra / naMdI meM mukhyata: jJAna kA, anayogadvAra meM darzana kA. dazavakAlika meM caritra kA tathA uttarAdhyayana meM tapa kA varNana hai ata. ye cAroM mUla sUtra hai| cUrNikAla meM zrutapuruSa ke mUla sthAna meM acAraMga, aura sUtrakRtAMga kA sthAna thaa| uttarakAlIna zrutpuruSa kI mUlatyApanmeM dazavaimAlika aura uttaradhyaya- A gii| inheM mUlasUtra mAnane kA sahI sarvAdhika saMbhAvita hetu hai, aisA AvAzrI tulasI kA maMtavya hai| bhUlata: inameM muni ke mUla guNoM 1 pariziSTa parva 5/84.. / 2. The utaradhyayana stotra, prelace parte 32. 3 The Dasavekalika sutra: a study. Page i6. 4. A Histroy of Indian literature vo2. Page 466. 5 das..... bhUmikA 5 /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 niyuktipaMdhaka mahAvrata, samiti Adi kA nirUpaNa hai ata: ye mUlasUtra kahalAte haiN| ___ mUlasUtra kI saMkhyA evaM unake nAmoM ko bAre meM vidvAnoM meM kAphI matabheda hai kintu uttarAdhyayana ko sabhI ne ekaravara se mulasatra mAnA hai| pro beDara ne uttarAdhyayana. Avazyaka aura dazakAlika. ..ina tInoM ko bhUlasUtra ke rUpa meM svIkRta kiyA hai| viMTaranitsa ne ina tInoM ke atirikta Diniyukti ko bhI grahaNa kiyA hai| DaoN zUbriga miDaniyukti, opaniyukti sahita pAMca graMthoM ko mUlasUtra ke rUpa meM svIkRta karate haiN| pro. hIrAlAla kApaDiyA ne inake atirikta dazadaikAlika kI cUlikAoM ko bhI mUlasUtra meM parigaNita kiyA hai / terApaMtha kI mAnyatA ke anusAra dazavakAlika, uttarAdhyadhana, naMdI aura anuyogadvAra--- ye cAra sUtra mUlasUtra ke aMtargata haiN| mUlasUtra kA nibhAjana vikaga kI 11 vI 12 vIM zatAbdI ke bAda huA, aisA adhika saMbhava lagatA hai kyoMki uttarAdhyayana kI cUrNi evaM TIkA meM aisaH koI ullekha nahIM milataH hai| AcArya tularma ke analAra mUlasUtra kA vibhAjana vikrama kI jagaidahavIM zatAbdI me honA caahie| nAmakaraNa uttarAdhyayana sUtra meM tIna zabdoM kA prayoga hai.-1. uAra 2. adhra' 3. aura sutra / uttara zabda ke tIna artha ho sakate haiM--pradhAna, jabAba aura partI : AcArya haribhadra ke anusAra uttara zabda kA prayoga pradhAna yA ati prasiddha artha meM huA hai| pro. jekobI, bebara aura zAnTiyara isI artha se sahamata haiN| uttara zabda kA prayoga paravartI yA aMtima artha meM bhI hotA hai, jaise-uttarakAMDa, uttararAmAyaNa aadi| jaina paramparA me yaha mAnyatA bahuta prasiddha hai ki mahAdIra ne apane nirvANa se pUrva 55 adhyayana eNya-pApa ke tathA chattIsa apuTThavAgaraNAI arthAt binA pUche hattIsa adhyayanoM ke uttara die ata: vidvAnoM kA mAnanA hai ki yaha 'chattIsa apuTTavAgaraNAI zabda uttarAdhyayana se hI saMbaMdhita honA cAhie kyoMki jaina parampa] meM anya koI aisA graMtha nahIM hai, jisake chattIsa adhyayana hoN| isa kathana kI puSTi meM uttarAdhyayana kI aMtima gAthA ko pramANa rUpa meM prastuta kiyA jAtA hai ii pAukare buddhe, nAyae prinivyue| chattIsaM uttarajmAe, bhavasiddhIya smme|| yahA~ parinindue' zabda saMdehAspada hai| zAntyAcArya ne parinivvue zabda kA artha svasthIbhUta kiyA hai ataH isa dRSTi se ise mahAvIra kA aMtima upadeza nahIM mAnA jA sktaa| niyuktikAra ke anusAra uttara zabda krama ke artha meM prayukta hai| uttarAdhyayana AcArAMga sUtra ke bAda par3hA jAtA thA ata: isakA nAma uttarAdhyayana pdd'aa| TIkAkAra zAntyAcArya ne ise spaSTa karate hue kahA hai ki dazavakAlika kI racanA ke bAda yaha sUtra dazavakAlika ke bAda par3hA jAne lgaa| pro. lAyamana ke anusAra AcArAMga Adi graMthoM ke uttarakAla meM racA hone ke kAraNa yaha uttarAdhyayana kahA jAtA hai| cUrNikAra ne uttara ke AdhAra para isake adhyayanoM kI tIna prakAra se yojanA kI hai--1. sa-uttarapahalA adhyayana 2. niruttara-chattIsavAM adhyayana 3. sauttara-niruttara-bIca ke sAre adhyayana / 1. A History of the canonical literature of the Jainas,Page 44, 45. 2. uni 3; kamauttarepa pagayaM AyArasseba uvarimAI tu| tamhA u uttarA khala. ajjhayaNA hoti nAyavvA / / 3. ugAMTI pa. 5, Arattattu dazavakAlikottarakAlaM pazyaMta iti /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... - 3 - -- niyukti sAhitya : eka paryavekSaNa digambara AcAryoM ne bhI utara pAbda kI aneka dRSTikoNoM se vyAkhyA kI hai| kASAyapAhur3a ke cUrNikAra ke anusAra uttarAdhyayana uttarapadoM kA varNana karatA hai| yahAM uttara zabda samAdhAna sUcaka hai|' aMgapaNNati meM uttara ke do artha haiM--1. kisa graMtha ke pazcAt par3hA jAne vAlA 2 praznoM kA uttara dene vaalaa| uttara ke bAda dUsarA zabda adhyayana hai| yadyapi adhyayana zabda sAmAnyatayA par3hane ke lie prayukta hotA hai kintu prastuta saMdarbha meM isakA prayoga pAre ccheda, prakAra aura adhyAya ke artha meM huA hai| __ sUtra zabda kA sAmAnya artha hai jisane zabda kama tathA artha vipula ho| jaise pAtaJjalayogasUtra, tattvArthasUtra, brahmasUtra aadi| uttara dhyayana meM sUtrarUpatA kA abhAva hai, vistAra adhika hai| yadyapi Atma rAmajI ne aneka uddharaNoM se ise sUtragraMtha siddha karane kA prayatna kisa hai kintu sAmAnya vyavahAra meM prayukta sUtra zabda kA lakSaNa isa graMtha meM ghaTita nahIM hote hai| jAla zargenTiyara kA bhI mAnanA hai ki sUtra zabda kA prayoga isake lie saTIka nahIM huA hai kyoMki vidhividhAna, darzana graMdha tathA vyAkaraNa Adi aMghoM meM sUtrAtmaka zailI apanAI jAtI hai| aisA adhiThA saMbhava lagatA hai ki vaidika paramparA meM sUtra zabda kA prayoga adhika praryAlata dh| jainoM ne bhI paramparA se sUtrAtmaka zailI na hote hue bhI graMtha ke sAtha sUtra zabda jor3a diyaa| kartRtva niyuktikAra ke anusAra yaha graMtha kisI eka kartA kI kRti nahIM, apitu saMkalita graMtha hai| unake anusAra isake kartRtva ko cAra bhAgoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai' 1. aMgaprabhava--dUsarA adhyayana (parISahapravibhakti) 2 jinbhASita-dasavAM adhyayana (dunapatraka) 3. pratyekabuddha-bhASita--AThavAM adhyayana (kApilIya) 4. saMbAda-samutthita--nayAM aura teIsavAM adhyayana (namipravrajyA, kezigautamIya) naMdI meM uttarAyaNAI yaha bahuvacanAtmaka nAma milatA hai| uttarAdhyayana ke aMtima paloka tathA niyukti meM bhI 'uttarajjhAe' aisA bahuvavanAtmaka nAma milatA hai| cUrNikAra ne chattIsa uttarAdhyagagoM kA eka zrutaskaMdha (eka graMtha rUpa) svIkAra kiyA hai| isa bahuvacanAtmaka nAma se raha phAlita hotA hai ki uttarAdhyayana adhyayanoM kA yoga mAtra hai, ekakAtaka graMtha nhiiN| uttarAdhyayana kI bhASA-zailI kI bhinnatA dekhakara bhI yaha spaSTa pratIta hotA hai ki yaha kisI eka vyakti kI kRti nahIM hai| ye saba kA race gae. inakA byavasthita rUpa kaba banA, yaha kahanA kaThina hai| kucha vidvAnoM kA mAnanA hai ki isake prathama 18 adhyayana prAcIna haiM tathA uttaravartI aThAraha adhyayana arvAcIna / kintu isa mata kI puSTi kA koI sabala pramANa nahIM hai| itanA nizcita hai ki isake kaI adhyayana prAcIna haiM aura kaI argciin| AcArya tulasI ke abhimata se uttarAdhyayana ke adhyayana I0. pU0 600 se IsvI san 400 arthAt lagabhaga eka hajAra varSa kI dhArmika evaM dArzanika vicAra-dhArA kA pratinidhitva karate haiM / vIra-nirvANa ke eka hajAra varSa bAda devardhigaNI ne prAcIna evaM arvAcIna adhyayanoM kA saMkalana kara ise ekarUpa kara diyaa| inakA prabaMdhana 1. kapA. bhA.1 cU. pra. 110 uttaramidi ca uttarajjhe 2 agappaNatti 3/25.26 / pnnedi| 3. uni 4; aMgappabhavA jiNabhAsiyA ya pattebadda sNdaayaa| 4 nadI 78 /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 niyuktipaMcaka eka kAla meM na hokara vibhinna samayoM meM huA ata: yaha saMkalana sUtra hai, eka kartaka nhiiN| isake kucha aMza bAda meM sthaviroM dvArA joDe gae haiN| isakA prabala pramAlA hai kezigautamIya adhyayana / dUsarI bAta samyaktva-parAkrama adhyayana meM jo praznottara haiM. ve aMgasUtroM kI praznottara zailI se bilkula bhinna haiN| garla zAnTiyara kA abhimata hai ki yaha prArambha meM nUla rUpa se bauddha graMtha dhammapada aura suttanipAta ke samAna thaa| saMbhavata: isameM saiddhAntika viSayoM kA pratipAdana karane vAle adhyayana nahIM the| kevala saMnyAsI jIvana kI AcAra-zailI aura dhArmika kathAeM hI saMkalita thiiN| kAlAntara meM isakA svataMtra mahattva sthApita karane hetu yaha anubhava kiyA gayA ki isameM dhArmika, saiddhAntika. dArzanika viSayoM kA sanAveza kiyA jaaH| ata: paravartIkAla meM isameM saiddhAntika, dAnika adi viSaya joDa die ge| niSkarSa kI bhASA meM yaha kahA jA sakatA hai ki uttarAdhyayana meM parivartana eva parivardhana kA kama mahAvIra-nirvANa se prArambha hokara vallabhI-vAcanA ke samaya taka calatA rhaa| racanAkAla uttarAdhyayana kA ullekha digambara graMthoM meM Adara ke sAtha ullikhita hai| isase sAra hai ki saMghabheda hone se pUrva hI yaha eka graMtha ke rUpa meM pratibhita ke cukA thaa| anyathA digambara paramparA meM isakA ullerU nahIM miltaa| dazavakAlika kI racanA ke bAda yaha dazakAlika ke bAda paDhA jane lA isa bAta se spaSTa hai ki rattarAbhyayana kI racanA dazakAlika se pataM ho cukI thii| dazavakAlika ke kartA zavyaMbhavasUri haiM, jinakA samaya vIra-nivaNa ke 75 varSa bAda manA jAtA hai| isa prakAra uttarAdhyayana kI prAcInatA eka ora mahAvIra-nirvAga taka jA pahuMcatI hai to dUsarI ora aise bhI ullekha haiM, jisase uttarAdhyayana ke adhyayanoM kI paravartitA siddha hotI hai| isa sUtra meM varNita jAtigada, dAsaprathAH, yajJa evaM tIrthasthAna Adi ke varNana prAntA ke dyotaka haiN| adhyayana evaM viSayavastu uttarAdhyayana meM 36 adhyayana tathA 1638 zloka haiN| isake pratyeka adhyayana apane Apa meM paripUrNa haiN| inameM Apatta meM bhI koI saMbaMdha parilakSita nahIM hotaa| rUmavAyAMga meM uttarAdhyayana ke jina 36 adhyayanoM kA nAmollekha milata hai, ve niyukti meM upalabdha adhyayanoM ke nAmoM se kucha bhinna haiN| yahAM uttarAdhyasana usakI nimukti tathA samavAo meM Ae adhyayanoM ke nAmoM ka cArTa prastuta kiyA jA rahA hai| sAtha hI kisa adhyayana para kitanI nirmukti-mAthAeM likhI gayI isakA bhI saMketa diyA jA rahA hai uttarAdhyayana niyuktikAra samanAo niyuktigAthAeM 1. vinyazruta vinayazruta . 2. parISahAvibhakti parISha parISaha 3. caturaMgIya caturaMgIya cAturaMgIya 142-172/15 4.asaMskRta asaMskRta asaMskRta 173-99 1. dasaveAliyaM taha uttarajjhayaNAdi bhUmikA pR 24 |
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ hitya : eka pavikSaNa niyuktikAra akAmamaraNa nigraMthIya niyuktigAthAeM 200-29 230-37 238-242/1 kApilIya -ninanyA drugapatraka bahuzrutapUjya harikeza trisabhUti iSTukArIya 253-72 273-302 383.18 311-21 322-52 sabhikSu uttarAdhyayana 5. akAnamaraNIya 6. kSullakanithIya 7. urabhrIya 8. kApinIya 2. namipravrajyA 10 drumapatraka 11. bahuzrutapUjA 12. harikezIya 13. citrasaMbhUtIya 14. iSukArIya 15. sabhikSuka 16. brahmacaryasamAdhisthAna 17. pApaznamaNIya 18. saMjayIya 19. mRgAputrIya 20. mahAnigraMthIya 21. samudrapAlIya 22. radhanemIya 23. kezimautamIya 24. pravacanamAtA 25. yajJIya 26. sAmAcArI 27. khaluMkIya 28. mokSamArgagati 29. sampaktvaparAkrama 30. tapomArgagati 31. caraNavidhi 32. pramAdasthAna 33. karmaprakRti 34 lezyAdhyayana 35. anagAramArgagati 36. jIvAjIdavibhakti samAdhisthana pApanamaya saMjaya magacarikA ninthatA samudrapAlIya rathanemIya kezigautamIya samiti yajJIya sAmAcArI khaluMkIya mokSagati apramAda samavAo akAmamaraNIya puruSavicA aura bhrIya kApilITa namipravrajyA dubhatraka bahuzrutapUjA harikezIya citrarAbhUta iSukArIya sabhikSuka samAdhisthAna pApazramaNIya saMjayIya mRgacArikA anAthapravrajyA samudrapAlIya rathanemIya gautamakezIya samiti yajJIya sAmAcArI khalukIya mokSamArgagati apramAda tapomArga caraNavidhi pramAdasthAna karmaprakRti lezyAthyayana anagAramArga jIvAjIvavibhakti 367-72 373-79 380-84 385-98 399-415 416-22 423-36 437-4 445-51 452-56 457-56 477-81 482-90 498-504 505-508 tapa caraNa pramAdasthAna karmaprakRti lezyA anagAramArga jIvAjIvavibhakti 514-21 522-28 529-40 541-43 544-54
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka gimita ke musAra uttarAdhyA ke adhyayanoM kI saMkSipta viSaya-vastu isa prakAra hai1 vinaya 13. nidAna. . bhoga-saMkalpa 25. brAhmaNa ke guNa 2. parISaDa 14. anidAna--bhega-asaMkalpa 26. sAnAcArI 3. cAra durlabha aMga 15. bhikSu ke guNa 27. azaThatA 4. pramAda-apramAda 16. brahmacarya kI guptiyAM 28. mokSagati 5. maraNa-vibhakti 17. pApa-varjana 29. Avazyaka meM apramAda 6 vidyA aura acaraNa 18. bhoga aura Rddhi kA parityAga 30. tapa 7. rasagRddhi kA parityAga 19. aparikarma 36. cAritra 8 alAbha 20. anAthatA 32 pramAdasthAna 9. saMyama meM niSkapatA 21. vicitracyA 33 karma 18. anuzAsana kI upamA 22. caraNa kI sthiratA 34. lezyA 11. bahuzruta-pUjA 23. dharsa 35. bhiluguNa 12 tapa:Rddhi 24. samitiyAM 36. jIva-ajIva vivecn| uttarAdhyayananiyukti uttarAdhyayana niyukti meM 554 gAthAeM haiN| isa niyukti kI racanA-zailI anya niyuktiyoM se bhinna hai| isake prAya: sabhI adhyayanoM meM nikSepaparaka tathA adhyayana ke nAma se saMbaMdhita gAthAeM eka samAna haiN| nikSepa ke AdhAra para niyuktikAra ne saMyoga zabda ke vibhinna prakAra evaM unakI vistRta vyAkhyA prastuta kI hai| jaise aNuoM kA skaMdhoM se saMyoga, eMcAstikAya ke pradezoM kA saMyoga, indriya-mana aura padArthoM kA saMyoga, varNoM kA zabdoM ke sAtha saMyoga tathA AtmA ke sAtha vividha bhAge kA saMyoga Adi / yadyapi isa vistRta vyAkhyA se uttarAdhyana kI gAthA samajhane meM koI sahAyatA nahIM milatI lekina isa vyAkhyA se pudgala aura jIva se saMbaMdhita saMsAra ke jitane bhI saMyoga haiM, una sabakA vaijJAnika evaM saiddhAntika jJAna ho jAtA hai| prathama adhyayana meM avinIta ko gali-duSTa ghor3e kI tathA vinITa ko AkIrNa--jAtimAn azva kI upamA dI hai ata: gali aura AkIrNa ke ekArthaka bhI kozavijJAna kI dRSTi se mahattvapUrNa haiN| isa niyukti meM uttara, karaNa, aMga, nigraMtha Adi zabdoM ke nikSepa atyaMta mahattvapUrNa haiN| dUsare parISaha adhyayana kI niyukti meM 13 dvAroM meM parISaha kA saiddhAntika evaM tAttvika varNana milatA hai| akAmamaraNIya adhyayana meM maraNa ke bhedoM kA sarvAMgINa vivecana prApta hotA hai| Age ke adhyayana meM nukhyata: nikSepaparaka gAthAeM adhika haiN| kathA kI dRSTi se yaha niyukti atyanta samRddha hai| prasaMgavaza lagabhaga 68 se Upara kathAoM kA ullekha niyuktikAra ne kiyA hai| kevala parISaha pravibhakti adhyayana meM 25 kathAoM kA saMketa hai| cAra pratyekabuddha kathAoM kI tulanA vaidika evaM bauddha sAhitya se kI jA sakatI hai| anya niyuktiyoM kI bhAMti isameM kathAeM saMkSipta nahIM, apitu vistAra se dI gayI haiN| racanA-zailI kI dRSTi se yaha anya niyuktiyoM se bhinna hai|
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirmukti sAhitya : eka paryavekSaNa AcArAMga sUtra aura usakI niyukti AcArAMga sUtra adhyAtma kA eka mahatvapUrNa graMtha hai| isakI sUtrAtmaka zailI meM adhyAtma ke aneka rahasya chipe par3e haiN| vaidika vAGmaya meM jisa prakAra vedoM kA sthAna sarvopari hai vaise hI jaina Agama graMthoM meM AcArAMga kA sarvocca sthAna hai| niyuktikAra ke anusAra AcArAMga sabhI aMgoM kA sAra hai|' isakA apara nAma veda bhI milatA hai| TIkAkAra AcArya bIlAMka isakA vyutpattilabhya artha karate hue kahate haiM ki isase heyopAdeya padArthoM kA jJAna hotA hai, isalie yaha veda hai|' isake adhyayanoM ko brahmacarya kahA gayA hai|* sthAnAMga aura samavar2yAMga' meM bhI 'NavataMbhacerA paNNattA' ullekha milatA hai| aisA pratIta hotA hai ki prathama zrutaskaMdha kA 'nevabrahmacarya' nAna bhI AcArAMga nAma jitanA hI prasiddha thA isIlie niyuktikAra ne 'brahma aura carya (caraNa) zabda kI tambI vyAkhyA kI hai| niyuktikAra ne AcArAMga ke dasa paryAyavAcI nAmoM kA kiyA hai| nAma AyAra ( AcAra) ke haiM para AcAra pradhAna graMtha hone se upacAra se inako AcArAMga ke paryAyavAcI bhI mAna liyA gayA hai| vyavahAra bhASya meM AcArAMga kA mahattva pratipAdita karate hue kahA gaya hai ki prAcInakAla meM zastraparijJA adhyayana se navadIkSita zramaNa kI upasthApana kI jAtI thI tathA isake adhyayana se hI zramaNa svataMtra rUpa se bhikSa karane kI yogyatA prApta kara sakatA thaa|" niyuktikAra ke anusAra isa graMtha ke adhyayana se kSAMti Adi zramaNadharma jJarA hote hai ataH AcArya ko AcAradhara honA Avazyaka hai| racanAkAra AcArAMga kA prathama zrutaskaMdha paMcama gaNadhara sudharmAsvAmI dvArA praNIta hai kyoMki gratha ke prArambha meM ve kahate haiM--- suyaM me Ausa' isakA tAtparya hai ki mUla artharUpa vANI bhagavAn mahAvIra kI hai aura bAda meM gaNadharoM ne sUtra rUpa meM ise grathita kiyaa| dvitIya zrutaskaMdha ke bAre meM aneka mata pracalita hai para itanA nizcita hai ki AcArAMga kA dvitIya zrutaskaMdha bhASA-zailI aura viSaya kI dRSTi se prathama zrutaskaMdha jitanA prAcIna nahIM hai| niyuktikAra ke anusAra sthaviroM ne ziSyoM para anugraha kara unakA hita-sampAdana karane hetu AcArAMga ke prathama zrutaskaMdha se AcArAgra ( AdhAracUlA ) kA niryUhaNa kiyaa| cUrNikAra ne rathavera zabda kA artha gaNadhara tathA vRttikAra ne caturdazapUrvavit kiyA hai|" kucha vidvAn sthavira zabda kA prayoga AcArya bhadrabAhu ke lie mAnate haiN| niyuktikAra ne yaha bhI ullekha kiyA hai ki kauna se adhyayana se kauna sI cUlA niryUDha hai / unake anusAra prathama zrutaskaMdha ke dvitIya adhyayana lokavijaya ke pAMcaveM uddezaka aura AThaveM adhyayana vimokSa ke dUsare uddezaka se prathama cUlikA ke piMDepaNA, zayya vastraiSaNA mAtraiSNA tathaH avagrahapratimA Adi uddezaka niryUha haiN| pAMcaveM adhyayana lokasAra ke the uddezaka se I tathA chaThe adhyayana (dhuta) ke pAMcaveM uddezaka se bhASAjAta kA nirRhaNa kiyA gyaa| sAtaveM adhyayana nahAparijJA se 1 Ani 16 / 2. ANi 11 / 3. ATI pR 4: vidantyasmAddheopAdeti vedaH / 4 ani 11 / 5. ThapaM 9/2, sabha 9/3 / 37 6. Ani 7 / 7. vyabhA 1531, 15.32 / 8. Ani 15 / 9 ani 10 AcU pR 326 aTI pR. 293 /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 niyuktipaMcaka dUsarI cUla samAratakA prathama adhyayana zastraparijJA ne tIsarI cUlA bhAvanA tatha chaThe dhuta adhyayana ke dUsare aura cauthe uddezaka le cauthI nimukti cUla nieddha hai| paMcama cUlA AcAra prakalpa--nizItha kA nihaga pratyAkhyAnA tRtIya vastu ke AcAra namaka kIsaveM prAbhRt se huaa| isa prakAra AcArAMga ke prathama zrutaskaMdha se cAracUlA kA saMgrahaNa huA hai| tihAsika mAtA ke anusAra AcAra dUlA kA tAMtaroM aura paithI cUlA sthUlibhadra kI bahina sAdhvI yakSa mahavideha kSetra se sIdharasvAmI ke pAsa se lAI thii| sAdhvI yakSA ne vahAM se cAra cUlAeM grahaNa kI thIM, unameM do dazabaikalki ke sa tathA do AdhArAMga ke sAtha jor3I gyiiN| DaoN. harmana jekobI ke anusAra AcarAga prathama zrutarakaMdha me gadya ke madhya Ane vAle padya usa samaya ke prasiddha dhArmika graMthoM se uddhRta kie gae haiN| racanAkAla AcArAganiyukti ke anusAra tIrtha-prartana ke samaya sarvaprathama AcArAMga kI racanA huI, usake bAda anya aMgoM kI / carNikAra jinadAsagagI bhI isa nata se sahamata hai| eka anya mata kA ullekha karate hue cUrNikara kahate hai ki AcArAMga meM sthita hone para hI zeSa aMoM kA adhyayana kiyA jAtA hai isIlie isakA prathama sthAna rakhA hai| nI cUrNi ke anusAra pahale erdagata kI dezanA huI isalie inakA nAma pUrva pdd'aa| bAda meM gagadhareM ne Aca rAMga ke prathana krama meM vyavasthita kiyaa| acArya malayagiri ne bhI sthApanA krama kI dRSTi se gacArAMga ko prathama aMga manA hai = ki racanA ke kama se|' matAntara prastuta karate hue naMdI ke cUrNikAra kahate haiM ki tIrthakAroM ne pahale pUrvo kI dezana kI aura gaNadharoM ne bhI pUrvagata sUtra ko hI sarvaprathama grathita kiyA : ___AcArAMganiyukti aura naMdayUrNi kI visaMgati kA parihAra karate hue AcArya mahAprajJa kA mAnanA hai ki saMbhava hai niyuktikAra ne aMgoM ke ni,haNa kI prakriyA kA yaha krama mAnya kiyA ho ki sarvaprathama AcArAMga kA nirvRhaNa aura sthApana hotA hai tatpazcAt sUtrakRta Adi aMgoM kaa| isa saMbhAvanA ko svIkAra kara lene para donoM dhArAoM kI bAhya dUrI rahane para bhI AMtarika dUrI sanApta ho jAtI hai| vastuta: AcArAMga ko prathama sthAna dene kA kAraNa niyukti meM yaha batAyA hai ki isameM mokSa kA upAya varNita hai tathA ise pravacana kA sAra kahA gayA hai| bhASA-zailI kI dRSTi se bhI yaha Agama prAcIna pratIta hotA hai| 1. Ani 308-11. paMkamA 23 2 parivATa parva 9/97, 98 / 3. The sacred books of the east, vo. xx ii introductionm p.48 , ani / . acU 13 satga ratra AyArassa itthaM padama 5"vakhaMti, tato sesagANaM ekkArasaNha aNgaannN| 6. AcU pR 4: tattha Thate sesANi ANi ahijjaha te so padama kte| 7 nadIcUrNa pR. 75 8 gaMdInaTI 8. 216: myApanAmadhikRtya pradhamaGgam / 2. gaMdIpi pR. 75 / 10. a'cArAMgabhaSTama, bhUmikA pra. 17 / 11. Ani 9 /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirmukti sAhitya : eka pavikSaNa bhASA evaM racanA-zailI AdAra sUtra ardhamAgadhI prAkRta bhASA meM niruddha graMtha hai| bhASA kI dRSTi se yaha ya anya ApameM se bilakSaNa hai| isake prathama aura dvitIya zrutaskaMdha kI bhASA meM bhI paryApta aMtara hai| prathama zrutaska kI bhASA sUtrAtmaka, sugaThita evaM aMga-mArya se yukta hai| komA meM upalabdha AcArAMga kA prathama zrutaskaMdha gadyabahula adhika hai, padyabhAga bahuta kama hai| pAsAtya vidvAn zUbiMga ke anusAra isameM padya bahuta the kintu kAlAntara meM lupta ho ge| aneka khaMDita padya to Aja bhI isameM milate haiN| jaise--eyaM kusalamsa daMsaNaM, mAI pamAI puNareDa gabhaM aadi| AcArAMga kA prathaga zrutaskaMdha // zailI meM nibaddha Agaga graMtha hai| dazavaikAlikaniyukti ke anusAra jo Urthabahula, mahan artha, hetu-pipAta-upasarga se zrIra, virAma sahita tathA bahupAda Adi lakSaNoM se yukta ho, vaha caurNazailI ka graMtha mAna jAraH hai| isameM ye sabhI lakSaNa paTita hote haiN| jo gadya, nadya nizrita ho, vaha bhI caurNa kahalAtA hai| isa dRSTi se bhI yaha Agama zailI meM nibaddha gAnA jA sakatA hai| isake aneka sUkta gata-pratyAgata zailI meM nibaddha haiN| una sUktoM kI vyAkhyA vibhinna nayoM se kI jA sakatI hai| yaha saMkSipta zailI meM nibaddha kintu gUDha, ardha ko abhivyakta karane vAlA Agama graMtha hai| isameM aneka sthaloM para lAkSaNika zabdoM kA prayoga bhI huA hai| isakA dUsarA zrutaspaM vista nalI meM likhA gayA hai| adhyayana evaM viSayavastu AcArAMga ke do zrutaskaMdha haiN| prathama zrutaskaMdha meM nau adhyayana tathA dvitIya meM pAMca cUlAeM haiN| AcArAMga ke prathama zrutaskaMdha ke adhyayana ke nAmoM ke krama meM kucha bhinnatA pAI jAtI hai| vaha isa prakAra AcAsaMganiyukti satthapariNA logavijaya sIosaNijja sammatta logasAra sthAnAMga satthapariNA logavijaya sIosaNijja sammatta AvaMtI dhUta dimoha uvahANasusa gahAparingA samavAyAMga satthapariNA logavijaya sIosaNijja sammatta AvaMtI dhuta vimohAyaNa udahANasuya mahApariNA AvazyakasaMgrahaNI satthapariNA logavijaya sIosaNiNaja sammata logasAra dhuya vimoha mahApariNA uvahANasuya mahApariNNA vimokkha uvahANasuya 6 dazani 150 2 Ani 6.12 3. vANa 9/2 / 4. sama 9/3 / 5. akSyakasaMgrahagI hAI pa 667 661 / 6 pa adhyayana ka nUla nAma logasAra' hai para adAgapada (adiSada) ke AdhAra para isakA eka nAma AvatI bhI hai| kintu niyuktikara ne 'losAra' ko auSa, nAma mAna hai (ani 239) /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 niyuktipaMcaka samavAo ke vRttikAra ne spaSTa kiyA hai ki bastutaH mahAparijJa. adhyayana sAtavAM hI hai lekina usakA viccheda ho gayA isalie itakI aMtima kama meM rakhA hai| prathama zrutaskaMdha kA pada parimAga niyuktikAra ke samaya taka aThAraha hajAra thaa| lekina kAlAntara meM isakA lopa hotA gaya! ata: Aja yaha bahuta kama parimAga meM milatA hai| prathama zruTaskaMdha ke 51 uddezaka haiN| prArambha meM AvArAMga kevala nau ana taka sImita thA lekina bAda meM isameM bUlikAeM aura jor3a dI gyiiN| cAra cUlgaeM jur3ane se isakA pada-parimANa 18 hajAra se bahu ho gayA tathA pAMcahIM cUlA nizara jur3ane se bahutara ho gyaa|' naMdI, samavAya Adi meM jahAM bhI AcArAMga ke adhyayana aura uddezakoM kA varNana hai, vahAM kevala 25 adhyayana aura 85 uddezakoM kA varNana milatA hai| nizItha chabbIsaveM adhyayana ke rUpa meM apanA astitva rakhatA hai| aisA pratIta hotA hai ki prArambha meM nizItha kA svataMtra astitva thA lekina bAda meM viSaya-sAmya aura isake mahattva ko bar3hAne ke lie ise AvArAMga ke sAtha jor3a diyaa| isakA dUsarA nAma AcAraprakalpa bhI prasiddha hai| dvitIya zrusaskaMna kI jAMca cUlAoM ke nAma niyuktikAra ne isa prakAra batalAye haiN| jAvoggaha paDimAo, paDhamA sattekkagA biiyacUlA / bhAvaNa vimutti AyArapakappA tinni iti pNc|| prathama cUlA ke sAta adhyayana isa prakAra haiM 1. piMDaiSaNA 2. zayyA 3. I- 4. bhASANAta 5. vastraiSaNA 6. pAtraiSaga' 7. avagrahapratimA / ' dvitIya cUlaH ke nAma saptakakA hai| usake sAta adhyayana isa prakAra haiM 1. sthAna-saptakakA, 2. nidhIdhilA (nizIdhilA) sapaukakA, 3. uccAra-prasravaNa-saptakakA, 4. pAbda-saptakakA, 5. rUpa-saptaikakA, 6. parakiyA-saptakakA, 7. anyonyakriyA-saptakakA cUrNikAra ne rUpa saptaikakA ko cauthA tathA zabda-saptakakA ko pAMcavAM adhyayana mAnA hai| tIsarI cUlA kA bhAvanA tathA cauthI dhUlA kA vimukti nAmaka eka hI adhyayana hai| isa prakAra prathama zrutaskaMdha ke 9 tathA dvitIya ke 7+7+1+1=25 / kula milAkara AcArAMga ke 25 adhyayana aura 85 uddezaka haiN| AcArAMga ke prathama zrutaskaMdha kI viSayavastu kA niyuktikAra meM saMkSepa meM ullekha kiyA 1. zastraparijJA--jIva-saMyama kA nirUpaNa / 2. lokavijaya-karmabaMdha evaM karmamakti kI prakriyA kA avbodh| 3. zItoSNIya-sUkha-duHkha kI titikSA kA avabodha / 4. samyaktva- samyaktva kI dRr3hatA kA niruupnn| 5. lokatAra-ratnatraya se yukta hone kI prakriyA / 1. samaTI. .67 / 2 Ani 11. kapA. bhA. 1 ca pR. 85; AyAraMge atttthaarhpdshssaanni| : sara 51/1, Ani 367 / . Ane 11 / - nadI 81. sama. 85/1 / 6. ani 311 / 7. ani 317 / 8. vistRta varNana hetu dekheM Ani 318-42 / 9. ani 367. 368 / 10. Agi 33.34 /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirmukti sAhitya : eka paryavekSaNa 6. dhuta -- nissaMgatA kA avabodha / 7 mahAparijJaH -- goha se udbhUta parIvaha aura upasargoM ko sahane kI vidhi | 8 vimokSa nirmANa arthAt aMtakriyA kI arAdhanA / 9. upadhAnazruta Aha adhyayana me pratipAdita artho kA mahAvIra dvArA anupAlana | sanavAyAMga evaM naMda ke anusAra ima gratha meM ana-nirgranthoM ke lie jJAnAdi pAMca AdhAra zikSAvidhe, vinaya, vinaya kA phala, grahaNa- asevana rUpa zikSA, bhASA-viveka, caraNavratAdi, karaNapiMDavizuddhi tathA saMyama- yAtrA ke nirvAha hetu ahAra ke viveka kA varNana hai| ina saba bAtoM kA naMdI sUtrakAra ne pAMca AdhAra meM samAveza kara diyA hai| AcArya umpati ne meM pratyeka adhyayana kA viSaya saMkSepa meM pratipAdita kiyA 1. SaDjIvanikAya kI ytnaa| 2. laukika saMtAna kA gaurava tyam / 3. zIta-uSNa Adi parIyoM para vijaya | 8 dRr3ha zrakA | 5. saMsAra se udvega / 6. karmoM ko kSINa karane kA upAya | 7. vaiyAvRttya kA udyoga | 8. tapa kA anuSThAna / 9 strIsaMga kA tyaag| 10. vidhi pUrvaka bhikSA kA grahaNa / 11. strI, pazu, klIna Adi se rahita zayyA / 12. gati - zuddhi / 14. vastra kI eSNA- gaTa / 15. pAtra kI eSaNA-paddhati / 16. avagraha-zRddhi / 17. sthAna- zuddhi / 18 niSadyA. zuddhi ! 19. vyutsarga- zuddhi / 20. zabdAsakti parityAga : 29. rUpAsakti parityAga | 22 parakriyA - varjana / 23. anyonyakiya varjana / 24. paMca mahAvrataloM meM dRr3hatA / 25. sarvasaMgoM se vimuktatA / 41 13. bhASA - zuddhi | AcArAMga meM kevala AcAra kA hI varNana nahIM apitu adhyAtma pradhAna darzana kA vizada vivecana huA hai / sUtrakRtAMga kI bhAMti isameM tarka kI pradhAnatA nahI apitu AtmAnubhUti ke svara adhika haiM / AcArAMga niryukti AcArAMganiyukti kI racanA kA krama cauthA hai lekina viSaya nirUpaNa kI dRSTi se isakA mahattvapUrNa sthAna hai / uttarAdhyayananiyukti meM nikSepoM ke varNana meM prAyaH ekarUpatA hai, isase pAThaka ko koI nayA jJAna prApta nahIM hotA lekina AvArAMganiyukti isakI apavAda hai| isameM caraNa, dizA, brahma guNa, mUla, karna, samyak Adi zabdoM kI nikSepaparaka vyAkhyA meM aneka mahatvapUrNa tathyoM kA pratipAdana huA hai / prathama adhyayana zastraparijJA kI niyukti meM zastra aura parijJA kA vivecana niHzastrIkaraNa kI 1. 89, naMdI 81 / 2. prazamaratiprakaraNa 114- 17 /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka dRSTi se atyaMta mahattvapUrNa hai| anubhava sjA ke 16 bhedoM kA ullekha manovijJAna kI maulika manovRttiyoM ke sAtha tulanIya hai sAtha hI panavavijJAna ke kSetra meM nI dRSTiyAM udghATita karane vAlA hai| dizA ke bheda-prabhedoM evaM usake udbhava kA itanA vistRta varNana anyatra durlabha hai| bhaugolika dRSTi se yaha pUrA varNana aneka nara rahasyoM ke srolane vAlA hai| jAtismRti utpanna hone ke kAraNoM kA ullekha parAmanovaijJAnika dRSTi se mahattvapUrNa hai| niyuktikAra ne isa adhyayana meM pRthvI Adi SaDjIvanikAyoM ke nikSepa prarUpaNA. lakSaNa. parimANa upabhora, zastra. vedanA, vdha aura usakI nivRtti Adi 9 dvAroM kA vistRta varNana kiyA hai| inameM prarUpaNA, lakSaNa. parimANa. upabhoga, vedanA Adi kA varNana atyaMta mahattvapUrNa hai| are bhUmikA meM hama isa bAre meM vistRta carca kreNge| SaDjIvanikAya kA jitanA kamabaddha aura vyavasthita varNana AI rAganiyukti meM huA hai, utanA anya graMthoM meM nahIM miltaa| aitihAsika dRSTi se bhI yaha vargana atyaMta mahattvapUrNa hai| dvitIya uddezaka meM loka aura vijaya ke nikSepa ke 83cAt mUlasUtra meM Ae 'je guNe se mUlaTThANe, je mUlaDhANe se guNe sUkta meM Ara guNa, mUla aura ThANa--ina tIna zabdoM ka nikSepa ke mAdhyama se vistRta varNana huA hai| saMsAra kA mUla hai karma, usakI utpatti kamAya se hotI hai| niyuktikAra ne dasa prakAra ke nikSepoM ke mAdhyama se karma kA vizada vivecana kiyA hai| tIsare zItoSNIya adhyayana meM pIta aura uSNa kI vividha dRSTiyoM se vyAkhyA kI hai tathA bAIsa parISahoM meM kitane zIta parISaha aura kitane uSNa isakA ullekha kiyA hai| cauthe samyaktva adhyayana meM guNazreNI-vikAsa kI avasthAoM kA varNana tAtvika evaM saiddhAntika dRSTi se atyaMta mahattvapUrNa hai| aitihAsika dRSTi se guNazreNI-vikAra kA prAcInatama varNana AcArAMganiryukta meM milatA hai| ahiMsA kA sArvabhauma evaM sArvakAlika mahatva batAne ke bAda nirmuktikAra ne rohagupta kI kathA kA saMketa kiyA hai, jisameM aneka bhikSuoM se samasyApUrti karavAI gayI hai| niyuktikAra ne Asakta aura anAsakta ke karmabaMdha kI prakiyA ko bahuta suMdara evaM vyAvahArika rUpaka se samajhAyA hai| pAMcaveM lokasAra nAmaka adhyayana kI prArambhika niyukti-gAthAoM meM uddezakoM kI viSaya-vastu kA nirUpaNa hai| niyuktikAra ke anusAra AdAnapada se isa adhyayana kA nAma AvaMti tathA gauNa nAma lokasAra batAyA gayA hai| prasaMgavaza niyukttikAra ne aneka dRSTiyoM se loka meM sArabhUta vastuoM kA varNana kiyA hai| praznottara ke mAdhyama se niyuktikAra kahate haiM ki sampUrNa loka kA sAra dharma, dharma kA sAra jJAna, jJAna kA tAra saMyama tathA saMyama kA sAra nirvANa hai| chaThe dhuta adhyayana kI niyukti meM dravyadhuta aura bhAvadhuta kA varNana hai| sAtaveM mahAparijJA adhyayana kI niyukti meM adhyayanoM kI viSaya-vastu ke sAtha mahA aura pariNNA zabda ke nikSepoM kA ullekha hai| AThaveM vimokSa adhyayana kI niyukti meM nikSepa ke mAdhyama se vinokSa kA pratipAdana hai| niyuktikAra ne bhaktaparijJA, iMginImaraNa aura prAyopazamana ko bhAva-vimokSa ke aMtargata mAnA hai| prAyopagamana maraNa ke aMtargata Arya vajra, Arya samudra tathA vyApAtima maraNa ke aMtargata AcArya tosali kA udAharaNa diyA hai| niyuktikara ne bAraha varSa kI saMlekhanA kA suMdara kama varNita kiyA hai, jo sAdhanA kI dRSTi se atyaMta mahattvapUrNa hai|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti sAhitya : eka paryavekSaNa upadhAnazruta nAmaka naveM adhyayana kI niyukti meM batAyA gayA hai ki jaba jo tIrthakara hote haiM, de apane tIrtha meM upadhAnazruta adhyayana meM apane tapa:karma kA varNana karate haiN| sabhI tIrthaMkaroM kA tapa:karma nirupasarga tathA vardhamAna kA tapa:karma sopasarga rhaa| dvitIya zrutaskaMdha kA nAma AdhAra bhI prasiddha hai ata: niyuktikAra ne 'agga' zabda kI nikSepa ke mAdhyama se vistRta carcA kI hai| prArambha meM Aya ro ke vrathama zrutaskaMdha ke kauna se adhyayana se kauna sI cUlA niTa hai, isakA ullekha kiyA gayA hai| prathama cUlA meM piMDa. zayyA, ImAM, vastra, pAtra. avagraha Adi ke bAre meM carca hai| dvitIya calA saptaikaka meM rUpa para Adi ke nikSepa haiN| tIsarI balA bhAvanA kI niyukti meM darzana, jJAna, cAritra, tapa, vairAgya Adi bhAvanA kA vistRta vivecana hai| cauthI vimukti cUlA meM bimukti adhyayana ke pAMca adhikAroM kI carcA karate hue dezavimukta aura sarvavimukta kA ullekha kiyA gayA hai| aMta meM pAyarva nizItha cUlA kA varNana Age liyA jAegA, aisI niyuktikAra ne pratijJA kI hai| mahAparijJA adhyayana evaM usakI niyukti digambara parampara ke anusAra vIra-nirvAga 683 varSa ke bAda AcArAMgadhara kA viccheda ho gyaa| zvetAmbara paramparA ke anusAra AndarAMga kA pUrNa rUpa se viccheda nahIM huA lekina 18 hajAra pada-parinANa vAlA vaha AcArAMga vartamAna meM bahuta alpa pada-parimANa meM raha gyaa| isameM aneka saMDita padya milate haiM, isase anumAna lagAyA jA sakatA hai ki kAlAntara meM 'AyAradhara' AcAryoM ke abhAva athavA vismRti vaza isakA kAphI aMzaH lupta ho gyaa| vartamAna meM isakA sAtavAM mahAparijJaH adhyayana vilupta hai / nirmucitta', cUrNi evaM TIkA' ke anusAra AcArAMga kA sAtavAM adhyayana mahAgarijA hai jar3aki ThANaM aura, samavAo meM nauvAM tathA naMdI TIkA evaM Avazyaka saMgrahaNI meM ise AThavAM adhyayana mAnA hai| sagavAo ke vRttikAra ne spaSTa karate hue likhaH hai ki mahAparihA adhyayana vastutaH sAtavAM adhyayana thA lekina usakA viccheda ho gayA isalie isako aMta meM rakhA gayA hai| zUbriga aura jekobI ne ise sAtavAM adhyayana nAnaH hai| vidvAnoM ke anusAra isa adhyayana kI niyukti lupta ho gayI athavA niyuktikAra ke samaya taka yaha adhyayana lupta ho gayA, jisase isakI niyukti nahIM likhI jA sakI. kintu hastapratiyoM meM prApta gAthAoM ke AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki niyuktikAra ke samaya taka mahAparijJA kA astitva thaa| TIkAkAra ne donoM zrutaskaMdhoM ke pazcAt 264-70 kI sAta gAthAeM dI haiM lekina prAyaH sabhI hastapratiyoM meM isa adhyayana kI aThAraha niyukti-thAeM milatI haiN| ye gAthAeM abhI taka prakAza meM nahIM AI thIM isIlie vidvAnoM kA dhyAna isa ora AkRSTa nahIM ho skaa| yaha nizcita hai ki cUrNikAra aura TIkAkAra ke samakSa isa adhyayana kI niyuktigAthAeM nahIM thIM 1. ani 31 2 acU pR7| 3. ATI pra. 173 / 4. ThANaM 9/2 / 5. sama, 9/3 / 6. naMdIhATI pra. 76 / 7 AvazyakasaMgrahaNI TI pa 667.666 / 8. samaTI. 7 67 / 9 Acaranga sutra, preface page 261 10. Sacred books of the east, Vo 22, page 49 /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 niryuktipaMcaka isIlie unhoMne ina gAthAoM kI vyAkhyA nahIM kii| phira bhI mahAparijJA ke viccheda kA prAmANika samaya abhI taka nizcita nahIM ho pAyA hai| Avazyaka niyukti ke anusAra AcArya vajra ne mahAparijJA se gagana gAminI vidyA siikhii| prabhAvaka varitra meM bhI aisA ullekha milatA hai| yaha saMbhAvanA kI jA sakatI hai ki Arya vajrasvAmI ke pazcAt tathA AcArya zIlAMka se pUrva isa adhyayana kA viccheda ho gayA kyoMki AcArya zIlAMka ne spaSTa rUpa se mana ke viccheda kA ullekha kiyA hai|' lagabhaga vIra - nirvANa kI chaThI zatAbdI ke bAda mahAparijJA kA lopa ho gayA / pUrNikAra ke anusAra mahAparijJA adhyayana ayogya ko nahIM par3hAyA jAtA thA / " paMDita dalasukhabhAI mAlavaNiyA kA abhimata hai ki adhyayana-adhyApana meM adhikArI kI apekSA rahane se isakA vAcana kama ho gayA aura dhIre-dhIre isakA lopa ho gyaa| isake atirikta isameM nAnA mohajanya doSoM kA varNana hone se sarvasAdhAraNa ke lie paThanIya nahIM rahA ataH kAlakavalita ho gyaa|" AcArya mahAprajJa ke anusAra niyukti meM varNita viSaya-vastu ke AdhAra para jJAta hotA hai ki mahAparijJA adhyayana meM mahAn parijJA kA nirUpaNa thaa| kAlAntara meM sabhI ziSyoM ko usakA jJAna denA ucita pratIta nahIM huA isalie isa adhyayana kA pATha vismRta ho gyaa| DaoN. harmana jekobI ke anusAra yaha adhyayana sAdhu jIvana kA vistRta varNana prastuta karatA thA, jisakA darNana AcArAMga sUtra ke dvitIya zrutaskaMdha meM vistAra se huA hai| saMbhava hai isI kAraNa se isa adhyayana ko alaga kara diyA kyoMki yaha adhyayana punarukta doSa vAlA ho gayA thA gaNAdhipati tulasI bhI isI mata kA samarthana karate hue kahate haiM ki niyuktikAra ke anusAra AdhAracUlA kI prathama cUlA ke sAta adhyayana (saptekaka) mahAparijJA ke sAta uddezakoM se niryUDha haiN| isa ullekha ke AdhAra para sahaja hI yaha anumAna kiyA jA sakatA hai ki jo viSaya mahAparijJA se uddhRta sAta adhyayanoM (saptaikakoM) meM haiM, ve hI viSaya mahAparijJA adhyayana meM rahe hoNge| aisI saMbhAvanA kI jA sakatI hai ki mahAparijJA se uddhRta sAta adhyayanoM ke pracalana ke bAda usakI AvazyakatA na rahI ho phalataH vaha asamanujJAta aura kramaza: vicchinna ho gayA ho / " AcArAMga sUtra kI ciMtAmaNi TIkA meM bhI mahAparijJA adhyayana ke bAre meM zrutAnuzruta paramparA kA ullekha hai| TIkAkAra ne isakA varNana isa prakAra kiyA hai-- 'isa mahAparijJA adhyayana meM jala, sthala, AkAza aura pAtAla meM vihAra karane vAlI vidyA parakAyApraveza vidyA tathA siMha, vyAghra Adi kA zarIra dhAraNa kara rUpa-parivartana karane kI vidyA kA varNana thaa| isa viSaya meM guru paramparA se yaha ghaTanA prasiddha hai ki eka AcArya apane ziSya ko mahAparijJA adhyayana par3hA rahe the| zaucakriyA kI bAdhA hone para AcArya 1. Avani 769: neNuddhariyA vijjA AgAsasamA mahApariNAo / vaMdAmi ajavara apacchima jo suyadharAgaM / / 2. prabhAvakacarita mahAparijJAdhyyanAdAcAraM gagantarasthitAt / zrIvajetA vidyaH tadA gaganagAminI / / pR. 173: adhunA saptamAdhyayanastha mahAparijJAkhyasyAvataraH. tacca vyavacchinnamiti / 3. ATI 4. AcU pR. 244; mahApariSNA na paDhijjai asamaNuSNAyA / 5. zramaNa 1257; AcArAMga sUtra : eka paricaya | 6. AcArAMgabhASym, pR. 351; niyuktivarNita viSayajastvAdhAreNa jJAyate tasmin mahatI parijJA niti AsIt / kAlAntare sarvaziSyebhyaH tattyApradAnaM nocitaM pratItam / tena tarayAdhyayana pATaH vismRtiM nItaH / a acaranga sorta, perface page s0 / 8. acArAgabhASyam bhUmikA nR. 19 / 9. AcArAMga ciMtAmaNi TIkA pR 363-65 /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti sAhitma : eka paryavekSaNa zaucArtha bAhara cale ge| ziSya ne banatAvazA mahAgarijJA meM varNita vidyA ke AdhAra para siMha kA / dhAraNa kiyaa| ziSya vApisa mUla rUpa meM Ane kI vidyA se aparicita thA isalie vaha asalI rUpa meM nahIM A skaa| AcArya jatva vApisa Ae taba ziSya ko siMha rUpa meM dekhA / AcArya ne use pAvisa muni rUpa meM parivartita kara diyaa| isa ghaTanA ko dekha AcArya ne vica ra kiyA ki paMcama kala meM isa adhyAyana ke gaThana-pAlana se lAbha nahIM, anartha hone kI saMbhAvanA adhika hai ata: usI samaya se isakA vAcana gita bhara diyaa| bAda meM isakA saMkalana hI nahIM huA aura kAlAntara meM isakA viccheda ho gyaa| TIkAkAra ne aMta meM ullekha kiyA hai ki yaha bAta unheM apane AcArya se jJAta huii| mahAparijJA zabda kA artha evaM usameM varNita viSayavastu ___ gahAparijJA meM do zabda haiN--mhaa-prijnyaa'| niyuktikAra ne mahA zabda ke do artha kie haiM? pradhAna yA vizeSa 2. paragANa meM bRhad / yahAM mahA zabda pradhAna artha kA dyotaka hai| niyuktikAra ne parijJA zabda ke bhI de bheda kie hai--1. jJa parijJa 2. pratyAkhyAna prnaa| mUlaguNa aura uttaraguNa ke adhAra para bhAvaparikA ke veda-prabheda kira! gae haiN| mUlataH parijJA zabda jJAna aura AcaraNa kA samanvita sApa hai| nirmuvittakAra ne gaha parijJA adhyayana ke lAta uddezakoM kA ullekha kiyA hai| vartamAna meM mahAparijJA adhyayana meM varNita viSaya-vastu ke jAnane ke nimna sAdhana hamAre samakSa haiM 1. niyuktikAra ne prArambhika gAthAoM meM jahAM sabhI adhyayana ke viSayoM kA saMkSepa me varNana kiyA hai, vahAM mahAparijJA adhyayana ke lie kahA hai ki isameM mojajanya parISaha aura upasargoM kA varNana hai|'' cUrNikAra aura TIka kAra ne bhI ise spaSTa karate hue kahA hai ki ina upasarga ko jAnakara karma pratyAkhyAna parijJA se karma kSINa karane caahie| moha se utpanna parISaha strI ke prati Asakti se utpanna stratare kI ora saMketa detA hai| svayaM niyuktikAra ne sabase aMtima gAthA meM kahA hai ki devI, mAnuSI aura tirthaca strI ke prati Asakti kA mana, vacana aura kAyA se parityAga kara denA cAhie, yahI nahaHparijaH adhyayana kA sAra hai| 2. AcArAMganiyukti ke anusAra saptakaka pUlikA ke sAta uddezaka mahAparijJA adhyayana se nirmUDha haiM ata: isa adhyayana ke AdhAra para bhI mahAparijJA kI viSaya-vastu kA sAmAnya jJAna ho sakatA hai|' 3. prazamaratiprakaraNa ke anusAra isa adhyayana meM mUlaguNa aura uttaraguNoM ko bhalIbhAMti jAnakara taMtra-maMtra tathA AkAzagAminI Rddhi kA prayoga na karane kA tathA pratyAkhyAna parijJA se heya kA tyAga kara jJAna, darzana, cAritra meM ramaNa karane kA vidhAna hai| 4. isa adhyayana kI viSaya-vastu ganane kA sabase mahattvapUrNa sAdhana mahAparijJaH adhyayana kI nikti hai| isakI prArambhika gyAraha gAthAoM meM isake uddezakoM meM varNita viSaya-vastu kA ullekha 1. Ani 264: pAhaNNe mahasade, parimApa va hoI .naayaa| 2. Ani 265; tesi mahAsa. khA. pAhaNaNagaM tu nippnnnno| 3 ani 267, 268 / 4. Ani 367 / 5 ani 34: mohasamutthA priishssaagaa| AyU gR 244, ATI pR 1933 / 7 Ani 270 / 8 Ani 310: sattevagaNa sAvi nivAI mhaaprinnaa| 5 prazanaratiprakaraNa / 115 TI. pR 77 :
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 niryuktipaMcaka milatA hai| niSkarSa kI bhASA meM kahA jA sakatA hai ki isameM sAdhu-jIvana kI kaThora caryA kA ullekha thA, yaha niyukti gAthAoM meM varNita viSaya vastu se spaSTa hai / lagatA hai itanI kaThora dharyA kA pAlana asaMbhava samajhakara dhIre-dhIre paThana-pAThana kama hone se isakA lopa ho gyaa| zruti - paramparA ke anusAra isa adhyayana meM camatkAra aura Rddhi siddhi kA varNana th| saMbhava hai yoniprAbhRta kI bhAMti kAlalabdhi ke anusAra isakI vAcanA kA pariNAma acchA nahIM rahA isalie samaya evaM bahuzruta AcAryoM ne isakI vAcanA denI baMda kara dI ho| kintu yaha bAta niyukti - gAthAoM ke AdhAra para prAmANika nahIM lagatI / yaha bhI saMbhava hai ki AcAryoM ne vajrasvAnI kI gaganagAminI vidyA vAlI baTanA ke AdhAra para isa adhyayana kI viSaya vastu ke bAre meM yaha kalpanA kI ho| yaha bhI saMbhAvanA kI jA sakatI hai ki usa samaya mahAparijJA nAma kA koI svataMtra graMtha rahA hogA jisameM camatkAra evaM vyaddhi-siddhi prApta karane kI vividha vidyAoM kA varNana hogaa| kAlAntara meM vaha graMtha lupta ho gayA aura nAma sAmya ke kAraNa AcArAMga ke isa adhyayana ke sAtha yaha bAta jur3a gaI ho| phira bhI isa viSaya meM anusaMdhAna kI AvazyakatA hai ki mahAparijJA adhyayana lupta kyoM huA tathA usakI viSaya-vastu kyA thI? sUtrakRtAMga evaM usakI niyukti sUtrakRtAMga dUsarA aMga agama hai| yaha acArapradhAna aura dArzanika graMtha hai| cUrNikAra ne isakI gaNanA caraNa-karaNAnuyoga meM tathA AcArya zIlAMka ne ise dravyAnuyoga ke aMtargata mAnA hai| isameM svamata kI prasthApanA ke sAtha paramata kA khaMDana bhI kiyA gayA hai ataH isa graMtha ke adhyayana se tatkAlIna pracalita vibhinna dArzanika paramparAoM kA sahaja jJAna kiyA jA sakatA / isa graMtha kI tulanA bauddha graMtha abhidhammapiTaka se kI jA sakatI hai| niyuktikAra ne isako bhagavAn vizeSaNa se abhihita kiyA hai, jo isakI vizeSatA kA svayaMbhU pramANa hai| sUtrakRta meM do zabda haiM-- sUtra aura kRta sUtra zabda kI vyAkhyA karate hue nirmuktikAra ne zrutajJAnasUtra ke cAra bheda kie haiM - 1. saMjJAsUtra 2 saMgrahasUtra 3 vRttanibaddha 4 aura jAtinibaddha / sUtrakRtAMga meM cAroM prakAra ke sUtroM kA ullekha hai para mukhytyaH vRnibaddha kA prayoga adhika huA hai kyoMki yaha vRttachaMda meM nibaddha hai| kRta zabda ke saMdarbha meM karaNa kI vyAkhyA karate hue niyuktikAra ne zruta ke mUlakaraNa kA artha trividha yoga aura zubha-azubha dhyAna kiyA hai|' niyuktikAra ke anusAra isa sUtra meM kucha artha sAkSAt sUtrita haiM aura kucha artha arthApatti se sUcita haiN| ye sabhI artha yuktiyukta haiM tathA AgamoM meM aneka prakAra se prayukta prasiddha aura anAdi haiN| 1 dekheM ani 253-200 taka kI gAdhAoM kA anuvAda | gA. 253-63 taka kI bhika syAha gAthAeM prakAzita TIkA meM upalabdha nahIM haiN| lekina 264-70 taka kI sAta gAvA donoM zrutakaMdhoM kI TIkA ke aMta meM dI gayI haiN| TIkAkAra ne 'avivRtA niryuktireSA mahAparijJAyA: ' mAtra itanA hI ullekha kiyA hai prakAzita TIka meM cAlU saMkhNa krama meM una gathAAoM ko nahIM ror3A gayA hai| 253 se 270 taka kI nahAparikSA adhyayana kI nirmukti gAthAeM sabhI Adarzo meM 'melatI haiN| 2. ni / 3. bhUmi 3 8. sUni 16 5. sUni 21 /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti sAhitya : eka paryavekSaNa nAmakaraNa niyuktikara bhadrabAhu ne sUtrakRtAMga ke tIna guniSpanna nAma batAe haiM- sAnAI (sUtrAta suta+5 (sUtrakRta) sUcagaDa (sUcAra) / TIkAkAra zIlagaMka ne ina tInoM nAmoM kI sArthakatA para vicAra kiyA hai| yaha artha rUpa meM tIrthaMkaroM dvArA lata jAyanna hai tathA gaNadharoM dvArA kRta-pradhita hai ata: isakA nAma sUtagaDa hai| ittoM sUtra ke anusAra taba moya kiyA jAtA hai ataH isakA nAma sUtrakRta hai| isameM stamamA aura parasamaNa kI sUna' kI ataH isakA nAtA sUdhAkRta hai| AcArya tulasI ne ina tInoM gAmoM ke are meM apanI TippaNI prastuta kI hai| unake anusAra sUra!, sutta aura sUTa. ye tInoM sUtra ke hI prakRta ruu| haiN| AkArabheda hone ke kAraNa hIna guNAtmatA nAgoM kI parikalpana' kI gayI hai| sanI aMga maulika kA se bhagavaH-: mahAvI' dvArA prastuta tathA gaNadhara dvArA graMtha muga meM prapati haiM phira phevana prastuta Agana kA nAga tRtakRta gyoN| prakAra dUsarA nAma bhI sabhI aMgoM ke lie sAmAnya hai| prastuta Agama ke nAma kA arthaparza AdhAra pasarA hai kyoMki prasturA Agama meM ratasamaya aura parasamaya kI tulanAtmaka sUcanA ke saMdarbha meM AdhAra ke prsthaa:-'| kI gayI hai. isalie isakA saMbaMdha sUcanA ! hai|' sUtrakRtAMga zabda kI vyAkhyA karate ra niyukiAkara kahate haiM ki tIrthaMka meM ke gala--mAtRkApada ko sunakara maNadharoM ne yoga aura zubha avasAyoM se isa sUtra kI racanA kI hai isaliAH yaha sUtrakRta khlaayaa|' prakArAntara se sUtrakRta kA nirukta karate hue niyuktikAra kahate hai ki akSaraNa se natijJAna kI saMghaTanA tathA karmoM ka parizATana ina donoM ke yoga se sUtra kI racanA huI ata: yaha sUtrakRta hai| TIkAkara ise spaSTa karate hue kahate haiM ki jaise-jaise gaNadhara sUtra karane kA udyama karate haiM, vaise-vaile karma-nirjarA hotI hai, jaise-jaise karma-nirA dI hai, vaise vaise sUtraracanA kA udyama hotA hai| isake prathama zrurAsvAdha meM solAI adhyayana haiM ata: isakA eka nAga gAthASoDazaka (gAhAsolasa") bhI prasiddha hai| vyavahAra meM isa Agama kA nAma prakRta meM sUyagaDaMga tathA saMskRta meM sUtrakRtAMnA adhika pracalita hai| digambara paramparA meM zaurasainI bhASA meM suyaDa, sUdagraDa aura sUdayada--ro TIna nAma milate haiN| racanAkAra evaM racanAkAla niyuktikAra ne sUtrakRtAMga ke racanAkAra kA nAmollekha nahIM kiyA hai lekina gNadhArI 2'bda kA prayoga gaNadhara kI ora saMketa karatA hai| sUtrakRtAMga ke racanAkara kI kArgika avasthA vizeSa kA varNana karate hue niyuktikAra kahate haiM--'racanAkAra gagadharoM ke karmoM kI sthiti = upanya thI aura na utkRSTa / karmo kA abhAva vipAka maMda thaa| baMdhana kI apekSA se karmoM kI prakRtiyoM kA maMdAnubhava le baMdha karate hue nikAcita taNa nitti avasthA ko na karate hue, dIrya sthiti vAlI karma prakRtiyoM ko alpa sthiti vAlI karate hue, baMdhane vAlI uttara prakRtiya kA saMkramaNa karate hue, udaya meM Ane vAlI ? | 1 jUna 2' 2. sU sUratamannA yAtIya pata: kRtaM nayA garerita taka sUtrakRmiti sUtrAvaraNa samvAdadodhaH biyate'smannira tathA sUcIkRtamiti svarasamagArthAcnaM sUcA sAsmina kRteti| 3 nUgo bhAga 1. bhUmikA rAti 18 / sUni 20 / 6. sUTI pR. 5'
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka karma-prakRtiyoM kI udIraNA karate hue. AyuSya karma kI anudIraNA karate hue. puMveda kA anubhava karate hue tathA kSAyopazamika bhAva meM vartamAna gaNadhara meM isa sUtra kI racanA kii| pAzcAtya vidvAn viMTaranitsa ke anusAra bhASA kI dRSTi se sUtrakRtAMga kA prathama zrutaskaMdha adhika prAcIna hai| dUsarA zrutaskaMdha pariziSTa' ke rUpa meM bAda meM saMkalita kiyA gayA hai| yaha mAnyatA bhI pracalita hai ki prathama zrutatkaMdha ke viSayoM kA hI dvitIya zrutaskaMdha meM vistAra huA hai| viSaya-nirUpaNa evaM bhASA-zailI kI dRSTi se isakA samaya mahAvIra ke samakAlIna kahA jA sakatA hai| usa sanaya prAkRta janabhASA thI ata: niyuktikAra kahate haiM ki tIrthaMkaroM ne apane vAgyoga se artha kI abhivyakti kI tathA aneka yogoM ke dhAraka gaNadharoM ne apane vacanayoga se jIva ke svAbhAvika guNa arthAt prAkRta bhASA meM isako nirUpita kiyaa| adhyayana evaM viSaya-vastu sUtrakRtAMga ke do zrutaskaMdha haiN| prathama adhyayana ke 16 tathA dvitIya zrutaskaMdha meM sAta adhyayana haiN| isake prathama adhyayana ke cAra, dUsare adhyayana ke tIna, tIsare adhyayana ke cAra tathA cauthe aura pAMcaveM adhyayana ke do-do uddezaka haiN| zeSa gyAraha adhyayanoM tathA dUsare zrutatkaMdha ke sAta adhyayanoM ke eka eka uddezaka haiN| isa prakAra donoM zrutaskaMdhoM ke kula milAkara 23 adhyayana tathA tetIsa uddezaka haiN| isakA pada-parimANa AcArAMga se dugunA arthAt 36 hajAra zloka pramANa. thA lekina vartamAna meM isakA kAphI bhAga lupta ho gyaa| sUtrakRtAMga kA adhikAMza bhAga padya meM hai kintu kucha bhAga gadya meM bhI hai| naMdI ke anusAra isameM loka, aloka, lokAloka, jIva, ajIva, jIvAjIva, svasamaya, parasamaya tathA svasamaya-parasamaya kA nirUpaNa hai| samavAo ke anasAra isameM svasamaya parasamaya tathA jIva Adi nau padArthoM kI sacanA hai| isake atirikta isameM 18 kriyAvAdI. 84 akriyAvAdI ajJAnabAdI tathA 32 vinayavAdI darzanoM arthAt 363 matavAdoM kA ullekha hai| sUtrakRtAMganiyukta (24-28) meM isale pratyeka adhyayana kI viSaya-vastu kA saMkSepa meM nirUpaNa kiyA hai| usake anusAra prathama zrutaskaMdha ke solaha adhyanoM ke adhikAra isa prakAra haiM 1 svasamaya aura parasamaya kA niruupnn| 2. svasamaya kA bodh| 3. saMbuddha vyakti kA upasarga meM sahiSNu honaa| 4. strI-doSoM kA vivrjn| 5. upasargabhIru tathA strI ke vazavartI vyakti kA naraka meM upapAta / 6. jaise mahAvIra ne karma aura saMsAra kA parAbhava kara vijaya ke upAya kahe, vaisA prayatna krnaa| 7. niHzIla tathA kuzIla ko chor3akara suzIla aura saMvignoM kI sevA karane vAlA zIlavAn / 8. do prakAra ke vIrya ko jAnakara paMDitavIrya meM yatna krnaa| 9. yathAvasthita dharma kA kthn| 1. sUni 13, 2. History of Indian Literature, Vo2, Page 4211 3 sUni 19 4. sUni 22 5 naMdI 82 / 6 samapra. 90 /
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti sAhitya : eka paryavekSaNa 10. samAdhi kA pratipAdana / 11. samyagdarzana, jJAna, cAritrAtmaka mokSamArga kA niruupnn| 12. kriyAvAda, akriyAvAda Adi 363 tatvoM kA nirAkaraNa / 13. kumArga kA niruupnn| 14. ziSyoM ke guNa aura doSoM kA kadhana tathA nitya gurukulavAsa meM rahane kA upadeza / 15 pUrva upanyasta AdAnIya pada kA saMkalana / 16. pUrvokta adhyayanoM meM abhihita sabhI arthoM kA saMkSipta kathana / tattvArtha rAjavArtika ke anusAra sUtrakRtAMga meM jJAnavinaya, prajJApanA, kAyAkalpya chedopasthApanA aura vyavahAra dhakriyA kA nirUpaNa kiyA gayA hai| AcArya vIrasena ne isake atirikta svasamaya aura parasamaya ke pratipAdana kA ullekha bhI kiyA hai| kaSAyapAhur3a kI cUrNi ke anusAra sUtrakRtAMga meM svasanaya, parasamaya, strIvilokana, klIvatA, asphuTatva, mana kI bAta ko spaSTa na kahanA, kAma kA Aveza, bilAsa, Aspholana sukha tathA puruSa kI icchA karanA Adi strI lakSaNoM kA prarUpa // hai|' sUtrakRtAMga niyukti niyukti-racanA ke kama meM pAMcavAM sthAna satrakRtAMga nithukti kA hai| AkAra meM yaha atyaMta laghukAya hai| isameM sUtrakRtAMga meM Ae zabdoM kI vyAkhyA na karake niyuktikAra ne adhyayanagata zabdoM kI vyAkhyA adhika kI hai| niyukti ke prArambha meM sUtrakRtAMga graMtha ke nAma ke AdhAra para sUtra evaM kRta. karapA zabda kI vyAkhyA kI gayI hai| kAlakaraNa kI vyAkhyA jyoti kI dRSTi se atyaMta mahattvapUrNa hai / isa niyukti meM mukhya rUpa se samaya, upasarga, strI, puruSa, naraka, stuti. pIla, vIrya, dharma, samAdhi, mArga Adi zabdoM kaH nikSepa ke mAdhyama se vizada vivecana huA hai| isameM samaya, vIrya, mArga Adi zabdoM kI vyAkhya' aneka AdhyAtmika evaM sAMskRtika rahasyoM ko prakaTa karane vAlI hai| sUtrakRtAMga ke prathama adhyayana meM aneka vAdoM kA varNana hai para niyuktikAra ne paMcabhUtavAda aura akArakavAda--ina do vAdoM ke khaMDana meM apane hetu prastuta kie haiN| pAMcaveM adhyayana meM pandraha paramAdhArmika devoM ke kAryoM kA varNana romAMdha paidA karane vAla. hai| dvitIya zrutaskaMdha ke prathama poMDarIka adhyayana kI niyukti meM saMsAra meM vividha kSetroM kI sarvazreSTha vastuoM kI gaNanA karA dI gayI hai| AhAraparijJA nAmaka tIsare adhyayana kI niyukti meM AhAra-anAhAra se saMbandhita saiddhAntika vivecana huA hai| niyuktikAra kA zailIgata vaiziSTya hai ki ve kathA kA vistAra nahIM karate lekina chaThe adhyayana meM ArdrakakumAra kI vistRta kathA dI hai| aMtima adhyayana kI niyukti meM nAlaMdA meM huI gautama aura pAzvapityIya zramaNaH udaka kI carcA kA saMketa hai| dazAzrutaskaMdha evaM usakI niyukti chedasUtroM meM prathama sthAna dazAzrutaskaMdha kaH AtA hai| inako chedasUtra kyoM kahA gayA isa bAre meM 1. sUni 24-28 / 2. tattvArya rAjavArtika 1/20 pR. 73 / 3 SaTajhaMDAgama dhavalA bhAga 1 pR. 99 / 4. kayA. cU. bhAga 1 pR. 112 /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka vidvAnoM ne eka kalAnA yaha kI hai ki inameM cheda prAyazcitta se saMbaMdhita varNana hai ata: inakA nAma chedasUtra par3a gayA para vartamAna meM unalabdha chedasUtroM kI viSaya-vastu dekhate hue yaha bAta kAlpanika aura nirAdhAra pratIta hotI hai| nizIthabhASya meM chedasUtroM ko uttamabhuta kahA gayA hai| nizItha cUrNikAra ise spaSTa karate hue kahate haiM ki inmeM brAyazcitta-vidhi lA varNana hai, inase cAritra kI vizodhi hetI hai, isalie chedasUtra uttagazruta haiN| isake atirikta ye pUrvo se nirmUDha hue isalie bhI Amama-sAhitya meM chedasUtroM kA mahattvapUrNa sthAna / chedasatroM meM makhyataH utsarga apavAda. doSa aura prayazcitta_ina cAra viSayoM kA varNana hai| dAzrutara kaMdha utsargapradhAna chedasUtra hai, isameM mukhyata: muni ke sAmAnya AcAra kA varNana huA hai| svasUtrAko saMkhyA ke bAre meM vidvAnoM meM mataikya nahIM hai| jItakalpa cUNi meM kedasUtroM ke rUpa meM ina graMthoM kA ullekha milatA hai--1 kalpa 2. vyavahAra 3. kalpikAkalpika 4. kSullakalpa 5. mahAkalpa, 6 nizItha aadi| cUrNikAra ne dazazrutaskaMdha kA ullekha nahI kiyA ata: Adi zabda se yahAM saMbhavata: dapAzrutaskaMdha graMtha kA saMketa honA caahie| kalpikAkalpika, mahAbhalla evaM kSullakalpa Adi graMtha Aja anupalabdha haiN| phira bhI cUrNi ke isa ullekha se yaha ni:saMdeha kahA jA sakatA hai ki ye prAyazcittasUtra the aura inakI gaNanA chedasUtroM meM hotI thii| sAnAvArI zataka AgamAdhikAra meM chedasUtroM ke rUpa meM chaha graMthoM ke nAmoM kA ullekha milatA hai--dazAzrutatkaMdha, bRhatkalpa, vyavahAra, nizIdha, jItakalpa aura mahAnizItha / / paMDita kailAra candra zAstrI ne jaina dharma pustaka meM jItakalpa ke sthAna para paMcakalpa (anupalabdha) ko chedasUtroM ke aMtargata bhAnA hai| pAzcAtya vidvAn viMTaranitsa ne vistAra se chedasUtroM kI saMkhyA evaM unake praNayana ke krama kI ca kI hai| hIrAlAla kApar3iyA ke anusAra paMcakalpa kA lopa hone ke bAda jItakalpa kedasUtroM meM ginA jAne lgaa| jaina sAhitya kA bRhad itihAsa bhAga 2 meM chedasUtroM ke aMtargata ina sUtroM kI pariMgaNanA kI gayI hai--1. dazAzrutaskaMdha, 2. bRhatkalpa 3. vyavahAra 4. nizItha 5. mahAnizItha 6. paMcakalpa athavA jItakalpa / tera paMtha kI paramparA meM chedasUtroM ke aMtargata cAra graMthoM ko aMtarniviSTa kiyA hai--1 dazAzrutaskaMdha 2 bRhatkalpa 3. vyavahAra 4. nizItha / digambara sAhitya meM kalpa, vyavahAra aura nizIthaina tIna graMthoM kA hI ullekha hai| vahA~ dazAzrutaskaMdha kA ullekha nahIM hai| cUrNikAra ne chedasUtroM meM dazAzrutaskaMdha ko pramukha rUpa se svIkAra kiyA hai| isako pramukha sthAna dene kA saMbhavataH yahI kAraNa rahA hogA ki isameM muni ke lie AcaraNIya aura anAcaraNIya tathyoM kA kRmabaddha varNana hai| zeSa tIna sUtra isI ke upajIvI haiN| chedasUtroM ke nAmakaraNa ke bAre meM vistRta varNana dekheM,vyavahArabhASya, bhUmikA pR. 34 / paMcakalpa bhASya ke anusAra kucha AcArya dazAzruta, bRhatkalpa aura vyavahAra--ina tInoM ko eka zrutaskaMdha mAnate the tathA kucha AcArya dazAzruta ko prathama tathA kalpa aura vyavahAra ko dUsare zrutaskaMdha ke 1. nibhA 184 bhAga 4 cU. pa.253; kersuymuraamsu| 2 jIcU e.1. kama-vavahAra-kaippiyAkapiNya-culka ma mahAkapparAna-nisIhAies chedasutezu ainitthareNa pacchitta bhgiy| 3 sAmAcArI zataka, aagmaadhikaar| 4 jainadhaI 259 / / History of Indian Literature,Vo2 page 446 / 6 A History of the Canonical---Page 371 7. jaina sA....... bhAga 2 pR. 173 / 8 dacU . 2; imaM puNa chedasuttapamuhabhUtaM /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti sAhitya : eka paryavekSaNa kA meM svIkRta karate the| nAmakaraNa sthAnAMga gUtra meM dazazrutaramadha kA dUsarA nAma jAyara dasa bhI milatA hai| AyAdA aura dazA taskaMdha--ye donoM hI nAma graMtha kI viSaya-vastu ko sArthaka karate haiN| daza zrutoM. adhyayanoM kA skaMdha arthAt samUha ko dazazrutaskaMdha kahA gayA hai| jisameM daza prakAra ke AcAra kA varNana ke. baha AyAradazA hai| yahAM dazA zabda avasthA kA vAma nahIM apitu saMkhyA kA hotA hai. aisA niktikAra ne spaSTa kiyA hai| nikSega ke mAdhyama se dazA kI vyAkhyA karate hue bhAvadazA ke do prakAra batAe gae haiM--AyuvimAkadazA aura adhyayanazA / AdhunipAkadazA ke dasa tathA adhyayana dazA ke do prakAra sattAe haiM--cheTI adhyayanadazA ke lie dasAzrutaskaMdha ke dasa adhyayanoM kI ora saMketa kiyA hai tathA bar3I adhyayana dazA jJAtAdharmakathA ko mAnA hai| niyuktikAra kahate haiM ki jisa prakAra vastra kI vibhRzA ke lie usakI dA kinArI hI hai, vaise hI ye dazAeM haiN| racanAkAra chedasUtroM ke racanAkAra caturdazapUrvI AcArya bhadrabAha the| paMcakalpabhAgya tayA dazAvataraka niyukti kI prathama gAthA meM bhadrabAhu ko vaMdanA karate hue kahA gayA hai ki dazAzrutaskaMdha, bRhatkalA aura sabajAra - ina tIna chedasUtroM ke kartA prAcInagotrI AcArya bhadrabAhu haiM / caturdazApUrdhI AvazyakatA hone para pUrvo meM sUtroM kA ni!haNa karate haiM ata: dhRti, smRti evaM saMhanana Adi kI kSINAta dekhakara AcArya bhadrabAhu ne pUrvI se chedasUtroM kA nirmUhaNa kiyaa| nizIdha kA nirmUhaNa nauveM pUrva ke pratyAkhyAnapUrva kI tRtIya Aravastu se huaa| adhyayana evaM viSayavastu dazAzrutaskaMdha ke daza adhyayanoM ke nAma niyuktikAra ke anusAra isa prakAra haiM.--1 asamAdhi 2 sabalatva 3. anAzAtanA 4. gaziguNa 5. mana:samAdhi 6. zrAvakapratimaH 7. bhikSapratimA 8 kalpa (pajjosavaNAkappa) 9. moha 10. nidAna / ThANaM sUtra meM saMkhyA ke sAtha adhyayanoM ke nAmoM kA ullekha 1. bIsa asamAdhisthAna 6. gyAraha upAsakapratimA 2 ikkIsa baladoSa 7 bAraha bhikSupatimA 3. tetIsa AzAtanA 8 paryuSaNNakalpa 4 aNTavidha gaNisaMpadA 9 tIsa mohanIyasthAna 5. daza cittasmAdhirAna 17.AjAristhAna / dazAzrutaskaMdhaniyukti chedasUtroM para yaha svataMtra rUpa se niyukti milatI hai| anya chedasUtroM para likhI gayI nijhuktiyAM 1. paMkabhA. 25 / 2. paNaM 15/15. 3 5 / 4. dani 5 / 6. Ani 11 / 7 dani 8. 8. ga 10/115 /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka bhASya ke sAtha mila gayIM hai| AkAra meM yaha sabase choTI niyukti hai para saMkSipta zailI meM AcAra viSayaka aneka viSayoM kA varNana isameM huA hai| niyukti ke prArambha meM dazA zabda kI vistRta vyAkhyA kI gayI niyuktikAra ne samAdhi, sthAna, zabala, AzAtanA, gaNI, saMpadA, citta, upAsaka, pratimA Adi zabdoM kI nikSepaparaka vyAkhyA kI hai| upAsakapratimA nAmaka SaSTha adhyayana meM upAsakoM ke bhedoM kA varNana hai, sAtha hI upAsaka aura zrAvaka meM kyA aMtara hai, isakA tAtvika vivecana kiyA gayA hai| niyuktikAra ne prasaMgavazA aneka prakAra kI pratimAoM kA bhI ullegna kiyA hai| ekalavihArapratimA svIkAra karane vAle muni ke guNa viziSTa sAdhutva ke pairAmITara haiN| AThavIM pajjAsajaNA dazA meM paryuSaNAkalpa kA vyAkhyAna kiyA gayA hai| niyuktikAra ne sAdhu ke vihAra-kalpa, varSAvAta sthApita karane evaM vihAra na karane ke kAraNoM kA vistAra se varNana kiyA hai tathA jaghanya, nAma aura utkRSTa varSAvAsa ke vikalpa bhI prastuta kie haiN| dravya sthApanA meM AhAra, vigaya, mAtraka Adi sAta dvAroM kI vistRta vivecanA kI gayI hai| naryuSaNa kA mUla artha hai--kaSAya kA upazamana / paryuSaNAkAla meM yadi muni ko adhikaraNa yA kaSAya kA vega A jAe to sAMvatsarika upazamana karanA caahie| adhikaraNa ke prasaMga meM niyuktikAra ne durUtaka, pradyota evaM dramaka ke udAharaNa prastuta kie haiN| kaSAya ke aMtargata kodha Adi kaSAyoM ke cAra-cAra bhedoM kA ullekha kiyA hai--krodha, mAna, mAyA aura lobha ke doSoM ko batAne ke lie niyuktikAra ne maruka, atvakArIbhaTTA, pAMDurA tathA AcArya maMgu kI kathAoM kA nirdeza kiyA hai| aMta meM saMyama-kSetra kI vizeSatA tathA varSA meM bhikSA kI apavAdika vidhi kA ullekha kiyA gayA hai| nau, dazA kI niyukti meM noha ke nikSepa tathA karna zabda ke ekArthakoM kA ullekha hai| nirmuktikAra ne mahAmohanIya karmabaMdha ke kAraNoM kA varjana karane kI preraNA dI hai kyoMki inase azubha karma kA baMdha hotA hai, jo du:kha kA kAraNa banate haiN| dasavIM nidAnasthAna dazA kA dUsarA nAma AjAtisthAna bhI hai| isameM jAti, AjAti aura pratyAjAti kI paribhASAoM ke sAtha mokSagamana ke yogya sAdhu kI vizeSatAoM kA ullekha kiyA gayA hai| niyuktikAra ne nikSepa ke mAdhyama se baMdha kA vistRta varNana kiyA hai tathA aMta meM saMtAra-samudra se tarane ke pAMva upAya batAe haiN| kahA jA sakatA hai ki yaha niyukti AcAra viSayaka aneka viSayoM kA spaSTIkaraNa karane vAlI hai| niyuktiyoM kI gAthA-saMkhyA : eka anuciMtana prastuta graMtha meM saMpAdita pAMcoM niyuktiyoM kI upalabdhi ke tIna srota prApta hote haiM--1. niyukti kI hastalikhita prtiyaaN| 2 cUrNi meM prakAzita niyukti-gAthAeM 3. TIkA meM prakAzita niryukta-gAdhAeM / ' dazavakAlika aura uttarAdhyayananiyukti kI jitanI bhI hastalikhita pratiyAM prApta huI, unameM bhASya aura niyukti kI gAdhAeM bhI sAtha meM likhI huI thI ata: unake AdhAra para gAthAoM kA sahI nirNaya karanA saMbhava nahIM thaa| cUrNi aura TIkA kI gAthA-saMkhyA meM bhI paryApta aMtara hai| dazavakAlika kI prakAzita 1 dazAzrutarakaMdha kI TIkA abhI prakAzita nahIM huI hai|
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ niryukti sAhitya eka paryavekSaNa 1 1 TIkA meM 372 niyukti - gAthAeM haiM, jabaki prakAzita agastya siMhacUrNi meM mAtra 271 nirmukti - gAthAeM hI haiN| jinadAsacUrNi meM gAthAo kA kevala saMketa mAtra hai ata usameM gAthAoM ke vyavasthita kramAMka nahI haiN| hamAre dvArA saMpAdita dazavaikAlikaniyukti meM 349 gAthAeM hai | gAthA - saMkhyA meM itanA aMtara kaise AyA tathA vyAkhyAkAroM meM itanA matabheda kaise rahA? yaha aitihAsika dRSTi se zodha kA viSaya hai| gAdhA bhASya kI honI cAhie yA nirmukti kI yaha nirNaya prAyaH prAcInatA kI dRSTi se cUrNikAra ko Adhara mAnakara kiyA gayA hai| aneka bhASya gAthAoM ko tarkasaMgata pramANa dekara niyukti gAthA ke krama meM rakhA hai tathA aneka niyuktioM ko bhASyagAthA ke rUpa meM bhI siddha kiyA hai| * kucha niyukti gAyAeM bhI mUlasUtra ke sAtha mila gayI haiM, jaise - vayakka..... ( dazani 244) gAthA dazavaikAlika ke chaThe adhyayana meM bhI milatI hai| isI prakAra uttarAdhyayananiyukti (gA 249 ) kI 'jahA lAbho tahA lobho gAthA kAlAntara meM uttarAdhyayana sUtra ke sAtha jur3a gii| sammizraNa kA eka kAraNa smRti - doSa bhI rahA hogA kyoMki mUlasUtra ke sAtha niyukti bhI kaMThastha hone se kahI-kahIM gAthAoM meM viparyaya ho gayA / vyAkhyAgraMthoM kI gAthAoM kA mUlasUtra ke sAtha tathA niyukti kI gAdhAoM kA bhAgya ke sAtha sammizraNa itanA sahaja ho gayA hai ki unakA pRthakkaraNa karanA atyaMta jaTila kArya hai ! gAthAoM meM aMtara rahane kA eka kAraNa yaha bhI banA ki aneka sthaloM para pUrNikAra ne gAthA ko sarala samajhakara usakA ullekha nahI kiyaa| jinadAsacUrNi meM aneka sthalo para tiSNi gAhAo bhANiyavvAo, sugamaM caiva kA ullekha milatA hai| kahIM-kahIM gAthA kI vyAkhyA hone para bhI usakA saMketa nahIM diyA gayA hai| saMbhava hai lipikartAoM dvArA saMketa likhanA chUTa gayA ho / dazavaikAlikaniyukti evaM usake bhASya kI gAthAoM kA sahI sahI nirNaya karanA atyaMta kaThina kArya thA kyoMki haribhadra dvArA mAnya kucha bhASya gAthAoM ko sthavira agastyasiMha ne apanI cUrNi meM niryukti-gAthA mAnA hai| isake atirikta haribhadra kI prakAzita TIkA meM jina gAthAoM ke Age 'bhASyam' kA ullekha hai, vaha bhI aneka sthaloM para samyak pratIta nahIM hotaa| aneka niyukti gAthAoM ke Age bhI 'bhASyam' kA ullekha hai tathA kahIM-kahIM bhASya kI gAthAoM ko bhI niyukti gAdhA ke kama meM jor3a diyA hai / haribhadra ne apanI TIkA meM bhASya gAthA ke lie 'Aha' bhASyakAra: ' aisA saMketa prAyaH nahIM diyA hai| niyukti - ta gAthA ke saMpAdana - kAla meM aneka ciMtana ke biMdu ubharakara sAmane Ae, jinake AdhAra para hamane gAthAoM bAre meM nirNaya liyA hai ki yaha prAcIna honI cAhie yA prakSipta bhAvyagAthA hogI cAhie athavA niryuktigAthA / yadyapi gahana ciMtana-manana ke bAda bhASya aura niyukti kI gAthAoM kA pRthakakaraNa kiyA gayA hai phira bhI ise aMtima pramANa nahI kahA jA sakatA / prakAzita hone para aneka gAthAoM ke bAre meM spaSTa anubhUti huI ki ye gAthAeM prakSipta honI caahie| lekina prakAzita hone ke bAda unake kama meM aMtara karanA saMbhava nahIM thA ataH yahAM kucha gAthAoM ke bAre meM dimarza prastuta karane kA prayatna kiyA hai, sAtha hI gAthA - saMkhyA ke nirdhAraNa meM prayukta mukhya biMduoM ko bhI prastuta kiyA jA rahA hai-- 1. kisI gAthA ke lie jahAM cUrNikAra ne 'ettha nijjuttigAhA' kA ullekha kiyA hai, vahAM 1. u 8/17 /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka TIkAkAra ne 'etadeva vyAcikhyAsurAha bhASyakAra:' kA saMketa diyA hai| aisI vivAdAspada gAthAoM ko hamane lU prasaMga, NairvAparya evaM pUrNa kI prAcInatA--ina saba dRSTiyoM ko dhyAna meM rakhate hue niyuktigAdha ke kama meM rakhA hai| udAharaNArtha dekheM gA. darani 220 / isI prakAra dazani gA. 345 ke lie| donoM cU ikAroM ne imA uvagghAtanijjutipadamagAhA tathA TIkAkAra ne 'etadevAha bhASyakAra:' kA ullekha kiyA hai| isa yA ko bhI hamane niyuktigAthA ke krama meM rakhA hai| dazakAlikA meM kula mAlAeM aisI haiM jinako hamane bhASyagAthA ke krama meM rahA hai| ye gAthAeM prakAzita TIkA meM niryukta-gAthaH ke krama meM haiM, kintu cUrNi meM ina gAthAoM kA koI saMketa nahIM miltaa| hamane hetu purarasara unako bhASyagAthA siddha kiyA hai| dekheM.....89/1. 95/3, 96/2. 17/1. 120/1, 123/1, 151/1, 219/1, 218/1 gAthAoM ke ttippnn| ye gAthAeM kevala vyAkhyArUe haiM,inako mUla kama meM na rakhane se bhI cAlU viSya-astu meM koI aMtara nahIM ataH / udAharaNArtha gA. 97/1 bhASya kI honI cAhie kyoMki pA ke uttara meM 'gururAha ataeva' lA ullekha kiyA hai| bhASyakAra hI niyuktikAra ke bAre meM aisA kaha sakate haiM anyathA niyuktikAra yadi isa zabdAvali ke kaheM to mUla sUtra ke sAtha isakA koI saMbaMdha nahIM jur3atA. dUsarI bAta isa gAtha' kI viSaya-vastu agalI gathA meM pratipAdita hai ataH yaha bhASyagAthA honI caahie| 2. kahI-kahIM TIkA kI mudrita prati meM pyAoM ke Age 'bhASyam' kA ullekha hai kintu cUrNi meM ve gAdhAeM spaSTa rUpa ro niyuktigAthA ke rUpa meM vyAkhyAta haiN| chaMda, viSaya-vastu aura racanA-aulI kI dRSTi se bhI the niyukti-gAthA kI kasauTI para kharI utaratI haiN| haribhadra ne apanI vyAkhyA meM ina gAthAoM ke bAre meM koI saMketa nahIM diyA hai ki ye niyukti kI gAthAeM haiM athavA bhASya kI? lagatA hai mudrita TIkA meM saMpAdaka ne svayaM hI gAthAoM ke Age 'bhASyam kA ullekha kara diyA hai ata: usako prAmANika nahIM mAnA jA sakatA / dazavaikAlikaniyukti meM aneka bhASya gAthAoM ko hamane sapramANa evaM satarka niyukti gAtha: ke krama meM rakhA hai| dekheM dazani nA. 90, 91, 126, 197, 201-206, 209, 210, 216 / uttarAdhamyananiyukti 203-27 taka kI gAthAroM ke lie TIkAkAra ne vaikalpika rUpa se bhASyagAthA kA ullekha liyA hai| yadyapi ye bhagaSya-gAthAeM adhika saMbhASita haiM para hamane inako niyukti-gAthA ke kama meM rakhA hai| uni gA. 227 meM 'sagalaniuNe payatthe jiNacaudasapuvi bhAsaMti kA ullekha bhI spaSTa karatA hai ki ye gaayaa| bAda meM kisI AcArya dvArA racita haiN| anyathA caturdazapUrvI bhadrabAhu apane bAre meM aisA ullekha nahIM krte| hamane inako niyuktigAdhA ke kama meM rakhA hai| 3. dazAvakAlikaniyukiA meM kahIM-kahIM dvAragAthAoM meM ullikhita dvAra ke AdhAra para bhI hamane gAthAoM kA nirNaya kiyA hai| jaise--dazani gA 13, 14, 18 ye tIna gAthAeM cUrgi meM nirdiSTa nahIM haiN| 6 dalasukhabhAI mAlavaNiyA ne inheM haribhadrakRta mAnA hai kintu inheM haribhadra kI racanA nahIM mAnA jA sakatA kyoMki haribhadra ne 13 vIM gAthA ke prArambha meM 'avayavArthaM tu pratidvAraM niyuktikAra eva yathAvasaraM vakSyati' kA tathA 14 vIM ke prArambha meM 'cAha niyuktikAra:' kA ullekha kiyA hai| yadi ve svayaM racanA karate to aisA ullekha nahIM krte| ye donoM niyukti kI gAthAeM haiM, isakA sabase bar3A pramANa yahI hai ki 12 vI dvAragAthA ke jatto' dvAra kI vyAkhyA vAlI gAthAeM jatva cUrNi meM niyukti ke krama meM
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti sAhitya : eka paryavekSaNa haiM taba 'jeNa' aura 'jAvaMti dvAra kA rarASTIkaraNa karane vAlI gAthAeM bhI niyuktikAra dvArA rathita honI caahie| pUrNoi meM nirdiSTa na hone para bhI hamane inako niyukti-gAthA ke krama meM rakhA hai| 4. dazakAlikaniyukti kI aneka gAthAeM cUrNi meM gAyA rUpa meM nirdiSTa nahIM haiM kintu unakA bhAvArtha cUrNi meM milatA hai| aisI gAthAoM ke bAre meM do vika: pa ubharakara sAmane Ate haiM. . (ka) pUrNi kI vyAkhyA ke AdhAra para bAda ke AcAryoM meM gAthA kI racanA kara dI ho| (kha) athavA lipikAra dvArA cUrgi meM gAthA kA saMketa chUTa gayA ho| udAharaNa svarUNa gA, 40, 42 se 45 ina paMcoM gAthAoM kA cUrNi meM bhAvArtha evaM vyAkhyaH hai para gAthA kA saMketa nahIM hai kintu ye gAthAeM niyukti kI honI cAhie kyoMki inameM sUtragata zabdoM kI vyAkhyA hai| isake atirikta agastyasiMha pUrNi pR. 11 para 20 vIM gAthA kI vyAkhyA meM kahA hai ki saMyama aura tapa niyukti vizeSa se kahe jaaeNge| ina gAthAoM meM dharma, saMpana evaM tapa kI vyAkhyA hai| gA. 39 meM laukika dharma kA nirUpaNa hai ata: lokottara dharma kI vyAkhyA karane vAlI 47 vI gAthA bhI niyukti kI honI caahie| isI prakAra 50 se 85 taka kI 36 gAthAoM kA bhI cUNi meM 'bhAvArtha hai para gAthAeM nahIM haiM / hamane viSaya kI saMbaddhatA evaM TIkAkAra kI vyAkhyA ke AdhAra para inako niyuktinAthA ke krama meM rakhA hai| 5. kahI-kahIM kisI gAthA kI vyAkhyA cUNi evaM TIkA donoM meM nahIM milatI lekina hastapratiyoM meM vaha gAthA milatI hai| aisI gAthAoM ko hanane prAya: niyuktigAthA ke krama meM nahI jor3A hai kyoMki harata Adarzo meM lipikAroM dvArA prasaMgavaza niyukti-gAthA ke sAtha anya aneka gAthAeM bhI likha dI gayI haiN| jaise--dekheM gA. dazani 221/1. 264/1, uni 28/1. dani 33/1.2.44/1, 64/1 Adi / lekina kahIM-kahI vyAkhyAkAroM dvArA vyAkhyAta na hone para bhI Adarzagata gAthA ko apanA-zailI evaM viSaya kI saMbaddhatA kI dRSTi se niyukti-gAthA ke krama meM rakhA hai| jaise--dazani 1455, 285, uni 48, 320, Ani 224, dani 23 Adi / kahI-kahIM koI gAthA eka hI prati meM milI hai to bhI viSaya kI saMbaddhatA ke AdhAra para use niyukti-gAthA ke krama meM jor3a diyA hai| jaise. -dazani gA 339 kevala ba prati meM milatI hai| 6. kahIM-kahI bhASya yA anya vyAkhyAgraMthoM kI gAdhAeM bhI niyukti gAthAoM ke sAtha mila gayI haiN| lipikartAoM dvArA smRti ke lie hAsie ne prasaMgavaza viSaya se saMbaddha gAthAeM likha dI gadhIM jo bAda meM mUlagraMtha ke sAtha mila gyiiN| aneka sthaloM para aisI gAthAoM ko hamane niyukti ke kramAMka meM nahIM jor3A hai| jaise dazani 2/1, 157/1 / isI prakAra dazani 25/1, 2 ye donoM gAthAeM vizeSAvazyaka bhAgya kI haiM kintu TIkA meM inake lie 'Aha niyuktikAra:' kA ullekha hai| irA ullekha se saMbhava lagatA hai ki haribhadra ke samaya taka ye gAthAeM niyuktimAthA ke rUpa meM prasiddha ho gayI thI lekina hamane inako niyukttigAthA ke krama meM nahIM rakhA hai| cUrNi meM bhI ye gAyAeM niyukttigAthA ke rUpa meM nirdiSTa nahIM haiN| 7. kahIM-kahIM cUrNi meM mAthA kA ullekha evaM vyAkhyA nahIM hai lekina TIkAkara ne una gAthAoM ko 'Aha niyuktikAra:' 'adhunA niyuktikAroM, niyuktikRdAha', 'coktaM niyuktikAreNa' Adi ullekhapUrvaka niyukttigAthA rUpa meM svIkRta kiyA hai| saMbhava hai ki TIka kAra ke samaya taka ye gAthAeM niyukti-gAthA ke rUpa meM prasiddha ho cukI thI ata: TIkAkAra ko pramANa mAnakara hamane aisI gAthAoM ko
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka niryunitta-gAthA ke krama meM rakhA hai| jaise -dazani mA. 1-7. 11. 106-13, uni gA. 65, sUni gA. 51.53 aadi| uhIM phahIM TIkAkAra ne gAthA ke saMbaMdha meM kucha nirdeza na bhI diyA ho to bhI kucha gAthAoM ko kevala prakAzita TIlA aura hastapratiyoM ke AdhAra para nirmukti ke krama meM svIkAra kiyA hai jaise dazani gA. 93 / gA. 23 viSaya kI dRSTi se gA. 94 se saMbaddha hai| isako niyukti-gAdhA ke krama meM nahIM rakhane se viSNayakrama meM asaMbaddhatA kA anubhava hotA hai| kahIM-kahIM spaSTa pratIta ho rahA thA ki cUrgikAra dvArA gAthA kA saMketa chUTa gayA hai athavA gAthA ko sarala samajhakara usakI vyAkhyA nahIM kI gayI hai| jaise dazani 145. 309 | lekina kahIM-kahIM hastapratiyoM aura TIkA meM saMketita tathA cUrNi meM anullikhita aura adhyAkhyAta gAthAoM ko viSaya-vastu kI asaMbaddhataH aura vyAkhyAparakatA ke AdhAra para niyukti-gAthA ke kama meM nahIM bhI jor3A hai jaise dazani gA 240/1, 307/1, 315/1 / / 8. cUrNi meM niyukti ke krama meM prakAzita gAthA ko bhI kahIM-kahIM hamane niyukti ke krama meM nahIM rakhA hai| isakA kAraNa hai viSaya-vastu evaM bhambA-zailI kI bhinnatA / jaise--dazani gA. 211/1 ko AcArya haribhadra ne 'vRddhAstu vyAcakSate' ullekhapUrvaka uddhRta gAthA ke rUpa meM rakhA hai| yaha gAthA cUrNikAra dvArA racita hai athavA kAya ke prasaMga meM pahelI ke rUpa meM bAda ke kisI AvArya dvArA jor3I gayI hai| ise mUla kramAMka meM na rakhane para bhI cAlU viSaya-vastu ke krama meM koI aMtara nahI AtA hai| 9. dazakAlikaniyukti kI kucha gAthAoM kA saMketa jinadAsa cUrNi meM hai kintu agastyasiMha cUrNi meM nahIM hai| aisI gAthAoM ko jinadAsa carNi evaM hAribhadrIya TIkA ke AdhAra para niyukti-gAthA ke kama meM rakhA hai| jaise gA. 26-30 ina pAMca gAthAoM ke bAre meM agastyasiMha cUrNi meM koI ullekha nahIM haiM lekina AcArya jinadAsa ne 'ajjhappassANayaNaM gAhAo paMca bhANiyacyAo' kA ullekha kiyA hai| 10 kahIM-kahIM anya niyuktiyoM kI bhASNa-zailI ke AdhAra para bhI niyukti-gAthA kA nirdhAraNa kiyA hai| jaise dazavaikalikaniryakti kI 24 vI gAthA carNi meM upalabdha hone para bhI mani paNyavijayajI ne ise upasaMhArAtmaka evaM saMpUrti rUma mAnakara niyukti-gAthA ke krama meM nahIM rakhA hai lekina hamane uttarAdhyayana niyukti (gA.27) kI bhASA-zailI ke AdhAra para ise niyuktigAthA ke krama meM rakhA hai| 11. dazavaikAlikaniyukti kI 33 vIM gAthA agastyasiMha cUrNi meM niyukti ke krama meM nahIM hai| paMDita dalasukhabhAI mAlavaNiyA kA abhimata hai ki cUrNi meM puSpa ke ekArthaka zabdoM ke AdhAra para haribhadra ne ise padyabaddha kara diyaa| para yaha saMbhava nahIM lagatA kyoMki yadi ve svayaM isa gAthA ko banAte to 'puSpaikArthikapratipAdanAyA aisA ullekha nahIM krte| isake niyukti-gAza hone kA dUsarA hetu yaha bhI hai ki prathama adhyayana kA nAma dumapuphiyaM hai ata: duga zabda ke ekArthaka ke pazcAt puSpa ke ekArthaka yahAM prAsaMgika haiN| sabhI hatapratiyoM meM bhI yaha gAthaH milatI hai| 12. TIkAkAra ne jisa gAdhA ko bhinnakartakI ke rUpa meM svIkAra kiyA hai, use bhaH viSaya kI saMbaddhatA evaM pUrNa ke AdhAra para niyuktti-gAthA ke kama meM rakhA hai. jaise dazani mA. 185 / 13 kahIM-kahIM eka hI kathA kA bhAva punarukti ke sAtha do gAthAoM meM milatA hai| vahAM yaha saMbhava lagatA hai ki cUrNi kI kathA ke AdhAra para kathA kI spaSTatA ke lie bAda meM gAthA jor3a dI gayI kyoMki
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti sAhitya : eka paryavekSaNa niyuktikAra kathA kA saMketa mAtra karate haiN| jaise--dazani 163/1 gAthA meM ullikhita kathA ko 164 vI gAthA se bhI samajhA jA sakatA hai| cUrNi meM bhI 163/1 gAthA kA saMkela nahIM hai ata: hamane ise niyukti-gAthA ke kama meM nahIM jor3A hai| aneka sthaloM para punakita ke AdhAra para bhI gAthA kA nirdhAraNa kiyA gayA hai| ___gA. 416/9 meM pratipAdita viSaya kI enarakti agalI gAthAoM meM huI hai| donoM cUrNiyoM meM bhI isa gAthA kA saMketa nahIM hai ata: hamane ise niyukti-gAthA ke kama meM nahIM rkhaa| 14. dazavakAlika kI prathama cUlikA kI cUrNi meM do gAdhAeM (337,338) milatI haiM kintu TIkA meM usake sthAna para eka hI gAthA milatI hai| vyAsthA kI dRSTi se TIkAkAra ne carNi meM AI ma.thAoM kI hI vyAkhyA kI hai ata: hamane cUrNi ke AdhAra para TIkA bAlI gAthA ko pAdaTippaNa, meM dekara use niyukti krama meM saMlagna nahIM kiyA hai| 15. uttarAdhyayananiyukti meM kathAoM ke vistAra vAlI gAthAoM kA prAya: cUrNi meM saMketa nahIM hai| adhika saMbhava lagatA hai ki ve gAthAeM kathA ko spaSTa karane ke lie bAda meM jor3I gayI hoN| lekina hamane kathAnaka kI surakSA evaM aitihAsika dRSTi se una gAthAoM ko niyuktti-gAdhA ke krama meM jor3A hai, jaiseuni 356-66 / isI prakAra ASADhabhUti kI kathA (uni 124-41) meM 18 gAthyaeM spaSTatayA bAda meM joDI gayI pratIta hotI hai kyoMki 22 parISahoM kI prAya: kathAeM 1 yA 2 gAthAoM meM nirdiSTa haiN| ye gAthAeM bhASA-zailI evaM chaMda kI dRSTi se bhI atirikta pratIta hotI haiN| lekina hamane inako niyukti-gAthA ke kramAMka meM jor3A hai| 16. kucha gAthAeM prakAzita TIkA meM nigA ke krama meM hone ke bAvajUda spaSTa rUpa se prakSipta lagatI haiN| jaise pAMcAlarAja naggati iMdraketu ko dekhakara pratibuddha hue lekina unake bAre meM candramA kI hAni-vRddhi tathA mahAnadI kI pUrNatA aura riktatA kA udAharaNa batAne vAlI gAthA TIkA meM milatI hai| saMbhava hai ki anityatA ko darzAne vAlI yaha gAthA bAda meM jor3I gayI ho.dekheM uni 262/1 / usI prakAra uni gA. 478/1.2 ye donoM gAthAeM bhI Avazyakaniyukti yA uttarAdhyayana sUtra se lipikAroM yA anya AcAryo dvArA bAda meM jor3I gayI haiN| 17.kahIM-kahIM saMgraha gAthAoM ko bhI niyuktikAra ne apane graMtha kA aMga banA liyA hai| bhagavatI evaM paNNavaNA Adi graMthoM kI kucha saMgrahaNI gAthAoM kA niyuktiyoM meM samAveza hai| una gAthAoM ko hamane niyukti-gAthA ke krama meM saMlagna kiyA hai, jaise--uni gA. 419-21 / / 18. kahIM-kahIM prasaMgavaza atirikta gAthAeM bhI niyukti kA aMga bana gayI haiN| jaise--acela parISaha ke aMtargata AryarakSita kI kathA meM uni gA. 95. 96 aprAsaMgika yA bAda meM prakSipta sI lagatI haiN| cUrNi aura TIkA meM ina donoM gAthAoM se sabandhita kathA kA ullekha nahIM hai| ye gAthAeM dani gA 95, 96 kI saMvAdI haiN| ina gAthAoM se saMbaMdhita kathAeM nizItha pUrNi meM vistAra se milatI haiN| 19. uttarAdhyayana ke akAmamaraNIya adhyayana kI niyukti meM 203 se 227 taka kI gAthAeM prakSipta athavA bAda ke kisI acArya dvArA racita honI cAhie kyoMki Age ke adhyayanoM meM niyuktikAra ne kisI
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcakra bhI viSaya kI itanI vistRta vyAkhyA nahIM kI hai tathA gAthA 219 meM 228 jI gAthA ke viSaya kA hI punarAvartana huA hai| 20. maMgalAcaraNa kI kucha mAyA bAda ke AcAryoM dvArA jor3I gayI pratIta hotI haiN| isakA pramANa hai AcArAMganiyukti kI prathama maMgalAcaraNa kI gaathaa| yaha mAyA kevala TIkA evaM hastapratiyoM meM milatI hai| cUrNakAra ne isa gAthA kA na koI saMketa diyA hai aura na hI vyAkhyA prastuta kI hai| tIsarI gAthA ke bAre meM cUrNikAra ne 'esA bitiyagAhA' kA unlekha kiyA hai| vaise bhI maMgalAcaraNa kI paramparA bahuta jAda kI hai ata: bahuta saMbhava hai ki gaha gAdhaH tAda ke AcAryoM yA dvitIya bhadrabAhu dvArA jor3I gayI ho| lekina vartamAna meM raha gAtha niyukti ke rUpa meM prasiddha ho cukI hai ata: hamane isako niyuktti-gAthA ke krama meM jor3A hai| 21. AdhArAMganiyukti kI aneka gAthAoM kA cUrNi meM koI saMketa evaM vyAkhyA nahIM hai kyoMki vaha saMkSipta zailI meM likhI gayI hai ata: aneka sthAnoM para 'NavagAhA kaMThyA' athavA 'nijjuttigAhAo paDiyasiddhAo' mAtra itanA hI ullekha hai| isalie aisA adhika saMbhava lagatA hai ki saMkSiptatA ke kAraNa cUrNikAra ne aneka sarala gayAoM ke na saMketa die aura na vyAkhya' hI kii| para hamane unako niryakti-gAthA ke krama meM rakhA hai| 22. uddezakAdhikAra tathA adhyayanagata viSaya yA zabda kI vyAkhyA karane vAlI gAthAoM ke krama meM kahIM-kahIM cUrNi evaM TIkA meM kama-vyatyaya hai| AcArAMga evaM sUtrakRtAMga niryukti ke aMtargata cUrNi meM pahale uddezakoM kI viSaya-vastu nirUpaNa karane vAlI gAthAeM hai tathA bAda meM adhyayana se saMbaMdhita gAthAeM haiN| TIkA meM isase ulTA kama milatA hai| aucitya kI dRSTi se hamane cUrNi kA krama svIkRta kiyA hai, dekheM sUni . 29-32 tathA 36-41 / aisA adhika saMbhava lagatA hai ki TIkAkAra ne vyAkhyA kI suvidhA ke lie krama-vyatyaya kara diyA ho| AcArAMganiyukti meM eka sthala para TIkA ka. krama svIkAra kiyA hai lekina vahAM bhI cUrNi kA krana samyag lagatA hai, dekheM Ani gA. 329-35 / __ gAthAoM ke krama-vyatyaya vAle sthala meM viSaya kI saMbaddhatA ke AdhAra para bhI gAthA ke krama kA nirdhAraNa kiyA hai, jaise--ani 297 kA saMketa cUrNi meM gA. 383 ke bAda hai para aucitya kI dRSTi se TIkaH aura hastapratiyoM kA krama ThIka pratIta huA ata: hamane usI krama ko svIkRta kiyA hai| 23. AcArAMganiyukti kI gA. 197 ko hamane niyukti ke mUla kramAMka meM jor3A hai para vastutaH yaha bAda meM upasaMhAra rUpa meM kisI AcArya dvArA prakSipta kI gayI hai| isakA kAraNa yaha hai ki 197 vIM gAthA meM dvitIya adhyayana ke uddezakoM kI viSaya-vastu kA varNana hai jabaki uddezakoM kI viSaya-vastu kA varNana to Ani gA. 173 meM pahale hI kiyA jA cukA hai ata: yaha punarukta sI pratIta hotI hai| TIkAkAra ne isa gAthA ke lie niyuktikAro gAthayAcaSTe' kA ullekha kiyA hai ata: hamane ise niyukti-gAthA ke krama meM rakhA hai| AcArAMganimukti meM 228 se 235 taka kI gAthAeM bhI bAda meM jor3I gayI pratIta hotI haiM kyoMki gA. 227 ke aMtima caraNa meM spaSTa ullekha hai ki 'sammattassesa nijjuttI' arthAt yaha samyaktva adhyayana kI niyukti hai| aisA ullekha karane ke pazcAt kathAparaka ina sAta gAthAoM kA ullekha aprAsaMgika sA
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti sAhitya : eka paryavekSaNa lagatA hai| kathA se saMbaMdhita ina gAthAoM ko nahI rakhane se viSaya-vastu kI dRSTi se koI aMtara nahIM aataa| cUrNi meM bhI ye gyAraM nirdiSTa evaM vyAkhyAta nahIM haiN| AcArAMganiyukti gA 279 , bAda meM kisI AcArya yA lipikAra dvArA prasaMgavaza jor3a I gayI pratIta hotI hai| cAlU prasaMga meM mokSa kA varNana hai ataH baMdha kA svarUpa prakaTa karane vAlI yaha thA smRti ke lie AdarzoM meM likhI gayI hogI, jo kAlAntara meM hasta-g2adarzo meM mUla ke sAtha jur3a gyii| isa mayA ko niyukti ke kamAMka meM na jor3ane para bhI cAlU viSaya- pastu meM koI vyavadhAna nahIM aataa| isa gayA ka. pUrti aura hI donoM pakSaNa rAmoM meM pAyA nahIM hai| 318-20 taka kI tIna gAthAeM bhI bhASA-zailI kI dRSTi se bhinna pratIta hotI hai ata: bAda meM prakSipta honI caahie| isI prakAra sUtrakRtAMganiyukti gA. 152 ko yapi hagane niyukti-gAthA ke kagAMpha meM jor3A hai lekina ye bAda meM prakSipta pratIta hote haiM kyoMki TIka meM yaha mUla kamAMka meM na hokara TipA meM dI gaI hai| isake atirikta yaha gA. 1497 kI saMvAdI hai ataH puna rakta sI pratIta hotI hai| 24. sUtrakRtauganiyukti meM 11-13 ye tIna gAthAeM prakAzita cUrNi meM uddhRta gAthA ke rUpa meM haiM lekina ye nimukttigAthAeM hotI cAhie kyoMki dasavIM gAyaH do uttarArdha meM 'oheNa nAmato puNa bhavati ekkArasakkaraNA' kA ullekha hai ataH gyAraha karaNe ke nAmolnela valI ye tInoM gAthAeM niyukti kI honI caahie| dUsarA vikalpa yaha bhI saMbhava hai ke karaNa ke prasaMga meM uttaradhyayananiyukti meM ye gAthAeM A cukI haiM ataH punarukti bhaya se ina gAdhAoM ko sUtrakRtAMganiyukti meM sammilita na kiyA ho| 25. prakAzita cUNi meM kahIM-kahIM gAthA kI vyAkhyA evaM gAthA-saMkhyA milatI hai para gAthA nahIM miltii| saMpAdaka muni puNyavijayajI ne gAthA na hone para bhI vyAkhyA ke AdhAra para gAthA-saMkhyA kA kamAMka lagA diyA hai| TIkA aura Adarza meM gAthA na milane ke kAraNa aise saMbabharmoM meM hamane gAthA kA kamAMka nahIM lagAyA hai, dekheM sUni gA. 22 kA ttippnn|| 26. sUni gA. 163-65 taka kI tIna gAdhAeM bhI bahuta saMbhava hai ki bAda meM jor3I gayI hoM kyoMki bhUla kathya gA. 162 meM A gayA hai| lekina TIkAkAra ne ina gAthAoM ke lie niyuktiRdarzayitumAha kA ullekha kiyA hai| isa ullekha se spaSTa hai ki unake samaya taka ye gAdhAra niyukti-gAthA ke rUpa meM prasiddhi pA cukI thii| vartamAna meM ye niyukti kA aMga bana gayI haiM ataH hamane inako niyukti-gAthA ke krama meM jor3a diyA hai| 27. dazAzrutaskaMdhaniyukti ke pajjosavaNAkappa kI niyukti kA pUrA prakaraNa nizIthabhASya meM bhI milatA hai| nizIthabhASya meM kahIM-kahIM bIca meM atirikta gAthAeM bhI haiN| dani mA. 88 kA saMketa dUrNa meM na hone para bhI vyAkhyA upalabdha hai| hastapratiyoM meM bhI yaha gAthA nahIM hai parantu bhASa-zailI evaM viSaya-vastu se saMbaddha hone ke kAraNa nizIthabhASya (3135 ) meM prApta isa gAthA ko hamane niyukta ke kamAMka meM jor3A hai| saMbhava hai lipikAroM dvArA mUla prati meM kisI kAraNavaza isakA saMketa chUTa gayA ho / kucha atirikta gAthAeM,jo hameM bAlU kaga meM viSaya-vastu ke pratikUla yA vyAkhyAparaka lagI, unako 1. muni puSyavijaya kI saMpAdita cUrNi meM 20 kA kramAMka hai|
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 niyuktipaMcaka hamane niyukti ke kama meM nahIM jor3A hai, jaise--dani 82/3 (nibhA 3169), 104/5 (nibhA 3192) / yadyami gAthA-saMkhyA kA nirdhAraNa pATha-saMpAdana se bhI jaTila kArya hai kintu hamane kucha biMduoM ke AdhAra para gAthAoM ke paudhirya evaM unake prakSetra ke bAre meM vimarza prastuta kiyA hai| bhaviSya meM isa dizA meM ciMtana kI dizAeM khulI hai, isa saMdarbha meM aura bhI ciMtana kiyA jA sakatA hai| niyukti meM nikSepa-paddhati nikSepa vyAkhyAna-artha-nirdhAraNa kI eka viziSTa paddhati rahI hai| nyAsa aura sthApana. isake paryAyavAcI zabda haiN| nikSepa zabda kA nirukta karate hue jinabhadragaNI kSamAzramaNa karate haiM ki zabda meM niyata evaM nizcita artha kA nyAsa karanA nikSepa hai| jItakalyabhAgya ke anusAra jisa vacana-paddhati meM adhika kSepa/vikalpa hoM, vaha nikSepa hai|' anuyogadAracUrNi meM artha kI bhinnatA ke vijJAna ko nikSepa kahA hai| dhavalAkAra ke anusAra saMzaya, viparyaya evaM anadhyavasAya meM sthita vastu ko unase haTAkara nizcaya meM sthApita karanA nikSepa hai| AcArya tulasI.ne zabdoM meM vizeSaNa ke dvAraH pratiniyata artha kA pratipAdana karane kI zakti nihita karane ko nikSepa kahA hai| bhASA-vijJAna ke kSetra meM nikSepa jaina AcAryoM kI malika dena hai| pAMDitya pradarzita karane kA yaha mahattvapUrNa upakrama rahA hai| isa paddhati se guru apane zikSaNa ko adhika samRddha banAtA hai| vaha zabdoM kA arthoM meM tathA artho kA zabdoM meM nyAsa karatA hai ata: kisI bhI vAkya yA zabda kA artha karate samaya vaktA kA abhiprAya kyA hai tathA kauna-sA artha kisa paristhiti meM saMgata hai, yaha nizcaya karane meM nikSepa kI upayogitA hai| nikSepa ke binA vyavahAra kI samyag yojanA nahIM ho sakatI kyoMki pratyeka vastu anaMta paryAyAtmaka hai| una anaMta paryAyoM ko jAnane ke lie zabda bahuta sImita haiN| eka zabda aneka arthoM meM prayukta hotA hai ata: pAThaka yA zrotA vivakSita artha ko pakar3a nahIM paataa| anirNaya kI isa sthiti kA nirAkaraNa nikSepa-paddhati ke dvArA kiyA jA sakatA hai| nikSepoM ke mAdhyama se yaha jJAna kiyA jA sakatA hai ki amuka-amuka zabda usa samaya kina-kina arthoM meM prayukta hotA thaa| jaise samAdhi zabda kA artha Aja cittasamadhi yA prasannatA ke lie kiyA jAtA hai lekina sUtrakRtAMga niryukta meM kie gae nikSepoM ke mAdhyama se vividha saMdarbho meM samAdhi ke vibhinna arthoM ko samajhA jA sakatA hai| jaiseM manohara zabda Adi pAMca viSayoM kI prApti hone para jo iMdriyoM kI tuSTi hotI, use samAdhi kahA jAtA thaa| paraspara aviruddha do yA adhika dravyoM ke sanmizraNa se jo rata kI puSTi hotI. use bhI samadhi kaha jAtA thaa| jisa dravya ke khAne yA pIne se zakti yA sukha prApta hotA,use samAdhi prAbda se abhihita kiyA jAtA thaa| tarAjU ke Upara jisa vastu ko car3hAne se donoM palar3e samAna hoM, use bhI samAdhi kI saMjJA dI jAtI thii| jisa kSetra athavA kAla meM rahane se citta ko zAMti milatI, use samAdhi kahA jAtA tathA jJAna, darzana, cAritra aura tapa meM sthiti ko bhI samAdhi kahA jAtA thaa| 1 vibhA 912 / nizcaye kSipatIti nikssepH| 2 jItabhA 809: triva peraNe tu bhaNito atiukleko ta niklevo| 5. jainasiddhAntadIpikA 10/4:zabdeSa vizeSaNa3 anuvAcU nikkheva atybhednyaas| balena pratiniyatArthapratipayanazaktenikSepaNa 4. dhaglA: sazaviparyaye anadhyavasAye yA sthitastebhyo'pasArya nikssepH|
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ nikti sAhitya : eka paryavekSaNa isa prakAra samAdhi zabda aneka arthoM meM prayukta hotA thaa| kahA jA sakatA hai ki nikSepoM ke mAdhyama se hama usa zabda kA itihAsa jAna sakate haiN| dhavalA meM nikSepa kI upayogitA ke cAra koNa tatAe haiM 1. paryApArthika dRSTi bAlA avyutpanna zrotA hai to aprakRta artha kA nirAkaraNa karane ke lie nikSepa karanA caahie| 2. dravyArthika dRSTi vAle zrItA ke lie prakRta artha kA nirUpaNa karane ke lie nikSepa karanA caahie| 3. vyutpanna hone para bhI yadi saMdigdha hai to usake saMdeha kA nirakaraNa karane ke lie nikSepa karanA caahie| 4 yadi zrota viparasta hai. se tatvArtha-vinizcaya ke lie nikSepa karanA caahie| nikSepa vastuta: anuyoga kA hI eka prakara hai. jisake aMtargata upakrama, anugama aura naya kA bhI samAveza kiyA gayA hai| upodghAtaniyukti meM 12 prakAra se kisI bhI viSaya kI vyAkhyA kI jAtI hai, usameM nikSepa ko prathama sthAna prApta hai / yadyapi nikSepa atiprAcIna vyAkhyA paddhati hai kyoMki bhagavatI jaise Aga aitha meM isa paddhati kA upayoga hA hai para niryAktakAra ne zAbdika jJAna karAne hetu isa pota kA bahulatA se upayoga kiyA hai| eka hI prAkRta zabda ke kaI saMskRta rUpa saMbhava hai ata: nikSepa-paddhati ke dvArA niyuktikAra usa zabda ke sabhI aprAsaMgika arthoM kA jJAna karAkara prAsaMgika artha kA jJAna karAte sAmAnyatayA AvazyakatA ke anusAra aneka nikSepa kie jA sakate hai lekina isake cAra bheda prasiddha haiM--1. nAma 2 sthApanA 3. dravya 4. bhaav| anuyogadvAra meM mukhyata: cAra prakAra ke nikSepoM kI carcA hai para niyukti-sAhitya meM uttara, samaya, sthAna Adi zabdoM ke utkRSTata: 15 nikSepa bhI kie gae haiN| zAntyAcArya ke anusAra ina ghara nikSepoM meM sabhI nikSepoM kA samAveza ho jAtA hai| inase adhika nikSepa karane ke do prayojana haiM 1 zikSArthI kI buddhi ko vyutpanna krnaa| 2. saba vastuoM ke sAmAnya-vizeSa aura ubhayAtmaka artha kA pratipAdana krnaa| cAra nikSepa meM prathama do---nAma aura sthApanA kA upayoga evaM vyAkhyA bahuta sImita hai kintu dravya aura bhAva nikSepa kI vistRta vyAkhyA milatI hai| sAmAnyatayA zabda kisI vyakti yA vastu kA vAcaka hotA hai| prAbda ke isa svarUpa ko prakaTa karane ke lie hI nAma nikSepa kI kalpanA kI gyii| nAma nikSepa jAti, guNa, dravya aura kiyA se nirapekSa hotA hai| yaha nikSepa zuddha bhASAtmaka pakSa hai| kalpanA ke mAdhyama se kisI AkAra meM vastu kA Aropa karanA sthApanA nikSepa hai| ye donoM nikSepa vAstavika artha se zUnya hote haiN| vastu kI traikAlika sthiti ko prakaTa karane vAlA dravya nikSepa hai ata: isakI paridhi bahuta vyApaka hai| bhAva nikSepa jaina sAdhanA-paddhati kA 1. dhavalA 1/1. 1. 1/30.36; avagatanivAraNalaM. paradassa gajhavaNAnimittaM ca / saMsayaviSTAsATuM. taccatdhvadhAraNahUM c|| 2. bRbhA 149: nikzevegaTTha-nirutta-vihi pavittIya keNa vA kassa / taddAra-bheya-lakkhapaNa, tadarihaparisA ya sttyo|| 3. Ani 4: jatdha ya ja jANejjA, niklevaM nivilave niravasesa / jattha vi pa Na jANejjA, caukkaga nikkhive ttth||
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka bodhaka hai| varatu ke yathArtha ravarUpa kA bodha isI ke dvArA hotA hai| koI bhI zabda yA jJAna taba taka kevala dravya taka sImita hai, jaba taka usameM upayoga kI cetanA yA tanmayatA nahIM judd'tii| bhAva nikSepa meM bhASA aura bhAva kI saMgati hotI hai| saMsAra kA sArA vyavahAra nikSepa-paddhati se calatA hai| baccA jaba janma letA hai,taba vaha kevala nAma nikSepa ke jagat meM jItA hai| thor3A bar3A hone para vaha usameM kalpanA dvArA kisI vastu kI sthApanA karatA hai, jaise--plAsTika kI gur3iyA meM mAM yA bahina kI sthaapnaa| dhIre-dhIre vaha traikAlika jJAna karane meM sakSama ho jAtA hai aura bAda meM buddhi kI sUkSmatA aura samajha vikasita hone para vaha bhAvanikSepa dvArA vyavahAra calAtA hai| jinabhadragaNI kSamAzramaNa ne paryAya ke AdhAra para nAma Adi cAra nikSepoM kI eka hI vastu meM avasthiti svIkAra kI hai| arthAt vastu kA apanA abhidhAna nAma nikSepa hai| vastu kA AkAra sthApanA nikSepa hai| vastu bhUta aura bhAvI paryAya kA kAraNa hai javaha dravya nikSepa hai| kArya rUpa meM vidyamAna vastu bhAvanikSepa hai| nikSepa anekAnta kA vyAvahArika prayoga hai, jaise atIta meM koI dhanI thA, use vartamAna meM bhI seTa kahA jAtA hai, yaha asatya bAta ho sakatI hai lekina dravya nikSepa dvArA yaha bhI saMbhava hai| nikSepa nyAya zAstra tathA bhASA-vijJAna ke aMtargata artha vikAsavijJAna (semeneTiksa) kA mahattvapUrNa aMga hai| niyuktikAra ne hI apanI vyAkhyA-paddhati meM ise apanAyA, paravartI vyAkhyAkAroM ne isa para itanA dhyAna kyoM nahIM diyA, yaha eka khoja kA viSaya hai| anuyogadvAra ke kartA AryarakSita niyukti kI nikSepa-paddhati se prabhAvita rahe haiM. yaha spaSTa hai| kucha vidvAn anuyogadvAra ko niyukti se pUrva kI racanA mAnate haiN| niyukti-sAhitya ke aMtargata nikSepa-paddhati ke bAre meM yaha eka ciMtana kA viSaya hai ki prAyaH zabdoM kA eka samAna nikSepa karane se kyA niyukti kI mahattA kama nahIM huI? jaise uttarAdhyayananiyukti meM prAya: sabhI adhyayanoM ke prArambha meM nikSepaparaka do-tIna gAthAeM haiM, jo sabhI adhyayanoM kI samAna haiN| ina gAdhAoM ke sthAna para yadi mUlasUtra ke mahattvapUrNa zabdoM yA viSayoM kI vyAkhyA hotI to isakA mahatva aura adhika bar3ha jaataa| gaharAI se vimarza karane para pratIta hotA hai ki yaha vyAkhyA kI viziSTa evaM vaijJAnika paddhati rhii| zabda kA sarvAMgINa jJAna karAne hetu isakA prayoga kiyA jAtA thA, jisase maMdabuddhi ziSya bhI zabda evaM artha kA sarvatomukhI jJAna karane meM sakSama ho ske| niyuktikAra ne nikSepa ke mAdhyama se tAtkAlIna sabhyatA, saMskRti evaM paramparAoM kA bhI nirdeza kiyA hai jaise suta--sUtra zabda ke nikSepa meM usa samaya hone vAle aNDaja, poMDaja Adi vividha sUtroM kA jJAna karAyA hai| brahma zabda ke nikSepa meM sthApanA brahma ke aMtargata usa samaya kI pracalita aneka varNa evaM varNAntara jAtiyoM kA ullekha hai| isI prakAra karma, guNa, samaya, agra, aMga, saMyoga, dharma, sthAna, karaNa Adi zabdoM ke nikSepa aneka naI jAnakAriyAM prastuta karate haiN| nikSepa paddhati se niyuktikAra ne kevala zabda 1. vibhA 73; jaM vatthumatyi loe, caupajApyaM tayaM savvaM / 2. vibhA 60: azvA byubhihANaM, gAma ThavaNa ya ja tdgaar| kAraNayA se daLa, kajjAvannaM tayaM bhAvo / /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirmukti sAhitya : eka paryavekSaNa aura artha ke bIca hone vAlI visaMgati kA hI nirAkaraNa nahIM kiyA balki nikSepoM ke bheda-prabhedoM se eka zabdakoza bhI taiyAra kara diyA hai| niyukti-sAhitya se yadi nikSipta gAthAoM ko nikAla diyA jAe to pIche AdhA bhAga bhI nahIM bcegaa| yadi niyukti-sAhitya ke nikSipta zabdoM kI vyAkhyA prastuta kI jAe to eka bRhad zodhagraMtha prastuta kiyA jA sakatA hai| yahAM hama kevala vIrya, samyak aura zuddhi--ina tIna zabdoM kI nikSepaparaka saMkSipta mAyA prastuta kara rahe haiM.... vIrya nAma sthApanA kAla bhAva sacitta acitta 1mazra dvipada catuSpada" apada AhAravIrya AvaraNavIrya praharaNavIrya rasIrya vipAkavIrya kSetravIrya:- jisa kSetra kI jo zakti hotI hai, vaha kSetravIrya kahalAtI hai| athavA jisa kSetra meM vIrya kI vyAkhyA kI jAtI hai, vaha bhI kSetravIrya hai| jaise devakuru Adi kSetra meM sabhI padArtha usa kSetra ke prabhAva se uttama vIrya vAle hote haiN| athavA durga Adi viziSTa kSetra meM vIrya atyadhika ullasita hotA hai, vaha kSetravIrya hai| kAlavIrya-jisa kAla meM jo zakti hotI hai, vaha kAlavIrya hai| jaise ekAnta suSamA--prathama ArA kAlavIrya hai| vibhinna RtuoM meM vibhinna dravyoM kI viziSTa zakti hotI hai| udAharaNArtha vaidyaka zAstra meM kahA gayA hai--varSAkAla meM lavaNa, zarada meM jala, hemanta meM gAya kA dUdha, zizira meM AMvale kA rasa, basanta meM ghI aura grISma meM gur3a amRta ke samAna hai| isI prakAra harItakI harar3a ke bhI kAla ke sAtha vividha prayoga hai| grISma Rtu meM harar3e ke sAtha barAbara guDa, varSAkAla meM namaka, zarad Rtu meM zakkara, hemanta meM soMTha. zizira meM pIpala tathA basanta Rtu meM madhu kA sevana karane se puruSoM ke samasta roga dUra ho jAte haiN| bhAvadIrya--vIryazakti vAle jIva meM vIrya saMbaMdhI aneka labdhiyAM hotI haiN| bhAvavIrya ke mukhyata. tIna prakAra haiM--1. zArIrika bala 2. iMdriya dala 3 AdhyAtmika bl| zArIrika bala--isake aMtargata manovIrya, vAkavIrya, kAyavIrya aura AnApAnavIrya Adi kA samAveza hotA hai| yaha saMbhava aura saMbhAvya.--do prakAra kA hotA hai| saMbhava vIrya , jaise--tIrthaMkara aura anuttaravimAna ke devoM kA manodravya atyaMta paTu aura zaktizAlI hotA hai| vacanabala meM tIrthakaroM kI vANI yojanagAminI hotI hai tathA kAyabala meM cakravartI, baladeva aura vAsudeva 1. vIrya kI vistRta vyAkhyA hetu dekheM--ni 91-97: sUcU 1 pR 163-65, sUTI pR 110-12 /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka Adi kA bala jAnanA caahie| saMbhAvya vIrya meM Aja jo grahaNa karane meM paTu nahIM hai, usakI buddhi kA parikarbha hone para vaha grahaNa-paTu ho jAtA hai| iMdriya bala-pAMca iMdriyoM kA apane-apane viSaya ke grahaNa kA sAmarthya iMdriya-bala hai| AdhyAtmika jala --bhAvanAtmaka vaitanya jagAne vAle tatva AdhyAtmika vIrya haiN| niyuktikAra ke anusAra AdhyAtmika vIrya ke 9 prakAra haiM, jo vyaktitva-vikAsa ke mahattvapUrNa sUtra haiMudyama vIrya- jJAnopArjana evaM tapasyA Adi ke anuSThAna meM kiyA jAne vAlA prayatna / dhRti vIrya-saMcama meM sthiratA, citta kI upazAnta avsthaa| dhIratA vIrya -kASToM ko sahane kI shkti| zIDIrya vIrya tyAga kI utkaTa bhAvanaH, Apatti meM akhinna rahanA tathA viSama paristhiti meM bhI prasannatA se kArya ko pUrA krnaa| kSamA vIrya--dUsaroM dvArA apamAnita hone para bhI sama rhnaa| gAmbhIrya vIrya -cAmatkArika anaSThAna karake bhI ahaMbhAva nahIM laanaa| upayoga vIrya.. pAnA kA vyApAra krnaa| yoga vIrya- mana, vacana aura kAyA kI akuzala pravRtti kA nirodha tathA kuzala yoga kA pravartana / tapo vIrya--bAraha prakAra ke tapa se svayaM ko bhAvita karanA tathA sataraha prakAra ke saMyama meM rata rhnaa| niyuktikAra ne prakArAntara se bhAvabIrya ke tIna bheda kie haiM--1. paMDitavIrya 2. bAlavIrya 3. bAla-paMDitavIrya / ayabA agAravIrya aura anagAravIrya ye do bheda bhI kie jA sakate haiN| __ nizItha pIThikA meM pAMca prakAra ke vIrya kA ullekha milatA hai.-1. bhavavIrya 2. guNavIrya 3. cAritravIrya 4 samAdhivIrya 5. AtmavIrya / bhavavIrya - cAroM gatiyoM se saMbaMdhita vizeSa sAmarthya bhavavIrya kahalAtA hai, jaise- yaMtra, asi, kuMbhI, caka, kaMDu, bhaTTI tathA zUla Adi se bhede jAte hue mahAvedanA ke udaya meM bhI nArakI jIvoM kA astitva vilIna nahIM hotaa| azvoM meM daur3ane kI zakti tathA pazuuroM meM zIta, uSNa Adi sahana karane kA sahaja sAmarthya hotA hai| manuSyoM meM saba prakAra ke cAritra svIkAra karane kA sAmarthya hotA hai| devoM meM pAMca paryAptiyAM pUrNa hote hI yathepsita rUpa vikurvaNA karane kI zakti hotI hai| vajra-prahAra hone para bhayaMkara vedanA kI udIraNA me bhI unakA vilaya nahIM hotA, yaha sArA bhavavIrya hai| guNavIrya - tikta, kaTu, kaSAya, madhura Adi auSadhiyoM meM jo rogApanayana kI zakti hotI hai, vaha guNavIrya hai| niyuktikAra ke anusAra ise dravyavIrya ke aMtargata rasavIrya aura vipAkavIrya meM rakhA jA sakatA hai| cAritravIrya--sampUrNa karmakSaya karane kA sAmarthya tathA kSIrAva Adi labdhi utpanna karane kI shkti| samAdhivIrya--mana meM aisI samAdhi utpanna karanA, jisase kaivalya kI utpati ho athavA sarvArthasiddhi 1. sUni 97 / 2. nibhA 47, pR. 26. 27 /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti sAhitya : eka pavikSaNa devaloka meM utpatti ho| isake atirikta mana ke aprazasta samAdhAna se sAtavI nArakI kA AyuSya baMdha karanA bhI samAdhidIrya hai| AtmavIrya--AtmavIrya do prakAra kA hai-.1. viyogAtmabIrya 2. aviyogAtmavIrya saMsArI jIvoM ke mana Adi yoga viyogAtmavIrya haiN| aviNegAtmavIrya upayoga kahalAtA hai, vaha asaMkhya Atma- pradezoM se yukta hai| prakArAntara se nizIya bhASyakAra ne vIrya ke pAMca bheda kie haiM 1. bAlavIrya-asaMyata kA vIrya | 2. paMDitavIrya- saMyata ka' bIrya, saMyamavIrya yA paMDisavIrya / 3. niravIrya-zrAvaka kA vIrya, ise saMyamAsaMyama ThIrya bhI kahate haiN| 4. karaNavIrya utthAna karma, bala evaM zakti kA prayoga karanA athavaH mana. vavana evaM kAyA kI pravRtti krnaa| 5. labdhivIrya--jo saMsArI jIva aparyAptaka athavA khar3e rahane Adi kI zakti se rAkta hote haiM. vaha labdhidIrna hai : yo bhagavAn mahAtIra meM vizAga kI ladhi ko eka deza se palita kara diyA thaa| cUrNikAra ke anusAra ina paMca prakAra ke vIrya se sarbAnupAtI vIrya tyApti hotA hai| nizIthabhASya meM vIrya ke jo bheda haiM, unameM guNavIrya ke choDakara zeSa sabhI bheda niryuvittakAra dvArA nirdiSTa bhAvabIrya ke aMtargata rakhe jA sakate haiN| samyak samyak kA artha hai sahI laganaH / sAta kAraNoM se koI bhI cIja sambaka--acchI banatI hai|' kRta - kisI apUrva yA viziSTa vastu kA nirmANa, jaise..-ratha Adi kA nirmaann| saMskRta--jIrNa-zIrNa vastu ko saMskArita krnaa| saMyukta.. do dravyoM kA saMyoga, je mana ke lie prItikara ho, jaise-dUdha aura zarkarA kA saMyoga / prayukta--jisakA prayoga labha athavA samAdhi ke lie ho / tyakta.. jisako chor3anA mAnasika prasannatA kA kAraNa ho, jaise---zira para rakhe bhAra ko utaarnaa| bhinna- jina dravyoM kA alaga honaH mAnasika samAdhi kA hetu ho, jaise -dahI kA pAna TUTane para kauve kA prasanna honaa| chinna--atirikta vastu ko alaga karanA, jaise--adhika mAMsa ko kaattnaa| ye saba zArIrika yA mAnasika samAdhi ke hetu hoM to sanyaka haiM, anyathA alamyaka haiN| zuddhi darzana ke kSetra meM zaucavAdI paramparA kA apanA mahatvapUrNa sthAna rahA hai| jJAttAdharmakathA meM isakI vistRta carcA prApta hai| jaina darzana bAhya zuddhi ko dharma ke sAtha nahIM jor3atA ata. bhAvazuddhi ko adhika mahatva diyA gayA hai| dazakAlikaniyukti meM nikSepa ke mAdhyama se zuddhi kA vyavahArika aura saiddhAntika vivecana kiyA hai| vahAM dravyazuddhi ke tIna bheda haiM. - 1. nebhA 48. pIThikA pR. 26, 27 / 2. Ani 218. TI. pR. 117 /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ Tum. JunAmama nirguktipaMcaka 1. tadravya zuddhi 2. dezadravya zuddhi 3. prAdhAnyadravya zuddhi / jo vastu kisI anya dravya se asaMyukta rahakara zuddha rahatI hai, vaha tadvya zuddhi hai, jaise--dUdha, dahI Adi, inameM dUsarI vastuoM kA mizraga vikRti caidA kara detA hai| Adezadravya zuddhi ke do prakAra haiM--anya Adezazuddhi aura ananya Adezazuddhi / zuddha kabaDe vAle vyakti kI zuddhi anya Adezadravya zuddhi hai kyoMki isameM anya dravya ke sAtha zuddhi jur3I huI haiN| jilne anya dravya kI apekSA na ho, vaha ananya adezadravya zuddhi hai,jaise puddha dAMtoM galA vyakti / apane Ane abhiprAya ke anusAra jisako jo anakala lage. vaha prAdhAnNdravya zaddhi hai| prAyaH zakla varNa. madhura rasa. surabhi gaMdha aura mRdu sparza utkRSTa aura kamanIya mAne jAte haiN| isI prakAra bhAvazuddhi ke bhI tadravya eti Adi hanoda hai| kahA jA sakatA hai ki nikSepa-paddhati ke prayoga se niyukti kI zailI evaM ardha-kathana meM eka nayI garimA prakaTa ho gayI hai| Agamika bhASA meM ise vibhajyavAdI zailI kahA jA sakatA hai| niyuktipaMcaka kA racanA-vaiziSTya ... kisI bhI zAstra kI vizeSatA usakI bhASA-zailI, viSaya-vastu tathA maulikatA ke AdhAra para nirdhArita kI jAtI hai| AganoM kI pala bhASA arthasapI hai raninita-sAhitya para ardhamAgadhI aura mahArASTrI donoM kA prabhAva parilakSita hotA hai| niyukti kI bhASA prAya: sarala aura sarasa hai para kahIMkahIM atyanta saMkSipta zailI meM hone ke kAraNa isakI bhASA jaTila ho gayI hai| dArzanika viSayoM ke vivecana meM bhI isakI bhASA lAlaNika evaM gUDha bana gayI hai ata: vyAkhyA sAhitya ke binA nirmujhiAyoM ko samajhanA atyanta kaThina hai| paravartI vyAkhyAkAroM ne mUla Agama ke sAtha giyukti-mAthAoM kI bhI vistRta vyAkhyA kI hai| prAkRta bhASA meM nibaddha hone para bhI niyuktiyoM meM saMskRta se prabhAvita prayoga bhI milate haiM dadati gururAha ata eva (dazani 9741) prasaMgavaza zabdoM ke ekArthaka likhanA niktikAra kA bhASAgata vaiziSTya hai| aneka mahatmpUrNa evaM nae ekArthakoM kA prayoga niyukti-sAhitya meM huA hai, jo sAmAnya koza -sAhitya meM nahIM milte| niyuktikAra ne sUtragata adhyayana ke nAma para bhI ekArthaka likhe haiM, jo atyaMta mahatvapUrNa haiM / drumapunikA ke raha ekArthaka haiM (dani 34) / TIkAkAra ne inako ekArthaka mAga hai para cUrNikAra ne inako adhikAra mAnA hai kyoMki inameM muni kI mAdhukarI vRtti ke vibhinna dRSTAMtoM se samajhANa gayA hai| niyuktigata ekArthakoM kA saMkalana pariziSTa saM. 3 meM kara diyA gayA hai| vibhinna bhASI ziSyoM ko dhyAna meM rakhate hue tathA ziSyoM kI zabda-saMpadA bar3hAne ke lie niyukikAra ne aneka dezI zabdoM kA prayoga kiyA hai| nithuktipaMcakagata dezI zabdoM kA sAtha saMkalana hamane pariziSTa saM. 4 meM kara diyA hai| sUktiyoM ke prayoga se bhASA meM sarasatA aura prabhAvakatA utpanna ho jAtI hai| niyuktikAra ne prasaMgavaza aneka mArmika sUktiyoM kA prayoga kiyA hai, jisase bhASaH mArmika evaM vyaMjaka ho gayI hai| SaDjIvanikAya-vadha ke kAraNa ke prasaMga meM zlokArdha kitanI mArmika sUkti ke rUpa meM prakaTa huA haisAta gavesamANA, parassa dukkhaM udIreMti-arthAt apane sukha kI gaveSaNA meM vyakti dUsaroM ko duHkha pahuMcAtA hai| pariziSTa saM. 8 meM niyuktigata sUktiyoM kA saMkalana kiyA gayA hai|
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67 niyukti sAhitya : eka paryavakSaNa prasaMgavaza niyuktikAra ne vyAkaraNa saMbaMdhI vimarza bhI prastuta kie haiN| aneka rathaloM para avayavoM kA artha-saMketa bhI huA hai| saMkSepa meM su aura kru kA Urya-bodha draSTavya hai-su tti pasaMsA suddhe, ku tti duguMchA aparisuddhe (sUni 88) / isI prakAra 'alaM' avyaya ke tIna arthoM kA saMketa kiyA gayA hai-1. paryAptibhAva-sAmarthya, 2. alaMkRta karanA 3. prtijedh|| pajjattIbhAve khalu, paDhamo bitio bhave alNkaare| tatio vi ya paDisehe, alasaddo hoi nAyabyo ||(suuni 203) isI prakAra 'sakAra' nirdeza, prazaMsA aura astibhAva-ina tIna arthoM meM prayukta hai| nidesapasaMsAe atthIbhAve ya hoti tu skaaro| (dazani 306) niyukti-sAhitya meM aneka nae avayavoM kA prayoga bhI huA hai jaise nizcaya ardha meM ra avayava kA prayoga / (dazani 123/10) __bhASA kI dRSTi se aneka sthaloM para vibhaktirahita tathA vibhaktivyatyaya ke prayoga bhI milate haiN| alANika makAra bhI aneka sthaloM para prayukta hai, jaise-akkharasaMjogamAdIo (uni 45) / niyuktikAra ne yayanita evaM pAribhASika zabdoM kI nikSepa-paddhati se vistRta eva sarvAMgINa vyAkhyA prastuta kI hai| yaha unakI vyAkhyA kI eka viziSTa zailI rahI hai, jisake mAdhyama se zabdoM ke aneka artha batAkara prastuta prakaraNa meM usa zabda kA kyA artha hai, yaha bhI spaSTa kiyA hai| pAzcAtya vidvAn elphsaDorpha ne likhA hai ki jaina AcAryoM ne bhAratIya vaiduSya ke kSetra meM nikSepa-paddhati kA sabase adhika maulika yogadAna diyA hai| eka prAkRta zabda ke aneka saMskRta rUpAntaraNa saMbhava haiN| jaise 'AsAyaNA' zabda ke saMskRta rUpa AsAdanA prApta karanA aura AzAtanA-guru ke prati adhinaya--ye donoM banate haiN| niyuktikAra ne ina donoM kI vyAkhyA prastuta kI hai| isI prakAra zIta aura uSNa zabda kI vyAkhyA bhI aneka koNoM se kI gayI hai| aisI vyAkhyaH kisI bhI koza-sAhitya meM nahIM miltii| niyuktikAra ne sUtragata pratyeka zabda kI vyAkhyA yA vimarza prastuta na karake kevala kucha viziSTa zabdoM kI hI nikSepaparaka vyAkhyA prastuta kI hai| uttarAdhyayana sUtra meM aneka pAribhASika evaM viziSTa zabda hai para niyuktikAra ne prathama gAthA ke prathama zabda 'saMjoga' kI lagabhaga cauMtIsa gAthAoM meM vyAkhyA prastuta kI hai| niyuktikAra kA yaha zailIgata vaiziSTya hai ki kisI bhI viSaya kA vistRta varNana karane se pUrva eka gAdhA meM prakRta viSayoM kA dvAra ke rUpa meM nirdeza de dete haiM, jise dvAragAthA kahA jAtA hai| usake bAda eka-eka dvAra kI vyAkhyA karate haiN| jaise Ani gA. 2 meM 9 dvAroM kA saMketa hai| ina dvAroM kI vyAkhyA Age 60 gAthAoM (Ani gA. 3-62) meM kI gayI hai| isI prakAra Ani gA. 68 dvAragAthA hai, jisameM 9 dvAra nirdiSTa haiN| ina dvAroM kI Age 36 gAthAoM (Ani 69-105) meM vyAkhyA kI gayI hai| uttarAdhyayana niyukti meM 22 parINahoM se saMbaMdhita kathAoM ke saMketa do anuSTup gAthAoM (uni 88, 89) meM die haiN| bAda meM pratyeka kathA kI vistRta jAnakArI 51 gAthAoM (uni 90-141) meM dI gayI hai| isI prakAra maraNavibhakti adhyayana kI niyukti (uni 203, 204 ) meM maraNa ke bAre meM 9 dvAroM kA saMketa hai, jisakI vyAkhyA 25 gAthAoM (uni 205-29) meM huI hai| 1. dani 15-19 / 2. uni 30-64 /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka niyuktikAra ne aneka sUtragata adhyayanoM ke apara nAmoM kA rathA kahIM-kahIM una adhyayanoM ke nAmoM kI sArthakatA para bhI prakAza DAlA hai| jaise sUtrakRtAMga ke pandrahaveM adhyayana kA nAma yamakIya hai| lekina niyuktikAra ne isa adhyayana ke AdAnIya nAma kI vyAkhyA prastuta karate hue kahA hai ki isa adhyayana ke zlokoM meM prathama zloka kA aMtima pada dUsare zloka kA Adi pada hai isalie isa adhyayana kA apara nAma AdAnIya hai| cUrNikAra ne isa adhyayana kA nAma saMkalikA tathA vRttikAra ne saMkalikA aura yamakIya-ina do nAmoM kA ullekha kiyA hai| upamAoM evaM udAharaNoM se viSaya kA spaSTIkaraNa niyuktikAra kI zailIgata vizeSatA hai| deza aura kAla ke anurUpa upamAoM se yaha sAhitya samRddha hai, jisase gaMbhIra viSaya bhI sarasa, sarala evaM vedhaka bana gae haiN| daza baikAlika niyukti meM bhikSu ko aneka upamAoM se upamida kiyA hai| usameM adhikAMza upamAeM prANijagat se saMbaMdhita haiN| niyuktigata upamAoM kA saMkalana pari saM. 6 meM samAviSTa hai| nyAya aura darzana jaise gahana viSaya ko saralatA se samajhAne ke lie niyuktikAra ne aneka kathAoM kA prayoga kiyA hai| kucha kathAeM sAmAjika pariveza ko prastuta karane vAlI haiM to kucha rAjya-vyavasthA evaM rAjanIti se saMbaMdhita haiN| kucha mathAeM sAdhvAcAra se saMbaMdhita haiM to kucha loka-vyavahAra ke sAtha jur3I huI haiN| aneka aitihAsika ghaTanAoM kA saMketa bhI niryuktikAra ne kiyA hai| ASAr3habhUti kI kathA ko nithuktikAra ne rUpaka ke mAdhyama se abhivyakti dI hai| pRthvIkAya Adi sthAvarakAyoM ne kathA ke mAdhyama se apane bAre meM suMdara abhivyakti dI hai| AcArAMga niyukti kI sakuMDala vo vayaNaM na va ti--ila bAda kI pUrti karane vAlI kathA usa samaya kI sAMskRtika evaM dhArmika sthiti para paryApta prakAza DAlatI hai| uttarAdhyayana niyukti kI aneka kathAeM kucha parivartana ke sAtha mahAbhArata aura jAtaka kathA meM bhI milatI haiMuttarAdhyayananiyukti mahAbhArata jAtaka 1. harikezabala x mAtaMga (saM. 467) 2. citra-saMbhUta citta-saMbhUta (saM. 498) 3. bhRgu purohita zAMti parva, a.175, 277 hastipAla (saM. 509) 4. nami-rAjarSi zAMti parva, a. 1978, 276 mahAjana (saM. 539) x nahAbhArata meM jaise aneka sthaloM para praznottara ke rUpa meM tattva kA nirUpaNa hai, vaise hI niyuktikAra ne aneka sthaloM para praznottara zailI ko apanAyA hai| niyukti meM prazna aura uttara donoM hI bahuta saMkSipta zailI meM haiN| jaise aMgANaM kiM sAro, AyAro tassa kiM havati saaro| aNuyogattho sAro, tassa vi ya parUvaNA saaro|| (Ani 16) 1. sUni 133 / 2 sUcU 1 238. sUTI pR 168 /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti sAhitya : eka paryavekSaNa 6. 9 isa eka gAthA meM tIna praznottaroM kA samAhAra ho gayA hai| mAdhukarI bhikSA ke prasaMga meM dazavaikAlika niyukti meM bhI aneka mahattvapUrNa praznottaroM kA samAhAra hai| uttarAdhyayananiyukti gA. 69 meM nau praznoM kA samAhAra saMkSipta zailI kA udAharaNa hai| kahIM-kahIM niyuktikAra ne aise saiddhAntika praznoM kA saMkalana kiyA hai. jinake uttara eka samAna hoN| AcArAMganiyukti meM eka hI gAthA meM cAra praznoM kA samAhAra hai, para unake uttara eka samAna haiN| jaise-- * eka samaya meM pRthvIkAya se kitane jIvoM kA niSkramaNa hotA hai ? * eka samaya meM pRthvIkAya meM kitane jIvoM kA praveza hotA hai ? * eka samaya meM pRthvIkA meM pariNata jIva kitane haiM? * unakI kAyasthiti kitanI hai ? ina cAroM praznoM kA uttara hai-- asaMkhyeya lokAkAza pradeza primaann| kahIM-kahIM pahelI ke rUpa bhI prazna upasthita kie gae haiN| niyuktikAra ne vyAkhyA meM saMkSepa aura vistAra- ina donoM zailiyoM ko apanAyA hai| eka ora sUtrakRtAMga ke 'vIratthuI' jaise mahattvapUrNa adhyayana para mAtra tIna niyukti gAthAeM likhI haiM to dUsarI ora 'uttarAdhyayananiyukti meM saMjoga' zabda para lagabhaga 34 gAthAeM haiN| aneka sthaloM para to atyaMta mahattvapUrNa viSayoM ko binA vyAkhyAta kie hI chor3a diyA hai| jaise-- dazAzrutaskaMdha meM AcAra viSayaka aneka mahattvapUrNa viSaya haiM, lekina isakI niyukti atyaMta saMkSipta hai| isI prakAra uttarAdhyayana mUla sUtra meM karIba 2000 gAthAeM haiM, jabaki usakI niryukti gAthAeM 554 hI haiM, jinameM 100 se Upara gAthAe kevala nikSepaparaka haiN| saba adhyayanoM kI nikSepaparaka gAthAeM prAya: eka samAna haiN| pratyeka adhyayana kA eka hI bhASA meM nikSepa kisI maMdabuddhi chAtra ke lie to upayogI ho sakatA hai para vyutpanna chAtra ke lie isakI koI upayogitA pratIta nahIM hotii| saMkSipta zailI ke udAharaNa ke rUpa nimna gAthA ko prastuta kiyA jA sakatA hai, jisameM eka hI gAthA meM cAra darzanoM kA ullekha bahuta kuzalatA se kiyA gayA hai-- asthi tti kiriyavAdI vadaMti matthi tti akiriyavAdI ya / aNNANI aNNANaM, viNaittA desvAdI | | ( sUna 118 ) niyuktiyoM kI racanA - zailI lagabhaga eka samAna hai| niyuktikAra ne jisa graMtha para niyukti likhI hai, usa graMtha ke nAma kI sArthakatA aura mUlasrota para vicAra karake usake adhyayanoM kI saMkhyA evaM unake nAma prastuta kie haiN| usake pazcAt samasta graMtha ke adhyayanoM kA saMkSipta viSayAnukrama sUcita kiyA hai| phira pratyeka adhyayana ke nAmagata zabdoM kI vyAkhyA karake adhyayanagata mahattvapUrNa zabdoM kI vyAkhyA prastuta kI hai| mUlataH niyuktikAra ne adhyayanagata nAma ke zabdoM kI vyAkhyA adhika kI hai, jaise-dazavaikAlikaniyukti meM prathama evaM dvitIya adhyayana ke alAvA adhyayana ke nAmagata zabdoM kI hI vyAkhyA adhika hai| mUlasUtra kI gAthA meM Ae zabdoM kI vyAkhyA kama hai / dazavaikAlika ke chaThe adhyayana kA mUla nAma 'mahAyArakahA' prasiddha hai lekina isakA dUsarA nAma 'dhammatthakAma' bhI milatA hai| niyuktikAra ne 1. dazani 24 - 104 2. Ani 10 /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 niyuktipaMcaka dharma, artha aura kAma kI bNakhyA bAIsa gAthAoM meM kI hai tathA aMta meM dharmArthakAma ko muni kA vizeSaNa batAte hue kahA hai ki dharma kA phala mokSa hai| sAdhu mokSa kI kAmanA karate haiM ata: ve dharmArthakAma kahalAte __AcAra viSayaka graMdha hone ke kAraNa niyukti sAhitya meM kAvya kI bhAMti alaMkAroM kA prayoga nahIM hai| phira bhI svAbhAvika rUpa se pAbdAlaMkAra aura arthAlaMkAra-ina donoM alaMkAroM kA prayoga niyuktiyoM meM dekhane ko milatA hai| antyAnuprAsa ke kucha udAharaNa draSTavya hai-- taNhAio apIo (uni 91) / * jalamAla kaddamAla (sUgi 162) / rUpaka alaMkAra ke prayoga bhI yatra tatra dekhane ko milate haiM* abhayakaro jIvANaM, sIyagharo saMjamo bhavati sIto (Ani 207) / niyuktikAra ne upabhA evaM dRSTAta alaMkAra kA bahulatA se prayoga kiyA haiso hIrati asahINehi sArahI iya turaMgehiM (dazani 274) / jaha khalu jhusiraM....... (Ani 235) / * mannAmi ucchuphulla va niSphalaM tassa sAmaNNaM (dazani 277) / * so bAlatavarasI viva, gayaNhANaparissamaM kuNati (dazani 276) / - niddahati ya kammAI,sukkatiNAI jahA aggI (dazani 283) / chaMda-vimarza chaMdazAstra meM mukhyata: tIna prakAra ke chaMda prasiddha haiM--1. gaNabaMda 2. mAtrika chaMda 3 akssrchNd| niyuktiyAM padyabaddha ravanA hai ata: ye mAtrika chaMda ke aMtargata AryAchaMda meM nibaddha haiN| AryA ke atirikta kahI kahIM bhAgadhikA, skaMdhaka, daitAlika, indravajrA, anuSTup Adi chaMdoM kA prayoga bhI huA hai| AryA chaMda kI aneka upajAtiyAM haiN| jaise--pathyA, viputA, capalA, rIti. ugIti aadi| niyuktipaMcaka meM yatra tatra AryA kI ina upajAtiyoM kA prayoga bhI milatA hai| niyuktikAra kA mUla lakSya viSaya-pratipAdana thA. kisI kAvya kI racanA karanA nahIM ata: unhoMne chaMdoM para jyAdA dhyAna na dekara bhAvoM ke pratipAdana para adhika bala diyA hai| chaMda kI dRSTi se pazcimI vidvAn DaoN. lyUmana ne dazavakAlika kA tathA elpasaDorpha ne uttarAdhyayana kA aneka sthaloM para pATha-saMzodhana evaM pATha-vimarza kiyA hai| unhoMne chaMda takanIka ko upakaraNa ke rUpa meM kAma meM liyaa| jekobI ne ruMda ke AdhAra para gAthA kI prAcInatA evaM arvAcInatA kA nirdhAraNa kiyaa| unake anusAra AryA chaMda meM nibaddha sAhitya arvAcIna tathA veda chaMdoM meM prayukta gAthAeM prAcIna haiN| hamane pAu-saMNadana meM chaMda kI dRSTi se pAThabhedoM para vimarza kiyA hai| aneka sthaloM para chaMda ke AdhAra para hI pATha kI azuddhiyAM pakar3a meM AI haiM kyoMki chaMda kI pati-gati Adi kI avagati ke binA gAthAoM ke pATha kA zuddha saMpAdana saMbhava nahIM thaa| chaMda kI dRSTi se saMbhAvya pATha kA ullekha hamane pAdaTippaNa meM kara diyA hai| udAharaNArtha uni 140 kA pratiyoM meM 'rAIsarisavamittANi' pATha milatA hai| 1. dazani 241 /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti sAhitya : eka paryavekSaNa yaha gAthA anuSTup chaMda meM nibaddha hai| anuSTup ke pratyeka caraNa meM ATha varNa hote haiM kintu yaha nau varNa haiM ata: sarisava ke sthAna para sastava' paLa adhika saMgata lagatA hai| 'sassava' pATha se maulika artha kA hAsa bhI nahIM hotA kyoMki sAMga ke lie sastava aura sarisaba donoM zabdoM kA prayoga milatA hai| isI prakAra 'agaNI nibbeya mugAre (uni 88) meM nau varga hote haiM. jisameM pAMcavAM varNa dIrgha hai, jabaki anuSTup meM pAMcavAM varNa hrasva honA caahie| yahAM 'aggI nibveya muggare pATha chaMda kI dRSTi se sandhaka pratIta hotA hai| hastannatiyoM meM pATha na milane ke kAraNa parivartana kA nirdeza hamane mUlapATha meM na karake TicaNa ne kara diyA hai| mUla pATha meM parivartana na karane kA eka mukhya kAraNa yaha rahA ki binA bramaNa parivartana karane se graMtha kI maulikatA aura racanAkara ke prati nyAya nahIM hotaa| dUsarA kAraNa yaha bhI hai ki vedoM meM sAta, nau aura dasa varSoM ke anuSTup caraNa ko milate hai ataH yaha bhI saMbhava hai ki svayaM racanAkAra ne hI aise prayoga kie hoN| niyukti-sAhitya meM bhI aise aneka udAharaNa milate haiM, jaisedomAsakae kajja (uni 249) meM sAta hI varNa hai| chaMda kI dRSTi se niyuktikAra ne aneka sthaloM para dIrgha mAtrA kA hrasvIkaraNa evaM hasta mAtrA kA dIrdhIkaraNa bhI kiyA hai, jaise ___ kamme nokamme yA uni 67) yahAM akAra kA AkAra huA hai| te hotI poMDarIgA u (sUni 148) yahAM ikAra kA IkAra huA hai| sarirAI (Ani 240) yahAM IkAra kA ikAra huA hai| kahIM kahIM varNo kA dvitva bhI huA hai, jaise--saccitta Adi / aneka sthaloM para chaMda ke kAraNa vibhakti evaM vacana meM vyatyaya bhI milatA hai| kahIM kahIM TIkAkAra ne isakA ullekha bhI kiyA hai| chaMda kI dRSTi se niyukti meM aneka sthalo para nivittika prayoga bhI milate haiN| chaMbAnuloma ke kAraNa aneka sthaloM para i, je. mo, ca, ya Adi pAdapUrti rUpa avayavoM kA prayoga bhI huA hai| prAkRta sAhitya meM alAkSaNika makAra ke prayoga to aneka milate haiM lekina niyuktikAra ne chaMda kI dRSTi se alAkSaNika biMdu kA prayoga bhI kiyA hai| majjAujja' (uni 145) kahIM kahIM mAtrA kama karane ke lie biMdu kA lopa bhI huA hai-- araI acela itthI' (uni 76) kasAya vedaNaM (uni 53) kahIM kahIM niyuktikAra ne chaMdoM kA mizraNa bhI kiyA hai| eka hI gAthA meM anuSTup aura AryA-- donoM kA prayoga huA hai| jaise tIna caraNa AryA ke aura eka caraNa anuSTup kaa| isI prakAra kahIM tIna anuSTup ke tathA eka caraga AryA kA, jaise--Ani 364 meM prathama caraNa anuSTup tathA zeSa tIna caraNa AryA meM haiN| 1. vaidika graMthoM meM jisa ghara meM eka akSara kama yA adhika pAtAla 17/2) / hotA hai, use kramaza: nicita aura bhUrika kahA jAtA hai 2. azAMTI pa. 142; majjAuja bidoralA mnniktvaat| tathA jisameM do akSara kama ya adhika ho use dirAta 3. uzAMTI pa. 76; acela ti prAkRtatvAd biNdulop.| aura svarAjya kahate haiM ( zaunakata prAtizAkhya 4. uzAMTI pa. 34: kasAya vedanaM prAkRtatvAd biNdlopH| ucara ri prAkRtatvada vidyutIya
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti paMcaka chaMdAnuloma se aneka sthaloM para saptamI vibhakta bodhaka e pratyaya kA i bhI svIkRta kiyA hai| vizeSataH uttarAdhyayananiyukti meM aisA adhika huA hai, jaise- mahurAe > mahurAi, aTTame > aTTama / chaMda kI dRSTi se mAtrA ko hrasva karane ke lie hamane " cihna kA prayoga bhI kiyA hai, jaise- davvesaNAe~ Adi / 72 aneka sthaloM para bhAvoM ke anurUpa bhI chaMda kA upayoga huA hai, jaise- uttarAdhyayana niyukti meM ApaNaDhabhUti kI kathA ke aMtargata anuSTupa aura mAgadhikA chaMda kA prayoga tathA AcArAMga niyukti meM rohagupta maMtrI dvArA dI gayI samasyA pUrti kI kathA meM iMdravajrA chaMda kA prayoga gATha saMpAdana meM hamane chaMda dhyAna meM rakhA hai kintu mUla viSaya kA pratipAdana, usakI maulikatA aura sahaja pravAha naSTa na ho vaha bhI dhyAna meM rakhA hai| yadyapi nirbuktikAra ne prasaMgavaza aneka viSayoM kI vyAkhyA kI hai lekina yahAM pAMcoM niyuktiyoM meM varNita kucha vizeSa viSayoM kI prastuti kI jA rahI haiM 1. nirjara kI taratamatA ke sthAna 2. bhAvanAeM 3 praNidhi/traNidhAna 4. sAdhanA ke bAdhaka tattva 5 trivarga 6. varNa vyavasthA evaM varNasaMkara jAtiyAM 7. sthAvarakAya 8 bhikSu kA svarUpa 9. bhikSAcaryA 10. dizAeM 11. karaNa 12. kAvya 13. yAtAyAta patha nirjarA kI taratamatA ke sthAna AcArAMga ke samyaktva adhyayana kI niyukti meM guNazreNI - vikAsa kI daza avasthAoM kA varNana hai| ina avasthAoM meM pUrva avasthA kI apekSA uttaravartI avasthA meM asaMkhyAta guNA adhika nirjarA hotI hai| guNazreNI - vikAsa kI daza avasthAoM ke nAma isa prakAra haiM 1. samyaktva - utpatti-- upazama yA kSayopazama samyaktva kI prApti / 2. zrAvaka - apratyAkhyAnAvaraNa kaNAya ke kSayopazama se AMzika virati kA udaya / 3. virata -- pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke kSayopazama se sarvavirati kA udaya / 4. anaMtakaza - anaMtAnubaMdhI kaSAya catuSka kA kSaya / 5. darzanamohakSapaka - darzanamoha kI samyaktva mohanIya Adi tIna prakRtiyoM kA kSaya / 6. upazamaka - cAritra moha kI prakRtiyoM ke upazama kA prArambha / 7. upazAMta moha -- moha kA pUrNataH upazama 8. kSapaka--- vAritra moha kI prakRtiyoM ke kSaya kA prArambha / 9. kSINamoha - cAritra moha kA sampUrNa kSaya / 10. jina -- kaivalya-prApti / 1 ANi 223, 224 /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- niyukti sAhitya : eka paryavekSaNa bhagavatI tathA paNNajamA jaise saiddhAMtika graMthoM meM ina avasthAoM kA ullekha na milane se yaha spaSTa hai ki ina daza avasthAoM kI avadhAraNA bAda meM vikasita huii| daza avasthAoM kA sabase prAcIna ullekha AcArAMga niyukti meM milatA hai| a umAsvAti ne nauveM adhyAya meM ina avasthAoM kA ullekha kiyA - gugazreNI-vikAsa kI ina daza avasthAoM kA sarvaprathama ullekha AcArya bhadrabAhU ne kiyA, isa kathana kI puSTi isa bAta se kI jA sakatI hai ki AtmA kI nirmalatA yA nirjarA kI taratamatA kA jJAna yA to tIrthaMkara apane atizAyI jJAna se jAna sakate haiM athavA caturdazapUrvI apane zrutajJAna ke vaiziSTya se| nirjarA kI taratamatA sAmAnyajJAnI ke lie jAna nA asaMbhava hai ata: kahA jA sakatA hai ki guNazreNI vikAsa kI daza avasthAeM AcArya bhadrabAhu kI maulika dena hai| samyaktva kI upalabdhi anaMta nirjarA kA kAraNa hai ata: AcArAMga kI samyaktva adhyayana kI niyukti meM ina avasthAoM kA varNana prAsaMgika lagatA gujaradArtha sUtramAra ne niko mahatpUrNa samayakara svara ke aMtargata tapa ke prasaMga meM nirjarA kA tAratamya batAne vAlI ina avasthAoM kA samAhAra kiyA hai| vahAM yaha varNana prAsaMgika jaisA nahIM lgtaa| __ AcArya umAsvAti ne prathama avasthA samyaktva-utpatti ke sthAna para samyagdRSTi tathA cauthI avasthA anaMtakarmAza ke sthAna para anaMtaviyojaka nAma kA ullekha kiyA hai| paravartI zvetAmbara aura digambara sAhitya meM kucha aMtara ke sAtha ina avasthAoM kA ullekha milatA hai| nAmoM ke sUkSma aMtara ko nimna cArTa ke mAdhyama se jAnA jA sakatA hai.. zvetAmbara paramparA zivazarmakRta karmagraMtha candrarSikRta paMcasaMgraha devendrasUrikRta karmagraMtha 1. samyaktva-utpatti samyaktva samyak 2. zrAvaka dezavirati daravirati 3. virata sampUrNa virati sarvavirati 4. saMyojanA-vinAza anaMtAnubaMdhI visaMyoga anaMtavisaMyoga 5. darzanamohakSapaka darzanamohakSapaka darzanakSapaka 6. upazamaka upazamaka zama 7. upazAMta upazAMta zAMta 1. tattvArthasUtra 9/47; samyagdRSTi zrAvakaviratAnaMtAMDakojakadarzanamohakSapakopazamakopazAntamohakSapaka-kSINamohajinA: kmo'sNkhyeygunnnirjraa| 2. karmaprakRti (udayakaraNa) nA. 394, 395; samttuppA sAvaya, virae saMyojagAviNAse y| dasaNamohaklavage, ksaay-uvsaamguvste|| navage ya lIgamohe, jiNe ya duvihe hane asNkhgunnaa| udayo tabivarIo, kAlo sNkhlejgunnseddhii|| 3. paMcasaMgraha, baMdhavAra mA. 314, 365 sammattadesasaMpunnaviraiuppatti annvisNjoge| daMsaNakhavaNe mohassa. samaNe uvasaMta khavage yA vINAitige asaMkhamuNiyasedidalipa jhkmso| sammattAINekkArasaha kAlo u sNkhse|| 4. zataka, paMcama karma ga'. 82; sanmadarasavadiraI, agavisaMjoyadaMsalavage y| mohasamasaMtakhabage, khINa-sajogiyara gunnsedii||
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSINa niyuktipaMcaka zivazarmakRtta karmagraMtha candrarSikRta paMcasaMgraha devendrasUrikRta karmagraMtha 8. kSapaka kSapaka kSapaka 9. kSINamoha kSINamoha 18. dvividha jina gAyogI ketanI eyogI (kevalI) (sayogI evaM ayogI) ayogI kevalI ayogI (kevalI) (I. san pAMcavIM zatI) I. san AThavIM zatI) (vikrama kI pAMcavIM zatI) digambara paramparA svAmIkumArakRta kArtikeyAnuprekSA SaTkhaMDAgama, gommaTasAra (jIvakANDa) 1. mithyAdRSTi 1. samyaktva-utpatti 2. sadvRSTi 2 zrAvaka 3. aNuvratadhArI 3. virata 4. jJAnI mahAvratI 4. anaMtakazi 5 prathamakaSAyacatuSkaviyojaka 5. darzanamohakSapaka 6. darzanamohatrika kSapaka 6. kavAyaupazamaka 7 upazAmaka 7. upazAMta 8. kSapaka 8 kSapaka 9. kSINamoha 9. kSINamoha 10. saNegI (nAtha) 10. jina 11. ayogI (nAtha) __ (I. san pAMcavIM zatI) (vikrama kI pAMcavIM zatI) umAsvAti ke bAda lagabhaga sabhI AcAryoM ne jina ke sayogI aura ayogI-ye do bheda karake gyAraha avasthAoM kA ullekha kiyA hai| svAmIkumArakRta kArtikeyAnuprekSA meM upazAMta avasthA kA ullekha nahIM hai| unhoMne samyagdRSTi se pUrva kI avasthA mithyAdRSTi ko mAnA hai tathA jina ke sthAna para nAtha kA prayoga karake usake sayogI aura ayogI-ye do bheda kie haiN| kArtikeyAnuprekSA ke TIkAkAra zubhacandra ne upazAMta avasthA kI vyAkhyA kI hai| 1. kArtikeyAnuprekSA 9/106-18; micchAdo saddhiI, asaMlaguNakanmanijjarA hodi| tatto aNubaradhArI, tato ya mahatvaI paagii|| paDhamakasAyarauNha, vijojao taha ya khavaNasIlo y| daMsaNamohatiyassa ya tatto uvasamaga cttaari| khavagaH 6 khINabhoho, saloiNAho tahA ajoiiyaa| ede uvari uvariM, asNkssgunnkmbhnnijjryaa|| 2. (ka) SaTkhaMDAgama, vedanAkhaMDa, gA. 7, 8 pR. 627 / (kha) gommaTasAra, jIvakANDa, gA. 66, 67; sammattuppattIye, sAvayavirade anntkmmse| dasaNamohakkhabage, kasAyauvasAmage ya uvsNte|| labage ya sIgamohe, jiNesu datvA asaMkhaguNidakamA / tazcivarIyA kAlA, saMkhevakamA hoti|| 3. kArtikeyAnuprekSA, pR. 52 /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti sAhitya : eka paryavekSaNa guNazreNI-vikAsa kI daza avasthAoM meM nau kI to pUrvavartI aura uttaravartI avasthAeM haiM, jinameM pUrvavartI avasthA kI apekSA uttaravartI avasthA meM asaMkhyAta guNA adhika nirjarA hotI hai lekina samyagdRSTi kI pUrvavartI avasthA kA ullekha nahIM huA hai| svAmIkumAra ne kArtikeyAnuprekSA meM mithyAtvI kI apekSA samyagdRSTi kI arakhyAta guNA adhika nirjarA svIkAra kI hai| unake anusAra yaha saMbhAvanA kI jA sakatI hai ki samyagdRSTi kI pUrvavartI avasthA nithyAdRSTi hai kyoMki unhoMne mithyAdRSTi kI apekSA samyagdRSTi kI asaMkhyAta guNA adhika nirjarA svIkAra kI hai| yahAM eka prazna upasthita kiyA jA sakatA hai ki kyA mithyAdRSTi ke bhI nirjarA saMbhava hai? isa prapana ke samAdhAna meM kahA jA sakatA hai ki saiddhAntika dRSTi se mithyAtvI kI mithyAdRSTi kSayopazama bhAva hai ata: vaha jo kucha sahI jAnatA yA dekhatA hai. vaha nirjarA kA kAraNa hai| yadi mithyAdRSTi Atmika ujjvalatA yA nirjarA kA hetu nahIM hotI to guNasthAna-siddhAnta meM prathama tIna bhedoM ko sthAna nahIM milatA 1 AcArya bhikSu aura jayAcArya ne isa mata kI puSTi meM aneka hetu die haiM : lekina kucha paramparAeM mithmAdRSTi ko nirjarA kA hetu nahIM maantiiN| ___ AcAra ga. ke kAkAra avArya zAlAka ne samyaktva-utpatti se pUrva kI kucha anya avasthAoM kA varNana kiyA hai| unake anusAra mithyAvRSTi jIva. jinake dezona koTAkoTi karma bAkI rahe haiM tathA jo graMdhibheda ke samIpa pahuMca gae hai, ve nirjarA kI dRSTi tulya hote haiN| mithyAdRSTi ke bAda kI nimna pAMca avasthAeM TIkAkAra ne batAI haiM, jinameM kamaza: pUrvavartI kI apekSA uttaravartI avasthA meM asaMkhyAta guNA adhika nirjarA hotI hai 1. dharmapRcchA ke icchuka 2. dharmapRcchA meM saMlagna 3 dharma ke svIkAra karane ke icchuka 4. dharmakriyA meM saMlagna 5. pUrvapratipanna dhArmika niyuktikAra ne kAla kI dRSTi se bhI nirjarA kI tAratamatA kA saMketa diyA hai kintu kAla kI dRSTi se isameM kama viparIta ho jAtA hai / TIkAkAra zIlAMka ise spaSTa karate hue kahate haiM ki eka ayogI kevalI jitane kAla meM jitane karma khapAtA hai utane karma eka sayogI kevalI usase saMkhyeya gaNA adhika kAla meM khapAtA hai| isI prakAra sayogI kevalI jitane kAla meM jitane karma khapAtA hai, utane karma kSINamoha usase saMkhyeya guNA adhika kAla meM khapAtA hai| kAla kI saMkhdheya guNA vRddhi pratiloma kama se calatI hai| ina dazA avasthAoM ko dekhane se spaSTa pratIta hotA hai ki niyuktikAra kA mukhya uddezya nirjarA kI taratamata' batAne vAlI tathA mokSa ke sammukha le jAne vAlI avasthAoM kA varNana karanA thA na ki vikAsa kI bhUmikA para Rmika ArohaNa karane vAlI bhUmikAoM kA varNana krnaa| yaha satya hai ki hara pUrva avasthA kI apekSA uttara avasthA meM asaMkhyAta guNA adhika nirjarA hai para ye avasthAeM kamika hI AeM, yaha Avazyaka nahIM hai| spaSTata: kahA jA sakatA hai ki samyaktva-prApti mokSa kA prathama sopAna hai aura jina 1 kArtikeyAnunekSA 9/106 / 3 Ani 223; tatvivarIto kAle,saMkhejaguNAe seddhiie| 2 AcarAMgaTIka pR. 118 / 4. AcArAMga TIkA pra. 118 /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka hone ke bAda vyakti kRtArtha ho jAtA hai phira usake lie kucha bhI karaNIma zeSa nahIM rhtaa| vidvAnoM ne ina daza avasthAoM ko guNasthAna-vikAsa kI pUrvabhUmikA ke rUpa meM svIkAra kiyA hai| DaoN. sAgaramalajI jaina ne vistAra se isa saMdarbha meM cintana kiyA hai| lekina saiddhAntika dRSTi se yadi guNasthAnoM ke sAtha ina avasthAoM kI tulanA kareM to saMgati nahIM baitthtii| prathama tIna guNasthAnoM kA ina daza avasthAoM meM kahIM bhI samAhAra nahIM hai| guNasthAna-vikAsa kI dRSTi se virata ke bAda anaMtaviyojaka kI sthiti Ae. yaha Avazyaka nahIM hai| yaha sthiti aviratasamyagdRSTi arthAt cauthe guNasthAna meM bhI prApta ho sakatI hai| cauthe guNasthAna meM guNazreNI-vikAsa kI prathama, caturtha aura paMcama--ina tIna avasthAoM kA samAveza ho sakatA hai kyoMki cauthe guNasthAna meM bhI vyakti anaMtAnubaMdhI catuSka aura darzanamoha kI tIna prakRtiyoM kA kSaya kara bhAyika samyaktva prApta kara sakatA hai| jabaki guNazreNI-vikAsa kI avasthAoM meM virata ke bAda anaMtaviyojaka aura darzanamohakSapaka kI sthiti hai| ina daza avasthAoM ke AdhAra para yaha mAnanA par3egA ki vyakti upazamazreNI lene ke bAda kSapakazreNI letA hai arthAt chaThI, sAtavIM avasthA meM pahale cAritramoha kA upazama phira AThavIM, navIM avasthA meM cAritra moha kI prakRtiyoM kA kSaya karatA hai para guNasthAna siddhAMta ke anusAra yaha bAta saMgata nahIM baitthtii| gaNasthAna kamAroha ke anasAra yaha Avazyaka nahIM ki vyakti upazamazreNI lene ke bAda kSAyakazreNI le| vahAM dono vikalpa saMbhava haiM ,vyakti pahale kaSAyoM kA upazamana karatA huA upazama zreNa. bhI le sakatA hai aura kSaya karatA huA kSapakatreNI bhI prApta kara sakatA hai ata: kahA jA sakatA hai ki guNazreNI-vikAsa kI ye abasthAeM guNasthAna-siddhAnta kI pUrva bhUmikAeM nahIM haiN| tattvArtha sUtra ko dhyAna se dekhane para yaha spaSTa avadhAraNA bana jAtI hai ki guNasthAna evaM guNazreNI vikAsa kI avasthAeM--dana denoM kA svataMtra astitva thaa| umAsvAti ne guNasthAnoM ke aneka nAmoM kA ullekha tattvArthasUtra meM kiyA hai| udAharaNa ke lie kucha nAma ko prastuta kiyA jA sakatA haiguNasthAna-nAma tattvArthasUtra 1. avirata (cauthA guNasthAna) tadaviratadezavirattapramattasaMyatAnAm / (9/35) 2. dezavirata (pAMcvaM gugala) tdvirtdeshvirtprmttsNytaanaam| (9/35) 3. pramattasaMyata (chaThA guNa) tdvirtdeshvirtprmttsNytaanaam| (9/35) 4. apramattasaMyata (sAtavAM guNa) AjJApAyavipAkasaMsthAnavicayAya dhrmmprmttsNytsy| (9/37) 5. bAdarasamparAya (AThavAM, navAM guNa0) bAdarasamparAye srve| (9/12) 6. sUcanasaMparAya (dasavAM guNa0) sUkSmasaMparAyacchadmasthavItarAgayozcaturdazA / (9/10) 7. upazAMtakaSAya (gyArahavAM muNa0) upazAMtakSINakaSAyayozca (9/38) / 8. kSINakaSAya (bArahadA gupta0) upazAMtakSINakaSAyayozca (9/38) / 9 kevalI (terahavA, caudahavAM guNa0) pare kevalinaH (9/40) 1. zramaNa, janavarI-mArca 1992: guNasthAna sijagnta kA udbhava aura vikaas|
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti sAhitya : eka paryavekSaNa umAsvAti ne ina nAmoM kA ullekha saMyata ke vizeSaNa ke rUpa meM kiyA hai ata: ina nAmoM ko dekhakara yaha kahA jA sakatA hai umAsvAti ke samaya taka guNasthAna-siddhAMta pUrNa rUpa se vikasita nahIM thA para usakI mAnyatA bIja rUpa meM pracalita ho rahI thii| niSkarSa kI bhASA meM kahA jA sakatA hai ki saiddhAntika dRSTi se guNazreNI-vikAsa kI avasthAeM evaM guNasthAna--ina donoM kA apanA svataMtra astitva hai| guNazreNI-vikAsa kI avasthAeM nirjarA kI taratamatA batAne vAle sthAnoM kI aura hamAra, dhyAna AkRSTa karatI haiN| ye avasthAeM kamika hI hoM, yaha Avazyaka nahIM hai kintu guNasthAnoM meM AtmA kI kamika ujjvalatA kA digdarzana hai ata: vahAM uttarottara kRmika avasthAoM kA varNana hai| bhAvanAeM citta ko acche vicAroM se bAra-bAra bhAvita karanA bhAvanA hai| mastiSkIya dhulAI meM bhAvanA kA nahattvapUrNa sthAna hai| bhagavAn mahAvIra ne muni ke lie 'bhAviyappA' vizeSaNa kA prayoga kiyA hai| AcArya haribhaH ke. anaH : dhyAna ke yoga cetanA kA nirmANa karane vAlI dhyAna ke abhyAsa kI kriyA kA nAma bhAvanA hai| prazasta bhAvanAoM ke rUpa meM anitya Adi bAraha bhAvanAeM, pAMca mahAvrata kI paccIsa bhAvanAeM, maitrI, pramoda Adi cAra bhAvanAeM jaina sAdhanA-paddhati meM atyaMta mahattvapUrNa haiN| bAraha bhAvanAoM para aneka svataMtra graMthoM kI racanA huI hai| uttarAdhyayana sUtra meM kAMdI, kilviNikI Adi aprazasta bhAvanAoM kA varNana milatA hai|' niyuktikAra ne prANivadha, mRSAvAda, adattAdAna, bhaithuna. parigraha, kodha, mAna, mAyA tathA lobha Adi kI bhAvanA ko aprazasta bhAvabhAvanA mAnA hai| niyuktikAra ne prazasta bhAvanA ke rUpa meM uttarAdhyayana sUtra meM saMketa mAtra se nirdiSTa jJAna Adi bhAvanAoM kA svarUpa spaSTa kiyA hai| unhoMne isameM vairAgyabhAvanA kA aura samAveza kara diyA hai| darzana bhAvanA __ yugapradhAna AcArya, kevalajJAnI, avadhijJAnI Adi atizAyI evaM RddhidhArI bhuniyoM ke abhimukha jAnA. vaMdana karanA, darzana karanA, kIrtana evaM stuti karanA darzana bhAvanA hai| jinabhadragaNI kSamAzramaNa ne dhyAna zataka meM dharmadhyAna ke sAtha bhAvanAoM kA saMbaMdha jor3A hai| unake anusAra jo apane Apa ko zaMkA Adi doSoM se rahita tathA prazama sthairya Adi guNoM se yukta kara letA hai, usakI darzana-vizuddhi hone ke kAraNa dhyAna meM sthiracittatA ho jAtI hai| jJAnabhAvanA Apako jJAna se bhAvita karanA jJAnabhAvanA hai| jIva Adi navatattva, baMdha, baMdhahetu, 1. daza 9/50 / 2. AvahATI 2 pR. 62; bhAvyata iti bhAvanA dhyAnAbhyAsakriyetyarthaH / 4. u. 19/94; evaM nANeNa caraNeNa dasaNeNa taveNa ya / bhAvaNAhi ya suddhAhi. samma bhAvitu appayaM / / 5. Ani 352-54 / 6. AvahATI 2 pR.67. gA.32 /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 niyuktipaMcaka baMdhana tathA baMdhanaphala--inako acchI taraha jAnanA jJAna bhAvanA hai| vAcanA, pracchanA Adi pAMca prakAra ke svAdhyAya meM upayukta rahanA tathA jJAna-prApti ke lie nitya gurukulavAsa meM rahanA bhI jJAnabhAvanA hai| sAdhaka ko 'mujhe viziSTa jJAna hogA' graha bhAvanA pratipala karate rahanA caahie| jinabhadragaNI kSamAzramaNa ke anusAra jJAna kA nitya abhyAsa, jJAna-prApti meM citta kI sthiratA, sUtra aura artha kI vizuddhi tathA jJAna ke mAhAtmya se paramArtha ko jAna lenA jJAnabhAvanA hai| isase vyakti kA citta sthira ho jAtA hai aura sahaja ho / .. pradeza hone lagA hai| cAritrabhAvanA ahiMsA Adi pAMva mahAvratoM kA niratiyAra pAlana karanA cAritra bhAvanA hai| niyuvittakAra ke anusAra vairAgya, apramAda aura ekatva bhAvanAeM bhI cAritra bhAvanA kI anugata haiN| dhyAna zataka ke anusAra nae karmoM kA agrahaNa, purAne baMdhe hue karmoM kA nirjaraNa tathA zubha karmoM kA grahaNa cAritra bhAvanA hai| isa bhAvanA se binA prayatna kie bhI dhyAnAvasthA prApta hone lagatI hai| tapobhAvanA vividha prakAra ke tapa-anuSThAna meM saMlagna rahanA tapobhAvanA hai| niyuktikAra ne tapobhAvanA ko AtmaciMtana ke sAtha jor3ane kA prayatna kiyA hai| unake anusAra merA dina tapasyA se avaMdhya kaise ho? maiM kauna sI tapasyA karane meM samartha hU~? maiM kisa dravya ke yoga se kauna sA tapa kara sakatA hUM? maiM kaise kSetra aura kAla meM tathA kisa avasthA meM tapa kara sakatA hUM? isa ciMtana se svayaM ko jor3ane vAlA tapobhAvanA se bhAvita hotA hai|" vairAgya bhAvanA anitya Adi bAraha bhAvanAoM se svayaM ko bhAvita karanA dairAgya bhAvanA hai| dhyAna zataka ke anusAra jo jagat ke svabhAva ko jAnatA hai, nitsaMga (anAsakta) hai, abhaya hai, AzaMsA se mukta hai, vaha vairAgya bhAvanA se bhAvita citta bAlyA hotA hai| dhyAna meM sahaja hI usakI nizchalatA sadha jAtI hai|" praNidhi/praNidhAna dazavaikAlikaniyukti ke AThaveM adhyayana meM varNita praNidhi kA varNana AdhyAtmika dRSTi se atyaMta mahattvapUrNa hai| praNidhi kA eka artha khajAnA hotA hai lekina sAdhanA kI dRSTi se praNidhi yA praNidhAna zabda ekAgratA yA samAdhi kA vAcaka hai| sAdhanA ke kSetra meM ekAgratA prayama sopAna hai, jisake mAdhyama se sAdhaka apane lakSya kI aura gati karatA hai| binA praNidhAna ke mana, vacana aura kAyA ko samAhita narha kiyA jA sktaa| niyuktikAra meM bhAva praNidhi ke do bheda kie haiM--iMdriya-praNidhi aura noiNdriy-prnnidhi| bAbda, rasa, rUpa, gaMdha aura sparza meM rAga-dveSa nahIM karanA prazasta iMdriya-praNidhi hai| isake viparIta 1. Ani 357.59 / 2. AvahATI 2 pR. 67 pa 31 / 3. Ani 360, 361 / 4. AvahArI 2 pR. 68 gA. 33 | 15. Ani 362 / 6. ani 363 7. AvahATI 2 8. dazani 250 68 // T. 34
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti sAhitya : eka paryavakSaNa ucchRkhala evaM zabda Adi viSayoM meM mUcchiMta iMdriyAM aprazasta iMdriya-praNidhi hai|' duSpraNihita iMdriya vAle vyakti kI sthiti ko upamA ke mAdhyama se spaSTa karate hae niyuktikAra kahate haiM--'tapa Adi karane para bhI jisakI iMdriyAM duSpraNihita hotI hai, vaha mokSamArga se vaise hI bhaTaka jAtA hai,jaise ucchRkhala azva vAlA sArathi / ' krodha, mAna Adi cAra kaNAyoM kA nirodha karanA noiMdriya praNidhi hai| bAhya aura Abhyantara ceSTA se iMdriya aura RSaya kA nirodha karanA praNidhi haiN| praNidhAna saMyamI jIvana kA mUla hai lekina yadi mAyA yA ahaMkAra ke vazIbhUta hokara sAdhaka iMdriya yA noiMdriya kA nigraha karatA hai to vaha aprazasta praNidhi hai| aprazasta praNidhi vAlA muni karmoM ko bAMdha kara svayaM bhArI bana jAtA hai| jaise kaMTakakIrNa gaDe meM girane vAlA vyakti apane aMgabhaMga kara letA hai.vaise hI dapa sAdhaka apane pravrajita jIvana ko khaMDita kara letA hai| jJAna, darzana, cAritra rUpa saMyama kI sAdhanA ke lie prazasta praNidhi kA prayoga karane vAlA sAdhaka apane karmoM ko vaise hI bhasma kara detA hai,jaise sUkhe tinakoM ko agni / ' sAdhanA ke bAdhaka tattva AcArya bhadrabAhu AdhAtmika paramparA kA pratinidhitva karane vAle pratinidhi puruSa the| unakI adhyAtma-cetanA kI razniyoM kA prakAza niyukti-sAhitya para bhI pdd'aa| niyuktiyoM meM nirUpita AdhyAtmika tatva jIvana ko nayI dizA dene vAle haiN| niktikAra ne sthAna-sthAna para kaSAya ke upazamana kI preraNA dI hai| unake anusAra tA karate hue bhI jisake kaSAya utkaTa haiM, vaha bAla tapasvI hasti-snAna ke samAna vyartha parizrama karatA hai tathA usakA zramaNya ikSu-puSNa kI bhAMti niSphala hotA niyuktikAra ne adhyAtma-vikAsa meM bAdhaka 13 tattvoM kI carcA kI hai--Alasya, moha, avajJA, jar3ataH, kodha, pramAda, kRpaNatA, bhaya, zoka, ajJAna, vyAkSepa, kutUhala aura kiiddaa| ye sabhI hetu adhyAtma ke kSetra meM Age bar3hane vAle vyakti ke sAmane bAdhA banakara upasthita hote haiM kintu ina kAraNoM ke Aloka meM svayaM kA nirIkSaNa kara vyakti apanI adhyAtma-sAdhanA ko prazasta kara sakatA hai| maharSi pataJjali ne bhI citta meM vikSepa paidA karane vAle nau kAraNoM kA ullekha kiyA hai--vyAdhi, styAna, saMzaya, pramAda, Alasya, avirati, bhrAMtidarzana, alabdhabhUmikatA aura anvsthittaa| ina nau hetuoM ko pataJjali ne yogamala, yogapratipakSa aura yogAntarAya ke rUpa meM svIkAra kiyA hai| AcArya tulasI ne 'manonuzAsanam meM bAdhaka tattvoM kA ullekha na karake samAdhistha vyakti ke sAta vizeSaNoM kA nirdeza diyA hai| niyuktikAra dvArA ullikhita teraha bAdhaka tatvoM ko yadi viloma karake likhA jAe to manonuzAsanam meM varNita sAtoM guNa inameM samAhita ho jAte haiN| niyukti kI bhASA meM inako vighna rUpa meM isa prakAra rakhA jA sakatA hai--1. roga, 2 zArIrika akSamatA, 3. avinaya, 4 1 dazani 271-273 / 2 dazani 274 / 3. dazani 275 / 4. dazani 279-83 / 5. dazani 276, 277 / 6. uni 163, 164 / / 7 pAtaJjalayogadarzana; 1/30 / 8 mano 1/2; ArogyavAn dRr3hasahanano vinIto'kRtakalaho rasApratibaddho'pramatto'nalsazca / /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirmuktipaMcaka kalaha, 5 Asakti, 6. pramAda, 7. Alasya : manuSya janma kI durlabhatA ke daza dRSTAnta bhI AdhyAtmika cetanA ko jhakajhorane vAle haiN| ye dRSTAnta na kevala jIvana kI durlabhatA kA jJAna karAte haiM varan sArdhaka evaM AdhyAtmika jIvana jIne kI preraNA bhI dete haiN| mUlata: ye dRSTAnta Avazyakaniyukti meM ullikhita haiM lekina prAsaMgika hone ke kAraNa yahAM bhI inakI punarukti huI hai| trivarga uddezyapUrNa jIvana jIne evaM uccatara AdarzoM ko prApta karane ke lie bhAratIya manISiyoM ne cAra puruSArthoM kI kalpanA kI, unheM caturvarga bhI kahA jAtA hai| dharma, artha, kAma aura mokSa--ye cAra puruSArtha bhAratIya saMskRti ke prANa tasva rahe haiN| yadyapi nirmuktikAra nivRttiparaka dharma-paramparA kA vahana karane vAle AcArya the para unhoMne apane sAhitya meM dharma aura mokSa ke sAtha artha aura kAma kA bhI vizada vivecana kiyA hai| AcArya vAtsyAyana ne kAmasUtra ke prArambha meM dharma, artha aura kAma ko namaskAra kiyA hai| aisA saMbhava lagatA hai ki niyuktikAra ke samaya taka bhI trivarga dharma, artha aura kAma kA hI pracalana rhaa| mokSa ko isake sAtha nahIM joDA gyaa| mokSa ko na joDane kA eka kAraNa yaha bhI rahA ki mokSa kI prApti sabake lie saMbhava nahIM thii| bAda ke AcAryoM ne inameM mokSa ko jor3akara cAra puruSArthoM kI prasthApanA kI aura inako sAdhya aura sAdhana ke rUpa meM pratiSThita kiyaa| dharma aura artha ko sAdhana ke rUpa meM tathA mokSa aura kAma ko sAdhya ke rUpa meM aMgIkAra kiyaa| dharma kA sAdhya hai mokSa aura artha kA sAdhya hai kaam| bhAratIya manISiyoM ne dharma ko jIvana kA niyAmaka siddhanta, artha ke jIvana ke bhautika sAdhana kA AdhAra, kAma ko jIvana kI ucita kAmanAoM kI tRpti tathA mokSa ko sarva baMdhanoM se mukti ke rUpa meM svIkAra kiyaa| niyuktikAra ne trivarga-dharma, artha aura kAma kA vyavasthita vivecana kiyA hai tathA mokSa ko dharma kA phala svIkAra kiyA hai| kucha dhArmika paramparAoM meM dharma, artha aura kAma ko virodhI tattva ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA lekina niyuktikAra ke anusAra dharma, artha aura kAma -ye tInoM yugapad virodhI se lagate haiM parantu jinezvara bhagavAn ke vacanoM meM avatIrNa hokara ye avirodhI bana jAte haiN| AcArya vAtsyAyana ne isI bAta ko prakArAntara se kahA--'dharmAnukUlo arthakAmI seveta' arthAt dharma ke anukUla artha aura kAma kA sevana karanA caahie| kauTilIya arthazAstra ke anusAra vyakti bhale hI aizvarya prApta kare, dhana saMcaya kare, usakA upabhoga kare para vaha dharmAnukUla ho| trivarga meM se kisI eka kA asaMtulita upabhoga; bar3A duHkhadAyI hotA hai| kahane kA tAtparya hai vyakti dharma, artha aura kAma.-- ina tInoM kA upabhoga isa prakAra kare ki ye tInoM eka dUsare se saMbaddha bhI raheM aura paraspara vighnakArI bhI na hoN| bhAratIya RSiyoM ne mokSa ko parama puruSArtha ke rUpa meM svIkAra kiyA hai| niyukti-sAhitya meM mokSa kA varNana vikIrNa rUpa meM aneka sthAnoM para milatA hai| yahAM saMkSepa meM niyuktigata trivarga-dharma, 1 kAmasUtra 1/1/1: dhamakAmemo namaH 2 dAne 241 / 3 dazani 240 / 4. kauTi 1/3/6/3: dharmAvirodhena kAma seveta / na niHsukha: syAt / sanaM DA trivrgmnyonyaanubndhnm| eko hatyAsevito dhamarthakamAnAmAtmAnamitarau cha pIDayati /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirmukti sAhitya : eka paryavekSaNa artha aura kAma kA varNana kiyA jA rahA hai-. dharma dazakAlika kI bhAMti niyuktikAra ne bhI dharma ko utkRSTa maMgala ke rUpa meM svIkAra kiyA hai| ThANaM sUtra meM dharma ke tIna prakAra milate haiM - 1. zrutadharma, 2. cAritradharma 3 astikAya dharma / ' AcArya bhadrabAhu dharma kA varNana aneka sthAnoM para kiyA hai para unake bheda-prabhedoM ke varNana meM ekarUpatA nahIM hai| kahIM saMkSipta naya se tathA kahIM vistAra se varNana huA hai| Avazyaka niyukti ke caturviMzatistava meM Ae dharma zabda kI vyAkhyA meM dharma ke do bheda kie gae haiM-- dravya aura bhAva / niyuktikAra ne dravyadharma ko aneka dRSTiyoM se vyAkhyAyita kiyA hai * dravya kA dharma jaise vastu kA tikta Adi dharma | * anupayukta -- upayoga rahita vyakti kA dhArmika anuSThAna (yahAM anupayukta ko dravya kahA hai / ) * dravya hI dharma jaise dharmAstikAya * * gampadharma Adi dazadharma jaise kisI deza meM mAtula - duhitA gamya hotI hai / kutIrthikoM-- ekAntavAdiyoM kA dharma / bhAvadharma ke zruta aura cAritra do bheda haiN| zrutadharma meM svAdhyAya Adi kA tathA cAritra dharma meM kSamA Adi daza zramaNadharmoM kA samAhAra hotA hai| dazavaikAlikaniyukti meM dharma ke mukhyata: do bheda kie haiM-- agAradharma aura anaradharma / agAradharma bAraha prakAra kA tathA anagAradharma daza prakAra kA hai| kula milAkara dharma ke bAIsa bheda ho jAte haiN| " dAvaikAlika ke prathama adhyayana kI niyukti meM varNita dharma ke bheda-prabhedoM ko nimna cArTa se jAnA jA sakatA hai-- "astikAya dharma (dharmAstikAya Adi ) laukika gamya pazu deza rAjya dharma 81 pracAradharma ( iMdriya viSaya) kutrAvacanika puravara grAma gaNa goSThI rAja zrutadharma bhAvadharma lokottara caritra dharma 1. dazani 88, 120 / 2: 4. Avani 1064 / 2. ThANaM 3/410 / 5. dazani 223-25 3. Avani 1063, hADI pR. 5 / 6. dharma ke vistRta varNana hetu dekheM, dazani 36-40 acU pR. 10, 11. hATI pa. 21-23 /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 namuktipaMcaka sUtrakRtAMga niyukti (sUni 100, 105) ke anusAra dharma ke bheda-prabheda isa prakAra haiM maiN nAmadharma sthApanAdharma dravyadharma bhAvadharma sacittadharma acittadharma mizradharma gRhasthadharma laukikadharma lokottaradharma gRhasthadharma anyatIrthikadharma jJAnadharma darzanadharma cAritradharma bhati zruta avadhi mana:paryava kevala aupazamika sAsvAdana kSAyopazamika vedaka kSAyika sAmAyika chedopasthApanIya parihAravizuddha sUkSmasaMparAya yathAkhyAta artha sAMsArika prANI ke lie bhautika sukha-suvidhA kI sAmagrI artha se hI saMbhava hai| mahAbhArata meM kRSi, vANijya aura go-pAlana ko artha kahA gayA hai| kyoMki inake mUla meM artha-prApti kA lakSya rahatA hai| AcArya vAtsyAyana artha ko paribhASita karate hue kahate haiM ki vidyA, bhUmi, suvarNa, pazu, bartana, upakaraNa, mitra evaM anya vastuoM ko prApta karanA tathA unakI vRddhi karanA artha hai| mahAbhArata meM dharma aura kAma ko artha kA hI aMga mAnA hai| kauTilIya ne bhI artha ko dharma aura kAma kA mUla mAnA hai| samaya ke anusAra artha ke vinigaya evaM usake svarUpa meM parivartana hotA rahA hai| prAcIna kAla meM sikkoM kA astitva hote hue bhI vastuoM kA vinimaya prAya: vastuoM se hotA thaa| Aja vaha rupayoM se hone lgaa| niyuktikAra ke samaya artha (sampatti) ko chaha rUpoM meM surakSita rakhA jAtA thA--dhAnya, ratna, sthAvara, dvipada, catuSpada, kumy| dhAnya-dhAnya 24 prakAra kA hotA hai|" ratna ratna ke bha. 24 prakAra haiN| niyuktikAra ne caMdana, zaMkha, agara, dharma, daMta. keza ke saugaMdhika 1. mabhA zAMtiparva 167/11. 12 / 3. mabha zAMtiparva 167/14, 2. kAmasUtra; 1/2/8; vidyA-bhUmi-hiraNya-pazu-dhAnya-bhApaDopaskara- kauTi. 1/3/6/3 arthamUlI hi dharmakAmAditi / mitrAdInArjanamarjitasya vivrdhnmH| 4 dazani 229, 230 nibhA 1029, 1030 / 5. dazani 231. 232, nibhA 1031 /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti sAhitya : eka paryavekSaNa 83 dravya Adi ko bhI ratnoM ke aMtargata mAnA hai| kImatI hone ke kAraNa saMbhavataH inako ratna ke aMtargata rakhA gayA hai 1 sthAvara -- bhUmi, ghara aura vana sampadA - ye tIna sthAvarasampatti ke aMtargata Ate haiN| Aja kI bhASA meM inheM acala sampatti kahA jA sakatA hai| dvipada--do pahiyoM se calane vAlI gAr3I evaM dAsa Adi / usa samaya dAsa Adi ko bhI samRddhi kA pratIka mAnA jAtA thA kyoMki dAsa kharIde jAte the / catuSpada-- catuSpada ke gAya Adi 14 prakAra haiN| kupya - sAmAnya rUpa se pratidina ghara meM kAma Ane vAle sabhI upakaraNa / isa prakAra cauMsaTha prakAra se sampadA kA saMgraha yA vinimaya kiyA jAtA thaa| kAma AgamoM meM jina davA saMjJAoM kA ullekha hai, unameM maithuna saMjJA isI kA paryAya hai| viSaya aura iMdriyoM ke samparka se utpanna hone vAlA mAnasika sukha kAma hai| mahAbhArata meM artha kI samRddhi se hone vAle AnaMda ko kAma kahA gayA hai|' vAtsyAyana ke anusAra AtmA se saMyukta mana se adhiSThita kAna tvacA, AMkha, jihA aura nAka Adi iMdriyoM kA apane-apane viSayoM meM pravRtta honA kAma hai| unhoMne usI pravRtti ko kAma mAnA hai, jo dharma ke anukUla ho / ' Adhunika vicArakoM meM phrAmar3a ne isa manovRtti para sUkSmatA se cintana kiyA aura ise maulika vRtti ke rUpa meM svIkAra kiyaa| saMsAra se virakta evaM nivRtti mArga para prasthita hote hue bhI niyuktikAra ne kAma kI jina avasthAoM kA varNana kiyA hai, vaha unake bAhuzrutya evaM anya graMthoM ke gahana adhyayana kI ora saMketa karatA hai / dazavaikAlikaniyukti meM kAma ke do bheda milate haiM - 1. asaMprApta kAma 2 saMprApta kAma / saMprApta kAma kA artha hai-- priya vyakti ke sAmane rahane para hone vAlI mAnasika evaM zArIrika avsthaaeN| asaMprApta kAma kA tAtparya hai-- priya kI anupasthiti meM hone vAlI avasthAeM 1 asaMprApta kAma kI daza avasthAeM haiM : 1. artha -- kisI ke rUpa ko sunakara hone vAlI Asakti / 2. ciMtA - bAra - bAra ulI ke guNoM kA cintana / 3. zraddhA - priya ke prati pUrNa samarpaNabhAva, usase milane kI abhilASA / 4. saMsmaraNa- viyoga meM bAra-bAra usI kI smRti / 5. viklavatA -- vidyoga hone para AhAra Adi meM aruci honA, baicenI honA / 6. lajjA - parityAga -- guru-janoM ke sAmane bhI bAra bAra usI ke nAma evaM guNoM kA smaraNa / 7. pramAda--- saba kAryoM ko chor3akara usI kA cintana tathA zabdAdi viSayoM meM aruci / 1. dazani 233 / 2. dazani 234 / 3. dazani 235 / 4. mabhA, vanama 37/8 / 5. kAnasUtra; 1/2/11; zrotratvakcakSurjihrANAnAmAtmasaMmuktena manasAdhiSThitAnA deSu sveSu viSameSvAnukUlyataH pravRttiH kAma......... AtmasaMyuktena manasA dharmAnukUlena pravRttiH kAmaH / 6. dazani 237, 238 / 1
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 niyuktipaMcaka 8. unmAda--kArya aura akArya kA jJAna na rahanA tathA nirarthaka bakadAsa krnaa| 9. tadbhAva--hara vastu meM priya kA ciMtana karake usakA AliMgana Adi karanA / 10. maraNa--usakI yAda meM prANa-parityAga kara denaa| cUrNikAra ne maraNa ko nauvIM tathA tadbhAva ko dasavIM avasthA svIkAra kiyA hai kintu TIkAkAra haribhadra ne tadbhAva ko nauvIM tathA maraNa ko dasavIM avasthA ke rUpa meM svIkAra kiyA hai| avasthAoM kI dRSTi se TIkAkAra haribhadra kA kama adhika saMgata lagatA hai| bRhatkalpa bhASya meM asaMprApta kAma ke dasa lakSaNoM kA varNana kucha aMtara ke sAtha milatA hai..... 1. cintA 6. sabhI viSayoM ke prati citta meM aruci 2. priya ko dekhane kI icchA 7. mUrchA 3. smRti meM dIrgha ni:zvAsa chor3anA 8. unmAda 4. kAmajvara 9. bebhAna honA 5 dAha kA anubhava 10. maraNa / uttarAdhyayana kI sukhabodhATIkA meM ina avasthAoM kA vistAra se varNana hai| sthAnAMga TIkA meM kAma ke abhilASA, ciMtA, satatasmaraNa, utkIrtana, udvega, pralApa, unmAda, vyAdhi, jar3atA aura mRtyu ye daza bheda milate haiN| vAtsyAyana ne kAmasUtra meM kAma ke dasa sthAna batAe haiM, unameM zAbdika bhinnatA para yadi dhyAna na diyA jAe to artha kI dRSTi se ye asaMprApta kAma ke saMvAdI haiN| 1 AMkhoM meM prema kI jhlk| 6. lajjA kA bhAga jaanaa| 2. citta kI aaskti| 7. anya viSayoM meM mana nahIM lgnaa| 3. saMkalpa kI utptti| 8. unmaad| 4. nidrA kA bhAga jaanaa| 9. muurchaa| 5. kAma-bhAvanA se durbalatA kA anubhv| 10. mRtyu| niyuktikAra ne saMprApta kAma ke 14 bhedoM kA ullekha kiyA hai - 1. dRSTipAta 8. nakhanipAta 2. dRSTi sevA (niraMtara usI ko dekhanA) 9. cumbana 3. saMbhASaNa 10. AliMgana 4. praNaya prakaTa karane ke lie muskarAnA 11. AdAna-goda meM biThAnA 5. gIta, nRtya Adi karanA 12. karaNa--vastra rahita karanA 6. avagUhana 13. Asevana 7. Apasa meM dAMta milAnA 14. ratikrIr3A 1. dazaacU pR.142, hATI pa. 194 / 2. bRbhA 2258: ciMtA ya damicchada, dIhaM nIsasai taha jaro dAha cittaaroyaga mucchA, ummatto na yANaI maraNaM / / 3. usuTI 5. 85 / 4. syATI pa. 423, 424 / 5 kamasUtra 5/6/2. 3: cakSuHprIti: mana-saMga: saMkalpotpatti nidrAccheda: tanutA viSayebhyo vyAvRti: lajjApraNAza. unmAda: mULa-maraNa mitti teSAM liNgaani| 6. dazani 238, 239 /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti sAhitya : eka paryavekSaNa ___ AcArya bAbhravIya kA kAmasUtra vartamAna meM anupalabdha hai lekina paMDita yazodhara evaM dhAtrayAyana ne apane graMthoM meM inake uddharaNa die haiN| bAbhravIya ke anusAra priya kI sannikaTatA meM kAma ke mukhyata: ATha tathA vistAra se 64 aMga hote haiN| ATha aMga isa prakAra haiM--1. AliMgana 2, cumba-. 3. nakhaccheda 4. dazanaccheda, 55. saha zayana, 6. sItkAra, 7. sambhoga, 8. mukhsmbhog| dakSasaMhitA meM saMprApta aura asaMprApta--ina donoM hI kAmoM kA samAhAra ATha aMgoM meM kiyA gayA hai...1. smaraNa, 2. kIrtana, 3. kIr3A, 4. sneha yukta dRSTikSepa. 5. gupta saMbhASaNa, 6 saMkalpa, 7. priya-prApti ke lie adhyavasAya, 8. kriyaanissptti| manusmRti meM dharma, artha aura kAma kI sarvazreSThatA ke saMbaMdha meM aneka matoM ko prasthApita kara aMta meM trivarga meM tInoM ko zreSTha mAnA hai| bhagavAn mahAvIra ne dharma ko zaraNa, gati aura pratiSThA ke rUpa meM svIkAra kiyA hai tathA ise sarvocca sthAna diyA hai|' varNa-vyavasthA evaM varNasaMkara jAtiyAM vaidika graMthoM meM varNa-vyavasthA kA mahatvapUrNa sthAna hai| isake vibhAjana ke pIche RSiyoM kA cintana thA AcAra aura karma kA viveka lekina jaba yaha varNa-vyavasthA adhikAra ke sAtha jur3a gayI taba isameM vikati kA praveza hone lgaa| jAti yA varNa ke AdhAra para vyakti ko paza se bhI badatara mAnA jAne lagA. yaha mAnavIya adhikAra kA durupayoga thaa| bhagavAn mahAvIra ne jAti evaM varNa-vyavasthA ke virodha meM apanI AvAja ko bulanda kiyA aura karma ke AdhAra para brAhmaNa, atriya Adi jAtiyoM kA nirUpaNa kiyaa| yadyapi niyuktikAra ne 'manuSya jAti eka hai| isa svara ko bulanda kiyA hai lekina ve apane samakAlIna tathA pUrvavartI sAhitya evaM saMskRti se bahuta prabhAvita bhI rahe haiN| isake aneka udAharaNa niyukti-sAhitya meM milate haiN| varNa-vyavasthA kA jo varNana AcArAMganiyukti meM milatA hai, usameM vaidika paramparA kA spaSTa prabhAva parilakSita hotA hai| varNa-vyavasthA evaM varNAntara jAti ke aise bhedoM kA koI ullekha jaina Agama-sAhitya meM nahIM miltaa| brahma kI vyAkhyA meM sthApanA brahma ke aMtargata usa samaya kI pracalita aneka varNa evaM varNAntara jAtiyoM kA ullekha AcArAMga niyukti meM milatA hai| ___ sarvaprathama Rgveda ke dasaveM maMDala puruSa-sUkta meM varNa-vyavasthA kI utpatti kA saMketa milatA hai| yajurveda ke anusAra sarvaprathama brAhmaNa, phira kSatriya, vaizya aura aMta meM zUda kI utpatti huI / bhAveda ke anusAra virATa puruSa ke mukha se brAhmaNa, bAhu se kSatriya, Uru se vaizya tathA paira se zUdra utpanna hue|' usa virAT puruSa ke sahasra zira, sahasra AMkheM tathA sahastra paira the tathA vaha bhUta aura bhaviSya 1 dakSalahitA; smaraNa kIrtanaM keliH, prekSagaM guhyshaaprnnm| saMkalpo'bhavasAyazca, kriyAniSpattireva c|| 2. manu. 2/224; dharmArthAvucyate zreya: kAmArthI dharma eva ca / artha eveha dA zreyaritravarga iti tu sthitiH|| 3. u. 23/68 / 4. u. 25/31; kammuNA baMbhAgI hoi, kammuNa hoi khattio / vaisso kammuNA hoi, suddo havada kmmunnaa|| 5. yajurveda 30.5; brahANe brAhANaM,matrAya rAjanyaM, marudbhyo dezya, tapase zUdram 6. Rgveda 10/10/12; brAhmaNo'sya mukhamAsId, bAhU rAjanyaH kRtaH / UrU tadasya yad vaizya: padmaNaM shuudro'jaamt||
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka 86 thA / vaidika paramparA kI isa mAnyatA kA jaina purANa sAhitya para spaSTa prabhAva parilakSita hotA hai / mahApurANa evaM padmapurANa ke anusAra RSabhadeva ne bhujAoM meM zastra dhAraNa kara kSatriyoM kI sRSTi kI, UruoM se dezATana kara vaizyoM kI racanA kI kyoMki vaizya vibhinna dezoM kI yAtrA kara vyApAra dvArA AjIvikA calate the / zUdroM kI racanA pairoM se kI kyoMki ve sadA nIca vRtti meM tatpara rahate the| RSabha ke putra bharata na mukha se zAstroM kA adhyayana karAte hue brAhmaNoM kA sRjana kiyaa| gItA meM zrIkRSNa kahate haiM ki cAroM varNoM kI sRSTi guNa aura karma ke AdhAra para maiMne kI hai| inakA vinAza bhI mere hAtha meM hai / niyuktikAra ke anusAra bhagavAn RSabha ke rAjyArUr3ha hone se pUrva eka hI (kSatriya) jAti thii| RSabha ke rAjA banane ke bAda phira kramaza: zUdra, vaizya aura zrAvaka dharma kA pravarttana karane para brAhmaNoM kI uttpatti huii| TIkAkAra ne niyuktikAra kI saMvAdI vyAkhyA kI hai kintu cUrNikAra kA mata niyuktikAra se bhinna hai / unake anusAra RSabhadeva ke samaya jo unake Azrita the, ve kSatriya khlaae| bAda meM agni kI khoja hone para una gRhapatiyoM meM jo zilpa aura vANijya kA karma karane vAle the, ve vaizya khlaae| bhagavAn ke dIkSita hone para bharata ke rAjyAbhiSeka ke bAda bhagavAn ke upadeza se zrAvaka dharma kI utpatti huii| karmapraya the tathA 'mA haNa' mA haNa' rUpa ahiMsA kA udghoSa karate the ataH logoM ne unakA nAma mAhaNa-- brAhmaNa rakha diyaa| jo na bhagavAn ke Azrita the aura na kisI prakAra kA zilpa Adi karate the, ve azrAvaka zoka evaM droha svabhAva se yukta hone ke kAraNa zUdra khlaae| zUdra kA yutpattimUlaka artha zU arthAt zoka svabhAva yukta tathA dra arthAt droha svabhAva yukta kiyA hai| cUrNikAra dvArA kie gae krama-parivartana meM eka kAraNa yaha saMbhava lagatA hai ki cUrNikAra para vaidika paramparA kA prabhAva par3A hai| padmapurANa ke anusAra bhagavAn RSabhadeva ne jina puruSoM ko vipattigrasta manuSyoM ke lie niyukta kriyA, ve kSatriya khlaae| jinako vANijya khetI evaM pazupAlana Adi ke vyavasAya meM lagAyA, ve vaizya khlaae| jo nimna karma karate the tathA zAstroM se dUra bhAgate the, unheM zUdra saMjJA se abhihita kiyA gyaa| mahApurANa meM bhI isakA saMvAdI varNana hai|" varNa vyavasthA kI utpatti ke bAre meM mukhya rUpa se pAMca siddhAMta pracalita haiM - 1. devI siddhAMta 2. guNa siddhAMta 3. karma siddhAMta 4 varNa evaM raMga kA siddhAMta 5 janma kA siddhAMta | varNasaMkara jAtiyAM cAra varNoM ke bAda aneka jAtiyAM tathA upajAtiyAM utpanna huiiN| isakA kAraNa anuloma-pratiloma vivAha the| mahApurANa ke anusAra varNasaMkara utpanna karane vAle daMDa ke pAtra hote the| saMyoga ke AdhAra para 16 jAtiyAM utpanna huIM, jinameM sAta varNa tathA nau varNAntara kahalAyIM / " brAhmaNa, kSatriya, vaizya, zUdra, kSatriyasaMkara" vaizyasaMkara aura zUdrasaMkara ye sAta varNa haiN| ina sAta varNoM meM aMtima tIna 1. Rgveda 10/90/1, 2: sahasrazIrSA puruSaH sahasrAkSaH sahasrapAt / puruSa evedaM sarvaM yadbhUtaM yacca bhAvyam / / 2. mahApu. 16 / 243-46, padma 5/194.195 / 3 gIta 4 / 13: cAturvarNyaM mayA sRSTaM guNakarmavibhAgaza. 4. Ani 19 / 5. AcU pR. 4.5 / / 6. padma 3/256-58, hari. 9 / 39 / 7. mahApu. 16/183 / 8. vistAra hetu dekheM prAcIna bhAratIya saMskRti pR. 384-96 / 9. mahApu_16/248 / 10. ani 20 / 11. brahA tathA kSatriya strI se utpanna / 12. brahma tathA vaizya strI se utpanna / 13 kSatrima aura zUdra strI se utpanna /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti sAhitya . eka paryavekSaNa anaMtara yoga se utpanna hote haiM isalie aMtima varNa zUdra kA vyapadeza hotA hai|' niyuktikAra ke anusAra ambaSTha Adi 9 varNAntara jAtiyoM kI utpatti kA krama isa prakAra hai - mAgadha | sUta / kSatta / vaideha | cANDAla varNAntara | ambaSTha | ugra | niSAda/ | ayogava parAsara brAhmaNa brAhANa strI | vaizyaH | zUdra! | zUdrA vaizyA puruSa vaizya kSatriya | zUdra / vaizya | zUdra kSatriyA / brAhmaNI / kSatriyA | brAhmaNI| brAhmaNI manusmRti meM varNAntara ke rathAna para varNasaMkara zabda kA prayoga huA hai| manusmRtikAra ne varNasaMkara saMtAna utpanna hone ke tIna kAraNa mAne hai.. vyabhicAra 2. eka gotra meM vivAha 3. yajJopavIta saMskAra Adi chodd'naa| manusmRti meM cAra varNoM se utpanna nimna varNasaMkara jAtiyoM kA ullekha milatA hai mAgadha' | sUta / kSata" | vaideha | cANDAla" varNAntara | ambaSTha | una' | niSAda'! | ayogatra' pAraNaba suruSa brAhmaNa kSatriya brAhmaNa vaizNa ] vaizya kSatriyA kSatriya | zUdra / vaizya brahmapI kSatriyA brAhmaNI zUdra brAhANI vaizyA zUdrA gautamadharma sUtrakAra ne vivAha ke prasaMga meM ambaSTha, ugra, niSAda, dauSmanta aura pArazava ko anuloma vivAhoM se utpanna varNasaMkara jAtiyAM mAnI haiM tathA sUta, mAgadha, ayogava, kRta, vaideha aura cANDAla-- ina chaha ko pratiloma vivAha se utpanna varNasaMkara jAtiyAM svIkAra kI haiN| manusmRti meM kRta ke sthAna para kSatra/kSatta zabda kA prayoga milatA hai| gautama sUtra meM ina varNasaMkara jAtiyoM kI saMkhyA gyAraha milatI hai| niyuktikAra aura manusmRtikAra ne niSAda aura pArazava ko ekArthaka mAnA hai| jabaki gautamasUtra meM ina donoM ko bhinna mAnA hai| gautama sUtra ke anusAra inakI utpattikama meM bhI kucha 1. Ani 21 / 10. manu 10/12 / 2 ani 22-25 / 11. manu 10/11 3 manu 10/24 / 12. manu. 10/12 4. manu. 10/8 / 13. anuloma vivAha ka, adha hai ucca varNa ke guruSa kA apane se nimna 5. manu 10/1 / varga kI strI se vivaah| manu. 10/8 / 14. gau. 1/4/14; anulomA anantarakAntaraTyantarAsu jAtA:savargAmbana 7. (ka) manu. 10/12 / niSAdadauSmantapArazavAH / (kha) manusmRti meM ayogAva ke sthana para 15. pratiloma vivAha kA artha hai puruSa kA Ahane se ucca varNa kI strI Ayogava kA prayoga huA hai| se vivaah| 8. manu. 10/11 / 16. rau 1/4/15 pratilomastu sUtamAgadhAyogavakRtavaidehakadhaNhAlA: / 9. manu. 10/11 / 17 manu. 10/26 / 18. AcArAMgAnimukti meM pArazava kA parasara nAma milatA hai|
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ imilia . 88 niyuktipaMcaka bhinnatA hai. jo isa prakAra hai - varNAntara ambaSTha umra suruH kSatriya papa niSAga | brAhAga pArasapUta ] 1.12 ayogava kSatriya brAhmaNa kSatriya | daizya zudra kRta videhaka cANDAla vaizya zUdra zUda strI / vaiyr| zUdrA / vaizyA / zUdrA bhadrA / brahmANI, kSatriyA neNyaH / brAhArI bhatriyA brAhmaNI ina jAtiyoM kA vistRta varNana mahAbhArata ke anuzAsana parva meM milatA hai| jaina purANoM meM bhI aneka jAtiyoM evaM upajAtiyoM kA ullekha milatA hai|' varNAntara ke saMyoga se utpanna jAtiyAM niyuktikAra ne vantara se utAnna cAra jAtiyoM kA ullekha kiyA hai| unake anusAra ugra puruSa se kSatta strI meM utpanna jAti zvapAka, daideha puruSa se satta strI meM utpanna jAti vaiNAva, niSAda puruSa se amlaSTha athavA sUdra strI meM utpanna jAti bukkasa tathA zUdra puruSa aura niSAda strI se utpanna jAti kukkuraka kahalAtI hai| manusmRti meM varNasaMkara jAtiyoM ke saMyoga se utpanna aneka jAtiyoM kA ullekha hai| unakI utpatti kA krama isa prakAra hai varNazaMkara aavRt| AbhIra dhigvaNa" | pukkasa knkuuttk| zvapAka [ gheNAra maiveyaka brAjhAga / hANa brahmaNa | nizAda | zRdra | vaideha ambaSThI ayogI niSAdI | saMga ambaSThI ayogavI kSata mArgavarI niSAda ayogahI strI majjhimanikAya meM bukkasa aura vaiNAva Adi pAMca jAtiyoM ko hIna mAnA hai| vaidika graMthoM meM aura bhI aneka varNasaMkara jAtiyoM kA ullekha milatA hai lekina yahAM kevala niyukti meM AyI varNasaMkara jAtiyoM kI tulanA ke lie graMthAntara ke uddharaNa die haiN| cUrNikAra ne inako sacchaMdamativigappitaM mAnA hai arthAt vaidika paramparA meM varNa evaM varNasaMkara jAtiyoM kI utpatti ke viSaya meM jo kucha kahA gayA hai, vaha svacchaMdamati kI kalpanA hai|" sthAvarakAya cArAMga sUtra kA prArambha astitva-bodha kI jijJAsA se hotA hai| bhagavAn mahAvIra spaSTa kahate haiM ki pAMca sthAvara jIvoM ke astitva ke sAtha hI anya prANiyoM kA astitva TikA huA hai| jo loka (sthAvara jIvoM) ke astitva ko nakAratA hai, vaha apane astitva ko nakAratA hai| sthAvara jIvoM meM 6 .1/4/14 15 / 2. mabhA. anuzAsana gii| 3 jaina purAne kA ....... 52.53 / 4. ana 26. 27 / 5.7. manu 10/15 / 8.9 manu10/18 10.11. manu 10/12 / 12. manu.10/33 13. mA. 10/34 margava ko dAsa aura kaivarta bhI kahA jAtA thaa| 14. bharijhama 2/5/3! 15. AyU 6 16. Apa ro 1/66 /
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti sAhitya : eka paryavekSaNa jIvatva-nirUpaNa kA mukhya AdhAra hai--pratyakSa darzana / mahAvIra ne pratyakSa jJAna (kevala jJAna, kevala darzana ) ke dvArA ina ati sUkSma jIvoM kA astitva dekhaa| AcArya siddhasena kahate haiM-bhagavan! ApakI sarvajJatA kI siddhi meM eka pramANa hI paryApta hai ki Apane SaDjIvanikAya kA nirUpaNa kiyaa| samUce bhAratIya darzana meM SaDjIvanikAya kA nirUpaNa mahAvIra kI eka maulika prasthApanA hai| vaidika dharma meM pRthvI, jala Adi ko devavAda ke rUpa meM pratiSThita kiyA gyaa| jaise pRthvI devatA, jala devatA, agni devatA aadi| kucha dArzanikoM ne inheM paMca bhUtoM ke rUpa meM svIkAra kiyaa| isa saMdarbha meM nahAvAra ne dvAdazAMgI ke prathama aMga AcArAMga meM apanA krAnta-svara mukhara karate hue kahA-~-'pRthvI, pAnI, agni Adi ke Azrita to aneka trasa jIva haiM hI para ye svayaM jIva hai| pRthvIkAya Adi sthAvara jIvoM kI hiMsA karane vAlA unake Azrita rahane vAle sUkSma yA bAdara paryApta yA aparyApta aneka jIvoM kI hiMsA karatA hai| sRSTi-saMtulana kI dRSTi se yaha bahuta mahattvapUrNa tathya hai ki kisI bhI kAya ke jIvoM kI hiMsA se sampUrNa jIva-maMDala prabhAvita hotA hai| ye sthAvara jIva mUka, aMdha, badhira prANI kI bhAMti apanI vedanA ko vyakta karane meM asamartha haiM para inakI vedanA ko Atmavat svIkAra karanA cAhie, yahI ahiMsA kI utkRSTatA hai| jaise koI dhatUrA mizrita drava pI le to mUrchita hone ke kAraNa usameM raitanya yA dedanA ke lakSaNa spaSTa dikhAI nahIM paDate vaise hI styAnaddhi rUpa saghana marjI ke kAraNa inameM caitanya spaSTa pratibhAsita nahIM hotaa| ye jIva amanaska vedanA kI anubhUti karate haiN| niyuktikAra ke anusAra jaise manuSyoM ke aMga-pratyaMgoM kA chedana karane se unako pIr3A hotI hai, vaise hI pRthvIkAya ke aMgopAMga na hone para bhI aMgopAMga ke chedana-bhedana tulya vedanA hotI hai| AyAro meM punarAvRtti kA khatarA uThAkara bhI pRthvI Adi ke svarUpa evaM astitva-siddhi kA pRthak-pRthaka vistRta vivecana kiyA gayA hai| mahAvIra kahate haiM ki vyakti apanI Asakti evaM ajJAna ke kAraNa sUkSma jIvoM ke astitva ko svIkAra nahIM kara paataa| AcArAganiyukti meM sthAvara jIva meM jIvatva-nirUpaNa ke prasaMga meM paryAvaraNa-saMrakSaNa evaM sRSTi-saMtulana ke mahattvapUrNa sUtra upalabdha hote haiN| yadyapi niyuktikAra ne paryAvaraNa jaise zabda kA prayoga nahIM kiyA lekina isa saMdarbha meM jitanI gaharAI se AcArAMga sUtra evaM usakI niyukti meM ciMtana huA hai, vaisA anya kisI prAcIna graMtha meM milanA durlabha hai| AcArAMganirmukti meM zastra kI utpatti evaM hiMsA ke manovaijJAnika kAraNa prastuta haiN| unake anusAra duSprayukta mana, vacana, kAyA tathA avirati--ye sabase bar3e zastra haiN| Aja manovaijJAnika spaSTa rUpa se isa bAta kI udghoSaNA kara cuke haiM ki zastra kA nirmANa evaM yuddha sarvaprathama manuSya ke mastiSka meM hotA hai phira yuddhakSetra meM lar3A jAtA hai| Adhunika jIva-vaijJAnikoM ne aneka prakAra ke jIvoM kI khoja kI hai kintu niyuktikAra ne jisa sUkSmatA se jIvoM ke bhedoM kA nirUpaNa kiyA hai, vahAM taka abhI vijJAna kI pahuMca nahIM ho sakI hai| sabhI sthAvarakAya ke sUkSma aura bAdara ye do bheda milate haiN| sUkSma jIva samUce loka meM tathA bAdara jIva loka 1. dvAtriMzad dvAtriMzikA 1/13 / 2. AyAro 1/29. Ani 102, 103 / 3. AyAro 1/28, 29 / / 4. Ani 97, 98 / 5. Ani 36 /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka ke eka bhAga meM vyApta rahate haiN| pRthvIkAya meM bAdara pRthvI ke do bheda milate haiM--palakSNa bAdara pRthvI aura khara bAdara pRthvii| khara bAdara pRthvI ke bAlukA, zarkarA Adi chattIsa prakAra haiN| varga, gaMdha, rasa aura sparza ke bheda se pRthvIkAya Adi ke aneka bheda hote haiN| isI ke AdhAra para pRthvIkAya kI sAta lAkha yoniyAM hoto haiM / pRthvI ke eka, do yA saMkhyeya jIva dRSTigocara nahIM hote| pRthvI kA asaMkhyeya jIvAtmaka piMDa hI dRSTigata hotA hai| arthAt pRthvIkAya ke jIva isane sUkSma haiM ki asaMkhya jIvoM ke piMDa hI carma cakSuoM ke lie grAhya ho sakate haiN| anaMtakAya vanaspati meM bAdara nigoda ke anaMta jIvoM ke zarIroM kA piMDa dRggobara ho sakatA hai kintu sUkSma nigoda le anaMtAnaMta jIvoM kA saMghAta hI dRggocara hotA hai|' gRthvIkAya jIvoM kI sUkSmatA ko jaina AcAryoM ne eka udAharaNa dvArA spaSTa kiyA hai| koI cakravartI kI dAsI pRthvI yA namaka ke Tukar3e ko vajramaya zilAputra se 21 bAra pIse to bhI kucha jIva saMghaTTita hote haiM, kucha nhiiN| kucha jIna paritApita hote haiM, kucha nhiiN| kucha jIva spRSTa hote haiM, kucha nhiiN| vaijJAnika parIkSaNoM se siddha ho cukA hai ki eka cammaca miTTI meM jitane sUkSma jIva hai, utanI sampUrNa vizva kI AbAdI hai| jUliyasa heksale ne apanI pustaka 'pRthvI kA punarnirmANa meM isa tathya ko udghATita kiyA hai ki eka peMsila kI noka se jitanI miTTI uTha sakatI hai, usameM do araba se adhika viSANu hote haiM tathA peMsila kI noka ke agra bhAga para sthita miTTI meM jIvoM kI saMkhyA vizva ke samasta manuSyoM kI saMkhyA ke barAbara hai| bhagavatI sUtra meM bhagavAn mahAvIra ne pRthvIkAdhika jIvoM ko avagAhanA aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga batalAI hai| pRthvIkAya jIvoM ke parimANa ko rUpaka ke mAdhyama se samajhAte hue niyuktikAra kahate haiM ki lokAkAza ke eka-eka pradeza para yadi eka-eka pRthvIkAyika jIva ko rakhA jAe to ve sAre jIva asaMkhya lokoM meM smaaeNge| dUsarA rUpaka dete hue niyuktikAra kahate haiM ki jaise koI vyakti prastha. kuiva Adi sAdhanoM se sAre dhAnya kA parimANa karatA hai vaise hI loka ko kuDava banAkara pRthvIkAyika jIvoM kA parimANa kare to ve jIva asaMkhyeya lokoM ko bhara sakate haiN| sAdhAraNa vanaspati ke jIvoM ko prastha Adise mApa kara anyatra prakSipta kare to anaMta loka bhara jaaeNge| isI prakAra anya kAyoM ke bheda evaM unakA parimANa bhI jJAtavya hai| sthAvarakAya meM jIvatva-siddhi AcArAMga sUtra meM vanaspati meM jIvatva-siddhi ke aneka hetu die haiM kintu anya pRthvI Adi sthAvara jIvoM kI jIvatva-siddhi meM tArkika hetU na dekara AjJAgamya karane kA nirdeza kiyA hai| niyuktikAra ne pRthvI Adi pAMca sthAvaroM meM jIvatva-siddhi ke aneka tArkika evaM vyAvahArika hetu prastuta kie haiM |sthaabrkaay kI jIvatva-siddhi meM die gae tarka niyuktikAra kI maulika dena hai tathA aitihAsika dRSTi se atyaMta mahattvapUrNa haiM / saiddhAntika dRSTi se bhI unhoMne jIvatva ke aneka hetu prastuta kie haiM / pRthvIkAya Adi meM upayoga, yoga, adhyavasAya, mati ajJAna, zruta ajJAna, acakSudarzana, lezyA, saMjJA, sUkSma zvAsa 1. Agi 72-76 / 2 Ani 77, 78 / 3 Ani 82 / 4. Ani 143 / 5. Ani 87.88,144 / 6. apane ka) 108, 198, 127-30.166 / agni (kha) 19. 120, 134.145. 168 / 7. apAro 1/381
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti sAhitya : eka paryavekSaNa ni:zvAsa tathA kaSAya Adi kA astitva hotA hai|' niyuktikAra ne pratyeka sthAvarakAya ke nikSepa, prarUpaNA, lakSaNa, parimANa, upabhoga, hiMsA ke zastra, vedanA. vadha aura nivRtti--ina 9 dvAroM kA varNana kiyA hai| ye sabhI dvAra Adhunika jIvavijJAna kI dRSTi se atyaMta mahattvapUrNa haiN| basa jItroM meM gati. Agati, bhASA Adi ke spaSTa cihna dikhAI dene se unake paitanya meM koI saMdeha nahIM hotA para pRthdIkAya Adi jIvoM meM caitanya ke vyAvahArika lakSaNa dikhAI nahIM gete sAtaH unakI lIvara. mAgaga nahIM hotii| pRthvIkAya pRthvIkAya meM caitanya-siddhi kA hetu dete hue kahA gayA ki jaise mAnava zarIra meM massA Adi samAnajAtIya mAsAMkura utpanna hote haiM, vaise hI pRthvIkAya meM samAnajAtIya vRddhi hotI hai| khodI huI namaka kI khAna meM namaka bar3hatA jAtA hai, samudra meM mUMgA utpanna hotA hai ata: pRthvI sajIda hai| Adhunika bhUvaijJAnikoM ne prayogoM dvArA yaha siddha kara diyA hai ki zilAkhaMDa, parvata Adi meM hAni-vRddhi hotI hai| vaijJAnika sarvekSaNa ke anusAra kedAranAtha aura badrInAtha tIrthasthAnoM kI UMcAI meM pichale 70 varSoM meM 106 mITara kI vRddhi huI hai tathA himAlaya kI parvata-zrRMkhalAeM eka zatAbdI meM 10 semI. kI gati se UMcI ho rahI haiN| isI prakAra iMDoneziyA ke dvIpa samUha kI bhUmi bhI Upara uTha rahI hai| dvIpa kI bhUmi kA uThAva evaM parvatoM kI vRddhi se pRthvI kI sajIvatA siddha hotI hai| prazna ho sakatA hai ki pRthvI itanI kaThora hai to usameM caitanya kA lakSaNa kaise ghaTita ho sakatA hai, isakA uttara dete hue niyuktikAra kahate haiM ki jaise zarIra meM haDDI kaThora hotI hai para usameM cetanA anugata hotI hai, vaise hI kaThora hote hue bhI pRthvIkAya meM caitanya hai| prasiddha vaijJAnika jagadIzacandra basu tathA epha Ara. ema. Adi vidvAnoM ne aneka prayogoM se yaha siddha kara diyA hai ki patthara, tAMbA, lohA Adi uttejita kie jA sakate haiM tathA thor3I dera uttejita hone ke bAda inameM thakAna ke cihna bhI dekhe jAte haiN| parvata Adi meM klAnti, cayApacaya aura mRtyu-caitanya ke ye tInoM lakSaNa pAe jAte haiN| pRthvI kA mAnava-svabhAva para bhI Azcaryajanaka prabhAva par3atA hai| bhUvaijJAnika mAnate haiM ki pRthvI meM kodha, ahaMkAra, yuddha, zAMti, krUratA Adi svabhAva hote haiN| unake isa svabhAva kA prabhAva mAnava samudAya para spaSTa rUpa se par3atA hai| jUliyasa heksale kA mAnanA hai ki keliphorniyA prAMta yA sAiberiyA bhejane para manuSya apanI hiMsakavRtti bhUlakara gAya yA bakarI kI bhAMti pAlatU bana jAte haiN| DaoN. cArlsa kailA ke anusAra amarikI gRhayuddha kA kAraNa bhUmi hai| apakAya pAnI meM jIva hai ise aneka dArzanika svIkAra karate the para pAnI svayaM jIva hai, yaha mahAvIra kI nayI prasthApanA hai| pAnI meM jIvatva-siddhi kA hetu dete hue niyuktikAra kahate haiM ki jaise tatkAla utpanna (saptAha paryanta) kalalAvasthA prApta hAthI kA drava zarIra sacetana hotA hai, jaise tatkAla utpanna aMDe kA madhyavartI udaka-rasa sacetana hotA hai, vaise hI apkAya ke jIva tarala hote hue bhI sajIva hote hai| 1. Ani 84 / 2. Ani 68 / 3. SaD. TI pR.238. bhikSunyArakarNakA 7/11 / 4. Ani 85 / 5. Ani 118 /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka taijaskAya vijJAna abhI taka taijaskAya meM jIvatva ke lakSaNa nahIM khoja pAyA hai lekina bhagavAn mahAvIra ne apane jJAnacakSuoM se isameM paitanya ke lakSaNa dekhe / niyuktikAra vyAvahArika hetuoM dvArA taijasakAya meM jIvatva ke lakSaNa pratipAdita karate hue kahate haiM- jaise rAtri meM khadyota jyoti karatA hai, vaha usake zarIra kI zakti vizeSa hai| isI prakAra aMgAre meM bhI prakAza Adi kI jo zakti hai, vaha taijaskAyika jIvoM se AvirbhUta hai| jaise jvarita vyakti kI uSmA sajIva zarIra meM hI hotI hai, vaise hI agnikAyika jIvoM meM prakAza yA uSmA unake zarIra kI zakti-vizeSa hai| jaise AhAra karane para manuSya ke zarIra kI vRddhi hotI hai,vaise hI Idhana Adi ke dvArA agni bar3hatI jAtI hai ata: tejaskAya sajIva hai| jaise manuSya oNksIjana ke AdhAra para jItA hai vaise hI agni bhI oNksIjana ke AdhAra para hI prajvalita rahatI hai anyathA vaha bujha jAtI hai| vAyukAya vAyu iMdriyaMgamya nahIM, kevala anubhUtigamya hai| isake astitva ko siddha karate hue niyuktikAra kahate haiM-- jaise devatAoM kA zarIra cakSugrAhya nahIM hotA, jaise--aMjana, vidyA tathA maMtra-pakti se manuSya aMtardhAna ho jAtA hai vaise hI cakSugrAma na hone para bhI vAyu kA astitva hai|' gAya, manuSya Adi kI bhAMti kisI bhI preraNA ke binA hI vAyu aniyamita rUpa se idhara-udhara gati karatI hai, ata: vaha sajIva vanaspatikAya AcArAMga sUtra meM vanaspati aura mAnava kI bahuta suMdara tulanA kI gayI hai saMbhavata: isIlie punarukti ke bhaya se niyuktikAra ne vanaspati meM jIvatva-siddhi kA koI hetu nahIM diyA / AyAroM meM varNita manuSya aura vanaspati kI tulanA 'draSTavya hai| manuSya vanaspati 1 manuSya janmatA hai| vanaspati bhI janmatI hai| 2. manuSya bar3hatA hai| vanaspati bhI bar3hatI hai| 3. manuSya vaitanyayukta hai| vanaspati bhI caitanyamukta hai| 4 manuSya chinna hone para klAnta hotA hai| vanaspati bhI chinna hone para klAnta hotI hai| 55 manuSya AhAra karatA hai| vanaspati bhI AhAra karatI hai| 6. manuSya anitya hai| vanaspati bhI anitya hai| 7. manuSya azAzvata hai| vanaspati bhI azAzvata hai| 8. manuSya upacita aura apacita hotA hai| vanaspati bhI upacita aura apacita hotI hai| 9. manuSya vividha avasthAoM ko prApta vanaspati bhI vividha avasthAoM ko prApta hotI hotA hai| 1. Ani 112 / 2. bhikSunyAyavarNikA 7/12 / 3 Ani 167 / 4. jaya.ro 1/113 /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti sAhitya : eka paryavekSaNa 93 cUrNikAra ke anusAra vanaspati meM svapna, dohada, roga Adi sabhI lakSaNa pAe jAte haiN| vanaspati meM jIvatva ke aneka hetu SaDdarzanasamuccaya kI TIkA meM hai| paudhoM meM anubhUti saMvedanazIlatA aura cetanA hotI hai, isakA sarvaprathama prayoga AcArya jagadIzacandra vasu ne kiyaa| unhoMne yaMtra ke mAdhyama se paudhoM kI pratikriyAoM ko grApha para utArakara dikhlaayaa| unhoMne dekhA ki paudhoM meM hInatA aura uccatA ke bhAva bhI hote haiN| unameM hiMsaka ko dekhakara bhaya satha apamAna hone para kodha saMjJA jAgRta hotI hai| AcArya vasu ne paudhoM ko madirA nilAI paudhe para maMdira kA vahI asara huA, jo mAnava para hotA hai| paudhe ne apanI madahozI grApha para aMkita kara dii| amerikA meM yaha khoja ho cukI hai ki paudhoM kI apanI bhASA hotI hai| apanI sAMketika bhASA meM Ane vAle khataroM yA kIr3e-makor3oM se bacane hetu rasAyana banAte haiM tathA par3osI per3a ko sUcanA dete haiN| aphrIkA ke ghane jaMgaloM meM kucha aise mAsAMhArI vRkSa pAe jAte haiM, jinakI zAkhAoM para DhAlanumA phUla lagate haiM tathA ina para hone vAle kAMTe do phITa lambe hote haiM / jaba koI prANI bhUla se udhara se gujaratA hai to ye apanI kaMTIlI zAkhAoM ko phailAkara prANI ko ghera lete haiM aura apane jaharIle kAMToM se vyakti kA khUna pI jAte haiN| Adhunika vanaspati vijJAna ke janaka kArla dAna liniasaM ke anusAra paudhe bolane va kucha sImA taka gati karane ke alAvA mAnava se kisI bhI artha meM kama nahIM hote| jApAna kA vaijJAnika hazImoto paudhoM se bAtacIta kara letA thA / vaha pologrApha ke cihnoM ko dhvani ke rUpa meM rUpAntarita karane meM saphala ho gayA thA ataH usane paudhoM ko eka se bIsa taka kI ginatI sikhA dii| jaba paudhoM se pUchA jAtA ki do aura do kitane hote haiM to vaha jina dhvaniyoM meM uttara detA, use rekhAkRti meM badalane para cAra pRthakpRthak rekhAkRtiyAM ubhara AtIM / niyuktikAra ne na kevala tarka dvArA sthAvara jIvoM meM jIvatva - siddhi kI hai apitu unakI hiMsA na karane kA bhI nirdeza diyA hai| unhoMne bAra-bAra isa bAta kI udghoSaNA kI hai ki vyakti apane sukha kI khoja meM ina pRthvI, ap Adi jIvoM kI hiMsA karatA hai| sthAvarakAya meM jIvatva-nirUpaNa niyuktikAra kI maulika evaM vaijJAnika dena hai| bhikSu kA svarUpa niyuktiyAM lagabhaga AcAraparaka graMthoM para likhI gayIM ata: inameM svataH AcAra ke aneka viSayoM kA samAveza ho gayA hai| paMca AcAra kA suMdara varNana dazavaikAlika niyukti meM milatA hai| isI prakAra paryuSaNAkalpa kA varNana bhI sAdhvAcAra kI dRSTi se atyaMta mahattvapUrNa hai| muni ke varSAvAsa sthApita karane ke aneka vikalpa usa samaya kI AcAra -paramparA kA digdarzana karAte haiN| uttarAdhyayananiyukti meM varNita parISad kA vivaraNa karmazAstrIya evaM saiddhAntika dRSTi se atyaMta mahattvapUrNa hai| niyuktikAra ne lagabhaga 9 dvAroM ke mAdhyama se parINahoM kA sarvAgINa varNana kiyA hai| isI prakAra sAmAcArI, vinaya, samAdhimaraNa dhajjIvanikAya Adi kA varNana bhI jaina AcAra kI dRSTi se atyaMta mahattvapUrNa hai / 1. AcU pR. 35: suyaNa- dohala- rogAdila paJcabhAgiyA / 2. SaDdarzanasamuccaya TI. pR. 242-45 / 3. Ani 14 / 4. dazani 154-61 : 5. dani 53-120 t 6. uni 69-1411
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 vistArabhaya se yahAM kevala bhikSu kA svarUpa evaM bhikSAcaryA kA hI varNana kiyA jA rahA hai| bhAratIya paramparA meM bhikSu / saMnyAsI kA sthAna sabase UMcA rahA hai| prAya: sabhI dharmoM ke AcAryoM nebhikSu ke svarUpa kA nirNaya kiyA hai| vaidika paramparA meM manusmRti bhagavadgItA, mahAbhArata tathA upaniSadoM meM aneka sthaloM para saMnyAsI ke guNoM evaM usake svarUpa kA varNana milatA hai| bauddha paramparA meM 'dhammapada' ke aMtargata 'bhikkhuvagga' meM bhikSu ke svarUpa para prakAza DAlA gayA hai| jaina paramparA meM prAyaH sabhI Agama bhikSu / sAdhu ko lakSya karake likhe gaye haiM ataH sphuTa rUpa se bhikSu ke guNoM evaM usake karaNIya-akaraNIya kA sthAna-sthAna para varNana milatA hai kintu dazavaikAlika meM 'sa bhikkhu tathA uttarAdhyayanameM sa- bhikkhuya' nAmaka svataMtra adhyayana haiM, jinameM bhikSu ke svarUpa, lakSaNa, caryA Adi kA nirUpaNa kiyA gayA hai| niryuktipaMcaka dazavaikAlika niyukti meM 'sa- bhiktu' adhyayana ke nAma kI vyAkhyA karate hue niyuktikAra kahate haiM ki sakAra tIna arthoM meM prayukta hotA hai--1. nirdeza 2 prazaMsA aura 3. astibhAva / 'sa-bhikkhu' - isa zabda meM sakAra kA prayoga nirdeza aura prazaMsA ke artha meM huA hai / jo dazavaikAlika meM varNita anuSTheya kAryoM kA pAlana karatA hai, vaha ( sa ) bhikSu hai| yahAM sakAra nirdeza ke artha meM prayukta hai, jisakA tAtparya yaha hai ki jo sAdhaka / sAdhu isa Agama ke pUrvavartI nau adhyayanoM meM kathita AcAra kA pAlana karatA hai tathA usakI samyak paripAlanA aura puSTi ke lie bhikSA karatA hai, vaha bhikSu hai| jo kevala udarapUrti ke lie bhikSATana karatA hai; vaha bhikSu nahIM hotaa| 'sa' aura bhikkhu' (sa- bhikkhu) isa yaugika vAkyAMza meM bhikSu zabda vizeSa artha meM rUr3ha ho jAtA hai| isake anusAra bhikSazIla vyakti bhikSu nahIM, kintu ahiMsaka jIvana nirvAha ke lie zuddha eSaNA karane vAlA bhikSu hotA hai / ' dazanaikAlika ke dUsare adhyayana kI niyukti meM bhikSu ke 20 tathA dazaveM adhyayana kI niyukti meM 28 paryAyavAcI nAmoM kI carcA karake una sabako bhinna-bhinna niruktoM se samajhAyA gayA hai| * nirmuktikAra ne dravya aura bhAva bhikSu svarUpa dvAra bhikhArI aura bhikSu meM bhedarekhA spaSTa kI hai|" unake anusAra bhikSu zabda kA eka nirakta hai...jo bhedana karatA hai, vaha bhikSu hai / isa artha meM jo kulhAr3I se vRkSa kA chedana bhedana karatA hai, vaha bhI bhikSu kahalAtA hai parantu vaha dravya bhikSu hai / bhAva bhikSu vaha hotA hai, jo taparUpI kulhAr3I se yukta hokara karmoM kA chedana bhedana karatA hai|' jo bhikSA mAMgakara khAtA hai parantu strI-sahita aura AraMbhI hai, mithyAdRSTi aura hiMsaka hai, saMcaya karatA hai, sacittabhojI aura uddiSTabhojI hai, artha - anartha pApa meM pravRtta hotA hai, vaha dravya bhikSu hai| yathArtha bhikSu vaha hotA hai, jo bhikSu ke AdhAra kA akSaraza: pAlana karatA hai aura jJAna, darzana tathA cAritra kI vRddhi karatA rahatA hai|' AcArAMganiyukti meM anagAra ke svarUpa ko isa bhASA meM prakaTa kiyA hai-- jo guptiyoM se gupta samitiyoM se samita patanAzIla tathA suvihita hote haiM, ve anagAra kahalAte haiN|" AcArAMga ke anusAra jo Rtu hotA hai, muktipatha para prasthita hotA hai tathA apanI zakti kA gopana nahIM karatA, 1. dazani 306 / 2. dazani 307 / 3. dazani 303 / 1 / 4. darzana 134 135 120-22 / 5. darzAne 314- 16 / 6. dazani 311, 317 / 17. dazani 312-314 | 8. Ani 105 /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti sAhitya : eka paryavekSaNa . . . . . .. vaha anagAra kahalAtA hai| sUtrakRtAMga ke anusAra jo nirabhimAnI, vinIta, pApamalaprakSAlaka, dAnta, rAgadveSarahita, zarIra ke prati anAsakta, aneka parISahoM se aparAjita, adhyAtmayogI, vizuddha cAritra-sampanna, sAvadhAna, sthitAtmA, yazasvI, vivekazIla aura paradattabhojI hotA hai, vaha bhikSu hai| uttarAdhyayana ke sabhikkhupa adhyayana kI niyukti meM bhikSu kI nimna kasauTiyAM batAI gaI haiM--jo rAga-dveSa, mana, vacana, kAyA ka. azubha pravRtti, sAvadya yoga gauravatraya, pAlyatraya, vikathaH, AhAra-bhaya Adi saMjJAoM tathA kaSAya aura prabhAda Adi kA bhedana karatA hai, vaha bhikSu hai|' jaise pItala aura sonA raMga se samAna hone para bhI eka nahIM hote, vaise hI kevala nAma aura rUpa kI samAnatA tathA bhikSA karane mAtra se bhikSu nahIM ho sktaa| niyuktikAra ne bhikSu ke 17 maulika guNa nirdiSTa kie haiM, jo bhikSutva ke pairAmITara kahe jA sakate haiM--saMbega, nirveda, viSaya-viveka, suzIlasaMsarga, ArAdhanA, tapa, jJAna, darzana, cAritra, vinaya, zAMti, mArdava, Arjava, vimukti, adInatA, titikSA aura Avazyaka-parizuddhi / dazavakAlikaniyukti meM bhikSu kA svarUpa bAIsa upamAoM se samajhAyA gayA hai| bhikSu sarpa ke samAna ekadRSTi, parvata ke samAna kaSToM meM aprapita, agni ke samAna tejasvI tathA abhedadRSTi vAlA, sAgarasama gaMbhIra evaM jJAna-ratnoM se yukta, nabha ke samAna svAvalambI, vRkSa ke samAna mAna-apamAna meM sama, bhramara ke samAna aniyatavRtti, mRga ke samAna apramatta, pRthvI ke samAna sahiSNu. kamala kI bhAMti nirlepa, sUrya ke samAna tejasvI, pavana kI bhAMti apratibaddhavihArI, viSa kI bhAMti sarvarasAnupAtI, tiniza kI taraha vinamra, vaMjula kI taraha viSadhAtaka, kaNera kI taraha spaSTa, utpala kI bhAti sugaMdhita, bhramara kI bhAMti aniyatavRtti, cUhe kI taraha upayukta deza-kAlacArI, naTa kI bhAMti prayojana ke anurUpa parivartana karane vAlA, kukkuTa kI bhAMti saMvibhAgI tathA kAMca kI taraha nirmala ho| ___ bhikSu kI AMtarika sAdhanA ko prakaTa karane vAlA eka mahattvapUrNa vizeSaNa hai.-vosaThThacattadeha !" zArIrika kriyAoM kA tyAga karane vAlA vosaTTadeha tathA zarIra kA parikarma--ranAna-mardana, ubaTana Adi nahIM karane vAlA 'cattadeha kahalAtA hai| ye donoM zabda bhikSu kI AMtarika aura bAhya donoM sAdhanA ke dyotaka haiM tathA 'imaM sarIraM aNiccaM' kI Atmagata bhAvanA ko vyakta karate haiN| bhikSu vaha hotA hai, jo nidAna nahIM krtaa| nidAna kA artha hai bhautika padArthoM kI prApti ke lie sAdhanA kA vinimaya kara denaa| bhikSu bhAvI phalAzaMsA se virata hotA hai| vaha apanI sAdhanA ke badale aihika phala-prApti kI kAmanA nahIM krtaa| usakA sva hotA hai AtmA, padArtha usake lie Adarza nahIM hote| ve mAtra upayogitA kI dRSTi se gRhIta hote haiN| para-nindA aura Atma-zlAghA--ye do mahAn doSa haiM / vAstavika bhikSu ina donoM se bacakara calatA hai| usakA AlaMbana sUtra hotA hai--patteyaM puNNapAveM / pratyeka prANI ke apanA-apanA pRNya aura pApa tathA 6 A 1/35: agagAre ujjukaDe niyAgapaDivaNe abhAyaM kubramaNe vivaahie| 5. dargAne 323, 324 / 6. dapani 132.133, acU pR.36,37 / 3 uni 371. 372 / 7. daza 10/13 / 4. dazani 325 / 8. daza 10/131
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 niyuktipaMcaka apanI-apanI kSamatA-akSamatA hotI hai| jo isa marma ko samajha letA hai, vaha para-nindA aura Atma-ilAdhA se tvaca jAtA hai| jo isa marma ko nahIM pahacAnatA, vaha pravajita ho jAne para aura nikSAjIbI bhikSu ho jAne para bhI paranindA aura Atma-zlAghA se nahIM Daba sktaa| niyuktikAra ne bhikSu ke AMtarika aura vyAvahArika guNoM kA sundara nirUpaNa kriyA hai| bhikSAcaryA __ zramaNa saMskRti meM zikSA kA mahattvapUrNa sthAna hai| ganimArga ke sAta nizAcarI kA gaharA saMbaMdha hai| 'bhikkhAvittI suhAvahA', 'upavAsAt paraM bhaikSyam' ye sUkta bhikSAvRtti ke mahattva ko pradarzita karane vAle haiN| mAdhukarI bhikSA utkRSTa ahiMsaka jIvana zailI kA udAharaNa hai| gyapi vaidika aura bauddha sAhitya meM bhI mAdhukarI bhikSA kA ullekha milatA hai para prAyogika rUpa se bhagavAn mahAvIra ne jisa prakAra kI asAvA.--pAparahita bhikSAvRtti kA upadeza diyA, vaha adbhuta hai| jo AjIvikA ke nimitta dIna, kRpaNa, kArpaTika Adi bhikSA ke lie ghUmate haiM, ve dravya bhikSu haiM, vAstavika nhiiN| ata: bhikSAcaryA aura bhikhArIpana donoM alaga-alaga haiN| vaidika paramparA meM bhikSA ke saMdarbha meM ajagarI evaM kApotI vRtti kA ullekha bhI milatA hai| bhAgavata meM RSabha kI bhikSAvRtti ko ajagarI vRtti ke rUpa meM ullikhita kiyA hai| mAMge binA sahaja rUpa se jo mile, usameM saMtuSTa rahanA ajagarI vRtti hai| saMbhava hai aniyatatA aura nizceSTatA ke AdhAra para isa bhikSAvRtti kA nAma ajagarI vRtti par3A hogaa| RSabha ke lie go. mRga aura kAka Adi vRttiyoM kA bhI saMketa milatA hai| jaina Agama sAhitya meM gocarI aura mRgacArikA (u 19/83.84) kA ullekha milatA hai| mahAbhArata meM brAhmaNa ke lie kApotI vRtti kA saMketa milatA hai| ise ucchavRtti bhI kahA jAtA thaa| aneSaNIyazaMkitA ke AdhAra para kApotI vRtti kA ullekha uttarAdhyayana meM milatA hai| kabUtara kI gAMti sAdhu ko eSaNA Adi doSoM se zaMkita rahanA caahie| dazavakAlika sUtra kA prathama adhyayana mAdhukarI bhikSA ke sAtha prArambha hotA hai| vahAM sAdhu kI bhikSA ko bhramara se upamita kiyA gayA hai| niyuktikAra ne sUtra kI gAthAoM ke AdhAra para aneka praznottaroM ke mAdhyama se mAdhukarI bhikSA ke svarUpa para prakAza DAlA hai| bhramara kI upamA sAdhu kI bhikSAvRtti para pUrNataH lAgU nahIM hotii| prazna upasthita ho sakatA hai ki bhramara to adatta grahaNa karate haiM tathA asaMyatta hote haiM ata: isa upamA ko dene se zramaNa ko asaMyata mAnanA pdd'egaa| isa prazna kA samAdhAna dete hue niyuktikAra spaSTa kahate haiM ki upamA ekadezIya hotI hai| jisa prakAra candramukhI dArikA kahane para 1. (ka) pramapada. puSphayagga 4/6: yavANa bhamaro purpha, vaNNagaMdhaM aheThayaM / paleti rasamAdAya, evaM gAme munI cre|| (kha) mabha.. udyogaparva 34/17; yadhA madhu samAdatte, rakSan puSpANi SaTpadaH / tadvadarthAn manuSyebhya AdadyAdavihiMsamA / 2. daza 5/1/92; aho jipohi asAvajjA, vittI sAhUNa desiya" / 3. darzAga 312 / 4. bhAga. 5/5/32 / 5. bhAga 5/5/34: evaM gaM.-mA-kakaryayA vrajastiSThannAsIna:............ / 6 mabhA zAMtipaI 243/24: kumbhadhAnyairujchazila: kApotI caasthitaartthH| yasmiMzcaite vasantyahastida raassttrmbhivti| .7. u. 19/33; kavola lA ima' ditii| 8. dazage 114115 /
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti sAhitya : eka paryavekSaNa 7 dArikA ke mukha kI candramA kI saumyatA se tulanA kI jAtI hai na ki kalaMka Adi anya cIjoM se / ' isI prakAra bhramara kI upamA dene ke do hetu haiM-- aniyatavRtti aura ahiMsA kA anupAlana / ' dazavaikAlika sUtra evaM usakI niyukti ke anusAra bhramara kI tulanA se sAdhu kI bhikSA kI tulanA karane para nimna bAteM phalita hotI hai-- 1. jaise bhramara apane jIvana nirvAha ke lie puSpa Adi ko mlAna yA klAnta nahIM karatA, vaise hI muni dUsaroM ko kaSTa pahuMcAe binA svayaM kI AvazyakatA pUrti karate haiM / ' 2. jaise madhukara puSpoM se sahaja niSpanna rasa ko grahaNa karatA hai, vaise hI muni gRhasthoM se sahajaniSpanna AhAra ko grahaNa karate haiN|' sahaja niSpannatA ke saMdarbha meM niyuktikAra ne pUrvapakSa ke rUpa meM eka zaMkA uThAI hai ki yadi koI yaha kahe ki gRhastha zramaNoM kI anukampA athavA puNyopArjana ke nimitta se suvihita zramaNoM ke lie bhojana banAte haiM ataH pAkopajIvI hone ke kAraNa hiMsAjanya doSa se lipta hote haiN| zaMkA samAdhAna ke rUpa meM isakA uttarapakSa prastuta karate hue niyuktikAra kahate haiM ki jaise tRNoM ke lie varSA nahIM hotI, mRgoM ke lie tRNa nahIM bar3hate tathA bhramaroM ke lie zatazAkhI pUna nahIM phalate vaise hI gRhastha bhI sAdhu ke lie bhojana nahIM pakAte / " jaise vRkSa svabhAvataH phalate-phUlate hai vaise hI gRhastha svabhAvataH pakAte evaM pakavAte haiM ataH bhramara kI bhAMti muni sahaja niSpanna AhAra kI gaveSaNA karate haiN| dUsarA vikalpa prastuta karate hue niyuktikAra kahate haiM ki jaMgala meM, durbhikSa meM aura mahAmArI meM bhI muni rAtri bhojana nahIM krte| phira bhI gRhastha rata meM bhojana banAte haiN| isake atirikta aneka aise grAma evaM nagara hai, jahAM na to sAdhu jAte haiM aura na rahate haiM phira bhI vahAM gRhastha bhojana pakAte haiM ataH spaSTa hai ki gRhastha svabhAvata: svayaM ke lie tathA apane parijanoM ke lie samaya para bhojana pakAte haiN|" 3. jaise bhramara aneka phUloM se thor3A-thor3A rasa grahaNa karatA hai, vaise hI zramaNa aneka gharoM se thor3A-thor3A AhAra grahaNa karatA hai / " 4. jaise madhukara kisI eka vRkSa yA phUla para hI Azrita nahIM rahatA, vaise hI bhramaNa bhI kisI eka gAMva, ghara yA vyakti para Azrita na rahakara aniyata rUpa se sAmudAnika bhikSA grahaNa karatA hai| " 5. jaise bhramara dUsare dina ke lie kucha bhI saMgraha karake nahIM rakhatA, vaise hI bhramaNa bhI AvazyakatA pUrti ke lie grahaNa karatA hai, saMcaya ke lie nhiiN| bhramara adatta bhojana grahaNa karate haiM kintu zramaNa adatta kI icchA bhI nahIM krte| sAdhu parakRta, paraniSThita ( parArtha niSpanna ) tathA vigatadhUma AhAra kI eSaNA karate haiM / ve navakoTi se parizuddha tathA udgama, utpAdana aura eSaNA ke doSoM se rahita AhAra grahaNa karate haiM / 1. dazani 92 / 2. dazani 116 / 3. dazani 199, daza. 1/2: na ya puSphe kilAmei, so ya pINei apyayaM / daza 14 vayaM ca vittiM lakSAmo na ya koi uvahammaI / 4. daza 1/4; azAgaDesu rIyati, pupphesu bhamarA jahA / 5. dazani 24, 25 6. dazani 117, 198 / 7. dazani 100-103 2 8 daza. 1/2: jahA dussa puNphesu, bhamaro Aviya6 rasaM / 9. daza. 185 mahukArasamA buddhA, je bhavaMti aNissiyA / gANApiMDarA detA, teNa bucceti sAhuNo || 10. daza. 1/3; dANabhattaMsaNe ramA darzani 114 / 11 dazani 104, 105 /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka dazakAlika ke prathama adhyayana kA nAma drumapuSpikA hai| niyuktikAra ne dumapuSpikA, AhAraeSagA, gocara, tvaka, uccha Adi caudaha zabdoM ko prathama adhyayana ke ekArthaka ke rUpa meM prastuta kiyA hai| TIkAkAra ne eka anya mata kA ullekha kiyA hai, jisake anusAra ye prathama adhyayana ke arthAdhikAra haiN| ye nAma adhikAra aura ekArthaka donoM hI pratIta nahIM hote| vastuta: ina nAmoM meM trividha eSaNAoM ko rUpakoM ke mAdhyama se samajhAne kA prayatna kiyA gayA hai| ye nAma bhojana ke grahaNa evaM upabhoga se saMbaMdhita haiN| cUrNikAra AcArya jinadAsa ke anusAra ina upamAoM se muni kI mAdhukarI vRtti ko upamita kiyA gayA hai, isa dRSTi se ye dazavakAlika ke prathama adhyayana ke nAma haiN| drumapuSNikA meM muni kI mAdhukarI bhikSA kA ullekha hai| saMbhava hai isIlie artha kI nikaTatA ke kAraNa ina zabdoM ko drumapuSpikA zabda ke ekArthaka ke rUpa meM grahaNa kara liyA gyaa| AcArya mahAprajJa ke anusAra mAdhukarI vRtti kA mUlakendra druma-puSpa hai| usake binA vaha nahIM sdhtiiN| drumapuSpa kI isa anivAryatA ke kAraNa 'drumapuSpikA' zabda samUcI mAdhukarI vRtti kA yogyatama pratinidhitva karatA hai| drunapuSpikA ke ekArthaka isa prakAra haiN|... AhAra-eSaNA--tInoM eNaNAoM se yukta / gocara-~-gocara zabda mAdhukarI vRtti kA dyotaka hai| gAya kI bhAMti aneka gharoM se thor3A-thor3A caranA, AhAra grahaNa krnaa| donoM cUrNikAroM ne gocara zabda kI vyAkhyA bhinna saMdarbha meM kI hai| unhoMne eka kathA ke mAdhyama se ise spaSTa karate hue kahA ki jaise bachar3A ghAsa DAlane vAlI kulavadhU ke banAva, zrRMgAra yA rUpa meM Asakta nahIM hotA, usakI dRSTi apane cAre para rahatI hai. vaise hI muni bhikSA kI dRSTi se gharoM meM parivrajana kare para rUpa Adi ko dekhane meM Asakta na ho / bhikSA-zuddhi ke saMdarbha meM tattvArtha rAjavArtika meM gocarI kA yahI artha sammata hai|' tvakatvaka kI bhAMti asAra bhojana karane kA sck| uMcha-ajJAtapiMDa kA sUcaka / meSa-anAkula rahakara zAMti se egaNA karane kA suuck| joMka--pradviSTa dAyaka ko upadeza se zAMta karane kA sUcaka / ' cUrNikAra jinadAsa ne joMka ke rUpaka ko / anaiSaNA meM pravRtta dAyaka ko mRdubhAva se nivAraNa karane kA sUcaka mAnA hai|' sarpa--AhAra meM pravRtta muni kI saMyama ke prati eka dRSTi tathA anAsakta hone kA sUcaka / vraNa-vraNa para lepa karane kI bhAMti anAsakta bhAva se bhojana karane kA suuck| akSa--gAr3I ke akSa para sneha-lepana kI bhAMti saMyama-bhAra nirvahaMga ke lie bhojana karane kA sUcaka / iSu-jaise iNu-bANa lakSyavedhaka hotA hai, vaise hI bhikSu ke lie lakSyaprApti hetu bhojana karane kA sUcaka / golA--lAkha ke gole kA nirmANa agni se na ati dUra aura na ati nikaTa rahakara kiyA jAtA hai ata: gocara gata nuni ke mitabhUmi meM sthita rahane kA sUcaka / 1. dazajicU pR. 11, 12 ratehiM ujmma kIrai zikatANi bhagaNaMti nAmANi tarasa ajhygss| 2. dasaveAliyaM pR. 4 / 3. dazani 34. acU pra. 7.8 / 4. dazanibU pR 12, dazaacU pR.8| 5. rAvA. 9/6 pR. 527 / 6. 6zaacU pR. 8 / 7 pazajicU pR. 12 //
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti sAhilA : eka paratemaNa putra--yaha paribhogaiSaNA kI vizeSatA kA vAcaka zabda hai| cUrNikAra agastyasiMha ne putra kI vyAkhyA meM jJAtAdharmakathA kI suMsumA kathA kI ora saMketa kiyA hai, jisameM pitA aura putroM ne paristhitivaza kevala jIvita rahane kI AzaMsA se apanI putrI kA mAMsa khAyA thaa| saMyukta nikAya meM buddha ne kathA ke mAdhyama se bhikSuoM ko batAyA hai ki kisa dRSTi se evaM kisa uddezya se bhojana karanA caahie|' udaga-tRSApanayana ke lie paristhitivaza durgandhayukta pAnI pI lenaa| yaha asvAdavRtti kA sUcaka hai|' digambara sAhitya meM bhI bhikSAvRtti ke kucha nAma milate haiM:-1 udarAgnizamana 2 akSamrakSaNa 3. gocarI 4. zvabhrapuraNa 5. bhraamrii| ye sabhI nAma drubhapuSpikA ke ekArthaka kI bhAMti sAdhu kI bhikSAcarI ke pratIka haiN| jaise bhaMDAra meM Aga laga jAne para zuci aura azuci kaise bhI pAnI se use bujhA diyA jAtA hai, usI taraha bhikSu jaTharAgni ko zAMta karane ke lie bhojana kre| gAr3I ke cakra meM taila lagAne kI bhAMti zarIra kI AvazyakatA-pUrti hetu bhojana kre| jisa prakAra gAya zabda Adi viSayoM meM gRddha nahIM hotI huI AhAra grahaNa karatI hai,usI prakAra sAdhu bhI Asakta na hote hue sAmudAnika rUpa se AhAra grahaNa kre| zvabhrapUraNa ko gartapUraka bhikSAvRtti bhI kahate haiN| jisa kisI prakAra se peTa rUpI gaDDA bharane hetu sAdhaka sarasa aura nIrasa AhAra kare tathA bhramara kI bhAMti phUloM ko klAMta kie binA thor3A-thor3A AhAra aneka gharoM se grahaNa kre|| ___mAdhukarI bhikSA jaina sAdhu kI utkRSTa ahiMsaka jIvana-zailI kA nidarzana hai| sAdhu apane jIvana nirvAha hetu kisI bhI prakAra kA Arambha samAranbha na karatA hai, na karavAtA hai aura na hI anumodana karatA hai| niyuktikAra ne aneka tArkika hetuoM se mAdhukarI bhikSA ke svarUpa ko spaSTa kiyA hai| 1. eka AdamI apane ikalaute putra ke sAtha parivAra sahita pravAsa kara rahA thaa| calate-calate ve eka durgama eva gahana jAla meM phuNce| bhojana ke binA prANAnta kI sthiti Ane lgii| putra ne kahA-pitAzrI Apa mujhe mArakara zarIra ke poSNa Apa raheMge to sArA paribAra sarakSita rhegaa|' pitA ne vivazatA meM patra ke mAMsa kA bhakSaNa kiyA aura parivAra sahita araNya ke bAhara nikala gyaa| kathA ke mAdhyama se buddha ne preraNA dete hue kahA ki jaise pitA ne svAda athavA bala, zakti, lAvaNya vardhana hetu apane putra ke mAMsa kA bhamaNa nahIM kiyaa| kevala zarIra meM calane kA sAmarthya A sake isalie mAMsabhakSaNa kiyA. vaise hI saMsAra rUpI jaMgala ko pAra karane ke lie parimita aura dharmaprApta bhikSA grahaNa karanI caahie| svAda, saundarya yA balavardhana hetu nhiiN| adhika saMbhava lagatA hai ki paribhoSaNA ke saMdarbha meM niyuktikAra ne bauddha sAhitya se yaha rUpaka grahaNa kiyA ho| 2. dazaacU pra. 8; kisI vaNika ne paradeza meM chaha ratnoM ko arjita kiyaa| bIca meM coroM kI aTavI hone se unheM surakSita le jAnA saMbhava nahIM thaa| ratnoM kI surakSA ke lie usane eka upAya socaa| usane phaTe-purAne kapar3e pahanakara patthara ke Tukar3oM ko hAtha meM le liyA aura mUla ratnoM ko kahIM chipA diyaa| 'ratna vaNik jA rahA hai| isa prakAra bolatA huA vaha pAgaloM kI bhAMti AcaraNa karane lgaa| cora ne use tIna bAra pakar3akara choDa diyaa| unhone use pAgala samajha liyaa| cauthI bAra vaha apane mUla ratnoM ko lekara bhAgane meM saphala ho gyaa| rAste meM use tIna pyAsa kI anubhUti huii| 'prANa-rakSA ke lie usane mRta pazu-pakSI vAlI durgandhayulta choTI talAI kA pAnI pIya aura rana sahita sakuzala apane ghara pahuMca gyaa| isI prakAra muni ko pAMca mhAvrata rUpI ratnoM kI viSaya rUpa coroM se rakSA ke lie AhAra karanA caahie| 3. rayaNasAra gA. 100; udaraggisamaNakkhamakkhaga-gapari-sambhapUraNaM bhamaraM / NAUNa tappayAre, niccevaM bhujae bhikkhuu|| 4. rAvA. 9/6 pR. 597 /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 niyuktimaMcaka dizA ....... . . .. . . .. . Agama-sAhitya meM dizA ke bAre meM bahuta vimarza huA hai| dizAeM vyakti ke mAnasa ko prabhAvita karatI haiM isIlie baiThane, sone yA zubhakArya karane meM dizA kA dhyAna rakhane kI bAta aneka sthAnoM para nirdiSTa hai| bhagavAna mahAvIra ne uttarapurasthima-uttara pUrva arthAt IzANa koNa ko sarvazreSTha dizA mAnA hai tathA mAMgalika evaM zubha kAryoM ko isI dizA meM sampanna karane kA nirdeza diyA hai| ThANaM sUtra meM dizA ke tIna bheda milate haiM-1. Urdhva dizA 2. adha: dizA 3. tiryak dishaa| vahAM uttara aura pUrva dizA meM pravrajyA dene, AhAra-maMDalI meM sammilita karane, svAdhyAya karane, AlocanA-pratikramaNa karane tathA tapa rUma prAyazcitta karane kA nirdeza hai| AcArAMganiyukti meM dizA ke bAre meM bahuta vistRta evaM vyavasthita vivecana milatA hai| niyuktikAra ne dizA ke sAta nikSepa kie haiN|--1. nAma dizA 2. sthApanA dizA 3. dravya dizA 4. kSetra dizA 5. tApa dizA 6. prajJApaka dizA 7. bhAva dishaa| dravya dizA jo daza dizAoM ke utthAna kA kAraNa hai. vaha dravya dizA hai| yaha jaghanyata: teraha pradezI aura teraha AkAza pradezoM meM avagAr3ha tathA utkRSTata: anaMta pradezI aura asaMkhyAta AkAzapradezoM meM avagAr3ha hotI hai| 'teraha pradezoM kI sthApanA kA kama isa prakAra rahatA hai--madhya meM eka aura cAra vidizAoM meM eka-eka pAMca pradezAvagAr3ha pAMca paramANu tathA cAra dizAoM meM Ayata rUpa meM sthita do-do paramANuisa prakAra jacanyata: teraha AkAza-pradezoM meM avagAr3ha teraha pradezI skandha daza dizAoM ke utthAna ke hetu haiM, yahI dravya dizA kahalAtI hai| teraha pradezoM kI sthApanA isa prakAra hai | * 01| . |. .10/ . kucha AcArya daza paramANuoM ko daza dizAoM meM sthApita kara unheM dizAoM ke utthAna kA hetu mAnate the lekina TIkAkAra zIlAMka ne isakA khaMDana kiyA hai kyoMki daza dizAoM kA AkAra caturana hotA hai aura vaha daza paramANuoM se saMbhava nahIM hai ata: teraha paramANu hI daza dizAoM ke utthAna ke kAraNa haiM, nyUna yA adhika nhiiN| vizeSAvazyaka bhASya meM anya matoM kA ullekha bhI milatA hai| kSetradizA tiryak loka ke madhya meM meru ke madhyabhAga meM ATha racaka pradeza haiN| ye rucaka pradeza cAra Upara tathA cAra nIce gostana AkAra vAle haiN| ye rucaka pradeza dizAoM tathA vidizAoM ke utpatti-sthala haiN|' 1 sAyaM 3/320 / 5. ATI pR. 9. meM puna daMzapradezika yat kaizciduktamiti, pradezAH 2. ThANaM 2/167, 168 / paramANaustai niSpAditaM kAryadravyaM tAvatsveva kSetrapradezeSvabagAr3heM 3 Ani 40 / jaghanyaM dravyamAzritya dazadigvibhAgarikalpanAto dravyadimiyamiti / 4. Ani 41. vibhA 2698 maheTI pa. 536, 6. vibha 2699, 2700 TI e. 536-5381 ukkosamaNaMtapaesiyaM ca sA hoi dvdisaa| 7. ThAgaM 10/30, Ani 42 TI. pR. 9 /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti sAhitya : eka paryavekSaNa kSetra dizAoM ke daza prakAra haiM- aindrI 2. AgneyI 3. yAmyA 4. naiRtI 5. vAruNI 6. vAyavyA 7. somA 8. IgaNI 9. vimala' 10 rmaa| inameM aindrI (pUrva), gamyA (dakSiNa). vAruNa (pazcima) aura somA (uttara)---ye cAra mahAdizAeM tathA Agneya, naiRtI. vAyavyA aura IzANI-ye cAra vidizAeM kahalAtI haiN| ye cAra dizAoM ke cAra koNoM meM hotI haiN| bimalA ko Urdhva tathA tamA ko adha: dizA kahA jAtA hai| rucaka pradeza ke vijayadvAra se aindrI dizA nikalatI hai arthAt jahAM vijayadvAra hai, vahAM pUrva dizA hotI hai| usake vAma pArzva se AgneyI phira kramaza: yAmyA. nairRtI, vAruNI, vAyavyA. se.mA aura uttara dizaeM nikalatI haiN| AcArya malayagiri ke anusAra ye tiryak dizAeM rUvaka pradezoM se nikalatI haiM ata: inheM tiryadizA kahA jAtA hai| hacaka ke Upane meM vimalA tathA nIce tamA dizA hotI hai| prakAzayukta hone ke kAraNa Urdhva dizA ko dimalA tathA aMdhakAra yukta hone ke kAraNa adhodizaH ko tamA kahate haiN| malayagiri ne tamA ke sthAna para tAmasI zabda kA prayoga kiyA hai| pUrvadizA kA svAmI iMdra hai, isalie use aindrI kahA jAtA hai| isI prakAra agni, yama, nairRta, varuNa, vAyu, soma aura iMzANa Adi deva hone ke kAraNa ina dizAoM ko kramaza: AgneyI, yAmyA, nairRtI, vAruNI, vAcavyA, somaH aura aizANI kahate haiN| bhagavatI sUtra meM kSetra dizA Adi bheda na karake dizA ke pUrva, pUrvadakSiNa Adi daza bheda kie haiN| vahAM prazna upasthita kiyA gayA hai ki ina aindrI Adi dizAoM kI Adi kyA hai? inakI utpatti kahAM se hotI hai? ye kitane pradezoM se prArambha hotI haiM? age inake kitane pradeza hote haiM? ye kahAM paryavasitta hotI haiM tathA inakA saMsthAna kyA hai? ina praznoM ke samAdhAna meM mahAvIra kahate haiM ki aindrI Adi cAra dizAeM meru parvata ke rucaka pradezoM se do pradezoM se prArambha hokara do-do ke kama se bar3hatI jAtI haiM arthAt pUrva Adi dizAeM pahale do pradezoM se prArambha hotI haiM phira cAra-cAra, chaha-chaha aura ATha-ATha--isa prakAra do-do ke krama se inake pradezoM meM vRddhi hotI jAtI hai| loka kI apekSA se ye asaMkhyeya pradezAtmikA tathA aloka kI apekSA se anaMta pradezAtmikA hotI haiN| loka kI apekSA se ye sAdi aura saparyavasita haiM kintu aloka kI apekSA sAdi aura aparyavasita hai| loka ke anusAra inakA saMsthAna muraba jaisA tathA aloka kI apekSA zakaToddhi--zakaTa ke Age ke bhAra jaisA hai| 1. bha. 13/51, Tha 10/31, ani 43 / 2. AvamaTI pa. 438, 439 / 3. AvamaTI . 439; etAzcASTAvaNa rucakAt pravAhAtyAta Tigdiza iti vyahiyante / 4. AvamTI 438 / 5 bh.13/52|
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ niryuktipaMcaka cAra vidizAoM kI Adi bhI meha parvata ke rucaka pradezoM se hotI hai| inakI Adi eka pradeza se hotI hai tathA Age bhI aloka taka ye eka pradeza vistIrNa hI hotI haiN| inake pradezoM meM vRddhi nahIM hotii| sanpUrga loka kI apekSA se ye asaMkhyeya pradezAtmikA tathA sAdi saparyavasita hotI haiN| aloka kI apekSA prAyAhi ati hotI haiN| eka pradezAtmikA hone ke kAraNa ye chinna muktAvali ke AkAra vAlI hotI haiN| vimalA aura tamA kA varNana bhI dizA aura vidizAoM kI bhAMti hI hai| aMtara kevala itanA hai ki inakI utpatti cAra pradezoM se hotI hai| ye donoM dizAeM caturata daNDAkAra hotI haiM ata: inakA saMsthAna rucaka pradezoM jitanA hai| bhagavatI ke anusAra aindrI Adi cAra mahAdizAeM jIva ke deza rUpa tathA pradeza rUpa haiM para AgneyI Adi cAra vidizAeM eka pradezAtmikA hone ke kAraNa jIva rUpa nahIM haiM kyoMki jIva kA avagAha asaMkhyAta pradezoM meM hI saMbhava hai| niyuktikAra ne saMkSepa meM bhagavatI sUtra kA saMvAdI varNana kiyA hai| saMsthAna ke bAre meM carcA karate hue niyuktikAra kahate haiM ki sabhI dizAeM madhya meM Adi sahita tathA bAhya pArzva meM aparyavasita aMtarahita hotI haiN| bAhya bhAga meM alokAkAza ke kAraNa aparyavasita hotI haiN| in sabhI dizAoM kI Agamika saMjJA 'kaDajumma' hai|' bhagavatI sUtra meM cAra mahAdizAoM kA loka aura aloka kI apekSA se alaga-alaga saMsthAna kA ullekha kiyA hai jabaki niyuktikAra ne inheM kevala zakaToddhi -- gAr3I kI uddhi (oDhaNa) saMsthAna vAlA batAyA hai| vidizAoM tathA Urdhva aura adha dizAoM ke saMsthAna bhagavatI sUtra jaise hI haiN|" tApadizA 102 sUrya ke AdhAra para jina dizAoM kA nirdhAraNa hotA hai, ve tApadizAeM kahalAtI haiN| Avazyaka niyukti meM tApadizA ke sthAna para tamakSetravizA kA ullekha milatA hai|" sUrya kI kiraNoM ke sparza se utpanna prakAzAtmaka paritApa se yukta kSetra tApakSetra kahalAtA hai| usase sambandhita dizAeM tApakSetra dizA kahalAtI haiN| ye dizAeM sUrya ke adhIna hone ke kAraNa aniyata hotI haiM / ' jisa kSetra meM jisa ora sUrya udita hotA hai, usa kSetra ke lie vaha pUrva dizA hai| jisa ora sUrya asta hotA hai, vaha pazcima dizA hai| usake dakSiNa pArzva meM dakSiNa dizA tathA uttara pArva meM uttara dizA hai|" ye cAra tApadizAeM kahalAtI haiN| bharata, airavaTa, pUrvavideha, aparavideha meM nivAsI manuSyoM ke uttara meM meru tathA dakSiNa meM lavaNa samudra hai / " prajJApaka dizA koI prajJAnaka jahAM kahIM sthita hokara dizAoM ke AdhAra para kisI ko nimitta athavA sUtrArtha kA kathana karatA hai, vaha jisa aura abhimukha hai, vaha pUrva dizA hai| usakI pITha ke pIche vAlI pazcima dizA 1. 1. 13/53 / 2 / 13/54 | 3. 10/5,6 / 444 / 5 Ani 45 / 6. Ani 46 / 7. Avana 809 khetadisa tAvakhetta pannavae / 8. AmaTI pa. 439: tapanaM tApaH sUryakiraNasparzajjanita. prakAzAtmakaH paritApaH tadupalakSitaM kSetra tApakSetraM tadeva dik, athavA tApayatIti tApa:- savitA tadanusAreNa kSetrAtmikA dik tApakSaitradika, sA ca sUryAyattatvAdaniyatA / 9. ani 47, 48, vibhA 2701 / 10. Ani 50, AvamaTI pa. 439 /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 103 niyukti sAhitya : eka paryavekSaNa hai| usake dakSiNa pArzva meM dakSiNa dizA tathA bAIM ora uttara dizA hai| ina cAra dizAoM ke aMtarAla meM cAra vidizAeM haiN| ina ATha dizAoM ke aMtarAla meM ATha anya dizAeM haiN| ina solaha tiryag dizAoM kA piNDa zarIra kI UMcAI ke parimAga vAlA hotA hai| pairoM ke nIce adho dizA tathA mastaka ke Upara UdhdIdizA hai| ye aThAraha prajApaka dizAeM haiN| ina prakalpita aThAraha dizAoM ke nAma isa prakAra haiM1 pUrva 2. pUrva dakSiNa 3. dakSiNa 4. dakSiNa pazcima 5. pazcima 6. pazcima uttara 7. uttara 8. uttara pUrva 9. sAmutthAnI 18. kapilA 11. khelijjA 12. abhidharmA 13. paryAdharmA 14. sAvitrI 15. prajJA (pUrNa) 16. vRtti 17. adha: dizA 18 Urdhva dizA 1 AcArAMganiyukti (gA. 57) meM Ae aNNavittI abda ko yadi prajApanI mAnakara eka zabda mAnA jAe to prajJApaka dizA ke kevala 17 nAma hI hote haiN| paNNavittI ko yadi do zabda mAne to prajJA aura vRtti- ye do saMskRta rUpAntaraNa saMbhava haiN| pAMgavittI ke sthAna para yadi puNNavittI pATa ko svIkAra kareM to cUrNA aura vRtti--ye do nAna ho sakate haiN| cUMki ye ATha nAma AcArAMganiyukti ke atirikta aura kahIM nahIM milate ata. kevala saMbhAvanA hI vyakta kI jA sakatI hai. nizcita rUpa se kucha nahIM kahA jA sktaa| dizAoM ke ina nAmoM ke bAre meM yaha saMbhAvanA vyakta kI jA sakatI hai ki ye nAma nakSatra vizeSa se saMbaMdhita rahe hoMge athavA jyotiSa kI dRSTi se inakA koI vizeSa mahattva rahA hogaa| DaoN. sAgaramalajI jaina kA abhimata hai ki sAmutthAnI Adi ATha nAma sUrya kI sUryodaya se sUryAsta taka kI vibhinna avasthAoM ke dyotaka haiN| prajJApaka dizAoM meM prArambhika solaha tiryaka ligA zakaToddhi saMsthAna vAlI haiN| UMcI aura nIcI--ye do dizAeM sIdhe aura oMdhe muMha rakhe hue zarASoM ke AkAra vAlI hotI haiN| bhAvadizA jisase yA jisameM pRthvI, nAraka Adi ke rUpa meM saMsArI prANiyoM kA vyapadeza kiyA jAtA hai. vaha bhAvadizA hai| karmoM ke vazIbhUta hokara jIva ina bhAva dizAoM meM gamana evaM Agamana karate haiN| aThAraha bhAva dizAeM isa prakAra haiM1. pRthvI 7. agrabIja 13. samUhima manuSya 2. jala 8. parvabIja 14. karmabhUmija manuSya 3. agni 9. dIndriya 15. akarmabhUmija manuSya 4. vAyu 10.trIndriya 16. antardIpaja manuSya 5. mUla bIja 11.caturindriya 17. nAraka 6. skandha bIja 12.tiryaMca paMcendriya 18. deva 1 Ani 51, 52, vibhA 2702 / 2. Ani 55-58 / 3. Ani 59 / 4.(ka) AvamaTI pa.439:dizyate ayamamuka saMsArIti yayA sA dig mAva:-pRthivItvAdilakSaNa paryAyaH sa eva dig bhaavdik| (kha) vibhAmaheTI pR. 538; yeNu pRthivyAdisthAneSu karmaparataMtrasya jIvasya gamAgamau saMpote sA bhAvadigucyate : 5. Ani 60, vibhA 2703, 2704 puDhaSi-jala-jalaNa-vAyA, mUlA khaMdhyA-poradIyA y| bi-ti-caca-padidiya, tiriy-naargaa-devsNpaayaa|, saMmacchima kammAkammabhUbhaganarA thNtrddiivaa| bhAvadisA dissara jaM saMsArI niyayameyAhi / /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirmuktipaMcaka AgamoM meM AsurI dizA kA ullekha bhI milatA hai| nArakIya dizA AsurikA dizA kahalAtI hai| bhavanapati tathA vyantara devoM se sambandhita dizA ko bhI AsurI yA AsurikA dizA kahA jAtA hai / AcArya mahAprajJa ke anusAra raudrakarmakArI manuSya asura hote haiN| ve apanI AsurI vRtti ke kAraNa usa dizA meM jAte haiM. jahAM krodha aura raudra karma ke pariNAma bhugatane kI paristhitiyAM hotI haiN| uttarAdhyayana meM hiMsaka astyabhASI, laga tathA mAMsAhAra jaise kara karma karane vAle ko AsurI dizA meM jAne vAlA batalAyA hai|' sUyagaDo ke anusAra hiMsAparAyaNa AtmaghAtI, vijana meM lUTane vAle vyakti cirakAla taka AsurI ..narakadizA meM rahate hai| 104 bRhatkalpabhASya aura Avazyaka niyukti kI hAribhadrIya TIkA meM zava ke pariSThApana ke prasaMga meM dizAoM ke bAre meM mahattvapUrNa jAnakArI milatI hai| zava ke pariSThApana ke lie dakSiNa-pazcimadizA arthAt nairRtI dizA ko zreSTha mAnA hai| usake abhAva meM dakSiNa, usake abhAva meM pazcima, usake abhAva meM AgneyI ( dakSiNa pUrva ). usake abhAva meM vAyavya ( pazcima uttara ) usake abhAva meM pUrva usake abhAva meM uttara tathA usake abhAva meM uttarapUrva dizA kA upayoga karanA caahie| kisa dizA meM mRtaka sAdhu kA zava pariSThApita karane kA kyA asara hotA hai, isakA varNana vyAkhyA sAhitya meM milatA hai / nairRta dizA meM zava kA pariSThApana karane se anna-pAna aura vastra kA pracura lAbha hotA hai aura samUce saMgha meM samAdhi hotI hai| dakSiNa dizA meM pariSThApana karane se anna-pAna kA abhAva hotA hai| pazcima dizA meM upakaraNoM kI prApti durlabha hotI hai, AgneyI dizA meM pariSThApita karane se sAdhuoM meM paraspara tU-tU, maiM-maiM hotI hai| vAyavya dizA meM sAdhuoM meM paraspara tathA gRhastha evaM anyatIrthikoM ke sAtha kalaha hotA hai / pUrvIdazA meM pariSThApana gaNa-bheda evaM cAritra bheda kA kAraNa banatA hai| uttaradizA meM karane se roga tathA pUrvauttara dizA meM pariSThApana karane se anya koI sAdhu mRtyu ko prApta hotA hai|" dizAeM aura vAstuzAstra vAstuzAstra dizAoM para AdhArita vidyA vizeSa hai, jisameM dizAoM ke AdhAra para gRha Adi kA nirmANa evaM usake prabhAva para vistAra se ciMtana kiyA gayA hai| vAstuzAstra meM ATha dizAoM kA ullekha milatA hai--1. pUrva 2. pazcina 3. uttara 4. dakSiNa 5. IzANako 6. agnikoNa 7. nairRtakoNa 8. vAyavya koNa ! vAstu vizeSajJoM ke anusAra pUrvadizA agnitattva ko iMgita karane vAlI dizA hai| pazcima dizA vAyu tattva ko iMgita karatI hai| isakA svAnI varuNa hai| isa dizA kA prabhAva asthira evaM caMcala mAnA gayA hai / uttaradizA meM jala tattva vidyamAna rahatA hai| isa dizA kA svAmI kubera hai| vAstu zAstrI ciMtana-manana ke lie uttaradizA ko uttama mAnate haiM kyoMki yaha dizA dhruva tAre kI bhAMti sthiratA kI dyotaka hai| dakSiNa dizA meM pRthvI tattva mAnA hai, jisakA svAmI yama hai| IzANa koNa ko vAstu zAstra meM Izvara tulya mahattva diyA gayA hai kyoMki yaha uttara aura pUrva do zubha dizAoM ke madhya hai / 1. sUru 1 pR. 120 / 2.37/5-10 / 3. sU. 1/2/63 / 4. AvahATI 2 pR. 93, 94 / 5 mA 5505 5506, disa avaradakkhi dakkhiNA ya avarA ya dakkhiNApunvA avaruttarA ma puDA, uttara puvvuttarA caiva / / samAhI ya bhattapANe, upakaraNe tumatumA ya kalaho / do gelanaM carimA purNa kaDDhAe a vA
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti sAhitya : eka paryavekSaNaH 105 vaizeSika darzana meM dizA ko dravya rUpa meM svIkAra kiyA hai lekina nahAvIra ne ise AkAza vizeSa ke rUpa meM svIkAra kiyA kyoMki dizAeM AkAza vizeSa kA hI eka bhAga hai| svaravijJAna evaM jyotiSa vidyA meM dizAoM kA mahatvapUrNa sthAna hai| dizAoM ke bAre meM vaijJAnikoM ne apanI zodha prastuta kI hai ki dizAoM ke bhI apane vikiraNa hote haiM, jo vyakti ke mAnasa ko bahuta aMzoM meM prabhAvita karate hai| bhaugolika evaM dizAoM kI utpatti kI dRSTi se jaina Agama-sAhitya meM jitanI sUkSmatA se ciMtana huA hai. vaisA anyatra durlabha hai| dizAoM kA varNana niyuktikAra ke bAhuzrutya ko prakaTa karane vAlA hai| karaNa jyotiS-zAstra meM karaNa kA mahattvapUrNa sthAna hai| sUtrakRtAMga aura uttaraHdhyayananiyukti meM karaNa' kA varNana milatA hai| vahAM kAlakaraNa ke aMtargata jyotiSa meM prasiddha karaNa' ke gyAraha bheda milate haiM1. baba 2. bAlava 3. kaulava 4 strIvilekana 5 garAdi 6. vaNija 7. viSTi 8. zakuni 9 catuSpAda 10 nAga 11. kiMstughna / inameM prathama sAta cala tathA zeS cAra sthira karaNa haiN| tithi ke anusAra karaNa-cakra eka tithi meM do karaNa hote haiM ataH tithi ke Adhe bhAga ko karaNa kahA jAtA hai| sarya se candramA kI prati 6 aMza kI dUrI eka karaga kA bodhaka hai kyoMki tithi 12 aza ke aMtara para hotI hai| cala karaNoM kI eka mAha meM pratyeka kI ATha bAra AvRtti hotI hai| zakuni adi zeSa cAra sthira karaNa haiM. ye mAha meM kevala eka bAra Ate haiN| inakI tithiyAM aura unake bhAga nirSicata hote haiM isalie ye dhruvakaraNa kahalAte haiN| kRSNapakSa kI caturdazI ke uttarakhaMDa meM sadA 'zakunikaraNa' hotA hai| amAvasyA ke prathama ardhabhAga meM 'catuSpAdakaraNa' aura dUsare ardhabhAga meM nAgakaraNa hotA hai| zuklapakSa kI pratipadA ke prathama ardhabhAga meM 'kistughnakaraNa' hotA hai|' zuklapakSa kI pratipadA ke uttarArdha se bava, bAlava, kaulaba Adi karaNoM kI kramaza: AvRtti hotI hai| isa prakAra hara mahIne meM lagabhaga 60 karaNa hote haiN| karaNa nikAlane kI vidhi zuklapakSa kI tithi ko do se guNA karake usameM do ghaTAkara sAta kA bhAga dene se jo zeSa bace. vaha dina kA karaNa hotA hai| rAtri meM isI vidhi se eka jor3ane para vaha rAtri kA karaNa hotA hai| jaise zuklapakSa kI caturthI kA karaNa jAnanA hai--442-8-2-6-7 zeSa o=6 / ataH chaThA karaNa vaNija hogaa| rAtri meM eka bar3hAne se isase agalA karaNa viSTi hogaa| kRSNapakSa meM 2 ko ghaTAyA nahIM jAtA. jaise- kRSNA dazamI meM do ka; guNA karane para 20 hote haiM sAta kA bhAga dene para chaha avazeSa rahate haiM ata: usa dina vaNija nAmaka daivasika karaNa hogaa| karaNa kA samApti-kAla jAnane kI vidhi tithi ke prArambhika kAla va samApti-kAla ke madhya karaNa kA samApti kAla hotA hai| tithi ke samApti kAla meM se prArambhika kAla ghaTAne para tithi kA ThaharAba ghaMTA minaTa meM A jAtA hai| isa 1. strIvilokana kA dUsarA nAma taittila bhI milatA hai| 2. uni 190. 191, sUni 11, 12. jaMbU 7/123 / 3. sUni 13, uni 192 / 4. uni 192/1. vibhA 3349 TI pR. 639 /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 niyukti paMcaka ThaharAva kA AdhA samaya tithi ke prArambhika kAla meM jor3ane yA samApti kAla meM se ghaTAne para karaNa kaH samApti kAla A jAtA hai| jina tithiyoM meM viSTikaraNa hotA hai, una tithiyoM ko bhadrA tithi kahA jAtA hai / bhadrAtithi meM zubhakArya varjita rahate haiN| viSTi ke atirikta zeSa karaNa zubha mAne jAte haiN| dhruvakaraNa zubha nahIM mAne jAte / jaMbudvIpaprajJapti meM kauna sI tithi ko kauna sA karaNa hotA hai, isakA ullekha milatA hai| usakA cArTa isa prakAra haiM kRSNapakSa tithi pUrvArddhakaraNa uttarArdhakaraNa 1. kaulava 2 gara viSTi bAlava strIvilokana vaNija 3. mito wr 4. 5. 6. 7. 8 9. 10. 11. 12. bAlava strI vilokana vaNija bava kaulava gara viSTi bAlava strIvilokana vaNija bava kaulava 13. gara 14. viSTi 15. catuSpAda bava kaulava gara viSTi bAlava 1. jaMbU 7/125 / 2. dazani 146 / strIvilokana vaNija zakuni nAga tithi 2 g wr 6. 8 9 10 11 12 13 14 15 pUrvArddhakaraNa kiMstughna bAlava strIvilokana * vaNija jana kaulava gara viSTi bAlaca zuklapakSa strIvilokana vaNija bana kaulava gara TiSTi uttarArdhakaraNa bava kaulava gara viSTi bAlava strIvilokana vaNija bana kaulava gara viSTi bAlava strIvilokana vaNija nava niyuktikAra ne yaha prasaMga jyotiSa zAstra se prasaMgavaza liyA hai| yadyapi unhoMne karaNa kI vistRta vyAkhyA nahIM kI hai lekina jitanA varNana hai, vaha jyotiSa vidyA kI dRSTi se atyaMta mahattvapUrNa hai / kAvya niryuktikAra ko kAvya - sAhitya kA bhI gaharA jJAna thaa| samakAlIna aneka kAvya graMtha unake dRSTipatha se gujare, aisA pratIta hotA hai| 'pada' kA varNana karate hue prasaMgavaza unhoMne kAvya ke aneka tattvoM para vistRta prakAza DAlA hai| nirmuktikAra ne kAvya ke aMtargata prati pada ke cAra bheda kie haiM-- 1. gadyakAvya 2. madyakAvya 3. royakAvya 4. caurNakAvya / ThANaM sUtra meM kAvya ke cAra bhedoM meM caurNa ke sthAna para kathama kAvya nAma milatA hai| kathya kAvya kathAtmaka hotA hai| mukhyataH kAvya ke do hI prakAra hote haiM-gadya aura padya / AcArya mahAprajJa ke anusAra caurNa aura geya kAvya ke svataMtra prakAra nahIM haiM ataH ye gadya ke hI avAntara bheda haiN| phira bhI svarUpa kI viziSTatA 3 ThANaM 4 / 644
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 107 niyukti sAhitya : eka paryavekSaNa ke kAraNa inheM svataMtra sthAna diyA gayA hai| geya kAvya saMgItAtmaka hotA hai ata: ise kAvya kI zreNI meM rakhanA aucitya kI dRSTi se ThIka hai| gadyakAvya vizvanAtha ke anusAra chaMdatvaMdhahIna zabdArtha goDAko madya kAma kahA jAtA hai| damAtekAlikaniryakti meM sAhityika dRSTi se gadyakAbdha kA svarUpa prakaTa kiyA gayA hai| usake anusAra jo sUtra Adi ke vibhAga se kramazaH prathita, madhura, hetumukta, pAdavihIna..--caraNa Adi se rahita, birAmasaMyukta, aMta meM aparimita arthAt bRhad AkAra vAlA tathA jisakA pATha mRdu ho, vaha gadyakAvya kahalAtA hai|' padyakAvya chaMda kI dRSTi se padyakAvya ke tIna bheda atyaMta mahattvapUrNa haiM -sama, ardhasama aura viSama / ' anuyogadvArasUtra meM padya ke sthAna para vRtta zabda kA prayoga milatA hai| jisake cAroM varaNa samAna akSara, virAna aura mAtrA vAle hoM, vaha samapadya kahalAtA hai| TIkAkAra ne matAntara prastuta karate hue kahA hai ki jahAM cAroM pAdoM meM samAna akSara hoM, vaha samapadya kahalAtA hai| jisake prathama aura tRtIya tathA dvitIya aura caturtha caraNa meM samAna akSara, virAma aura mAtrA ho, baha ardhasabhapadya kahalAtA hai|' viSama padya kA artha hai--sabhI pAdoM meM akSara, mAtrA aura virAma viSama-asamAna hoN| geyakAvya jo gAyA jAtA hai, use gema kahate haiN| Adhunika kAvyazAstriyoM ne geyakAvya kI aneka paribhASAeM tathA aneka bheda kie haiN| saMgIta ratnakara meM dazAMza lakSaNoM se lakSita svara sanniveza. pada, tAla evaM mArga ina cAra aMgoM se yukta gAna ko gIta kahA hai| niyuktikAra ne geya kAvya ke pAMca bheda kie hai" 1. taMtrIsama-vAdyoM ke tAroM para aMguli-saMcAra ke sAtha gAyA jAne vAlA giit| 2. varNasama--jahAM dIrgha akSara Ane para gIta kA svara dIrgha, hrasva akSara Ane para hasva, pluta akSara Ane para pluta tathA sAnunAsika akSara Ane para gIta kA svara sAnunAsika ho, vaha varNasama kahalAtA hai| 3 tAlasama-tAla-vAdana ke anurUpa svara meM gAyA jAne vAlA gIta / 4. grahasama-vINA Adi dvArA gRhIta svaroM ke anusAra gAyA jAne vAla. giit| 5. layasama--vAdyoM ko Ahata karane para jo laya utpanna hotI hai, usake anusAra gAyA jAne vAlA gIta / 1. sAhityadarpaNa 6/330 / / 7. dazaacU pR.40 jassa pahana tatiyA bitiya cautthA ya pAdA 2. dazani 147 / samakkhara-virAma-mattA taM addhasamaM / 3. dazani 148 / 8 daraacU pra. 40; jassa casAri vi paad| visamA taM vismN| 4. kanudaH 307/10 / 9. saMgIta-patalAkAra, TIkA pR. 33 / 5. daNaacU pR.40; tatva causu vi pAdesu samakkhara- 10. dazani 149 / virAmamattaM samA 11. za-jalAkA se tatrI ka. sparza kiyA jAtA hai aura nakhoM 6 dazahATI pa.88: anye tu vyAcakSate samaM yatra se tAra ko dabAyA jAtA hai, taba jo eka bhinna prakAra kA desu smaanykssraagi| svara uThatA hai, use 'laya' kahate haiN|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 ThANaM' aura anuyogadvAra meM reyakAvya ke sAta prakAra milate haiM ThANa anuyogadvAra akSarasama padasama tAlasama lakhya grahasama taMtrIsama tAlasamma pAdasama laga grahasama niHzvasitocchvasitasama niHzvasitocchvasitasana saMcArasama saMcArasama anuyogadvAra meM taMtrIsama ke sthAna para akSarasama tathA pAdasama ke sthAna para padasama kA ullekha hai| svara ke anukUla nirmita gemapada ke anusAra gAyA jAne vAlA gIta pAdasama sAMsa lene aura chor3ane ke krama kA atikramaNa na karate hue gAyA jAne vAlA gIta niHzvasitocchvasitasama tathA sitAra Adi ke sAtha gAyA jAne vAlA gIta saMcAratama kahalAtA hai| caurNakAvya . jo gadya aura padya mizrita hotA hai, vaha caurNakAvya kahalAtA hai| dizvanAtha ne caurNa ko gadyakAvya kA bheda mAnA hai|' AcArAMga kA prathana zrutalkaMdha caurNakAvya meM nibaddha hai| gadyakAvya kI lagabhaga vizeSatAeM isameM ghaTita hotI haiN| caurNakAvya kI nimna vizeSatAeM haiM" * jo arthabahula ho arthAt jisameM eka-eka pada ke aneka artha hoM / jo artha vAlA ho, jo aneka nayavAdoM kI gaMbhIratA se mahAn * jo hetumukta ho / mahAn 0 * jo ca, vA, ha Adi nipAtoM se ho niyukti paMcaka I yukta I * jo pra, parA se Adi upasargoM se yukta ho / jo bahupAda arthAt jisake caraNoM kA koI nizcita parimANa na ho / jo avyavacchinna -- virAnarahita ho / * B jo gama zuddha ho arthAt jisameM sadRza akSara vAle vAkya hoN| & jo naya zuddha ho arthAt jisakA artha naigama Adi vibhinna dRSTikoNoM se pratipAdita ho / yAtAyAtapatha 5/8/13 / 2 anDA 307/8 3 nAhityadarpaNa 6/330 / prAcInakAla meM Aja kI bhAMti yAtAyAta suvidhAeM upalabdha nahIM thIM lekina phira bhI niyuktikAra ne mArga zabda kI vyAkhyA meM dravya mArga ke aMtargata tatkAlIna yAtAyAta ke aneka mArgoM kA spaSTa saMketa kiyA hai|" ye mArga usa samaya kI bhaugAlika evaM sAMskRtika sthiti ko spaSTa karane vAle haiN| 1. phalakaM mArga - jahAM kIcar3a adhika hotA yA gar3hoM ko pAra karanA hotA, vahAM use pAra karane ke lie lakar3I ke phalaka bichA die jAte, use phalaka mArga kahA jAtA thA / ' 4. zani 150 / 5. sUni 108 / 6. sUc. 1 / 123 /
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti sAhitya : eka sayavekSaNa 109 2. latAmArga - cUrNikAra ke anusAra nadiroM meM hone vAlI latAoM kA Alambana lekara pAra karane kA naarg| jaise--yArudatta latA ke sahAre nadI ke eka kinAre se dUsare kinAre pahuMcA thaa| jaMgaloM meM pathika bhI latAoM ko pakar3akara idhara se udhara cale jAte the| 3. AMdolanamArga - yaha saMbhavata: jhUlane vAlA mArga rahA hogaa| vizeSata: yaha mArga durga Adi para banAyA jAtA thA, jahAM khAI Adi kI gaharAI jhUlakara pAra kI jAtI athavA jhUle ke sahAre eka mahADa se dUsare pahAr3a para jAne vAlA mArga / kabhI-kabhI vyakti vRkSoM kI zAkhAoM ko pakar3akara jhUlate aura dUsarI ora pahuMca jAte / vartamAna meM bhI nadiyoM ko pAra karane ke lie kahIM-kahIM aise mArga milate haiM,jaise haridvAra meM lkssmnn-jhuulaa| 4. betramArga - nadiyoM ko pAra karane meM sahAyaka bhArga / jahAM nadiyoM meM vetra-latAeM sadhana hotI, vahAM padhika una latAoM ke sahAre eka kinAre se dUsare kinAre taka pahuMca jAtA thaa|' 5. rajjumArga - moTe rassoM ke sahAre eka sthAna se dUsare sthAna para pahuMcane kA maarg| yaha parvata jaise ati durgama sthAnoM ko pAra karane ke kAma AtA thaa| Aja bhI pahAr3I sthAnoM para aise mArga dekhe jAte haiN| cUrNikAra ke anusAra gaMgA Adi nadiyoM ko pAra karane meM rajju mArga kA sahArA liyA jAtA thaa| pathika eka kinAre para rajju ko vRkSa se bAMdha dete aura usa lambe rajju ke sahAre tairate hue dUsare kinAre pahuMca jaate| 6. davanamArga - davana kA artha hai-yAna-vAhana / sabhI prakAra ke vAhanoM ke yAtAyAta meM yaha mArga kAma AtA thaa| isa patha para hAthI, ghor3e, ratha. baila Adi sahajatayA Ate-jAte the| ye nArga mukhya rUpa se zaharoM ko jor3ane vAlI sar3akoM kA kArya karate the| 7. bilamArga -- guphA ke AkAra vAle mArga, jinako mUSika patha bhI kahA jAtA thaa| yaha mArga sAmanyatayA parvatoM para hotA thaa| parvatIya caTTAnoM ko kATakara cUhoM ke bila jaisI choTI-choTI suraMgeM banAyI jAtI thiiN|" aMdhakArayukta hone ke kAraNa inameM dIpaka lekara praveza karanA par3atA thaa|' 8. pAzamArga - cUrNikAra ke anusAra yaha vaha mArga hai, jisameM vyakti apanI kamara ko rajju se bAMdhakara rajju ke sahAre Age bar3hatA thaa| sone Adi kI khadAna meM isI ke sahAre nIce gahana adhaMkAra meM utarA jAtA thA aura rajju ke sahAre hI bAhara AyA jAtA thaa| TIkAkAra ke anusAra jisa mArga meM pakSiyoM ko phaMsAne ke lie pApA DAla die jAte, vaha pAzamArga kahalAtA thaa|" 9. kIlakamArga --baha mArga, jahAM sthAna-sthAna para kIle gAr3e jAte the| pathika una kIla yA khaMbhoM kI 2 TUTI 8 136 6. tU51] 194: rajjuhi gagaM uttarati / 7 rATI 5.131. dilamAgoM yatra ta yAkAre vilena gamyate / 8 rA 13. 194, bilaMdhIvahiM virAti 5. sU . 194 / 13 gUTI 7 131: pAzamArga pAra kUTa bAgurannana mAga ityarthaH / 5 sUTI 13
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 niyuktipaMcaka pahacAna se apane mArga para Age bar3hatA jAtA thaa| digbhrama na ho isa dRSTi se ye mArga vizeSa rUpa se marapradeza meM banAe jAte the. jahAM bAlU ke TIloM kI adhikatA hotI thii| 10. ajamArga- itanA saMkarA patha, jisameM kevala aja (bakarI) yA bachaDe ke calane jitanI pagaDaMDI mAtra hotI thii| yaha mArga vizeSata: pahAr3oM para hotA thA, jahAM bakaroM yA bheDoM para yAtAyAta kiyA jAtA thaa| ise meMDhapatha bhI kahA jAtA thaa| ina mArgoM para do vyakti eka sAtha nahIM cala sakate the| TIkAkAra ke anusAra cArudatta isI mArga se svarNabhUmi pahu~nA cUrNiyA ne ise lohe rahe jaTila patha mAnA hai. yaha padha svarNabhUmi meM thaa| 11. pakSipatha- bhAruNDa Adi vizAlakAya pakSiyoM ke sahAre hone vAlA AkAzamArgIya yaataayaat| yaha mArga sarvasulabha nahIM thaa| aisA saMbhava lagatA hai ki mAMtrika yA tAMtrika loga ina vizAlakAya pakSiyoM kA upayoga vAhana ke rUpa meM karate the| Aja bhI zaturmurga kA vAhana ke rUpa meM upayoga kiyA jAtA hai| pANinI kA haMsapatha, mahAniddesa kA zakunapatha aura kAlidAsa kA khagapatha aura surapaya isI pakSipatha ke vAcaka haiN| 12, chatramArga- aisA mArga, jahAM chatra ke binA AnA-jAnA nirApada nahIM hotA thaa| saMbhava hai yh| jaMgala kA mArga ho, jahAM hiMsra pazuoM kA bhaya rahatA ho| pazu chatte ke Dara se idhara-udhara bhAga jAte athavA dhUpa se rakSA ke lie inakA upayoga kiyA jAtA thaa| 13. jalamArga jahAja, naukA Adi se yAtAyAta karane kA mArga / ise vAripatha bhI kahA jAtA thaa| 14. AkAzamArga- cAraNalabdhi sampanna muniyoM, vidyAdharoM tathA maMtravidoM ke Ane-jAne kA mArga / ise divapaya' bhI kahA jAtA thaa| prAcInakAla meM ratha ke lie viziSTa mArga banAe jAte the, jo caur3e aura samatala hote the| zakaTa saMkare mArga para bhI cala sakate the| utpatha para tIvra gati se zakaTa calAne para ve bhAna ho jAte the| jala ko pAra karane hetu bhastrA kA prayoga kiyA jAtA thaa| camar3e ko sIkara usameM havA bhara dI jAtI thI, jo inalapa ke cakroM ke samAna pAnI para tairatI thii| bhastrAse rAstA taya karane vAle ko bhAstrika kahate the| dhArmika saMskRti Agama-sAhitya ko par3hane se tatkAlIna deza, kAla aura saMskRti kA jJAna ho jAtA hai kyoMki ve vistRta zailI meM likhe gae haiN| niyuktikAra kA mUla lakSya sUtra meM Ae pAribhASika zabdoM kI vyAkhyA karanA thA ata: unhoMne salakSya isa viSaya meM koI ruci nahIM lI kintu prasaMgavaza dharma, samAja, rAjanIti, 1 sUTI pu. 135: kInakamArga yatra Anukoko marakA deviSaye kIlakAbhijJAnena gnyte| 2 sUTI pR 136 5. hI 5. 131 jalamArga patra navadinA sbhyte| 6 sUca15 194; AgAsamaggo cAraNa-vijJAharANaM / 7. zascU 5 52 / 8 mahAbhASya 4/4/16 / 4 sUTI pR. 131: chatramArgo yatra chantramantareNa gaMtuM na zakyate /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti sAhitya : eka paryavekSaNa saMskRti, itihAsa aura vijJAna Adi kA varNana kiyA hai| yahAM hama niyukti evaM unake vyAkhyA- sAhitya ke AdhAra para ina viSayoM kI saMkSipta jAnakArI prastuta kara rahe haiN| niyuktikAra ke samaya dharma kA sarvopari mahattva thaa| use utkRSTa maMgala ke rUpa meM svIkAra kiyA jAtA thaa| dharma ke nAma para logoM ko bhramita bhI kiyA jAtA thaa| parivrAjaka loga dhArmika siddhAMtoM ke nAma para logoM ko ThagA karate the| aMdhavizvAsa ke AdhAra para devI-devatAoM kI aMdhapUjA kI jAtI thii| paristhitivaza malotsarga para DAle gae phUloM ko dekhakara hiMguziva kI utpatti isakA pratyakSa nidarzana hai| kArya vizeSa kI pUrti hetu loga manuSyoM kI bali bhI dete the| kucha saMnyAsI yA bhikSu sapta vyasanoM se AkrAnta hote the| brAhmaNa yadi kisI bhI ko roSapUrtaka yA nirataH mAra detA to use prANadaMDa taka kA prAyazcitta diyA jAtA thaa| sAdhu-sAdhviyoM ko tattva viSayaka zaMkA hone para zrAvaka tathA rAjA Adi unako pratibodha evaM preraNA dete the| yadi vAcanA adhUrI raha jAtI to AgADha yoga meM pratipanna ziSyoM kA adhyApana pUrA karAne hetu kabhI-kabhI divaMgata hokara bhI AcArya puna: divya prabhAva se usa zarIra meM pradeza kara vAphnA pUrNa karate the| zakti prApta karane athavA zaMkA-samAdhAna hetu saMgha AcArya sahita devatA kA kAyotsarga karatA thA, jaise--AcArya durbalikA puSyamitra ne goSThAmAhila dvaar| zaMkA upasthita kie jAne para kAyotsarga kA prayoga kara devatA kA AhvAna kiyaa| sAdhu-saMnyAsI evaM parivrAjaka dhArmika vAda-vivAdoM meM vRzcika, sarpa Adi vidyAoM tathA mAyUrI, nAkulI Adi pratipakSa vidyAoM kA prayoga karate the| sAdhu loga kabhI-kabhI aisI vidyAoM kA prayoga bhI kara lete the, jisase dUsaroM kA aniSTa ho jAtA thaa| cora unnAminI-avanAminI vidyA meM pravINa hote the| cora Adi bhI upadeza dene para saralatA se pratibuddha hokara prajita ho jAte the, jaise- kapila muni ke dvArA pratibodha dene para balabhadra Adi pAMca sau cora pratibuddha ho ge| choTe se nimitta ko pAkara rAjA loga pratibuddha ho jAte the, jaise- vRddha baila ko dekhakara karakaMDu, iMdraketu kI durdazA dekhakara durmukha, kaMkaNa kI AvAja sunakara nami rAjarSi tathA AmravRkSa kI zrIhInatA ko dekhakara gAMdhAra rAjA namgati pratibuddha ho ge|2 anazana se pUrva bAraha varSa kI saMlekhanA kA bahuta suMdara kama AcArAMganiyukti meM pratipAdita hai| prasaMgavaza niyuktikAra ne daidika kiyAkANDI nAnyatAoM kA bhI hetu-purassara khaMDana kiyA hai| agni meM ghI kI AhUti DAlane se sUryadevatA prasanna hokara varSA karate haiN| isa mAnyatA kA khaMDana karate hue niyuktikAra kahate haiM ki homa karane se varSA hotI hai to phira durbhikSa kyoM hotA hai? yadi yaha kahA jAe ki duriSTa (burA nakSatra) yA avidhipUrvaka homa karane se durbhikSa hotA hai to phira jahAM duriSTa yA avidhi se homa kiyA jAe vahIM durbhikSa honA cAhie, saba jagaha durbhikSa kyoM hotA hai? varSA kA kAraNa 1. dazani 88, 84. dekheM kathA saM. 22 pR. 483 / 2. dazani 63 / 3. dazani 79 4. dazani 79 / 5. dani 105 / 6. uni 172/2-5 / 7. uni 172/4 / 8. AcU ca 61: pasatthadevabale dubaliyapUsamittappamuhega saMgheNa devayAe balanimittaM kA ussammo ko| 9. uni 172/8.9 / 10. uni 119 / 11 uni 251 12. uni 258 / 13. Ani 288-94 /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka iMdra hai to kyA nirghAta, digdAha Adi se iMdra ke kArya meM vighna nahIM hotA? ina hetuoM se yaha mAnanA cAhie ki svAbhAvika rUpa se Rtu ke anusAra varSA hotI hai|' dArzanika evaM saiddhAntika tathya mAdhukarI bhikSA ke prasaMga meM IzvarakartRtva ke bAre meM pUrvapakSa ke sAtha usakA hetu-purassara uttarapakSa prastuta kiyA gayA hai| brahmA ne hara prANI ko AjIvikA dI hai isIlie vRkSa bhI bhramaroM ke lie phalate-phUlate haiN| vaidikoM ke isa maMtavya kA niyuktikAra ne saiddhAntika dRSTi se to khaMDana kiyA hI sAtha hI vyAvahArika tarka dete hue kahA ki aneka aise vanakhaMDa haiM,jahAM na to bhramara jAte haiM aura na vahAM nivAsa karate haiM phira bhI vanakhaMDa meM vRkSa phalate-phUlate haiM aMta: phalanA aura phUlanA vRkSoM kA svabhAva hai| dazavakAlika ke prathama adhyayana kI nirmukti meM daza avayavoM kI carcA tathA udAharaNa evaM hetu ke bheda-prabhedoM kA varNana nyAya-darzana kI dRSTi se atyaMta mahattvapUrNa hai| nyAya evaM darzana ke kSetra meM tarka, hetu aura udAharaNoM kA praveza niyuktikAla meM huA saMbhava lagatA hai| paMDita dalasukhabhAI mAlavaNiyA ne 'Agama yuga kA jaina darzana ' pustaka meM vistAra se inakA varNana kiyA hai| cauthe adhyayana kI niyukti meM 14 dvAroM ke dvArA jIva kI vyAkhyA kI gayI hai, jisameM AtmA kA astitva, punarjanma, AtmA kI pariNamanazIlatA, AtmA kA dehavyApitva evaM AtmakartRtva Adi aneka siddhAMtoM kI carcA huI hai| dazavaikAlikaniyukti meM saiddhAntika dRSTi se jIva ke 20 lakSaNoM kI carcA kI gayI hai| vahAM saiddhAntika dRSTi se jIva ke tIna bheda kie gae haiM.-1. ophjIva 2. bhakjIva 3. tadbhavajIva / AyuSya karma ke hone para jIva jItA hai, AyuSya karma ke kSINa hone para mRta yA siddha ho jAtA hai, vaha oghajIva hai| jisa AyuSya ke AdhAra para jIva kisI bhava meM sthita rahatA hai athavA usa bhava se saMkramaNa karatA hai, vaha bhavAyu hai| tabhava Ayu jIva do prakAra ke hote haiM--tiryaJcatadbhava Ayu aura manuSyatadbhava Ayu kyoMki tiryaJca aura manuSya hI marakara punaH tirthabca aura manuSya meM utpanna ho sakate haiN| saMkucita aura vikasita honA jIva kA mUla guNa hai| vaha apane asaMkhyeya pradezAtmaka guNa ke kAraNa samudghAta ke samaya sampUrNa loka meM vyApta ho jAtA hai| sUtrakRtAMga kI 'AhArapariNNA' adhyayana kI niyukti meM AhAra saMbaMdhI saiddhAntika evaM tAttvika varNana huA hai| jIva janma ke samaya pahale taijasa aura kArmaNa zarIra le AdvAra grahaNa karatA hai| bAda meM jaba taka zarIra paryApti pUrNa nahIM hotI taba taka audArikamizra aura vaikriyamizra se AhAra grahaNa karatA hai|' AhAra kI dRSTi se ekendriya jIva, devatA aura nArakI jIvoM ke prakSepa--kavala AhAra nahIM hotaa|' kevalI samudghAta ke samaya jIva maMthAna ke prArambha aura upasaMhAra meM (tIsare aura pAMcaveM samaya meM) tathA loka ko pUrita karate hue cauthe samaya meM amAhAraka rahate haiN| isa prakAra samudghAta kI apekSA kevalI 1 dazani 25/1-3; padyapi yaha prasaMga bAda me jor3A gayA hai para vartamAna * ye niyukti-gAthA ke rUpa meM prasiddha hai| 2. dazani 97 / 3. dazani 193. 194 / 4. dapani 199.200 / 5 dazani 195-97 / 6 Ani 181 / 7. sUni 178 / 8. sUni 174 /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti sAhitya : eka pavikSaNa tIsare, cauthe aura pAMcaveM samaya meM annAiraka rahate haiN| caudahatAM guNasthAna bhI anAhAraka hotA hai| isa atirikta aMtarAla gati meM vigraha gati karane vAlA jIva eka yA do samaya anAhAraka rahatA hai|' dazavakAlikaniyukti meM varNita bhASaH evaM usake bhedoM kA varNana tathA sUtrakRtAMga niyukti / paramAdhArmika devoM ke kAryoM kA varNana saiddhAntika dRSTi se atyaMta mahattvapUrNa hai| dazAzrutaskaMdhaniyukti / upAsaka aura zrAvaka kA aMtara tArika dRSTi se nae tathyoM ke prakaTa karane vAlA hai|' sAmAjika, Arthika evaM rAjanaitika sthitiyAM . sahitya samAja kA darpaNa hotA hai| kisI bhI sAhitya ke Aloka meM tatkAlIna sabhyatA evaM saMskRti kA jJAna kiyA jA sakatA hai| niyuktikAra ne kathAoM ke mAdhyama se prasaMgavaza sabhyatA, saMskRti / sAmAjika paramparAoM ke aneka tathyoM kI ora harita kiyA hai| sAmAjika dRSTi se cAra vargoM kI utpatti kA iziza atyaMta marNa hai: nimitakAlI pakAzA meM dAsaprathA kA pUrNarUpeNa bahiSkAra nahIM huA thaa| vyaktiyoM kA kraya-vikraya valala. thaa| baliprathA pracalita thii| paripUrNa kalaza ko laukika maMgala ke rUpa meM mAnA jAtA thaa| kanyAeM svayaMvara bhI karatI thIM, jaise--mathurA ke rAjA jitazatru kI putrI niti ne svayaM dUsare sthAna para jAkara svayaMvara kiyaa| bahuparanI prathA samRddhi evaM gaurava kA pratIka mAnI jAtI thii| rAjA loga aneka rAniya rakhate the| gAMdharva vivAha bhI pracalita the| garbhadhAraNa, garbhapAta evaM garbha ke poSaNa kI vidhiyAM pracalita thiiN| sAdhu una vidhiyoM ko gRhastha ko nahIM batA sakatA thaa| garbhavatI patnI ko chor3akara ghara kA pramukha vyakti dIkSita ho jAtA thaa| pitA apanI putrI ke sAtha akaraNIya kArya kara letA thA aura usa kArya meM kabhI-kabhI patnI apane pati kA sahayoga bhI kara detI thii| dakSiNApatha meM mAmA kI beTI ganya mAnI jAtI thI arthAt usake sAtha vaivAhika saMbaMdha sthApita kiyA jA sakatA thA para golla deza meM yaha saMbaMdha niSiddha thaa| dhana ke lie! beTI apanI mAM kI hatyA taka kara detI thii|" ujavidyA prakarSa para thii| coroM dvArA curAI huI vastu kI punaH prApti azubha mAnI jAtI thii|16 ikSudaMDa ke, zubha zakuna mAnA jAtA thaa|" zilpI loga aneka kalAtmaka cIjeM banAte the| citrakalA kI dRSTi se miTTI ke manohArI pAlana banAe jAte the| vastra bunate samaya bunAI meM julAhA, hAthI, ghoDe Adi ke citra banA detA thA, jise vAtavya kahA jAtA thaa| vastu-vinimaya ke sAtha-sAtha rupayoM dvArA bhI lena-dena calatA thaa| bhAratIya vyApArI videzoM meM vyApArArtha jAte the| sArthavAha putra acala vAhanoM ko bharakara pArasakula (IrAna) 1. sUni 176.977 / 2. dani 37-40 / 3. Ani 19 AcU. e. 5 / 4 dani 107, 108, uni 247 / 5. dazani 79 / 6. dazani 41. 7. uzAMTI pa. 148-501 8 usaTI pa.142: rAigo aNegAo mahAdevIo,egegaH vArae rapaNIe rAiNa vAsabhavaNe Agacchai / 9. usuTI pa. 190; te gadhandhavivAheNa vivaahiyaa| 10. Ani 254 / 11. dazacU pR. 4 / 12. uni 135-37 / 13. dazaacU pR. 10 / 14. dazani 51 / 15. dAni 85 / 16. dani 16. dacU pa. 12 / 17. usuTI pa 23 / 18 dazani 143 dI. 5.85 / ' 19. dazani 143 TI pa.87i 20 uzAMTI pa 209 /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 niyuktipaMcaka gyaa|" campA nagarI kA baNika putra pAlita naukAoM meM mAla bharakara pihuNDa nagara phuNcaa| videzI loga bhArata meM ratna kharIdane Ate the| eka bAra eka vyApArI ke putroM ne videzI vyApAriyoM ko sAre ratna beya die / anya dezoM se Ae mAla kI kar3I jAMca kI jAtI thii| kapar3oM ke lie pakkA raMga jalauka ke mAdhyama se taiyAra kiyA jAtA thaa| jalauka ko jIvita vyakti ke zarIra para chor3a diyA jaataa| vaha usakA rakta cUsakara lo raMga banAtI. baha kapar3e Adi raMgane ke kAma AtA thaa| sugaMdhita dravyoM kA cUrNa banAkara usakA prayoga vazIkaraNa evaM dUsaroM ko mohita karane ke lie kiyA jAtA thaa| mukunda nAmaka vAdya gaMbhIra svara ke kAraNa vAdyoM meM apanA viziSTa sthAna rakhatA thaa| solaha sera drAkSA, cAra sera dhAtakI ke puSpa aura DhAI sera ikSu--inako milAkara madya banAyA jAtA thaa| zikSA ke lie vidyArthI anya sthAnoM para bhI jAte the| unake bhojana-pAnI evaM AvAsa kI vyavasthA dhanIM seTha kara dete the, jaise--kora brAhAma kI vyastha seTha zAlibhadra ne kI thii| zikSA pUrNa kara lauTe vidyArthI kA rAjA sArvajanika sammAna karatA thaa| nagara ko patAkAoM se sajAkara use hAthI para biThAkara sasammAna ghara pahuMcAyA jAtA tathA aneka prakAra ke upahAra bhI die jAte the| somadeva brAhmaNa ke putra rakSita kA aisA hI rAjakIya sammAna kiyA gayA / uttarAdhyayananiyukti meM RSabhapura, rAjagRha aura pATaliputra nagara kI utpatti kA saMketa milatA hai| isI prakArAdizapura nagara ke uttpatti ke kathAnaka kA saMketa bhI niyuktikAra ne diyA hai| rAjataMtra hone se rAjabhaya ke kAraNa muni kI ApAra-paramparA meM rAjA kI AjJA ko ApavAdika kAraNa meM rakhA jAtA thaa| rAjA yadi kisI vyakti kI saralatA se prasanna hotA to karor3oM rupaye dene ke lie taiyAra ho jaataa|" rAjakumAra yadi durvyasanoM meM phaMsa jAtA to sarvaguNasampanna hote hue bhI rAjA use dezanikAlA de detaa| ujjainI kA rAjaputra mUladeva kalA-marmajJa hote hue bhI jue ke vyasana se AkrAnta thA ata: rAjA ne use dezanikAlA de diyaa| rAjA loga vezyAoM ko aMta:pura meM rakha lete the| mathurA ke rAjA ne kAlaH nAmaka vezyA ko apane aMta pura meM rakhA, jisase kAlavaizika nAmaka putra utpanna huaa| guptacara niraparAdha muniyoM ko bhI cora samajha kara unheM daMDita kara dete the| usa samaya rAjya kI ora se aThAraha prakAra ke kara pracalita the| niyuktikAra ne yuddha ke lie kevala yAna, kavaca, praharaNa aura yuddha-kauzala ko hI Avazyaka nahIM mAnA, isake atirikta nIti, dakSatA, pravRtti aura zarIra kA 1. utsuTI ma. 64 / 2. uni 26 / 3. zAMTI 5.147 / 4 usuTI 5.65 / 5 dana 108 cU. pa. 151 ! 6. uni 147, 148 / 7 uni 152. uzaTI ga. 143 / 8. uni 151 / 9 uni 246, usuTI pa. 124 / 10. ujhuTI 5.23 11. uni 101 / 12. uni 96 / 13. dani 73 / 14. uni 250 / 15. usuTI pa. 59 // 16. usuTI pa. 120 / 17 uni 108. 117 / 18 uzAMTI pa. 605 /
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti sAhitya : eka paryavekSaNa 115 Arogya--ina aMgoM ko bhI Avazyaka mAnA hai| cUrNikAra ne ina aMgoM ke mahattva aura unake paraspara saMbaMdha para suMdara prakAza DAlA hai| vyUha-racanA ke dvArA yuddha kiyA jAtA thaa| rAjA caMDapradyota aura dvirmukha ke bIca yuddha meM caMDagradyota ne gaNDa-vyUha evaM dvimukha ne sAgara-vyUha kI racanA kI thii| Aja vaijJAnika yaha mAnate haiM ki zastra kA nirmANa sarvaprathama manuSya ke mastiSka meM hotA hai| niyuktikAra ne dravya zastroM kI carcA karate hue duSprayukta aMta karA jaga - aura hANI ke asaMyama ko mUla bhAvazastra ke rUpa meM mAnA hai| bhAvazastra sakriya hai to dravyazastroM kA nirmANa hotA rahatA hai| sUtrakRtAMganiyukti meM tIna prakAra ke zastroM kI carcA hai--1. vidyAkRta, 2. maMtrakRta, 3. divya / ye tInoM pAMca prakAra ke hote haiM--1. pArthiva 2. vAruNa 3. Agneya 4. vAyavya 5. mizra arthAt do yA tIna kA mizraNa, jaise--pArthiva aura varuNa se niSpanna zastra / cUrNikAra ke anusAra jo sAdhe jAte haiM athavA jinakA abhyAsa kiyA jAtA hai. ve vidyAkRta maMtra haiM tathA jinako sAdhane athavA abhyAsa karane kI apekSA ma ho, ve maMtrakRta zastra kahalAte haiN| sthadira jinadAsa ne bhI apanI cUrNi meM aneka prakAra ke zastroM kI carcA kI hai-- eka dhAra vAle-parazu aadi| 2 do dhAra vAle--bANa aadi| 3. tIna dhAra vAle- talavAra aadi| 4. cAra dhAra vAle-catuSkarNa aadi| 5. pAMca dhAra vAle--ajAnuphala Adi / itihAsa niyukti-sAhitya meM aitihAsika evaM prAgaitihAsika donoM prakAra ke tathyoM kA saMkalana milatA hai* bhagavAn RSabha se pUrva manuSya jAti eka thI, usameM jAtikRta bheda nahIM thaa| * hajAra varSa taka ugra tapa karane vAle RSabha kA kula saMkalita pramAda-kAla eka ahorAtra tathA bAraha varSa se adhika ugra tapa karane vAle mahAvIra kA pragAda-kAla antarmuhUrta kA thaa| * sUtrakRtAMga kA dUsarA adhyayana RSabha ne aSTApada parvata para aTThAnaveM putroM ko saMbodhita kara pratipAdita kiyA, jise sunakara ve saba prabajita ho ge| * puSkara tIrtha kI utpatti rAjA pradyota aura udrAyaNa kI kathA se jJAta hotI hai| vAsavadattA ne vazIkaraNa cUrNa kA prayoga karake udayana ko AkRSTa kiyA thaa|9 . vijJAna vartamAna meM vijJAna prakarSa para hai para nirmukti evaM cUrNi-sAhitya meM bhI kucha vaijJAnika tathya milate haiN| Aja vijJAna ne Space (kSetra) aura Time (samaya) ke bAre meM kAphI cintana kiyA hai / AiMsTIna ne isa dizA meM aneka mahattvapUrNa tathya prastuta kie haiM lekina jaina darzana ne jisa sUkSmatA se inake bAre meM cintana kiyA hai, vahAM taka vijJAna kI pahuMca nahIM ho sakI hai| niyuktikAra ke anusAra kAla se bhI 1. uni 155 / 8. Ani 19, vistRta varNana hetu dekheM isI graMtha meM varNa 2. ucU pR 93| vyavasthA evaM vantara jAtiyAM pR 69-72 / 3. usuTI pa 136, raio garuDabbUha pajjoega, sAgaraho domuhenn| 5. uni 518, 519 / 4. Ani 36 / 10. sUni 41 / 5. sUni 98 sUcU 1 pR. 165 / 11. uni 16 / 6. sUcU 1 pR. 165: vijjA salAhagA, maMto asAho / 12. uni 148 / 7. dazajicU pR. 224 /
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti paMcaka 116 adhika sUkSma hotA hai kSetra kyoMki aMgula zreNimAtra kSetra ke pradezoM ke apahAra meM asaMkhyeya utsarpiNiyAM aura avasarpiNiyAM bIta jAtI haiN| "usa samaya aiseM drathaH kA rukha jayA thA. jisase dIe kI bAtI binA tela ke hI kevala pAnI se jalatI thI / kAzmIra Adi dezoM meM kAjI ke pAnI se dIyA jalAyA jAtA thaa| cakravartI kAM garbhagRha uSNakAla meM uSNa tathA zItakAla meM zITa rahatA thaa|' nAlikA Adi ke dvArA samaya kA sahI jJAna kara liyA jAtA thaa| jamadagnijaTA, tamAlapatra Adi gaMdha dravyoM ko mallikA-- camelI puSpa se vAsita kara diyA jAtA to vaha gaMdhadravya karoDa mUlya vAlA ho jAtA thaa| sUtrakRtAMganiyukti meM padma kA varNana Azcarya paidA karane vAlA hai| vijJAna ke dvArA yaha khoja kA viSaya hai ki aisA kamala kahAM hotA hai aura use kaise pAyA jA sakatA hai? niyuktikAra ne sone ke ATha guNoM kA saMketa kiyA hai1. viSaghAtI - viSa kA nAza karane vAlA 1 -- 2 rasAyaNa - yauvana banAe rakhane meM tanartha / 3. maMgalArtha -- mAMgalika kAryoM meM prayukta / 4 pravinIta --- yatheSTa AbhUSaNoM meM parivartita hone vAlA / 5 pradakSiNAvarta - tapane para dIpta hone vAlA 6. guru-- sAra vaalaa| 7. adA agni meM nahIM jalane vAlA / 8 akudhanIya- kabhI kharAba na hone vAlA / " niyuktikAra ne sone kI kaNa, cheda, tApa, tAr3anA Adi cAra kasauTiyoM kA bhI ullekha kiyA hai|' sone ko camakAne ke lie saurASTrika miTTI kA prayoga kiyA jAtA thaa|' kRtrima sonA taiyAra kiyA jAtA thaa| vaha zuddha sone jaisA lagatA para kasauTiyoM para kharA nahIM utaratA thaa|" svAsthya vijJAna evaM Ayurveda niyuktikAra Ayurveda ke bhI vijJAtA the| prasaMgavaza unhoMne tatkAlIna Ayurveda evaM cikitsA ke aneka mahattvapUrNa tathyoM kA saMketa diyA hai| rogI ke phor3e ko kATakara usakI silAI kI jAtI thii| galayaMtra ke dvArA apathya ke prati kutsA paidA kI jAtI thI, jisase ajIrNa-doSa kI nivRtti ho jAtI thI / " jeTha aura ASADhamAsa kI vAyu kA zarIra meM nirodha hone se vyakti calane-phirane meM asamartha ho jAtA thaa| Aja kI bhASA meM ise lU laganA kahA jA sakatA hai| sAMpa, bicchU Adi kATane para maMtroM kA prayoga kiyA jAtA thaa| do rajanI piMDadAru aura haldI, mAhendra phala, trikaTuka ke tIna aMga- sUMTha, 1 Ani 89 / 2. tUc 1 pR. 163; kasmIraH diSu ca kAJjikenAni dIpako dIpyate / 3 tUca 1 pR 163, cakkavaTTissa ganbhahiM sIte unha unhe sItaM / 4. dazani 58 / 5. uni 146 / 6. sUni 162-65 / .. dazani 326 / 8. dazani 327 / 9. dazajicU pR. 179 / 10 dazahATI pa. 263 / 11. dazani 341 / 12 uni 130. 131 | 13 dazahAMTI 5. 236 /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti sAhitya : eka paryavekSaNa 117 pIpala, kAlImirca, sarasa -- Ardraka tathA kanakamUla -- bela kI jaDa -- ina sAta dravyoM ko pAnI ke sAtha golI banAne se vaha golI khAja, tiramirA - AMkha kA roga, AdhAsIsI (ardha ziroroga) samasta ziroroga, tArttIyIka (tIna dinoM se Ane vAlA jvara), cAturthika (cAra dinoM se Ane vAlA jvara ) Adi rogoM ko zAnta karatI tathA cUhe. sAMpa Adi ke kATane para bhI kAma AtI thii| NinIne dina se Ane vAle jvara ko dvitIyaka, tIna dina Ane vAle jvara ko tRtIyaka aura cAra dina se ane bAle jvara ko caturthaka kahA hai| unhoMne jvara ke kucha aura bhedoM kA bhI ullekha kiyA hai| sardI dekara car3hane vAlA jvara zItaka tathA garmI se Ane vAlA jvara uSmaka kahA jAtA thA / isI prakAra viSapuSpa se utpanna jvara viSapuSpa se utpanna jvara kAsapuSpaka kahalAtA thA / zaradaRtu ke prArambha meM utpanna jvara zAradika kahalAtA thaa| bala, rUpa Adi ko bar3hAne ke lie vamana virecana kA prayoga kiyA jAtA thaa|" bAhya aura AMtarika tapa karane se zarIra meM halkApana AtA hai tathA bAhu vRza hotI haiM / " kSetra vizeSa ke prabhAva se bhI zarIra kRza hotA hai|" khAdya padArtho meM tela aura dahI kA saMyoga virodhI hai| tela, ghI Adi pIne se saundarya - vRddhi hotI thii| raMga nikhAra Adi ke lie taila-mardana tathA udvartana Adi kiyA jAtA thA / " aisI goliyoM kA nirmANa kiyA jAtA thA, jinakA sevana karane se eka mahIne taka bhUkha kI anubhUti nahIM hotI aura na hI zaktihInatA kI pratIti hotI thii| viSa kA prabhAva naSTa karane hetu vizeSa prakAra ke gaMdha yA lepa taiyAra kie jAte the tathA buddhi baDhAne kI auSadhiyAM banAyI jAtI thiiN|" isI prakAra lepa vizeSa ke prayoga se kAMTe bhI svataH nikala jAte the / " sadya: banAe hue ghevara prANakArI. hRdya aura kapha kA nAza karane vAle hote the / 12 paravartI evaM anya graMthoM para prabhAva nirdhuktiyAM AgamoM kI prathama vyAkhyA hai ata: isameM varNita aneka viSayoM se paravartI racanAkAra prabhAvita hue haiN| nirjarA kI taratanatA batAne vAlI guNazreNI - vikAsa kI daza avasthAoM kA sabase prAcIna ullekha AcArAMganiyukti meM milatA hai| gommaTasAra aura SaTkhaMDAgama meM zabdaza: ye gAthAeM uddhRta kI gayI haiN| mAtra upazamaka ke Age 'kasAya' zabda kA prayoga atirikta milatA hai| " SaTkhaMDAgabha kA vedanA khaMDa aura gommaTasAra kA jIvakANDa dekhane para spaSTa pratIta hotA hai ki ye gAthAeM bhUlagraMtha kA aMza nahI apitu kahIM se uddhRta ya prakSipta kI gayI haiN| umAsvAti ne bhI ye avasthAeM niyuktikAra se lI haiM, yaha kahA jA sakatA hai|" 1. uni 149, 150 / 2 aSTAdhyAyI 5/2/81 | 3. aSTAdhyAcI 5/2/81 / 4. dazajicU trR 115 / pR. 222 / 5. 6. AcU pR 221 / 7 AcU pR. 130: viparItaM asamma jahA tilladahINaM / 8. sUcU 1 10 / 9. tUca 1 pR. 163 / 10. tUca 1 pR. 163 / 11 sUca 1 pR. 163 / 12. sUTI pR 119; sadyaH prAgakara chA ghRtapUrNa kaphApahAH / 13 ANi 223, 224 / 14 ST. vedanAkhaMDa, gA. 7, 8, gojI 66 67 / 15. vistAra ke lie isI graMtha meM taratabhatA ke sthAna, pR. 72-77 / dekheM- nirjarA kI
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 nina / guNazreNI-vikAH 10 ke atirikta AcArya umAsvAti ne parISaha kA prasaMga bhI uttarAdhyayana niyakti se liyA hai kyoMki donoM ke varNana meM bahuta saMvAditA hai| umAsvAdi ne saMbara ke saMga meM parISha ka varNana kiyA hai ata: vahAM kitane parISaha kisameM pAe jAte haiM tathA kisa karma ke udaya se kauna se parINaha udaya meM ate haiM. yaha varNana abAsIka sA lagatA hai lekina niyuktikAra ne parISaha ke bAre meM lagabhaga 9 dvAroM se sarvAMgINa vyAkhyA prastuta kI hai ataH vahAM yaha varNana prAsaMgika lagatA hai| __ niyuktikAra ne eka sAtha eka jIva meM utkRSTa 20 parISaha svIkAra kie haiN| lekina tattvArtha sUtrakAra ne utkRSTata: 19 parISahoM ko svIkAra kiyA hai|' AI bhadrabAhu ne zIta aura uSNa tathA caryA aura nighadyA. ko virodhI mAlakara eka samaya meM eka vyakti meM ... parISaha svIkAra kie haiM kintu tatvArtha sUtrakAra ne zIta aura uSNa meM eka tathA caryA, niSadyA aura zayyA ina tInoM meM eka parISaha ko eka samaya meM svIkAra kiyA hai ata: eka smaya meM 19 parISaha eka jIva meM prApta hote haiN| nithuktigAthA ke saMvAdI tattvArtha ke sUtra isa prakAra haiMtasvArtha uttarAdhyayananiyukti 6. sUDgasamparAyajhara dhItarAgayozcaturdaza (9/10) udasa ya sumarAmammi chaumatthavIyarage (80) 2. ekAdara jine (9/11) ekaka.rasa jiNammi (80) 3 baadr|pr| sarve (9/12) bAvIsa bAdarasampara!ye (80) 4. jJAnAvaraNe prajJa jJAne (9/13) paNNaHpuNNa gaparIsaha nAgAdaraNanmi huti .... (75) 5. dananahantarAyayoradarzanAlAbha (9/14) gA. 5.68 6 caritramohe nAranyArasi-strI niSyAkeza aratI avela itTI, nisIhiyA jAyaNa ya akkose / ____ yAcanA-satkAra -puraskArA: (9/15) sakkArapurajhAre, carittamohammi sttee||76 / / 7. vedanIye zeSAH (9/16) ekkArasa veyaNijammi (gA. 79) 8. ekAdaNe bhAjyA yugapadaikonaviMzate: (9/17) ga.83 __ niyukti meM prayukta nikSepa-paddhati kA anusaraNa bhI paravartI AcAryo ne kucha samaya taka kiyA lekina bAda ke acAryoM ne ise itanA upayogI nahIM mAnA, jaise--AcArAMganiyukti meM kaSAya ke ATha nikSepa kie gae haiN| ve hI ATha nikSepa kaSAya pAhur3a meM bhI milate haiN| kevala utpatti kaSAya ke sthAna para samutpatti kaSAya kA nAma milatA hai| kaSAyapAhur3a ke kartA ne ye nikSepa AcArAMganiyukti se uddhRta kie haiM, aisA spaSTa pratIta hotA hai| paMca AcAra,bhASA ke bheda tathA vinaya se saMbaMdhita gAdhAeM mUlAcAra, bhagavatI ArAdhanA, nizIthabhASya Adi aneka graMthoM meM saMkrAMta huI haiN| ThANaM saMkalana pradhAna aMga Agama hai ata: bahura saMbhava hai ki niyukti-sAhitya ke aneka viSaya kalAntara ro usameM prakSipta hue haiN| hamAre abhimata ke anusAra adhA aura hetu ke bheda-prabheda dazavaikAlika 1. uni 83 / 2 ta. 6/657; ekAdarI bhAjyA yugapadanavizate. / 6.pA. bhAga 15.257; sAo tAva giktivizvo NAnakasADhavaNAsAo dabakasAo paccarakasAjhe samappattiyakatAoM AdetakatAoM rasaphasAo gaavksaao|
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ pikta sAhitya : eka paryavekSaNa 11.. nirmukti se ThANaM meM saMkrAMta hue haiN| jAtaka' meM bhI niyukti kI kucha gAthAeM saMkrAMta huI haiN| udAharaNArtha uttarAdhyapananiyukti (gA. 257) kI saMvAdI gAdhA draSTavya hai karakaNDu nAma kaliGgAnaM, gandhArAnaJca naggajI / nimirAjA videhAnaM, paJcAlAnaJca dumukkho|| niyuktikAra apane samakAlika evaM pUrvavartI AcAryoM kI racanA se bhI prabhAvita hue haiN| niyukti meM varNita varNAntara jAtiyoM kA ullekha vaidika dharma graMthoM se liyA gayA pratIta hotA hai| mahAbhArata, gautamasUtra evaM manusmRti Adi graMthoM meM inakA pUrA varNana milatA hai| dazavakAlikaniyukti meM varNita asaMprApta aura saMprApta kAma ke bheda evaM vAtsyAyana ke kAmasUtra meM varNita kAma ke aMgoM meM adbhuta sAmya hai| dazavakAlikaniyukti meM kAvya saMbaMdhI varNana kisI kAnyazAstra ke graMtha se liyA gayA hai| niyuktikAra svayaM bhI isa bAta ko svIkAra karate haiM ki 'eva vihiNNU kavI beMti' arthAt vicakSaNa kaviyoM ne aisA kahA hai| Agama-saMpAdana kA itihAsa mahArASTra ke maMcara gAMva meM pUjya gurudeva zrI tulasI 'dharmadUta' patra kA avalokana kara rahe the|usmeN bauddha graMthoM ke saMpAdana evaM prakAzana kI yojanA thii| isa sUcanA ne gurudeva ke mana meM TIsa maidA kara dii| unake mana ne vikalpa uThA ki jaba bauddha AgamoM kA Adhunika dRSTi se saMpAdana ho sakatA hai to phira jaina AgamoM kA saMpAdana kyoM nahIM ho sakatA? gurudeva ke mana meM eka saMkalpa jAgA ki AgamoM kI vizAla zrutarAzi bhI acche DhaMga se saMpAdita hokara janatA ke samakSa AnI caahie| gurudeva ne apane mana kI vedanA mani nathamala AcArya mahAprajJa Adi saMtoM ke sammakha prastata kii| Arya mahAprajJa) Adi saMtoM ke sammukha prastuta kii| saMtoM meM gurudeva kI kalpanA evaM vedanA ko samajhA aura eka svara meM kahA ki hama ApakI isa bhAvanA ko pUrA kreNge| tapa-anuSThAna se ujjaina cAturmAsa meM jo Agama-kArya prAraMbha huA, vaha Aja taka anavarata gati se cala rahA hai| Agama-kArya prAraMbha karane se pUrva AcArya tulasI ne tIna bAtoM kI ora sabakA dhyAna AkRSTa kiyA--1. vartamAna paristhitiyoM kA saMdarbha 2. yugAnurUpa sAhityika saundarya 3. AkarSaka shailii| isake sAtha-sAtha taTasthatA, prAmANikatA, samIkSAtmaka adhyayana, tulanAtmaka adhyayana aura samanvaya-nItiina pAMca mApadaMDoM ko bhI saMpAdana ka. AdhAra banAne kI preraNA dii| ___AcArya tulasI kI Agama-saMpAdana kArya ke prati kitanI tar3apa thI, ise isa ghaTanA se jAnA jA sakatA hai| pUjya gurudeva zrI tulasI gujarAta pravAsa para the| vaizAkha mahIne kI cilacilAtI dhUpa meM 12 mIla kA vihAra kara gurudeva lagabhaga savA daza baje sAMtalapura phuNce| sthAna para pahuMcate hI gurudeva ne kAyotsarga kiyaa| saMtoM ne socA Aja saMbhavata: Agama-saMzodhana kA kArya sthagita rahemA para dopahara ) niyata samaya hote hI AcArya zrI ne saMtoM ko yAda kiyA aura pAha-saMzodhana kA kArya prAraMbha kara diyaa| murudeva ne apanI TippaNI prastuta karate hue kahA-"vihAra cAhe kitanA ha. lambA kyoM na ho, Aga: 1 (ka) kathA kA varNana dekheM dazani gA. 162-61. ThANaM 4/246-50 / (kha) hetu kA varNana dekheM dI / 49-85, bhAga 4/499-504 / 2. jAtaka 408/" 3. dAni 148.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 niyuktipaMcaka kArya meM koI nahIM jAnA cAhie : Anana kArya pArate samaya merA mAnasika toSa itanA bar3ha jAtA hai ki samasta zArIrika klAnti miTa jAtI hai| Agama-kArya hamAre lie varadAna siddha huA hai| yadi hama isake lie kucha bhI ana karate haiM to yaha hamAre lie atyaMta saubhAgya kI bAta hai| isase bahakara dUsarA aura kauna sA puNya-kArya hogaa|' AcArya tulasI ke isa phaulAdI saMkalpa, AvArya mahAprajJa ko saMpAdana-kauzala evaM anya saMtoM kI kAniSThA se battIsI kA mUla pATha prakAzita hokara vidvAnoM ke samakSa pahuMca gayA hai| isake atirikta aneka AgamoM kA hindI anuvAda, 'zaSya evaM TippaNa kA kArya bhI sampanna ho cukA hai| niyukti-saMpAdana kA itihAsa __ ekAdhaka koza kA kArya sampanna ho cukA thaa| san 1984 kA dhAturmAsika pravAsa jodhapura thaa| usase pUrva gurudeva tulasI evaM yuvAcArya zrI (AcArya mahAprajJa) kA virAjanA jaina vizva bhAratI, lADanUM meM huaa| agrima kArya kI yojanA meM yuvAcArya pravara ne pharamAyA-"niyuktiyoM para abhI taka koI kAma nahIM huA hai ataH aba isa kArya ko hAtha meM lenA caahie|" niyuktiyoM ke saMpAdana kA kArya mujhe sauMpA yA / hastapratiyoM se pATha-saMpAdana ke kArya kA anubhava nahIM thA ata: mana meM socA ki yaha kArya to bahuta sarala hai kyoMki prakAzita pratiyoM se zuddha pATha utAranA hai tathA kucha pariziSTa taiyAra karane haiM ata: do tIna mahInoM meM yaha kArya sammanna ho jaaegaa| __jodhapura cAturmAsika pravAsa ke daurAna cUrNa aura TIkA meM prakAzita sArI niyuktiyoM ke kramAMka Adi zuddha karake pratilipi kara AcArya pravara evaM yuvAcArya zrI ko phAileM nivedita kii| phAileM dekhane ke bAda AcArya tulasI ne pharamAyA-ahamadAbAda meM Avazyaka niyukti para kArya ho rahA hai, use dekhane para kArya ko eka dizA mila sakatI hai| gurudeva tulasI kA saMketa pAkara maiM aura samaNI saralaprajJAjI ahamadAbAda phuNce| vahAM lAlabhAI dalapatabhAI vidyAmaMdira meM lagabhaga cAra mahIne taka kAma karane kA maukA milaa| paMDita dalasukhabhAI mAlavaNiyA ne jaba nithuktiyoM kI mAileM dekhI to sujhAva dete hue kahA--'AgamoM kI prathama vyAkhyA niyukti hai ata: yaha bahuta mahattvapUrNa sAhitya hai| isakA hasta-AdarzoM ke mAdhyama se pATha-saMpAdana honA caahie|' unakI preraNA se vahIM para hasta-Adarzo se pATha-saMpAdana kA kArya prArambha kara diyaa| lAlabhAI dalapatabhAI vidyAmaMdira kI lAibrerI meM hama loga prAta: ATha baje se sAMya 5 baje taka kArya karate / ahamadAbAda kA cAra mahIne kA pravAsa aneka dRSTiyoM se mahattvapUrNa rhaa| lADanUM Ane ke bAda muni zrI dulaharAjajI ke nirdezana meM niyuktiyoM kI gAthA-saMkhyA ke bAre meM punaH eka bAra paryAlocana kiyA gyaa| kitanI bhASya-gAthAeM niyukti gAthA meM tathA niyukti gAthAeM 'bhaya-gAthAoM meM mila gayIM. isa saMdarbha meM aneka mAthAoM ke bAre meM pAda-TippaNa likhe tathA kitanI gAthAeM bAda meM prakSipta huIM isa bAre meM bhI vimarza prastuta kiyaa| aisI gAthAoM ko mUla kramAMka se alaga rkhaa| isa krama meM TIkA aura cUrNi meM prakAzita niyuktiyoM evaM hamAre dvArA saMpAdita niyuktiyoM kI gAthA-saMkhyA meM kAphI aMtara A gyaa| yadyapi ina pAMca niryuktiyoM ke saMpAdana kA kArya san 1985 meM saMpanna ho gayA thA lekina bIca meM dezI zabda kozA, vyavahArabhASaH Adi graMtha ke kArya meM saMlagna hone tathA pUjya gurudeva zrI tulasI ke 'hitya se mAMdhita kucha graMthoM meM sAMpAdana evaM prakAzana meM namaya lagane se niyuktipaMcaka ke prakAzana
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti sAhitya : eka pavikSaNa 121 meM vilamba ho gyaa| vilamba honA bhI 'dera Ae durusta Ae' ukti ko caritArtha karane vAlA rhaa| usa samaya niyuktiyoM ka. anuvAda honA saMbhava nahIM thaa| bAda meM muni zrI dulaharAjajI svAmI kI mAnasikatA banI aura unhoMne bahuta kama samaya meM pAMcoM niyuktiyoM kA anuvAda kara diyA | hastapratiyoM se pATha-saMpAdana kA kArya atyaMta durUha aura jaTila hai| binA dhairya aura ekAgratA ke vyakti isa kArya meM pravRtta nahIM ho sktaa| pUjya gurudeva zrI tulasI pATha-saMpAdana ke kArya ko atyaMta mahatva dete the| jaba-jaba isa kArya ke prati mere mana meM asaci yA nirAzA jAgatI, mere hAtha zladha hote, saba-saja gurudeva preraNA protsAhana dekara nae prAgoM kA saMcAra kara dete| anekoM bAra unake mukhAraviMda se yaha sunane ko milA -"dekho! Agama kA kArya atyaMta mahattvapUrNa haiN| isase nayA itihAsa banegA aura dharmasaMgha kI apUrva sevA hogii|" pUjya gurudeva pAru-saMpAdana ko kitanA mahattvapUrNa mAnate the. yaha nimna ghaTanA se spaSTa ho jAtA hai... - eka bAra AcArya tulasI ke samakSa AvAraga kA vAcana cala rahA thaa| muni zrI nathamala jI (AcArya nahAprajJa) acArAMga ke hama rahasyoM ko ho rahe dhe| aneka dizA -sAdhviyAM dattacitta hokara vyAkhyA suna rahIM thiiN| prasaMgavaza muni zrI dulaharAjajI ne AcArya pravara ko nivedana kiyA'pATha-saMpAdana jaile kArya meM muni zrI nathamalajI kA itanA samaya laganA kucha aTapaTA sA lagatA hai| isa kAraNa muni zrI ko maulika sRjana ke lie avakAza nahIM miltaa| aisI pratibhAeM yadA-kadA hI AtI haiM ata: inakA samucita lAbha uThAnA cAhie, jisase saMgha ko adhika lAbha mila sake / ' gurudeva tulasI ne muni zrI ke dRSTikoNa ko spaSTa karate hue kahA.-"tuma pATha-saMzodhana ko maulika kArya nahIM mAnate. yaha tumhArI bhUla hai| maiM mAnatA hUM ki zodhakArya kA sabase pramukha aMga hai--mUla pATha kA nirdhAraNa / yaha kArya hara eka vyakti nahIM kara sktaa| dUsarI bAta bhATha-saMzodhana ke kriyA-kAla meM ye kitane lAbhAnvita hue haiM, yaha bAra inake mukha se hI suno|" muni nathamalajI ne apanA maMtavya prastuta karate hue kahA"pATha-nirdhAraNa meM paurvAparya kA anusaMdhAna atyaMta apekSita hotA hai aura yaha tabhI saMbhava hai jaba eka-eka zabda para ciMtana kendrita kara usake hArda ko samajhA jaae| isa prakriyA se vicAroM kI spaSTatA, ciMtana kI gUr3hatA aura artha-saMgrahaNa kI praur3hatA bar3hatI hai| maiM ise maulika adhyayana mAmatA huuN| merA dRr3ha vizvAsa hai ki isake paripArzva meM jo kucha likhA jAegA, vaha maulika hI hogA / " AcArya tulasI ne apane jIvana meM nArI-vikAsa ke aneka svapna dekhe aura ve phalita bhI hue| eka svapna kI carcA karate hue bIdAsara meM (12/2/67) gurudeva ne kahA--"maiM to usa dina kA svapna dekhatA hUM, jaba sAdhviyoM dvArA likhI gaI TIkAeM yA bhASya vidvAnoM ke sAmane aaeNge| jisa dina ve isa rUpa meM sAmane AeMgI, maiM apane kArya kA eka aMga pUrNa smjhuugaa|" pUjya gurudeva tulasI kA yaha svapna pUrNa rUpa se sArthaka nahIM huA hai, para AcArya mahApraja ke nirdezana meM isa dizA meM prayAsa jArI hai| vartamAna meM aneka sAdhviyAM Agama-saMpAdana evaM sAhitya-sRjana ke kArya meM saMlagna haiN| bhagavatI jor3a jaise bRhatkAya graMtha ratna kA saMpAdana bhI mahAzramaNI sAdhvIpramukhA jI dvArA sAta khaMDoM meM saMpAdita hokara prakAzita ho
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 niyuktipaMcaka pATha-sapAdana Adhunika vidvAnoM ne pAThAnusadhAna ke viSaya meM paryApta prakAza DAlA hai| pAzcAtya vidvAn isa kArya ko cAra bhAgoM meM vibhakta karate haiM--1. sAmagrI saMkalana 2. pATha-cayana 3. pATha-sudhAra 4. uccatara aalocnaa| prastuta graMtha ke saMpAdana meM hamane cAroM bAtoM kA dhyAna rakhane kA prayatna kiyA hai| pAThasaMzodhana ke lie mukhya do AdhAra hamAre sAmane rahe 1. niyukti kI hastalikhita prtiyaaN| 2. niyuktiyoM para likhA gayA vyAkhyA sAhitya (cUrNi, TIkA Adi) vyAkhyA graMtha hone ke kAraNa niyuktiyoM kI tAr3apatrIya pratiyAM kama milatI haiN| pATha-saMpAdana meM hamane caudahavIM-pandrahavIM sadI meM kAgaja para likhI pratiyoM kA hI upayoga kiyA hai| pATha-saMzodhana meM pratiyoM ke pATha ko pramukhatA dI gayI hai kintu kisI eka prati ko hI pATha-cayana kA AdhAra nahIM banAyA hai aura na hI bahumata ke AdhAra para pATha kA nirNaya kiyA hai| arthamImAMsA, TIkA kI vyAkhyA evaM paipirva ke AdhAra para jo pATha saMgata lagA. use mUlapATha ke antargata rakhA hai| pATha-saMpAdana kI sabase bar3I kaThinAI yaha hai ki liopedoSa ke kAraNa jitane Adarza utane hI pATha-bheda milate haiN| vaisI sthiti meM sahI pATha-nirdhAraNa karanA kaThina ho jAtA hai| pAMDulipi ke lipidoSa meM anavadhAnatA Adi to kAraNa bane hI kintu mukhya kAraNa yaha rahA ki pratilipi karane vAle lagabhaga lipika the| ve AgamoM meM pratipAdya viSayoM ko nahIM jAnate the| anabhijJatA ke kAraNa unakI lipi meM aneka truTiyAM samAviSTa ho gyiiN| kahIM-kahIM vidvAna lipikoM ne apane pAMDitya ko jor3anA cAhA, isalie bhI pATha-bheda kI vRddhi ho gyii| pATha-nirdhAraNa meM cUrNi aura TIkA kA bhI mahattvapUrNa sthAna rahA hai| aneka pATha hastapratiyoM meM spaSTa nahIM the lekina cUrNi evaM TIkA kI vyAkhyA se spaSTa ho ge| kahIM-kahIM sabhI pratiyoM meM samAna pATha hone para bhI pUrvApara ke AdhAra para cUrNi evaM TIkA ke pATha ko mUlapATha meM rakhA hai tathA pratiyoM ke pATha ko pAThAntara meM diyA hai| kahIM-kahIM anya vyAkhyA graMthoM meM milane vAlI gAthAoM se bhI pATha-nirdhAraNa kiyA hai, jaiseuttarAdhyayananiyukti kI aneka gAthAeM Avazyakaniyukti meM tathA dazAzrutaskaMdhaniyukti kI gAthAeM nizItha bhASya meM milatI hai| AcArAMga Adi kI cUrNi meM mUlapATha ke pATha-bheda hetu vAcanA-bheda kA ullekha milatA hai, jaise'nAgArjunIyAstu evaM paThati aadi| niyukti gAthAoM ke pATha-bheda hetu vAcanA-bheda kA ullekha nahIM milatA kevala 'pAThAntarastu', 'pAThAntare tu' aisA ullekha milatA hai| saMbhava hai ki mAdhurI evaM balabhIvAcanA taka niyukti ke pAThoM meM pAThAntaroM kA samAveza nahIM huA thaa| pAMcoM niyuktiyoM meM aneka samAna gAthAeM punarukta huI haiN| unameM jahAM jaisA pATha milA, usako vaisA hI rakhA hai| prAmANikatA kI dRSTi se apanI ora se pATha ko saMvAdI thA samAna banAne kA prayatna nahIM kiyA hai| kevala nIce TippaNa meM saMvAdI saMdarbhasthala de die haiN| prAcInatA kI dRSTi se jahAM kahIM hameM mUla vyaMjanayukta pATha milA, use mUlapATha ke rUpa meM svIkAra kiyA hai| lekina pATha na milane para yakAra zruti ke pATha bhI svIkRta kie haiN| isalie eka hI zabda
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti sAhitya : eka paryavekSaNa 123 ke bhinna-bhinna pATha bhI milate haiM, jaise--gajapura-gayapura, titthagara-titthayara aadi| hamane prAya: vyaMjanoM ke pAThAntara nahIM lie haiM, jaise > ha .- rAdha > taha, sodhI > sohii| bha > ha - pabhU > pahU, vibhU > vihU / ke > ga - eka > eg| ta> ya.- tAta > tAya, jAta > jaay| mAtrA saMbaMdhI pAThAntaroM kA bhI kama ullekha kiyA haikahai > kahaI, deMti > diti, teNoti > teNutti aadi| hastapratiyoM meM aneka gAthAoM ke Age dAraM' kA ullekha hai para una sabako dvAragAthA nahIM mAnA jA sktaa| phira bhI yadi eka bhI prati meM 'dAra' kA ullekha hai to usa gAthA ke Age hamane 'dAra' kA saMketa kara diyA hai| uttarAdhyayananiyukti meM jahAM nikSepaparaka saMvAdI gAthAeM haiM, vahAM lipikAra ne gAthA pUrI na kA kevala nAma ke saMtAna dAra nizA hai para hamane una gAthAoM kI pUrti kara dI hai| aisA saMbhava lagatA hai ki samAna pATha hone ke kAraNa lipikAra ne apanI suvidhA ke lie usakA saMketa mAtra kara diyaa| phira bhI Agama-sAhitya kI bhAMti niyuktiyoM meM na jAva, vaNNaga yA jahA kA prayoga huA aura na hI adhika saMkSepIkaraNa huaaa|| gAthA-nirdhAraNa meM hamane isa bAta kA pUrA dhmAna rakhA hai ki jo bhI gAthAeM niyukti kI bhASAzailI se pratikula yA viSaya se asaMbaddha lagIM, unheM mUla kramAMka ke sAtha nahIM jor3A hai| aisI gAthAoM ke bAre meM hamane nIce AlocanAtmaka TippaNI likha dI hai ki kisa kAraNa se gAthA niyukti kI na hokara bAda meM prakSipta haI athavA bhASya-gAthA ke sAtha jur3a gayI hai| zodhavidyArthiyoM ke lie pratyeka zabda kI sUcI kA mahattva hai para niyuktipaMcaka meM hamane kevala mahattvapUrNa evaM pAribhASika zabdoM kA hI anukrama pariziSTa saM. 12 meM diyA hai| sabhI zabdoM kI sUcI dene se pustaka kA kalevara bar3ha jAtA tathA aneka vizeSaNa, kriyAvizeSaNa, nipAta evaM dhAtuoM kI punarukti bhI hotii| anya anudita AgamoM kI bhAMti niyuktipaMcaka meM hara pAribhASika zabda para TippI prastuta nahIM kI hai| kahIM-kahIM vimarzanIya zabda para pAdaTippaNa meM hI saMkSipta TippaNI de dI hai| niyuktipaMcaka meM jo gAthAeM Apasa meM saMvAdI thIM, unako hamane tulanAtmaka pariziSTa meM samAviSTa nahIM kiyA hai kyoMki unako to padAnukrama ke dvArA bhI jAnA jA sakatA hai| graMtha ke aMta meM pandraha pariziSTa die gae haiN| yadyapi sabhI pariziSTa mahatvapUrNa haiM lekina pahalA, dUsarA, chaThA, sAtavAM, gyArahavAM, bArahavAM evaM caudahavAM--ye sAta pariziSTa vizeSa mahattva ke haiN| ina pAMca niyuktiyoM meM dazavaikAlika aura uttarAdhyayana para laghu bhASya milate hai| dazavaikAlika kI prakAzita TIkA aura hamAre dvArA saMpAdita bhASya-gAthA kI saMkhyA meM kAphI aMtara hai| ata: prathama pariziSTa meM vidvAnoM kI suvidhA ke lie bhASya gAthAoM kA samIkaraNa prastuta kara diyA hai, jisase ve suvidhApUrvaka TIkA meM bhASya-gAthAeM khoja skeN| chaThA aura sAtavAM pariziSTa AkAra meM bRhad hone para bhI mahattvapUrNa haiN| chaThe pariziSTa meM niyuktipaMcaka gata sabhI kathAoM kA hiMdI anuvAda de diyA hai, jisase kathA ke kSetra
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 niyuktipaMcaka meM kAma karane vAloM ke lie suvidhA ho skegii| sAtaveM pariziSTa meM mahattvapUrNa paribhASAoM kA sArtha saMkalana hai| pratyeka niyukti ke prArambha meM gAthAoM kA hiMdI meM viSayAnukrama diyA gayA hai| tatpazcAt cUrNi TIkA evaM hamAre dvArA saMpAdita gAthAoM ke samIkaraNa kA cArTa prastuta kara diyA hai, jisase sugamatA se cUrNi yA TIkA meM gAthA ko khojA jA ske| niyuktiyoM kA anuvAda eka bhASA kA dUsarI bhASA meM anuvAda karanA eka bahuta durUha aura jaTila kArya hai| ise vijJAna kI bhASA meM srotabhASA aura lakSyabhASA kahA gatA hai| jisa bhASA meM anuvAda kiyA jAtA hai. vaha lakSya bhASA tathA jisa bhASA kI sAmagrI anudita hotI hai, vaha sotabhANA kahalAtI hai| anuvAdaka kA srotabhASA aura lakSyabhASA--ina donoM para pUrA adhikAra honA Avazyaka hai| Adhunika vidvAnoM ne anuvAda ke cAra bheda kie haiN| 1. zAbdika anuvAda 3. bhAvAnuvAda 2. zabda-pratizabda anuvAda 4. chAyAnuvAda niyuktipaMcaka meM kie gae anubAda meM zAbdika anuvAda ke sAtha bhAvAnuvAda aura chAyAnuvAda bhI kiyA gayA hai| dazAzrutaskaMdha kI 'pajjosavaNA' apya kI niyukti kA zabdAnuvAda karanA atyaMta kaThina dhA, vahAM bhAvAkada se hI kAma kA hArda lASTa huA hai| kucha jaTila gAthAoM ko chor3akara prAya: gAthAoM kA anugada paDhate samaya pAThaka ko yahI pratIta hogA ki mAno ve mUlaracanA hI par3ha rahe hoM ata: anuvAda ko jaTila na banAkara sahaja, sarala bhASA meM prastuta kiyA hai| anuvAda ke saMdarbha me muni zrI dulaharAjajI ne paMDita becaradAsajI kI isa TippaNI ko dhyAna meM rakhA hai--"mUla kA artha spaSTa karate samaya maulika samaya ke vAtAvaraNa kA khyAla na rakhakara yadi paristhiti kA hI anusaraNa kiyA jAe to vaha mUla kI TIkA yA anuvAda nahIM, kintu mUla kA mUsala jaisA ho jAtA hai| __ niryuktiyoM kA anuvAda abhI taka kahIM se bhI prakAzita nahI huA hai ata: niyuktiyoM ke prakAzana ke samaya ciMtana calA ki prAkRta bhASA na jAnane vAle anusaMdhitsu evaM jana-sAmAnya kI suvidhA hetu pATha-saMpAdana ke sAtha anuvAda bhI de diyA jaae| jina gAthAoM ko hamane mUla kramAMka meM nahIM jor3A, una gAthAoM kA bhI pAThakoM kI suvidhA ke lie anuvAda de diyA hai| niyuktikAra to kathA kA saMketa mAtra karate haiM ata: niyuktikAra dvArA nirdiSTa adhikAMza kathAo kA anuvAda cUrNi yA TIkA ke AdhAra para kiyA hai| uttarAdhyayana kI cUrNi saMkSipta hai ata: uttarAdhyayananiyukti kI kathAoM kA anuvAda nemicandra kI TIkA sukhabodhA ke AdhAra para kiyA hai| citrasaMbhUta ke aMtargata brahmadatta kI kathA meM niyuktigAthA tathA sukhabodhA kI TIkA meM aMtara milatA hai| niyukti-gAthA meM jo nAma yA ghaTanA prasaMga hai. ve sukhabodhA ke saMvAdI nahIM haiN| dazAzvataskaMdhaniyukti kI sabhI kathAoM kA vistAra usakI cUrNi meM nahIM milatA ata: usakI kucha kathAoM kA anuvAda nizIpacUrNi ke AdhAra para kiyA gayA hai| 1. anuvAda kalA pR. 26 / 2. jaina bhAratI. varSa 1 aMka 6
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 125 niyukti sAhitya : eka paryavekSaNa prayukta prati-paricaya niyukti kI prAyaH hastapratiyAM spaSTa evaM sApha-sutharI miliiN| AcArAMga evaM sUtrakRtAMga kI nirmuktiyAM dImaka lagane se kahIM-kahIM spaSTa nahIM thiiN| kucha pratiyoM ke pannoM meM pAnI yA sIlana lagane se bhI akSara aspaSTa ho gae the| sUtrakRtAmaniyukti kI eka prati se aneka pratiyoM kI lipi kI gayI hai phira bhI unameM Apasa meM kAphI aMtara hai| yahA saMpAdana meM prayukta hastapratiyoM kA saMkSipta paricaya prastuta kiyA jA rahA haidazakAlika niyukti (a) yaha terApaMtha dharmasaMgha ke hastalikhita bhaMDAra se prApta hai| yaha 28 semI. lambI tathA 11 semI. caur3I hai| isameM kula 9 patra haiN| antima patra khalI hai| isameM 44.4 graMthAna hai| yaha bhASya mizcita niyukti kI prati hai| isake aMta meM zrI dazakAlikaniyukti: saMvat 1495 varSe bhAgha sudI 14 zrI pttnmhaangre'lekhi||" kA ullekha hai| patra meM akSara spaSTa haiN| (ba) yaha lAlabhAI dalapatabhAI vidyAmandira, ahamadAbAda se prApta hai| yaha 25.5 semI. lambI tathA 11.5 semI. caur3I hai| isakI kramAMka saM. 16256 hai| isameM kula 125 patra haiM, jisameM 120-25 taka pAMca patroM meM dazakAlika niyukti likhI huI hai| pAnI se bhIgI tathA akSara mahIna hone se isake pAThana meM asuvidhA hotI hai| isameM aMta meM graMthAna 444 batalAyA hai| yaha bhI bhASya mizrita niyukti kI prati hai| isameM lipikartA aura lekhana-samaya kA koI nirdeza nahIM hai| anumAnata: isakA lekhana-samaya vikrama kI pandrahavIM zatAbdI honA caahie| (rA) yaha rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, bIkAnera se prApta hai| isakI kramAMka saMkhyA 1920 hai| yaha 31 semI. lambI tathA 12.5 semI. caur3I hai| isa prati ke prArambhika 38 patroM meM dazavakAlika kI TIkA hai| niyukti 39 veM patra se prArambha hokara 47 3 patra para samApta hotI hai| prati bahuta svaccha evaM sApha-sutharI likhI huI hai| isake aMta meM "dasavekAlikanijjuttI sammattA gAthA 448 zloka saMkhyA 558 zubhaM bhavatu" likhA huA hai| yaha karIba pandrahavIM zatAbdI kI prati honI caahie| . (acU) agastyasiMha kRta cUrNi, jo prAkRta graMtha pariSad, ahamadAbAda se prakAzita hai| isake saMpAdaka muni puNyavijayajI haiN| isameM prakAzita niyukti-gAthA ke pAThAntara acU' se nirdiSTa haiN| (jicU) lthavira jinadAsakRta cUrNi, jisameM niyukti-gAthA pUrI nahIM apitu saMketa rUpa se dI huI hai| yaha RSabhadeva kesarIlAla zve. saMsthA, ratalAma se prakAzita hai| isake pAThAntara jicU se nirdiSTa haiN| (acUpA.) agastyasiMha kRta cUrNi ke aMtargata paatthaantr| (jicUpA) jinadAsakRta cUrNi ke aMtargata ullikhita paatthaantr| (hATI) dazavaikAlika kI AcArya haribhadrakRta TIkA meM svIkRta niyukti-gAthA ke paatth| yaha devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra se prakAzita hai| (hATIpA) hAribhadrIya TIkA ke aMtargata saMketita pAThAntara / (bhA) hAribhadrIya TIkA meM prakAzita bhASya gAthA ke pAThAntara /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ niryukta paMcaka uttarAdhyayananiryukti ( a ) yaha lADanUM jaina vizva bhAratI ke hastalikhita bhaMDAra se prApta hai| isameM AcArAMga aura uttarAdhyayana- ye do niyuktiyAM haiN| prArambha ke 6 patroM me AcArAMganiyukti hai| bIca ke do patra lupta haiM ata: uttarAdhyayananiyukti 289 gAthA se prArambha hotI haiN| isake aMta me "uttarAdhyayananiyukti: saMpUrNA graMthAgra 607 / / ityevamuttarAdhyayanasyemA pazutA nirmuktiH " ullekha hai| pandrahaveM patra meM yaha niyukti sampanna ho jAtI hai| antima patra meM pIche kevala do lAineM haiM, bAkI pUrA patra khAlI hai| (lA) yaha lAlabhAI dalapatabhAI vidyAmandira, ahamadAbAda se prApta hai| isake akSara sundara aura spaSTa haiN| kula 16 patroM meM yaha niyukti sampanna ho jAtI hai / aMta meM 36 uttarajjhayaNANaM nijjutti samatAoM / graMthAgra ||708 / / zrI / / " kA ullekha hai / t 126 (ha.) muni puNyavijayajI dvArA prakAzita zAntyAcArya kI TIkA meM lie gae pAThAntara / yaha pensila se saMzodhita TIkA lAlabhAI dalapatabhAI vidyAmandira pustakAlaya meM hai| ha aura lA prati me bahuta samAnatA hai| saMbhava hai muni puNyavijayajI dvArA lA prati se hI pAThAntara lie gae hoM / munizrI ne AdhI gAthAoM ke hI pAThAntaroM kA saMketa kiyA hai, pUrI niryukti kA nahIM / (zAM) uttarAdhyayana kI zAntyAcArya kRta TIkA meM prakAzita niyukti - gAthA ke pAThAntara / (zAMTIpA) zAntyAcArya TIkA ke aMtargata ullikhita pAThAntara / (cU.) jinadAsakRta prakAzita cUrNi ke pAThAntara / AcArAMga niyukti (a) yaha lAlabhAI dalapatabhAI vidyAmaMdira, ahamadAbAda se prApta hai| isakI kramAMka saM 88 hai / yaha 32.5 semI. lambI tathA 12.5 semI. caur3I / isameM kula ATha patra haiN| isake aMta meM "AdhAranijjuttI sammattA" aisA ullekha milatA hai| isameM lipikartA aura lekhana - samaya kA ullekha nahIM miltaa| yaha bahuta jIrNa prati hai| dImaka lagane ke kAraNa aneka sthaloM para akSara spaSTa nahIM haiM / yaha takAra pradhAna prati hai| hAsiye meM bAMyI aura AcA. niyukti kA ullekha hai| patra ke bIca meM tathA donoM aura hAsiye meM raMgIna citra haiN| anumAnataH isakA lekhana - samaya caudahavIM - pandrahavIM zatAbdI honA caahie| (ba) yaha lADanUM jaina vizva bhAratI bhaMDAra se prApta hai| yaha 25.8 semI. lambI tathA 10.5 semI. caur3I hai| isameM AcArAMga tathA uttarAdhyayana donoM kI niyuktiyAM likhI huI haiN| isa prati kA sAtavAM aura AThavAM patra lupta hai ataH kucha AcArAMga kI tathA kucha uttarAdhyayana kI gAthAeM nahIM haiN| donoM ora hAsie meM kucha bhI likhA huA nahIM hai| isameM kula 15 patra haiN| yaha jyAdA purAnI nahIM hai| anumAnata: isakA lekhana samaya vikrama kI solahavIM zatAbdI honA cAhie / (ma) yaha prati bhI lAlabhAI dalapatabhAI vidyAmaMdira, ahamadAbAda se prApta hai| isakI kramAMka saMkhyA 19548 hai / isameM 367 graMthAgra hai| yaha 25.5 semI. lambI tathA 10.5 semI. caur3I hai| aMta meM "AcArAMganijjuttI sammattA" mAtra itanA hI ullekha hai| isameM 72 se 84 patra taka AcArAMganiyukti hai / prArambha meM mUlapATha likhA hai| isake cAroM ora hAsie meM saMkSipta avacUri likhI huI hai| patra ke bIca meM citrAMkana hai tathA aMtima patra para viSayasUcI dI huI hai|
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 127 niyukti sAhitya : gama paryavekSaNa .. . (ka) yaha bhI lAlabhAI dalapatabhAI vidyAmaMdira se prApta hai| yaha 32 semI. lambI tathA 11 semI. caur3I hai| isakI kramAMka saMkhyA 18772 hai| isameM kula 55 patra haiN| AcArAMganiyukti 46 veM patra se prArambha hokara 55 ke prathama patra meM samApta ho jAtI hai| aMta meM 369 graMthAna diyA hai| hAsie ke bAyIM ora AcAni-likhA huA hai| pATha-saMpAdana ke bAda milane ke kAraNa ka aura kha prati se kevala mahAparijJA adhyayana kI niyukti-gAthA ke pAThAntara hI lie haiN| anumAnata: isakA samaya pandrahavIM-solahavIM zatAbdI honA caahie| (kha) yaha lAlabhAI dalapatabhAI vidyAmaMdira, ahamadAbAda se prApta hai| isakI kramAMka saM. 1951 hai| isa prati meM akSara bahuta sApha aura Adhunika lipi ke haiN| isake aMta meM graMthAgra 369 diyA hai| yaha 25.6 semI. lambI tathA 10.5 semI. caur3I hai| isake prArambhika 8 patroM meM AcArAMganiyukti likhI huI hai| anumAnata: isakA samaya solahavIM-satarahavIM zatAbdI honA caahie| (cU.) RSabhadeva kezarImala zve saMsthA ratalAma se prakAzita jinadAsa cUrNi ke paatthaantr| (TI) motIlAla banArasIdAsa prakAzana se AcArya zIlAMkakRta AcArAMga aura sUtrakRtAMga--ye donoM TIkAeM saMyukta rUpa se prakAzita haiN| isake sampAdaka muni jambUvijayajI haiN| yaha niyukti sameta TIkA hai| isake pAThAntara 'TI' se nirdiSTa haiN| (TIpA) AcArAMga TIkA ke aMtargata paatthaantr| sUtrakRtAMga niyukti (a) yaha lAlabhAI dalapatabhAI vidyAmaMdira, ahamadAbAda se prApta hai| isakI kramAMka saMkhyA 89 hai| yaha 33.7 semI. lambI tathA 12.7 semI. caur3I hai| isameM kula 5 patra hai| yaha takArapradhAna prati hai| dImaka laga jAne se isake akSara spaSTa nahIM haiN| prati ke donoM ora hAsiyA tathA bIca meM phUla kI AkRti hai| isameM 208 gAthAeM haiN| graMthAna 260 hai, aisA prati ke aMta meM ullekha milatA hai| prati meM lipikartA aura lipi ke samaya kA ullekha nahIM miltaa| isakA samaya anumAnata: caudahavIM-pandrahavIM zatAbdI honA caahie| (ba) yaha bhI lAlabhAI dalapatabhAI vidyAmaMdira, ahamadAbAda se prApta hai| isakI kramAMka saMkhyA 8363 hai| yaha 33.1 semI. lambI tathA 12.7 semI. caur3I hai| isameM kula 44 patra haiN| sUtrakRtAMga niyukti cAlIsa se cavAlIsaveM patra taka hai| donoM ora hAsie meM citrAMkana hai| aMta meM "208 sUyagaDanijjuttI sammattA" ullekha ke sAtha nimna padya likhA huA hai padmopamaM patraparamparAnvitaM, varNojjvalaM sUktamaraMdasuMdaram / ___ mumukSu,gaprakarasya vallabha, jIyAcciraM suutrkRdNgpustkm|| anumAnata: isakA samaya solahavIM zatAbdI honA caahie| (sa) yaha bhI lAlabhAI dalapatabhAI vidyAmaMdira, ahamadAbAda se prApta hai| isakI kramAMka saMkhyA 12138 hai| yaha 28.4 semI. lambI tathA 11.4 semI. caur3I hai| isameM kula chaha patra haiN| donoM ora hAsiyA tathA madhya meM lAla bindu hai| aMta meM "sUyakanijjuttI sammattA gAhANaM zata 250 / / zubhaM bhvtu||shrii||' itanA ullekha hai| anumAnataH isakA samaya solahavIM zatAbdI honA caahie|
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ niryuktipaMcaka (da) yaha lAlabhAI dalapatabhAI vidyAmaMdira se prApta hai| isakI kramAMka saMkhyA 14443 hai / yaha 25.8 semI. lambI tathA 10.5 semI caur3I hai| aMta meM ba prati meM ullikhita padmopamaM... saMskRta zloka likhA huA hai tathA usake bAda aMta meM "pUjya vAcanAcAryazreNiziromaNi harSapramodargANaziSya AnandapramodagaNinA" aisA ullekha milatA hai| 128 (ka) yaha bhI lAlabhAI dalapatabhAI vidyAmaMdira, ahamadAbAda se prApta hai / isakI kramAMka saMkhyA 29099 hai / yaha 25.5 semI. lambI tathA 10.9 semI caur3I hai| isameM kula 44 patra haiM / 39 patra se 44 patra taka niyukti likhI huI hai| prati ke donoM ora hAsiyA tathA bIca meM khAlI sthAna hai| aMta meM "graM 208 sUyagaDanijjutI smmttaa|" kA ullekha hai tathA ba prati vAlA padmopama ......saMskRta zloka pUrA likhA huA hai| isakI spAhI bahuta gaharI hai ataH akSara paDhane meM asuvidhA rahatI hai| (cU.) sUtrakRtAMga cUrNi prAkRta graMtha pariSad se prakAzita hai| isake saMpAdaka muni puNyavijayajI haiN| isameM niyuktigAthAgata pAThAntara ko 'cU.' saMketa nirdiSTa kiyA gayA hai| (cUpA.) sUtrakRtAMga cUrNi ke aMtargata Ae hue pAThAntara / (TI.) motIlAla banArasIdAsa dvArA prakAzita AcArya zIlAMka kRta sUtrakRtAMga TIkA ke aMtargata niyukti - gAthA ke pAThAntara / yaha muni jambUvijayajI dvArA saMpAdita hai| 1 ( TIpA ) zIlAMkAcArya kI TIkA ke aMtargata ullikhita pAThAntara / dazAzrutaskaMdha nirmukti (a) yaha mahimA jJAna bhakti bhaMDAra se upalabdha hai| isa prati meM mUla niyukti ke sAtha anya aneka gAthAeM bhI likhI huI haiN| vaise bhI dazAzrutaskaMdhanirmukti kI kisI bhI prati meM gAthA-saMkhyA kI ekarUpatA nahIM hai| (ba) yaha lAlabhAI dalapatabhAI vidyAmaMdira se prApta hai| yaha 27 semI lambI aura 12.3 semI. caur3I hai| isameM mUlapATha, niyukti aura cUrNi sammilita hai| isameM kula 106 patra haiM / 46 49 patra taka dazAzrutaskaMdha niyukti likhI huI hai| isameM pUrI niryukti nahIM hai| prArambha meM 1 se 11 gAthAeM haiN| usake bAda pajjosavaNA kI prArambhika sAta gAthAoM ko chor3akara aMta taka pUrI gAthAeM haiN| yaha prati bahuta navIna hai ataH azuddhiyAM bahuta haiN| aneka sthaloM para pAThAntara nahIM lie haiM / adhikAMza hrasva ikAra ke sthAna para dIrgha IkAra hai| isakI kramAMka saMkhyA 23167 hai| aMta meM "AmAradasANaM nijjutI" mAtra 'itanA hI ullekha hai / (bI) yaha rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, bIkAnera kI prAta ha / isako kramAMka saMkhyA 13030 hai| prati meM pahale cUrNi tathA bAda meM niyukti hai| niyukti 47 veM patra se prArambha hokara 51 veM patra meM samApta hotI hai| prati ke aMta meM kevala "AyAradasANaM nijjuttI sammattA" kA ullekha hai| lekhaka yA samaya kA saMketa nahIM hai| yaha prati jyAdA prAcIna nahIM hai / (lA) yaha lAlabhAI dalapatabhAI vidyAmaMdira kI prati hai / isakA kramAMka 23167 hai / prati sApha-sutharI hai| isameM AyAradasA kA mUlapATha niyukti aura cUrNi--ye tInoM likhe hue haiN| nirmukti 79 ke dUsare patra se prArambha hotI hai tathA 83 ke prathama patra meM samApta ho jAtI hai / yaha prati anumAnata:
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti sAhitya : eka paryavekSaNa solahavIM zatAbdI kI honI caahie| (mu) jinadAsa kRta cUrNi meM prakAzita niyukti-gAthA ke paatthaantr| (cU.) maNivijayajI gaNigraMthamAlA bhAvanagara se prakAzita dazAzrutaskaMdha cUrNi ke pAThAntara / dazavaikAlika kI eka naI niyukti ____ yaha prati lAlabhAI dalapatabhAI vidyAmaMdira ke hastalikhita bhaMDAra se milI hai| isakI kramAMka saMkhyA 19419 hai| isameM 39 patra haiN| prArambha meM dazavakAlika mUla likhA huA hai| aMtima patra meM lipikartA ne dasa gAthAoM vAlI dazavakAlikaniyukti likhI hai| isakI prArambhika cAra gAthAeM dazavakAlikaniyukti kI saMvAdI haiN| bAda kI chaha gAthAoM meM cUlikA kI racanA kA saMkSipta itihAsa hai| prati ke aMta meM "iti dazavakAlikaniyukta: samAptA / saMvat 1442 varSe kArtika zuklA 5 likhitaM / " kA ullekha hai| yaha prati nAgendra gaccha ke AcArya guNameruvijayajI ke lie lilI gayI thii| kRtajJatA-jJApana ... . . gaNAdhipati gurudeva zrI tulasI kA nAma mere lie maMgalamaMtra hai| hara kArya ke prArambha meM Adi maMgala ke rUpa meM canake nAma kA smaraNa mere jIvana kI dinacaryA kA svAbhAvika krama bana gayA hai| isalie merI hara saphalatA kA zreya gurudeva ke caraNoM meM nihita hai| AcArya zrI mahAprajJa evaM yuvAcArya zrI mahAzramaNa mUrtimAna zrutapuruSa hai| unake zakti-saMpreSaNa, mArgadarzana aura AzIrvAda se hI yaha garutara kArya sampanna ho sakA hai| bhaviSya meM bhI unakI jJAna razmiyoM kA Aloka mujhe milatA rahe, yaha abhIpsA hai| prastuta kArya kI nirvighna saMpUrti meM mahAzramaNI sAvIpramukhAjI ke nizchala vAtsalya evaM preraNA kA bahuta bar3A yoga rahA hai| bhaviSya meM bhI merI sAhityika yAtrA meM unakA pathadarzana aura protsAhana nirantara milatA rahe, yaha AkAMkSA hai| ___ Agama-kArya me muni zrI dulaharAjajI kA ni:svArtha mArgadarzana mujhe kaI sAloM se upalabdha hai| pATha-saMpAdana evaM kathAoM ke anudAda meM munizrI kI bahuzrutatA ne mere kArya ko sugama banAyA hai| aneka pariziSTa kI anukramaNikA evaM pAThAntaroM ke nirIkSaNa tathA prUpha rIDiMga meM muni zrI hIrAlAlajI svAmI kA AtmIya sahayoga bhI mere smRti-paTala para aMkita hai| samaNI niyojikA muditaprajJAjI ne vyavasthAgata sahayoga se isa kArya ko halkA banAyA hai| graMthaprakAzana ke bIca meM hI jaina vizva bhAratI kI leTara presa baMda hone se isake prakAzana meM aneka jaTilatAeM sAmane AIM para jaina vizva bhAratI ke adhikAriyoM ke udAra sahayoga evaM jagadIzajI ke parizrama se isa graMtha ke prakAzana kA kArya sampanna ho sakA hai| niyuktisAhitya: eka paryavekSaNa bhUmikA ke kampoja evaM seTiMga meM kusuna surANA kA sahayoga bhI mUlyAha rahA hai| jJAta-ajJAta, pratyakSa yA parokSa rUpa meM jina-jinakA sahayoga isa kArya kI saMpUrti meM milA hai, unake sahayoga kI smRti karate hue mujhe atyaMta aAtmika AhlAda kI anubhUti ho rahI hai| bhaviSya meM bhI sabakA AtmIya sahayoga milatA rahegA, isI AzA aura vizvAsa ke saath| DaoN. samaNI kusumaprajJA
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukrama pahalA adhyayana 25/1,2. adhyayana ke cAra prakAra aura dumapuSpikA ke sAtha unakI sNyojnaa| 1. maMgalAcaraNa / 26,27. adhyayana zamda ke nirukt| Adi, madhya aura aMta maMgala / 28. AcArya ko dIpaka kI upmaa| cAra anuyogoM kA naamollekh| 29. bhAba Aya-lAbha kA svarUpa / caraNakaraNAnuyoga kA adhikAra aura usake dvaar| 30. bhAva adhyayana kA svarUpa / dazakAlika kA anuyoga / 31,32. duma zabda ke nikSepa tathA ekArthaka / 7. dasakAlika-dasa aura kAla ke nikSepa-kathana kI 33. puSpa zabda ke ekArthaka / prtijnyaa| 34. drumapuSpikA adhyayana ke ekArthaka / eka aura daza zabda ke nikSepa / 35. pucchA kA mahattva / jIvana kI bAlA, krIDA Adi daza dshaaeN| 36. dharma zabda ke nikSepa aura unakA nAnAtva / kAla zabda ke nikSepa / 37-39. dravya dharma ke bheda-prabheda / bazarvakAlika nAmakaraNa kI saarthktaa| 40, lokottara dharma ke bheda / dazAvakAlika vaktavyatA ko dvAra gAthA / dravya aura bhAva maMgala kA svarUpa / 13, dazavakAlika niyUM haka mAcArya zayyaMbhava ko 42. ahiMsA kA svarUpa tathA usake bheda / vNdnaa| sataraha prakAra ke saMyama kA ullekha / prastuta racanAkA kAraNa aura usakA niyaMtraNa bAhyatapa ke bheda / kAlA AbhyaMtara tapa ke bheda / AtmapravAtha pUrva se dharmapramApti (cauthA adhyayana) 46. ziSya kI grahaNazakti ke AdhAra para udAharaNa tathA karmapravAda pUrva se piTeSaNA (pAMcavAM aura hetu kA pryog| adhyayana) ke uddharaNa kA saMketa / 47. nyAya ke pAMca aura daza avayavoM kA ullekha / saMsthapravAda pUrva se vAkpazuddhi tathA narve pUrva kI 47/1. udAharaNa aura hetu ke bheda-prabheda / tIsarI vastu se zeSa sabhI adhyayanoM ke uddharaNa kA 48. udAharaNa ke ekArthaka / saMketa / udAharaNa ke do bheda-parita aura kalpita sathA gaNipiTakadvAdazAMgI se dazavakAlika ke unake cAra-cAra bheda / ni!haNa kA uslekh| AharaNa ke cAra prakAra / 15. adhyayanoM ke viSaya-varNama kI pratijJA / 51. dravya apAya meM do vaNika bhAiyoM kI kthaa| 19-22. adhyayanoM ke viSayoM kA saMkSipta varNana / 52. kSetra, kAla aura bhAva apAya kI kathAoM kA saMketa 1 21. do cUlikAeM evaM unakA prayojana / 53,54. dravya Adi apAya aura pAralaukika cintana / 24. pratyeka adhyayana kI viSaya-vastu ke kathana kI 55,56. dravyAnuyoga ke AdhAra para apAya kA citana / prtijnyaa| 57,58. upAya ke cAra prakAra aura unake udAharaNoM kA 25. prathama adhyayama ke cAra dvaar-| saMketa /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazarvakAlika nirmukti 59-62, 65,66. 67,68. 69,70. 72. 74, vibhinna hetuoM ke dvArA AtmA ke astitva 88. dharma utkRSTa maMgala kyoM ? kI siddhi| jinazAsana meM pAramAthika dharma kI / sthApanA karma meM pauMDarIka aura hiMgaziva kI prtipaalnaa| kthaa| 89/1-3. jinazAsana meM hI zuddha dharma kA pAlana kyoM ? dravyAnuyoga ke AdhAra para sthApanAkarma kA 10. muni kI prAsuka bhikSAcaryA kA ullekh|| niruupnn| 91. aprAsuka bhikSAcarI aura usakA pariNAma / pratyutpanna vinAza ke prasaMga meM gAMdhavika 92,93. daNTAMta-zuddhi meM bhramara kA udAharaNa / Adi kA udAharaNa / 94-104. aneka praznottaroM ke dvArA sAdhu kI zuddha dravyAnuyoga ke saMdarbha meM pratyutpannavinAza kA bhikSAcaryA kA ullekh| pratipAdana / navakoTi zuddha bhikSAcaryA kA ullekha / AharaNataddeza meM anuziSTi Adi cAra bhedoM . dRSTAMta-zuddhi aura sUtranirdiSTa upasaMhAra kA kathana aura subhadrA kA udaahrnn| vAkya / AtmakadRsva kI siddhi / 107,108, dravya aura bhAva vihaMgama kA svarUpa / upAlambha meM mRgAvatI kI kathA kA sNket|| karmagati ke AdhAra para vihaMgama kA varNana ! AtmA kA atyanta abhAva yukta nhiiN| vihAyogati Adi gati ke AdhAra para artha aura hetu kI pacchA meM koNika tathA vihaMgama kA svruup| nizrA vacana meM gotama kA udAharaNa / calanakarmagati ke AdhAra para vihaMgama kI nAstika ko pUchA jAne vAlA prazna aura vyaakhyaa| anyApadeza se vaktavyatA / 112. saMjAsiddhi se vihaMgama kA kathana / AharaNataddosa ke bheda tathA usake udAharaNoM upasaMhAra vizuddhi kA ullekha / kA saMketa 1 adatta ke agrahaNa meM bhramara kI upamA / pratiloma hetu meM abhaya tathA goviMdavAcaka 115. asaMyata bhramara se zramaNa kI upamA asaMgata / kA udAharaNa / Atma upanmAsa ke anrtagata piMgala saMnyAsI upamA kI ekadezIyatA kA ullekh| kA udAharaNa bhramara adapta lete haiM lekina muni adatta nahIM 117. upanyAsa AharaNa ke bhedoM kA kathana / lete| tadvastuka meM kArpaTika kA udAharaNa / sahaja niSpanna AhAra-grahaNa meM pramara evaM upanyAsa ke cauthe bheda 'pratinibha' meM zramaNa kI tulnaa| parivrAjaka kA udAharaNa / muni ko 'madhukarasama' kahane meM Ane vAlI hetu ke yApapha, sthApaka Adi cAra bhedoM kA vipratipatti kA nirAkaraNa / kathana / 120, prathama adhyayana meM eSaNA aura I samiti yApaka aura sthApaka hetu ke udAharaNoM kA ke pAlana kA hetu-nirdeza / saMketa / 120/1,2. zramaNa aura madhukara kI samAnatA kA vyaMsaka aura laSaka hetu ke udAharaNoM kA upasaMhAra dvArA ullekha / sNket| 120/3,4. sImtirIya sAghaoM evaM zramaNoM kI caryA dharma ke guNa tathA usakA mahatva / maiM antara / dRSTAMta dvArA dharma ke mahattva kA kamana / 121,122. sAdhu ke lakSaNa / 77. 118. 111.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158, 167. 173. viSayAnukrama 123. nyAya ke pratijhA Adi dasa avayavoM kA 157/1. tIrtha ke prabhAvaka phona ? nAmollekha / zAnAcAra ke ATha bhedoM kA ullekha / 123/1-11. pratijJA mAdi dasa avayavoM kI vyAkhyA / cArivAcAra ke ATha bhedoM kA ullekha / 124. prathama adhyayana kI niyukti kA upsNhaar| 167. tapa-AcAra ke bAraha bhedoM kA ullekha / 125, naya kA svarUpa / vIryAcAra kA svarUpa / 126. nayoM kI bahuvizva vktvytaa| kathA ke bhedoM kA ullekha / arthakathA kA smruup| dUsarA adhyayana arthakathA se sambandhita kathA kA 127. zrAmaNya aura pUrvaka zabda ke nikSepa / 164. nirdesh| 128, dravya aura bhAya zramaNa kA svarUpa / kAmakathA kA svarUpa / 129-31. zramaNa kA svarUpa / dharmakathA ke AkSepaNI Adi cAra bheda / 132,133. zramaNa ko sarpa, giri Adi kI vividha AkSepaNI kathA ve bhencha / upmaaeN| 168. AkSepaNI kathA kA svarUpa / 134,135. thamaNa zabda ke ekArthaka / vipaNI kA kada aura svarUpa / pUrva zabda ke caudaha nikSepa / saMvejanI kathA ke prakAra / 137. kAma zabda ke nikSepa / saMvejanI kathA kA svarUpa / 138. dravya kAma kA svarUpa evaM bhAva kAma ke nirvedanI kathA kA svarUpa / bheda / nivedanI kathA kA rasa / 139. icchAkAma aura madanakAma kA svarUpa / saMvejanI aura nivedanI kathA kI phalati / 14.. dharma se vidhyuti kA hetu-kAmabhAva / 177,178. ziSyoM ko kathA kahane kA krama aura usakA kAma kI prArthanA : roga ko nimNtrnn| phl| 142. pada zabda ke nikSepa / 143-45. mizrakathA kA svarUpa / 179. pada ke bheda-prabhedoM kA ullekha / vikathA ke prkaar| 146. 180. prathita pada ke cAra bhed| gadha kAdhya kA svarUpa / 181. prarUpaka ke AdhAra para kathA kA akathA padya ke bhedoM kA ullekha / aura vikathA honaa| meya ke bhed-prbhed| 182. akathA kA svarUpa / 150. cUrNapada kA svruup| 183. kathA kA svarUpa / iMdriya-viSaya Adi aparAdha padoM kA 14. bikathA kA svarUpa ullekh| 185-87. zramaNa ke lie akathanIya aura kathanIya 151/1. aThAraha hajAra phIlAMgoM kA nirdeza / kathA kA svarUpa / 152. aThAraha hajAra zIlAMgoM kI niSpatti / 18.. kSetra, kAla, puruSa aura sAmarthya ke AdhAra tIsarA adhyayana para kathA kahane kA nirdeza / mahad aura kSullaka zabda ke nikSepa / cauthA adhyayana 154. AcAra zabda ke nikSepa / 115. dravyAcAra kA svarUpa / 189. caturtha adhyayana ke adhikAroM kA ullekha / bhAvAcAra ke bhedoM kA kathana / 190. chaha, jIva aura nikAya ina zabdoM ke darzanAcAra ke ATha bhedoM kA ullekh| nikSepa kathana kI pratijJA /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ $ 191. 192. eka mada ke nikSepa / SaT zabda ke yaha nikSepoM kA ullekha 193,194. jIva ke nikSepa, prarUpaNA, lakSaNa Adi teraha dvAroM kA nirdeza | jIna zabda ke nikSepa tathA bhedoM kA kathana ojI ke jIvitavya kA kathana / bhavajIva evaM tadbhavajIva ke jIvitavya kA 195. 196. 197. 198. 199,200 jIva ke lakSaNa / 201. 202. 203. 204. 20. 206. 207. 208. 209. 210. 211. 211/1 212 213. 214. kathana / jIva ke bhedoM kA kathana / 215. 216. 217. jIva ke astitva kI siddhi jIva ke astitva ko nakArane meM hone vAlI bAdhA / jIva aura zarIra ke pRtya kI siddhi / bAyu ke udAharaNa dvArA jIva ke astitva kImiti / AtmA ke amUrttatva kI prarUpaNA / kAraNAbhAva Adi cAra abhAvoM ke AdhAra para AtmA ke astitva kI siddhi / tarka dvArA jIva ke trikAlAvasthAna kI siddhi / jIva ke nityatva, amUrtatva aura anyatva ko siddhi| jIva kA parimANa (saMkhyA): upamAdvArA jIva ke parimANa kA nirdesh| kAya zavda ke nikSepoM kA ullekha kAya ke sambandha ke sambandha meM eka pahelI nikAya kAya ke sAtha zeSa nAma Adi kAyoM kA ullekha dravya aura bhAvazastroM kA ullekha / svakAya, parakAya aura tadubhayakAya zastroM kA ullekha yonibhUta bIja kA vima pRthivI Adi kAryoM kA yathAkramakathana / caturtha adhyayana ke ekArthaka pAMca adhyayana 217/1. 215. 210/1. 21 / 2, 2. 218/4. 219. 219/1. 220. 220/1. 221. 221/1. 224. 225. 226. 227. dazakAlika niyukti piMDa aura eSaNA kI nikSepa prarUpaNA kA kathana / piMDa zabda ke nikSepa tathA davyapiMDa aura bhAvapiMDa kA ullekha 233. 234. 235. piMDa zabda kI arthavattA / dravyaMSaNA evaM bhASamA kA kathana dravyeSaNA ke adhikAra meM niyukti kA chaThA adhyayana 222. 223. kathana / sampUrNa piNA kA navakoTi meM avataraNa / navakoTi ke bheda udgamakoTi aura vizodhikoTi / udgamakoTi aura vizodhikoTi ke bheda / avizodhikoTi ke bheda / koTiyoM ke bheda / 'rAga, dveSa Adi kI yojanA se 270 koTiyoM kA ullekha / mahAcAra kathA ke viSaya kA nirdeza agAra aura anagAra dharma ke bhedoM kA nirdeza | artha zabda ke nikSepa tathA bhedoM kA kathana artha ke dhAnya rahana Adi yaha bhedoM kA usleva / F 228. artha ke bheda-upabheda kI saMkhyA kA nirdeza / 229.230. caubIsa prakAra ke dhAnyoM kA nAmollekha 231,232. caubIsa prakAra ke ratnoM kA nAmollekha / sthAvara tathA dvipada ke bhedoM kA saMkacana / catuSpada ke daza bhedoM kA nirdeza / kupya kA saMketa ke aneka bheda tathA artha ke 64 bhedoM dharma ke bAraha bhedoM kA saMketa / gRhastha dharma ke amaNa dharma ke kSamA Adi dasa bhedoM kA nAmollekha
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ vijayAnukrama 236-239, saMprApta kAma ke caudaha aura asaMprApta kAma AThavAM adhyayana ke dasa prakAroM kA kthn| praNidhi zabda ke niruup| 240, dharma, artha aura kAma kI paraspara virodhitA 270. dravya aura bhAvapraNidhi kA ullekha / 2401 avirodhitaa| indriyapraNidhi kA svarUpa / 241. zramaNa aura dharmArthakAma vizeSaNa kI 272,273. 272,273. indriyoM kI ucchakhasatA se hone vAle saarthktaa| doSa / 242. paraloka, muktimArga aura mokSa kI 274. duSpraNihita indriya vAle vyakti kI avasthA nishciti| kA nirdeza / 243. aThAraha asaMyama-sthAnoM meM se eka sthAna 275. noindriyapraNidhi kA svarUpa / kA bhI sevana karane vAlA zramaNa nhiiN| 276. duSpraNihita vyakti kI tapasyA kI vyarthatA / 244. aThAraha asaMyama-sthAnoM kA nirdeza / 277. utkaTa kaSAya se zrAmaNya kI niSphalatA / 278. praNidhi ke bheda / sAtavAM adhyayana 279. prazasta aura aprazasta indriya praNidhi kA 245. vAkya zabda ke nikSepa / svarUpa-kayana / 246, vAkya ke ekArthaka / 280. aprazasta iMdiyapraNidhi se karmabaMdha tayA 247. dravya evaM bhAvabhASA ke bhedoM kA ullekha / prazasta se krmkssy| 248. dravya aura bhAva bhASA ke AdhAra para 281. saMyama kI sAdhanA ke lie praNidhi kA ArAdhanI aura virAdhanI bhASA kA Asevana aura anAyatanoM kA varjana / vimrsh| 282. duSpraNihita yogI ke lakSaNa / 249. sarapa bhASA ke dasa prkaar| 283. supraNihita yogI kA svarUpa / 250. mRSA bhASA ke dasa prakAra / 284, aprazasta praNidhi ke varjana kA nirdeza / 251. satyAmRSA (mitha) bhASA ke prakAra / AcAra praNiti ke cAra adhikAroM kA 252,253. asatyAmRSA (vyavahAra) bhASA ke bhedoM kA kathana 1 nirdesh| nauvAM adhyayana 254. sabhI bhASAoM ke do-do bheda-paryApta aura aparyApta / 286. vinaya tathA samAdhi ke nikSepa / 287. vinaya ke pAMca bhedoM kA nAmollekha / 255-57. dhruva viSayaka bhAva bhASA kA kathana / 288. lokopacAra binaya ke prakAra / 258. cArita viSayaka bhAva bhASA kA kathana / 289. arthavinaya kA pratipAdana / 259. zuki sanda ke nikSepa / 290. kAmavinaya aura bhayavinaya kA varNana / 260,261. dravya zuTi ke bheda / 291. mokSavinaya ke bhedoM kA nirdeza / 262,263. bhAva zuddhi ke bheda / 292. darzanavinIta kA svarUpa / 264. bhAva zudi se hI vAkya zuddhi kA nirdeza / zAnavinIta kI pahacAna / 265. bhASA ke asaMyama kA parijJAna karane kA 294. cAritravinIta kA lakSaNa / nirdesh| 295. tapavinIta kA svruup| 266. mAna rahatA huA bhI bacanagupta nhiiN| anAzAtanAvinaya kA svarUpa-kapana / 267. dina bhara bolatA huA bhI vacanagupta / 297. kAyika, vAcika aura mAnasika vinaya ke 218. cintanapUrvaka bolane kA nirdeza / bheda-prabheda / 285.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 331. dazavakAlika niyukti 298, kAyavinaya ke ATha bhedoM kA kathana / 330. adhyayana meM varNita guNayukta bhikSu hI bhAva 299. vAcika aura mAnasika vinaya ke bhedoM kA bhikSu / uhlekh| kevala mikSA karane mAtra se mila nahIM / 300,301, pratirUpa aura apratirUpa vinaya tathA 332. uhiSTabhojI tathA hiMsaka vyakti bhikSa anAzAtanAvinaya ke bAvana prkaar| kaise? 3.2. vinaya karane yogya neraha padoM kA nirdeza ! vAstavika bhikSu kI pahacAna / 303. vinaya ke bAvana bhedoM kA saMketa / prathama cUlikA vyasamAdhi aura bhAvasamAdhi kA svruup| 334. cUlikA zabda ke nikssep| 335. dravyacUlA tathA kSetracUlA kA svarUpa / basavAM adhyayana bhAvacUlA kA svarUpa / 305 sakAra zabda ke nikssep| 337. dravyarati ke bhedoM kA kathana / dravya sakAra kA svarUpa tathA adhyayana ke 338. dravyarati aura bhAvarati / adhikAroM kA niyNtr| karma ke udaya se ati aura parIvaha sahana 307. bhikSu kauna ? se nirvRti-sukha kI prApti / 307/1. 'sakAra' kA prazaMsA ke artha meM pryog| 340. prapama cUlikA ke nAmakaraNa kI sArthakatA / bhikSu zabda ke nikSepa, nirukta Adi pAMca 341. rati nAma kI saarthktaa| dvAroM kA ullekh| dharma meM rati aura adharma meM arati kI guNabhikSa zabda ke nikSepa / kaarit|| 310. bhedaka, bhedana aura bhettavya kA nirUpaNa / mokSa-prApti ke upAya / 311-315. vyabhikSu kA svarUpa / 344. rati-arati ke sthAnoM ko jAnane kA 311/1. asAdhu kauna ? nirdeza / 316. bhAvabhikSu kA svarUpa / dvitIya calikA 317-319. bhikSa zabda ke nirukt| dUsarI dhUlikA ke kathana ko pratijJA / 320-322. bhikSu zabda ke ekArthaka / avagahIta, pragRhIta Adi vihAracaryA kA 323,324. bhikSu kI pahacAna ke tattva / nirdesh| 325. bhikSu ko svarNa kI upamA / muni kI prazasta vihAracaryA kA ullekha / / svarNa ke ATha guNoM kA nAmollekha / 348, dazavakAlika kA adhyayana : manaka ke 327. svarNa kI cAra kasauTiyAM / / samAdhimaraNa kA kAraNa / 328,329. svarNa kI bhAMti guNayukta vyakti hI vAstavika 349. dazavakAlika kI racanA ke prayojana kA saadhu| nirdeza /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthAoM kA samIkaraNa dava kAlima nisi AthAeM cuNi evaM TIkA donoM meM milatI haiM para unakI gAthAsaMkhyAoM meM bahuta antara hai| saMpAdana meM bhI hamane gAthAoM ke bAre meM vimarza kiyA hai ki kitanI gAthAeM bAda meM prakSipta huI haiM aura kitanI mUla kI thiiN| ataH saMpAdita gAthA-saMkhyA bhI TIkA evaM cUNi meM prakAzita gAthA-saMkhyA ko saMvAdI nahIM hai / pAThakoM kI suvidhA ke lie hama yahAM cArTa prastuta kara rahe haiM, jisase gAthAoM ko khojane meM suvidhA rahegI / jinadAsa kRta caNi meM niyukti kI gAthA saMkhyA kA kevala saMketa-mAtra hai, pUrI gAthA nahIM hai, ataH samIkaraNa meM usakA samAveza nahIM kiyA hai| saMpAvita saMpAdita hATI 22 22 hATI x x x x xxx 25/1 27 #2xx xxx xxx xxxx xnx xxx xrx.. 40 1. acU ke saMpAdaka muni puNyavijayajI ne isa gAthA ke aMka to die haiM kiMtu ise nigA nahIM mAnA hai| 2. yaha gAthA taMdusavaicArika prakIrNaka kI hai / prasaMgAnusAra ise uddhRta kiyA gayA hai| hAribhadrIyA TIkA meM yaha nigA ke krama meM hai|
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavakAlika nirmukti saMpAdita saMpArita hATI 42 X X X X X 40 UND-Mr-xS4 X X X X X X 89/1 81/2 59/3 X X X X X X 1 X X X X 951 952 X X 104 X X X 961 962 97 971 X 107 108 X X X 78 991 110 1.TIkA kI mudrita prati meM 84 kA aMka do bAra diyA hamA hai|
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ gApAauM kA samIkaraNa saMpAdita hATI saMpAdita zAdI 12335 112 142 143 14 114 104 115 12317 123 // 12339 123310 123311 146 147 ma 106 148 116 117 124 108 118 125 149 150 109 110 120 121 127 128 111 112 122 129 123 114 124 146 157 125 126 132 133 134 135 127 158 151 128 137 161 162 138 133 135 166 120 12011 12012 12013 12004 121 122 123 12331 12332 1233 12314 140 141 142 143 144 145 168 137 138 139 140 147 148 172 1. hATI meM ise bhinnakartakI gAthA mAnA hai| 2. hATI meM 151,149 aura 150 kI gAthA meM kramavyatyaya hai| 3. hATI meM isake lie "iyaM ca kila bhinnakataMkI" aisA ullekha milatA hai|
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 pazakAlika niyukti saMpAdita hATo saMpAdita 181 hATI 205 173 174 107 182 108 150 151 1511 183 212 178 186 187 113 112 113 213 154 155 156 179 180 188 114 214 215 181 182 190 217 116 117 118 192 219 184 185 119 1571 158 159 160 161 162 186 194 120 221 121 222 185 195 196 197 122 189 bhA.7 bhA.8 bhA.9 223 190 198 16311 164 165 191 123 124 125 126 127 128 192 200 224 mA. 25 bhA. 28 167 168 129 169 194 195 196 197 198 170 171 202 202 / 1 203 204 205 206 207 208 209 210 211 172 bhA. 30 bhA, 33 bhA.34 225 226 130 131 132 133 134 173 174 175 227 200 201 202 203 204 176 177 178 137 138 139 140 bhA. 56 bhA. 57 228 ugA 229 212 180 207 1. acU meM 129 bI gAthA kA Azika ullekha hai|
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAdhAoM kA samIkaraNa saMpAdita adhU acU hATI 214 141 231 167 142 232 saMpAdita 241 242 243 24 168 265 266 267 268 143 mA. 6. 233 169 170 171 245 215 216 217 21711 218 2181 21mA2 21513 21814 235 x 270 236 237 247 248 173 174 175 271 272 230 xxxxxx 273 249 250 239 274 240 275 251 252 253 277 H 254 278 241 mA. 62 242 243 244 246 246 247 179 180 151 152 2111 22. 22011 221 22111 222 223 224 225 226 227 228 229 255 256 257 258 148 279 280 281 282 283 149 150 259 260 184 185 186 17 240 224 152 249 250 251 261 262 263 189 155 265 286 287 288 289 290 252 264 19. 191 230 253 265 254 266 231 232 157 158 297 291 233 256 268 292 269 194 195 293 235 161 270 162 295 257 258 259 26. 261 262 237 218 239 197 198 199 200 297 272 273 - 274 27411 . 275. . . 165 166 298 x 24011 264 . .201 .
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 saMpAdita 276 277 278 279 250 281 282 283 254 285 206 287 206 289 290 291 292 293 294 295 296 297 298 299 300 301 302 203 304 305 306 307 3071 202 203 204 205 abhU 206 207 208 209 210 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 2281 X 230 231 X hATI 300 301 3-2 303 304 305 306 307 308 X 309 310 311 312 213 314 315 316 317 215 319 320 Re 322 323 324 ZRX 326 327 325 329 331 saMpAdita 308 209 311 212 313 314 315 315 / 1 316 317 310 219 320 321 322 323 324 325 226 327 328 329 330 131 332 333 234 335 336 X 337 1. 210 kA aMka abU meM do bAra diyA gayA hai| 2. abU meM 229 kA aMka nahIM hai| 220 ke bAda 210 kA aMka hai| 232 233 234 235 236 227 235 239 X 240 241 242 243 244 amU 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 X 261 dazakAlika nirmukti hATI 332 333 334 335 336 337 330 339 341 342 343 24 345 46 347 YE 349 350 351 352 253 354 KK 356 357 358 359 360 361 PER X
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ gASAboM kA samIkaraNa saMpAdita a hATI saMpArita hATI 345 bhA 63 X 339 340 341 342 346 347 X 267 268 269 270 271 369 340 370 371 343 265 266 366 349 349.1 349 / 2 344 1. yaha gApA kevala hastamatiyoM meM hai| . -in
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavaikAlika niyukti 1. siddhigatimuvagayANaM, kammavisuddhANa savvasiddhANaM / namiUNaM dasakAliyanijjutti kittaissAmi' / / 2. AI majjhavasANe, kAuM maMgalaparigaha vihiNA / nAmAi maMgalaM pi ya, cavihaM paNNaveUNaM / / 3. suyanANaM aNuyogeNA'higaya' so camviho hoi / caraNakaraNANuyoge, dhamme 'gaNie ya" davie ya / / 4. apuhattapuhattAI", niddisiuM ettha hoi ahigAro / caraNakaraNANuyogeNa, tassa dArA ime hoti / 5. nivakhevegaTTha-nirutta-vihI pavittI ya keNa vA kassa / taddAra-bheya-lakkhaNa, tarihaparisA ya suttattho / 6. eyAI parUbeuM, kappe vaNNiyaguNeNa guruNA u / aNuyogo dasaveyAliyassa vihiNA kaheyagyo / / 7. dasakAliyaM ti nAma, saMkhAe kAlao ya niddeso / dasakAliya-suyakhaMdha, ajjhayaNuddesa nikkhiviu / / 8. nAma ThavaNA davie, mAugapada-saMgahekkae ceva / pajjava-bhAve ya tahA, sattete ekkakA hoMti ||daar|| 1. prAraMbha kI sAta gAthAeM donoM cUNiyoM pIThikA meM vistAra se kI gaI hai| nirmukti(agastyasiMhasthavirakRta tathA jinadAsa mahattara- kAra bRhatkalpabhASya kA apane grantha meM saMketa kRta) meM nirdiSTa nahIM haiN| ye gAthAeM bhadrabAha nahIM karate kyoMki ve bhASya se pUrvavartI hai| ke bAda jor3I gaI hai, kintu TIkAkAra haribhadra ata: ye gAthAeM bAda meM jor3I gaI haiM, aisA ke samaya taka ye niyuktigAthA ke rUpa meM prasiddha spaSTa pratIta hotA hai| ho gaI thIM isalie prAya: gAthAoM ke Age 2. geNa ahi. (a)| TIkAkAra ne 'Aha niyuktikAra:' likhA hai| 3. kAle ya (hA, rA), TIkA meM 'kAle ya' pATha ina gAthAoM ko bAda meM jor3ane kA eka kI vyAkhyA hai-'kAle ceti kAlAnayogazca pramANa yaha hai ki gA. 6 meM 'kaNe' zabda gaNitAnuyogazvetyarthaH' (hATI pa. 4) / baharakalpabhASya kI ora saMketa karatA hai| 4. apuhRttapuhu' (hA, jivuu)| gA. 5 nikkhevega?' bRhatkalpabhASya (gA. 149) 5. maNiyA (jicU) / kI hai| isakI vyAkhyA vRhatkampabhASya kI
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka 9. nAma ThavaNA davie, khette kAle taheva bhAve ya / eso khalu niklevo, dasagassa u chaviho hoti' / / 931. bAlA 'maMdA kiDDA', balA ya paNNA ya hAyaNi prvcaa| pabbhAra-mummuhI sAyaNI ya, dasamI u kAladasA / / 10. dave addha-ahAuya, uvakkame desa-kAla kAle ya / taha ya pamANe vaNNe, bhAve pagayaM tu bhAveNa" / / 11. sAmAiyaaNukramao, vaNe vigayaporisIe U / nijjUr3ha kila' sejjabhaveNa dasakAliyaM teNaM / / 12. 'jeNa va jaM va paDaccA', jatto jAvaMti jaha ya te ThaviyA / so taM ca tao tANi ya, tahA ya kamaso kaheyavyaM ||daar| 13. sejjabhavaM gaNagharaM, jiNapaDimAdasaNeNa paDibuddha / maNagapiyaraM dasakAliyassa nijjUhagaM vaMde / / 1. yaha gAthA acU aura jijU meM vyAkhyAta hai kintu acU kI bhUmikA meM isa gAthA ko niryaktigAthA ke krama meM nahIM mAnA hai| (acUbhUmikA pR.) 2. kiDDA maMdA (rA, haa)| 3. TIkA meM yaha gAthA nirmukti ke krama meM hai kintu jinadAsacUNi meM yaha gAthA uddhRta gAthA ke rUpa meM ullikhita hai| yaha gAthA mUlataH 'taMdulaveyAliya' prakIrNaka (mA. 31) kI hai kiMtu bAda meM yaha niyuktigAdhA ke rUpa meM lipikAroM yA TIkAkAra dvArA jor3a dI gaI hai, aisA pratIta hotA hai| hamane ise nigA ke kama meM nahIM rakhA hai| dra. dathuni 3, paMkabhA 252, nibhA 3545, ThANaM 10 / 154 / 4. bAdani 660 / 5.0porasIe (ba), sIo (rA) 1 6. kira (haa)| 7. yaha gAthA acU meM saMketita nahIM hai kintu TIkAkAra isa gAthA ke lie 'cAha niyuktikAra:' likhate haiN| isake pUrvApara saMbaMdha ko dekhane se yaha spaSTa pratIta hotA hai ki yaha gAthA anya AcAryoM dvArA racI gaI hai kyoMki isa gAthA kI viSayavastu kA hI punarAvartana agalI gAthAoM meM huA hai| isa mAthA ke bAda jinadAsavRta caNi meM 'imAo niruttigAhAmo cauro ajjhappassANayaNaM"", ahigammanti va", jaha dIvA', aTuvihaM"inakA ullekha hai lekina hastapratiyoM meM ye gAthAeM Age (gA 26,27,28,30) isa krama meM milatI haiN| 6. jeNeva ca paTucca (jicU) /
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazakAlika niyukti 14. maNagaM paDucca sejjabhaveNa nijahiyA dasajjhayaNA / veyAliyAi ThaviyA, tamhA dasakAliyaM' nAma ||daarN|| 15. AyappavAyapuvA, nijjUDhA hoI dhammapaNNattI / kammappavAyapubbA, piMDassa tu esaNA tividhA / / 16. saccappavAyapuvvA, nijjaDhA hoti 'vakkasuddhI u" / avasesA nijjUDhA, navamassa u ttiyvtthuuto|| 17. bitio vi ya Adeso, gaNipiDagAto duvaalsNgaato| evaM kila nijjULa, maNagassa aNugmahaTTAe / 18. dumapuphiyAdao khalu, dasa ajjhayaNA sabhikkhuyaM jAva / ahiMgAre vi ya etto, vocchaM patteyamekkakke ||daar|| 19. paDhame dhammapasaMsA, so ya iha jiNasAsaNe na annatya / ___ bitie dhitIe sakkA, kAuM je esa dhammo tti / / 20. tatie AyArakahA u, 'khuDiyA Aya-saMjamovAoM' | taha jIbasaMjamo vi ya, hoti cautthammi ajjhayaNe / / 1. dasaveyAliyaM (s)| gAthAoM kA saMketa likhanA chUTa gayA ho yA 2. 13, 14 ye donoM gAthAeM donoM cUNiyoM meM phira jina pratiyoM ke AdhAra para mudrita pUNi saMketita nahIM haiM kintu bhAvArtha kathAnaka ke kA saMpAdana kiyA gayA usameM saMketa nahIM diye rUpa meM hai| paMDita dalasukhabhAI ke anusAra ye gaye hoN| sabhI hastapatiyoM meM ye gAthAeM haribhadrakRta haiM kyoMki inameM zayyaMbhava ko milatI haiN| namaskAra kiyA gayA hai| kintu ina gAthAoM 3.0 suddhi tti (b)| ke bAre meM vicAraNIya prazna yaha hai ki yadi 4. phira (hA, acU) 1 ye gAthAeM svayaM haribhadra dvArA racita hotI to 5. yAiyA (hA), 0 yAio (a)| 13vIM gAthA ke prArambha meM ve svayaM 'avayavArtha 6. isa gAghA meM mA. 12 ke 'jAti' dvAra kA tu pratidvAraM niyuktikAra evaM yathAvasare spaSTIkaraNa hai ataH acU aura jicU meM vakSyati' (hATIpa 10) tathA 14vIM gAcA ke vyAkhyAyita na hone para bhI ise niyuktigAthA prAraMbha meM 'cAha nirmuktikAraH' kA ullekha nahIM ke krama meM rakhA hai| (dekheM-TippaNa gA. 13, krte| isake atirikta mAthA 12 meM jeNa, jaM, jatto aura jAvaMti ina cAra dvAroM seH 7. iheba jiNasAsaNammi tti (hara, acU), haribhadra kacana kI pratijJA kI hai| inameM jaso kA ne TIkA meM jinazAsane dharmo nAnyatra' aisA ullekha karane vAlI tIna gAthAeM 15,16,17 ullekha kiyA hai| isI AdhAra para TIkA aura donoM cUNiyoM meM prApta haiM, phira 'jeNa' kA Ni kA mudrita pATha svIkRta na kara AdazoM nirUpaNa karane vAlI gAthAoM ko niyukti kA pATha svIkRta kiyA hai| gASA kyoM nahIM mAnI jAe? saMbhava hai . iti pUraNArtho nipAtaH (hATI pa. 13) / kathAnaka dene se gAthAoM kA saMketa cUrNikAroM 9. khuDDiyApAra saMjamo0 (ba) / se nahIM kiyA ho athavA lipikartAoM dvArA
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 bhikvasodhI taba saMja massa guNakAriyA tu paMcamae / chaTThe AyArakahA, mahatI jogA' mahayaNassa || vayavibhattI puNa sattamammi paNihANamadume bhaNiyaM / navame viNao dasa me, samANiyaM esa bhikkhu tti || 23. do abharaNA cUliya, visIyayate thirIkaraNamegaM / bitie' vivittariyA, asIyaNaguNA tiregaphalA // 'kAliyasa eso5, piMDattho vaNito samAseNaM / etto ekkekkaM puNa, ajjhayaNaM kittahassA / / 25. paDamaJjhaNaM dumapupphiyaM ti cattAri tassa dArAI / vaNikka mAI", dhammapasaMsAi ahigAro || 21. 22. 24. 25) 1. oho jaM sAmannaM aNaM amINa, sutAbhihANaM caubvi taM ca / AyajbhavaNA ya patteyaM // 25 / 2. nAmAdi caubheyaM vaNNekaNaM suyAnusAreNa / dumapusphiya AojjA, causuMpi kameNa bhAvesu // 1. jogo ( a, ba ) / 2. 0 hA aTTame ( a ) | 3. bIe ( ba ) 1 4. vitta ( a ) / 5. dasaveyAliyamsa (jicU), dasakAliyaraseha ( acU ) / 6. vannai0 (jicU), prastuta gAyA donoM cUrNiyoM maiM upalabdha hai| kintu muni puNyavijayajI ne agastyasiMha bUNi ke saMpAdana meM ise niyuktigAthA ke krama meM na rakhakara uddhRta gAthA ke rUpa meM prastuta kiyA hai| paMDita dalasukhabhAI mAlavaNiyA ke anusAra yaha gAcA upasaMhArAtmaka aura saMpUrti rUpa | TIkA tathA AdarzoM meM yaha gAthA milatI hai| hamane isa gAthA ko niyuktigAthA ke krama meM rakhA hai kyoMki anya niyuktiyoM meM bhI aisI upasaMhArAtmaka gAthAeM milatI haiM uttarabharaNAsare, piMDatyo vaNito samAseNaM / to ekkkaM puNa, akaraNaM kittaislAmi || (uni 27) 7. 8. 9. 10. niryuktipaMcaka 0 ( a ), bIu0 (hA ) / donoM cUrNiyoM meM prastuta gAthA ullikhita nahIM hai, lekina isakA bhAvArthaM donoM cUrNiyoM meM milatA hai / kucha pAThAMtara ke sAtha uttarAdhyayata niyukti meM bhI aisI gAthA milatI hai| dekheM uni 26 / uni 28 / 1 / 25/12 ina donoM gAthAoM kA cUrNiyoM meM koI ullekha nahIM hai| kevala 'tattha ubakkamo jahA Avassae' itanA hI ullekha hai / ye gAthAeM vizeSAvazyakabhASya (gA. 958, 952) kI haiN| hastalikhita AdarzoM meM ye gAthAeM milatI haiN| kintu ye gAthAeM vyAkhyA ke prasaMga meM bAda meM jor3I gaI pratIta hotI hai ataH inheM nigA ke krama meM nahIM rakhA hai / TIkAkAra haribhadra ne inake lie 'cAha nirmuktikAra:' aisA ullekha kiyA hai /
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavakAlika niyukti 26. ajjhappassANayaNaM, kammANa avacao uvaciyANaM / aNuvacao ya navANaM, tamhA ajjhayaNamicchaMti' || 27. adhigammati va atthA, imeNa adhigaM ca nymicchti| adhigaM ca sAhu gacchati, tamhA ajjhayaNamicchati' / / 28. jaha dIvA dIvasayaM, padippae so ya dippatI dIvo / dIvasamA AyariyA, dippati paraM ca dIti' / / 29. mANassa dasaNassa ya', caraNassa ya jeNa Agamo hoi / ___ so 'hoi bhAvaAo', Ao lAbho ti niddiTTo / / 30. avidha kammarayaM, porANaM jaM khavei jogehiM / eyaM bhAvajjhayaNaM, NAyacaM" ANupuvvIe / / 31. nAmadumo ThavaNadumo, 'danvadumo ceva hoti bhAvadumo'12 / emeba ya pupphassa vi, caviho hoti nikkhevo / 32. dumA ya pAdavA rukkhA, "viDamI ya agA tarU'" / kuhA mahIlhA bacchA, rovamA bhaMjagA vi ya / / 1. uni 6, anudvA 63111 / ullekha hai / vahAM 12vIM gAthA ke bAda bhI gA. 2. ya (jic)| 26,27,28 aura 30 kA saMketa diyA hai tathA 3. uni / 'imAo niruttigAhAo cauro' itanA ullekha 4. paippaI (raa)| hai| isase spaSTa hai ki jinadAsa ke samakSa ye 5. dippaI (hA), dippae (a, raa)| gAyAeM niyuktigAthA ke rUpa meM thiiN| TIkAkAra 6. anudvA 643 / 1, uni 8, caMdA 30 // ne ina pAMcoM gAthAoM kI vyAkhyA kI hai tathA 7. ci (haa)| AdazoM meM bhI ye gAthAeM milatI hai| inameM 5. hoI (haa)| kucha gAthAeM akSaraza: uttarAdhyayana niyukti meM 9. hoI bhAvAo (a)| milatI haiN| 10. neyadhvaM (a, haa)| 12. kheta kAla bhAva dume (jibuu)| 11. 26-30 taka kI gAthAoM kA acU meM koI 13. agamA biDimA tarU (hA), agamA vivI ullekha nahIM hai| jinadAsacUNi meM 'ajjhApa- tarU (a), agamA viDiyA tarU (raa)| ssANayaNaM gAhAo paMsa bhANimavAo'- itanA 14. raMjagA (hA), jambhamA (a)|
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka 33. puSpANi ya kusumANi ya, phullANi taheva hoMti pasavANi / ___ sumaNANi ya suhRmANi, ya 'pupphANaM hoMti egaTThA" / / 14 'TumAphiyA yara aAhAraesaNA-goyare tayA uNche| ___ mesa-jaloyA' sappe, vaNanakha-'isu-gola-puttudae / / 35. katthai pucchati sIso, kahiMca puTThA kahaMti aayriyaa| ___ sosANaM tu hitaThThA, vipulatarAgaM tu pucchAe / 36. nAma ThavaNAdhammo, dagvadhammo ya bhAvadhammo ya / etesiM nANasaM, vocchAmi ahANupuvIe / 37. davaM ca 'atyikAyo, payAradhammo ya bhAvadhammo y| davvassa pajjavA je, te dhammA tassa dazvassa / / 38. dhammatthikAyadhammoM, payAradhammo ya visayadhammo ya / loiya-kuppAdayaNiya, loguttara loga'Negaviho / 39. gamma-pasu-desa-rajje, purvr-gaam-gnn-gottttiraaiinnN"| sAvajjo u kutitthiyadhammo na jiNehi" tu pasattho / 1. egaTThA puSphANaM hoti NAyacA (a,ba), prastuta ke ekArthaka haiM / ataH prastuta gApA niyuktikAra gAyA donoM cUNiyoM meM gAyA rUpa meM ullikhita dvArA hI racita pratIta hotI hai| sabhI hastanahIM hai / puSpa ke ekArthaka bonoM cUrNiyoM meM pratiyoM meM yaha gAthA upalabdha hai| milate haiM ata: paMDita mAlavaNiyAjI kA 2. . phiyaM ca (ac), * phiyAha (ba) / kahanA hai ki cUNi ke ekArthaka zabdoM ke 3, jalUgA (jighU, haa)| AdhAra para haribhata ne use padhabaddha kara diyA 4. usu-putta-goludae (acU) / ho, kintu aisA saMbhava nahIM lagatA, kyoMki 5. kahiti (a, rA, aghU) 1 svayaM haribhadra apanI TIkA maiM 'puSpaMkAthika- 6. 6. tu0 sUni 100! pratipAvanAyAha aisA nahIM kahate tathA cUrNi meM 7. kAyappayAra0 (haa)| to mAtra tIna-cAra ekArthaka zabda haiM, gAthA meM 8. 0vapaNe (haa)| kucha anya ekArthaka bhI hai / prathama adhyayana kA 9. guTTi (a, b)| nAma 'dumapuphiya' hai| ataH druma zabda ke 17. rAINaM ti (jicU) / ekArthaka ke pazcAt puSpa ke ekArthaka prAsaMgika 11. jiNesu (acU) / hai| usake bAda 37vIM gAthA meM prathama adhyayana
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavakAlika niyukti 40. duviho loguttario, suyadhammo khasnu carittadhammo ya / sugaMdharato kAlo, mahAmo samapalmo ' / / 41. dave bhAve vi ya maMgalANi davammi punnnnklsaado| dhammo u bhAvamaMgalamatto 'siddhi tti kAUNaM / / 42. hiMsAe paDivakkho, hoi ahiMsA caubbihA 'sA u'5 / dave bhAve ya tahA, ahiMsajIvAivAno tti / / 43. puDhavi-daga-agaNi mAruya, vaNasai bi-ti-cau-paNidi ajjIve / pehopeha-pamajjaNa, pariThavaNa maNo-vaI kAe / / 44. aNasaNamUNoyariyA, vittIsaMkhevaNaM rsccaao| kAyakileso saMloNayA, ya bajjho tabo hoii|| 45. pAyacchittaM viNao, veyAvaccaM taheba sjjhaao| jhANaM ussaggo bi ya, abhitaro tavo hoi" / 46. jiNavayaNa "siddha ceva'13, bhaNNae12 katthaI udAharaNaM / Asajja u soyAraM, heU vi kahiMci bhaNNejjA / / 47, katthai" paMcAvayavaM, dasahA vA savvahA na paDisiddha / na ya pUNa savvaM bhaNNati, haMdI saviyAramakkhAtaM / / 1. munizrI puNyavijayajI ne apane dvArA saMpAdita gAthA kA saMketa na hone para bhI inakI vistRta apU meM prastuta gAthA ko niryaktigAthA ke vyAkhyA milatI hai / kucheka vidvAnoM ke anusAra rUpa meM svIkRta nahIM kiyA hai| isakA bhAvArtha ye gAthAeM bAda meM prakSipta huI haiM kintu gadya rUpa meM donoM cUNiyoM meM upalabdha hai| agastmasiMha caNi (pU. 11) kI 20vIM gAyA TIkA tathA AdarzoM meM bhI yaha niyuktigAthA kI vyAkhyA meM kahA hai ki saMyama aura sapa ke krama meM hai ata: ise prakSipta nahIM niyukti vizeSa se kahe jAeMge, ata. yahAM inakA mAnA jA sktaa| viSaya kI kramabaddhatA ullekha nahIM hai| isase spaSTa pratIta hotA hai kI dRSTi se bhI yaha gAthA yahAM prAsaMgika ki ye gAthAeM cUrNikAra ke sAmane niyuktilagatI hai| gAthA ke rUpa meM thiiN| 2.4 (jin) 1 8. aNassaI (haa)| 3. lAI (haa)| 9. hAhI (hA), tu0 umU 308 | 4.siddha ti (b)| 10. usU 30 / 3 / 5. hiMsA (a,ba) / 11. siddhameva (jin)| 6.0 abjIvA. (b)| 12. bhaNNatI (a), bhaNNai (ba), bhaNNaI (a)| 7.42 se 45 taka kI gAthAeM TIkA tathA sabhI 13, kattha vi (jibU), katthati (ac) / hastapratiyoM meM upalabdha haiN| donoM caNiyoM meM
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka 47 / 1. tatthAharaNaM duvihaM, caumvihaM hoi ekkamekkaM tu / heka pabviho khalu, teNa u sAhijjae atyo' / 48. 'NAtaM AharaNa ti ya, diLaMtovamma nidarisaNaM taha ya / egaLaM taM duvihaM, caumvihaM ceva nAyavvaM // caritaM ca kappitaM yA', duvihaM tatto cavihekke / AharaNe taddese, taddose ceSubanAse ||daar|| caudhA khalu AharaNaM, hoti avAo uvAya ThavaNA y| taha ya paDuppapnaviNAsameva paDhama cauvigappa / / davAvAe donni u, vANiyagA bhAyaro dhaNanimittaM / vahapariNaekkamekka, dahammi maccheNa nibveo / / khettammi avAkamaNaM, dasArayaggassa hoi avareNaM / dIvAyaNo ya kAle, bhAve maMDuzkiyAkhavao / / 53. sikkhagaasikkhagANaM, saMvegathirayAi dohaM pi / davAiyAi evaM, dasijjate 'avAyA u' || 54. daviyaM kAraNahiyaM, vigiciyavvamasivAi khettaM ca / bArasahiM essakAlo, kohAivivega bhAvammi / 1. isa gAyA kA donoM cUNiyoM meM koI ullekha spaSTa likhate haiM ki-'svarUpameSAM prapaJcena nahIM milatA / yaha gAthA prakSipta pratIta hotI bhedato niyuktikAra eva vakSyati' (hATI pa. hai kyoMki Age kI gAthA meM punaH isI 35) tathA gA. 52 kI vyAkhyA meM 'prakRtaviSaya kI punarukti huI hai| yahAM yaha gAthA yojanA punaniyuktikAra eva kariSyati, kimaviSayavastu kI dRSTi se bhI aprAsaMgika lagatI kANDaH eva naH prayAsena' (hATI pa. 36) / isake atirikta gA.79 kI vyAkhyA meM bhI 2. nAyamudAharaNaM (haa)| 'bhAvArthastu pratibhedaM svayameva vakSyati niyukti3. ca (jicU), vA (haa)| kAraH' (hATI pa. 55) kahA hai| ina pramANoM 4. bhave cauhA (a.ba), 50 se 5 taka kI se spaSTa hai ki TIkAkAra ke sAmane ye gAthAeM gAthAoM kA donoM cUNiyoM meM koI saMketa nahIM niyuktigAthAoM ke rUpa meM prasiddha ho cukI hai kintu vyAkhyA aura kathAnaka milate haiN| thIM / ataH hamane inako niyuktigAthA ke krama muni puNyavijayajI ne 56,73 aura 82 ina meM rakhA hai| tIna gAthAoM ko uddhRtagAthA ke rUpa meM mAnA 5. devA. (a,na) / hai| aisA adhika saMbhava lagatA hai ki cUNi 6. khamao (b)| kI vyAkhyA ke anusAra kisI anya AcArya 7. avAyAo (a)| ne ina gAvAboM kI racanA kI ho kintu gAthA 8. esa0 (a)| 10vIM kI vyAkhyA meM TIkAkAra haribhadra
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavakAlika nirmukti 55. danyAdiehi nicco, egateNeva 'jesi appA' u| hoti abhAvo tesi, suha-duhasaMsAramokkhANaM // 56. suhRdukkhasaMpaogore, na 'vijjaI niccbaayprkhmmi"| egaMtucchemmi ya, suhadukkhavikappaNamajutte / / 57. emeva cavigappo, hoi uvAo vi tattha davammi / 'dhAtuvAo paDhamo'5, naMgalakuliehi khettaM tu / / 58. kAloya nAliyAihi', hoi bhAvammi paMDio abho| 'coranimittaM naTTiya", vaDakumAri parikaheti / / 59. evaM tu iha AyA, paccakkhaM aNuvalabbhamANo vi / sudukkhamAdiehi, gijjhai hehi asthi ti / / 60. jaha va'ssAo" hasthi, gAmA nagaraM tu" pAusA sarayaM / odaiyAu uvasamaM, saMkaMtI devadattassa / / 61. 'evaM sau jIvassa vi, davAdI saMkama paDuccA u / asthittaM sAhijjai, paccakleNaM parokkhaM pi" 62. evaM sau jIvassa vi, davAdI saMkama paDuccA u| pariNAma sAhiti, paccakkheNaM parokkhe bi / / 63. ThavaNAkammaM ekkaM, diLaMto tattha poMDarIyaM tu / avA vi sannahakkaNa , hiMgusivakayaM udAharaNaM / / 64. savabhicAra heta, sahasA vottuM tameva annehi / uvavUhai sappasara, sAmasthaM cappaNo nAuM / 1. jesimappA (a) mudita pATha ko pAThAMtara meM diyA hai| 8. ahaM (a)| 3. saMbhavati NiccapakanavAtammi (a)| 9. pratyakSamiti tRtIyArthe dvitIyA (haa)| 4. mudrita acU maiM yaha gAthA uddhRta gAthA ke rUpa 10. assAo (ba) / 11. ca (d)| 5. pAThAMtara vA-dhAtubbAo bhaNio (haattii)| 12. evassa u (a)| 6. jyAIhiM (craa)| 13. anye ta dvitIyagAthApazcAI pAThAntaro'nyathA 7. corassa kae naTTiya (rA), corassa kae naTTi vyAcakSate / (hATI pa, 43) / (hA), TIkAkAra ne isa pada kI vyAkhyA na kara 14. yaha gAthA rA aura ba prati meM nahIM hai| 'coranimittaM nadriya pada kI vyAkhyA kI hai| 15.0kaNe hi (ba) / hamane isa pATha ko mUla mAnakara TIkA ke 16. sannibhi (b)|
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka 65. hoti paDuppannaviNAsaNammi gaMdhaciyA udAharaNaM / ___ sIso vi kathAvi' jai, anjhovajjijja to guruNA / / 66. vAreya uvAeNa, jai yA vAUlio' vadejjAhi / ___ savve vi natthi bhAvA, ki puNa jIvo sa vattabyo / / 67. jaM bhaNasi natthi bhAvA, vayaNamiNaM atyi nathi ? jai asthi / __ 'eva paiNNAhANI'5, asao Nu nisehae ko nu ? / / 68. no ya vivakhApubbo, saddo'jIbubbhavo tti na ya sAvi / jamajIvassa u siddho, paDisehaNIo to jiivo|| 69. AharaNaM taddese, cauhA aNusaTThi taha uvAlaMbho / pucchA nissAbayaNaM, hoi subhddaa'nnustttthiie||daarN|| 70. sAhukkArapuroga, jaha sA aNusAsiyA purajaNeNaM / veyAvaccAIsu vi,' eva jayatevavUhijjA / / 71. jesi pi asthi AyA", vatta vA ne si amha vi sa asthi / ____kiMtu akattA na bhavai, veyayaI jeNa suhadukkhaM / / 72. ubalambhammi migAvai, nAhiyavAI vi eva vattabbo / nasthi ti kuviNNANa, AyA'bhAve sai ajuttaM / / 73. asthi tijA vitakkA, ahvA nathi tti je kuviNNANaM / accatamabhAve poggalassa, eyaM ciya 'na jutta12 / / 74. pucchAe koNio khalu, nissAvayaNammi goymssaamii| nAhiyavAI" pucche, jIvasthitaM aNicchata / / 75. keNaM ti naritha AyA, jeNa 'parokkho tti tava kuviNNANaM / hoi parokkhaM tamhA, nasthi tti nisehae ko Nu ! // 1. kasyAha (a,b)| 2. vA (hA), va (raa)| 3. veUlio (raa)| 4. yottavyo (haa)| 5. evaM painnahANI (b)| 9, jayaMte vihijjA (ba), jayaMtevohejA (za, haa)| 10. jIvo (rA) 11. je tu (b)| 12. ajutaM (a, ba), prastuta gAthA acU meM uddhRta gAthA ke rUpa meM prakAzita hai| 13. . vAyaM (b)| 14. pakSapakhaM ti (a)| 7. uvalaMbho (raa)| 6.. siTThIe (raa)|
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavakAlika niyukti 76. annAvadesao nAhiyavAI jesi natthi' jIvo u / dANAiphalaM tesi, na bijjaI 'cauha taddosa / 77. paDhama adhammajuttaM, paDilomaM attaNo ubamnAsaM / duruvaNiyaM tu cautthaM, adhammajuttammi naladAmo* 11daar|| 78. paDiloM meM jaha abhA, pajjAya hara avAhio satI / goviMdavAyago vi ya, jaha parapakvaM niyattei / / 79. attauvannAsammi ya, talAgabhemmi piMgalo thavaI / aNimisagiNhaNa bhikkhuga, durUvaNIe udAharaNaM / / 80. cattAri ubannAse, tazvatthu tayamnavatthuge ceva / ___'paDinibhaheummi ya tattha hoMti'" iNamo udAharaNA // 81. tavvatyugammi puriso, savvaM bhamiUNa sAhai apuvvaM / __ tadaannavatthugammi vi, annatte hoi egattaM / / 52. tujjha pitA maha piuNo, dhAreti aNUNagaM pddinimmi| kiM nu javA kijjate ? jeNa muhAe na labhaMti // 83. 'ahavA vi imo heU, viNNeo tatthimo cvigppo"| ___ jAvaga thAvaga vaMsaga, lUsaga heU cautyo udaarN|| 54. tammAmigA ya mahilA, jAvagaheummi uliDAI" / logassa majbhajANaNa, thAvagaheU" udAharaNaM / / 55. sA sagaDatittirI" vaMsagammi hemmi hoi nAyavvA / ___ tausaga-vaMsaga-lUsaga, heummi ya moyago ya punno5|| 1. na atyi (raa)| gAthA ke rUpa meM prakAzita hai-- 2. vijjai (haa)| tujma pitA mama piU, 3. caturghA taddoSa iti, anusvArasvalAkSaNikaH dhAreti aNUNataM satasahassaM / (hATI pa. 52) / jadi sutapubvaM dijjatu, 4. naladAho (a), 0 dAmA (raa)| aha Na sutaM khorayaM dehi / / 5. ami0 (b)| 11. anye tvevaM paThanti-heu ti dAramahaNA, 6. bhicchuga (raa)| cauviho so u hoinAmagyo (haattii)| 7. paDinibhae hemmi ya hoti (haa)| 12. uMTaliDAI (haa)| 8. sayasahassaM (b)| 13. 0 heu (a)| 9, phijjatI (a)| 14. tittarI (a,ba)1 10. donoM cUNiyoM meM yaha gAthA nigA ke krama meM 15. ina hetuoM ke tulanAtmaka adhyayana ke lie nahIM hai| kiMtu kucha pAThabheda ke sAtha uddhata dekheM ThANaM 4 / 499-504 1
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka 86. dhammo guNA ahiMsAdiyA u te paramamaMgalapatiNNA' / devA vi logadhajjA, paNamaMti' sudhammamiti heU / / 87. diTThato arahatA',aNagArA ya bahave u* jiNasissA / vattaNuvale gajjati, jaM naravatiNo vi paNamaMti / / 58. upasaMhAro devA, jaha taha rAyA vi paNamati sudhamma / 'tamhA dhammo maMgalamukkiTheM nigamaNaM evaM" / / 89. bitiyapaiNNA jiNasAsaNammi sAheti sAhavo dhamma / heU jamhA sambhAviesuhiMsAdisu" jayaMti / / 8951. jaha jiNasAsaNanirayA, dhamma pAleti sAhavo suddhaM / na kutitthiesa evaM, dosai pripaalgovaao"|| 89 / 2. tesu bi ya dhammasaho, dhamma niyamaM ca te pasaMsati / naNu bhaNio sAvajjo, kutisthidhammo jiNavarehi / / 89.3. jo tesu2 dhammasaddho, so uvayAreNa nicchaeNa ihaM / jaha sohasadu sohe, pAhaNNukyArao'nnattha / / 1. panno (s)| nahIM hai| TIkA meM ye gAthAeM niyuktigAthA 2. paNamati (jicuu)| ke krama meM prakAzita hai kintu pUrvApara sambandha 3. ari . (a)| ko dekhate hue ye gAthAeM bhASya kI pratIta 4. ya (aghU, jicuu)| hotI haiM / ye tInoM gAthAeM 89vIM gAyA kI 5. . sIsA (rA, hA, jicuu)| vyAkhyA prastuta karatI haiN| dUsarI bAta yaha hai 6 paNamati (jicuu)| ki gA. 89 ke bAda 90 kI gAthA kA sIdhA 7. tamhA maMgalamukkiTTamiti nigamaNaM hoti sambandha jur3atA hai| mudrita TIkA meM prathama NAyavvaM (ji), * maMgalamukkiTTamii a bhASyagAthA ke rUpa meM "esa paiNNAsuddhi'... nigamaNaM (hA), * maMgalamukkaTTamii nigamaNaM ca gAthA hai| isa gAthA meM hetuvizuddhi kA varNana hai tathA pratijJAzuddhi kI bAta batAI jA cukI 8. bIya 0 (ba), biiyapainnA (haa)| hai, isakA ullekha hai| hATI gA. 93.95 9. sAhuNo (a, b)| (89/1-3) ina tIna gAthAoM meM pratikSAzuddhi 10. sAbhAviesu ahiMsAdisu (jicU), sAbhAviyaM kA varNana hai / bhASyakAra ke ukta kathana se ahiMsAdisu (a), anye tu vyAcakSate- 89/5-3 - ina tInoM gAthAoM ko bhASya sambhAviehi (haattii)| gAthA mAnane meM koI vipratipatti nahIM hotii| 11. gA059 ke bAda 69|1,2,3-in tIna (dekheM pariziSTa paa.1-3)| gAthAoM kA donoM caNiyoM meM koI ullekha 12. tesi (n)|
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavakAlika niyukti 90. jaM bhatta-pANa-uvagaraNa-vasahi-sayaNAsaNAdisu jyNti'| phAsuyamakayamakAriyamaNaNumatamaNuddisitamoI // 91. appAsuya'-kaya-kArita-aNumaya-uddibhoiNo' hNdi!| tasa-thAvarahiMsAe, jaNA akusalA u lippati / / jaha bhamaro ti" ya etthaM, didruto hoti aahrnndese| caMdamuhidArigeya, somattavadhAraNaM Na sesaM / / evaM bhamarAharaNe, aNiyayavittittaNaM na sesANaM / gaNaM diLaMtavisRddhi, sutta bhaNiyA imA canA / / 94. ettha" ya bhaNejja koI, samaNANaM kIrae" suvihiyaannN| pAkovajIviNa tti , lipa kasegA 15. 'vAsati na'" taNassa" kate, na taNaM vaddhati kate mayakulANaM / na ya rukkhA satasAhA, pupphati" kate mahuyarANaM / / 95 / 1. aggimmi havI hyai, Aicco teNa pINio sNto| varisai payAhiyaLaM, teNosahio parohati / / 93. 1. jayaMtI (a)| 9. isa gAthA ke bAre meM donoM cUNiyoM meM koI 2. phAsuya-asya-akAriva-aNaNumayAdibhoI ullekha nahIM hai kintu viSayavastu kI dRSTi se ___pa (hA) * makaya akAriya aNumayamaNudiTTha- yaha pUrva gAyA se jur3I huI hai ataH saMbhava hai moI ya (raa)| cUrNikAra ne sarala samajhakara isakI vyAkhyA 3. aphAsuya (hA), na phAsuya (jic) / na kI ho| isake atirikta isI gAthA kI 4. . bhoyaNo (hA)1 'imA cannA' zabda kI vyAkhyA meM TIkAkAra 5.90,91 ye donoM gAthAeM donoM cUNiyoM meM bahate hai ki 'iyaM cAnyA sUtraspazikaniyukinirmuktigAthA ke rUpa meM nirdiSTa haiN| haribhadra tAviti', (hATI pa. 65) ataH spaSTa hai ki ne apanI vyAkhyA meM ina gAthAoM ke viSaya meM yaha niyuktigAthA hai| 'bhAdhyakUd' yA 'niyuktikRd'--aisA koI 15. tattha (jicU) / ullekha nahIM kiyA hai| kintu mudrita TIkA 11. kIraI (a,ba), kIratI (an) / kI prati meM ina gAthAoM ke Age 'bhASyam' 12. pAgova * (hA,ba) pAvova * (rA) / kA ullekha hai| hamane inheM nigA ke krama meM 13. bAsaha rakhA hai| 14. tiNassa (a, rA)1 . 6. bhamarA tU (jicuu)| 15. sayasAlA (haa)| 7. * dArukeyaM (raa)| 16. phulleMti (a), phuslati (haa)| . sule (raa)| 17. parohiti (raa)| ma
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka 95 / 2. ki dubhikkhaM jAyai ?, jai evaM aha' bhave duritttthtu| ki jAyai sambatthA, dubhikkhaM aha bhave ido ? / / 95 // 3. vAsai 'to ki vigdhaM, nimghAyAihi jAyae tassa / aha vAsai uusamae, na vAsaI to taNaTThAe' / / 96. kiM ca dumA puSphatI, bhamarANaM kAraNA ahAsamayaM / mA bhamara-mahugariMgaNA', kilAmaejjA aNAhArA / / 9611. kassai buddhI esA, vittI uvakappiyA payAvaiNA / sattANaM teNa dumA, pupphatI mahuyariMgaNaTThA / / 96 / 2. taM na bhavai jeNa dumA, nAmAgoyassa puvavihiyassa / udaeNaM puSphaphalaM, nivattayaMtI' imaM ca'nna / / 97. asthi bahU vaNasaMDA, bhamarA jattha na uveMti na vasaMti / tattha vi pupphati dumA, pagatI esA dumagaNANaM / / 1. iha (raa)| 2. ki to (raa)| 3. mAthA 95 ke bAda kI tIna gAthAoM kA donoM caNiyoM meM koI saMketa nahIM hai kintu acU meM 'etya codeti' tathA jima meM 'etyaMtare sIsI podeI' kahakara ina tInoM gAthAoM kA bhAvArtha diyA hai| ina tInoM gAthAoM meM 95vIM gAthA kA hI vistAra tathA vyAkhyA hai, ataH ye bhASyagAthAeM pratIta hotI haiN| mudrita TIkA kI prati meM ye niryaktigAthA ke krama meM prakAzita hai, kintu haribhadra ne apanI byAkhyA meM ina gAthAoM ke bAre meM koI saMketa nahIM diyA hai| hamane inako bhASyagAthA ke rUpa meM strIkata kiyA hai| ina gAthAoM ko nigA ke krama meM na rakheM to bhI cAlU viSayakrama meM koI aMtara nahIM aataa| viSaya kI dRSTi se 95 kI gAthA 96 se sIdhI jur3atI hai| (dekheM pari0 1 4. kiMtu (jicuu)| 5. 0 phetI (acU), pumphasi (haa)| 6. maDDayara0 (a, ba) 7. nivvayaMti (raa)| 8. 96/1-2 ina donoM gAthAoM ko saMkSipta vyAkhyA cati meM milatI hai kiMta gAthAoM kA saMketa nahIM hai| TIkA meM yaha nigA ke krama meM vyAkhyAta hai| kintu maha gAthA bhASya kI honI caahie| (dekheM TippaNa mA. 95 // 3) / mAthAeM rA prati meM nahIM milatI hai| ye donoM gAthAeM vyAkhyAtmaka sI pratIta hotI haiN| ina donoM ko nigA ke krama meM na rakhane se bhI cAlU viSayakrama meM koI aMtara nahIM pdd'taa| 96 kI gAthA viSayavastu kI dRSTi se 97 se sIdhI jur3atI hai / (dekheM pari 1 gA. 9.10) 9.jaM ca (haa)|
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAlika niyukti 97|1. jai parAI kIsa puNo, jaM kAle pupphaphalaM 18. kumArga puSkati pAdavagaNA, savvaM kAlaM na deMti pupphaphalaM / dadati gururAha ata eva ' // upayammi Agae saMte 1 phalaM ca kAleNa baMdhati || 99. kintu gihI raMdhaMtI, samaNANaM 'kAraNA mahAsamayaM / mA samaNA bhagavaMto, kilAmaejjA aNAhArA // 99 / 1. samaNa'NukaMpanimittaM puSNanimittaM ca gimivAsI u koI bhaNejja pAgaM, karaMti so bhaNNai na jamhA' || 100. kaMtAre dubbhikkhe, AyaMke vA mahai" samuppanne / rati samaNasuvihiyA, savvAhAraM na bhuMjaMti / / 101. aha kIsa puNa gihatyA, rati AdaratareNa' raMvaMti / samaNehi suvihiehi, cavvihAhAravirahi / 102. asthi bahu gAma-nagarA, samaNA jatthana urveti navasaMti / tattha vi raMdhaMti gihI, paMgatI esA gihatthANaM / / 103. patI esa gihINaM, jaM gihiNo gAma-nagara-nigamesuM / raMdhati 'apaNo pariyaNassa' 'aTThAe kAleNaM " // 104. 'ettha samaNA suvihiyA", parakaDa - paraniTThiyaM vigayadhUmaM / AhAraM esaMtI", jogANaM sAhaTTAe / -- 1. 9711 gAyA hATI meM nigA ke krama meM prakAzita hai| donoM cUrNiyoM meM isa gAthA kA saMketa na hone para bhI bhAvArtha milatA hai| yaha gAthA spaSTa rUpa se bhASya kI pratIta hotI hai kyoMki isameM 97 kI gAthA kA hI spaSTIkaraNa hai tathA isa gAthA ke uttarArdha meM spaSTa rUpa se kahA hai ki 'gururAha ata eva' / bhASyakAra hI nirmuktikAra ke bAre meM aisA ullekha kara sakate haiM / (dekheM pari. gA. 11) 1 2. kAraNe muvihiyA (jinU), kAraNA suvi- 11. etya ya samaNasuvi hiyANaM (abU) | bassI (hArA) | 3. yaha gAyA TIkA meM nigA ke krama meM vyAkhyAta hai| muni puNyavijayajI ne acU meM ise nigA 4. 5. 6. 7. ke krama meM svIkRta nahIM kiyA hai| yaha gAthA bhASya kI honI cAhie kyoMki yaha vyAkhyA rUpa hai / (dekheM pari0 10 12) durbhikle ( jitU ) / mahayA ( a, ba ), mahaI (ac) / AyAta ( rA0 ) / isa gAthA kA jicU me koI ullekha nahIM hai / desA (ac) / 9. pariyaNassa appaNI ( rA ) / 10. kAleNa aTThAe (a,ba,rA) / 31 12. esati (hA ) / O ( acU ), tattha samaNA
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 105. navakoDIparisuddha, chaTTA rakkhaTTA, 106. viTThatasuddhi esA, saMto vijjaMtI ttiya 107. dhArei taM tu davyaM bhAve vihaMgamo puSa, 108. vimAgAsaM bhaNNa, uggama upAya saNAsuddhaM / ahiMsa-aNupAlaNaTTAe' / / uvasaMhAro ya suttaniddaTTo | saMti siddhi ca sAhati // taM dadyvavihaMgamaM viyANAhi / guNasaNNA siddhio duviho || guNasiddhI tappaiTTiko logo / teNa u vihaMgamo so, bhAvattho vA gaI duvihA || 109. bhAvagaI kammagaI, bhAvagaI pappa asthikAyA u / save vihaMgamA khalu kammagaIe ime bheyA // 110. vihagagaI cala gaI, kammagaI u samAsao duvihA / tadudayavegajIvA, vihaMgamA pappa bihagaI // 111. 'calaNaM kamma gaI'' khalu, paDucca saMsAriNo bhave jIvA / poggaladavbAI vA, vihaMgamA esa guNasiddhI || 112. saNAsiddhi pappA, vihaMgamA hoMti pakkhiNo sacve / iha puNa ahigAro, vihAyagamaNehi bhamarehi || 113. dANeti datta gimhaNa, bhatte bhaja-seva phAsugeNhaNayA / esatigammi nirayA, uvasaMhArasta suddhi imA // 114. avi bhamaramadhukarigaNA, avidiSNaM AviyaMti kusumarasaM / samaNA puNe bhagavaMto nAdiNNaM bhotumicchati // 1. TIkAkAra haribhadra ne isa gAthA ko 'bhinnakartRkI' mAnA hai| donoM cUNiyoM meM yaha niyukti gAthA ke krama meM vyAkhyAta hai / yaha gAthA mUlAdhAra meM bhI hai| hamane ise nigA ke rUpa meM svIkRta kiyA hai| 2. 106-13 kI gAthAoM kA donoM cUrNiyoM meM koI ullekha nahIM hai / kintu TIkAkAra haribhadra ne niyukti gAthA ke rUpa meM inakI vyAkhyA kI hai| gA. 106 kI vyAkhyA meM TIkAkAra kahate haiM-- coktaM niyuktikAraNa saMti vijjati ttiya (hATI pa 68) tathA 107vIM gAyA ke prAraMbha meM bhI---avayavArtha sUtraspazakaniyuktyA pratipAdamati (hATI pa 68) 108vIM gAyA ke bAre meM bhI niyukti nirmuktipaMcaka kAreNAbhyadhAyi (hATI pa 69 ) kA ullekha kiyA hai / ina ullekhoM se yaha to spaSTa hai ki haribhadra ke samakSa ye gAthAeM niyuktigAthA ke rUpa meM prasiddha thiiN| cUrNi meM ina gAthAoM kA ullekha na hone kA koI spaSTa kAraNa pratIta nahIM hotA / 3. vijahAti vibhuti jIvapudgalAniti viha (hATI pa 69 ) / 4. calanaM kammarAI (ba. hA) | 5. vihAsa (hA ) | 6 6. dANiti ( a ), dANe ti ( ba ) | 7.0 mahuyaragaNA (hA, rA), 8. AdiyaMti (ji) /
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ dasavaikAlika nirmukti 115. asaMjatehiM' bhamarehi, jadi samA saMjatA khalu bhavati / eya uvamaM kiccA, nUNaM assaMjatA samaNA / / 116. uvamA khalu esa katA, puvuttA desalabakhaNo vynnaa'| aNiyatavittinimittaM, ahiMsaaNupAlaNaTTAe / / 117. jaha dumagaNA u taha nagara jaNavayA pynn-paaynnsbhaavaa| jaha bhamarA taha mugiNo, navari' 'adattaM na bhujati / / 118. kusume sabhAvapupphe, AhAraMti bhamarA jaha taheva" / bhattaM sabhAvasiddhaM, samaNasuvihitA gasaMti / / uvasaMhAro bhamarA, jaha taha samaNA vi avadhajIvi ti| daMta tti puNa padammI, 'NAtavvaM vakkasesamiNaM' / / 120. 'jaha esya ceva'"iriyAdiesu sammi dikkhiypyaare| tasa-thAvarabhUyahiyaM, jayaMti sambhAviyaM sAhU / / 120 / 1. unasaMhAravisuddhI, esa samattA u nigamaNaM teNaM / cuccaMti sAhuNo ti ya, jeNaM te mahuyarasamANA" / / 12012. tamhA dayAiguNasudviehi bhamarovva avahavittohi / sAhUhiM sAhiu tti, ukkiTheM maMgalaM dhammo / / 120 / 3. nigamaNasuddhI tithaMtarA12 vi dhammatyamujjayA vihare / bhaNNai kAyANaM te, jayaNaM na muNaMti na kuNaMti" / / 120 // 4. na ya uggamAisuddha, muMjatI mahayarA vaannuvrohii| neva ya tiguttiguttA, jaha sAhU niccakAlaM pi / / 1. assaMja * (acU), asaMjaehi (hA), asaMja- ina gAthAoM kA koI saMketa nahIM miltaa| ehiM (bhikuu)| . ina gAthAoM meM upasaMhAra vizuzi aura 2. evaM (haa,a)| nigamanazuddhi kA ullekha hai| ye gAthAeM 3. tRtIyArcA peha paMcamI (hATI 573) vyAkhyAtmaka haiM, ataH bhASya kI honI cAhie 4. pavara (jicuu)| kyoMki niyuktikAra prAyaH itane vistAra se 5. adiNNaM na geNhaMti (acuu)| kisI bhI viSaya kI vyAkhyA nahIM krte| 6. sahAvaphulle (haa,b)| tathA ina cAra gAthAoM ko niyukti ke krama 7. tahA u (haa)| meM na rakhane para bhI viSaya vastu kI kramabaddhatA 8. datti (aba), dati (a)| meM koI aMtara nahIM aataa| (dekheM pari 1 9. NAyayo varSakaseso'yaM (haa)| gA. 13-16) 10. jo etthevaM (jicuu)| 12. . tarI (raa)| 11. 120 / 1-4 ye cAra gAthAeM hATI meM nigA ke 13. kareMti (raa)| krama meM prakAzita haiN| kintu donoM caNiyoM meM
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyaMktipaMpaka 121. kAyaM vAyaM ca maNaM ca, iMdiyAiM ca paMca damayaMti' / dhAreMti baMbhacera, saMjamayaMtI' kasAe ya / / 122. jaMca tave gussA, rozi dhurAtana' purNa / to sAdhuNo tti bhaNNaMti, sAhavo nigamaNaM ceyaM / / 123. te u 'patiNNa-vibhattI', heu-vibhattI vivakkhapaDiseho / diTThato AsaMkA, tappaDiseho nigamaNaM ca / 123 / 1. dhammo maMgalamukkiLaM ti, paigaNA attavayaNaniddeso / so ya iheca jiNamae, nannapatha paiNNapavibhattI // 12362. surapUio tti heU, dhammaTThANe ThiyA ujaM prme| hevibhattI niruvahi, jiyANa avaheNa ya jiyaMti / / 123 / 3. jiNavayaNapaduThe vi hu, sasurAIe adhammaruiNo vi / maMgalabuddhIi jaNo, paNamai AI vipakkho / / 123 // 4. bitiyaduyassa" viyakkho, surehi pujjati 'jaNNajAI vi"| buddhAI vi suranayA, baccate nnaaypddivkkho| 123 / 5. evaM tu avayavANaM, cauNha paDibakkhu pNcmo'vyvo| etto chaTTho'vayavo, vizva paDiseha taM" doccha / / 123 / 6. sAyaM samatta pumaM, hAsa-raI AunAmagoyasuhaM / dhammaphalaM Aiduge, vivakSapaDiseha mo" eso|| 1. damaIti (haa)| kahate haiM ki-'vyAsAcaM tu pratyavayavaM vakSyati 2. 0yaMti (rA, haa)| graMthakAra eva' isa vAkya se yaha spaSTa hotA hai| 3. sAhU (a, ba, haa)| ki bhASyakAra ne gA.123 kI vyAkhyA meM 4. bhannai (a, b)| ina gAthAoM kI racanA kI ho| ye gAthAeM 5. sAhaNo (raa)| nigA kI nahIM honI cAhie kyoMki niyukti6. paNa visuddhI (jicuu)| kAra kisI bhI viSaya kI isanI vistRta 7. vaM (ba) vyAkhyA nahIM krte| (dekheM pari. 1 gA. 8. pAThAMtaraM vA sAdhyavacananirdeza iti (hATI 17-27) / p75)| 10. bIya 0 (raa)| 9. 133/1-11 ye 11 gAthAeM TIkA meM nigA 11. jahaNNajAIhi (raa)| ke krama meM vyAkhyAta hai kintu dhUNi meM inakA 12. vutate (a)| koI saMketa nahIM miltaa| gA. 123vIM gAthA 13. NaM (raa)|| kI vyAkhyA hI ina 11 gAthAoM meM kI gaI 14. mo iti nipAto vAkyAlaMkArA (hATI pa 78) hai|12|1viiN gAyA ke prAraMbha meM TIkAkAra
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazakAlika niyukti 123 / 7. ajiiMdiya sobahiNo, vadhagA jai te vi nAma pujjati / amgI vi hojja sIo, heDavibhattINa paDiseho || 1238. buddhAI udayAre, pUyAThANaM jiNA u sambhAvaM / ditapa Disseho chuTTo eso avayavo 123 / 9. arahaMta' maggagAmI dino sAhuNo visamacittA / pAgaraesu gihIsu ete abahmANA u // 123 / 10. tattha bhave AsaMkA, uddissa jaI vikArae pAgo / teNa ra visamaM nAyaM vAsatathA tassa paDisehe || 123 / 11. tamhA u suranarANaM, pujjatA maMgalaM sayA dhammo / samo esa avayavo paiNNaheU puNo vayaNaM // 'dumapuphiyanijjutI, samAsao vaSNiyA vibhAsAe / jiNa caudasapugyo', vityareNa kahati se atyaM* // NAyammi gihiyave agiyivvammi caiva atyami / jayavyameva iyara jo uvadeso so nayo nAma // bahuvihavattavvayaM nisAmettA / jaM caraNaguNaDio sAhU | dumapuSyinijjusI sammattA 124. 125. 126. sabvesi pi nayANaM, taM savvanayavisuddha u // 1. ari 0 ( a ) / 2. dumapuriyAe NijjutisamAso vaNio vibhAsAya (acU, ba) / 3. poTsa 0 ( a ) / 4. aTThe ( abU, haa)| isa gAthA se spaSTa hai ki yaha gAya bhadrabAhu prathama ke bAda jor3I gaI hai| kyoMki yadi ve svayaM likhate to 'jiNa uddasamuSvI vityareNa kayaMti se atyaM, aisI bAta nahIM khte| yaha gAthA hATI meM nahIM miltii| 35 5. iti ( a, ba ) / 6, 7. dekheM anudrA 715 5, 6 ye donoM gAthAeM prAya: sabhI adhyayanoM ke aMta meM saMketa rUpa meM milatI haiN| lekina sabhI sthaloM para inako nirvRkti gAthA ke krama meM nahIM jor3A hai| jahAM i TIkA yA Adarzo meM pUrI gAthAeM dI huI haiM vahIM hamane inako niyukti gAthA saMkhyA ke krama meM jor3A hai|
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka 125. sAmaNNapujvagassa' tu, niklevo hoi naamnissphnno| sAmaNNassa caukko, terasago pubbagassa bhave / / 128. samaNassa ta nikkhevo, cauThivaho hoti ANupubbIe / damve sarIra bhavimao, 'bhAveNa u'saMjo samaNo / / 129. jaha mama na piyaM dukkhaM, jANiya emeva savvajIvANaM / na haNati na haNAveti ya samamaNaI teNa so samaNo' / / 130. natthi 'ya si koi' veso', pio va sabbesu ceva jIvesu / eeNa hoti samaNo, eso anno vi pajjAo / 131. to samaNo jai sumaNo, bhAveNa ya jai na hoti paavmnno| sayaNe ya jaNe ya samo, samo ya mANAvamANesu" / 132. uraga-giri-jalaNa-sAgara-nabhatala"-tarugaNasamo 'ya jo" hoi| bhamara-miga-dharaNi-jalaruha-ravi-patraNasamo 'ya so samaNo" / / 133. visa-simita vAta jusa, kaNimA dhyAnasareNa "sarape / bhamaraMdara-naDa-kukkuddha, addAgasameNa bhavitavvaM / / 134. pavaie maNagAre, pAsaMDI caraka tAvase bhikkha / parivAyae ya samaNe, niggathe saMjate mutte / / 1. * puruSayassa (jicuu)| 2. u (haa)| 3. caukkao (haa)| 4. hoi (haa)| 5. bhAve uNa (jibuu)| sama aNai () sama aNae (raa)| 7. anudA 708 / 3, vimA. 3315 / 8. se koti (acU), si tasya (haa)| 9. besso (vibhaa)| 10. anudvA 70816, Avani 568, vibhA 14. jao (hA), yato (a, rA, acuu)| 15. anuvA 708 / 5 / 16. vAu (a), vAu (jicuu)| 17 kaNavIra (abuu)| 18. hoyadhvaM (hA) hoivvaM (rA) yaha gAyA donoM caNiyoM meM niyuktigAthA ke rUpa meM vyAlpAta hai| TIkAkAra ne isa gAthA kI dhyAsamA to kI hai kintu iyaM kila gAthA bhinnakartakI ataH pavanAdiSu na punaruktadoSaH'-aisA ullekha kiyA hai / yaha gAyA sabhI hastapratiyoM meM milatI hai| hamane ise nigA ke krama meM rakhA hai| 19 pAsaMDe (haa)| 20. parivAie (hA), parizvAyao (jic)| 11. anuvA 708 / 4, Ayani 867, vibhA 33173 12. gagaNa (abU), nayala (raa)|
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavakAlika niyukti 135. 'tiNNe tAI davie", muNI ya khaMte ya daMta dirae ya / ___ lUhe tIraTThI 'vi' ya, vaMti samaNassa nAmAI / / 136. nAma ThavaNA davie, khette kAle' disi tAva khette ya / paNNavaga pugvavatyU, pAhuDa-aipAhuDe bhAve / / 137. nAmaM ThavaNAkAmA, damakAmA ya ma : eso khalu kAmANaM, nikkhebo cauviho hoi' 11 138. sadda-rasa-rUva-gaMdhA, phAsA udayaMkarA ya je dagyA / duvidhA ya bhAvakAmA, icchAkAmA" madaNakAmA / / 139. icchA pasatthamapasatthigA ya mayaNammi 'veda ubaogo / teNa'higAro tassa u, vadaMti dhIrA niruttamiNaM / / 140. bisayasuhesu pasattaM, abuhajaNaM kAmarAgapaDibaddhaM / ukkAmayaMti jIvaM", dhammAto teNa te kAmA / 141. annaM piya sinAmaM, kAmA roga tti paMDiyA beMti / kAme patthemANo roge, pattheti khalu jaMtU / / 142. nAmapadaM ThavaNapadaM davvapadaM ceva hoti bhAvapadaM / ekkkaM pi ya eto, NegavihaM hoti nAyavyaM / / 143. 'AuTTima ukkipaNa, oNejja" pIliyaM ca raMga c| gaMthima veDhima-pUrima-vAtima-saMghAtimaM chejja'55 / / 144, bhAvapadaM piya duviha, avarAhapadaM ca no ya avarAha / 'duvihaM noavarAha, mAuga nomAjagaM ceva / / 1. tiSNo tAto NeyA (jic), tiNe NeyA davie 8. pasasthA apasasthA ya (jicU), * mapasatyagA (acuu)| (a), anusvAro'lAkSaNika: (hATI p86)| 2. tIra (haa)| 9. vedamuva 0 (a, ba, acU) / 3. kAla (acuu)| 10. anye paThanti-ulkAmayanti yasmAditi 4. pabavaga (raa)| (hATI p86)| 5 ba prati meM yaha gAthA nahIM milatI / isa gAyA 11.ya se (a, ba, acU, haa)| ke bAda jicU meM 'vvapuzvamaM gAhA' mAtra itanA 12. AoDimamukkiSaNa (acU) / hI ullekha milatA hai tathA isakI vyAkhyA bhI 13 uNijja (tha, ji), uNNejja (hA), uvamilatI hai| kintu isa gAthA kA saMketa kisI pichale (raa)| bhI Adarza meM nahIM milatA / TIkA aura acU meM 14. pIlimaM (a, hA) / bhI yaha nirdiSTa nahIM hai| 15. saMghAimacchejja (ba, haa)| 6. pavivaho hoha Nikvebo (a, raa)| 16. noabarAhaM duvihN| 7. . kAmA ya (jibuu)|
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148. niyuktipaMcaka 145. nomAugaM pi duvihaM, gahiyaM ca paiNNagaM ca bodhabvaM / gahiyaM cauppayAraM, paiNNagaM hoi gavihaM' / / 146. gajja pajjaM geyaM, cuNNa ca caunvihaM tu gahiyapadaM / tisamuTThANaM sabda, iti' baiMti salakkhaNA kaiNo / / 147. madhuraM hetumijutta', gahitamapAdaM virAmasaMjuttaM / aparimiyaM ca'vasANe, kavvaM gajje ti nAyadhvaM / / pajja tu hoti tivihaM, samamaddhasamaM ca nAma visamaM ca / pAehi akkha rehi ya eva viSNU kavI beti / / 149, taMtisama 'vaNNasama, tAlasamaM5 gahasama layasamaM ca / kavvaM tu hoi geyaM, paMcavihaM geyasaNNAe / / 150. atthabahulaM mahatthaM, heunivAovasaggagaMbhoraM / bahupAyamavocchinna", gama-NayasuddhaM ca cuNNapadaM / / 151. idiyavisaya kasAyA, parIsahA10 'veyaNA pamAdA y"| ette avarAhapayA, jattha visIyaMti dummehA / / 15.11. baTArasa u sahassA, solaMgANaM jihiM pnnnnttaa| tesi parirakSaNaTThA", avarAhapayANi vajjejjA5 // 152. joge karaNe sapaNA, iMdiya-bhomAdi samaNadhamme ya / sIlaMgasahassANaM, aTThArasagassa nipphattI" / / sAmaNNapuvaganijuttI sammattA 1. isa gAthA kA saMketa donoM cUNiyoM meM nahIM hai 7. bahupayama * (acuu)| kintu bhAvArya hai / yaha adhika saMbhava lagatA hai 8. tu (raa)| ki lipikartAoM dvArA isa gAthA kA saMketa 9. * visayA (jin) / chUTa gayA ho athavA svayaM cUrNikAra ne hI 10. 0 sahe (rA) / sarasa samajhakara isakA saMketa na diyA ho, 11. veyaNA ya uvasaggA (rA, jim, haa)| anyathA viSaya aura kramabaddhatA kI dRSTi se 12, tesi (a)| yaha prAsaMgika lagatI hai| ataH yaha niyukti- 13. paDira 0 (haa)| gAyA hI honI caahie| muni puSpavijayajI 14. 0 pae u (haa)| ne ise nigA nahIM mAnA hai| 15. yaha gAyA donoM cUrNiyoM meM saMketita mahA~ hai 2. iya (s)| kintu cUNi meM isa gAthA kA bhAva eka vAkya 3. 0 niuttaM (a, rA, acuu)| meM nirdiSTa hai| yaha bhASya kI gAthA honI 4. pi (acU, jinuu)| caahie| 5. tAlasamaM vaNNasamaM (a, rA, haa)| 16. uppattI (acU, jicU), paMcagA 1113 / 6. gIyasannAe (a, haa)|
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ dagavaikAlika niyukti 153. nAma ThavaNA davie, khete kAle pahANa paibhAve / eesi mahaMtANaM, paDivakhe khuDDayA hoti / / 154. patikhuDDaeNa pagataM, AyArassa tu catukkanikkhevo / nAma ThavaNA dadhie, bhAvAyAre ya bodhambe' / / 155. nAmaNa-dhovaNa'-cAsaNa-sikkhAvaNa sukrnnaa'virodhiinni| davANi jANi loe, davAyAra biyANAhi / / 156. saNa-nANa-caritte, tava AyAre ya vIriyAyAre / eso bhAbAyAro, paMcaviho hoi nAyavyo / / 157. nissaMkiya- nikhiya, nibitigicchA 'amUDhadiTThI y'| uvavUha-thirIkaraNe, vacchalla-bhAya / 157 / 1. 'aisesa iDiyAyariya, vAi-dhammakahi khamaga-ne mittii| vijjA rAyAgaNasammatA", ya titthaM pabhAveti / / 158. kAle viNae 'bahumANe, uvadhANe tahAaniNhavaNe / vaMjaNa-attha-tadubhae, aTuvidho nANamAyAro" / / 159. paNidhANajogajutto, pahiM samitIhi 'tihi y'pguttiihi| esa carittAyAro, aTThaviho hoi nAyavvo" / bArasavihammi' vi tathe, sabbhitarabAhire kusaladiche / agilAi" aNAjovI, nAyabvo so tavAyAro5 // 1. bomve (acU, haa)| dvAra kI vyAkhyA rUpa hai| yahAM yaha prasaMgavaza 2. hovaNa (acU), dhAvaNa (ba, rA, haa)| lipikAroM dvArA likha dI gaI hai| yadi yaha 3 nibhA 6 / niryakti kI mAneM to niyuktikAra kevala eka 4. carittaM (jidhuu)| hI dvAra kI vyAkhyA kyoM karate? zeSa sabhI 5. 0 diddhi ya (nibhA 23) / dvAroM kI vyAkhyA bhI krte| isa gAthA ko 6. idi dhammakahi-vAdi-Ayariya (nibhA 33) / nigA ke krama meM nahIM mAnA hai| 7. rAyagaNasammayA (haa)| 9. . mANovahANe (rA) / 8. isa gAthA kA bonoM cUNiyoM meM koI ullekha 10. saha mhaa)| nahIM hai / TIkA meM yaha niyuktimAyA ke krama meM 11. makAra alAkSaNika: nibhA 8 ! prakAzita hai| mUlata: yaha gAyA nidhIyabhASya 12. tihiM ya (a, nibhA), tIhiM (ra, raa)| (gA. 33) kI hai| vahAM nissaMkiya (157) 13. nibhA 35 / dvAragASA ke pratyeka tAra kI vistRta vyAkhyA 14. . lAe (nibhA, acuu)| kI gaI hai| 157 / 1 gAthA AThaveM prabhAvanA- 15. nimA 42, paMkabhA 1214, tu paMvanA 561 /
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ x. 161. afra talavirio, parakkamati jo jahuptamA utto' / juMja ya jahatthAmaM, nAyamvo vIriyAyAro // atthakahA kAmakahA, dhammakA ceya mIsiyA' ya kahA / eto ekheat fva ya NaMgaviddA hoi nAyacvA / / vijjA - sippamuvAo, aNiveo saMcao ya dakkhataM / sAmaM daMDo bheo, uvappayANaM ca atthakahA // 163 / 1. satyA hasuna, dakkhattaNeNa seTThIsuo ya rUveNaM / buddhIe amaccasuo, jIvai puNNehi rAyasukha / / dakkhattaNagaM" purisassa, paMcagaM saddakamAhu" suMdaraM / buddhI puNa sAhassA, saya sahassAiM puNNAI // rUvaM vayo ya veso, dakkhiNNa sikkhiyaM ca visaesuM / diTTha suyamaNubhUyaM ca saMthavo caiva kAmakahA || 166. dhamma kahA bodhavvA, cavvihA dhIrapurisapaNNattA / redator vikkhevaNa, saMvege veva nivvege" // AyAre vavahAre, paNNattI caiva diTThivAe ya / esA caunvihA khalu kahA u akkhevaNI hoi4 / / vijjA caraNaM ca tavo", purisakkA roya smiti-guttiio| uvadissara khalu jahiye, kahAi akkhevaNIi raso || 165. 162. 163. 164. 167. 168. 1. 0 tamuvautto ( rA ) / 2. jahAthAmaM ( a, acU, hA) / 3. nibhA 43, tu, paMkamA 1136, mUlA. 413 / 4. eva (jijU ) / 5. missiyA ( a, ba ) / 6. sippe udAo ( jibU) / 7. aNudhya ( ba ) / o 5. . buddhIe~ (hA, rA) / 9. isa gAthA kI kathA donoM cUrNiyoM meM upalabdha hai| muni puNyavijayajI ne ise nirmuktigAthA ke rUpa meM svIkRta nahIM kiyA hai| hastapratiyoM meM yaha gAyA milatI hai kintu aisA saMbhava hai| ki cUrNi kI kathA ke AdhAra para yaha gAthA TIkA meM bAda meM jor3a dI gaI ho / nirmuktikAra itane vistAra se kisI bhI kathA kA ullekha niyuktipaMcaka na kara mAtra saMketa karate haiN| agalI gAthA se bhI kathAnaka samajhA jA sakatA hai / 100 gaye (ji), 0 jayaM (hA) / 11. sayaga 0 (a) | 12. dattaM (hA) | 13. nidhyego (ba), nivvee (ac), tu. ThANaM 4 / 246 / 14. yaha gAthA bacU meM vyAkhyAta hai lekina gAyA ke rUpa meM isakA ullekha nahIM hai| jicU, TIkA aura sabhI hasta AdarzoM meM yaha gAthA nirmuktigAthA ke krama meM milatI hai / tu. ThANaM 4 / 247 / 15. tato ( a ) | 16 purisAkArI ( rA ) /
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ dezakAlika niyukti 169. kahiUNa sasamayaM to kaI parasamayamah vivajjAso' / micchA 'sammAvAe, emeva havaMti do zreyA || hoi kahA loga veyasaMjuttA / esA vikkhevaNI nAma || akvAyAtaM chubhejja parasamae / parassa samayaM pariheti // 172. Aya para sarIragayA, ihaloe caiva taha ya paraloe / esA caDhavvihA khalu kahA u saMveyaNI hoi // 172. vIriya viNiDDI', nANa caraNa-daMsaNANa' taha haDDI | ussas khalu jahiyaM, kahAi saMveyaNI* raso / / 174. pAvANaM kammANaM, asubhavivAgo kahijjae" jatya / iha ya paratya ya loe, kahA u nivveyaNI nAma | 175. thovaM pi pamAyakayaM, kammaM sAhijjae" jahi niyamA / parAsupariNAma", kahAi nivveyaNIi raso" / / 176. siddhI ya devalogo, sukuluppattI ya hoi saMvego / narago tirikkhajoNI, kumANusattaM ca nivveo" / / 177. veNaiyassa paDhamayA, kahA u akkhevaNI kahetavvA / to sasamayagrahitatthe, kahejja vikkhervANa" pacchA || 170. jA sasamayavajjA khalu, parasamayANaM ca kahA, 171. jA samaeNa puSyi, parasAsaNa vakkhevA, 1. vivaccAsA (hA ) / 20 bAo evaM viyahuti ( a ), * evaM vi ya hoi ca bheo (ba), 169-172 taka kI gAthAoM kI vyAkhyA jicU meM upalabdha hai lekina gAthAoM kA ullekha nahIM hai| acU meM bhI 169 tathA 172 gAthA kI vyAkhyA hai, para gAthAoM kA ullekha nahIM hai / TIkA aura sabhI AdazoM meM ye gAthAeM upalabdha haiN| viSayavastu kI dRSTi se ye gAthAeM pUrvApara kI gAthAoM se jur3I haiM, ataH inako nigA ke krama meM jor3A hai / su. ThANaM 4 / 245 // 3. sarIrammI ( a, ba, rA) / 4. nAma ( barA), tu. ThANaM 41249 / 5. 6. viuruvaNaDDhI (ba) / daMsaNassa (ac) / saMveiNI ( ba ) 1 ahijjae ( ba ) / 7. 8. 9. tu. ThANaM 4 250 / 10. 0 jjaI (rA. hA ) | 41 11. vayAsaha 0 ( a, ba, rA) / 12. isa gAthA kA donoM cUNiyoM meM koI ullekha nahIM hai| kintu TIkA aura AdazoM meM yaha gAthA milatI hai| yahAM yaha gAthA viSayavastu kI dRSTi se bhI prAsaMgika lagatI hai / 13. jinU meM isa gAthA kA koI saMketa nahIM hai / 14. 0 varNI (anU, hA) /
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 178. avakhevaNi akkhittA, vikvaNIeN bhajjaM 179. dhammo atyo kAmo je jIvA te labhaMti sammattaM / gADhatarAgaM ca micchataM // uvaissai jattha suttakadhvesu / loge vede samae sA ukadA mIsiyA nAma // 180. isthikahA bhaktakahA rAyakahA cora jaNavayakahA ya / naGa-na jalla-muTThiya kahA u esA bhave vikahA / / 101. etA deva kahAo', 'paNNavaga parUvagaM" samAsajja | akahA kahA ya" vikahA 'va hojja'' purisaMtaraM pappa || 182. micchataM vedaMto, 'jaM aNNANI kahaM parikaheti / liMgastho va gihI vA, sA akahA desiyA samae || 183. taba saMjama guNadhArI, jaM caraNarayA" karheti sanbhAvaM / sabbajagajjIvahiyaM sA u kahA desiyA samae // 184. jo saMjato" pamatto, rAgaddosavasagao parikahei / sA u vikahA pavayaNe, paNNattA dhIrapurisehi || 185. siMgArarasutaiyA mohakuvita phuMphugA" sahasaMtI" / jaM suNamANarasa kahUM, samaNeNa na sA kaheyabbA || samaNeNa katavyA, tava niyama - kahAvirAgasaMjuttA / jaM soUNa maNusso5, vaca saMveganivveda" / / 187. atthamahaMtI va kahA, aparikilesa bahulA' "kahetabbA / haMdi mahayA caDagarattaNeNa atyaM kahA ha" // 186. a 1. vaNI (hA ) / 2. jibU meM isa gAthA kA koI ullekha nahIM hai / 3. jijU meM isa gAthA ke sthAna para mIsiyA kahA - loiya vezya gAhA - aisA ullekha hai / aisA pratIta hotA hai ki pazcArddha gAthA kA 'loge vede' ke sthAna para yaha pATha rahA hai / ya (rA) / 4. 5. kahAto (ac) / 6. paNNavayaparUva me (hA) 7. va (ac) / 8. havijja (hA ), va hujja (a) / 9. annANI jaM kahUM ( a, rA) / 10. caraNastha (daa)| nirmukti paMcaka 11. saMjamo ( jibU) | 12. 0 rasuggutiyA ( acU), rasutuiyA (rA), * suttariyA ( a ) / 13. phuMgA ( a ), phaMphegA ( rA ) / 14. mahAsiti (hA ), sahati ( acU ) 0 hasitI ( rA ) | 15. maNUso ( a, ba ) / 16. 0 nivvegaM ( acU ) / 17. va ( a, ba ) / 18. aparikkesa 0 ( abU, a ) / 19. haMsa ( ba ) / 20. kahaha ( ba ) |
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavakAlika niyukti 185. 'khettaM kAlaM purisa', sAmatyaM ca'ppaNo viyANettA / samaga u aNavajA, pagammi kahA kaheyavyA / / khuDiyAdhArakahAnijjuttI sammattA 159. jIvAjIvAbhigame', carittadhammo taheva jayaNA ya / uvaeso dhammaphalaM, chajjIvaNiyAi' ahiMgArA / / 190, chajjIvaNikAe khalu, nikkheko hoi nAmaniSphalo / eesi tiNhaM pi u, patteya parUvaNaM vocchaM ||daar|| 191. nAma ThavaNA davie, mAugapada saMgahekkae ceva / pajjava-bhAve ya tahA, sattete ekkakA hoti / / 192. nAma ThavaNA davie, khette kAle taheva bhAve ya / eso u chakkagassA', niklevo chaviho hoi / / 193. jIvassa u niklevo parUvaNA lakSaNaM ca asthitta / annA'muttattaM niccakArago" ya dehavAvittaM" ||daa|| 194. guNiuDDagatitte" yA nimmayasAphallayA ya primaanne| jIvassa tivihakAlammi parikkhA hoi kAyavA ||daar|| 195. nAma ThavaNAjIvo 'davve jIvo" ya bhAvajIvo ya / 'ohe bhavanahammi '14 ya tabbhavajIve ya5 bhAvammi / / 1. khena desa kAla (jic), desaM khetaM kAlaM 8. camviho (raa)| 2. attAmuttate (a,b)| 2. va puNo (n)| 10. 0 kArae (a,b)| 3. 0 vAhigamo (hA, acuu)| 11. 0 dAvitti (b)| 4. . yAe (acuu)| 12. 0 udagatitte (bi)| 13, dabbajIyo (hA, rA, ac)| 6. yaha gAthA yahAM punarukta huI hai| (dekheM dazani 14. oha bhavagaha 0 (hA, acU), * bhavagahaNammI 7. chapakagassa u (abraa)| 15. u (a,b)|
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka 196. saMte Auyakamme, dharatI tasseva jovatI ude| tasseba nijjarAe, mao tti siddho' nayamaeNaM / / 197. jeNa ya dharati bhagavato, jIvo jeNa u bhavAu saMkamaI' / jANAhi te bhavAu, caubvihaM tabbhave duvihaM / / 198. duvidhA ya hoti jIvA, suhamA taha bAyarA ya logammi / suhumA ya savvaloe, do ceva ya bAyaravihANe // 199. AdANe paribhoge, joguvaoge kasAya-lesA ya / ANApANU iMdiya, baMdhodaya nijjarA ceva ||daar|| 200. cittaM ceyaNa saNNA, viNNANaM dhAraNA ya buddhI ya / IhA matI vitakkA, jIvassa u lakkhaNA ee ||daarN|| 1. siddhA (a)| 2. 196,197 ina do gAthAoM ke Age TIkA meM 'bhASyam' (hATI bhAgA 7,8) likhA huA hai| yadyapi TIkAkAra haribhadra ne apanI vyAkhyA meM ina gAthAoM ke bhASya hone kA koI ullekha nahIM kiyA hai kintu mudrita prati meM inako niyuktigAthA ke krama meM nahIM jor3A gayA hai| Adazo meM niyukti aura bhASya kI gAthA sAtha meM hI likhI gayI hai ata: unake maAdhAra para nirNaya nahIM kiyA jA sktaa| donoM cUNiyoM meM ye gAthAeM niyuktigAthA ke rUpa meM vyAkhyAta hai| viSayavastu aura kramabaddhatA kI dRSTi se bhI ye niyuktimAthA pratIta hotI hai| 3. * mai (a)| 4. duvihA (hA, adhuu)| 5. prastuta gAthA ke Age TIkA kI mudrita prati meM 'bhASyam' (hATI bhAgA 9) likhA hai lekina yaha gAthA niyukti kI hai, usake kucha pramANa isa prakAra hai (1) donoM caNiyoM meM yaha nimukti gAthA ke rUpa meM vyAkhyAta hai| (2) isase agalI gAthA bhASya kI hai, jisako par3hane mAtra se spaSTa ho jAtA hai ki 198 kI gAyA bhASya kIna hokara niyukti gAthA haisuhamA ya savvaloe, pariyAvannA prati naayvaa| do va bAyarANaM, pajjattiyare ya nAyavvA / / (hATIpa 122) bhAgyakAra prAyaH niyukti kI vyAkhyA karate haiN| kahIM-kahIM pUrA gharaNa apanI vyAmpA meM le lete haiM, isameM bhI aisA hI hai| (3) gA. 193 aura 194 meM jIva se saMbaM dhita nikSepa Adi 13 dvAroM kA ullekha hai| Age sabhI dvAroM kI niyuktikAra ne saMkSipta vyAkhyA kI hai, phira isa prarUpaNA dvAra kI mAkhyA bhI niyuktikAra ko hI honI caahie|
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavakAlika niryakti 201. siddhaM jIvassa asthitta, saddAde vANumIyate / nAsato bhuvi bhAvassa, saddo bhavati' kebalo' / / 202. micchA bhaveu savvatthA, je keI pAraloiyA / kattA cevopabhottA ya, jadi jIvo na vijjaI / / 202 / 1. logasatyANi...... gAthA bhASya gAthA ke rUpa meM saMketita nahIM 1. havaha (haa,a,b)| 2. mUdrita TIkA kI prati meM gA. 201,202 ke Age bhI "bhASyam' (hATI pa 126) likhA hA hai| donoM cUNiyoM meM ye gAthAeM niyukti ke krama meM vyAkhyAta haiN| yaha gAthA nimna pramANoM ke AdhAra para niyukti kI pratIta hotI hai(1) gA. 193,194 meM jIva ke 13 dvAroM kA uslekha hai| nikSepa, prarUpaNA aura lakSaNa kA varNana 195-200 taka kI gAthAoM meM ho gayA ata: aba cauthe vAra 'astitva' kI vyAkhyA ina do gAthAoM meM huI hai| (2)mA, 201 kI agalI bhASyagAthA meM TIkAkAra ne spaSTa likhA hai ki 'eta- dvivaraNApavAha bhASyakAraH' (hATI pa 126) isase spaSTa hai ki 201 gAthA niyukti kI hai aura isakI vyAkhyA isa gAthA meM bhASyakAra ne kI hai| 3. vijjaha (haa,a,b)| isa gAthA ke Age bhI TIkA meM 'bhASyam' likhA hai| aisA pratIta hotA hai ki maha 'bhASyam' rIkA kI mudrita prati meM saMpAdaka dvArA likhA gayA hai| anyathA TIkA kI vyAkhyA tathA hasta AdarzoM meM kahIM bhI yaha isase agalI gAthA spaSTa rUpa se bhASya kI hai kyoMki bhASya gAthA 29 (hATI pa 127) kI gAthA meM 202 kI gAthA kA aMtima caraNa 'jai jIvo na vijjaI' pUrA caraNa le liyA hai tathA 202 kI gAthA kI hI vyAkhyA kI hai| bhASyakAra kI yaha vizeSatA hai ki ye aneka sthalI para niyukti gAthA kA pUrA caraNa apanI gAthA meM le lete haiN| yadi 202 kI gAthA bhASya kI mAnI jAye to phira bhAgA 29 (hATI pa 127) kI mAtrA meM bhASyakAra itanI punarukti nahIM krte| isa pramANa se caNi kI prAcInatA ke AdhAra para hamane 201,202 kI gAthA ko niyukti gAthA ke krama meM rakhA hai / (dekheM-196 tathA 198 kA ttippnn)| 4. 202 kI gAthA ke bAda donoM cUNiyoM meM kevala 'logasalyANi' itanA hI saMketa milatA hai| muni puNyavijayajI ne pUrI gagthA upalabdha na hone para bhI ise niyukti mAthA ke kramAMka meM jor3A hai / (gA. 139 acU pR 68) / yaha kisI bhI hastapatti meM nahIM milatI ata: ise nigA ke krama meM nahIM rakhA hai| TipaNa)
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ niryasipaMcaka 203. 'loigA veigA' ceva, tahA sAmAiyA viU / nicco jIvo piho dehA, iti sabve vavatthiyA' / / 204. phariseNa jahA vAU, gijjhatI kaayssito| nANAdohiM tahA jIvo, gijjhatI' kAyasaM sino' / 205. aNidiyaguNaM jIvaM, duSNeyaM maMsacakkhuNA / siddhA pAsaMti savvagNa, nANasiddhA ya sAhaNo / 206. kAraNavibhAga kAraNaviNAsa baMdhassa paccayAbhAvA / viruddhassa ya atyassA pAdubbhAvA 5 viNAsA yaadaa|| 1. loiyA veiyA (haa)| 2. vavaTThiyA (a)| isa gAthA kA acU meM koI ullekha nahIM hai kintu jicU meM yaha gAyA milatI hai| mudrita TIkA kI prati meM isake Age 'bhASyam' likhA hai kintu yaha niyukti kI gAthA hai kyoMki isameM anyatva nAmaka pAca-dvAra kI vyAkhyA hai tathA isase agalI gAthA ke prAraMbha meM TIkAkAra ne spaSTa likhA hai ki etadeva vyAcaSTe (mA, 31 hATI pa 127) arthAta isI gApA kI byAkhyA agalI bhASyagAthA meM kI hai| bhASya kI vyAkhyA se bhI yaha gAthA spaSTa rUpa se niyukti kI pratIta hotI hai / bhASya gAthA isa prakAra hailoge acchejja bhejo, bee spuriisdddhgsiyaalo| samae jahamAsi gao, tiviho dibvAi sNsaaro|| (bhA. 31 hATI pa 127) 3. gijhaI (hA), gejjhatI (acU) / 4. 204,205 kI gAthA hATI meM bhASyanAthA ke kama meM haiM kintu donoM cUNiyoM meM niyuktigAthA ke rUpa meM vyAkhyAta haiN| pichalI gAthAeM pUrvalikhita pramANoM se to niyuktimAthA hai hii| sAtha hI chaMda racanA kI dRSTi se bhI niyukti kI siddha hotI hai| TIkA meM 25, 28,30,33,34 (hATI pa 126,127) kI gAthAeM bhASyagAthA ke zrama meM haiN| ye sabhI zloka anuSTup chaMda meM haiN| inake atirikta anya sabhI mASyagAthAeM AryA chaMda meM haiN| isa pramANa se spaSTa hai ki TIkA kI mudrita prati ke AdhAra para inako bhASyagAthA nahIM mAnA jA sakatA / ata: ina pAMca gASAoM ko (201,205) hamane niyuktigAthA mAnA hai| 5. pichalI gAthAoM kI bhAMti yahA~ bhI gA. 206 kI vyAkhyA meM 11 bhASya gAthAeM likhI gayI haiM (bhA. 37-47 hATI pa 128131) / 206vIM gAthA kI vyAkhyA meM TIkAkAra kahate haiM -"vakSyati ca niyuktikAra: jIvasya siddhamevaM niccasamamusamannattaM (gA, 240) vyAsAryastu bhASyAcavaseyaH (hATI pa 128) /
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazakAlika niyukti 207. nirAmayA''mayabhAvA', bAlakayANusaraNA duvatthANA' / sotAIhi' agahaNA, jAtIsaraNA" yaNabhilAsA | | dAraM || sakammaphalabhoyaNA' amuttattA / niccattamamuttamamnattaM // dAraM 208. sabvaNNuditA, jIvassa siddhamevaM", 209. 'jIvassa u parimANaM P vittharao jAva logamettaM tu / ogAhaNA tha suhumA, tassa padesA asaMkhejjA / / 210. pattheNa va kuDaveNa" va jaha koi miNejja samvadhannAI / evaM mavijjamANA, havaMti logA anaMtA u" || . nAma ThavaNasarIre", gatI nikAyatthikAya davie ya / mAuga - 'pajjaba-saMgaha'"-bhAre taha bhAva - kAe ya // 211. 1. nirAmaya Amaya 0 (barA) 1 2. dubaTTANA (a)| 3. suttAhi (hA), soyAIhi ( a, ba ) / 4. aggahRNaM (jicU) / 4. jAIsaraNaM (jicU ) / 'prakRta saMbaddhAmeva niryuktigAthAmAha' (hATI 131 ) isa gAthA kI vyAkhyA meM do bhASyagAthAeM ( 49, 50 hATI pa 132) likhI gayI haiN| TIkA ke anusAra bhI etAmeva niryuktigAya lezato vyAcivyAsurAha bhASyakAra: (hATI pa 132) / 6. 0 bhogaNaM (jicU) / 7. siddhimevaM ( a ) | 8. jIvathikAyamANaM (jicU) / 9. 209,210 kI gAthA TIkA kI mudrita prati meM bhASyagAthA ke krama meM upalabdha hai| lekina abU meM yaha niyuktigAthA ke krama meM vyAkhyAta hai| yaha gAthA niyukti kI honI cAhie kyoMki gAthA 193,194 meM jIva ke 13 dvAroM kA ullekha hai / unameM prAyaH sabhI dvAroM kA niyuktikAra ne varNana kiyA hai| kucha dvAroM kA varNana bhASyakAra ne kiyA isakA spaSTa ullekha TIkA meM milatA hai| 209, 210 kI gAthA meM aMtima dvAra 'parimANa' ataH yaha nigA honI kI vyAkhyA hai, cAhie / 47 jinadAsa cUrNa meM isa gAthA se pUrva 'egassa aNagANa ya' gAthA kA saMketa hai| yaha gAthA pUrNarUpa se kisI bhI Adarza meM nahIM milatI hai tathA hATI aura annU meM bhI nirdiSTa nahIM hai| 10. kulaeNa (hA, a), kulaveNa (jic) / 11. hATI bhAgA 57 12. 0 sarIrI ( rA ) 1 13. saMgraha-pajjava ( a ) /
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyaMktipaMcaka 21111. ego kAyo duhA jAto, ego ciTThati ego maarito| jIvato maeNa mArino, taM lava mANaca ! keNa hetuNA ? / / 212. etthaM puNa adhikAro, nikAyakAyeNa hoti suttammi / uccAritattha sadisANa, kittaNaM sesagANaM pi / / 213. havaM ta saM nila-khAra-loNamAIyaM / bhAvo tu duppautto, bAyA kAo aviraI ya' / / 214. kiMcI sakAyasatyaM, kiMcI parakAya-tadubhayaM kiMci / etaM tu dabbasatyaM, "bhAve ya asaMjamo' satyaM / / 'joNinbhUte bIe', jIvo vakkamati so va anno vA / jovi ya mUle jIvo, so 'vi ya patte paDhamayAe / 216. sesaM suttapphAsa, kAe kAe ahakkama bruuyaa| ajjhayaNasthA paMca ya", pagaraNa-pada-vaMjaNavisuddhA / / 217. jIvAjIvAbhigamo, AyAro ceva dhmmpnnnnttii| tatto carittadhammo, caraNe dhamme ya egaTThA / / chajjoNiyAnijjutto sammatA 1. muni puNyavijayajI ne isa gAthA ko niyukti 5. Ani 96,114,124,150 / gAyA ke krama meM rakhA hai| jicU meM bhI isa gAthA 6. bIe joNibhUe (haa,a,b,raa)| kA saMketa va vyAkhyA milatI hai| TIkAkAra 7. dukkamai (hA), dakamai (b)| haribhadra ne 'vRddhAstu vyAcakSate' aisA kahara 8. ya (haa)| ise uddhRta gAthA ke rUpa meM prastuta kiyA hai| 9. ciya (Ani 138) / bhASAzailI kI dRSTi se yaha gAthA niyukti 10, isa gAthA ko vyAkhyA do bhASya gAthAoM meM kI pratIta nahIM hotI tathA yaha gAyA yahAM kI gayI hai| (hATI pa 140,141)1 prAsaMgika bhI nahIM lgtii| adhika saMbhava hai 11.u (raa)| ki bAda ke AcAryoM ne yaha gAthA likhI ho 12. yaha gAthA mudrita TIkA meM bhASyagAthA ke krama jaisA ki haribhadra meM ullekha kiyA hai| meM tathA acU meM niyukti gAthA ke krama meM hai| 2. sarisANa (a,b)| hasta AdarzoM meM bhI yaha gAthA prApta hai| cUNi 3. Ani 36 / ke AdhAra para ise hamane bhI niyA ke krama meM 4, bhAve assaMjamo (acU, hA) 1 rakhA hai| (hATI mAmA 60). .
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavakAlika niyukti 217 / 1. piMDo ya esaNA yA, dupayaM nAmaM tu tassa nAyaTvaM / caupanivakhevehi, parUvaNA tassa kAyagyA' / / 218, nAma ThavaNApiMDo, 'dabve bhAve ya hoti NAtavyo / guDa'-odaNAI dave, bhAve kohAdiyA cauro / / 218 / 1. piDi saMghAe jamhA, te uiyA saMyA ya saMsAre / saMghAyayaMti jIvaM, kammeNaTTappagAreNa daar|| 218 / 2. davvesaNA u tivihA, saccittAcitta-mIsadazyANaM / dupaya-cappaya-apayA, nara-gaya-karisAvaNa-dumANa / 218 / 3. bhAvesaNA u duvihA, pasattha-apasatthagA ya nAyabvA / nANAINa pasatyA, apasatthA kohamAdINaM / / 21814. bhAvassuvagAritA, etthaM dabvesaNAi ahigaaro| tIi puNa atyajuttI, vattavvA piMDanijjuttI / / 1. donoM cUNiyoM meM isa gAthA kA koI uslekha nahIM hai| TIkA meM yaha niyukti gAthA ke kramAMka meM hai| isa gApA se pUrva TIkA meM bhASya gAthA hai| yaha gAthA viSayavastu kI dRSTi se bhASyagAthA ke sAtha jur3atI hai| yaha niyukti kI pratIta nahIM hotii| kyoMki niyuktikAra prAyaH 'NAma uvaNA' vAlI gAthA se hI adhyayana kA prAraMbha karate 6. 218 / 1-4 taka kI gAthAoM kA donoM cUNiyoM meM koI ullekha nahIM hai| gA. 215 ke bAda donoM cUNikAroM ne mAtra itanA saMketa kiyA hai ki-'nAma nipphaNe piMDanijjuttI bhANiyavvA' (jicU pR. 165) 'mAma niSphaNNe piDanijjuttI savvA' (acU pR. 98) ye cAra gAthAeM niyukti kI haiM yA nahIM, yaha vivAdAspada hai| anya aneka sthaloM para TIkAkAra 'Aha niyuktikAra: yA Aha bhASyakAra:' ullekha karate haiM vaisA ina gAthAoM ke bAre meM koI ullekha nahIM miltaa| hamane inheM nigA ke krama meM nahIM rakhA hai| ye bhASyagAthA jyAdA saMgata lagatI haiN| phira bhI inake bAre meM gahana cintana kI AvazyakatA hai| 2. davapiDo va bhAvapiMDo ya (jicU, a, b)| 3. gula (a, ba, acU, raa)| 4. oSaNA ma (a, b)| 5. piMDaniyukti meM kucha aMtara ke sAtha nimna gAthA misatI hainAma uvaNApiMDo, dave khete ma kAla bhAve ya / eso basu piMDasma u, niklevo chabbiho hoi 11 (pini 5)
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka 219. piDesaNA ya' savvA, saMkheveNoyarai navasu koDIsu / na haNai na payai na kiNaha, kArAvaNa-aNumaIhiM nava / / 219 / 1. sA navahA duha kIrai, uggamakoDI visohikoDI ya / chasu pakanA aupara, kIya-nigamo visohI // 220. koDokaraNaM duviha, uggamakoDI visodhikoDI ya / ugamakoDI chakka, visodhikoDI 'bhave sesA // 22011. kammusiya carima tiga, pUtiyaM mIsa carima pAhuDiyA / ajhoyara avisohI, visohikoDI bhave sesA / / 221. nava 'cevaDhArasagaM, sattAvIsaM taheva caupapaNA / nautI do ceva 'satA u sattarA hoMti koDINaM / / 2211. rAgAI micchAI, rAgAI samaNadhamma naannaaii| ___ nava nava sattAvIsA, nava nauIe ya guNagArA / / "piDesaNAninuttI samattA 1.u (b,b)| 5. isa gAthA kA bhI cUNi meM koI ullekha nahIM 2. karAvaNa (b,raa)| hai| yaha gAthA 220 kI vyAkhyA meM likhI isa gAthA kA bhAvArtha donoM caNiyoM meM gaI hai aisA saMbhava lagatA hai ataH yaha bhASyamilatA hai| aisA pratIta hotA hai ki gA. gAthA honI caahie| 218 ke bAda yaha gAthA niyukti kI honI 6.0 sagA saptAvIsA (haa)| cAhie kyoMki cUNi meM 218 kI gAthA ke 7. naI (haa,a,b,raa)| bAva kevala isI gAthA kI saMkSipta vyAkhyA 8. sayA sattariyA haMti (hA), sayA saptarI hoti milatI hai| hamane isako niyuktigAthA ke krama meM saMlagna kiyA hai| 9. isa gAthA kI vyAkhyA TIkA aura caNi 3. isa gAthA kA caNi meM koI ullekha nahIM hai| donoM meM nahIM miltii| mRdrita TIkA ke isa gAthA ko hamane nigA ke krama meM sammi- TippaNa meM 'pratibhAtIyaM prakSiptaprAyA aisA lita nahIM kiyA hai| kyoMki agalI mAthA meM ullekha hai phira bhI saMpAdaka ne isako niyukti bhI isI gAthA kA bhAva pratipAdita huA hai| mAthA ke kramAMka meM jor3A hai| yaha mAthA 4. aNegavihA (a.raa)| hasta AdazoM meM milatI hai kintu kisI bhI isa gAthA kI utthAnikA meM sthavira vyAkhyAkAra ne isako vyAkhyAyita nahIM kiyA agassyasiMha ne 'etya niSNusigAhA' kA hai, isalie hamane isako niyuktigAthA ke ullekha kiyA hai| kiMtu AcArya haribhadra ne krama meM saMlagna nahIM kiyA hai| AdarzoM meM to ise spaSTa rUpa se bhASya gAthA mAnate hue lipikAroM dvArA niyuktigAthA ke sAtha likhA hai-'etadeva vyApiNyAsurAha bhASya- prasaMgavaza anya aneka gAthAeM bhI likhI gayI kAraH' (hATI pa 162 maggA 62) cAlU haiM ata: unako pUrNa prAmANika nahIM mAnA jA prasaMga evaM paurvAparya ke aucitya ke AdhAra para sktaa| mAha niyukti kI gAthA honI caahie|
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavakAlika niyukti 222. 'jo puddhi' addiTTo', AyAro so ahINamaritto / 'sA ceva" ya hoi kahA, AyArakahAi mahaIe / / 223. dhammo bAvIsativiho, agAradhammo'NagAradhammo ya / paDhamo ya bArasaviho, dasahA puNa bitiyao' hoti / / 224. paMca ya aNuvvayAI, guNavvayAI ca hoMti tinneva / sikkhAvayAI cauro, mihidhammo bArasaviho u / / 225. khaMtI yA maddavajjjava, muttI tava-saMjame ya bodhavve / saccaM socaM akiMcaNaM ca, babhaM ca jaidhammo / / 226. dhammo esuvadiTTho, asthassa caubviho u niklevo / loheNa chaviha'tyo, cauTTiviho vibhAgeNa / / 227. dhannANi rataNa thAvara, dupada cauppada taheva kuviyaM ca / oheNa chavih'tyo, eso dhIrehi papaNatto" ||daarN|| 228. 'cauvausa caubosa 2, tiga-duga-'dasahA aNaMgahA cevN"| 'samvesi pi imesi', vibhAgamaha saMpavakkhAmi / / 229. dhanANi5 caumvIsa, java-godhuma'" sAli-vIhi stttthiiyaa| koddava aNukA kaMgU, rAlaga tila mugga mAsA ya / / 1. jaha peva ya (acU), puruvaM jadhA ya (jicuu)| 12. cavIsA caubIsA (hA, ji, ba, raa)| 2. niTTio (raa)| 13. dasahA ya hoyaNegaviho (acU) dasahA 3. sacceva (m,b,haa)| aNegavighaM (nibhA) dasahA aNegaviha eva 4. . kahAe (acuu)| haa)| 5. bAvIsaviho (jiyU, hA, a) / 14. 0 vibhAgamA pavakkhAmi (hA), eesi tu 6. bIyaoM (hA.a,ba), bIio (rA) / padANaM patteyaparUvaNaM vocchA (a,rA) tu. 7. * vayA ya (acuu)| nibhA 1028 / 8. ya (haa)| 15. dhannAI (haa)| 16. caubIsaM (v)| 10. dhaNNA (nibhaa)| 17. gohuma (hA, a, ba, mibhaa)| 11. tu. nibhA 1028 / nibhA ko 1028 kI gAthA 18. saSTiyA (niyaa)| ke do caraNa 227 ke pUrvArddha tathA do caraNa 19. aNayA (nibhA), aNuyA (hA, a, b)| 228 ke uttarArdha meM bAe haiN| 20. dekheM-mibhA 1029 /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 230. atasi-harimaMtha' tipuDaga' - " nipphAva silida" rAyamAsA ya / ikkhU masUra tuvarI, kulattha taha dhanaga kalAyA' / / dAraM || 231. rayaNANi catuvvIsaM', 'suvaNNa-tau'' taba rayaya- lohAI / sIsaga - hiraNa- pAsANa - vaira" - maNi- mottiya pavAlaM // 232. saMkho" tiNisAgaru " - caMdaNANi vatthA''milANi kaTTANi / taha 'camma- daMta'" bAlA, gaMdhA davyosahAI ca || dAraM || 233. 'bhUmI ghara-tarugaNA ya4, tividhaM puNa thAvaraM muNeyavvaM / cakkAra baddha mANusa duvidhaM puNNa hoti dupayaM tu // dAraM // 234. gAvI 'mahisI uTTI", aya- elaga - Asa Asata ragA ya / ghoDagaddahatthI, 'catuSpadA hoMti dasadhA tu'6 // dAraM // 235. nANAvihovakaraNaM, NegavihaM kuppalakkhaNaM hoti / eso atyo bhaNito, chabbih catusaTTibheo u" / / 236. kAmo uvIsatiho, saMpatto khalu tahA asaMpatto / saMgata cahA" sA puNa hoya saMpaTho || 1. haribhiya (a), hirimaMtha ( nibhA), harimitya ( rA ) | bhUmI gharA ya tarugaNa (hA ) | 2. vijayana (hA. ba) | 15. tu nAyavvaM ( a, ba ), samAseNaM ( nibhA ) / 16. nibhA 1033 / 3. niSpharaslisida ( a ), niphAva alasida 17. uTTI mahisI ( nibhA), uTTA (hA, jicU) / 0 18. gaddaha (hA, a, ba ) / 19. uppayaM hoti dasahA u ( ajU, hA) nibhA 1034 / 20. 0 vagaraNa (hA, a, ba, jijU )0 vihasuvagaraNaM (TT) I 21. ya ( a, ba ), nibhA (1035) meM yaha kucha aMtara ke sAtha milatI haigANAvihaM upakaraNalakkhaNa kupaM samAsato hoti / (nimA) / 4. Asuri ( a ) | 5. tumarI ( rA ) / 6. dhANaga kalAya (vidhA 1030) / 0 NAI (a), 0 lAi ( nibhA, ba ) / vI (ji) | 7. 8 9. suvaNNa tanu ( nibhA ) / 10. vayara ) a ), bera ( nibhA 1031) / 11. saMkha (nibhA), saMkhe ( ba ) | 12. tiNiso agara ( acU ), tiNisA guru (hA, jijU ), 0 agulu (nibhA ) / 13. daMta cama ( nibhA 1032) / 14. bhUmi ghara- tarugaNAdi (nibhA), bhUmIvara ta guNA (abU), marAI tarugaNa ( a, ba, rA), nirmuktipaMcaka O catusapiDogarA, 22. cavIsa viho (hA, a, ba, rA ) 1 23. sahA ( a ) / evaM bhaNito bhave asyo /
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 53 dazavakAlika niyukti 237. 'tattha asaMpatta'tyo", ciMtA taha saddha saMbharaNameya / vikkavaya lajjanAso, pamAya ummAya tabbhAvo' / / 238. maraNaM ca hoi dasamo, 'saMpattaM pi' ya samAsao ghocchaM / diTThIe saMpAto, diTThIsevA ya saMbhAso // 239. 'hasita lalito'vagRhita'', 'naha"-daMta-nivAya-cuMbaNaM gheva 'AliMgaNa-AdANaM', 'karasevaNaNaMga-kIDA ya" // 240. dhammo atyo kAmo, tinnete" piDitA paDisavattA / jiNakyaNaM otiNNA", asavattA hoMti nAtavvA / / 240 / 1. jiNavayaNammi pariNae, avasyavihi ANuThANao dhmmo| sacchAsayappayogA, attho vIsaMbhao kAmo" // 241. dhammassa phalaM mokkho, sAsayamaulaM sivaM aNAbAI / tamabhippeyA" sAhU, tamhA dhammatyakAma ti / / 242. 'paralogu muttimaggo'5, natthi mokkho ti beMti avihiNNa / so asthi avitaho', jiNavayammi pavaro na annatya // 243. aTThArasaThANAI, AyArakahAi jAI" bhaNiyAI / tesi annata rAga, sevato na hoi so samaNo / / 1. tatthAsaM0 (a, ka), * patto'tthI (acuu)| 12. uttinnA (hA), oinnA (a)| 2. saMsaraNa * (haa)| 13. isa gAthA kA cuNidvaya meM koI ullekha nahIM 3. tambhASaNA ya (acU, jicuu)| hai / TIkA tathA hassaAdazoM meM yaha upalabdha 4. saMpattammi (a, b)| hai| yaha gAthA 240 kI saMbAbI hai / saMbhava hai 5. 237,238 kI tulanA bAssyAyana kAma- yaha bAda meM jor3I gaI ho| sUtra se| 14. tamabhippimA (ac)| 6. hasima-lalia-upaguhila (hA, jicU), lali- 15. paraloga muttimaMto (acuu)| uva 0 (b)| 16. hi (b)| 7. daMta naha (hA, acU, rA) / 17. te (acuu)| 8. hoi (hA, acuu)| 18. avitahA (acuu)| 9. 0 gaNamAyANaM (hA, acuu)| 19. pavarA (acuu)| 10. karaNaMga aNaMgakiDDA ya (acU) * sevaNa saMga- 20. jA ya (raa)| kiDDA ba (hA) * kolA ya (b)| 21. sevaMtI (acuu,raa)| 11. bhinne te (haa)|
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka 24. vayachakkaM kAma kA mihimA 'paliyaka nisejjA ya", siNANaM sobhavajjaNaM / / 'dhammatyakAmanimmuttI samatA 247. 245. nikSevo tu* caukko, vakke 'dabvaM tu bhaasdbvaaii| bhAve bhAsAdayo, tassa ya egaDiyA iNamo / / 246. vakaM vayaNaM ca girA, sarassatI bhAratIya go vANI / bhAsA paNNavaNI desaNI ya, vaijoga joge y|| __*dabve tividhA gahaNe ya, nisiraNe' taha bhave parApAte / bhAve dave ya sute, carittamArAhaNI* ceva ||daar|| 248. bArAhaNI u dave, saccAmosA virAhaNI hoti / saccAmosA mIsA, asaccamosA ya paDisedha" / / 249. 'jaNavaya-sammaya-ThavaNA'2. nAme rUve paDucca sacce ya / vavahAra bhAva joge, dasame ovammasacce ya" ||daarN|| kodhe mANe mAyA, lobhe pejje taheva dose ya / hAsa bhae akkhAiya, uvadhAte nissitA dasamA ||daarN|| 251. uppanna-vigata-mIsaga, jIvamajIve ya jIva ajjIve5 / 'tahaNata mIsayA 56 khalu, paritta addhA ya addhA ||daa|| 252. AmaMtaNI ANavaNI, jAyaNi taha pucchaNI ya pnnnnvnnii| paccakkhANI bhAsA, bhAsA icchANulomA y|| 1. vyaMko gihiNiseNyA (abuu)| 8. vajoga (haa)| 2. soha0 (a.hA)yaha gAthA kucha pratiyoM meM sUtra 9. dave bhAve tivihA gahaNe anisiraNe (jin)| gAthA ke rUpa meM nirdiSTa hai| donoM cUrNiyoM 10. carita ArA (b,raa)| tathA TIkA meM isake lie spaSTa rUpa se 11. sehA (haa)| niryaktigAthA kA saMketa hai| 12. jaNavata samuti dvavaNA (b)| 3. mahalliyAyArakahajjhayaNanijujtI sammattA 13. tu. mUlAcAra 1306 / 14. vigaya (haa,a,b)| 4. ya (haa,b)| 15. chaMda kI dRSTi se yahAM ajIva pATha hai| 5. bakko (acuu)| 16. taha missiyA arNatA (rA) / 6. dabammi (a,b)| 17. ANamaNI (acuu)| 7. bhArahI (hA), bhAraI (a,ba) / 18. tu. mUlA za315 /
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258. kAsika niyukti 55 253. aNabhiggahitA bhAsA, bhAsA ya abhiggahammi bodhvvaa| saMsayakaraNI bhAsA, 'bogar3a abdogaDA'2 theva / / 254. 'sabbA vi" yasA duvidhA, pajjattA khalu tahA apjjttaa| paDhamA do pajjattA, uvarillA do apajjatA daarN|| 255. sutadhamme puNa tividhA, saccA mosA asazcamosA ya / sammaddiTTI 'tu sute, uvautto bhAsae sacvaM / / 256. sammaTThiI tu sutammi, aNuvasato ahetugaM ceva / jaM bhAsati sA mosA, micchAdiTThI vi ya taheva / / 257. 'bhavati tu asaccamosA, sutammi urillae tinaannmmi'| ja uvautto bhAsatti, etto vocchaM carittammi ||daar|| paDhama-bitiyA carita, bhAsA do ceva hoti naayvaa| sacaritassa tu bhAsA, saccAmosA tu iyarassa ||daa|| 259. 'nAmaM ThavaNAsuddhI' davvasuddhI ya bhAvasudI ya / etesi patteyaM, parUvaNa hoti kAyavyA' / / 260. "tividhA ya damvasuddhI, taddavAdesato pahANe ya / 'taddavaM Adeso", anannamosA havati suddhau / / vaNNa-rasa-gaMdha-'phAsesu maNuNNA'2 sA pahANao suddhI / tatya tu sukkila madhurA tu sammayA ceva ukkosA / 262. emeva bhAvasuddhI, 'tabbhAvA''desaso padhANe" ya / tabbhAvagamAdeso", anannamIsA havati suzI / / 263. dasaNa-nANa-caritte, tavovisuddhI padhANamAdeso5 | jamhA tu visuddhamalo, teNa visuddho bhavati suddho"| 1. bolanA (haa,a)| 5. kAimbA (b)| 2. bokaDa amvokA (acU), bApaDa anvAyaDA 10. tivihA u (hA, jibuu)| (hA), vyAkRtA--spaSTA, avyAkRtA- 11. taddazvagamAeso (hA, jica), tazviga * (a. aspaSTA (hATI pa. 210) / ba) taddaSvagamAdekhe (raa)| 3. saccA vi (jin)| 12. phAse samaNuNNA (hA.ba) / 4. suovauttu so bhAsaI (haa)| 13. * bAesao pahANe (haa)| 5. habada u (a,ba,jicU,hA) / 14, tammAviga (a,ba) 6. tu nANammi (b)| 15. mAteso (acuu)| 7. bIpAi (raa)| 16. siddho (haa)| 8, gAmaTThavaNA * (a)|
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 niyaktiparaka 266. 264. jaM vakkaM vadamANassa, saMjamo sujjhaI na puNa hiMsA / na ya attakalusabhAvo, teNa ihaM vakkasuddhi ti // 265. vayaNavibhattIkusalassa, 'saMjamammi ya" udvitamatissa / dubhAsiteNa hojja hu, virAdhaNA tatya jAtitanvaM / / vayaNavibhattiakusalo, vaogataM bahuvidhaM ajANato / jai' vi na bhAsati kiMcI, 'na ceva vaiguttayaM ptto| 265. kyavibhattikusalo, vaogataM bahuvidhaM viyaannto| _ 'divasamavi bhAsamANo, abhAsamANo va vaigutto5 // puvaM buddhoi pehittA', 'tato vkkmudaahre'| 'acakkhuo va' netAra, buddhimanneu te girA" / / vakkasuzinimjuttI samattA 269. jo"pugvaM uvadiTTho', AyAro so ahiinnmtiritto| duvidho ya hoti paNidhI, dabbe bhAve ya nAyabyo / / 270. dave nidhANamAdI, mAyapauttANi" ceva" dabvANi / bhAvidiya noiMdiya, duviho u 'pasattha-apasatyo 15 / / 271. saddesa ya rUvesu ya gaMdhesa rasesa taha ya phAsesU / na vi rajjati na vi dussati", esA khalu iNdiyppnnidhii| 272. 'soidiyarassohi u, mukkAhi saddamucchito jiivo| Adiyati 6 aNAutto, saddaguNasamutthite dose / / 1. saMjamammI (acuu,haa)| 10. isa gAthA kA jijU meM koI ullekha nahIM hai| 2, samujjuyamaissa (hA), samujjuyamayassa (ba, 11. so (jin) / 12. puzvi uddiTTo (haa,a,b,raa)| 3. ati (acuu)| 13. mAipauttANi (b)| 4, tahA vi na bayiguttayaM (jica), * vaguttayaM 14. veha (rA) / (hA) 0 batimuttayaM (ac)| 15. pasatthamaNa (acuu)| 5. divasa pi bhAsamANo tahA vi vayaguptayaM patto 16. dUsai (a,raa)| (a,b,haa)| 17. eso (an)| 6. puci (a)| 18. rassIyummukkAhiM (a) 0 rassIhi mukkA * 7. pAsittA (acuu)| 8, pacchA bamabhuyAhare (haa,a)| 19. Aiyai (a,ja,hA), Ayapai (raa)| 9. avakhubhava (a,b)| 20. 0 samuTTie (haa,b)|
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavakAlika niyukti 273. 'jaha eso' saddesU, eseva kamo tu sesaehi pi / cAhiM pi iMdiehiM, rUve gaMdhe rase phAse / / 274. jassa 'puNa duppaNihitANi'2 iMdiyAI tavaM caratassa / so hIrati asahoNehi sArahI iva turaMgehiM / / 27411. ahvA vi duppaNihidiyo u majjAra-baga samo hoi| appaNihiiMdiyo puNa, bhavai u assaMjao ceva / / 275. kohaM mAgaM mAyaM, lobhaM ca mahAbhayANi' cattAri / jo raMbhai suddhappA, eso noiMdiyappaNidhI / 276, jassa bi ya" duppaNihitA, hoti kasAyA tavaM kreNtss| so bAlatavassI viva', gayohANaparissamaM kuNati / / 277. sAmaNNamaNucaraMtassa, kasAyA jassa ukkaDA hoti / mannAmi umachumulaM va", niSphalaM tarasa sAma" / / 278. 'eso duviho paNidhI, suddho" jadi" dosu tassa tesi c| 'etto pasatyamapasattha15, lakkhaNa'jhasthaniSphannaM" ||daarN|| 279. mAyAgAravasahito, iMdiyanoidiehi apasatyo / dhammaTThAya" pasattho, iMdiya-noiMdiyappaNidhI / / 280. advavidhaM kammarayaM, baMdhati apstthpnnihimaautto| ___ taM ceva khaveti puNo, pasatyapaNihisamAyutto / / 1. jahA eso (jicU), eso jaha (b)| 8. caraMtassa (haa,a,b,raa)| 2. khalu duppaNihiANi (rA,hA,rA), duppaNihi- 9. vi ya (raa)| yAI (b)| 17. gataNhAta 0 (acuu)| 3. asahINe (a,b),| 11. phullamiva (a), . puSpha va (rA), puSpha 4. vA (haa,acuu)| ca (a,b)| 5. yaha gAthA muni puNyavijayajI ne TippaNa meM 12. cArittaM (b)| dI hai| isa gAthA kI kisI bhI 13. esA duvidhA paNihI suddhA (raa)| vyAkhyAkAra ne vyAcyA nahIM kI hai tathA 14. jai (a,b,haa)| a, ba aura rA Adarza meM bhI nahIM hai| isalie 15. etto ya pasattha'pasatya (rA) / ise niyuktigAthA ke krama meM nahIM rakhA hai| 16. khaNamajha0 (a,b,haa)| 6. mahambha 0 (haa,acuu,jicuu,raa)| 17. dhammatthAe (acU), dhammatyA ya (haa,jicuu)| 7. ta (acuu)|
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka 281. dasaNa-nANa-carittANi', saMjamo tassa saadhnntttthaae| paNidhI paujitabbo'NAyataNAI' ca vajANi' / 282. duppaNidhiyajogI puNa, laMchijjati saMjamaM ayaannNto| vIsattha 'nisiTuMgo va", kaMTaille jaha paDato / / 283. suppaNidhitajogI puNa, na lippatI puzvaNitadosehiM / niddahati ya kammAiM, sukkatiNAI jahA aggI // 284. tamhA tu appasatyaM, paNidhANaM ujjhiUNa samaNeNaM / paNidhANammi pasatthe, 'bhaNito AyArapaNidhi ti / / 285. chakkAyA samitIyo, tiNi ya gattIo paNihi duvihA u / AyArappaNihAe, ahigArA 'hoti caurete' / / AyArappaNihinijjuttI samattA 286. viNayassa samAdhIe', 'mikkhevo hoi doNha vi caukko| ___ dayaviNayammi tiNiso", 'suvaNNamiccAdi dvaanni|| 27. logovayAraviNayo, atyanimittaM ca kAmaheuM ca / bhaya-viNaya-mokkhaviNayo", viNao khalu paMcahA hoi" / / 286. abhaTTANaM aMjali AsaNadANaM ca atidhipUyA ya / logovayAraviNayo, devayapUyA ya vibhaveNaM" 11 1. caritaM ca (an)| AcAryoM ne jor3a diyA ho| muni pUNyavijayajI 2. parTajianvo aNAyaNAI (haa,b,raa)| ne jUNi meM isa gAthA ko TippaNa meM diyA 3. vajjAI (a,jicuu,haa)| hai| kintu bhASA jailI kI dRSTi se yaha 4. nisaTuMgo rakha (rA, acU, hA) * ThaMguSva niyukti kI gAthA pratIta hotI hai| 9. samAdhIya ya (rA,acU), ya suttassa ya (uzAMTI 5. sukhamiva taNaM (acU), sukkataNAI (haa)| p16)| 6. maNitaM AyAra paNidhANaM (gan) bhaNiyA mA0 10. ya doNha vi niklevato caukko ya (a) / 11. tiNaso (raa)| 7. u (a)| 12. minyevamAINi (hA), mincAra davAi 8, hu~time cauro (a), hoDa cauro (raa)| (b)| yaha gAthA kevala niyukti kI hastapratiyoM meM 13. mukkha0 (hA,ba,rA) sarvatra / upalabdha hai| vyAkhyAkAroM ne isake bAre meM 14. bhaNio (a,rA), o (uzAMTI pa 16), koI ullekha nahIM kiyA hai| saMbhava hai isako 15.x (hA) / sarasa samajhakara chor3a diyA ho athavA bAda ke 16.biha. (haa)|
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ dezakAlika niyukti 289. abhAsavatti' chaMdANuvattaNaM desa-kAladANaM ca / abbhUdvANaM aMjali, AsaNadANaM gha atthakaa || emeva kAmaviNayo, bhayeya 'nAyambu ANupuSvIe' / moma va paMcavidho, 'parUvaNA tassimA hoti" / / 291. daMsaNa-nANa-carite tave ya taha ovayArie ceva / eso u mokkhaviNayo, paMcavidho hoi nAyambo || davvANa sabvabhAvA, uvadiTThA je jahA jiNavarehiM / te taha saddati naro, daMsaNaviNao bhavati tamhA || 293. nANaM sikkhati nANI, guNeti nANeNa kuNati kiccANi / nANI navaM na baMdhati, nANaviNIo bhavati tamhA || 224 aTUtinaM kAma' jahara 'ritaM kareti'" jayamANo / navantaM catabaMdhati caritaviNoo bhavati tamhA // avarNeti taveNa tamaM, uvarNeti ya mokkhamaggamappANaM" / aa - viNaya-nicchita mato", tavobiNoo havati tamhA || adha ovayArio puNa", duviho viNao samAsato hoti / parUivajoga 'juMjaNa, taha ya aNAsAtaNAviNamo" / / 290. 292 295. 296. parUiyo khalu viNao, kAyiyajoge ya vAya- mANasio / aTTha cavivaha duviho, parUvaNA tassimA hoti // 295. abbhudvANaM aMjali - AsaNadANaM 'abhiggaha- kitI" ya / 'sussu saNa- aNugaccha' - saMsAdhana kAya abiho / 297. 1. * savitti (a, hA) | 10. saggamokkhama 0 ( a, ba, hA) / 2. yo mANu 0 ( acU), neyamANu 0 ( hA), 11. niccayamaI (hA, bha) / meya ANu 0 ( a, ba ) / 12. omArio ( a ) / 3. viNao khalu hoi nAyabbo ( rA ) / 4. ya (hA ) / 5. kicAI ( a, ba, hA) | 6. kammarayaM ( a ) / 7. ritIkareti ( ba ) | 8. mANo ( a, ba ) | 9. 0 viNao (hA ) / re 13. khalu (jicU) / 14. juMjaNaocA satanA vijao (acU), juz2ana vaha aNasA0 (rA) / 15. vAha (hA) / 16. 0gahA kiI ( kha ) | 17. 0 saNamaNu0 (hA, a) |
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ r 299 hita-mita apharasabhAsI', aNuvIIbhAsi vAio viNao / akusalamaponiroho', kusalamaNaudIraNA' caiva // 0 paDivo khalu vimo, parANuvittIparo' muNeyavo / appaDivo viNao, nAyavvo kevalINaM tU // eso me parikahito, viNao paDirUvalakkhaNo tividho / bAvana vidhividhANaM, 'beMti aNAsAtaNAviSayaM // 302. titthakara - siddha-kula- gaNa saMgha-kiriya zramma-nANa-nANINaM / Ayariya-theruvajjhAyaNI terasa pANi // 0 300. 301. 303. 304. aNasAtaNA" ya bhatto, bahumANo taha ya vaNNasaMjalapA / titthagadI terasa, catumguNA" hoMti" bAvannA // dadhvaM jeNa va davveNa, samAdhI AhitaM" ca jaM davvaM / bhAvasamAdhi cavvidha, daMsaNa nANa-tava-carite" || viNayasamAhinijjutto samattA 1. 0 rusAbAI ( a,ba,hA) / 2. 1 305. nAmaM ThavaNasakAro, davtre bhAve ya hoti nAyavvo / 'davyamma pasAI 15 bhAve jIvo taduvautto" / / 306. niddesapasaMsAe", atyIbhAve ya hoti tu sakAro / niddesa pasAe, 'ahigAro ettha ajha || cittaniroho (rA, ha), (jinU ) / 3. kusalassa udI0 (ba), 0raNaM ( rA ) | 4. (TT) I 5. beMccAsA0 ( acU ) | 0 attimaio ( a, hA) 0 NuvittIma 9. payAI ( rA ) / 10. aNNAsA0 ( a, ba, rA, jic) / 11. uguNA ( a ) / 12. hoti (a), huti (a ) | maNaniroho 14. tu. dazruni 9 / 6. tityagara (hA ), titthayara ( a, ba ) / 7. kiyA (hA ) / bhobhA (hA ) | 13. adhitaM (ac), nAhi (hAya ) / nirmukti paMcaka 15. dade pasaMsamAI (hA ) | 16. isa gAthA kI vyAkhyA gadya rUpa meM donoM cUrNiyoM meM milatI hai kintu gAthA kA saMketa nahIM miltaa| TIkA tathA AdazoM meM yaha gAthA upalabdha hai / ata meM yaha nigA ke krama meM prakAzita nahIM hai kintu viSayavastu kI dRSTi se yaha gAthA yahAM prAsaMgika lagatI hai tathA bhASAlI kI dRSTi se bhI yaha nigA kI pratIta hotI hai / 17 taddesa pa 0 ( a ) | 18. ya vaTTamANeNa adhigArA ( acU ) /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAlika nirmukti 307. bhAvA 'dasakAliya sutte", karaNijja vagNiya jirNohi / tesi sabhANaNammI', jo bhikkhU bhaNpati" sa bhikkhU // 307 / 1. caraga- marugAdiyANaM, bhikkhujIvINa kAuNamapohaM / abhaya guNaniratto hoi pasaMsAI usa bhikkhU // 308. bhikkhussa yara niklevo, nirusa emaTTiyANi liMgANi / aguo na bhikkhu", avayavA paMca dArAI // nAma uvaNAbhikkhU davvabhikkhU ya bhAvabhikkhU ya / aaafmma AgamAdI, anno'yi ya pajjavI iNamo // 309. bhedato bhedaNaM ceva, bhiditavvaM taheva ya / etesi tinhaM pi ya, patteya parUvaNaM vocchaM || java dArukammakAro, bhedaNa bhettavvasaMjuto bhikkhU / anne vidavvabhikkhU, je jAyaNagA" aviratA ya // 'gihiNo visayAraMbhaga", ajjuppaNNaM jaNaM vimaggatA / jIvaNiya doNa - kiviNA, te vijjA dabvabhikkhu tti // 313. micchAdiTThI" tasthAvarANa puDhavAdibediyAdINaM" / niSvaM vadhakaraNatA, abaMbhacArI ya saMcaiyA " | 314. dupaya-tuppaya-dhaNa-dhana-kuviya-tiga-tiga-pariSAhe niratA / sattama mANagA ya uddiTTabhoI" ya / / 310. 311. 312. 1. dasaveyAlimmi (hA, a, ba, jicU) / 2. samANaNe (rA), samAvarNAmmi ti ( a, hA) / 3. bhikkhU iti bhavati (acU), bhikkhU ii bhaNNai (ba',rA) / 4. isa gAthA kA donoM cUrNiyoM meM koI ullekha nahIM hai / kevala TIkA tathA hasta AdazoM meM yaha gAthA milatI hai| yaha gAthA prasaMgAnusAra bAda ke AcAryoM dvArA jor3I gaI pratIta hotI hai / isa gAthA ko niyA na mAnane se bhI viSayavastu kI kramabaddhatA meM koI aMtara nahIM AtA / 5. ( a, ba ) / 6. mega0 ( rA ) / 61 13. bhikkhuti (acU ) / pajjayo (ac) / 6. madhva 0 ( a ), bhittava (hAna) / 10. jAtaNakA (acU ) | 11. gihiNo visayA 0 ( hA), haribhadra ne gRhiNI'pi sadAraMbhakA isa prakAra padaccheda karake vyAkhyA kI hai (hATI pa 260 ) / 12. miTThI (a.,ba,hA) / 13.0 biiMdiyA (ma) 0 meiMdiyANaM ( . rA) / 14.0 IyA ( a ) | O 15.0 bholi (acU), bhora pa ( a ) / 16. 0 motI (a) /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka 315. karaNatie jogatie, sAvajje Ayahetu para ubhae / aTThA'NaTThapavatte, te vijjA" davabhikkhu ti / / 31531. ityI pariggahAo, ANA-dANAi bhAva sNgaao| suddhatavA'bhAvAo, kutitthiyA'baMbhacAri' tti' / / 316. Agamato uvautte, tagguNa 'saMvedae tu bhAvammi / tassa nirutta bhedaga-bhedaNa-bhettavaeNa tidhA / / bhettA''gamovautto', duvihaM tabo bhedaNaM ca bhettavyaM / aTuvidhaM kammakhuha, teNa* nirutta sa bhikkhu tti / / 318. bhivaMto 'ya jaha' svarNa bhivAda janamANo jatI hoti / saMjamagharo carao, bhavaM sarvatobhavaMto tu" / / ja bhikkhamettavitto12,teNa va"bhikkha khaveti jaMva aNaM / 'tava-saMjame'" tavassi tti, vAvi anno vi pajjAo // 320. tiNNe tAyo 5 davie, vatI ya khaMte ya daMta virate ya / muNi-tAvasa"paNNavaguju-bhikkhUbuddhe jati vidU ya // 321. pavyaie aNagAre, pAsaMDI caraga babhaNe ceva / 'parivAyage ya"6 samaNe, niNaMthe saMjate mutte // 322. sAdhU lUhe ya tadhA, toraTThI 'hoti ceva'" nAtave / nAmANi evamAdINi, hoti taya-saMjamaratANaM / / 1. vijjA se (raa)| 5. yAdhi (ac)| 2. dhera (raa)| 9. khudaM (jic)| 3. isa gAthA kA donoM pUNiyoM meM koI ullekha 10. khivaMto (hA), khavaMto (a,b)| nahIM hai kintu TIkAkAra ne dravyabhikSu ke krama 11. ya (b)| meM isa gAthA kI vyAkhyA kI hai| AdazoM meM 12. 0 matarittI (haa)| yaha gAthA milatI hai para adhika saMbhava hai ki 13. vi (a) / prasaMgAnusAra maha gAthA bAda meM jor3I gaI hai| 14. saMjama taye (raa)| viSayavastu kI dRSTi se bhI aprAsaMgika sI 15. tAtI (acU) / lagatI hai ata: isako nigA ke krama meM nahIM 16. tAvata (acU) / 17. maNNavagajju (ba), * gujju (acU,a) / 4. * do ya (,haa)| 18. bhikkhu (adhuu.b)| 5. tahA (4), tihA (a.haa)| 19. parivAye (ac)| 6. mitA0 (a)| 20. seva hoi (a,b)| 5. sassa (bi)|
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavakAlika niyukti 323. saMvego nibveo, visayavirAgo' susIlasaMsaggo' / ArAdhaNA to nANa-dasaNa-caritta-viNae ya / / 324, khetI ya maddavajjava, vimuttayA' 'taha adIgaya" titikkhaa| AvassagaparisuddhI ya hoti bhikkhussa liMgANi / / ajjhayaNaguNI bhikkhU, na sesa 'iti esa Ne ptinntti| aguNattA iti hetU, ko diLaMto ? suvaNNamiva / / 326. visaghAti rasAyaNa maMgalatta viNie" payAhiNAvatte / gurue aDajjha'kucche", aTTha suvaNNe guNA bhaNitA / / 325. 1. livego (haa.a.raa| 2. * saMsaggI (b,acuu)| 3. vibhuttiyA (raa)| 4. taha ya adINa (a)| 5. liMgAya (a,b,haa)| 6. ii No painna-ko heU (va,rA,hA), isa go 7. paMcavastu meM "etocciya NihiTI 'pugyAyari ehi' bhAvasAhu ti"- aisA ullekha karake dazavakAlika niyukti ke dasaveM adhyayana kI niyuktigAthAeM uvRta kI haiN| TIkAkAra ne puSvAyariehi~ kA artha bhadrabAhuprabhRti kiyA hai / phucha gAthAoM meM pATha bheda bhI milatA hai| 12. huMti (raa)| paMcadhastu meM visapAti"(dazani gA. 326) kI gAthA ke bAda tIna gAthAeM aura haiM jo dazavakAlika niyukti meM nahIM haiN| ina gAthAoM ke bAre meM nizcita rUpa se kucha nahIM kahA jA sakatA kyoMki 'puvAyariehi' pAda meM anya AcAryoM kA samAveza bhI ho jAtA hai| ina tInoM gAthAoM meM visapAi" (dani 326) kI vyAkhyA hai ata: yaha bhI saMbhava hai ki svayaM paMcavastukAra ne ina gAthAoM kI racanA kara dI ho / ve gAthAeM isa prakAra hai isa mohavisaM ghAyA, sicovaesA rasAyaNaM hoI / guNao ya maMgalatyaM, kuNa viNIo ya jogati / / maggANasAri payAGgi, gaMbhIro gulyamo tahA hoi / kohaggiNA aDAmo, akutya saha sIlabhAveNa / / evaM viThThataguNA sammi , vi etya hoti nnaaycaa| Na hi sAhammAbhAve, pApaMje ho pichto|| (paMcavastu-1193-95) tu. suttasthaguNI sAhU Na, sesa iha jo paiNNa iha heU / aguNattA iti Nemo, diLaMto puNa suvaNaM ca / / (paMcavastu gA. 1191) 8. dhAya (ba), ghAi (jicuu)| 9. maMgalastha (a,ch,haa)| 10. viNae (pNv)| 11. aba. (ba), * kutthe (a,ba,hA), paMca 1192 /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka 227. catukAraNaparisuddhaM, kasa-chedaNa -tAva-tADaNAe' ya / 'jaM taM visaghAti rasAyaNAdi guNasaMjutaM hoti" / / 228. 'taM kasiNaguNoveta, hoti suvaNaM na sesaNaM juttI / na hi nAmarUvametteNa', evamaguNo havati bhikkhU / / 329. juttIsuvaNNagaM puNa", suvaNNavaNa tu jai vi kIrejjA / na hu hoti taM suvaNaM, sesehi guNehasatehi" / / 330. 'je ajjhagaNe bhaNitA bhimasa gaNA tehi hoti so bhikkhuu"| vaNeNaM jaccasuvaNNarga, va saMte guNanidhimmi / / 331. jo bhikkhU guNarahito, bhikkheM" hiDati14 na hoti so bhikkha / vaNeNe juttisuvANagaM ba asatI15 guNanidhimmi" // 332. uddiTukaDaM bhujati, chakkAyapamao8 gharaM kuNati / paccakvaM ca jalagate, jo piyati kaha"nu so bhikkhU ?" / / 1. cheya (paMca 1196) / 2. sAlaNAe (raa,acuu,haa)| 3. taM bisavAya-rasAyaNa gurugamaDajha akucchaM ca (raa)| ina gAthAoM ke krama meM paMcanastu meM dazani 327 kI gAthA ke bAda eka atirikta gAthA aura milatI hai| vaha isa prakAra hai iyarammi kasAIyA, visiTTalesA tahegasArataM / avamAriNi aNakaMpA, vasaNe ainicalaM cittaM / / (paMcavastu gA. 1197, dra. TippaNa gA, 326) 4. taM nihasaguNokyaM (ji)| 5. vi (sa), ya (acuu)| 6. mattam (a)| 7. paMca 1198 / .. 9. kIrijjA (a,ba,hA), kIritA (paMva 1199) / 10. guNehiM saMtehi (a,b,raa)| 11. je iha sutte bhaNiyA sAhagRNA tehi hoi so sAha (paMva 1200) / 12. sAhU (paMva) sarvatra / 13. bhekkhaM (acuu)| 14. giha i (c,haa)| 1. rAte (raa)| 16. dra. paMva 1201 / 17. kayaM (haa)| 15. pamahaNo (acU,rA,parva) / 19. giha (raa)| 20. kaha (haa)| 21. paMva 1202 /
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazakAlika niyukti 333. 334. 335. samhA je 'ayaNe, bhikkhuguNA " tehi hoti so bhikkhU / tehi ya' sauttaraguNehi hoi' sobhAvitatarI // sabhikkhunijmuttI samasA dave khette kAle, bhAvammiya cUliyAya nikkhevo / taM puNa uttarataMtaM suta gahitatthaM tu saMgrahaNI || dave saccittAdI, kukkuTa cUDAmaNI mayUrAdI / khetammi loganikkuDa, 'maMdaracUDA ya kUDAdI" // 336. atirikta adhigamAsA, adhigA 'saMvaccharA ya'" kAlammi | bhAve khayodasamie, imA u ' cUDA muNevvA' 12 / / 1. iha satye sAhuguNA (paMtra 1204 ) / 2. u ( a ) / 3. ceva (accU) / 4. paMva meM gAthA kA uttarArdha isa prakAra haijarat mokhasiddhi pti kALaNaM 1 isa gAthA ke bAda rA prati meM nimna gAthA milatI hai saMjama carita -tava- viNaya - niyamaguNakaliya sIlakalie ya / ajaya mava lAghava, aMtI ya samanmio deva // 5. x (jic) / 6. 65 saMghayaNI ( a, ba ) / 7. kukkaDa (a) / 8. cUlAmaNI (acU) 9. 0 nivaDa (a)| 10. maMdaracUlA ya kUDA ya (abU ) 0 cUlAikuDAI (kha) / 11. saMvacharAi ( ba ) / 12. cUlAu NeyabvA (abU ) 0 cUlA mu0 (b)|
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMdhaka 337. davaratI khalu duvihA, kammaratI ceva 'no ya kmmrto"| kammarativedaNIya", nokammaratI tu saddAdI / / saha-rasa-rUva-gaMdhA, phAsA raikAragANi davvANi / davvaratI bhAvaratI, udae emeva aratI vi / / 339. udaeNa samuppajjai, parIsahANaM tu sA bhave araI / nivvuisuhaM tu kAuM, samma ahiyAsaNijjA u' / / 340. vakaM tu punvabhaNiyaM, dhamme raikAramANi vakkANi / 'jeNa iha cUDAe, teNa nimitteNa raivakkA' // 341. jadha nAma Aturassihara sovaNachajjesu koramANesu / jaMtaNamapatthakucchA 'madosaviratI hitakarI tu / / 1. nokamma 0 (a)| yaha gAthA donoM caNiyoM meM tathA 'a'prati meM 2. raIveNiyaM (a)| nirdiSTa nahIM hai| gA. 337-38 kA bhAva hI haribhadra TIkA kI mudrita pustaka meM 337- isa gASA meM hai ata: TIkA meM upalabdha hone 38 donoM gAthAeM niyuktigAthA ke krama meM para bhI isako niyukti gAthA meM sammilita nahIM haiN| kintu TIkAkAra haribhadra kI vyAkhyA nahIM kiyA hai| se pratIta hotA hai ki unhoMne inhIM donoM 3. yaha gAthA kevala 'ba' prati meM prApta hai| kiMtu gAthAoM kI vyAkhyA kI hai (hATI pa. 270) / gadya meM bhAvArtha donoM cUNiyoM meM hai| viSayaagastyasiMha tathA jinadAsa ne bhI ina gAthAoM vastu kI dRSTi se yaha aprAsaMgika nahIM lagatI ko AdhAra mAnakara vyAkhyA kI hai| puNya- tathA hastaAdarbha meM bhI milatI hai| isalie vijayajI ne bhI inhIM do gAthAoM ko svIkRta isako nimuktigAthA ke krama meM jor3A hai| kiyA hai| kucha AdazoM meM ye gAthAeM nahIM 4. jeNamimIe teNaM rahavakakesA havA cUDA (haa)| miltii| TIkA meM ina do gAthAoM ke sthAna __ yaha gAthA donoM cUNiyoM meM anupalabdha hai para yaha gAthA milatI hai kintu yaha TIkA tathA donoM hasta AdazoM meM dabve dahA u kamme, milatI hai| yaha niyuktigAthA pratIta hotI nokammaraI ma sahadabvAI / hai| saMbhava hai cUrNikAra ne sarala samajhakara bhAvaraI tasseva u, isakI vyAkhyA na kI ho / muni puNyavijayajI udae emeva araI vi / / ne ise niyuktigAthA ke krama meM nahIM rakhA hai| (hATI pa 270) 5. Ajarissaha (rA) / kisI kisI prati meM isa gAthA kA pUrvAddhaM isa 6. siSaNa (aca) / prakAra hai 7. 0mavaccha0 (ac)| dazveyaraveNiyaM Nokamme saddamAi rijnngaa| 8. virutI (a)|
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavekAlika nirmukti 342. 343. 7. 344. aTThavikammarogAurassa, jIvassa' 'taha cicchiaae"| dhamme ratI adhamme aratI, guNakAriNI' hoti // sajjhAya-saMjama tave, beyAvacce ya jhANajoge ya / jo ramati naramati, 'asaMjamammi so pAvae siddhi / / tamhA dhamme ratikAragANi araikAragANi ya" ahamme / ThANANi tANa jANe, jAI bhaNitANi abhayaNe // bakkAnijtI samatA 345. adhigAro puSyutto, catuvviho bitiya liyajjhayaNe / sesANaM dArANaM, ahamakarma ghosaNA hoti // 346. dave" sarIrabhavio, bhAveNa ya" saMjato ihaM tassa / ogahitA paggahitA, vihAravariyA" muNetavA || 347. aNieyaM patirikkaM aNNAtaM sAmudANiyaM uMcha / apparast akalaho, bihAracariyA isipasatyA || vivicariyAnijjutI samatA 1. jIassa (hA ) | 2. tatiga0 ( acU ), taha timi0 (hA ) / 3. 0 kAriyA ( a, ba, rA), kAritA ( a ) / 4. no (hA) 5. assaMjamammi so baccaI siddhi (hA,a.na. = (ET) ! rA) / 6. dhammammi ( jibU) | 8. tAI ( a, ba, hA) / 9. phAsaNA (rA. hA bhA) / yaha gAthA vivAdAspada hai| TIkAkAra ne isake bAre meM 'etadevAha bhASyakAra: ' aisA ullekha kiyA hai / ata: ise nirmukti ke krama meM nahIM jor3A hai| kintu donoM cUrNikAroM ne 'imA ubagghAtanijjuli paDhabhagAhA' aisA ullekha kiyA hai| yahAM cUrNikAra kA mata samyak pratIta hotA hai| isake pazcAt donoM cUNiyoM meM 'do sustaphAsiyA gAdhAo sutte deva maNihiti' aisA ullekha milatA hai / muni puSyavijayajI ke anusAra ye do gAthAeM 'use nide se...' tathA 'ki kaha vihaM sukhaphAsiya hai| lekina unakA mata saMgata nahIM lgtaa| yahAM se do gAthAeM dabbe sarIra... ( 346) aNietaM ( 347) sUtrasparzika honI cAhie kyoMki ina donoM gAthAoM meM sUtra ke viSaya kA hI saMkSipta vivecana hai| .... 10. daSva ( a ) / 11. u ( rA ) / 67 12. ummahiyA ( a, hA) | 13. 0 caritA ( a ) |
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 8 348 chahi' mAsehi adhItaM abhayaNamiNaM tu ajjamaNageNaM / chammAsA pariyAo, aha kAlagato samAdhIe / AnaMda aMsupAta kAsI' sejjaMbhavA tahi therA / jasabhaddANa* * pucchA, kadhaNA ya viyAlaNA saMghe || kAliyanijjutI samattA 349. 349 / 1 NAyammi gihiyantre agivhiyamvammi ceva atyami / jayavyameva iti jo, uvadeso so nayo tAma / / 349 / 2. sabasi pi nayANaM, bahuvihavattaSvayaM nisAmettA / taM sabvanayavisuddha jaM caraNaguNaTTio sAhU || 1. chaha (hA), ba prati meM sthAnAbhAva ke kAraNa kevala prathama pada hI milatA hai / 2. 0ppA (kha) | 3. kAhI ( sa ) / 4. jasabhahassa ( a, rA, hA) / 5. X ( sa ) / 6. viyAraNA kayA saMghe ( sa ) | 19. 349 / 1,2 ye donoM gAthAeM agastyamiha cUrNi niyuktipaMcaka ke aMta meM dI huI haiM lekina gAthAoM ke krama meM nahIM jor3A hai| AdazoM meM ye gAthAeM milatI haiM tathA TIkA meM bhI ina donoM kI vyAkhyA kI gaI hai| ye gAthAeM darzani 125, 126 meM AyI huI haiM isalie punarukti ke kAraNa unheM punaH nigA ke krama meM nahIM jor3A
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahalA adhyayana : dumapuSpikA 1. pharmoM se mukta, siddhi gati ko prApta saba sidoM ko namaskAra kara maiM dazakAlika sUtra kI niyukti kruuNgaa| 2. grantha ke Adi, madhya aura aMta kA vidhivat maMgalAcaraNa karane ke lie nAma, sthApanA Adi cAra maMgaloM kI praspaNA kara maiM apane kA krama btaauuNgaa| 3. zrutajJAna meM anuyoga kA adhikAra hai / vaha anuyoga cAra prakAra kA hai-caraNakaraNAnuyoga, dharmakathAnuyoga, gaNitAnuyoga aura vyAnuyoya / 4-5. anuyoga do prakAra kA hotA hai-apRthaktva anuyoga (jisameM saba anuyogoM kI eka sAtha carcA ho) aura pRthaktva anuyoga (jisameM pRthaka rUpa se eka hI anuyoga kI carcA ho)| anuyoga kA nirdeza karane ke bAda isa prasaMga meM caraNakaraNAnuyoga kA adhikAra AtA hai| usake 11dvAra ye haiMnikSepa, ekAryaka, nirukta, vidhi, prakRtti, kisake dvArA? kisakA ? usake dvArabheda, lakSaNa, tayogyapariSad aura sUtrArthe / 6. ina nikSepa Adi dvAroM kI prasapaNA kara, bRhatkalpa sUtra meM varNita guNoM se yukta AcArya ko vidhipUrvaka dazavakAlika kA anuroga kahanA cAhie / 7. 'dazavakAlika' yaha nAma saMkhyA aura kAla ke nirdezAnusAra kiyA gayA hai| dazakAlika, zrutaskandha, adhyayana aura uddezaka Adi kA nikSepa karane ke lie anuyoga apekSita hai| 8. (daza ke prasaMga meM)' eka ke sAta nikSepa hote haiM---nAma, sthApanA, dravya, mAtRkApada, saMgraha, paryAya maura bhASa / 9. 'daza' zabda kA char3a prakAra se nikSepa hotA hai-nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhaav| 9.1. kAla ke AdhAra para jIvana kI dasa avasthAeM hotI hai'-bAlA, maMdA, kIr3A, balA, prazA, hAyanI, prapaJcA, prAgbhArA, mRnmukhI aura zAyanI / 10. kAla zabda kA nikSepa dradhyakAla-vartanA lakSaNa bAlA kAla | advAphAla-candra-sUryakRta kAla / yathAyuSkakAla-devatA Adi kA AyuSya / upakramakAla-abhipreta artha ke samIpa le jAne vaalaa| 2. pratyeka avasthA kA kAlamAna basa-dasa varSa kA 1. eka kA abhAva hone para dasa kA abhAva bhI hotA hai| dasa Adi sAre eka ke adhIna haiN|
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka dezakAla--avasara / kAlakAla-maraNakAla / pramANakAla --divasa Adi kA vibhaag| varNakAla-gveta, kRSNa Adi varNagata kAla / bhAvakAla-odayika Adi bhaav| prastuta prakaraNa meM bhAvakAla' kA prasaMga hai| 11. sAmAyika (Avazyaka kA prathama adhyayana) ke anukrama se varNana karane ke lie AcArya zayaMbhava ne dina ke aMtima prahara meM isa Agama kA niyU~haNa kiyA, isalie isakA nAma dagavaikAlika 12. jisa AcArya ne, jisa vastu (prakaraNa) ko aMgIkAra kara, jisa pUrva se, jitane adhyayana, jisa Rma se sthApita kie haiM, usa AcArya kA, usa prakaraNa kA, usa pUrva kA, utane adhyayanoM kA kramazaH pratipAdana karanA cAhie / 13. maiM dazavakAlika ke nirmuhaka gaNadhara zayyabhava ko vaMdanA karatA huuN| ve muni manaka ke pitA the aura svayaM jinezvara bhagavAna kI pratimA dekhakara pratinuza hue the| 14. AcArya zayyaMbhava ne apane putra ziSya muni manaka ke lie dasa adhyayanoM kA niyaMhaNa kiyA / nirvRhaNa vikAla meM hunA isalie isa graMtha kA nAma daza-vaikAlika hubhaa| 15116. AtmapravAda pUrva se dharmaprajJapti (caturtha adhyayana), karmapravAda pUrva se tIna prakAra kI piNDaSaNA (paMcama adhyayana), satyapravAda pUrva se akyazuddhi (saptama adhyayana) tathA zeSa adhyayanoM (1,2,3,6,8,9,10) kA navameM pratyAkhyAna pUrva kI tRtIya vastu se nirvRhaNa huA hai| 17. dUsare vikalpa ke anusAra zayyabhava ne apane putra muni manaka ko anugrahIta karane ke lie saMpUrNa dazarvakAlika kA niyU~haNa dvAdazAMgI gaNipiTaka se kiyaa| 18. 'druma-puSpikA' se 'sabhikSu' paryanta dasa adhyayana hai| adhyayanoM ke adhikAra ke prasaMga meM pratyeka adhyayana kA maiM pRthak-pRthaka rUpa se varNana kruuNgaa| 19-22. prathama adhyayana meM jinazAsana meM pracalita dharma kI prazaMsA hai| dUsare adhyayana meM puti kA varNana hai| dhuti se hI vyakti dharma kI ArAdhanA kara sakatA hai| tIsare adhyayana meM Atma-saMyama meM hetubhUta laSu AcAra kathA kA, cauthe adhyayana meM jIva saMyama kA, pAMcaveM adhyayana meM tapa aura saMyama meM guNakAraka bhikSA kI vizodhi kA, chaThe adhyayana meM mahAn saMyamI vyaktiyoM dvArA AvaraNIya mahatI AcArakathA kA, sAtace adhyayana meM vana-vibhakti (bolane kA viveka) kA, AThaveM adhyayana meM AcAra-praNidhi kA, nauveM adhyayana meM vinaya kA tathA aMtima dasaveM adhyayana meM bhikSu kA svarUpa pratipAdita hai| 23. isa Agama ke do adhyayana aura haiM, jinheM cUlA kahA jAtA hai| pahalI cUlA meM saMyama meM viSAda-prApta sAdhu ko sthira karane ke upAya nirdiSTa hai aura dUsarI meM atyadhika prasAdaguNa phalavAlI vivikta caryA--apratibaddha caryA kA nirdeza hai|
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ darvakAlika nirmukti 73 24. dabaikAlika Agama kA yaha saMkSipta vAkyArtha hai aba eka-eka adhyayana kA krama se varNana karUMgA / 25. prathama adhyayana kA nAma 'duSpikA' hai| isake cAra anuyogadvAra haiN| upakrama Adi kA varNana karane ke pazcAt atra dharma-prazaMsA kA adhikAra hai / 251 (nikSepa tIna prakAra kA hai-- oghaniSpanna, nAmaniSpanna aura sUtrAlApaka niSpanna) oSa niSpanna kA artha hai - sAmAnya shrut| usake cAra prakAra haiM--adhyayana, akSINa, Aya aura kSapaNA / 25 2. bhuta (anuyogadvAra sUtra) ke anusAra adhyayana ke nAma sthApanA Adi cAra bhedoM kA varNana kara adhyayana, akSINa, Aya aura apaNA ina cAroM se dumapuSpikA kI sambandha yojanA karanI caahie| upacita ( saMcita ) karmoM kA apacaya aura yahI adhyayana hai| hai athavA jisase arthabodha meM adhika isase muni saMyama ke prati tIvra prayatna karatA hai, isalie (bhavya jana 26. adhyayana kA artha hai- adhyAtma kA aanyn| nae karmoM kA anupacana, yaha sArA adhyAtma kA Anayana hai 27. bhivadha ho hai yaha gati hotI hai, vaha adhyayana hai| adhyayana kI icchA karate haiN| 28. jaise dIpaka svayaM prajvalita hotA huA anya saikar3oM dIpakoM ko prajvalita karatA hai, vaise hI) dIpaka ke samAna AcArya svayaM prakAzita hote haiM aura dUsaroM ko bhI prakAzita karate haiN| 29. Aya kA artha hai sAtha jisase jJAna, darzana aura cAritra kI prApti hotI hai vaha bhAva Aya hai / 30. pUrva saMcita ATha prakAra kI karmarajoM ko mana, vacana aura kAyA kI pravRtti se kSoNa karanA kSapaNA hai| isa bhAva adhyayana ko kramazaH adhyayana, akSINa, Aya aura kSapaNA ke sAtha yojita karanA cAhie / 31. 'duma' aura 'puSpa' zabda ke cAra-cAra nikSepa hai-nAma druma sthApanA druma, dravyama aura bhAva druma tathA nAma puSpa, sthApanA puSpa, mukhya puSpa aura bhAva puSpa / 32. druma, pAdapa, budha, agama, viTapI, tara, kuha mahImaha, baccha, romaka aura kama ke paryAyavAcI zabda hai / 33. puSpa, kusuma, phulla, prasava, sumana aura sUkSma ( sUkSmakAyika ) - ye puSpa ke ekArthaka zabda haiN| 24. mapuSpikA AhAra eSaNA gocara tvak, uJcha, meSa, joMka, sarpa, vraNa, akSa, pu, lAkha kA golaka, putra ( putramAMsa) aura udaka ye saba prathama adhyayana ke ekArthaka hai / ( anya mAnyatA
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ niryuktipaMcaka ke anusAra ye prathama adhyayana ke adhikAra haiN)|' 35. kahIM ziSyoM ke pUchane para aura kahIM na pUchane para bhI AcArya ziSyoM ke hita ke lie artha kA nirdeza karate haiN| ziSyoM ke pUchane para hone vAlA nirdeza adhika lAbhaprada aura vistRta hotA hai / 74 36. nAma, sthApanA, dravya aura bhAvaye dharma ke cAra nikSepa haiN| inake bhedoM kA yathAkrama se varNana karUMgA / 37. dharma ke cAra prakAra hai- dravyadharma, astikAyadharma pracAradharma aura bhAvadharmaM / dravya ke jo paryAya haiM, ve usa dravya ke dharma haiM / 38. dharmAstikAya astikAya dharma hai aura pracAradharma viSayabhramaM hai| bhAvadharma ke tIna prakAra haiM-laukika, kuprAvacanika aura lokottara / laukika dharma aneka prakAra kA hai| 39. gamya, pazu, deza, rAjya, puravara, grAma, gaNa, goSThI aura rAjaye laukika dharma hai / afrsoN kA dharma kuprANacanika dharma / para sAvadha hone ke kAraNa jinezvara bhagavAna dvArA prazaMsita nahIM hai| 40. lokottara dharma do prakAra kA hai-zruta dharma aura cAriva dharma / zruta dharma svAdhyAya rUpa hai| kSamA, mukti Adi daza zramaNa dharmo kA samAveza cAritra dharma meM hotA hai / 41. 'maMgala' zabda ke cAra nikSepa haiM--nAmamaMgala, sthApanAmaMgala, dravyamaMgala aura bhAvamaMgala / paripUrNa kalaza Adi dravyamaMgala hai| dharma se siddhi prApta hotI hai, isalie vaha bhAvamaMgala hai | 1. hATI 50 19 evametAnyakAvikAni, arthAdhikArA evAnye | 1. AhAra evaNA - tInoM eSaNAoM se yukta | 2. gocara - gAya kI taraha caranA- ghara-ghara jAkara bahAra lenA / 3. tvasva kI bhAMti asAra bhojana kA sUcaka / 4. saMcha- azAta piMDa kA sUcaka / 5. meSa- anAkula rahakara eSaNA karane kA sUcaka / 6. joMka - anaSaNA meM pravRtta dAyaka ko mRdubhAva se nivAraNa karane kA sUcaka / 7. sarpa - gocara meM praviSTa muni kI saMyama ke prati ekavRSTi hone kA sUcaka / 8. vraNa-kSaNa para lepa karane kI bhAMti bhojana karane kA sUcaka | 9. akSa akSa para lepana kI bhAMti saMyamabhAra nirvahana ke lie bhojana karane kA sUcaka / 10. iSu tIra lakSya vaidhaka hotA hai| muni ke lie lakSyavedha ke lie bhojana karane kA sucaka / 11. golA - lAkha kA golA - gocarAgragata muni ke mitabhUmi meM sthita rahane kA sUcaka / 12. putra-putramAMsa kI bhAMti asvAdavRtti se bhojana karane kA sUcaka / 13. udaka- - durgandhayukta pAnI ko pInA kevala tRSApanayana ke lie yaha asvAdavRtti kA sUcaka / ye sabhI udAharaNa artha kI nikaTatA ke kAraNa dumapuSpikA adhyayana ke ekArthaka mAne gae haiN|
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazakAlika niyukti 42. hiMsA kA pratipakSI tatva ahiMsA hai| usake cAra vikalpa hai 1. dravyataH ahiMsA bhAvataH ahiMsA / 2. dravyata: ahiMsA bhAvataH hiMsA / 3. dravyataH hisA bhAvataH ahiNsaa| 4. vyataH hiMsA bhAvataH hiMsA 1 43. saMyama ke sattaraha bheda hai-pRthvI saMyama, pAnI saMyama, agni saMyama, vAyu saMyama, banaspati saMSama, dIndriya saMyama, trIndriya saMmama, caturindriya saMyama, paMcendriya saMyama, ajIba (upakaraNa) saMyama, prekSA saMyama, upekSA saMyama, pramArjana saMyama, paridhApana iMsa, mana saMyama, vacana saMyama aura kAya saMghama / ___4. bAhya tapa ke chaha prakAra hai-anapAna, UnodarI, vRttisaMkSepa, rasaparityAya, kAyakleza aura prtisliintaa| 45. Abhyantara tapa ke chaha prakAra hai- prAyazcitta, vinaya, yAvRtya, svAdhyAya, dhyAna aura vyutsrg| 46. vItarAga ke vacana satya hI hai phira bhI zrotA kI apekSA se kahIM udAharaNa aura kahIM hetu bhI diyA jAtA hai| 47. yaha hetu kahIM-kahIM paMca avayavAtmaka (pratijJA, hetu, duSTAnta, upanaya aura nigamana) hotA hai aura kahIM-kahIM dasa avayavAtmaka bhI hotA hai| hetu aura udAharaNa sarvathA pratiSiddha nahIM haiM, phira bhI yahAM ina sabakA vivecana nahIM kiyA gayA hai, kyoMki dUsare AgamoM meM inakA vizleSaNa pakSapratipakSa sahita kiyA gayA hai| 471. AharaNa (udAharaNa) ke do bheda haiN| ve donoM bheda cAra-cAra vibhAgoM meM vibhakta hai| hetu ke cAra bheda haiM / isase pratijJAta artha kI siddhi hotI hai| 48. do aura cAra bhedoM meM vibhakta udAharaNa ke ye ekArthaka zabda hai-zAta, udAharaNa, dRSTAnta , upamA aura niyarthana / 41. udAharaNa ke do bheda haiM-yarita aura kalpita / ina donoM meM pratyeka ke cAra-cAra bheda haiM- AharaNa, taddeza, taddoSa aura upanyAsa / 50. AharaNa ke pAra bheda hai-apAya, upAya, sthApanA aura prtyutpnn-binaash| apAya ke cAra bheda haiM-dravya, kSetra, kAla aura bhAva / 51. draSya apAya kA udAharaNa-do vaNika bhAI dhamArjana ke lie dUra deza ge| jaba ye ajita dhana ko lekara svadeza Ane lage taba dhana ke lobha se unameM eka-dUsare ko mArane kA adhyavasAya utpanna huaa| dhana ko anarthakAraka samajhakara unhoMne usako tAlAba meM pheMka diyaa| use eka matsya nigala gyaa| usa matsya ke peTa se nikale hue dhana se apanI mAM kI mRtyu dekhakara be virakta ho gae aura anta meM mUni bana gae / ' 1. dekheM-pari0 6, kathA saM0 / /
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 // nirmuktipaMcaka 52. kSetra apAya kA udAharaNa hai-dazAI varga kA dUsare kSetra meM apakramaNa | kAla apAya meM dvaipAyana RSi aura bhAva apAya meM kSapaka meMDhakI kA udAharaNa jJAtavya hai| 53. zaikSa aura apekSa-donoM prakAra ke muniyoM meM mokSa kI abhilASA utpanna karane aura unake sthirIkaraNa hetu dravya, kSetra, kAla aura bhAva apAya kA nidarzana kiyA jA rahA hai| 54. viziSTa prayojana se gahIta dravya kA prayojana kI niyatti ho jAne para tyAga kara denA cAhie / isI prakAra akalyANakArI kSetra kA parityAga kara denA caahie| bhaviSya meM aniSTa kI saMbhAvanA ho to bAraha varSa pahale hI usa sthAna ko chor3a denA cAhie / yaha kSetra apAya hai 1 krodha Adi aprazAsta bhAvoM kA parityAga karanA bhAva apAya hai| 55. jo bAdI dravya, kSetra, kAla Adi kI dRSTi se AtmA ko ekAnta nitya mAnate haiM unake lie sukha-duHkha, saMsAra aura mokSa kA sarvathA abhAva ho jAyegA / ___56: ekAnta nityavAda ke pakSa meM sukha-duHkha kA prayoga ghaTita nahIM hotaa| isI prakAra ekAnta ucchedabAda meM bhI sukha-duHkha kI kalpanA saMgata nahIM baitthtii| 57. upAya ke bhI cAra prakAra hote haiM-dravya upAya, kSetra upAya, kAla upAya aura bhAva upaay| dravya upAya meM prathama arthAt laukika hai-dhAtuvAda / usameM suvarNa Adi dhAtuoM ko vizeSa prayoga se zuddha karanA hotA hai| lAMgala (hala), kulikA Adi dvArA kSetra kI zuddhi karanA kSetra upAya hai| 58. nAlikA Adi sAdhanoM se kAla kA zAna kiyA jAtA hai, yaha kAla upAya hai| bhAva upAya meM buddhimAna abhayakumAra kA nidarzana hai| cora ko pakar3ane ke lie abhayakumAra nartaka dvArA khela dikhAne se pUrva janatA ko vaDakumArI kA kathAnaka kahatA hai| 59. AtmA pratyakSa pramANa se anupalabdha hai phira bhI sukha-duHkha Adi hetuoM dvArA usake astitva kA bodha hotA hai| 01. jisa prakAra devadatta nAmaka vyakti kI ghor3e se hAthI para, grAma se nagara meM, varSA Rta se pArada Rtu meM aura udaya bhAva se upazama bhAva meM saMkrAMti hotI hai usI prakAra sat jIva kA dhyA, kSetra. kAla aura bhAva Adi meM saMkramaNa hotA hai| isa apekSA se bhI jIva kA astitva pratyakSa aura parokSa pramANoM se sAdhA jAtA hai| 62, sata jIva kA dravya Adi meM saMkramaNa hotA hai / isa apekSA se hI AtmA ke parokSa hone para bhI usakI pariNamanazIlatA pratyakSata: siddha hotI hai| 63. sthApanA karma ke udAharaNa meM do dRSTAMta -pauDarIka tathA maalaakaar| eka mAlAkAra mArga meM zArIrika bAdhA se pIr3ita ho gyaa| usane malotsarga kara karataka meM saMgahIta puSpa usa para DAla die / logoM ne kAraNa pUchA to vaha bolA-maine pratyakSa dekhA hai ki yahA~ hiMguziva nAmaka vyantara deva pragaTa huA hai / usakI pUjA karane ke lie maiMne aisA kiyA hai| 1. dekheM--pari06, kathA saM0 4 / 3. dekheM sUyagaDo 2016 2. dekheM-pari0 6, kathA saM0 5 / 4. dekheM-pariH 6, kathA sN07|
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAlika nirmukti 64. kisI tatva kI siddhi ke lie tatkAla samyabhicArI hetu diyA jAtA hai tathA svapakSa aura parapakSa kA prajJAvala jAnakara use abhivyakti dete hue dUsare hetuoM se usI hetu kA samarthana kiyA jAtA hai / 65, 66. pratyutpaSTha vinAza meM gAndhavikoM (saMgItakAroM) kA udAharaNa hai|' isI prakAra yadi ziSya kisI bhI mahilA ke prati Asaka ho jAe to guru aisA upAya kare ki doSa kA nivAraNa ho jAe / ( yaha laukika caraNAnuyoga kA udAharaNa hai ) / dravyAnuyoga ke anusAra yadi koI vAtUlika nAstika kahe ki vaTa-paTa Adi padArthoM kA astitva nahIM hai, phira jIva kA astitva kaise hogA ? 67. isa prazna ke samAdhAna meM AcArya kahate haiM- tumane kahA 'padArtha nahIM haiM' tumhArA yaha vacana sat hai yA asat ? yadi sat hai to pratijJAhAni ( svIkRta pakSa kI asiddhi ) hotI vacana asat hai to bhAvoM kA niSedhaka kauna hogA ? aura 77 68. vivakSApUrvaka bolA gayA zabda ajIva se utpanna nahIM ho sakatA aura ajIva ko vivakSA nahIM ho sakatI / ataH yatmA kA pratiSedha karane vAlI zabda dhvani 'AtmA nahIM hai' se hI jIvatva kI siddhi hotI hai / 69 AharaNadeza ke cAra prakAra haiM- anuziSTi, upAlambha, pRcchA aura nizrAvacana / anuSTi ke prasaMga meM subhadrA kA udAharaNa hai| jaise 70. subhadrA nAgarikoM dvArA sAdhukAra (dhanyavAda) purassara sammAnita huI vaise hI vaiyAvRtya Adi meM saMlagna muniyoM kA bhI AcArya sadguNa-kIrtana se sammAna kare / 71. kucha dArzanika AtmA kA astitva svIkAra karate haiM para use akartA mAnate haiN| hama kahate hai 'AtmA hai' yaha satya hai kiMtu vaha akartA nahIM hai| kyoMki akartA ko sukha-duHkha kA bodha nahIM hotA | AtmA sukha-du:kha kA vedana karatI hai, isalie vaha kartA hai / 72. upAlambha dvAra kI vivakSA meM mRgAvatI kA udAharaNa hai / ' nAstikavAdI ko bhI aise hI kahanA cAhie ki 'AtmA nahIM hai'- AtmA ke astitva kA niSedha karane vAlA yaha jJAna AtmA ke abhAva meM saMgata kaise ho sakegA ? 73. AtmA ke astitva ko siddha karane ke lie jo tarka hai aura nAstitya viSayaka jo kuvijJAna hai, vaha jIva ke atyanta abhAva meM saMgata nahIM ho sakatA / 74, 75, pucchA ke prasaMga meM koNika tathA nizrAvacana ke prasaMga meM gautama svAmI" kA udAharaNa hai / jIva ke astitva ko asvIkAra karane se nAstikavAdI se yaha prazna pUchA jAe - 'mAtmA nahIM hai' isa kathana ke pIche haita kyA hai ? yadi parokSa pramANa ko hetu mAnate ho to yaha tumhArA kuvijJAna hai kyoMki parokSa to parokSa hI hai, vaha 'AtmA nahIM hai' aisA niSedha kaise kara sakatA hai ? 76. kisI dUsare hetu se nAstikavAdI se yaha kahanA cAhie ki jina vAdiyoM kI mAnyatA se AtmA nahIM hai unake lie dAna, homa, maNa Adi ke phalasvarUpa prApta hone vAle svarga, mokSa Adi bhI nahIM haiN| 1. dekheM- pari0 6 2. dekheM- pari0 6 3. dekheM- pari0 6 kathA saM0 8 / kathA saM0 91 kathA saM0 10 4. dekheM- pari0 6 kathA saM0 5. dekheM pari0 6 kathA saM0 11 / 12 /
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 niyuktipaMcaka 77. udAharaNa (AharaNa) ke cAra doSa haiM-adharmagupta, pratiloma, AramopanyAsa aura dUrupanIta / adharmayukta-udAharaNadoSa meM naladAma kA udAharaNa hai|' 78. pratiloma-udAharaNadoSa meM abhayakumAra kA udAharaNa hai| abhayakumAra ne rAjA pradyota kA haraNa kriyA aura gopendra (athavA. govinda) vAcaka ne parapakSa kA nivartana kiyaa| 79. AtmopanyAsa-udAharaNadoSa meM piMgala sthapati kA udAharaNa hai, jisako tAlAba phaTane ke prasaMga meM jIvita hI gar3avA diyA thaa| durupanIta-udAharaNadoSa meM matsya-vadha bhikSuka kA udAharaNa 80. upanyAsa-udAharaNadoSa ke cAra prakAra haiM--tadvastu-upanyAsa, anya vastu-upanyAsa, pratinibha-upanyAsa aura hetu-upanyAsa / inake udAharaNa ye haiM . 81. tadvastu-upanyAsa meM vyakti saba jagaha dhUmakara apUrva artha kA kathana karatA hai / tadanmavastu-upanyAsa meM anyatva meM ekatva kA pratimAsa hotA hai| (jaise 'anya: jIva: anyacca zarIrama'yahAM anya pAbda sAdhAraNa hai, ataH jIva aura zarIra meM ekatva hai|) 82. pratinibha-upanyAsa meM tumhAre pitA ne mere pitA se eka lAkha mudrAeM karja meM lI thii|' hetu upanyAsa-tuma yaha yava (dhAnya vizeSa) kmoM kharIda rahe ho ? uttara diyA-kyoMki yava muphta nahIM mila rahe haiN| 83. athavA hetu ke cAra prakAra haiM-yApaka, sthApaka, vyaMsaka aura lUSaka / 4. yApaka hetu kA udAharaNa - eka udghAmikA (vyabhicAriNI) mahilA ne apane pati ko uSTra liNDikA (UMTa kI mauMgaNI) dekara vyApAra karane ke lie bhejaa|" sthApaka hetu kA udAharaNa-- eka parivAjaka ne loka kA madhya bhAga btaayaa| 85. dhyaMsaka hetu meM zakaTa tittirI kA udAharaNa sAtavya hai / ' puSa-vyaMsaka prayoga meM tathA puna: lUSaka hetu meM modaka kA udAharaNa hai|" 86 'ahiMsA, tapa Adi guNoM se yukta dharma hI parama maMgala hai',--yaha pratijJA vacana hai| deva tathA lokapUjya puruSa bhI sudharma ko namaskAra karate haiM, yaha hetu hai / ___86. isa sandarbha meM dRSTAMta hai-arhat bhagavAn aura ahaMta bhagavAn ke aneka anagAra ziSya devAdipUjita the / isakA nizcaya kaise kiyA gayA ? vartamAna ke AdhAra para atIta jAnA jAtA hai| vartamAna meM narapati Adi viziSTa vyakti bhI bhAva sAdhu ko namaskAra karate haiN| 8. upanaya--jaise tIrthaMkaroM ko deva namaskAra karate haiM vaise hI rAjA bhI sudharma ke prati nata hote haiM / isalie dharma hI utkRSTa maMgala hai, yaha nigamana vacana hai / 1. dekhe-pari0 6, kathA saM0 13 / 2.dekheM-pari0 6, kathA saM016 / 3. dekheM-pari0 6, kathA saM0 17 / 4. dekheM-pari06, kathA saM018 | 5. dekheM-pari0 6, kathA saM0 19 / 6. dekheM-pari06, kathA saM0 20 / 7. dekheM--pari 6, kathA 2021 / 8. dekheM pari0 6, kathA saM0 22 / 9. dekheM pari0 6, kathA saM0 23 / 10.dekheM-pari06 kathA saM. 24 /
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavakAlika niyukti 89. dUsarA pratijJA-vacana hai-jina maa|sn meM pradajita muni dharmopadeza karate haiN| usakA hetuvacana hai--'kyoMki ve pAramArthika ahiMsA Adi tatvoM ke AcaraNa meM prayatnazIla rahate haiN| 89 / 1. jaise jina zAsana meM nirata muni zuddha dharma kA pAlana karate hai, vaise dharma kI paripAlanA ke upAya anyatIthikoM meM nahIM dekhe jAte / 19 / 2. una abhyatIthikoM meM bhI dharma zabda pracalita hai aura ve apane-apane dharma kI prazaMsA bhI karate haiM kiMtu jinezvara bhagavAn ne kutIthikoM ke dharma ko sAvadha batAyA hai / 89.3. anyatIthikoM meM jo dharma zabda hai, vaha mAtra aupacArika hai| nizcaya dharma to jinazAsana meM hI hai / jaise-siMha zabda pradhAnataH siMha ke artha meM hI prayukta hotA hai para upacAra se isakA prayoga anyatra kisI nAma Adi meM bhI hotA hai| 90. jinezvara bhagavAna ke zAsana meM pravajita muni bhakta, pAna, upakaraNa, vasati, nayana, Asana Adi meM yatanA kA vyavahAra karate haiM tathA ve prAmuka, akRta, akArita, ananumata aura anuddiSTa bhojI hote haiN| 91. (caraka Adi) banyatIthika aprAsuka, kArita, anumata aura uddiSTa bhojI hote haiM tathA ve akumAla vyakti trasa aura sthAvara ke hisA-jAnapta pApakarma se lipta hote haiN| 52,93. sadAharaNadeza meM amara kA udAharaNa diyA jAtA hai| jaise- -candramukhI dArikA . bAlikA kA maha candramA jaisA hai| yahAM dRSTAnta meM candramA ke saumyatva kA avadhAraNa hai para usake zeSa dharma-kala chU Adi kA grahaNa nahIM hai| isI prakAra bhramara ke udAharaNa meM usakI aniyatavRttisya ko grahaNa hai, zeSa dharmoM kA nahIM ! yaha dRSTAMta-vizuddhi sUtrakathita hai aura maha dUsarI dRSTAnta-vizuddhi sUtraspazikaniyukti meM bhI nirdiSTa hai| 94, koI vyakti yaha kahe ki gRhastha suvihita zragaNoM ke lie hI rasoI karate haiM, bhojana banAte haiM ata: suvihita zramaNa' yadi vaha bhikSA grahaNa karate haiM to ve 'pAkopajIvI' hone ke kAraNa hiMsAjanya doSa se lipta hote haiM / (isake uttara meM kahA gayA ) 95. taNoM ke lie varSA nahIM hotI, mRgakUla ke lie tRNa nahIM bar3hata aura bhramaroM ke lie zatazAkhI vRkSa puSpita nahIM hote| isI prakAra gRhastha bhI sAdhu ke lie bhojana nahIM bnaate| 951. agni meM ghI kI AhUti DAlI jAtI hai / usase prasanna hokara sUryadeva lokahita ke lie varSA karatA hai aura usa varSA se auSadhiyAM utpanna hotI haiM / 95 // 2,3. homa karane se varSA hotI hai to phira durbhikSa kyoM hotA hai ? yadi dubhikSa kA nimitta duriSTa (burA nakSatra) yA avidhi se kiyA yajJa hai to saba jagaha dubhikSa kyoM hotA hai? (duriSTa to niyata deza meM hotA hai| yadi varmA kA kAraNa indra hai to kyA niryAta, digdAha Adi se indra ke kAma meM vighna hotA hai ? mAnanA cAhie ki varSA Rtu ke anusAra hI hotI hai| vaha dhAnya, tRNa Adi ke lie nahIM hotii|
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirvRktipaMcaka 96. AhAra na milane ke kAraNa bhramara aura madhukarIgaNa klAMta na ho jAeM, kyA isIlie samaya para vRkSa phalate-phUlate haiM ? 50 96 / 1. kisI kI buddhi meM yaha bAta bhI A sakatI hai ki prajApati ne hara prANI ko AjIvikA dI hai ataH vRkSa bhI madhukarI gaNa ke lie hI phalate-phUlate haiN| 96 2. aisA nahIM hotA, kyoMki vRkSa to janmAntaroM meM arjita nAmagotrakarma ke udaya se phUlatephalate haiM / dUsarA kAraNa yaha hai 97. aneka aise vanakhaMDa haiM jahAM na to kabhI bhramara kahIM se Ate haiM aura na yahAM nivAsa karate haiM, phira bhI usa vanakhaMDa ke vRkSa phUlate haiN| phUlanA - phalanA vRkSoM kI prakRti hai / 97 / 1,98. yadi vRkSoM kI prakRti hI aisI hai to ve hara samaya phala-phUla kyoM nahIM dete| ve samaya para hI phala-phUla kyoM dete haiM ? AcArya ne kahA- kyoMki vRkSoM ko prakRti hI aisI hai ki ve anukUla Rtu meM hI phUlate haiM aura kAla-paripAka se hI phalavAn banate haiM / 99. AhAra na milane ke kAraNa zramaNa bhagavAn klAnta na ho jAeM, kyA isI uddezya se gRhastha yathAsamaya zramaNoM ke lie AhAra banAte haiM ? 1911,100,101. koI yaha kahe ki zramaNoM kI anukampA athavA puNyopArjana ke nimitta se gRhastha muni ke lie AhAra banAte haiM, yaha kathana ThIka nahIM hai kyoMki jaMgala meM, durbhikSa meM aura mahAn AtaMka (mahAmArI) meM bhI pAlana nahIM karate / tapasvI zramaNa rAtri meM cAroM prakAra ke AhAra se virata hote haiN| phira bhI gRhastha atyanta prasannatA se rAta meM bhojana kyoM pakAte haiM ? 102. aneka grAma aura nagara aise bhI haiM jahA~ na to sAdhu jAte haiM aura na rahate haiM phira bhI vahAM gRhastha bhojana to pakAte hI haiM, kyoMki gRhasthoM kI yaha prakRti hai / 103. gRhasthoM kI yaha prakRti hai ki ve grAma, nagara aura nigama meM apane lie tathA parijanoM ke lie samaya para bhojana pakAte haiM / 104. vahAM para tapasvI zramaNa saMyama yogoM kI sAdhanA ke lie parakRta ( parArtha Arabdha ), paraniSThita (parArtha niSpanna) aura vigatadhUma (dhUma, aMgAra Adi AhAra ke doSoM se rahita) AhAra kI eSaNA karate haiN| 105. sAghu ahiMsA kI paripAlanA ke lie navakoTi se parizuddha' tathA udgama, utpAdana evaM eSaNA ke doSoM se rahita AhAra grahaNa kre| vaha chaha kAraNoM se AhAra kre| 1. navakoTi parizuddha bhojana ke lie na svayaM hiMsA kare na karavAe aura na anumodana kare / bhojana na kharIde, na kharIdAe, na kharIdane vAle kA anumodana kre| bhojana na pakAe, na pakavAe aura na pakAne vAle kA anumodana kare / 2. AhAra karane ke chaha kAraNa ye haiM- kSudhA kI vedanA ko zAMta karane ke lie, sevA ke lie, paMthagamana ke lie, saMyama pAlana ke lie, prANoM ko TikAe rakhane ke lie tathA dharmacintA ke lie |
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61 dazakAlika niyukti 106. yaha dRSTAMta-zuddhi hai / upasaMhAra sUtra meM hI nidiSTa hai / saMti kA artha hai haiN| ve muni zAMti aura siddhi ko sAdha lete haiN| 107. jo dravya-vihaMgama kI utpatti ke hetubhUta karma-ko dhAraNa karatA hai, vaha dravya vihaMgama hai / bhASa vihaMgama ke do prakAra haiM-guNasiddhi vihaMgama aura saMjAsiddhi vihaMgama / 108-117. viha kA artha hai--AkAma" / loka AkAza pratiSThita hai / jisa kAraNa se viha ko AkAza kahA gayA hai usI kAraNa se gaNasi er yA usI kAraNa se gaNasiddhi arthAt anvartha saMbaMdha se bhAvavihaMgama kA kathana athavA gati ke do prakAra haiM bhAvagati aura karmagati / dharmAstikAya Adi cAra astikAyoM kI gati hai-bhAvagati / cAroM astikAya vihaMgama hai--sabhI AkAza meM apane astitva ko dhAraNa kie rahate haiM / karma gati ke do bheda haiM-vihAyogati aura calanagati / karmagati ke hI ye do bheda haiM. bhAvagati ke nhiiN| bihAyogatikarma ke udaya kA vedana karane vAle jIva vihAyogati ke kAraNa vihaMgama bahalAte haiN| 111. palanakarmagati kI apekSA se saMsArI jIva tathA pudgala dravya vihaMgama hai / prastata meM gaNasiddhi anvartha saMbaMdha se bhAvavihaMgama kA kathana hai / 112. saMsAsiddhi kI apekSA se sabhI pakSI vihaMgama haiN| prastuta sUtra meM yahAM AkAza meM gamana karane vAle bhramaroM kA prasaMga hai| 113. prastuta praloka meM 'dAna' zabda 'dattagrahaNa'--die hue kA grahaNa karane ke artha meM tathA 'bhaja sevAyo' dhAtu se niSpanna 'bhakta' zabda prAsuka bhojana-grahaNa kA vAcaka hai| muni tIna prakAra kI eSaNAoM-gaveSaNA, grahaNaSaNA aura paribhogaSaNA meM nirata rahate haiN| upasaMhAra-zuddhi kA kathana isa prakAra hai 114. bhramara tathA madhukarIgaNa to adatta ---bitA diyA huA makaraMda pIte haiM kita jJAnI zramaNa adatta bhojana grahaNa karane kI icchA bhI nahIM krte| 115. yadi saMyamI muni asaMyata bhramaroM ke samAna hote haiM to isa upamA se yaha niSkarSa nikalatA hai ki thamaNa asaMpata hI hote haiN| 116. muni ko bhramara kI upamA pUrvokta dezalakSaNa upanaya se dI gaI hai / isa upamA kA nirdeza kevala aniyatavRtti batAne ke lie hai / yaha ahiMsA ke pAlana kA saMketa bhI detI hai / 117. jaise vRkSa svabhAvataH phalate-phUlane haiM, vaise hI gRhastha mI svabhAvataH pakAte aura pakavAte haiN| jaise bhramara hai vaise hI muni haiN| donoM meM aMtara itanA hI hai ki muni adatta AhAra kA upabhoga nahIM karate, bhramara karate haiM / . 118. jaise bhramara sahaja vikasita phUloM kA rasa lete haiM vaise hI suvihita zramaNa bhI sahaja nidhpanna AhAra kI gaveSaNA karate hai| 119, jaise bhramara acadhajIvI haiM, vaise hI zramaNa bhI avadhajIvI hai| yaha upasaMhAra hai / 'dAMta' zabda kA puna: prayoga kebala vAkyazeSa hI jAnanA cAhie /
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 nirmukti paMcaka 120. jaise isa adhyayana meM eSaNA samiti ke viSaya meM muni AcaraNa karate haiM, vaise hI Iya samiti Adi tathA samasta zramaNa dharma ke viSaya meM muni yatanAzIla rahate haiM / paramArtha rUpa meM muni trasa aura sthAvara prANiyoM ke hita ke lie matanAzIla hote haiN| 12011. yaha upasaMhAra-vizuddhi samApta hai| aba nigamana kA avasara hai / vaha isa prakAra hai isalie muni madhukara ke samAna kahe gae haiN| 120/2. isalie dayA Adi guNoM meM susthita tathA bhramara kI taraha avadhajIvI suniyoM ke dvArA pratipAdita dharma 'utkRSTa maMgala hai | 120 3,4 nigamana-zuddhi isa prakAra hai--caraka, parivAjaka Adi anyatIrthika bhI dharma ke lie uccatavihArI haiM, phira ve sAdhu kyoM nahIM hai ? isakA uttara dete hue AcArya kahate haiM ki anyatIrthika pRthvI Adi chaha kAya kI yatanA nahIM jAnate aura jJAna ke abhAva meM tadanurUpa AcaraNa bhI nahIM karate / tena udgama Adi doSoM se rahita zuddha bhojana grahaNa karate haiM, na bhramara kI taraha prANiyoM ke anuparodhI hote haiM aura na muniyoM kI bhAMti sadA tIna guptiyoM se gupta hote haiM / (isalie ve sAdhu kI zreNI meM nahIM jAte / ) 121. murti zarIra, vANI, mana tathA pAMcoM iMdriyoM kA damana karate haiM / ye brahmacarya ko dhAraNa karate haiM tathA kaSAyoM kA niyamana karate haiM / 122. jo muni tapa meM udyamazIla haiM tathA sAdhu-lakSaNoM se paripUrNa haiM ye hI 'sAdhu' zabda se abhihita kie jAte haiN| yaha nigamana vAkya hai / 123. prastuta adhyayana ke adhikAra ke daza avayava 3. hetu 4. hetuvibhakti 5. vipakSa 6. pratiSedha 7. dRSTAMta 10. nigamana / 5 ye haiM- 1. pratijJA 2. pratijJAvibhakti AzaMkA 9. AzaMkA- pratiSedha aura 123 / 1. 'dharma utkRSTa maMgala hai' yaha pratijJA hai / yaha Aptavacana kA nirdeza hai| vaha dharma isa jinamata meM hI hai anyatra nahIM, yaha pratijJAvibhakti hai / 12342. 'devoM dvArA pUjita - yaha hetu hai / jo vyakti utkRSTa dharma meM sthita hai, ve hI devoM dvArA pUjya haiM / jo vyakti niSkaSAya haiM aura jIvoM ko pIr3A nahIM pahuMcAte hue jIte haiM ve hI parama dharmasthAna meM sthita hai - yaha hetuvibhakti hai / 123 3. jo jinavacanoM ke prati pradviSTa haiM, adharmaruci vAle haiM tathA jo zvasura mAtA pitA Adi jyeSTha jana haiM, ina sabako vyakti maMgalabuddhi se namaskAra karatA hai, yaha Azcadraya - pratijJA aura pratijJAzuddhi kA vipakSa hai| 123 / 4. yajJa-yAga karane vAle bhI devoM dvArA pUje jAte haiM - yaha hetu aura hetu zuddhi kA vipakSa hai / buddha, kapila Adi bhI devapUjita kahe jAte hai yaha jJAta -dRSTAMta pratipakSa hai / 1235 ina cAra avayavoM kA pratipakSa pAMcavAM avayava hai- 'vipkss'| isake bAda vipakSapratiSedha nAmakA avayava kahUMgA /
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavakAlika niryukti 123 / 6. sAtavedanIma, samyaksvamohanIya, puvedamohanIya, hAsyamohanIya, ratimohanIya, zubhaAyuSya, zubhanAma aura zubhagotra-ye saba dharma ke hI phala haiN| isalie dharma hI maMgala hai| yaha pratijJA aura pratijJAzuddhi kA vipakSapratiSedha hai| 123 / 7. ajitandriya, sopAdhika mAyAvI aura parigrahI tathA hiMsaka vyakti bhI pUje jAte haiM taba to agni' bhI zItala ho jAe / yaha hetu tathA hetuvibhakti kA bipakSapratiSedha hai| 123 / 8. buddha, kapila Adi to aupacArika rUpa se pUjA ke pAtra haiN| vAstavika pUjA ke pAtra to jinezvara bhagavAn hI haiM / yaha dRSTAMta-vipakSa-pratiSedha nAmaka khaTA avayava hai| 12339 arihaMta bhagavAna tathA unake mArgAnuvartI samacita sAdhu bhI yahA~ dRSTAMta svarUpa haiN| ve muni pAkarata gRhasthoM ke gharoM meM ahiMsaka vRtti se AhAra kI eSaNA karate haiM / yaha dRSTAntavAkya hai| 123 / 10, yahAM eka tarka upasthita hotA hai ki yadi gRhastha apane parijanoM ke sAtha muni ko bhI uddiSTa karake AhAra pakAtA hai to usase kmA ? yaha viSama dRSTAMta hai, kyoMki isase sAdhuoM kI anavadhavRtti kA abhAva ho jAtA hai| yaha AThavA avayava hai| nauvAM avayava hai-dRSTAMtapratiSedha / jaise-varSA Rtu meM sahaja niSpanna tRNa / 123311. ataH devoM aura manuSyoM ke dvArA pUjanIya hone ke kAraNa dharma hI zAzvata maMgala hai / yaha pratijJAhetu kA punarvacana arthAt nigamana nAmaka dasavAM avayava hai / 124. yaha drumapuSpikA kI niyukti saMkSipta meM vyAkhyAta hai / isakA arthavistAra arhat aura caturdazapUrvI batA sakate haiN| 125. artha ko bhalIbhAMti jAna lene para upAdeya ke grahaNa aura heya ke agrahaNa meM prayatna karanA cAhie, yaha jo upadeza hai, vaha naya hai / ' 126. sabhI nayoM kI aneka prakAra kI vaktavyatA sunakara jo cAritra aura kSamA Adi guNoM meM sthita hai. sAdhu hai, vaha sarvanayasammata hotA hai / sarA adhyayana : bhAmadhyapUrvaka 127. 'zrAmaNyapUrvaka' yaha nAmaniSpanna nikSepa hai| 'zrAmaNya' zabda ke pAra nikSepa haiM tathA 'pUrvaka' pAbda ke seraha nikSepa hai| 128. zramaNa zabda ke kramaza: cAra nikSepa ye haiM . 1, nAmazramaNa 2 sthApanAzramaNa 3. dravyazramaNa 4. bhAvabhramaNa / dravyazramaNa ke do bheda haiM- AgamataH dravyazramaNa aura noAgamata: dhyazramaNa / bhAvathamaNa saMyata muni hI haiN| 129. jaise mujhe duHkha apriya hai vaise hI saba jIvoM ko hai aisA jAnakara jo vyakti na hiMsA karatA hai, na karavAtA hai tathA jo samatA meM gatizIla hotA hai, vaha samaNa hai / gAthA kriyAnaya kI apekSA se byAkhyAta hai| 1. hAribhadrIyA vRtti patra 80 meM yaha gAthA jJAnamaya kI apekSA se tathA patra 81 meM yahI
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka 130. saba jIvoM meM jisake lie koI prima yA apriya nahIM hotA, vahI 'samana'-samAna mana jhAlA hotA hai / para zamA kA dUsarA paryAyavAcI nAma hai / 131. isalie jo subhAna vAlA hotA hai, bhAva se pApamana vAlA nahIM hotA, svajana-parajana tathA mAna aura apamAna meM sama hotA hai, vaha 'samaNa' hai| 132. jo muni sarpa ke samAna (eka dRSTi), parvata ke samAna (kaSToM meM aprapita), agni ke samAna (abhedadRSTi), sAgara ke samAna (gaMbhIra aura jJAna ratnoM se yukta), nabhastala ke samAna (svAvalaMbI), vRkSa ke samAna (mAna-apamAna meM sama), bhramara ke samAna (aniyatavRtti), mRga ke samAna (apramatta), pRthvI ke samAna (sahiSNa), kamala ke samAna (nilepa), sUrya ke samAna (tejasvI) aura pavana ke samAna apratibaddhavihArI hotA hai, bahI vAstavika zramaNa hai| 133 muni ko viSa kI taraha sarva rasAnupAtI, tiniza kI taraha vinamra, pavana kI taraha apratibaddha, baMjula kI taraha viSapAtaka, kaNera kI taraha spaSTa, utpala kI taraha sugaMdhita, bhramara kI bhAMti aniyatavRtti, cUhe kI bhAMti upayukta deza-kAlacArI parivartana karane vAlA, kukkuTa kI bhAMti saMbibhAgI aura kAMca kI taraha nirmala honA cAhie / 134,135. pravajita, anagAra, pASaNDa, caraka, tApasa, mikSa, parivrAjaka, zramaNa, nigraMtha, saMyata, mukta, tIrNa, vAmI, dravya, muni, kSAnta, dAnta, virata, rukSa aura tIrArthI-ye zramaNa ke paryAyavAcaka zabda hai| 136. pUrva zabda ke teraha nikSepa haiM-1. nAma 2 sthApanA 3. dravya 8. kSetra 5. kAla 6. dizA 7. tApakSetra 8. prajJApaka 9. pUrva 17. vastu 11. prAbhUta 12. atiprAbhUta aura 13. bhAva / 137, kAma zabda ke cAra nikSepa haiM- nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / 135. zabda, rasa, rUpa, gaMdha, sparza aura mohodaya meM nimitta banane vAle padArtha dravyakAma hai| bhAvakAma ke do prakAra haiM-icchAkAma aura mdnkaam| 139 icchA prazasta bhI hotI hai aura aprazasta bhI (prazasta icchA hai| dharmecchA, mokSecchA Adi / aprazasta icchA hai-yuddhecchA, rAjyecchA Adi) / madanakAma kA artha hai veda kA vipAkodaya / prastuta prasaMga meM madanakAma kA adhikAra hai, dhIrapuruSa usakA nirukta batalAte haiN| 140. viSayajanya sukhoM meM Asakta, kAmarAga meM pratibaddha tathA ajJAnI vyaktiyoM ko dharma se utkrAMta-dUra kara dene ke kAraNa ye 'kAma' kahalAte haiM / 141. buddhimAna vyakti 'kAma' kA apara nAma roga batalAte haiN| kyoMki jo vyakti kAma kI abhilASA karatA hai, vaha vAstava meM roga kI abhilASA karatA hai / 142. pada ke mukhya rUpa se cAra prakAra hai-nAmapada, sthApanApada, dravyapada aura bhAvapada / pratyeka pada aneka prakAra kA hai, yaha jJAtavya hai|
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazakAlika niti 143. draSyapada ke 11 prakAra hai 1. AkoTTima rupae Adi ke sikke ko donoM ora se kaTakara banAnA . 2. uttIrNa-prastara Adi meM nAma Adi utkIrNa karanA / 3. upaneya-cakUla Adi ke saMsthAna meM miTTI ke phUla banAnA / 4. pIDita-saMveSTita vastra meM splvrtt| 5. raMga-vastra kA raMga / 6. prathita-gUMthI huI maalaa| 7. beSTima-puSpamaya mukuTa / 8. pUrima -chidamaya puSpakaraMDaka / 9. vAtavya-julAhe dvArA vastra bunate samaya usameM azva Adi kA rUpa bunanA / 10. saMghAtya-aneka joDoM se banAyA huA vastra, kaMcakI Adi / 11. chedya-patrachedya Adi / 144. bhAvapada ke do prakAra haiM-aparAdhapada tathA no-aparAdhapada / no-aparAdhapada do prakAra kA hai-mAtRkApada (tripadI) aura no-mAtRkApada / 145. no-mAtRkApada ke bhI do prakAra haiM-prathita aura prakIrNaka / grathitapada cAra prakAra kA hai tathA prakIrNaka ke aneka prakAra haiM / 146. athitapada ke cAra prakAra ye haiM-gadya, padya, geya aura porNa / inake lakSaNoM ko jAnane vAle lakSaNa kavi ina sabako trisamusthAna arthAt dharma, artha aura kAma-ina tIna viSayoM se utpanna batalAte haiN| 147. jo madhura, sahetuka, kramazaH prathita, caraNarahita, virAmasaMyukta tathA anta meM aparimita hotA hai, vaha gadya kAvya kahalAtA hai / 148. padya tIna prakAra kA hotA hai-sama, ardhasama aura viSama / 'sama' kA tAtparya hai-. pAdoM meM sama tathA akSaroM meM sm| kucha kahate haiM - sama kA artha hai-cAroM pAdoM meM samAna akSara hoN| ardhasama kA artha hai-pahale tathA tIsare tathA dUsare aura cauthe pAda meM samAna akSara hoN| viSama kA artha hai--sabhI pAdoM meM akSaroM kI saMkhyA viSama ho / aisA vidhijJa-chandazAstra ke jJAtA kahate haiN| 149. gIta saMjJaka geyakAvya ke pAMca prakAra haiM 1.taMtrIsama-jo vINA Adi taMtrI zabdoM ke sAtha gAyA jAtA hai| 2. tAlasama-jo tAla ke sAtha gAyA jAtA hai| 3. varNasama-jo niSAda Adi vargoM ke sAtha gAyA jAtA hai| 4, grahasama -jo urakSepa ke sAtha gAyA jAtA hai| 5. layasama-jo taMtrI kI vizeSa dhvani ke sAtha gAyA jAtA hai|
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka 150. jo arthabahula, mahAn arya kA ghotaka, hetu tathA nipAta aura upasoM se yukta hone ke kAraNa gaMbhIra, aparimita pAdavAlA, avyavacchinna tathA gama (akSaroM kA uccAraNa) aura nayoM se zuddha ho vaha caurNapada kahalAtA hai|' 151. indriya, viSaya, kaSAya, parISaha, vedanA tathA upasarga-ye aparAdhapada hai| ajJAnI vyakti inameM diSAda ko prApta hote haiM / 15 // 1. jinezvara bhagavAna ne aThAraha hajAra zIlAMgoM (bhAva samAdhi ke bhedoM athavA kAraNoM) kI prarUpaNA kI hai| unakI rakSA ke lie aparASapadoM kA varjana karanA caahie| 152. aThAraha hajAra zIlAMgoM kI niSpatti ke AdhArabhUta tatva ye haiM-yoga tIna, karaNa tIna, saMjJA cAra, driya pAMSa, bhIma Adi pAMca sthAvara tathA tIndriya, trIndriya, caturindriya, paJcendriya tathA ajIvanikAya aura dasa prakAra ke zramaNa dharma / tIsarA adhyayana : jhullikAcArakathA 153. nAma mahad, sthApanA mahad, dravya mahad, kSetra mahad, kAla mahad, pradhAna mahad, pratItya mahad tathA bhAba mahad-ye mahabU ke nikSepa haiM / inake pratipakSI kSullaka hote hai| 154. mahA pratItya-kSullaka AcAra kA adhikAra hai| AcAra ke cAra nikSepa haiM--nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / 155. dravya AcAra arthAt dravya kA usa-usa avasthA meM pariNamana / dravya AcAra ke chaha prakAra hai-nAmana (jhukanA), dhAvana (dhogA), vAsana (sugaMdha denA), zikSApaNa (zikSaNa), sukaraNa (saralatA se rUpAntarita karanA), avirodha (aviruddha mizraNa-gur3a, dahI Adi kaa)| 156. bhAva AdhAra ke pAMca prakAra haiM darzana AcAra, jJAna AcAra, cAritra AdhAra, tapa AcAra tathA vIrya AcAra / 157. darzana AcAra ke ATha prakAra haiM ni:saMkita, nikAMkSita, nivicikitsA, amUDhadRSTi, upabaMhaNa, sthirIkaraNa. vAtsalya aura prabhAvanA / 157.11. atizeSa arthAta avadhi Adi jJAna se yukta, Rddhi sampanna, AcArya, bAdI, dharmakathaka, apaka, maimittika, vidyAsiddha, rAjasammata aura gaNasammata vyakti sIrya kI prabhAvanA karate haiN| 158. jJAna AcAra ke ATha prakAra haiM-kAla, vinaya, bahumAna, upadhAna, aniNhavaNa, vyaMjana, artha aura tdubhy| 159, cAritra AcAra ke ATha prakAra hai-pAMca samitiyoM tathA tIna guptiyoM se praNidhAnayogayukta honaa| 160. tIrthaMkaroM dvArA daSTa, bAgha aura Abhyantara bhedoM se prarUpita bAraha prakAra ke tapa meM aglAna' aura nispRha rahanA tapa AcAra hai| 1. vRttikAra ne brahmacarya adhyayana arthAta AcArAMga ko caurNapada mAnA hai-corNapada brahmacaryAdhyayanapadavAditi, patra E |
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ dezakAlika nirmukti 87 161. jo apane bala aura vIrya kA gopana nahIM karatA, jo zAstrokta vidhi se mAcAra meM parAkrama karatA hai tathA apane sAmarthya ke anusAra svayaM ko usameM niyojita karatA hai, vaha vIryAcAra hai| 162. kathA ke mukhyata: cAra prakAra hai- arthakathA, kAmakathA, dharmakathA tathA mizrakathA / pratyeka kathAvibhAga ke aneka prakAra haiN| 163. vidyA, zilpa, upAya, anirveda, saMcaya, dakSatA, sAma, daMDa, bheda aura upapradAna-ye arthArjana ke hetu haiM / inakI kathA karanA arthakathA hai / 163.1. sArthavAhaputra ne apanI dakSatA se, zreSThIputra ne apane rUpa se, amAtyaputra ne apanI buddhi se sathA rAjaputra ne apane puNya se arthArjana kiyaa| 164, sArthavAhaputra ne dakSatA se pAMca rupayoM kA, zreSThIputra ne saundayaM se sau rupayoM kA, amAtyaputra ne buddhi se hajAra syoM kA sayA rAmapura meM yudhya se lAkha rupayoM kA lAbha kamAyA / ' 165. suMdara rUpa, udagna avasthA, ujjvala veSa, dakSatA, viSayakalA kI zikSA, dRSTa', zruta, anubhUta aura saMstaba--ye kAmakathA ke hetu haiN| 166. tIrthaMkaroM dvArA prajJapta dharmakathA ke cAra prakAra hai-AkSepaNI, vikSepaNI, saMvejanI aura nidnii| 167. AkSepaNI kathA ke cAra prakAra hai-AcAra viSayaka, vyavahAra viSayaka, prApti viSayaka-saMghAya nivAraNa ke lie prajJApanA, dRSTivAda viSayaka-sUkSma tatvoM kA pratipAdana / 168. vidyA, cAritra, tapa, puruSArtha, samiti tathA gupti kA jisa kathA meM upadeza diyA jAtA hai, vaha AkSepaNI kathA kA rasa (sAra) hai / 169. apane siddhAntoM kA nirUpaNa karake, para-siddhAntoM kA pratipAdana karanA athavA parasiddhAntoM kA pratipAdana kara sva-siddhAntoM kA nirUpaNa karanA-ye vikSepaNI kathA ke do bheda hai| athavA mithyAvAda kA pratipAdana kara sambagavAda kA pratipAdana karanA yA samyagravAda kA pratipAdana kara mithyAvAda kA pratipAdana karanA .. ye cikSepaNI kathA ke do bheda haiN| 170. jo kathA svasiddhAnta se zUnya kevala rAmAyaNa, veda Adi se saMyukta hai tathA parasiddhAnta kA kathana karane vAlI hai, vaha vikSepaNI kayA hai| 171. apane siddhAntoM meM jo bAta kahI gaI hai, usakA dUsare siddhAntoM meM kSepaNa karanA tathA kanyamAna parazAsana ke vyAkSepa ke dvArA para-samaya kA kathana karanA-yaha vikSapaNI kayA hai / 172. savejanI kathA ke cAra prakAra hai-svazarIraviSayaka, parazarIraviSayaka, ihalokaviSayaka tathA paralokaviSaka / 173. jisameM vIrya, vakiyaRddhi, zAmaRddhi, caraNaRddhi, darzanaRddhi batAI jAtI hai, vaha saMvejanI kathA kA rasa (sAra) hai| 1. dekheM-pari0 6, kathA saM0 25 /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ GE niyuktipaMcaka 174. jisa kathA meM pApakarmoM ke azubhavipAkoM kA kathana ho, vaha nirvedanI kathA hai| usake cAra vikalpa hai . 1. ihalokakRta karma-baMdhana- ihaloka meM vedanIya / 2. ihalokakRta karma-baMdhana paraloka meM vedanIya / 3. paralokakata karma-baMdhana- ihaloka meM vedanIya / 4 paralokakRta karma-baMdhana - paraloka meM vedanIya / 175. jahA alpa pramAdakRta karmoM kA bhI pracura azubha pariNAmoM kA kathana hotA hai, vaha nivedanI kathA kA sAra hai| 176. siddhi, devaloka, sukula meM utpatti--yaha saMvega kA kAraNa hai| naraka, tiryaJcayoni tathA kumAnuSatva nirveda kA kAraNa hai| 177. ziSya ko sabase pahale AkSepaNI kathA kahanI caahie| jaba sva-siddhAnta kA pUrA jJAna ho jAe taba vikSepaNI kathA kahanI caahie| 178. AkSepaNI kathA se prerita jIva samyakrava ko prApta karate haiN| vikSepaNI kathA se samyaktva kA lAbha ho bhI sakatA hai aura nahIM bhI ho sktaa| isa kathA se maMdamati jIva gADhatara mithyAtva ko bhI prApta ho sakatA hai| 179 jina sUtroM tathA kAvyoM meM tathA lokika granthoM-rAmAyaNa Adi meM, yajJa Adi kriyAoM meM tathA sAmayika granthoM-taraMgavatI Adi meM dharma, artha aura kAma-ina tInoM kA kathana kiyA jAtA hai vaha mizrakathA hai| 18.. strIkathA, bhaktakathA, rAjakathA, corakathA, janapadakathA, naTakathA, nRtyakathA, jallakathA (Dora para karataba dikhAne vAle kI kathA) tathA mallakathA - ye vikathA ke prakAra haiN| 11. ye kathAeM hI prajApaka-prarUpaka tathA zrotA kI apekSA se akathA kathA yA vikathA hotI haiN| 12. mithyAtvamohanIya karma kA vedana karatA huA jo ajJAnI prajJApaka kathA kahatA hai vaha cikathA hai, aisA tIrthakaroM ne pravacana meM kahA hai| vaha ajJAnI liMgastha-dravya muni bhI ho sakatA hai aura gRhastha bhii| 183. sapa, saMyama Adi guNoM ke dhAraka, cArivarata zramaNa saMsArastha prANiyoM ke lie jo hitakara tathA paramArtha kA upadeza dete haiM, vahI pravacana meM 'kathA' kahI gayI hai| 184. jo saMyamI muni pramAda tathA rAga-dveSa ke vazIbhUta hokara kathA kahatA hai, vaha vikathA hai - aisA tIrthakara Adi dhIra puruSoM ne pravacana meM kahA hai| 185. jisa kathA ko sunakara zrotA ke mana meM zrRMgAra rasa kI bhAvanA uttejita hotI hai, mohaanita udreka hotA hai, kAmAgni prajvalita hotI hai, zramaNa aisI kathA na khe| 186. zramaNa ko tapa, niyama aura vairAgya se saMyukta kathA kahanI cAhie, jisako sunakara manuSya saMvega aura nirveda ko prApta kara ske| 187. mahAn arthavAlI kathA ko bhI isa prakAra kahanA cAhie ki usako sunane vAle ko pariklezana ho kyoMki ati-vistAra se kahI jAne vAlI kathA kA bhAvArtha naSTa ho jAtA hai|
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavekAlika niyukti 18. kSetra, kAla, puruSa ( zrotA) tathA apane sAmarthya ko jAnakara bhramaNa prakRta ( samayAnukUla ) viSaya meM pApAnubaMdharahita kathA kare / cauthA adhyayana : bar3ajIvanikAya 189. prastuta SaDjIvanikAya ke adhikAra meM jIva aura ajIva kA jJAna, cAritradharma, yatanA kA kathana, upadeza tathA dharmaphala kA nirUpaNa kiyA gayA hai / 190 SaDjIvanikAya zabda kA nAma niSpanna nikSepa hotA hai / aba jI aura nikAya) padoM kI pRthak pRthak prarUpaNA karUMgA 1 191. eka zabda ke sAta nikSepa haiM-nAma sthApanA, dravya, bhAtRkApada, saMgraha, paryAya aura bhAva ! 192. SaT zabda ke chaha nikSepa haiM-nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva / 193, 194. 'jIva' zabda ke nikSepa, prarUpaNA, lakSaNa, astitva, anyatva, amUrttatva, nityatva, sva, dehavyApitva, guNitva, UrdhvaM gatitva, niyaMtA ( vikAra rahitatva), sAphalya, parimANa Adi ke dvArA jIva kI trikAlaviSayaka parIkSA karaNIya 1 195. jIva zabda ke cAra nikSepa haiM--nAmajIva, sthApanAjIva, dravyajIva aura bhAvajIva / ojIva, bhavajIva, taddmadajIva- ye bhAvajIva ke tIna nikSepa haiM / 196. AyuSya karma ke hone para, jisa oghaAyuSya karma ke udaya se jItA hai, vaha jIva hai / usI 'AyuSya karma ke kSINa ho jAne para use naya kI apekSA se 'siddha' yA 'mRta' kahA jAtA hai| yaha satta kI vyAkhyA hai| 197 jisa mAyuSya ke AdhAra para jIva kisI bhava meM sthita rahatA hai saMkramaNa karatA hai, vaha bhavAyu hai / bhavAyu cAra prakAra kI hai-nAraka, tiryaJca tadbhava do prakAra kI hai-- tiryaJca tadbhavaAyu, manuSya tadbhavaAyu / ' athavA usa bhava se manuSya aura deva / -- 198. loka meM jIva do prakAra ke haiM- sUkSma aura bAdara sUkSma jIva saMpUrNa loka meM vyApta haiN| bAdara jIva ke do prakAra haiM paryApta aura aparyApta / 199,200 AdAna, paribhoga, yoga, upayoga, kaSAya, lekyA, anApAna, indriya, baMdha, udaya, nirjarA, viza, cetanA, saMjJA, vijJAna, dhAraNA, buddhi, IhA, mati, vitarka - ye jIva ke lakSaNa haiM / 201. jIva kA astitva siddha hai| 'jIva' isa zabda se hI jIva ke astitva kA anumAna kiyA jA sakatA hai| jo asat hai, jisakA koI astitva nahIM hai usake viSaya kA kevala koI zabda nahIM hotA / 202. yadi karmoM ke kartA aura bhoktA jIva kA koI astitva na to sArI pAralaukika kriyAeM (puNya, pApa Adi) miSyA ho jAeMgI / 1. tiyaMJca aura manuSya hI marakara punaH siryaJca aura manuSya ke rUpa meM utpanna ho sakate haiM, dUsare nahIM -- tadbhavajIvitaM ca tasmAn mRtasya tasminnevotpannasya yat taducyata hATI patra 122 / iti -
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ niktipaMcaka 203. lokika, vaidika tathA sAmayika vidvAnoM kA yaha mAnanA hai ki jIva nitya hai aura vaha zarIra se pRthak hai| 204. deha se saMspRSTa vAyu kA jaise sparza se jJAna hotA hai, vaise hI deha-saMgata jJAna Adi se jIva kA jJAna hotA hai| 205. jIva iMdriyagrAma guNoM se rahita hai| vaha mAMsacakSu-chadmastha ke dvArA durjeya hai / siddha aura bhAgavata-devazAmA ghamaNa hI use jAnate-dekhate haiN| 206. kAraNavibhAga kA abhAva tathA kAraNa vinAza kA abhAva, baMdha ke hetu kA abhAva, viruddha artha kI anutpatti tathA sat kA avinAza - ina kAraNoM se jIva kA nityatva siddha hotA hai| nityatva se amUrtatva aura amUrtatva se zarIra se pRthaktna siddha hotA hai / 207. nirAmaya vyakti Amayayukta (rogayukta) ho jAtA hai| bacapana meM kie gae kAryo kI smRti hotI hai, upasthAna-kRtako kA phala bhogA jAtA hai, zrotra Adi indriyoM se usakA grahaNa na hone para bhI svasaMvedana se usako siddhi hotI hai| jAti-smRti jJAna tathA janmate hI bAlaka kI stanapAna kI abhilASA bhI AtmA ke nityatva kI sAkSI hai| 208. sarvajJa dvArA yaha upadiSTa hai ki AtmA nitya, svakarmaphalabhoktA tathA amUrta hai| ataH AtmA kA nityatva, amUrtatva tathA anyatva svayaM siddha hai| 209. jIva kA parimANa vistAra kI apekSA loka jilanA hai| usakI avagAhanA sUkSma tathA usake pradeza asaMkhyeya haiN| 210. yadi koI vyakti prastha' athavA kaDava' se sabhI prakAra ke dhAnyoM kA parimANa karatA hai, isa prakAra mApe jAne para loka ananta hote haiN| 211. nikAya (athavA kAya) pada ke bAraha nikSepa hai-nAmakAya, sthApanAkAya, zarIrakAya, gatikAya, nikAyakAya, astikAya, dravyavAya, mAtRkAkAya, paryAyakAya, sagrahakAya, bhArakAya tathA mAvakAya / 211/1. eka kAMvariyA apane kAMvara meM pAnI se bhare do ghar3oM ko rakhakara jA rahA thA / eka hI apkAya do dhar3oM meM vibhakta thaa| kAMvariye kA paira phislaa| eka ghar3A phUTa gyaa| usakA akAya mara gyaa| saMtulana na rahane ke kAraNa dUsarA bar3A bhI nIce gira kara phUTa gyaa| usakA apkAma bhI mara gyaa| mare hue apkAya ne jIvita aphAya ko mAra ddaalaa| manuSya ! bola, isakA hetu kyA hai ? 212. prastuta sUtra meM nikAyakAya kA prasaMga hai| zeSa kAyoM kA kathana uncarita artha kI sadgatA se hai| 213. zastra ke do prakAra haiM-dravyazAstra tathA bhAvazastra / agni, viSa, sneha, amla, kSAra, lavaNa Adi dravyazastra haiN| duSprayukta vacana, duSprayukta kAyA tathA avirati-ye bhAvazAstra hai| 1. laukika--itihAsajJa / vaidika vividha ke 2. keklI samudrAta ke cauthe samaya kI apekSA se / zAtA / sAmayika-bauddha Adi dArzanika- 3. prastha-cAra kuDava pramANa / hATI pa0 127 / 4. kuDava-cAra setikA pramANa /
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavakAlika niyukti 214. dravyazastra ke tIna prakAra haiM--kiMcit svakAyazastra, kiMcit parakAyazastra aura kiMcit ubhayakAyazastra / asaMyama bhAvazastra hai| 215. yonIbhuta bIja meM jo jIva utpanna hotA hai, vaha pUrva bIja kA jIva bhI ho sakatA hai aura anya jIva bhI / jo mUla jIva hotA hai vahI prathama patra rUpa meM pariNata hotA hai| 216. zeSa sUtrAnusAra pratyeka kAya kA yathAkrama adhyayanAthaM kahanA cAhie / ve adhyayanArtha pAMca hai (dekheM-gAthA 189) / inako prakaraNA, pada aura vyaMjana se vizuddha karake kahanA caahie| . 217. jIvAjIvAbhigama, AdhAra, dharmaprajJapti, cAritradharma, caraNa aura dharma-se zabda ekArthaka pAMcavAM adhyayana : piNDaSaNA 21711. piDaiSaNA phAbda meM do pada hai-piDa aura essnnaa| ina donoM padoM kI cAra-cAra nikSepoM se prarUpaNA karanI caahie| 218, piMDa zabda ke cAra nikSepa hai-nAmapiDa, sthApanApiMDa, dravyapiDa tathA bhaavpiNdd| gRha, odana Adi dravyapiDa hai tathA koSa, mAna, mAyA aura lobha yaha bhAvapiha hai| 21811 piDi dhAtu saMghAta arya meM hai| krodha Adi udaya meM Akara vipAkodaya aura pradezodaya se saMhata-yojita hokara hI ATha prakAra ke karmoM se jIvoM ko pravRtta karate haiN| ata: kodha Adi kaSAyapiMDa haiN| 218 / 2. dravyaSaNA ke tIna prakAra hai- sacittadravyaSaNA, acittadravyaSaNA tathA mizradavyaSaNA / sacittadravyaSaNA ke tIna prakAra hai-(1) dvipada-manuSya Adi / (2) catuSpada - hAthI aadi| (3) apadama Adi / acittadravyaSaNA-kArSApaNa Adi / mizradavyaSaNA- alaMkRta vipada Adi / 21843. bhAvaiSaNA ke do prakAra haiM -pragasta aura aprazasta / zAna Adi kI epaNA prazasta bhASaNA hai tathA krodha Adi kI eSaNA aprazasta bhASaNA hai| 21814. jJAna Adi kI upakArI hone ke kAraNa yahAM dravya paNA kA prasaMga hai| usakI arthayojanA meM piMDanimukti yahAM vaktavya hai| 219. sabhI prakAra kI piDaSaNA saMkSepa meM mabakoTi meM samavatarita hotI hai| jaise-na hiMsA karanA, na pakAnA, na kharIdanA / karAne aura anumodana ke bhaMgoM se isake nau vikalpa hote haiN| 219 / 1. usa navakoTi ke do bheda hai - udgamakoTi aura vizodhikoTi / prathama yaha koTi meM ugamakoTi kA samavatAra hotA hai aura zeSa krItatrika meM isa vizodhikoTi kA samAveza hotA hai| 220, koTikaraNa ke do prakAra hai-udgamakoTi aura vizodhikoTi / udgamakoTi ke chaha bheda haiM aura zeSa vizodhikoTi ke antargata haiN| 1. hiMsA na karanA, na karAnA aura na anumodana anumodana karanA / na kharIdanA, na kharIdavAnA krnaa| na pakAnA, na pakavAnA aura na aura na anumodana krnaa|
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka 227 / 1. AdhAkarma, oddezika, pUtikarma, mizra, caramaprAbhRtikA aura adhyavapUraka-ye avizodhikoTi meM tathA zeSa vizodhikoTi meM haiN| 221. rAga, mithyAtva Adi kI yojanA se ye--tau koTiyAM' hI aThAraha, sattAvIsa, popana, nabbe aura do sau sattara koTiyAM ho jAtI haiN| 2211. nau koTi ko rAga, dveSa-ina do bhedoM se guNana karane para (942) aThAraha bheda hote haiM / mithyAtva, ajJAna aura avirati se gaNana karane para (943) sattAvIsa bheda hote haiN| sattAvIsa bhedoM ko rAga, dveSa ina do se guNana karane para caupana bheda hote haiM / navakoTi ko dasavidha zramaNa dharma se gaNA karane para nabbe bheda hote haiM / tathA nanthe bhedoM ko jJAna, darzana, cAritra se gaNana karane para do sau sattara koTiyAM hotI hai| chaThA adhyayana : mahAcArakathA 222. tIsare adhyayana meM jisa AdhAra kA nirdeza diyA gayA hai, vahIM AcAra yahAM anyUnAtirikta rUpa meM isa mahAcArakathA meM batAyA jaaegaa| 223. dharma ke mukhya do prakAra haiM- apAra dharma aura anagAra dharma / agAra dharma bAraha prakAra kA hai aura anagAra dharma dasa prakAra kA hai| isa prakAra dharma ke bAvIsa prakAra hai| 224, pAMca aNuvrata, tIna gaNavata aura cAra zikSAkta-yaha bAraha prakAra kA gRhidharma yA agAra dharma hai| 225. zAnti, mArdava, Arjava, mukti, tapa, saMyama, satya, zauca, AkiDacatya aura brahmacaryayaha dasa prakAra kA yatidharma hai, anagAra dharma hai| 226. yaha dharma tIrthakara dvArA upadiSTa hai| 'artha' zabda ke cAra nikSepa haiM-nAmaartha, sthApanA artha, dravyaartha tathA bhAvaartha / saMkSepa meM dravyaartha chaha prakAra kA hai tathA vistAra meM usake causaTha bheda haiN| 227. tIrthakaro tathA gaNadharoM ne chaha prakAra ke artha kI prajJApanA dI hai-dhAnya, ratna, sthAvara, (bhUmi, gRha Adi acala sampatti) dvipada, catarapada tathA kuSya-tAmrakalaza Adi upakaraNa / 228. dhAnya ke caubIsa, ratna ke caubIsa, sthAvara ke tIna, vipada ke do, catuSpada ke dasa tathA kuSya ke aneka prakAra haiN| ina saba prakAroM kI maiM prarUpaNA kruuNgaa| 229,230. dhAnya ke caubIsa prakAra1. yava (jI) 9. rAlaka 17, moTha 10. tila 12. rAjamASa 3. zAli 11. mUMga 4. bIhi 12. uDada 20. masUra 5. sAThI cAvala 13. alasI 21 arahara 6. kodrava 14. harimaMya (kAlA canA) 22. kulathI 7. aNuka 15. tipuTaka (mAlava deza meM prasiddha dhAnya) 23, dhaniyA 8. kAMgaNI 16. niSpAya 24. maTara
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazakAlika nirmukti - - 231,232, ratnoM ke caubIsa prakAra1. svarNa 9. vaca 17. vastra 2 apu (kalaI) 10. maNi 18. amilA (UnI vastra) 11. muktA 19. kASTha 4. cAMdI 12 pravAla 20. carma (mahiSa, siMha Adi kA) 5. loha 13. zaMkha 21. dAMta (hAthI ke) 6. sIsA 14. timiza 22. bAsa (camarI gAya ke) 7. hiraNya (rupayA) 15. agara 23. gaMdha (saugaMdhaka draSya) 8. pASANa 16. candana 24. drazya (pIpara Adi auSadhi) 233. sthAvara ke tIna prakAra hai-bhUmi, gaha tathA vRkSa samUha / vipada ke do prakAra haicakrArabaddha (do pahiyoM se calane vAlI gAr3I, ratha Adhi) tathA manuSya (dAsa, bhRtaka aadi)| 234. catuSpada ke dasa prakAra haiM- gau, mahiSa, uSTra, aja, bher3a, azva, azvatara, ghor3A, gardabha aura haathii| 235. pratidina ghara ke kAma meM Ane vAle vividha prakAra ke upakaraNa kupya kahalAte haiN| dhAnya Adi chaha prakAra ke drathyoM ke ye 64 prakAra haiN| 236, kAma ke do prakAra hai-saMprApta aura asaMprApta 1 saMprApta kAma ke caudaha bheda hai tathA asaMprApta ke dasa bheda haiN| 237-239. asaMprApta kAma ke isa bheda ye haiM-- artha, cintA, zraddhA, saMsmaraNa, vibalavatA, jjAnAza, pramAda, unmAda, tadbhAvanA tathA mrnn| saMprApta kAma ke saMkSepa meM caudaha bheda ye haidRSTi-saMpAta, dRSTi-sevA (dRSTi se vRSTi misAnA), saMbhASaNa, hasita, lalita, upagRhita, dantanipAta, navanipAta, cuMbana, AliMgana, AdAna, karaNa, Asevana aura anaMgakrIDA / 240. dharma, artha aura kAma- ye tInoM yugapat virodhI se lagate haiM, paraMtu ye jinezvara bhagavAna ke vacanoM meM avatIrNa hokara avirodhI bana jAte haiN| 240 / 1. jinavadhana meM yathAvat pariNata hone para apanI yogyatA ke anusAra anuSThAna karane se 'dharma' hotA hai| svaccha Azaya ke prayoga se tathA pRNyabasa se 'artha' aura vizrambha-ucita patnI ko aMgIkAra karane se 'kAma' hotA hai| 241. dharma kA phala hai-mokSa / vaha zAzvata, atulanIya, kalyANakara aura anAbAdha hai| muni usa mokSa kI abhilASA karate haiM, isalie ve 'dharmArthakAma' haiM / 242 'paraloka nahIM hai, mukti kA mArga nahIM hai aura mokSa nahIM hai-yaha bAta nyAyamArga ko na jAnane vAle loga kahate haiN| kiMtu jinapravacana meM ye saba satyarUpa meM svIkRta haiM tathA ye pUrvAparaavirodhI haiM / vItarAga pravacana se anyatra anya darzanoM meM aisA nahIM hai| 243. AcArakathA meM jina aThAraha sthAnoM kA kathana kiyA hai, unameM se eka kA bhI sevana karane vAlA zramaNa nahIM hotaa|
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka 244. ve aThAraha sthAna ye hai-chaha prata, chaha kAya, anarUma, mahastha bhAjana, palaMga, niSadhA, snAna aura zobhA kA varjana / sAtavAM adhyayana : vAkyazuddhi 245. 'vAkya' zabda ke cAra nikSepa haiM:- nAma, sthApanA, dradhya aura bhaav| bhASaka ke dvArA gRSTIta bhASA ke yogya pudgala 'dravya vAkya' hai tathA zabda rUpa meM pariNata bhASA ke zabda 'bhAva vAkya' 246. 'yAkya' ke ye ekArthaka hai-vAkya, bacana, girA, sarasvatI, bhAratI, go, vA, bhASA, prajJApanI, dezanI, vAkyoga tathA yoga / 247. vyabhASA ke tIna prakAra hai grahaNadravyabhASA', nisargadracyabhASA' tathA praaghaatdrvybhaassaa'| bhAvabhASA ke tIna prakAra hai-- dUnyabhAvabhASA, zrutabhAvabhASA aura caaritrbhaavbhaassaa| ise hI sAmAnyata: ArAdhanI kahA jAtA hai|| 248. drazya viSayaka satya bhASA ArAdhanI bhI hotI hai aura virAdhanI bhI hotI hai| mRSA bhASA virAghanI hai| satyamRSA bhASA (mizra bhASA) ArAdhanI aura virAdhanI-vonoM haiN| asatyAmuSA arthAta vyavahAra bhASA na ArAdhanI hai aura na viraadhnii| 249. satya bhASA ke basa prakAra haiM1. janapada satya 6, pratItya satya 2. sammata satya 7. byavahAra satya 3. sthApanA satya 8. bhAva satya 4, nAma satya 1. yoga satya 5rUpa satya 10. aupamya sasya / 250. mRSA bhASA ke dasa bheda hai1. krodhanisRta 6. dveSanisRta 2. mAnanisuta 7. hAsyanisRta 3. mAyAnista 8, bhayanista 4. lobhanisRta 9. ANyAyikAnista 5. rAganisRta 10. updhaatnisRt| 251. satyamRSA (mizra) bhASA ke dasa bheda hai1. utpanna mithita 6 jIba-ajIva mizrita 2. vigata mizrita 7. ananta mizrita 3. utpanna-vigata mizrita 6. pratyeka mizrita 4. jIva mizrita 9. adhvA mizrita 5. ajIva mizrita 10. adhvA-adhvA mizrita / 1. kAyayoga ke dvArA bhASA dravyoM kA grahaNa / 2. vAyoga ke dvArA bhASA dravyoM kA utsarga / 3. nisaSTa bhASA ke dravyoM se anya dravyoM kA tathAvidha pariNAma ApAdita krnaa|
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAniryukti 252. asatyAmRSA (vyavahAra bhASA) ke bAraha prakAra hai 1. AmaMtraNI 2. AjJApanI 3. yAcanI 4. pranI 5. prajJApanI 6. pratyAkhyAnI a 7. icchAnulomA 8. anabhigRhItA 9. abhigRhItA 10. saMzayakAriNI 11. vyAkuta 12. avyAkRta 253. satyAmRSA bhASA ke ye prakAra haiM abhigRhItabhASA - kisI artha kI ora saMketa na karanevAlI, jaise- Ditya Adi / * abhigRhItabhASA - kisI artha kA spaSTa saMketa karanevAlI, jaise--ghaTa Adi / * saMzayakaraNI bhASA -- aneka artha denevAlI bhASA, jaise- saindhava zabda isake do artha hainamaka aura azva | * vyAkRta bhASA spaSTa artha dene vAlI bhASA / * avyAkRta bhASA - aspaSTa bhASA, jaise-baccoM dvArA thapathapa karanA Adi / 95 254. sabhI bhASAeM do-do prakAra kI haiM paryApta aura aparyApta / ' prathama do bhASAeM- satya aura mRSA ye paryApta haiM tathA do bhASAeM- satyamRSA aura asatyAmRSA - ye aparyApta haiM / 255 zruta dharmaviSayaka bhAvabhASA ke tIna prakAra hai- satyabhASA, mRSAbhASA tathA vyavahArabhASAH / zrutopayukta samyagdRSTi vyakti samma bhASA bolatA hai / 256 zruta meM anupayukta samyagdRSTi jo ahetuka bhASA bolatA hai, vaha mRSA bhASA hai| mithyAdRSTi vyakti bhI topayukta yA zruta-anupayukta hokara jo kucha bolatA hai, vaha mRSA bhASA hai| 257. jo zruta - Agama kA parAvartana karatA hai tathA jo aMtima sIna jJAnoM - avadhijJAna, manaH paryavajJAna tathA kevalajJAna meM upayukta hokara bolatA hai vaha asatyabhUSA (vyavahAra) bhASA hai| aba Age cAritra viSayaka bhAva- bhASA kA kathana karUMgA / 1. paryApta kA artha hai jisa bhASA kA eka pakSa satya yA mRSA meM nikSepa hotA ho / 258. cAritra viSayaka bhAvabhASA ke do prakAra haiM-satyabhASA aura mRSAbhASA / sacaritra - caritrapariNAma vAle vyakti kI tathA cAritra ko vRddhi karanevAlI bhASA satya tathA acaritra - caritrapariNAma se zUnya vyakti kI tathA acaritra kI vRddhi karanevAlI bhASA mRSA hotI hai / 259. zuddhi ke cAra prakAra haiM- nAmazuddhi, sthApanAzuddhi, dravyazuddhi tathA bhAvazuddhi / aba inakI pRthak-pRthak prarUpaNA karaNIya hai / 260, 261. dravyazuddhi ke tIna prakAra haiM- tad dravyazuddhi, Adeza- dravyazuddhi, prAdhAnyadravyazuddhi | jo dravya anya dravyoM se asaMyukta hokara hI zuddha hotA hai, vaha tad-dravyazuddhi' hai (jaisedUdha, dahI Adi ) / Adeza- dravyazuddhi ke do bheda haiM-anyatva zuddhi- zuddha vastroM vAlA vyakti / ananyatva zuddhi-zuddha dAMtoM vAlA vyakti / prAdhAnyazuddhi kA tAtparya hai-varNa, rasa, gaMdha aura spardhA isase viparIta bhASA aparyApta hai| (hATI0 pa0 210)
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 niyuktipaMcaka kI manojatA / jaise - varNa zukla, rasa madhura, gaMdha surabhi aura sparza mRdu / ye utkRSTa aura kamanIya mAne jAte haiN| 262. dravyazuddhi kI bhAMti bhAvazuddhi bhI tIna prakAra kI hai-tadbhAvazuddhi, AdezabhAvazuddhi tathA pradhAnabhAvazuddhi / tadbhAvazuddhi anya bhAvoM se nirapekSa hotI haiN| AdezabhAvazuddhi sApekSa aura nirapekSa donoM hotI haiM / 263. darzana, jJAna, cAritra tathA tapa viSayaka vizuddhi zAnAdi kI apekSA se pradhAnabhAvazuddhi hai| zAna Adi kI zuddhi se hI AtmA karmamala se vizuddha hotI hai aura vaha vizuddha AtmA mukta hotI hai / 264. jisa vAkya kI bolane se saMyama kI zuddhi hotI hai, hiMsA nahIM hotI, AtmA meM kAluSya nahIM hotA, vaha vAkya zuddhi hai| 265. jo vacana-vibhakti (vAcya aura avAcya kA viveka ) meM kuzala hotA hai, jo saMyama meM pravRttacitta vAlA hai, vaha bhI asad vacanoM se virAdhaka bana jAtA hai, isalie muni ko asad vacanoM -- varjanIya vacanoM kA parijJAna kara lenA caahie| 266. jo vacana-vibhakti meM akuzala hai, bahuvidha dAgyoga se ajAnakAra hai, vaha kucha bhI nahIM bolane para bhI vAggupta nahIM hotaa| 267 jo vacana vibhakti meM kuSAla hai, aneka prakAra ke bacoyoga kA jJAtA hai. vaha dina bhara huA zrI vAgupta hotA hai / bolatA 265. pahale buddhi se socakara phira vacana bole| jaise aMdhA vyakti apane netA - hAtha pakaDakara le jAnevAle - kA anugamana karatA hai, vaise hI vANI buddhi kA anugamana karatI hai / AThavAM adhyayana : AcArapraNidhi 269. jisa AcAra kA tIsare adhyayana meM pratipAdana kara cuke haiM, vaha nyUnAtirikta prastuta adhyayana meM bhI jAna lenA caahie| praNidhi ke do prakAra haiM- dravyapraNidhi aura bhAvapraNidhi 1 270. nidhAna Adi dravya tathA mAyAprayukta dravya dravyapraNidhi kahalAte haiN| bhAvapraNidhi ke do prakAra hai - indriyapraNidhi aura noindriyapraNidhi / indriyapraNidhi ke do prakAra haiM- prazasta aura aprazasta / 271. zabda, rUpa, gaMdha, rasa tathA spardhA meM na rAga ho aura na dveSa ho, vaha prazasta indriyapraNidhi hai / 272.203 ucchRMkhala zrotrendriya kI rajju se baMdhA huA zabda mUcchita jIva anupayukta hokara zabdaguNoM se samutthita doSoM ko grahaNa karatA hai| jaisA zabdaviSayaka yaha doSa hai vaisA hI krama anya sabhI indriyoM ke viSaya meM hai| vyakti zeSa cAroM indriyoM ke rUpa, gaMdha, rasa aura sparza viSayagata doSoM ko grahaNa karatA hai /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ daNakAlika nirmakti 274. tapazcaraNa karane para bhI jisa vyakti kI indriyAM duSpraNihita (asamAhita) hotI haiM, ve indriyAM usako nirmANa se dUra le jAtI haiM, jaise- ucchRkhala azya sArathi ko utpatha para le jAte haiN| 274 / 1. athavA duSpraNihita iMdriya vAlA vyakti mArjAra aura baka ke samAna hotA hai| apraNihita iMdriya vAlA asaMyamI hI hotA hai| 275. krodha, mAna, mAyA aura lobha-ye cAra mahAbhaya haiN| jo zuddhAtmA inakA nirodha karatA hai, vaha noindriyANidhi hai| 276. tapazcaraNa karate hue bhI jisa vyakti ke kaSAya duSpraNihita - aniruddha hote haiM, vaha vAla-tapasvI kI bhAMti 'gajastAna" jaisA parizrama karatA hai| 277. zrAmaNya kA anupAlana karane para bhI jisa muni ke kaSAya utkaTa-tIvra hote haiM, maiM mAnatA hUM ki usakA zrAmaNya ibhapuSpa kI bhAMti nirarthaka hai| 278. yadibAhya aura Abhyantara ceSTA se indriya tathA kaSAyo kA samyag nirodha ho jAtA hai to vaha donoM prakAra kI praNidhi zuddha hai| tathA jahAM nirodha nahIM hotA vaha praNidhi azuddha hai| isa prakAra yaha prazasta aura aprazasta kA lakSaNa adhyAtma niSpanna arthAt adhyavasAna se utpanna hai| 279. jo vyakti mAyA aura gauravatrika se yukta hokara indriya aura no-indriya (mana) kA nigraha karatA hai, vaha aprazasta praNidhi hai| jo mAyA aura gauravatrika se rahita hokara indriya aura no-indriya kA nigraha karatA hai, vaha prazasta praNidhi hai| 280, aprazasta praNidhi meM Ayukta muni ATha prakAra ke karmoM kA baMdhana karatA hai| prazasta praNidhi meM Ayukta muni unhIM ATha prakAra ke karmoM kA kSaya kara DAlatA hai / 281. darzana, jJAna aura cAritra-yaha saMpUrNa saMyama hai| saMyama kI sAdhanA ke lie prazasta praNidhi kA prayoga karanA cAhie aura usake . anAyatana-varjanIya sthAnoM kA varjana karanA caahie| 22. jaise vizrabdha (nirbhIka) aura nisRSTa (zarIra ke prati ajAgarUka) vyakti kaMTakAkIrNa gaDe Adi meM girakara aMga-bhaMga kara letA hai, vaise hI duSpraNihita (asamAhita) saMyamI saMyama ko nahIM jAnatA huA prabajita jIvana ko khaNDita kara detA hai| 283. supraNihitayogI pUrva ullikhita doSoM se lipta nahIM hotaa| vaha apane karmoM ko vaise hI bhasmasAt kara DAlatA hai jaise sUkhe tinakoM ko agni / 284. isalie zramaNa aprazasta praNidhAna ko chor3akara prazasta praNidhAna meM prayatna kre| isIlie AcArapraNidhi kA kathana kiyA gayA hai| 1. jaise hAthI sarovara meM snAna karatA hai aura taTa para Akara punaH dhUla uchAla kara apane bhArIra ko dhUlamaya kara detA hai, base hI vaha tapasvI tapazcaraNa rUpa snAna karane para bhI anyAnya kAraNoM se prabhUta karmoM kA arjana kara letA hai|
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirmuruipaMcaka 85. AcArapraNidhi ke ye cAra adhikAra hai-bahakAya, pAMca samitiyAM, tIna guptiyAM aura DA prakAra kI prANadhiyA / nauvAM adhyayana : vinayasamAdhi 286. 'binaya' aura 'samAdhi'- ina donoM padoM ke cAra-cAra nikSepa hai| dravyavinaya meM tiniNa (vRkSa vizeSa) aura svarNa Adi ke udAharaNa die jAte haiN| 27. bhAvavinaya ke pAMca prakAra haiM- lokopacAra vinaya, arthanimisaka vinama, kAmahetuka binaya, bhayanimittaka binaya aura mokSanimittaka vinaya / 288, lokopacAra binaya ke pAMca prakAra hai---abhyutthAna, hAtha jor3anA, Asana denA, atiSi pUjA aura vaibhava ke anusAra devpuujaa| 289 artha kI prApti ke lie rAjA Adi ke pAsa rahanA, unakI icchA kA anuvartana karanA, dezakAladAna-rAjA Adi ko deza, kAla Adi ke viSaya meM sujhAva denA, abhyutthAna karanA, hAtha jor3anA, AsanadAna Adi-yaha arthavinaya hai| 290,291. isI prakAra kAmavinaya aura bhayavinaya bhI jJAtavya hai| mokSavinaya ke pAMca prakAra ye haiM-darzana, jJAna, cAritra, tapa aura aupacArika vinaya / 292. jinezvara deva ke dvArA dRzyoM kI jitanI paryAya jisa prakAra upadiSTa haiM una para vaisI hI zraddhA rakhane vAlA manuSya darzanavinaya se saMpanna hotA hai| 293. jJAnI jJAna ko grahaNa karatA hai, gahIta zAna kA pratyAvartana karatA hai, jJAna se kArya saMpAdita karatA hai| isa prakAra jJAnI nae karmoM kA baMdha nahIM krtaa| baha jAnavinIta arthAt jJAna se karmoM kA apanayana karane vAlA hotA hai| 294. cAritra vinaya se yukta saMyama meM yatamAna muni ATha prakAra ke karma samUha ko rikta karatA hai aura dUsare nae karmoM kA baMdha nahIM karatA / vaha pAritravinIta arthAt cAritra se karmoM kA apanayana karane vAlA hotA hai| 295. tapovinaya meM nizcalabuddhi vAlA jIba tapasyA se ajJAna ko dUra karatA hai tathA AtmA ko svarga aura mokSa ke nikaTa le jAtA hai| vaha tapoyinIta arthAta tapasyA se karmoM kA apanayana karane vAlA hotA hai / 296, aupacArika binaya saMkSepa meM do prakAra kA hai-pratirUpayogayojanavinaya tathA amAzAtanAvinaya / 297. pratirUpayogavinaya ke tIna prakAra haiM- kAmika yoga, vAcika yoga tayA mAnasika yoga / kAyikayogavinama ke ATha prakAra, vAcikayogavinaya ke cAra prakAra aura mAnasikayogavinaya ke do prakAra haiN| unakI prarUpaNA isa prakAra hai 298, kAmavinaya ke ATha prakAra haiM - abhyutthAna, aMjalIkaraNa, AsanadAna, abhigraha, kRtikarma--bandana, zabhUSA, anugamana aura saMsAdhana /
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavakAlika niyukti 299. hitabhASI, mitabhASI, aparaSabhASI aura anuvIcibhASI- yaha vAcika vinaya hai| akuzastra mana kA nirodha aura kuzala mana kI udIraNA (pravRtti) yaha mAnasika binaya hai / 300. yaha parAnuvRtyAtmaka pratirUpa (ucita) vinaya prAyaH chadmasthoM ke hotA hai aura apratirUpavinaya kevalI ke hotA hai| 301, yaha tIna prakAra kA pratirUpalakSaNa vinaya batAyA gayA hai| anAzAtanA vinaya ke bAvana prakAra haiN| 302,303. tIrthakara, siddha, kula, gaNa, saMgha, kriyA, dharma, jJAna, jJAnI, AcArya, sthavira, upAdhyAya aura gaNI-ye teraha pada anAzAtanA, bhakti, bahamAna tathA varNasaMjvalanA (sadbhuta guNotkIrtanA)-ina cAroM se guNita hone para bAvana ho jAte haiN--1344-52| 304. dravya svayaM hI athavA jisa dravya se samAdhi hotI hai vaha dravya athavA jo damma tulA ko sama karatA hai, vaha draSya dravyasamAdhi hai| bhAvasamAdhi ke cAra prakAra hai-jJAna, darzana, cAritra aura tapa / vasavAM adhyayana : samikSa 305. 'sakAra' ke cAra nikSepa hai-nAmasakAra, sthApanAsakAra, dravyasakAra aura bhAbasakAra / vyasakAra prazaMsA Adi viSayaka hotA hai tathA bhAvasakAra hai-sakAropayukta jIva / 36. nirdezA, prazaMsA aura astibhAva-ina tIna arthoM meM 'sakAra kA prayoga hotA hai| prastuta adhyayana meM nirdeza-sakAra aura prazaMsA-sakAra kA adhikAra hai| 307. tIrthakaroM ne dazavakAlika sUtra meM jina bhAvoM ko anuSTheya batalAyA hai, unakA anta taka AcaraNa karane vAlA bhikSaNazIla bhikSu hI bhikSa kahalAtA hai| 30711. caraka (parivrAjaka), mahaka (brAhmaNa) Adi bhikSopajIvI vyaktiyoM kA nirasana karane ke lie batAyA gayA hai ki jo bhikSu isa adhyayana meM abhihita guNoM se yukta hotA hai, vaha sadbhiddha hotA hai / yahAM 'sakAra' prazaMsA artha meM nirdiSTa hai| 305. bhikSu zabda ke nikSepa, nirukta, ekArthaka, liMga (saMvega Adi) tathA jo bhikSu aguNoM meM avasthita hai, vaha bhikSa nahIM hotA-ye sAre dvAra kathanIya haiN| isa prasaMga meM pratijJA Adi pAMca avayayoM kA kathana bhI hogaa| 309. bhikSu zabda ke cAra nikSepa haiM - nAmabhikSu, sthApanAbhikSu, dravyabhikSu aura bhAvabhikSu / dadhyabhikSa ke do bheda hai-Agamata: dravyabhikSa tathA no-AgamataH cyabhikSa / bhikSa kA eka bheda aura hai, jo Age kahA jA rahA hai| ___310. bhedaka hotA hai puruSa / bhedane kA sAdhana hotA hai-parazu Adi / bhettavya hotA haikASTha aadi| ina tInoM kI pRthak-pRthak prarUpaNA kruuNgaa| 311. jaise lakar3I kA kAma karane vAlA vardhakI bhedana ora bhettavya se saMyukta hokara dravyabhikSa kahalAtA hai usI prakAra anyAnya yAcaka tathA avirata loga bhI vyabhikSu hai|
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirmuktipaMcaka 312. jo gahastha kA jIvana yApana karate hue viSayoM meM Asakta rahate haiM, RjuprajJa (bhole) vyaktiyoM ke pAsa yAcanA karate haiM, be dravyabhikSa haiN| tathA jo AjIvikA ke nimitta dIna-kupaNa arthAt kArpaTika Adi bhikSA ke lie ghUmate haiM, ve bhI dravmabhikSu haiN.| 313. jo mithyAdRSTi haiM, sadA pRthivI Adi sthAvara jIvoM tathA hIndriya Adi trama jIvoM kI hiMsA meM rata rahate haiM, jo abrahmacArI aura saMcayazIla haiM, ve bhI dravyabhikSu haiN| 314. jo dvipada, catuSpada, dhana, dhAnya tathA kupya Adi ko grahaNa karane ke lie tIna karaNa aura tIna yoga se nirata hai, jo sacittabhojI haiM, jo pacana-pAcana meM rata haiM tathA jo uddiSTabhogI hai, ke dravyabhikSa haiN| 315. jo tIna karaNa aura tIna yoga se, apane lie, dUsaroM ke lie athavA donoM ke lie, prayojanavaza yA aprayojanabaza pApa kAryoM meM pravRtta rahate haiM, ve thyabhikSa hai| 3151. strI-dAsI Adi kA grahaNa karane se, AjJA-dAna Adi bhAvasaMga se- pariNAmoM kI azuddhi se aura zuddha tapazcaraNa kA abhAva hone se kusIrthika abrahmacArI hai arthAt atapasvI haiN| 316. bhAvabhikSa bo prakAra kA hotA hai-Agamata: aura noAgamataH / bhikSu padArtha kA jJAtA tathA usameM upayukta vyakti Agamata: bhAvabhikSa hai| jo bhikSuguNa kA saMvedaka hai, yaha no-AgamataH bhAvabhikSu hai / bhikSu zabda ke tIna nirukta hai-bhedaka. bhedana aura bhettathya / 317. AgamataH upayukta muni bhedaka hai| donoM prakAra kA tapa cAha aura Abhyantara bhedana (sAdhana) hai aura ATha prakAra ke karma bhettathya hai| ATha prakAra ke karmoM kA bhedana karane vAlA bhikSa hotA hai-yaha bhikSu kA nirukta hai| 318. ko kA bhedana karatA huA muni bhikSu hotA hai, saMyama-muNoM meM masanA karane vAlA yati hotA hai| sataraha prakAra ke saMyama kA anuSThAna karane vAlA saMyama-caraka hotA hai| bhava-saMsAra kA anta karatA huA vaha bhavAnta hotA hai| 319. bhikSAmAtravRtti hone se muni bhikSa kahalAtA hai| aNa- karmoM kA kSaya karane ke kAraNa 'kSapaNa', tathA tapa-saMyama meM udyamazIla hone se tapasvI hotA hai / isa prakAra bhikSu ke anyAnya paryAya bhI hote haiN| 320-322. tIrNa, bAyI, dravya, vratI, zAnta, dAMta, virata, muni, tApasa, praznApaka, Rju, bhikSa, buddha, yati, vidvAna, pravajita, anagAra, pASaNDI, caraka, brAhmaNa, parivrAjaka, dhamaNa, nigraMndha, saMyata, mukta, sAdhu, rUkSa, tIrArthInye tapa-saMyama meM rata bhAvabhikSa ke paryAyavAcI nAma haiN| 323,324. saMvega, nivena, viSaya-parityAga, suzIla-saMsarga, ArAdhanA, tapa, jJAna, darzana, cAritra, vinaya, kSAnti, mAdava, Arjava, vimukti, adInatA, titikSA aura Avazyaka-parizuddhi-meM bhAvabhikSu ke liMga-cihna haiN| 1. hATI pa0 261 : abahmacAriNa iti, brahmamAndena zuddha sapobhidhIyate /
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavakAlika niyukti 325. isa adhyayana meM kathita guNoM vAlA vyakti bhAvabhikSu hotA hai aura ina guNoM se rahita muni bhAvabhikSu nahIM hotA-yaha pratijJA vAkya hai / hetu hai-aguNatvAt-muni ke yogya guNoM kA abhAva hone se aura dRSTAnta hai-muvarNa / 326, svarNa ke ATha guNa - 1. viSadhAti-viSa ko naSTa karane meM samartha / 9. rasAyana-vayastaMbhana karane vaalaa| 3. maMgalArtha mAMgalika prayojanoM meM pryukt| 4. vinIta--parivartita hone kI kssmtaa| 5. pradakSiNAvarta-tapta hone para jisakA Avarta dakSiNa kI ora ho| 6. guruka sArasaMpanna / 7. adAhya - agni meM na jalane vaalaa| 8. akuthanIya --kabhI kuthita na hone vAlA / 327. jo svarNa kaSa, cheda, tApa aura tADanA-ina cAra kAraNoM se parizuddha hotA hai, dahI viSaghAtaka, rasAyana Adi guNoM se yukta hotA hai| ___328. jo samasta guNoM se samanvita hotA hai, vahI svaNaM hotA hai| jo kaSa, cheda Adi se parizuddha nahIM hotA, vaha yuktimuvarNa-kRtrima svarNa hotA hai| isI prakAra nAma aura rUpa mAtra se muniguNoM se vikala koI bhI muni bhikSu nahIM hotaa| 329 yuktisuvarNa arthAt kRtrima svarNa ko bhI jAtya svarNa ke varga jaisA kara diyA jAtA hai, para usameM zeSa guNa kaSa, nacheda Adi na hone se vaha yathArtha meM sonA nahIM hotaa| 330, prastuta adhyayana meM bhikSu ke jo guNa batAe gae haiM, unake dvArA hI vaha bhAvabhikSu hotA hai / pIta varNa vAle jAtyasvarNa meM anyAnya guNa hone se hI vaha zuddha svarNa hotA hai / ___331. jo bhikSu bhikSu-guNoM se zUnya hai, vaha bhikSA grahaNa karane mAtra se bhikSu nahIM ho jaataa| jaise kaSa Adi guNoM ke abhAva meM varNavAn kRtrima svarNa zuddha svarNa nahIM ho jAtA / 332. jo udiSTakRta bhojana karatA hai, SaDjIvanikAya kI hiMsA karatA hai tathA pratyakSataH sajIva jala pItA hai, vaha bhikSu kaise ho sakatA hai ? / 333. isalie isa adhyayana meM bhikSu ke jo guNa batalAe haiM, una guNoM se yukta muni hI bhAdabhikSu hotA hai / yaha una mUla aura uttara guNoM kI ArAdhanA se bhAvitataracAriyadharma meM bhAvita hotA hai| prathama cUlikA : rativANyA ___334. 'cUDA' zabda ke cAra nikSepa haiM- dravyacUrA, kSetracUDA, kAlacUr3A aura bhAvacUr3A / dazavakAlika zruta kA yaha 'uttarataMtra' hai| isameM dazavakAlika zruta se hI artha kA grahaNa tathA saMgrahaNI-ukta tathA anukta artha kA saMkSipta saMgraha hai|
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ niktipaMcaka 335, dravyacUDA ke tIna prakAra haiM-sacipta, acitta aura mitha / kukkuTa cUsA sacita hai| maNicUDA acitta hai / mayUrazikhA mitha hai| kSetracUDA hai-lokaniSkuTa, mandaracUr3A tathA kUTa Adi / ' 336. atirikta adhika mAsoM aura adhika saMvatsaroM ko kAlacUDA kahate haiN| bhAvacUrA kSAyopamika bhAva hai / isa prakAra meM pyUThAeM sAtavya hai| 337. dravyarati ke do prakAra haiM-karmadravyarati aura nokarmadravyarati / anudaya prApta ratibedanIya karmadravyarati hai aura zabda Adi dravya nokarmadravyarati hai| 338. zanda, rasa, rUpa, gaMdha aura sparza-ye ratikAraka dravya hai| yaha dravyarati hai / kamoM ke udaya se hone vAlI rati bhAvarati hai| isI prakAra arati ko samajhanA cAhie / 339. parISahoM ke udaya se arati utpanna ho sakatI hai| mokSasukha kI AkAMkSA se use samyaka rUpa se sahana karanA caahie| 340. vAgApaya meM pAho sayama zAna meM) kahA jA cukA hai| prastuta cUTA meM dharma meM rati utpanna karane vAle vAkya haiM, isalie isakA nAma 'rativAkyA hai| 341,342. jisa prakAra rogI ke phoDe kA sIvana-vedana kiyA jAnA usake lie hitakara hotA hai tathA galayana Adi se apathya kA pratiSedha tathA AmadoSavirati karanA usake Arogya ke lie hotA hai vaise hI ATha prakAra ke karmaroga se pIr3ita jIva kI cikitsA ke lie dharma meM rati tathA adharma meM arati kA honA guNakAraka hai| 343. jo muni svAdhyAya, saMyama, tapa, yAvRttya aura dhyAnayoga meM ramaNa karatA hai tathA asaMyama meM ramaNa nahIM karatA, vaha siddhi ko prApta hotA hai / 344. isalie dharma meM ratikArapha aura adharma meM aratikAraka jo sthAna, isa adhyayana meM nirdiSTa haiM, unakA samyag avabodha karanA cAhie / dUsarI cUlikA : vivistacaryA 345. dUsarI cUlikA-adhyayana meM pUrvokta cAra prakAra' kA adhikAra hai| zeSa dvAroM kA kramazaH kathana kiyA jaaegaa| ___ 346. sAdhu kI bihAracaryA ke AdhAra para sAdhu ke do bheva hai-dravyataH sAdhu-zarIrabhavya tathA bhAvataH sAdhu-saMyata arthAt saMyataguNa kA saMvedaka mAthasAdhu / prastuta adhyayana meM bhASasAdhu kI avagRhItA-aniyata tathA pragRhItA-abhigrahoM se yukta bihAracaryA kA pratipAdana hai / 1. Adi zabda se vRttikAra ne adholoka ke cUDA aura bhAvacUDA kA grahaNa hai (gAthA sImantaka, tiryagloka ke mandara parvata tathA 334) / vRsikAra ne yahAM nAmacUDA, Urdhvaloka ke IpaspArabhAsa kA grahaNa kiyA sthApanAcUDA, dravyacUDA aura bhAvavaDA kA hai / (hATI pa0 270) grahaNa kiyA hai / (hATI pa0 278) 2. prathama cUlikA meM pravyacUrA, kSetrayUTA, kAla
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazakAlika niyukti 347. aniketavAsa, pratiriktatA (ekAntavAsa), ajJAta tathA sAmudAnika bhikSA, alpa upadhi, akalaha-yaha RSiyoM kI prazasta vihAracaryA jIvanacayoM hai| 348. muni manaka ne isa dazavakAlika sUtra ko chaha mahInoM meM par3ha liyaa| usaka' pravajyAkAla itanA hI yA / usake bAda vaha samAdhibharaNa ko prApta ho gyaa| 349. muni manaka ke divaMgata hone para AcArya zamyaM bhava kI AMkhoM meM Ananda ke AMsU A gae / yazobhadra Adi pramukha ziSyoM ne isakA kAraNa pUchA to AcArya zAyyaM bhatra ne muni manaka ko apanA saMsArapakSIya puSa batAte hue usakI zikSA-dIkSA tathA dazakAlika sUtra ke niryuhaNa kA itivRtta kaha sunaayaa| dazakAlika sUtra ko aba surakSita rakhA jAe yA nahIM, isa prasaMga para saMdha meM vicAra-vimarma calA aura isa Agama ko bhavya jIvoM ke lie bahuta kalyANakArI batAyA gayA / taba se Aja taka isa Agama kA adhyayana jaina paramparA meM avicchinna rupa se cala rahA hai|
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukrama uttara zabda ke nikSepa uttara aura anuttara kA svarUpa uttarAdhyayana ke adhyayana kA krm| uttarAdhyayana ke srota / adhyayana gAda kA nikSepa tathA ekArthaka / adhyayana zabda kI vyutptti| 8. AcArya kI dIpaka se upmaa| 9. bhAva Aya kA svarUpa tathA ekArthaka / dradhyakSapaNA kA svarUpa / 11. bhAvanapaNA kA svruup| 12. zrutaskandha ke nikSepa / 16-17. uttarAdhyayana ke chattIsa adhyayanoM ke nAma / 18-26. adhyayanoM kI viSayavastu / 27. pratyeka adhyayana ke vyAkhyA kI prtijnyaa| pahalA adhyayana 28, vinayazruta ke upakrama Adi dvAra / 28 // 1,2. adhyayana ke cAra prakAra aura vinayazruta ke sAya unakI saMyojanA / 2813,4. adhyayana zabda kA nirukta / 29. zruta zabda ke nikssep| 30. saMyoga zabda ke chaha nikSepa / 21-64. saMyoga ke bheda-prabheda / 65. duSTa aura AkIrNa ghor3e ke ekArthaka / dUsarA adhyayana 56-68. parISaha ke nikssep| 69. bhAvaparISaha ke dvAra / 7.. karmapravAda pUrva meM parISahoM kA varNana / 71,72. parISahoM kA adhikaarii| 73. parISahoM kA samavataraNa / 74-79. karmaprakRti aura parISahoM kA sambandha / 20. kisa sAe meM kitane parISaha ? 51,82.parISaha aura naya / 53. eka samaya meM eka vyakti meM utkRSTa parISahoM kI sNkhyaa| 84. parISahoM kA kAlamAna / sanatkumAra cakravartI dvArA sAta sau varSoM taka priissh-shn| parISahoM kA kSetra-vimarza / uddeza Adi tIna dvAroM kA kathana / 58,9. bAvIsa parISahIM kI kathAoM kA saMketa / sudhA parISaha meM hastIbhUti kA udAharaNa / tRSA parISaha meM dhanazarmA muni kA kthaank| 92. zIta parISaha meM madabAha ke ziSyoM kA udaahrnn| uSNa parISaha meM agnika kI kathA / dezamazaka parISaha meM sumanabhadra muni kI ghttnaa| 95-98. bastra parISaha meM somadeva muni kA udAharaNa | 99,100. rati-arati parISaha kA udAharaNa / 101-106. strI parISaha meM muni sthUlabhada kA udaahrnn| 107. caryA parISaha meM saMgama AcArya kA udaahrnn| 108, naiSedhikI parISaha meM kurudatta kI kathA / 109,110. zayyA parISaha kI kathA kA saMketa / 111. Akroza parISaha meM arjunamAlI kA kayAnaka / 112-114. vatra parISaha meM skandaka AcArya kI kathA / 115. yAcanAparISaha meM baladeva tathA alAbha parISaha meM huMDaNa muni kA udAharaNa / roga parIvaha meM kAlabazika muni kA udAharaNa / tRNasparza parISaha ke antargata bhrada muni kI ghttnaa| maila parISaha meM sunaMda zrAvaka kI kthaa| 119. satkAra parISaha meM iMdradatta purohita kI kathA / 120. prajJA parISada kA udAharaNa / 121,122. jJAna parISaha ke antargata do kathAoM kA sNket|
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 uttarAdhyayana niyukti 123-141. darzana parISada meM AcArya ASAr3habhUti kI 180,181. visasAkaraNa kI vyAkhyA aura prakAra / kathA tathA anya aneka kathAnaka / 152. prayogakaraNa ke do prakAra / tIsarA adhyayana 501,2. bhArIra ke aga aura upAMga / 183,184. jIvamUlaprayogakaraNa | eka zabda ke sAta nikSepa / 143. saMkhyA zabda ke nikSepa / 185,156. uttara prayogakaraNa ke bheda / 187. aMga zabda ke cAra nikSepa / ajIva prayogakaraNa ke bheda / 187/1. 145. dravya aMga ke prkaar| vyakaraNa ke bheva-prabheda / 146-148, gandha davya ke nirmANa kI vividhatA aura 188. kSetrakaraNa kA svruup| unakI phalazruti / vAsavadattA evaM udayana kA 189. kAlakaraNa kA svarUpa / 190-192/1. prakArAntara se karaNa ke gyAraha bheda tathA udAharaNa / 149,150. auSadhi ke aMga pratipAdana meM aneka rogoM ko pravakaraNa aura calakaraNa / harane vAlI guTikA ke nirmANa kI vidhi / 193-96. bhAvakaraNa ke bheda-prabheda / 151. madyAMga ke nirmANa kI vidhi| 197. apramatta rahane kA nirdeza / 152. Atoca aMgoM ke prakAra / 198,199. vyadIpa tathA bhAvadIpa ke bheda-prabheda / 153,154, zarIra ke aMga aura upazaMga / pAMcavA adhyayana 155. yuddhAMga ke prkaar| 200,201. kAma aura maraNa zabda ke nikSepa / 156,157. bhAva aMga ke bheda-prabheda / 202. dravyamaraNa, bhAvamaraNa Adi kA svarUpa / 158. zarIrAMga ke ekArthaka / 203,204. prastuta adhyayana ke dvAroM kA nirdeza / bhAvAMga--saMyama (dayA) ke ekArthaka / 205-207. maraNa ke avIci Adi 17 bhedoM ke naam| 16.. saMsAra meM durlabha kyA? 208. avIci ke ekArthaka tathA usake bheda / mAnava jIvana kI durlabhatA ke dasa dRSTAMta / 209. avadhimaraNa kA svruup| 162. mAnava jIvana ke durlabha aNg| 210. balammaraNa tathA vazArsa maraNa kA svarUpa / 163,164, dharma zraNa meM hone vAle vyApa / 211-213. antaHzalyamaraNa kA svarUpa tathA usakI 165,166. miyAdRSTi aura samyakadaSTi jIva kA gati / lkssnn| . 214,211. tadbhavamaraNa kA svarUpa / 167-172.nilava prakaraNa-nihnavoM ke vAda, pravartaka. 216. bAlamaraNa, paMDitamaraNa tathA mithamaraNa kA nagara tathA unakA astitv-kaal| svruup| 217. chadmasthamaraNa aura kevalimaraNa ke cauthA adhyayana adhikaarii| 173. pramAda aura apramAda zabda ke cAra-cAra 218, gubhrapuSTha aura vahAvasa maraNa kA svarUpa / nikssep| 219,220. bhaktaparijJA, iMginI aura prAyopagamana maraNa 174. pAMca prakAra ke pramAda aura apramAda / kA prtipaadn| pramAdApramAda adhyayana kA nirukt| 221,222. eka samaya meM kitane maraNa saMbhava ? asaMskRta zabda kI niyukti / 223. eka samaya meM hone vAle maraNa kI sNkhyaa| 177. karaNa zabda ke chaha nikSepa / 224. prazasta aura aprazasta maraNa kitanI bAra ? 178. dravyakaraNa ke do prakAra / 225,226. 'katibhAga' maraNadvAra kA prtipaadn| 179. nosaMjJAkaraNa ke do prakAra-prayogakaraNa adhyayana kI niyukti kA upsNhaar| aura vinasAkaraNa / 228. prazasta maraNa ke bhaktaparizA Adi tIna bheda /
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukrama 229. chaThA adhyayana / 230. mahat aura zullaka zabda ke nikSepa 231.232. ni zabda ke nikSepa tathA usake bheda-prabheda nirgrayoM ke prakAra / bAhya aura A caudaha prakAra ke Abhyantara granthI (baMdhanoM kA nAmollekha dasa prakAra ke bAhya graMthoM (baMdhana) kA nAmollekha kSullaka nidhIya adhyayana kA niSkarSa / 233. 234. 235. 236. sakAma maraNa kI prazaMsA / 237. sAta adhyayana 238,239. ura zabda ke nikSepa tathA bheda-prabheda / 240. aurazrIya adhyayana kA nirukt| 241. prastuta adhyayana ke kAkiNI Adi pAMca dRSTAntoM kA ullekha prastuta adhyayana kA niSkarSa / dIrghAyu kA lakSaNa / 242. 242/1. AThavAM adhyayana 243,244. kapila zabda ke nikSepa bheda-prabheda | 245. kAvilIya adhyayana kA niruta 246-52. kapila ke gRhastha aura muni jIvana kI kathA kA umeva / tathA usake navAM adhyayana 253, 254, nami zabda ke nikSepa tathA usake bheda prabhe / 255. namA adhyayana kA nizvata / 256. pravrajyA zabda ke nikSepa tathA dravya aura bhAva pravrajyA kA svarUpa 1 250 272. karakaM durmukha, namI tathA naragati rAjAoM ke vairAgyotpati ke kAraNoM kA nirdeza 276. dasavAM adhyayana 205. 272,274. ma zabda ke nikSepa tathA usake bheda prabheda / bhAvama kI vyAkhyA tathA patra zabda ke nikSepa / dumapatra adhyayana ke nAma kI sArthakatA / 109 bAla- mahAzAla kA pRSThacaMpA meM Agamana / gAgali kI pravrajyA 279-299- bhagavAn mahAvIra kA upadeza tathA gautama dvArA siddha parvata kI yAtrA / datta, kohigya tathA zaivAla tInoM tApasoM kA prasaMga gautama dvArA pravrajyA tInoM kI kaivalyopatti ke kAraNoM kA nirdeza tathA gautama kI ati aura usakA samAdhAna 300-302. pAMDura patra tathA koMpala ke saMvAda kI arthabattA tathA upamA kA ullekha 277. 278. gyArahavAM adhyayana 303. 304. 205. 307. 208. 309. 310. bahu, bhUta aura pUjA-ina tInoM zabdoM ke nikSepa tathA dravyabahu kA ullekha / bhAva bahu kA varNana / dravya aura bhAvadhutra kA svarUpa / bhavya aura samyaka dRSTi kA zruta hai sabhya bhUta tathA karmanirjarA kA kAraNa midhyAdRSTi aura abhaya kA buta hai miSyA ta tathA karmabaMdha kA kAraNa | dravyapUjA kA svruup| bhAvapUjA kA svarUpa / bhAvajA ke adhikaarii| bArahavAM adhyayana 211.312. harikeza zabda ke nikSepa tathA usake bheda prabheda / 313. harikezIya adhyayana kA nirukta | 314.315. hariveza kA pUrvabhatra tathA usake vairAgyotpatti kA kAraNa caMDAla ke kAryaka 316. 310-321. harikeza ke vartamAna janma kI kathA, virakti kA kAraNa tathA abhiniSkramaNa / terahavAM adhyayana 322,222. citra aura saMtapada ke nikSepa tathA usake bheda-prabheva viSabhUta adhyayana kA nizakta / 324. 325-352. citra aura saMbhUta ke pUrvabhava kA varNana tathA brahmadatta cakravartI ke jIvana-saMketa /
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 caudahavAM adhyayana 353,254. prabheda / 255. ikArIya adhyayana kA nika 356-366. iSukAra Adi ke pUrvabhava tathA vartamAna bhava ke kathA-saMketa / pandrahavAM adhyayana 267,268. zabda ke nizeSa, usake bheda-prabheda tathA nirukt| 369,270. dravyametA aura bhAvabheA / 371. 376. 377. 372. solahavAM adhyayana 373. eka zabda ke sAta nikSepa / 374. 375. 378. zabda ke nikSepa tathA usake bheda 381. 382. rAga, dveSa, viruvA Adi ATha padoM kI (kSudhA ) saMjJA / uttama bhikSu kI pahacAna / 379. satarahavAM adhyayana 380 383. 384. daza zabda ke nikSepa tathA usakI vyAkhyA | brahma zabda ke nikSepa tathA dravyabrahma kA svarUpa / bhAvabrahma kA svarUpa aura varjanIya sthAna | caraNa zabda ke chaha nikSepa tathA dravyacaraNa Adi kA svarUpa | samAdhi ke nikSepa tathA iva aura bhAvasamAdhi kA svarUpa / sthAna zabda ke pandraha nikSepa / pApa zabda ke nikSepa tathA dravyapApa Adi kA svarUpa / bhAvapApa kA svarUpa / zramaNa zabda ke nikSepa tathA dravya aura bhAva zramaNa kA svarUpa | reemaNa kauna ? pApasthAna varjana kA phala / aThArahavAM adhyayana 205306. saMjaya zabda kA nikSepa tathA usake bheda / 387. saMgatIya adhyayana kA niruta uttarAdhyayananiki 38-398 narapati 'saMjaya' kI jIvana kathA, ApArya gardabhAlI kA pratirodha aura mahArAja saMjaya kI pravrajyA / unnIsavAM adhyayana 399,400. mRga zabda ke nikSepa tathA usake bheda prabheda / 401. bhAvamRga kA varNana tathA putra zabda ke nikSepa / 4.2. mRgAputrIya adhyayana kA nirukta | 402-415. mRgApura kA jIvanavRtta atismRti se bodhilAbha, mAtA-pitA kI anujA se saMyamagrahaNa, utkRSTa zrAmaNya kA pAlana, mola gamana / bIsavAM adhyayana 416. zulka aura mahat zabda ke nikSepa / 417,418. nirbhaya zabda ke nikSepa tathA usake bhedprbhed| 419-421. niryaya ke prajJApanA, veda Adi 37 dvAra 422. mahAniyaMgyIya adhyayana kA niSkarSa / ikkIsavAM adhyayana 423. samudrapAla zabda ke nikSepa tathA bheda-prabheda | 424. samudapAlI adhyayana kA nirukt| 425-436samudrapAla kI janmakathA, vivAha, vairAgyattyati kA kAraNa, dIkSA tathA moksspraapti| bAvIsavAM adhyayana 437, 438. rathanemi zabda ke nikSepa tathA usake bhedaprabheda / 439. ramaneomIya adhyayana kA nizka 440, 441, rathanemi ke mAtA, pitA, bhAI Adi ke nAma / ariSTanemi tIrthakara | rathanemi aura satyanemi donoM pratyeka buddha 443, 444 rathanemi tathA rAjImatI kA paryAya-parimANa Adi / tevIsavAM adhyayana 445, 446. gautama zabda ke nikSepa tathA usake bhedaprabheda / 442.
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhAna bhAvabhauma kA svarUpa tathA kaMzI zabda ke nikSepa 448. kezIgautama adhyayana kA nizkta / 449441. kesI gautama ke saMvAda ke viSayoM kA saMketa / momosa adhyayana 412,453. pravacana zabda ke nikSepa aura usake bhedaprabheda / 424,455 mAtA zabda ke nikSepa aura usake bhedaprabheda pravacanamAtA adhyayana kA niyakta / 447. 456. paccIsavAM adhyayana 450, 45. yaza sabda ke niruka aura usake bheda-prabheda / 449. mazIya adhyayana kA niSakta / 460-406. jayaghoSa aura vijayaghoSa muni kI kathA / godieaf adhyayana 477,478. sAma zabda ke nikSepa tathA usake bheda prabheda / 47812. sAmAcArI ke daga bhedoM kA nAmollekha 409,450. AcAra zabda ke nikSepa tathA usake bhedaprabheda / 4=1. sAmAcArI adhyayana kA nirakta salAIsavAM adhyayana 4.2, 403. khaka zabda ke nikSepa tathA usake bheda prabheda / caka (duSTa) baila ke lakSaNa / dravya khalaMka kA svarUpa | vaka kabhI Rju nahIM ho skte| 487. avinIta ziSya ko macchara Adi kI upamA | 400, 409. khaka - avinIta ziSya ke lakSaNa | vasuM bhAva ko chor3akara RNu banane kI preraNA / aTThAIsa adhyayana 490. 464. 485. 486. 491.492. mokSa zabda ke nikSepa tathA usake bheda-prabhedoM kA varNana / 493,494. mArga zabda ke nikSetra tathA usake bheda-prabhedoM kA varNana / 111 495.496. gati zabda ke nikSepa tathA usake bheda-prabhedoM kA varNana / 497. mokSamAgati adhyayana kA nirukt| unatIsavAM adhyayana prastuta adhyayana ke tIna nAma / 498. 499,500 apramAda zabda ke nikSepa, usake bheda-prabheda tathA bhAva apramAda kA svarUpa / 201,502. ta ya ke nikSepa tathA usake bheda-prabheda / bhAvazruta ke prakAra / 503. 504. apramAda adhyayana ke nAma kI sArthakatA / tIsavAM adhyayana 505,506. 507. 508. ikatIsavAM adhyayana 509,510. caraNa zabda ke nikSepa tathA usake bheda-prabhedoM kA ullekha / 211,512 vidhi zabda ke nikSepa tathA usake bhedaprabheda | 513. 516. 517. battIsavAM adhyayana 514,515 nAva zabda ke nikSepa tathA usake bheda prabheda sthAna zabda ke pandraha nikSeSa / pramAda ko chor3akara apramatta rahane kA nirdeza / 518. zabda ke nikSepa usake bheda-prabheda tathA bhAvatapa ke prakAra / mArga aura gati ke nikSepa kA pUrvollekha tapomArgagati adhyayana kA nirukt| 519. 520. 521. caraNavidhi ke anusAra jAgaraNa karane kA nirdeza / hajAra varSa uba tapazcaraNa karane vAle Adikara RSabha ke eka ahorAtra pramAdakAla kA kathana / bhagavAn mahAvIra ke sAdhika bAraha varSa ke sAdhanAkAla meM antarmuhUrta kAla mAtra ke pramAda kA kathana / prabhAva se saMsAra bhramaNa / pramAda ko chor3akara jJAna, darzana, cAritra meM apramata rahane kA nirdeza |
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ / uttarAdhyayana niyukti tetIsavAM adhyayana paitIsavAM adhyayana 522-524. karma zabda ke nikSepa aura usake bheda-prabhedoM 541,542. anamAra zabda ke nikSepa, usake bheda-prabhedoM kA kA ullekha / ullekha tathA bhAva anagAra kA svarUpa / 525-527. prakRti zabda ke nikSepa tathA usake bheda-prabhedoM 543. mArga aura gati ke nikSepa ke pUrvollekha kA kA ullekha / nirdeza / 528. karma prakRtiyoM ke saMvaraNa tathA nirjarA kA tIsavAM adhyayana upadeza / 544,545. jIva zabda ke nidhopa, usake bheda-prabheda tathA cautIsavAM adhyayana bhAva-jIva ke dasa pariNAmoM kA ullekha / 529,530. lezyA zabda ke nikSepa tathA usake bheda-prabhedoM 546,547. ajIva zabda ke nikSepa, usake bheda-prabheda kA ullekha / tathA bhAva-ajIva ke dasa pariNAmoM kA 531. jIvalezyA ke bheda / ullekh| 532,533. ajIvadravyalezyA ke dasa prakAra tathA unake 548,549. vibhakti zabda ke nikSepa tathA usake bhedanAmollekha / prabheda / dravyakarmalezyA ke kRSNa, nIla Adi chaha 550. siddha Adi kI vibhakti kA nirUpaNa / prkaar| bhAvavibhakti kA ullekha tathA prastuta adhyayana 535,536. bhAvalezyA ke prakAra aura unakA svarUpa / meM dayavibhakti ke adhikAra kA ullekh| 537. nokarmathyalezyA ke bheda / 552,553. uttarAdhyayana ko par3hane ke adhikArI aura 538. adhyayana zabda ke nikSepa tathA bheda-prabheda / / anadhikArI bhASa adhyayana kA svarUpa / 554. guru prasAda se isakA sAMgopAMga adhyayana 540. aprazasta lezyA ko chor3akara prazasta lezyA meM sNbhv| yatna karane kA nirdeza /
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAyAoM kA samIkaraNa uttarAdhyayana niyukti kI gAthAeM Ni aura zAntyAcArya kI TIkA donoM meM milatI hai| para prakAzita cUNi meM gAthA kA kevala saMketamAtra haiM usameM gAthA saMkhyA nahIM hai / saMpAdana meM hamane kucha gAthAoM ke bAre meM vimarza kiyA hai ataH saMpAdita gAthA saMkhyA aura TIkA kI gAyA saMkhyA meM kucha aMtara honA svAbhAvika hai| pAThakoM kI suvidhA ke lie hama yahAM saMpAdita gAthA evaM prakAzita zAntyAcArya kI TIkA meM AI gAthAoM kA cArTa prastuta kara rahe haiM, jisase TIkA kI gAyA khojane meM suvidhA ho ske| saMpAdita saMpArita baTI saMpAdita 25
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana niyukti saMpAdita nahI saMpAdita uTI saMpAdita uTI 72 136 73 104 105 106 107 138 137 138 139 75 75 141 140 141 142 143 109 110 111 112 142 111 14 112 113 114 145 143 144 145 146 147 115 146 147 148 117 149 149 11-1 120 150 151 152 153 152 120 121 122 123 124 153 122 123 124 154 154 155 126 157 127 127 128 159 128 129 130 160 161 130 162 100 131 100 132 165 162 104 103 164 1. TIkA meM 118 ke bAda 120 kA aMka hai / 2. TIkA meM 160 kA aMka do bAra AyA hai|
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthAoM kA samIkaraNa 115 saMpAdita uTI saMpApita 221 227 228 197 222 229 Xxxxx2. 181 190 191 192 1961 223 224 225 230 200 231 172 / 1 17222 232 233 ugA 201 202 203 234 172 / 4 17215 194 195 229 235 230 236 196 204 172 197 198 205 206 231 232 233 234 235 237 238 239 240 207 175 1 241 1717 172 / 172 / 9 172 / 10 172 / 11 172 / 12 172 / 13 172 / 14 172 / 15 X 236 KUN. 210 242 243 244 245 246 bhA1 bhA 2 205 180 174 175 212 213 214 215 237 238 239 240 241 242 24 / 1 243 244 245 246 247 207 200 209 210 12 177 178 24 249 250 251 252 253 254 179 185 217 218 211 220 186 212 187 189 213 248 255 150 191 152 182 / 18212 183 214 221 249 256 215 257 192 217 251 252 223 224 225 258 259 260 261 219 214 287 255
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 uttarAdhyayana niyukti saMpAdita uTI saMpAdita uTI saMpAdita uTI 285 292 286 256 257 258 259 260 264 265 293 294 317 318 287 325 271 295 326 28 289 290 291 x 327 261 262 262 / 1 263 272 273 296 297 298 299 30. 301 302 303 292 320 321 322 323 324 325 326 330' 331 332 293 294 265 268 334 335 269 327 2661 295 296 297 298 270 274 328 304 336 329 267 337 268 275 330 331 332 330 339 300 301 340 276 277 278 279 333 270 271 272 273' 341 302 307 308 309 310 311 312 334 342 343 250 303 304 305 274 275 336 337 330 345 281 282 253 284 285 307 308 309 316 256 277 278 279 280 251 252 253 284 340 341 342 343 348 349 350 351 352 317 318 319 320 287 288 289 290 311 312 313 344 345 354 322 346 347 1. 258-267 taka gAthAoM kI vyAkhyA meM cUNi aura TIkA meM kramavyatyaya hai| 2. 273 kI gAthA ke sthAna para TIkA meM "NAmaM ubaNA davie" kA saMketa hai| 3. TIkA meM 327 ke bAda 330 kA aMka hai|
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAvAnoM kA samIkaraNa 117 saMpAdita uThI saMpApita udI saMpAdita raTI 355' 377 383 384 406 407 410 411 YOS 379 380 . 311 352 359 387 388 389 410 413 414 415 352 383 354 390 355 384 417 356 418 413 414 415 416 347 358 391 392 393 394 395 364 365 42. 421 417 388 389 390 367 368 396 418 422 397 398 399 400 424 370 371 425 364 392 393 394 422' 373 401 420 421 422 423 424 425 426 427 428 402 423 424 425 367 366 371 376 404 370 398 399 400 378 405 406 407 371 372 42 401 429 429 430 402 403 4075 380 381 382 431 432 433 431 432 405 376 405 409 433 1. 355 kA aMka TIkA meM do bAra diyA huA hai| 2.dIkA meM 379 kA aMka do bAra diyA hai| 3. TIkA meM 386 kA aMka nahIM hai| 4. TIkA meM 401 kA aMka do bAra diyA hai| 5. TokA meM 408 ke bAda punaH 407 kA aMka hai| i. TIkA meM 425 ke bAda punaH 422 kA aMka hai| -
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ utsarAdhyayana nirvakti saMpAdita tI saMpAvita uThI saMpAvita 434 435 uTI 434 470 435 468 418 499 4.71 436 469 500 505 437 438 437 438 473 506 474 501 502 472 476 504 505 507 508 509 51. 442 443 478 474 475 476 477 478 47811 47002 512 479 480 481 507 500 482 514 515 110 447 483 448 479 484 452 460 485 512 513 517 518 450 453 519 454 455 482 485 457 458 452 453 454 483 484 515 516 520 521 485 522 523 457 458 459 46. 491 492 456 524 487 488 493 525 457 458 459 518 519 520 521 522 523 494 489 490 462 495 460 463 496 527 528 529 530 497 524 461 462 463 464 465 498 525 494 526 467 499 500 501 532 527 528 465 46 469 497 502 1. TIkA meM 499 ke bAda 446 kA maMka hai|
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMpAdita udI udI uttarAdhyayana niyukti saMpAvita uTI 538 531 537 552 saMpAvita 547 548 549 540 541 542 546 554 555 534 547 548 531 540 549 550 557 553 536 537 538 542 554 551 543 1.TIkA meM 558 ke bAda punaH 551 kA aMka hai|
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana-niyukti 1. nAmaM ThavaNA davie, khetta disA tAva kheta paNNavae / pati' kAla-saMcaya-pahANa-nANa-krama gaNaNato bhAve / 2. jahannaM suttara' khala, ukkosaM vA aNuttaraM hoi / sesANi uttarAI, aNuttarAi ca neyANi / / 3. 'kama uttareNa" pagataM, AyArasseva uvarimAiM tu| tamhA u uttarA khalu, ajjhayaNA hoti nAyavyA / / 4. aMgappabhavA jiNabhAsiyA ra ptteybuddhsNvaayaa| baMdhe mokkhe ya kayA, chattIsaM uttarajjhayaNA // 5. nAmaM ThavaNajjhayaNe, dabbajjhayaNe ya bhaavajjhynne| emeva ya ajjhoNe, AyajhavaNe vi ya taheva / / 6. ajbhappassANayaNaM, kammANaM 'avacao uciyaannN"| aNuvacao ya" navANaM, tamhA ajjhayaNamicchati / 1. pana (h)| tassa phala-joga-maMgala, 2. kayapaSapaNappaNAmo, bocchaM ghamANuyogasaMgahiyaM / / samudAyatthA taheva dArAI / uttarajmya SaNuyogaM, gurUvaesANusAreNaM // 1 // tambheya nirutta-kama tassa phala-joga-maMgala, samudAyatyA taheva daaraaii| payoyaNAI ca vscaaii|| cambheya-nittikkama, payoyapAIpa vccaaii||2|| (vibhAkoTi mA. 1,2) ye donoM gAthAeM caNi tathA kisI hastaprati 3. sausaraM (lA, ha, dhuu)| meM 'mAma ThavaNA thie' gAthA se pUrva milatI 4. sesAI (gaaN)| hai| TIkAkAra ne inakI myAcyA nahIM kI hai| 5. neyAI (lA, h)| yaha cUrNikAra kA maMgalAcaraNa bhI ho sakatA 6. kamutta (juu)| hai| ye donoM gAthAeM vizeSAghazyaka bhASya meM 7.0 mAI (lA) / madhyAntara se milatI hai 8. khatuH vAkyAlaMkAre'vadhAraNe vA (zAMdI pa 5) / katapavayaNapaNAmo, bokachaM caraNaguNasaMgahaM mylN| 9. Aema0 (lA, h)| AvAsayANyoga, guruvaSesANusAreNaM / 10. upacaovaci0 (h)| 11. va (sA, shaaN)| 12. dekheM-anudvA 62101, dazani 29 /
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka 122 7. adhigammati va atyA, aNeNa' adhigaM va NayaNamicchati / ___ adhigaM sAhU galati. tumhA Anayamicchati / / 8. jaha dIvA dIvasayaM, padippae' so ya dippatI5 diivo| dIvasamA AyariyA, dippati' paraM ca dIveti / / 9. bhAve pasatyamiyaro, nANAdI phohamAdio kmso| mAutti Agamotti ya, lAbhotti ya hoMti egaTThA / / 10. palhatthiyA apatyA", tatto uppiTTaNA aptthyrii| nippolaNA apatyA, tinni apatyAI pottIe / / 11. aTTavihaM kammarayaM. porANaM " khavei jogehi / eyaM bhAvajjhayaNana, yavyaM mANupuvIe / / 12. sutakhaMdhe" niklevaM, NAmAdi caubdihaM parUyeuM / / 'nAmANi ya ahigAre", ajjhayaNAgaM pavakkhAmi / / 13. viNayasuyaM ca parIsaha, cauraMgijja asaMkhayaM ceva" / akAmamaraNaM niyaMThi", aurambhaM kAbilijja ca / / 14. namipanvajja dumapattayaM ca, bahusuyapujja taheva hariesaM // ___ 'cittasaMbhUti usuyArija, sabhikkhu"samAhiThANaM ca / 15. pAvasamaNijjaM taha saMjaija miyacAriyA niyaMThijja / samuhapAlija rahanemija, kesigotamijja ca / / 1. imeNa (lA, h)| 2. ya (laa)| 3. vAni 27 / 4. 0ppaI (maa,h)| 5. dippae (gaaN)| 6. appaM ca (shaaN)| 7. dIvati (zA), anuvA 6431, dazani 28 / 8. mAdito (lA), makArasyAlAkSaNikatvAt krodhAdikaH (zATI pa 6) 9. thAyoti (shaa)| 1., amatyA (h)| 11. jo (h)| 12. 0 bhAyaNaM (shaaN)| 13. mutakhaMdhe (laa)| 14. NAmANahigAre vi va (h)| 15. isa gAthA kA cUNi maiM saMketa nahIM hai kintu saMkSipta vyAkhyA prApta hai| 16. hoi (h)| 17. niyaTija (h)| 18, 13-17 taka kI gAthAoM ke lie cUmi meM "viNayasuyaM ca parIsaha jAva jIvAjIvAbhi gamoti" mAtra itanA ullekha hai| 19. rUpavajjA (h)| 20. cittasaMbhUtosuyA0 (lA), saMbhUya usu. (ha) / 21. sabhikkhuyaM (laah)| 22. hiTThANaM (laa)| 23. saMjaIjja (shaaN)| 24. nemIyaM (shaah)|
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 125 uttarAdhyayana niyukti 16. samiIo' jaNNaijjaM, sAmAyArI 'tahA khalukijja / mokkhagati appamAdo, taba-dharaNa-pamAyaThANaM ca // 17, kammappagaDI lesA, bodhave. khajugAramA e| ___ jIvAjIvavibhattI, chattIsaM uttarajjhayaNA / / 18. paDhame viNo 'bitie, parIsahA dullabhaMgatA tatie / adhigAro 'ya cautthe", hoi' 'pamAdappamAe tti' / / 19. maraNavibhattI puNa paMcamammi vijjAcaraNaM ca 'ghaTTa ajjhayaNe / rasagehipariccAo, sattame aTThame 'alAbho ya" / / 20. nikkrapayA ya navame12, dasame aNusAsaNovamA bhnniyaa| epakArasame pUyA, tariddhI va bArasame / 21. terasame ya NiyANaM, aniyANaM veba hoi cudsme"| bhikkhuguNA pannarase", solasame bNbhguttiio| 22. pAvANa vajjaNA khalu, sattarase5 bhogiDivijahaNadvAre / ___'egaNe appaDikamma", aNAyA ceva vIsa ime / / 23. 'cariyA ya vicittA'' ekkavIse bAvIsame" "thiraM crnn'"| tevIsaime dhammo, cauvIsaime ya samitIo // 24. 'bamaguNA paNavIse'21, sAmAyArI ya hoi chabbIse / sattAvIse asaDhayA, aTThAvIse ya mokkhagatI / / 1. iko (laa)| 11. ma lobhe (laa)| 2. balaMka mokkhagatI / appamAdo to bhaggo 12. navamaM (ha) / dharaNavihi pamAyaThANaM ca (laaii)| 13. coTsame (hlaa)| 3. bobambe (shaa)| 14. pannarasame (laa)| 4. aNagAra. (laah)| 15. yahAM sattara zarada rakhane se chaMda bhaMga nahIM hotA 5. vibhatti (go)| hai| lekina sabhI pratiyoM meM sattarase pATha 6. bIe pari0 (shaa)| upalabdha hai| 7. ughautpammi (laa)| 16. vicayaNaTThAre (saa,h)| 8. 0mAeNa (lA,ha), 18 se 26 taka kI gAthAoM 17. ekUNe apaDikamma (ha), mapparikamme (maaN)| ke lie cuNi meM "paDhame viNao gAhA, evaM 18. cariyavicittA (lAha) 1 atyAhigAragAhA bhANiyavAo" mAva itanA 19. bAbIsatime (h)| ullekha hai| 20. dhitIya paraNaM ca (laa,h)| 9. ghaTTae bhaNiyaM (laa,h)| 21. baMbhaguNa pannabIse (gaaN)| 10. abhi (go)|
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ niktipaMcaka 25. eguNatose' AvassagappamAdo tavo ya hoi tiisime| caraNaM ca ekkatose, battIse pamAyaThANAI / / tettIsaime kamma, cautIsaime ya hoMti lesAo / bhivakhuguNA paNatIse', jIvAjIvA ya chattIse || 27. uttarajjhayaNANaMso, piMDattho'' vANNato samAseNaM / / etto ekkeSaka puNa, ajjhayaNaM kittaissAmi / / 28. tatthajjhayaNaM paDhama, viNayasutaM tassuvakkamAdoNi / dArANi parUve, adhigAro estha viNaeNaM" / / 2811. oho jaM sAmanna, sutAbhihANaM camvihaM taM ca / ajjhayaNaM ajjhINaM, Ayo jhavaNA ya patteyaM / / 2812. nAmAdicaunbheyaM vaNeUNaM suyANasAreNaM / viNayasurya Aujja, causu pi kameNa bhAvesuM / / 283. jeNa suhappajjhayaNaM, ajjhappANayaNahiyaNayaNaM vA / bodhassa saMjamassa ya, mokkhassa va to tamajjhayaNaM / / 25 / 4. akkhINaM dijjataM, amvocchittiNayato alogo / Ao nANAdINaM, jhavaNA pAvANa kammANa // 29. viNayo" punyu hiTTo, sutassa caukkao u nikkhevo / davvasuniNhagAdI, bhAvasuya sue u uvautto // 30. saMjoge niklevo, chapako duviho u dbvsNjoge| saMjuttagasaMjogo, nAyavviyareyaro ceva / / 1. eguNattIsaime (laa,h)| ye niyukti gAthA ke krama meM na hokara udAta 2. gampamado (), pamAto (laa)| gAthA ke rUpa meM svIkRta haiM / mUlataH ye gAthAeM vizeSAvazyaka bhASya kI haiM / saMbhava hai lipi4. TThANAI (laa)| kaptAoM ne inako bhI niyukti gAthAoM ke 5. pottIsatime (laa,h)| sAma jor3a diyA hai / uni 15 meM adhyayana ke 6. paNu (h)| ekAryaka die haiM, vahI bAta 281 kI gAthA 7. uttarajjhayaNANa pitye (c)| meM hai / niyuktikAra aisI punarukti nahIM krte| 8. pannaveuM (shaa)| isake atirikta viSaya kI dRSTi se bhI 28vIM 9. satya (laa,h)| gAthA ke yAda 29vI gAthA kamabaddha lagatI hai| 10. caNi meM yaha mAthA rUpa meM saMketita nahIM hai, 12.vinaya kA varNana dekheM dazani 286-301 tk| kevala bhAvArtha prApta hai| zAMtyAcArya kI TIkA meM ye gAthAeM uddhRta 11.28 / 1-4 taka kI pAra gAthAeM 'lA' aura 'ha' gAthA ke rUpa meM haiN| (dekheM vATIpa 16.17) / bAdoM meM upalabdha hai| TIkA aura pUrNi meM
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 125 uttarAdhyayana niyukti 31. saMjuttagasaMjogo, sacittAdINa' hoi davANaM / / dumamaNu suvaNNamAdI, saMtatikammeNa jIvassa / / 32. mule-zaMde-khaMdhe, tayAya sAle pavAlapattehi / puppha-phale bIehi ya, saMjutto hoi dumamAdI' / 33. egarasa egavaNe, ege gaMdhe' tahA duphAse ya / paramANU khaMdhehi ya, dupadesAdIhi viSNe yo / 34. jaha dhAtU kaNagAdI, sabhAvasaMjogasaMjuyA hoti / iya saMtatikammeNaM, aNAisajuttao jiivo| 35. itaretarasaMjogo paramANUrNa tahA padesANaM / / abhipeyamaNabhipeo", abhilAvo ceva saMbaMdho / / duviho paramANUNaM, havati ya saMThANakhaMdhato ceva / saMThANe paMcaviho, duviho puNa hoi khaMdhesu / / 37. paramANupuggalA khalu", doni va bahugA ya saMhatA sNtaa| nivvattayati khaMdha, taM saMThANaM aNitthatyaM / / parimaMDale ya ghaTTe, tase 'cauraMsa Ayae'" ceva / ghaNapayara" paDhamavajja, oyapadese ya jumme ya / / paMcaga bArasarga khalu, sattaga battIsagaM ca vaTTammi / tiya chakkaga paNatIsA, cattAri ya hoti simmi / / 40. nava gheva tahA ghauro, sattAvIsA ya aTTha caurase / tiga-duga pannarase vi" ya, chacceva ya Ayae hoti / / 1. sacittA (laa)| 2. saMbaddhato (laa)| 2. dumaaNu (ha), makArasyAlAkSaNikasvAt (gAMTI 10. abhippeya abhippeto (laa)| p23)| 11. khaluzabdo'tra vizeSa yotayati (zAMTIpa 26) / 3. khaMdhe (lA) ""skandhe iti sarvatra sUtratvAt 12. aNicchattaM (h)| tRtIyArtha saptamI (zaoNTI pa 23) / 13. mAyae (shaa)| 4. 'zAletti ekAro'lAkSaNikaH (zAMTI pa 24) / 14. dhanaprataraM, prAkRtatvAt bindulopaH (zAMTI 5. patte ya (h)| p27)| 6. 'dumamAha'ti makAro'sAkSaNikaH (zAMTI 15. tu (zAM), 39-41 taka kI gAthAoM kA cUNi 524) / meM gAthA rUpa meM saMketa nahIM milatA kintu 7. gaMdhe ti (h)| vyAcyA prApta hai| ka, peyambo (nA), gAyabo (naaN)|
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka 41. 'paNayAlIsA bArasa'', chanbheyA Ayayammi saMThANe / vIsA cattAlIsA, parimaMDalage u saMThANe / / 4121 giddhassa NiveNa duhAhieNa, lukkhassa lukkheNa duhAhieNa / Niddhassa lukkheNa uveti baMdho, jahannavajjo visamo samo vA / / 42. dhammAdipadesANaM, paMcaNha u jo pdessNjogo| tiNha' puNa aNAdIo, sAdIo hoti doNhaM tu // abhipetamaNabhipeto, paMcasu visaesu hoti nAyamyo / aNulomo'bhippeto', aNabhippeto yaH paDilomo / / savvA osadhajanI gaMdhajulI ra bhoga maniha / rAgavihi gotavAditavihIM, abhippetamaNulomA || abhilAve saMjogo, dave khette ya kAlabhAve ya / dugasaMjogAdIo, akharasaMjogamAdIo / / saMbaMdhaNasaMjogo, saccittAcittamIsao ceka / dupadAdi hiraNNAdI, raha-turagAdI ya bahudhA u / / khette kAle ya tahA, doNha vi duviho u hoi saMjogo / bhAvammi hoi duviho, Adese ceva'NAdese / / 48. AdiTTho AdesaMsi, bahuvihe sarisanANa-caraNagate / sAmitta paccayAimmi ceva kiMcittao vocch|| 49, 'odaiya" ovasamie, khaie ya tahA khaovasamie ya12 // pariNAma-sanivAe, ya chabiho hota'NAdeso" / / 1. paNayAlA bArasagaM (h)| 10. 'lA' tathA anya hasta mAdoM meM yaha gAthA 3. prastuta gAthA prajJApanA sUtra (13 / 2252) kI upalabdha hai lekina TIkAkAra aura pUrNikAra hai| TIkAkAra aura cUNikAra ne isakI ne na isakI sUcanA dI hai aura na vyAkhyA kI vyAkhyA nahIM kI hai| lA aura ha prati meM yaha hai / TIkA ke saMpAdaka ne 'svacidA prAka' gAthA prApta hai| yaha gAthA nigA kI nahIM itanA ullekha karake isa gAthA ko TippaNa meM honI caahie| diyA hai| kintu prasaMga ke anusAra yaha nigA 3. tigni (h.laa)| kI honI caahie| kyoMki gAthA meM nirdiSTa 4. aNulomaM abhipeto (laa,h)| pratijJA ke anusAra isa gAthA kI vyAkhyA uni 5. u (h)| gA. 60 evaM 61 meM hai| 6. tosadha0 (laa)| 11. kvacitta'udayie' si paThyate (zATI pa 33) / 7. hoyaNa (laa)| 12. udaiya-uvasama-khaiesu taha khAe ya uvalamie 8. vihI ya (laa,h)| 9. 0ppeta aNu0 (h)| 13. hoti gA0 (puu)|
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 127 uttarAdhyayana niyukti 50. Adeso puNa duvidho, appiyavavahAra'Nappito ceSa / ekkeko puNa tiviho, appANa' pare tadubhae ya / / 51. ovasamie' ya khaie, khayovasamie ya pAriNAme ya / eso pabviho khalu, nAyavo asasaMjogo / / jo sanivAio khalu, bhAvo udaeNa yajjito hoi / ekkArasasaMjogo, eso ghiya attasaMjogo / / lesA-kasAyavedaNa', vedo aNNANa miccha mIsaM ca / jAvaiyA odaiyA, sabbo so bAhiro jogo / / jo sanivAio khalu, bhAvo udaeNa mIsito hoi / pannArasasaMjogo, sanvo so mosao jogo / / bitio vi ya" Adeso, attANe bAhire tadubhae ya / saMjogo khalu bhaNio, taM kitte'haM samAseNaM / / odaiya" ovasamie', khaie ya tahA khaovasamie ya / pariNAma-sannivAe ya chaviho attasaMjogo / / 57. nAmAMmbhaya khetambha ya, nAyavvA bAhiro u sNjogii| kAleNa bAhiro khalu, misso5 vi ya tadubhae hoi / Ayariya sosa putto, piyA ya jaNaNI ya hoI dhUyA ya / bhajjA pati sIuNhaM, 'tamujja chAyAntave cev"| 59 Ayario tArisao, jArisao navari hoja so ceva / Ayariyassa vi soso, sariso savehi vi guNehi / / 1. atANa (zA) attANa ti ASatvAdAtmani 5. mIsiyo (gaaN)| (zAMTI pa. 33) / 9. bIo (shaa)| 2. uvasameNa (cuu)| 3. khalu vAkyAlaMkAre (zAMTI pa 34) / . 11. udaio (lA.4), odayiya (c| 4. ricaya (laa)| 12. uvasaH (h)| 5. kaSAyabedanaM prAkRtasvAdibadulopa; (gAMTI e 13. prAkRtatvAt tRtIyA saptamI (pATI e 6. soda (lA), lA prati takAra bahula hai ataH 14. ya (laa,shaaN)| aise pAThAntara prAyaH nahIM lie haiN| 15. mIso (shaa)| 7. sammivAo (cuu)| 16. samuchAyA taheva ca (lA), tamujSu (h)|
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 niryaktipaMcaka evaM nANe caraNe, sAmitte appaNo ya' piuNo ti / 'majjhakule kulagassa ya aharga anbhataro mhi ya' / / paJcayao ya bahuviho, nivittI paccao jiNasseya / dehA ya baddhamukkA, 'mAi-piti-suyAdi'3 ya havaMti // saMbaMdhaNasaMjogo, kasAyabahulassa hoi jIvassa / 'pahuNo vA apahussa" va, majha ti mamajjamANassa'5 // 63. saMbaMdhaNasaMjogo, sAMsArAyo annuttrnnvaaso| taM chittu vippamukkA, 'sAdhU mukkA tato teNaM / / saMbaMdhaNasaMjoge, khettAdINa vibhAsa jA bhaNiyA / khettAdisu saMjogo, so ceva vibhAsitabbo tu|| ___gaMDI galI . marAlI, asse goNe ya hoti egaTThA / AiNNe ya viNIe, ya bhaddae yAviH egaTThA" / / __ viNayasuyassa nijjutto sammattA 66. NAso parIsahANaM, canviho 'ya duviho u dvmmi"| Agama-noAgamato, noAgamato ya2 so tiviho / 67. jANagasarIra bhavie, tavvatirite ya se" bhave duvihe / kamme nophamme yA", kammammi ya maNudalo bhnnito|| 1. u (shaa)| TIkAkAra ne (vRtti pa 49) isa gAthA ke lie 2. majma kule'yamassa ya ayaM agbhitaro miti "niyuktikRd aisA ullekha kiyA hai| saMbhava (zAM), madhjhAyaM kulayassa ya ahayaM antaro- hai yaha gAthA bAda kI racanA ho kyoMki prAyaH mhi ti (zoTi pa 40) / niyuktikAra adhyayana ke prArambha meM hI niyukti 3. mAya-piya-suyAdaya (lAha) / likhate haiM bIca meM nhiiN| yaha kevala akesI 4. bahuNo va appahussa (laa)| gAthA sUtragAthAoM ke bIca meM AyI hai| 5 mamijjA (laa)| 11. dagne hoi duviho u (lA, ha), dubiho ya 6. mAi-piDa sunAi (zA) lA prati meM yaha gAthA dami (shaa)| nahIM hai| 12. u (lA, h)| 7. ya (shaa)| 13. so (h)| 8. Ase (lA, h)| 14. paH samuccae, dIrghatvaM ca prAkRtalakSaNAt 9. vAvi (shaa)| (zATI pa 72) 10. cUNi meM isa mAthA kA saMketa nahIM hai lekina
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ utarAdhyayananiyukti 68. 69. 70. 72. kammappavAya pubve, sAyaM saudAharaNaM', taM ceva ihaM 71. sihaM pi negamaNao, parIsaho jAva nihaM anayAgAM pIsI caiva nAyanvo / ahAvIe / paDhamammi abhaMgA, saMgaha jISo va ahava babahAre nojIyo, jIvaddavvaM tu 73. satAroM khalu duviho, pagaDI" purisesu eesa nANata, vocchAmi nANAvaraNe vede, mohamma ya aMtarAie ceva / eesuM 'kamme, Perature sahA hoMti" // pANNANa parIsaha, nANAvaraNammi hoMti ekko ya aMtarAe, alAbhaparIsaho dunnete" / hoi // aratI acela itthI, nisIhiyA jAyaNA" ya akkose / sakkArapuranakAre, 'caritamohamma satte " // 74. 75. 76. nokammamma yativiho, savitA cittamIsamo' ceva / bhAve kammassudao, tassa u 'dArA ime hoMti" / / katto* kassa va dave, [samotAre] ahiyAsa nae ya vattaNA kAlo / khettudde se pucchA, nise suttaphA ya / / 77. sattarase pAhuDammi jaM sutaM / 'bharatIi dugaMchAe 5, kohassa ya lohassa ya 1. sacitA0 (lA) | 2. vArANi ti (zAM ) / 3. kamare (ha) / 4. samoAra (zAM) samotAro (cU), 'samotAre' zabda na rahane se chaMda bhaMga nahIM hotA / 5. 0 pubvA (cuu)| 6. sovA (lA, zAM, bU) / piNAtavyaM || dAraM || 7. (i) pa. pUrNi meM isa gAyA kI vyAkhyA hai, kiMtu gAyAtita nahIM hai| ujjusuttAo / saMjae hoi // puMveya bhayassa caiva parIsahA uda eNa nojIvo / sesA | dAraM || mANassa / satta // 129 9. samoyAro ( zo lA ) // 10. paryADa (zAM) / 11. bAvIsa parIsahA huti NAyalA (zAM) / 12. donnete (6) / 13. jANA (ha) | 14. sattee caritamohammi (lA), sapteva pari0 (ha) | 15. aratIe0 (sA), maha0 ( hA), bharaI dukhAya (5) /
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 niyuktipaMcaka 78. dasaNamohe dasaNaparIsaho, niyamaso bhave ego / sesA parIsahA puNa', ekkArasa veyaNijjammi / / 79. paMceva ANupubbI, cariyA sejjA vadhe ya roge ya / taNa-phAsa 'jalla eva" ya, ekkArasa veNijjammi / bAvIsa bAdarAMparAe, caudasa ya sahamarAgammi ! chaumasthavIyarAga, caudasa eyakArasa jiNammi / / 81. esaNamaNesaNijja', tiNhaM amgahaNa'bhoyaNa nayANaM / ahiyAsaNa bodhavA, phAsuga sadujjusuttANaM / / 52. jaM pappa negamanao, parIsaho veyaNA ya doNhaM tu / veyaNa paJca jIve, ujjusuo sahassa puNaH AyA ||daar|| 83. vIsa ukkosapade, vaTaeNti jahanato bhavati ego| sIsiNa-cariyaM, nisIhiyA ya jugavaM na vati ||daar|| bAsaggaso" ya tiNhaM, muhuttamaMta" ca hoti ujjusue / sahassa egasamaya, parIsaho hoi nAyavo / / 55. kaMDU abhattachaMdora, acchINaM veyaNA tahA kucchI / kAsaM sAsaM ca jaraM, ahiyAse sattavAsasae ||daar|| 86. loge saMthArammi ya, parIsahA jAva ujjusuttaao| tiNhaM saddanayANaM, parIsahA hoti attANe / / 17. uddeso guruvayaNaM, pucchA sIsassa u muNeyavvA / 'niddeso puNime khalu, bAvIsaM suttaphAse ya5 / / 1. khalu (shaa)| 2. va (shaaN)| 3. jallameva (shaaN)| 4. ghoDsa (lA, h)| 5. x (saa)| 6. maNesaNeja (c)| 7. boddhabbA (shaa)| 10. vAsaragaso yati ArSatvAvarSAprataH (gATI 578) / 11. muhuttamadaM (lA, ha), muttamaMtaM ca iti prAkRta__tvAdantarmuhattaM (zAMTI 178) 1 12. abhasacchaMdo (cuu)| 13. khAsaM (lA) 14. niddese ya ime (sA, h)| 15. u (laa)| 9. tU (saa)|
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayananiyukti 88. kumArae nadI leNe, silA paMthe 89. 90. 11. 94. 92. rAyagihammi vayaMsA, sIsA cauro uddabAssa / vaibhAragiriguhAe, sItaparigatA samAdhigatA // 93. tagarAe~ mara milo, dato" arahannamro ya bhaddA ya / vaNiyama hilaM catA" tattammi silAyale vihare / / caMpAe sumaNabhaddo" juvarAyA dhammaghosasIso ya / paMthamma masagaparipItasoNito so vi kAlagato / / mahallae / tAvasa paDimA saMti, bagaNI nivveya got harn 95. saMdhAre malladhAraNe / ghaNe rAme pure bhikkhA", aMgavijjA sue bhoge, sIsasAgamaNe iya" / / dAraM // ujjeNi' hatthimitto, bhoyapura hatyibhUi khuDDo ya / aDavIya veyaNaTTo, pAdovagao ya sAdivvaM // dAraM || ujjeNI dhaNamitto, putto se khuDDuo ya dhaNasambho / 'taNhAio apIo", kAlagao egacchapa || dAraM || 12 vIyabhaya devadattA, gaMdhAraM sAvagaM paDiyaritA" / lahUi sayaM guliyANaM, pajjoteNANi ujjaina || 96. daTThUNa ceDimaraNaM, pabhAvaI pakavattu kAlagayA / pukkharakaraNaM gANaM, dasapura pajjoyabhUyaNaM 5 ca // 97. mAyA ya ruTsomA ", piyA ya nAmeNa 'somadevo tti'" / bhAyA ya phaggura vikhaya, tosaliputto ya AyariyA || 1. agaNi (zAM), chaMda kI dRSTi se aggI pATha ucita lagatA hai / isase paMcama varNa hrasva ho jAtA hai aura mATha varNa bhI pUre ho jAte haiM / 2. bhikkhe (shaaN)| 3. 0dhAraNaM (zA) / 4. vi ya (lA) | 5. ujjeNI (zA) | 6. bhogapure (f) | 7. 0 ito'pIo (zAM) / 8. ya (i) | 9. bariha0 (tAM nU) / 10. (lA) 11. cattA (lA) | 12. sumiNa0 (ha, cU) / 13. 0bhaye (cU), bhae (lA) | 14. paritA (ha) / 15. 0 bhuvaNaM (lA) 1 16. bhadda0 (lA) / 17. 0 devapti (shaaN)| 18. x (sA) / 19. dekheM Avani 775 / 121
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka ___ 98. sohagiri bhagutto, vairakkhamaNA' paDhittu puzvagayaM / pavvAvito ya bhAyA, rakkhiyakhamaNehi jaNao ya / / 99. ayalapure juvarAyA, sIso rAghassa nagarimujjeNi' / ajjA rAhakkhamaNA, purohito rAyaputto ya / / 100. kosaMbIe seTTI, AsI nAmeNa tAvaso tahiyaM / mariUNa sUyaroraga, jAto puttassa 'putto ti|| 101. usabhapuraM rAyagiha, pADaliputtassa hoi uppattI / naMde sagaDAle thUlabhadda sirie vararuI y|| 102. tiNhaM aNagArANaM, abhiggaho Asi- cauNhamAsANaM / vasahImetanimittaM, 'ko kahi vuttho ? nisAmeha / / 103. gaNiyAgharammi ekko, 'bitio vutyo" u vagyavasahIe / sapparasahIe" tatio, ko dukkarakArao itthaM 2 // 104. vagyo vA sappo vA, sarIrapIDAkarA" u bhaiyavvA / nANaM " bA, rivara pazcalA me / / 105 bhagavaM pi thUlabhaddo, tikhe caMkammio na puNa" chinno / aggisihAe yuttho, cAummAse na puNa" daDDo / / 106. anno vi ya aNagAro, bhaNamANo haM pi thUlabhaddasamo / kaMbalao caMdaNiyAe~, mailito egarAIe / / 107. kollayare vasthanyo, 'datto sIso ya hiMDao tassa / uvaharai dhAipiMDa, aMgulijalaNA' ya sAdivvaM / / 1, bayara0 (shaaN)| 10. vuttho bIo (maaN)| 2. pugarAyA (laa)| 11. hIi (shaa)| 3. rAhassa (shaaN)| 12. etya (laa)| 4. nagaramu0 (lA), nagarImu0 (shaaN)| 13. 0pIlA (laa)| 5. rAhaNakhamaNA (laa)| 14. va (lA, shaaN)| 6. so putto (laa)| 15. caraNaM ca (ha), parittaM va (zA) / 7. pUNi maiM 101 kI gAthA saMketa ke bAda 102 se 16,17. uNa (shaaN)| 106 taka kI gAthAoM ke lie 'paMca gAhAo 18. caMdaNayAi (shaaN)| mANiyavyAmao' mAtra itanA ullekha kiyA hai| 19. kollahare (lA), kollatire (nibhA 4393) 8, mAsI (laa)| 20, datto AhiDivo bhave sIso (nibhaa)| 9. So jahi encho (laa)| 21. alaNe (h)|
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ zattarAdhyayana niyukti 108, nikkhaMto gayapurAto, kurudattasuo gao ya sAkeyaM / paDimaTThiyassa' kuDiyA, 'aggIsosammi jAleti / / 100, mosaMbI, sanaso, somadatto ya somadevo ya / AyariyasomabhUtI', doNhaM pi ya hoi nAyavvo / 110 saNAtigamaNa 'biyaDe, veraggA' do vi te nadItIre / pAdovagatA nadipUraeNa udadhi tu uvaNIyA daarN|| 111. 'rAyagihe mAlAropa, ajjuNao tassa bhajja baMdasirI / muggarapANo goTThI, sudaMsaNo vaMdao NIti / / 112. sAvatyo jitasatta, dhAriNidevI ya khaMdao putto / dhUyA puraMdarajasA, dattA" sA daMDagI" raNNo / / 113. muNisusvayaMtavAsI, khaMdagapamuhA ya kuMbhakArakaDe / devI puraMdarajasA, daMDai pAlakka maruge" ya" / / 114. paMcasayA jaMteNaM, vadhitA tu purohieNa rudruNa / rAgadosa'5 tulagga, samakaraNaM citayaMte hiM" / / 115. jAyaNa parIsahammI", baladevo ettha'ma hoi AharaNaM / kisi pArAsara DhaMDho, alAbhae 'hoi AharaNa'16 ||daarN|| 116. mahurAeM kAlavesiya, jaMbuya ahiuttha muggaselapuraM / rAyA paDisehetI", jaMbuyarUveNa uvasagaM / / 1. parimaM Thiyassa (laa)| 9. dhAraNi 0 (shaa)| 2. aggisI0 (ha), AgayA agI jAliti 10. diNNA (lA hai)| (shaaN)| 11. daMDaigI (h)| 3. kosaMdhi (puu)| 12. pAlaggi (ha), pAlamga (laa)| 4. rio (ha), * rito0 (laa)| 13. marue (zA), mAo (h)| 5. svazAtigamanaM ityarthe (TIpa 111), 14. nibhA 3964 / sannAyaga (ha), sannAtaga (laa)| 15. rAgadosa (h)| 6. viyarabera * (shaa)| 16. nibhA 3965 / 7. cUNi meM yaha gApA rUpa meM saMketita nahIM hai 17. hammi (sho)| kintu kathAnaka ke rUpa meM isakA bhAvArtha diyA 18. ittha (zAM), tattha (laa)| huA hai| saMbhava hai yaha gAthA bAda meM jor3I' 19. houdAharaNaM (ha) / 20. purIkhovetI (laa)| 8. gihi mAlagAro (zA), giha mAlamAro gaI hai|
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 117. sAvatyIeN kumAro, bhaddo so cArioo ziverajje / khAreNa tacchriyaMgo, tiNaphAsaparIsaha visahe / / 118. caMpAeM sunado nAma, sAvao jalladhAraNadugaMchI / kosaMbIya* dugaMdhI uvavanno' tassa sAdivvaM // 119. mahurAe~ iMdadatto, purohito sAdhusevao seTThI / pAsAya vijja pADaNa", pAda chijjedakIya || 120. ujjeNi kAlakhamaNA, sAgarakhamaNA" suvaNNabhUmIya" / iMdo Ajayasesa, sAdiSvakaraNaM ca / / 121. paritato vAyaNAeN, hijja 122. imaM ca erisaM taM ca iya bhaNai thUlabhaddo, 123. odhAviukAmovi" ya, ajjAsATho u paNiyabhUmI" / kALaNa rAyarUvaM, pacchA sIseNa aNusiTTho" / / 124. jeNa" bhikkhaM bali demi, jeNa posemi nAyage / jAtaM saraNato bhayaM // sA me mahI akkamati, 1. taNa 0 (zAM) / 2. sie (ha) / 3. dugaMkhI (lA) 4. * afte (#t) | 5. dugaMdhI (sA, h)| 6. uppaNNI (zA) / 7. parNa (lA) / puccha i gaMgAkUle piyA asagaDAe" / bArasahi asaMkhayabhayaNaM / / 0 jibI (lA, 6) / tArisaM peccha kerisaM jAyaM / sannAhagharaM gato saMto" // 5. 9. ujjeNI (zA) / 10.0 khavaNa (ha) | 11. 0 mIe (zAM) / 12. asagaDayAe (lA) | 13. lA aura prati meM 122 aura 123 kI gAthA meM kramavyatyaya hai / 14. mohAhao0 (lA, ha) / 15. paNItha0 (zA) / niryuktipaMcaka 16. aNuTTo (lA), saTTe (6) 123 se 141 taka kI gAthAoM meM darzana parISada ke antargata ASAr3habhUti kI kathA hai| inameM 123 se 140 taka kI gAthAeM bAda meM jor3I gaI pratIta hotI haiN| kyoMki prAyaH sabhI parIvahoM ko kathA nirmuktikAra ne 1-2 gASAoM meM hI dI hai| phira isa parISad kI kathA ke lie itanI gAthAeM kyoM ? yaha eka cintanIya prazna hai / bhASA zailI tathA chanda kI dRSTi se bhI ye gAthAeM atirikta-sI pratIta hotI haiM / nizItha bhASya kI cUrNi meM bhI ye gAthAeM milatI haiN| kevala uni kI gAthA 123, 125, 131 aura 140 ye cAra gAthAeM nahIM milatI tathA 133 aura 134 kI gAthA meM kramavyatyaya hai / 17. jattI ( ni pR 20 ) /
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayananiyukti 125. bahussutaM " cittakahaM, vujjhamANaga ! bhaI te rohaMti bIyANi, jeNa jIvaMti kAsapA / tassa majjhe vivajjAmi, jAtaM saraNato bhayaM // 126. jeNa 127. jamahaM diyA ya rAto, tappemi teNa me uDao daDo, jAtaM 128. vagghassa mae bhIteNa, pAvago teNa 'daDvaM mamaM agaM", jAtaM 132. jAva vutthaM 4 suhaM mUlAto uThiyA" 133. abhitaragA" khubhitA, gaMgA vati pADalaM / kiMci subhAsiyaM // lavara 6 129. laMghaNa-pavaNa - samatyo, putra" hoUNa 'saMpayaM kIsa' / daMDaga hiyaggahattho vayaMsa! kiM" nAmao vAhI || 130. 'jeThAsADhesu mAsesu, jo ho vAti AratI" | teNa me bhajjate aMgaM jAtaM saraNato bhayaM // 131. jeNa jIvati sattANi nirohammi atae / teNa me bhajjate aMgaM jAtaM saraNato bhayaM // vutthaM, 15 pAdave niruvaddave / vallI, jAtaM saraNato bhayaM // pellaMti bAhirA jaNA / saraNato bhayaM // disaM bhayahu mAyaMgA, jAtaM 134. jattha rAyA sayaM coro, bhaMDao disaM bhayaha nAgaragA, jAtaM 1. bahusutaM (lA) / 2. laba tA (lA, zAM) / 3. marIhAmi (nicU 1 pR 20 ) / 4. huSAmi (nicU 1 pR0 20 ) / 5. ur3ao (ha) / 6. aMgaM mahaM dar3a ( nibU 1120 ) / 7. putri (lA, ha. cU) 8. saMpa0 (zAM), kiSNa cAsi ( nibU 1 pR 20) 9. daMDalatiyAhatthe (ni), daMDayahi0 (zAM) / 10. ko (zA) / mahasappisA / bhayaM // saraNato saraNaM saraNato kato | bhayaM / ya purohito / saraNato bhayaM // 11. jeA mUlammi mAsammi, mAo suhasIyalo ( nicU 1 pR 21) / 12. jIta ( hai ) / 13. bhajjaMtI (ghU) / 14, 15. bucchaM ( khAM, cU, lA) / 16. uDiyA (lA) / 17. 0tarA ya (lA) 1 18. peleMti (lA) | 19. bhaMDao (A) / 20. mAyariyA (zAM) 135
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 136. 137. 138, 'aciruggatae ya sUrie', ceiyathUbhagae ya vAyase / gharabhittigae' ya Ayave, sahi ! suhio hu jaNo na bujjhatI / / tumameva ya 'aMba he ! 5 lave, mA hu vimANaya jakkhamAgayaM / jakkhAhaDae hu tAyae, 'agni dANi vimA tAtayaM / / 'navamAsA kucchidhAlie", pAsavaNe purise ya mahie / 'dhUyA meM gehie har3e, salaNae'salaNae" me ya jAyae / sayameva ya lukkha loviyA, appaNiyA hu viDi" khaanniyaa| ovAhayalAo asI. kiM chapA neveti dagI / / 'kaDage te kuMDale ya te", aMjiyakkhi 'tilae ya te kate' / pavayaNassa uDDAhakArie, 'duTTha sehi ! katto'si AgatA / / rAIsarisavattANi, parachihANi" pAsasi / appaNo billamettANi, pAsaMto vi na pAsasi / / samaNo si" saMjato asIna, cArI" samaleThThakaMcaNo / vehAriya4 vAyao ya te, jeTThajja ki te paDiggahe5 / / parIsahajjhayaNassa nijutto sammattA 139. 140. 141. 1. atiluggae ya sUlie (lA, h)| 13. rukSa (shaattiipaa)| 2. bhittIgayae (gAM, niyU), * bhittigae 14. dezI vacanata: taDAgikA (bAMTI pa 158) (lA, h)| 15. khelA (lA, shaa)| 3. muhite (nicU 1 1 21) / 16. kaDae ya te (lA, ha), kaDate ya te kuMDalae 4. sayameva (nicU), tuma eva (juu)| (nicU 1121) / 5. amma he (zAM), ammae (nicU, cuu)| 17. tilayate ya te (zAM), tilae te ya kae (saa)| 6. annaM pANi (ha), anna dAi (laa)| 18. duvA sehi kato'si (shaaN)| 7. navamAsa phulchIda ghAlitA (gAM, 'ghuu)| 19. chaMda kI dRSTi se sarisava ke sthAna para 8. pAsu. (laa)| 'sassava' pATha honA caahie| 9. pulise (shaa)| 20. 0 jichaMdAI (laa)| 10. dhUtA ya me (sA, h)| 21,22. ya sI (laa)| 11. salaNae ya asa0 (zA) 1 23. cAri (laa)| 12. nicU meM yaha gAyA kucha aMtara ke sAtha milatI 24. vehAruya (ha, nicU), vehAbhaya (laa)| 25. paDigAhate (nicU 1 1 21) / navamAsA kRcchidhAlie, sayaM bhutpuliisgolie| dhUliyAe me hare bhattA, jAyaM saraNato bhayaM / / (niSu 1 1 21)
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana] nirmukti 142. 143. 144. 145. 146. 147. 148. 149. 150. 151. NAmaM ThavaNA davie mAugapada pajjava' bhAve ya tahA, sattete saMgakka caiva / ekkA hoMti / NAmaM ThavaNA davie, khete kAle ya gaNaNa bhAve ya / nikkhevo u' cauNhaM, gaNaNA saMkhAe NAmaMga ThavaNaM, dabaMga ceba eso khalu aMgassA, nikkhebo ahigAro || hoi bhAvaMgaM / caviho hoi || majjAujja sarIra- juddhagaM / gaMga mogara eto ekkekkaM piya, megavihaM hoi NAyadhvaM // jamadagijaDA hareNuyA sabaraniyaMsaNiyaM sarpiNiyaM / rate bAhitA malliyavAsita koDa' agghatI || 'osira - hiriberANaM'", palaM palaM bhaddadAruNo karisI / satapupphANaM bhAgo, bhAgo ya tamAlapattassa // eyaM pahANaM evaM vileyaNaM esa ceva paDavAso" / vAsavadattAdda" kao", udayaNamabhidhArayaMtIe" // catiSNiya samUsaNaMgAI / udagamA guliyA // avaheDagaM " sirorogaM / mUsaga sappAvaraddha esA 'u haNai kaMDu" timiraM teijjagacA utthiga ca // dAraM / / 'do rayaNIo mahiMda phalaM 15 sarasaM ca kaNagamUlaM, esA solasa dakkhA bhAgA, Agamo ucchurase, 1. pajjaya (lA) / 2. dazani / 3. ya (pA) / 4. gaNaNa (zAM) / 5. gaMdhaMga osa0 (lA) / 6. 0Nua (zAM) / 7. sabariyaM saNayaM ( lA ) / bAhitayA (zAM) / 9. koDI (za) / 10. osIra (lA), osIra hari0 (zAM) / 11. vAsa (ha) / cauro bhAgA ya dhAyagIpupphe " / mAgahamANeNa majjagaM || dAraM // 12. * tAu (ha), tAe (lA) / 13. kae (ha) / 14. dhAravaMtIe (lA) / 15. hunni ya rayaNI mAhiMda0 (zA) 1 16. haNato kahUM (cU), va harai0 (zAM) / 17. avabhedagaM (lA) 1 15. 0 cA utyaga (lA, ho / 19. ghAugI0 (zAM), ghAyatI0 (ha) / 20. Agamo ti ArSatvAdA''DhakakaH (zAMTIpa 143 ) | tw
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ te SS niyuktipaJcaka 152. ega mukuMdA' turaM, ega ahimAradAsya- aggI / egaM sAmalipoMDa, baddha Amelao hoti ||daa|| 'sIsaM uro ya udara, piTTI bAhAya' donni" uruyA ya / ete aTheMgA khalu, 'aMgovaMgAi sesAI'8 // 154. hoMti uvaMgA kaNNA, nAsaccho 'hatya-pAda-jaMghA' ya / naha-kesa-maMsu"-aMguli, oTThA khalu aMguvaMgANi" daar|| 155. jANAvaraNapaharaNe, jujhe kusalattaNaM ca nIti ca / dakkhattaM vavasAo, sarIramAroggatAya ceva daar|| 156. bhAvagaM pi ya duvidhaM, sutamaMga" ceva nosutaMgaM5 ca / sutamaMga" bArasahA, cauThivaha nosuyaMga tu / / 157. mANussaM dhammasutI, saddhA-tava-saMjamammi viriyaM ca / ee bhAvegA khalu, dullabhagA hoti saMsAre / 158. aMga dasa bhAga bhede, 'avayava asagala ya cuNiyA khaDe'20 / desa" padese pavve, sAha, pAla' pa jisa / 159. dayA ya saMjame lajjA, duguMchA'chalaNA iya / titikkhA ya ahiMsA ya, hirI egaTThiyA padA // 1. maguMdA (ha) prakAra milatI hai2. ahimApadA0 (gaaN)| hoti ubaMgA aMguli, 3. sAmAliya0 (lA), sAmalIpuMDaM (shaa)| kaNNA nAsA ya pajaNaNaM ceva / 4. sIsamuro ya (juu)| naha-kesa-vaMta maMsU, 1. paTTI (mA, ha), piTTi ti prAkRtatvAtpRSTha aMgovaMgevamAdINi / / (zATI pa 143) / 12. mArogayA (laa)| 6. vAhAto (laa)| 13. Avani 843 7. do pa (h)| 8. sesANi bhave ubaMgANi (sUcU p6)| 14. suyamaMtaM (lA), surya aMga (h)| . 1. jaMgha hattha pAyA (goTI pa 143) / 15. nosuyaM aMga (lA, h)| 10. maMsa (laa)| 16. makArazca sarvatrAlAkSaNika; (zAMTI p14)| 11. aMgavaMgAo (lA), prakAzita TIphA meM yaha 17. nozabdasya sarvaniSedhArthatvAt akSutAMgam gAthA uddhRta hai tathA Ni meM yaha saMketita (zATI pa 144) / nahIM hai| sabhI AdoM meM yaha upalabdha hai| 15. pa (shaaN)| Age isI niyukti meM ye donoM gAthAeM (gAthA 19. vIriyaM (yuu)| 153,154) punarukta huI hai lekina hamane 20. 0yavA'sagala cuNNa khaMDe ya (gaaN)| unako nigA ke krama meM nahIM rakhA hai| dekheM 21. dese (laa)| TippaNa 182 / 12 / 22. sAhA (lA, h)| sUtrakRtAMga cUNi (16) meM yaha gAthA isa 23. biratI (ha, lA, cuu)|
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayananirmukti 160. 161. 162. 163. 164. 165. 166. 167. 168. mANusa khetta jAto, kula- 'rUvA''rogya - AuyaM" buddhI / savaNoggaha saddhA, saMjamo ya logammi dulahAI / / gholaga pAsaga dhanne, jUe rayaNe ya sumiNa cakke ya / camma juge paramANU dasadiTThatA maNuyalaMbhe // iMdilI nivvattaNA ya pajjatti niruvaya khemaM / dhAtAroggaM* suddhA, gAhaga uvaoga aTTho ya' / / Alassa mohagvaNNA, thaMbhA kohA pamAda bhaya-sAMgA aNNANA, bakkheva kutUhalA etehi kAraNehiM, laNa 'sudullAhaM va na labha 'suI hiyakari 6, saMsArutAriNi " viNattA" / ramaNA || 13 micchAdiTTI" jIvo, javaiTTha pavayaNaM na saddahai / saddahai asanbhAva, uba iTTha vA aNuvai / / sammaddiTThI jIvo, ubaiTThe patrayaNaM tu saddaha / saddahai asambhAvaM, aNabhogA" guruniyogA vA // mANus / jovo" // bahu raya-padesa avatta, samuccha" duga tiga 'abaddhigA ceva" / 'esi nigamaNaM, vocchAmi mahANupubbIe" / / jIvapadesA ya sIsaguttAo / sAmucchedA''samittAo" / / bahuraya jamAlipabhavA, asaDhAo, 1. * rogamA u0 (lA, ha) | 2. TIkAkAra ke anusAra kahIM-kahIM isa gAthA ke sthAna para (iMdibI 162 ) kI gAthA milatI hai - kecidetat sthAne paThanti ....... iMdiyaladdhI (dra uni 162 kA TippaNa, zAMTIpa 145), pra. avani 831 / 3. simiNa ( Avani 832) / 4. niasaNA (c)| 5. dhANAro0 (zAM) / 6. TIkAkAra ne prastuta gAyA kI mUlapATha ke rUpa meM vyAkhyA nahIM kI hai lekina gA. na. 160 kI vyAkhyA karake 'kvacidetat sthAne paThati' kahakara isakI pUrNa vyAkhyA kI hai| cUrNikAra ne isakA isI krama meM saMketa diyA hai| hasta AdamoM meM yaha gAthA isI krama meM milatI 7. 8. 9. Zun Zhong hai. vibhA 3248 / kivi0 (zAM), kimaNatA ( Avani 849 ) / sudullabhama (laa)| sumaM dviyakArI (ha), sudda himakaraM (sA) / 10. 0tAraNI (lA, ha) / 11. Avani 842 / 12. micchaTTiI (lA, ha) / 13. 0 vauTTe ( hai ) / 14. aNA0 (lA) / 15. samucchA (lA, Avani, nimA) / 16. 0ddhiyANaM ca (ha), avaTTiyA caiva (lA) / 17. sattete nigA khalu vRggahI hota'vakkatA ( nibhA 5596), satete niShagA basu, titthammi u vaddhamANassa ( Avani 778 ) / 18. Avani 779 /
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. niyuktinaka gaMgAe' dokiriyA, lugA terAsiyANa uppttii| therA ya goTTamAhila, puTThamabaddha parUveti / / 170. sAvatthI usamapuraM, seviyA mihila ullugAtIraM / purimaMtaraMji dasapura, rahavIrapuraM ca nagarAI / / 171. coddasa solasa vAsA, coisavIsuttarA ya doNNi sayA / aTThAvIsA ya duve, paMceva sayA u coyAlA // 172. paMcasayA culasIyA, chacceva sayA NavuttarA hoti / NANutpattIya duve, uppaNNA NiThavae sesA / / 17211. coTsavAsAI tadA, jiNeNa uppAhitassa NANassa / to bahurayANa diTThI, sAvatyoe samuppannA' / / 172 / 2. jeTThA sudaMsaNa jamAli'Noja sAvatthi tidugujjANe / paMcasayA ya sahassa, DhaMkeNa jamAli mottUNa" / / 172 / 3. rAyagihe guNasilae, vasu caudasapundhi tIsagutte ya / AmalakappA nagarI, mittasirI kUra piuDAI / / 172 / 4. seyavi polAsAle, joge tadivasa hiyayasUle ya / sodhamma naliNigumme, rAyagihe muriya balabhadde / / 1. gaMgAto (pU), gaMgAso (vibhA 2784) / TIkAkAra ne bhI ina gAthAoM ke bAre meM 2. Avani 780, gAthA 169 ke bAda kahIM bhI 'Aha niyuktikAraH' yA niyuktikada 'sAvatthI usamapuraM' Adi tIna gAthAoM aisA koI ullekha nahIM kiyA hai tathA gAthAboM kA saMkesa caNi meM milatA hai| TIkA kI vyAkhyA na karake mAtra sampradAya kA meM ye tInoM gAthAeM tathA 17211 gAthA vistRta vivecana diyA hai jo kisI prAcIna ullikhita aura vyAkhyAta nahIM haiN| 167 se graMtha se uddhRta hai| 1721-13 ina 13 172 taka kI gAthAeM Avazyakaniyukti kI gAthAoM meM 168 evaM 169 cI bhASA kI hI hai| 172 / 2-13 kI gAthAeM TIkA meM niyukti vyAkhyA hai| gAthA ke krama meM vyAkhyAta, kintu ye gAthAeM 3, nibhA 5652, vibhA 278 / tayA 1711 gAthA vizeSAvazyaka bhASya kI 4. nibhA 5618, vibhA 278: / haiM ata: inako nigA ke krama meM nahIM jor3A 5. nibhA 5621, vibhA 2757 / hai| ina gAthAoM ke bAre meM cUrNikAra ne 6. TIkA meM nivavAda ke cAlU krama meM yaha 'boDsa vAsA satyA' 'jeTTA sudasaNa' gA. gAthA nahIM milatI hai kintu pUNi meM isakA 172 / 1.2 ina do gAthAoM kA saMketa dekara saMketa milatA hai| dekheM vibhA 2788, nibhA 'evaM sattaNha vi nihayANa vattavvayA bhANiyasvA jahA sAmAjhyanijjutIe kei puNa niNhae ettha 7. nibhA 5597, vibhA 2789 / AlAvage paDikahaMti' kA ullekha kiyA hai| . nibhA 5598, vimA 2816 / ye gAthAeM vibhA se yahAM uddhRta kI hai kyoMki 9. nibhA 5599, vibhA 2839 /
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 - 2,1 uttarAdhyayananiyukti upavA 17245. mihilAe lacchiSare, mahAgiri koDina Asamit ya / rAyaga khaMDa rakkhA ya // 172 / 6. nadi- kheDa jaNava ulluga, mahagiri dhaNagutta ajjagaMge ya / kiriyA do rAyagidde, mahAta tIramaNiNAe || dAraM / / 172/7 purimaMtaraMji bhuyaguha, balasiri sirigutta rohagutte ya / parivAya poTTAle ghosaNa pahilehaNA bAe // 1728. vicchu sappe mUsaga, migI varAhI ya kAgi poyAI / eyAhi vijjAhi, so u parivvAyago kusalo / / 17219 nakhasi bijalI sI sI eyAo vijjAo, giraha parivvAya nava 172 / 10. dasapura nagarucchughare, ajjarakkhiya pusamitta-tiyagaM ca / govA mAhila aTThamesu pucchA ya vibhassa' / / 172 / 11. puTTho jahA abaddho, evaM puTTama baddha, 172 / 12. paJcakkhANaM seyaM, jesi tu parImANaM, rAgi obAi / mahaNIo || || 1. nibhA 5600, vibhA 2872 / 2. nimA 5602, vibhA 2907 / 3. nibhA 5602, vibhA 2934 / 4. nibhA 5603, vibhA 2934 / 5. nibhA 5604, vibhA 2936 / 6. nibhAM 5607, viSA 2992 / kaMcuiNaM kaMcuo jIvo* kamma samanneti / samanneti // aparImANeNa hoi taM duTThe hoi kAyavyaM / AsaMsA | dAraM 172 / 13. ravIrapuraM nayaraM, dIvagamujjANa ajjakaNhe ya / sivana issuvahimmiya, pucchA therANa kahaNA ya0 / 172/14. kahAe paNNasaM, boDiya vibhUi uttarAhi imaM / micchAdaMsaNamiNamo, ravIrapure samuppanna " // jIvaM (yAM nibhA ) / nibhA 5608, vibhA 2999 / 7. 8 9. vibhA 3034 / 10. nimA 1609, vibhA 3034 / 11. mizrA 5610, vibhA 3033 / 141
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 172/15. boDiya vibhUtIe, kobI, 173. nAmaM ThavaNapamAde', emeva appamAdo, 174. 175. 176. 177. 178. 179. dabve bhAve ya hoi nAyavvo / ho hoi nAyaaat || majjaM visaya kasAyA, niddA vigahA ya paMcamI bhaNiyA / hoi 'pamAdo'yamAo" ya // * paMcaviho eso, boDiyaliMgassa hoi uppattI / paraMparA phAsumupapannA // 'cauraMgijjasta nijjuttI sammattA ya / paMcaviho ya pamAdo imajjhayaNammi" appamAdo vaNijjatI u jamhA, teNa pamAyappamAyaM ti // uttarakaraNeNa kathaM, jaM kicI saMkhayaM tu nAyavvaM / se saM asaMkhayaM khalu, asaMkhassesa' nijjutI // khette kAle taheba bhAve ya / Nikkhevo chabbiho hoi" // saSNAkaraNaM ca to ya saNNAe / 'pelUkaraNaM " ca saNNAe4 // nAmaM ThavaNA davie" eso khalu karaNammI, davvakaraNaM tu duvihaM karaNa karaNaM, nosaNNAkaraNaM puNra, sAdIyamaNAdayaM, duvihaM puNa vIsasAkaraNaM / / payogasA zrIsasA ya bodhavvaM / 1. kauNDinyakoTTavIrau iti nAmadvayam ( zAdI 151 / 2. 172 14, 15 ye donoM gAyAeM vibhA (gA. 3033,3035) kI haiN| niyukti kI Adarza pratiyoM meM ye gAthAeM milatI hai lekina TIkAkAra ne 'bhASyagAthe' kahakara inakI vyAkhyA kI hai| dhUNa meM bhI isakA koI ullekha nahIM hai ataH hamane nigA ke krama meM nahIM mAnA hai, vibhA 5620 / 3. vyaNA0 (cuu)| 4. niSakhevI (lA, ha) | 5. iya (ha, zAM 6. mAo ma apamAyo (zAM) / 7. makAra balAkSaNikaH / 8. 9. jjae (shaa)| asaMkhayalsa (lA, ha) / niyaMktipaMcaka 10. karaNaM (zAM) | 11. lA prati meM 'NAmaM ThavaNA' kevala itanA hI pATha hai / 12. ca (lA, ha) / 13. velU0 (zA) / 14. pelukaraNaM ca sannAte 'lA' prati meM itanA hI pATha hai| 15. sAINAI (zAM) / 16. vissasA0 (za) / 179-184 taka kI gAthAoM kA cUrNa meM saMketa nahIM hai kintu saMkSipta vyAkhyA prApta hai|
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana niyukti 180. dhamAdhammAgAsaM', evaM tivihaM bhave aNAdIyaM / cakSu acakkhupphAse, eyaM duvihaM tu sAdoyaM / / khaMdhesu ya dupadesAdiesu anbhesu abharuvakhesu / nipphaNNagANi davANi jANi' taM vIsasApharaNaM // 182. duvihaM paogakaraNaM, jIvetara mUla uttare jove / 'mUle paMcasarIrA", tisu aMgovaMga nAmaM ca / / 182 / 1, sosaM uro ya udaraM, piTTI bAhAya donni uruyA ya / ete aTuMgA khalu, aMgovaMgANi sesANi / / 18212. hoti uvaMgA kaNNA, nAsacchI hatya-pAda-jaMghA ya / naha-kesa-maMsu-aMguli-oTThA khalu aMguvaMgANi / / tesi uttarakaraNaM, bodhava kaNNakhaMghamAdIyaM / 'iMdiyakaraNA ca tahA", uvaghAyavisohio" hoti / / 104. saMghAyaNa parisADaNa, ubhayaM tisu dosu natyi sNghaato| kAlaMtarAi tiNhaM, jaheva suttammi niddivA" || 185. eso uttarakaraNaM, sakaraNa aura niphArma / taM bhedANegaviha5, cauvihAmiNaM samAseNaM / / saMghAtaNAya parisADaNA, ya mIse tadheva paDisehe / paDa saMkha-sagaDa-yUNA-ula-tiricchANa' karaNaM ca || 1. gAsA (shaa)| 1. boddhavyaM (shaaN)| 2. anumaca0 (lA, ha), makAra alAmaNikaH / 10. iMdiyakaraNA sANi ya (zA), iMdiyakaraNaM ca 3. vijjumAdIsu (lA), vijjamA (yAM, suuni)| tahA (zAMTIpA), karaNAi tahA (laa)| 4. NivyattagANi (laa)| 11. ucagdhAya (laa)| 5. jANa (suuttii)| 12. saMdhayaNa (h)| 6. suni / 13. niddiThaM (shaa)| 7. mUlaM paMcasarIraM (laah)| 14. karaNaM poga (shaa)| 8. ye donoM gAthAeM prakAzita cUNi meM uddhRta 15. vihaM taM (h)| gAthA ke rUpa meM hai| TIkAkAra ne inheM nigA 16. saMdhAraNA (nibhaa)| ke krama meM rakhA hai| kiMtu ina gAthAoM kI isI 17. utya (h)| niyukti meM punarukti huI hai isalie inheM nigA 18. tiricchAdi (nibhA 1084, sUni 7) / ke krama meM nahIM rakhA hai| (de. uni 153, 19. tu (suucuu)| 154, nibhA 593,594)
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 niyuktipaMcaka 187. ajIvapayogakaraNaM', dabave vaNNAdiyANa paMcaNhaM / cittakaraNaM 'kusubhAIsu vibhAsA'' u sesANaM / / na viNA AgAseNaM, kIrati jaM kiMci khettamAgAsaM / vaMjaNapariyAyanna, ucchukaraNamAdiyaM bahuhA // 189. kAlo jo jAvaio, je korai jammi jammi kaalmbhi| moheNa nAmano eNa, bhataMni ekkArasakkaraNA // bavaM ca bAlavaM cevaM, kolavaM thIviloyaNaM / garAdi vaNiyaM 'ceva, viTThI hvati sattamA / 191. saraNi ca uppaya nAgaM, kisugdhaM ca karaNaM bhave eyaM / ete cattAri dhuvA, sesA" karaNA calA satta" / 192. kiNha-causirati sauNopaDivajjatI sadA karaNaM / etto5 ahakkama khalu, caumpayaM nAga kiMsugdha" ||daarN|| 192 / 1. pakkhatidhayo duguNitA, durUvahINA ya sukkapavakhammi / sattahie devasiyaM, ta ciya rUbAhiyaM ratti // 193. bhAvakaraNa tu duvihaM, jIvAjIbesu hoi nAyava / tattha jamajIvakaraNaM 6, taM paMcavihaM tu nAyavvaM / 1. ajiyappaoga (zA), ajIvapa (cuu)| 2 ghisakara (hshaa)| 3. kuMbhAdiesu bhAsA (ha) / 4. sUni / 5. sUni 101 6. tettilaM tahA (suni 11) / 7. viTThI, suddhapaDipae NisAdIyA (sUcU), vibhA 4074 / 8. saraNI (laa)| 9. caupayaM (shaa)| 10. anne (shaa)| 11. sUni 12, vibhA 4076 / 12. cAusiratIe (sUni 13) / 13. saNi (shaaN)| 14. *jjae (zAM, suuni)| 15. taso (muuni)| 16 kichugdhaM (gAM), kiMthagcha (h)| isa gAthA kA saMketa cUNi meM nahIM hai| 17. prastuta gAthA kA saMketa caNi meM milatA hai lekina TIkAkAra ne 'pUrvAcAryagAthA' kahakara jaghuta gAyA ke rUpa meM isakI vyAkhyA kI hai / niyukti kI hastapratiyoM meM yaha gAthA nahIM milatI hai tathA sUtrakRtAMga TIkA meM bhI isako nigA na mAnakara TippaNa meM diyA hai| hamane isako nigA ke krama meM nahIM rakhA hai| vibhA 4075 / 18, ca (c)| 19. u ajIma (N), ajIva (maa)|
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 145 194. uttarAdhyayana niyukti vaNNa-rasa-'gaMdha-phAse, saMhANe" ceva hoi nAyavyaM / paMcavihaM paMcavihaM, 'duvihaTTavihaM ca paMcavihaM / / jIvakaraNaM tu duviha, sutakaraNaM ceva no ya suyakaraNaM / baddhamabadaM ca sue', nisIhamanisIhabaddhaM tu // nosuyakaraNaM duvihaM, guNakaraNaM taha ya muMjaNAkaraNaM / guNa-tava-saMjama jogA, jhuMjaNa maNa-vayaNa-kAe ya / kammagasarIrakaraNaM, AuyakaraNaM asaMkhayaM taM tu / 'teNa'dhigAro tamhA, u appamAdo'5 carittammi ||daar|| davvadIyo ya bhAvadIvo ya / ekkeko vi ya duviho, AsAsa-pagAsa dIvo ya / / saMdINamasaMdINo, saMdhiyamassaMdhie* ya nAyave / AsAsa-pagAse yA, 'bhAve duvihIM puNekkekko" / / asaMkhayassa nijutI sammattA 200. kAmANa" tu Niklevo, cauviho chaviho ya maraNassa / kAmA2 pubuddiTThA, pagayabhippeyakAmehiM / / 201. nAma ThavaNA davie. khette kAle taheva bhAve ya / maraNastha' u nikkhevo, nAyavdo chaviho eso" / / (zaoNTIpa 211) / 11. kAmANe (cuu)| 12. kAma kA varNana dazani gA. 162-166 meM 1. phAsa-gadhe saTTANe (h)| 2. khuvihaM aTThavihaM (h)| 3. suyaM (gaaN)| 4. vAya (sho)| 5. tamhA u appamAdo, kAyanbo iha (laa)| 6. x(lA) 7. masaMghie (laa)| 8. boddhabbe (maa)| 9. bhAdammi duhA (laa)| 10. 196, 199 kI mAthA cUNi meM nahIM hai para TIkAkAra ne niyuktikRt mAnA hai 13, prastuta gAthA kI vyAkhyA TIkA aura cUNi donoM meM milatI hai| TIkA ke saMpAdaka ne ise mula niryakti kramAMka meM na rakhakara TippaNa meM dI hai| hastapratiyoM meM yaha mAthA milatI hai tathA prasaMgAnusAra bhI yaha nigA pratIta hotI
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 202. 203. 9. 10. 204. 205. 206. 207. 208. 209. 210. 211. 212. davvamaraNaM kusuMbhA diesu bhAve' Auvakhao muNeyavvo / ohe bhavana bhavie maNussarbhAvieNa' ahigAro || maraNavibhattiparUvaNa, aNubhAgo* caiva taha padesaggaM / kati marai egasamae, katito vAdi ekkeSakaM || dAraM || maraNammi egamege", katibhAgo marai sabbajIvANaM / aNusamaya- saMtaraM vA, ekkekkaM kecciraM kAlaM ? || dAraM / / avIci - ohi aMtiya" valAyamaraNaM vasaTTamaraNaM ca / aMtosalla bAlaM taha paMDiyaM mosaM // chatthamaraNa'- kevali-behANasa - giddha piTTamaraNaM" ca / maraNaM bhattapariNNA iMgiNi" pAovagamaNaM ca // sattarasavihANAI, maraNe guruNo bhaNaMti guNakaliyA / tesi nAmavirbhAta", vocchAmi ahANupuvIe / aNusamaya niraMtara mI ci" satriyaM taM bhAMti paMcavihaM / davve khette kAle bhaveya bhAve ya saMsAre // tabbhava, emeva ohimaraNaM, jANi mato tANi caiva marai puNo / 'emevaM AiyaMtiya maraNaM na vi marai tANi" puNo / / saMjamajogavisaNNA, maraMti je taM iMdiyavisayavasagatA, marati je maraNaM (ha) | balAyamaraNaM tu / taM vasa tu // lajjAe~ "gAraveNa ya', 'bahussuyamaeNa vAvi' "duccariyaM / jena kati gurUNaM, na hu te ArAhagA hoMti / / 9. bhAvi (shaaN)| 2. takabhavamaraNe (zAMTIpara), bhave tanbhavie (ha) / 3. maNupama0 (lA) | 4. maraNammI vibhattI 0 ( cU) / 5. aNubhAvo (shaaN)| gAravapaMkanibuDDA, aiyAraM je parassa na kahati / daMsaNa - NANa carite, sasallamaraNaM hava tesi || 6. samayaM (zAM) / 7. ikkamikke (zAM) / yaMtiya u (ha) / 0 ( ilA) / 11. iMgiNI (zA) / 12. pAuvagamaraNaM (lA) / 13. 0 vibhatI (ha) | 14. 0 mAvISi (ha) / 15. emevAzma maraNaM (ha) / 16. tAi (zAM) / 17. lajjA (zA) / 18 va (lA) / niyuktipaMcaka 19. 0 maraNAvi ( hai ) / 20. kAMti (ha), kati (lA)
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAdhyayana niSita 213. etaM sasallamaraNaM, mariUNa mahanmae' duratammi / __ sUciraM bhamaMti jIvA, dohe saMsArakaMtAre / / 214. 'mottuM akammabhUmaga' nara-tirie suragaNe ya nerie| sesANe jIvANaM, tabbhavamaraNaM tu kesiMci // 215. motUNa ohimaraNaM, AvIcI AiyaM tu taM caiva / sesA maraNA samve, tabbhavamaraNeNa yayA / / 216. avirayamaraNaM 'bAlamaraNaM ti", virayANa paMDiyaM baiMti / jANAhi bAlapaMDiyamaraNaM puNa desavirayANaM / / maNapajjavohinANI, sutamatinANI maraMti je samaNA / chaumasthamaraNameyaM, kevalimaraNaM tu kevaliNo / 218. giddhAdibhavakhaNaM giddhapiTu, unbaMdhaNAI vehAsaM / ee donni vi maraNA, kAraNajAe aNuNNAyA // 219. bhattapariNyA iMgiNi, pAovagamaM ca tiNi mrnnaaii| kannasa-majjhima-jeTThA, dhiti-saMghayaNeNa u visiTTA" / / 220, sovakkamo ya niruvakkamo ya duviho'NubhAvamaraNammi / AugakammapadesaragaNaMtarNatA padesehiM / / 221. donni va" tini vara cattAri, paMca maraNAi avIcimaraNammi / kati marati egasamayasi", vibhAsAvittharaM jANe / / 217. 1. mahAbha e (laa)| asvIkRta hone para bhI hamane ise nigA ke 2: muira (shaaN)| krama meM rakhA hai| 3. motUNa kammaya (ca)1 6. bAlaM maraNaM (shaaN)| 4. kesi ca (laa)| 7. gaDapaTTa ullaMbaNAI (laa)| 5. TIkAkAra ne pratyantareSu 'mottUNa mohimaraNa' 8, iMgiNI (shaaN)| ityAdi gAthA dRzyate, na cAsyA bhAvArthaH 9. kapiNasa (lA), kaNNasa tti sUtratvAt kaniSTha samyagavabudhyate, nApi pUNikRtA'so vyAkhyA- (zAMTIpa 235) / teti upekSyate' -- aisA kahakara isakI vyAkhyA 10. vasiTThA (lA), vasiddhA (ha) / nahIM kI hai| cUrNikAra ne bhI isakA ullekha 11.4(saa)| nahIM kiyA hai| hastapratiyoM meM yaha mAthA 12. ya (ca) / milatI hai tathA prasaMga'nusAra yaha nigA ke 13. maraNA (laa,h)| krama meM upayukta hai / ata: vyAkhyAkAroM dvArA 14. samae tti (ha), samae vi (laa)|
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 niyuktipaMcaka 222. savve bhavatthajIvA, maraMti AyoiyaM sadA maraNaM / odhi ca AiyaMtiya, donni vi etAi bhayaNAe / / 223. odhi ca AiyaMtiya, bAle taha paMDiyaM ca mIsaM ca / chaumaM kevalimaraNaM, annonneNa virujhaMti / / 224. saMkhamasaMkhabhaNaMtA, kamo u ekkeyakamammi apasatthe / 'sattaTThagaaNubaMdho", pasatthae kevalimbhi saI / / 225. so samAgo, kokale marati Adima mottuM / aNusamayAdI neya', tu paDhama-carimaMtaraM nasthi ||daarN|| 226. __sesANaM maraNANaM, nemao saMtaraniraMtaro u gmo| sAdI sapajjavasiyA, sesA pddhmillugmnnaadii| 227. savve 'ete dArA'5, maraNavibhattoeM vaNiyA kmso| sagalaniuNe payatthe', jiNa-caudasapuTiva" mAsaMti / / 228. egaMtapasatyA tiSiNa, etya maraNA jiNehi paNNatA / bhattapariNNA iMgiNi, pAyavagamaNaM" pa kamajehra / / 229. itthaM puNa adhigAro, nAyabvo hoi maNuyamaraNeNaM / mottuM akAmamaraNaM, sakAmamaraNeNa mariyavvaM / / akAmamaraNassa nijjuttI sammattA 230. nAma ThavaNA davie, khette kAle pahANa pati bhAye / etesi mahaMtANaM, paDivakkhe khullayA" hoti / / 231. nikkhevo niyaMmmi,caviho duviho" ya hoi dvmmi| Agama-noAgamato, noAgamato ye so tiviho / / 1. AvIviyaM (laa,h)| gAthAoM ko niyuktigAthA ke krama meM rakhA hai 2. AdiyaMtI (laah)| kyoMki ina dvAragAthAoM ke bAda TIkAkAra 3. sattaTThatoSNu (laa)| svayaM kahate haiM ki 'bhAvArthastusvata eva vakSyati 4. Neta (lA), Neta (h)| niyuktikAraH' isa uddharaNa se spaSTa hai ki 5. dArA ete (cuu,lr)| . donoM dvAragAthAeM tathA unakI vyAkhyA 6. pasatye (h)| niyuktikAra dvArA hI kI jAnI caahie| 7. purava (h)| 9. iMgiNI (laa)| 8. TIkAkAra ne 203 se 227 taka kI gAthAoM 10. pAuvaga (zAM), pAovagama (ha) / ke lie vikalpa se bhASyagAthA kA ullekha 11. khuDigA (ha), khuDagA (laa)| kiyA hai-bhASyagAthA vA vAragAthAdvayAdArabhya 12.NiyaMThammI (laa)| labhyanta iti (zAMTIpa 240) / hamane ina 13. dumvihI (shaaN)|
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 149 uttarAdhyayana niyukti 232. jANagasarIrabhavie, tavvatiritte ya niNhagAdIsu' / ___bhAvammi niyaMTho khalu, paMcaviho hoi nAyaco / 233. upakoso' u niyaMTho, jahannao ceva hoi nAyavyo / ajahannamaNukkosA, hoti niyaMThA asaMkhejjA / / 334. duvidho ya hoi gayo, bajjho abhitaro ya nAyavyo / aMto ya caudasaviho, dasahA puNa bAhiro gaMtho // kohe mANe mAyA, lobhe pejje taheva dose ya / micchatta-veda-aratI, rti-haas-sog-bhy-duguNchaa| 236. khettaM-vatthU dhaNa-dhanasaMcayo bhitt-nnaatisNjogii| jANa-sayaNAsaNANi' ya, dAsI dAsaM ca kupiyaM ca / / sAvajagaMyamukkA, abhitaravAhira gaye / esA khalu nijjuttI, khuDDAganiyaMThasuttassa / / khuDAganiyaMThijjassa nijutI sammattA 239. nikkheyo u urambhe, caviho 'duviho ya* hoi dvmmi| Agama-noAgamato, noAgamato ya so tiviho / / jANagasarIrabhavie, tamvatiritte ya so puNo tiviho / egabhaviya-baddhAuya, abhimuhao nAmagotte ya / / urabhAuNAmagoyaMya, vedato bhAvato 'urabho u / tatto samuTThiyamiNaM, orabhijja5 ti ajjhayaNaM / / 240. 1. gAIsuM (gaa)| 7. batthu (h)| 2. isa gASA ke bAda istamAvazA aura TIkA 8. jANAsayA (laa)| patra 257,258 meM kucha bhASyagAthAeM haiN| 9. tarA bAhi. (ha) yahAM unakA ullekha nahIM kiyA jA rahA hai| 17. dudhviho (ha), dubbiho pa (zAM) / dekheM pari0 1 / 11. baddhAU (shaaN)| 3. ukkosao (h)| yaha gAthA lA prati meM 12. urambhAu (lA,cU), carabhAU (ha) / 13. vedito (laa)| 4. cauddasa0 (h)| 14. u oro (shaaN)| 4. pijje (shaaN)| 15. ura bhijja (shaaN)| 6. dukunchA (laa)|
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 241. 242. 242 / 1. AuraciNNAI 243. 244. 245. 246. orambhe' ya kAgiNI aMbae~ ya vavahAra sAgare deva | paMcete diTThatA, orabbhijjammi ajaya || bAraMbhe rasagiddhISa, duggatigamaNaM ca paJcavAo ya / umA kathA urabbhe, morabbhijjassa' nijjuttI // emAI, jAI carai naMdito / sukkatihi lADhAhi, eyaM dIhAulakhaNaM * / / urabhijjasta nijjattI sammattA 247. nivakhevo kavilammI, " cauvvi ho 'duviho ya hoi'" davvammi | Agama- noAgamato, noAgamato ya so tiviho / jANagasarIrabhavie, tabvatiritaM ya so puNo tivihe / egabhavitha-baddhAlaya, abhimuhao nAmagote" ya / / kavilA uNAmagotaM, " vedato bhAvato bhave kavilo / tatto samuTThiyamiNaM, abhayaNaM kAvilijjati // kosaMba kAsava jasA, kavilo sAvatthi iMdadatto" ya / inbhe ya sAlibhadde, dhaNaseTThi paseNaI rAyA // kavilo nicicayaparivesiyAi AhAramettasaMtuTTo | vAvArito duhi mAsehi, so niggao rati // 1. umbhe (lA) | 2. kAgaNI (lA) / 3. goramIyamma (ha) / 4. 0 giDi ( cU), 0gehI (ha, lA) / 5. urabbhi0 (zAM, cU) / 6. yaha gAthA bAda meM prakSipta huI hai kyoMki gA. 242 ke aMtima caraNa 'orabbhijjassa nijjutI' se spaSTa hai ki isa adhyayana kI niyukti yahIM samApta 'jAtI hai / isake atirikta TIkAkAra ne mUla uttarAdhyayana sUtra kI pahalI gAthA ke sAtha isa gAthA kA saMbaMdha 93 niryuktipaMcaka 7. 8. 9 jor3A hai tathA eka kathAnaka kA saMketa diyA hai / cUrNi meM isa gAthA kA koI saMketa nahIM hai, ataH hamane ise niyA ke krama meM nahIM rakhA hai / kavilammi (ha) / vihoma (shaaN)| 0 muhI (ha) | 10. 0 goe (zAM) / 11. goyaM (zAMc) / 12. iMdaNAmo (lA) / 13. ya bihi mAsaehi (lA), chaha mAha (ha) /
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 I uttarAdhyayananiyukti 248. 249. 250. 251. 5. 252. 253. 254. 25.5. dakkhiNaM' patyaMto, baddho ya tao ya appito raNNo / rAyA se deti varaM 'ki demI keNa te aTTo | jahA lAbho tahA lobho, lAbhA lobho pavati / domAsakathaM kajje, " koDIe vi na niTTiya / / 'koDi pi demi ajjo tti, bhaNati rAyA pahibhuhavaSNo" / so vi caikaNa koDi, 'jAto samaNo" samayapAvo / / chammA se chaumatyo, aTThArasajoyaNAi rAyagihe / balabhaddappamuhANaM, 13 ikkaDadAsANa 4 paMcasayA | gIyaM // atise se uppanne, hohI" aTTo imo ti nAUNaM / addhANagamaNacittaM, karei dhammayA kAvilIyasta nijjuttI sammattA niraat u namimmI, caumviho 'duviho ya hoha ' "davvammi | Agama-tomAgamato, noAgamato ya so tiviho || jANagasarIrabhavie, tabvatirite ya 'so puNo tiviho" / egabhaviya baDhAuya, abhimuo nAmagote ya || namiyauNAmagotaM vedaMto bhAvato namI hoi / tassa ya khalu, 16 pavvajjA, namipabvajjaM ti ajjhayaNaM / / 1. dakhaNe (zAM) / 2. hato (lA, ha) / 3. vi se (lA) / 4. ki teNa te (lA) 5. abo (zAM) / 247, 248 ina do gAthAoM kA cUrNa meM saMketa nahIM hai| kiMtu kathAnaka ke rUpa meM vyAkhyA prApta hai / 6. lAho (zAM) / 7. tIsare caraNa meM chaMdabhaMga hai 7 varNa tathA paMcama guru hai| yaha gAthA mUla usU 817 meM bhI milatI hai / hastapratiyoM meM tathA cUrNi meM 'so bhaNai' isa ullekha ke sAtha yaha gAyA kapila ke mukha se kahalAI hai| pAzcAtya vidvAna elsaDorpha ke anusAra yaha gAyA niyukti kI hai| 9. koDI vi (ha) / 10. paTTa0 (ha, lA, cuu)| 11. samaNo jAo (zAM) / 12 chammAsA (pU) / 13. bhaddapamu 0 ( lA ) | 14. 0dosANa (ha) | 15. paMcayame (zAM) / 16. hohiti (lA.ha) | 151 17. duviho ho (lA) | 18. se bhave tivihe (lA) / 19. balU (lA, i)
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 257. nimuktipaMcaka 256, pavajAniklevo, caviho ana'-tisthigA dave / bhAvammi u pavajjA, AraMbhapariggahaccAo / / karakaMDa' kaligesu, paMcAlesu ya dummuho / namIrAyA videhesu, gaMdhAresu ya naggatI // 258. vasabhe ya iMdake U, valae aMbe ya puphie bohI / karakaMDa 'dummahassa ya'.' namissa gaMdhAraraNNo y|| 259. 'setaM sujAte" suvibhattasima, jo pAsiyA basahaM gomajjhe / riddhi ariddhi 'samupehiyA NaM'5, kaliMgarAyA vi samivakha dhamma / / 260, goTheMgaNassa majhe, DhikiyasaddeNa jassa majjhammi / daritA vi dattavasabhA, sutikkhasiMgA samatyo vi' / / 261. porANa ya gayadappo, galatanayaNo calaMtavasahodro / so ceva imo vasabho, paDDaya-parighaTTaNaM sahai / / 262. jo 'iMdakeuM samalaMkiya" tu, daTTha paData paviluppamANaM / riddhi aridi samupehiyA Na, paMcAlarAyA vi samikkha dhamma / 262 / 1. buDDiM ca hANi ca sasIva dadru, pUrAva regaM ca mahAnaINaM / aho anicca adhuvaM ca naccA, paMcAlarAyA vi samikkha dhamma" / / 263. mihilApatissa namiNo, chammAsAtaka vejja"paDiseho / kattiya suviNaga-daMsaNa, ahi-maMdara naMdighose y|| 1. aripa (h)| 7. keU sualaM0 (6) / 2. 0kara (c.saa)| 8. viTTha (h)| 3. dummuhassA (go)| 9. samikla tti ArSasvAt samIkSate, paryAsocayati 4. sevaM sujAyaM (shaa)| anekArthatvAdanIkurute (uzATI 50 305) / 5. samupehamANo (zAMTIpA pa0 305) / 10. maha gAthA TIkA meM niyukti gApA ke 6. 260,261 ye donoM gAthAeM TIkA meM niyukti krama meM milatI hai| lA aura ha prati meM tathA krama meM nahIM haiM kintu vyAkhyA meM inakA saMketa caNi meM yaha gAthA nirdiSTa nahIM hai| aisA milatA hai| caNi meM bhI 'seya sujAyaM gAhAo saMbhava lagatA hai ki prasaMgavaza yaha gAthA bAda tinni' ke ullekha ke sAtha ina gAthAoM ko meM jor3a dI gaI hai| svIkRta kiyA hai| sabhI AdazoM meM ye prApta 11. vijaja (go)| hai| viSaya kI kramabaddhatA kI dRSTi se bhI 12. sumiNaga (shaa)| ye nigA pratIta hotI hai|
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ isarAdhyayana niyukti 264. donni vi namI videhA', rajjAI pahiUNa pavvaiyA / ego namititthagaro, ego patteyabuddho y|| 265. jo monamitimAze, 'so sAhasika pare bhagavaM / gaMthamavahAya pavaI, puttaM rajje ThaveUNa / / 266. bitio vi namIrAyA, rajja caiUNa guNagaNasamagaM" / gaMyamavahAya pavvai, ahigAro estha bitieNaM / / 266 / 1. pupphuttarAto pavaNaM, pamvajjA hoi egasamaeNaM / patteyabuddha kebali, siddhigayA egasamaeNaM / / 267. bahuyANaM sahayaM soccA, egassa* ya asadayaM / valayANa namIrAyA, nivakhaMto mihilAhiyo' / / 268. jo cUta rukkhaM tu maNAbhirAmaM, samaMjarI-pallava-pupphacittaM / riddhi ariddhi samupehiyA NaM, gaMdhArarAyA vi samikkha dhamma / jadA rajjaM ca raheM ca, puraM aMteuraM tahA / samvameyaM pariccajja, saMcayaM ki karesima ? / / 270. adA te petie" rajje, katA kicakarA bahU / tesi kicca paribhyajja, 'ajja kicakaro bhava" / / 271. jayA savvaM pariccajja, mokkhAya ghaDasI" bhavaM / paraM garahase" kIsa" ?, attanIsesakArae / 272. moksvamaggapavannesuga, sAsu baMbhacArisu / ahiyatthaM nivAreto, na dosaM yattumarahasi / / namipabdhamAe nijuttI sammattA 1. vedehA (h)| krama vyatyaya hai| hamane caNi kA krama svIkRta 2. ramlAI (lA), rajAi () / kiyA hai| 10. patite (cU) paitRke ityarthaH / 4. so sAhasIya (saa)| 11. 4(laa)| 1. 265,265,2661 ina tIna gAthAoM ke lie 12. paDasI (laa)| Ni meM mAtra 'gAhAo tiSiNa kaMThyA' itanA 13. hasI (shaa)| hI ullekha hai| 14. keNa (laa)| 1. bIo (shaaN)| 15. nissesa. (ha, shottiipaa)| 7. guNasayasa (po)| 16. maga pavannesu (zAM, lA), maggapavaNNANa 8. ekkassa (h)| 9. mahilA (1), 258 se 267 taka kI ... gAthASoM kI bhyAkhyA meM caNi aura TIkA meM 17. marihasi (shaa)|
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 niyuktipaMcaka 273. nikkhevA u dumammI', caunviho 'duviho ya hoi dadammi / bhAgama-noAgamato, noAgamato ya so tiviho / / 274. jANagasarIrabhavie, tavatiritte ya 'so puNo tiviho / egaviya-baddhAuya, abhimuharo nAmagotte y|| 275. dumAuNAmagottaM, vedaMto bhAvato dumo hoi / emeva ya pattassa vi, niphlevo camviho hoi / 276. dumapattaNovama', ahAThiIe" ubakkameNaM ca / ettha kayaM 'AdimmI, to taM dumapattamajjhayaNaM / / magahApuranagarAo, vIreNa visajjaNaM tu sosANaM / sAlamahAsAlANaM, piTThIcaMpaM ca AgamaNaM / / 278, pavajja gAgilissa ya, gAya pApihayA AgamaNaM caMpapuri, vIrassa 'ya vaMdaNaM tesi / / pAe~ puNNabhaddammi, ceie nAyao pahiyakitto / AmateuM samaNe, kaheti bhagavaM mhaaviiro|| aDhavihakammamahaNassa, tassa 'pagaI visukhlesss| aTThAvae nagavare, nisIhiyA" niTThiyadRssa // 281. usabhassa bharahapiuNo, telokphapagAsaniggayajasassa5 / jo AroDhuM baMdai, carimasarIro ya so sAhU / / 279 280 1. durmami (shaaN)| ajamayaNassa upozAto jahA nijattigAhAhi' 2. (laa)| mAtra itanA ullekha hai| isa vAkya se sabhI , caNi meM isa gAthA ke sthAna para'NAma ThavaNA' niyukti gAthAoM kA grahaNa ho jAtA hai| itanA pratIka diyA hai| 9. X (laa)| 4. se puNe tivihe (laa)| 10. pavajja (ha), pavajjA (gaaN)| 5. dumAupanAmA (h)| 11.(laa)| 6. teNomiyaM (h)| 12 abaMdaNaM (shaaN)| 7, adhAdiTThIe (laa)| 13. pavattIe suddha0 (lA), payaIe visuddha (h)| Adimmi to dumapattaM tu ajhayaNaM (lA), 14. "hie (shaaN)| dumapattaM ti ajjhayaNaM (ha), 276-299 taka 15. telukkapayAsa0 (shaaN)| kI gAthAoM ke bAre meM pUrNi meM 'evassa puNa 16, u (laa)|
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayananiyukti 282. 253. 284. 285. 286. 287. 288. 289. 290. 291. sAdhuM saMvAsetI' ya asAdhu na kira saMvasAveti' / aha siddhapavvato so, pAse vedasiha ssa* / / carimasarIro sAhU, AruhUtI nagavaraM na anoti / eyaM tU udAharaNaM kAsIya taha jiNavarado || dhoLapa taM bhagavato, kittI | jiNANaM || bAraha * taM nagavaraM, parimAo vaMdai aha Agato sarpAriyo, sanciDDIe tarhi tu vaMditu vezyAI maha caMdara goyamaM aha poMDarIyanAma', kati tahi goyamo pahiyakittI / dasamassa ya pAraNae, 'paJcAvesI ya' koDin / tassa ya samaNassA, parisAe suravaro pataNukammo / taM puMDarIyanAmaM ", goyamakahiye nisAmeti || 'ghe tUNa poMDarIyaM", vagguvimANAto" so cuo saMto / tuMbavaNe " dharNAgirissa4 ajjasunaMdA suto jAto // desamaNo / bhagavaM // " dinne koDinne yA 15 sevAle veba hoi taie u" / ekvakassa ya" tesiM, parivAro paMca paMcasayA / / heTThillANa cautthaM majjhillANaM tu hoti chaTThe tu / aTTamamuvarillANaM, AhAro tesamo hoi // * heTTillANaM tu hoti AhAro / kaMdAdI sacito vitiyANaM" accitto", tatiyANaM sukka sevAlo || isake prAraMbha ke patra lupta haiM / 1. saMvAda ( zo) / 2. asAhU (ha), asA (zA) / 3. 0 veha ( ga ), 0 veI (zAM) / 4. a prati ke pATha isa gAthA se prApta hote haiM / 14. 0 girissA (zA, ha, lA) | 15. dinne ya koDinne yaM (ha) / 16. ya (zAM, a) / 17. 4 (6) / 5. Arambha (hama) / 6. puMDarIyanAyeM (zAM), vyanAI (lA) | 7. paccAbesiya (ha), besIa (zAM) / 8. koDIha (lA) | 9. ya taNukammo (ha), 0payaNukaMpI (lA) | 10. nAyaM (zAM) / 11. cittU puMDarI (zAM) / 12. diggu0 ( a ) / 15. 0vaNa (ha) / 18. bvAro ya (ha) | 19. sacitto (lA, h) / 20. bIANaM (zA) | 21. ati (lA) / 155
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ Jian Yi Ke 292. 293. 294. 295. 296. 297. 298. 299. 300. 301. taM pAsiUNa iDDi, gotamarisiNo tato viggA vi / aNagArA pacaiyA, saparIvArA' vigatamohA || 4 egassa khIrabhoSaNa, heUra nAguppayA muNeyabvA / egassa ya parisAdaMsaNeNa egalsa ya jimma / / kevaliparisaM tatto, vaccaMtA gotameNa te bhaNiyA'" / iha eha vaMdaha jiNaM, kayakiJca jiNeNa so bhaNito // soUNa taM arahato, hiyaeNaM gotamo vi citei | nANaM me na uppajjada, bhaNite ya jiNeNa so tAhe // cirasaMsaThThe cirapariciyaM ca ciramaNugayaM ca me jANa / dehassa ubhedammI, dona vi tullA bhavissAma || jaha manne etamaTTha, amhe jANAmu khINasaMsArA / taha manne etamaTThe, vimANavAsI vi jANaMti || jANagapucchaM pucchati, arahA phira gotamaM pahitakittI / ki devANaM vayaNaM, gijjha Ato" jiNavarANaM // sokaNa taM bhagavato, tannissAe " bhagavaM, pariyaTTiyalAvaNNa", pataM * vasaNappattaM, jaha tubbhe taha amhe, tumhe vi ya hohihA" jahA amhe / paMDurapattaM " kisalayAgaM / / apA paDataM, micchAkArassa so uvadvAti / sIsANaM deti aNusiTTi" 1. sampari0 (zAM a), sapari0 (lA) / 2. he (lA) 1 3. x (zAM) / calaMta saMdhi muyaMta biTAgaM / kAlappattaM bhaNati gAhaM" / / 4. aNiyA ya (zAM a ) / 5. ito (ha), eya (lA), u (zAM) / 6. 0 paricayaM (ha) | 7. x (zAM) / 5. ya (zAM) / 9. bhaimi ya (shaaN)| 10. Atoti AzvAd Ahosvit (zaoNTI pa 123) / 11. tannIsAe (zAM) / 12. aNusaTTi (halA) / 13. 0lAyaNNaM ( a ) | 14. pa (zAM) / niryubhitapaMca 15. gAhA ( a, hulA ) yaha gAthA anuyogadvAra meM kucha aMtara ke sAtha milatI haiparijUriyapetaM calaMtaveMTa patanicchIraM / pataM vasaNappattaM kAlappattaM bhaNa gAI // anudrA 569 / 2 16. hohiyA (ha) | 17. paMDurava (zaf), paMpa (h)| 18. anu569|3 /
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAbhyayana niyukti 302. navi asthi na vi ya' hohI, ullAvo kisalapaMDupattANaM / udhamA khalu esa' kayA, bhaviyajaNavibohaNaTThAe / dumapattassa nimjutto sammattA 303. bahu sue 'pUjAe ya', tiNhaM pi caukkao u niklevo / dabba bahugeNa bahugA, jIvA taha puggalA ceva / / 304. bhAvabahugeNa bahugA, caudasapuvA' annNtgmjuttaa| bhAve khaovasamie, khaiyammi ya kevalaM nANaM ||daa|| dazvasuyA poMDagAdI', ahadA lihiyaM tu potyagAdIsu / bhAvasuyaM puNa duviha, sammasuyaM ceva micchasuyaM / / bhavasiddhiyA u jIvA, sammaTTio u jaM adhijjati taM sammasueNa surya, kammaTTavidhassa sohikaraM // 307. micchaTThiI jIvA, abhayasiddhI ya jaM adhijjati / taM micchasueNa surya, kammAdANaM ca taM bhaNitaM / 308. Isara-talavara-bhADabiyANa siva-iMda-khaMda-viNhaNaM / jA kira kIrai pUyA, sA pUyA" dabato hoi / / titthagara kevalINa, siddhAyariyANa savvasAhaNaM / jAkira korai pUyA, sA pUyA bhAvato hoi" || 310. je kira caudasaputhvI", savvakvarasannivAiNo niunnaa| jA tesiM pUyA khalu, sA bhAve tAi adhigAro / / bahussumpUyAe mijuttI sambhattA 1. x(laa)| 7. boMDagAdI (lA), puMDa0 (ha), poDayAdI 2. hohiti' (lA), hoI (h)| dekhne-anudvA (shaaN)| 569 / 4 / 8. purathayAIsu (zA), potyayAdIyaM (ha) / 3. pujjAe ya (lA), pavajAe (a), phajayAe 9. sA micchAdiTThI (gh)| 10.4 (laa)| 4. 4 (shaa,a)| 11.309,310 kI gAthA pUNi meM nirdiSTa nahIM hai 5. coddasa (laa,i)| kiMtu saMkSipta vyAkhyA hai| 6. badhyasuya ti anusvAralopAt dravyasUtram 12. jo (ha) / (uATI pa0 342) / 13. ghoDsa (lA), pauddasamdhi (h)|
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 311. 312. 313. 314. 315. 316. 317. 318. 319. hariese nikkhevA, caubviho duviho ya hoi davvammi / Agama- noAgamato, noAgamato ya so tiviho' / jANaNasarIrabhavie, tavvatiritta ya so puNo tiviho / egabhaviya baddhAuya, abhimuhao nAmagote ya // hariesanAmagoyaM vedaMto bhAvao uhariesI / tatto samuTThiyami, hariesijja ti aJjhayaNaM // pubvabhave saMkhassa u juvaraNNo aMtiyaM tu pavvajjA / jAtImadaM tu kAuM, hariesakulamma AyAto // maharAe saMkho khalu, purohiyasuo ya" gayapure AsI / daTThUNa pADihera huyavaharatyAe nikto // hariesA caMDAlA, sovAga mayaMga * bAhirA pANI / sAdhaNA va mayAsA, susANavittIya nIyA ya // jammaM mataMgatIre, vANArasi, gaMDi tidugavaNaM ca / 'kosalie ya" subhaddA, isivaMtA jaNNavADammi || balakoTTe balakoTTo, goro gaMdhAra suviNagavasato' / nAma niruttI chaNasappa, saMbhavo 'duMdubhe bohI "" / / bhageNaiva hoyacvaM pAvati saviso hammatI" sappo, bheruMDo tattha muMcati // bhaddANi bhaddama / 1. TIkA meM isa gAthA ke sthAna para 'nAma ThadaNA davie' itanA hI pATha prApta / lekina Adarzo meM gAthA upalabdha hai / prasaMgAnusAra yahI gAthA saMgata lagatI hai| 2. ma (shaaN)| 3. bAyAo ( a, zAM), 314-320 taka kI AthAoM kA cUrNi meM saMketa nahIM hai kintu kathAnaka ke rUpa meM gAthAoM kA bhAvArtha upalabdha hai / 4. 4 (6) / 5. 6. 7. mAyaMga ( a ) | 0 gaMDa ( a ) | kosaliesu ( i ), 0 lio u (ha) / gori (a) / suvaNe ya suvasaMto ( a ) / nirvRtapaMcaka 9. 11. hammae (zAM) / 10. duduhe bIo (zAM), X (lA) / 12. muccati (a bU, zAM), mumbaI (ha) / prakAzita cUrNa meM yaha gAthA ugA ke rUpa meM saMketita hai /
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana nimukti 320. ujjANe tidugammi,' gaMDayajakkho tti vissuto Asi / to gaDi tidugavaNaM, ujjANaM hoi nAyava / / 321. itthoNa kahatya vaTTatI, jaNavayarAya kahattha' paTTatI / paDigacchaha rammatidgaM, aha ! ' sahasA bahumuMDie jaNe / / hariesisjassa nijuttI sammattA 322. citte saMbhUyammi ya, nikkhevo 'cauko duhA dabbe / Agama-noAgamato, noAgamano 4 so tiviho / / 323. jANagasarIrabhavie, tavvatiritte ya so puNo tiviho / emamadhiya-barAya, abhibhuhao nAmagotte ya 324. citte saMbhUtAu~,15 vedaMtoSa bhAvato ya" nAyayo / tatto5 samuTThiyamiNa, ajjhayaNaM cittasaMbhUyaM / / 325. sAgete caMcavahiMsayassa, putto yA Asi muNicaMdo / so vi ya sAgaracaMdassa aMtie pavvae smnno|| 326. taNhAchuhAkilaMta, samaNaM daLUNa aDavinItta / pahilAbhaNA ya bohI, pattA govAlaputtehiM / / 327. tatto donni dugcha,' kA 'dAsA dasaNNa AyAyA / doni ya usuyArapure, ahigAro babhadatteNa / / 1. teMdugammi ya (a), tidugammI (laa)| 10. cauko duviho ya hoi davammi (a), 2. gaMDatija (lA), gaMDaja (h)| caukko duviho davammi (laa)| 3. vIsuto (lA), vIsao (h)| 11. baddhAka (zA) 4. TIkA meM yaha gApA niyukti gASA ke krama meM 12. saMbhUtAI (lA) / nahIM hai / lekina pUNi meM isa gAthA kA 13. veiMto (ha), beaMto (shaaN)| bhAvArtha milatA hai| sabhI AdarzoM meM yaha 14. u (i) / gAthA upalabdha hai tathA kramabaddhatA kI dRSTi se 15. tesu u (lA), tesuM (h)| bhI yaha nigA kI pratIta hotI hai| 16. u (h)| 5. kahitya (shaaN)| 17. 0NIbhUyaM (lA), nIhAM (ha), aTadIniSkrAnta 6. kahiyatva (m)| ___ mityarthaH (zoTIpa 375) / 7. vaha ya (a)| 18. dugaMcha (shaaN)| 8. patigacchAha (a)| 19. dAsa pasanne (ha), isanni (shaa)| 1. 'ayI tyAmaMtraNe (zAMTI pa 355) /
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11. . nirmuktipatraka 328. rAyA ya tattha baMbho, kaDao taio kaNerudatto' ti / rAyA ya pupphacUlo, dIho puNa hoi kosalio // 329. ee paMca vayaMsA, sambe saha dAradarisiNI hotthA / 'saMvaccharaM aNUNaM,' vasaMti eSakekkarajjammi / / rAyA ya babhadato, paNuo seNAvatI ya varadhaNuo / iMdasirI 'iMdajasA, iMdavasU 'culaNidevI y|| 331. citte ya vijjumAlA, vijubhatI cittaseNao bhaddA / paMthaga' nAgajasA puNa, kittimaI kittiseNo ya / / devI ya nAgadattA, jasavai rayaNavaha jakkhaharilo ya / vacchI ya cArudatto, usabho kaccAiNI ya silA // 333. dhaNadevo vasumitte, sudasaNe dArue ya niyaDille / pusthI piMgala pote, sAgaradate yA dIvasihA / / 334. kapille malayavatI, vaNarAI siMdhudatta somA ya / taha siMghuseNa pajjunnaseNa," vANIra patigA ya / / 335. hariesA godattA, kareNudattA" kareNupadigA ya / kuMjara kareNuseNA, isivuDDI- kurumatI" devii| 336. 'kaMpillaM giritaDagaM, caMpA hatyiNapuraM ca sAyaM / samakaDagaM naMdosA,5 vasIpAsAya samakaDagaM // 337. samakaDagAto aDavI, taNhA" vaDapAyavammi sNketo| gahaNaM varavaNugassa ya, baMdhaNamAkosaNaM ceva / / 1. kaNeradatto (a,shaaN)| 6. paMthA (h)| 2. 328-352 taka kI gAthAoM kA cUNi meM koI 7. x(h)| saMketa nahIM hai kintu pUrNikAra ne 'sabvA 8. dha (h)| bhadaptI hiMDI bhANiyabbA' aisA ullekha kiyA 9. rAI (laa)| hai / hiMSTI mAnda se ye sabhI gAthAeM nigA ke 10. seNA (h)| rUpa meM nidiSTa hai tathA TIkAkAra meM bhI 11. kaNeka (zA) sarvatra / 'harikezavabaktavyatAmAha niyuktikRd' aisA 12. julI (a.laa)| ullekha kiyA hai| 13. kuruvatI (a)| 3. bhoccA (shaa)| 14, 0llagiritaDAgaM (h)| 4. iMdabasU iMdajasA (a)| 15. bhosANaM (h,shaaN)| 5. 0devI 7 (a), 0devImo (shaaN)| 16. satipta (a), tamhA (h)|
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40. uttarAmyayana nirmukti 338. so hammatI' amacco, dehi kumAraM 'kahiM tume nIto? / guliyavireyaNapoto, kavaDamao chaDDito tehiM / / taM soUNa kumAro, bhIlo aha uppahaM plaayitthaa'| kAUNa therarUvaM, devo vAhesiya kumAra / / varapuragabaMbhathalayaM,' baDathalaga ceva hoi kosaMbI / vANArasi rAyagiha, mipur-|| 8 ahaMkAra . vaNahatthI ya kumAra, jaNayai AharaNavasaNaguNaluddho / vaccaMto 'baDapurao, sAvatyo'' aMtarA gAmo / / 342. gahaNaM naMdIkuDaMga, gahaNatarAgANi purisahiyayANi / dehANi puNNapattaM," piyaM khu no dArao jAto / / 343. supatiThe kusa'Di, bhikuMDivittAsiyammi jiyasattU / mahurAto ahichattaM, vaccaMto aMtarA labhati / / 344. iMdapure ruhapure, sivadatta visAhadatta" 'dhUyA ya5 / vaDugattaNeNa labhatI, kalAo doni rajjaM ca // 345. rAyagiha-mihila-hasthiNapuraM ca caMpA taheva sAvatthI | esA u nagarahiMDI, bodhavvA babhadattassa / / 346, rayaNuppayA ya vijao, bodhavvo dIharosa mokkhe ya / saMbharaNa 'naliNigumme, jAtIya"8 pagAsaNaM ceva / / 347. jAtIpagAsaNa niveyaNaM ca, jAtIpagAsaNaM citte / cittassa ya AgamaNaM, ipiriccAga suttattho / 1. hammahI (a), hammaI (go) / 11. kusukuMDI (h)| 2. kAhita me (h)| 12. bhaddapure (haalaa)| 3. pahAratyA (ha) / 13. visAdavasa (laa)| 4. vahapuraga baMbha'''''lA prati meM itanA hI pATha 14. dhUyA u (ma), mAo (gr)| milatA hai| 15. mahila (naa)| 5. gihi (shaa)| . 16. sAvatyi (h)| 6. ya purAo ahichattaM (zAM,ha) / 17. buddhacyA (a), rosabcA (shaaN)| 7. lA prati meM yaha gAthA nahIM hai| 18. naliNigumma jAIDa (zAM), jAiya (a)| 8. yAI (a), purisasahiyANi (h)| 19. jAI pagAsa (zAM), jAzya pa 0(a), jAIe 9. dehANi (mA) / pagAsaNaM (h)| 10. puNNavattaM (b)|
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348. 349. 350. niyuktipatraka ityorayaNa purohiya, bhajjANaM' 'viggaho viNAsammi' / seNAvaissa bhedo, dakkamaNaM' ceva puttANaM / / saMgAme asthi bhedo, maraNaM puNa ghUyapAdavujjANe / kahagassa ya nibhedo, daMDo ya purohiyakulassa / / jatugharapAsAdammi ya, dAre ya sayaMvare 'ya thAle y"| tatto ya Asa-raha-hathie,' ya taha kuMDae ceva / / kukkuTarava tilapatte, sudasaNe dArue ya nayaNille / 4 gaMda, kalA u" taha AsaNe ceva / / kaMcugapajjuNNammi"ya, 'hatyo vaNa kuMjare'kurumatI ya / ete kannAlaMbhA, bodhavvA baMbhadattassa" / / cittasaMmaijjassa nijjutto sammattA 351. 352. 353. usuyAre nikkheyo, caubbiho viho ya5 hoi davammi / Agama-noAgamato, noAgamato ya so tibiho / / 354. jANagasarIrabhavie, tavvatiritte ya so puNo tiviho / egabhaviya-baddhAuya, abhimuhamao nAmagotte y|| usuyAranAmagoyaM", vedeto bhAvato ya usuyaaro| tatto samuTThiyamiNaM, usuyArijjaM ti ajjhayaNaM / / 1. bhijANaM (zA), vijjANaM (a)| 2. buggahI viNAsaMmi (shaa)| 3. sabakamaNaM (a)| 4. coya (lA), dhoya (ha) / 5. kulassA (h)| 6. jahA the ya (a)| 7. satto ya Asara haspie (zA), tato Asae __ya hathie (laa)| 8. kukkAraha (a)| 9. miyaDilse (saa)| 10. varI (laa)| 11. kAlo u (laa)| 12. 0pajyattammi (ha) / 13. hatyA maNaka (laa,ah)| 14. TIkAkAra ne ina pAMca gAthAroM (348 352) ko niyA ke kama meM rakhA hai sathA unake lie aisA ullekha kiyA hai-'niyuktigAthA: paJca: "" ""viziSTa saMpradAyAbhAvAnna viniyante' (zATIpa 383) / hamane inheM nigA mAnA hai| yaha bhI saMbhAvanA kI jA sakatI hai ki ye pAMcoM gASAeM bAda meM jor3I gaI hoN| 15. 4(maa)| 16. goe (shaaN)|
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 359. uttarAvayana nirmukti 356, punvabhave saMghaDiyA,' saMpIyA annmnnmnnurtaa| 'bhottaNa kAmabhoge,2 niggaMthA pavvae samaNA / / 357. kAUNa ya sAmaNNa, paramagumme vimANe upcnnaa| 'paliovamA ya* cauro, 'ThitI ya ukkosiyA tesi / / 358. tatto ya cutA saMtA, kurujaNavayapuravarammi' usuyAre / chappi* jaNA uvavannA, carimasarIrA vigayamohA // rAyA usuyAro yA, 'kamalAvaidevi' aggamahisI se| bhigunAme ya purohiya, vAsiTTA bhAriyA tassa / / 360. usuyArapure nagare, usuyArapurohiyo ya" annvcco| puttassa kae bahuso, paritappaMtI 'duyaggA vi'" || kAUNa samaNarUvaM, tahiyaM devo purohiyaM bhnni| hohiti tujjha puttA, donni jaNA devalogacyA / / 362. tehi ya pavvaiyagvaM, jahA ya na kareha aMtarAya he"| se pavaiyA saMtA, bohehaMtI" jaNaM bahugaM / / 363. taM vayaNaM soUNaM, nagarAo neti5 te vayaggAma" / vaDdati ya te tahiyaM, gAheti ya NaM asabbhAvaM / / 364. ee samaNA dhuttA, peya-pisAyA ya posaadaay| mA tesi alliyahA,6 mA bhe puttA ! viNAsejjA / / 361. 1. ghaDiyAo (pATIpA), saMghaDima tti dezIpada- .. ya (a) / bhavyutpannameva mitrAbhidhAyi (zAMTIpa 394) / 10. vAsiTThI (a) / 2. bhuttUNa bhogabhoe (shaa)| 11. u (a, saa)| 3. 356-66 taka kI gAthAoM kA caNi meM koI 12. duyattA vi (a) / 'duyaggAvi' ti dezIpa saMketa nahIM hai kintu kathAnaka rUpa meM gAthAoM prakramAJca dvAvapi dampatI (zAMTIpa 394) / kA saMkSipta bhAvArya hai| TIkAkAra ne isa 13. 'he' tti anayoH (zAMTIpa 394) / gAthAoM ke lie niyuktikRta kA ulleba 14. bohehitI (thaaN)| kiyA hai| 15. niti (zAM), niggao (lA) / 4. svabhAI (gaaN)| 16. gAme (shaaN)| 5. dvitI u (lA), chii ya (a), ThiI (go)| 17. vuttA (a)| 6. purammi (a)| 18. puruSasambandhimAMsabhakSakA rAmasA iti 7. chAvi (laa,shaaN)| (zAMTIpa 394) / 8, jasapattidevI ya (taa)| 19. allihahA (a)|
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka 365. ghaLUNa tahiM samaNe, jAI porANiyaM ca sariUNaM / bohita'mmApiyaraM,' usuyAraM rAyapatti' ca / / 366. sImaMdharo ya rAyA, bhimU ya vAsir3ha rAyapattI ya / baMbhaNI dAragA ceva' chappete prinibuddaa|| usuyArijassa nimjuttI sambhattA 369. 370. nikkhevo bhikkhummI, cauThiyaho duviho ya hoi davammi / Agama-noAgamato, noAgamato ya so tiviho / jANagasarIrabhathie, tadhvatiritte ya niNhagAdIsu / jo bhidei khuhaM khalu, so bhitrakhU" bhAvato hoi / bhettA ya bheyaNaM thA, nAyavvaM bhidiyabvayaM ceva / ekekkaM pi ya duvihaM, dabve bhAve ya nAyavvaM / / rahakAra-parasumAdI, dAgamAdI ya davato hoti / sAdhU" kammaTaviha, tavo ya bhAvammi" nAyavvaM / / 'rAgaddosA daMDA, jogA" taha gAravA ya sallA ya / vikahAmao saNNAo, khuhaM kasAyA pamAyA5 ya / / etAI tu khuhAI, je" khalu bhidaMti sujvayA riso| te bhinnakammagaMThI," uviti ayarAmaraM ThANaM / / sabhikkhuyassa nijuttI sammattA 372. 373. nAmaM ThavaNA davie, mAjagapada saMgahekkae ceva / pajjava-bhAve ya tahA, sattete ekkagA hoti / / 1. mohite'mApiyaro (a)| 2. rAyaputaM (sho)| 3. ee (b)| 4. nivvuA (shaaN)| 5. bhikkhummi (h)| 6. x(laa,a)| 7. x(laa)| 8. viviho ya (laa)| 9. bhivA (h)| 10.4(a)| 11. hoti (a)| 12. bhAvaM ti (laa)| 13. rAgahosA chuha daMga (lA, zAMTIpA) 14. vigahAo (shaaN)| 15. pamAo (a) 17. gaThiM (h)| 12. ni /
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAbhyamana nirmukti 374. 'dasasu ya chakke' dave, nAyabbo dasapadesio khNdho| ogAhaNA ThiIe, nAyadhvo pajjavaduge y|| 375. baMbhammI' u caukka, ThavaNAbammi babhaNuppattI / davammi vasthiniggaha, annANoNaM muNeyavyo / / 376. bhAve u vasthiAnaggaho, nAyavo tassa rkkhnnttttaae| ThANANi tANi vajjejja, jANi bhaNiyANi ajjhayaNe / / 377. caraNe chakko dave, gai-caraNa' va 'bhakkhaNe caraNa / khette kAle jammi ya, 'bhAve u" guNANa AcaraNa / / 378, 'samAdhIe caukka danvaM dagveNa jeNa u samAhI / bhAvammi nANa-dasaNa, tave carittaM ya nAyavvaM / / 379. nAmaM ThavaNA davie, khettaddhA uDDha 'uvaratI vasadho" / saMjama-paggaha-johe, acala-gaNaNa-saMdhaNA bhAve / / baMbhacerasamAhiThANassa nijutto sammasA 380. pAve chakkaM dave, saccittAcittamosagaM' ceva / khettammi nirayamAdI, kAle aidussamAdIo / / 381. bhAve pAvaM iNamo, hisa-musA-coriya ca abboN"| tatto pariggahe cciya, aguNA bhaNiyA u" je sutte / / 382. samaNe caukkanikkhevao, udammi niNhagAdIyA" / samaNa caukka nANI saMjamasahimao, nAyathyo bhAvato samaNo / 1. 4(laa)| 9. ubaraI vasahI (shaa)| 2. x(laa)| 10. sacittA (a,shaaN)| 3. duve (a.saa)| 11. abaMbha (laa)| 4, bammi (zAM) / 12. guNA (a)| 5. dharaNe (laa)| 13. ya (shaaN)| 6. bhakhaNe caraNa ti ekAro'lAkSaNikastato 14. niklevo (a) / bhakSaNacaraNaM (uzAMTI pa 421) / 15. ya (laa)| 7. bhAvao (a)| 16. gAdI pa (laa)| 8, 0dhIe u caukko (cU), samAhIha caukka (shaaN)|
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 niyuktipatraka 383. je bhAvA akaraNijjA, 'iha ajjhayaNammi'' vaNiya jihi / te bhAve sevaMto, nAyavo pAyasamaNo ti|| 384, etAI pAbAI, je khalu vajjati suvayA riso| te pAvakammamukkA, siddhivigNa vaccaMti' / / pAvasamaNijjassa nijjuttI sammattA 385. 386. 387. niklevo saMjaijjammi, 'caudivaho duviho ya* damvabhima / Agama-noAgamato, noAgamato ya so tiviho / jANagasarIrabhavie, tamvatiritte ya so puNo tiviho / egaviya-baddhAjya, abhimuhamao nAmagotte ya / / 'saMjayanAma gotta, veto bhAvasaMjato hoi| tatto samuTThiyamiNa, ajjhayaNaM 'saMjaijja ti / / kaMpillapuravarammi ya, nAmeNa saMjato nrvriNdo| so seNAe sahito, nAsoraM" niggato" kadAi" / / hyamArUto rAyA, mie chubhittANa kesarajjANe / te tatya u" uttatye", baheti rasamucchito saMto / / aha kesaramujjANe, nAmeNaM gaddabhAli anngaaro| 'apphovamaMDavammi ya,5 jhAyati mANaM jhviydoso"|| 388. 381. 390. 1. imam (shaaN)| 2. kittiya (a)| 3. pArvati (laa)| 4. ghaukkato duviho hoi (laa)| 5. muho (a)| 6. nAmagIta (a)| 7, vaiyatoM (gaaN)| 8. jati (m)| 9. x(laa)| 10. nAsIraM-bhRgayAM prati (gAMTIpa 438) / 11. NApato (laa)| 12. cUNi meM 377-398 taka kI gAthAoM kA ullekha yA vyAkhyA nahIM hai, kintu pUrNikAra ne spaSTa likhA hai niyuktigAthA: sUtragAthAzca prAyasaH prakadAryA evaM niyuktikAra: sUtroktamevArya kvacidanuvartate' isa vAkya se spaSTa hai ki pUrNikAra ke sAmane ye gApAeM 13. x (laa)| . 14. uttityo (a)| 15. apphoya0 (a) maMDavampI (laa)| 16. jhariya0 (b)|
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 393. 394. uttarAdhyayana nita 391. aha Asagato rAyA, taM pAsiya saMbhamAgato tattha / pani i. baha mAna sivajhAe maNAlitto / / 392. vosajjiUNa AsaM, aha aNagArassa eti so pAsaM / viNaeNa baMdiUNaM, avarAhaM to khamAveti / / aha moNamassito so, aNagAro naravaI* na vAharai / tassa tava-teyabhIto, iNamaTTha so udAharai / / kaMpillapurAhivaI, nAmeNa saMjato ahaM raayaa| tujha saraNAgato mhi, niddahihA mA mi teeNa' / / abhayaM tujjha naravato !, jalabubbuyasannibhe ya maannusse| ki hiMsAe~" pasajjasi, jANato appaNo dukkhaM ? / / samvamiNa cahaNaM, avassa jamA ya hoi" gaMtavya / ki bhogesu pasasi ? kiMpAgaphalovarmAnabhesu / / 397. soUNa ya so dhambha, tassa'NagArassa aMtie rAyA / aNagAro pavvaito, rajjaM cahauM guNasamaggaM / / 398. kAUNa tavaccaraNaM", baNi vAsANi so"dhuryaakleso| taM ThANaM saMpatto, jaM saMpattA na soyaMtI / / 'saMjAijassa nizuttI sammattA 395. niklevo ya" miyAe, caukkayo duviho ya hoi dvmmi| Agama-noAgamato, noAgamato ya so tiviho / jANagasarIrabhavie, tavvatiritte ya so puNo tiviho / egabhaviya-baddhAuya, abhimuhao nAmagotte ya / 400. 1. 'hA' iti bede (zAMTIpa 440) / 2. imhi (shaa)| 3. maNAlaggo (a)| 4. vIsajeUNa (laa)| 2. me (lA), "mi' iti mAM (zAMTI pw.)| 10. hisAra (shaa)| 11. hoti (laa)| 12. tavaM caraNa (a)| 13. to (laa)| 14. u (laa)| 15. 399-401 taka kI gAthAoM ke lie pUrNi meM 'gANAvayaM gatArtha itanA hI saMketa diyA hai| 6. moNamAsito (lA, hai)| 1. mi (lA), mi (6) /
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. niryaktipaMdhaka migaAunAmagoya', vedato bhAvato migo hoi| emeva ya puttassa vi, caukkao hoi niklevo / / 402. migadevoputtAo, balasirinAmA samuTTiyaM jamhA / tamhA migaputtijja, ajjhayaNaM hoi nAyavvaM / / suggIve nayarammi ya', rAyA nAmaNa Asi blbhddo| tassAsi aggamahiso, 'iTThA devI migA'' nAma / / 404. tesi doNha vi putto, Aso nAmeNa balasirI viima / vayarosabhasaMghapaNo, juvarAyA' caramabhavadhArI / 405. unnadamANahiyao', pAsAe naMdammi so ramme / kola pamadAsahito, devo doguMdago ceva // aha annayA kayAI, pAsAdatalammi so Thito sNto| AsAeti puraghare, 6 mAge gugasamage / / 407. aha pecchai rAyapahe, volaMta samaNasaMjaya tattha / tava-niyama-saMjamadhara, sutasAgarapAragaM dhIraM / / aha dehati rAyasuto, taM samaNaM aNamisAeM ditttthiie| kahi erisayaM rUvaM, di- 'manne mae pugvaM' / / 'evaM citayaMtassa", saNNInANaM tahiM samuppanna / punvabhave sAmaNNaM, mae vi evaM kayaM Asi / / 410. so laddhabohilAbho, calaNe jaNagANa vadiu bhaNai / yosajjimicchAmo'2, kAhaM samaNattaNaM taat| nAUNa"nicchapamatI, eva"karehi tti tehi so bhnnito| dhanno si tumaM putto! jasi viratto suhasaehi // 1. migAuNA (laa)| 10. mAjhe mae pusvi (saa)| 2. x(laa)| 11. evamaNucita * (shaaN)| 3. devI u migAbaI (shaa)| 12. jiuM icchAmo (a)| 4. kumAro (a), dhImaM (shaaN)| 13. sAyA (shaa)| 5. jugarAyA (laa)| 14. nAUNaM (laa)| 6. carima 0 (a,laa)| 15. evaM (laa)| 7. uvanaMdamANa (a), onaMdamANa (laa)| 16. puttA (shaa)| 8. philaI (shaa)| 17. saesa (b,shaaN)| 9. dumudago (maa)| 409.
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyapana niyukti sohattA nisvamitraM, sohattA ceva viharasU puttaa!| jaha nari' dhammakAmA, virattakAmA u* viharati / / nANeNa dasaNeNa ya, caritta-taba-niyama-saMjamaguhi / khaMtIe muttIe, hohi tuma baDhDamANo u / / 414, saMvegaNitahAsora, mokkhagamaNabaddhacidhasannAho / sammApikaNa vayaNaM, so pAlato poddcchaay|| iDIe nikkhato, kAuM samaNattaNaM prmghorN"| tastha gato so dhoropa, jattha gayA khonnsNsaaraa|| migAputtijassa nignuttI sammasA - --. .. -- -.-. 416. 417. nAma ThavaNA davie, khette kAle pahANa -pati-bhAve / etesi khuDDagANaM, paDivakkha" mahatagA hoti / / nivakheyo niyaMThammi, 'cauThivaho dubiho ya'' hoi dvmmi| Agama-noAgamato, noAgamato ya so tiviho / jANagasarIra bhavie, tadhvatiritte ya niNhagAdIsu / bhAve paMcavihe khalu, imehiM dArehiM so neo| 418. 1. navaraM (maa)| 2. ma (laa)| 3. muttayAe (lA), 4. vaTTamANeNaM (lA), vaTTamANA u (m)| 5. jaNiyasaddho (shottiipaa)| 6. paryAcchayau (a)| 7. ghoraM (m)| 8. vIro (laa)| 9. 403-415 taka kI gAthAoM meM mRgAputra kI kapA hai| pUrNikAra ne ina gApAkoM ke lie spaSTa ullekha kiyA hai ki 'sUtroktamapyartha niyuktikAraH punarapi bravIti ki? dviddha subaddha bhavatAti' isalie ina gAthAoM kI vyAkhyA cUrNikAra ne nahIM kI hai aura na hI kathAnaka diyA hai| TIkAkAra ne ina gASAoM ke lie niyuktikad' kA ullekha kiyA hai| 10, aThANa (gA), ye pahANa (a)| 11. pahivarakhu (a)| 12. caukkao du0 (zA), ghaDaviho dumviho ya (a)|
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420. niyuktipaMpasa papaNavaNa veda rAge, kappa caritta paDisevaNA naanne| 'titthe liMga sarIre', khette kAla 'gati(Thiti) saMjama nigAse' / / joguvaoga-kasAe, lesA pariNAma 'baMdhaNe ude| kammodIraNa uvasaMpajaNa' saNNA ya AhAre / / bhava-Arise kAlaMtare samugghAya- khetta phusaNA y| bhAve pariNAme khalu, 'mahAniyaMThANa appabahU' / / sAvajjagaMthamukkA, ambhitarabAhireNa gaMtheNa / esA khalu nijjuttI, mahAniyaMThassa suttassa // mahAniyaMThassa nijuttI sammattA 422. 423. 'samuddeNa pAliyammi'', nikkhevoM" caukkao duviha" dbve| Agama-noAgamato, noAgamato ya so tiviho / 424. samuddapAliAuM" ya, vedaMto bhAvato ya nAyatryo / tatto samuTTiyamiNaM, samuddapAlijjamajjhayaNaM // 425. caMpAe~ satyavAho, nAmeNaM Asi pAligo nAma / vIravarassa bhagavato, so" sIso khoNamohassa" / / - ----- 1. tityaliMga sarIra (shaaN)| 7. samaghAya (a)| 2. khitte (shaaN,y)| 8. mahAniragaMyANa appabaI (zA), appAbahayaM 3. gaha Thiti (zA), Thiti zamda na rahane se chaMda niyaMThANaM (bha 25 / 278 / 3) / bhaMga nahIM hotaa| 9. pAliyammI (lA), samuDhe pAliyAmma ya ma 2512781, 419-21 taka kI (a), pAlimi a (shaaN)| gAthAoM ke lie pUNikAra ne 'paNNavaNa Aya 17. dunyiho (lA), duviho (a) / rAge ityAdi gAthAtrayasaMgrahItAni' aisA 11. samuddeNa .(a), pAliAU (shaaN)| ullekha kiyA hai| saMbhava hai ye gAthAeM 12. pAsago (laa)| bhagavatI sUtra (255278/gA. 1-3) me 13. 4 (saa)| niyuktikAra ne uddhRta kI hoN| ye tInoM 14, 425.436 taka kI gAthAoM meM samudragAthAeM niyukti kA aMga bana gaI hai kyoMki pAla kI kathA hai / pUrNikAra ne ina gAthAoM 418 kI gAthA meM niyuktikAra meM spaSTa kA saMketa aura vyAkhyA na karake mAtra itanA ullekha kiyA hai ki 'imehiM dArehi so uslekha kiyA hai ki 'sUtroktamevArya yatpunaH neo|' niyuktikAro nIti tathA TIkAkAra ne bhI 5. baMdha vede ya (ma 202782) / ina gAthAoM ke lie 'vadannAha niyukti6. upasaMpASaNa (lA), vasaMpajahaNNa (m)| kAra:' kA ullekha kiyA hai|
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 171 4300 uttarAbhyayana niyukti 426. aha annayA kayAI', poeNaM gaNima-dharima-bharieNaM / to nagaraM saMpatto, pihuMDaM nAma nAmeNaM / / 427. vavaharamANassa tahi, pihuMDhe dei vANio dhUyaM / taM pi ya patti ghettUNa, pasthito' so sadesassa / / 428. aha sA satyAhasuyA, samuddamajjhamma pasavatI putta / giyadaMsaparAnvaMga, nApaNa 'samRipAlaM ti' / / khemeNaM saMpatto, so pAliyasAvago para niyy| dhAtIdasaddhaparivuDo, aha vaDDati so uddhinaamo|| bAvarikalAo' ya, sikkhito nItikovio jaahe| to jovaNasaMpunno', jAto piyadasaNo ahiyaM / / 431. aha tassa piyA patti, ANetI 'rUviNi tti' nAmeNaM / caTThiguNoveta, amaravadhUNaM sarisarUva / / 432. aha rUviNIeN sahio, kIlai so bhavaNapuMDarImmi / 'doguMdago va devo, kiMkaraparivArito nicca / / 433. aha annayA kayAI, oloyaNasaMThio'' sdeviio| 'bajhaM nINijjata, pecchai to so jaNasaehi // 434. aha bhaNati sanninANI, bhIto saMsAriyANa dukkhANaM / mIyANa" pAvakammANa, hA jahA pAvagaM iNamo / / saMbuddho so bhagava, saMvegamaNuttaraM ca sNptto| ApucchiUNa jaNae, nikkhaMto khAya-jasa-kittI / / phAUNa tavaccaraNaM, bahuNi vAsANi so dhutakile so / taM ThANaM saMpatto, jaM saMpattA na soyati / / ___ samuhapAloyassa nijjusI sambhasA 1. kayAI (a). 9. dogudagubva (sho,a)| 2. niggao (shaa,a)| 10. beva (ch)| 3. pAli tti (zA), pAla ti (a)| 11. jyaNadiDio (laa)| 4. niyaba (a)| 12. darabhaMtI Nijjata (lA), vajjhaM jINIjataM 5. dAvatari0 (shaaN)| pecchada to so jaNavaehi (ghaattiipaa)| 6. jumvaNamapphunno (shaaN)| 13. bhaNNati (laa)| 7. viNI ya (a)| 14. nIyANaM (laa)| ma. *NI (shaa)| 15. saMpatto (laa)|
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 437. 438 439. 440. 441. 442. 443. 444. 445. rahanemI nikkhevo, 'ukkao duviha' hoi davvammi | Agama- noAgamato, noAgamato ya so tiviho || jANa sarIrabhavie, taba ritte va 'so puNo tiviho / egabhaviya baDhAuya abhimuhao* nAmagote * ya / / rahane minAmagAMva, vedato' bhAvato ya" rahanemI | tatto samuTTiyamiNaM, rahanebhijjaM ti ajjhayaNaM / soriyapuramma nagare, AsI rAyA samuddavijao tti / tassAsi aggamahisI, siva tti devI aNojjaMgI // desi puttA cauro, arinemI taheva rahanemI / taio ya saccanemo, cautthao hoi dalanemI // jo so arinemI, bAvIsaimo ahesi so rahanemi saccamI, ee patteyabuddhA rahane missa bhagavato, 'gihatthaeN caura" havaMti vAsasayA / saMvacchara baumattho, paMcasae kevalI hoMti" // navavAsasae vAsAhie u sambAugassa nAyavvaM / eso 'ceva u"" kAlo, 'rAyamatIe vi nAyavo // rahane mijjassa niyuttI sammattA 1. dubo ( a ) | 2. cUrNa meM 437-39 taka kI gAthAoM ke lie 'rahanemI niSakheva ityAdi gAthAtrayaM gatArtha ' niSakhevo gotamammi cakkao duviho ya hoi davvammi / Agama- noAgamato, noAgamato ya so tiviho" // - mAtra itanA hI saMketa hai| 2. se bhave ( a, lA) | rahA / 4. abhimuddo ( a ) / 5. 0 goe ( a ) / 6. beyaM to ( ) / u / / 7. (la) 1 8. aNujjagI ( a, zAM), 440-44 taka kI gAthAoM kA saMkSipta bhAvArtha cUrNi meM hai niyuktipaMcaka kintu gAthA rUpa meM saMketa nahIM hai| TIkAkAra ne ina gAthAoM ke lie 'samprati nirmuktiranuzriyate' kA ullekha kiyA hai| 9. ahesi tti abhUt ( bhAMTI pa 497 ) / 10. tthitaM caura (lA), gihRtya cauro (a) 1 11. hoi (lA) 12. u caiva (zAM) / 13. 0 maIe u ( zo ) / 14. 445-47 taka kI gAthAoM ke lie cUrNi meM 'nikyo goamammI ityAdi gAthAtrayaM gatArtha' mAtra itanA ullekha hai /
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 173 satsarAdhyayana nirmukti 446. jANagasarIrabhavie, tavvatiritte ya so puNo' tiviho / egabhaviya-baddhAuya, abhimuhao nAmagotte y|| 447. gotamanAmAgoyaM', vedeto bhAvagoyamo hoti / emeva ya kesissa vi, nikSevo caukkao hoi| 448. gotamakesIo yA, saMvAdasamuTThiyaM tu jamheyaM / to kesigoyamijjaM, agjhayaNaM hoi nAyavyaM / / 449. sikkhAvae ya liMge ya, sattaNaM ca parAjae / pAsAvagattaNe ceba, taMtUddharaNabaMdhaNe ||daar|| 450, agaNINivyAvaNe5 ceva, tahA dussa niggahe / tahA pahapariSNA ya, mahAsotanivAraNe ||daa|| saMsArapAragamaNe, tamassa ya vighAyaNe / ThANovasaMpayA ceva, evaM 'bArasasU kamo daarN|| kesigoyamijjassa nijjuttI sammattA 451. . nikkhevo pacayaNammi, ca'zviho 'duviho ya hoi dabammi ! Agama-noAgamato, noAgamato ya so tiviho / / jANagasarIrabhavie, taThavatiritte kutitthiyaadiisuN"| bhAve duvAlasaMgaM, gaNipiDaga hoi nAyadhvaM / / mAtammi u" nikkhevo, caubvihIM 'duvihIM ya' hoi dvmmi| bhAgama-noAgamato, moAgamato ya so tiviho / jANagasarIrabhavie, tavatiritte" ya bhAyaNe davyaM / 'bhAvammi ya'" samitIo, mAtaM khalu pavayaNaM jattha / / 454. 1. bhave (a)| 2. yaha gAthA 'lA' prati meM nahIM hai| 3. cheda kI dRSTi se 'nAmAgoya' pATha milatA 5. aNammI (lA), pavayaNe ya (a)| 9. x(laa)| 10. kutisthimAIsu (shaaN)| 11. 4 (a)| 12. dunviho (laa)| rilaa| 14. bhAveNaM (a)| 4. *saNaM (b)| 5. chaMda kI dRSTi se aggI pATha honA caahie| 6. vi vidhAmaNe (a), ya vighADaNe (laa)| 7. mAramsukkamo (laa)|
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456. nitipaMcaka aTThasu vi' samitIsu ya, duvAlasaMga samoyarai jamhA / tamhA pavayaNamAyA, ajjhayaNaM hoi nAyavvaM / / pavayaNamAyAe nijjuttI sammatA' 457. 458. 459. 460. niklevo 'jaNNammi ya, caukkao duviho yA hoi davammi / Agama-noAgamato, noAgamato ya so tiviho / jANagasarIrabhavie, tavatiritte ya maahnnaadiisu| tava-karoDa 8i, bhAI jaNo muNayanvo / / jayaghosA aNagArA, vijayaghosassa jaNNakiccammi / tatto samuTThiyamiNaM, ajjhayaNaM jaNNaijjaM ti|| vANArasinagarIe, do vippA yAsi kaasvsgottaa| dhaNa-kaNaga-vipulakosA, chakkammarayA cubveyaa|| do vi ya jamalA bhAuga, saMpIyA annamannamaNurattA / jayaghosa-vijayaghosA, AgamakusalA sadArarayA / / aha annayA kadAI", jayaghoso pahAiuM gato gaMgaM / aha 'pecchati maMDukka'", sappeNa tahiM gasijjata // sapyovi ya kurareNaM, ukkhitto pADio ya bhUmIe / sovi ya kulalo sappaM, akkamiuM acchatI" tattha / / sappo vi 'kulalavasago, maMDukka "5 khAi ciMcayAyaMta" / sovi ya kulalo 'sappaM, khAyai" caMDehi gAsehiM / / 461. 462. 463. 464. 1. (puu)| 'tatropoddhAtaniryuktyanugamAntargata kiJcida2. 4(a)| bhidhismurAha' kA ullekha kiyA hai| 3. samiIo sammattAo (laa)| 10. kayAha (a)| 4. aNNammI (p)| 11. picchA maMDUkka (g)| 5. dugviho (a)| 12. galijjataM (a)| 6. X(laa)| 13. kulaleNaM (shaa)| 7. NAIsu (yaa)| 14. acchae (shaaN)| 8. kiccaM pi (a)| 15. 0lavasagamo maMDhakkaM (shaaN)| 9. 459-476 taka kI gAthAoM ke lie pUNi 16. ciciyAiyaM (go), ciciyAita (a)| meM 'adhyayananiyuktigAthA jayaghosA ityAdi' 17. khAzya sappaM (shaaN)| mAtra itanA hI ullekha hai| TIkAkAra ne
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 175 466. uttarALyayana niryAta taM annamannaghAya, jayaghoso pAsiUNa pddibuddho| gaMgAo uttariu, samaNANaM Agato vasadhi' // so samaNo pavaIo, niggayo svvgNthummukko| vosariUNa asAre, kesehiM sama prikileso|| 467. paMcamahanvayajutto, paMcidiyasaMvaDo gunnmiddho| ghaDaNajayaNappahANo, jAo samaNo samiyapAvo / / 468. aha egarAiyAe, paDimAe so muNI vihrmaanno| vasuhaM' dUijjatI', patto vANArasi nagAra / / 469. so ujjANanisano, mAsakkhamaNeNa kheditsriiro| bhikkhaTTa baMbhaNijje, uTTio japaNavArammi / / aha bhaNaI jayaghosa, kosa tuma Agato? iha bhNte!| na hu te dAhAmi ito', jAyAhi hu annato bhikkhaM / / 471. so evaM paDisiddho, jagNavADammi ya jAyageNa tahi / paramatyadiTThasAro, neva ya tuTTho na vi ya ruttttho|| aha bhaNaI aNagAro, jaM jAyaga! Auso nisAmehi / yaya-cariya-bhikkhacariyA, diTThA sAhUNa caraNammi / / 473. rajjANi u avahAyA, rAyarisI aNucarati bhikkhaae| samaNassa u muttassA", bhikkhA caraNaM ca karaNaM ca / / 474. saMjANaMto bhaNatI, jayaghosaM jAyago vijayadhoso / asthi u pabhUtamannaM, bhuMjau bhagavaM! pagAmAe / bhikkheNa na me kajja, majjha" karaNaM tu dhammacaraNeNaM / paDivajja dhammacaraNaM, mA saMsArammi hihihisi / / 470. 475. 1. vasahi (ashaaN)| 2. paripakese (shaaN)| 3. basahaM (a)| 4. jjata (a)| 5. jAyageNaM (b)| 6. imaM (a), io (shaaN)| 7. jAyAdhi (laa)| 8. nisAmeha (gaa)| 9. rAyasiri (zA), rAyarisiM (a)| 10. mukkassA (gA), akAro'lAkSaNikaH (mATIpa 532) / 11. mama (shaa)|
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka 476. so samaNo pavaio, dhamma soUNa tassa samaNassa / jayaghosa-vijayaghosA, siddhigayA khiinnsNsaaraa|| jaNNaijjassa nijuttI sammattA 477. nikkheyo sAmammi ya, camviho 'duviho ya' hoi davammi / Agama-noAgamato, noAgamato ya so tiviho / 478. jANagasarIrabhavie, tabbatiritte ya srkraadiisu| bhAvammi dasavihaM khalu, icchAmicchAdiyaM hoti / / 478 / 1. icchA micchA tahakkAro, AvassiyA ya nisohiyA / ApucchaNA ya paDipucchA, chaMdaNA ya nimaMtaNA' / / 478 / 2. upasaMpayA ya kAle, sAmAyArI bhave davihA u / eesi tu payANaM, patteyaparUvaNaM voccha / 479. AyAre nivakhevo, caukkao duviho ya hoi damyammi / Agama-noAgamato, noAgamato ya so tiviho / jANagasarIrabhavie, tabbatiritte ya namaNamAdIsu' / bhAvammi dasavidhAe, sAmAyArIya AyaraNA // icchAdisAmamesU. AyaraNaM vaNiyaM tu jamhettha / samhA sAmAyArI, abhayaNaM hoi nAyazvaM / / sAmAyArInijjuttI sammattA 480. 481. 1. duvihI (shaa)| likhte| isake atirikta 478/2 meM 'patteya 2. koSThakavartI donoM gAthAoM kA saMketa cuNi parUvaNaM ghocchaM' ke ullekha se bhI spaSTa hai ki meM nahIM milatA hai| pattikAra zAntyAcArya ye gAthAeM uttarAdhyayana sUtra se bAda meM (pa. 532) tathA nemicaMdra (pa. 310) ne inako jor3I gayI haiM kyoMki uttarAdhyayana meM dasoM niyuktikRd mAnA hai / ye donoM gAthAeM Ava- sAmAcAriyoM kA vistRta varNana hai| yahAM to zyakaniyukti 666,667 kI haiN| aisA saMbhava kevala nAmohalekha mAtra hai| lagatA hai ki prasaMgavaza lipikAroM yA AcAryoM 3. Ani 666, anudvA 239 / 1 / dvArA ye gAthAeM bAda meM jor3a dI gaI haiN| 4. Avani 667, anuvA 239 / 2 / isakA prabala pramANa hai ki 478 kI gAthA 5. 409-81 taka kI tIna gAthAyoM ke lie ke aMtima caraNa meM 'icchAmicchAdiyaM hoti' vRNi meM 'bAyAre nikkhevo ityAdigAthAtraya kA ullekha hai| mati niyuktikAra vasoM kA mAtra itanA ullekha hai| nAmollekha karate to yaha caraNa alaga se nahIM 6. gAI (shaa)|
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ T uttarAdhyayananirmukti 482. 483. 464. 485. 486. 487. 485. 489. 490. nikkheyo khalukammi' caviho 'duvihA~ ya' hoi davvammi / Agama- noAgamato, noAgamato ya so tiviho || jANa sarIrabhavi tabbatirita baillamAdIsu* / paDilomo savvatthesu, bhAvato hoi u khaluMko || avadAlI uttasao, jota jugabhaMja bhaje / uppadha - vippahagAmI, eya khalukA bhave goNA // jaM kira davvaM khujjaM kaSakaDagurupaM tahA duravaNAmaM / taM da khaluMke, vaka - kuDila - vedamAiddhaM // t 8 'suciraM pivaMkuDAI', hohiti aNujjaijjamANAI / karamaMdidA rugAI, 'gayaM kusAI ca beTA" / / baMgarAcasvabhASA, jalUpicchugAtha je hoMti / te kira hoMti" khaluMkA, tikkhammiu-caMDa -maviyA || je kira gurupaDiNIyA, sabalA asamAhikAragA pAvA | 'ahigaraNakAraNaM vA jiNavayaNe te phira khalaMkA" | pisuNA parovatApI, bhinnarahassA paraM paribhavaMti / " nivvaya - nissIla - saDhA 15 jigavaNe te kira khaluMkA / / caikaNaM paMDiteNa puriseNaM / ujjusabhAvammi" bhAveNaM // khajjisanittI sammattA tamhA khaluMkabhAvaM, kAyavvA hoi matI 1. khalukijjammi (cU) / 2. dubo (lA) | 3. mAI ( a, zAM) | 4. sa ( a ) | 5. uttamato (lA) | 6. ee (lA) / 7. duroNAmaM (lA) | ma sucirammi kaDAI (lA) | 9. gayaMkusA iva biTAI (zAM) / 10. jayaka vicchra0 (zAM) | 11. X (lA) | 12. 0paDaNIyA ( a, lA ) / 177 13. 0kAragA (zAM ) / 14. 488 90 taka kI gAthAoM ke lie cUNi meM 'je kira gurupaDiNIyA ityAdigAmAzrayaM' mAtra itanA hI ullekha hai / 15. nivviNijjA ya saDhA (zAM), NivvayA missIla0 (lA), pAThAntarato nirgatA vacanIyAd -- upadeza vAkyAtmakAd me se nirvacanIyA:, caH samuccaye bhinnakramAca tataH zaThAzca' mAyAvinaH paThate ca - NivvayA NissIla saDha' ti (zAMTIpa 549 ) / 16. ujjuyabhA0 (ma ) |
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 491. 492. 493. 494. niyuktiparaka niklevo mokkhammi ya, cauviho duviho ya hoi davammi / Agama-noAgamato, noAgamato ya so tiviho / / jANagasarIrabhadie, tavyatiritte ya niyalamAdIs' / aTThavikammamukko, nAyavvo bhAvato mokSo / / nikkhevo maggammi vi, caumviho duviho ya hoi' dammi / Agama-noAgamato, noAgamato ye so tiviho / / jANagasarIrabhavie, tavyatiritte ya jala-thalAdIsu / bhAvammi nANa-dasaNa-tava-caraNaguNA muNeyacA / / nikkhevo u gatIe, caukkao duviho ya hoi davammi / Agama-noAgamato, noAgamato ya so tiviho / / ANagasarIrabhavie, tavyatiritte ya poggalAdIsu / bhAve paMcaviho khalu, mokkhagatIe ahIgAro / / mokkho maggo ya gatI, vaNijjai jamha ettha ajjhayaNe / taM evaM ajjhayaNaM, nAyabvaM mokkhamaggagatI / / mokkhamamgagaIe nijuttI sammatA 495. 496. 497. 498. 499. AyANapadeNedaM, sammattaparakkama ti ajhayaNaM / goNNaM tu appamAyaM, ege puNa vIyarAgasyaM / / nikkhevo appamAe", caumbiho duvihoM ya hoi davammi / Agama-noAgamato, noAgamato ya so tithiho / / jANagasarIrabhavie, tanvatiritte amittamAdIs / bhAve 'aNNANa asaMvarAdIsa' hoti" naayvo|| 500. 1. chamAIsuM (gA, a)| 5, itya (gaaN)| 2. 4(a)| 6. rupaeNeyaM (shaaN)| 495-97 taka kI gAthAoM ke lie caNi meM 7. apamAe (shaaN)| "nikhavo u gatIe ityAdi gAthAtrayaM' mAtra 8. jANamabhaviyasarIre (shaaN)| dvatamA ullekha hai| 9. aNANamasaMva0 (laa)| 4. ahi. (laa)| 10. hoti (a)
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 179 uttarAdhyayana niyukti 501. niklevo ya' suyammI, caukkao duviho ya hoi davammi / Agama-noAgamato, noAgamato ya so tiviho / / 502. jANagasarIrabhavie, tavyatiritte ya se. u paMcavidhe / 'aMDaya-boMDaya-bAlaya', vAgaya taha kIDae ceva / / 503. bhAvasuyaM puNa duvihaM, sammasurya ceva hoi micchasuyaM / adhigAro' sammasue, ihamajjhayAmma nAyavyo / / 504. sammattamappamAdo, 'iha ajjhayaNammi' paNNito jeNa / tamhetaM ajjhayaNaM, nAyavvaM appamAdasuyaM / / sammattaparakkamassa nijjuttI sammattA nikkhevo u tavammI', caumviho duviho yA hoi vacammi / Agama-noAgamato, noAgamato ya so tiviho / / jANagasarIrabhavie, tanvatiritte ya paMca tavamAdI / bhAvammi hoi duviho, bajjho abhitaro ceva / / maggagatINaM doNha vi, puTTio caukkaniklevo / pagataM tu bhAvamagge, siddhigatIe u nAyava / / dubiha tavomaggagatI, vaNijjai jamha etya ajjhayaNe / tamhA eyajjhayaNaM, tavamaggagai ti nAyava / / tayamAgagaIe nijjuttI sammattA 508. 1. u (laa)| 2. pazciho (a)| 3. so (shaa)| 4. vAlaya-aMgya-boMDaya (ba), poMDaya0 (laa)| 5. minchAiyaM (laa)| 6. ahiyAro (vaa)| 7. kAyayo (laa)| 8. ihamajjha* (shaaN)| 1. sabammi (g)| 10.x(lA)1 11. 505-50 taka kI gAthAoM kI vyAkhyAna dekara cUNikAra ne mAtra itanA hI saMketa kriyA hai ki 'nikkheyo u tavammItyAdi mAthA catuSTayaM / 12. bhave (laa)| 13. .myo (sho,a)|
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 niyuktimA 509. nikkhevo caraNammI', caunviho duviho ya hoi davammi / Agama-noAgamato, noAgamato ya so tiviho / jANagasarIrabhavie, tanvatiritte gati-bhikkhamAdIsu / AcaraNe AcaraNaM, bhAve caraNaM tu nAyavvaM / / 511. nimakhevo u vihIe, camviho duviho ya hoi damvammi / Agama-noAgamato, noAgamato ya so tiviho / / jANagasarIrabhavie, tavvatirite ya iMdiyatyesu / bhAvavihI puNa duvihA, saMjamajogo tavo caiva // pagayaM tu bhAvacaraNe, bhAvavihIe ya hoi nAyavvaM / caiUNa acaraNavihi, caraNavihIe u jaiyavvaM / / caraNavihIe nijutI sammattA 51 3. 514. 516. nikkhevo upamAe, cauciho duviho yA hoi davammi / Agama-noAgamato, noAgamato ya so tiviho / / jANagasarIrabhavie, tavvatiritte ya majjamAdIsu / niddA-vikaha-kasAe, visaesu bhAvato pamado" // nAma ThavaNA davie, khettadvA uDa" uvaratI vasadhI | saMjama-paggaha johe, acala-gaNaNa-saMdhaNA-bhAve" / / bhAvappamAyapagarya", saMkhAjutte ya bhAvaThANammi / caiUNaM ti5 pamAyaM, jaiyavvaM appamAdammi / 1. paraNammi (zAM, cU); parami (lA) kI vyAkhyA va saMketa na dekara mAtra nivasevo 2. duThivaho (laa)| upamAte ityAdi gAthA aSTa' itanA ullekha 3. caNi meM 509-513 taka kI gAthAoM ke kiyA hai| lie pahalI gAthA kA saMketa dekara "ityAdi 10. chaMda kI daSTi se pamAdo ke sthAna para pamabo gAthA paMca" mAtra itanA hI nirdeza hai| pATha svIkRta kiyA hai| 4. gatiruSakha* (laa)| 11. x(laa)| 5. bhAvAcaraNaM (shaaN)| 12. vasahI (a,shaaN)| 6, x (laa)| 13. dazani 3 / 7. a (shaa)| 14, ppagao (a)| 8. 4(laa)| 15. tu (a), ca (gaaN)| 9. pUrNikAra ne 514 se 521 taka kI gAthAoM
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyamana niyukti 515. vAsasahassaM uggaM, tavamAikarassa AyaraMtassa / jo kira pamAyakAlo, Ahoratta' tu saMkaliyaM / / 519. bArasavAse ahie, tavaM caraMtassa baddhamANassa / jo kira pamAyakAlo, aMtamuhutta ta saMkaliyaM / / 520. jesi tu pamAeNaM, gacchai kAlo nirastho dhamme / te saMsAramaNaMta, hiMDaMti pamAdadoseNaM / / 521. tamhA khaluppamAyaM, caiUNaM paMDieNa puriseNa / dasaNa-nANa-caritte, kAyanvo appamAdo u / / pamAyaTThANassa nijjuttI sammattA 522. 523. 524. kammammi ya niklevo, caviho daviho ya hoi davammi / Agama-noAgamato, noAgamato ya so tiviho / jANagasarIrabhaviyaM, tavyatiritta ca taM bhave duvihaM / kAra mobA , kammamA ya aNudao bhaNito / / nokammadavvakamma, nAyavvaM leppakammamAdIyaM / bhAve udao bhaNito, kammaTTavihassa nAyanvo / / niklevo pagaDIe, causviho duviho ya hoi dabammi / Agama-noAgamato, noAgamato ya so tidhiho / / jANagabhaviyasarIrA, tavyatirittA 'ya sA puNo duvihA' / kamme nokamme yA, kammammi ya aNudao bhaNito / / nokamme davAI, 'mahaNappAuggamukkagAIca | bhAve udao bhaNito, mUlapagaDi uttarANaM ca / / 525. 526. 527. 1. aMtomuhurma (a)| haiN| AravI gAthA anveSaNIya hai| 2. saMtomUhuttaM (laa)| 5. lepa0 (lA), leba0 (a)| 3. pa (a)| 6. pa hoi duviho u (a)| 4. 522-28 taka kI gAthAoM kA cUNi meM 7. (laa)| gAthA rUpa meM saMketa nahIM hai kintu gAthAoM kI 8, gahaNapAuraga (zAM), gahaNaM pAogamukkagAyaM saMkSipta vyAkhyA milatI hai tathA 'kammammi (a)| nikkhe vo ityAdi gAthA aSTa' kA ullekha hai| 9. mUlappagaDI (lA), mUlappaDi (a)| kintu isa adhyayana kI mAtra sAta hI gAthAeM
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 niyuktipacaka __528. 'pagati-dviti'' aNubhAgo, padesakammaM ca suTTha nAUNaM / etesi saMvare khalu, 'khavaNe u sayAvi' jatitavvaM / / kammappayaDIe nijjuttI sammattA 529. lesANaM niklevo, caukkayo duviha hoi nAyavyo / Agama-noAgamato, noAgamato ya so tiviho" / / 530. jANagasarIrabhaviyA, tabbatirittA sa sA puNo tivihA / kamme nokamme yA, nokamme hoti dudihA u / / jIvANamajovANa ya, duvihA jIvANa hoi nAyabvA / bhavamabhavasiddhiyANaM, duvihANa vi hoi sattavihA / / ajIvakamma nodabbalesA, sA dasavihA tu nAyavvA / caMdANa ya sUrANa ya, gaha gaNa-navakhasa-tArANa" / / AbharaNacchAyaNA''dasagANa, maNi-kAgiNINa jA lesA / ajjIvadavalesA, nAyanvA dasavihA esA / / 534. jAdavakammalesA, sA niyamA chavihA u nAyavA / kiNhA nIlA kAU, teU pamhA ya sukkA ya / / 535. dubihA u0 bhAvalesA, visuddhalesA taheva avisuddhA / duvihA visuddhalesA, uvasamakha iyA kasAyANaM // 536. avisuddhabhAvalesA, sA duvihA niyamaso u nAyadhvA / pejjammi ya dosammi ya, ahigAro kammalesAe / 537. nokammadavalesA, paogasA vIsasA u nAyaTvA / bhAve udao bhaNito, chaha lesANa jIvesu / / 1. pagaiThiya (zAM), payatiTTiti (ca), pagii- gAthAoM (gA. 539,540) kA vahAM koI . Thii (a)| ullekha nahIM hai| 2. khamaNe vi rAyA tu (a)| 5. sarIrabhavie (lA.) 3. dazvammi (laa)| 6. masvAlAkSaNikatvAt (zAMTIpa649) / 4. 343 adhyayana kI 12 niyuktigAthAeM 7. tArAo (a)| (529-40) haiN| cUrNikAra ne 'lesANa 8, kammadava. (a.laa)| niklevo ityAdi daza' itanA ullekha 9. 4(a)| kiyA hai tathA kucha gAthAoM kA 10. ya (alA) / saMkSipta bhAvArtha bhI diyA hai| atima do 11. ya (laa)|
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana niyukti 153 53:. ana tireyo, cAmalo 'duviha hoi nAyabdo' / Agama-nobAgamato, noAgamato ya so tiviho / / jANagasarIrabhaviyaM, tavyatirittaM ca potthagAdIsU / ajjhappassANayaNaM, nAyabvaM bhAvamajhayaNaM / / 540. eyAsi le sANaM, nAUNa subhAsubhaM tu pariNAmaM / ghaiUNa appasatthaM, pasatthalesAsu jatitanvaM / / lesammayaNassa nijjuttI sammattA 541. 542. aNagAre nivakhevo, ghaDaviho 'duvihIM ya5 hoi davammi / Agama-noAgamato, noAgamato ya so tiviho' / / jANagasarIrabhavie tavatiritte ya nihagAdIsu / bhAve sammaddiTTI, agAravAsA viNimmukko // maggagaINaM doNha vi, puhito caukkaniSakhevo / ahigAroM bhAvamagge, siddhigaIe u nAyavo' / / aNagAramaggagaIe nijjuttI sammattA 543. nikkhevo 'jIvammi ya10, caunviho duviho ya hoi davammi / Agama-noAgamato, noAgamato ya so tiviho / 545. jANagasarIrabhaviyaM, tavyatirittaM dha" jIvadagvaM tu / bhAvammi dasaviho khalu, pariNAmo jIvadadhvassa || 546. niklevo 'u ajIve', cauniho 'daviho ya hoi datvammi' / Agama-noAgamato, noAgamato ya so tiviho / 1. duviho hoha davammi (laa)| caraNa milatA hai| 2. bhaviyasarIraM (paa)| 8. ya (laa)| 3. putthagAisu (a)| 9. aprati meM 543,544 ye donoM gAthAeM nahIM 4. eesi (laa)| 5. dumbiho (a)| 10. jIvammi (laa)| 6. 541.43 taka kI gAthAoM ke lie caNi meM 11. a (zA) / 'aNagAre niskhevo ityAdi gAthAtrayaM'-mAtra 12. aprati meM gAthA kA kevala uttarArdha hai| itanA hI saMketa hai| 13. ajIvammi (shaaN,a)| 7. viNimukko (laa)| aprati meM kevala eka 14. duviha hoi nAyavyo (shaaN)|
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 547. 548. 549. 550. 551. 552. 553. 554. jANagasarIrabhavie tatvatirite ajIvadavvammi' / bhAvammi dartAviho khalu, pariNAmI arjIvadanyasta' / / nikkheo vibhattA, caviho 'duviha hoi'' davyammi / Agama- noAgamato, noAgamato ya so tiviho" / / jANagasarIrabhaviyA tavyatirittAya sA bhave duvidhA | jovANamajIvANa ya', jIvavibhatto tahi duvihA || siddhANasaddhANa ya, ajjIvANaM" tu hoi 'duvihA u" | rUvINa marUvINa ya, vibhAsiyatvA jahAsutte // bhAvammi vibhatI khalu, nAyagvA chavihambhi bhAvammi / mahigAro etthaM puNa datvavibhattIe~ ajjhayaNe // jIvAjIva vibhattoe nijjuptI sammalA je kira bhavasiddhIyA, parittasaMsAriyA ya bhaviyA ya / te phira paddhati dhIrA, chattIsaM uttarajbhayaNA // je 'hoMti abhavasiddhA", gaMthiyasattA" anaMtasaMsArA / te saMkiliTukammAra 'abhaviya te uttarajjhAe" / / tamhA jiNapaNNatte, amjhAe~ jahAjogaM aNaMtagamapajjavehi saMjutte | 'guruppasAyA ahijjaMti" / / uttarAyaNassa nijjutI sammattA 1. ajIvadavaM tu ( zat ) / 2. 0davvammi ( a ) / 3. duviho ya hoi ( a ) / 4. 546-54 taka kI gAthAoM ke lie cUrNi meM 'ninakhevo vibhattI ityAdi gAthA sapta' kA ullekha kiyA hai| ina sAta gAthAoM ke antargata aMtima gAthA 'tamhA jiNapaNNatte bhI A jAtI hai kintu cUrNikAra ne ise una gAthA bhI mAnA hai / 5. se (shaaN)| 6. va ( a ) / nirmuktipaMcaka 7. ajIvANaM (lA) 1 8. davAo (lA) / 9. uttarajhAe (lA), 0jyaNe (zAM) / 10. hRti abhavasikhIyA (yAM), 0siddhI (laa)| 11. gaThiya0 (lA) / 12. saMkilaTTha 0 ( lA ) | 13. abhaviyA utta0 (lA), bhabvA vi te anaMte (zAMTIpA pa 713) / 14. jahajoggaM (cU) / 15. sAyA ahijjjiA (zAM), pasAyA ahijjejjA ( a ) |
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana niyukti hindI anuvAda
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahalA adhyayana vinayazruta 1. uttara zabda ke 15 nikSepa hai1. nAma uttara 6. sApakSetra uttara 11. pradhAna uttara 2. sthApanA uttara 7. prajJApaka uttara 12. jJAna uttara 3. dravya usara 8. prati uttara 13. krama uttara 4. kSetra uttara 9. kAla uttara 14. gaNanA uttara 5. dizA uttara 10, saMcaya uttara 15. bhAva uttara / 2. pratyeka jaghanya vastu 'sottara'-uttara sahita hotI hai aura utkRSTa vastu 'anuttara'uttara rahita hotI hai / zeSa madhyama vastu 'sottara-anuttara' donoM hotI haiM / 3. prastuta' prasaMga meM krama-uttara kA prasaMga hai / ye uttara-adhyayana (uttarAdhyayana) AcArAMga sutra ke uttarakAla-pazcAt par3he jAte the isalie ye adhyayana 'uttara' zabda se vAcya hue haiM / 4. ye adhyayana dRSTivAda Adi aMgoM se utpanna haiM, jinabhASita haiM, pratyekabuddha muniyoM tathA paraspara saMvAdoM se samutthita haiM / inameM bandhana aura bandhana-mukti kA viveka hai| ye sAre chattIsa uttarAdhyayana haiN| 5. adhyayana zabda ke pAra nikSepa hai-nAma adhyayana, sthApanA adhyayana, dravya adhyayana tathA bhAva adhyayana / isI prakAra akSINa, Aya aura kSapaNA ke bhI ye cAra-cAra nikSepa hote haiN| 6. adhyAtma kA Anayana arthAt AtmA kA adhyayana / upacita karmoM kA apacaya tathA nae karmoM kA anupacaya-yaha adhyayana kA prayojana hai / 7. jisase jIva Adi padArthoM kA jJAna hotA hai, jJAna Adi kI adhika prApti hotI hai, mukti kI zIghra sAdhanA kI jAtI hai, vaha adhyayana hai| 8. vaise eka dIpaka se sau dIpaka jalAe jAte hai aura vaha dIpaka bhI jalatA rahatA hai, vaise hI AcArya dIpaka ke samAna hote haiM jo svayaM ko aura dUsaroM ko prakAzita karate haiM / 9. bhAva adhyayana prazasta aura dravya adhyayana aprazasta hotA hai| jirAse jhAna Adi kI prApti hotI hai, vaha prazasta aura jisase krodha Adi ko jAgRti ho, vaha aprazasta hai / Aya, Agama, lAbha-ye ekArthaka haiN| 10, vastra kI paryastikA, utpiTTanA aura utpIr3anA-ye dravya kSapaNA haiN| ye tInoM hI kramazaH apathya, apadhyalara tayA apathyatama haiN| 11. zubha yogoM ke dvArA jo baMdhe hue cirantana ATha kamarajoM ko vinaSTa karatA hai, yaha paramparA se bhAvakSapaNa hai| isa bhAva adhyayana ko Age se Age jAnanA caahie|
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka 12. zrutaskaMdha zabda ke cAra nikSepa hai-nAma, sthApanA, dravya aura bhaav| aba maiM adhyayanoM ke nAma tathA unakA adhikAra btaauuNgaa| 13-17. uttarAdhyayana ke chattIsa adhyayana haiN| unake nAma kramazaH ye haiM (1) vinayazruta (13) citrasaMbhUta (25) mazIya (2) parISaha (14) iSukArIya (26) sAmAcArI (3) caturaMgIya (15) sabhikSu (27) khalukIya (4) asaMskRta (16) samAdhi-sthAna (28) mokSagati akAmamaraNa (17) pApazramaNIya (29) apramAda (6) nirgranthIya (18) saMyatIya (30) tapa (7) aura (19) mRgacArikA (31) dharaNa (8) kApilIya (20) nirgranthatA (32) pramAdasthAna (9) namiprAjyA (21) samudrapAlIma (33) karmaprakRti (10) drumapatraka (22) rathamemika (34) leNyA (11) bahuzruta pUjya (23) kezigautamIya (35) anagAramArga (12) harikezIya (24) samiti (36) jIvAjIvavibhakti / 15-26, chattIsa adhyayanoM ke adhikAra-viSaya isa prakAra hai(1) vinaya (13) nidAna (25) brahmacarya ke guNa (2) parISaha (14) anidAna (26) sAmAcArI ) durlabha aMga (15) bhikSuguNa (27) azaThatA ) pramAda-apramAda (16) brahmacarya gupsi (28) mokSagati (5) maraNa-vibhakti (17) pApa-varjana (29) Avazyaka apramAda (1) vidyA-caraNa (10) bhoga Rddhi kA parityAga (30) tapa (7) rasagRddhi kA parityAga (19) aparikarma (31) cAritra () alAbha (20) anAthatA (32) pramAdaspAna (9) niSkapatA (21) viviktacaryA (33) karma (10) anuzAsana kI upamA (22) sthiracaraNa (34) lezyA (11) pUjA (23) dharma (35) bhikSuguNa (12) tapaHRddhi (24) samitiyAM (36) jIva-ajIva 27. uttarAdhyayanoM ke samudayArtha kA saMkSopa meM yaha varNana hai| yahAM maiM Age eka-eka adhyayana kA pratipAdana kruuNgaa| 28. unameM pahalA adhyayana hai--vinyshrut| usakA upakrama Adi dvAroM se prarUpaNa karanA pAhie / prastuta adhyayana meM vinaya kA adhikAra hai, prasaMga hai| 281. (nikSepa tIna prakAra kA hai--oghaniSpanna, nAmaniSpanna aura sUtrAlApakaniSpanna) odhaniSpanna kA artha hai--sAmAnya zrata / usake cAra prakAra haiM-adhyayana, akSINa, Aya aura ksspnnaa|
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana niyukti 181 2812. zruta (anuyogadvAra sUtra) ke anusAra adhyayana ke nAma, sthApanA Adi cAra bhedoM kA varNana karake adhyayana, akSINa, Aya aura kSapaNA-ina cAroM se vinayazruta ko sambandha-yojanA karanI caahie| 25 // 3. jisase AtmA meM zubha kI atyadhika prApti hotI hai, adhyAtma kA Anayana tathA saMbodha, saMyama aura mokSa kA atyadhika lAbha hotA hai, vaha adhyayana hai| 2814, avyavacchitti maya arthAt dravyAstikanaya ke anusAra dIyamAna adhyAtma aloka kI bhAMti akSINa hai / isase jJAna Adi kI prApti hotI hai tathA pApa-karmoM kA kSaya hotA hai| 29. vinaya kA pahale varNana kiyA jA cukA hai / zruta zabda ke cAra nikSepa haiN| dravyazruta hai-zruta kA grahaNa aura zrRta kA nilavana karanA aura bhAvazruta hai-zruta meM upayukta tanmaya / 30. saMyoga zabda ke chaha mizraNa haiM - nAma, sthApanA, inya kSetra kAla aura bhAva ! dravya saMyoga do prakAra kA hotA hai-saMyuktakasaMyoga tathA itaretarasaMyoga / / 31. saMyuktakasaMyoga sacista, acitta tathA mina havyoM kA hotA hai| sacitta dravya jaisedama Adi / acitta dravya jaise-aNu Adi / mitha dravya jaise svarNa Adi tathA karmasaMtati upalakSita jIva / 32. sacittasaMyuktadravyasaMyoga-druma Adi mUla, kaMda, skandha, tvaka, zAkhA, pravAla, patra, puSpa, phala tathA bIja' se saMyukta hotA hai / 33. eka rasa, eka varNa, eka gaMdha tathA do sparza-yaha paramANu kA lakSaNa hai / ve dvipradezI Adi skandhoM meM saMyukta hote haiM / yaha acittasaMyuktakasaMyoga hai| 34. mizrasaMyuktadravyasaMmoga-jaise svarNa Adi dhAtueM svabhAva se hI saMyoga-saMyukta hotI haiN| isI prakAra jIva karma-saMtati se anAdi saMyuktaka hai| 35. itaretarasaMyoga kA artha hai-paraspara saMyoga / paramANuoM aura pradezoM kA itaretarasaMyoga hotA hai / yaha do prakAra kA hai--abhipreta tathA anabhipreta / abhilApa hai-bAdhaka zabda kA sambandha / 36. paramANoM meM do prakAra kA itaretarasaMyoga hotA hai-saMsthAna se sambandhita tathA skandha se sambandhita / saMsthAna viSayaka saMyoga ke pAMca prakAra hai tathA skandha viSayaka saMyoga do prakAra kA hai| 37. do yA adhika paramANu pudgala ekatrita hokara skandha banate haiN| unakA saMsthAna anitthaMstha hotA hai| 38. parimaNDala, vRtta, vyana, caturana aura Ayata-ina pAMcoM saMsthAnoM meM prathama parimaMDala ko chor3akara cAroM sasthAna dhana aura pratara ke dvArA do-do bhAgoM meM baMTate haiM-ojaHpradezaghanavRtta aura yugmapradeza dhanavRtta / ojaHpradeza prataravRtta aura yugmapradeza prataravRtta / isI prakAra tyasa Adi ke bhI do-do bheda hote haiN|
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka 39-41. parimaMDala Adi saMsthAna pacAya aura kaTa ke do-do prakAra ke hai| utkRSTataH asaMkhya pradezAvagAr3ha bAle hI hote haiN| jaghanyata: vRttasaMsthAna kA ojaHpravezapasaravRtta pAMca pradezAvagADha kA hotA hai / yugmapradeza prataravRtta 12 pradezAvagAha kA hotA hai| ojaHpradezapanavRtta 7 pradezAvagAha kA hotA hai / yugmapradeza panavRtta 32 pradezAvagAr3ha kA hotA hai| isI taraha vyasa saMsthAna ke kramaza 3, 6, 35 aura 4 pradezAvagADha haiN| catasra saMsthAna ke kramazaH 9,4,27 aura 8 pradezAvamAha hai| AyataojaHpradeza zreNyAyata saMsthAna ke 3,2, 15 aura 6 pradezAvagAha hai| Ayapta saMsthAna ke oja:pradeza ghanAyata ke kramazaH 45.12 aura 6 pradeNAvagAda haiN| parimaMDala saMsthAna ke 20 aura 40 pradezoM kA avagA hai|' 41. snigdha paramANuoM kA snigdha ke sAtha tathA rUkSa paramANuoM kA rUkSa paramANuoM ke sAtha arthAt sadRza paramANuoM kA ekIbhAva taba hotA hai, jaba ve do guNa adhika athavA isase adhika guNa vAle hoN| snigdha paramANuoM kA rukSa paramANuoM ke sAtha athavA rUkSa paramANuoM kA snigdha paramANuoM ke sAtha arthAt visadRza paramANuoM kA ekIbhAva taba hotA hai, jaba ve ajaghanya guNa vAle hote hai, phira cAhe ve viSama hoM yA sama / 42. dharmAstikAya Adi pAMcoM ke pradezoM kA jo saMyoga hai, vaha itaretarasaMyoga hai| dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya-ina tInoM kA saMyoga anAdi hai aura zeSa do-jIva aura pudgala kA saMyoga Adi hotA hai| 43. zanda, rasa, rUpa, gaMdha, sparza Adi pAMca viSayoM ke sAtha abhipreta aura anabhipreta saMyoga hotA hai / abhipreta anukUla hai aura anabhipreta pratiloma hai / 44. samasta auSadha dravyoM kI saMyuti, gandha-dravyoM kI saMyuti, bhojana vidhi arthAt bhojana ke vibhinna bheda, rAga-vidhi, gIta-vAditra vidhi- ye sAre anuloma-abhipreta saMyoga haiN| 45, abhilApa saMyoga tIna prakAra kA hai-1. zabda kA artha ke sAtha / (dvika saMyoga) 2. artha kA artha ke sAtha / 3. akSara kA akSara ke saath| zabda kA artha ke sAtha jo saMyoga hotA hai, vaha avya, kSetra, kAla aura bhAva ke bheda se cAra prakAra kA hai| dravya saMyoga-ghaTa zabda kA ghaTa padArtha ke sAtha vAcyavAcaka saMbaMdha / kSetra saMyoga-zabda kA AkAza ke sAtha acagAha saMbaMdha / kAla saMyogasamaya Adi zabda kA artanA lakSaNa vAle kAla ke sAtha saMbaMdha / bhAvasaMyoga-audayika Adi bhAva kA tatsama avasthA ke sAtha sambandha / 46. sambandhanasaMyoga tIna prakAra kA hotA hai sacitta, acitta aura mishr| sacittasambandhanasaMyoga ke tIna prakAra haiM-dvipada-putrI Adi, catuSpada-gomAna Adi, apadasaMyoga-panasabAna Adi / acittasambandhanasaMyoga-hiraNya Adi kA sNyog| mizrasambandhanasaMyoga-ratha meM yojita turaga Adi / isake aura bhI aneka prakAra haiN| 47. kSetra, kAla aura bhAva - ina tInoM ke do-do prakAra ke sambandhanasaMyoga hote haiMAveza (vizeSa) aura anAdeza (saamaany)| 1. vistAra ke lie dekheM zrI bhikSu Agama viSaya koza' pR. 664,665
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana niyukti 191 48. sadRza zAna-dhAritragata Adeza (vizeSa) ke aneka prakAra batAe jA cuke haiN| svAmitva tathA pratyaya (zAna kA kAraNa) ke viSaya meM kucha Age batAyA jaaegaa| 49. bhAva viSayaka anAdeza ke chaha prakAra hai-auyika, aupazamika, kSAyika, kSAyopamika, pAriNAmika tathA sAnnipAtika / 50, bhAva viSayaka Adeza ke do prakAra hai-arpita vyavahAra' aura anapita vyvhaar'| pratyeka ke tIna-tIna prakAra hai-sva, para aura tadubhaya / 51. AtmasaMyoga (svasaMyoga) cAra prakAra kA hotA hai-aupazabhika, kSAyika, kSAyopazamika tathA paarinnaamik| 52. jo sAnnipAtika bhAva audasiphabhAva se rahita hotA hai, vaha gyAraha saMyogAtmaka hotA hai, yahI AsmApitasaMyoga hai| 53. leNyA, kaSAya, vedanA, veda, azAna, mithyAtva, mizra Adi jitane bhI audayika pariNAma haiM, ve sAre bAhyApitasaMyoga haiN| 54. jo sAnnipAtika bhAva audayikabhAva se mizrita hotA hai, vaha pandraha saMyogAtmaka hotA hai| vaha sArA ubhayApitasaMyoga hai| 55. isake pratipAdana kA dUsarA Adeza-prakAra bhI hai| usake anusAra saMyoga tIna prakAra kA hai-AtmasaMyoga, bAhyasaMyoga aura tadubhayasaMyoga / isakA maiM saMkSepa meM kathana kara rahA huuN| 56. AtmasaMyoga chaha prakAra kA hai-auyika, aupazamika, nAyika, kSAyopazAmika, pAriNAmika tathA sAnnipAtika / 57. bAhyasaMyoga tIna prakAra kA hai nAmasaMyoga, kSetrasaMyoga tayA kAlasaMyoga / AtmasaMyoga aura bAhyasaMyoga ke mizraNa se tabhayasaMyoga hotA hai / 58. prakArAntara se AcArya-ziSya, pitA-putra, jananI-putrI, bhAryA-pati, zIta-uSNa, tamaudyota, chAyA-Atapa Adi kA pArasparika saMbaMdha bAhya saMbaMdhanasaMyoga hai| 59. AcArya ke sadRza AcArya hI ho sakatA hai, anAcArya nhiiN| prAcArya ke sabhI sAmAnya guNoM se jo sadRza hai, vaha ziSya hotA hai / athavA jo ziSya ke sabhI guNoM se ancita hotA hai, vaha ziSya hotA hai| 60. jJAna kA jJeya ke sAtha, cAritra kA caryamANa ke sAtha, svAmI kA sevaka ke sAtha, pitA kA putra ke sAtha - ye lokika saMbaMdha haiM / lokottara sambandha jaise-mere kula meM amuka sAdhu hai aura maiM isake kula meM hUM ityaadi| ye sAre ubhayasambaMdhanasaMyoga haiN| 1. arpita arthAt vivakSita, jaise kSAyika Adi bhAva kI jJAtA meM vivakSA karanA / 2. anarpita arthAt avivakSita, jaise kSAyika bhAva __ meM saba bhAva hote hue bhI anapita haiN|
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 niyuktipaMcaka 61.pratyayajJAna kA kAraNa bahuvidha hotA hai| vaha chadmaspa ke hotA hai| kevalI kA jJAna nivRtti pratyaya-nirAlamba hotA hai / (kevalI ke jJAna kI utpatti hI usake jJAna kA kAraNa hai, ghaTa paTa Adi bAhma sAmagrI nahIM) chamastha ke jJAna meM ubhayasambandhanasaMyoga hotA hai| vartamAna janma meM deha jIva se sambaddha hai aura anya janma meM jIva dvArA tyakta hai| isI prakAra mAtA, pitA, putra Adi meM bhI ubhayasambandhasaMyoga hote haiN| 62. kaSAyabahulajIva ke saMbaMdhanasaMyoga hotA hai / jo jIva samartha hai athavA asamartha-donoM meM yaha saMyoga hotA hai kmoMki donoM meM 'yaha merA hai' yaha mamakAra samAna hotA hai / 63. saMsAra se anuttaraNa aura usameM avasthAna kA kAraNa hai-saMbaMdhanasaMyoga / mAtA, pitA, beTA Adi ke saMbaMdhanasaMyoga kA chedana kara anagAra mukta ho jAte haiN| 64. saMbaMdhanasaMyoga kSetra Adi ke bheda se tathA Adeza-anAdeza Adi vibhASA-bhedoM se pratipAdita kiyA gayA hai| prastuta pahalI gAthA meM kSetra Adi saMbaMdhanasaMyoga hI sUcita hai| usakI hI yahA~ vivecanA karanI cAhie / 65. gaDI-amArga meM kUdate hue calane vAlA, galI-binA zrama glagna hone vAlA, marAlIlAta mArane vAlA, ratha meM jItane para bAra-bAra jamIna para baiThane vAlA-ye avinIta azva aura baila ke ekArthaka hai / AkIrNaka, vinIta aura bhadra-ye binIta azya aura baila ke ekArthaka zabda haiM / dUsarA adhyayana : parISaha pravibhakti 66,67. parISaha ke cAra nikSepa hai-nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / dravya parISaha ke do prakAra haiM-AgamataH aura no-pAgatamataH / no-AgamataH ke tIna prakAra hai-zarIra, bhavyazarIra tathA tadvyatirikta / tadvyatirikta ke do prakAra haiM-karma tathA nokarma / karma ke rUpa meM hai-parIvaha bedanIya karma ke udaya kA abhAva / 68. nokarma ke tIna prakAra hai-sacitta, acitta aura mizra | bhAva parIvaha hai-karma kA udaya | usake ye dvAra-vyAkhyeya saMdarbha hai| 69. parISaha kahAM se ubUta haiM ? kisa saMyatI ke hote haiM ? kisa dravya se paidA hote haiM ? kisa puruSa yA karma-prakRti meM ye saMbhava hai ? inakA adhyAsa-sahana kaise hotA hai ? kauna se naya se kauna sA parISaha varNita hai? eka sAtha eka vyakti meM kitane parISaha hote haiM? parISahoM kA astitvakAla kitanA hai? kisa kSetra meM kitane parISaha hote haiM? uddeza kA artha hai-guru kA sAmAnya upadeza / pucchA kA artha hai--ziSya kI jijJAsA / nirdeza kA artha hai-guru dvArA ziSya kI jijJAsA kA samAdhAna / sUtrasparza kA artha hai-sUtra meM sUcita artha-vacana-ye sAre vyAkhyA-dvAra haiM / 70. karmapravAdapUrva ke satarahaveM prAbhUta meM gaNadharoM dvArA prathita zruta ko naya aura udAharaNa sahita yahAM prastuta jAna lenA cAhie / yaha parISaha adhyayana vahIM se samuddhRta hai /
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana niyukti 71. parISada avirata, viratAvirata tathA birata-tInoM ke hote haiM / yaha tathya naigama, saMgraha, vyavahAra aura RjusUtra-ye pAroM naya svIkAra karate haiN| tIna gamdanayoM-zabda, samabhiruna tathA evaMbhUta ke anusAra parISaha kevala virata-saMmata ke hI hote haiN| 72. naigama naya ke anusAra parISahoM kI udIraNA ke bATha vikalpa hai-jIka dvArA, jIvoM dvArA, abIca dvArA, ajIvoM dvArA, jIva-bajIva dvArA, jIba-ajIvoM dvArA, jIvoM-ajIba dvArA tathA jIvoMmajIvoM dvArA / saMgraha nama ke anusAra jIva athavA ajIba dravya ke dvArA, vyavahAra naya ke anusAra kevala nobIva-arthAta ajIva Travya ke dvArA tathA zeSa nayoM ke anusAra kevala jIva dravya ke dvArA parISahoM kI udIraNA hotI hai / 73. parISahoM kA mAra viSaya meM se do pada gAre ' salastAra aura puruSa samavatAra / inakA nAnAtva meM kramazaH btaauuNgaa| 74. jJAnAvaraNIya, vedanIya, mohanIya bhora antarAya ina cAra karmoM kI nAnA prakRtiyoM meM bAvIsa parISahoM kA samavatAra hotA hai| 75. prajJA aura ajJAna-ye do parISaha jJAnAbaraNIya karma ke udaya se hote haiN| eka alAbha parISaha aMtarAya karma ke uvaya se hotA hai| 76. barati, acela, strI, naSedhikI, yAcanA, Akroza aura saskAra-puraskAra meM sAta parISaha cAritra mohanIya karma ke udaya se hote haiN| 77. (cAritra mohanIya karma kI aneka prakRtiyAM haiN|) unameM arati mohanIya ke udaya se ati, jugupsA mohanIpa se acela, puruSaveda se strI, bhaya se naSedhikI, mAna se yAcanA, krodha se Akroza tapA lobha se satkAra-puraskAra parIvaha utpanna hotA hai| ____78. darzana mohanIya ke udaya se darzana parISaha kA udaya hotA hai / zeSa gyAraha parISaha vedanIya karma ke udaya se hote haiN| 79. kSudhA, pipAsA, zIta, uSNa, daMzamazaka; caryA, zayyA, vadha, roga, tRNasparza aura jalla--- ye gyAraha parISaha vedanIya karma ke udaya se hote haiN| 80. bAdara samparAma guNasthAna (navameM) taka bAvIsa parISaha, sUkSmasaMparAya guNasthAna (dasaveM guNasthAna) meM caudaha parISaha, chaprastha bItarAga guNasthAna (gyArahaveM) meM caudaha parISaha tathA kebalI meM gyAraha parISaha hote haiN| 81. tIna nayoM mAda nagama, saMgraha aura vyavahAra ke anusAra eSaNIya aura aneSaNIya bhojana Adi kA agrahaNa aura aparibhoga adhyAsanA hai| tIna zabda nayoM arthAt zabda, samabhirUr3ha tathA evaMbhUta aura RjusUtranaya ke anusAra muni dvArA prAsuka anna Adi kA grahaNa tathA paribhoga bhI adhyAsanA hai| 1.jJAnAvaraNIya Adi kamoM kI prakRtiyAM / 23. cAritramohanIya karma-pratibaddha sAta parISaha tathA darzanamohanIya karma pratibaddha eka parISaha- ye ATha parISaha vahAM nahIM hote| 4. vedanIya karma-prativaddha kSata, pipAsA Adi gyAraha parISaha hote hai|
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 nirmuktipaMcaka 82. naigama naya ke anusAra parISahotpAdaka dravya hI parISaha hai| saMgraha aura vyavahAra bhaya ke anusAra vedanA parISaha hai / RjusUtra naya jIva ko parISaha mAnatA hai kyoMki vedanA jIva ke hI hotI hai / zandanaya -zabda, samabhirUna tathA evaM bhUsa naya AtmA ko parISaha mAnate haiN| 3. eka prANI meM eka sAya utkRSTarUpa meM bIsa parISaha tathA jaghanyata: eka parISaha ho sakatA hai| zIta aura uSNa tathA carmA aura niSadyA-ina donoM yugaloM meM se eka sAtha eka-eka parISaha hI hotA hai| 64. naigama, saMgraha aura vyavahAranaya ke matAnusAra parISahoM kA kAlamAna hai-varSoM kA, RjusUtra ke anusAra antarmuhUtaM kA aura tIna zabdanayoM ke anusAra eka samaya kA hai| 65, sanatkumAra cakravarsI ne khAja, bhojana kI aruci, akSivedanA, kukSivedanA, bAsI, pravAsa aura jvara-ina parISahoM ko sAta sau varSoM taka sahana kiyaa|' 86. negama, saMgraha, vyavahAra aura RjusUtra naya kI apekSA se parISaha loka, saMstAraka Adi sthAnoM meM hote haiM / zabda, samabhida tathA evaMbhUta-ina tIna zabda nayoM kI apekSA se parISaha AtmA 7. guru kA (vivakSita viSaya kA sAmAnya rUpa se nispaka) vacana uheza kahalAtA hai| guruvacana ke prati ziSya kI viziSTa jijJAsA pRcchA kahalAtI hai| ziSya ke praznako uttarita karane vAlA guru kA nirvacana nirdeza kahalAtA hai| nirdeza ke antargata bAbIsa parISahoM kA ullekha hai| aba sUtrasparza arthAt sUthAlApaka kA prasaMga hai| 88,81 bAvIsa parISahoM ke ye udAharaNa (kathAnaka) hai-kumAraka, nadI, layana, milA, paMca mahallaka, tApasa, pratimA, ziSya, agni, nirveda, mudgara, vana, rAma, pura, bhikSA, saMstAraka, mantadhAraNa, aMga, vidyA, zruta, bhIma, ziSya kA Agamana / 9.. ujjayinI meM hastimitra nAma kA gAthApati rahatA thaa| usakA putra yA hastibhUti / donoM pravajita hue / eka bAra ve donoM ujjayinI se bhogapura jA rahe the / vRddha muni bhaTacI meM kSudhA parISA se draHkhI haa| usakA prAyopagamana saMthAre meM devaloka gamana / ' 91. ujjayinI meM dhanamitra vaNik thaa| usake putra kA nAma thA dhanazarma / donoM prajita hue / elakAmapapa ke rAste meM bAla muni ne pyAsa se Arta hone para bhI sacitta jasa nahIM piiyaa| tRSA parISaha sahana karate hue vaha divaMgata ho gyaa|' 92. rAjagRha meM cAra mitra AcArya bhadrabAha ke ziSya bne| ve sabhI ekalavihAra pratimA svIkAra kara viharaNa karane lage / rAjagRha meM punarAgamana / unakA bhAragiri parvata kI guphA meM sthita bhadrabAha ke varmanArtha jaanaa| hemaMta Rtu meM zIta parISaha ko sahanakara cAroM rAste meM samAdhisya ho ge| 1. dekheM pari0 6, kathA saM0. 2. vahI, kathA saM02 3. vahI, kathA saM03 4. vahI, kaSA saM04
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana niIkti 13. tagarA nagarI / anamitra AcArya / unake pAsa dasa baNika apanI bhAryA bhadrA evaM putra annaka ke sAtha pravajita humaa| patta kA svargagamana / muni ahaMnnaka eka vaNik mahilA meM Asakta hokara utpravajita / sAdhvI mAtA dvArA pratibodha / mahannaka dvArA tapta zilApaTTa para uSNa parISaha sahana karate hue prAyopagamana saMyAre meM svrggmn|' 94. caMpAnagarI meM sumanobhA yuvarAja ne dharmaghoSa muni kA ziSyatva svIkAra kiyaa| eka bAra vaha ekAkI vihAra svIkAra kara aTavI meM sthita ho gyaa| rAta meM maccharoM kA upadrava / maccharoM dvArA rakta pI DAlane ke kAraNa samAdhimRtyu kI prApti / / 95,96. bItamaya nagarI meM devadattA pAsI ne gaMdhAra zrAvaka kI paricaryA kara sau guTikAeM prApta kii|' mahArAjA pradyota use ujjayinI le ge| dAsI kA maraNa dekhakara rAnI prabhAvatI dIkSita ho payI aura kAlAntara meM kAladharma ko prApta ho gyii| deva prabhAvatI dvArA tIna varSA, puSkara tIrtha kI sthApanA, dazapura nagara kI utpatti tathA rAjA pradyota kI baMdhana-mukti / 97,98. Arya vacasvAmI ke pitA kA nAma somadeva, mAtA kA nAma rudrasomA, bhAI kA nAma phagurakSita tathA AcArya kA nAma tosaliputra thaa| siMhagiri, bhadragupta aura Arya vaca ke pAsa pUrva tathA dasaveM pUrva kA kucha aMza pahAra, bAyaMrabhitazapa nagara meM pArA bhAI aura pitA ko prajita kiyaa| 19. acalapura nagara ke jitazatru rAjA kA yuvarAja rAdhAcArya ke pAsa prabajita huA / prAcArya ke sadyaHaMtevAsI Arya rAdhakSamaNa ujjayinI meM viharaNa kara rahe the| pUchA-kyA kSetra nirupadrava hai ? kahA-purohita aura rAjaputra bAdhA upasthita karate haiN| 100. kauzAmbI nagarI meM tApasa nAma kA zreSThI marakara apane hI ghara meM sUkara kI yoni meM utpanna huA / putroM ne mAra DAlA / puna: usI ghara meM uraga / use bhI mAra DAlA / punaH usI ghara meM putra kA putra / 1.1.106. RSabhapura, rAjagRha tathA pATaliputra nagara kI utpatti / nanda, zakaDAla, sthUlabhadra, zrIyaka tathA vararuci / tIna anagAroM ne cAra mahInoM taka vasatimAtra nimittaka abhigraha kiyaa| eka anagAra gaNikA ke ghara meM, dUsarA anagAra vyAghra kI guphA meM, tIsarA anagAra sAMpa kI siMbI para / ina tInoM meM duSkarakAraka kauna ? vyAghra aura sarpa to zarIra ko pIDA pahuMcAne vAle hI haiN| ve jJAna, darzana, pAritra ko naSTa nahIM kara pAte / gaNikA gRhavAsI bhagavAn sthUlabhadra ne tIkSNa asidhArA para caMkramaNa kiyA para ve chinna nahIM hue| unhoMne cAra mAsa taka agnizikhA meM nivAsa kiyA para jale nhiiN| siMhaguphASAsI banagAra ne kahA-maiM bhI syUlabhadra ke samAna gaNikAgraha meM bAsa karUMgA / vaha kozA ke pAsa gyaa| vezyA ne ratnarkadala kI yAcanA kii| use lAne vaha muni nepAla gayA / ratnakaMbala lAkara gaNikA ko dii| usane use malamUtra visarjana ke sthAna para pheMka kara malina kara DAlA / muni strIparISaha se parAjita ho gyaa|' 1. dekheM-pari0 6, kaSA saM05 4. dekheM-pari06, kathA saM07 2. vahIM, kathA saM06 5. vahIM, kathA saM.. 3. nizIya cUNi meM ATha sau guTikAeM prApta kI, 6. vahIM, kathA saM09 aisA ullekha milatA hai| 7. vahI, kathA saM0 10
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 niyuktipaMcaka 107. kollakera nagara meM sthavira AcArya kA sthAyI nivAsa thaa| datta unakA ziSya thaa| vaha ghumakkar3a thaa| AcArya ne use dhAtRpiNDa dilaayaa| AcArya kI aMgrasI kA devayoga se prajvalana / guru ne caryA-parISaha sahana kiyaa|' 108. kurudatta kA putra pravajita huaa| vaha gajapura se sAketa gyaa| pora-gaveSaka ne usako pora samajhakara zira pagni jalA ni sArAkorIbada sahana kiyaa|' 109,110, kauzAmbI nagarI meM yajJadatta brAhmaNa ke do putra the-somadatta aura somadeva / donoM AcArya somabhUti ke pAsa dIkSita ho ge| ve svajJAti (saMzAta) pallI meM aae| vikaTa (magha) ke kAraNa unako vairAgya ho gyaa| donoM ne nadI ke tIra para jAkara prAyopagamana saMthArA kara liyaa| nadI ke pravAha ne unheM samudra meM lA kelaa| unhoMne samatA se zayyA-parISaha ko sahana kiyA 11. rAjagRha meM arjuna maalaakaar| usakI patnI thI skndshrii| mudgarapANi yakSa kA maMdira / goSThI ke sadasyoM dvArA skandadhI para blaatkaar| bhagavAn kA Agamana / sudarzana kA bhagavA vaMdanA ke lie jAnA / dIkSita hokara usane samabhAva se Akroza-parISaha ko sahana kiyaa|' 112-14. zrAvastI nagarI / jitazatru rAjA 1 dhAriNI devii| skandaka puna / purandarayazA puSI / usakA vivAha daMDakI nAmaka rAjA ke sAtha humaa| kuMbhakArakaTaka nagara meM tIrthaMkara munisuvrata ke ziSya skandaka pAMca sau muniyoM ke sAtha vahA~ Ae / devI puraMdarayazA bahIM thii| mahArAja daMDakI kA purohita pAlaka thaa| usane ruSTa hokara pAMca so muniyoM ko kolhU meM pilavA diyaa| unhoMne mAdhyasthabhAva ke cintana se rAga-dveSa ke tulAgra ko sama kara vadha parISaha sahate hue mapanA kArya siddha kara liyaa| 115. yAcanA parISaha meM baladeva' kA udAharaNa tathA alAbha parISaha meM kRSipArAsara arthAt huMdaNakumAra' kA udAharaNa jJAtavya hai| 116. mathurA meM kAlavezika putra praznatrita hokara mudgaulapura meM ekalavihArapratimA meM sthita huA / siyAla dvArA bhkssnn| rAjA dvArA sipAloM ko bhagAnA para siyAloM kA upasarga / muni ne gamabhAvapUrvaka roga parISaha ko sahana kiyaa|' 117. zrAvastI ke bhadra nAmaka rAjakumAra ko rAjya meM guptacara samajhakara zarIra ko kSatavikSata kara namaka chir3akA aura darbha se veSTita kiyA / usane samatApUrvaka tRNasparza parISaha ko sahana kiyaa| 118. caMpA nagarI meM sunanda zrAvaka / vaha jalla-dhAraNa meM jugupsI yA / vaha marakara kauzAmbI nagarI meM dhanI ke ghara putra rUpa meM utpanna humA / kAlAntara meM vaha pravajita huaa| usake zarIra meM sugaMdha lekina devayoga se phira mUla rUpa meM A gyaa|" 1.dekheM-pari06, kathA saM011 6. vahI, kayA saM0 16 2. vahI, kathA saM0 12 7. vahI, kathA saM0 15 3. vahI, kathA saM0 13 8. vahI, kathA saM0 18 4. vahI, kathA saM014 9. vahI, 5. vahI, kathA saM015 10. vahI, kayA saM.20
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana niyukti 119. mathurA meM indradatta purohita / sAdhu kA sevaka eka shresstthii| prAsAda ko vidyA se dhvaMsa karanA / indrakIla dvArA paadcched|' 120. ujjayinI meM AcArya kAlaka / unake pautra ziSya AcArya sAgara kA suvarNabhUmi meM viharaNa / indra ne Akara AyuSka-zeSa pUchA / (vRtti meM nigoda jIvoM ke viSaya meM pUchA / ) indra dvArA divya camatkAra / 121. AcanA sakhinna / gaMgA ke kUla para saphaTa kanyA kA pitA / bAraha varSoM meM 'asaMvayaM' adhyayana (uttarAdhyapana kA cauthA adhyayana) mAtra sIkhanA / ' 122. sthUlabhadra muni apane atyaMta priya mitra ke ghara gae / vahA~ jAkara kahA-yaha aisA hai| vaha vaisA hai / dekha, yaha kaisA huA? muni jJAna parISaha se parAjita ho ge|' 123. mArya ASAr3ha ne muni jIvana ko chor3a utpravajita hone kA mAnasa banA liyaa| usa samaya ve vyavahArabhUmi haTTa ke madhya the| unake ziSya ne rAjA kA rUpa banAkara unheM pratibodha diyaa| 124. sarvaprathama ziSya ne pRthvIkAya kA rUpa banAkara kahA-"jisase maiM sAdhuoM ko bhikSA detA hUM, devatAoM ko bali caDhAtA hUM, jJAtijanoM kA poSaNa karatA hUM, vahI pRthvI mujhe AkrAnta kara rahI hai / moha ! zaraNa se bhaya utpanna ho rahA hai / ' 125,126. apkAya ne udAharaNa dete hue kahA-eka bahuzruta tathA nAnA prakAra kI kathAoM ko kahane vAlA pATala nAmaka vyakti nadI ke pravAha meM bahA jA rahA thA / eka vyakti ne pUchA-are o ! bahane vAle ! kyA tumhAre sukha-zAMti hai ? jaba taka tuma bahate bahate dUra na nikala jAo, taba taka kucha subhASita vacana to kaho / usane kahA- 'jisa pAnI se bIja ugate haiM, kRSaka jIvita rahate haiM, usa pAnI se maiM mara rahA hUM / oha ! zaraNa se bhaya utpanna ho rahA hai / 127. tejaskAya ne kahA-'jisa agni ko maiM rAta-dina madhu-ghuta se sIMcatA rahA hai, usI ani ne merI parNazAlA jalA ddaalii| oha ! zaraNa se bhaya ho rahA hai| 128. vyAghra se bhayabhIta hokara meM agni kI zaraNa meM gyaa| agni ne mere zarIra ko jalA DAlA / moha ! zaraNa se bhaya ho rahA hai / 129. bAyakAya ne udAharaNa dete hue kahA-'mitra ! tuma pahale kUdane-daur3ane meM samartha the| aba tuma hAtha meM daMDa lekara kyoM calate ho? kauna se roga se pIDita ho ?' 130. vAyu roga se pIr3ita mitra ne kahA-'jeTha aura ASADha mAsa meM jo sukhada vAyu calatI thI, usI vAyu ne mere zarIra ko tor3a diyA hai / oha ? zaraNa se bhaya ho rahA hai|' 131. jisa bAyu se sabhI prANI jIvita rahate haiN| usa vAyu ke aparimita nirodha ke kAraNa merA sArA zarIra TUTa rahA hai / oha / zaraNa se bhaya ho rahA hai| 1. dekheM-pari0 6, kathA saM0 21 4. vahIM, kayA saM0 24 2. vahI, kathA saM022 5. vahIM, kathA saM0 25 3. vahI, kathA saM0 23
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka 132. vanaspatikAya ne dRSTAnta dete hue kahA ki eka vizAla vRkSa para baneka pakSI sukhapUrvaka raha rahe the| usI vRkSa ke nikaTa se eka latA uThI aura vaha vRkSa ke lipaTatI huI Upara taka caI gii| eka bAra eka sapaM usa latA ke sahAre Upara car3hA aura pakSiyoM ke aMDoM ko khA gyaa| taba zeSa pakSiyoM ne kahA-'hama isa vRkSa para rahate the| yaha nirupadrava thaa| mUla se latA uThI taba yaha dhAraNa dene vAlA vRkSa bhI bhaya kA kAraNa bana gayA / ' 133. sakAya ne dRSTAnta dete hue kahA--'senA se kSubdha hokara nagara ke bhItarI loga bAhara rahane vAloM ko bAhara hI roka rahe the| o mAtaMgo ! tuma aba dizA kI zaraNa lo| ThIka hai, jo nagara zaraNasthala yA vahI bhaya kA sthAna bana gyaa|' 134. jahAM kA rAjA pora ho aura purohita bhaMDaka ho vahAM nAgarikoM ko dizAoM kI hI zaraNa lenI cAhie kyoMki zaraNa svayaM bhaya sthAna bana rahA hai / 135,136. he mitra ! udita hote hue sUrya kA, caitya-stUpa para baiThe kaue kA tayA bhIta para Ae Atapa kA sukha kI velA meM patA nahIM calatA / (isa kapa brAhmaNA: / :: duHya prasTa kiyaa| pati ke viraha meM use rAta bhara nIMda nahIM aaii|) putrI bolI-'mAM ! tumane hI to mujhe kahA thA ki Ae hue yama kI avamAnanA mata krnaa| pitA kA yakSa ne haraNa kara liyA hai / aba tuma dUsare pitA kI andeSaNA kro| 137. jisako maiMne naya mAsa taka garbha meM dhAraNa kiyA, jisakA maiMne mala-mUtra dhoyA, usa putrI ne mere bharsA kA haraNa kara liyA / dhAraNa mere lie mazaraNa ho gyaa| 13. tumane svayaM hI to vRkSa ropA aura tAlAba khudvaayaa| aba deva ke bhoga kA avasara AyA taba kyoM cillA rahe ho ? 139. Arya ASAr3ha Age cale 1 mArga meM unhoMne eka alaMkRta-vibhUSita sAdhvI ko dekhakara kahA-'are ! tumhAre hAthoM meM kaTaka haiM, kAnoM meM kuMDala hai, AMkhoM meM aMjana Aja rakhA hai, lalATa para tilaka hai| he pravacana kA uDDAha karAne vAlI duSTa sAdhvI ! tUM kahA~ se AI hai ?' vaha bolI 140. he Arya! tuma dUsaroM ke rAI aura sarSapa jitane choTe diloM-doSoM ko dekhate ho kiMtu apane biruba jitane bar3e doSoM ko dekhate hue bhI nahIM dekhate / 141. tuma zramaNa ho, saMyata ho, brahmacArI ho, miTTI ke lekhe aura kaMpana ko samAna samajhane vAle ho, tuma vAyu kI bhAMti apratibaddhavihArI ho / jyeSThArya ! Apake pAtra meM kyA hai, btaaeN| tIsarA adhyayama : caturaMgIma 142. eka zabda ke sAta nikSepa hai-nAma, sthApanA, vya, mAtRkApada, saMgraha, paryava aura bhAva / 143. catur zabda ke sAta nikSepa hai-nAma, sthApanA, drazya, kSetra, kAla, gaNanA aura bhaav| yahAM gaNana saMkhyA kA adhikAra hai| 1w. aMga zarada ke pAra nikSepa hai-nAmAMga, sthApanAMga, damyAMga aura bhAvAMga /
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ sattarAdhyayana niyukti 199 145. dravyAMga ke chaha prakAra hai-gaMdhAMga, auSadhoga, mAMga, AtodyAMga, zarIrAMga aura yuvAMga / pratyeka ke aneka prakAra jJAtavya hai| 146-48. gaMdhAMga ke ye prakAra hai-jamadagnijaTA, hareNukA-priyaMgu, zabaranivasanaphatamAlapatra, sapinnika-dhyAmaka gaMdhadravya yukta, vRkSa kI bAhya tvak cAtuti-se gaMdhadravya mallikA se vAsita hokara arthAt cUrNa banakara koTi mUlya ke ho jAte haiM, bahumUlma bAle ho jAte haiM / yosora ra hrIMvara sumaSita bhavizeSa) kA eka pala tathA devadAru kA eka karSa, zatapuSpA tathA tamAla-patra-donoM kA eka-eka palikA mAtra hana gandha dRzyoM ko pIsa kara eka cUrNa banAyA jAtA thaa| isI cUrNa se snAna, vilepana aura paTavAsa kiyA jAtA thaa| caMDapradyota kI putrI vAsavadattA ne inakA prayoga kara udayana ko mohita kiyA thaa| 149,150. auSadhAMga-do rajanI-piMDadAra aura haldI, mAhendraphala-kuTaja ke bIja, samUSaNa-trikaTuka ke tIna saMga-sUTha, pIpala, kAlI miraca, sarasa-Ardraka, kanakamUla-bilvamUla inake sAtha AThabI udaka-isase jo golI banatI hai, vaha khAja, timira-tiramirA (AMkha kA roga, AdhA sIsI (ardha ziroroga), tAttIyIka (tIna dinoM se Ane vAlA jvara), cAthika (cAra dinoM se Ane vAlA jvara)-ina sabhI rogoM ko zAMta karatI hai tathA cUhe. sarpa bAdi ke kATane para kAma AtI hai| 151. madyoga-solaha bhAga drAkSA, cAra bhAga ghAtakI puSpa (ghava ke phUla) aura eka ADhaka (mAgadha ke mAna se) ikSurasa-ye madyAMga hai| 152. AtodyAMga-ekamukuMdA-vAdina vizeSa kA AtopAMga hai tUrya / eka abhimAraka nAmaka vRkSavizeSa kA kATha agni kA aMga hai / vaha agni kA utpAdaka hai| zAlmalI puSpoM kA baddha gumyA bhAmoDaka hotA hai| vaha gucchA AmoDakoga hai| 153,154. zarIrAMga-zira, chAtI, udara, pITha, donoM bhujAeM tathA do jarU-ye zArIra ke mATha aMga haiN| zeSa arthAt kAna, nAka, A~kha, hAtha, paira, jaMghA, nakha, keza, dADhI, mUMcha, aMgulI, hoThaye aMgopAMga haiN| 155. yuddhAMga-yAna, AvaraNa---kavaca Adi, praharaNa-talavAra mAdi, yuddha-kauzala, nIti, dakSatA, vyavasAya pravRtti, zarIra, thAyogya ye sAre milakara yuddhAMga hote haiM / 156. bhAvAMga--bhAvAMga ke do prakAra haiM-zrutAMga aura nozrutAMga / thutAMga ke AcArAMga Adi bAraha bheda haiM tathA nozrutoga arthAt azrutAMga ke cAra bheda haiN| 157. manujatya, dharmazruti, dhavA aura tapa-saMyama meM parAkrama--ye bhAvAMga saMsAra meM durlabha haiN| 158. aMga, dazabhAga, bheda, avayava, asakala, cUrNa, khaMDa, deza, pradeza, parva, zAkhA, paTala tathA paryavakhila- ye saba aMga ke paryAyavAcI zabda haiN| 159. dayA, saMyama, lajjA, jugupsA, achalanA, titikSA, ahiMsA aura hrI-ye sAre bhAvAMga arthAta saMyama ke paryAyavAcI zabda hai|
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 nirmuktipaMcaka 160. loka meM inakI prApti durlabha hai-manuSyatA, AyakSetra, jAti, kula, rUpa, Arogya, AyuSya, buddhi, dharma-zravaNa, dharma kA avadhAraNa, zraddhA aura saMyama / 11. 1. cullaka (bArI-bArI se bhojana), 2. pAzaka, 3. dhAnya, 4. chUta, 5. ratna, 6. svapna, 7. cakra, 8. dharma, 9. yuga tathA 10. paramANu --manujasva kI prApti ke ye dasa dRSTAnta 162. nimnokta kI prApti bhI durlabha hai-indriyoM kI prApti, indriyoM kI niyataMnA-- pUrNa racanA, paryApti kI samagratA, aMga-upAMgoM kI pUrNatA, deza kA sausthya, mubhikSa athavA vibhava kI pti, Arogya, zraddhA, grAhaka arthAt guru, upayoga- svAdhyAya Adi meM upayuktatA, artha-dharma viSayaka jijJAsA Adi / 163,164. durlabha manuSya janma ko prApta karake bhI jIva kucheka kAraNoM se hitakArI aura saMsAra se pAra lagAne vAlI dharmazruti ko prApta nahIM kara sktaa| ve kAraNa ye haiM-Alasya, moha, avajJA, ahaMkAra, krodha, pramAda, kRpaNatA, bhaya, zoka, ajJAna, vyAsapa, kutUhala tathA ramaNa-kukkuTa Adi kI krIDAeM Adi / 165. mithyAdRSTi jIva upadiSTa pravacana para prakSA nahIM krtaa| vaha upadiSTa athavA anupadiSTa asadbhAva arthAt kupravacana para zraddhA kara letA hai| 166. samyagdRSTi jIva upadiSTa pravacana para to zraddhA karatA hI hai, kintu vaha majJAnavaza athavA guha-niyoga-guru ke vizvAsa para asadbhAva-kupravacana para bhI zravA kara letA hai| 167.. baharatavAdI -kriyA kI niSpatti meM bahuta samaya lagate haiM, aisA mAnane vAle / jIvapradezavAdI --antya pradeza hI jIva hai athavA antyprveshjiivvaadii| * avyaktavAdI-saba kucha avyakta hai, aisA mAnane vAle / * samUcchedavAdI-eka kSaNa ke pazcAta sarvayA nAza mAnane vAle / dvikriyavAdI-eka samaya meM do kriyAoM ko svIkAra karane vAle / * rAzikavAdI tIna rAzi --jIva, ajIva, naujIva mAnane vaale| * avatikavAdI-karma AtmA se nahIM baMdhate, aisA mAnane vAle / maiM kramazaH inakA nirgamana arthAt utpatti kA kathana karUMgA / 168,169. baharatabAda jamAsi se udbhUta huaa| jIvapradezavAda tiSyagupta se, bhavyaktavAda AcArya ASADha se, samucchedavAda azvamitra se, dvikriyavAda AcArya gaMga se, pairAziphavAda SaDalaka (rohagupta) se tathA spRSTa abaddhikavAda sthavira goSThAmAhila se udbhUta huaa| 17.. nilayoM se sambaMdhita nagara kramazaH isa prakAra haiM - zrAvastI, RSabhapura, zvetavikA, mithilA, ulsukAtIra, ataraMjikA, dazapura aura rpdiirpur| 1. dekheM pari06, kaSA saM. 26-35 /
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana niyukti 171,172. mahAvIra ko jJAna utpatti ke 14 varSa bAda bahuratavAda kI, 16 varSa pazcAt jIbapradezavAya kI, 214 varSa pazcAt avyaktavAda kI, 220 varSa pazcAt samucchedavAda ko, 228 varSa pazcAt dvikriyavAda kI, 544 varSa bAda pairAzikavAda kI tathA 584 varSa bAda atikavAda kI utpatti huI / 17211. bhagavAna mahAvIra kI kaivalya-prApti ke 14 varSa pazcAt zrAvastI nagarI meM bahuratavAda kI utpatti huii| 172 / 2. mahAvIra kI jyeSThA bhaginI sudarzanA kA putra jamAli tathA bhagavAn kI putrI anavayogI (priyadarzanA) DeDa hajAra vyaktiyoM ke sAtha pravajita hue| zrAvastI nagarI ke tiduka udyAna meM jamAli vipratipanna / kaMka zrAvaka dvArA pratibodha / jamAli' ko chor3akara sudarzanA mahAvIra ke zAsana meM A gii| 17213. rAjagRha nagara ke guNazIla caitya meM caturdazapUrvI AcArya vasu kA Agamana hmaa| unakA ziSya tiSyagupta AcArya ko chor3akara AmalakalpA nagarI meM aayaa| vahAM mitrazrI nAmaka yamaNopAsaka dvArA kUra piMha Adi kA aMtima aMza dekara pratibodha denaa|' 1714. zvetavikA nagarI ke polAsa udyAna meM AyaM ASAr3ha kA pravAsa | unake ziSya AgAr3ha yoga-pratipanna the| AcArya kA hRdayazUla kI pIr3A meM acAnaka kAlagata honA / unakI saudharma devaloka ke nalinIgUlma vimAna meM utpatti / rAjagRha nagara meM maurya vaMzI balabhadra nAmaka rAjA dvArA pratibodha / ' 17215. mithilA nagarI ke lakSmIgRha caitya meM AcArya mahAgiri / unakA ziSya kauDinta / usakA ziSya apavamitra / anupravAdapUrva ke napuNika vastu kI vaacnaa| rAmagRha meM khaMDarakSa yArakSaka zramaNopAsakoM dvArA pratibodha / ' 17266. nadIkheTa janapada ke ullukAtIra nagara meM AcArya mahAgiri kA ziSya dhanagupta / unakA ziSya bhArya gaMgA nadI meM utarate hue dvikriyavAda kI prruupnnaa| rAjagaha meM bAgamana / mahAtapastIra se udbhUta karanA / maNinAga nAmaka nAga dvArA pratibodha / 17217. aMtaraMjikA nagarI meM bhUtagRha nAmaka caitya / balazrI raajaa| zrIgupta AcArya / ziSya rohagupta / pariNAjaka poTTazAla / ghoSaNA / pratiSedha / vAda ke lie lalakAranA / ' 172 / 8, parivrAjaka vRzcika, sarpa, mUSaka, mRgI, varAhI, kApha aura potAkI-ina vidyAoM meM kuzala thaa| 17219. saba AcArya ne apane ziSya se kahA-'tuma mAyUrI, nAkulI, viDAlI, vyAghrI, siMhI salUkI tathA ullAvakrI-ina vidyAoM ko grahaNa kro| ye vidyAeM pariNAjaka dvArA prayukta vidyAyoM kI pratipakSI hai tathA usake dvArA ahananIya hai| 1. dekheM pari0 6, kathA saM 36 / 2. vahI, kathA saM. 37 / 3. vahI, kathA saM.38 / 4. vahI, kathA saM. 39 / 5. vahI, kathA saM. 40 / 6. vahIM, kayA saM.41 /
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 niyuktipaMcaka 172 / 10. dazapura nagara ke ikSugRha meM AyaMrakSisa dhRtapuSyamitra, vastramitra, durbalikApuSyamitra goSThAmAhila Adi ziSyoM ke sAtha virAjamAma / mATha tathA naveM pUrva kI vAcanA / vibhya dvArA jijJAsA / / 172 / 11. jaise kaMcukI pahane hue puruSa se kaMcukI spRSTa hone para bhI baca nahIM hai, vaise hI karma jIva se spRSTa hone para bhI rana nahIM hote| 172 / 12. jo pratyAzyAna aparimANa ati tIma karaNa tIna yoga se yAvajjIvana ke lie kiyA jAtA hai, vaha zreyaskara hai| parimita samaya ke lie kiyA gayA pratyAkhyAna bAzaMsA ke doSa se dUSita hotA hai| 172 / 13. rathavIrapura nagara ke dIpaka udyAna meM bhAvArya kuSNa ke pAsa ziSabhUti me dIkSA svIkAra kii| guru se jinakalpI sambandhI upadhi kA vivecana sunakara zivabhUti dvArA jinnAsA, guru kA samAdhAna / 172.14,15. guru dvArA prajJapta siddhAnta para use vizvAsa nahIM huaa| raNavIrapura nagara meM boTika zivabhUti dvArA boTika nAmaka miyAdRSTi kA pravartana huA / usake kauDinna aura koTTavIra nAmaka do ziSya hue / yaha paramparA Age bhI clii| doSA adhyayana : asaMskRta 173. apramAda zabda ke pAra nikSepa hai. nAma, sthApanA, dravya aura bhaav| 174. pramAda ke pAMca prakAra hai-maya, viSaya, kaSAya. nidrA aura bikyaa| ThIka inake viparIta apramAda hai| 175. isa adhyayana meM pAMca prakAra ke pramAda aura pAMca prakAra ke apramAda kA varNana hai ata: isa adhyayana kA nAma pramAdApramAda hai| 176. jo kucha uttarakaraNa' ke dvArA kiyA jAtA hai, use saMskRta jAnanA cAhie / zeSa sArA asaMskRta arthAt saMskAra ke lie anupayukta hotA hai| yaha asaMskRta kI niyukti hai / 177. karaNa zabda ke chaha nikSepa hai-nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva / 178. vyakaraNa ke do prakAra hai-saMjhAkaraNa aura nausaMzAkaraNa / saMzAkaraNa ke udAharaNakaTakaraNa, arthakaraNa - sikkoM kI nivartaka adhikaraNI yAdi, belUkaraNa--rUI kI pUNI kA nivartaka citrAkAramaya veNa zalAkA aadi| 179. nosaMjJAkaraNa ke do bheda hai-prayogakaraNa tathA vinasAkaraNa / vistrasAkaraNa ke do prakAra hai-sAdika aura anAdika / 180. dharma, adharma aura AkAza-ye tInoM paraspara saMbalita hone ke kAraNa sadA avasthita rahate haiM ataH anAdikaraNa haiN| akSasparza (sthUla pariNati vAle pudgaladravya) tathA acAsparza (sUkSma pariNati vAle pudgaladravya)-ye do sAdhikaraNa haiN| 1. dekheM pari 6, kathA saM.42 / 3. apane mUla hetuoM se utpanna vastu kA uttara2. vahI, kathA saM. 43 / kAla meM vizeSa saMskAra karanA uttarakaraNa hai|
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana niyukti 203 181. dvipradesI, tripradezI Adi skandha, abhra (vidyut Adi) tathA amravRkSa (indradhanuSa mAdi) jo niSpanna dravya hai-vinasAkaraNa haiN| (yaha cAkSuSa, acAkSuSa dravyoM kA sAdi visrasAkaraNa 12. prayogakaraNa ke do prakAra hai-jIvaprayogakaraNa tathA ajIvaprayogakaraNa / jIvaprayogakaraNa do prakAra kA hai-mUlakaraNa tathA uttarakaraNa / mUlakaraNa meM pAMca zArIroM kA samAveza hotA hai| uttarakaraNa hai-aMgopAMganAmakarma / isake antargata tIna zarIra haiM-audArika, baiMtrima aura AhAraka / (ina tInoM ke hI aMgopAMga hote haiM / ) 18221,2. zira, chAtI, udara, pITha, donoM mujAeM tathA do urU-ye mATha aMga haiM tathA kAna, nAka, mAMba, jaMghA, hAtha, paira, nakha, keza, DAr3hI-mUMcha, aMgulI-ye upAMga haiN| 183. prathama tIna zarIroM-audArika, vaikriya aura AhAraka' kA uttarakaraNa hotA hai / jaise kAnoM kI vRddhi karanA, kaMdhoM ko dRr3ha karanA tathA upapAta aura vizuddhi se indriyoM kI avasthA meM parivartana krnaa| yaha uttarakaraNa hai| 184. karaNa ke do prakAra aura haiM-saMghAtanAkaraNa aura parizAdanAkaraNa / ye donoM prathama tIna zarIroM ke hote hai| zeSa do zarIroM-taMjasa aura kArmaNa ke saMghAta nahIM hotA, (isalie saMghAtanIkaraNa bhI nahIM hotA tathA parizATanAkaraNa to zailezI avasthA ke parama samaya meM hotA hai|) saMghAtanA, parizATanA tathA donoM kA kAlAntara jaisA sUtra meM nirdiSTa hai, vaisA jAna lenA cAhie / 185,156. mUlaprayogakaraNa ke pazcAt uttarakaraNa kI vyAkhyA kI jA rahI hai| zarIrakaraNa ke prayoga se niSpanna uttarakaraNa kahalAtA hai| isake aneka bheda haiN| saMkSepa meM isake cAra bheda ye hai-saMghAtanAkaraNa, parizATanAkaraNa, mizra-saMghAtanA-parizATanAkaraNa tathA pratiSedha-saMghAtanAparizATanAzUnya / inake udAharaNa ye haiM -- * paTa (vastra)-isameM tantuoM kI saMghAtanA hotI hai| * zaMkha-isameM parizATanA hotI hai| * zakaTa-isameM saMghAtanA aura parizATanA donoM hotI hai-kIlikA Adi kI saMghAtanA aura lakar3I ko chIlane kI prishaattnaa| spUNA (staMbha)-isameM donoM kA abhAva hotA hai| UrdhvakaraNa aura tirthakkaraNa tathA gamanakaraNa aura unnamanakaraNa-ye bhI uttarakaraNa hai| 187, jIva-prayoga ke dvArA pAMca varNa Adi dravyoM meM tathA kusubhe Adi meM jo citrakaraNa hotA hai, vaha ajIvaprayogakaraNa hai| zeSa gandha, rasa Adi ke viSaya meM bhI yahI jAna lenA caahie| 1. AhAraka zarIra ke ye upAMga nahIM hote| 2. . isakI niSpatti zarIrApekSa hotI hai, ata: parantu usake gamana Adi kA usarakaraNa hotA yaha uttarakaraNa hai|
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirvRktipaMcaka 188. AkAza ke binA kucha bhI nirvartita nahIM hotA ata: AkAza hI kSetra hai / vyaJjanaparyAya' ko prApta ikSukSetrakaraNa bAdi ke bahuta prakAra haiN| yaha kSetrakaraNa hai / 204 hai, yaha 19. jisa kriyA hai jitanA kAlakaraNa hai| athavA jisa-jisa kAla meM jo karaNa niSpanna hotA hai, vaha usakA kAlakaraNa hai| yaha kAlakaraNa kA sAmAnya ullekha hai| nAma Adi ke AdhAra para kAlakaraNa gyAraha prakAra kA hai| 190,191. gyAraha karaNa ye haiM 1. bava 2. bAlava 3. kolaya 4. strIvilokana kuti inameM prathama sAta cala haiM aura aMtima cAra dhruva hai / 5. rAi 6. bani 7. viSTi 192. kRSNapakSa kI caturdazI kI rAtri meM sadA 'zakuni' karaNa hotA hai| usake pazcAt amAvasyA ke dina meM 'catuSpada' karaNa tathA rAtrI meM 'nAga' karaNa hotA hai| pratipadA ( ekama) ke dina 'kiMstughna' karaNa hotA hai| 1921. pakSa meM tithi ko do se guNA karake usameM se do ghaTAkara sAta kA bhAga dene se jo zeSa bace, vaha dina kA karaNa hogaa| rAtri meM isI vidhi se eka jor3ane para vaha rAtri kA karaNa hogA ' 193, 194, bhAvakaraNa ke do prakAra hU~- jIvanika bhAvakaraNa tathA ajIvaviSayaka bhAvakaraNa / prajIvakaraNa ke pAMca prakAra hai- (1) varNaviSayaka (2) esa viSayaka, (3) gandhaviSayaka, (4) sparzaviSayaka tathA (5) saMsthAnaviSayaka varNa ke pAMca prakAra rasa ke pAMca prakAra yA ke do prakAra, sparza ke ATha prakAra tathA saMsthAna ke pAMca prakAra haiN| ye sabhI karaNa ke viSaya hai, antaHkaraNa ke bhI itane hI bheda ho jAte haiM / R 9. catuSpada 10. nAga 11. kiMstughna / 195. jIvakaraNa ke do prakAra haiM takaraNa aura nobutakaraNa / zrutakaraNa do prakAra kA / / * nizoSa tathA anizItha avaddhabhUta ke do he bhUta aura abhUta bhUta ke do bheda hai - prakAra hai-laukika aura lokottara / " 1. vyaJjanaM zabdastasya paryAyaH - anyathA ca bhavanaM yajana paryAyaH tamApannaM prAptaM vyaparyAyAmannam / (TIpa 202 ) 4. 2. 'baba' Adi hAta karaNoM kI vyAkhyA ke lie dekheM zAMTIpa 203 / 3. jaise zuklapakSa kI caturthI kA karaNa jAnanA hai - 4x2-6-2-6/7 06 ata: chaThA karaNa hai 'vaNija' rAtri meM eka 5. baDhAne se isase agalA karaNa hai 'viSTi' / (zaoNTIpa. 203 ) vRtikAra ( patra 204 ) ne inake laukika aura lokottara- do bheda kie haiN| nizazya ke zeva meM nizItha sUtra ko lokottara tathA bRhadAraNyaka ko laukika mAnA hai / anizIya meM AcArAMga Adi ko lokottara tathA purANa Adi laukika haiN| dekheM zaoNTIpa 204 /
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAmpayana niyukti 196. novatakaraNa do prakAra kA hai-guNakaraNa aura yojanAkaraNa / tapaHkaraNa aura saMyamakaraNa- karaNa haiN| mana, bacana, kAyA kI pravRtti ko AsmA ke sAtha yojita karanA yojanAkaraNa hai| satyamanoyoga Adi cAra prakAra kA manoyoga, satyavacana Adi cAra prakAra kA bacanayoga, audArika kAyayoga Adi sAta prakAra kA kAyayoga-ye pandraha yojanAkaraNa haiN| 197. kArmaNazarIrakaraNa ke aneka bheda hai| usameM AyuSyakaraNa asaMskRta hai-vaha uttarakaraNa ke dvArA bhI sAdhA nahIM jA sktaa| prastuta adhyayana meM usI kA prasaMga hai| ata: apramAda kohI paritra kA viSaya banAnA cAhie / 198. dvIpa ke do prakAra haiM-vyadvIpa aura bhAvavIpa / donoM ke do-do bheSa hai-AzvAsadvIpa aura prkaashdviip| 199. AzvAsadvIpa ke do bheda haiM-saMdInavIpa' aura asNdiindviip|' prakAzadIpa ke do bheda hai-saMyogima tathA asNyogim'| yaha dampatIpa kI apekSA me hai| bhAvadvIpa kI apekSA se AzvAsadIpa aura prakAzadvIpa pratyeka ke do-do prakAra hai| pAMcavAM adhyayana : akAmamaraNIya 200, kAma zabda ke cAra nikSepa haiM tathA maraNa zabda ke chaha nikSepa haiN| kAma kI vyAkhyA pahale (dazavakAlika ke dUsare adhyayana meM) kI jA cukI hai| prastuta meM abhipretakAma - icchAkAma kA prasaMga hai| 201. maraNa ke ye chaha nikSepa haiM -(1) nAmamaraNa (2) sthApanAmaraNa (3) dravyamaraNa (4) kSetramaraNa (5) kAlamaraNa (6) bhAvamaraNa / 202. dravya kA maraNa dravyamaraNa hai / jaise-kusumbha Adi kA maraNa arthAt kusumbha kA raMgane ke sAmarthaM kA abhAva, usakA maraNa hai / bhAvamaraNa hai AyuSya kA kaya / usake tIna prakAra hai-(1) poSaNasarva prANiyoM kA hone vAlA maraNa, (3) bhavamaraNa-usa-usa bhava meM hone vAlA maraNa, (3) tadbhavamaraNa -usa bhava meM marakara punaH usI bhava meM utpanna honA / prastuta prasaMga meM manuSya mavika maraNa kA adhikAra hai| 203-204. aba hama maraNa ke vibhAgoM kI prarUpaNA, AyuSyakarma kA anubhAva, AyuSyakama ke pradezAna, maraNoM ke kitane prakAra se prANI maratA hai? prANI eka samaya meM kitanI bAra maratA hai ? eka-eka maraNa meM kitanI bAra maratA hai ? vakSyamANa maraNa-bhedoM meM eka-eka meM kitane bhAgoM meM bharaNa hotA hai ? saMsAra ke sabhI jIvoM ke ye maraNa nirantara hote haiM yA vyavahita (sAntara) hote haiM ? eka-eka maraNa kA kAlamAna kitanA hai? Adi kA varNana kreNge| 1. dvIpa-jo jala pravAha meM naSTa ho jAtA hai, 3. saMyogima--taila, vartI, agni ke saMyoga se vaha saMdIpa dvIpa hai| prakAza karane vaalaa| 2. asaMdIna dvIpa-vaha dvIpa, jo jala-pradAha meM 4. basaMyogima-sUrya kA bimba baadi| naSTa nahIM hotaa|
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 . . . niyuktipaMca 205.206. maraNa ke sasaraha prakAra hai1) AcIcimaraNa (9) paMDitamaraNa (2) avadhimaraNa (10) mizramaraNa (3) atyantamaraNa (11) chayaspamaraNa (4) vasanmaraNa (12) kevalimaraNa (5) yazArtamaraNa (13) bahAyasamaraNa (6) antaHzalyamaraNa (14) gRdhrapRSThamaraNa (gaspRSTa) (7) tadbhavamaraNa (15) bhaktaparijJAmaraNa () bAlamaraNa (16) iMginImaraNa (17) prAyopagamanamaraNa / 207. guNazIla guruoM -tIrthakaroM, gaNadharoM ne sataraha prakAra ke maraNoM kA pratipAdana kiyA hai / aba una sabhI kA nAmolleabhUtaka artha-vistAra khuuNgaa| 208, jo pratisamaya, nirantara hotA hai tathA taraMgoM kI bhAMti cAroM ora vyApta hotA hai, baha AvIcimaraNa hai| usake pAMca prakAra hai--dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva / 209. avadhimaraNa bhI dravya, kSetra Adi ke bheda se pAMca prakAra kA hai / prANI jina AyuSpakameM ke dalikoM ko bhoga kara bharatA hai, unhIM pharmadalikoM ko pUna: grahaNa kara, bhoga karake maregA yaha avadhimaraNa hai / AtyantikamaraNa bhI dravya, kSetra Adi ke bheda se pAMca prakAra kA hai / isameM AyuSyakarma ke bhukta dalikoM ko puna: nahIM mogA jaataa| 210, jo prANI saMyamayogoM se viSaNNa hokara maratA hai, yaha valammaraNa hai| jo indriya-viSayoM ke vazavI hokara maraNa prApta karate haiM, unakA maraNa vazArtamaraNa hai| 211,212. jo lajmA, gaurava tathA bahuzruta ke mada se apane duzcaritra ko guru ke samakSa nahIM kahate, ve ArAdhaka nahIM hote / ve ahaMkAra ke kIcar3a meM nimagna vyakti apane jJAna, darzana aura cAriSa viSayaka aticAra--aparAdha ko AcArya Adi ke samakSa pragaTa nahIM karate, unakA sazasyamaraNa hotA 213. isa prakAra sazatmamaraNa karane vAle prANI mahAna bhayAvaha, duranta isa dIrSa saMsAra rUpI aTavI meM cirakAla taka bhramaNa karate haiN| 214. akarmabhUmi meM utpanna manuSya aura tiryaJca tathA devanikAya aura nArakoM ke atirikta jIvoM meM se kucheka jIvoM ke tadbhavamaraNa hotA hai| 215. avadhimaraNa aura AvIdhi maraNa ko chor3akara zeSa pandraha maraNa tadbhavamaraNa kahalAte haiN| 216. avirata vyaktiyoM kA maraNa bAlamaraNa kahalAtA hai aura virata vyaktiyoM kA maraNa paMDitamaraNa kahalAtA hai| dezavirata vyaktiyoM kA maraNa bAlapaMDitamaraNa hai| ---- - 1. zeSa jIvoM arthAt karmabhUmija manuSya aura vAle / dekheM, zAMTI0 pa0 233 / tiryaJca / unameM bhI saMkhyeya varSa kI AyuSya
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana niyukti 207 217. manaHparyavajJAnI, avadhijJAnI, zrutajJAnI aura matijJAnI zramaNa jisa maraNa ko prApta hote haiM, vaha chapasthamaraNa hai tathA kevalajJAnI kA maraNa kaivalimaraNa hai| 218. gRdhra Adi pakSiyoM ke dvArA khAye jAne para hone vAlA maraNa gumrapRSThamaraNa kahalAtA hai|' phAMsI lagAkara maranA bahAyasamaraNa hai / ye donoM prakAra ke maraNa vizeSakAraNa se anujJAta hai. sIthaMkaroM dvArA anumata hai| 219. bhaktaparikSA, iMginI tathA prAyopagamana-ye tIna prakAra ke maraNa kramaza: kaniSTha, madhyama aura utkRSTa haiN| inako svIkAra karane vAle vyakti pati aura saMhanana meM viziSTa, viziSTatara aura viziSTatama hote haiN| 220, anumAghamaraNa ke do prakAra hai-sopakrama aura nirupakrama / AyuSyakarma ke pradezAna mAnantAnanta haiM / pratyeka Atmapradeza ananta-ananta pradezoM se AveSTita hai| 221,222. AvIcimaraNa meM eka sAtha do, tIna, pAra yA pAMca maraNa ho sakate haiN| eka samaya meM kitane marate hai inakA bheda-prabheda vistAra se jAnanA cAhie / sabhI bhavasthajIva sadA AvIcimaraNa se marate haiN| avadhimaraNa tathA Atyantika maraNa -ye donoM maraNa bhajanA arthAta sadA nahIM hote, jaba AyukSaya hotA hai tabhI ye saMbhava hote haiN|' 223. avadhimaraNa-AtyantikamaraNa-bAlamaraNa-paMDitamaraNa, bAlapaMDitamaraNa, asthamaraNakailimaraNa-ye saba paspara virodhI haiM kyoMki ye yugapad nahIM hote / 224. pratyeka aprazasta maraNa meM saMkhyAta, asaMcyAta aura ananta bAra maraNa hotA hai| prazastamaraNa anubaMdha arthAt nairatayaM se sAta-ATha bhava taka ho sakatA hai| kevalimaraNa eka bAra hI hotA 225. AcodhimaraNa ko chor3akara zeSa sabhI maraNoM meM eka-eka maraNa meM anantabhAya marate haiN| mAdimaraNa-AvISimaraNa satata hotA hai / prathama aura parama maraNa meM vyavadhAna nahIM hotA arthAt ye donoM maraNa sadA rahate haiN|' 226. zeSa maraNa sAntara aura nirantara-donoM rUpa meM prarUpita hai| pahalA bAvIvimaraNa anAdi hai, zeSa 16 maraNa sAdi-saparyavasita haiN| 227. 'bharaNavibhakti' adhyayana ke ye sabhI vAra kramazaH kahe gae haiM / samasta padArthoM ko parUpa se jAnane vAle ahaMta tathA caturdazapUrvI spaSTarUpa se ina prazasta Adi maraNoM kA nirUpaNa karate haiM / (maMdabuddhivAlA maiM vaisA nirUpaNa nahIM kara sakatA / ) 1. marane kA icchuka vyakti hAthI athavA UMTa sattvasampala vyakti hI kara sakate hai| Adi bahatakAya jAnavaroM ke zava meM svayaM ko (zAMTIpa 234) praviSTa kara letA hai / una zavoM ko khAne ke 2. vistAra ke lie dekheM-zrIbhikSu Agama lie gama zRgAla Adi Ate hai| zava ke viSaya koza pu. 526, 527 / / mAMsa-bhakSaNa ke sAtha-sAtha usa praviSTa muni 3. mAdIcimaraNa sadA sambhava hai| gharamamaraNa kA bhI bhakSaNa ho jAtA hai / yaha maraNa vizeSa arthAt kevalimaraNa meM punarbharaNa nahIM hotaa|
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 niyuktipaMthaka 228. jinezvaradeva ne ina tIna maraNoM ko ekAnta prazasta batalAyA hai-bhaktaparizA, iMginI tathA prAyopagamana 1 ye krama jyeSTha hai--uttarottara pradhAna haiM / 229. prastuta prasaMga meM manuSya ke maraNa kA adhikAra hai| akAmamaraNa ko chor3akara use sakAmamaraNa maranA cAhie / chaThA adhyayana : zullakanigraMthIya 230. mahat zabda ke ATha nikSepa haiM-nAma, sthApanA, pUthya, kSetra, kAla, pradhAna, prati aura bhAva / mahat kA pratipakSa zanda kSullaka hai| 231,232. nindha zamda ke pAra nikSepa haiM-- nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / dravya nigrantha ke do bheda hai-mAgamataH aura mo-AgamataH / no-AgamataH ke tIna prakAra hai-zarIranigraMnya, bhavyazarIranignantha tathA tadvyatiriktanirgrantha / isameM nilayoM kA samAveza hotA hai| bhAvaninya pAMca prakAra ke hai (pulAka, bakuza, kuzIla, nirgandha aura snaatk)| 233 nirgandha utkRSTa bhI hotA hai aura jaghanya bhii| ajaghanya-anutkRSTa nigraMnya asaMkhyeya hote haiN| yaha kathana saMyamasthAnoM kI apekSA se hai / 234. graMtha ke do prakAra haiM-bAhya aura Abhyantara / mAbhyantara grantha ke caudaha aura bAla graMtha ke dasa prakAra hai| 235. Abhyantara graMtha ke caudaha prakAra hai-krodha, mAna, mAyA, loma, rAga, dveSa, mithyAtva, veda, arati, rati, hAsya, zoka, bhaya aura jugupsaa| 236 bAya graMtha ke dasa prakAra haiM--kSetra, vAstu, dhana-dhAnya kA saMcaya, mitra-zAti kA saMyoga, mAna, zayana, Asana, ghAsI, vAsa tathA kupya / 237. jo sAvadha granthoM se tathA bAhya-Abhyantara granthoM se mukta hai, vaha nimrantha hai| yaha kSullakanigraMnya sUtra kI nirmukti hai| sAtavAM adhyayana : uranIya 230,239. urana zabda ke pAra nikSepa hai-nAma, sthApanA, Travya aura bhAva / dravya nikSepa ke do prakAra haiM-AgamataH aura no-AgamataH 1 no-AgamataH dravya nikSepa ke tIna prakAra haizazarIra, madhyazarIra aura tadvyatirikta / tadvyatirikta ke tIna bheda haiM-ekabhAvika, yadAyuSka aura abhimukhanAmagotra / 240. urama ke Ayu, nAma aura gotra kA vedana karane vAlA mAvaDarana hotA hai| usa bhAvaurana se utpanna hone ke kAraNa isa adhyayana kA nAma urabhrIya hai / 241. prastuta uraprIya adhyayana meM ye pAca dRSTAMta hai-urama', kAkiNI', Amra', vyavahAra' aura samudra / 1-4. dekheM pari0 6, kathA |
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana nirmukti 242. urana ke viSaya meM Arambha-hiMsA, rasagRddhi, durgaligamana aura pratyapAya ko upamA dI gaI hai / yaha urabhrIya adhyayana kI niyukti hai| 2421. memane ko acchA aura puSTa bhojana khilAnA usake roga aura mRtyu kA cihna hai / bachar3e kA zuSka tRNoM kA AhAra usakI dIrghAyu kA lakSaNa hai| AThavAM adhyayana : kApilIya 243,244. kapila zabda ke cAra nikSepa haiM nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / dravya ke do bheva hai--Agamata: tathA no AgamataH / no-Agamata: ke tIna bheda haiM-jJazarIra, bhavyazarIra aura tadvyatirikta / tadvyatirikta ke tIna bheda hai-ephavika, baddhAyuSka aura abhimukhanAmagotra / 245. kapila ke AyuSya, nAma aura gotra kA vedana karane vAlA bhAvataH kapila hotA hai| bhAva kapila se samusthita yaha kApilIya adhyayana hai / 246, kauzAmbI nagarI / kAmyapa purohita / usakI patnI yazA aura putra kapila | zrAvastI nagarI meM indradatta brAhmaNa / zAlibhadra seTha / dhana zreSThI aura prasena jit rAjA / 247. pratidina niyukta bhaktadAsI se preraNA pAkara AhAra mAtra se saMtuSTa rahane vAlA kapila yo mAsA sonA pAne ke lie rAtri ke samaya hI ghara se nikala pdd'aa| 248. dakSiNa dizA kI ora jAte hue usako ArakSakoM ne pakar3a liyA aura rAjA ke sAmane upasthita kiyA / rAjA ne usakI sthiti samajhakara varadAna dete hue kahA-'maiM tujhe kyA daM? terA prayojana kitane artha se pUrA hogA?' 249, kapila ne svayaM ko dhikkArate hue kahA-'jaise lAbha hotA hai vaise lobha bar3hatA hai| yo mAsA suvarNa se pUrA hone vAlA kArya koTi suvarNa se bhI pUrA nahIM ho skaa|' 250. rAjA prasanna hokara bolA-'he Arya ! maiM tumheM eka koTi suvarNa bhI de sakatA hUM para kapila pratiyuddha ho cukA thA isalie vaha koTi suvarNa kA tyAga kara pApoM kA zamana karane vAlA zramaNa bana gyaa| 251. kapila muni chaha mahIne taka chuprastha rhaa| rAjagaha nagara ke samIpa aThAraha yojana kI aTavI maiM ikkaDadAsa nAma ke pAMca sau cora rahate the / unakA pramukha thA balabhadra / 252, kapila ne atizaya jJAna se jAnA ki ye pratibuddha hoMge, aisA samajha usa aTavI ke mArga se jAne kA mana banAyA / vahAM jAkara 'adhuve asAsayaMmi saMsAre....... 'isa gIta se unako pratibodha diyA / ye pAMca sau cora prativRta hokara pravajita ho ge|" nauvAM adhyayana : namipravrajyA 253,254, nami zabda ke cAra nikSepa hai-nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / draSya nami ke do nikSepa hai--AgamataH no-AgamataH / no-AgamataH dradhya nami ke tIna prakAra haiM-zazarIra, bhavyazarIra aura tavyatirikta / tadvyatirikta dravyanami ke sIna bheva hai--ekavika, baddhAyuSka aura abhimukhanAmagotra / 1 pari06, kayA saM048 /
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 niktipaMcaka 255. nami ke AyuSya, nAma, gotra kA vedana karane vAlA bhAvanami hotA hai| isa adhyayana meM nami kI pravajmA kA varNana hone ke kAraNa isakA nAma namipravajyA hai| 256. pravajyA zabda ke ghAra nikSepa hai-nAma, sthApanA, dravya aura mAzca / anyatIyikoM kI dravya pravajyA hai aura bhAva pravrajyA hai-Arambha tathA parigraha kA tyAga / 257. kaliMga meM karakaMDa, pAMcAla meM durmukha, videha meM namIrAjA aura gaMdhAra deza meM nAgatI rAjA pratibuddha hokara prannajita hue / 258. karakara kI bodhi kA nimitta pA vRSabha, durmukha kI bodhi kA nimitta thA indraketu, namirAjA ko bodhi kA nimitta yA kaMkaNa aura maMdhArarAjA (naggati) kI bodhi vA nimitta pA Ama kA puSpita vRkss| 259. gokula meM zveta varNa vAle, ahIna aMgopAMga vAle aura suvibhakta sIMga vAle bala kI Rddhi-balopacayatA tathA avRddhi-zaktihInatA kA samyag paryAlocana kara kaliMga rAjA ne muni dharma ko svIkAra kiyaa| 260,261. karakaM ne gojAr3e meM eka hRSTapuSTa bala ko dekhA / usakI garjanA sunakara sutIkSNa sIMgoM vAle sazakta, dapta aura basiSTha vRSabha bhI palAyana kara jAte the| kucha samaya bAda rAjA karakaMDu punaH mobAr3e meM usI baila ko dekhane gayA / usane dekhA vahI bala zaktihIna, dhaMsI AMkhoM vAlA, prakaMpita dhUma aura hoThoM ko cabAne vAlA tathA tatra spita sAmAnya bhaisoM ke saMghaTana ko sahana karane vAlA ho gayA hai| 262. samalaMkRta indradhvaja ko idhara-udhara girate hue aura logoM dvArA lUTe jAte hue dekhakara usakI RSi-pUrNatA aura avRddhi-riktatA ko socakara paMcAlarAjA ne bhI muni dharma svIkAra kara liyaa| 26261. candramA kI hAni aura bRddhi evaM mahAnadI kI pUrNatA aura riktatA ko dekhakara tapA yaha socakara ki yahAM saba kucha anitya aura adhrudha hai, paMcAla rAjA ne bhI muni dharma ko svIkAra kara liyaa| 263. mithilApati namirAjA chaha mAsa se dAha roga se pIr3ita thaa| rAjA kA paha roga vaidyoM dvArA bhI acikitsya ho gayA / kArtika pUrNimA ke dina rAjA ne svapna meM zeSanAga aura meruparvata ko dekhA / tatpazcAt naMdI sUrya kA ghoSa sunakara pratiyuddha ho gayA / 264. videha ke do namirAjA rAjya ko chor3akara praznajita hue the| unameM eka tIrthakara hue aura eka pratyekabuddha / 265. ye bhagavAn namitIrthakara apane putra ko rAjya dekara parigraha choTakara, hajAra vyaktiyoM se parivata hokara pranajita hue| 1. dekheM-pari0 6, kathA saM 49 2. vahI, kathA saM050 3. vahI, kathA saM051 4. vahI, kathA saM0 52
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana nirmukti 211 266. dUsare namirAjA bhI zatazaH guNa samanvita rAjya ko chor3akara, parigraha kA tyAga karake pravajita hue| yahAM dUsare namirAjA kA adhikAra hai / 266 / 1. pharakaMDa Adi cAroM rAjAoM kA duzottara pramAga se 41, eyaH heduH / pratibodha, pravajyA, kaivalya-prApti tamA siddhigamana-ye sAre eka hI samaya meM arthAt samasamaya meM hue the| 267, bahuta kaMkaNoM kA zabda sunakara tathA eka kaMkaNa kA azabda mAnakara mithilAdhipati nami rAjA ne abhiniSkramaNa kara diyA / 268, maMjariyoM, pallavoM aura puSpoM se upacita eka manobhirAma AmravRkSa kI (vasaMta meM) Rddhi aura (patajhar3a meM) aRddhi ko dekhakara gaMdhAra rAjA ne muni dharma svIkAra kara liyA / 269, durmukha ne karakaMr3a se kahA-'tuma rAjya, rASTra, pura, anta:pura Adi kA tyAga kara pravajita hue ho to phira saMcaya kyoM karate ho ? (kaMDrayaka ko chipAkara kyoM rakhate ho ?) / 270. taba nami ne durmukha se kahA - 'tumhAre paitRka rAjya meM aneka phamakara the, jo dUsaroM ke aparAdha, doSa Adi kA dhyAna rakhate the| pravrajyA lekara tumane una karmakaroM ke kRtya ko chor3a diyaa| Aja tuma dUsaroM kA doSa dekhane vAle kaise bana gae ?' 271. sana gaMdhArarAjA ne nami se kahA-'tuma saba kucha tyAga kara mokSa ke lie prayatnazIla bane ho tathA AtmA se Abaddha karmoM kA sarvathA nAza karane vAle ho to phira suma dUsaroM kI nahIM kyoM karate ho?' 272. taba karakaMDu ne kahA- 'jinhoMne mokSamArga ko svIkAra kiyA hai, jo muni hai, brahmacArI hai-zAna, darzana, cAritra kI ArAdhanA karane vAle haiM, ye yadi ahita kA nivAraNa karate haiM to use ghoSa nahIM kahA jA sakatA hai|' dasavAM adhyayana : dumapatraka 273,274. duma zabda ke pAra nikSepa hai-nAma, sthApanA, dathya aura bhAva / dradhya ma ke do nikSepa hai--bhAgamataH aura no-AgamataH / no-Agamata: druma ke tIna prakAra haiM- zarIra, bhavyazarIra aura sadvyatirikta / tadvyatirikta ke tIna bheda haiM- ekavika, baddhAyuSka aura abhimukhanAmagotra / 275. druma AyuSya, nAma, gotra kA vedana karatA huA bhAvadruma hotA hai| isI prakAra patra zabda ke bhI cAra nikSepa hote haiM-nAma, sthApanA, drazya aura bhAva / 276. AyuSya ko emapatra kI upamA dI gaI hai| jaise- drumapatra kAla kA paripAka hone para svataH vRkSa se gira jAtA hai athavA upakrama- vAyu Adi ke dvArA vRkSa se alaga ho jAtA hai, vaise hI AyuSya kI sthiti pUrI hone para athavA AyuSya kA upakrama pUrNa hone para prANI mara jAtA hai| isa adhyayana ke prArambha meM drumapatra zabda hai, isalie isa adhyayana kA nAma drumapatraka hai / 277. magadhadeza ke rAmagRha nagara se bhagavAna mahAvIra ne zAla, mahAzAla ziSyoM ko gautama svAmI ke sAtha bhejA / ve vahAM se vihAra kara pRSThacaMpA pahuMca ge|
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 niyuktipaMcaka 278. puSThacaMpA meM gAla apane mAtA-pitA ke sAtha jita huaa| bhArma meM tInoM ko kevalajJAna utpanna ho gayA / ne caMpApurI pahuMce / gautama svAmI ne bhagavAn ko vandana kiyA para una tInoM ne andana nahIM kiyA / 279-81. caMpApurI ke puNyabhadra caitya meM yazasvI jaganAyaka bhagavAn mahAvIra ne zramaNoM ko AmaMtrita kara kahA--'ATha prakAra ke karmoM ko mathane vAle, svabhAvata: vizuddhalezyA vAle tathA kRtakRtya bhagavAna RSabha kI nirvANa bhUmi aSTApada parvata hai / ve bharata ke pitA RSabha tIna loka meM Aloka phailAkara yazasvI bane / jo aSTApada parvata para ArohaNa kara bhagavAn kI vaMdanA-stuti karatA hai, vaha muni caramazarIrI hotA hai| 22. vaitADyazikhara ke pAsa siddhaparvata hai / vahAM sAdhu kI ho avasthiti hotI hai, asAdhu kI nhiiN| 283. carapazarIrI sAdhu hI usa parvata para car3ha sakatA hai, dUsarA nahIM / yaha udAharaNa bhagavAn mahAvIra ne diyA thaa| 284. bhagavAn ke vacana ko sunakara prathitakIrti gautama vahAM gae aura usa zreSTha parvata para car3hakara jinabhagavAn kI pratimAoM ko vandanA kii| 285. usa samaya sarvaRddhisampanna vaizramaNa deva apanI pariSada ke sAtha vahAM aayaa| usane caityoM kI vandanA kara bhagavAna gautama ko vandana kiyaa| 286. prathitakIti gotama svAmI ne vahAM puNDarIka vRttAta kI prajJApanA kI aura dasamabhakta (cAra dina ke upavAsa) ke pAraNe meM kauDinya tApasa ko pravajita kiyA / 287,288. sasa zramaNa kI sabhA meM alpakarmA iMdra ne gautama dvArA prarUpita pugairIka kA vRttAnta sunA / usase bodha prApta kara valguvimAna se cyuta ho vaha indra tuMbavana meM dhanagiri kI patnI sunandA kA putra huaa| 289-99. datta, koDinya aura zaivAla-ye tInoM tApasa pAMca-pAMca so parivAra ke sAtha aSTApada parvata para car3hane ke lie Ae / kauDinya tApasa caturtha bhakta ke pAraNe meM kaMDU Adi sacitta AhAra karatA / (vaha aSTApada ke nIce kI mekhalA taka hI car3ha paayaa|) datta tApasa pAraNe meM acipta AhAra karatA / (yaha parvata kI madhya mekhalA taka hI car3ha pAyA / ) tIsarA zaivAla tApasa aSTama bhakta ke pAraNe meM zuSka zavAsa kA AhAra karatA / (vaha parvata kI uparitana mekhalA taka hI car3ha pAyA / ) gautama svAmI kI Rddhi dekhakara ce tInoM bigatamoha anagAra hokara prAjita ho ge| prathama tApasa ko jhIra bhojana ke citana se, dUsare ko pariSad dekhane se tathA tIsare ko jina bhagavAna ke darzana karane se kevalajJAna utpanna ho gyaa| sabhI gautama ke sAtha bhagavAna mahAvIra ko vaMdanA karane upasthita hue / jaba tInoM tApasa kevalI-pariSad kI ora jAne lage taba gautama svAmI ne kahA--'idhara Amo, bhagavAn ko vaMdana karo / ' gautama ke aisA kahane para bhagavAn nai gautama se kahA- 'gautama ! ye to kRtakRtya ho gae hai| bhagavAn ke bacana sunakara gautama duHkhI hue| ve socane lage-mujhe kevalajJAna kyoM nahIM ho rahA hai ? taba bhagavAn bole-'gautama ! tuma mere cirasaMsRSTa ho, ciraparicita ho, pirakAla se amugala ho / jama tumheM deha kA bhevazAna hogA taba hama donoM eka samAna ho jAyeMge /
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ utsarAdhyayana niyukti jaise punarbhaya na karane vAle kSINasaMsArI ho jAyeMge / hama isa artha ko jAnate haiM, vaise hI vimAnavAsI deva bhI isa tattva ko samajhate hai / saba kucha jAnate hue bhI bhagavAn mahAvIra ne prathitakIti gautama se pUchA - gautama ! devoM ke vacana grAhma hai athavA jinezvara deva ke ? bhagavAna kI vANI sunakara gautama apane mithyAcAra kA pratikramaNa karane ke lie utkaMThita hue / unakI nizrA meM bhagavAn ne ziSyoM ko anuziSTi pradAna kii| 374302. lAvaNyavihIna, zithila saMdhiyoM vAlA, vRnta se TUTakara nIce giratA huA Apadagrasta tathA kAlaprApta vRkSa kA pAMDara pattA kisalaya se bolA-'aba jaise tuma ho, vaise hI hama bhI the| aba jaise hama haiM, vaise hI tuma bhI banoge / ' pArapatra aura kisalaya kA aisA uhalApa na huA hai aura na hogA / yaha kevala bhavyajanoM ko pratibodha dene ke lie upamA dI gaI hai| gyArahavAM adhyayana : bahuzrutapUjA 303. mahu, zruta aura pUjA-ina tInoM zabdoM ke cAra-cAra nikSepa haiM-nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / dravya bahutva meM jIva aura pudgala kA bahattva vivethisa hai| 304. bhAvabahutva meM ananta gamoM se yukta caudaha pUrva bahaka haiM / ye kSayopazama bhAva meM baratate haiM / kSAyikabhAva meM bartamAna kevalazAna bhI bhAvabahuka hai kyoMki usake mananta paryAya haiN| 305. dravyazruta puNDaja Adi haiM athavA akSararUpa meM likhita pustaka Adi dravyazruta haiM / bhAvabhrata ke do bheda haiM- samyakthuta aura mithyAzruta / 306, bhavasiddhika jIva tathA sammakadRSTi pIva jisa zruta ko par3hate haiM, vaha samyakta hone ke kAraNa bhAvazruta hai / yaha bhAvazruta ATha prakAra ke karmoM kA zodhaka hai, zuddhikAraka hai| 307, abhayasiddhika mithyAdRSTi jIva jo adhyayana karate haiM, vaha mithyAzruta hai / mithyAzruta karmabaMdhana kA hetu hai| 308. Izvara (dhanapati), talavara (rAjA Adi), mADambika (jasladurga kA adhipati), ziva, indra, skandha, viSNu Adi kI jo pUjA kI jAtI hai, vaha dravya pUjA hotI hai| 309. tIrthakara, kebalI, siddha, AcArya aura samagra sAdhuoM kI jo pUjA kI jAtI hai, vaha bhAva pUjA hai| 210. jo caturdaza pUrvaghara aura nipuNa sarvAkSarasannipAtI haiM, unakI pUjA bhI bhAva pUjA hai| yahAM isI mAvapUmA kA adhikAra hai| 1. dekheM-pari0 6, kathA saM0 53 2. zAMTI, patra 344 : sarvANi-samastAni mAnyakSarANi-akArAdIni teSAM sannipAtanaM tat tadarthAbhidhAyakatayA sAMgatyena ghaTanAkaraNaM sarvAkSarasannipAtaH, sa vidyate adhigamaviSayatayA yeSAM te'mI srvaakssrsnnipaatimH|
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 niyuktipaMpaka bArahavAM adhyayana :harikezIya 311,312. harikeza zabda ke cAra nikSepa hai-nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / dravya ke do bheda hai-Agamata:, no-AgamataH / no Agamata: ke tIna bheda -zarIra, bhavyazarIra aura savyatirikta / tadvyatirikta dravya nikSepa ke sIna bheda haiM-ekabhaSika, badAyuSka aura abhimukhnaamgotr| 313. harikeza nAma, gotra kA vedana karatA huA bhAvataH harikeza hotA hai| harikeza se udbhUta hone se isa adhyayana kA nAma harikezIya hai / 314, harikeza ne pUrva bhava meM prajita zastra yuvarAja ke pAsa dIkSA lI thI / kintu jAtimada ke prabhAva se vaha harikeza kula meM utpanna huaa| ___315. mathurA meM pravajita zaMkhamuni vihAra karate hue gajapura nagara meM ge| vahAM eka purohita putra ko mArga pUchA / usane dveSavaza agni ke samAna uSNa mArga batA diyaa| usa mArga para pADiheradvArapAla kI bhAMti sadA eka deva sannihita rahatA thaa| muni usa mArga se ge| (devayoga se vaha bhItala ho gayA / ) 316. harikeza, caNvAsa, zvapAka, mAtaMga, bAhya, pANa, padAnaghana, mRtAza, pramazAnavRtti aura nIca-ye ekArthaka zabda haiN| 317. harikeza kA janma 'mRtagaMgA' (sUkhe pravAha thAlI gaMgA) ke taTa para huA / pravrajita hokara ve vArANasI ke tinduka bana meM tthhre| vahAM gaMDotinduka makSa kA maMdira thaa| kozalika rAjA kI kanyA subhadrA vahAM pUjA karane AI / usane muni kA rUpa dekhakara ghRNA se usa para thUka diyA / usakA muni ke sAtha vivAha / muni dvArA parityakta / muni kA yazabATa meM bhikSA ke lie jAnA / 318. balakoTTa nAmaka harikezoM kA adhipati balakoTTa thA / usake do striyAM thIM-gaurI aura gaandhaarii| gaurI ne svapna meM basanta mAsa dekhA / balakoTra meM utpanna hone ke kAraNa putra kA nAma 'bala' rakhA / utsava meM sapaM ke Ane para use mAra DAlA gyaa| dUsarI bAra bheruNDa sarpa kA (dumuhI) niklnaa| use nahIM mArA gyaa| 319. manuSya ko bhadra honA cAhie / bhadra manuSya kalyANa ko prApta hotA hai| sabiSa sarpa mArA jAtA hai aura nirviSa bheruNDa sarpa chor3a diyA jAtA hai| 320. vArANasI nagara ke tiduka udyAna meM tiduka nAmaka yamAyatana thaa| vahAM gaMjItiduka yama rahatA thaa| usI ke kAraNa usa ucAna kA mAma gaMDItidukavana pkssaa| 321. eka dUsarA yakSa gaMDItiduka pakSa ko apane udyAna meM le gyaa| gaMDI yakSa ne kahA-'are ! yahAM to muMDitamAtra hone vAle dIkSita vyaktiyoM kI jamAta hai| yahA~ to strIkathA, janapadakayA aura rAjakathA ho rahI hai / calo, hama tinduka udyAna meM lauTa caleM / " 1. dekheM pari06, kathA saM054
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 215. uttarAdhyayananiyukti terahavAM adhyayana visaMbhatIya 322,323. citra, saMbhUta zabda ke cAra nikSepa haiM-- nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / dravya nikSepa ke do bheda haiM- bAgamataH, no-AgamataH / no-AgamataH ke tIna bheda haiM-jazarIra, bhavyazarIra aura tadudvyatirikta / taddvyatirikta ke tIna bheda haiM- ekabhavika, baddhAyuSka aura abhimukha - nAmagotra / 324. citra aura saMbhUta ke AyuSya kA vedana karane vAle bhAvataH citra aura saMbhUta haiN| una donoM ke nAma se samasthita yaha adhyayana 'citrasaMbhUtIya' hai / 325. sAketa nagara meM candrAvataMsaka rAjA kA putra thA municandra sAgaracandra ke sAtha municandra prajita hokara zramaNa bana gyaa| 326. aTavI meM tRSNA aura sudhA se vyAkula zramaNa (bhunicandra ) ko dekhakara gopAlakoM ne prAsuka anna se use pratilAbhita kiyaa| phira bhuni ke upadeza se de cAroM gopAlaka putra bodhi kI prApta ho gae / 327. muni ke maladigdha zarIra ko dekhakara do gopAlaka putroM ko ghRNA ho gaI / jugupsA karane ke kAraNa ve donoM marakara dazANaM janapada meM dAsa rUpa meM utpanna hue aura zeSa do gopAlakaputra iSUkArapura ke brAhmaNa kula meM utpanna hue| yahAM brahmadatta kA adhikAra hai 1 328,329. pAMcAla janapada kA rAjA brahma, kAzI janapada kA rAjA kaTaka, kuru janapada kA rAjA karNeradatta, aMga janapada kA rAjA puSpabUla, kozala janapada kA rAjA dIrgha- ye pAMcoM mitra rAjA the| ina sabhI ne eka hI samaya meM pANigrahaNa kiyA thA arthAt ye sabhI samavayaska the / ( rAjA brahma ke mara jAne para ) cAroM mitra rAjA eka-eka varSa usa rAjya kI sAra-saMbhAla karane ke lie vahAM rahane lge| 330. brahmarAja ke cAra striyoM thIM indrazrI, indrayathA indravasu aura culanIdevI / cUlanI devI ne brahmadatta nAmaka putra ko janma diyaa| usI dina dhanu nAmaka senApati ke varadhanu nAmaka putra huA 331-35. citra rAjA kI kanyA vidyutmAlA aura vidyutmatI citrasena kI kanyA bhadrA, pandhaka rAjA kI kanyA nAgayazA, kIrtisena kI kanyA kIrtimatI, yakSaharila rAjA kI kanyA devI, nAgadattA, yazomatI aura raznavatI, cArudata rAjA kI kanyA bacchI, kAtyAyanagotrIya vRSabha rAjA kI kanyA zilA, dhanadeva, vaNik, vasumitra, sudarzana aura mAyAvI dAhaka - ye cAroM kukkuTa yuddha ke prasaMga meM paraspara mile the, vahAM kI pustI nAmaka kamyA, pota rAjA kI kanyA piMgalA, sAgaradasa vaNik kI kanyA dIpazikhA, kAmpilya kI putrI malayavatI, sindhudatta kI kanyA vanarAji aura somA, sindhusena kI kanyA vAnIrA pradyumnasena kI kanyA pratikA- ye sabhI brahmadatta kI rAniyAM thiiN| harikezA, godA, kareNadattA, kareNupradikA, kuMjarasenA, kareNusenA, RSivRddhi, kuvamatI - ye AThoM brahmadatta ke antaHpura kI pradhAna rAniyAM thiiN| mahArAnI kurumatI strIratna thI /
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka 336,337. brahmadatta kAmpilyapura, giritaTaka, campA, hastinApura, sAketa, samakaTaka, avazyAnapha, vaMzIprAsAda, samakaTaka Adi nagaroM meM ghUmatA huA aTavI meM phuNcaa| vahAM para tRSA se abhibhUta ho gayA / usane varadhanu se kahA to vaha brahmadatta ko eka vaTavRkSa kI chAyA meM leTAkara bolA --'maiM eka saMketa dUMgA taba tuma yahAM se palAyana kara jAnA / ' yaha kahakara vaha svayaM pAnI kI khoja meM nikalA / baha jala lekara vApasa lauTa rahA thA taba dIrghapRSTha ke anuSara kumAra ko khojate hue vahAM pahuMca ge| unhoMne daradhuna ko pakar3a liyA phira use baMdhana se bAMdhakara Akroza dikhalAyA, duSTavacanoM se usakI masanA kii| ___ 338. anucaroM ne varadhanu ko pITate hue pUchA-'bolo, kumAra kahA~ hai ? tuma use kahAM le gae ho ?' varadhanu ne eka saMketa kiyA aura pAnI ke sAtha eka virecana kI guTikA le lii| usa guTikA se behogI mA gaI aura muMha meM jhAga A gae / usane kapaTamRtyu kA varaNa kara liyA / guptacaroM ne use mRta samajhakara chor3a diyaa| 339. idhara kumAra baradhanu kI sAMketika bhASA ko samajhakara, bhayabhIta hotA huA utpatha se palAyana kara gayA / mArga meM eka deva ne usake sAmarthya kI parIkSA karane ke lie spavira kA rUpa banAkara use dhokhe meM mala diyaa| 340. vahAM se ghUmatA huA kumAra vaTapura, brahmasthala, vaTa sthala, kozAmbI, vArANasI, rAjagRha, giripura, mathurA aura mahichatrA Adi nagaroM meM phuNcaa| 341. kumAra ahicchatrA se malA aura eka mahAn aTavI meM pahuMca gyaa| vahAM usane AbharaNa, vastra evaM guNoM se yukta eka vanahastI dekhA / baha usa para ArUr3ha ho gyaa| hAthI kumAra ko bhayaMkara vana meM le gayA / kumAra aTavI se bAhara nikalakara vaTapura gyaa| yaTapura se zrAvastI ke lie prasthAna kiyaa| calate-calate eka choTe gAMva meM phuNcaa| 342. nadI aura araNya gahana hote haiM para puruSoM ke hRdaya usase bhI adhika gahana hote haiN| Apa apanA puNyapatta' deN| hamAre priya putra huA hai| 343. vahAM se kumAra supratiSThAnapura meM pahuMcA / vahAM bhikuMDI rAjA se niSkAsita kanyA kusakuNI jitazatru rAjA ke pAsa se mathurA se ahicchatrA jA rahI thii| vaha bIca ke eka gAMva meM mitii| 344,345. indrapura meM zivadatta tathA samapura meM vizAkhadata-ina donoM kI do putriyAM kumAra ko viTa veSa meM prApta huii| use yahAM rAjya bhI prApta huaa| vahAM se kumAra rAjagRha, mithilA, hastinApura, caMpA, zrAvastI Adi nagaroM meM dhuumaa| yaha kumAra brahmadatta ke nagarabhramaNa (nagarahirga) kA avalokana hai| ____346. kumAra ko cakraratna kI utpatti huI / vaha divijayI bana gyaa| dIghaMpRSTha rAjA kA roSa bhI zAMta ho gayA / (devatAoM dvArA kalpavRkSa ke phUloM kI mAlA apita karane para) kumAra ko jAtismRti huI ki maiM nalinIgulma meM deva rUpa meM utpanna huA thaa| 1. mAnanda se hata vastra /
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana niyukti 37. brahmadatta ne jAtismRti zAna dvArA apanI pUrvajanma kI jAtiyoM kA do pacoM meM prakAzana kiyA tathA usa zloka kI pUrti kA nivedana kiyaa| muni citra ne yaha sunA aura vahAM Ae / citra muni ne brahmadatta ko Rdi ke parityAga kA upadeza diyA / yahI sUtra ke artha kI paramparA hai|' 48-52. bRhad vRttikAra zAntyAcArya ne ina pAMcoM gAthAoM ke viSaya meM likhA hai-ina zlokoM kI paramparA jJAta na hone ke kAraNa inakA vivaraNa nahIM diyA gayA hai| AcArya nemicandra dvArA uttarAdhyayana sUtra para nirmita 'sukhabodhA' vRtti (patra 185-97) meM tadaviSayaka vistRta kathAnaka hai / usI meM se ina pAMca zlokAgata saMkSipta tathyoM kA vistAra se Akalana kiyA jA sakatA hai|' caudahavAM adhyayana : iSakArIya 353,354. iSakAra zabda ke cAra nikSepa hai-nAma, sthApanA, pravya aura bhASa / dravya ke yo nikSepa hai--AgamataH, no-AgamataH / no-Agamata: ke tIna nikSepa hai- zarIra, bhavyazarIra aura tatvyatirikta / tadavyatirikta ke tIna bheda hai ephavika, baddhAyaka aura mamakhanAmagotra / 355. iSu kAra nAma, gotra kA vedana karane vAlA bhAva iSukAra hotA hai| iSakAra se udbhUta hone ke kAraNa isa adhyayana kA nAma iSakArIya hai| 356. pUrvabhava ke sneha se saMbaddha, prItibhASa, paraspara anurakta chaha vyakti bhogya bhogoM ko bhogakara, anthirahita hokara prabajita ho zramaNa bana ge| 357. zrAmaNya kA pAlana kara ve papagulma nAmaka vimAna meM utpanna hue| yahAM unakI utkRSTa sthiti cAra palyopama kI thii| 358. yahAM se cyuta hokara ve chahoM vyakti kurujanapada ke iSukAra nagara meM utpanna hue| 3 caramazarIrI aura vigatamoha the| 359, iSukAra nagara meM iSukAra rAjA thaa| kamalAvatI devI agramahiSI pii| usake purohita kA nAma bhagu aura usakI patnI kA nAma vAziSThI thaa| 360. iSakAra nagara meM iSukAra rANA ke purohita ke koI saMtAna nahIM thii| ye donoM patipatnI putra ke lie bahuta vyAkula rahate the / ___361. gopaputra devoM ne zramaNa kA rUpa banAkara purohita ko batAyA ki devaloka se vyuta hokara po deva tumhAre putrarUpa meM utpanna hoNge| 362. tumhAre ve donoM putra prAjita hoNge| tuma unakI pravajyA meM bAdhaka mata bananA kyoMki ve pravajita hokara bahuta logoM ko pratibodha deMge / 363,364. unakA vacana sunakara vaha purohita apanI patnI ke sAtha dUsare gokula grAma meM calA gayA / yahA~ usake do putra hue| ve bar3hane lge| purohita unako asadbhAva-pramaNoM ke prati mithyA dhAraNA kI zikSA dene lgaa| vaha kahatA-putroM ! ye zramaNa dhUrta hai, preta-pizAcarUpa haiM aura naramAMsa ke bhakSaka haiM / tuma unakI saMgati kabhI mata karanA / putroM ! tuma naSTa-praSTa mata ho jaanaa|' 1. dekheM pari0 6, kathA saM0 55 2. vahI, kakSA saM056
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ E nirmuktipaMcaka 365, 366. saMyogavaza donoM lar3akoM ne vahAM zramaNoM ko dekhaa| jAtismRti jJAna se prabuddha hue / phira unhoMne apane mAtA-pitA ko pratibodha diyaa| kamalAvatI rAnI prabuddha huii| usane iSukAra rAjA ko prabodha diyaa| isa prakAra sImAdhara rAjA iSukAra, bhRgu purohita, bhRgupatnI vAziSThI, rAjapatnI kamalAvatI aura donoM bhRguputra - ye chahoM vyakti pravrajita hokara parinirvRta ho ge| gAya adhyayana samikSuka 367, 268. bhikSu zabda ke cAra nikSepa hai nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / dravya bhikSu ke do kSetra hai- bAgamataH, no-AgamataH / AgamataH ke tIna bheda haiM-zazarIra, bhavyazarIra aura tadvyatirikta / tadvyatirikta bhikSu nihnavAdi haiN| jo kSut-karma kA bhedana karatA hai, vaha bhAvabhikSu hai / 369. melA, bhedana aura bhetavya-ina tInoM ke do-do bheda haiM- dravya aura bhAva / 370. dravya bhetA hai takSaka, bhedana hai parazu aura bhetavya kASTha bhAva-bhettA hai sAdhu, bhedana hai tapasyA aura bhetavya haiM ATha prakAra ke karma / 371. rAga, dveSa, tIna karaNa, tIna yoga, gaurava, zalya, vikathA, saMjJA, kSut - mATha prakAra ke karma, kaSAya aura pramAda - ye sabhI jut haiM / 372. jo suvratI RSi ina zrut zabda vAcya avasthAoM kA bhedana karate haiM, ve karmagraMthi kA bhedana kara ajarAmara sthAnako hote hai / solahavAM adhyayana : brahmacarya samAdhi sthAna 373. eka ke binA daza nahIM hotA ataH eka ke ye nikSepa haiM-nAma, sthApanA, dravya, mAtRkApava, saMgraha, paryAya aura bhAva- ye sAta pRthak pRthak hote haiM / 374 rA zabda ke chaha nikSepa hai--nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva / daza prAdezika skandha dravyadaza hai| avagAhanA sthiti se daza pradezAvagAr3ha skandha kSetradaza hai / daza samaya kI sthiti kAladaza hai / daza saMkhyA se vivakSita paryAya bhAvadA hai| 375. brahma zabda ke cAra nikSepa haiM nAma, sthApanA, dravya aura bhaav| kisI kI brahma saMjJA nAmabrahma hai / sthApanA brahma meM brAhmaNa kI utpatti tathA dravya meM ajJAniyoM kA vastinigraha jJAtavya haiM / 376. brahmacarya kI rakSA ke lie vastinigraha karanA bhAvabrahma hai| usake lie isa adhyayana meM vivikta zAyanAsanasevana Adi jo sthAna nirUpita haiM, unakA varjana karanA cAhie / 377. caraNa zabda ke chaha nikSepoM meM dravyacaraNa hai-- gatirUpa caraNa tathA bhakSaNarUpa caraNa / jisa kSetra aura kAla meM caraNa kI vyAkhyA kI jAtI haiM, vaha kSetracaraNa aura kAlacaraNa hai| mUla aura uttara guNoM kA varaNa bhAvacaraNa hai / 1. pari0 6, kathA saM0 47
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana niryakti 378. samAdhi ke pAra nikSepa hai. nAma, sthApanA, madhya aura mAtra / mAdhuye Adi guNoM se yukta dravya se jo samAdhi milatI hai, vaha dravyasamAdhi hai| jJAna, darzana, tapa aura cAritra-yaha bhAdasamAdhi hai| 379. sthAna zabda ke pandraha nikSepa hai ... 1. nAmasthAna / 9. saMyamasthAna-saMyama meM avasthiti / 2. sthaapnaasthaan| 10. pragrahasthAna-Ayudha-grahaNa kA sthAna / 3. dravyasthAna / 11. yodhasthAna-yuddha meM Ayudha-prahAra hetu kI jAne vAlI mudraa| 4. kSetrasthAna-AkAza 12. acalasthAna- sthira sthA / 5. kAlasthAna-samayakSetra / 13. gaNanAsthAna-do se zIrSaprahelikA taka kI gnnnaa| 6. karvasthAna--kAyotsarga / 14. saMdhAnasthAna-aTita kA saMdhAna / 7. uparatisthAna-sarvasAvavirati / 15. bhAvasthAna-auyika Adi bhAvoM kA sthAna / 8. vasatisthAna-yatinivAsa / satarahavAM adhyayana : pApabhamagIya 380. pApa zabda ke chaha nikSepa hai-nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva / dradhya ke do bheda haiM-AgamataH aura no-Agamata: / no-AgamataH ke tIna bheda hai-jazarIra, bhavyazarIra aura tavyatirikta / tadvyatirikta draNya ke tIna bheda hai-sacitta, acitta aura mitra / sacitta dravyapApa-jIvoM kI asundaratA / acitta dravyapApa -caurAsI pApa prakRtiyAM / mizra dravyapApa-pApaprakRti yukta jIva / zeSapApa-naraka Adi pApa-prakRti kA udayabhUta sthaan| kAlapApa-duSSamAdi kAla, jisake prabhAva se pApa udita hotA hai / 381. hiMsA, asatya, steya, abrahmacarya, parigraha tathA AgamoM meM nirUpita midhyAtva Adi aguNa-ye sabhI bhAva pApa hai| 382. zramaNa zabda ke pAra nikSepa hai-nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / dravya zramaNa meM nihava Adi kA grahaNa hotA hai tathA bhAva zramaNa meM saMyamasahita zAnI kA samAveza hotA hai| 383. jinembara deva ne prastuta adhyayana meM jina akaraNIya bhAvoM kA nirUpaNa kiyA hai, unakA sevana karane vAlA muni pApazramaNa kahalAtA hai| 384. o subatI RSi ina pApoM kA varjana karate haiM, ve pApakarma se mukta hokara nirvighnarUpa se sisi ko prApta karate haiN| aThArahavAM adhyayana : saMjayIya 185,386. saMjayIya zabda ke cAra nikSepa hai-nAma, sthApanA, tathya aura bhaav| dravya saMjayIya ke do bheda hai-bAgamataH, no-AgamataH / no-AgamasaH ke tIna bheda hai-zarIra, madhyazarIra aura tavyatirikta / tadvyatirikta ke tIna bheva hai-ekavika, bavAyuSka bora bhbhiyukbhaamgotr|
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 niyuktipaMcaka 387. saMjaya nAma, gotra kA vedana karatA huA bhAvasaMjaya hotA hai| bhAvasaMjaya se samusthita hone ke kAraNa isa adhyayana kA nAma saMjayIya huA hai| 388.389. kAMpilyapura nagara kA rAjA saMjaya senA sahita mRgayA ke lie nikalA / vaha ghor3e para savAra hokara bhUgoM ko kesara udyAna kI ora khader3a kara le gyaa| yahAM ekatrita mRga atyanta bhayabhIta ho rahe the / vaha rasalolupa rAjA unheM yahA~ yathita karane lgaa| 390. vahA~ kesaraudhAna meM doSamukta gardabhAli managAra chAe hue maMDapa meM dhyAna kara rahe the| 391. ghor3e para savAra rAjA ne muni ko dekhA aura bhAkula-vyAkula hokara bolA-aho ! kheda hai, maiM abhI RSihatyA se lipta ho jAtA para baca gyaa| 392-94. rAjA ghor3e ko chor3akara anagAra ke pAsa gayA / vinamratA se bandanA karake aparAdha ke lie kSamA mAMgane lagA / anagAra mauna dhAraNa kie hue the isalie rAjA ko koI pratyuttara nahIM diyA / taba rAjA inake teja-tapa se ghabarAkara isa prakAra bolA-'bhaMte !maiM kopilyapura kA adhipati hU~ / merA nAma saMjaya hai / maiM ApakI zaraNa meM AyA huuN| Apa mujhe apane tapojanita teja se na jalAeM / ' 395-97. muni bole. 'rAjam ! maiM tujhe abhaya detA huuN| tuma isa pAnI ke bubude ke samAna anitya manuSya jIvana meM apane duHsvajanaka maraNa ko jAnakara bhI hiMsA ko prazraya dete ho / kyA yaha ucita hai ? saMsAra meM saba kucha chor3akara eka dina avazya hAnA hogaa| phira ina kipAkaphala ke samAna mogoM meM kyoM Asakta hote ho ?' rAjA ne muni se dharma kA rahasya jAnA aura samagra vaibhava se yukta rAjya ko chor3akara pravrajyA svIkAra kara lii| 398. bahuta varSoM taka tapazcaraNa ke dvArA sAre malezoM--rAga-dveSa bAdi ko naSTa kara rAjA aise sthAna ko prApta ho gayA, jahAM jAkara kisI prakAra kA zoka nahIM karanA par3atA arthAt zArIrika aura mAnasika duHkhoM se grasta nahIM honA par3atA / ' unnIsavAM adhyayana : mRgAputrIya 399,400. mRgA zabda ke cAra nikSepa hai--nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / draSya ke do bheda hai AgamataH, no-AgamataH / no-AgamataH ke tIna bheda hai jJazarIra, bhavyazarIra, tadvyatirikta / tadvyatirikta ke tIna bheda hai--ekavika, basAyuSka aura abhimukhanAmagotra / 401. mRgA ke mAyu, mAma, gotra kA vedana karane vAlI bhAvamRgA hotI hai / isI prakAra puSa zabda ke bhI cAra nikSepa hai| 402. mRgAdevI mahArAnI ke putra balapI se yaha adhyayana samutpanna huA isalie isakA nAma mRgAputrIya hai| 403-10. sugrIva nagara meM balabhadra nAma kA eka rAjA thaa| usakI paTarAnI kA nAma magAvatI thA / una donoM ke baladhI nAma kA pUtra thaa| vaha dhImAna, bacaRSabhasaMhanana vAlA tathA sadbhavamuktigAmI pA / use yuvarAja banA diyA gyaa| vaha vikasita hRdayavAlA yuvarAja ramaNIka aura 1. dekheM pari0 1, kathA saM0 55
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana niyukti 221 Anandamama prAsAda meM pramadAoM ke sAtha dogadaka devoM kI bhAMti krIr3Arata rahatA thaa| eka bAra vaha prAsAda ke jharokhe meM baiThA-baiThA nagara ke vistIrNa, Rja tathA sama vipaNi-mAgoM ko dekha rahA thaa| usa samaya rAjamArga meM usane zrutasAgara ke pAragAmI, dhIra-gaMbhIra, tapa, niyama tathA saMyama ke dhAraka saMyatI muni ko dekhA | rAjaputra usa muni kA animeSadRSTi se dekhatA rahA / uttaM sagA ki aisA rUpa maiMne pahale bhI kabhI dekhA hai| aisA vicAra karate-karate use saMzijJAna-jAtismRtijJAna utpanna huA aura use smRti ho AI ki pUrvabhava meM maiMne bhI aisA sAdhu-jIvana svIkAra kiyA thA / isa prakAra bodhilAbha prApta kara vaha mAtA-pitA ke caraNoM meM praNipAta kara bolA- pitAjI ! maiM isa gRhastha jIvana ko chor3akara zramaNatva-pravrajyA aMgIkAra karanA cAhatA huuN|' 411-15. mAtA-pitA ne socA ki balazrI (mRgAputra) apane nirNaya ke anusAra karegA hI taba unhoMne kahA-putra ! tuma dhanya ho, jo sukha-sAmagrI kI vidyamAnatA meM virakta hae ho| pUtra ! tama siMha kI taraha abhiniSkramaNa kara siMhatti se hI use nibhAnA / dharma kI kAmanA rakhate hue kAma-bhogoM se virakta hokara viharaNa karanA / vatsa ! tuma jJAna se, darzana se, cAritra se tathA tapasaMyama aura niyama se, zAMti, mukti Adi se sadA vardhamAna rahanA / saMvegajanita harSa se harSita aura mokSagamana ke liye utkaMThita balazrI ne mAtA-pitA ke bhAzIrvAdAtmaka vacana ko hAtha jor3akara svIkAra kiyA / parama aizvarya se abhiniSkramaNa kara paramaghora zrAmaNya kA pAlana karake vaha dhIra puruSa vahA~ gayA, jahAM saMsAra ko kSINa karane vAle jAte hai, arthAt vaha mokSa calA gyaa|' bosavAM adhyayana : mahAnipranyopa 416. kSullaka zabda ke ATha nikSepa hai-nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla, sthAna, prati aura bhAva / ina jhullakoM kA pratipakSI I-mahat / usake bhI ATha nikSepa haiN| 417,418, nimrantha zabda ke pAra nikSepa hai-nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / dravya ke do bheda hai-AgamataH, no-AgamataH / no-AgamataH ke sIna bheda hai jazarIra, bhavyazarIra aura tadvyatirikta / tadvyatirikta meM nihava Adi Ate hai / bhAva nikSepa pAMca prakAra kA hai, jo nimnAMkita dvAroM se jJAtavya hai 419-21. prazApanA, veda, rAga, kalpa, pAritra, pratisevanA, zAna, tIrtha, liMga, zarIra, kSetra, kAla, gati, sthiti, saMyama, sannikarSa, yoga, upayoga, kaSApa, sezyA-pariNAma, baMdhana, udaya, karmodIraNa, upasaMpad-jJAna, saMjJA, AhAra, bhava, AkarSa, kAla, antara, samudghAta, kSetra, sparzanA, bhAva, pariNAma ityAdi dvAroM se nirgrantha jJAtavya hai tathA mahAnirganthoM kA alpa-bahutva bhI jJAtavya hai / ___422. nirgranya ve hote haiM, jo bAla aura Abhyantara sAvadha grantha se mukta hote haiM / yaha mahAnirgranthIya adhyayana kI niyukti hai| ikkIsavAM adhyayana : samApAlIya __423. samudrapAla zabda ke pAra nikSepa hU~-nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / dravya nikSepa ke do bheda hai-AgamataH, no-Agamata / no-AgamataH ke tIna bheda haiM-sazarIra, bhavyazarIra 1.dekheM pari.6, kayA saM059
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 niyuktipaMdhaka aura tadvyatirikta 424. samudrapAla kI Ayu kA bedana karatA huA bhAva samudrapAla hotA hai| samudrapAla se samutthita hone ke kAraNa isa adhyayana kA nAma samudrapAlIma hai / 425-35. caMpA nagarI meM pAlita nAma kA sArthavAha rahatA thaa| vaha vItarAga bhagavAn mahAvIra kA anuyAyI thA / vaha sAmudrika jhyApArI paa| eka bAra vaha gaNima-supArI bhAdi tayA dharima--svaNaM Adi vastuoM se bhare jahAja ko lekara pihUM nAma ke nagara meM pahuMcA aura vahAM vastuoM kA kraya-vikraya karane lgaa| eka vaNika ne apanI putrI ke sAtha usaphA vivAha kara diyA / vaha apanI patnI ko lekara svadeza kI ora cala par3A / usa vaNikaputrI arthAt pAlita kI patnI ne samudra-mArga meM hI eka ena ho janma digA ! vana sa mandara ra manoranI thA / usakA nAma samudrapAla rakhA gayA / yaha pAlina zrAvaka sakuzala apane ghara pahuMcA / zizu samudra pAMca dhAyoM ke bIca meM baDA hone lgaa| usane bahattara kalAeM siikhiiN| vaha nyAya-nIti meM nipuNa ho gayA / yauvana meM praveza kara atyadhika sundara dIkhane lagA / usake pitA pAlita ne usakA vivAha rUpiNI nAmaka kanyA se kara diyA / vaha striyoM ke causaTha guNoM se mukta tayA devAMganA sadRza rUpavatI thii| jaise dogundaka deva krIDArata rahate haiM, vaise hI samudrapAla apanI patnI rUpiNI ke sAtha puMDarIka bhavana meM kIr3Arata rahatA thaa| vaha sadA naukaroM se ghirA rahatA thaa| eka bAra vaha apane patnI ke sAtha bhavana ke jharone meM baiThA thA / usane rAjamArga para rAjapuruSoM dvArA eka vaSya ko le jAte dekhA / usake pI saMkaToM vyakti cala rahe the / usako dekhate hI samyaktva aura jJAna ke dhanI kumAra ne sAMsArika duHkhoM se bhayabhIta hokara socA-hAya ! yaha nikRSTa pApakarmoM kA pratyakSa phala hai| saMbodha prApta kara kumAra samudrapAla anuttara vairAgya se saMpRkta ho gyaa| prakhyAta yaza-kIti vAle usa kumAra ne mAtApitA kI AjJA lekara abhiniSkramaNa kara pravrajyA grahaNa kara sii| 436. aneka varSoM taka tapazcaryA dvArA klezoM kA kSaya karake usane usa sthAna ko prApta kiyA, jisa sthAna ko prApta kara koI zoka nahIM rhtaa| bAvIsavAM adhyayana : rathanemIya 437,438. racanemi zabda ke cAra nikSepa hai-nAma, sthApanA, vya aura bhAva / draSya ke do bheda hai-AgamataH, no-AgamataH / no-Agamata; ke tIna prakAra hai-zazarIra, bhavyazarIra aura tadvyatirikta / tadvyatirikta ke tIna prakAra hai-ekabhavika, badAyuSka aura abhimukhanAmagotra / 439. rayanemi nAma, gotra kA vedana karane vAlA bhAvarathanemi hotA hai| usI se samusthita yaha adhyayana rathane mIya kahalAtA hai / 440-44. zauryapura nagara meM samudravijaya nAma kA rAjA thA / usake sarvAga sundara zivA nAma kI mahArAnI thii| unake cAra putra hue-ariSTanemi, rathanemi, satyanemi aura haDanemi / ariSTanemi bAvIsaveM tIrthakara hae tathA racanemi aura satyanemi pratyekabuddha hue| ratha nemi cAra sau varSa gRhasthAvAsa meM rahe / eka varSa chamasya paryAya meM aura pAMca sau varSa kevalI paryAya meM rhe| unakA samapra AyuSya 901 varSa kA thA / rAjImatI kA bhI kAsamAna itanA hI jAnanA cAhie /
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 223 uttarAdhyayana niyukti tevoso adhyayana : kezi-gautamoya 445,441. gautama zabda ke cAra nikSepa haiM - nAma, sthApanA, dravya aura bhaad| dravya ke do bheda-AgamataH, no-aagmtH| no-AgamataH ke tIna bheda haiM-jazarIra, bhavyazarIra aura savyatirikta / tadvyatirikta ke tIna bheda haiM-ekabhabika, badAyuSka aura abhimukhanAmagotra / 447,44. gautama nAma, gotra kA vedana karatA huA bhAvagautama hotA hai| isI taraha kezI ke bhI ghAra nikSepa hote haiM / gautama aura ke zI ke saMvAda se samasthita isa adhyayana ko kezigautamIya kahA gayA hai| 449-51. zikSAnata, liga veSa, zatruparAjaya, pAzAvakartana, taMtubandhana-uddhAra-tRSNAkSaya, agni-nivapina, duSTa kA nigraha, paya-parijJAna, mahAsrotanivAraNa, saMsAra-pAragamana, tama kA vidhAtana, sthAnopasaMpadA-ye kezI aura gautama ke bAraha parcanIya viSaya the| caubIsavAM adhyayana : pravacanamAtA 452,453. pravacana zabda ke cAra nikSepa haiM-nAma, sthApanA, dRSya aura bhAva / dravya ke do bheda hai-AgamataH, no-AgamataH / no-AgamataH ke tIna bheda haiM-zazarIra, bhavyazarIra tadvyatirikta / tadvyatirikta meM kutIthika mAdi kA grahaNa hotA hai| bhAvapravacana meM dvAdazAMga kA samAveza hai / ise gaNipiTaka bhI kahA jAtA hai / 454-56. mAtR zabda ke pAra nikSepa - nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / dravya ke do bheda -AgamataH, no-AgamataH / no-mAgamata: ke tIna bheda hai-jJazarIra, bhavyazarIra aura tadavyatirikta / dravyamAta hai-bhAjana meM dravya arthAt modaka Adi / samitiyAM Adi ko bhAvamAta kahA jAtA hai| inameM dvAdazAMga rUpa pravacana samAviSTa hai isalie isa adhyayana kA nAma pravacanamAtA hai| paccIsavAM adhyayana : yajJIya 457-59. yajJa zamda ke cAra nikSepa hai-nAma, sthApanA, draSya aura bhAva / dravya ke do bheda hai-AgamataH, no-AgamataH / no-AgamataH ke tIna bheda hai-zazarIra, bhavyazarIra aura tavyatirikta / tadvyatirikta meM brAhmaNa Adi ke yaza Ate haiM / tapa, saMyama kA anuSThAna aura Adara karanA bhAvayajJa hai / vijayaghoSa kI yajJakriyA meM jayaghoSa anagAra aae| yajJa se samusthita hone ke kAraNa isa adhyayana kA nAma 'yazIya' ho gyaa| 460,461. vArANasI nagarI meM kAzyapagotrIya do vipra the| unake pAsa ghana aura svarNa kA vipula koSa yA / ve SaTkarmarata the aura cAroM vedoM ke jJAtA the| una donoM jur3avAM bhAiyoM meM paraspara bAhya prIti aura AMtarika anurakti thii| eka kA nAma jayaghoSa aura dUsare kA nAma vijayaghoSa thA 1 ve bhAgamakuzala aura svadArarata the| 462-67. eka dina jayaghoSa gaMgAnadI para snAna karane gyaa| vahAM usane dekhA ki sarpa meMDhaka ko nigala rahA hai aura sarpa ko kurara pakSI ne pakar3a rakhA hai| sarpa ko bhUmi para girAkara usa para
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka mAkramaNa kara use staMbhita kara diyA hai / kurara pakSI ke vazIbhUta vaha sarpa 'cauMpI' karate hue meMDhaka ko khAne kA prayatna kara rahA hai aura vaha karara pakSI raudra rUpa se sapaM kA khaNDa-khaNDa kara khAe jA rahA hai| kurara, sarpa aura maMDUka ke paraspara ghAta-pratyAghAta ko dekhakara jayaghoSa pratibuddha huaa| gaMgA ko pArakara zramaNoM ke nivAsa sthAna para AyA aura karuNA se otaHprata hokara vaha bAhya tathA Abhyantara anthiyoM se mukta hokara, asAra kezoM ke sAtha-sAtha samasta klezoM kA parityAga kara, prajita ho gayA, nirdhanya bana gyaa| vaha pAMca mahAvratoM se yukta, pAMca indriyoM se saMvata, saMyama guNoM se saMpanna, pApoM kA zamana karane vAlA tathA saMyamayogoM meM ceSTA karane vAlA tathA unhI meM yatanAzIla rahakara pravara zramaNa bana gayA / 468-76. jayaghoSa muni ekarAtrikI pratimA ko svIkAra kara, vihAra karate-karate vArANasI nagarI phuNce| vahA~ eka udyAna meM Thahare / mAsakhamaNa kI dIrSa tapasyA ke kAraNa unakA zarIra kSINa ho gayA thaa| ve bhikSA ke lie brAhmaNoM ke yajJabATa meM upasthita hae / vijayaghoSa ne jayaghoSa se kahA-bhaMte ! Apa yahAM kyoM AeM haiM ? hama Apako yahAM kucha nahIM deMge / Apa anyatra jAkara bhikSA mAMgeM / yAjaka ke dvArA rAjavATa meM jAne se rokanerarimA kA sAra jAnane vAle muni na saMtuSTa hue na kaSTa hue / muni ne yAjaka se kahA-'AyuSyamAn ! suno, sAdhu ke AcAra meM pratacaryA aura bhikSAcaryA nirdiSTa hai / jo vyakti rAjya aura rAjyadhI ko chor3akara pravajita hote haiM, ve bhI bhikSAcaryA kA anusaraNa karate haiM kyoMki nissaMga zramaNa ke lie bhikSAcaryA gharaNa-karaNa kA hetubhUta tattva hai|' ina saba tathyoM ko samajhakara yAjaka vijayaghoSa ne jayaghoSa se kahA--'bhagavan ! hamAre yahAM bahuta bhojana sAmagrI hai / Apa kRpA karake bhikSA leN|' jayaghoSa ne kahA-'mujhe abhI bhikSA se prayojana nahIM hai| mujhe dharmAcaraNa se hI matalaba hai / tuma dharmAcaraNa karo tathA saMsAra-bhramaNa kI paramparA kA anta kro|' jayaghoSa muni kA dharmopadeza sunakara vijayaghoSa bhI prANita ho gayA / jayaghoSa aura vijayaghoSa-donoM hI karmoM ko kSINa kara siddhigati ko prApta ho gae. chammIsA adhyayana : sAmAcArI 477,478. sAma zabda ke pAra nikSepa hai--nAma, sthApanA, dravya aura bhaay| dravya nikSepa ke do bheda haiM ---AgamataH, no-Agamata: / no-AgamataH ke tIna bheda hai--zarIra, bhavyazarIra, tadvyatirikta / tadvyatirikta meM zarkarA Adi dravya sAma haiM / bhAvasAma meM icchA, micchA Adi dasa prakAra ginAe gae haiN| 478 / 1,2. icchAkAra, minchAkAra, tathAkAra, AvazyakI, naSedhikI, ApRcchanA, chaMdanA, upasaMpadA, nimaMtraNA-ye isa prakAra kI sAmAcAriyAM haiM, jo yathAkAla kI jAtI haiN| ina sabakI pRthak-pRthak prarUpaNA kI aaegii| 479,480. AcAra zabda ke cAra nikSepa haiM nAma, sthApanA, puSya aura bhaav| draSya ke do bheda hai-AgamataH, no-aagmtH| no-AgamataH ke tIna bheda hai-zarIra, bhavyazarIra, tavavyatirikta / tadamyatirikta ApAra meM nAmana Adi kriyAeM AtI haiN| bhASa-AdhAra meM dasavidha sAmAcArI kA AvaraNa prApta hai|
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayananirmukti 225 481. prastuta adhyayana meM icchA Adi sAma kA AcaraNa varNita hai, isalie isakA nAma sAmAcArI adhyayana hai| sattAvIsavAM adhyayana : lukIya 452, 463, khaka zabda ke cAra nikSepa haiM-nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / dravya ke do bheda hai - AgamataH, . no-AgamataH / no-Agamata ke tIna bheda haiM- jJazarIra, bhavyazarIra, taddvyatirikta / tadvyatirikta khalaMka meM baila, abhaya Adi haiN| yaha dravya khaluMkatA hai / samagra padArthoM meM jo pratikUlatA hai, yaha bhAva khalaMkatA hai| 484. dravya khalaMka bela ke aneka prakAra haiM- (1) avadArI baila gAr3I ko tor3anevAlA athavA apane svAmI ko mAra DAlane vAlA / (2) usaka baila -- yatkicit dekhakara cauMkane vAlA | (3) yotrayugabhajaka - jotI aura juA ko tor3ane vAlA / (4) lobhaka cAbuka Adi ko tor3ane vAlA | (5) utpatha - vipathagAmI - unmArga aura vipatha meM jAne vAlA / 485,466. jisa dravya maiM kubjatA, kazAlA, bhArIpana, duHkhanAmitA (akar3ana ) Adi hote haiM, yaha dravya kI khalUMkatA hai| isI taraha vakra, kuTila aura gAMThoM se vyApta padArtha bhI baluMkatA meM Ate haiN| kucha padArtha cirakAla se vakra hI hote haiM aura kucha padArthoM ko vakra kiyA jAtA hai| jaisekaramardI (eka prakAra kA gulma) kA kATha hAthI kA aMkuza aura vRnta / kucha padArtha sarala rUpa meM anupayogI hote haiM. unheM kuTila banAyA jAtA hai / * 487-89. kucha ziSya vaMza-mazaka, jalaukA tathA bicchU ke samAna hote haiN| ve bhAva khaluMka hai| tIkSNa asahiSNu mRdu-kArya karane meM alasa, khaMDa- kruddha, mArdavika - atyanta AlasI, ke pratyanIka, zAla doSa lagAne vAle, asamAdhi paidA karane vAle, pApAcaraNa karane vAle, kalahakArI guru ye sAre jinazAsana meM khalaMka kahe jAte haiM / jo vizuna, parapIr3AkArI, gupta rahasyoM kA udghATana karane vAle haiM, dUsaroM kA paribhava karane vAle haiM, jo vrata evaM zIla se rahita haiM tathA zaTha haiM - ve bhI jinazAsana meM khalaMka mAne jAte haiM / 490. isalie baluMkabhAva ko chor3akara paMDitapuruSa RjubhAva meM svayaM ko niyojita kre| aTThAIsavAM adhyayana : mokSamArgagati 491,492. mokSa zabda ke cAra nikSepa haiM nAma sthApanA, dvaSya aura bhAva / dravya ke do bheda haiM- AgamataH, no- bAgamataH / no-Agamata: ke tIna bheda haiM- jJazarIra, avyazarIra, tadvyatirikta / tadvyatirikta meM kArAgRha, ber3I tathA zrRMkhalA Adi se mukta honA dravyamokSa hai / ATha prakAra ke karmoM se mukta honA bhAvamokSa hai / 493,494. mArga zabda ke cAra nikSepa - nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / vya nikSepa ke do bheda haiM- AgamataH, no bhAgamataH / do-ANamata: ke tIna bheda haiM- zarIra, madhyazarIra, taddhyatirikta |
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 niyuktipaMcaka tadanyatirikta mArga meM jalamArga, sthalamArga Adi prApta haiM / jJAna, darzana, dhAritra aura tapa-ye bhAvamArga haiN| 495,496. gati zabda ke cAra nikSepa haiM-nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / dravya ke do bheda haiM-AgamataH, no-Agamata. ! no-AgamataH ke tIna bheda haiM-zazarIra, bhavyazarIra, tadvyatirikta / tavaSyatirikta meM pudgalagati kA samAveza hotA hai| bhAva gati ke pAMca prakAra haiM-- narakati, liyaMJcati, manuSyagati, devagati aura mokSagati siddhigati / yahAM mokSagati kA adhikAra hai, isalie usI kA vistAra hai| 497. isa bAra meM mo, gora kAryAta ganie isa adhyayana kA nAma mokSamAgaMgati jAnanA cAhie / unatIsavAM adhyayana : samyaktva-parAkrama 49-500. AdAnapada ke AdhAra para isa adhyayana kA nAma samyaktva-parAkrama hai| isakA gauNa nAma hai-apramAda / isako bItarAgazrata bhI kahA jAtA hai| apramAda zabda ke cAra nikSepa haiM - mAma, sthApanA, dravya aura bhAva / dravya ke do bheda hai-AgamataH, no-aagmtH| no-Agamata ke tIma bheda hai-zazarIra, bhavyazarIra, tvytirikt| tadvyatirikta apramAda use kahate haiM, jo zatrajanoM ke prati baratA jAtA hai| ajJAna aura asaMbara Adi meM apramAda rakhanA bhAvaapramAda hai| 501,502. zruta zabda ke cAra nikSepa hai-nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / dravya ke do bheda hai-AgamataH, no-AgamataH / no-AgamataH ke tIna prakAra hai-zarIra, bhadhyazarIra, tadvyatirikta / taddhyatirikta sUtra pAMca prakAra kA hai 1. ja--haMsa Adi ke aMgoM se utpanna sUtra / 2. boMDaSa-kapAsa kA sUtra / 3. pAsaSa-bher3a Adi ke Una kA sUtra / 4. balkaja (vAkaja)--sana kA sUtra | 5. kITaSa-kITa kI lAlA se utpanna sUtra-paTTasUtra / 503,504. bhAvabhuta ke do prakAra hai-samyakazruta, mizyAta / isa adhyayana meM samyakta kA adhikAra hai| isameM samyaktruta aura apramAda kA varNana kiyA huA hai, isalie isakA nAma apramAdazruta hai| tIsavAM adhyayana : tapomArgagati 505,506. tapa zabda ke cAra nikSepa hai.-nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / draSya ke do bheda hai-bAgamataH, no-Agamasa: / no-Agamata: ke tIna bheda hai-zarIra, bhavyazarIra, tadvyatirikta / tavyatirikta tapa meM paMcAgni mAthi sapa mAte haiM 1 bhAva tapa do prakAra kA hai-Adha aura Abhyantara / 507,508. mArga aura gati zana ke bhI cAra-cAra nikSepa haiM, jo pUrva nirdiSTa haiN| prastuta prasaMga meM bhAvamArga--siddhigati ko jAnanA caahie| isa adhyayana meM do prakAra ke tapa tathA mArga aura gati kA varNana hai isalie isa adhyayana kA nAma tapomAgaMgati hai|
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayananiyukti ikatIsa adhyayana : caraNa-vidhi 509, 510. caraNa zabda ke cAra nikSepa haiM-nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / dravya caraNa ke do bheda haiM- AgamataH, no-AgamataH / no-AgamataH ke tIna bheda haiM jJazarIra bhavyazarIra, tadutyatirikta / tadvyatirikta zikSA Adi kI gati arthAt bhakSaNa liyA gayA hai| AcAra ko kramAnvita karanA bhAvacaraNa hai / - 511, 512 vidhi zabda ke cAra nikSepa haiM nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / dravya vidhi ke do bheda hai - AgamataH, no- AgamataH / no-AgamatA ke tIna bheda haiM- zArIra, madhyazarIra, tadvyatirikta / tadvyatirikta vidhi meM indriyoM kI viSayacAritA jJAtavya hai / bhAva vidhi do prakAra kI hai-- saMgamopayoga aura tapoyoga / 227 513. prastuta adhyayana meM bhAva caraNa aura bhAva vidhi kA prasaMga hai| ataH acaraNavidhi ko chor3akara caraNavidhi meM udyama karanA cAhie / battIsavAM adhyayana : prabhAva sthAna 514, 15, pramAda ke cAra nikSepa hai nAma sthApanA, dravya aura bhAva / dravya pramAda ke do bheda hai - nAgamataH, no- AgamataH / no- agamataH ke tIna bheda haiM zarIra, bhavyazarIra, tadvyatirikta | sadvyatirikta prasAda maya Adi janita hai| bhAva pramAda hai- nidrA, vikathA, kaSAya aura viSaya / 516. sthAna zabda ke caudaha nikSepa haiM--nAma, sthApanA, dravya, kSetra, addhA, UThavaM uparati, vasati, saMyama, pragraha, yodha, acala, gaNanA aura saMdhanA / 517. yahAM bhAvapramAda aura saMkhyA yukta bhAcasthAna kA adhikAra hai ataH pramAda ko chor3akara apramAda meM prayatna karanA caahie| 518 hajAra varSa taka upatapa tapane vAle AdimAtha RSabha kA saMkalita pramAdakAla arthAt samasta prabhAvakAla eka ahorAtra kA thA / 519. bAraha varSa se adhika ugra tapa tapane vAle carama tIrthaMkara mahAvIra kA saMkalita pramAdakAla kA hai / 520. dharma ke prayojana se zUnya jinakA kAla nirarthaka bItatA hai, ve prANI pramAda ke doSa se anantakAla taka saMsAra meM cakkara lagAte haiM / ko pramAda chor3akara jJAna, darzana, cAritra meM apramAda karanA 521. isalie paMDita 'puruSa cAhie / tetIsavAM adhyayana : karmaprakRti 522, 523. karma zabda ke cAra nikSepa haiM-- nAma, sthApanA, dRSya ke do bheda haiM-AgamataH, no-AgamataH / no-AgamataH ke tIna bheda tadvyatirikta / tadvyatirikta ke do bheda haiM-karma, nokarma karma meM gRhIta hai / aura bhASa / dravya nikSepa haiM- zazarIra, bhavyazarIra, karma kI anuvayAvasthA
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 niyuktipaMcaka 524, nokarma kA artha hai dravyakarma / vaha lepyakarma, kASThakarma Adi ke rUpa me gRhIta hai / AThoM hI karmoM ke udaya ko bhAvakarma kahate haiN| 525,526. prakRti ke cAra nikSepa hai-nAma, sthApanA, Travya aura bhAva / dravya ke do bheda haiM-AgamataH, no-AgamataH / no-Agamata: ke tIna bheda haiM-jJazArIra, bhakSyazarIra, tadvyatirikta / tavyatirikta ke do bheda hai-karma aura nokrm| yahAM karma ko anudaya rUpa mAnA hai| yaha dravya prakRti hai| 527. nopharma dravya meM grahaNaprAyogya karma tathA muktakama gRhIta haiN| bhAva meM mUla aura uttara prakRtiyoM kA udaya prApta hai| 528, prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza-karmoM kI ina avasthAoM ko bhalI prakAra se jAnakara sadA inake saMvara aura kSapaNa ke lie prayatnazIla rahanA cAhie / cautIsavAM adhyayana : lezyA adhyayana 529-31. leNyA zamda ke pAra nikSepa hai nAma, sthApanA, prazya aura bhAva / dravya ke do bheda -AgamataH, no-AgamataH / no-AgamataH ke tIna bheda haiM . jazarIra, bhatryazarIra, sadaSyatirikta / tathyatirikta ke do bheda haiM-kamalezyA, nokarmale shyaa| nokarma lezyA ke do bheva --jIvale zyA, ajITaleSNA / 'jIvale yA ke do prakAra haiM -bhavasiddhika, abhavasiddhika / donoM ke sAta-sAta prakAra haiM / (karuNa Adi chaha lezyAeM tathA sAtabI lezyA hai sNyogjaa|) 532,533. ajIva lezyA ke do bheda hai- karmalezyA, nokrmleshyaa| nokarma dravyalezyA ke dasa prakAra hai-candra, sUrya, graha, nakSatra, tArA, AbharaNa, AcchAdana, Adarzaka- darpaNa, maNi aura kAkiNI-cakravarsI ke ratnavizeSa kI prbhaa| yaha daza prakAra kI ajIva dravyalezyA hai / 534. dradhyama ma-lezyA ke chaha prakAra hai-kRSNa, nIla, kApota, teja,, pana aura zukla / 5.35. bhAyaleNyA ke do prakAra hai : vizuddha aura avizuddha / vizuddha bhAvaleNyA ke do bheda haiMupaNAsa kaSAya aura kSINa kaSAya / 536. avizuddha bhAvalezyA ke niyamita do bheda haiM rAga aura dveSa / yahA~ kamalezyA kA adhikAra hai| 537. nokarmalezyA ve do bheda hai ---prAyogika aura vainsik| jIva ke chahoM lezyAoM ke udaya ko bhASalezyA kahate haiN| 538,539. madhyayana zabda ke pAra nikSepa haiM-nAma, sthApanA, damya aura bhAva / tapa ke do bheSa hai - Agamata:, no-aagmtH| no-AgamataH ke tIna bheda hai-zarIra, mazyazarIra aura srit| tavaSyatirikta adhyayana meM pustake Adi gRhIta hai| adhyAtma kA Anayana mAva madhyayama hai| 540. isa lezyAoM kA zubha-azubha pariNAma jAnakara aprazasta ko chor3akara prazasta lezyAoM meM prayAzIla rahanA caahie|
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAmpayana niyukti paitIsavAM adhyayana : anagAra-mArga-pati 541-43 . atagAra zamda ke cAra nikSepa hai- nAma, sthApanA, damya aura bhAva / dravya ke do bheda haiM Agamata:, mo-aagmtH| no-AgamataH ke tIna bheda hai-jazarIra, bhabyazarIra, tadvyatirikta / tadvyatirikta anagAra meM nihava Adi kA grahaNa hotA hai| bhAna anagAra vaha hotA hai, jo samyakadaSTi aura agAravAsa se mukta hotA hai / mArga aura gati zabda ke bhI cAra-pAra nikSepa haiN| jo pUrva nirdiSTa haiM / prastuta meM bhAvamArga aura siddhagati kA prasaMga hai| chattIsayAM adhyayana : jIvAjIvibhakti 544,545. pAMca mAda ke pAra nikSepa hai...ma, sthApaH ghora bhAva / dravya jIva ke do bheda haiM - AgamataH, no-AgamataH / no-Agamata: ke tIna bheda hai-zazarIra, bhavyazarIra aura tadvyatirikta / taddhyatirikta jIvadravya hai / jIvanadhya ke isa prakAra ke pariNAma bhAvajIva haiN| 546.547. majIva zada ke cAra nikSepa haiM- nAma, sthApanA, dathya aura bhaass| davya ke do bheda hai-AgamataH, no-aagmtH| no-Agamasa: ke tIna bheda haiM-zarIra, bhavyazarIra, tadvyatirikta / tadvyatirikta ajIvadravya hai / abIca ke dasa prakAra ke pariNAma bhAva ajIva haiN| 548-50. vibhakti zabda ke cAra nikSepa hai-nAma, sthApanA, dradhya aura bhaass| dravya ke do bheda haiM-AgamataH, no-AgamataH / no-Agamata; ke tIna bheda haiM-zazarIra, madhya zarIra, tadvyatirikta / tadvyattirimata ke do bheda haiM- jIva vibhakti aura ajIva vibhakti 1 jIva vibhakti ke do bheda haiM.- siddha vibhakti, asiTa vibhakti / ajIva dravya vibhakti ke bhI do bheda haiM-rUpI dravya vibhakti, arUpI dravya vibhakti / 551. bhAva vibhakti meM yaha prakAra ke bhAva jJAtavya haiM / prastuta adhyayana meM draSya vibhakti kA adhikAra hai| 552,553. jo jIva bhAvasiddhika hai, parIta saMsArI haiM aura bhavya haiM, ve dhIra muni ina chattIsa uttara adhyayanoM kA adhyayana karate haiN| jo muni abhavasiddhika hai, graMthiyoM meM Asakta haiM, ananta saMsArI haiM, ve saMzliSTakarmA vyakti uttarAdhyayanoM ke adhyayana ke lie ayogya hai / 554. isalie jinezvara dvArA prajJapta ananta arthoM aura paryaSoM se yukta ina uttarAdhyayanoM kA garukRpA se yathAyoga-vidhiyukta adhyayana karanA cAhie /
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukrama 47,46. maMgalAcaraNa evaM mAcAroga niyukti ke kathana' 29. kI prtijnyaa| AcAra, aMga, zrutaskaMdha Adi ke nikSepoM kI 31,32. pratijJA / 33,34. caraNa aura dizA zabda ke nikSepakA sNket| nikSepa ke upayoga kI vidhi / 36. bhAvAcAra ke nirUpaNa kI prtijnyaa| 37. AjAra zabda ke ekArthaka, pravartana Adi sAta dvAroM ke kathana kI prtijnyaa| AcAra zabda ke ekArthaka / AcArAMga kA racanAkAla / 42. AcArAMga kI viSayavastu / AcAradhara prathama gaNisthAna (gnnisNpdaa)| 43. 44,45, AcArAMga kA nAma paricaya / pahalA adhyayana : zastraparijJA AcArAMga (pUlikA) kA AcArAMga yA zAstraparijJA meM samavataraNa / 49,50. zastraparijJA tathA SaTjIvanikAya kA 51-58. smvtrnn| 59. 14,15 mahAvratoM kA samavataraNa / 16,17 aMga Adi ke sAra ke viSaya meM jijJAsA evaM 61. samAdhAna / brAhmaNa Adi vargoM kI utpatti / manuSya jAti kI ekatA tathA vaNo kI 63. utpatti kA itihaas| 64-66. sthApanA brahma kI saMkhyA kA ullekha / sAta varNoM kA ullekha / 22-25. aMbaSTha Adi nau varNAntara jAsiyoM kA 67. varNana / 26,27. varNAntaroM ke saMyoga se hone vAlI utpatti / 28. dradhya aura bhAda brahma kA svruup| caraNa zabda ke nikssep| bhAvacaraNa ke prkaar| AcAroga ke adhyayanoM ke nAma / adhyayanoM kI viSayavastu / zastraparijJA ke adhikaar| dravyazastra aura bhASazastra kA svarUpa / dravyaparikSA aura bhAvaparijJA kA svarUpa / dravyasaMjJA aura bhAvasaMjA ke bheda / saMjJAoM ke solaha bheda / dizA zabda ke nikSepa / dradhyadizA kA svarUpa / dizA tathA anudizAoM kA utpattisthala / dizAoM ke naam| dizAoM kA nirUpaNa / dizAoM kA saMsthAna (AkRti) / pUrva-pazcima Adi dhAra tApa dizAoM kA vrnnn| meruparvata ke sAtha dizAoM kA sambandha / prajJApakadizA ke 18 bheda tathA nAma / prajJApakadizAoM ke saMsthAna / bhAvadizA ke bhed| dizAoM kI kula saMkhyA / prajJApakadizA meM hI jIva aura pudgala kI gati / astitva-bodha ke kucha prazna / antaraprajJA athavA atIndriyajJAnI dvArA jAtismRti athavA viziSTa jJAna kI upalabdhi / astitva-bodha ke anya sAdhana / pRthvIkAya ke nikSepa, prarUpaNA Adi no adhikAra / pRthvI zabda ke nikssep| 62. 20. 21
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 70. 4. niyuktipaMcaka davyapRthvI aura bhAvapRthvI kA svruup| 104. yathArtha-bodha dvArA pRthvIkAya kI hiMsA se pRthvIkAya ke bheda / virati / bAdarapathvI ke zlakSNa aura khara Adi do 105. aNagAra kI vishesstaaeN| bheda / apakAya ke dvaar| 73-76. khara paccI ke sattIsa bhedoM kA naamollekh| 107. apkAya jIvoM ke bheda / 77,78, varNa, gaMdha Adi ke dvArA pRthvIkAya ke 108, kAdara apakAya ke pAMca bheda / aneka bheda / 109. apakAya jIvoM kA parimANa / sUkSma aura bAdara pRthvI kAya ke paryApta aura 110 hAthI kI upamA dvArA mapakAya meM jIyatvaaparyApta bheva / siddhi / 80,1. .. vRkSa aura auSadhi Adi ke udAharaNa se 111. apakAyake upabhoga ke prakAra / pugvIkAya ke nAnAtva kA nirUpaNa / 112. upabhoga ke kAraNoM se apakAya kI hiNsaa| 62. pRthvIkAya jIvoM kI sUkSmatA kA nirUpaNa / apakAya jIvoM ke zastra / sUkSma pRthvIkAya ke astitva ko jina-AjA dravyazastra aura bhAvazastra / se svIkRta karane kA ullekh| 115. pRthvIkAma kI bhAMti anya dvAroM ke vivecana kA kathana / pRthvIkAya ke lkssnn| 116. taMjasakAya ke dvAroM kA nirdeza / 85. pRthvIkAya meM jIvatva-siddhi kA udAharaNa / taijasakAya jIvoM ke bheda / 56. pRthvIkAya jIvoM kA primaann| 118. bAdara taijasakAya ke pAMca bheda / 87,88. udAharaNa dvArA parimANa kA nirdeza / 119. upamA dvArA taijasakAya meM jIvatva-siddhi / 89,90. kSetra aura kAla kI dRSTi se pRthvIkAya kA 120. taijasakAya jIvoM kA parimANa / primaann| 121. taijasakAya jIvoM ke upabhoga ke prakAra / pRthvI kAya kA avagAhana / 122. ukta upabhoga ke kAraNoM se taijasakAya kI 92,93. pRthbIkAya kA upabhoga kitane prakAra se ? hisA / uparyukta upabhoga ke kAraNoM se pRthvI kAya kI 123,124. saMjasakAya jIvoM ke zastra / hiMsA kA nirdeza / pathvIkAya kI bhAMti anya dAroM ke kathana 95. pRthvIkAya ke paastr| kA nirdesh| svakAyazastra, parakAyazastra aura bhAvazastra 126. pRthvIkAya kI bhAMti banaspatikAya ke dAroM kA nirUpaNa / ke kathana kA nirdesh| 97,98. udAharaNa dvArA pRthvIkAya kI vedanA kA 127-30. vanaspatikAya ke bheda-prabheda / nirUpaNa / 131-33. pratyeka banaspati kA dRSTAMta dvArA lakSaNa kathana / 99. paccIkAya kA vadha karane vAlA aNagAra pratyeka banaspati jIvoM kA parimANa / nhiiN| AjJA dvArA ina jIvoM ke astitva kI hiMsA karane vAle aNagAra ke doSa / sviikRti| 101. kRta, kArita, anumodana dvArA pRthvIkAya kA 136-40. sAdhAraNa banaspati ke lakSaNa / vadha / 141. anantakAya jIvoM ke bheda / 102,103, paccIkAma ke vadha se tanizcita aneka jIvoM 142. pratyeka vanaspati kI sUkSmatA kA nirdeza / kI hisaa| nigoda ke jIvoM kI sUkSmatA kA nirdeza / . 125.
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAroga nimukti 215 14. sUkSma anantakAya vanaspati kA prastha ke 183. mUla zabda kA chaha prakAra se nikssep| dRSTAMta dvArA parimANa-nirdeza / bhAvamUla ke prakAroM kA nirdesh| bAbara nigoba ke parimANa kA nirdesh| sthAna zabda ke pandraha prakAra se nikSepa / 146,147. vanaspati ke upabhoga ke prkaar| paMca indriya-viSayoM meM rAga-dveSa se saMsAra kI 148. ukta upabhoga ke kAraNoM se banaspati' kI vRddhi| hisaa| 187. vRkSa kI upamA se saMsAra ke mUla kA 149,150. vanaspatikAya ke zastra / nirdeza / pRthvIkAya kI bhAMti anya dvAroM ke nirdeza 18. aSTa karmoM kA mUla mohanIya karma, usakA kA kapana / mUla kAma tathA kAma kA mUla saMsAra / trasakAya ke dvAroM kA nirdeza / 189. moha ke bheda / 153-55. prasakAma ke bheda-prabheda / saMsAra kA mUla karma, kaSAya, svajana Adi / 156,157. sakAya ke lakSaNa / kaSAya zabda ke nikSepa / 158,159. sakAya jIvoM kA parimANa / 192 saMsAra zabda ke nikSepa / 160-62. sakAya kI vedanA, upabhoga tathA hiMsA ke 193,194, karma zabda ke nikSepa tathA bheda / kAraNoM kA nirdesh| 195,196. saMsAra se mukti ke lie karma, kaSAya tathA pRthvIkAya kI bhAMti hI ammadvAroM ke kathana svajanoM se moha ke paristhAga kA nirdeza / kA nirdeza / 197. saMyama meM arati kA mUla kAraNa-adhyArama164. vAyukAya ke dvAroM kA kathana / doSa / vAyukAya ke bheda / tIsarA adhyayana : zItoSNIya bAdara vAyukAya ke pAMca bheda / 167. upamA dvArA vAyu meM jIva ke astitva kI 198,199. zItoSNIya adhyayana ke uddezakoM kI viSaya siddhi| vastu kA saMkSepa meM kathana / zIta aura uSNa zabda ke nikSepoM kA kathana / 168. 200. vAyukAya kA parimANa / 169, vAyukAma ke upabhoga ke prkaar| 201. dravya aura bhAva zIta tathA uSNa kA kathana / 170,171. vAyukAya ke zastra / 202,203. uSNa parISaha tathA zIta parISaha ke bheda / 172. pRthvIkAya kI bhAMti anya dvAroM ke kathana 204. uSNa tathA zIta parISaha kA svarUpa / kA nirdesh| 205, zIta aura uSNa kI dRSTi se pramAda kI vyaakhyaa| dUsarA adhyayana : lokavijaya 206. upazAMta zamba ke ekArthaka / lokavijaya adhyayana ke uddezakoM kI viSaya- 207. saMyama sItaghara ke saMpAna tathA asaMyama bastu kA nirdeza / uSNa / 174. loka, vijaya, guNa, mUla tathA sthAna Adi 206. nirvANa-mukha ke ekaarthk| zabdoM ke nikSepa kI pratijJA / tIna kaSAya kA phala / dvitIya adhyayana ke nAma kA nirdeza / 210. dravya aura bhAva parISaha-kayana kA 176,177. loka zabda ke nikSepa / abhiprAya / 178. bhAvalIka ke vijaya kA phala / 211. zIta aura uSNa parISaha-sahana karane tathA 179. guNa zabda kA paMdraha prakAra se nikSepa ! kAma kA sevana na karane kA nirdeza / 18082. drazyaguNa, kSetraguNa Adi kI vyAkhyA / 212. zAnI aura ajJAnI kI pahacAna /
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 213. supta evaM mata vyakti ke duHkha kA nirdeza | jAgata evaM vivekI vyakti kI duHkha se mukti / cauthA adhyayana samyaktva 214. 214.216. samyaktva 217. 215. 211. 220, 221. dhArmika kriyA karate hue bhI midhyAdRSTi kI siddhi saMbhava nahIM / samyagdarzana kI mahattA / 222. 223, 224. guNasthAnoM kA kamAroha / 225. 226. 227. 239. zramaNa ke lie mAyA na karane kA nirdeza / tIrthaMkaroM dvArA tInoM kAloM meM ahiMsA ke upadeza kA kathana / paTakAma jIvoM kI sadhA hisA na karane kA upadeza ; gupta kI kathA kA saMketa | 228-32. 233, 234. karmabaMdhana meM miTTI ke do golakoM kA dRSTAMta / 235. karmakSaya karane meM zuSka kASTha kI upamA / pAMcavAM adhyayana lokasAra 236-38. lokasAra adhyayana ke uddezakoM ke viSayoM kA saMkSipta kathana / prastuta adhyayana ke nAma kA kAraNa tathA loka aura sAra zabda ke nikSepa | dravyasAra kI vyAkhyA / 240. 241. 242. 243. ke nakoM ke viSayoM 244. 245. kA saMkSepa meM saMketa / samyaka zabda ke nikSepa / 246. dravya samyaka kA svarUpa / bhAva samyak ke bheda | bhAvasAra kA svarUpa / loka meM jJAna darzana caritra hI sAra / * zaMkA chor3akara khArapada jJAna darzana svIkAra karane kA saMketa oka Adi kA sAra kyA hai ? loka kA sAra dharmaM dharma kA sAra jJAna, jJAna kA sAra saMyama tathA saMyama kA sAra hai - nirvANa | cAra, caryA zabda ke ekArthaka tathA nikSepa nirmukticaka 247, 245. kSetravAra, mAvacAra Adi kA svarUpa / 249. muni ke AcAra kA nirdeza / chaThA adhyayana dhuta 250, 251. 252 sAtavAM adhyayana mahAparijJA 253-63. mahAparijJA adhyayana ke viSayoM kA nirdeza pAhRSNa aura parimANa zabda ke nikSepa kA 264. kathana / 265. pradhAna zabda ke nikSepa tathA artha kathana / 266. mahada zabda ke nikSepa tathA artha kathana / 267.260. parijJA zabda ke nikSepa tathA unakA svarUpa | 269. mahAparikSA kI spaSTatA / 270. devI mAnuSI tathA tiyaMjana strI kA sarvathA tyAga | AThavAM adhyayana vimokSa 271-75. vimokSa adhyayana ke uddezakoM ke viSayoM kA saMkSepa meM nirdeza 251. 202. 283. adhyayana ke uddezakoM kI viSaya-vastu 276. vimokSa zabda ke chaha prakAra se nikSetra / 277,278. ivyavimokSa tathA bhAvavimokSa ke bheda / 279.280. baMdha tathA mokSa kA svruup| 204. kA saMkSipta kathana / bhAvadhuta kA svarUpa / 255 206. 287. 280-91 292. bhAva vimokSa kI paribhASA / samAdhi maraNa marane kA nirdeza / saparAkrama maraNa meM Aryavaca kA udAharaNa / aparAkrama maraNa meM udadhi AcArya kA javAharaNa / vyAghAtima maraNa meM tosali AcArya kA udAharaNa / abhyAghAtima maraNa kA pratipAdana / dravya saMlekhanA meM kathA kA nirdeza | saMlekhanA ke krama kA nirdeza / tapaHkarma paMDita ke viSaya meM vijnyaasaa|
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhArAMga niyukti 218. 336. 293. dhIre-dhIre sampUrNa AhAra ke tyAga kA 320. zayyA, IryA, bhavagraha, piMDa, bhASA aura pAtra nirdeza / ke nikSepa kA nirdesh| 294. deza vimokSa kA svarUpa / 321. zamyA ke nikSepa tathA saMyatI ke yogya pAmyA nauvAM adhyayana : upadhAmazruta ke viSaya meM jijJAsA / 322,323. dravya zayyA ke bheda tathA valgumatI kA tIrthakaroM dvArA apane tIrtha meM upadhAnathuta udAharaNa / adhyayana meM tapasyA kA upadeza / 324. bhAvAmyA ke bheda / 296. anya tIrthaMkaroM kA nirUpasarga tathA mahAvIra 325. vacana-viNodhi ke kAraNoM ke kathana kI kA sopasarga kaSTabahula tapaHkarma kA nirdeza / pratijJA / tIkArA . 326.327 madhyapaNA adhyayana ke uddezakoM kI viSaya duHkhabahula mAnava jIvana meM sapa kA mahattva / vastu kA nirdesh| 299. upadhAna zruta ke uddezakoM kI viSaya-vastu 328. IrvA gabda ke chaha prakAra se nikSeSa / kA kathana / 329, dravya IyA ke bheda / 300, upadhAna tathA zrRta zabda ke nikSepa / bhAva IryA ke bhed| 301. dhya upadhAna tathA bhASa upadhAna kA svruup| 331,332. Iyo kI zUddhi ke prakAra / 302. bhAva upadhAna ke viSaya meM malina vastra kI 333-35. IryaSaNA adhyayana ke uddezakoM kI viSaya vastu upamA / kA nirdesh| 303. odhuNaNa zamba ke ekArthaka / bhASA zabda ke nikSepa tayA dazakAlika kI mahAvIra ke patha para calane se siddhi-prApti cAvaya-zuddhi niyukti kI bhAMti isakI kA nirdesh| niyukti karane kA nirdesh| dvitIya ataskaMdha : AcAracUlA bhASAjAta adhyayana ke uddezakoM kI viSaya vastu kA varNana / 305,306. dravya aura bhAva agra kA svarUpa / 338. vastraSaNA adhyayana ke uddezakoM kI viSaya307. AcArAma AcAracUlA ke niryahaNa kA vastu kA nirdeza tathA pAtra ke nikSepa / uddezya / 339-42. avagraha zabda ke nikSepa tathA avagraha ke bheda308,309. AcAraculA ke uddezakoM kI viSaya vastu kA prabheda / kathana / 310,311. adhyayanoM ke niryahaNa-sthala kA nirdeza / dUsarI cUlA : saptasaptikA 312-14. ekavidha saMyama kA vistAra kaise? 343. dvitIya ghalA ke adhyayanoM kI viSaya vastu / ____ mahAvrata pAMca hI kyoM ? upacAra aura prasravaNa zabda kA nirukta / mahAvatoM kI surakSA ke lie pAMca-pAMca 345. muni ko ahiMsA kI dRSTi se saccArabhAvanAoM kA nirdeza / prastravaNa vidhi meM apramatta rahane kA nirdeza / paMca cUlikAoM kA nAmollekha / nyazakada aura bhAvazada kA svarUpa / pahalI cUlA : piNDaSaNA 347. para aura anya zabda ke nikSepa / 348. yatamAna aura niSpratikoM kA para se saMbaMdha / 318. piDaSaNA niyukti kI bhAMti zayyA, vastra, pAtra Adi kI niyukti kA kathana / tosaro cUlA : bhAvanA dazakAlika ke vAkya-zuddhi adhyayana kI 349. drA bhAvanA kA svarUpa tathA bhAva pAvanA mAMti bhASA-viveka kA yama / ke bheda /
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23. 350. aprazasta bhAvanA ke prakAra / prazasta bhAvanA ke prakAra / 351. 352-56. darzana bhAvanA kA lakSaNa tathA svarUpa 357-59. jJAna bhAvanA kA lakSaNa tathA svarUpa / 360,361. cAritra bhAvanA kA lakSaNa tathA svarUpa | 162. 363. tapa bhAvanA kA svarUpa / vairAgya bhAvanA kA pratipAdana cauthI 364. 365. 366. cUlA : vimukti nirmuktipaMcama vimukti adhyayana ke adhikAroM kA nirdeza | mokSavat vimukti ke nikSepa kA kathana tathA dezamukta aura sarvamukta kauna ? paMcama cUlA - vizIya kI niyukti karane kI zratikSA 367,666. azcArAMga ke adhyayanoM ke uddezakoM kI saMkhyA kA nirdeza /
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthAoM kA samIkaraNa AcArAMga niyukti kI gAthAeM cUNi aura To kA donoM meM vyAkhyAta haiM / prakAzita caNi meM gAthAoM kA kevala saMketa mAtra hai / aneka sthAnoM para to daza gAthAoM ke lie bhI kevala 'dasagAhAo bhANiyaThavAoM aisA ullakha mAtra milatA hai ataH samIkaraNa meM cUNi kA saMketa denA saMbhava nahIM ho sakA / TIkA meM AyAracUlA kI niyukti meM gAthA saMkhyA ke kramAMka saMlagna nahIM haiM lekina hamane pUrI AcArAMga niyukti kI saMkhyA ke kramAMka saMlagna rUpa se lagAe haiM / pAThakoM kI suvidhA ke lie hama AcArya zIlAMka kI TIkA meM AI gAthA saMkhyA evaM saMpAdita gAthA saMkhyA kA samIkaraNa prastuta kara rahe haiM / isa cArTa ke mAdhyama se pAThaka suvidhA se TIkA kI gAthA saMkhyA khoja skeNge| saMpAvita saMpAdita AdI saMpAdita AdI 45
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 niyuktipacaka saMpAdita AdI AdI saMpAvita saMpAvita 102 3 102 bATI 137 13 0 103 104 138 139 140 14. 2 < 105 106 141 E 0 ro Nr9 145 110 146 123 6. 149 149 114 115 114 115 : - 150 151 or 152 152 0 118 119 120 117 118 119 - 120 155 x ur. " . .Mmm .MMMM 121 122 156 157 155 + 9 124 122 123 124 125 126 127 . 125 / 161 162 127 128 5 - - 16xuruwaurus * - - - - -M ar 129 129 130 167 M 131 132 133 134 135 136 168 100 135 171
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ mApAsaMga niti 241 saMpAdita ATI saMpAdita AdI mATI saMpAdita 232 172 173 202 203 234 174 165 204 235 201 202 203 204 205 206 207 200 232 233 234 236 237 238 205 177 167 237 238 168 169 207 208 209 239 150 24. 240 21. 241 243 172 173 174 243 212 212 213 214 175 214 244 245 246 245 246 176 215 156 187 247 27 248 188 217 218 159 220 221 248 249 250 251 252 253 254 255 256 251 252 12 222 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 19211 223 224 154 225 185 258 xxxxxxxxx 1971 227 195 227 228 229 230 231 190 228 229 200 262 1. TIkA meM 163 se saMkhyA kA punarAvartana huA hai| 2. TIkA meM 156 ke bAda 197 kramAMka AyA hai / 3. TIkA meM 227 kA kramAMka do bAra AyA hai| 4. dIkA meM 254 ke bAra 236 kA kamAMka AyA hai|
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirmuktipaMcaka saMpAdita ATI saMpAdita ATI saMpAdita mATo 291 273 264 265 274 275 310 319 320 292 293 294 1995 321 298 267 268 269 276 277 322 323 300 324 301 270 279 325 326 271 rrrrrr 280 281 327 304 273 282 254 255 256 257 258 328 329 302 283 284 304 2042 274 275 276 277 278 279 280 281 282 283 m mr marr mmm 250 / 308 262 263 264 265 337 266 314 315 316 317 310 339 340 267 269 205 286 287 2bara 272 321 1. mahAparikSA adhyayana kI ye gAyAeM TIkA kI samApti para dI gaI haiN| (ATIpa. 432) 2. TIkA meM 284 kA kramAMka punarukta huA hai| 3. TIkA meM AcArAMga dvitIya zrusaskaMdha kI niyukti 4 kramAMka se prArambha hotI hai| TIkA meM maMgalAcaraNa kii| nAdhAoM ko bhI isake antargata gina liyA hai| 4. 298-301 sapha cAra gAthAeM TIkA maiM zuddhAzuddhi patra meM dI hai tathA yahAM se puna: saMyukta saMkhyA dii|
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAdhArAMga nimukti saMpArita ATI saMpArita mATI saMpAdita 345 322 bATI 339 340 354 362 323' 324 347 340 364 342 357 325 326 327 328 329 358 336 344 366 367 350 351 352 359 360 338 1. TIkA meM 323 aura 324 ke kramAMka meM samAna gAthA dI huI hai|
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAMga niyukti baMdittu samvasiddhe, jiNe ya aNuyogadAyage samve / AyArassa bhagavato, nijjutti kittaissAmi' / / AyAra aMga supabaMdha', baMbha-caraNe taheva satye ya / pariNAe sagNAe, niklevo taha' disANaM ca / / caraNa-disAvajjANaM, nikleva 'paviho u naaynvo| gharaNammi chamviho khalu, sattaviho hoi u disANaM / / jatya ya' jaM jANejjA, nikkhevaM nikkhiye niravasesaM / jattha vi ya na jANejjA, caukkagaM nikhive tastha" / / 'AyAre aMgammi ya, puSyadivo'8 ghaukaniklevo / navaraM puNa nANata, bhAvAyArammi te ghocchaM / / sassegaTTha pavataNa, paDhamaga gaNo taheva parimANe / samotAre sAre ya", sattahi pArehi nANataM / / AyAro AghAlo, bhAgAlo Agaro ya AsAso / Adariso aMgaM ti ya", AiNNAjAi AmokkhA daar|| samvesi AyAro, tityassa parataNe paDhamayAe / sesAI aMgAI, ekkArasa ANupuvIe ||daa|| hai. yaha gApA bAda jor3I gaI pratIta hotI hai 4. caukkao ya (TI.), biha0 (a)| kyoMki yaha gAthA kevala TIkA aura hasta- 5. disAo (a)| pratiyoM meM prApta hai| cUrNikAra ne isa gAthA 6. tu (c)| kA koI saMketa va vyAkhyA nahIM kI hai / isake 7. anudA.7 / atirikta caraNadisAvajANaM' isa tIsarI 8. AcAra ke varNana ke lie dekheM dazani 154gAthA ke bAre meM biliyagAhA- yaha dUsarI 162, aMga ke varNana ke lie dekheM uni. gAthA hai aisA ullekha hai| isase bhI spaSTa hai 144-58 / ki maMgalAcaraNa kI yaha gAyA cUrNi ke bAda 9. parama aMga (a)| meM jor3I gaI hai| 10. yA (b)| 2. supakvaMdha (m.)| 11. ciya (b)| 3. sahA (m)|
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 niyuktipaMpaka AyAro aMgANaM, paDhama aMga duvAlasaNhaM pi / ettha ya mokkhovAo, esa ya sAro pakSyaNassa daar|| AyArammi ahIe, 'jaM nAo' hoi samaNadhammo u / tamhA AyAragharo, bhaNNati' paDhamaM gaNiTThANa ||daarN|| navabaMbhaceramaio, aTThArasapadasahassio vedo| havaI ya sapaMcacUlo, bahubahutarao padaggeNa ||daa|| AyAraggANatyo', baMbhacceresu so samoyarai / so vi ya satthapariNAe piDiyatyo samoyarai // satyaparipaNA ayo, bassu vi kAesu so samoyarati / chajjINiyA atyo, paMcasu vi vaesa oyarati / / paMca ya mahanvayAI, samoyarate ya" samvadanvesu / samvesi pajjavANaM, aNaMtabhAgammi oyarati" || chajjIvaNiyA paDhame, "bitie carime 12 smbdvaaii| saMsA mahanvadhA khalu, takkadaseNa davyANaM ||daa|| aMgANaM ki sAro ?, AyAro tassa 'ki hbtisaaro| aNuyogatyo sAro, tassa vi ya pAvaNA saaro|| 17. sAro parUvaNAe, 'caraNaM tassa vi ya hoi nivvaannN"| nimyANassa ya5 sAro, avvAbAhaM jiNA beti ||daar|| 15. 'baMbhammI u" caukkaM, ThavaNAe hoi bNbhnnuppttii| sattahaM8 vaNNANaM, navaNha vaNaMtarANaM ca // 1. jannAo (b)| 12. parime bitie (b)| kucha pATha bheda ke sAtha yaha gAyA Avazyaka3. buccAi (ba,ma) niyukti (791) meM bhI milatI hai4. dani 26 / paramammi samvajIvA, bidae parime ya 5. mahato (a)| sdhypvvaaii| 6. nibhA. 1 saisA mAhavvayA khalu, tadekadeseNa davvArNa / / 7. AyAramaggaNatyo (b)| 13. hava: kiM (ttii)| 8. abhaverasu (b)| 14. NevANaM (a)| 9. 12-14 taka kI gAthAoM ke lie cUrNi meM 15. u (b,ttii)| "tiNNigAhAo paDhiyavAoM' mAtra itanA 16. baMmmi U (ba,ma.ma), 0mmI ya (ttii)| 17. hoti (a)| 10.3 (a,b)| 18. sasaha ya (a,b,m)| 11. mobAIti (a), yati (p)| ullekha hai|
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 247 bhASAroga niyukti egA maNussajAI', rajjuppattIya do kayA usbhe| tiNNeva sippa vaNie, sAvagadhammammi cattAri / / saMjoge solasarga, satta ya 'vaNNA u' nava ya aNtrinnaa'| ete donni' vigappA, ThavaNA baMbhassa nAyavyA / / pagatI' caukkagANaMtare ya te' hoMti sattavaraNA u / 'ANaMtaresu caramoM", vapaNo khalu hoti nAyagyo / aMbaDhuga-nisAyA', ajogavaM mAgahA ya sUyA ya / khattA vedehAH vi ya, caMDAlA navamagA hoti / / egaMtarie iNamo, aMbaTo" ceva hoti 'uggo ya2 | viiyaMtariya" nisAo, parAsaraM taM ca puNa ege" / / paDilome suddAdI, ajogavaM mAgahA ya5 sUe ya / egaMtarie khattA, vedehA ceva nAyavA / / bitiyaMtarie" niyamA, caNDAlo esa* hoi nAyaTayo / aNulome paDilome, evaM ete bhave bhedA / / uggeNaM khattAe, sovAgo veNavo videheNaM / aMbaTThIe suddIya', bukkaso jo nisAeNaM / / 27. suddeNa" nisAdIe, kukkurao so u hoti naayvvo| eso 'vi ya paibhemo, cautviho hoti nAyabbo / / 1. mANusa (a,b)| 12. uggeyaM (m)| 2. vaNAo (a)| 13, bIyaMta. (a), biyaMtariya (m)| 3, aMtariNo (ttii,b)| 14. vege (TI), ego (a)| . 4. do vi (ttii)| 15. (b)| 5. ega tiga (a)| 16. 0yaMtare (ttii)| 17 sodhi (TI), so ya (m,b)| 7. tare u parimo (a), tario carimo 18. suddIe (a), sudIe ya (ma), sutIe ya (ba) / 19. bokkaso (a,ba), 326,327 ina donoM 1. nisAyA (ttii)| gAthAoM kA saMketa cUNi meM nahIM hai lekina 9. patidehA (a), videhA (mttii)| gAthAboM kI saMkSipta vyAkhyA milatI hai| 10. 22-25 taka kI gAthAoM ke lie cUNi meM 20. sUeNa (a,ttii)| 'battAri gAhAbo pahiyannAo' mAtra itanA 21. kukkuDao (bm)| hI ullekha hai| 22. vi (TI) 11. aMboTTo (ma), maMTo (m)| 23. bImo bheo (TI)
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 niyaktipaMcaka davvaM sarIra-bhayiyo, aNNANI' vatthisaMjamo cetra / ___ bhAve u vasthisaMjama', nAyabbo saMjamo ceva ||daare|| caraNammi hoti gumna, gatimAhAre guNe ya 'caraNe ya / 'vettaM tu jammi khete, kAle kAlo jahi 'jo u" / / bhAve 'gati AhAre, guNo guNavao pasarathamapasatthA / guNa caraNeNa pasatyeNa, baMbhacerA naya havaMti / / satthapariNNA logavijao ya sIosaNijja sammatta / taha logasAranAma, 'dhutaM taha mahApariNA y| aTTamae ya vimokkho, uvahANasutaM ca navamaga bhaNiyaM / icceso AyAro, AyAraNANi sesANi / / jiyasaMjamo ya logo, jaha bagjhati jaha ya te pjhiyvvN"| suha-dukkhatitikkhA vi ya, sammattaM logasAro ya / / nissaMgayA ya chaThe, mohasamutthA parIsahuvasaggA / nijjANaM" aTThamae, navame ya jiNeNama evaM ti ||daarN|| jIvo chakkAyaparUvaNA ya, tesi 'vahe ya' baMdho ti| viraIe ahigAro, satthapariNAe~ phAyabvo5 / / dava satyaggi-visaM, nehaMbila-khAra-loNamAdIyaM / bhAvo ya" duppautto, vAyA kAmao aviratI ya / / 37. davyaM jANaNa-paccakkhANe davie sarIra-uvagaraNe / bhAvapariNNA jANaNa, paccakkhANaM ca bhAveNaM / / 1. annANo (m)| 10. vihi (a), paihi . (m)| 2. saMjamu (a), 11. nibvANaM (b)| 3. gharaNaM ca (ma), caraNa vA (b)| 12. jiNANa (a)| 4. khesammi (b,mttii)| 13. evaM (m)| 5. hoti (b)| yaha gAthA cUNi meM nirdiSTa nahIM 14. vaheNa (ma,ma) / 15. pAyathyo (TI) 6. gAmAhAro (m,ttii)| 16. dacce (a)| 7. dhurva taha maha (a), dhuptaM taha mahAparigaNA ya 17. u (b,m)| 18. yA (TI), darzana 213 / 19. khANaM (b)| 9. isa eso (ba), eeso (b)|
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhAroga niyukti 38. dave saccittAdI', bhAve aNubhavaNa jANaNA snnaa| mati hoti 'jANaNA puNa', aNubhavaNA kammasaMjuttA / / AhAra-bhaya-pariggaha', mehunn-suh-dukkh-moh-vitigicchaa| 'koha-mANa"-mAya-lobhe, soge loge ya dhammoghe / nAma ThavaNA davie, khette tAve ya paNNavaga bhAve / esa disAnikkhevo, saviho hoti nAyavyo / / terasapadesiyaM khalu, tAvatiesu bhave padesesu / jaM davva bhogADha, jahaNNagaM taM dasadisAga / / __ aTUpadeso ruyago', tiriyaM logassa mjjhyaarmmi| 'esa pabhavo'' disANaM, eseva bhave aNudisANaM // iMdaggeyI jammA, ya nerutI dAruNo ya vAyavvA / somA mAtra ca, vimalA ya tamA" ya bodhabvA / / dupaesAdi duruttara, egapadesA aNuttarA eva / cauro cauro ya disA, caurAi' attarA donni / aMto sAdIyAo, bAhirapAse apjjvsiyaao| savvANatapadesA, 'savvA ya bhavati 55 karajummA / sagaDuddhisaMThiyAo,15 mahAdisAo havaMti" pattAri / 'muttAvalI ya" cauro, do caiva hAta ruyAnabhA / / 47. jassa jao AiccI, udeti sA tassa hoti pudisA / jatto ya atthameI", avaradisA sA u nAyabvA / / 1. sacitA (a,m)| 2. jANaNAe (puu)| 3. gahA (c)| 4. kohe mANe (b)| 5. 45 se 50 taka kI gAthAeM cUNi meM adhyA kyAta hai| 6. ruhAgo (a), yamo (b)| 7. esappa *(m)| 8. eso ya (p,m)| 9. neraIe (ka), ratIe (ba), neIe (b)| 10. yamA (m)| 11. gheva (TI) 12. cauro ya (k)| 13. isa gAthA kA cUrNi meM saMketa nahIM hai| 14. savvAo hara 15. sagur3a (ba), sagar3I (ttii)| 16. ya hoMti (m,b)| 17. muttAliyA (m)| 18. uveti (a)| 19. puvAo (a) 20. 0mei u (ttii)|
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMdhaka dAhiNapAsammi ya 'dAhiNA disA'' uttarA u* vAmeNaM / eyA cattAri disA, tAvakhette u akhAtA / / je maMdarassa puveNa', maNussA dAhiNeNa avareNaM / je yAvi uttareNaM, samvesiM uttaro merU / / samvesi uttareNaM, merU lavaNo ya hoti daahinno| pugveNaM 'tu udetI", 'avareNa ya' asthamAi sUro / / jasya ca mI pagNA , kassama sAhati / disA nimitta / jatto muho ya ThAyai, sA puSvA pacchao avarA / / dAhiNapAsammi u4 dAhiNA disA usarA ya5 vAmeNaM / etAsimatareNaM, annA cattAri vidisAo / / etAsi ceva aTTAhamaMtarA aTU hoMti annAo / solasa sarIraussaya, bAhallA savvatiriyadisA / heTThA pAdatalANaM, ahodisA sosa urimA uDDA / eyA aTThArasabI, paNNavadisA muNeyavvA / evaM vikappiyANa15, dasaha aTTaNha cava ya disANaM / nAmAiMya vocchAmI, jakkama ANupulcoe / / 56. pumvA ya pumvadakSiNa", dakSiNa taha dakkhiNAparA" ceva / avarA ya avara-uttara, uttara punvuttarA ceva / / 57. sAmutthANI phavilA, khelejjA khalu taheva abhidhmmaa| pariyAdhammA ya tahA, sAvittI paNNavittI" ya / / 1. pANidisA (a)| 13. 51-59 taka kI gAthAoM ke lie cUNi meM 2. pa (ab,m)| "Naca gAhA kaMThyA" mAtra itanA ullekha hai| 3. veNaM (m)| 14. ya (a,b,m)| 4. bhaNasA (a,b,m)| 15. u (ttii)| 5. dakkhiNeNa (a)| 16. sarIssaya (m)| 6. isa gAthA kA cUNi meM saMketa nahIM hai| 17. pakappiA (ttii)| 7. uTheI (TI), tu udeI (a)| 18. nAmAI (a)| 8. avareNaM (ttii)| 19. aha0 (a)| 9. asthame (a), atpamaya (b)| 20. dAhiNa (b)| 10. ya sAheti (a)| 21. 0NAvarA (b,m,ttii)| 11. disAsu ya (a,m,ttii)| 22. puNNa (m)| 12. ThAI (a.ttii)|
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAcAroga niyukti 256 58. hevA neraiyANe, ahodisA uvarimA ya' devANaM / eyAiM nAmAI, pANavagassA disANaM tu / / 'solasa vi ya' tiriyadisA', sagaDujIsaMThiyA muNeyavvA / do mallagamUlAo, ur3a ca ahe vi ya disaao| maNuyA tiriyA kAyA, tahamgabIyA' caukkagA ghauro / devA neraiyA bA, aTThArasa havaMti bhAvadisA / / paNNavadisaTTArasa', bhAvadisAo vi* tattiyA ceva / ekkakkaM vidhejjA, hAti aTThArasadvArA // paNNavadisAe puNa, ahigAro ettha hoti naaybvo| jIvANa poggalANa ya, emAsu gayAgaI asthi / / __ kesici nANasagNA, asthi u kesiMci nasthi jIvANaM / kohaM parammi loe, Aso kayarA disAo vA ? jANati sayaM matIe, annesi vAvi" aMtie socA / jANagajaNapaNNavio, jIva taha jIvakAye ya / / etya ya sahasammuiyatti 3 'jaM padaM tatya jANaNA hoI / ohI-maNa-pajjava-nANa kevale jAtisaraNe y|| paravai bAgaraNaM paNa, jiNavAgaraNaM jiNA paraM nasthi / annesi 'soccaM ti15 ya, jiNehi samvo paro anno" || 67. tattha akAri karissa, ti baMcitA kayA puNo hoti / sahasammuiyA" jANati, koI8 puNa hetujuttIe daa|| 1. u (ttii)| 10.4(km)| 2. solassaH (a), solasa tiripadisAmo (TI), 11. vA (b)| solasa' vI tiriyadisA (b)| 12. vA (ttii)| isa gAthA kA Ni meM saMketa 3. uD (a)| nahIM hai| 4. taha agga0 (m)| 13. sammuzmAe (ba), sammaiyA (ca) / 5. disa aTThA0 (m)| 14. va jaM payaM sue satya jANaNA hoi (a) 1 6. ya (m)| 15. sozca tti (m)| 7. 61,62 kI gAthA kA saMketa cUrNi meM nahIM 16.66,67 kI gAthA cuNi meM nirdiSTa aura hai| kevala saMkSipta bhAvArtha gama meM hai| dhyAcyAta nahIM hai| 5. kAyanco (a,b,m)| 15. sammaiyA (TI), sammuyayA (m)| 9. asthi saNA. () 18. koi (a.b)|
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 251 niryaktipaMdhaka puDhavIe nikkhevo, parUvaNA lakkhaNaM parImANaM / uvabhogo satya veyaNA / yahA mivittI' yA nAma ThavaNApuDhavI, dayapuDhavI ya bhAvapuDhavI ya / eso khalu puDhavIe, nikkhevo cauviho' hoti / / davyaM sarIrabhavio, 'bhAveNa ya'' hoti puDhavijIvo u" / jo puDhavinAmagoyaM, kammaM vedeti so jIvoM ||daa|| duvihA ya puDhavijIvA, suhamA taha bAyarA ya logammi / suhamA ya sabbaloe, do ceva ya bAdaravihANA' / / duvihA bAdarapuDhavI, samAsao saNhapuDhavi-kharapuDhavI / saNhA ya paMcavaNNA, 'kharA ya" chattIsaivihANA / / puDhavI ya sakkarA bAlugA ya uvale silA ya loNU se / aya-taMba-tajaya-sIsaga-ruppa-suvaNNe ya vaire ya / / hariyAle hiMgulae", maNosilA saasgNjnn-pvaale| abbha-paDalainbha-bAluya, bAdarakAe maNivihANA / / gomejjae ya ruyage", aMke phalihe ya lohiyakkhe ya / 'maragaya-masAragalle, muyamoyaga-iMdanIle ya" / caMdappabha verulie, jalakate ceva sUrakate y| ete kharapuDhavIe, nAmA 'chattIsayA hoti'5 / / 77. ghaNNa-rasa gaMdha-phAse, joNippamuhA bhavaMti sNkhejjaa| NegAi sahassAI, hoti vihANammi ekekke / / 1. niyattI (a)| 10. hiri (m)| 2. ghaumviho (a,b)| 11. hiMgulue (ma, u. 74 pa. 1020 / 2) / 3. bhAveNaM (b,m)| 12. zyaya (b)| 4. jIvAzo (a) 13. u. 75, pa. za2013 caMdaNa-geruya-haMsaga, 5. cceva (b)| bhayamoya masAragalle ya (b)| caMdaNa-gezya 6. yaha gAthA cUNi meM vyAkhyAta nahIM hai| haMsaga, muyage ye masAragalle ya (b)| 7. avarA (b,m,ttii)| 14. nAma (a, ba, ttii)| 8. sama (b)| 15. chattIsayaM hoi (TI), battIsate . (a)| tu. u. 9. u.73, pa. 1 / 20 / 1 43 se 76 taka kI 76, pa. 112014 / cAra gAthAeM cUrNi meM adhyAkhyAta haiN| mAtra 16. harSati (a,ma) / 'cattAri gAhAo jAva jalakato sUraphaMto' 17. 0 gAI (a), gAI (m)| itanA ullekha hai|
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhArAMga niyukti 78. vaNNammi ya ekkekke, gaMdhammi rasammi 'taha ya phAsammi'' / mANasaM yAya, vihANae hoti. ekekke / / je bAdare vidhANA, pajjattA tattiyA apajjattA / suhamA vi hoti duvihA, pajjattA ceva'pajjattA / / rukkhANaM gucchANaM, gummANa layANa vallivalayANa / jaha dIsati nANatta, puDhavIkAe tahA jANa / / osahi taNa sevAle, paNavihANe ya kaMda-bhUle ya / jaha dIsati nANattaM. puDhavIkAe tahA jANa // egassa dopaha tiNha va, saMkhejjANa ba na pAsiuM sakkA / 'dIsaMti sarIrAI, puDhavijiyANaM asaMkhANaM" / / etehiM sarIrehi, paccakkhaM te parUviyA hoMti / sesA ANAgijjhA, cakkhaphAsaM na 'te eNti'"|| uvajoga-joga-ajjhavasANe, mati-suya-acamkhudaMse y| aTTavihodayalessA, saNNussAsera kasAe ya / / aTThI" jahA sarIrammi, aNugataM ceyaNaM kharaM dinai / evaM jIvANugayaM", puDhavisarIraM kharaM hoti / / je bAdarapajjattA, payarassa 'asaMkhabhAgamettA te 5 // sesA tinni vi rAso, vIsaM" loyA asaMkhejjA / / pattheNa va kaDaveNa"va, jaha koDa miNejja sadhvadhannANi / evaM mavijjamANA", havaMti loyA asaMkhejjA / logAgAsapadese, ekeka nikkhice puddhdhijiiv"| evaM mavijjamANA", havaMti logA asaMkhejjA / / 1. 4(m)| 11. ja haMti (TI), aiti ti (a)| 2. nANatte kA0 (ba), nANatI kAmavA (ttii)| 12. sammussAse (m)| 3. hora (b,m,ttii)| 13. aTTi (cuu)| 4. isa gAthA kA bhUNi meM saMketa aura vyAkhyA 14. jIvamaNu (m)| 15. metAe (a)| 5. ya layANaM (a)| 16. vIsu (a)| 6. nANatto (a,m)| 17. kulaeNa (a.v.)| 7, osahI (b)| 18. dhannAI (TI), dhannAi (m)| 8. nANatI (a.m)| 19. gaNija (a,m)| 9. ekka * (ma), ikka (ttii,)| 20. jIyaM (m)| 10. pusapIjIvasarIrA, jo vibhatI aslelaa(a)| 21. gaNija (a)|
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka niuNo u hati kAlo, tatto niuNaya rayaM hyati khetaM / aMgulaseDhImette, osappiNio asaMkhejjA / aNusamayaM ca paveso, nilama ceva punijIdANaM / kAe kAyaTThitiyA, cauro logA asaMkhejjA / / bAyarapulavikkAiya, pajjatto annamannamogADho / sesA ogAhate', suhumA puNa sabalogammi ||daarN|| caMkamaNe ya 'ThANe nisoyaNe tuyaTTaNe ya" kayakaraNe / uccAre pAsavaNe, upakaraNANaM ca" nikkhiyaNe / / AleyaNa' paharaNa bhUsaNe ya kaya vikkae" kisoe ya / bhaMDANaM pi ya karaNe, uvabhogavihI maNussANaM // eehiM kAraNehi, hisaMtI" puDhayikAie jIve / sAtaM gavesamANA, parassa dukkhaM udIrati ||daar|| hala-kuliya-visa-kuddAlAlitta'5 migasiMga-kaTThamaggI" ya | uccAre pAsavaNe, etaM tu samAsao sasthaM / / kiMcI sakAyasatthaM, kiMcI parakAya tadubhayaM kiMci / etaM tu dakhvasatyaM, bhAve ya' asaMjamo satyaM ||daa|| pAyaccheyaNa bheyaNa, jaMghoru taheva' aMguvaMgesu" / jaha hoti narA duhiyA, puDhavIkAe" tahA jANa / / natyi ya 'si aMgavaMgA, tayANurUbA ya veyaNA tesi / kesici udIrati kesiMca'tivAyae' pANe ||daar|| 1. ya (b,m,cuu)| 13. vikkeya (m)| 2. hoi (cuu,ttii)| 14. hiMsaMti (ttii)| 3. tato (m)| 15. vittaya (ttii)| 4. niuNayara (m.b)| 15. kaTTaaggI (b)| 5. kAvipa (a)| 17. kiMdhi vi (m)| 1. annaanna (ba) makAra alAkSaNikaH / 18. dazani 214 / 7. gAhaMtI (a,b,m)| 19. pAyache (m)| 8. yaha gAthA cUNi meM avyAkhyAta hai| 20. taha ya (b)| 9. TANe nisIyaNa (a,b,ttii)| 21. aMgamaMgesu (a,ba) saraMgamaMgA (ca) / 10. 4(ma) / 22. puDhavIkAe (a)| 11. tu (ma), pi (a)| 23. siaMgamaMgA (ba,ma) siyaMgabhaMgA (cuu,a)| 12. vaNA (puu)| 24, kesiMcAivA (ka), kesiMci aDavA . (b)|
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ vApArAMga niyukti 255 99. pavadaMti ya aNagArA, na ya 'tesu guNesu' jehiM anngaaraa| puDhavi vihiMsamANA, na 'hu te 2 vAyAhi aNagArA // aNagAravAdiNo puDhavihiMsagA nigguNA* agArisamA / niddosa tti ya maliNA,' viratiduguMchAI maliNatarA // keI sayaM vadheti, keI annehi u vdhaarveti| keI aNumannatI, puDhavikkAya vahemANA / / ___ jo" puDhavi samArabhati, anne vi hu" so samArabhati kAe / aniyAe ya niyAe, disse ya tahA adisse y|| puDhavi samArabhaMtA, haNati tannissie baha" jIye / suhume ya bAyare yA, pajjatte vA5 apajjatte ||daa|| eyaM viyANiUNaM, puDhavoe nikkhivaMti je daMDaM / tiviheNa sabakAlaM, maNeNa vAyAe~ kAeNaM / / guttA guttIhi savAhi, samiyA samitIhi sNjyaa| jayamANagA suvihitA, erisagA hoMti aNagArA ||daar|| Aussa vi dArAI, tAI jAI bhavaMti puDhavIe / nANatI u vihANe, parimANuvamoga-satthe y|| duvihA u AujIvA, suhamA taha nAyarA ya logammi / suhumA ya samvaloge, 'paMceva ya zayaravihANA'" / / 108. suddhodage ya osA, hime ya mahiyA ya harataNU ceva / bAdarAivihANA, paMcavihA vaNiyA ete ||daa|| 1. hi guNehi (TI), sesi guNehi (m)| 13. ya bahu (TI), te bahu (b)| 2. hoti (b,m)| 14. ma (TI), dA (m)| 3. vAyAe (ma), pAyAi (ba)1 15. yA (ttii)| 4. baprati meM gAyA kA pUrvArda nahIM hai| 16. evaM (1) 5. niguNA (m)| 17. pAya (m)| 6. malA (a.m.ttii)| 18, 108 se 109 sapha kI gApAoM kI vyAkhyA 7. vahati (a), pahaMtI (ttii)| cUNi' meM nahIM hai / mAtra " nitigAhAko 8. vahApiti (attii)| pahiyasiddhAo' itanA hI ullekha hai / 9. puDhavikAyaM (a,b,ttii)| 19. ya (a,b,m)| 10.je (a)| 20. paMcavihA puNa bAyarA (a)| 11. samAraMbhAta (a)| 21. ussA (ttii)| 12. ya (TI). 107.
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 251 niyuktipaMdhaka 109. je bAdarapajjattA, payarassa asaMkhabhAgamettA te| sesA tinni vi rAsI, vIsuM logA asaMkhejjA / / maha hasthirasa sarIra, phalasAvadha mahuNovavannassa / hoti udagaMDagassa ya', esubamA AujIvANa' / / vhANe piyaNe taha dhovaNe, ya bhattakaraNe ya see ya / Aussa u paribhogo, gamaNAgamaNe ya jANa // eehi kAraNehi hisaMtI AukAie jIve / sAtaM gavesamANA, parassa dukkhaM udiirNtidaa|| 113. 'ussicaNa-gAlaNa'-dhovaNe. ya uvagaraNa-kosabhaMDe" ya / bAdaraAukkAe, etaM tu samAsato satyaM / / kiMcI sakAyasatthaM, kiMcI parakAya tadubhayaM kiMci / eyaM tu dazvasatthaM, bhAve ya" asaMjamo satthaM ||daa|| 115. sesAI" dArAI, tAI jAI havaMti puDhavIe / evaM bAuse, nijjuttI kittiyA esA / / 'tejassa vi dArAI, tAI jAI havaMti puDhavIe / nANatI u vihANe, parimANuvabhoga" satthe ya / / 117. duvihA ya8 teujIbAI, suhamA taha bAyarA ya logammi / suhumA ya sabaloe, paMceva ya bAdaravihANA // 118. iMgAla agaNi accI, jAlA taha mummure ya bodhavve / bAdarateuvihANA, paMcavihA vaNiyA ete ||daa|| 114. 1. kalalakaliyassa (a)| 11. mattabhaMDe (ttii)| 12. kiMci ya (a)| 3. sauvamA (m)| 13. tu (a) / 4. savvajI0 (ttii)| 14. sesANi u (a)| 5. dhoyaNe (b)| 15. hoti (ma) 115 se 118 taka kI gAthAeM cUNi meM nahIM haiN| 7. nAvANa (a.ma), jIvANaM (TI) 111,112 16. paramA 0(b)| ye do gAthAeM cUNi meM nirdiSTa nahIM hai / 17 va (b)| 8. reMti (ma), TaIraMti (a)| 18. u (b)| 9. ussivaNA ya pANe (5) / 19. jIyA (b)| 10. dhoyaNe (m)|
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAMga niyukti 119. jaha' dehaparINAmA, sajjoyagassa sA unamA / jaritassa 'tha jaha umhA, esuvamA seujIvANaM || dAraM // je bAda rapajjattA, paliyamsa 'asaMkhabhAgamettA te" / sesA tiNi vi rAsI, vIsuM logA asaMkhejjA" / / 1 dahaNe" payAvaNe pagAsaNe 'bhattakaraNe ya see ya" bhogaNA mANaM // bAdaratenakAe, 120. 121. 122. 123. 124. 125. 127. 128. etehi sAtaM gavesamANA, parassa kAraNehi, hisaMtI" tevakAie jIve / dukkhaM udIraMti // puDhavI " AjakkAe, ullA ya bAdara ukkAe, 8. uNe (ma) / 1. jahA (ma) / 2. pra 0 (TI) / 3. ratti ( a ) / kicI sakAyasatyaM kiMcI parakAya tadubhayaM eyaM tu davvasatthaM bhAve ya ajamo sesAI dArAI, tAI jAI evaM te udde se nijjutI eyaM tu samAsa 4. bA jaumhA ( a ) / 5. taovamA (TI), tatoSamA ( a ), tajavamA vaNassatI tasA pApA / satyaM // (#) 6. 0mittA u (TI), 0mettAo (bama) | 7. 120-25 taka kI gAthAeM cUNi meM nirdiSTa aura vyAkhyAta nahIM hai / 126. puDhavIe je dArA, vaNapphatIe" vi hoMti te ceva / nANatI u vihANe, parimANuvabhoga-satya // duviha" vaNaspatijIvA, suhumA taha bAyarA ya logammi / suhumA ya savvaloe, 'do ceva ya' 20 bAravihANA || pattegA sAdhAraNa, bAdarajIvA samAsato duvihA / bArasaviNegavihA, samAsato cha vihA hoti // 9. 0 vaNa ( a. TI ) / 10. ya see ya bhattakaraNe ya (TI) / hati kitiyA kicI / 11. siMti (ma) / 12. puDhaSIya (ma ) / 13. te (a) / 14. X (ma) | satthaM 5 || puDhavIe / esA // 257 15. yaha gAthA a, ba chora ma prati meM nahIM hai / 16. vaNasakAe ( a ) / 17. duvihA ( a, ma ) / 18. vasati ( a ) / 19. vi (a) / 20. doveva ya (bama), do tha bhave ( a ) | 21. hoti (ma) |
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 niyuktipaMcaka 129. rukkhA gucchA gummA, layA ya vallI ya pavvagA' ceva / taNa-valaya-hariya-osahi-jalaruha-kuNA ya bodhavvA / 13.. aggabiya bhUlamIyA, khaMdhabiyA ceva porabIyA y| bIyarahA samucchimA, samAsao vaNasaI jiivaa|| 131. jaha sagalasarisavANaM, silesabhissANa' vattiyA paTTI / patteyasarIrANaM, taha hoti sarIrasaMghAyA / / jaha vA tilasakkuliyA, barhi' tilehi meliyA sNtii| patteyasarIrANaM, taha hoti" sarIrasaMghAyA / / nANAvihasaMThANA, dIsaMti egajIviyA pattA / khaMdhAvi egajIvA, tAla-sarala-nAlierANa' / / patteyA pajjattA, setoya" 'asaMkhabhAgamettA te / 'logAsaMkhA pajjattagANa',12 sAdhAraNANatA" / / etehiM sarIrehi, paccarakhaM te parUviyA jIvA / sesA ANAgijhA, cakkhuNA je na dIsaMti / / 136. sAhAraNamAhAro, sAdhAraNa ANapANagahaNaM" ca / sAhAraNajIvANaM, sAhAraNalakkhaNaM evaM // 137. emassa 'u ja gaha',15 bahUNa sAhAraNANa taM ceva / jaM bahuyANaM" gahaNaM, samAsao taM pi egassa / / 138. joNinbhUte bIe, jIvo vakkamati so va anno vaa| jo vi ya mUle jIvo, so ciya patte paDhamayAe / 135. 1. paravagA (b)| 10. seDhIe (b,ttii)| 2,3. bIyA (TI), yahA~ chaMda kI dRSTi se hrasva 11. mettAe (b)| ikAra svIkRta kiyA hai| 12. logA saMkhappajja0 (ttii)| 4. vaNaphaI (a)| 13. raNamaNaMtA (a)| 5. mIsANa (a)| 14. ANupANu (ba,ma), mAgapANa. (a)| 6, bahupahiM (a,b,ttii)| 15. aNugahaNaM (b,m)| 7. ANa (b)| 16. bahudhANaM (b)| 8. baMdhe ya (a)| 17. dazani 215 / 2. 0erINa (m,b,ttii)|
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 219 AcAgi niyukti 139, cakkAgaM' bhajjamANassa, gaMThI cuNNaghaNo bhave / / puDhavisarisabhedeNaM', aNaMtajIyaM viyANAhi // 140. gUDhasirAga pattaM, sacchoraM jaM ca hoi nicchIraM / jaM puNa' paNadvasaMdhi, aNaMtajIvaM biyANAhi / / 141. sevAla-kattha-bhANiya', avae paNae ya 'kiNhae ya haDe' / ete aNaMtajIvA, bhaNiyA anne aNegavihA'6 / / 1420 egassa doNhI tiNha va, saMkhejjANa va" tahA asaMkhANaM / patteyasarIrANa, dIsaMti sarIrasaMghAyA2 // 143. egassa 'doNha tiNhava, saMkhejjANa va na pAsi sakkA / dosati sarIrAi, nigoyajIvANa'NatANaM / / 144. pattheNa va kuDaveNa" va, jaha koi miNejja svydhnnaaii| evaM mavijjamANA, havaMti logA arNatA u ||daarN| 145. je bAdarapajjattA, patarassa asaMkhabhAgamettA te / sesA tinni vi rAsI, asaMkha sAhAraNamaNetA"5 // 146. AhAre ukkaraNe, sayaNAsaNa-jANa-juggakaraNe-ya / AvaraNa 'paharaNesu ya" satyavihANesu 'hu bahUsu / / ___ Aujja kaTukamme, gaMdhaMge vattha-malla8 joge ya / jhAvaNa'-viyAvaNesu ya, tillavihANe ya" ujoe" // 148. etehi kAraNehi, hisaMti vaNassaI bahU jIve / sAtaM gavesamANA, parassa dukkhaM udIrati ||daa|| 147. 1. cakka va (b)| 2. puDhavI0 (a) 12. a prati meM yaha gAthA spaSTa nahIM hai| 3. Nehi (ttii)| 13. do va tihi (b)| 4. pi ya (a)| 14. kubhaeNa (b)| 5. saMdhitaM (ma), saMdhi (a) saMdhiya (ttii)| 15. asaMkhaloyA tinni vi sAhAraNANatA (ttii)| 6. gambha (ma), katha (g)| 16. kaNase (a, b)| 7. bhANIya (ba), bhANI (a), hANIya (m)| 17. a bahusaM (ttii)| 5. ki nae *(TI), kiNha te hade (a)| 18. marulo (a), malle (b)| 9. yA vanne tahAvihara (a), bhaNiyA vanne 19. mAsaNa (A) / ___ aNe. (m)| 20. va (b)| 10. do va (b)| 21. ujjove (ma, b)|
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 149. . 151. 152. niyuktipaMcaka kappaNi-kuhADi'-asiyaga, dattiya-kuddAla-vAsi parasU ya / satyA' vaNassaIe, hatthA pAyA muha aggI / / kiMcI sakAyasatthaM, kiMcI parakAya tadubhayaM kiNcii| etaM tu davvasatyaM, bhAve ya asaMjamo satyaM / / sesAI dArAI, tAI jAI havaMti puDhavIe / evaM vaNassaIe, nijjuttI kittiyA esA ||daar|| tasakAe dArAI, tAI jAI havaMti puDhavIe / nANatto5 u vihANe parimANuyabhoga-satye ya' / / duvihA khalu tasajIvA, laddhitasA 'taha ya" gatitasA ceva / laddhIya teu-vAU, teNahigAro ihaM nasthi / / neraiya-tiriya-maNuyA, surA ya gatIya caubihA 'u tasA / pajjasA'pajjattA, neraiyAI" 'ya nAyavvA'" / / tithihA tivihA joNI, 'aMDA-poyA-jarAuyA ceva / beiMdiya-teiMdiya, cauro paMcidiyA gheva ||daa|| dasaNa-nANa-caritte, caritAcarite ya dANa-lAbhe ya / upabhoga-bhoga-vIriya, iMdiyavisae ya 'laddho ya" / / uvaoga-joga-ajjhavasANe vIsaM ca 'laddhio udayA5 / aTTavihodayalessA", saNussAse kasAe ya / / 154. 155. 156. 157. 1. kuhANi, (TI) kuTThi (ma) / 9. gaio (ttii)| 2. uddAne (b)| 10. ceva (TI), tassa (a)| 3. pharasU (ba, m)| 11. neraI0 (m)| 4. satyA (m)| 12. u neyamvA (a)| 5. nANatti (m)| 13. aMDaya pojaa (ttii)| 6. 155,156 ina do gAthAoM ko chor3akara 14. laddhImI (ba), bIe (ma), a prati meM gAyA 152-163 taka kI gAthAoM kA pUNi meM kA uttarArdha nahIM hai| saMketa nahIM hai| kiMtu 'tasaphAyanijjuttIe nava 15 laddhI odaiyA (NaM upayA) (TI) / dArAI vaNeu pasitasiddhAI' itanA ullekha 16. lesA (ba, dii)| milatA hai| 17. sannusAse (ttii)| 7. caiva (ttii)| 15. va (a)| 8. laddhIbo (b)|
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 261 162. AcArAMga niyukti 158. lakSaNameyaM' ceva u, payarassa asaMkhabhAgamettA te / nikramaNe ya pavese, 'egAdIyA vi'' emeva / / 159. nikkhama-pavesakAlo', samayAdI etya AliyabhAgo / aMtomuhuttaviraho, uhisahassAhie doni ||daar|| 160. maMsAdI paribhogo, satthaM satyAdiyaM aNegavihaM / sArIra-mANasA veyaNA ya duvihA bahuvihA ya ||daar / / 161. maMsassa kei aDhA, keI cammassa keI romANaM / picchANaM pucchANaM, daMtANaDhA vahijjati / / keI vahati aTThA, kei aNaTThA pasaMgadoseNaM / kammapasaMgapasattA, baMdhati vahati mAreti / / sesAI dArAI, tAI jAI havaMti puDhavIe / evaM tasakAyammI, nijjuttI kittiyA esA / / 164. vAussa vi dArAI, tAI jAI havaMti puDhavIe / nANattI u vihANe, parimANuvabhoga-satthe 4" / / 165. duvihA u vAujIvA, suhamA taha bAyarA u" logammi / suhumA ya savvaloe, paMceva ya bAyaravihANA / / 166. ukkaliyA maMDaliyA, guMjA ghaNavAya-sukhavAyA ya / bAdaravAravihANA, paMcavihA vaNiyA ete ||daar|| 167. jaha devassa sarIraM, aMtaddhANaM va aMjaNAdIsuM / 'eovama Adeso'," vAe'sate vi rUvammi ||daar|| je bAyarapajjattA, payarassa asaMkhabhAgamettA te / / sesA timi vi rAsI, vIsuM logA asaMkhejA ||daar|| 168. 1. mevaM (ttii)| 2. u (ma, TI) 3. egabIyAbi (m)| 4. niggama0 (b)| 5. AvalI (ttii)| 1. dohi (b)| 7. keI (m)| 8. harSati (a, m)| 9. sesAI (m)| 10. 194-72 taka kI gAthAeM pUNi meM nirdiSTa nahIM haiN| 11.x (ba, m)| 12. etovamAdeso (a) 1
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 169. 170. viyaNe ya sAlaviTe, sUvasie patta 'abhidhAraNA ya bAhi', ' gaMdhaggI 171. kicI sukAyasatthaM kiMcI parakAya evaM tu davvasatyaM bhAve ya 172. 173. 174. 175. 176. 177. viyaNadhamaNAbhidhAraNa, banAe 178. nirmuktipaMcaka ussi caNa'-' - phuMkAra ANupANU ya" / bhogaguNA mANaM // dAraM || lakaNe* ya / vAjasatthAI // puDhavIe | sesAI dArAI, tAI jAI havaMti evaM vAuddese, nijjutI kittiyA esI / / satyapariNAe nijjutI sammattA tadubhayaM sayaNe adaDhattaM bIyagasmi mANo ya atthasAro ya / bhogesu loganissAra, loge 'ama mijjatA ceva'" / / logassa ya vijayassa ya, guNassa mUlassa ta ya nivakheva kAvyo mUlAgaM ca vijito kasAyalogo, seyaM kAma niyattamaI khalu, 1. ustighaNa (a, ba, ma ) / 2. phusaNa ANu (TI), phuMsaNANapANU (bama) | vAyukA ke prasaMga meM 'eehi kAraNehi' vAlI gAthA nahIM milatI hai| 3. 0 ghaMTe (TI) / 4. suppasiya (TI), sUvasiya ( a ) / 5. kannavele ( ba ) / asaMjamo logo tiya 'vijayo sidhya, 'ajjhayaNe lakkhaNaM "tu niSkannaM // guNamUladvANaM" ti ya, 'suttAlAve ya' 19 nipphantaM // vijayassa / vijaNaM / / 6. 0dhAraNAhi pArtha (ba) / 7. yaha gAthA kevala 'ma' prati meM prApta hai| vahAM bhI 'kicI sakAya' itanA hI pratIka diyA gayA hai / bhAve logassa ya niSakhevo, kasAyalogo, logo bhaNito davvaM, khettaM kAlo ya bhAvavijao ya / bhava- loga bhAvavijao, pagayaM 'taha bajjhae" logo // 14 aTThaviho chamviho u" ahigAro tassa kiMcI / satyaM // ThANassa | saMsArI // khu tato niyattivaM saMsArA muccae " hoti / khiSpaM // 8. amamijja bhAve ya ( ba ) / 9. vijaya tti (TI) | 10. 0yaNa salakkha0 ( a ) ! 11. guNasUtraM ThANaM (TI) | 12. 0lAveNa (ma) / 13. ya ( ba ) / 14 0baI (ya, ma), jaha bakAI (TI) | ty. ofar (ar) | 16. mumbaI (ba, ma, TI) /
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAMga niyukti 179. 150. 181. 182. 183. 184. 185. 186. 187. 188. 189. davve khete kAle, phala- pajjada - gaNaNa karaNa-avabhAse / guNabhaguNe aguNaguNe, bhava-sIlaguNe ya bhAvaguNe // vvaguNo' davvaM ciya, 'saccitte acitte'' guNANa jaM tambhi saMbhavo hoti / mIsamma ya hoti davammi || saMkucita vigasitattaM eso jIvassa hoti jIvaguNo / pUreti haMdi logaM, bahuppaesattaNabhurNaNaM / / devakuru susamasukhamA", siddhI nibbhaya dugAdiyA caiva / kala gogulu ke zrI bhAvammi || mUle chakkaM dabve," 'moda uvaesa' khese kAle mUlaM, AimUlaM ca / tivihaM // bhAve mulaM bhave modaryaM vadiTThA, AitigaM mUlabhAva" Ayario uvadiTThA, viSaya- kasAyAdio nAmaM ThavaNA datrie, khettaddhA uDDa uvaratI vasahI / saMjama - paggaha- johe", acala-gaNaNa-saMghaNA bhAve" / / 1. 0 guNA (ba) 2. bheva (ghU) / 3. sacite acitte (ba) / 4. susubha0 ( ba ) / 5. 0 hiyA ( ba ma ), 0tiyA ( a ) / 6. 0Nujja (ma) / v. faed (ar) t 6. odahamova (ma), odazya uva0 ( a ) / odadagaM / mAdI || dAraM || paMcasu 'kAmaguNesu ya 17, sapharisa rasa- rUva- gaMdhesuM / jasta kasAyA vaTTati mUladvANaM tu saMsAre / / jaha savvapAyavANaM, bhUmIe patiTThiyANi mUlANi / iya kammapAyavANaM, saMsArapratiTThiyA bhUlA // ahikammarukkhA, savve te mohaNIyamUlAgA" / 'kAmaguNamUlagaM vA'", tammUlAga ca saMsAro / / duviho ya hoti moho, daMsaNamoho pariptamoho ya / kAmo caritamoho, teNa'higAro dahaM sute // 9. udaIo ( ba ) / 10. mUlajIva ( kha ) / 11. joe (bha) 263 12. dabuni 10 / 13. 0 guNeM (ma.) / 14. mohaNijja0 (ba) ma, TI) / 15. 0 mUliyA gavya (ma) 0 mUliyAgaM vA ( a ) /
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 110. 191. 192. 193. 194. 192 / 1. dave khette kAle, 195. 3 saMsArassa u' bhUlaM, kammaM tassa vi ya' 'hoMti u' kasAyA / te sayaNa - 'pesa- atyAiesa'" ajjhatithae" ya ThiyA || nAma davaNA davie, uppattI paccae ya Ale / rasa-bhAva- kasAe ya', 'ko nayo" kohAdiyA cauro || saMsAre ya bhAvasaMsAre / saMsarati jiyA" / / 196. 'dabve khettaM kAle' " bhava paMcaviho saMsAro, 'jasthete 12 4 bhavasaMsAre ya bhAvasaMsAre / kammeNa ya saMsAro, teNa'higAro ihaM sute" // nAmaM ThavaNAkammaM, 'davvaM kamma 9 samudANiriyAvahiyaM " mahAkamma kitikamma" bhAvakammaM, dasavihakammaM samAsato hoti / aTThaviheNa u kammeNa etya hohI" ahogAro // saMsAraM chettumaNo, phamma ummUlae tadaTThAe / jammUlejja kasAe, tumhA u caejja sayaNAdI" || mAyAmeti piyA me, bhagiNI bhASA ya putta dArA meM / atthammi cea fraaa, jammaNa- maraNANi pArzveti // 1. ya (1) X (ma) / 2. x (TI) / 3. hoti u ( a ), iMti ya (TI) / 4. pesaNa aTThAi0 (c) / 5. 0sthao (ba, ma, TI), aNNatthao (cuu)| 6. yA ( ma, TI) / 7. teNa ya (TI) / 8. yaha gAthA cUrNi meM anidiSTa aura avyAkhyAta hai / 9. nAmaM ThaSaNA davie ( 1 ) / 10. jattha ya te saMsArajIvA ( a ) / 11. yaha gAthA kevala 'ma' prati meM upalabdha hotI hai / yaha 192vIM gAthA kI saMvAdI hai ataH 17 payogakammaM ca / tavokammaM // ise niyuktigAthA kI saMkhyA ke krama meM nahIM rakhA hai| 12. daSvakammaM ( a, TI) / 13. samuyApariyA 0 ( ba ) / 14. 0 (ma ) | 15. okammaM ( ba ) | 16. kammaM (a) | 17. dasavA sayaM (a) 1 18. hoI (baTI), hoi ( ba ) / 19. saMsAre (ba) / niryuktipaMcaka 20. 195, 196 ina donoM gAthAoM kA cUrNa meM koI saMketa nahIM hai / 21. mi ( ba ) / 22. 0NAI ( a ) |
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 265 197. AcArAMga niyukti bitiuddese avaDho, u' saMjame koi hojja aratIe / annANa-kammalobhAdihi ajjhatthadosehiM / / ___ logavijayassa nijjuttI sammattA 198. paDhame suttA assaMjata: ti bitie" duha aNuhati / taie na hu duSakheNaM, akaraNayAe va samaNo ti / / 199. uddesammi cautthe, ahigAro u vamaNaM kasAyANaM / pAvaviraIo viduso 5 bamo e35 gokyo si / nAma ThavaNAsIyaM, davve bhAve ya hoi nAyavvaM / emeva ya uNhassa vi, 'caumviho hoti niklevo' / / dabve sItaladava, davaNha va 'uNhadayaM tu / bhAve u puggalaguNo, jIvassa guNo aNegaviho / / 202. sItaM parIsaha pamAduvasama-viratI" suhaM ca unhaM tu" / parIsaha-tavujjama-kasAya-'soga-vedAratI'15 dukkhaM ||daar|| itthI sarakAraparIsaho ya do bhAvasItalA ee| sesA 'vIsaM uNhA, parIsahA hoti nAyavvA / / 204. je tivyaparINAmA'4 parosahA te bhavati ulhA u / je 'maMdaparINAmA'5, parIsahA le bhave sIyA" ||daar|| dhammammi jo pamAyati, atthe vA sIyalo ti taM beti / ujjuttaM puNa annaM, tatto uhaM ti NaM ti" ||daar|| 201. 203. 1. ya (a)| 8. niklevo camviho hoi (a)| 2. isa gAthA meM dvitIya adhyayana ke viSaya kA 9. hoi uNhaM tu (ma) / saMkSipta vivecana hai| isa gAthA kA cUrNikAra 10. birA (ba) 1 ne koI ullekha nahIM kiyA hai| TIkAkAra ne 11. dha (m)| isa gAthA ko niyuktikRt mAnate hae kahA 12. sogAhi veyAraI (TI), sogaveyAraI (nm)| hai-'niyuktikAro gaathyaacsstte'| 13. visaM upahA ya (a)| 3. asaMghati (c)| 14. tibbappari0 (b,ttii,cuu)| 4. biya (ba), bIe (a)| 15. maMtappari0 (ttii)| 5. puhaM (a)| 15. bIyA (a)| 6. viyaNo (ba), piyaNe (ma), viuNo (ttii)| 17. cUNi meM isa gAthA kA saMketa nahIM hai, kiMtu 7. u.(b,m,ttii)| bhAvArya prApta hai|
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210. 266 niyuktipaMcaka 206. sItIbhUto parinibuto ya saMto taheva plhaao'| houvasaMtakasAo, teNuvasaMto bhave sIo daar| 207. abhayakaro jIvANaM, sIyavaro saMjamo bhavati siito| assaMjamo ca uNho, eso anno vi pajjAo ||daar|| 208. nivANasuhaM sAyaM, sItIbhUyaM payaM aNAbAhaM / ihamavi jaM kiMci suha, taM sIyaM dukkhamavi uNhaM / / 209. ujjhati tibvakasAo, sogAbhibhUo udiNNavedo ya / uNhataro hoi tavo, kasAyamAI vi jaM DahaI // sIuNhaphAsa-suha-duha, priish-ksaay-y-sogsho| homna samaNo sayA ujjuo ya tava-saMjamovasame / / soyANi ya uNhANi ya, bhikSaNa hoti visahiyakvANi / 'kAmA na seviyadhvA'" sIosaNijjassa nijjuttI / / 212. suttA amuNio sayA, muNio suttA vi jAgarA hoti / dhamma paDucca evaM, niddAsutteNa bhaiyavvaM / / 213. jaha sutta matta muchiya, asahINo pAvatI'" bahuM duSakhaM / tibvaM appaDiyAra, pi vaTTamANo tahA logo|| 214. eseva ya uvadeso, paditta" pavalAya paMthamAdIs / aNuvati jaha saceo, suhAI samaNo vi taha ceva / / sIosaNijjassa nikSutto sammattA 215. paDhame sammAvAo, bitie"dhmmppvaadiyprikssaa| tatie aNavajjatavo, na hu bAlataveNa mokkho tti / / 1, paNhANo (ttii)| 2. jIvo (ttii)| 3. sIyaharo (s)| chuvaMti (m)| 5. asaMjamo (b)| 1. nemvANaM. (a)| 7. pUo ya (b)| 6. bhave (a) 9. mahA (m)| 10. kAma niveviyadhvA (a)| 11. bhaNiya (a)1 12. 4 (c)| 13. pAyae (b,ttii)| 14. palitta (a,b,m)| 15. payalAya (gh,ttii)| 16. bIe (mttii)|
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 267 AcArAMga niyukti 216. uddesammi' cautthe, samAsavayaNeNa niyamaNaM bhaNiyaM / tamhA ya nANa-dasaNa-tava-caraNe hoti jatitabba' / 217. nAmaM ThavaNAsamma, davaM sammaM ca bhAvasamma ca / eso khalu' sammassA, niphlevo caviho hoi / / 218. aha davyasamma icchANulomiyaM tesu tesu damvesa / kayasaMkhatasaMjutto, pautta jaDha bhiNNa chiNNaM vA / 219. tivihaM tu bhAvasamma, dasaNa nANe tahA' carite ya / dasaNa caraNe tivihaM, 'nANe duvihaM tu nAyavvaM / / 220. kUNamANo vi ya kiriyaM, paricayaMto vi sayaNa-dhaNa-bhoe / dito vi duhassa uraM, na jiti aMdho parANIyaM / / kuNamANo vi nivitti, pariccayaMto vi sayaNa-dhaNa bhoe| dito" vi duhassa ura, micchaTTiI na sijjhai u|| 222. tamhA kammANIya", jetumaNo daMsamma pyejjaa| 'daMsaNavao hi saphalANi, hoMti tava-nANa-caraNAI / / sammattappattI" sAvae ya birae aNaMtakammase" / dasaNamohakkhavaNe, uvasAmate 5 ya uvasaMte / / khavage ya khINamohe, jiNe ya seDhI bhave asNkhejjaa| tagvivarIto kAle, saMkSejjaguNAe~ seDhoe" || 225. AhAra-uvahi-pUyA-iDDIsu ya gAravesu ketaviyaM / emeva bArasavidhe, tavammi na hu kaitave samaNo / 221. 224. 1. nAyabvaM (m)| 2. ssa (b)| 3. hatyANa. (ma), lomiyA (b)| 4. uvautta (ttiipaa)| 5. ca (m)| 11. 0NI (b)| 12. Na vAyAhi (b)| 13. 0 tupattI (c,ttii)| 14, kammaMsi (m)| 15. uvasamate (a.m)| 16.0NA (ttii)| 17. cUNi maiM isa gAthA kA saMketa na hone para bhI isakI saMkSipta vyAkhyA prApta hai| 18. katiyaye (ma), keyavaM (a) / 19. yaha gAthA cUrNi meM ammAbyAta hai| 7. dubiha nANe (a)| 5. daMto (m.m)| 9. Niyatti (pU), niyatti (m)| 10.deto (a.m)|
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka 226. 227. 226. 229. 230, je jiNavarA atItA, je saMpati je aNAgae kAle / sadhve vi te ahiMsa, vadisu vadihiti 'ya vayaMti" // 'chappiya jIvanikAye', No vi haNe No bi aahnnaavejjaa'| no vi ya aNumannejjA, sammattassesa nijjuttI // khu juga pAyasamAsa, dhammakahaM pi ya ajapamANaNaM / channeNa analiMgI, paricchiyA rohagutteNaM // 'bhikkha paviTheNa"mae ijja diTeM, pamadAmuhaM kamalavisAlaneta / vakkhittacitteNa na suTTha nAya, sakuMDalaM vA vayaNaM na va ti" // phalodaeNaM mhi"giha paviTTho, tatthAsaNatthA pamadA mi diTThA / vakvittacitteNa na suTTa nAyaM', sakuMDalaM vA vayaNaM na va tti" / 'mAlAvihArammi maejja didA, uvAsiyA kNcnnbhuusiyNgii| vaktittacitteNa na suTTha nAya, sakuMDalaM vA vayaNaM na va ti" || khaMtassa daMtassa jiiMdiyassa, ajjhappajoge gayamANasassa / ki majjha" eeNa vicita eNaM, sakuMDalaM vA vayaNaM na va tti // ullo mAno ya do hA, golamA mahilA mayA / do vi AvaDiyA kuDDe 18, jo ullo so'tya laggatI / / evaM laggati dummehA, je narA kAmalAlasA / virattA u na laggati, jahA se susskgole| 231. 232. 233. 234. 1. viditi (b.ttii)| 2. chajjIvanikAya (cuu)| 3. ya iNAve (TI), yAhaNA0 (b)| 4. buddaga (a.s)| 5. samAsA (cuu)| 12. gihe (m,a)| 13. diLaM (a)| 14. kisI prati meM aMtima caraNa kA 'sakuM'kevala itanA hI saMketa milatA hai| 15. mAlAvihAre mayi ajma (a)| 16. ma prati meM yaha gAthA nahIM hai / 17. majjhi (m)| 18. kuMDe (a)| 19. tattha (ttii)| 20. usU 25 / 40 / 21. layA (ba), usU' 25 / 4 / / 7. bhikcappavika (a,b)| 8. maye (b)| .. diLe (m)| 10. 229-31 taka kI gAthAeM cUNi meM nirdiSTa ___ aura vyAkhyAsa nahIM hai| 11. mi (m,ttii)|
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAMga niyukti 235. 236. 237. 238. 239. 240. 241. 242. 243. jaha khalu sira kaTThe 'suciraM sukka" lahuM Dahaha aggI / taha khalu karmA sammaccaraNaTTiyA sAhU || sammattassa nijjutI sammattA hiMsaga - visayAraMbhaga, egacaro tina guNI paDhamagammi / virao muNi tti bitie', avirayavAdI parigahio || tatie eso apariggaho ti nigviNNakAmabhogo ya / azvattasme ca rassa, paccavAyA camma || harauvamA tava - saMjamagutta nissaMgadhA ya paMcamae / ummaggavajjaNA chagammi taha rAgado se ya" // AdANapaNAta", goSNanAmeNa" logasAro ti / logassa ya sArassa 13, caukkao hoti nikkhevo // savvassa thUla" gurue", majjhe desappahANa sarirAI" / ghaNa- eraMDe baire. kharaM ca17 jiNAdurAlAI " || dAraM / / phalasAhaNatA, phalato siddhI bhAve nANa-daMsaNa-saMjama - tavasA sAhRNaya logammi sAro caiUNaM asthi jima kusamaesu" ya kAma-pariggahakumaggala gesuM / hu hiTTAe || nANa- daMsaNa tava caraNaguNA saMkapayaM, sArapayamiNaM" " paramapayaM jayaNA jA 1. sukkaM suciraM ( a ) | 2. khavaMta (TI), viti (ma ) | 3. sammaM ca0 (a), 0ncaraNe ThiyA (ba,ma, TI) | 4. cUrNi meM yaha gAthA khaDagapAyasamAsaM ( Ani 228 ) ke bAda hai / 5. 0yAraMbho (ma) / 6. bIe ( a ) / 7. ya (bama, TI) / 16 suhuttama variTThA " / taha" gayaM // 11. 0NAvatI (bama) | 12. gota0 (ma ) 1 dardaNa ghettavvaM / rAgadosehiM // 13. yA ( ba ) / 14. mUla (ba) / 15. bhAri (a.) / 16. sirirAI (ma), sirirAI ( ba ) / 17. va (bama) / 18. jiyA urAle va (ma ) / 19. varaTThA (a) | 20. hiyaM (ba) | homo (TI) / 9. 0 saMjamA 0 ( a ) | 10. 238,239 ina do gAthAoM kA saMketa cUrNi 23. sArayamidaM NaM (ba) | maiM nahIM hai kiMtu bhAvArthaM prApta hai| 24. jIvo ( a ) | 25. jayamANA ( ba ) 269 21. ya sumaesa (ba) | 22. kAU (ba), jahiUNa (nU) /
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 garirUpaMcaka 244. 245. 247. 248, logassa ya' ko sAro, tassa ya sArassa ko hati saaro| tassa ya sAro sAraM, jai jANasi pucchito sAha / / logassa dhammasAro, dhamma pi nANasAriyaM ti / nANaM saMjamasAraM, saMjamasAraM ca niThavANa" / / cAro cariyA caraNa, egalaiM vaMjaNaM tahi chakkaM / davvaM tu dArusaMkama, jala-thala-cArAdiyaM bahuhA / / khettaM tu jammi khette, 'kAlo kAle' jahiM bhave caaro| bhAvammi nANa-dasaNa-caraNaM tu pasatthamapasasthaM / / loge caudhvihammI, samaNassa cauzviho kahaM cAro ? / hoi" dhitI" ahigAro, visesato khettakAlesu // pAvovarateya aparigahe ya 'gurukulanisevae jutte"| ummaggavajjae rAgadosavirate ya se vihare" / / logasArassa ninjuttI sammattA 250. paDhame niyavidhuNaNA, kammANa bitiyae taiyagaMsi / uvagaraNasarIrANaM, cautyae gAravatigassa / / 251. uvasaggA sammANaya, vidhUtANi paMcammita uddese| davyazrutaM vatyAdI, bhAyadhutaM kammaaTTaviha8 / / 252. ahiyAsittuvasagge, divye mANussae tirikkhe| ya / jo vihuNai kammAI, bhAvadhutaM taM viyANAhi / / dhuyassa nijuttI sammattA 241. 1. u (b,m,ttii)| 11. dhiti (b,m)| 2. sAha (b)| 12. varie (m)| 3. dhammo sAro (ca), sAradhammo (ttii)| 13. nivesae kutto (a)| 4. mevvANaM (a.m)| 14. isa gAthA kA nirdeza cUrNi meM nahIM hai| 5. varNa (cuu)| 15. tazyate ya (a), saigammi (ttii)| 6. kAle kAlo (b)| 16. paMcamammi (b,m,ttii)| 7. va (a)| 17. dhuvaM (a)| 8. isa bhASA ke pUrvAvaM kA nirdeza cUrNi meM nahIM 18, maha gAthA ghRNi meM nirdiSTa nahIM hai| hai, kintu vyAkhyA upalabdha hai| 19. tiricche (ttii)| 9. vihammi (c)| 20. 0 mAI (n)| 10. hoI (a.m.)|
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAMga niyukti 271 253. gAhAvatisaMjoge, kusIlasevA taheva ya sapakkhe / pariNAe' vivego, paDhamuddesammi ahigAro' / 254. bitie maggavijahaNA, dehavibhUsA ya mehuNAsevA / 'gabbhassa ya AdANaM', parisADaNa posaNA ceva / / tatie khaluphabhAvo, AmisapucchA ya 'visahaNA sayaNe / pAsavaNuccAravihI, kiriyA dhuvaNaM ca vatthassa / / 256. viSuvaNa vehANasa' hatthakamma itthoNa vippajaNA ya / dehasya ra parikama, tima pahANa padAhiyatava" / / casathammi" dhuvaNavihIra, pariharaNavihI" ya hoi vatthassa / tasseva vaNakaraNaM, 'aNunavaNa uggahasseva'" / / 258, kaDamAsaNa paribhogo," sejjAyarapiMDavajjaNaM ceva / saparigahaparimANaM, vivajjaNA sannihisseva / / 259. paMcamae aTupadeNaM, "jiNadhammammi'17 tahA samuTThANaM / thAvarakAyANa' dayA, akkosavadhehiyAsaNayA / 260. tasaphAyasamAraMbhaNa, gihamattavivajjaNaM na titthINaM / je yAvi ya avidinnA, ThANA tesiM ca savvesi / / 257. 1. 0NAe ya (k,m)| 7. vijahaNAvasANe (a), visahaNe0 (b)| 2. gAthA 253 se 270 taka kI gAthAeM 'mahA- 8. ccArANaM (a)| parizA' adhyayana kI hai| 253 se 263 taka 9. 0vaNa vahANa (m)| kI gAthAeM TIkA meM upalabdha nahIM hai| lekina 10. ti azya () / 264 se 270 taka kI gAthAeM dUsare zruta- 11. vatthammI (a)| skaMdha kI TIkA ke anta meM dI hai / TIkAkAra 12. dhuyaNa (kaas)| ne 'avivRtA niyuktireSA mahAparikSAyAH' 13. pariTravaNavihI (kha) / mAtra itanA hI ullekha kiyA hai / 253 se 14.0vaNa vegAhasseva (a), 0vaNA u gahaNassa 270 taka kI gAthAeM sabhI AdarzoM meM milatI hai| 15. karamA (a) 3. viayaNA (b)| 16. paDibhogo (b)| 4. gambhassAdAyANaM (ja), gambhassa ya AdANAya 17. ajja NaM dhamme (b,m)| 18. thAvarakAe ya (ba), thAvarakAeNa (k,bm)| . sAbaNA (a)| 19. Ausa (a) / 6. x(m)| 20. samAraMbho (a), samAramaNaM (m)|
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 niyuktipaMcaka 263. 264. 266. 261. chaThe pazciAo' saMjamAo 'taiyammi jo ya ahigaaro| AsevaNayA ya 'bhave, siNANa paribhoga vajjaNayA / / 262. 'sattame ya tinnipalayA, sIyaparIsahahiyAsaNaM dhuvaNaM / sUImAdIyANaM, sannihIM aTThavaDiyAe / AsaMdI ya akaraNaM, uvaesANaM' nikAyaNA ceva / 'salehaNiyA yA bhattapariNatakiriyA y|| pAhaNNe mahasahe," parimANe ceva hoi nAyabyo / pAhaNNe parimANe, ya chaviho hoi niklevo / 265. damve khette kAle, bhAvammi ya9 hoMti je pahANA u / sesi mahAsako khalu, sahayogaM tu ni / / davye kheta kAle, bhAvammi ya je bhave mahaMtA u / tesu mahAsado khalu, pamANo hoti niSphaNNo / / 267. damve khete kAle, bhAvapariNNA ya hoti boddhanvA / jANaNao paccakkhANao ya duvihA puNekkekkA / / 265. bhAvaparipaNA duvihA, mUlaguNe ceva uttaraguNe ya / mUlaguNe paMcavihA, duvihA puNa uttaraguNesu // pAhaNNaNa u pagayaM, bhAvapariNAe 'taha ya5 duvihaae| pariNANesu pahANe, mahApariNNA tao hoi / / 270. devINaM maNuINaM, tirikkhoNIgayANa itthINaM / tiviheNa pariccAo, mahApariNAe nijuttii|| mahApariNAe nijuttI sammatA 1. paDimAo (ja), parivAo (ka), parivAro 9. yahAM AesANaM pATha honA caahie| (m)| 10. lehaNIya NeyA (ka), salehaNa nihANeyA 2. te tajhyAmma (kh)| (a)| 3. AsevaNA (k)| 11. mahAsaTTo (m)| 4. bhave saNANa (ka), bhavesiNA (ma) / 12. yA (b)| 5. parimoga (kh)| 13. tesi (m)| 6. sattame nizca (ba), sattammi tinni (kh)| 14. hoti (ttii)| 7. hiyAsavarNa (ba), hImAsaNaM (kh,m)| 15. taheva (a)| 5. suyamAIyAga va (b)|
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAMga niyukti 271.. 272. 273. 274. 275. 276. 277. 278. 279. ya / / 'asamaguNNassa mokho, paDhame" bitie akappiya vimokkho / pasihaNAya sabbhAvaruNA rusa, ceva tatiyammi aMgaceTThA, bhAsiya AsaMkite u kahaNAya / sese ahagAro, uvakaraNa- sarIramokSkhesu // 3. 4. ya ( a, TI ) / uddesamma utthe, hANasa giddha piTTamaraNaM * ca / paMcamae gelaNaM, bhattapariNA ya bodhavvA || 5 chaTTammi u egattaM iMgiNimaraNaM ca sattamae paDimAo, pAyavagama ya kAla - bhAve ya / ory ofvahArI, matapariNA pAyavagamaNaM"" ca tahA, ahigAro 'nAmaM ThavaNavimokkho, dave 12 khete eso u vimokkhA, nikkhebo Goofanitat nigalA diesu" mahimA die duviho bhAvavimokkho, desavibhokkho ya savvamokkho ya / desavimokkhA sAhU, savvavimokkhara 17 chavi ho hoi // sammi cAragAIsuM | aNaghAyamAdIsu* / / kAle bhave siddhA // hoi boghabvaM / ca nAyaSvaM // ya iMgiNImaraNaM / hoti" aTTamae // kammayadavvehi" samaM, saMjogo hoti jo u so baMdho nAyabco, tassa viyogo bhaye 5. gapaTTama0 (a.sa) / 6. egate (nU) / 7. va (ma) | 8. pAyayaga0 ( a ) / 9. aNupuSva 0 ( ba ) / 10. pAyaga0 (kha) 11. holi (a)| jIvasma / mokkho" / / 1. 0Nunna vibhuto0 (ba), puNNassa vimumakho0 12. nAma Thadio mokkho davvamoSakho ya (cU) | (TI) / 13. niyalAie (TI), blAtiehi (pU) / 2. parise 0 ( a ), pariNA (ma) / 14. amalAmAI (a), namAdhAyamAdIo (ma. kkhassa ( a ) | 273 ba) / 15. yabhAva 0 ( a ) / 16,17. 0vimukkA (a.ga ) / 18. kammaya 0 ( a. TI) / 19. ya ( a ) / 20. yaha gAthA cUrNi meM nirdiSTa nahIM hai| isake bAda cUrNa meM 'rAgeNa ya' gAthA kA saMketa milatA hai kintu yaha TokA tathA kisI bhI hastaprati meM nahIM milatI hai /
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 280. 281. 282. 283. 284. 285. 286. 287. 285. jovassa attajaNitehi, ceva kammehi puNya baddhassa / samvavivego' jo teNa, tassa aha ettio mokkho || bhattapariNNA iMgiNi pAyavagamaNaM ca hoti nAyavvaM / jo marati carimamaraNaM, bhAvavimoSakhaM diyANAhi / 'saparakkame ya aparavakame ya vAghAya ANupuvIe / suttatthajAgaraNaM, samAhimaraNaM tu kAyanvaM // sapa rakkama mAdesI", jaha maraNaM 'pAyavagamaNa ca'- tahA, evaM 1. 0 viyogo ( a ) / 2. se ya ( a ) / 3. pAuvaga0 (ma) / 4. je (ba) / Cha ca / apa rakkamamA deso 6, jaha maraNaM hoi udahinAmANa" / pAyavagamaNe" vi tahA, evaM aparakkama 12 maraNaM // vAghAtimamAdeso, bhavaraddho" hojja annataraeNaM / tosali mahisIya hao evaM bAghAtimaM maraNaM // aNupubvigamAdeso, pavvajjA suttaatthakaNaM vosajjito yaNito, munako tivihassa niccassa / paricodito kuvio, raNNo jaha tikkha-sIyalA ANA / taMbole ya vivego, ghaTTaNayA jA pasAo ya" / / nipphAiyA ya sIsA, sauNI jaha aMDagaM bArasa saMvacharayaM saMlehaM aha budha so 5. caraNa0 ( ba ) | 6. saparikkame ya apari0 (TI) / hoi ajjavairANaM / saparaSakamaM maraNaM // 7. sapari 0 (m)| 8. pAvagame vi ( a ma) 1 9. apari 0 ( ba ), mAso (bha) | 10. 0nAme (ba) 1 11. pAu0 (ma), pAudagamaNaM (pU) / 12. apari 0 ( ba ) | payateNaM / kareti // niyuktika 13. vASAmAsI (TI), vAghAima0 (bama), * tima Adeso (1) 1 14. avaruddha (ma) | 15. 0sIe (ba), 0sIha (TI) 16. vAghADa (TI) / 17 NAma ( a ) / 18. 0tyakaraNa (TI), alyagrahaNaM (ya, ma, cU) / 19. tu (ma), (ba) / 20. nIrasa (TI) | 21. u ( a ) / 22. isa gAthA kA saMketa cUrNi meM nahIM hai kintu kathA ke rUpa meM vyAkhyA upalabdha hai
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 275 291. AcArAMga niyukti 289. cattAri vicittAI, vigaI nijahiyANi' cattAri / 'saMvacchare ya doni u, egaMtariyaM tu AyAma / 290. nAtivikiTTho' u tavo, chammAse parimiyaM ca AyAma / anne vi ya chammAse, hoti vigiTTha tavokammaM / / vAsaM koDIsahiyaM, AyAma kAu aannupunyaae| girikaMdarammi" gaMtuM, pAyavagamaNaM aha kareti // kaha' nAma so 'tavokammapaMDio jon'"niccjuttppaa"| lahuvittiparikkhevona, baccati jemaMtao" ceva / / AhAreNa virahio, appAhAro ya saMvaranimittaM / hAsaMtA hAsato, emAhAraM niraMbhejjA / / desavimokkho" pagayaM, 'upakaraNasarIramAi eso ya15 / nissaMgathA vijaNA, karaNeNaM AukAla ca8 // vimokkhassa nimjuttI sammattA jo jaiyA tisthagaro, so taiyA appnnmmitithmmi| vaNgei tavokamma, uvahANasuyammi" ajjhayaNe / / sanvesi tavokamma, niruvassagaM tu vaNNiya jiNANaM / navaraM tu vanamANassa, sobasaggaM muNeyavaM" / / 296. mI . 1. parivajjiyAI (a) hiyAI (TI) 1 2. saMvaccharAI (a)| 3. nAibigiTTo (ttii)| 4. ya (a)| 5. tu (ttii)| 6. isa gAthA kA cUrNi meM saMketa nahIM hai| 7. kaMdaraM tu (a)| 8. pUNi meM yaha gAthA nirdiSTa nahIM hai kiMtu saMkSipta vyAkhyA hai| 9. phiha (m,k,cuu)| 10. tavokamma paDimo na (a)| 11. nicca juttA (ttii)| 12. lahavittI (ttii)| 13. jemaNatavo (a)| 14. vimukko (b)| 15. sarIrayAe eso (a)| 16. nissaMkayA (b)| 17. karaNijja (b)| 18. yaha gAthA TIkA tathA pUNi donoM meM vyAkhyAta nahIM hai kiMtu yaha viSaya se sambaddha hai| yaha sabhI hastapratiyoM meM milatI hai| 19. appaNo ya (ttii)| 20. ohANa (b,m,ttii)| 21. nari (a)| 22. 296,297 ye do gAyAeM pUNi meM vyAkhyAta nahIM haiN|
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 niyuktipaMcaka 297. titthagaro caunANI, suramahio' sijhiyavvaya dhuvammi' / aNimUhiyabalavirio, tavo vihANammi ujjamai / / 298. phi puNa avasesehi, dukhapakhayakAraNA' suvihitehi| 'hoi parakkabhiyavaM", sapaccavAyammi mANusse / / cariyA sejjA ya parIsahA ya AyaMkite 'tigicchA ya* / tavacaraNeNa'higAro", causuddesesu nAyaco" / / 300. nAma ThavaNuvahANaM", damve bhAve ya hoi naayvyN"| emeva ya suttassa ci, nikkhevo cavdhiho hoi / / dakhuvahANaM sayaNe, bhAvavahANaM tavo carittassa / tamhA u nANa-dasaNa-tava-caraNehiM ihAhigayaM // 302. aha skhalu maliNaM vApaM, sujjhai udagAdiehi davehiM / evaM bhAvabahANeNA, sujjhatI. 'kammaaTTaviha8 / / odhuNaNa'dhuNaNa nAsaNa,viNAsaNaM jhavaNa khavaNa sohikaraM / cheyaNa bheyaNa pheDaNa, DahaNaM ghuvarNa' ca kammANa // 304. evaM tu samacigNaM, vIravareNaM mahANubhAveNaM / jaM aNu carittu dhIrA", sivamadhalaM35 jaMti ninvANaM // uvahANasuyassa ninjuttI sammatA 1. mahiU (m)| 14. . raNeNAhigAre tu (m)| 2. dhummi (b)| 15. mahalaM (b,m,ttii,cuu)| 3. aNagU0 (b)| 16. sujhA tu (a)| 4. vihAgesu (a)| 17. sujjhae (ttii)| 5. isa gAthA kA saMketa cUNi meM 303 kI gAthA 18. krammamaTTha0 (a,ttii)| ke bAda hai para hamane TIkA aura hastapratiyoM 19. ohaNaNa (ma), odhU . (TI), uvahagaNa kI gAthA-krama kA anusaraNa kiyA hai| 6. 0karaNe (ma), karaNA (ttii)| 20. saNA (a)| 7. hoi na ujjamiyajyaM (a,ttii)| 21. ghugaNaM (m)| 8. alaMkie (k)| 22. Ni meM isa gAthA ke bAda "titpagaro 9. cigipachA ya (ma,TI), tigicchAe (suu)| par3anANI' (AnigA. 297) kA saMketa hai| 10.0caraNahiyAro (ka) / 23. aNucaredu () / 11. kAyazvo (b)| 24. vIrA (a,cuu)| 12. hANe (b)| 25. 0maula (b,m)| 13. bodhamyo (a)|
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ ASArAMga niyukti 277 305. 306. 309. AyAracUlA dakhvogAhaNa' mAdesa, kAla-kama-gaNaNa-saMcae bhAve / agga bhAve tu pahANa, bahuga uvayArato tividhaM / / ubayAreNa u pagarya, kAyArasseva uvarimAiM tu / rukkhassa pazvayassa ya', jaha aggAI thetaaii| therehiSNugAhaTThA', sIsahiyaM hou pAgaDatthaM ca / AyArAo attho, AyAraggesu' pavibhatto / / 'bitiyassa ya paMcamae'", 'aTTamagarasa bitiyammi' uddese / bhaNito piMDo sejjA, vatthaM pAuggahe ceva / / paMcamagarasa cautthe, iriyA vaNijjate. samAseNaM / chaTThassa ya paMcamae", bhAsajjAyaM viyANAhi / / sattekaNi satta dhi, nijjUDhAI" mhaaprinnaao| satthapariNNA bhAvaNa, nijjUDhAo" ghuya-vimuttI5 // AyArapakappo puNa, paccaSakhANassa taiyavatthUI / AyAranAmadhejjA, vIsaimA paahuiccheyaa"| abbogaDo u bhaNiyo, satthapariNAya" daMDaniSakhevo / so puNa vibhajjamANo, tahA tahA hoi nAyavyo / / egaviho puNa so saMjamo tti ajjhattha-bAhiro 'ya duhaa| maNa-vayaNa-kAya tiviho, paviho 'cAujAmo u" / / 310. 312. 1. NAmagga (cU) dabboggahaNaga (nibhA 49) / 10. aNijae (a), ujaI (TI), jaha (ba) / 2. ssa ya (ttii)| 11. paMcamate (a)| 3. vA (cuu)| 12. 0jAe (ba), jAyA (m)| 4. 0 rehi aNu * (ka, a, dhU), * aNuggahatyA 13. vicchUDhAI (a)| 14. nijjUDA u (m,ttii)| 5. sIsANaM (a)| 15. dhuvavi0 (ch,m)| 6. AyAraMgesu (ttii)| 16, pAhuDacchejjA (b)| 7. bIyassa ya paMcamate (a)| 17. 0 praNAe (v.m)| 8. aTThamae bIyammi (ba,ma) / 18. duviho (a)| 9. paMcamassa (cuu)| 19. jAmo tti (a)|
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 niyuktipaMcaka paMca ya mahaGvayAI, tu 'paMcahA rAibhoyaNe' chaTThA / solaMgasahassANiya, AyArassappavIbhAgA' / / 315. Aivikha vibhaiDe, viNNAuM ceva suhatara hoi / eteNa kAraNeNaM, mahanvayA paMca paNNattA / / tesiM 'ca rakkhaNaDhAya,'5 bhAvaNA paMca paMca ekkebake / tA' satthapariNAe, eso abhitaro hoI / / 317. jAvoggahapaDimAmI, par3hamA sattakkagA bitiyanlA / bhAvaNa-vimutti-AyArapakappA tinni iti' paMca" // 318. piMDesaNAe~ jA nijjuttI,' 'sA ceva' hoi sejjAe / natthemaNa pAsaNa, uggahapaDimAe~ 'sA ceva'" || 319. savvA vayavisohI, nijjuttI jA u vakkasuddhoe / sacceva niravasesA, bhAsajjAe" vi nAyakavA / / 320. sejjA iriyA taha uggahe ya tiNhaM pi chakka niklevo / piDe bhAsA vatthe, pAe ya caukphanikkhevo / piNDesaNAe nijjusI sammattA 321. Dhave khette kAle, bhAve sejjA ya jA tahiM pagayaM / kerisiyA sejjA khalu, saMjayajoga tti nAyabdhA / / 322. "tivihA ya8 davvasejjA, saccittA'cittamIsagA ceva / khettammi jammi khette, kAle 'kAlo jahiM jo u" / / 1. paMcaha rAya (ba,ma) 11. nijuttI (ba)1 2. *sahassANa (a)| 12. samye thA (a)| 3. aTThAragassa nipphattI (a,k)| cUNi meM isa 13, agga (a.m)| gASA kA saMketa na hone para bhI vyAkhyA prApta 14. samveva (a), sacceva (ba), sA ceva (m)| 15. sabbe vi (m.)| 4. Atikkhe (yuu)| 16. bhAsajjAyANa () / 5. ceva ramakhaNaTTAe (c)| 17. caukkagaM jANa (a), 318 se 320 ina tIna 6. to (b)| gAthAoM kI TIkAkAra ne koI vyAkhyA nahIM 7, hoi (c,m)| kI hai| kevala 'saryA piNDaniyuktiratra maNanI8. bIyara (m)| yeti' mAtra itanA ullekha kiyA hai| ina tInoM 9. isa (ttii)| gAthAoM kA saMketa cUNi meM nahIM hai| 10. yaha gApA pUNi meM nirdiSTa aura vyAkhyAta 18. tivihAo (a)| 19. jA jammi kAlammi (m)|
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 279 324. 328. AcArAMga niyukti 323. ukkala kaliMga gotama, baggumatI' ceva hoi nAyavvA' / eyaM tu udAharaNa, nAyava danvasejjAe / / dudhihA ya bhAvasejjA, kAyagate chavihe ya bhAvammi / bhAve jo' jastha jayA, suha-duhagambhAdisejjAsu / / 325. sanve vi ya sejjavisohikAragA taha vi asthi u viseso / use use, vocchAmi samAsao kiMci / / umgamadosA paDhamillugammi saMsatta paJcavAyA ya / bIyammi soyavAdI, bahuvihasejjAvivegA' ya' / / 327. tatie jayaMtachalaNA, sajjhAyassa'NuvarohiM jaiyavyaM / samavisamAdIesu ya, samaNeNaM nijjaraTThAe / / sejjesaNAe niNjusI sammattA nAma ThavaNAiriyA, dave khette ya kAla bhAve ya / eso khalu iriyAe, nikkhevo chazviho hoi / / 329. danbariyAoM tivihA, saccittA'cittamIsagAI ceva / khetammi jammi khette, kAle kAlo jahiM 'jo u" / / 330. bhAvariyAoM duvihA, caraNariyA va saMjamariyA ya / samaNassa kaha" gamaNaM, nihosaM hoti parisuddhaM ? / / 331. AlaMvaNe ya kAle, magge jayaNAya'5 ceva parisuddhaM / bhaMgehiM 'solasavigha, jaM parisuddha" pasatthaM tu|| 332. paukAraNaparisuddhaM, 'ahavA vI" hojja8 kAraNajjAe / AlaMbaNajayaNAe, suddhaM magge ya jaiyambaM / / 1. vallama0 (b)| cUNi meM pahale uddezakAdhikAra vAsI gAthAeM hai 2. bodhavA (a)| tathA bAda meM adhyayana ke viSayavastu vAlI gAthAoM kI vyAkhyA hai| hamane TIkA ke kama 4. tthi (m)| ko svIkRta kiyA hai| 5. vihe sijjA (ma), vivAgo (a)| 12. caraNagaI (m.k)| 6. u (m)| 13. magaI (m,k)| 7. eligA (a)| 14, kahiM (m,k)| 8 samaNANaM (m,k)| 15. jayaNA (ka,TI), NAe (m)| 9. sacittA (ttii)| 16. solasaMga parisukhaM vihaM paM (m)| 10. tammi (a)| 17. mahavA vi (ttii)| 11. hoi (TI), hou (a) 329-35 taka kI 18. hoti (a)| gAthAoM kI vyAkhyA pUNi meM vyutkrama se hai| 19. kAla (m,k,ttii)|
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 niktipacaka 333. 'sabe vi Iriya' visohikAragA taha vi asthi u viseso / uddese uddese, vocchAmi jakkama kici / / 334. paDhame uvAgamaNa' niggamo ya akhANa nAvajayaNAya / bitie~' 'ArUDha chalaNaM, jaMghAsatAra pucchA ya / / 335. tatimmi adAyaNayA', appaDibaMdho ya hoi ubahimmi / bajjeyavvaM ca sayA, saMsArigarAyagihagamaNaM // jaha vakka taha bhAsA, jAe chakka tu hoti nAyavvaM / uppattIe taha pajjavaMtare jAyagaNe ya" || . IriesamAe nijjutI sammattA 337. ___ sabve vi ya"vayavisohikAragA taha vi asthi u viseso / vayavibhattI paDhame, uppattI vajjaNA bIe / / bhAsajjAyassa nijjuttI sammatA 338. paDhame gahaNaM bIe, dharaNaM13 pagayaM tu dabavatyeNaM / emeva hoi pAyaM, bhAve pAyaM tu guNadhArI / / vattha-pAesaNAe nijjuttI sammattA 339. dave khette kAle, bhAve vi ya' uggahI cauddhA / devida-rAya-uggaha-gihavai15-sAmAri sAhammI5 // 340. dabbuggaho u tiviho, saccittA'cittamIsagA'8 ceva / khettuggahI vi tiviho, duviho kAluggaho hoti / / 341. maiuggahe ya gahaNugahe ya bhAvuggaho duhA hoti / iMdiya-noiMdiya atyavaMjaNe uggahe dasahA // 1. samve ya iriya0 (ma,ka) sabveviriya0 (cuu)| 11. u (a) ! 2. samAsato (a), samAsao (m,k)| 12. uppatti ya (a)| 3. pa uvAgama (ma,ka,a) 1 13. varaNaM (a)| 4. bItIe (a)| 14. vA gayaM (a)| 5. Amadacchala (a)| 15. gaha (m,a)| 6. adAvaNa. (a)| 16. sAgAra (a)| 7. Dike (b)| 17. 339-42 taka kI gAthAoM kA bhAvArtha 6. rAyagihavAisu (m)| cUNi meM hai kintu ye gAthA rUpa meM nirdiSTa 9. pa (m,k,ttii)| nahIM haiN| 10. vi (ma,ka), 336,337 ye donoM gAthAeM 18. sacittAcittamIsao (TI,ka), sacittA (a)| pUNi meM nirdiSTa nahIM hai|
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAMga niyukti 347. 342. gahaNuggahammi' apariggahassa samaNassa ghnnprinnaamo| kaha pADihArigamapADihArie hoi jaiyavvaM // uggahapaDimAe nijuttI sammattA 343. sakkagANi ekkasaragANi punvabhaNiyaM tahi ThANaM' / uddhaTThANe pagayaM, nisIhiyAe tahiM chakka / / uccavai sarIrAoM, uccAro pasavaitti pAsavaNaM / taM kaha AyaramANasma hoda sohI 'na aniyAro'8 / / 345. muNiNA chakkAyadayAvaraNa, suttaNiyammi ogAse / uccAraviussago, kAyavo appamatteNa / / 346. davaM saMThANAdI, bhAvo vaNNa kasiNaM sabhAvo ya / dadhvaM saddapariNayaM, bhAvo u" guNA ya kittI ya" / / chakka paraekkevara, tadana-Adesa.kama-bahu-pahANe" ! anne chavakaM taM puNa, tadannamAdesato ceva / / 348, jayamANassa paro jaM, kareti tatya jayaNA ya ahigaaro| nippaDikammassa" u annamannakaraNaM ajuttaM tu" // satikakANaM nijutto sammattA 349. davvaM gaMdhaMga-tilAiesu, sIuNha-visahaNAdIsu / bhAvammi hoi duvihA, pasatya taha appasatyA ya / / pANavahA -musAvAe, adatta mehuNa-parigahe ceva / kohe mANe mAyA, lobhe ya 'havaMti apasatthA // 1. gahaNe gRhammi (a)| 11. mudrita TIkA meM yaha gAthA do bAra prakAzita 2. hAriyANADi (TI) / hai| 323,324 (ATI pR 275,276) meM yaha 3. ikkassara (ttii)| punarukta huI hai| 4. ThANa ke lie dekheM Ani gA. 185 / 12. pArae .(a), paraikkimakaM (ttii)| 5. 343,344 ina do gAthAoM kA cUrNi meM 13. kannamAesa (m,a,ttii)| saMketa nahIM hai para vyAkhyA hai| 14. pamANo (a)| 6. pAsa (a)| 15. tappaDi (a)| 7. kiha (a)| 16. 346-48 taka kI tIna gAthAoM kA dhUNi 8. maIyAro (a), na atI (m,k)| ___ meM nirdeza nahIM hai kiMtu saMkSipta vyAkhyA hai| 9. cUNi meM 'ucyate' ullekha ke sAtha isa gAthA 17. pANi (TI) 1 ___kA saMketa diyA hai 1 18. adinna (a)| 1.. ya (b)| 19. hoti appasatthA ma (a) /
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 niyuktipaMcaka 351. dasaNa-nANa-caritte. tava-dheragge ya hoi u pasatyA / jA'ya jahA tA ya tahA, lakkhaNa vorcha salakkhaNato / / 352. titthagarANa' bhagavao, pakyaNa-pAvaNi aisaiDDhINa / abhigamaNa gamiya' darisaNa, kittaNa saMpUyaNA thuNaNA / / 353. jammAbhisega nikkhamaNa,-caraNa-nANuppayA ya nindANe / diyogamanA-maMdara naMdIgara domanagare / ___ aTThAvayamujjite, gayaggapayae ya dhammacakke ya / pAsarahAvattanaga", camaruppAyaM ca vadAmi / / gaNiyaM nimitta" juttI, saMdiTTI avitaha imaM nANaM / iya egaMtamuvagayA, guNapaccaiyA" ime asthA / 356. guNamAhappaM isinAmakittaNaM sura-nariMdapUyA ya / poraann|iyaanni15 ya, iti esA saNe hoti ||daar|| 357. tataM jIvAjIvA, nAyavvA jANaNA ihaM diTThA / iha kajja-karaNa 8.kAragasiddhI iha baMdhamokkhe ya / / 358. baddho ya baMdhaheU, baMdhaNa baMdhapphalaM sukahiyaM tu / saMsAraparvaco vi ya, ihayaMrera kahio jiNayarehi / / 359. mANaM bhavissaI0 evamAigA vAyaNAiyAo" ya / sajjhAe Autto, gurukulavAse ya iti nANo" / / 1. jo (m)| 2. tAsi (a)| 3. rANaM (c)| 4. aisayaDDINaM (a)| 5. gamaNa-namaNa (ttii)| 6 tu pUyaNA (m)| 7, ppiyA (m)| 8. NebbANaM (a)| 1. maMdira (ma,ka) / 10.rahAvataM viya (a), battaM ghiya (k)| 11. nimittaM (a) 12. saMdiLe (a)| 13. egaMtamaNu (a)| 14. 0 pazcacaIyA (m)| 15. ceimANa (k)| 16. ima (TI), iha (k,m)| 17. yaha gAthA cUrNi' meM nirdiSTa nahIM hai| 15. kAraNa (a)| 19. 357-59 tapha kI gAthAoM kI cUNi meM saMkSipta vyAkhyA prApta hai / 20. bNdhphlNk,m)| 21. dha (a)| 22. ihaha (ka), ihai (m)| 23. ssati (a)| 24. vAhaNA0 (m)| 25. bhAujjho (a)| 26. isa (ttii)| 27. nANI (m)|
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 283 AcArAMga niyukti 360. 'sAdhu ahiMsAdhammo,' saccamadattaviraI 'ya baMbha ca / sAhu parigahaviraI, sAhu tavo bArasaMge ya / / 361. veragamappamAo, egagge bhAvaNA ya parisaMga / iti caraNamaNugayAo, bhaNiyA etto tavo vocchaM / / 362. kiha me 'hojja ayaMjho', divaso kiMvA pabhra tavaM kaauN| ko iha dave jogo, khette kAle samaya-bhAve / / ucchAhapAlaNAe, iI tave saMjame ya sNghynne| veragge'NiccAdI, hoi caritte ihaM pagayaM / / bhAvaNajhayaNassa nijjuttI sammattA aNicce pRthvae ruppe, bhuyagassa tahA" mahAsamudde ya12 / ete khalu ahigArA, ajjhayaNammI vimuttIe / / jo ceva hoti mokkho, sA u vimutti pagayaM tu bhAveNa 15, desavimukkA sAhU, samvavimukkA bhave siddhA / / AyArassa bhagavato, cautthacUlAi esa" nijjuttii| paMcamacUlanisIhaM, tassa ya uri bhaNIhAmi // _ vimuttIe nikuttI sammattA 367. satahi~ chahiM caucauhi, ya paMcahi aTTha cahi naaycyaa| ___ uddesehi8 paDhame, suyakhaMdhe nava ya ajjhayaNA / / 1. sAhuhi - (ttii)| 11. tayA (k)| 2. abaMbhaM (a)| 12. yA (a)| 3. egattA (ma,TI), egaMta (a)| 13. vimuttAe (a)| 4. iya (ttii,m)| 14. vimuttI (m)| 5. maNuvagayA (aattiipaa)| 15. bhAvavimutIe (m,k)| 6, yaha gAthA cUNi meM vyAkhyAta hai para gAthA , 16. esA (ma) / rUpa meM isakA saMketa nahIM hai| 17. bhaNIhAmo (ma), ka prati meM yaha gAthA nahIM 7. vija'vamo (ttii)| hai tathA ma aura aprati meM yaha sabase antima 8. occhAha (cuu)| meM hai| isake pahale 367,368 kAka kI 9. iti (eva) (ttii)| gAyAeM haiN| 10. karme (ma)1 18. uddesaehi (ttii)|
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 niyuktipaMcaka ekkArasa ti ti do do, do do uddesaehi nAyavvA / satta ya aTTha ya navamA, ikkasarA hoti ajjhayaNA // AyArassa nijjusI sammattA 1. naMdI hArimadrIya dIkA meM ina donoM gAthA kA saMketa dene vAlI saMgraha gApA milatI hai| parantu usake adhyayana ke uddezakoM kI saMkhyA meM bhinnatA: 'satta ya chaccara cauro cha paMpa adruva satta pAuro ya / ekkAra ti ti ya do do do do satteka ekko y||'
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahalA adhyayana : zastraparijJA 1. sabhI sikhoM, tIrthakaroM tathA anuyogadAyakoM ko bandanA kara maiM AcArAMga kI niyukti kA pratipAdana kruuNgaa| 2. AcAra, aMga, zrutaskaMgha, brahma, paraNa, zastra, parikSA, saMjhA, dizA-ina saba ke nikSepa karane caahie| 3. gharaNa aura vizA ko chor3akara sabake cAra-cAra nikSepa hote hai / caraNa zabda ke chaha tathA digA zabda ke sAta nikSepa hote haiN| 4. jisa zabda ke jitane nikSepa jJAta ho usake ye sabhI nikSepa karane cAhie / jisake sabhI nikSepa jJAta na hoM, vahAM cAra nikSepa--nAma, sthApanA, dravya aura bhAva-avazya karane caahie| 5. AcAra' tathA aMga kA varNana kiyA jA cukA hai| inake cAra-cAra nikSepa hote haiM / bhAvAcAra ke nikSepa bhinna haiM / unakA nAnAtva maiM batAUMgA / 6. bhAvAcAra ke ekArthaka zabda, usakA pravartana, usakI prathamAGgatA, gaNisthAna, parimANa, samavatAra tathA sAra-ina sAta dvAroM se usakA nAnAtva hai| 7. AcAra, AcAla, mAgAla, Akara, AzvAsa, Adarza, aMga, AcIrNa, AjAti tathA AmokSa-ye bhAvAcAra ke ekArthaka hai / 8. sabhI tIrthakaroM ke tIrya-pravartana ke samaya pahale mAcAra (AcArAMga) kA pravartana hotA hai| zeSa gyAraha aMgoM kA praNayana kramazaH hotA hai| 9. bAraha aMgoM (dvAdazAMgI) meM 'AdhAra' prathama aMga hai| isameM mokSa kA upAya-caraNa karaNa kA nirUpaNa hai aura yaha pravacana kA sAra hai| 10. 'AcAra' ko par3ha lene para sArA zramaNa-dharma parizAta ho jAtA hai| isalie . 'AcAraghara' ko pahalA gaNisthAna kahA jAtA hai| 11. isa AcAra (graMtha) ke brahmacarya nAmaka nau adhyayana hai / isake aThAraha hajAra pada hai| (isase heyopAdeya jAnA jAtA hai isalie) yaha veda hai| isakI pAMca cUlikAeM haiN| pada-parimANa se yaha bahu' bahutara' hai| 12-14. AcArAgra arthAt cUlikAoM ke ayaM kA samavatAra nau brahmacarya (AcArAMga) ke adhyayanoM meM hotA hai / unakA piritArtha zastra-parizA meM samavatarita hotA hai| zastra-parijJA kA artha SaDjIvanikAya meM tathA SaDjIvanikAya kA artha pAMca vratoM (mahAvatoM) meM samavatarita hotA hai 1 pAMca mahAyatoM kA samavatAra dharmAstikAya Adi samasta dravyoM meM tathA samasta paryAyoM ke anantave bhAga meM hotA hai| 1. dazavakAlika niyukti, gAthA 154-62 / se bahu (pada-parimANa vaalaa)| 2. uttarAdhyayana niyukti', gAthA 144-58 / 4. pAMcavIM cUlikA-nizItha ke prakSepa se bahutara 3. cAra cUlikAtmaka dvitIya zrutaskaMdha ke prakSepa (pada-parimANa vaalaa)|
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka 15. pAcoM mahAvratoM kA sabhI dravyoM meM vyavataraNa hotA hai| jaise --- pahale mahAvrata meM SaDjIva nikAya kA dUsare tathA pAMcaveM mahAvrata meM sabhI dravya tathA tIsare aura cauthe mahAvrata meM draSpoM ke ekadeza kA samavataraNa hotA hai / 288 16,17. aMgoM kA sAra kyA hai ? vaha hai AcAra | usakA sAra kyA hai ? vaha hai vanuyogArthaM - vyAkhyAnabhUta artha / usakA sAra hai - prarUpaNA / prarUpaNA kA sAra hai-cAritra usakA sAra hai - nirvANa aura nirvANa kA sAra hai-anyAbAdha (sukha) aisA jina bhagavAn kahate haiM / 18. brahma zabda ke nAma, sthApanA Adi cAra nikSepa hote haiN| sthApanA nikSepa meM brAhmaNa kI utpati kahI jAtI hai| usI prasaMga meM sAta varNoM tathA no varNAntaroM kI utpatti kathanIya hai / 19. pahale manuSya jAti eka thii| RSabha ke rAjA banane ke pazcAt manuSya jAti do bhAgoM meM vibhakta huI - kSatriya aura zUdra / zilpa aura vANijya kA pravartana hone para usake tIna bhAga ho gae - kSatriya, zUdra aura vaizya (bhagavAn ke kevalajJAna ke pazcAt ) zrAvaka-dharma kA pravartana hone para manuSya jAti cAra bhAgoM meM baMTa gaI - kSatriya, zUdra, vaizya aura brAhmaNa athavA zrAvaka / 20. ina cAroM ke saMyoga se solaha varNoM kI utpatti huI / unameM sAta varNa aura no varNAntara hai| varNa aura varNAntara ye donoM vikalpa sthApanA brahma ke jAnane cAhie / 21. mUla cAra prakRtiyoM (brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra) ke anantara yoga se sAta varNa ( 4+3) utpanna hote haiM / anantara yoga se utpanna hone vAloM meM carama varNa kA vyapadeza hotA hai / " 22. no varNAntara ye haiM- ambaSTha, ugra, niSAda, ayogava, mAgadha, sUta, kSatta, vaideha aura cANDAla (inakI utpatti isa prakAra hai-) 23-25. brAhmaNa puruSa aura vaizya strI se ambaSTha, kSatriya puruSa aura zudra strI se umra, brAhmaNa puruSa aura zUdra strI se niSAda athavA pArAsara yA parAsara, zUdra puruSa aura vaizya strI se ayoga, saMbhya puruSa aura kSatriya strI se mAgadha, kSatriya puruSa aura brAhmaNa strI se sUta, zudra puruSa aura kSatriya strI se kSata, vaizya puruSa aura brAhmaNa strI se vaideha tathA zUdra puruSa aura brAhmaNa strI se cANDAla ko utpatti hotI hai / 26,27. varNAntaroM ke saMyoga se utpanna jAtiyAM ugra puruSa aura kSata strI se utpanna jAti evapAka, vaideha puruSa aura kSatta strI se utpanna jAti vaiNava, niSAda puruSa aura ambaSTha strI athavA zudra strI se utpanna jAti vukkala tathA zudra puruSa aura niSAda strI se utpanna jAti kukkuraka kahalAtI hai / anya prakAra se jAtiyoM ke ye cAra bheda bhI jAna lene cAhie / 1. sAta varNa - dekheM, zloka 21 / 2. nau varNAntara--dekheM, zloka 22 / 3. (1) dvija puruSa aura kSatriya strI se utpanna, (2) kSatriya puruSa aura vaizya strI se utpanna tathA (3) vaizya puruSa aura zUdra strI se utpanna -- ye anantara yoga se tIna varNa utpanna hote haiN| 4. jaise--brAhmaNa puruSa se kSatriya strI meM utpanna kSatriya hogA /
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAMga niyukti 289 28. zArIra, bhavyazarIra tathA tadvyatirikta azAniyoM kA vastinirodha dravya brahmacarya hai, yaha saMyama hI hai / sAdhuoM kA bastisaMyama bhAva brahmacarya hai / (isake aThAraha prakAra haiN|') 29. paraNa zabda ke chaha nikSepa hote haiM nAma, sthApanA, dravya, bhAva, kSetra aura kAla / dravya paraNa ke tIna prakAra hai-pati, AhAra aura gunn| jisa kSetra meM gati, AhAra Adi kiyA jAtA hai, vaha kSetracaraNa hai / jisa kAla meM gami, AvAra Adi kA AcaraNa yA vyAkhyA kI jAtI hai, vaha kAlacaraNa hai| 30. bhAvaparaNa tIna prakAra kA hai-1. gati bhAvacaraNa-sAdhu kA IryAsamitipUrvaka calanA, 2. bhakSaNa bhAdacaraNa-zuddha piDeSaNApUrvaka AhAra karanA 3. guNa bhAvacaraNa ! guNa bhAvacaraNa do prakAra kA hai-prazasta tathA aprazasta / AcArAMga ke nau adhyayana prazasta guNa bhAvacaraNa 31-34. AcAra ke no adhyayana tathA unakA viSaya isa prakAra hai1. zastraparijA--jIvasaMyama kA nirUpaNa / 2. lokaviya-karmabaMdha tathA karmamukti kI prakriyA kA avabodha / 3. zItoSNIya * sukha-duHkha kI titikSA kA avabodha / 4. samyaktva-samyaktva kI dakhatA kA avabodha / 5. lokasAra-ratnatrayI se yukta hone kI prkriyaa| 6. ghuta-nissaMgatA kA avabodha / 7. mahAparijJA-moha se udbhUta parISaha aura upasargoM ko sahane kI vidhi / 8. vimokSa-niryANa arthAt bantakriyA kI ArAdhanA / 9. upamAnazruta-ATha adhyayanoM meM pratipAdita arthoM kA mahAvIra dvArA anupAlana 1 ye nau adhyayana AcAra kahalAte haiM tathA zeSa (AcAracUlA) adhyayana AdhArAna kahalAte 35. prathama adhyayana-zasvaparikSA ke sAta uddezaka hai-prathama uddezaka meM jIva ke astitva kA pratipAdana tathA zeSa chaha uddezakoM meM SaDjIvanikAya kI prarUpaNA, jIvanadha se karmabaMdha kA nirUpaNa tathA virati kA pratipAdana hai| 36. zastra ke cAra nikSepa haiM-nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / dravya zastra hai-khaDga, agni, viSa, sneha, amlatA, kSAra, lavaNa Adi / bhAvazAstra hai- duSprayukta bhASa-antaHkaraNa, vANI aura kAyA kI adhirati / 37. parijJA zabda ke cAra nikSepa haiM-nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / dravya parijJA ke mukhya do prakAra hai-jJaparizA aura pratyAkhyAna prijnyaa| vyatirikta dravya pratyAkhyAna parijA haizarIra aura upakaraNa kA prijnyaan| bhASaparijJA ke bhI do prakAra hai-japarijA aura pratyAkhyAna prikssaa| 1. mAdI, pR06: audArikAdapi tathA, divyAt kAmaratisukhAt, taba brahmASTAdavikalpam // trividhaM trividhena viratiriti nabakam /
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ niryutimaM caka 38. saMjJA ke cAra nikSepa haiM-nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / dravya saMjJA hai - sacitta Adi / bhAva saMjJA ke do prakAra haiM- anubhavasaMjJA tathA jJAnasaMjJA matijJAna Adi pAMca jJAna jJAna saMjJAeM haiM / ' anubhavasaMjJA apane kie hue karmoM ke udaya se ulpita hotI hai / 290 39. anubhava saMjJA ke solaha prakAra haiM- 1. AhArasaMjJA 2 bhayasaMjJA, 3 parigrahasaMjJA, 4. maithunasaMjJA, 5. sukhasaMjJA, 6. duHkhasaMjJA, 7 mohasaMzA, 8 vicikitsA saMjJA' 9. krodhasaMjJA, 10. mAnasaMjJA, 11. mAyAsaMjJA, 12. lobhasaMjJA 13 zokasaMjJA 14. lokasaMjJA, 15. dharmasaMjJA, 16. oSasaMjJA / 40. dizA zabda ke sAta nikSepa jJAtavya haiM- nAma, sthApanA, dravya, kSetra, tApa, prazApaka tathA bhAva / 49. dravyadi teraha pradezAtmaka hotI hai tathA teraha AkAza-pravezoM meM avagAr3ha hotI hai / jo dravya daza dizAkoM ke utthAna kA kAraNa hai, vaha dravyadizA hai| 42. tithaMg loka ke madhya meM aSTa pradezAtmaka rucaka pradeza hai|" ve hI dizAboM aura anudizAoM ke utpatti-sthala haiN| 43. aindrI (pUrva). AgneyI, yAmyA (dakSiNa), netI, vAruNI (pazcima), vAyavyA somA (uttara), IzAnI, vimalA (UDavaM ), tamA ( adhaH ) - ye daza dizAeM hai / 44. dezAtmakA bAra mahAdizAeM do-do pradezoM kI vRddhisahita hotI haiM / " cAra vidizAe eka pradezAtmikA hotI haiM aura vRddhirahita hotI haiN| Urdhva aura adhaH- me do dizAeM cAra AkAza pravezAtmikA hotI / ye bhI vRddhirahita hotI hai / 45. sabhI dizAeM madhya meM Adi sahita haiM tathA bAhyapArzva meM aparyavasita - antarakSita haiM / (bAhya bhAga meM alokAkAza ke Azraya se aparyavasita haiN| saba dizAeM utkRSTataH ananta pradezAtmikA huuN| sabhI dizAoM kI Aramika saMjJA kaDajumma* ( kRtayugma ) hai / 46. cAra mahAdizAeM zakaToddhi ke saMsthAna bAlI hotI hai| cAra vidizAeM muktAvali ke AkAra vAlI tathA UMcI aura nIcI- ye do dizAeM hacaka ke samAna AkAra vAlI hotI haiM / 1. mananaM matiH avabodhaH sA ca matijJAnAdi paMcadhA / tatra kevalasaMjJA kSAyikI, zeSAstu aratva fear | (ATI pu 8) 2. cittavipluti / 3. laukika AcAra-vyavahAra / 4. avyakta upayoga ---vallarI kA vRkSa para car3hanA / 5. tiryakloka ke madhya meM ratnaprabhApRthivI ke Upara bahumadhyadeza bhAga meM meda parvata ke antara do sarva kSullaka pratara haiN| unake Upara tathA nIce cAra-cAra pradeza hai| yaha ATha AkAza - pradezAtmaka catuSkoNa rucaka pradeza haiM / 6. meru ke madhya aSTa pradezI rucaka haiN| vahAM cAra dizAoM meM se pratyeka dizA ke prAraMbha meM do-do pradeza nikalate haiM, phira cAra-cAra chaha-chaha ATha mATha - isa prakAra do-do ke krama se unakI vRddhi hotI jAtI hai| 7. ATI 9: sarvAsAM dizAM pratyekaM ye pradezAste catuka kenApahrayamANAzcatuSkA zeSara bhavantIti kRtvA tatpradezAtmikAzca diza AgamasaMjJayA kaDa jummati zabdenAbhidhIyante /
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAroga niyukti 47,48. jisa kSetra meM jisa ora sUrya udita hotA hai, vaha usa kSetra ke liye pUrva dizA hai aura jisa ora sUrya asta hotA hai vaha apara vizA-papicama dizA hai / usake dakSiNa pAvaM meM dakSiNa dizA aura uttara pArzva meM uttara dizA hai| ye cAroM dizAeM sUrya ke AdhAra para 'tApadika' kahalAtI haiM / 49. jo maMdara parvata ke pUrva, dakSiNa, pazcima tathA uttara meM manuSya haiM, una sabake uttara meM meru hai| 50. sabake uttara meM meru tathA dakSiNa meM lavaNa hai / sUrya pUrva meM udita hotA hai aura pazcima meM asta hotA hai 51-58, koI prajJApaka jahAM kahIM sthita hokara dizAoM ke AdhAra para kisI ko nimitta (jyotiSa para hai, jisa ora abhimukha hai, vaha pUrva vizA hai / usakI pITha ke pIche vAlI dizA pazcima hai / usake dakSiNa pAvaM meM dakSiNa dizA aura bAI ora uttara dizA hai / ina cAra dizAoM ke antarAla meM cAra vidizAeM haiN| ina ATha dizAoM ke antara meM ATha anya dizAeM haiN| ina solaha tiryaga dizAoM kA piNDa zarIra kI UMcAI ke parimANa vAlA hai / pAdatala ke nIce adhodizA tathA mastaka ke Upara UrvadizA hai| ye aThAraha prajJApaka dizAeM haiN| ina prakalpita aThAraha dizAoM ke nAma yathAkrama se maiM kahUMgA-pUrva, pUrva dakSiNa, dakSiNa, dakSiNa pazcima, pazcima, pazcima uttara, usara, pUrva uttara, sAmutthAnI, kapilA, khelijjA, abhidharmA, paryAdharmA, sAvitrI, prajJApanI, nIce nairayikoM kI aghodizA tayA devatAoM kI karvadizA-ye sAre prajJApaka dizAoM ke nAma haiN| 59. solaha tiryag dizAeM zakaTodi saMsthAna bAlI haiN| UMcI aura nocI-ye do dizAeM sIdhe aura auMdhe muMha rakhe hae zarAboM ke AkAra vAlI haiM (ziromUla aura pAdamUla meM saMkarI tathA Age vizAla)1 60. bhAvadizAeM aThAraha haicAra prakAra ke manuSya-sammUrchanaja, karmabhUmija, akarmabhUmija tathA antaradvIpaja / cAra prakAra ke tiryaca-dIndriya, vIndriya, caturindriya tathA tiryadhya paJcendriya / cAra prakAra ke kAya-pRthvIkAya, apkAya, tejaskAya tathA vAyukAya / cAra prakAra ke agrabIja-agrabIja, mUlaboja, skandhabIja tathA parvabIja / eka nArakoM kI dizA tathA eka devatAoM kI dishaa| 61,62. prajJApaka dizAeM aThAraha hai tathA bhAva dizAeM bhI aThAraha haiN| eka-eka prajJApaka dizA ko aThAraha bhAvadizAoM se guNana karane para (18418) tIna sau caubIsa dizAeM hotI hai| prastuta prasaMga meM prajJApaka dizAoM kA adhikAra hai| jIva aura pudgaloM kI ina dizAoM meM gati aura ArgAta hotI hai| 63. kucheka jIvoM meM jJAnasaMjJA hotI hai aura kucheka meM nahIM hotI / ve nahIM jAnate-maiM pUrva janma meM kyA thA tathA maiM kisa dizA (janma) se AyA hUM ? 1. dekheM-gApA 51 se 58 //
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 niyuktipaMcaka 64. prANI tIna hetuoM se jIva tathA jIvanikAyoM ko jAnatA hai-1. apanI mati se, apanI smRti se / 2. tIrthaMkaroM dvArA prApta vacana sunakara / 3. anya (Apta ke atirikta) atizayazAniyoM ke pAsa sunakara / 65. prastuta prasaMga meM 'saha sammuie' pada se mAna kA grahaNa kiyA gayA hai / jAnane vAle cAra jJAna hai avadhizAna, mama:paryavajJAna, kevalajJAna tayA jAtismaraNajJAna / 66. paravacana vyAkaraNa kA tAtparya hai-jinezvara dvArA myAkta-bhASita / jinezvara se 'para-uskRSTa'-koI aura nahIM hotaa| "dUsaroM ke pAsa sunakara' kA tAtparya hai-jinezvara ke atirikta sAre para haiM-dUsara hai, unase sunkr|| 67. maine (karma baMdhana kI) kriyAeM kI hai, karUMgA-isa prakAra karmabaMdha kI cintA bAra-bAra hotI hai| koI ise sanmati athavA svamati' se jAna letA hai aura koI hetu--yukti se jAnatA hai| 68. pRthvI ke viSaya meM nikSepa, prarUpaNA, lakSaNa, parimANa, upabhoga, pAstra, vedanA, vadha tathA nivRtti-inakA kathana karanA cAhie / 69. pRthvI ke cAra nikSepa hai -nAma' pRthvI, sthApanA pRthvI, dravya pRthvI aura bhAva pRthvI 1 70. dravya pRthvIjIva vaha hai jo bhaviSya meM puthivI kA jIva hone vAlA hai, jisake pRthvI kA AyuSya baMdha gayA hai aura jo pRthvI nAma-gotra ke abhimukha hai| bhAvapRthvI jIva vaha hai, jo pRthvI nAma Adi karma kA bedana kara rahA hai| 71,72, pRthvI jIva do prakAra ke hai-sUkSma aura bAdara / sUkSma pRthvIjIva samUce loka meM tathA bAdara pRthvI jIva loka ke eka bhAga meM vyApta haiN| bAdara pRthvI jIvoM ke do prakAra haiM-lakSNa bAdara pRthvI aura ghara bAdara pRthvI / elakSNa bAdara pRthvI pAMca vaNaM vAlI hotI haikRSNa, nIla, rakta, pIta aura zukla / bara bAdara pRthvI ke chattIsa prakAra haiM 73-76. (1) pRthvI (2) zarkarA (3) bAlukA (4) upala (5) zilA (6) lavaNa (7) apa (8) loha (9) tAmra (10) puSa (11) zIzA (12) cAMdI (13) svarNa (14) vadha (15) haritAla (16) hiMgulaka (17) manaHzilA (18) zasyaka (19) aMjana (20) pravAla (21) amrapaTala (22) abhravAluka (23) gomedaka (24) rucaka (25) aMka (26) sphaTika (27) lohitAkSa (28) marakata (29) masAragalla (30) bhujamocaka (31) iMdranIla (32) caMdana (33) candraprabha (34) vaiDUrya (35) jalakAMta (36) sUryakAnta / ye svara bAdara pRthvI ke chattIsa prakAra haiN|' 77. varNa, rasa, gaMdha tathA sparza ke bheda se pRthvI ke aneka bheda hote haiN| pratyeka ke yonipramukha saMkhyeya hai arthAt inake eka-eka varNa Adi ke bheda se aneka sahasra bheda hote hai| (isI ke AdhAra para pRthvI saptalakSapramANa vAlI hotI hai|) ma. arNa Adi ke pratyeka bheda meM nAnAtva hotA hai| isI prakAra gaMdha, rasa aura sparza ke bhedoM meM bhI nAnAsva hotA hai| 1. avadhijJAna, mana:paryavajJAna, kevalajJAna athavA ke tathA do zlokoM (75,76) meM maNiyoM ke jAtismRtizAna / bhedoM kA ullekha hai| 2. vo zlokoM (73,74) meM sAmAnya pRthvI
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAroga nirmukti 293 79. bAdara pRthvIkAyika paryAptaka jIvoM ke jitane bheda hai, utane hI bheda aparyAptaka jIvoM ke haiN| sUkSma pRthvIkAyika jIva bhI do prakAra ke hote haiM paryAptaka aura aparyAptaka / 20. jaise vanaspati meM vRkSa, gumaca, gulma, latA, vallI, valama Adi bheda pAe jAte haiM, vaise hI pRthvI Adi meM bhI nAnAtva hai| 51. jaise vanaspatikAya meM auSadhi, tRNa, zaivAla, panaka, kanda, mUla Adi nAnAtva dIkhatA hai, vaise hI pRthvIkAya meM bhI nAnAtva hai / 82. pRthvIkAya ke eka, do, tIna athavA saMkhyeya jIva daggocara nahIM hote / pRthvI kA asaMkhya jIvAtmaka piMDa hI dRzya hotA hai / 83. ina asaMkhyeya zarIroM ke kAraNa hI ve pratyakSarUpa se prarUpita hote haiN| jo AMkhoM se dikhAI nahIM dete ve AzAbAhya-zraddhA se mAnya hote haiM / 84. pRthvIkAyika Adi jIvoM ke upayoga, yoga, adhyabasAya, matijJAna, zrutajJAna tathA acakSudarzana hotA hai| ve ATha karmoM ke udaya aura baMdhana se yukta, lezyA, saMjJA, sUkSma zvAsa aura niHzvAsa se anugata tathA kaSAyayukta hote haiN| 5. jaise zarIrAnugata haDDI sacetana tathA khara kaThina hotI hai, vaise hI jIvAnugata pRthvIzarIra bhI sacetana tathA kaThina hotA hai / 86. pRthvIkAyika jIva cAra prakAra ke haiM(0 bAdarapRthvIkAyika ke do bheda-aparyApta, paryApta / sakSamapadhvIkAyika ke do bheda aparyApta, paryApta) inameM bAdara paryApta pRthvIkAyika jIva loka pratara ke asaMkhyeya bhAga mAtradhartI pradezarAzi Na vAle hai| zeSa tIna prakAroM meM pratyeka prakAra asaMkhyeya loka ke AkAzapradezarAzi pramANa vAle 87. jaise koI vyakti prastha, kuDava, Adi sAdhanoM se sAre dhAnyoM kA parimANa karatA hai vaise hI loka ko kuDava banAkara pRthvIkAyika jIvoM kA parimANa kare to ve jIva asaMkhyeya lokoM ko bhara sakate haiN| 88. lokAkAza ke eka-eka pradeza para yadi eka-eka pRthvIkAyika jIva ko rakhA jAe to ve sAre jIva asaMkhyeya sokoM meM samAyeMge / 89. kAla nipuNa - sUkSma hotA hai| kSetra usase bhI nipuNatara- sUkSmatara hotA hai kyoMki aMguli-zreNimAtra kSetra pradezoM ke apahAra meM asaMkhyeya utsapiNiyAM tathA avasarpiNiyAM bIta jAtI haiN|' (isakhie kAla se kSetra sUkSmatara hotA hai)| 90. pRthvIkAya meM jIva pratisamaya praveza karate haiM aura pratisamaya usase nirgamana karate haiN| (prastuta zloka meM cAra prazna hai)| aMgula pramANa AkAza meM jitane AkAza pradeza usa kSetra ko khAlI hone meM asaMkhyAta haiM, unameM se yadi eka-eka samaya meM eka-eka utsapiNI, avasapiNI kAla bIta jAegA / AkAza pradeza kA apaharaNa kiyA jAye to ata: kAla se kSetra sUkSmatara hai|
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka 294 (1) eka samaya meM pRthbIkAya se kitane jIvoM kA niSkamaNa hotA hai ? (2) eka samaya meM pRthvIkAya se kitane jIvoM kA praveza hotA hai ? (3) vivakSita samaya meM pRthvIkAma meM pariNata jIva kitane hote hai? (4) unakI kAyasthiti kitanI hai ? praznoM kA uttara isa prakAra hai (1-2) eka samaya meM asaMkhyeya lokAkAza pradeza parimANa jIvoM kA niSkramaNa aura praveza hotA hai| (3) pRthvIkAya meM pariNata jIva asaMkhyeya lokAkAza pradeza parimANa haiN| (4) pRthvIkAmika jIva asaMkhyeya lokAkAza pradeza parimANa kAla taka usI yoni meM utpanna ho sakatA hai-yaha unakI kAyasthiti hai| isa prakAra kSetra aura kAla kI apekSA se pRthvIkAyika jIvoM kA parimANa pratipAdita hai| 91. jisa AkAzapradeza meM eka bAdara paccIkAyika paryAptaka jIva avagAhana karatA hai usI AkAza pradeza meM dusarA bAdara pRthvIkAyika jIva kA zarIra avagAhana kara letA hai| yaha paraspara avagAhana hai| zeSa aparyApta bAdara pRthvIkAyika jIva paryApta bAdara pRthvIkAyika jIva kI nizrA meM utpanna hote hue usI AkAzapradeza kA avagAhana kara lete haiN| sUkSma paryAptaka aura aparyAptaka pRthvIkAyika jIva sAre loka kA avagAhana karate haiN| 92,93. pRthvIkAMya ke AdhAra para hona vAlA manuSyoM kI upabhoga-vidhi isa prakAra haicaMkramaNa karanA, khar3e honA, baiThanA, sonA, kRtakaraNa, zauca jAnA, mUtra-visarjana karanA, upakaraNoM ko rakhanA, Alepana karanA, praharaNa karanA, sajAnA, kraya-vikraya karanA, kRSi karanA, pAna Adi banAnA 1 94. manuSya ina kAraNoM se pRthvIkAyika jIvoM kI hiMsA karate haiN| ve apane sukha ke lie dUsaroM ko duHkha dete haiN| 95. (zastra ke do prakAra hai-dravyazastra aura bhAvazastra / dravyazAstra ke do prabheda haisamAsa dravyazAstra aura vibhAga dravyazastra / ) hala, kulika, viSa, kuddAla, Alitraka, mRgazRMga, kASThaagni, uccAra tathA prasravaNa - ye samAsa - saMkSepa meM dravya zastra haiN| 96 (vibhAga dravyazastra) kucha svakAyazastra hotA hai, kucha parakAmazastra hotA hai aura kucha ubhaya-donoM hotA hai / yaha sArA dravyazastra hai / bhAvazastra hai--asaMyama / 97. para, jaMghA, urU Adi zarIra ke aMga-pratyaMgoM ke chedana-bhedana se manuSyoM ko duHkha hotA hai, pIr3A hotI hai, vaise hI pRthvIkAya ke chedana-bhedana se usake jIvoM ko pIr3A hotI hai| 92. yadyapi pRthvIkAyika jIvoM ke aMgopAMga nahIM hote, phira bhI aMgopAMga ke chevana-bhedana tulya vedanA unake hotI hai / (pRthvIkAya kA samAraMbha karane vAle puruSa) pRthbIkAya ke kucheka jIvoM ke vedanA kI udIraNA karate haiM aura kucheka ke prANoM kA atipAta karate haiN| 99. kucheka apane Apako anagAra kahate haiN| kintu jina guNoM meM anagAra pravRtti karate haiM, una guNoM meM ve pravasita nahIM hote| jo pRthvI ke jIvoM kI hiMsA karate haiM, ve vAgmAtra se bhI anagAra nahIM hote|
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAMga niyukti 100. ve anagAravAdI- apane Apako anagAra kahane vAle pRthvIkAya kI hiMsA karate haiM / isalie ve nirguNa haiM, gahastha tulya haiN| ve apane Apako nirdoSa mAnate haiM isalie malina- kaluSita hRdaya vAle haiN| ve virati - saMyama se ghRNA karate haiM, isalie malinatara haiN| 6. kucha 41 pR-bInAga kA bakA hai, tuccha dUsaroM se usakA vadha karavAte haiM aura kucha vadha karane vAloM kA anumodana karate haiN| 102. jo ethvIkAya kA samAraMbha-vyApAdana karatA hai yaha anya jIvanikAya kA bhI jyApAdana karatA hai| jo akAraNa yA sakAraNa pRthvI ke jIvoM kA vyApAdana karatA hai vaha dRzya yA adRzya jIvoM kA bhI byApAvana karatA hai| 103. pRthvI kI hiMsA karane vAlA vyakti usa pRthvI ke Azrita rahane vAle sUkSma yA bAdara, paryApta mA aparyApta aneka jIvoM kA hanana karatA hai| 104,105. yaha jAnakara jo muni pRthvIkAyika jIvoM ke mApAdana se mana, vacana aura kAyA se, kRta-kArita tathA anumati se yAvajjIvana ke lie uparata hote haiM, ve tIna guptiyoM se gupta, sabhI samitiyoM se yukta, saMyata, yatanA karane vAle tathA suvihita hote haiN| ve vAstavika anagAra hote hai| 106. jitane dvAra (pratipAdana ke viSaya) pRthvIkAyika ke lie kahe gaye haiM, utane hI dvAra aSkAyika jIvoM ke lie hai / bheda kevala ina pAMca viSayoM meM hai-vidhAna (prarUpaNA), parimANa, upabhoga, zastra tathA lakSaNa / 107,108. apkAma ke jIva do prakAra ke haiM-sUkSma aura dAdara / sUkSma samUce loka meM tathA bAdara loka ke eka bhAga meM vyApta haiN| bAdara apkAyika jIva pAMca prakAra ke haiM1. mukhodaka, 2. avazyAya (osa), 3. hima, 4. mahikA', 5. haratanu' / 109. bAdara apkAyika paryAptaka jIvoM kA parimANa hai-saMvartita loka-pratara ke asaMkhyeya bhAga pradeza rAzi pramANa / zeSa tInoM-bAdara apkAnika aparyAptaka, sUkSma akAyika paryAptaka tathA sUkSma apkAyika aparyAptaka. pathaka-pRthaka rUpa se asaMkhyeya lokAkAza pradeza rAzi parimANa jisane haiN|' 110. jaise tatkAla utpanna (saptAha paryanta) kalalAvasthA prApta hAthI kA drava zarIra sacetana hotA hai, jaise tatkAla utpanna aMDe kA madhyavartI udaka-rasa sacetana hotA hai, vaise hI sAre akAyika jIva bhI sacetana hote haiN| yahI apkAyika jIvoM kI upamA hai| 1. tAsAba, samudra, nadI Adi kA paanii| asaMkhyeya munA adhika haiN| bAdara pRthvIkAya 2. garbhamAsAdiSu sAyaM prAtarbA dhUmikApAto aparyAptaka jIvoM se bAhara apkAyika mahikA / (ATI pu 27) aparyAptaka jIva asaMkhyeya gunA adhika hai| 3. varSA tathA zarada Rtu meM haritAkuroM para sthita sUkSma puthvIkAya aparyAptaka jIvoM se sUkSma apkAyika aparyAptaka jIva vizeSAdhika hai| jalabindu / sUkSma pRthvIkAma paryAptaka jIvoM se sUkSma 4. vizeSa yaha hai-bAdara pRthvIkAya paryAptaka apkAya paryAptaka jIva vizeSAdhika hai| jIvoM se bAdara apkAya paryAptaka jIva ATI pR 27 /
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 niyuktipatraka 111, jIva nimna kAraNoM se apkAya kA upabhoga karate haiM snAna karane, pIne, dhone, bhojana banAne, siMcana karane, yAnapAtra tathA naukA meM gamana-Agamana karane Adi-Adi meN| 112. inhIM kAraNoM se prANI apkAyika jIvoM kI hiMsA karate haiN| ve apane sukha ke lie dUsare jona ke duHyAnI udAraNa haiM. puHkha ra karate haiN| 113. utsevana-kUpa Adi se pAnI nikAlanA, pAnI ko (saghana aura cikane vastra se) khAnanA, vastra, upakaraNa, mAtra-mahaka mAdidhonA--ye sAre sAmAnyarUpa se bAdara apkAya ke zastra haiN| 114, akAya viSayaka zastra tIna prakAra ke - 1. svakAyazastra-nadI kA pAnI tAlAba ke pAnI ke lie zastra hai| 2. parakAyazastra-mRttikA, kSAra shaadi| 3. ubhayazastra-udaphamizcita miTTI udaka ke lie zastra hai| bhAvazastra hai-masaMyama / 115. apkAya ke zeSa dvAra pRthvI kI bhAMti hI jAnane cAhie / isa prakAra apkAya viSayaka yaha niyukti pratipAdita hai| 116. jitane dvAra pRthvIkApika ke lie kahe gae haiM, utane hI dvAra tejaskAyika jIvoM ke lie haiM / bheda kevala pAMca viSayoM meM hai--vidhAna, parimANa, upabhoga, zastra tathA lakSaNa / 117,118, tejaskAya ke jIva do prakAra ke haiM-sUkSma aura bAvara / sUkSma sAre loka meM / bAdara loka ke eka bhAga meM vyApta haiN| bAdara tejaskAya ke pAMca prakAra haiM-aMgAra, agni, aci, jvAlA tathA murmur| 119. jaise rAtri meM khadyota jyoti bikheratA hai, vaha usake zarIra kA pariNAma-zakti vizeSa hai| isI prakAra aMgAre meM bhI prakAza Adi kI jo zakti hai, vaha tejaskAyika jIva se AvirbhUta hai| jaise varita vyakti kI uSmA sajIva zarIra meM hI hotI hai, vaise hI agnikAyika jIvoM meM prakAza yA uSmA unake zarIra kI zakti vizeSa hai| 120. bAdara tejaskAyika paryAptaka jIva (kSetra) palyopama ke asaMkhyeya bhAga mAtra pradezarAzi jitane parimANa vAle haiN| tejaskAyika jIvoM ke meSa tIna prakAra pRthaka-pRthak rUpa se asaMkhyeya lokAkAza pradeza 'rAzi parimANa jitane hote hai| 121.manuSyoM ke lie bAdara tejaskAya ke upabhoga-guNa ye hai - jalAne ke lie, tapAne ke lie, prakAza karane ke lie, bhojana Adi pakAne ke lie tathA svedana Adi ke lie| 122. ina kAraNoM se manuSya tejaskAya ke jIvoM kI hiMsA karate haiN| ve apane sukha ke lie dUsare jIvoM ke duHkhoM kI udIraNA karate haiM, duHkha utpanna karate haiM / 123. pRthTI, pAnI, Atra vanaspati tathA sa prANI-ye sAmAnyataH bAdara tejaskAya ke zAstra hai| 124. inake zastra tIna prakAra ke hai-kucha svakAya zastra, kucha parakAya zastra tathA kucha ubhaya zastra / ye sAre dravya-zastra haiN| bhAvazastra hai-asaMyama /
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAMga nimukti 297 125. tejaskAya ke zeSa dvAra pRthvIkAmika kI bhAMti hI hote haiM / isa prakAra yaha tejaskAya saMbaMdhI niyukti nirUpita hai| 126, jitane dvAra pRthvIkAyika ke lie kahe gae haiM, utane hI dvAra banaspati ke lie haiN| bheda kevala pAMca viSayoM meM hai-vidhAna, parimANa, upabhoga, zastra tathA lakSaNa / 127,128. banaspatikAya ke jIva do prakAra ke haiM--sUkSma aura baadr| sUkSma sAre loka meM tathA bAdara loka ke eka bhAga meM vyApta haiN| bAdara ke kevala do hI prakAra haiM--pratyeka vanaspati aura sAdhAraNa vanaspati / pratyekazarIrI bAdara vanaspati ke bAraha prakAra hai tathA sAdhAraNayasarI bAra banapati se koI lepa ne donoM ke chaha prakAra haiN| 129. pratyekazarIrI vanaspati ke bAraha bheda ye hai-dukSa, guccha, gulma, latA, vallI, parvaga, tRNa, valaya, harita, auSadhi (gehUM, brIhi Adi), jalaruha tathA kuhaNa-bhUmisphoTa Adi / 130. saMkSepa meM banaspati ke chaha bheda haiM-- agravIja, mUlabIja, skaMdhabIja, parvadhIja, bIjagaha, samUcrchana / 131. jaise akhaMDa (paripUrNa zarIra bAle) sarasoM ke dAnoM meM kisI zleSadravya (sarjarasa--- rAla) ko milAkara, phira baMTakara vartI banA dI jAtI hai to usa vartI ke pratyeka pradeza meM sarasoM ke dAnoM kA astitva rahatA hai, vaise hI pratyekazarIrI vanaspatti ke pRthak-paSak avagAhana vAle, ekarUpa dIkhane vAle zarIra-saMghAta hote haiN|' 132. jaise tilapapar3I bahuta tiloM se niSpAdita hotI hai, phira bhI usameM pratyeka tila kA svataMtra astitva hotA hai), vaise hI pratyekazarIrI vanaspati ke pRthak-pRthak avagAhana vAle ekarUpa dIkhane vAle zarIra-saMghAta hote haiN| 133. jo aneka prakAra ke saMsthAna vAle pase dikhAI dete haiM ke sabhI eka jIvAdhiSThita hote hai / tAr3a, cIr3a, nAriyala Adi vRkSoM ke skaMdha bhI ekajIvI hote haiN| 134. pratyeka zarIrI vanaspati ke paryAptaka jISa loka-zreNI ke asaMkhyeya bhAgavartI AkAza pradezoM kI rAzi jitane parimANa vAle haiM tathA aparyAptaka jIva asaMkhayeya lokoM ke pradeza jitane parimANa vAle hote haiN| sAdhAraNazarIrI vanaspati ke jIva ananta lokoM ke pradeza parimANa jitane hote haiN| 135. pratyakSa dIkhane vAle ina zarIroM ke AdhAra para vanaspati ke jIvoM kA prarUpaNa kiyA * gayA hai / zeSa jo sUkSma haiM, ve cakSugrAhya nahIM hote| unheM AzAgrAhya bhagavadvacana ke AdhAra para mAna lenA caahie| 1. jaise vartikA vaise pratyeka vanaspati ke zarIra saMcAta, jaise sarSapa vaise una pArIroM ke adhichAtA jIva aura jaise vaha zleSadravya se ___rAga-dveSa se pracita karmapudgalodayamithita jIva /
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 niyuktipaMcaka 136. sAdhAraNa vanaspatikAyika arthAt anantakAyika jIvoM kA sAdhAraNa lakSaNa yaha haijinameM AhAra tathA prANa-apAna kA mahaNa eka hotA hai, nehA nAti hI hai| (eka jIva ke AhAra karane para sabhI jIvoM kA AhAra saMpanna ho jAtA hai| eka jIva ke ucchavAsa-ni:zvAsa lene para sabhI jIvoM kA ucchvAsa-niHzvAsa ho jAtA hai-yaha isakA Azaya hai / ) 137, sAdhAraNazarIrI vanaspati kA eka jIva ucchvAsa-niHzvAsa yogya pudgala ko grahaNa karatA hai, vahI grahaNa aneka sAdhAraNazarIrI vanaspati ke jIvoM kA hotA hai tathA jo aneka jIvoM kA grahaNa hotA hai, yahI eka jIva kA grahaNa hotA hai| 138. yonibhUta-yoni avasthA ko prApta bIja meM prAktana bIjajIva athavA anya bIjajIva Akara utpanna hotA hai| jo jIva mUla- jar3arUpa meM pariNata hotA hai vahI prathama patte ke rUpa meM pariNata hotA hai|' 139. jisake mUla, kanda, tvak, patra, puSpa, phala Adi ko tor3ane se pakrAkAra samAna Tukar3e hote haiM, jisakA parvasthAna cUrNa-rajoM se vyApta hotA hai aSayA jisakA bhedana karane para pRthvI sadRSya samAna bhaMga hote haiM, vaha anantakAya vanaspati hotI hai| 140. jisake patte kSIramukta athavA kSIrazUnya tathA gULa zirAmoM vAle hote haiM, jinakI girAeM alakSyamANa hotI haiM, jinake patrA kI saMdhi dRggocara nahIM hotI. ve anantajIvI hote haiN| . 141. zaivAla, kacchabhANika, atraka, panaka, kiNya, haTha (haDa yA huka)-~-ye aneka prakAra ke anantajIvI jalaraha haiM / isI prakAra dUsare bhI aneka prakAra haiN| 142, pratyekazarIrI vanaspati jo eka, do, tIna, saMkhyeya athavA asaMkhyeya jIvoM se parigRhIta hotI hai, usake zarIra-saMghAta cakSugrAma hote hai| 143. anantatrIya vAlI banaspati ke eka, do, tIna, saMkhyeya athavA asaMkhyeya zarIra dRggocara nahIM hote| dAdara nigoda ke ananta jIvoM ke zarIrapiTa hI dRzya hote haiM / (mUkSmanigoda ke anantajIboM kA saMghAta bhI dRzya nahIM hotA / ) 1. sAdhAraNa-samAnaM-eka, dhAraNam-- vAlA bIjajIva mUla Adi nAma-gotra karma baMgIkaraNaM zarIrAhArAderyeSAM te sAdhAraNAH / kA baMdha kara punaH usI bIja meM Akara janma (ATI 139) le letA hai, pariNata ho jAtA hai| athavA 2. jo bIja yoni-avasthA ko prApta hai, usameM pRthvIkAyika Adi kA jIva usa monibhUta utpanna hone vAlA jIva prAktana bIjajISa bhI bIja meM Akara janma letA hai, mUla- jar3a ho sakatA hai athavA dUsarA bIma bhI ho Adi ke rUpa meM pariNata hotA hai aura vahI sakatA hai| prAktana isa artha meM ki jisa prathama patra ke rUpa meM pariNata hotA hai| isa bIjajIva ne apanA AyuSya pUrNa kara bIja kA prakAra mUla aura patte kA kartA ekahI jIva parityAga kara diyA, usa bIja ko pAnI, hotA hai| havA Adi kA saMyoga milane para, vahI pahale
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhArAMga niyukti 299 144. koI vyakti prastha' athavA kuhaba' se sabhI ghAnya-kaNoM ko mApakara unako anyatra prakSipta kare, vaise hI yadi koI sAdhAraNa vanaspati ke jIvoM ko prastha Adi se mApa kara anyatra prakSipta kare to ananta loka bhara jaaeN| 145. jo paryAptaka bAdara nigoda hai, ve saMvartita loka pratara ke asaMkhyeya bhAga pradeza rAzi jitane parimANa vAle haiM zeSa tIna aparyAptaka bAdara nigoSa, aparyAptaka sUkSma nigoda tathA paryAptaka sUkSma nigoda- ye pratyeka asaMkhyeya lokAkAzapradeza parimANa jisane haiN| sAdhAraNa vanaspati ke jIva unase anantagunA haiN| 146,147. vanaspati ke phala, patra, puSpa, nala, kanda Adi se nirvatita bhojana, upakaraNa-vyajana, argalA Adi, zayana-maMcikA, pathaka Adi, Asana-AsaMdikA Adi, yAna-pAlakI Adi, yugma-zakaTa Adi, AvaraNa-phalaka Adi, praharaNa lakar3I Adi tathA aneka prakAra ke zastra, Atoca . paha, bherI Adi, kASThakarma - pratimA, staMbha, toraNadvAra Adi, gaMdhAMga-priyaMgU, devadAru, ozora Adi, vastra - valkalamaya, kAryAsamaya Adi, mAlyayogavividha puSpoM kI mAlAeM, chamApana-iMdhana se jalAnA, bhasmasAt karanA, citApana-sardI ke apanayana ke lie kATha Adi jalAkara agni tapamA, tela vidhAna-tila, atasI, sarasoM Adi kA saila, udyota-vartI, taNa, caDAkASTha Adi se prakAza karanA / vanaspati ke ye upabhoga-sthAna hai| ina sabhI meM banaspati kA upayoga hotA hai| 14. manuSya ina kAraNoM se vanaspati ke bahuta jIvoM kI hiMsA karate haiN| ve apane sukha ke lie dUsare jIvoM ke duHkha kI udIraNA karate haiM / 149. kaiMcI, kuThArI, haMsiyA, dAMtI, kudAla, bacchi, parazu---sAmAnyata: ye vanaspati ke zastra hai| inake sAtha hAtha, paira, mukha tathA agni-ye bhI zastra haiM / 157. vanaspati ke kucha svakAya zastra hote haiM, kucha parakAya zastra tathA kucha ubhaya zastra hote haiN| ye sAre dravyazAstra haiM / bhAvazastra hai-asaMyama / 151. banaspati ke zeSa dvAra pRthvIkAya kI bhAMti hI hote haiN| isa prakAra yaha vanaspatikAya kI nirmukti prarUpita hai| 152. jitane dvAra pRthvIkAya ke lie kahe gae haiM, utane hI dvAra prasakAya ke lie haiN| bheda kevala poca viSayoM meM hai--vidhAna, parimANa, upabhoga, zastra tathA lakSaNa 153. sajIva do prakAra ke haiM-samdhisa tathA gatitrasa / labdhitrasa do hai-tejaskAya aura bAyukAya / prastuta meM unakA (tejo vAyu kA) prasaMga nahIM hai| 154. gatirasa cAra prakAra ke haiM-nAraka, tiryaJca, manuSya aura deva / ina cAroM ke do-do prakAra hai-paryApta tathA apryaapt| pala kA eka prAcIna 2. kuDava-bAraha mudrI dhAna kA eka parimANa / 1. prastha-battIsa parimANa /
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyaMktipaJcaka 155. yoniyAM tIna prakAra kI haiM- aMDaja, potaja tathA jarAyuja - ye bhI tIna-tIna prakAra ko yoniyAM haiM / sa jIvoM ke cAra prakAra haiM- dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paJcendriya / 300 156,157. darzana, jJAna, cAritra cAritrAcAritra ( dezavirati ) dAna, lAbha, bhogopabhoga, vIrya, indriyaviSaya labdhi, upayoga, yoga, adhyavasAya, pRthak-pRthak labdhiyoM (kSIrAtraya, madhvAla Adi) kA prAdurbhAva ATha karmoM kA udaya, lezyA, saMjJA, ucchvAsa- niHzvAsa kaSAya - ye sAre dvIndriya Adi sa jIvoM ke lakSaNa hai / 158. vIndriya jIvoM ke ye uparyukta lakSaNa hI haiN| kSetra kI dRSTi se paryApta asakAya kA parimANa saMvartita lokapratara asaMkhyeya bhAgavartipradezarAzi parimANa jitanA hai| unakA niSkramaNa aura praveza jadhanyataH eka, do, tIna kA hotA hai aura utkRSTasaH pratara ke asaMkhyeya bhAga pradeza parimANa jitanA hotA hai / 159. kAya meM satata niSkramaNa aura praveza javanyataH eka samaya meM eka, do, tIna jIvoM kA hotA hai / utkRSTataH AvalikA ke asaMkhyeya bhAga kAla meM satata niSkramaNa yA praveza hotA hai| eka jIva ke sAtatya kI apekSA se eka jIva trasakAya meM jaghanyataH antarmuhUrta aura utkRSTataH do hajAra sAgaropama taka raha sakatA hai / 160. sakAya kA mAMsa mAdi manuSya prakAra kA hai| unake zArIrika aura mAnasika yaha do atisAra Adi ke rUpa meM aneka prakAra kI hotI hai| aneka meM AtA hai| prakAra kI vedanA hotI hai tathA jvara, 169,162. kucha loga mAMsa ke lie sajIva kA vadha karate haiN| kucha camar3I ke lie, kucha roma ke lie, kucha pAMca ke lie kucha pUMcha aura dAMtoM ke lie unakA vadha karate haiN| kucha loga prayojanavaza unakA vadha karate haiM aura kucha binA prayojana hI (kevala manoraMjana ke lie) vadha karate haiN| kucha vyakti prasaMga- doSa se, kucha kRSi Adi aneka pravRttiyoM meM Asakta hokara trasajIvoM ko bAMdhate haiM, tAr3ita karate haiM aura unako mAra DAlate haiM / 163. kAya ke zeSa dvAra pRthvIkAya kI bhAMti hI hote haiN| isa prakAra sakAya kI niyukti prarUpita hai| 164. jitane dvAra pRthvIkAma ke kahe gae haiM, utane hI dvAra vAyukAya ke haiM / bheda kevala pAMca viSayoM meM hai-vidhAna, parimANa, upabhoga, zastra aura lakSaNa / 1. yoniyoM ke vika zIta, uSNa, zItoSNa / sacitta, acitta, mizra saMbRta, vivRta, saMvRta- 3. vivRta / strI, puruSa, napuMsaka / kUrmonnata zaMkhAba, vaMzIpatra isa prakAra yoniyoM ke aneka trika ho sakate haiN| (dekheM - ATI pR 45 ) 2. Adi zabda se carma, keza, roma, nakha, dAMta, snAyu Adi / prasaMgadoSa kA artha hai ki koI vyakti mRga ko mArane ke lie patthara zastra Adi pheMkatA hai kintu madhyavartI kapota, kapiMjala Adi pakSI mAre jAte haiM, yaha prasaMga doSa hai|
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAMga niyukti 165,166. vAyukAya jIva do prakAra ke haiM-sUkSma aura bAdara / sUkSma vAyukAya ke jIva samasta loka meM tathA bAdara vAyukAya ke jIva loka ke eka bhAga meM hote hai| bAdara vAyukAma ke jIva pAca prakAra ke haiM-utkalikAvAta, maMDalikAbAta, guMjAvAta, ghanabAta, zuddhavAta / 167. jaise devatAoM kA zarIra cakSumnAya nahIM hotA hai, jaise aMjana, vidyA tathA maMtrazakti se manuSya antardhAna ho jAtA hai vaise hI vAyu asadUpa- cakSugrAhyarUpa vAlI na hone para bhI usakA vyapadeza kiyA jAtA hai| 168, bAdara paryAptaka vAyukAya saMvartita lokapratara ke asaMkhyeya bhAgavatipradeza rAzi ke parimANa jitane haiM / zeSa tInoM pRthak-pRthak rUpa se asaMkhyeya lokAkAza parimANa jitane haiN| 169. vyajana, (paMkhe Adi se havA karanA), dhoMkanI se dhamanA, abhidhAraNA, utsiMcana, phUtkAra, (kUpha denA) prANa-apAna-manuSyoM kI ina pravRttiyoM meM cAdara vAyukAya kA upabhoga hotA 170. vyajana, tAlabaMTa, sUrpa, cAmara, patra, bastra kA aMcala, abhidhAraNA-pasIne se lathapatha ho pAnupraveza pArabahAnA gaMdharaya, agni-ye vAyukAya ke dravyazAstra haiN| 171. vAmukAya ke kucha svakAya zastra haiM, kucha parakAya zastra haiM aura kucha ubhayazastra haiN| ye sAre dravyazastra haiM / bhASazastra hai-asaMyama / 172, vAyukAya ke zeSa dvAra pRthvIkAya kI bhAMti hI hote haiN| isa prakAra vAyukAya kI niyukti prarUpita hai| dUsarA adhyayana : lokavijaya 173. dUsare adhyayana ke chaha uddezaka haiN| unake adhikAra isa prakAra hai .. 1. svajana meM Asakti karane kA niSedha / 2. saMyama meM adRDhatva-zaithilya karane kA niSedha / 3. sabhI madasthAnoM meM ahaM kA niSedha tathA arthasAra kI nissAratA kA pratipAdana / 4. bhogoM meM Asakta na hone kA pratipAdana / 5. lokanizrA kA AlaMbana / 6. loka-saMstRta tathA asaMstRta vyaktiyoM meM mamatva kA niSedha / 174. loka, vijaya, guNa, mUla tathA sthAna-inake nikSepa karanA cAhie / saMsAra kA mUla hai kaSAya, usakA bhI nikSepa karanA cAhie / 175. loka aura vijaya-ye ahayayana ke sakSaNa se niSpanna hai / guNa, mUla tathA sthAna-- ye sUtrAlApaka niSpanna haiN| 176. loka zamda ke ATha nikSepa haiM (nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla, bhava, bhAva tathA pryb)| vijaya zabda ke chaha nikSepa hai-(nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhaav)| prastuta meM audayika bhAva kaSAyaloka ke vijaya kA adhikAra hai, prasaMga hai|
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 niyuktipaMcaka 177. loka ke viSaya meM kahA jA cukA hai|' vijaya zamda ke chaha nikSepoM meM nAmavijaya tathA sthApanAvijaya ke atirikta zeSa cAra nikSepa isa prakAra hai daSyavijaya-tavya se vijaya / kSetravijaya-kSetra para vijaya / bharata kA chaha khaMDoM para vijaya pAnA / kAmavijaya-jitane samaya mA kAla meM vijaya prApta kI jAtI hai| jaise-bharata ne sATha hajAra vaSoM meM bhArata para vijaya prApta kii| bhAbavijaya-audayika Adi bhAvoM para vijaya / prastuta meM bhavaloka arthAt bhAvaloka para bhAvavijaya kA prasaMga hai| yahIM prANigaNa ATha prakAra ke kamoM se baMdhatA hai tathA mukta hotA hai| 178. prANI kaSAyaloka se parAjita hai, isalie usase nivatita honA zreyaskara hai / sAthasAtha jo 'kAma' se nivartita hotA hai, vaha zIghra hI saMsAra se mukta ho jAtA hai / 179. guNa ke pandraha nikSepa hai-nAmaguNa, sthApanAguNa, dravyaguNa, kSetraguNa, kAlaguNa, phalaguNa, paryavaguNa, gaNanAguNa, karaNaguNa, abhyAsaguNa, guNa aguNa, aguNa-guNa, bhavaguNa, zIlaguNa tathA bhAvaguNa / 10. svayaM dravya hI dravya guNa hai kyoMki guNoM kA (astistra) guNI meM saMbhava hotA hai / dravya ke tIna prakAra haiM-sacitta, bhapitta tathA mitha / inake apane-apane guNa svayaM meM tAdAtmya bhAva se avasthita haiN| 151. saMkucita honA, vikasita honA-ye jIva ke AtmabhUta guNa haiM / vaha apane bahupradezAtmaka guNa ke kAraNa samudghAta ke samaya saMpUrNa loka meM vyApta ho jAtA hai| 152. kSetra Adi guNoM kA vivaraNa isa prakAra hai1. kSetraguNa - devaphuru, uttarakuru Adi bhUmiyoM kA guNa (jase - vahAM ke manuSya ___ avasthita yovana vAle, nirUpakrama AyuSya vAle, svabhAva se Rja, mRdu hote haiN| 2. kAlaguNa - bharata, airavata Adi kSetroM meM ekAMta suSamA Adi tInoM kAloM meM sadA yauvana Adi kI avasthiti / 3. phalaguNa * ratnatrayI kI ArAdhanA kA anAbAdha sukha-sivirUpI phala / 4. paryavaguNa-paryAya kA guNa hai -nibhaMjanA nizcita vibhakta hote jAnA / 5. gaNanAguNa-eka, do Adi se iyattA kA avadhAraNa | 6. karaNaguNa-kalA-kauzala / / 1. loka zabda kI vyAkhyA Avazyaka niyukti ke ke do guNa hai-amUsaMkhkha tathA agurulabhuparyAya / caturvizatistava meM kI jA cukI hai| ye sabhI arUpI dravyoM meM milate haiN| rUpI 2. jaise - sacitta dravya athavA jIvadravya kA dravya kA guNa hai-mUrtasva / yaha sabhI rUpI lakSaNa hai-upayoga / usase pRthak anya meM dravyoM meM milegaa| isa prakAra dravya aura guNa jJAna Adi guNa nahIM milate / acitta dravya ke kA tAdAtmya hai| do bheda-rUpI aura aruupii| arUpI dravya
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAMga niyukti 7. ambAsaguNa-sadya:jAta bAlaka kA stanapAna karanA Adi / 8. guNa-aguNa - guNa kA hI kisI meM aguNarUpa se pariNata honA / jaise-RjutA guNa hai, vaha mAyAvI meM aguNa hotA hai| 9. aguNa-guNa-aguNa kisI meM guNarUpa meM parivartita ho jAtA hai, jaise-gali bela / 10. bhavaguNa---manuSya, nAraka Adi bhava se saMbaMdhita guNa-doSa / 11. zIlaguNa-apanA svabhAvagata guNa / 12. bhAvaguNa-audayika Adi bhAvo kA guNa / jIva-ajoba kA guNa / ' 183. mUla ke chaha nikSepa hai -(nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla, bhaav)| dravyamUla tIna prakAra kA hai / ' kSetramUla -jisa kSetra meM mUla-jar3a utpanna hotI hai / kAlamUla-jisa kAla meM mUla utpanna hotI hai yA jitane kAla taka mUla banI rahatI hai 1. 184. bhAvamUla ke tIna prakAra ye haiM1. audapikabhAvamUla-nAma-gotra-karma ke udaya se vanaspatikAya ke mUlatva kA __ anubhava karane vAlA mUla bhIva / / 2. upadeSTabhAvamUla-mUlatva ke kAraNabhUsa karmoM kA upadeSTA AcArya / 3. AdibhAvamUla-mokSa aura saMsAra kA AdibhAvamUla kA upadeSTA / mokSa kA AdibhAvamUla hai--vinaya aura saMsAra kA AdibhAbamUla hai kaSAya Adi / 185. sthAna zabda ke pandraha nikSepa hai 1. nAmasthAna / 2. sthaapnaasthaan| 3. dravyasthAna-dravyoM kA Azraya / 4. kSetrasthAna bharata, airavata Adi kSetra / athavA Urdhva, adhaH, tiryaklopha aadi| 5. addhAsthAna-kAsasthAna, jaise-jIvoM kI kAsthiti, bhavasthiti Adi / 6. UsarvasthAna-kAyotsarga aadi| 7. uparatisthAna-zrAvaka tathA sAdhuoM kA virati-sthAna / 5. basatisthAna-grAma,gaha Adi nivAsa sthAna | 9. saMyamasthAna -pAMca prakAra ke cAritra ke asaMkhya saMyamasthAna / 10. pragrahasthAna-Adeya vAkya vAle nAyaka kA sthAna / isake do bheda haiM-laukika aura lokottara / laukika -rAjA, yuvarAja, mahattara, amAtya aura kumAra / lokottara hai-AcArya, upAdhyAya, pravartaka,sthavira aura gaNAvacchedaka / 1. bhavaguNa tathA zIlaguNa kA bhAvaguNa meM grahaNa rUpa meM pariNata dvanya / upadezamUlakiyA gayA hai| bhavaguNa -jIva kA naraka cikitsaka jisa roga ke unmUlana meM jisa Adi bhava / zIlaguNa kSoti Adi se yukta jar3I-bUTI kA upadeza detA hai vaha, jaise - jIva / pippalImUla Adi / AdimUla-vRkSa kI 2. audayika davyamUla utpatti meM Aya kAraNa /
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ ciktipaMcaka 11. yodhasthAna-yuddhasthala meM svIkRta AlIna, pratyAsIha Adi avasthAna / 12. acalasthAna -sAdisaparyavasAna, sAdiaparyavasAna Adi / 13. gaNanAsthAna-eka, do Adi zIrSaprahelikA paryaMta gaNanA / 14. saMghAnasthAna-saMdhAna karane ke sthAna / 15. bhAvasthAna-bhAva viSayaka saMdhAna sthAna | 186. zabda, sparza, rasa, rUpa aura gaMgha-ye pAMca kAmaguNa haiN| inake prati jisa prANI ke kaSAya pravartita hote haiM, yahI saMsAra kA mUlasthAna hai| 185. jaise sabhI vRkSoM ke mUsa bhUmi meM pratiSThita hote haiM, vaise hI karmavRkSoM ke mUla kavAya meM pratiSThita haiN| 188. karmavRkSa ATha prakAra ke haiN| ina sabakA mUla hai-mohanIya karma / kAmaguNoM kA bhI mUla hai-mohanIya karma aura yahI mohanIya karma saMsAra kA mUla hai arthAt saMsAra kA Adya kAraNa hai| 189. moha ke do prakAra haiM- darza namoha aura cAritramoha / kAmaguNa cAritramoha ke prakAra haiM / prastuta sUtra meM unakA adhikAra hai arthAta unakA pratipAdana hai / 190. saMsAra kA mUla hai-karma / karma kA mUla hai- phaSAya / kaSAya svajana, preSya, arthadhana Adi meM viSayarUpa meM sthita tathA AtmA meM viSayIrUpa meM sthita hai| 191 kaSAya zarada ke ATha nikSepa hai-nAmakaSAya, sthApanAkaSAya, drazyakaSApa, utpattikaSAya-jinake Azcaya se kaSAya utpanna hote haiN| pratyayakaSAya-kaSAya-baMdha ke kAraNa | AdezakaSAya-kRvimarUpa meM bhakuTi tAnanA Adi / rasakaSAya-kalArasa / bhAvakaSAya-krodha, mAna, mAyA, lobha Adi cAra kaSAya / 192. saMsAra ke pAMca prakAra hai- drakSyasaMsAra, kSetrasaMsAra, kAlasaMsAra, bhavasaMsAra tayA bhAvasaMsAra / jahA~ jIva saMsaraNa karate haiM, vaha saMsAra hai| 1921. saMsAra ke pAMca prakAra hai-dravyasaMsAra, kSetrasaMsAra, kAlasaMsAra, bhavasaMsAra aura mAvasaMsAra | karma se saMsAra hotA hai ata: yahAM sUtra meM usI kA adhikAra hai| 193,194. karma ke dasa nikSepa hai-nAmakarma, sthApanAkarma, dravyakarma, prayogakarma, samudAnakarma, Ipithikako mAdhAkarma, tapaHkarma, kRtikarma, bhAvakarma / yaha saMkSepa meM dasa prakAra kA kama hai|' prastuta prasaMga meM aSTavidha karma kA adhikAra hai| 195. jo puruSa saMsAra kA unmUlana karanA cAhatA hai, vaha karmoM kA unmUlana kare / karmoM ke unmUlana ke lie vaha kaSAyoM kA unmUlana kare / kaSAyoM ke apanayana ke lie vaha svajanoM ko chor3e-svajanoM ke sneha kA apanayana kare / 196. mAtA merI hai / pitA mere haiM / bhaginI merI hai / bhAI mere haiM / putra mere haiM / palI merI hai| ina saba meM mamatva kara tathA artha-dhana meM gRkha hokara prANI janma-maraNa ko prApta karate rahate haiN| 1. vivaraNa ke lie dekheM ---ATI pu61.62 /
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgarAMga niyukti 197. dvitIya uddezaka meM saMyama meM adRr3hatA kA nirUpaNa hai| koI muni arati ke kAraNa saMyama meM zithila ho jAtA hai / yaha, arati ajJAna, kAma, lobha Adi adhyAtmadoSoM se utpanna hotI tIsarA adhyayana : zItoSNIya 198,199. tIsare adhyayana ke pAra uddezaka haiM / unake adhikAra isa prakAra hai. 1. pahale uddezaka meM supta gRhasthoM ke doSoM sathA jAgRta' gRhasthoM ke guNoM kA pratipAdana hai| 2. dUsare saddezaka kA pratipAdya yaha hai--duHkhoM kA anubhava ye hI asaMyata manuSya karate haiM, jo bhAvanidrA grasta haiN| 3. tIsare uddezaka kA pratipAdya hai ki kevala duHkha sahane se hI nahIM, usako na karane se zramaNa hotA hai| 4. pIthe uddezaka meM kaSAyoM ke vamana kA upadeza, pApa karmoM se virati. tattvajJa ke hI saMyama kI niSpatti tathA bhavopanAhI karmoM ke kSaya se mokSa hotA hai - inakA pratipAdana hai| 200. zIta aura uSNa ke cAra-cAra nikSepa haiM-nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / 201. dravyazIta-zItala dravya, dravyauSNa-uSNadravya / pudgalAzrita bhAvazIta-pudagala kA zIlaguNa / pudgalAyita bhAvauSNa pudgala kA uSNaguNa / jIva kA pItoSNarUpa guNa aneka prakAra kA hai / (jaise-jIva kA odAyika bhAva uSNa hai, aupamika bhAva zIta hai, kSAyikabhAva bhI zIta hai athavA samasta kamA kA dahana karane ke kAraNa yaha uSNa hai|) 202. yahAM zIta arthAt bhAvazIta kA artha hai-jIva kA pariNAma | pramAda-kAryathiruma. zItalavihAratA, upazama-mohanIya karma kA upazama, virati---sataraha prakAra kA saMyama, mukha-sAtavedanIya kA udaya -ye sAre apIDAkAraka hone se bhAvadhIta haiN| sabhI parISaha, tapa meM udyama, kaSAya, zoka, dedodaya, arati tathA duHkha-asAtavedanIya kA udaya-ye sAre pIDAkAraka hone ke kAraNa bhAvauSNa haiN| 203. strI parISaha tathA satkAra parIvaha--ye donoM mana ke anukUla hone ke kAraNa zIta parIvaha haiM / zeSa bIsa parISaha (mana ke pratikUla hone ke kAraNa) uSNa hote haiN| 204. jo tIna pariNAma bAle parIvaha hote haiM, ve uSNa tathA jo maMda pariNAma vAle parISaha hai, ve zIta kahalAte haiN| 205. jo dharma meM pramAda karatA hai tathA arthopArjana meM zItala' hai-yaha zIsa hai| isake viparIta jo saMgama ke prati udyamazIla hai, vaha uSNa hai| 206. jisake kaSAya upazAMta haiM vaha zItIbhUta, kaSAya kI jvAlA bujha jAne se parinita, rAga-dveSa ke upazamana se upazAMta aura kaSAya ke paritApa ke upazamana se prahlAdita hotA hai| yaha sArA pariNAma' upazAMta kaSAya vAle ke hotA hai, isalie upazAMta kaSAya zIta hotA hai|
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 niyuktipaMpaka 207. saMyama jIvoM ko abhaya dene vAlA tathA unake lie zItadhara--sukha kA AvAsa hai, isalie vaha zIta hai| asaMyama uSNa hai| saMyama tathA asaMyama ke AdhAra para yantra zItoSNa kA anya paryAya hai| 208. yathArtha meM nirvANa sukha hI sunna hai / usake ekArthaka mAnda haiM-sAta, zItIbhUta, pada, anAbAgha / saMsAra meM jo kucha sukha hai, vaha zIta hai aura jo kucha duHkha hai, vaha uSNa hai| 209. tIna kaSAyI, zoka se abhibhUta tathA udIrNavedI---jisakI kAma-bhAvanA vipAka meM A cukI hai-ye sama tIya tApa se jalate haiN| ye saba dAhaka hone ke kAraNa uraNa haiN| tapa ina sava se uSNatara hai / vaha kaSAma Adi ko bhI jalA DAlatA hai / 210. jo zIta aura uSNa sparza ko sahana karatA hai, jo sukha-duHkha ko sahana karatA hai, jo parISaha, kaSAya, vera, joga, nAdi ko mahata hai yA mAga hotA hai par3a aa tapa, saMyama tathA upazama meM parAkramazIla hotA hai| 211. bhikSu ko zIta aura uSNa-sabhI parISaha sahane caahie| use kabhI kAma kA sevana nahIM karanA cAhie / yaha zItoSNIya adhyayana kI niyukti hai| 212. amuni----gRhastha sadA mupta hote haiM / muni sote hue bhI sadA jAgRta rahate haiM / supta aura jAgRta kA kathana dharma kI apekSA se hai / jo nidrA se supta haiM, unameM jAgRti kI bhajanA hotI 213. jaise susta, matta, mUcchita, asvAdhIna vyakti apratikArAtmaka bahuta sAre duHkhoM ko pAtA hai| vaise hI jo vyakti bhAvanidrA-pramAda, kaSAya Adi meM rahatA hai, vaha bhI tovatara duHkhoM ko prApta hotA hai| 214. jo vivekI hotA hai, vaha bhAga lagane para palAyana karatA huA tathA paMca Adi ke viveka se yukta hokara jaise sukha kA anubhava karatA hai vaise hI vivekI zramaNa bhI susna kA anubhava karatA hai| yahI upadeza hai| cauthA adhyayana : samyaktva 215,216. cauthe adhyayana ke cAra uddezaka haiN| unake adhikAra isa prakAra hai--pahale uddezaka meM samya mvAda, dUsare meM dharmapravAdukoM kI parIkSA, tIsare meM anavadya sapa tathA bAlatapa se mukti ke niSedha kA pratipAdana hai| cauthe uddezaka meM saMkSepa meM saMyama kA pratipAdana hai| isalie mumukSa ko zAna, darzana, cAritra aura tapa kI paripAlanA meM yatna karanA caahie| 217. samyaktva ke cAra prakAra ke nikSepa hai--nAma sampaktva, sthApanA samyaktva, dravya samyaktva tathA bhASa samyaktva / 218. dravya samyak aicchAnuplomika--icchAnukUla hotA hai| jina-jina padArthoM ke prati bhAva kI anukUlatA hotI hai, use icchAnulomika dravyasamyak kahA jAtA hai| vaha sAta prakAra kA hai--1. kRta 2. saMskRta-saMskArita 3. saMyukta 4, prayukta 5. tyakta 6. bhinna aura 7, chinta /
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAcAroga niyukti 219. mAvasamyaka tIna prakAra kA hai-darzana, zAna aura cAritra / darzana aura pAritra ke tIna-tIna bheda haiM tathA jJAna ke do prakAra haiN|' 220. jaise (kAryakuzala) aMdhA vyakti zatrasenA ko nahIM jIta sakatA, vaise hI mithyAsvI bhyakti kriyA karatA huA bhI, svajana-dhana aura bhogoM ko chor3atA huA bhI tathA pracura duHkha ko sahatA huA bhI kAryasiddhi nahIM kara sktaa| 221. midhyAdaSTi vAlA manuSya nivRtti karatA huA bhI, svajana-dhana aura bhogoM ko chor3atA huA bhI tathA pracara duHkhoM ko sahatA huA bhI sisi ko prApta nahIM kara sktaa| 222, isalie jo sAdhaka karma-senA ko jItanA cAhatA hai, use samyagdarzana meM prayatnazIla rahanA cAhie / samyagdarzanI sAdhaka ke ho tapa, jJAna aura cAritra saphala hote haiM / 223,224. prastuta do lokoM meM samyagdarzana tathA usake pUrva ke guNasthAnoM kA nirjarA kI dRSTi se tAratamya batAyA gayA hai| samyagdarzana kI vivakSita utpatti taka asaMkhyeya guNa zreNisthAna batAe gae hai| (jaise -- mithyAdRSTi tathA dezonakoTikoTikarma sthitivAle granthikasattva (miyyASTi)-donoM karma-nirjarA kI apekSA se tulya hote haiM / jinameM dharmapRcchA kI saMjJA utpanna ho jAtI hai, ve unase asaMkhyeya guNa adhika nirjaraka hote haiN| unase bhI asaMkapesa guNa adhika nirjaraka ve hote haiM jo dharma kI jijJAsA karane sAdhuoM ke samIpa jAte haiN| unase bhI asaMmayeya guNa nirjaraka hotA hai dharma kriyA ko svIkAra karane vAlA | usase bhI asaMkhyeya guNa adhika nirjaraka ve hote hai jo pahale hI dharmakriyA meM saMlagna hai| yaha samyaktva kI utpatti kI vyAkhyA hai|) unase viratAvirati ko svIkAra karane vAle zrAvaka, unase sarva virata, unase anantakAzI ko kSaya karane ke icchaka, unase darzanamola kI prakRtiyoM ko kSINa karane vAle. unase upazAMta kaSAya, unase upaNAMta moha unase cArikhamoha ke kSapaka. unase kSINamoha, unase jina-bhavasthakevalI, unase jaisezI avasthA prApta jina-ye saba uttarottara asaMkhyeya gunA adhika nirjaraka hote haiN| kAla' kI dRSTi se yaha pratiloma rUpa se saMkhyeya gunA zreNI kI avasthiti se vyavahArya hotA hai / yaha ayogI kevalI se prArabdha hokara pratiloma rUpa meM dharmapuchA taka calatA hai| jaise-jitane kAla meM jitane karmoM kA kSaya ayogI kevalI karatA hai, utane kama sayogI kevalI saMkhyeya gunA adhika kAla meM kSINa karatA hai|' 225. AhAra, upadhi, pUjA, Rddhi-AmaSa auSadhi Adi ke nimitta jo kAna-cAritra kI kriyA karatA hai tathA gauravatrika se pratibaddha hophara jo kriyA karatA hai, vaha kRtrima kriyA hai| isI prakAra bhAraha prakAra kA tapa bhI AhAra, upadhi Adi se pratibaddha hokara kRtrima ho jAtA hai| jo kRtrima anuSThAna meM rata rahatA hai, vaha zramaNa nahIM hotaa| 226,227. jo jinavara - tIrthakara atIta meM ho gae haiM, jo vartamAna meM hai aura vo anAgata kAla meM hoMge-una sabhI ne ahiMsA kA upadeza diyA hai aura deNge| (ahiMsaka vyakti) chaha jIvanikAyoM kI na svayaM hiMsA kare, na dUsaroM se hiMsA karavAe aura na hiMsA karane vAloM kA anumodana kre| yaha samyaktva adhyayana 1. aupamika darzana, kSAyopazamika darmana manaHparyaya / kSAyika jJAna- kevalajJAna, dekheM mAyika darzana / aupazAmika pAritra, kSAyo- pari0 6 kathA sN04| pazamika cAritra, kSAyika cAritra / 3. vistAra ke lie dekheM-ATI pR 11 / 2. sAyopazamika jAna-mati, zruta, avadhi,
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka 228, prastuta gloka meM allaka kI kathA kahI gaI hai| rohagupta maMtrI ne dharmakathA na karate hue bhI gAthA ke eka caraNa se aprakaTa rUpa meM anyaliMgI tIthikoM kI parIkSA kI / (rAjA ne nagara meM gAthA ke eka caraNa-'sakaMjalaM vA vayaNaM na va ti' ko pracArita kiyaa| usakI pUrti ke lie vibhinna tIthika sAdhu rAjA ke samakSa Ae / ) 229. (parivrAjaka ne gAthApUrti karate hue kahA)-'maiM Aja jaba bhikSA ke lie gayA taba eka ghara meM vikasita kamala kI bhAMti manohara netroM vAlI eka strI kA mukha dekhaa| use dekha, merA citta caMpala ho gayA / maiM bhalIbhAMti nahIM jAna sakA ki usakA mukha kuMDalasahita hai yA nahIM ? 230. (tApasa ne kahA)-phaloM kA pAnI lene ke lie maiM eka ghara meM gyaa| vahAM eka mahilA Asana para baiThI thii| use dekha merA mana vikSipta ho gyaa| maiM bhalIbhAMti nahIM jAna sakA ki usakA mukha kuMDalasahita hai yA nahIM? 231. (bauddha bhikSu bolA) mAlAvihAra [upamana] meM maiMne eka upAsikA ko dekhA, jo svarNAbharaNoM se sajI huI thii| use dekha merA mama caMcala ho gyaa| maiM bhalIbhAMti nahIM jAna sakA ki usakA mukha kuMDalasahita hai yA nahIM ? 232. jaina zramaNa ne kahA-maiM zAnta hai, dAnta hai, jitendriya hai| merA mana adhyAtmayoga meM lIna hai, saba phira isa ghintana' se kyA prayojana ki strI kA mukha kuMDalasahita hai yA nahIM ?' 233,234. miTTI ke do gole haiN| eka A gIlA hai aura eka sUkhA hai| donoM ko bhIta para pheMkA / jo gIlA thA vaha bhIMta para cipaka gyaa| jo sUkhA thA, yaha bhIMta kA sparma kara nIce gira gyaa| isI prakAra durbuddhi manuSya kAma-lAlasA se parAbhUta hokara saMsAra-paMka meM DUba jAte haiM aura jo virakta haiM, ve sUkhe gole kI bhAMti kahIM cipakate nahIM haiN| 235, jaise agni pole aura atyaMta sUle kATha ko zIghra jalA detI hai vaise hI samyaga cAritra meM sthita sAdhu bhI kamoM ko zIghra jalA DAlatA hai, kSINa kara detA hai| pAMcayo adhyayana : lokasAra 236-238. pAMcaveM adhyayana ke chaha uddezaka haiN| unake adhikAra isa prakAra haiM--- pahalA uddezaka-jo hiMsaka, viSayAraMbhaka aura ekacara hotA hai, vaha muni nahIM hotaa| dusarA uddezaka ---jo virata hai, vaha muni hotA hai / aviratavAdI parigrahI hotA hai| tIsarA uddezaka--virata muni hI aparigrahI tathA kAmabhogoM se niviNNa hotA hai| cauthA uddezakaH - adhyakta (bhagItArtha) aura egacara muni ke apAyoM kA digdarzana / pAMcavAM uddezaka-lada kI upamA, tapa-saMyama-gupti tathA nissaMgatA kA nirUpaNa | chaThA uddezaka-unmArga kI arjanA tathA rAga-dveSa ke parityAga kA pratipAdana / 239. prastuta adhyayana kA AdAnapada ke AdhAra para 'avaMti' nAma hai tathA isakA gauNa nAma hai lokasAra / loka aura sAra pada ke cAra-cAra nikSepa haiM :-nAma, sthApanA, draSya aura bhAva / 1. dekheM pari0 6 kathA saM0.5 /
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAMga niyukti 309 240. dravyasAra kA pratipAdana - samasta saMpattiyoM meM dhana sAra hai| sthUla padArthoM meM eraMDa, bhArI padArthoM meM badha, madhyama padArthoM meM khadira, dezapradhAna' meM jina tathA zarIroM meM audhArika zarIra (muktigamana kI yogyatA ke kAraNa ) sAra hai (Adi zabda se svAmitva, karaNa aura adhikaraNa kI sAratA, jaise- svAmitva - gorasa meM sArabhUta hai ghRta, karaNatva meM sArabhUta hai- maNisAra vAle mukuTa se zobhita rAjA, adhikaraNa meM sArabhUta hai- dahI meM bhI bala meM sArabhUta hai padma Adi ) 241. bhAvasAra ke prasaMga meM phala-sAdhanatA arthAt phala kI prApti sAra hai| phalAvApti kA sAra hai- uttama mukha vAlI variSTha siddhi usake sAdhana haiM jJAna, darzana, saMyama aura tapa / prastuta meM usI kA adhikAra hai| 242. loka meM aneka kusamaya kusiddhAnta pracalita hai| ve kAma tathA parigraha se kutsita mArga vAle haiN| loga unameM lage hue haiN| saMsAra meM sArabhUta haiM- jJAna, darzana, tapa tathA cAritraguNa / ye siddhi prApti ke prayojana ko siddha karane vAle haiN|' 243. zaMkA ke nimitta kAraNa ko chor3akara isa (jJAna, darzana, tapa, cAritrAtmaka ) sArapada ko dRr3hatA se grahaNa karanA caahie| jIva hai, paramapada - mokSa hai, yatanA - rAga-dveSa kA upazamana - saMyama hai| inameM kabhI saMdeha nahIM karanA caahie| 244. loka kA sAra kyA hai? usa lAra kA sAra kaunasA hai? usa sArasAra kA sAra kyA hai ? maiMne pUchA hai, yadi tuma jAnate ho to btaao| | 245. loka kA sAra hai-dharma dharma kA sAra hai-jJAna zAna kA sAra hai-saMyama / saMyama kA sAra hai nirvANa / } 246. cAra, caryA aura paraNa- ye tInoM zabda ekArthaka haiN| cAra ke nAma sthApanA Adi vaha nikSepa nikSepa haiM / dravyacAra - dAda saMkrama ( lakar3I kA pula), jalacAra, sthalacAra Adi aneka prakAra kA hotA hai|' 240. jisa kSetra meM cAra hotA hai, use kSetracAra kahA jAtA hai| jisa kAla meM cAra hotA hai, use kAlacAra kahA jAtA hai| bhAvacAra ke do prakAra haiM- prazasta tathA aprazasta / prazasta bhAvacAra hai-jJAna, darzana tathA cAritra (zeSa aprazasta bhAvacAra hai|) 1. pradhAna bhAva tIna prakAra kA hai-sacita, acitta aura mizra / savitta ke tIna prakAra haiM dvipada, catuSpada tathA apada dvipada meM jina, catuSpada meM siMha tathA apakSa meM kalpavRkSa acita meM vaiDUrya maNi tathA mizra meM vibhUSita tIrthakara TIkAkAra ne deza aura pradhAna ko bhinna bhinna mAnakara artha kiyA hai| unake anusAra deza meM sAre nAma tathA pradhAna meM sAra jina hai (ATI pU. 131) 2. hiDAe - hitA - siddhistadarthatvAditi / 3. jala meM setu Adi kA 1. nirmANa sthala meM goM ko lAMghanA Adi jalavAra hai- naukA se yAtrA karanA / sthalabAra - ratha Adi se yamana karanA Adi zabda se prAsAda Adi meM sopAnapakti kA nirmANa, jisase eka sthAna se dUsare sthAna kI prApti hotI hai| yaha draSpacAra hai /
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ khiaa 248, loka ke cAra prakAra haiM-dravyaloka, kSetraloka, kAlaloka aura bhAvaloka / zramaNa ke dravya Adi cAra prakAra ke cAra kaise hoMge? isake nirvacana meM kahA gayA hai-prastuta meM dhuti kA prasaMga hai / arasa-virasa dravya meM dhUti rakhanA zramaNa kA dravyapAra hai| pratikUla kSetra meM ghRti rakhanA kSetracAra hai / duSkAla Adi meM yathAlAbha-prApti se saMtuSTa rahanA kAlacAra hai| bhAvacAra haipratikUlatA meM bhI anudvigna rahanA / vizeSataH kSetra aura kAla kI pratikUlatA meM dhuti rakhanA nirdiSTa hai| 249. muni ke lie pApa se uparata rahanA tathA aparigrahI rahanA dravyacAra hai| gurukulavAsa meM rahanA kSetracAra hai| sarvadA guruvacanoM se yukta rahanA kAlacAra hai| unmArga kA varjana karanA tathA rAga-taSa se virata rahanA bhAvapAra hai| isa prakAra zramaNa saMghamAnuSThAna ke sAtha vicaraNa kre| chaThA adhyayana : dhuta 250,251. chaThe adhyayana ke pAMca uddezaka haiM / unake adhikAra isa prakAra hai1.pahale uhemaka kA arthAdhikAra-svajana kA vizvanana / 2. dusare uddezaka kA arthAdhikAra-karmoM kA vidhanana / 3. tIsare uddezaka kA adhikAra-upakaraNa tathA zarIra kA vidhanana / 4. cauthe uddezaka kA arthAdhikAra-tIna gauravoM kA vidhanana / 5. pAMcave uddezaka kA arthAdhikAra-upasago tathA sammAnoM kA vidhUnana / dravyadhuta hai- vastroM ko dhunanA-rajoM kA apanayana karanA tathA bhASadhRta hai-ATha prakAra ke karmoM ko dhunnaa| 252. jo devatA saMbaMdhI, manuSya saMbaMdhI tathA tiryaJca saMbaMdhI upasagoM ko atyadhika sahana kara kamoM kA dhunana karatA hai, vaha bhAvadhuta hai / sAtavA adhyayana : mahAparijJA 253. prathama uddezaka ke tIna adhikAra haiM-1. gRhapatisaMyoga parijJA 2. kuzIlasevA parijJA 3. svapakSa (sAdharmika) saMbaMdha ke sAtha vivek| 254. dvitIya uddezaka meM kumArga kA tyAga, dehavibhUSA, maithuna-sevana, garbha kA AdAna, parizATana tathA poSaNa Adi ke bAre meM carcA karane ke parityAga kA nirdeza hai| 255,256, tIsare uddezaka meM avinaya, uddaDatA kA parihAra, Asakti ke kAraNa aura nivAraNa kI pucchA, zayama Adi meM sahiSNutA, prasaraNa tathA utsarga kI vidhi, kriyAeM aura vastra dhone ke vidhAna kA varNana hai / isake atirikta paMkhe Adi kA prayoga, vaihAnasa (maraNa kA eka prakAra), hastakarma, strIsaMsarga tathA dehaparikarma kA varjana kiyA gayA hai| isa uddezaka meM sAdhanA ke viSnabhUta nimittoM ko chor3ane kA nirdeza bhI hai|
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAMga niyukti 257,258. cauthe uddezaka meM vastra dhone, pahanane aura raMgane kI tathA sthAna kI anuzA Adi lene kI vidhi kA varNana hai| isake atirikta auddezika piMDa (sAdhu ke nimitta banAyA gayA AhAra) tathA pAyyAtara piDa ke paribhoga kA varjana kiyA gayA hai aura svaparigraha (upadhi Adi) kA parisImana tathA sannidhi -saMcaya karane kA niSedha kiyA gayA hai| 256,260. pApovAka meM sU. ke AdhAra para jinadharma meM parAkrama kA varNana hai / sthAvara kAyoM ke prati dayA karane tathA svayaM ke prati hone vAle Akroza tathA pakSa ko sahana karane kA nirdeza hai| isake sAtha prasakAya kA samAraMbha aura gRhastha ke pAtra meM AhAra kA niSedha kiyA gayA hai| anyatIthika sAdhuoM ke sAtha hone vAle ananuzAta vyavahAra kA nirdeza hai| 261. chaThe uddezaka meM saMyama ke bighnoM kA tathA tIsare uddezaka kI viSayavastu kA vistRta varNana hai| isameM sAdhu ke lie AcaraNIya sthAnoM kA nirdeza tathA snAna evaM paribhoga Adi kA niSedha hai| 262,263. sAtaveM saddezaka meM tIna palaya (?), zIta pariSaha ko sahane tathA kamaraNoM ko prakapita karane kA nirdeza hai 1 prayojana hone para sUI mAtra bhI parigraha na karane kA varNana hai| sAtarSe uddezaka ke aMta meM AsaMdI-varjana kA tathA atithi muniyoM ko nimaMtrita karane kA, saMlekhanA, bhaktaparinA tathA aMtakriyA-siddhi kA varNana hai| 264. mahat zabda prAdhAnya aura parimANa ke mayaM meM prayukta hai| prAdhAnya aura parimANa kA nikSepa chaha prakAra kA hai| 265 dravya, kSetra, kAla aura bhAva meM jo pradhAna hote haiM, usameM mahat zanda prAdhAnya ke artha meM niSpanna hai| 266. dravya, kSetra kAla aura bhAva meM jo mahat hote haiM, unameM mahat zabda pramANa (parimANa) ke artha meM niSpanna hai / 267. parikSA ke chaha nikSepoM meM dravya parijJA, kSetra parijJA, kAla parikSA, bhAva parijA-- ina cAroM ke jJAna tathA pratyAkhyAna rUpa do-do bheda haiN| 268,269. bhAyaparijJA ke do prakAra haiM-mUlaguNa viSayaka bhASaparizA tathA uttaraguNa viSayaka bhASaparizA / mUlaguNa viSayaka bhAvaparijJA pAMca prakAra kI hai tathA uttaraguNa viSayaka bhAvaparijJA do prakAra kI hai / prastuta meM bhAvaparijJA ke do prakAroM meM prAdhAnya kA prasaMga hai / jo parikSAoM meM pradhAna hai, vaha mahAparizA hai / 270. deviyoM, manuSya-striyoM tathA tiryamva-striyoM kA trividha parityAga-yaha mahAparikSA adhyayana kI nirmukti hai| AThavAM adhyayana : vimokSa 271-75. AThaveM adhyayana ke ATha uddezaka haiM / unake arthAdhikAra isa prakAra hai1. pahale uddezaka meM asamanoza prApAdukoM ke parityAga kA kathana hai| 2. dUsare uddezaka meM akalpika-AdhAkarma Adi kA parityAga karane kA nirdeza tathA
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 niryuktipaMcaka pratiSedha karane para yadi dAtA ruSTa ho jAe to use siddhAntoM ke AdhAra para samyak rUpa se samajhAne kA kathana hai / 3. tIsare uddezaka meM muni kI aMgaceSTA zarIra ke prakaMpana Adi ko dekhakara gRhastha ke kucha kahane yA AzaMkita hone para yathArtha kathana kA nirUpaNa hai / zeSa pAMca uddezakoM meM upakaraNa tathA zarIra-parityAga kA nirUpaNa hai / vaha isa prakAra hai4. cauthe uddezaka meM vaihAnasa tathA gRddhapRSTha maraNa kA nirUpaNa hai / 4. pAMcaveM uddezaka meM glAnatA tathA bhaktaparijJA kA pratipAdana hai / 6. 74 uddezaka meM ekatva bhAvanA tathA iMginI maraNa kA nirUpaNa hai / 7. sAtaveM uddezaka meM bhikSu pratimAoM tathA prAyopagamana anazana kA pratipAdana hai| 8. AThaveM uddezaka meM anupUrvIvihArI muniyoM ke hone vAle bhaktaparijJA, iMginIbharaNa tathA prAyopagamana anazanoM kA nirUpaNa hai / 276. vimokSa zabda ke chaha nikSepa haiM- - nAma vimokSa, sthApanA vimokSa, dravya vimokSa, kSetra vimokSa, kAla vimokSa tathA bhAva vimokSa / 277,278. dravya vimokSa hai- ber3I, sakila Adi se chuTakArA kSetra vimokSa hai-- jela Adi se chUTanA | kAla vimokSa hai-- caityamahimA bAdi utsava dinoM meM hiMsA Adi na karane kI ghoSaNA | bhAva vimokSa ke do prakAra haiM dezataH vimokSa- sAdhu sarvataH vimokSa - siddha / 279. jIva kA karmapudgaloM ke sAtha saMbaMdha honA baMdha hai| usase viyukta honA mokSa hai / 280, jIva sva-arjita karmoM se baddha hai| una pUrvabaddha karmoM kA sarvathA pRthakkaraNa honA hI mokSa hai / 281. bhaktaparijJA, iMginImaraNa tathA prAyopagamana- ye tIna prakAra ke anazana haiM / jo carama maraNa arthAt ina tInoM meM se kisI eka kA Azraya lekara maratA hai, vaha bhAva vimokSa hai / 282. pUrvokta tIna prakAra ke maraNoM ke do do bheda haiM- saparAkrama, aparAkrama athavA vyAvAtima, AnupUrvika ( avyAghAtima) / sUtrArtha ke jJAtA muni ko samAdhimaraNa ko svIkAra karanA caahie| (tIna prakAra ke anazanoM meM se kisI eka ko svIkAra kara mRtyu kA varaNa karanA cAhie ) 283. saparAkrama prAyopagamana maraNa kA Adeza - pAraMparika udAharaNa hai AyaM vajrasvAmI jinhoMne saparAkrama prAyopagamana anazana svIkAra kiyA thaa| 284. aparAkrama prAyopagamana maraNa kA pAraMparika udAharaNa hai-Arya samudra kaa| unhoMne aparAkrama prAyopagamana anazana svIkAra kiyA thaa| 285. vyAghAtima maraNa yaha siMha Adi ke vyAghAta athavA anya kisI vyApAta se hotA hai / isakA pAraMparika udAharaNa hai tosali bAcArya kA jo mahiSI se hata hokara vyAghAtima maraNa ko prApta hue the / 1. Adeza - AcArya kI paraMparA se Agata anuzruti / prAcIna paraMparA / 2. ve pari 6 kathA saM0 6 | 3. vahI, kathA saM0 7 // 4. vahI, kathA saM0 8
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAMga nirmukti 193 206. pUrvI maraNa kA krama yaha hai jo sAdhaka mumukSAbhAva se utprerita hai, use pahale dIkSA dI jAtI hai| phira use sUtra kI vAcanA aura pazcAt artha kI vAcanA se anuprANita kiyA jAtA hai| guru se anuzA prApta kara jaba vaha tIna prakAra ke anazanoM meM se kisI eka ko grahaNa karatA hai, taba vaha AhAra, upadhi aura kanyA ina tIna ke nitya paribhoga se mukta ho jAtA hai|" - 287. anazana kI AjJA dene vAle muni ko AcArya punaH saMlekhanA karane kI preraNA dete haiM para vaha kupita ho jAtA hai| jaise rAjA kI AjJA pahale tIkSNa hotI hai bAda meM zItala bana jAtI hai| vaise hI AcArya kI preraNAtmaka AzA pahale tIkSNa lagatI hai, bAda meM kucha zItala dhana jAtI hai| (yadi itane para bhI muni kA krodha zAMta nahIM hotA hai to) anya taMbola patroM ko surakSita rakhane ke lie jaise kupita taMbola patra ko bAhara nikAla diyA jAtA hai, vaise hI usa muni ko gaNa se bAhara kara de| yadi yaha AcArya kI AjJA mAnatA hai to usakI pahale, kadarthanA kare, usakI sahiSNutA kI parIkSA kare aura phira usa para prasAda arthAt anazana kI AzA dene kI kRpA kre|" 205 91. jaise pakSiNI apane aMDoM kA prayatnapUrvaka niSpAdana karatI hai vaise hI guru ziSyoM ko niSpAdita kara yogya banAkara bAraha varSoM kI saMlekhanA svIkAra kre| usa saMsekhanA kA svarUpa isa prakAra hai 1. prathama cAra varSoM taka vicitra tapa kA anuSThAna arthAt upavAsa, belA - do dina kA upavAsa, telA-tIna dina kA upavAsa, bolA- cAra dina kA upavAsa paMcolApAMca dina kA upavAsa karanA hotA hai| isa kAla meM pAraNaka vinaya sahita yA vigaya rahita kiyA jA sakatA hai| 2. dvitIya cAra varSa meM tapasyA ke pAraNaka vihita hI hote haiM / 3. nauMveM tathA dasaveM varSa meM eka upavAsa, phira Apa bila - isa prakAra do varSa taka karane hote haiM / 4. gyArahaveM varSa meM pahale chaha mahIne meM ativikRSTa tapa nahIM hotA, upavAsa yA bele ke pAraNaka meM niyamita bAyabala karanA hotA hai| dUsare chaha mahIne meM vikRSTapaNa ke pAraNaka meM AyaMbila karanA hotA hai| 5. bArahaveM varSa meM koTI sahita AcAmla' karanA hotA hai| (turmAsa zeSa rahane para anazanakArI rola ke bAra-bAra kulle karatA hai)| isa prakAra kramazaH saMkhA karatA huA sAdhaka aMta meM girikandarA meM jAkara apanI icchAnusAra prAyopagamana (athavA iMginI yA bhaktapratyAkhyAna ) anazana svIkAra karatA hai|" 1. yadi AcArya anazana karanA cAheM to ve sabase * pahale ziSyoM kA niSpAdana kara dUsare AcArya kI sthApanA kara, autsargika rUpa se bAraha varSoM kI saMlekhanA se apane zarIra ko kuza kara, gaccha kI anuzA se athavA apane dvArA prasthApita AcArya se anujJA prApta kara anazana karane ke lie anya AcArya kI sannidhi meM jaae| isI prakAra saMlekhanA lene vAle upAdhyAya, pravattaMka, sthavira, gaNAvacchedaka athavA sAmAnya muni AcArya se anujJA prApta kara anazana svIkAra kare / 2. dekheM pari0 6 kathA saM0 9 / 3. koTIsahita AcAmla-pUrva dina ke bAcAmla se agale dina ke AcAmala kI zreNI ko milAnA / bhAvArtha meM pratidina AcAmla karatA hai| 4. vizeSa vivaraNa ke lie dekheM zrI bhikSu mAgama viSaya koza pR0 660,669 /
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 nirmuka 292 (ziSya ne jijJAsA kI ) jo pratidina tapasyA meM udyamazIla nahIM hotA vaha tapaH karma meM paMDita kaise ho sakatA hai ? (guru ne samAdhAna diyA) jo bhojana karatA huA bhI niraMtara vRttisaMkSepa-battIsa kavala parimANa bhojana ko kama karatA jAtA hai vaha tapaHkarma meM paMDita hotA hai / 293. tapaH karma meM udyata muni bele tele Adi kI tapasyA karatA hai aura anazana ke uddezya se pAraNe meM alpa AhAra letA hai / vaha apane AhAra ko vidhipUrvaka kramazaH kama karatA huA anta meM AhAra kA pUrNa nirodha - anazana kara letA hai| 294. vaha sthAna kI pratibaddhatA se mukta, upakaraNa, zarIra Adi parikarma se rahita, tyAgI muni AyuSya kAla kI pratIkSA karatA hai / anAsakta, nauvAM adhyayana : upadhAnabhUta 295. prastuta adhyayana kA arthAdhikAra yaha hai ki jaba jo tIrthaMkara hote haiM, ve apane tIrtha meM upadhAnabhUta adhyayana meM apane tapa karma kA varNana karate haiM / 296. sabhI tIrthaMkaroM kA tapaHkarma nirupasarga hotA hai| kevala bhagavAn vardhamAna kA tapaH karma upasarga sahita thA / 297. (kevalajJAna se pUrva ) tIrthaMkara catu:jJAnI hote haiN| ve devatAoM dvArA pUjita hote haiN| ve avazya hI siddha hote haiN| phira bhI ve apane bala aura parAkrama kA gopana kie binA tapaH upadhAna meM udyama karate haiM / 298. manuSya janma aneka ApadAnoM tathA duHkhoM se paripUrNa hai| yaha jAnakara avaziSTa suvihita muni apane duHkhakSaya karmakSaya ke lie kyA tapaH upadhAna meM uccama nahIM kareMge ? 299. prastuta adhyayana ke cAroM uddezakoM kA adhikAra isa prakAra hai * prathama uddezaka meM bhagavAn mahAvIra kI caryA kA nirUpaNa hai| 0 dUsare uddezaka meM bhagavAn mahAvIra kI zabyA vasati kA svarUpa nirdiSTa hai / * tIsare uddezaka meM bhagavAn mahAvIra ke anukUla-pratikUla parISahoM kA pratipAdana hai / * cauthe uddezaka meM (kSutpIDA se) AtaMkita hone para cikitsA vidhi kA nirUpaNa hai| cAroM uddezakoM meM bhagavAn ke tapazcaraNa kA adhikAra calatA hai| 300. upadhAna zabda ke cAra nikSepa haiM- nAma, sthApanA, dravya aura bhASa / isI prakAra zabda ke bhI cAra nikSepa haiN| 301. dravya upadhAna hai-takiyA / bhAva upadhAna hai-tapa tathA cAritra / isalie prastuta prasaMga meM zAna, darzana, tapa tathA cAritra kA adhikAra hai / 302. jaise malina vastra pAnI Adi dravyoM se zuddha hotA hai, vaise hI ATha prakAra kA karma - baMdha bhAva upadhAna se zuddha hotA hai / 303. avadhUnana, dhUnana, nAzana, vinAzana, mApana, kSapaNa, zuddhikaraNa (zodhikaraNa ), chedana, bhedana, spheTana apanayana, dahana tathA ghAvana - ye bAraha kriyAeM kamoM kI vibhinna avasthAoM ke apanayana kI haiN|' 1. vRttikAra ne ina saba kriyAoM kA vistAra se varNana kiyA hai| dekheM ATI pR0 198,199 /
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 315 bhASAsana nipaMkti 304. isa prakAra vIroM meM zreSTha, mahAna prabhAvI mahAvIra (varsamAna) ne bhAva upadhAna kA samyak prakAra se AcaraNa kiyaa| usakA anusaraNa kara dhIra vyakti ziva tathA acala nirvANa ko prApta kara lete haiN| AdhArAna: (AcAra-cUlA) 305. (agraza-da ke cAra nikSepa hai nAma agra, sthApanA agra, dravya agra aura bhAva ana / ) dravya anna ke ATha prakAra hai(1) dravya agna (4) kAla agra (7) saMcaya agra (2) avagAhana agna (5) krama ana (8) bhAva agra (3) Adeza ana (6) gaNana bana bhAva mana ke tIna prakAra hai(1) pradhAna ana (2) bahuka agna (3) upakAra ana 3.6. prastuta meM upakAra agra kA prasaMga hai| ye adhyayana AcArAMga ke uttaravartI arthAt usase saMbada hai| jasa vRkSa aura pavaMta kaM agra hote haiM, vaise hI AcArAga ke ye agra haiN| 307. sthaviroM ne ziSyoM para anubaha kara unakA hita-saMpAdana karane tathA tathyoM kI spaSTa abhivyakti karane ke lie isakA niyahaNa kiyA hai| AcArAga kA samasta artha ApArAgra (AcAracUlA) meM vistAra se nirUpita hai| 30-311. AcAsaMga ke dUsare adhyayana (loka vijaya) ke pAMcaveM uddazaka se tathA AThadeM adhyayana (vimokSa) ke dUsare umAka sa piSaNA, zamyA, vastraiSaNA, pASaNA tth| avagraha pratimA niyaMDha hai| pAcavaM adhyayana lokasAra ke cauthe uddezaka sa 'IyoM' tathA chaThe adhyayana (dhuta) ke pAMca uddezaka se bhASAjAta kA nirvahaNa kiyA gayA hai / mahAparikSA adhyayana se sAta saptakaka, zastra parijJA se bhAvanA kora dhRta adhyayana ke dUsare aura cautha uddazaka se vimukti adhyayana niryata hai| AcAraprakalpa-nizIya kA niyUhaNa pratyAkhyAna pUrva kI tRtIya vastu ke 'AdhAra' nAma vAle bIsaveM prAbhUta se huA hai / isa prakAra ApArAMga ka adhyayano se AcAracUlA kA saMgrahaNa huA hai| 312. zastraparijJA adhyayana meM danikSepa-saMyama kA avyakta pratipAdana huA hai| usI saMyama ko vibhakta kara ATha adhyayanoM me vaneka prakAra se yahAM batalAyA hai| 313,314. saMyama ke vibhinna vargIkaraNa :* ekavidha saMyama-yavirati kI nivRtti / * do prakAra kA saMyama-adhyAtma tathA baadhaa| * tIna prakAra kA saMyama-mana:saMyama, bacanasaMyama, kAyasaMyama / . cAra prakAra kA saMyama--cAra yAma / 0 pAMca prakAra kA saMyama-pAMca mahAvata / * chala prakAra kA saMyama-pAMca mahAprata tathA rAtribhojana-viramaNa vrata / isa prakAra AcAra-saMyama vibhakta hotA huA aThAraha hajAra zIlAMga parimANa bAtA ho pAtA hai|
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka 315, pAMca mahAyatoM ke rUpa meM vyavasthApita saMyama kA AdhyAna karanA, vibhAga karanA tathA usako jAnanA sukhapUrvaka ho jAtA hai, isalie pAMca mahAvratoM kA prajJApana kiyA gayA hai| 316. una mahAnatoM ke saMrakSaNa ke lie pratyeka mahAvata ko pAMca-pAMca bhAvanAeM haiN| ye AcAracUlA meM pratipAdita haiM / isalie yaha zastraparijJA adhyayana ke abhyantara hai| 317. AcArAgna kI pAMca culAeM haiM. .. pilAnAdhyApana se : gharAha pratimA adhyayana taka ke sAta adhyayana-pahalI ghuulaa| 0 sAta saptakaka-dUsarI cuulaa| * bhAvanA-tIsarI kuulaa| * vimukti - cauthI ghUlA ! 0 AcAra prakalpa (nizIya)- pAMcoM cUlA / 318,319. piDaSaNA kI jo niyukti hai, vahI zayyA, vastraSaNA, pASaNA, avagraha pratimA kI hai / samasta vacana-vizodhi kI nirmukti vahI hai, jo (dazavakAlika ke sAtaveM adhyayana) vAkyazuddhi kI hai| vahI samastarUpa se bhASAjAta kI niyukti mAnanI cAhie / 320, zayyA, IryA tathA avagraha ke chaha-chaha nikSepa haiN| piDaSaNA, bhASAjAta, vastreSaNA tathA pAtraSaNA ke cAra-cAra nikSepa haiN| 321. zayyA ke chaha nikSepa ye haiM- nAmajhAyyA, sthApanAzayyA, dravyamAyyA, kSetrazayyA, kAlazammA tathA bhAvazayyA / inameM se yahAM dravyazayyA kA prasaMga hai| saMyatI muniyoM ke lie kaunasI drabhyazamyA upayukta hotI hai, use jAnanA caahie| 322. draghyazayyA tIna prakAra kI hotI hai-sacitta, acitta aura mitha / jisa kSetra meM zayyA kI jAtI hai, vaha kSetrazayyA hai / jisa kAla meM zayyA kI jAtI hai, vaha kAlapAyyA hai / 323. dravyazayyA ke antargata utkasa, kaliMga Adi do bhAI, bahina valgumatI tathA naimittika gautama kA kathAnaka jJAtathya hai|' 324. bhAvazayyA ke do prakAra haiM-kAyaviSayA aura SaDabhAvaviSamA / jIva jaba audayika Adi chaha bhAvoM meM pravartita hotA hai, vaha usakI SaDbhAvaviSamA bhAyazamyA hai tathA jaba jIva strI Adi kI kAyA meM garbha rUpa meM sthita hotA hai, vaha kAyaviSayA bhAvazayyA hai| 325. yadyapi sabhI uddezaka zayyA-vizuddhi ke kAraka haiM, phira bhI pratyeka uddezaka meM kucha vizeSa pratipAdana hai / vaha maiM saMkSepa meM prastuta kara rahA huuN| 326,327. pahale uddezaka meM zaTayA -vasati ke ugama doSoM tathA gRhastha Adi ke saMsarga se hone vAle apAyoM kA cintana hai| dusare uddezaka meM zocavAdI ke doSoM tathA bahavidha zayyA-viveka kA cintana hai| tIsare uddezaka meM saMyamI kI jo chalanA hotI hai, usake parihAra kA viveka tathA svAdhyAya meM bAdhaka na banane vAle sama-viSama sthAna meM zramaNa ko nirjarA ke lie rahanA cAhie-yaha viveka hai| 1. dekheM-pari06 kathA sN010|
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhAroga niyukti 317 326. I- zabda kA nikSepa chaha prakAra kA hai-nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva / 329. dravyaIyaryA ke tIna prakAra haiM-sacitta, acitta aura mizra / jisa kSetra meM jo IryA ho, vaha kSetra IryA hai| jisa kAla meM jo IryA ho, vaha kAlaIryA hai| 33.. bhAvaIyA ke do prakAra hai-caraNaIyAM aura saMyamaIryA / saMyamaIyaryA sataraha prakAra ke saMyama kA anuSThAna hai / caraNaIryA hai-gamanaIryA / zramaNa kA kisa prakAra kA gamana nirdoSa aura parizuddha hotA hai ? yaha eka prazna hai / / 331. AlaMbana-prayojana, kAla, mArga aura patamA--inake solaha vikalpa hote haiN| yaha solaha prakAra kA gamana hai / isameM jo parizuddha hotA hai, bahI prazasta gamana hotA hai| 332. cAra kAraNoM se jo gamana hotA hai, vaha parizuddha hotA hai| cAra kAraNa hai. (1) AlaMbana pravacana, saMgha, gaccha, AcArya Adi ke prayojana se, (2) kAla-viharaNayogya avasara, (3) mArga * janatA dvArA kSuNNa mArga, (4) matanA- gamana meM bhAvakriyA yukta hokara yugamAtra dRSTi se calanA / athavA akAla meM bhI glAna Adi ke prayojana se satanApUrvaka upayukta mArga meM gamana karanA parizuddha gamana hai| 333, sabhI uddezaka IryA-vizodhi ke kAraka haiM / phira bhI pratyeka uddezaka meM kucha vizeSa hai, vaha maiM khuuNgaa| 334,335. pahale uddezaka meM upAgamana-varSAkAla meM eka sthAna para rahanA tathA zara Rtu meM nirgama aura mArga meM petanA kA nirUpaNa hai| dusare uddezaka meM naukA meM mArUda vyakti kA chalana-prakSepaNa halana-calana tathA jaMghA saMtAra-pAnI meM baratI jAne vAlI yatanA tathA nAnAvidha praznoM ke pUche jAne para sAdhu ke kartavya kA nirUpaNa hai| tIsare uddezaka meM pradarzanatA (koI nadI ke pAnI Adi ke viSaya meM pUchatA hai to jAnate hue bhI nahIM batAnA) tathA upadhi meM apratibaddha honA-dhi ke curAe jAne para zikAyata ke lie svajana tathA rAjagRha-gamana kA varjana karane kA nirdeza hai / (kimI ko curAe gae upadhi ke viSaya meM kucha na khnaa|) 336. jaise bAkyazuddhi adhyayana meM 'vAkya' ke nikSepa kie the vaise hI bhASA zabda ke nikSepa jAnane cAhie / jAta prAbda ke chaha nikSepa hai-nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva / dragyazAta cAra prakAra kA hai-utpattijAta, paryavajAta, antarajAta tathA grahaNajAta / ' 337. bhASAjAta adhyayana ke donoM uddezaka vacana-vizodhikAraka haiM / phira bhI donoM meM kucha vizeSa hai / pahale uddezaka meM vacanavibhakti kA pratipAdana hai| dUsare uhe zaka meM krodha Adi kI utpatti na ho-aise vacana viveka kA nirUpaNa hai / 1. vistRta vyAkhyA ke lie dekhe, ATI pR0 257 /
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka 338. vastraSaNA ke vo uddezaka haiN| pahale meM vastragrahaNa karane kI vidhi kA pratipAvana hai aura dUsare meM vastradhAraNa karane kI vidhi nirUpita hai| prastuta meM vyavastra kA prasaMga hai| pAtra ke viSaya meM bhI pahI nirUpaNa hai| dravyapAtra hai-kATha Adi se nirmita pAtra aura bhASapAtra haiguNadhArI sAdhu / 339. avagraha ke cAra nikSepa haiM-dravya avagraha, kSetra avagraha, kAla avagraha aura bhAva avagraha / athavA avagraha pAMca prakAra kA hai devendra kA avagraha, rAjA kA avagraha, gRhapati kA avagraha, sAgArika kA avagraha tathA sArmika kA avagraha / 340. dravya avagraha ke tIna prakAra hai-sacitta, apitta aura mizca / kSetra avagraha ke bhI ye hI tIna prakAra haiM / kAla macagraha ke do bheda haiM-RtubaddhakAla' avagraha tathA varSAkAla avagraha / 341. bhAva avagraha do prakAra kA hai- mati navagraha tayA grahaNa avagraha / mati avagraha ke do bheda hai-avigraha aura vyaMjanAvagraha / arthAvagraha pAMca indriya tathA noindriya ke bheda se chaha prakAra kA hai / vyaMjanAvagraha mana aura cAindriya ko chor3akara zeSa ghAra indriyoM kA hotA hai| vaha cAra prakAra kA hai| isa prakAra sArA matibhAba avagraha (6+4) dasa prakAra kA hai| 342. aparigrahI zramaNa kA astra, pAtra Adi ko grahaNa karane kA jo pariNAma hai, vaha grahaNa avagraha hai| prAtihArika athavA aprAtihArika grahaNa avagraha zuddha kaise ho, isake lie use yatanA karanI caahie| dUsarI calA : saptakaka 343. saptakaka-sAta adhyayanoM ke koI uddezaka nahIM hai / (pahalA sthAna nAmaka adhyayana hai) sthAna kA varNana pahale kiyA jA cukA hai| dravya nikSepa meM UdhrvasyAna kA kathana hai| (dUsarA adhyayana hai-nizIthikA / ) usake chaha nikSepa haiM-(nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva) / 344. jo zarIra se prabalatA se nikalatA hai, vaha uccAra hai, viSThA hai| jo prabalarUpa se karatA hai, vaha prasnavaNa-mUtra hai| mala-mUtra visarjitaH karate hue muni ke aticAra na hokara zuddhi phaise hotI hai| 345. jo muni SaDjIvanikAya kI rakSA ke lie udyukta hai, use apramatta rahate hue sUtrokta avagraha-sthaMDila meM uccAra-prasaSaNa kA visarjana karanA caahie| 346. rUpa saptakaka ke cAra nikSepa haiM--nAma, sthApanA, drazya aura mAya / dravya rUpa hai-- pAMgha saMsthAna / bhAva rUpa ke do prakAra hai-daNaM me, syabhAya se / varNa se-pAMcoM varNa / svabhAva se-krodha ke vazIbhUta hokara bhrUbhaMga Adi zarIra kI AkRti aadi| zabda saptakaka ke cAra nikSepa -nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / vya hai-zabda rUpa meM pariNata bhASA dravya / bhAva hai- guNa aura kIti / 347. para zabda ke nAma Adi chaha nikSepa haiN| dravyapara Adi pratyeka ke chaha-chaha prakAra haiM." dravyapara ke chaha prakAra haiM-taspara, anyapara, Adezapara, kramapara, bahupara tathA prdhaanpr| anyad zabda ke bhI mAma Adi chaha nikSepa hai| dravya anmad tIna prakAra kA hai-tad-anyad, anya-anyada, baavesh-any|
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ ASAroga niyukti 348, yatamAna muni kA dUsarA muni yatanApurvaka jo karatA hai, vaha parakriyA prAsaMgika hai| jo niSpratikarma hai, gacchanirgata hai, usake lie parakriyA tathA anyonyakriyA (pArasparika kriyA) ayukta hai| tIsarI calA: bhAvanA ___349. (bhAvanA zabda ke nAma Adi nAra nikSepa haiM / ) jAti kusuma Adi sugaMdhita dravyoM ke dvArA tila Adi ko vAsisa' karanA vradhyabhAvanA hai / isI prakAra zIta se bhAdita zItasahiSNu tathA uhaNa se bhAvita uSNasahiSNa aura vyAyAma se puSTa deha vyAyAma sahiSNu Adi thyabhAvanA hai| bhAvabhAvanA ke do prakAra haiM-prazasta tathA aprazasta / 350. prANiSadha, mRSAvAda, adAsAdAna, maithuna, parigraha, krodha, mAna, mAyA, lobha Adi kI bhAvanA aprazasta bhAvabhAvanA hai| 351. darzana, jJAna, cAritra, tapa, vairAgya Adi prazasta bhAvabhAvanA hai| jo bhAvanA jaise prazasta hotI hai, usako usI prakAra lakSaNa sahita nirUpita kruuNgaa| 352. jinazAsana-tIrthakara bhagavAn kA prabaMdhana, prAvadhanika-yugapradhAna AcArya Adi, atizAyI' maura RddhidhArI muni'-inake abhimukha jAnA, vaMdana karanA, darzana karanA, kIrtana karanA, pUjA karanA sapA stuti karanA-yaha darzanabhAvanA hai| 353,354. tIrthakaroM kI janmaabhiSeka-bhUmi, niSkramaNa-bhUmi, dIkA-bhUmi, kevalajJAnotpattibhUmi tathA nirvANa-bhUmi aura devaloka mayanoM meM, mandara parvata meM, nandIzvara dvIpa meM, bhaumapAtAlabhavanoM meM jo zAzvata caitya hai, unheM maiM vandanA karatA huuN| isI prakAra bhaSTApada parvata, ujjayanta parvata, dazArNakUTavartI gajAnapada, takSazilA meM sthita dharmacaka sthAna, ahicchatrA meM avasthita pArzvanAtha aura gharaNendra ke mahimA syAna, rathAvarta parvata, jahAM vajrasvAmI ne prAyopagamana anazana kiyA thA tathA jahAM zrI vardhamAnasvAmI kI nizrA meM camareda ne utpatana kiyA thA-ina sthAnoM meM yathAsaMbhava abhigamana, vaMdana, pUjana, utkIrtana Adi karanA darzanazuddhi hai / 355. prAvadhAnika ke ye guNaprarapayika viSaya hai-gaNitajJatA, nimittAtA, yuktimasA, samazitA, zAna kI avitapatA- inakI prazaMsA karanA prazasta darzana bhAvanA hai| 356. AcArya bAdi ke anyAnya guNoM kA mAhAtmya prakaTa karanA, RSiyoM kA nAmotkIrtana karanA, unakI pUjA karane vAle devatA tathA rAjAoM ke viSaya meM batAnA tathA pirantana caityoM kI pUjA karanA-yaha prazasta darzana bhAvanA hai| . 357-59. tattva do haiM-zrIva aura ajIca / donoM ko jAnanA cAhie / yaha parijJAna jaina zAsana meM hI upalabdha hai| jaina pravacana meM kArya-lakSya, karaNa-sAdhana (sabhyag jJAna Adi) kAraka muni, siddhi-mokSa, inakA pUrNa vivecana hai| yahAM karmabaMdha tathA usase mukti kA upAya bhI nirdiSTa hai / (isa prakAra jJAna se vAsita karanA jJAna bhAvanA hai|) baMdha baMdhahetu, gaMdhana tathA baMdhana-phala-inakA samucita vivecana jaina pravacana meM hai / janazAsana 1. atizAyI muni arthAt kevalajJAnI, manaHparyavazAnI, avadhijJAnI, caudahapUrvI / 2.zisaMpanna arthAta AmaSaM auSadhi Adi RddhiyoM se sampanna /
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 niyuktipaMcaka meM saMsAra ke prapaMca kA bhI tIrthakaroM ne pratipAdana kiyA hai / 'mujhe viziSTa jJAna hogA'-yaha jJAnabhAvanA karanI caahie| Adi zabda se jJAna se ekAgracittatA Adi guNa bhI prApta hote haiM / vAcanA, pRcchanA Adi svAdhyAya meM upayukta . rahanA bhI jJAnabhAbanA hai| jJAnabhAvanA se sadA gurukulavAsa meM rahanA bhI jJAnabhAvanA hai| 36.,361, AhaMsA dharma aNchA hai| satya, adattAvarati, brahmacarya, parigrahavirati tathA bArahavidha tapa-ye saba zobhana haiN| vairAgya bhAvanA, apramAda bhAvanA, ekatva (ekAgra) bhAvanA, ye RSi ke parama aMga hai| ye sArI bhAvanAeM cAritra ke anUgata hai| Age tapobhAvanA kA nirUpaNa kruuNgaa| 362. merA dina tapasyA se avaMdhya kaise ho? maiM phonasI tapasyA karane meM samartha hai ? maiM kisa dRzya ke yoga se kaunasA tapa kara sakatA hUM? maiM kaise kSetra aura kAla meM tathA kisa bhAvaavasthA meM tapa kara sakatA hUM? (dravya, kSetra, kAla aura bhAva se svayaM ko tolakara vyakti yathAzakti taponuSThAna meM saMlagna ho|) 363. gRhIta tapa ke paripAlana meM utsAha rakhanA caahie| isI prakAra saMyama aura saMhanana (jo tapa kA nirvahana kara sake) kI bhAvanA karanI caahie| yaha tapa bhAvanA hai| anitya Adi bAraha bhAvanAeM karanA cairAgya bhAvanA hai / prastuta meM cAritra bhAvanA kA prasaMga hai / cauyo khulA : vimukti 364. vimukti adhyayana ke pAMca adhikAra hai1. anirayasva adhikAra / 5. mahAsamudra adhikaar| 2. parvata adhikAra / 4. bhujagatvag adhikaar| 3. sRSya adhikaar| 365. jo mokSa hai, vahIM vimukti hai| prastuta meM bhAva-vimukti kA prasaMga hai| isake do bheva haiM--dezavimukta-bhavasyakevaliparyanta sAdhu tathA sarvavimukta-siddha / 366. AcAra[ga kI caturtha cUlA kI yaha niyukti hai| usakI pAMcavIM cUlA hai--nizItha / usakA varNana Age kreNge| 367. AcAga ke prathama zrutaskandha ke nI adhyayana haiN| unake uddezakoM kI saMkhyA kramaza: isa prakAra hai-sAta, chaha, cAra, cAra, chaha, pAMca, ATha, pATha, caar| 368. dUsare zrutaskaMdha (AcAracUlA) ke pandraha adhyayana haiN| unake uddezakoM kI saMkhyA kramazaH isa prakAra hai-gyAraha, tIna, tIna, do, do tathA do| meSa adhyayanoM ke koI uddezaka nahIM 1. cAra kAraNoM se jAna kA abhyAsa karanA cAhie-(1) zAna ke saMgraha ke lie, (2) nirjarA ke lie, (3) zruta kI azpavayitti ke lie, (4) svAdhyAya ke lie| (ATI pa0 280)
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrakRtAMga niyukti
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukrama 33. maMgalAcaraNa tathA sUtrakRtAMga kI niyukti- pahalA adhyayana : samaya kathana kI prtijnyaa| prathama adhyayana ke uddezakoM kI viSaya-vastu sUtrakRAMga ke ekArthaka / kA sNket| sUtra zabda ke nikSepa tathA usake bheda samaya zabda ke bAraha nikSepa / prbhed| cArvAka darzana kA nirUpaNa / karaNa, kAraka aura kRta zabda ke nikSepa kA 34. akArakavAda kA nirAkaraNa / niveza / 35. AtmA ko sakriya mAnane para uThane vAlI dravya karaNa ke bheda-prabheda / aashNkaaeN| mUlakaraNa aura uttarakaraNa kA svarUpa / dUsarA adhyayana / vaMtAlIya prayogakaraNa kA svarUpa / 36,37 dvitIya adhyayana ke uddezakoM kI viSayavisasAkaraNa kA svarUpa / vastu kA sNket| kSetrakaraNa kA svruup| 38. vidAraka, vidAraNa tathA vidAraNIya zabda kAlakaraNa kA svarUpa / ke nikSepoM kA mAtra saMketa / prakArAntara se karaNa ke 11 bheda / vaSya aura bhAva vidAraNa kA svarUpa / 40. baitAlIma kA nirukta tathA ukta chaMda kA bhAvakaraNa kA svarUpa / ullekha / vinasAkaraNa kA svarUpa / prastuta adhyayana kI racanA kA itihAsa / zrutajJAna ke AdhAra para mUlakaraNa kA / dravyanidrA, bhAvanidrA tathA bhAvasaMbodha kA nirUpaNa / svarUpa karmadvAra ke AdhAra para grantha-racanA kA 43,44, saMyama, tapa Adi ke abhimAna kA tathA ATha prtipaavn| mavasthAnoM ke parihAra kA nirdesh| sUtrakRta nAma kI saarthktaa| tIsarA adhyayana : upasarga-parikSA sUtrakRtAga tIrthaMkara dvArA pAgyoga se bhASita evaM gaNadharoM dvArA vAgyoga se tIsare adhyayana ke uddezakoM kI viSaya-vastu kA kthn| kRt| upasarga zabda ke chaha nikSepa tathA dravya sUtrakRta kA nirakta / upasarga ke bheda / sUtra zabda kA nirutA / 4-5.. kSetra, kAla, bhAva tathA dravya ke bheda-prabheda / zrutaskandha tathA adhyayanoM kI saMkhyA kA 51-53. 51-53, udAsInatA se kie jAne vAle hiMsA Adi nirdeza / kArya kI samIkSA meM tIna dRSTAMta / gAthA, zruta tathA skandha zabda ke nikSepa / pauSA adhyayana : strI-parijJA sUtrakRtAMga ke adhyayana tathA unakI viSaya- 4. pauye adhyayana ke uddezakoM kI viSaya-vastu vastu kA nirdeza / kA saMketa / 16. 23. 24-28.
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktimaMcaka 55. strI zabda ke nikSepa / mana, vacana Adi kI kriyA bIrya dvArA puruSa zabda ke nikssep| sNbhv| striyoM dvArA chalita abhaya, pradyota tathA AdhyAtmika vIrya ke prakAra | phUlavAla muni ke udAharaNa kA saMketa / 97. vIrya ke tIna bhed| striyoM para vizvAsa nahIM karane kA 98. zastra ke prkaar| nirdesh| nauvAM adhyayana : dharma nArI ke vazIbhUta hone ke dussprinnaam|| 99. dharma ke viSaya meM pUrva kayana kA ullekha / vIra puruSa kI pahacAna / dharma zabda ke nikSepa tathA sUkhya dharma ke puruSoM ke prati Asakti se bhI ukta doSoM bheda / kI saMbhAvanA kA nirdeza / . 1.1. bhAvadharma ke laukika aura lokottara bhedapAMcavAM adhyayana : narakavibhakti prabhedoM kA ullekha / naraka zabda ke chaha nikSepa / dharma ke anadhikArI vyakti kI pahacAna / bhAva naraka kA svarUpa tathA tapa-cAritra meM dasavAM madhyayana : samAdhi udyama karane kA nirdesh| dasaveM adhyayana kA AdAna-pada se ASa vibhakti prATa hai vaha niyoM nA mArgada! HT gauNa rUpa se samAdhi nAma kA nArakIya vedanA kA varNana / / ullekh| samAdhi zabda ke chaha nikSepoM kA ullekh| paramAyAmika devoM kA nAmollekha / dravya samAdhi, kSetra samAdhi aura kAla 68.12. aMma Adi paramAdhAmika devoM dvArA dI samAdhi kA svarUpa / jAne vAlI vividha vedanAoM kA varNana / bhAva samAdhi ke cAra prkaar| chaThA adhyayana : mahAvIra-stuti gyArahavAM adhyayana :mArga 83. mahad aura vIra zabda ke nikSepoM kA 107. mArga kAmda ke chaha nikSepoM kA ullekha / kathana / 108. nya mArga ke bhedoM kA nAmollekha / 84. stuti zanda ke nikSepa tathA dravya aura bhAva 109,110. kSetra mArga Adi kA svarUpa-kathana tathA stuti kA svarUpa-varNana / bhAvamArga ke bheda-prabhedoM kA nirdesh| mahAbIra-stuti adhyayana kA saar-ytnaa| tIna sau presaTha pravAdiyoM kA ullekha / sAtavAM adhyayana : kuzIla-paribhASita samyaka tathA mithyAmArga kA svarUpa86,7. zIla zabda ke cAra nikSepa tathA usake bheda niruupnn| prabhedoM kA svarUpa-kathana / kumArga ke upadeSTA ke lakSaNa / kuzIla-paribhASita adhyayana kI anvarthatA / 114. sumArga ke upadeSTA ke lakSaNa / zIlavAdI kauna? 115. mokSa mArga zabda ke ekArthaka / 8 / 1. hiMsA karane vAlA anagAra kaise? bArahavAM adhyayana : samavasaraNa vibhinna parivAjakoM kA kathana / 116. samavasaraNa zabda ke yaha nikSepoM kA AThavAM adhyayana : vIrya ullena / bhAva samavasaraNa ke bheda / 91-94, vIrya zabda ke SaTa nikSepa tathA usake bheda kriyAvAdI, akriyAvAdI, vanayika tathA prabhedoM kA varNana / majJAnavAdI kA ullekha /
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ 325 sUtrakRtAMga nirmukti kriyAvAdI Adi cAroM vAdoM kI bhinna dvitIya zrutaskaMdha bhinna saMkhyA kA nirdeza / prathama adhyayana : pauroka 120. prastuta adhyayana ke samavasaraNa nAma kI 142. saarthktaa| mahad zabda ke chaha nikSepoM kA kathana / adhyayana zabda ke nikSepa / samyak aura mithyAvAdoM kA ullekha tathA pauDarIka zabda ke ATha nikSepoM kA kathana / mithyAvAda ko chor3akara samyavAda ko 145,146. dravya tathA bhAva pauDarIka kA svarUpa aura apanAne kA nirdesh| unake bhed| terahavAM adhyayana : yAthAtathya 147. pAMDarIka aura kaMDarIka kA lakSaNa / 148-57, 5, manuSya Adi meM 'poDharIka' tathA 122. tathya zabda ke nikSepa tathA unakA svarUpa 'kaMDarIka' kA ullekha / kathana / dravya pauMDarIka kamala aura bhAva pauMDarIka 123, bhAva sathya kA svarUpa / zramaNa kA kthn| 124. yAthAtathya kA svarUpa / / 159. upamA aura upameya kI siddhi / 125. paramparA se prApta Agama kI yayArthatA kA , manuSya kI hI jinopadeza se siddhi/mukti| nirdeza / 161. bhArIkarmA manuSya kI bhI jinopadeza se AtmotkarSa ke varSana kA nirdeza / usI bhava meM siddhi| baudahavAM adhyayana : granya 162. puSkariNI ko durvgaahtaa| 163. padama ke uddharaNa meM Ane vAlI vipatti / 127-29. ziSya ke bheda-prabheda / padma-uddharaNa ke upAya / 130,131. AcArya ke prakAra / upasaMhAra pada / paMdrahavAM adhyayana : yamanIya dUsarA adhyayana :kriyA AdAna aura grahaNa zabda ke nikSepa / 166. dvitIya zrutaskaMdha ke dvitIya adhyayana kA prastuta adhyayana ke nAma 'AdANija' nAma nirdeza tathA saMkSipta viSaya-vastu kA dhAnda kI saarthktaa| ullekha / Adi zabdake nikSepa tayA dravya Adi kA 167. davyakriyA tathA bhAvakriyA kA svarUpa / svarUpa-kathana / 165. sthAna zabda ke 15 nikSepoM kA ullekha / 135.136. bhAva Adi ke bheda-prabheda / kriyA dvArA prAvAdukoM kI parIkSA / tosarA adhyayana : AhAra-parijJA solahavAM adhyayana : gAthA 170. AhAra zabda ke pAMca nikSepa / gAthA zabda ke nikSepa tathA dravya gAthA kA 171. dravya AhAra Adi kA svarUpa-kathana / svarUpa / 172. oja, roma tathA prakSepa thAhAra kA kathana / mAva gAthA kA svruup| 173. aparyAptaka aura paryAptaka ke AhAra kA 139,140. mAthA zabda kA nicakta tathA svarUpa-kathana / kathana / solahaveM adhyayana kI viSaya vastu kA 174. prakSepa AhAra kisake ? niveza / 175. jIva kI anAhAraka avasthA kA samaya /
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 176, 177. kevalI samudghAta meM anAhAraka avasthA kA varNana | tejasa aura kArmaNa zarIra dvArA AhAra grahaNa | parijJA zabda ke cAra nikSepa tathA unake bheda-prabheda / 178. 179. cauyA adhyayana : pratyAkhyAna kriyA 180. 151. pratyAkhyAna ullekha / 103. zabda ke chaha nikSepoM kA pratyAkhyAna aura aprasyAkhyAna kriyA kA svarUpa | pAcavA adhyayana : anagAra zruta 182. AcAra aura zruta zabda ke nikSepoM kA uslekha / anAcAra varjana kA nirdeza / 184. chaThA adhyayana : ArdrAya 105. AI zabda ke cAra nikSepa / 156,157. drama AI evaM bhAva AI ke bheda-prabhedoM kA ullekha / 108-200. AIka kumAra kI kathA kA varNana / 201. rAga ke baMdhana ko tor3anA jaTila sAtavAM adhyayana nAlaMbIya 202. 203. 204. 205 niryuktipaMcaka prastuta adhyayana ( AcArazruta) kA apara nAma anayArata kA ullekha 206. 'alaM' zabda ke cAra nikSepa / alaM zabda ke cAra bhinna-bhinna arthoM kA nirdeza | nAlaMdA kI sthiti kA varNana prastuta adhyayana 'nAlaMdIya' ke nAma kI sArthakatA kA ullekha / prastuta adhyayana kI racanA kA itihAsa
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthAoM kA samIkaraNa sUtrakRtAMga niyukti kI gAthAeM cUNi evaM TIkA -donoM meM milatI haiM para kahIM kahIM unake krama meM aMtara hai| pATha-saMpAdana meM hamane prAcInatA kI dRSTi se cUNi ke krama ko prAthamikatA dI hai| samokaraNa meM sUtrakRtAMga cUNi ke prathama zrutaskandha ko niyukti-gAthA kA hI saMketa diyA jA rahA hai kyoMki dUsare zrutaskandha ko cUNi meM gAthAoM kA kevala saMketa mAtra hai tathA unake Age gAthA saMkhyA mI nahIM hai / ata: samIkaraNa meM unakA saMketa nahIM kiyA hai / saMpAdita saMpAvita TIkA 24 24 24 1. pUNi meM 20 nambara ko gAthA ke sthAna para rikta sthAna hai|
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 saMpAdita 417 x; 49 50 51 12 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 * 66 67 cing 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 Ex ~ w x x x 2 cUi 43 44 xx 46 47 48 49 50 51 52 XP ** 55 56 pla 58 59 60 61 62 63 * 65 66 67 66 69 70 71 72 TIkA 45 Ye 47 48 bhttaa- XY 55 58 bugdu 57 59 60 61 62 63 * 61 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 saMpAdita 80 81 82 83 85 86 87 88 69 =9/t 90 91 92 93 94 95 96 97 2ng 99 100 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 1. TIkA meM 50 ke bAda 53 kA kramAMka hai| 2. TIkA meM kamAMka 84 ke bAda punaH 63 se saMkhyA kI punarAvRtti huI hai| bhUmi 74 75 76 199 * 78 79 80 81 82 X x* 83 RY 85 86 kochira 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 {4 niryuktipaMcaka TIkA 82 83 84 85 86 87 88 89 x 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 200 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrakRtAma niyukti . 329 TokA saMpAvita saMpArita 112 113 TIkA 143 112 114 145 106 107 108 109 146 116 147 117 148 110 147 140 149 115 149 118 112 120 151 151 113 114 115 152 120 121 122 123 153 121 122 123 124 152 154 124 125 127 128 118 119 120 121 122 123 124 127 128 156 157 158 159 16. 151 162 158 129 129 130 132 125 164 126 127 128 129 132 133 134 135 165 166 167 166 167 136 169 130 137 169 170 139 140 140 172 173 172 141 134 141 142 142 174 1. muni pugyavijayajI dvArA saMpAdita sUtrakRtAMga pUrNi kA prathama zrutaskaMdha hI prakAzita hai| usake Age RSabhadeva kezarImala zve. saMsthA se prakAzita pUNi meM gAthA saMkhyA kA ullekha nahIM hai ataH yahA~ se Age caNi kI gApA kA saMketa nahIM diyA hai|
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 niyuktipaMcama saMpAdita ThIkA saMpAvita hIkA saMbhAvita 187 15 196 dIkA 186 187 188 177 178 179 197 169 177 178 200 150 190 180 181 182 191 200. 201 192 202 182 103 184 185 16 201 202 203 204 205 206 195 195 204 205
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. 4. 5. 60 7. 8. sUtrakRtAMga niryukti titthagare ya jiNavare, suttagare gaNadhare ya namikaNaM / sUyagaDassa' bhagavato, nijjuti kittaissAmi / / sUyagaDa" aMgANaM, bitiya tassa ya imANi nAmANi / 'sUtaga N suttakaDaM'", suyagaDa kheva goNNANi / / dabaM tu poMDagAdI, saNA-saMgraha - vitte", 5. suttamaha ( 1 ) / 6. sUyataM ( ka ) / 7. vittaM (v)| bhAve suttamiha * jAtinibaddhe " karaNaM ca kArago yA dabbe khettaM kAle, kaDa va tiShaM pichamaka niklevo / mAveNa u kArago jIvo // 0ve obIsasa, yogasA mUla uttare deva / uttarakaraNaM vaMjaNa, astho 'u uyakkharo sabdo || mUlakaraNaM sarIrANi, paMca tisu davidiyANi pariNAmiyANi 1. sugaDalsa ( a ) / 2. sutakaDaM (ghU) 1 3. sUyagaDa sutagaLaM ( ka ) / 4. sUcAkRtaM hati TIkAkAraH / chaMdAnuloma ke kAraNa prAkRta meM dIghaM kA hrasva ho gayA / ataH sUtagaDaM aura sUyagaDaM ( sUcAkRtaM) eka nahIM hai| 0 nibaddhaM (da) | sUyagaM nANaM / ca kasyAdI || saMghAtaNA" ya parisADaNA ya mose tatheva " paDisehe / paDa-saMkha-sagaDa - thUNA - uDDha - tiricchAna" karaNaM ca / / khaMdhesu 'ya dupadesAdiesu" anbhesu vijjumAdIsu" / niSkaNNagANi davvANi, jANi taM vIsasAkaraNaM / / kaNNakhaMdhamAdIyaM / visa - mosadhAdIhi" || dukha ( a ) | 9. 10. tu uni 194 / 11. saMghAyaNe (ka. TI) / 12. taheva ( a, ba, da, ka, TI ) / 13. tiricchAdi (ka.TI) 14. uni 197 / 15. duppaesA (TI) | 16. ammadakkhe su ( uni 190), vijamAtIsu (nU ) 17. niSphAvagANi (5) 18. jANa (TI) /
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka na viNA AgAseNaM, kIrati jaM kiMci khettamAgAsa / vajaNapariyAvaNNaM, ucchukaraNamAdiyaM bahuhA' / / kAlo jo jAvaio', korai jammi jammi kAlammi / oheNa nAmato puNa, 'bhavaMti ekkaarskkrnnaa|| yavaM ca bAlavaM ceva, kolava' thIviloyaNaM / garAdi vaNiyaM 'ceva, viTThI hadati sattamA / sauNi catuppaya nAgaM, kityugdhaM ca karaNaM bhave eyaM / ete cattAri ghuvA, 'sesA karaNA' calA satta" / / cAusirattIe,1 sauNI paDivajjatI sadA krnnN| tatto ahakkama khalu, cauppayaM nAga kityugghN"| bhAve payoga dIsasa, payogasA mUla uttaraM ceva / uttara-kama-suta jovaNa", vaNNAdI bhoyaNAdIsu // 'vaNNAdigA yA vaNNAdigesa jo koI bIsasAmelo8 / te hoMti pirA athirA, chAyA''tava-duddhamAdIsu / / mUlakaraNa puNa susa", tididhe joge sumAra sasamayasuteNa pagataM, anjhavasANeNa ya subheNaM / / 1. dekheM uni 199 / saNi catuppaya gAgaM, 2. jAvaIo (a.)| kirapugaM ca caturo ghuvA krnnaa| 3. karaNA ekkArasa havaMti (ka,TI), karaNe kiNhacauda siratti, ekkArasa bhavaMti (gh)| saraNI sesaM tiya kamaso / / 4. phoDavaM (puu)| 11. pAuddisi (ka), phiNhavauddasirati (va) / 5. tettilaM tahA (ttii)| 12. 0ppayA (k)| 6. sudapaDivae NisAdIyA (cuu)| 11-13 ye 13. kiMsuggha (TI), uni 192, tu. jaMbu 7|123tiin gAthAeM cUNi meM uddhRta gAthA ke rUpa meM 25 / haiN| muni puNyavijayajI ne inheM niryuktigAthA 14. uttare (ka,TI) / ke krama meM svIkRta nahIM kiyA hai| ye gAyAeM 15. kamma (a,ba) / samI hastapratiyoM aura TIkA meM milatI hai| 16. jovaNa (TI) / 7. uparya (TI) 17. diyANi (a)| 8. kiMsuggha (TI,uni 202), kityuggha (k)| 18. melA (ka) / 9. anne karaNA (TI), karaNA sesA (k)| 19.0karaNe (b)| 10. sUtrakRtAMga cUNi (pR0 10) meM kucha chantara 20. sutte (a)| ke sAtha yaha gAthA milatI hai
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUcakRtAMga niyukti 22. Thiti-aNubhAve bNdhnn-nikaaynn-nidhtt'-diih-hsses| saMkama-udIraNAe, udae' vede upasame y|| soUNa jiNavaramataM, gaNadhArI kAtu takkhamovasamaM / ajjhavasANeNa kataM, sumiNa' teNa sUyaga / / vaijogeNa pabhAsitamaNegajogaMdharANa* sAdhUrNa / to vaijogeNa kataM, jIvassa sabhAviyaguNehi / / 'akkhara-guNa-matisaMghAtaNAe kammaparisADhaNAe ya / tadubhayajogeNa kayaM, suttamiNaM teNa sUyagau~" / / sutteNa 'sUita tti ya", atthA taha sUitA ya juttA ya / jo" bahuvidhappajuttA, sasamayajuttA" aNAdIyA / / prathama zrutaskaMdha do ceva sutakkhaMdhA, agjhayaNAI havaMti" tevIsa / 'tettIsa uddesA',5 AyArAto duguNametaM" / niklevo gAdhAe", caumbiho chambiho ya solasasa / niklevo u8 'summi ya16, khaMdhe ya cauviho hoi / / 24. sasamaya parasamayaparUvaNA ya nAUNa bujmaNA ceva / 'saMbuddhassuvasaggA, thIdosavivajjaNA ceva" / / 1. nikAyaM nihataM (a), nihatti (k)| 15. tettIsuddesaNakAlA (ka,TI), settIsa uddesa 2. husse ya (cuu)| 3. 4(b)| 16. 0NamaMga (TI) / isa gAthA ke bAda sUtrakRtAMga 4. pUta (TI) cUNi ke anusAra eka niyuktigAthA aura honI 5. suttagarDa (c)| cAhie / cUNi meM usakI vyAkhyA to milatI 6. vayajo (d)| hai lekina yaha gAthA kisI bhI Adarza tathA 7. jogakaraNANa (cuu)| TIkA meM prApta nahIM hai| muni puNyavijayajI 5. vayatro (ttii)| ne rikta sthAna dekara yahAM 20 kA kramAMka 9. guNeNa (a,ba,ka,TI) 1 lagAyA hai / TIkAkAra ne isa gAdhA ke bAre 10. sUttagara (TI), sutakarDa (c)| meM koI UhApoha nahIM kiyA hai| saMbhava hai 11. muttiyA ciya (TI), suptapacciya (a,ba) / kAlAMtara meM kisI kAraNa se yaha supta ho gaI 12. to (k)| ho| 13. eya pasiddhA aNA (TI), payA 5 siddhA 17. gAhAe (ttii)| aNA (k)| 18. ya (k.cuu,ttii)| 14. va haMti (k,ttii)| 19. suyammI (k)| 20. aprati meM gAthA kA uttarArdha nahIM hai|
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 niyuktipaMpaka upasaggabhIruNo thIvasassa naragesu hojja uvvaao| eva mahappA vIro, jayamAha tahA jaejjAha / / "nissIla-kusIlajaDho, susAlasamA ya' sIlavaM caiva / nAUNa vIriyadurga, paMDitavirie patitavyaM / / dhammo samAhi maggo, samosaDhA causa savvavAdIsu / sIsaguNa dosamahaNA, gaMmmi sadA gurunicaaso|| AdANiya saMkaliyA, AdANijjammi' AyatacaritaM / appaggaMthe 'piddhiyavayaNe, gAdhAe" ahigAro / / mahA paMcabhUta ekappae ya tajjIvatassarIrI ya / tadha ya akAragavAdI", AtacchaTTo" aphalavAdI // bitie niyatIvAo, aNNANiya" taha ya nANavAdI" ya / kammaM cayaM na gacchati, catuvidha bhikkhusamammi / / tatie AhAkamma, kaDavAdI5 jadha ya te pvaadiio"| kiccuvamA ya cautthe, parappavAdI aviratesu / / nAma ThapaNA davie, khette kAle kutithi -sNgaare| kula-gaNa-'saMkarasamae, gaMDI tadha8 bhAvasamae ya* // 32. 1. paricata nisIla-kusIla-susIla seviyA duchu 13. aNNANI (gh)| 14. nANavAIo (ba,TI), nANabAo ya (d)| pariSattanisIsa-kusIla-susIla-saMvigga (ttii)| 15.0vAi (ba), kaDavAyaM (v)| . pariSasa nisIla kukhIla susIlasevI ya (cuu)| 16. pavAdI tu (bu), ya vAIo (ttii)| 2. pIrie (ttii,d)| 17. kutitya (TI), ma kutistha (k)| 3. payaTTeDa (paTTiAjA) (ttii)| 18. saMkaragaMDI boddhayo (k,ttii)| 4. bAyANIyammi (a.d)| 19. prathama adhyayana meM cUNi evaM TIkA meM bhAI 5. bhAvayacA (ttii)| niyukti gAyAoM meM kramavyatyaya milatA hai| 6. piDakavayaNe (5), piSiyavayaNeNaM ho| (ttii)| cUNi meM cAra uddezakoM ke viSaya-vastu kI 7. ahIyAro (b)| gAthAeM pahale hai tathA phira 'samaya' adhyayana 8. madha (m.b.puu)| se saMbaMdhita gAthAeM haiN| cUmi kA krama saMgata 9, sarIre (ka) / pratIta hotA hai / hastapratiyoM meM TIkAkrama se 10. agAragavAtI (TI) gAthAeM haiN| hamane pUrNi kA krama svIkRta 11. asanchaTTo (TI), AtaSTo (a,ba) / kiyA hai / (dekheM TippaNa gAthA 36 kA / ) 12.bIe (ttii)|
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrakatAMga niyukti 33. paMcaNhaM saMkoge, aNNaguNANaM ca ceynnaadigunno'| paMdiyaThANANaM, na aNNamuNitaM muNati anno // ko vedeI akayaM ?, kayanAso paMcahA gaI nasthi / deva-maNussagayAgai, bAissaraNAdiyANaM / 35. naI aphalapovanizcita kAlaphalattamihaM adumaheU / nAduddha povaduddhattaNe agAvitaNe heU / / ___ samayassa nignuttI samattA paThame saMbodhi' aNiccayAya vitiyammi mANavajjaNatA / ___ ahigAro puNa bhaNio, tahA tahA bahuviho tatya / / uddesammi ya tatie, minachattacittassa" avacayo bhnnito| vajjeyavyo ya sayA, suhappamAdo" jatijaNeNaM / / 38. veyAlimmiya veyAlago ya veyAlaNaM viyaalnniyN"| timni vi caukkagAI, viyAlo etya puNa jIyo / 1. veSaNAi0 (ad)| mANi..."uddezArthAdhikAraM tu svata eva 2. jAIsaraNA (ba,TI), saraNAviThANa (ad)| niyuktikAra uttaratra vakSyati / ' phira bhI 3. aphalattamanicchaya (da), aphaladheva (b)| yahAM pahale kaunasI gAthA honI cAhiye yaha 4. govuddha (a)| nirNaya karanA kaThina hai kyoMki anya 5. gAyA 34,35 cUNi meM anupalabdha hai| nirpaktiyoM meM kahIM uddezaka ke viSaya-vastu TIkAkAra ne 'adhunA niyuktikAro' tathA vAlI gAthAeM bAda meM haiM to kahIM pahale haiN| 'nirmuktikadAha' aisA ullekha kiyA hai / ye hasta-AdarzoM meM gAthAoM kA krama TIkA kA donoM gAthAeM sabhI AdarzoM meM milatI haiN| ye saMvAdI hai / hamane cUNi ke anusAra gAthAoM gAthAeM niyukti kI pratIta hotI hai| kA krama rakhA hai| 6. saMboho (a,b,d,k,ttii)| 7. bIryAmma 10. annANastriyassa(ba), annaannciyss(k,ttii)| 8. dvitIya adhyayana meM bhI niyukti gAthAoM meM 11.0ppamAo (a,b,d,ttii)| kramavyatyaya hai| cUNi meM sarvaprathama uddenakoM 12. veyAliyaM ti (ka), vedAliyammi (8); ke viSaya-vastu kA nirUpaNa pharane vAlI betAliyaryAmma (ca) da Adarza tathA cUNi meM gAthAeM haiM tathA TIkA meM vaitAlIya adhyayana sabhI sthAnoM para 6 kA prayoga huA hai| se sambandhita gAthAeM haiM / TIkAkAra svayaM isa vedAlIya aura betAlIya ye donoM pATha zuddha bAta kA ullekha karate hue kahate haiM- haiN| 'tatrAdhyayanAryAdhikAra prAgeva niyuktikAreNA- 13. ciyAlaNagaM (a)
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirmuktipaMcaka damyaM ca parasumAdI, saNa-nANa-tava-saMjamA bhAve / . dabvaM ca dArugAdI, bhAve kamma vidaalnniyN'| veyAlIyaM. iha desitaM ti veyAlika' tato hoti / vetAlika iha vittamaritha teNeca ya nivaddhaM / / kAmaM tu sAsatamiNaM, kadhitaM aTThAvayammi usabheNa / aTThANautisutANaM,' 'soUNa 4 te vi pavvaitA / / davvaM nihAvedo, saNa-nANa-tava-saMjamo bhAve / adhikAro puNa" bhaNito, nANe taha" dasaNa-paritte / / tava-saMjama-nANesu vi, jaI" mANo yajjito mahesIhi / attasamukkasaNaTuM", kiM puNa holA nu5 annesi / / jai tAva nijjaramado", paDisiddho aTThamANamaharjAha / avasesamaDhANA", pariharatavA payateNaM // yAlIyassa nijuttI samattA paDhamammi ya paDilomA, hotI aNulomagA ya bitiymmi| tatie ajjhatyuvardasaNA" ca paravAdivayaNaM c"|| 17. avisesa (ttii)| 18. mAyAdi (cuu)| 19. ajjhattavisohaNaM (TI), aNmayavisIpaNA 1. vipANiyaM (k)| 2. vetAliyaM {), vetAlIyaM (a) 3. vedAlika (d)| 4. tahA (k,ttii)| 5. maTThANavatiH (d,s)| 6. soUNaM {TI), soUNa vi (a,b,d)| 7. niddAboho (a)| 8. parisaNa (c)| 9. saMjamA (ttii)| 10. pucca (s)| 11. taba (s,b)| 12. ati (cuu)| 13. mahesIhimA (s)| 14. * mukkarisatyaM (a,b,ttii)| 15. 3 (a,b,k,ttii)| 16. mato (cU), mao (a.ttii)| 20. tRtIya adhyayana kI niyukti meM bhI dhUmi aura TokA kI gAthAoM meM kramavyatyaya hai| yadyapi TIkAkAra ne "uddezArthAdhikAra tRttaratra svayameva niyuktikAra pratipAdayiSyatIti, nAmaniSpannaM tu nikSepamadhikRsya niyukikudAha' yaha kahakara 'uvasamma ya chakka' isa gAyA se niyukti prArambha kI hai| aisA saMbhava hai ki TIkAkAra ne apanI suvidhA ke liye kramavyatyaya kiyA ho / prAcInatA aura kramabaddhatA kI dRSTi se hamane caNi ke krama ko mAnya kiyA hai / (dekheM TippaNa gAthA 36 kA)
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 337 sUtrakRmi nikti heurisehi' ahetuehiM, sasamayapaDitehi niuhi / sIlakhalitapaNNavaNA', katA cautthammi uddese / / uvasaggammi ya chakka, damve ceyaNamaceyaNaM duvihaM / AgaMtugo ya pIlAkaro ya jo so u uvasaggoM // khette bahuoghabhayaM', kAle egaMtadUsamAdIo / bhAve kammassudaopa, so duviho oghuvakkamio / / 'uvakamie saMjavighakArae tatthuvakkame pagataM / dave caumvidho deva-maNusa" tiriyA'ya" saMveo" // 'ekkakko ya caviho', 'aviho vAvi solasaviho vaa"| ghaDaNa jayaNA ya tesi, etto voccha ahIyAre" / / jadha nAma maMDalaggeNa, siraM chettRNa kassai maNusso / acchejja parAhutto, kiM nAma tato na dhippeA" ? / / jagha vA visagaMDsa, koI ghettaNa nAma tuhikko / mANa TImaMno, ki nAma tato na va* marejjA ? // jaha nAma sirigharAmo, koI rayaNANi' nAma ghettUNaM / acchejja" parAhutto, kiM nAma tato na gheppejjA?" ubasaggapariNAe ninjutto samattA 1. heLasari0 (s)| 12. saMveto (ttii)| 2. samayapatiehi (k)| 13. evekkedako carabiho (ca) / 3. pIlabAliyassa. (sa), sIlaskhalitappa0 (a)| 14. divAI hoi solasa. (k)| 4. uvassamgo (cuu,ttii)| 15. ahiyAraM (TI)1 1. betaM (k,cuu,ttii)| 16. 51-53 taka kI gAthAoM kA cUNi meM koI 6. oghapayaM (a,TI), TIkAkAra ne 'mahamoSapayaM' ullekha nahIM hai| TIkAkAra ne spaSTa likhA hai ko pAThAMtara mAnA hai lekina cUNi dvArA ki "niyuktikAro gAthAtrayeNottaradAnAuparyukta pATha sammata hai| mAha" " cUNi meM ullekha na hone para bhI 7. egaMtuvUsa. (ba), egaMtadussamA0 (s)| TIkA aura AdazoM ke AdhAra para hana 8. kammanmudao (ttii)| gAdhAoM ko hamane niyukti-gAyA ke krama meM 9. upakkamio saMyamavigghakare tatyu (a,ba,TI) rakhA hai| sovakkamiyo saMjamavidhAyakari tamuvakkame 17. vi (a.s)| 15. vAvi (s)| 10. maNaya (k)| 19. rayaNANa (), rayaNA ya (b)| 11. siriyAya (s)| 20. atveja (mA.)1
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka paDhame saMthavasalAvAihi' 'khalaNA u hoti solassa' / bitie iheba liyassa, vilaMbaNA' kammabaMdho ya / / davvAbhilAvacidhe, bede bhAve ya ithiniklevo / abhilAve jaha siddhI, bhAve vedasi' uvautto / / nAma ThavaNA davie, khette kAle ya pajaNaNe kamme / bhoge guNe ya bhAve, dasa ete purisanikkhevA / / sUrA mo maNNatA, kaitaviyAhi uvadhippahANAhi" / gahitA hu abhaya-pajjota kUlavAlAdiNo' baDhe / / tamhA na hu" vIsaMbho, gaMtavo niccameva itthI5 / paDhamuddese bhaNitA, je dosA te gaNaMteNaM / / 'susamarathA vi asamasyA kI raMti" appasattiyA purisA / dIsaMtima sUravAdI, nArIvasagA na te surA / / dhammammi jo daDhamatI'6 so sUro sattimao ya vIro ya / na hu dhammanirucchAo", puriso sUro subalio vi / / ete ceva ya dosA, purisasamAe' vi isthigANaM pi / tamhA tu appamAdo, virAgamagaMsi 'tAsi pi' / itthopariNAe nijjuttI samatA 1. vAiehi (ca), saMlavamAihi (k,ttii)| 12. su (ca) / 2. sIlassa hojja khalaNAo (sa), khalaNA u 13. kuAdhArAdiNo (dhU), phUlabArAdiNo (ka) / hoja sI. (k)| 14. u (a,b,s,ttii)| 3, bIe (d)| 15. itthIsu (ka), itpIsa (ttii)| 4. vi evaM (s)| 16. susamatthA'va'sama0 (ttii)| 5. avasthA (a,b,k,ttii)| 17. kIratI (cU). karatI (k)| bedammi (a y.,kttii)| 18, dissaMti (ca), dIsaMtI (ttii)| 7. ubadhanno (a)| 19. dahAmaI (TI), devamadI (k)| 8. pAjaNaNa (a,TI), pajaNaNaM (b)| 20..NirussAho (ttii)| 9. mo isi nipAto bAkyAlaMkArArtha; (ttii)| 21. purisapamAde (cuu)| 10. katiya viyAhi (k)| 22. isthikANaM (k)| 11. udhiniyaDippa (yU), niryAra zabda rakhane se 23. mamgammi (ttii)| chaMda bhaMga hotA hai| 24, vAsimu (a), tAsi tu (kaTI) ...
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrakRtAMga niyukti nirae chakkaM 'dabvanirayA u ihameva' je bhave asubhA / khettaM naragAvAsA, kAlo niraesa ceva ThitI / / bhAve u nirayajIvA', 'kamma vedati naragapAyoga | soUNa narayadukkha5, tava caraNe hoti jaitavyaM / / nAma ThavaNA davie, khete kAle taheva bhAve ya / eso u vibhattIe', nikkhevo agvidho hoti / / puraviramA daka- ninAva c| tisu vedeti atANA, aNubhAva ceva sesAsu // aMbe aMbarisI" ceya, sAme 'sabale ti yaavre"| roddovarudda12 kAle ya, mahAkAle ti aavre"| 'asipate dhaNu kuMbhe", 'vAla vetaraNI ti ya5 / kharassare mahAghose, ete" paNNarasA'hite" / / dhAti padhAti ya, haNati vidhati taha nisuMbhaMti" / pAditi- aMbaratale. aMbA khalu taratha neraiyA / / ohatahate ya nihate", nissaNNe kappaNIhi kappaMti / bidalaga paDulaga chinne, aMbarisI tattha nerakyA5 // 1. dam NirayA ra iheva (ka,TI), dane nirayA 15, asipatta dhaNaM kuMbhe (asi sipatte kabhI) (ca), asipatta ghaNu kabhI (k)| 2. NirayogAso (k,ttii)| 15. vAlu veyaraNI vi ya(ka.TI) ,vAlue veyaraNIti 3. Naraya (cuu,a)| ya (sama 15 // 1 // 2), vAnue yetaraNI ti ya 4. kammudao ceda NirayapAogo (k,ttii)| (bhaga // 259 / 2) / 5. mirayA (ttii)| 16. evaM (a.TI), emele (sm)| 6. vivittIe (k)| 17. 0hiyA (a)| 7. puDhavIphAsa (a,b,ttii)| 18. pa hADetI (TI), pahAti (m)| 8. girayakAlavarNa (TI), pAlasahaNaM (k)| 19. muMcaMti (k)| 9. mAgaM (ttii)| 20. muMcaMti (ttii)| 10. aMbarise (c)| 21. tahiyaM (a,b,kttii)| 11. sabale vi ya (ka,aTI), sama. 121, 22. vidlaga (baTI) / bhaga. 33259 / 23. patusaga (cuu)| 12. caddovakaddo (cUra) varodo (a)| 24. aMbarisA (c)| 13. yAvare (3) / 25. ratie (cuu.)|
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 niyuktipaMcaka sADaNa-'pADaNa-todaNa'-'bidhaNa rjjltpphaarehi| sAmA neraiyANe, pavattayaMtI apuNNANaM / / aMtagayaphilphisANi ya, yiyaM kAlejja phupphuse vakke / sabalA neraiyANe, kati tahi apuNNANaM / / asi-satti-kota-tomara-sUla-tisUlesu sUiyaggesu / poyati kaMdamANe, rughA khalu tattha neraie / / bhaMjati aMgamaMgANi, aru-bAhU-sirANi-kara-caraNe / kappaMti kappaNIhi, uvaruddA pAvakammarayA / / mIrAsu" suMThaesu ya, kaMDasu" ya payaNagesuma ya payaMti / kuMbhIsu ya lohIsu" ya, paryati kAlA tu neraiyA // kapaMti kAgiNImasagANi chidaMti sIha-pucchANi'5 / khArvati ya neraiyA, mahakAlA pAvakammaratA / / hatthe pAde UrU-bAhu-sirA-pAsa" aMgamaMgANi / chidaMti pagAmaM tU, asineraiyA nirayapAlA / / kaNNoTTA-nAsa-kara-caraNa -'dasaNa-thaNa'-'phiraMga-Ura'25-bAhUNaM / 'chedaNa-bhedaNa' sAiNa, asipattadhahi pAuMti" / / 1. tohaNa tuttaNa (ca), pAhaNa tuttaNa (sa), pADaNa 12. payaMDaesu (ttii)| toDaNa (ttii)| 13. lohiema (TI), lohiyasu (a)| 2. vaMdhaNa rajbullaya0 (TI), baMdhaNa taha rajjulaya0 14. ratie (k)| (a), vidhaNA rajjU. (ka) pahAre ya (s)| 15. sIsapu0 (cU), sIhapucchANi tti pRSThobanA: 3. ratiH (juu)| (sUTI pR084)| 4. aMte ya phiphira (s)| 16. rae (k,ttii)| 5. kAha-vikarasaMtApu0 (cuus)| 17. sirA taha ya (k)| 6. sUda ciyagAmu (ka,TI), sUIsa halIsu (puu)| 18. tu (s)| 7. popati rukammA u garagapAlA tahi rodA 19, kaMThoTa (k)| (ka,TI), rohe kammA roddA khalu tattha neraDyA 20. isaNaTuNa (b,ttii)| 21. putoru (a,ka,ba,sa), phugga Uru (ttii)| 8. aMgamaMge (a,ba,sa,cU) / 22. chidaNa bhiMdaNa (s)| 9. kappaNImu ya (ca) 23. ghaNUha (s)| 10. sIsesu (c)| 24. pAeMti (k)| 11. komu (m)|
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78. sUtrAMma niSita kuMbhIsu ya' payaNesu ya, lohIsu' ya kaMdu'-lohi-kubhosu / kuMbhI yA narayapAlA, harNati pAciti' naragesu / / taDataDatautti bhajjati, 'bhAyaNe kalaMba'' vAlugApaTTe / bAlUgA neraiyA, lolaMtI aMbaratalammi / / (basa) pUya-ruhira-kesa'TTi, vAhiNI kalakalaMta jlsoyaa"| veyaraNinarayapAlA", neraie U pavAheti / / kappaMti karakaehi, tacchiti paroppara parasuehi / siMbalitarumAruhaMti, kharassarA tattha neraiyA / / bhIte palAyamANe 15, samatato tattha te Niyatteti / pasuNo jaghA* pasuvadhe, mahaghosA tattha neraiyA / / naradhimattIe nijutto samattA pAdhanne mahasado, dave khette ya kAla bhAve ya / vIrassa u niklevo, caukkao hoti nAyavo / / thatiniklevo cauhA, AgaMtuga bhUsaNehi dazvayutIra / bhAve sambhUtaguNANa", kittaNA je jahiM bhaNiyA / / pucchisu" jaMbuNAmo, ajjasudhammA" tato" kaheso ya / eva mahappA vIro, jayamAha tadhA jaejjAhA / / mahAvIrasyUIe nikutto samattA -- -- ---- 15. ya pasAyate (a,b,k,ttii)| 2. sohiyasu (a,b,ttii)| 16. Nirubhati (kttii)| 3. kaMDa (), kuMdu (b)| 17. 4(s)| 18. neratie (k)| 5. pAhati (cU,ka,TI), payaMti (a)| 19. mahA0 (b)| 6. tAssa (cuu,k,ttii)| 20. yayaNiklevo (cuu)| 7. bhajjaNe kalaMbu (ka,TI), bhaMjaNa. (s)| 21. gharakhA (c)| 8. 'vasa' zabda rakhane se chaMda bhaMga nahIM hotaa| 22. dabvayayo (cU) / 9. phulaku. (a), kalakalita (sa), klklet(ttii)| 23. saMtANa gu0 (ka,TI) / 10. sotA (s)| 24. punchaMsu (sa), punchisu (a)| 11. raNi Niraya0 (c,k,ttii)| 25. sudhammo (cuu)| 12. kasi (cuu)| 26. tahiM (s)| 13. parapparaM (s)| 25. jatamAha (c,sbk)| 14. pharasa0 (c)| 28, jasevAdha (ca), jyAhi (TI,ka) /
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 86. 87. 85. 89. 89 / 1. 90. 91. 92. 'sIle catukka'" dave, pAvaraNA''bharaNabhoyaNAdIsu' / bhAve tu oghasIla, abhivakha AsevaNA caiva // bodhe 'sIlaM viratI'', viratAviratI ya avirati asIla / dhamme nANa-tavAdI, apasattha rasiarat || paribhAsitA kusIlA, ya etya jAvaMti aviratA keya suti pasaMsA suddhe, ku ti dugaMchA aparisuddhe || 'apphAsuyapaDisebI, ya nAma" bhujjo ya sIlavAdI" ya / phAsuM vadati solaM, aphAsugA mo" abhaMjatA" / / aNagAravAdiNo puDhavihiMsagA nimguNA agArisamA / niddosa si ya maliNA, sAdhupadoseNa maliNatarA* // aha nAma gotamA, raMDadevatA" vAribhadgA ceya / je agnihomavAdI 7, jalasoya 'je yama icchati // kusIlaparimA siyanjhayaNassa nijjutI sammalA virie chakkaM dabe, 'dupada - catuSpada - apakSa acittaM puNa jadha osINa bhaNitaM, 1. sIla cakka (ba, a, sa, ka ) 2. pAuraNA 0 ( cUka, TI), 0raNe0 ( sa ) / 3. 0 mAsevaNA (ka. TI ) / 4. viratI sIlaM (cU) / 5. virayAbiraI (TI) / " viriyaM, AhArA''varaNapaharaNAdIsu / viriya rasavIriyavivAge || 6. aviratI (TI), aditi ( ka ) / 7. ahammakovAdI (TI, a) / pa. keI (TI), keti (daka) / 9. suriti prazaMsAyAM nipAta iti (cU pU. 151) / saccittA'cittamI sagaM ceva / evaM tividhaM tu saccittaM // 10. du (cU), du: kutsAyAM (cU pR 151) kuritya raft faurat jugupsAyAM ( sUTI 1903) / 11. aphAya pariseviya NAmaM ( a, ba, TI ) / 12. viravAdI (sa) / 13. mo zabdasya nirmuktipaMcaka nizatasvenAvadhAraNArthatvAd ( sUTI pU 103 ) / 14. ati ( da ), abhujato ( sa ) | 15. mahalatarA ( sa ) prastuta gAthA kevala 'sa' Adarza meM hI milatI hai| cUrNikAra ne isakA udhRta gAthA ke rUpa meM ullekha kiyA hai| TIkA meM isakA koI ullekha nahIM milatA hai / mUlata: yaha gAyA AcArAMga nirmukti (100) kI hai| 16. caMDI devagA (TI), 'caMDIdevA' iti cakradharaprAyAH ( sUTI pU 103), paMDive0 (ka) 1 17. 0hottavAdI ( a, ba, sa, da, ka) / 18. ke ( ) / 19. dupayacauppayaapayaM (TI) / 20.pi ( sa ) /
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrakRtAMga niyukti bAbA' kA dI, balATIca paharaNe hoti / khetammi jammi khette, kAle je jammi kAlammi / / bhAve jIvassa sabIriyassa viriyammi lddhinnegvidhaa| aurassidiya ajjhappigesu bahuso bahuvidhIyaM / / maNa-'vayaNa-kAya ANApANa saMbhava tadheva' saMbhave / sottAdINaM saddAdigesa, visaesu gahaNaM ca / / ujjama-dhiti-dhIrataM, soMDIrattaM samA ya gaMbhIraM / uvayoga-joga-tava-saMjamAdigaM 'hoti ajhappa // 'samvaM piyataM tividhaM, paMDita bAlaviriyaM ca mIsaM ca / adhavAra vi hoti duvidhaM, agAraaNagAriyaM veva / / satthaM tu asiyagAdI, vijjA-mate ya devakammakataM / pasthiva 'dAruNa aggeya", vAu" taha bhIsaga ceva / / boriyassa mijjutto samatA 'dhammo pubuTThio'17 bhAvadhammeNa etya adhikaaro| eseva 'hoti dhammo'16, 'eseva samAdhimaggo tti // nAma ThavaNAdhammo, davavadhammo ya bhASadhammo ya / sacistA'cittamIse", gihatthadANe daviyadhammo / / loiyalouttario, duvidho puNa hoti bhAvadhammo tu" / duvidho vi duvidha tividhI, paMcavidho hoti NAtaghyo / .....-. --.-.-- 1. raNaM (s)| 12. ahavA (ttii)| 2. hoti (TI)1 13. agAramaNa (s.a)| 3. sIriyammI (d)| 14. asimAdIyaM (a,ba,TI), asigAdIyaM (sa), 4. ajjhasthigesu (s)| 15. bAruNamaggeya (d)| 5. vai-kAyA (TI), vato kAe (a,b,s)| 16. vAka (ttii)| 6. pANu (a,b)| 17. dharma kI niyukti ke lie dekheM dazani 367. tahA ya (k,ttii)| 8. dhitI (a)| 18. dhammeNisya (s)| 9. sorI (a,ba,ka,5) / 19. hoi dhamme (mu.k)| 10. hoDa ajhappo (attii)| 20. samAdhi eseva maggo ya (sa) / 11. samvaM pi tayaM tividhaM bAlaM tadhA paMDitaM ca 21. 0mIsaga (a,b,ttii)| misitaMca (c)| 22. ya (bs)|
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104. 105. vilApa 102. pAsatthosaNNakusIla, saMthavo na kila' 'vaTTate kAtuM'" / sUyagaDe ajjhayaNe, dhammammi nikAiyaM evaM / / dhammassa mijnuttI samatA 103. AdANapadeNA''dhaM', goNaM' nAma puNo samAdhi tti / nikviviUNa" samAdhi, bhAvasamAdhIe~ pagayaM tu / / nAma ThavaNA davie, khette kAle taheva bhAve ya / eso tu samAdhIe, niklevo chavidho hoti / / 'paMcasu vi ya visayesuM, subhesa davammi sA samAdhi tti| 'khettaM tu' jammi khette, kAle kAlo jahiM jo u / / 'bhAvasamAdhi catuvidha", dasaNa-nANe tave caritte ya / causu" vi samAdhitappA, samma caraNadvito sAdhU / / ____samAdhIe niyuttI samattA nAma ThavaNA davie, khette kAle taheva bhAve ya / eso khalu maggassA,15 niklevo chavidho hoti / / phalaga-'lataMdolaNa-vetta-rajju-davaNa'bila pAsamagge ya / kholaga-aya-pakkhipahe, chatta-jalA''kAsa damvammi / / khettammi jammi khette, kAle kAlo jahiM 'vahati maggo' / bhAvammi hoti duvidho, pasatya taha appasattho ya / / 106. 107. 108. 1. kira (a,b,k,cuu,ttii)| subhesu davammi tA bhave samAhi ti (ttii)| 2. vaTTatI kAuM (ttii)| 11 khetammi (s)| 3. sUtakaDe (5.) / 12. jo jammi kAlammi (s)| 4. dha hu so (sa) 13. samAhi baumbiha (a,b,k,ttii)| 5. paveNagdhaM (a.k,s)| 14. catuhiM (cuu,s)| 6. goNaM (a.b,dii)| 15. maggassa ya (ttii)| 7. nikkhivittANa (s)| 16. phalage (sa), phalaga (k)| 8. u (ttii)| 17. layaMdolaNavittaka (a,baTI), layaMgesa (s)| 9. davyesu (d)| 18. bilamyAsa. (a,b,s)| 10.dava jeNa tu dabveNa samAdhi bAdhitaM ca jaM davaM 19. havaha jo u (a,ba,sa,TI) bhane mAMgo (ka), (cUpA) cUrNikAra ne adhadhA kahakara uparyukta habaha maggo (k)| pAThAMtara kI vyAkhyA kI hai| paMcasu visaesu
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ taraMga nirmukti 110. 111. 112. 113. 114. 115. 116. 117. duvimmivi' ligabhedo, geyo tassa viviNicchao" duviho / sugatiphala duggatiphalo, pagataM 'sugatI phaleNirathaM'" / / mRggatiphalavAdINaM tiSNi tisaTTA 'satA pavAdI" / kheme ya khemarUve, caDavakaga maggamAdIsu / / sammappaNIta maggo, 'nANaM tadha daMsaNaM caritaM ca / caraNa-parivvAyAdI, ciNNo micchattamaggo u / / iDDi-rasa- sAta gurugA, chajjIvanikAyaghAtaniratA " / je uvadisaMti maggaM, " 'kumaggamaNNassitA jANa" / / tava - saMjamappahANA, guNadhArI je vadati sambhAvaM / samva jagajjIvahitaM tamAhu samppaNItamiNa 18 paMtha 'NAyo maggo, vidhI dhitI" sogatI" hita suhaM ca / patthaM seyaM nibbuti, nivvANaM sivakaraM caiva // maggassa nijjutI samatA samosaraNe vi6 chakka, saccittA'citta-mIsagaM davve" / khetammi jammi khette, kAle jaM jammi kAlammi" / / bhAvasamosaraNaM puNa, nAyavvaM chabbihammi bhAvammi | athavA kiriya akiriyA, aNNANI ceva veNaiyA" / / 1. va (da) / 2. u (TI) / 3. viDio (da) | 4. puNa sugatI phalamaggo ( sa ) | 5. yoggati0 (asa), dogatI - ( ka ) / 6 satAi vAdINaM (TI), samAya vA0 ( sa ) | 7. sammappaNiyo0 ( a, ba, TI), sammapaNI o0 (ka) / 8. nANaM taha vasaNe carite ya ( a, ba, mu, pha, TI) nANaM taba daMsaNaM veba (sa) / 9. si (pU), tu zabvo'sya durgatiphalanibandhanatvena vizeSaNArthaM iti sUTI 132) / 10. pATaNaratA ya (cU) chajjIvakA yabadharatA (cupA)+ 11. dhammaM (bhU) / 12. kumanyamaggaksitA se (kaTI) / phaiya 13. 0 jagajIva0 ( sa ) / 14. 0ppaNItamavi (cU) / 15. maggo NAo (baTI) nyAya iti nizyayenAyanaM - viziSTa sthAnaprAptilakSaNaM yasmin sati sa nyAya: ( sUTI pU 132 ) / 16. kitI (sa) / 17. sumatI ( a, ba, TI), sogatI ( sa ) / 18. jevu vANaM (ca), nibbuI ni0 (ka) 19. samoraNami ( ka ) 1 20. ceva (sa) / 21. jAvazyaM ( ka ) | 22. yaSvaM ( ka ) / 23. kiriyA ( sa ) / 24. veNaIyA ( a, da ) /
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120. niyuktiyaMcaka . 118. atyi ti kiriyavAdI, vadaMti natyi sti akiriyavAdI ya / aNNANI aNNANaM, viNaittA denniyvaadii|| asItisaya kiriyANaM, akiriyANa' ca hoti culasIti / 'aNNANiya sattaTThI', veNaiyANa* ca battIsA / / tesi matANumateNaM, paNNavaNA vaNNitA ihajjhayaNe / sambhAvanicchayatyaM, samosaraNamAhU teNaM ti / / 121. sammahiSTI kiriyAvAdI, minchA' ya sesagA vAdI / caikaNa' micchavAda, sevaha 'vAdaM ima' saccaM / / samosaraNassa nijjuttI samatA nAmatahaM ThavaNataha, dagyatahaM ceva hoti bhAvatahaM / damvatahaM puNa jo jassa sabhAvo hoti dazvassa / / 123. bhAvatahaM puNa niyamA, nAyavvaM chavidhammi bhAvammi / adhavA vi jANa-dasaNa-caritta-viNae ra" ajjhappe / / 124. jada suna taha alo. 'caraNa tu jalA tahA ya'2 nAyancha / saMtammi pasaMsAe, asaMta" pagayaM duguMchAe" / / 125. AyariyaparaMparaeNa, AgataM jo u cheyabuddhIe5 / koveti cheyavAdI," jamAliNAsaM sa" NAsihiti / / 126. na kareti" dukkhamokvaM, ujjamamANo di 'saMjama-tavesuM'* / tamhA atukkariso, vajjetavado jatijaNeNa" / / Ahatahassa niyutto samattA 122. 1. asiyasayaM (cU,TI), asIya. (a,b,k)| 2. akkiri0 (kUTI), akiriyavAINa (s,6)| 1. aNNANI sattaTTi () / 4. veNaIyANaM (va) 5. tu (a,b,k,ttii)| 6. sibA (k)| 7. ahiUNa (a,b,ttii)| 8. micchA0 (s)| 9. bAvaM ti taM (s)| 10.vimmi (c.ttii)| 11. viSaeNa (a,b,k,ttii)| 12. caraNaM cAro taha ti (a,ba,ka,TI), caraNaM va jahA tava ti (s)| 13. asatI (k,ttii)| 14. dugucchAe (s)| 15. appabu. (c)| 16. chemabusI (cuu)| 17.va (c)| 18. NAsihi tti (a,b,d)| 19. kuNeti (c)| 20. saMjamapadesu (cuu)| 21. payateNa (vani 20) /
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130. saMghakRtaroga niyukti 127. 'gaMtho puvuhiTTho', duvidho sisso ya hoti nAyavvA / pavyAvaNa-sikkhAvaNa, pagayaM sikkhAvaNAe u / / 128. so sikkhago tu duvidho, gahaNe 'AsevaNA ya bodhavvo' / gahaNammi hoti tividhI, sutte atthe tadubhae y|| 129. AsevaNAya duvidho, mUlaguNe ceva uttaraguNe ya / mUlaguNe paMcavidho, uttaraguNa bArasavidho tu / / 'Ayarimo puNa' dunidhI, paThavAveto yasikhAtA / sikyAveto duvidho, gahaNe AsevaNe ceva / / 131. gAhAvito" tiyidho, sutte atthe tadubhae ceva / 'mUlaguNa-uttaraguNe, duvidho AsevaNAe u" // gaMdhassa niSjuttI samatA 2. AdANe gahAmma ya, nikledo 'hoti doNha "vi cukko| egaTTha nANa, ca hojja" pagataM tu AdANe / / 133. jaM paDhamassaMtimae, bitiyassa tu taM bhavejja Adimmi / eteNA''dANijja, eso anno vi pajjAo / / 134. nAmAdI ThavaNAdI, davAdI ceva hoti bhAvAdI / dambAdI puNa dRzyassa, jo sabhAvo sae ThANe" / / Agama-'noAgamato, bhAvAdI te dahA vavadisati / noAgamato bhAvo, paMcavidho hoti naaymvo|| 1. 'graMtha' samma kI niyukti ke lie dekheM uni 11. AsevaNAe dudhidho mUlaguNe uttaraguNe ya (ca) 334-37 / ___ chaMda kI dRSTi se TIkA kA mudrita pAu ThIka hai / 2. pa (k,ttii)| 12. dANaM (8) / 3. bAsevaNAe nAyabo (ka), vaNe ya bodha 13. hoti doNhi (d)| (gha) ma gAyabdo (ttii)| 14. hoti (k)| 4. 0NAe (cuu)| 15. AdANe (s)| 5. guNe (c)| 16. TANe (a.ba.sa)1 6. u (ba,TI), ya (d)| 17. 0gabhiyaM bhAvAIyaM (sa) gamato bhAvAtIta 7. rimo vi ya (a,b,k,ttii)| ma. va (ttii)| 18. buhA (TI), buddhA * * tIrthaMkaramaNadharAdayo (sUTI 1. sikkhiyato (a.k)| pR 169) 10. mAto vi ya (1) 19. upadisaMti (cuu,k,ttii)|
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ $ve 136. 137. 138. 139. 140. 141. 142. 143. 144. Agamato puNa Ado, gaNipiDagaM hoti bArasaMgaM tu / gaMtha' silogo 'pAda pada akkharAI ca tatthAdo | jamaIyassa nitI samatA nAmaM ThavaNAgAdhA, davvagAdhA ya bhAvagAdhA ya / 'potthaga - pattaga' lihitA, 'hoti imA davvagAdhA'ta / / hoti puNa bhAvagAdhA, sAgarayogabhAva nippaNNA / madhurAbhidhANajuttA, 'teNaM gAha ti NaM beMti / / gAhIkatA ya asthA, adhavA" sAmuddaeNa chaMdeNa / eeNa hoti gAdhA, eso anno vi pajjAo || J paNa rasasu aJjhayaNesu piDitatthesu jo 'avitahaM ti" piDitavayaNa'tyaM gaheti" jamhA" tato gAMdhA / / solasame ajjhayaNe, aNagAraguNANa vaNNaNA bhaNiyA / pAnAsIdasanArja, vayaNamiNaM vayaditi // garAe nijjatI samattA dvitIya bhUtaskaMdha nAmaM ThabaNA davie, khette kAle taheva" bhAve ya eso khalu mahaMtammi, niSakhevo chaviho hoti" // nAma ThavaNA davie, khette kAle taheva" bhAve ya / eso khalu ajjhayaNe, nikva chaviho hoti // nAmaM ThaSaNA davie, khete kAle ya gaNaNa" saMThANe / bhAve ya ame skhalu, nikkhevo poMDarIyassa // 1. gaMthaM ( da ) | 2. pada pAda (saTI) | 3. potuMga patthama 0 ( a ) / 4. sA hoi dambagAhA u ( a, ba, sa ka ) / 5. kSeNa ya gAhaM ti (nU) / 6. va ( a, ba, ka, TI) / 7. avaNa (TI) / 8. hotI (cU), hoMti ( ka ) / 9. je (pU), eva ( sa ) / 10. ahi sa ( . a, ka, TI) / 11. hiti ( a, ka ) / 12. tamhA (TI) / 13. ya huMti (da. ka ), hoti ( a ba ) / 14. 142, 143 kI gAthA kA saMketa cUrNi meM nahIM hai kiMtu vyAkhyA milatI hai / 15. ya ho ( a, ka ) | 16. gahaNa ( 6 ) nirmuktipaMcaka /
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrakRtAMga niyukti 145. jo jIvo bhavio khalu, 'uvavajjiukAmo poMDarIesu' / so davapoMDarIo, bhAvammi 'ya jANao' bhaNio / / 'egabhavie ya baDhAue~ ya abhimuho ya' nAma-goe ya / ete tinni vi* desA, davammi ya' poMDarIyassa / / 147. 'tericchigA maNussA, devamaNA'' ceva hoMti je pavarA / te hoMti poMDarIyA, sesA puNa 'kaMDarIgA hu / / 148. 'jalacara-thalacara-khahacAriesu je hoMti pavarakatA ya' / je ya sabhAvANumatA, te hoMtI" poMDarogA u / / arahata" dhakkavaTTI, cAraNa-vijjAharA dasArA ya / je anne iDimaMtA, te hoMti poMDarIyA u|| 150. bhavaNati-vANamaMtara-'jotisa-vemANiyANa devANa'12 / se 'rerita vara khalu, te hotI poMDarIyA u|| 151. kaMsANaM dUsANaM, maNi-'motiya-sila-pavAlamAdINaM' / 'je ya acittA pavarA'", te hoMti poMDarIyA u|| 152. azcittamosagesu, damvesaM je ya hoMti pavarA u / se hoti poMDarIyA, sesA puNa kaMDarIyA " / / 153. 'jAiM khettAI" khalu, suhANubhAvAI hoti logammi / devakurumAdiyAI, tAI khettAI16 pvraaii|| 1. vajikAmo ya puMDarIyammi (TI) 12. jotisadAsI vimANavAsI ya (sa) / 2. vijANao (ttii)| 13. payarA devA (s)| 3. egamabiya vAuya abhimuhA ya (a), abhi- 14. muttiya-silappabAla0 (sd)| - muhiya (ttii)| 15. je tesi padharA khalu (ba,da,ka), accittAje ya pavarA (s)| 16. yaha gAyA prAya: sabhI hasta AdarzoM meM milatI 6. terinchamaNussANaM devagaNANaM va (a)| hai| mudrita TIkA ko krama saMkhyA meM yaha gAthA 7. rIyA u (a)| nahIM hai lekina TippaNa meM yaha gAthA dI jalayara yalayara dhayarA, je pacarA ceva hoMti hai| TIkAkAra ne 'midhadravyapauMDarIkaMtu tIrthakaptA ya(TI) khayarA jeya pavarA jeya hoti kRSTacakrabadiya evaM pradhAna phaTaka"....." / katA ya (s)| ullekha kiyA hai| yaha gAthA prAsaMgika hai| 5. samAve'Nu0 (ma,TI), sabhASa aNa. (sa), hamane ise niryakti-gAthA ke krama meM jor3A hai| sabhAvo'Nu0 (m)| 17. jANi khettANi (sa). 10. hoti (a), chaMda kI dRSTi se dIrgha ikAra hai| 18. bhAgANi (sa), mahANabhAvAiM (4) / 11. arihaMta (bd)| 19. khettesu (ba,ka)1
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 154. 155. 156. 157. 158. 159. 160. 161. 162. niyuktipaMcaka jIvA 'bhavadvitIe kAryAhitIe " ya hoMti je pavarA / te hoti poMDarIyA basesA kaDarogA u / dAraM // gaNaNAe rajjU khalu, saMThANaM ceva hoMti cauras / 'eyANi poMDarIgANi 3, hoMti se sANi iyarAI" / / dAraM || 'odaiya-ovasamie", khaie ya" tahA" khayova samie ya / pariNAma - sanivAe, je pavarA te vi te ceva // dAraM / / ahavA vi nANa- daMsaNa- caritta viNae je pabarA tatheva appe / etthaM puNa hoMti muNI, te pavarA poMDarogA u || adhigAro, audikApaNaM / bhAvammi ya samaNeNaM, aNe poMDarIyambhi || uvamA poMDarIeNa", tasseva ya uvacaeNa niSpattI" / adhigArI puNa bhaNito, jiNovadeseNa 'siddhi tti / / sura-maya- tiriya niraooge" "mathuyA pabhU caritassa" / avi ya mahAjaNa 'neya ti'" cakkavaTTimma adhigAro // afa 'hu bhArikamA, niyamA ukkassanirayaThitigAmI" / te vi hu jiNovadesA", teva bhaveNa siti / / jalamAla-kaddamAla, bahuvivalligahaNaM" ca pukkhariNi / jaMcAhi va bAhAhi va 'nAvAhi vA duravagAhaM" || 1. bhavaTThIe kAyaTThIe ( sa ) / 2. kharaM ( a, ba, ka, TI) | 3. eyAI pauMDarIgAI (TI) / 4. sesAI (ka.TI ) / 5. cUrNi meM yaha gAyA saMketita nahIM hai, para vyAkhyAta hai / 6. 06e usa mie (mu), odaIya uva0 ( a ) / 7. (sa) / 10. puMDarIe (TI) 11. nitI (ttii)| 12. siddhati ( da ) ) | 8.sAha (ka) 9. vaNassati0 (ka, TI, 6) | 13. tiriyA ( sa ) / 14. niraomesu ( a, ba ) / 15. maNUyA pahU (da), maNupattassa ( a ) / 16. caritami (TI) | 17. gati (a.ka) / 18. dussAhayakammA (cu) / 19. ukkasaTTitI 0 ( a, da ) / 20. 0 deseNa (TI) / 21. 0 vellI 0 ( sa ) | 22. kkhaNi (da), 0raNI (sa) / 23. nAvAe vA durogAhaM (baMka), nAthA durogAhaM (aba), nAvAhi va se duzva 0 ( sa ) / -:
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164. 168 sUcakRtAMga niyukti 351 paramaM ullaMgheu', oyaramANassa hojja* baavttii| ki natthi 'se uvAo'', jeNullaMghejja avivanno' / / vijjA va devakamma, ahavAra AgAsiyA vikubvaNatA / paumaM ullaMghe, 'na esa uvAo jiNakkhAo / / suddhappayogavijjA, siddhA tu jiNassa jANaNA bijjA / bhaviyajaNapoMDarIyA, da. jApa riddhimanimutiH / / . ___ pourIyassa nijjuttI samattA 166. 'kiriyAo bhaNiyAo' 10, 'kiriyAThANaM ti'11 teNa ajjhayaNaM / adhigAro puNa bhaNito, baMdhe taha mokkhamagge ya' / / 167. davve kiriejaNayA, payoguvAya karaNijja samudANe / iriyAvaha sammatte, sammAmicche" ya micchatte / nAma ThavaNA davie, khettaddhA uDDha uvaratI bshii| saMjama-paragaha-johe", acala gaNaNa saMdhaNA bhAve // 169. samudANiyANiha tao, sammapautte ya bhAvaThANammi / kiriyAhi purisapAvAdikA tu sabve parikSejjA" / kiriyAe nijuttI samattA 170. nAmaM ThavaNA davie, khete bhAve ya hoti boghave / eso khalu AhAre, niklevo 'hoi paMcaviho / 1. ullaMghettuM (s,d,ttii)| 10. kriyA kA varNana Avazyaka niyukti meM kiyA 2. hoi (ttii)| jA cukA hai| 3. uvAo so (a)| 11. ThANa pti (a,ba,da), ThANaM ca (s)| 4. uvavanno (sa), 163-65 ina tInoM 12. gAthArUpa meM isakA nirdeza pUNi meM nahIM gAthAoM kA cUNi meM koI ullekha nahIM hai| milatA, kintu saMkSipta vyAkhyA prApta hai| kintu sabhI hastapratiyoM aura TIkA meM yaha 13. 0micchA (rii)| gAcA milatI hai / TIkAkAra ne ina gAthAoM 14. joe (s.a)| ke bAre meM niyuktikadarzayitumAha' aisA 15. Ani 185 / / ullekha kiyA hai| 16. pAtro (a,b,s)| 5. adhava Na (s)| 17. pAbAhae (ka,TI) 6. sallaMghettuM (TI), gheU (1) / 18. isa gAthA kA nirdeza cUNi meM nahIM hai / phintu 7. iNamo (s.)| vyAkhyA milatI hai| 8. vijAeM (a,b)| 19. paMcahA ho| (a)1 9. siDigaI urveti (k)| . . .
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 171. 172. 173. 174. 175. bhiktipaMcaka damve saccittAdI, khete nagarassa jaNavao hoi / bhAvAhAro tiviho, oe lome ya pakkheye / / sarIreNoyAhAro, tayAya' phAseNa lomaahaaro'| paklevAhAro puNa, kAliko hoti nAyabyo / / oyAhArA jopA, savve apajjatagA muNayanyA / pajjatagA tu lome, pakkheve hoti' bhaitavA' / / egidiya'-'devANaM, nerajhyANaM ca' nasthi pkkhevo| sesANaM 'jIvANaM, saMsAratyANa paklevo // ekkaM ca dI va samae, tinni va samae muhattamaddhaM vA / sAdIyamaniharNa" vA", kAlamaNAhAragA jIvA / / ekakaM ca do va samae, kevaliparivajjiyA aNAhArA / maMmmi doNi loe", ya pUrie tinni samayA tu / / aMtomahattamaddhaM, selesIe bhave annaahaaraa| sAdIyamanihaNaM" puNa", siddhANAhAragA8 hoti // teeNa" kammaeNaM, AhAretI aNataraM jIvo / teNa paraM misseNaM, jAva sarIrassa nipphtto"| nAma ThavaNapariNA, dave bhAve ya hoti nAyagyA / / davapariNNA tividhA, bhAvaparipaNA bhave duvihaa| mAhArapariNAe nirujuttI samattA 177. 178. 179. 1. tayAe (s)| 12. sAdiya (s)| 2. mAhAro (sa), 13. puNa (ttii)| 3. AhAragA apajjattA (sa), appajastagA0 14. loka (s)| 15. maddhA (s)| 4. ya (a,b,k,ttii)| 16. sAdigama . (s)| 5. hoti (k)| 17. tu (s)| 6. nAmacyA (k,ttii)| 16. siddhA ya'NahA (TI), sivamaNA (s)| 7. epidI (d)| 19. joeNa (ttii)| .. nAramANaM devANaM gheva (gh)| 20. mIseNaM (ttii)| 9. pakkhevo saMsAratyANa jIvANaM (d,s,ttii)| 21. pakjattI (d)| 10. tihi (s)| 22. cUNi meM saMkSipta vyAkhyA hone para bhI gAyA 11.5 (ttii)| kA saMketa nahIM miltaa|
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ - -- sUtrakRmi niyukti 180, nAma ThavaNA davie, adiccha' paDisehae ya bhAve ya / eso paccakkhANassa, chabbiho hoti niklevo / / 181. mUlaguNesu ya pagayaM, paccakkhANe iha adhogaaro| hojja hu tappaccaiyA', 'appaccakkhAkariyA u* // paccakSANaphiriyAe nijuttI samatA nAma ThavaNAyAre, daskhe bhAve ya hoti nAyavo / emeva ya 'suttassa vi, cauThivaho hoti nikkheko / 'AyAra-sutaM bhaNiyaM, vajjeyavA sayA aNAyArA / abahusuyassa 'hu hojjA', virAhaNA ettha jatitavvaM // etassa u paDisedho, ihamajjhayaNammi hoti naaythyo| to aNagArasutaM ti ya, 'hoi nAmaM tu etassa / / AyAramuyasta ninjuttI samatA 185. nAmaI ThavaNaI', davvaI va hoti bhAvaI / eso khalu 'ahassa u', camviho hoti nikkhevo / / 186. udagaI sAraI, chaviyaha vasadda 'tahA silesii"| etaM dabbaI khalu, 'bhAveNa u'" hoti" rAgaI / / 187. egabhaviya baddhAuge ya abhimuhae" ya nAmagotte" ya / ete tinni pagArA,5 davadde hoti nAyabvA / / 18. ahapure addasuto", nAmeNaM ahago tti aNagAro / tatto samuTThiyamiNaM, ajjhayaNaM 'addaijja ti / / 1. aditya (d)| 9. ahassA (a,da), addammi ya (sa) / 2, 0imaM (b)| 10. vastu tahA sile (da), khalu vasA sile (s)| 3. apaccakkhANassa kiriyAoM (daka), 11. bhAveNaM (TI), bhAveNa ya (a,b,s)| kiriyAsu (s)| 12. hoti (a,b)| 4. suttassA niskhe yo cauviho hoti (ttii)| 13. muhiya (k)| 5. ApAra ke varNana hetu dekheM dadhani 154-61 14. goe (a,k,ttii)| ___ tathA zruta ke varNana hetu dekheM uni0 29 / 15. vi desA (a.s.)| 6. ha hojja (TI), hojjA hu (k)| 16. aIsumA (k)| 7. nAmato hoi ajjhayaNaM (s)| 17. adao (TI), aiya (a) / 8. mAma ThavaNAmahaM (a,b,ttii)| 18. 0jja tti (b)|
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 189. 190. 191. 192. 193. 194. 195. 196. 197. 198. ( sa. ba) | kAma duvAlasaMgaM, jiNavayaNaM sAsataM savvajbhayaNANi tahA, sakharasannivAyA 4. vAti ( a, ba ) | ajjaddaeNa jaha hariyatAvasANaM gAme basaMtapurae, sAmaiora dhariNisahito bhikkhAyariyA diTThA, obhAsiya saMvegasamAvanno, mAI bhattaM catu caiUNaM addapure, addasuo adda pItI ya dohaduo, pucchra abhayassa 'teNa va' sammaddiTTitti, hojja paDimA 5. sAmaMtio (a) | 6. mAya ( sa ) / 7. patthave (sa) / taha vi ya koI attho, uppajjati tammi tammi samayammi / 'pudhvabhaNito aNumato'' ya, hoti isibhAsitesu jahA || gosAla - bhikkha-baMbhavatI 4 tidaMDINaM / kahiya vocchaM / iNamo tahA saMbuddharakkhio ya AsANa pavaiyaMto" dharito, rajjaM na kareti ko 12 1. 0NAI (ba, TI) | 2. u ( a, ba ) 109 200 taka kI gAthAoM kA saMketa cUrNa meM nahIM milatA, kintu kathAnaka ke rUpa meM bhAvArtha prApta hai| 3. bhaNio'Numao (a), bhaNio tu tahANumao agato nikkhato, viharati paDimA 'dArigA suvaraNavasudhArAmro raNo kahaNaM ca taM neti pitA tome, puruchaNa kahaNaM na varaNa jANAhi pAdaninaM, AgamaNaM " kaNa paDamAgatassamIce, saparIvArA" abhikkha 'bhogA sutANa pucchaNa, 16 niryuktipaMcaka paTTave" so vi / 'rahammi gatA // mahAbhAgaM / ya e / / 15. paritra 0 ( sa ) nivakhato / bhatahAsaM // vANa palAto / anto ? / / I diyaloe / jAto // vario" / devI ya // paDivaya" / sutabaMdha puNo" ya nigamaNaM // dobAre / nigamaNaM // 8 taNAva (TI) | 9. rahasagataM ( a, ba, sa ka ) / 10. paravAcato (TI) | 11 dAriMgapatio (a. ka ), dAriMga variyo ( ba da ): 12. suvaNNava suhArAo (TI) | 13. AgamaNa ( sa ) | 14. sapari 0 ( sa da ka ), sapparI0 (TI) | 16. pucchaM ( ba ) / 17. gomule pucchaNa surUvaM va pucche ( sa ) /
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrakRtAMga nirmukti 199. 200. 201. 202. 203. 204. 205. 206. rAyagihAgama' corA, rAyabhayA kahaNa tesi dikkhA thA / 'gosAla - bhikkhu-baMbhItidaMDiyA tAvasehi saha vAdo" // yaM vAde parAjiyAe', sacce vi saraNamabhuvagatA te / asahiyA save, jiNavIrasagAse nitA | na dukkaraM vA narapAsamoyaNaM, ' gayassa mattassa varNAmma rAyaM / jahA 'uvattAvalieNa'' taMtuNA, 'sudukkara meM'", paDibhAti moyaNaM / / aijjassa nimtI samatA nAmaalaM ThavaNalaM, davbaalaM caiva hoti bhAvalaM | eso alasamma u cajabiho hoi nikhevo // bhave pajjattIbhAve khalu paDhamo bitio tatio vi ya paDisehe, alasaddo hoi DiseNagA rassA, iNi ceya " rAyagihe " 'nagarammi ya 2 nAlaMdA nAlaMdAya samIve, maNo rahe" ayaNaM udagassa u pucchitAio pAsAvavajjo sAvagapucchA dhammaM, sotuM 16 aso / hoti bAhiriyA | 'bhAsitibhUtiNA / teNaM " nAlaMdaijjaM ti17 || nAlaMdaijjassa nivRttI samattA 1. 0gamaNa ( a ) | 10. ( sa ) | 2. hatthI ma tesi kahaNaM, jiNavIrasagAsa nikkha- 11. 0hiM (da) / maNaM (a,ba,da,ka) / 4. raNapAsa ( a, ba, sa ) / 6. ya vasA lieNa ( sa ) 7. taM duSaraM jaM ( da ) 1 12. garammI (TIsa) / 3. paisA (TI), parAIyAve ( a ), 0iyAte ( ka ) | 13. manohare (da.ka) / 4. ya (sa), (ba) / 50 sadammI ( sa ) 0 sadassA ( a, ba, ka ) | 9. u (TI) / ajjagotamaM udago / kahiyammi uvasaMtA // sUyagaDasa nijjutI samattA alaMkAre / nAyavo // u (TI) / 15. ya ( sa ) | 16. eyaM (TIsa) / 17. tu (gha) / 18. soka ( a ) / 355 14. bhAsiyaMdabhUtINaM ( a, ba, ka ), mAsihaMdabhUiNA
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. tIrthakara, ahaMt, sUtrakAra tathA gaNadharoM ko namaskAra kara maiM mUtrakRtAMga kI niyukti kA pratipAdana kruuNgaa| 2. 'sUtrakRta' yaha aMgoM meM dUsarA aMga hai| usake ye guNaniSpanna nAma hai--sUtakRta, sUtrakRta, sUcAkRta ! 3. dravyasUtra hai-kArpAsa se utpanna sUta / bhAvasUtra hai-sUcaka jJAna arthAt zrutajJAna / zrutajJAnasUtra cAra prakAra kA hai--saMjJAsUtra, saMgrahasUtra, vRttanibaddha tathA jAtinibaddha / jAtinibana ke cAra prakAra hai-kathya, gadya, padya tathA geya Adi / 4. karaNa, kAraka aura kRta--ina tInoM ke chaha-graha nikSepa hai / kAraka zabda ke chaha nikSepa haiMjAmakAraka, sthApanAkAraka, dravyakAraka, kSetrakAraka, kAlakAraka aura bhAvakAraka 1 bhAvakAraka jIva hai| 5. drazyakaraNa ke do prakAra haiM-prayogakaraNa tathA vitrasAkaraNa / prayogakaraNa do prakAra kA hai--mUlakaraNa tathA uttarakaraNa / jisa upaskara--sahakArI sAmagrI se padArtha kI abhivyakti hotI hai, vaha uttarakaraNa hai, (jaise-daMDa, cakra Adi me vaTa' kI abhivyakti hotI hai / ) kartA kA jo upakAraka hai, vaha sArA upaskara hai| 6. audArika Adi pAMca zArIra mUlakAraNa haiM / audArika, vakriya tathA AhAraka---ina tIna zarIroM ke karNa, skaMdha Adi aMgopAMga kI niSpatti uttarakaraNa hai / audArika zarIra kI dravyendriyAM mUlakaraNa hai / viSa, auSadhi Adi se unameM paTutA Adi kA niSpAdana karanA uttarakaraNa hai| 7, ajIvAzritakaraNa ke cAra prakAra haiMsaMghAtakaraNa-vastra meM tAne-bAne ke rUpa meM tantuoM kA saMghAta / parizATakaraNa--karapatra Adi se zaMkha kA niSpAdana 1 mizrakaraNa (saMghAtapariNATakaraNa)--zakaTa' Adi / tamayaniSedhakaraNa sthUNA-khaMbhe ko UMcA-tirachA niSpAdita krnaa| 8. dvipradezI Adi skandhoM meM tathA abhra, vidyut Adi kAreM meM pariNata pudgala dRSya visasAkaraNa hai| 9 AkAza ke binA (utkSepa, avakSepa adi) kucha bhI nahIM kiyA jA sktaa| ataH kSetra AkAza hai / yahI kSetrakaraNa hai / vyaMjanaparyAya kI apekSA se kSetra ke ikSukSetrakaraNa', zAlikSetrakaraNa Adi aneka bheda hote haiN| 1. kathya-uttarAdhyayana, jJAtAdharmakathA, RSi- 2. puruSa kI pravRtti se niSpanna / bhASita aadi| gadya AcArAMga aadi| padya- 3. zakaTa meM kolikA Adi kI saMghAtanA tathA chaandonibddh| geya--svara-saMcAra se gAyA lakar3I ko kholane kI paripATanA hotI hai| jAne bAlA / jaise-uttarAdhyayana kA AThavAM 4, hala Adi se kSetra ko saMskArita karanA kApilIya adhyayana / kSetrakaraNa hai|
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka 10-13. (kAla kA koI mukhya karaNa nahIM hotaa| usakA aupacArika karaNa hotA hai) jisa kriyA ke lie jitanA kAla apekSita hotA hai, vaha usakA kAlakaraNa hai| athavA jisa-jisa kAla meM jo karaNa niSpanna hotA hai, vaha usakA kAlakaraNa hai / yaha kAlakaraNa kA sAmAnya ullekha hai| nAma Adi ke AdhAra para kAlakaraNa gyAraha prakAra kA hai1.bava 5. gara 9. catuSpAda 2 bAlaba 6. vaNija 10. nAga 3. kolaba 7. viSTi 11. kistughna 4. tettila 6. zakuni inameM prathama sAta aba arthAt cala tathA zeSa cAra dhruva haiM / kRSNa pakSa kI caturdazI ke uttarakhaMDa' meM sadA zakunikaraNa' hotA hai| amAvasyA ke prathama ardha bhAga meM 'catuSpAdakaraNa' aura dUsare ardhabhAga meM 'nAmakaraNa' hotA hai| zuklapakSa kI pratipadA ke prathama adhabhAga meM vistudhnakaraNa' hotA hai| ye cAra karaNa ina tithiyoM ke sAtha nizcita rahate haiM, isalie ye dhruvakaraNa haiN| ___ 'viSTikaraNa' sadA varjanIya hai| 14. bhAvakaraNa do prakAra kA hai--prayogabhAvakaraNa tathA virasAbhAmakaraNa / prayogabhAvakaraNa do prakAra kA hai.--mUlakaraNa tathA uttarakaraNa | uttarakaraNa ke cAra bheda haiM-RmakaraNa-zarIra kI niSpatti ke pazcAt hone vAlI bAlma, yovana Adi avsthaaeN| zrutakaraNa--bhAge se Age zrata kA parijJAna / yauvanakaraNa-kAla kRta avasthA vizeSa | varNagaMdharasasparzakaraNa-bhojana Adi meM viziSTa varNa, rasa, gandha Adi kA niSpAdana karanA varNakaraNa hai| 15. jo varNa, rUpa, rasa, gandha, sparza Adi dUsare varNAdikoM se milate haiM vaha vinasAkaraNa hai / ye sthira bhI hote haiM asaMkhyeya kAla taka rahate haiM tathA asthira bhI hote haiM jaise saMdhyA kI lAlimA, indradhanuSa Adi / zrAyA, Atapa, dUdha Adi pudgaloM ke visrasApariNAma se hone vAlA pariNAma virasA bhAvakaraNa hai| stana se nikalane ke pazcAta dUdha pratikSaNa gAhA aura amla hotA jAtA hai / yaha dUdha Adi kA visrasA mAvakaraNa hai| 16. zruta kA mUlakaraNa hai--trividha yoga tathA zubha-azubha dhyAna / prastuta meM zubha adhyabasAma se prata svasiddhAnta se yukta yaha grantha sUtrakRta prAsAgaka hai 17. (sUtrakRtAMga ke racanAkAra ko kAmika avasthA-vizeSa kA nirUpaNa) isa sUtra kI racanA gaNadharoM ne kI hai / unake kamoM kI sthiti na jaghanya thI aura na utkRSTa / karmoM kA anubhAva-vipAka maMda thA / bandhana kI apekSA se karmoM kI prakRtiyoM kA maMdAnubhAva se baMdha karate hae, nikAcita tathA nidhatti avasthA ko na karate hue, dIrgha sthiti vAlI kamaprakRtiyoM ko alpa sthiti vAlI karate hue, baMdhane bAlI uttara prakRtiyoM kA saMkramaNa karate hue, udaya meM Ane vAle karmoM kI udIraNA karate hue tathA AyuSya kama kI anudIraNA karate hue, manuSya gati, paMcendriya jAti Adi kamoM kI udayAvasthA meM vartamAna, puveda kA anubhava karate hue tathA kSAyopazamika bhAva meM vartamAna gaNadharoM ne isa sUtra kI racanA kii| 1. tithi kA AdhA kAlamAna 'karaNa' kahalAtA taka do karaNa pUrNa ho jAte haiN| hai| tithi ke Arambha se tithi kI samApti
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrakRtAMga niyukti 361 18, tIrthaMkaroM ke mata-mAtRkApada ko sunakara gaNadharoM ne kSayopazama tathA zubha adhyavasAyoM se isa sUtra kI racanA kii| isalie yaha sUtrakRta khlaayaa| 19. tIrthaMkaroM ne apane vAgyoga se artha kI abhivyakti kI / aneka yogoM (labdhiyoM) ke dhAraka gaNadharoM ne apane bacanayoga se jIva ke svAbhAviva guNa arthAt prAkRtabhASA meM usako nirUpita kiyaa| 20. akSaraguNa se matijJAna kI saMghaTanA tathA karmoM kA parizATana-ina donoM ke yoga se sUtra kI racanA huI, isalie yaha 'sUtrakRta' hai|' 21. sUtra meM kucha artha sAkSAt sutrita (piroe hue) haiM, kucha artha arthApatti se sUcita haiN| ve sabhI artha yukti yukta haiM / AgamoM meM aneka prakAra se prayukta ve artha prasiddha, svataH siddha aura anAdi 22. sUtrakRtAMga Agama ke do zrusaskandha tathA tevIsa adhyayana haiM (16+7) / usake tetIsa uddezana kArana haiN|' isakA pada-parimANa AcArAMga se dugunA hai|' 23. (pahale zrutaskaMdha kA eka nAma hai-gAthA SoDazaka / ) 'gAthA' ke cAra nikSepa haiMnAma, sthApanA, dravya aura bhAva tathA 'SoDazaka' zabda ke chaha nikSepa hai--nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva / 'zrula' tathA 'skandha' ke cAra-cAra nikSepa haiN| 24-28. prathama taskaMgha ka. solAi aAyaganoM kA adhikAra (miya) isa prakAra hai1. svasamaya tathA parasamaya kA nirUpaNa / 2. svasamaya kA bodha / 3. saMbuddha vyakti kA upasarga meM sahiSNu honA / 4. strI-doSoM kA vivarjana / 5, upasagaMbhIrU tathA strI ke vazavartI vyakti kA naraka meM upapAta | 6. jaise mAhAtmA mahAvIra ne karma aura saMsAra kA parAbhava kara vijaya prApta karane ke upAya kahe haiM, vaisA prayatna krnaa| 7. jo muni niHzIla tathA kuzIla ko chor3akara suzIla aura saMvigmoM kI sevA karatA hai, vaha zIlavAna hotA hai| 1. svAbhAvikrena guNena--svasmin bhAve bhavaH 3. prathama zrutaskandha ke solaha adhyayanoM ke 26 svAbhAvika: prAkRta ityarthaH, prAkRtabhASayetyukta uddezaka isa prakAra hai--pahale adhyayana ke 4, bhavati / (sUTI 5. 5) dUsare adhyayana ke 3, tIsare adhyayana ke 4, 2, athavA vAgthyoga tathA manoyoga se yaha cauthe aura pAMcaveM adhyayana ke do-do tathA sUtra kRta hai, isalie sUtrakUta hai / athavA zeSa gyAraha adhyayanoM ke eka-eka uddezAka yaha tasmazruta se bhAvata kA prakAzana hai| jaise-jaise gaNadhara sUtra karane kA udyama karate dvitIya zrutaskandha ke sAta adhyayanoM ke haiM, vaise-vaise karma-nirjarA hotI hai| jaise-jaise sAta uddezaka haiN| karma nirjarA hotI hai, vaise-vaise sUtra-racanA 4, AcArAMga se dugunA paribharaNa arthAt chattIsa kA upama honA hai| (sUTI pR. 5) hajAra pada-parimANa /
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 niyuktipatraka 8. do prakAra ke vIrya (bAlavIrya aura paMDitabIma) ko jAnakara paMDitavIrya meM prayatna karanA caahie| 5 samAna maga / 10. samAdhi kA prtipaadn| 11. samyagdarzana-jJAna-cAritrAtmaka mokSamArga kA nirUpaNa / 12. cAra vAdoM-kriyAvAda, akriyAvAda, ajJAnavAda tathA vanayikabAda meM sabhavasRta tatvoM kA nirAkaraNa / 13. sarvavAdiyoM ke kumArga ke nirUpaNa kA pratipAdana / 14. anya nAmaka adhyayana meM ziSyoM ke guNoM tathA doSoM kA kathana tathA nitya gurukulavAsa meM rahane kA updesh| 15. 'AdAnIya' adhyayana meM pUrva upanyasta AdAnIya pada kA saMkalana tathA samyak cAritra kA varNana / 16. pUrvokta adhyayanoM meM abhihita sabhI arthoM kA saMkSipta kathana / prathama adhyayana : samaya 29-31. pahale adhyayana ke cAra uddezaka haiM / pahale uddezaka ke chaha adhikAra hai-1. paMca mahAbhUtoM kA varNana, 2. ekAtmavAda (AtmA-advaitavAda), 3. tajjIva-taccharIrasAda, 4. akArakavAda, 5. AtmaSaSThavAda, 6. aphalavAda / dUsare uddezaka ke cAra arthAdhikAra hai...-1. niyativAda, 2. ajJAnavAda, 3. jJAnavAda, 4. bhikSusamaya arthAt zAkya Agama meM cAroM prakAra ke karmoM kA upacaya nahIM hotA, isakA pratipAdana / tIsare uddezaka meM do arthAdhikAra hai--1. AdhAkarma tathA 2. kRtavAdiyoM ke bAda kA pratipAdana / cauthe uddezaka bA arthAdhikAra hai-avirata arthAt gRhasthoM ke kRtyoM se paratIthikoM ko upamita krnaa| 32. 'samaya' zabda ke bAraha nikSepa hai :--- 1. nAma samaya 5. kAna samaya 9. gaNa samaya 2. sthApanA samaya 6. kutIyaM samaya 10. saMkara samaya 3. dravya samaya 7.saMgAra samaya 11. gaMDI samaya 4. kSetra samaya 8. kula samaya 12. bhAva samaya 33. pRthvI Adi pAMcoM bhUta alaga-alaga guNa vAle haiN| unake saMyoga se cetanA, bhASA, saMkramaNa Adi guNa utpanna nahIM hote / pAMca indriyoM ke pAMca sthAna athavA pAMca upAdAna kAraNa bhI acetana haiN| unake samudAya se caitanya kI utpatti nahIM ho sktii| indriyAM pratyeka bhUtAtmaka haiN| eka kA jAnA huA dUsarI nahIM mAna sktii| (inameM saMkalanAtmaka pratyaya nahIM hotA / ) 1. sthAnAni----avakAzAH / sthAnAni-upAdAna kaarnnaani| (sUTI pR 11) indriyoM ke sthAna-upAdAmakAraNa isa prakAra haiM--zrothendriya kA AkAza, ghrANendriya kA pRthvI, cakSuindriya kA tejas, rasanendriya kA pAnI, spAnendrima kA vAyu /
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUnAtAga niyukti 34. akRta kA vedana kauna karatA hai ? (yadi akRta kA vedana ho to) kutanAma kI bAdhA aaegii| pAMca prakAra kI gati-nAraka, tiryaca, manuSya, deva tathA mokSa-bhI nahIM hogii| deva yA manuSya Adi meM gati-Agati bho nahIM hogii| jAtismaraNa Adi kriyA kA bhI abhAva hogaa| 3.. aphalAca, stokakasatva tathA manizcitakAlaphalatva--ye aduma (vRkSa kA abhAva) ke sAdhaka hetu nahIM hai| adugdha yA stokadugdha bhI gotva kA abhAva sAdhane vAle hetu nahIM hai| (isI prakAra supta, mUcchita adi avasthA meM kathaMcita niskriya hone para bhI mArA ko zukriya nahIM kar3A jA sktaa| dUsarA adhyayana : baitAloya 36,37. dUsare adhyayana ke tIna uddezakoM kA adhikAra isa prakAra hai prathama uddezaka meM saMbodhi vathA anityatva kA kathana hai| dUsare uddezaka meM mAna-varjana tathA aneka prakAra ke anyAnya bahuvidha viSaya haiN| tIsare uddezaka meM ajJAna se upacita kamoM ke apacaya kA tathA yatijanoM ke lie sadA sukhapramAda ke varjana kA pratipAdana hai / 38, prastuta adhyayana kA nAma 'vidAraka' hai| (yaha kriyApadavAcaka nAma hai| kriyApada ke sarvatra tIna ghaTaka hote haiM-kartA, karaNa aura karma) / isake AdhAra para vidAraka, vidAraNa aura vidAraNIya-ye tIna ghaTaka banate haiN| ina tInoM ke nAma, sthApanA, dravya aura bhAva-nye cAra-cAra nikSepa hai| dravyavidAraka baha hai, jo kASTha Adi kA vidAraNa karatA hai| bhAvavidAraka hai vaha jIva, jo karmoM kA vidAraNa karatA hai| 39. draSya vidAraNa hai parazu Adi / bhAva vidAraNa hai-~darzana, jJAna, tapa aura saMyama (kyoMki inameM hI karma-vidAraNa kA sAmarthya hai1) dravya vidAraNIya hai-kATha Adi tathA bhAva vidAraNIya hai--ATha prakAra kA karma / 40. prastuta adhyayana meM kamoM ke vidAraNa kA nirUpaNa hai, isalie isakA nAma 'vidAraka' hai / yaha baitAlIya chanda meM nibaddha hai, isalie isakA apara nAma vaitAlIya hai| 41. yaha abhyupagama hai ki sAre Agama zAzvata haiM aura unake adhyayana bhI zAzvata haiN| phira bhI RSabhadeva ne aSTApada parvata para apane aTThAna putroM ko saMbodhita kara isa adhyayana kA pratipAdana kiyA / isako sunakara ve sabhI putra bhagavAna ke pAsa prAjita ho ge|' 42. dravyanidrA hai-nidrAdeda-nidrA kA anubhava 1 bhAvanidrA hai-zAna, darzana, cAritra kI zUnyatA / dradhyabodha hai-vyanidrA meM soe vyakti ko jgaanaa| bhAvabodha hai-darzana, jJAna, cAritra, tapa tathA saMyama kA bhAvabodha / prastuta meM bodha-jJAna, darzana, tapa tathA cAritra kA prasaMga hai / 1. bhagavAn RSabha aSTApada parvata para avasthita ke pratipAdaka prastuta adhyayana ko sunaayaa| the| cakravatI bharata dvArA upahata aTThAna putra saba viSayoM ke kaTu vipAka tathA RSabha ke pAsa Ae aura bhagavAn se bole-~- ni:sAratA ko jAna, matta hAthI ke karNa kI bhaMte ! bharata hameM AjJA mAnane ke lie bAdhya bhAti capala Ayu tayA girinadI ke vega kI kara rahA hai| hameM aba kyA karanA cAhie? saraha yauvana ko jAna, bhagavaS AzA hI bhagavAn ne aMgAradAhaka ke dRSTAnta ke mAdhyama zreyaskarI hai, aisI avadhAraNA kara ve sabhI se batAyA ki bhogecchA kabhI zAMta nahIM hotii| putra bhagavAn ke pAsa dIkSita ho ge| baha Age se Age bar3hatI jAtI hai / isa artha (sUTI. pR. 36)
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 nirmuktika 43. maharSiyoM ne apane Atma- unnayana ke lie japa, tapa, saMyama aura jJAna meM hone vAle mAna ko bhI tyAga diyA hai, to bhalA AtmotkarSa hetu dUsaroM kI nindA ke tyAga kI to bAta hI kyA hai ? 44. madoM kA maMthana karane vAle ahatoM ne nirjarAmada kA bhI pratiSedha kiyA hai, isalie avaziSTa sabhI madasthAnoM kA prayatnapUrvaka parihAra karanA cAhie / tIsarA adhyayana : upasarga-parikSA 45,46. isa adhyayana ke cAra uddezaka haiN| pahale uddezaka meM pratiloma tathA dUsare uddezaka meM anuloma upasargaM pratipAdita haiN| tIsare uddezaka meM adhyAtma kA vizeSa upadarzana tathA paravAdivacana kA nirUpaNa hai| cauthe uddezaka meM hetu sadRza ahetuoM ke dvArA jo anyatIrthikoM se vyudgrAhitapratAr3ita haiM, una zIla-svalita vyaktiyoM kI prajJApanA hai / 47. upasarga zabda ke nAma sthApanA Adi chaha nikSepa haiN| drabhya upasarga ke do prakAra haiM ---cetanakRta tathA avetana kRta / jo Agantuka upasarga haiM, vaha (zarIra tathA saMyama kA ) pIr3AkArI hotA hai / 48. jisa kSetra meM sAmAnyata: aneka bhayasthAna hote haiM, (jaise-- cora, krUra vyAdhi tathA deza) hai| upasarga ekAnta duSSamAkAla Adi / karmoM kA udaya bhAva upasarga hai / vaha do prakAra kA hai---audhika tathA aupakramika / 49. Rmika upasarga saMyama - vighAtakArI hotA hai / dravya kopaRRmika upasarga cAra prakAra kA hai - daivika, mAnuSika, tairyazcika tathA AtmasaMvedana prastuta meM opakramika upasarga kA prasaMga hai / 50 pratyeka ke bAra-bAra prakAra haiN| daivika Adi cAra prakAra ke anukUla tathA pratikUla ke bheda se ATha bheda hote hai / daivika yAdi cAra bhedoM ke cAra-cAra prakAra karane se 4 x 4 solaha bheda hote haiN| ina upagoM kA saMbaMdha honA tathA unako sahane ke prati yatanA rakhanA- yaha isa adhyayana meM pratipAdita hai| yahI isakA arvAdhikAra hai / 51. koI puruSa maMDalAya se kisI manuSya kA ziracheda kara parAGamukha hokara baiTha to kyA vaha aparAdhI ke rUpa meM nahIM pakar3A jAegA ? jAe 52. koI vyakti viSa kA ghUMTa pIkara cupacApa baiTha jAe aura vaha kisI ke dRggocara bhI na to kyA vaha usa viSa ke prabhAva se nahIM maregA ? 53. koI vyakti bhAMDAgAra se ratnoM ko cUrAkara udAsIna hokara baiTha jAe to kyA vaha aparAdhI ke rUpa meM nahIM pakar3A jAegA ? 1. Adi zabda se jo jisa kSetra meM duHkhotpAdakA ho ( grISma, zIta Adi) / 2. auSika - - azubha karma prakRti se utpanna reale | aupakramika -- daNDa, zastra Adi dvArA sAvedanIya kA udaya honA / 3. daivika hAsya se, pradveSa se vimarza se tathA pRpay vimAtrA se / mAnuSika hAsya se, praveSa se vimarza se tathA kuzIla pratisevanA se / saMyazcika - bhaya se pradveSa se AhAra se tathA saMtAna-saMrakSaNa se / AtmasaMvedana --- ghaTTanA se saMzleSa se, staMbhana se tathA girane se / athavA vAta, pitta, kapha tathA sannipAta se utpanna / ( sUTa vR. 52 )
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrakRtAMga niyukti 365 cauthA adhyayana : strI-parikSA 54. caudhe adhyayana ke do uddezaka haiM / pahale uddezaka kA pratipAdya hai--striyoM ke sAtha saMstava tathA saMlApa karane se zIla kI skhalanA hotI hai| dUsare uddezaka meM skhalita vyakti kI isI janma meM hone vAlI avasthA tathA karmabaMdhana kA pratipAdana hai| 55. strI zabda ke ye pAMca nikSepa hai-- (1) drvystrii| (2) amilApastrI-strIliMgI zabda, jaise--siddhi, zAlA, mAlA Adi / (3) cihnastrI-cihnamAtra se jo strI hotI haiN| cihna hai--stana, veza Adi / athavA jo strIveda se zUnya ho gayA hai vaimA chamastha, kevalI athavA anya koI strI vezadhArI vykti| (4) vevastrI-puruSAbhilASa rUpa strIvedodaya / (5) bhAbastrI-strIveda kA anubhava karane vaalii| 56. puruSa zabda ke dasa nikSepa hai(1) nAmapuruSa-nAma kA artha hai--saMjJA / jo padArtha pulliga hai----ghaTa, paTa Adi / athavA jisakA nAma puruSa ho / (2) sthApanApuruSa-pratimA Adi / (3) dravyapuruSa / (4) kSetrapuruSa-tadta kSetra meM hone vAlA puruSa---sorASTrika shaadi| (5) kAlapuruSa-jitane kAla taka puruSa veda vedya karmoM kA vedana karatA hai| (6) prajananapuruSa prajanana kA artha hai-zizna-liMga / liMga pradhAna puruSa / (7) karmapuruSa-karmakara gaadi| (4) bhogapuruSa-- cakravatI Adi / (9) guNapuruSa-parAkrama, dhairya Adi guNayukta puruSa / (10) bhAvapuruSa-paMveda ke udaya kA anubhava karane vaalaa| 57. abhayakumAra, pradyota, kalabAla Adi aneka puruSa apane Apako zUra mAnate the / ve bhI kRtrima prema dikhAne meM samartha tathA mAyApraghAna striyoM ke vazIbhUta ho ge| 56. strI-saMsarga se hone vAle doSoM kA jo varNana prathama uddezaka meM hai, dUsare uddezaka meM bhI unakI paryAlocanA kara striyoM para kabhI vizvAsa nahIM karanA cAhie isakA pratipAdana hai| 59. bhusamartha vyakti bhI striyoM ke cazIbhUta hokara asamartha aura alpasattva vAle ho jAte haiM / yaha pratyakSa dekhA jAtA hai ki apane bApako zUra mAnane vAle puruSa nArI ke vazIbhUta hone para zUra nahIM rhte| 1. dekheM pari. 6 kathA saM. 1-3 / abhayakumAra svayaM ko bahuta buddhimAna mAnatA thaa| caMThapradyota ko apane parAkrama para garva thA aura kUlavAla ko tapasvI hone kA ahaM thaa|'
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka 60. dharma meM jo dRhamati vAlA hotA hai, vahIM zUra hai, sAttvika hai aura vIra hai| dharma ke prati nirutsAhI vyakti atyadhika zaktizAlI hone para bhI zUra nahIM hotaa| 61. strI-saMsarga se hone vAle jo doSa puruSoM ke lie kahe gae haiM, ve hI doSa puruSa-saMsarga se striyoM ke lie kathita haiM / isalie, virAgamArga meM pravRtta striyoM ke lie apramAda hI zreyaskara pAMcavA adhyayana : naraka-vibhakti 62,63. naraka zabda ke chaha nikSepa hai--nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva / dravyanaraka--jo isI janma meM pApakArI pravRttiyoM meM saMlagna haiM, ve athavA naraka sadRza yAtanA ke sthAna / kSetranaraka-kAla, mahAkAla Adi narakAvAsa / kAlanaraka-nArakoM kI kAla sthiti / bhAvanaraka---jo jIva narakAyuSka kA anubhava karate hai athavA naraka prAyogya karmodaya / naraka ke duHkhoM ko sunakara tarazcaraNa-saMyamAnuSThAna meM prayatnazIla rahanA caahie| 64. vibhakti zabda ke chaha nikSepa hai-nAma, pinA, kAna 65. nArakIya prANI narakAvAsoM meM tIna vedanA ko utpanna karane vAle pRthvI ke sparza kA anubhava karate haiM / vaha vedanA dUsaroM ke dvArA acikitsya hotI hai| pahale tIna narakavAsoM meM atrANa nairamika paramAdhArmika devoM dvArA kRta vadha-hanana kA anubhava karate haiN| zeSa cAra narakAvAsoM meM narayika kSetra-vipAkI aura paraspara udIrita vedanA kA anubhava karate haiN| 66,67. pandraha paramAdhArmika' devoM ke nAma isa prakAra haiM--- (1) aMba (6) uparaudra (11) kumbhI (2) ambarisI (7) kAla (12) vAlukA (3) zyAma (13) vaitaraNI (4) zamala (9) asi (14) kharasvara (5) rodra (10) asiparadhanu (15) mahAghoSa / 68. aMga paramAdhAmika deva nairayikoM ko eka sthAna se dUsare sthAna para daur3Ate haiM, idharaudhara ghumAte haiM, unakA hanana karate haiM, zUloM meM pirote haiM, galA pakar3akara bhUmi para auMdhe muMha paTakate haiM, AkAza meM uchAlakara nIce girAte haiN| 69. mudgaroM se Ahata, khaDga Adi se upahata tathA mUcchita nArakiyoM ko abariSI paramAdhAmika deva karavata se cIrakara yA Tukar3e-Tukar3e kara chinna-bhinna karate haiN| 70. zyAma paramAdhArmika deva tIvra asAtAvedanIya karma kA anubhava karane vAle nArakiyoM ke aMgopAMga kA chedhana karate haiM, pahAr3a se nIce bacabhUmi meM girAte haiM, zUla meM pirokara vyathita 1. pavanapati devoM meM atyaMta adhama devoM ko surAdhavizeSAH paramAdhArmikAH / paramAdhArmika deva.kahA jAtA hai-bhavanapalya * (sUTI. pR.83)
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrakRtAMga niyukti karate haiM, rajju se bAMdhate haiM, latA Adi ke prahAroM se nADita karate haiN| isa prakAra kI bahuvidha pravRttiyoM karate haiN| 71. zabala paramAdhAmika deva pApI nairayikoM kI AMtoM ke "philphisa' (mAMsa vizeSa) ko. idaya ko. kaleje ko tathA phephaDe ko bAhara nikAla dete hai tathA camI udheDa kara unheM kaSTa 72. rodrakarmakArI raudra narakapAla nairayikoM ko vividha prakAra ke zastroM-asi, zakti (sAMga, talavAra), bhAlA, tomara--bhAne kA eka prakAra, zUla. trizUla, sUI Adi meM pirote 73. pApakarma meM rata uparodra narakapAla narayitroM ke aMga aura upAMgoM ko tathA zira, Usa, bAhu, hAtha tathA pairoM ko maror3ate haiM, tor3ate haiM aura karavata se unako cIra DAlate haiM / 74, kAla narakapAla mIrAoM-dIrgha dhallikAoM, zuMThikAoM-bhAjana vizeSoM, kanyukAoM, pracaMDakoM meM tIna tApa se nArakIya jIvoM ko pakAte haiM tathA kumbhI-UMTa kI AkRti vAle vartana aura lohe kI kAhiyoM meM unako racakara (jIvita machaliyoM kI bhAMti) bhUjate haiN| 75. pApakarma meM nirata mahAkAla narakapAla narayikoM ke choTe-choTe Tukar3e karate haiM, pITha kI camar3I udher3ate haiM tathA unako svayaM kA mAMsa khilAte haiN| 76. asi nAmaka narakapAla nArakoM ke hAtha, paira, karU, bAhu, sira, pAvaM Adi aMgapratyaMgoM ke atyadhika Tukar3e karate hai|' . . 77. asipatradhanu nAmaka narakapAta nAraka jIvoM ke karNa, oSTha, mAsikA, hAtha, caraNa, dAMta, stana, nitamba, UrU tathA bAhu kA chedana-bhedana aura zATana karate haiN|" 78. kumbha (bhI)---nAmaka narakapAla nArakoM nA hanana karate haiM tathA umako phummiyoM meM, kalAhoM meM, lohiyoM meM- moha ke bhAjana vizeSa meM tathA kandulohikuMbhiyoM--lohamaya pAtra-vizeSa meM pakAte haiN| 79. bAlukA narakapAla nArakoM ko saphA bAlumA se bhare hue bartana meM 'tahataka' kI AvAja karate hue canoM kI bhAMti bhUnate haiM tathA kadamba pUSpa kI AkRti vAle vartana ke uparitana meM una nArakoM ko girA kara AkAza meM uchAlate haiN| 1. kAgiNImaMsagANi--choTe-choTe maaNskhNsh| dasaveM kA nAma 'asipatradhanu' hai| (kAkiNImAMsakAni---ekSaNamAsabaNDAni--- 4. ye deva asipatra nAmaka vana kI vikuNA sUTI. pR.84)| karate haiN| nArakIya jIva chAyA ke lobha se 2. sIhapugchANi--pITha kI camaThI (sIhapucchA- una vRkSoM ke nIce Akara vizrAma karate haiN| nitti--pRSThIyastA -sUTI pR. 84) / taba havA ke jhoMkoM se asighArA kI bhAMti 3. samavAbo meM nauveM paramAghArmika kA nAma tIkhe patte una para par3ate haiM aura ve ghida jAte 'asipatra' aura isameM kA nAma 'dhaNu' hai / sUni hai| (sUTI. pR. 84) meM nAceM paramAdhArmika kA nAma 'asi' tayA
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ 365 niyuktipaMcaka 20. vaitaraNI narakapAla nArakoM ko vaitaraNI nadI meM bahAte haiN| vaha nadI pIba, madhira, keza aura haSThiyoM se bharI rahatI hai| usameM khArA-garama pAnI bahatA hai| vaha kalakalAyamAna jalabAlI mahAbhayAnaka nadI hotI hai| 81. kharasvara paramAdhArmika deva nArako zarIra ko karaktoM se cIrate hai tathA nArakoM ko parazuoM me paraspara chIlane ke lie pratAr3ita karane haiN| the unako (vanamaya bhISaNa kaMTakoM se samAkIrNa) zAlmalI vRkSa para car3hane ke lie majabUra karate haiN| 2. jaise pazuvadha ke samaya pazu bhayabhIta hokara daur3ate haiM taba nadhaka unako vahIM roka lete haiM vaise hI bhayabhIta hokara palAyana karane vAle nArakoM ko mahAghoSa narakapAla cAroM aura se ghera kara vahIM roka lete haiN| pazyayana ; nArAbora sAni. 83. mahat pAda prAdhAnya artha meM hai| isake chaha nikSepa haiM--nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva / ' vIra zabda ke cAra nikSepa haiM-dravya, kSetra, kAla aura bhAva' / 4. 'stuti' zabda ke cAra nikSepa haiM--nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / Agantuka kI stavanA, kaTaka, keyUra, candana, mAlA Adi bhUSaNoM se kI jAne vAlI stavanA dravyastuti hai| vidyamAna guNoM kA kIrtana karanA bhAvastuti hai| 85. jammU ne Arya sudharmA se bhagavAn mahAvIra ke guNoM ke viSaya meM pUchA taba Arya sudharmA ne mahAvIra ke guNa batAe aura kahA- . mahAtmA mahAvIra ne jisa prakAra saMsAra para vijaya prApta kI tuma bhI usI prakAra prayatna karo / sAtavAM adhyayana : kuzolaparibhASita 66. 'zIla' zama ke vAra nikSepa haiM-nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / dravyazIla-phalanirapekSa hokara Adatana una-una kriyAoM meM pravartana karanA, jame-prAvaraNa kA prayojana na hone para 1. mahAvIrastava ityatra yo mahanchandaH sa prAdhAnye pradhAna hotA hai| vartamAno gRhItaH / (muTI. pR95) 3. 1. dravyavIra-saMgrAma meM zrara athavA vIryavAna 2. dravyamahat-yaha sacitta, acitta evaM mizra dravya / nIyaMkara, cakravatI Adi kA bala tIna prakAra kA hotA hai 1 sacitta meM tIrthakara, athavA viSa Adi dravyoM kA sAmathrya / adhisa meM beDayaM Adi maNi tathA mizra meM 2. kSetravIra-jo jisa kSetra meM asAdhAraNa alaMkRta vibhUSita tIrthakara 1 kAma karane vAlA hai vaha tathA jo jisa kSetra kSetramahat-siddhikSetra / dharmAcaraNa kI apekSA / meM bIra mAnA jAtA hai| se mahAvideha tathA mukhoM kI dRSTi se devakuru 3. kAlavIra-jisa kAla meM jo cIra hotA Adi kSetra pradhAna hote haiN| hai| vaha / kAlamahat-kAla kI dRSTi se ekAnta suSamA 4. bhAvavIra-kSAyika vIyaM sampanna vyakti Adi kAla pradhAna hotA hai| jo kaSAyoM evaM upasagoM se aparAjisa hotA bhAvamahata-pAMcoM bhAvoM meM kSAyikabhASa
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrakRtAMga nirmukti bhI prAvaraNa svabhAva vAlA honA prAvaraNazIla hai| isI prakAra AbharaNazIla tathA bhojanazIla hote haiN| athavA jisa dravya kA jo svabhAva hai, vaha dravyazIla hai| bhAvazIla ke do prakAra hai-oSazIla tathA AbhIkSyasevanApIla arthAta anavaratasevanAzIla / E7. oghazIla-oSa kA artha hai sAmAnya / jo sAvadha yoga se virata athavA virataavirata hai, vaha opazIlavAna hai / jo avirata hai, yaha azIlavAn hai| jo nirantara yA bAra-bAra zIla kA AcaraNa karatA hai, vaha AbhIkSNyasevanAzIla hai| usake do prakAra hai-prazasta tathA aprazasta / prazasta bhAvazIla hai-dharma viSayaka pravRtti, anavarata apurva jJAnArjana karanA tathA viziSTa tapasyA karanA / aprazastabhAvazIla hai-adharma tathA krodha Adi meM pravRtti karanA / Adi zabda se avaziSTa kaSAya tathA corI, abhyAkhyAna, kalaha Adi gahIta haiN| 88. prastuta adhyayana meM kuzIla arthAt paratoSiko kA tathA jo koI avirata hai, unakA pratipAdana hai / 'su' yaha prabhAsA aura zuddha viSaya ke artha meM nipAta hai, jaise--surASTra / 'ku' duguMchA tathA azuddha viSaya ke artha meM nipAta hai, jaise--kurAjya / 69. jo aprAsuka pratisevI hote haiM, ve dhRSTatA se apane Apako zIlavAdI kahate haiN| yathArtha meM jo prAsukaseSI hote haiM, ve zIlavAdI hote haiM / jo aprAsaka kA upabhoga nahIM karate. ve zIlavAdI 90. jo gautama-govatika' haiM, jo raMDadevatA'-yatra-tatra vara dene vAle athavA hAtha meM cakra rakhane vAle haiM, jo vAribhadraka--sevAla bAne vAle athavA zaucavAdI haiM, jo agnihotravAdI- agni se hI svargagamana kI icchA rakhane vAle tathA jalazaucavAdI' --bhAgavata parivrAjaka Adi haiM-ye sAre aprAsukabhojI hone ke kAraNa kuzIla haiN| gAthA meM 'ca' zabda se svayUthika pArzvastha Adi gRhIta Avyo adhyayana : boyaM 91. 'vIrya" zabda ke chaha nikSepa haiM-nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva / tavya vImaM tIna prakAra kA hai-sacitta, acitta aura mizra / sacitta dravyavIrya ke tIna bheda haiM - 1. dvipada-Arhat, ukravartI, baladeva Adi kA vIrya athavA strIratna kA bIyaM athavA jisa dravya kA jo vIrya ho vaha / 1. gaunatika mazakajAtIya dharmasampradAya ke mokSa kI sthApanA karate the| ve bAra-bAra saMnyAsI hote haiM / vai prazikSita laghu baila ko hAtha paira dhone, snAna karane meM rata rahate the / sekara bhikSA ke lie ghara-ghara ghUmane vAle ve jala se bAhya zuddhi ke sAtha AMtarika zuddhi hote haiN| bhI mAnate the| 2. TIkAkAra ne 'caMDadevagA' pATha svIkRta kiyA 4 'vIrya' viSayaka vizeSa jAnakArI ke lie dekheM-sUyagaDo 1, AThaveM adhyayana kA 3. jalazocavAdI sacitta jala ke upayoga meM Amukha /
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 nirmuktipaMcaka 2. catuSpada - azvaratna, hastiratna kA vIrya athavA siMha, vyAghra, zarabha Adi kA bIrya athavA vahana karane, dauDane Adi kA vIryaM / 3. apada -gozIcandana Adi kA zIta-uSNakAla meM uSNa-zItavIyaM pariNAma / 92,93. acitta vyavIrya ke tIna prakAra hai-AhAravIrya, AvaraNavIryaM tathA praharaNavIyaM / (auSadhi kI zasyoddharaNa, vraNa-saMrohaNa, viSApanayana, medhAkaraNa Adi jo zaktiyA hai- vaha rasavIyaM hai / ) vipAkavIrya ke viSaya meM Ayurveda ke cikitsAzAstroM meM jo varNana hai, vaha yahAM grAhya hai / AhAra kI zakti, jaise- sadyaH banAe hue 'ghevara' prANakArI, hRdya tathA kapha kA nAza karane vAle hote haiM / AhAravI * AvaraNavIyaM -- kavaca Adi ke zastra prahAra ko phailane kI zakti | praharaNavIrya Adi zastroM kI prahAra-zakti | kSetravIrya kSetragata zakti, jaise-- devakuru, uttarakuru Adi kSetra meM utpanna sabhI dravya utkRSTa zakti vAle hote haiM / athavA durga Adi viziSTa kSetra meM atyadhika ullasita hotA hai, vaha athavA jisa kSetra meM vIrya kI jAtI hai, vaha kSetravIrya hai / jisakA vIrya vyAkhyA kI kAlavIyaM - ekAnta suSamA Adi kAla meM athavA vibhinna RtuoM meM vibhinna dravyoM kI viziSTa zakti / O D 94, 95. bhAvavIrya - vIryazakti se yukta jIva meM vIrya viSayaka aneka prakAra ko labdhiyAM hotI haiN| unake mukhya tIna prakAra hai- aurasyabala - zArIrika bala indriya bala tathA AdhyAtmika bala / ye tInoM bala bahuta prakAra ke hote haiN| 1 1. zArIrika bala ke antargata manovIyaM, bAvIryaM kAyavIrya tathA AnApAna vIrya kA samAveza hotA hai / yaha vIrya do prakAra kA hai-- saMbhava mora saMbhAvya / 2. indriya bala - -zrotra Adi pAMcoM indriyoM kA apane-apane viSaya ke grahaNa kA sAmarthya | isake bhI do bheda haiM- saMbhava aura saMbhAvya / 1. ( ka ) varSAsu lavaNamamRtaM zaradi jalaM gopayazca hemante / zizire cAmalakaraso, ghRtaM vasante guruzcAnte // (kha) grISme tulyaguDAM susaMnpravayutA meghAvanakhe'mbare, tulyA zarkarayA zaramalayA zuNThyA tuSArAgame / ferrer zizire vasantasamaye kSaudreNa saMyojitAM, ( suTIpR. 111 ) atyanta paTu hotA hai / de anuttaropapAtika devoM kA puMsA prApya harItakI miva gadA, nazyantu le zatravaH // 2. saMbhava, jaise - tIrthaMkara aura anuttaropapAtika devoM ke manodravya tathA manaH paryavajJAnI praznoM kA uttara dracya mana se hI dete haiN| sArA vyavahAra mana se hotA hai / saMbhAvya, jaise- jo Aja grahaNa karane meM par3ha nahIM hai, usakI buddhi kA parikarma hone para bahu grahaNa-paTa ho jAtA hai /
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrakRtAMga niyukti 26. AdhyAtmika bala ke aneka prakAra haiM . udyama-zAna Adi ke anuSThAna meM utsAha / 0 ati-saMyama meM sthiratA, citta kA samAdhAna / dhIratva kaSToM meM akssubdhtaa| 0 zauNDIrya-tyAga karane kA utkaTa sAmathyaM, jaise cakravartI kA mana apane SaTkhaMDa rAjya ko chor3ate samaya bhI nahIM ptaa| ApadAoM meM aviSaNNatA / * kSamA-dUsaroM para kSubdha na hone kA sAmarthya / * gAMbhIrya-parISahoM tathA upasagoM ko sahane meM adhuSTatA athavA apane camatkArI anuSThAna meM bhI ahaMkArazUnyatA / - upayoga-ATha prakAra ke sAkAra upayoga tathA cAra prakAra ke anAkAra upayoga se yukt| * yoga-manovIrya, vacanavIrya tathA kAyavIrya se yukta / 0 tapa-nyAraha prakAra ke taponuSThAna ko aglAnabhAba se karanA / . saMyama--sataraha prakAra ke saMyama meM pravRtti / ' 97 sArA bhAvavIyaM tIna prakAra kA hai-paMDitavIrya, bAlavIrya tathA bAla-paMDitavIrya / athavA vIrya ke do prakAra haiM-agAravIrya tathA anagAravIyaM / 98, (cauthe zloka ke antargata Ae 'sattha (zastra)' pada kI vyAkhyA) pAstra--khaDga Adi praharaNa / isI prakAra vidyAdhiSThita, maMtrAdhiSThita tathA divya kriyAniSpAdita-ye bhI zastra haiN| ye pAMca prakAra ke haiM--pAthiya, vAruNa, Agneya, vAyavya tathA mizra / nauvAM adhyayana : dharma 99. dharma kA pratipAdana pahale kiyA jA cukA hai| prastuta meM bhAvadharma kA prasaMga hai| yahI bhAvadharma hai aura yahI bhAvasamAdhi tathA samAdhimArga hai| 170. dharma ke cAra nikSepa haiM nAma, sthApanA, drazya aura bhAva / dravyadharma ke tIna prakAra hai sacitta, acitta aura mizra / gRhasthoM kA kulaghamaM, grAmagharma tathA jo sanakA dAnadharma hai, vaha dravyadharma hai| 1.1. bhAvadhama do prakAra kA hai laukika tathA lokottara / laukika dharma do prakAra kA hai-gRhasthoM kA tathA anyatIthikoM kA / lokottara dharma ke tIna prakAra haiM-jJAna, darzana aura cAritra / ye tInoM pAMca-pAMca prakAra ke haiN|' 1. vidyApravAdapUrva meM ananta prakAra ke bIryoM kA varNana hai / usameM kevala vIrya kA hI prati pAdana hai| 2. dekheM-dazanigA 36-40 / 3. jJAna ke pAMca prakAra-mati, zruta, avadhi, manaHparyava tathA kevala / darzana ke pAMca prakAra-aupamika, sAsvAdana, kSAyopasamika, vedaka aura kSAmika / cAritra ke pAMca prakAra sAmAyika. chedopasthApanIya, parihAravizuddha, sUkSmasaMparAya tathA yathAkhyAta /
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 niyuktipaMcaka 102. muni ke lie pAvastha, avasanna tathA kuzIla muniyoM ke sAtha saMstava karanA ucita nahIM hotaa| isalie sUtrakRtAMga meM isa 'dharma' nAmaka adhyayana meM dharma kA niyamana kiyA hai, usakI sImAoM kA nirdhAraNa kiyA hai| basavAM adhyayana : samAdhi 103. AdAnapada (prathama pada) ke AdhAra para isa adhyayana kA nAma hai-Agha / isakA guNaniSpanna nAma hai-samAghi / isa adhyayana meM 'samAdhi' zabda ke nikSepa prastuta kara bhAva samAdhi kA pratipAdana kiyA hai| 104. 'samAdhi' zabda ke chaha nikSepa hai nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva / 105.106. dravyamAdhi-indriyoM ke manojJa viSayoM meM tat-tat viSaya kI prApti se usausa indriya kI jo tuSTi hotI hai, vaha dravyasamAdhi hai / jisa kSetra meM samAdhi utpanna hotI hai, vaha kSetrasamAdhi hai / jisa kAla meM samAdhi prApta hotI hai, vaha kAlasamAdhi hai| bhArasamAdhi ke cAra prakAra haiM:-darzana samAdhi, jJAna samAdhi, tapa: samAdhi aura cAritra samAdhi / ' jo caturvidha bhAvasamAdhi meM samAdhistha hai, vahI muni samyak cAritra meM vyavasthita hai| athavA jo samdhacaraNa meM vyavasthita hai, vahIM cAroM prakAra kI bhAvasamAdhi meM samAhita hotA hai / gyArahavAM adhyayana : mArga 107. mArga zabda ke chaha nikSepa haiM--nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla tathA bhAva / 108. dravyamArga ke caudaha prakAra haiM1. phalakamArga 5. rajjumArga 9. kIlakamArga, 2. latAmArga 6. davanamArga 10. ajamArga, 3. AMdolana mArga 7. rilamArga 11. pakSimArga, 4. vetramArga . pAzamArga 12. chatramArga 1. zAna samAdhi-jaise-jaise vyakti zruta kA adhyayana karatA hai, vaise-vaise atyanta samAdhi utpanna hotI hai| jJAnArjana meM udyata vyakti kaSTa ko bhula jAtA hai| naye-name zeyoM kI upalabdhi hone para usakA jo samAdhAna hotA hai, vaha anirvacanIya hotA hai| darzana samAdhi -- jina-pravacana meM jisakI buddhi zraddhAzIla ho jAtI hai, use koI bhramita nahIM kara sktaa| usakI sthiti pavanazUnya gRha meM sthita dIpaka kI bhAMti niSkampa ho jAtI hai| cAritra samAdhi-cAritra samAdhi kI niSpatti hai-viSaya sukhoM se parAmukhatA / akiMcana hone para bhI caritravAn sAdhu paramasamAdhi kA anubhava karatA hai| tapaH samAdhi- isase sAdhaka vikRSTa tapa karatA huA bhI khinna nahIM hotaa| vaha jhut, pipAsA Adi parISahoM se kSubdha nahIM hotaa| vaha Abhyantara tapa meM abhyasta sAdhaka dhyAna avasthA meM nirvANastha kI bhAMti sukha-duHkha se bAdhita nahIM hotaa|
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ 373 sUtrakRtAMga niyukti 13. jalamArga 14, AkAzamArga / ' 1.1. phalakamArga-kIcar3a Adi ke bhaya se phalaka dvArA pAra kiyA jAne vAlA mArga yA gar3hoM ko pAra karane ke lie banAyA gayA phalaka maarg| 2. latAmArga-nadiyoM meM hone vAlI sasAoM (vetra Adi) kA AlaMbana lekara pAra karane kA mArga / jaise gaMgA Adi nadiyoM ko vetra latAoM ke sahAre pAra kiyA jAtA thaa| 3. AMdolanamArga-yaha saMbhavata: jhalane vAlA mArga rahA ho / vizeSataH yaha mArga durga Adi para banAyA huA hotA thaa| vyakti jhUle ke sahAre eka pahAr3a se dUsare pahAr3a para pahuMca jAtA / vyakti vRkSoM kI zAkhAoM ko pakar3akara jhUlate aura dUsarI ora pahuMca jaate| 4. benamArga... yaha mArga nadiyoM ko pAra karane meM sahAyaka hotA thaa| jahAM nadiyoM meM vetra latAeM (beMta kI latAeM) saghana hotI thIM, vahA~ pathika una latAoM kA avaSTamna lekara eka kinAre se dUsare kinAre taka pahuMca jAtA thaa| 5. rajjumArga-rassI ke sahAre eka sthAna se dUsare sthAna taka pahuMcane kA mArga / yaha ati durgama sthAnoM ko pAra karane ke kAma AtA thaa| 6. davanamArga-davana kA artha hai yAma-vAhana / usake Ane-jAne kA mArga davanamArga hai| sabhI prakAra ke vAhanoM ke yAtAyAta meM yaha mArga kAma AtA thA / 7. bilamArga-ye guphA ke AkAra vAle mArga the| inako "mUSika paya' bhI kahA jAtA thaa| ye pahADI mArga the, jinameM cadrAna kATa kara cUhoM ke bila jaisI choTI-choTI suraMgeM banAyI jAtI thiiN| inameM dIpaka lekara praveza karanA hotA thA / 8. pAzamArga....NikAra ke anusAra yaha baha mArga hai, jisameM vyakti apanI kamara ko rajju se bAMdhakara rajju ke sahAre Aye bar3hatA thaa| "rasakUpikA" (svarNa Adi kI khadAna) meM isI ke sahAre nIce gahana aMdhakAra meM utarA jAtA thA aura rajju ke sahAre hI punaH bAhara AnA hotA thaa| 9. kIlakamArga-ye ve mArga the, jahAM sthAna sthAna para saMbhe banAe jAte the aura pathika una khaMbhoM ke abhijJAna se apane mArga para Age bar3hatA jAtA thaa| ye khaMbhe use mArga bhUlane se bacAte the| vizeSa rUpa se ye mArga marupradeza meM, jahAM bAla ke TIloM kI adhikatA hotI thI, vahAM banAe jAte the / 10. ajamArga- yaha eka aisA saMkarA patha hotA thA, jisameM kevala aja (bakarI) yA bachaDe ke calane jitanI pagaDaMDI bhAva hotI thii| yaha mArga vizeSataH pahAr3oM para hotA thaa| jahAM bakaroM aura bheDoM kA yAtAyAta hotA yaa| ise 'meMDhapatha" bhI kahA jAtA thaa| 11. pakSipatha--yaha mAkAza-mArga thA / bhAruNDa Adi vizAlakAya pakSiyoM ke sahAre isa mArga se yAtAyAta hotA thaa| vaha mArga sarvasulabha na bhI rahA ho parantu kucha zrImanta yA vidyAoM ke pAragAmI vyakti ina vizAlakAya pakSiyoM kA upayoga vAhana ke rUpa meM karate hoM, aisA saMbhava lagatA hai| 12. chatramArga-yaha eka aisA mArga thA, jahAM chatra ke binA AnA-jAnA nirApada nahIM hotA thA / saMbhava hai yaha jaMgala kA mArga ho aura jahAM hiMsra pazuoM kA bhaya rahatA ho| ve pazu chatte se urakara idhara-udhara bhAga jAte hoN| 13. jalamArga-jahAja, naukA Adi se yAtA yAta karane kA mArga, jise "vAripatha" bhI kahA jAtA hai| 14. AkAzamArga-cAraNalandhi sampanna muniyoM, vidyAdharoM tathA maMtravidoM ke AnejAne kA maarg| use "devapatha" bhI kahA jAtA thaa| (suTI pR131)
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 niyuktipaMcaka 109. jisa kSetra meM jo mArga hai, vaha kSetramArga hai| jisa kAla meM jo mArga hai, yaha kAlamArga hai / bhAvamArga ke do prakAra hai-prazastabhAvamArga, aprshstbhaavmaarg| donoM ke tIna-tIna prakAra haiN| prazastabhAvamArga ke tIna prakAra-samyajJAna, samyagudarzana aura samyagcAritra / aprazastabhAva mArga ke tIna prakAra :-mithyAtya, avirati tathA ajJAna / 110, ina donoM bhAgoM kA vinizcaya phala se hotA hai / prazasta mArga sugatiphala vAlA hotA hai aura aprazasta mArga durgatiphala vAlA / yahI sugatiphala vAlA mArga prAsaMgika hai| 111. durgatiphalavAdiyoM ke tIna sau tirasaTha bheda haiN| (kiyAvAdiyoM ke 160, akriyAbAdimoM ke 84 ajJAnavAdiyoM ke 67 saya bagAyakavAdiyoM ke 11) dhagA va zipa (1) kSema-kSemarUpa-se-cora, siMha Adi ke upadrava rahita tathA vRkSa Adi se Acchanna mArga / (2) kSema-akSemarUpa-jaise--upadravarahita kintu patharIlA, kaNTakAkIrNa mArga / (3) akSema-kSemarUpa-jaise-cora Adi ke bhaya se yukta kintu sama mArga / 4) akSema-akSemarUpa-jaise-siMha, cora Adi ke upadrava se yukta tathA patharIlA aura Ubar3a-khAbar3a mArga / bhAvamArga ke cAra vikasakSema-kSemarUpa---zAna mAdi se samanvita muni vezadhArI sAdhu / kSema-akSemarUpa--bhAbasAdhu dravyaliMga se rahita / bakSema-kSemarUpa-nillava / / akSema-akSemarUpa-paratIrthika, gRhastha Adi / 112. jJAna, darzana aura cAritra-yaha tIna prakAra kA bhAvamArga samyagadRSTi vyaktiyoM dvArA AcIrNa hai| caraka, parivrAjaka Adi dvArA AcIrNa mArga mithyAtva mArga hai, aprazasta mArga hai| 113. jo vyakti Rddhi, rasa, sAtA-ina tIna gauravoM se bhArIkarmA haiM, jo SaDjIvanikAya kI bAta meM nirata haiM, ve kumArga kA upadeza dete haiM aura usI kumArga kA Azraya lete haiN| 114. tapa aura saMyama meM pradhAna tathA guNadhArI muni jo sadbhAva yathArtha kA nirUpaNa karate haiM. vaha jagat ke sabhI prANiyoM ke lie hitakArI hai, vahI samyak praNIta mArga hai| 115. mokSamArga ke ye teraha ekArthaka zabda haiM 1. paMtha-samyakatva kI prApti / 2. nyAya-samyakcAritra kI prApti / 3. mArga-samyagjJAna kI praapti| 4. vidhi- samyagjJAna aura samyagdarzana kI yugapada praapti| 5. dhRti-sampadarzana ke hone para sampagdhAritra kI prApti / 1. asiyasayaM kiriyANaM, akiriyavAINa hoI culasII / aNNANiya sasaTThI, zreNaiyANaM ca battIsaM / / (sUTI. pR. 131)
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrakRtAMga niyukti 6. sugati-jJAna aura kriyA kA saMtulana / 7. hita-mukti yA usake sAdhanoM kI prApti / 8. sukha-upazAma zreNI meM AruSTa hone kA sAmarthya / 9. pathya----kSAyaka zreNI meM ArUr3ha hone kA sAmarthya / 10. zreNI-moha kI sarvathA upazAMta avasthA / 11. nivRti-kSINa moha kI avasthA / 12. nirvANa-kevalajJAna kI prApti / 13. zivakara-zailezI avasthA kI prApti / bArahavAM adhyayana : samavasaraNa 116. samavasaraNa' pArada ke nAma Adi chaha nikSepa haiN| dravya samavasaraNa ke tIna prakAra haiM sacitta, macitta tathA mizra / kSetra samavasaraNa vaha hai, jahAM dvipada-catuSpada Adi samavasRta hote haiM / jisa kAla meM jo sambasaraNa hotA hai, vaha kAla samavasaraNa hai| 117. bhAva samavasaraNa hai . audayaMtra Adi bhAdoM kA samavasaraNa / athavA kiyA vAdI, akriyAvAdI, ajJAnavAdI, vainAyakavAdI-ina cAroM vAdoM kA bheda-prabheda sahita AkSepa kara jahAM vikSepa kiyA jAtA hai, vaha bhAva samavasaraNa hai| 118. jIva Adi padArthoM kA sadbhAva hai-yaha kriyAvAdiyoM kA kathana hai| jova Adi padArthoM kA sababhAva nahIM hai-yaha akriyAvAdiyoM kA kathana hai / ajAna ko hI zreyaskara batAne vAle ajJAnavAdI haiM aura vinaya se hI svarga mokSa milatA hai aisA kahane vAle vinayavAdI haiM / 119. kriyAvAdiyoM ke 180 bheda haiM / akriyAvAdiyoM ke 84, ajJAnavAdiyoM ke 67 aura vinayavAdiyoM ke battIsa bheda haiN| 120, prastuta adhyayana meM ina darzanoM dvArA svIkRta siddhAntoM kA nirUpaNa hai| una siddhAntoM ke paramArtha kA nizcaya karane ke lie samavasaraNa adhyayana nirUpita hai| 121. kriyAvAdI samyagdRSTi hai / zeSa tInoM vAda mithyAdRSTi haiN| mithyAvAda kA rayAga kara, isa satyavAda (kriyAvAda) ko aMgIkAra karanA caahie| terahavAM adhyayana : yAthAtathya 122. tathya zabda ke cAra nikSepa hai-nAmatathya, sthApanAtathya', dravyatathya tathA bhAvatathya / dravyatathya hai-dravya kA svabhAva, svarUpa 1 123. avazyaMbhAvatayA audayika Adi chaha prakAra ke bhAvoM meM honA bhAvatadhya hai / ___ athavA Antarika bhAvatathya cAra prakAra kA hai-jAnatathya, darzanatathya, cAritratathya aura vinayatathya / 1. samavasaraNa kA artha hai-ekIbhAva se milanA, ekatra melApA /
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.76 124. bhAvatathya do prakAra kA hai-- prazasta tathA aprazasta vaisA hI AcaraNa - yaha prazasta bhAvatathya hai / yahIM yAthAtathya hai| hai / yAthAtathya nahIM hai / 125,126. AcArya - paraMparA se jo bhagata hai, vyAkhyAta hai, usako yadi koI apanI tarkabuddhi yA nipuNabuddhi se dUSita karatA hai to vaha chekavAdI - paMDitamAnI jamAli ninhava kI bhAMti naSTa ho jAtA hai, pathacyuta ho jAtA hai / vaisA vyakti saMyama aura tapa meM parAkrama karatA huA bhI (duHkhoM se mukta nahIM ho sktaa| isalie muni ko AtmotkarSa - ahaMkAra kA varjana karanA cAhie / caudahavAM adhyayana : graMtha niryuSika jaisA sUtra basA ho artha aura vaisA na ho to vaha jugutsita 127. graMtha ke viSaya meM pahale (uttarAdhyayana ke kSullaka nigraMthIya adhyayana meM ) kahA jA cukA hai| ziSya ke do prakAra haiM :- pravrajyA ziSya, zikSA ziSya / yahAM zikSA ziSya kA prasaMga hai / 128. zaikSa do prakAra kA hotA hai-prahaNakSa, aasevnaashaikss| grahaNakSa ke tIna prakAra hai-- sUtragrahaNazaikSa, arthagrahaNakSa, tadubhayagrahNaNaikSa 129. AsevanAzaikSa ke do prakAra haiM- mUlaguNa asevanAzaikSa, uttaraguNa AsevanA zaikSa mUlaguNa AsevanA zaikSa pAMca prakAra kA hai ( pAMca mahAvratoM ke kAraNa ) / uttaraguNa AsevanAzaikSa ke bAraha prakAra haiM / 130. AcArya ke do prakAra haiM- pravrajyA AcArya tathA zikSaka AcArya / zikSaka AcArya ke do prakAra haiM- grahaNa zikSA AcArya tathA AsecanA zikSA AcAryaM / 131. grahaNazikSA AcArya ke tIna prakAra haiM-sUtra ke grAhaka AcArya, artha ke grAhaka AcArya tathA tadubhaya grAhaka bAcArya | AsevanAzikSA AcArya ke mUla tathA uttaraguNa kI apekSA do prakAra haiM / pandrahavAM adhyayana : AdAnIya 132. AdAna tathA grahaNa- ina donoM zabdoM ke cAra-cAra nikSepa hote haiM | AdAna aura grahaNa - ye ekArthaka bhI haiM aura anekArthaka bhI / prastuta meM AdAna kA prasaMga hai / 133. prastuta adhyayana ke zlokoM meM prathama zloka kA aMtima pada dUsare zloka kA Adipada hotA hai, isalie isa adhyayana kA nAma 'AdAnIya' hai| yaha isa adhyayana kA apara nAma hai| 134. Adi zabda ke cAra nikSepa haiM--nAmajAdi sthApanA Adi dravyaAdi tathA bhAvaAdi / dravya kI apane paryAya meM jo prathama pariNati vizeSa hotI hai, vaha dravya Adi hai / 1. unigA 334-37 / 2. samavAyAMga meM isa adhyayana kA nAma 'yamakIya' milatA hai / cUrNikAra ne isake do nAma batAe haiM-- AdAnIya aura saMkalikA ( sUTa 238 ) vRtikAra ne mukhya nAma AdAnIya tathA vikalpa meM yamakIya aura saMkalikA--ye do nAma mAne haiM / ( sUTIpR 169 )
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrakRtAMga niyukti 135. gaNadharoM ne bhAvaAdi ke do prakAra batalAe haiM-AgamataH tathA noAgamataH / noAgamataH bhAvaAdi ke pAMca prakAra hai-(prANAtipAta viramaNa, mRSAvAdaviramaNa, adattAdAnaviramaNa, maithunaviramaNa, parigraha virmnn)| 136. AgamataH bhAvaAdi hai-gaNipiTaka, dvaadshaaNgii| dvAdazAMgI ke Adigrantha kA Adiloka, usakA Adipada, usakA AdipAda, usakA AdiakSara-ye sAre bhAvaAdi hai| solahavAM adhyayana : gAyA pogrAka 137. gAthA zabda ke cAra nikSepa haiM-nAmagAthA, sthApanAgASA, vyagAthA, bhAvagAthA / dravyagAthA hai-pustaka-pannoM meM likhita akSara / 138. kSAyopazabhika bhAva se niSpanna jo sAkAropayoga gAthA ke prati vyavasthita hai, vaha bhAvagAthA hai / vaha madhura upavAraNa se yukta hotI hai isalie use gAthA kahA jAtA hai| 139 jahAM bikhare artho ko piDIkRta -ekatrita kiyA jAtA hai athavA jo sAmudrikachanda' meM nibaddha hotI hai, use gAthA kahA jAtA hai| isakA dUsarA nirukta- tAtparyAya yaha hai jo gAyA jAtA hai athvA jo gAthIkRta hai, vaha gAyA hai| 140. pUrva ke pandraha adhyayanoM meM jo artha ekIkRta hai, piDita hai, usameM se yadhAvasthita piNDitArthavacana ke dvArA isa adhyayana kA granthana huA hai, isalie isakA nAma gAthA hai| 141. prastuta solahaveM adhyayana meM (pUrva adhyayanoM meM ukta) anagAra ke guNoM kA piNDitArtha se varNana kiyA gayA hai| isalie gAyA SoDazaka nAma vAle isa adhyayana kA pratipAdana karate haiN| dUsarA zrutaskaMdha pahalA adhyayana : puNDarIka 142. mahat zanda ke chaha nikSepa haiM-nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva / 143. adhyayana ke bhI chaha nikSepa haiM--nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla tathA bhAva / 144. puNDarIka zabda ke ATha nikSepa haiM-nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla, gaNanA, saMsthAna aura bhaav| 145. jo bhavya jIva pauNDarIka (zveta kamala) meM utpanna hone vAlA hai, vaha dravya puNDarIka hai| puMDarIka kA jJAtA bhAva pauDarIka hai / 146. prastuta tIna vikalpa dravya poNDarIka ke haiM--ekabhaSika, badAyuSka tathA abhimukha nAmagotra 147. tiryaJca, manuSya tathA devatAoM meM jo zreSTha hote haiM, ve pauMDarIka hai, zeSa kaMDarIka 1. anibaddhaM ca yalloke, gAtheti tatpaNDita: proktam'--sUTI pR 175 2. epha bhava ke bAda puMDarIka meM utpanna hone vAlA ekabhavika / jisa jIva ke puMDarIka kA AyuSya baMdha ho gayA hai, vaha baddhAyuSka tathA kucha hI samaya pazcAt puMDarIka meM utpanna hogA, vaha abhimukhanAmagotra hai|
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipatraka 148. jalaghara, sthalacara tathA khecara meM jo zreSTha aura kAnta hote haiM aura jo logoM dvArA svabhAvata: anumata hote haiM, ve niyaMJcoM meM pauMDarIka hote haiN| 149. arhat, cakravartI, cAraNazcamaNa, vidyAdhara, dazAra aura jo anya RddhimAna vyakti hai, ve manuSyoM meM pauMDarIka hote haiM / 150. bhavanapati, vyaMtara, jyotiSka tathA vaimAnika devoM meM jo pradhAna haiM, ve devatAoM meM pauMDarIka hote haiN| 151. jaise dhAtuoM meM kAMsya pradhAna hai vaise hI vastra, maNi, mauktika, zilA tathA pravAloM meM o pradhAna hai, ve acita pauMDarIka hote haiN| ye sAre dravya pauDarIka haiM 1 152. acitta tathA mizra dravyoM meM jo prabara hai, ve pauMDarIka hote haiM, zeSa kaMDarIka hote 153. loka meM jo kSetra zubha anubhAva vAle hote haiM-jaise devakuru, uttarakuru Adi ve pravara kSetrapauMDarIka hote haiN| 154. jo prANI bhavasthiti tathA kAlasthiti se pravara haiM, ve kAla pauMDarIka hote haiM tathA zeSa kaMDarIka hote haiN| 155. gaNanA meM pauMDarIka hai--rajju kI saMkhyA / saMsthAna meM pauMDarIka hai-samacaturasra saMsthAna / ye sAre pauMDarIka aura zeSa sAre bAMDarIka hai| 156. auvadhika, aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, pAriNAmika tathA sAnnipAtikaina bhAvoM meM jo prabara hote haiM, ve bhAva pauDarIka hai| 157. athavA jJAna, darzana, pAritra, vinaya tathA adhyAtma dharmaghyAna Adi meM jo muni prabara hote haiM, ve bhAva pauMDarIka hai| 158. prastuta adhyayana meM dravya pauMDarIka-vanaspatikAya kA tathA bhAva pauMDarIka-znamaNa kA adhikAra hai| 159. yahA~ pauMDarIka kA dRSTAnta diyA gayA hai / ' usI puMDarIka ke upacaya aryAt sabhI avayavoM kI niSpatti hone para usakA sampATana hotA hai| dAntika adhikAra yaha hai ki cakravartI Adi bhanyoM kI siddhi-prApti jinezvaradeva ke upadeza se hotI hai| 1. bhavasthiti se pauMDarIka hai-anutaropapAtika papAtikadeva, aupazarmika bhAva' meM samasta deva kyoMki ve usa pUre bhava meM sukha kA hI upazAntamoha vAle vyakti, kSAyika bhAva meM anubhava karate haiN| unameM zubhAnubhAva hI hotA hai| kevalajJAnI, kSAyopazAmika bhAva meM vipula2. kAyasthiti se zubhakarma vAle manuSya jo sAta- mati, caudaha pUrvadhara, parama avadhijJAnI. pAri ATha bhava meM nirvANa prApta karane vAle hote haiM, NAbhika bhASa tathA sAnipAtika bhAva meM ve manuSyoM meM pauMDarIka hai 1 siddha Adi pravara hote haiN| 3, audAyika bhAva meM tIrthakara tathA anuttarI- 4. dekheM-pari. 6, kathA saM 4
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrakRtAMga niyukti 379 160. deva, manuSya, tiryaJca tathA nairayika-ina cAra gativAle prANiyoM ke madhya manuSya hI eka aisA prANI hai, jo cAriSa ke svIkAra aura pAlana meM samartha hotA hai| unameM bhI mahAjana ke netA cakravartI kA yahAM prasaMga hai| 161. jo bhArIkarmA jIva haiM tathA nizcita hI utkRSTa naraka sthiti kA baMdha kara narakagAmI jIpa hai.. mI jinAmA deza hai natI mana meM si ho jAte haiN| 162,163. eka puSkariNI hai| vaha atyaMta gaharI, pakila, aneka prakAra kI valliyoM se saMkIrNa hai / vaha jaMghAoM, bAhuoM tayA naukAoM se dustara hai| usake bIca eka padma hai / usako pAne vAle vyakti ko prANa gaMvAne par3a sakate haiN| kyA aisA koI upAya nahIM hai, jisase ki pauDarIka ko prApta kara puSkariNI ko sakuzala pAra kiyA jA sake ? 164. (prajJapti Adi) vidyA ke bala para, devatA-karma ke dvArA athavA AkAzagAminI labdhi se usa padamabara pauNDarIka ko lekara sakuzala AyA jA sakatA hai paraMtu yaha jinAkhyAta upAya nahIM hai| 165. jinezvara deva kI vijJAnarUpa vidyA hI zuddha prayoga vidyA hai| bhavyajana pauMDarIka usa vidyA-prayoga se siddhigati ko prApta kara lete haiN| dUsarA adhyayana : kriyA-sthAna 166. (kriyAoM kA varNana pahale Avazyaka nirmukti meM kiyA jA cukA hai tathA) prastuta adhyayana meM kriyAoM kA pratipAdana hai, isalie isa adhyayana kA nAma 'kriyAsthAna' hai| (kriyA sthAnoM se kucha vyakti karmoM se baMdhate haiM aura kucha mukta hote haiN| isalie yahAM baMdhamArga aura mokSamArga kA prasaMga hai| 167. dravya kriyA hai-prakampana / bhAva kriyA ke ATha prakAra haiM-prayogakriyA, upAyakriyA karaNIyakriyA, samudAnakriyA, IryApayatriyA, samyaktvakriyA, samyamithyAtvakiyA tathA mithyAtvakriyA / ' 1. 1. prayogakriyA- mana, vacana aura kAyA kI samogikevalI taka hone vAlI kriyA, __ pravRtti / gyArahaveM guNasthAna taka hone vAlI sUkSma 2. upAyakriyA -dravya kI niSpatti se hone kriyA / yaha tIna samaya kI sthiti vAlI _vAlI upAyAtmaka kiyA / hotI hai-prathama samaya meM baMdha, dUsare meM 3, karaNIyakriyA-jisa dravya kI niSpatti jaise saMvedana aura tIsare meM nirjrnn| yaha vItahotI hai vaisI kriyA karanA / jaise-miTrI se rAga avasthA kI kriyA hai| hI ghara banatA hai, patharIlI bAla se nhiiN| 6. samyaksvakriyA samyagdarzanayogya 4. samudAnakriyA-gRhIta kamapudgaloM ko prakRtiyAM haiM, unako bAMdhane vAlI kriyaa| prakRti, sthiti. anubhAva aura pradeza rUpa meM 7. samyagamithyAstrakriyA -74 prakRtiyoM kA vyavasthita karanA / yaha kriyA asaMyata, saMyata, bandha karane vAlI kiyaa| apramatta saMyata, sakaSAya vyakti ke hotI hai| 8. mithyAtvakriyA-120 prakRtiyoM kA bandha 5. IryApathakriyA--'upazAnta mohAvasthA se karane vAlI kriyA /
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38. nirmuktipaMcaka 168. sthAna zabda ke pandraha nikSepa hai1. nAma sthAna 6. Urca sthAna 11. yodha sthAna 2. sthApanA sthAna 7. uparati sthAna 12. acala sthAna 3. dravya sthAna 8. vasati sthAna 13. gaNanA sthAna 4. kSetra sthAna 9. saMyama sthAna 14. saMdhanA sthAna 5. kAla sthAna 10. pragraha sthAna 15. bhAva sthaan| 169. prastuta prakaraNa meM sAmudAnika kriyAoM tathA samyak prayukta bhAvasthAna kA adhikAra hai| ina sabhI sthAnoM aura kriyAoM se pUrvokta sabhI puruSoM tathA prAvAdukoM kA parIkSaNa karanA caahie| tIsarA adhyayana : AhAraparijJA 170. AhAra zabda ke pAMca nikSepa haiM- nAma, sthApanA, dravya, kSetra aura bhAva / 171,172. dravya AhAra ke tIna bheda haiM- sacitta, acitta aura mitra / kSetra AhArajisa kSetra meM AhAra kiyA jAtA hai, utpanna hotA hai, vyAkhyAyita hotA hai, athavA nagara kA jo deza dhAnya, indhana Adi se upabhogya hotA hai, vaha kSetra AhAra hai| (jaise- mathurA kA nikaTavartI deza paribhogya hone para vaha mathurA kA AhAra kahalAtA hai|) bhAva AhAra (AhAraka kI apekSA se) ke tIna prakAra haiM1. oja AhAra-aparyAptaka avasthA meM taijasa aura kArmaNa zarIra se liyA jAne vAlA AhAra, jaba taka apara audArika yA vaikriya zarIra kI niSpatti nahIM ho jaatii| 2. loma AhAra-cArIra paryApti ke uttarakAla meM bAhya tvacA tathA loma se siyA jAne bAlA AhAra / 3. prakSepa AhAra- kavala Adi ke prakSepa se kiyA jAne vAlA AhAra / 173. oja AhAra karane vAle sabhI jIva aparyAptaka hote hai| paryAptaka jIva loma AhAra vAle tathA prakSepa AhAra vAle arthAta kabalAhArI hote haiN|' 174. ekendriya jIvoM, devatAoM tathA nArakIya jIvoM ke prakSepa AhAra nahIM hotaa| zeSa saMsArI jIvoM ke prakSepa AhAra hotA hai| 175. eka, do athavA tIna samaya taka tathA antarmuhUrta aura sAdika-anidhana-zailezI avasthA se prAraMbha kara anantakAla taka jIva anAhAraka hote haiN| 1. paryAptibaMdha ke uttarakAla meM sabhI prANI hotA tathA vaha pratisamayavartI hai| loma AhAra vAle hote haiN| sparzana indriya se, 2. ye jIva paryAptibaMdha ke bAda sparzanendriya se umA Adi se, zItala vAyu se, pAnI Adi hI AhAra grahaNa karate haiN| devatAoM dvArA se garbhastha prANI bhI tRpta hotA hai, yaha sArA mana se gRhIta zubha pudgala saMpUrNa kAyA se loma AhAra hai / kavala AhAra to jaba-taba pariNata hote haiN| isI prakAra nArakIya liyA jAtA hai, sadA-sarvadA nahIM hotaa| vaha jIvoM ke azubha pudgala pariNata hote haiN| zeSa niyatakAlika hai| loma AhAra vAyu Adi ke sabhI audArika zarIra vAle liyaMca aura sparza se niraMtara hotA hai| vaha dRSTigata nahIM manuSya prakSepa AhAra karate haiN|
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrAMga nirbukti 381 176. kevalI ke atirikta prANI eka athavA do samaya taka anAhAraka hote haiN|' kevatI ke samudghAta ke samaya manyAna ke prAraMbha meM tathA usake upasaMhAra kAla meM (arthAt tIsare tathA pAMcave samaya meM do samaya tathA loka ko pUrita karate hue cauthe samaya meM anAhAraka hote haiN| isa prakAra kevalI tIna samaya anAhAraka rahate haiM / 177. zailezI avasthA kA kAlamAna hai antarmuhUrta / vaha kAla anAhAraka hotA hai| siddhAvasthA sAde ki anantakAla kI hotI hai| siddha anAhAraka hote haiN| 178. jIva sabase pahale tejasa ora kAmaMNa zarIra se AhAra grahaNa karatA hai| tadanantara jaba taka zarIra kI niSpatti nahIM ho jAtI taba taka auhArika free revA vaikriyamizra ne AhAra grahaNa karatA hai / 179. parikSA zabda ke cAra nikSepa hai--nAma sthApanA dravya tathA bhAva dravyaparikSA ke tIna prakAra haiM- sacitta, acita tathA mizra / bhAvaparikSA ke do prakAra hai-parikSA tathA pratyAkhyAna parikSA / I cauthA adhyayana pratyAsthAnakriyA 180. pratyAkhyAna zabda ke chaha nikSepa hai nAma pratyAkhyAna sthApanA pratyAkhyAna, dravya pratyAkhyAna, aditsA pratyAkhyAna, pratiSedha pratyAkhyAna tathA bhAva pratyAkhyAna / 151 prastuta meM bhAva pratyAkhyAna kA adhikAra hai| mUlaguNa hai-prANAtipAta viramaNa Adi prANAtipAta Adi kA pratyAkhyAna karanA Avazyaka hai| yadi mUlaguNa se saMbaMdhita pratyAkhyAna nahIM hotA hai to usake nimitta se apratyAkhyAna kriyA utpanna hotI hai| (isalie pratyAkhyAna kriyA karanI caahie)| pAMcavA adhyayana : AcArabhUta 7 102. AcAra tathA zrutaina donoM zabdoM ke cAra bAra nikSepa hai nAma sthApanA, dravya aura bhAva / 183. AcAra aura zruta' kA pratipAdana kiyA jA cukA hai| anAcAra kA sadA varjana karanA caahie| abahuzruta-agItArtha kI hI virAdhanA hotI hai| isalie sadAcAra tathA usake parijJAna meM prayatna karanA caahie| 104. anAcAra kA pratiSedha prastuta adhyayana meM pratipAdita hai (anagAra sampUrNa anAcAra kA pratiSedha karatA hai) isalie isa adhyayana kA nAma 'anagAracuta' bhI hai| chaThA adhyayana ArdrakIya 105. 'jAI' zabda ke cAra nikSepa hai-nAma AI, sthApanA AI, davya bhAI tathA bhAva Ardra 1. tIna samaya vAlI athavA cAra samaya vAlI vigrahagati kI apekSA se / 2. AcAra ke varNana hetu dekheM darzAniyA 154-61 / 3. yu ke varNana hetu dekheM-uniyA 29 / zruta
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMdhaka 186. dravya AI ke udAharaNa 7 udakAI-pAnI se miTTI Adi drazya ko AdraM karanA / * sArAI-bAhara se zuSka tathA madhya meM AI, jaise-zrIparNI phala / * chaviAI-snigdha tvacA vAle dravya, jaise-muktAphala, rakta azoka aadi| 0 vasAI vasA- carbI se aaii| * ileSAdra-staMbha, kuDya Adi baja lepa se lipta / . bhAvAI-rAma bhAva se aaii| 157. dravyAdraM ke tIna prakAra ye bhI hai* ekabhavika-jIva svarga se Akara yahAM manuSya bhava meM ArdrakumAra ke rUpa meM utpanna hogaa| * baddhAyuSka-jisane ArdrakumAra ke rUpa meM utpanna hone kA AyubaMdha kara liyA hai| 0 abhimukhanAmagotra-jo anantara samaya meM hI AIka rUpa meM utpanna hogaa| 188. Ardrakapura meM AI rAjA kA putra AIka nAma vAlA thaa| vaha anagAra banA / isalie Adraka se samutpanna isa adhyayana kA nAma ArdrakIma huaa|' 189. dvAdazAMga rUpa jinavacana zAzvata hai, mahAn prabhAva vAlA hai| isI prakAra sabhI adhyayana tathA sarvAkSara-sannipAta bhI zAzvata hai, prabhAvazAlI haiN| 19.. savapi rASTra vyArthataH zAmata hai, phira bhI isakA artha usa-usa samaya meM, usa-usa kAla meM bhAvirbhUta hotA hai| pahale bhI yahI prakaraNa, kisI dUsare nAma se pratipAdita tathA anumata huA hai, jaise-RSibhASita, uttarAdhyayana Adi meM / 191. AIka anagAra ne gozAlaka, bhikSu, brahmavatI, tridaNDI tathA hastitApasoM ko jo kahA, usI ko maiM yahAM khuuNgaa| 192. basantapura nAmaka gAMva meM sAmayika nAma kA gRhapati apanI patnI ke sAtha dharmapoSa AcArya ke pAsa pravajita huaa| usane apanI patnI sAdhvI ko bhikSA ke lie jAte dekhA aura pUrvakrIDita krIr3AoM kI smRti huii| sAdhvI bhakta-pratyAkhyAna dvArA paMDita maraNa kara devaloka meM devarUpa meM utpanna huI / (vahAM se basantapura nagara meM eka seTha ke ghara putrI rUpa meM utpanna huii)| 193. muni ko saMvega utpanna huaa| usane mAyApUrvaka bhakta pratyAkhyAna kiyA aura marakara devaloka meM utpanna huaa| vahAM se cyavana kara AI kapura nagara meM AI rAjA ke putra ke rUpa meM utpanna huA / usakA nAma Ardra kakumAra rakhA gyaa| 194-201. eka bAra AkakumAra ke pitA ne prItivaza mahArAja zreNika ke pAsa upahAra bhejaa| AIkakumAra ne pUchA-kyA zreNika ke koI putra haiM ? jJAta hone para usane bhI upahAra bhejaa| abhayakumAra ne pAriNAmikI buddhi se jAna liyA ki Ardraka kumAra samyagdRSTi hai| usane Ardraka kumAra ke lie pratimA bhejI / ArdrakakumAra ko pratimA dekhate hI jAtismRti jJAna huA / vaha saMbuddha ho gayA / vaha pravajita na ho jAe, isalie rAjA ke Adeza se pAMca so rAjaputra usakI rakSA karane lge| vaha azvavAhanikA ke bahAne se palAyana kara gyaa| prakhyA ke samaya devatA ne kahA-abhI 1. dekheM pari. 6, kathA saM5 /
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUtrakRtAMga niyukti 383 dIkSita mata bano / devatA ke kathana kI avamAnanA kara bAha pravajita ho gyaa| viharaNa karate-karate vaha basantapura nagara meM AyA aura pratimA meM sthita ho gayA / pUrvabhava kI patnI zreSThIputrI ne muni kA varaNa kara liyaa| devatAoM ne hiraNyavRSTi kI / rAjA ne usa dhana ko grahaNa karanA cAhA, taba devatA ne niSedha kiyaa| pitA ne usa hiraNya kA saMgopana kara rakha liyA / usa dArikA kA varaNa karane ke lie anya loga Ae / lar3akI ne apane pitA se una AgaMtukoM ke prayojana ke viSaya meM puuchaa| pitA ne bAta batAI / kanyA bolI-tAta ! kanyA kA vivAha eka bAra hI hotA hai, do bAra nhiiN| pitA ne pUchA- kyA tU apane pati ko pahacAnatI hai ? usane kahA-'maiM unako pairoM ke cihnoM se jAnatI huuN|' muni kA Agamana huA / dArikA ne pahacAna kara apane pitA se khaa| pazcAt vaha dArikA apane parivAra ke sAtha pratimA meM sthita muni ke pAsa gii| muni ne use svIkAra kara liyaa| vaha usake sAya bhoga bhogane lagA / eka putra utpanna huaa| Adraka ne taba apanI patnI se kahA-aba tuma putra ke sAtha rho| maiM punaH pravajita honA cAhatA huuN| putra ne taba AIka ko sUta se bAMdha diyaa| sUta ke bAraha baMdha the| Ardraka utane varSoM taka ghara meM rahA, avadhi pUrNa hone para vaha ghara se nikala kara pravajita ho gyaa| vaha ekAkI vihAra karatA huA rAjagRha kI ora prasthita huaa| Ardraka rAjakumAra ke palAyana kara jAne para, rAjA ke bhaya se ye pAMca sau rakSaka rAjaputra aTavI meM Akara cora bana gae / aTavI meM unhoMne muni AIka ko dekhaa| pUchA / ve sabhI pAMca sau cora pratibuddha hokara pravajita ho gae / rAjagRha nagara-praveza para Ardra ka muni ne gozAlaka, boddhabhikSu, brahmavAdI, trivaMDI tathA tApasoM ke sAtha vAda kiyA / sabhI vAda meM parAjita ho gae / ve sabhI usakI zaraNa meM A gae / muni AIka sahita ve sabhI paratIthika bhagavAn mahAvIra ke pAsa Ae aura bhagavAn ke zAsana meM pravajita ho ge| (mani Aika ke darzana mAtra se eka madonmatta hAthI mukta hokara vana meM calA gyaa| rAjA dvArA gajabaMdhana-mukti ke viSaya meM pUchane para muni AIka bole)-rAjan ! manuSya ke pAza se baddha madonmatta hAthI kA mukta hokara vana meM cale jAnA utanA duSkara nahIM hai jitanA duSkara hai dhAgoM se AveSTita merA vimocana / mujhe yaha duSphara pratIta hotA hai| sAtavAM adhyayana 202. alaM zabda ke cAra nikSepa haiM nAma alaM, sthApanA alaM, dravya alaM aura bhAva alaM / 203. alaM zabda kA prayoga tIna arthoM meM hotA hai(1) paryApti bhAva-sAmarthya, jaise- alaM mallo mallAya / (2) alaMkAra--alaMkRta karane ke artha meM alaMkRtaM (deva mahAvIra ne zAtakusa ko alaMkRta kiyaa)| (3) pratiSedha-alaM me gRhavAsena-aba maiM gRhavAsa meM rahanA nahIM cAhatA / 204. prastuta meM pratiSedhavAcI alaM zabda kA prasaMga hai| nAlaMdA zabda strIliMgI hai| nAlandA rAjagRha nagara kA upanagara thaa|
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirya ktipaMcaka 205. nAlaMdA ke samIpa manoratha nAma ke udyAna meM indrabhUti ne nirbaMdha udaya ke prazna ke samAdhAna meM isa adhyayana kA kathana kiyaa| nAlandA ke samIpa udyAna meM isakA pratipAdana hone ke kAraNa yaha adhyayana nAlandIya kahalAyA / 206. pApatvIya ucakA meM Arya gautama se bhAvaka ke viSaya meM puuchaa| gautama se Apaka kA dharma sunakara udaka saMdeha rahita ho gayA / 384
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskandha niyukti
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukrama * * * * * 32. chachedasUtrakAra prathama bhadrabAhu ko namana / dhauthI dazA : gaNi-saMpadA dravya tathA bhAvadazA kA ullekh| 25. dravyagaNI tathA bhAvamaNI kA svarUpa / AyU ke AdhAra para jIva kI dasa 26. jAta zabda ke ekArthaka tathA AcArya ke avasthAeM / zAnI hone kA nirdeza / adhyayana dazA ke kathana kI pratijJA / AcArya ke 'AcAradhara' hone kA ullekha / vividha prakAra se kzA kA ullekha / 28, gaNi AcArya kI vizeSatA / AdhAravazA kA sthaviroM dvArA nirvRhaNa kA 29. saMpadA zabda ke nikSepa / saMketa / AcArya ko hAthI kI upamA tathA usakA prastuta gaMdha ke adhyayanoM ko kathana kI prtijnyaa| upsNhaar| daza adhyayanoM ke nAma / pAMcavI dazA : cittasamAdhisthAna pahalI dazA : asamAdhisthAna citta tathA samAdhi zabda ke nikSepa / dravya tathA bhAva-samAdhi kA svarUpa / dravya citta kA svarUpa / 10. sthAna zabda ke pandraha nikSepa 1 bhAva citta kA svarUpa / bIsa asamAdhisthAna ke atirikta bhI 2332. Trampa tathA bhAva samAdhi kAstarUpa ! masamAdhi sthAnoM kA ullekha / citta samAdhi ke sthAnoM meM yatanA karane kA bUsarI vazA : sabala doSa nirdesh| draSpa tathA bhAva sabala kA svarUpa / chaThI dazA: upAsaka-pratimA sabala doSa kI maryAdA / upAsakoM ke prakAra tathA dravya aura tadarthaka ghaDe evaM vastra kI bhinna-bhinna avasthAoM upAsaka kA svruup| dvArA virAdhanA kA varNana / moha upAsaka kA svarUpa / tIsarI dazA : AzAtanA bhAva upAsaka kA svruup| AzAtanA ke do bhedoM kA ullekh| 38, kevalI dvArA agAra aura anagAra dharma kA lAbha AsAdanA kA svruup| updesh| dravya Adi AsAdanA kA ullekha / upAsaka aura prAvaka meM antara / pratimAoM ke bheda / chaThe aura AThaveM pUrva meM 'A' upasarga ke upAsaka tathA bhikSu pratimAoM kI saMkhyA varNana kA ullekha tathA AzAtanA kA kA ullekha nirukt| 43. gRhastha dharma tathA sAdhu dharma kA AzAtanA kA svarUpa / mukhAvodha / utkarSa (abhimAna) ke parityAga kA 44. sAdhaoM ko tapa, saMyama meM udyama karane kA nirdeza / nidegaa| pArIkarmA jIva kA svarUpa / upAsaka kI bAraha pratimAoM kA AzAtanA kisakI? nAmollekha / halukIM jIva kA svarUpa / sAtavI vasA : bhikSu-pratimA guru kI AzAtanA se jJAna, darzana Adi 45. bhikSa, upadhAna aura pratimA zabda ke kA nAza tathA virAdhanA / nikssep| OY . 41.
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55. 388 niyuktipaMcaka samAdhi Adi pAMca pratimAoM kA 101. anaMtAnubandhI krodha Adi kaSAyoM kA nAmollekha upazamana / AcArAMga Adi AgamoM meM varNita 102. anaMtAnubaMdhI kAya Adi cAra kaSAyoM kI pratimAoM kI saMkhyA kA nirdesh| sthiti evaM gti| 103. mAna, mAyA ora lobha kI upamAoM kA bata-samAdhi pratimA tathA cAritra-samAdhi nidesh| datimA kA ullekha krodha, mAna Adi kaSAyoM ke udAharaNoM kA bhikSu aura upAsaka pratimA kA sUtra meM ullekha / varNana hone kA nirdeza tathA viveka pratimA 104.1. sadgati hetu nitya upazAMta rahane kA nirdeza / kA ullekha / 105-12. krodha meM maraka, mAna meM acaMkAriyabhaTTA, pratisalIna tathA ekAkIvahAra pratimA kA mAyA meM sAdhvI paur3arA tathA lobha meM maMbhu ullekh| AcArya kA udAharaNa / 51,52. ekalavihAra pratimA grahaNa karane vAle muni kaSAyoM ke duSpariNAma jAnakara unase kI vishesstaaeN| nivRtta hone kA nirdeza / AThavIM kazA : paryuSaNAkalpa cAturmAsa meM prAyazcitta vahana karane kI 53,54 paryuSaNA zabda ke ekArthaka / suvidhaa| sthApanA zabda ke nikSepa / prathama aura antima tIthaMkaroM kI paryaSaNA bhAvasthApanA kA svarUpa / 56,57. kA nirdeza / 116-19. cAturmAsa meM praveza aura vihAra ke niyamoM 116 varSA ke samaya bhikSAcaryA karane aura na karane ke kAraNoM kA nirdeza / ke kathana kI prtijnyaa| uttarakaraNa kA svarUpa / 59-63. cAturmAsa ke atirikta vihAra karane ke navI dazA : mohanIyasthAna niym| 121. moha zabda ke pAra nikSepoM kA ullekha ASAr3hI pUrNimA ko varSAvAsa sthApita karane tathA bhAvasthAna kA adhikaar| kA nirdeza tathA migasara kRSNA dazamI taka 122. davya moha ke bheda-prabheda 1 vahAM rahane kA ullekha 123. AThauM karmoM kA pradoM meM varNana kA ullev|| cAturmAsa yogya kSetra kI vishesstaaeN| 124-26. karma zabda ke ekArthaka / cAturmAsa sthApita karane ke niyamoM evaM nayamA eva 127,128. mahAmoha karmabaMdha ke kAraNoM kA ullekha kAraNoM kA nirdesh| tathA unake varjana kA upadeza / 70. jyeSThAvagraha (cha: mAsa taka eka sthAna para ksavIM vazA: AjAtisthAna rahanA) kA ullekha / AjAti' zabda ke nikssep|| 71-75. varSAvAsa ke bAda vihAra karane aura na karane 130, dravya tathA bhAva AjAti ke bhed-prbhed| ke kAraNoM kA ullekha / 131. jAti aura nAjAti kA svarUpa / cAturmAsa kAla meM kSetrAvagraha kI mryaadaa|| pratyAjAti kA svruup| 80-88. draSya sthApanA ke sAta dvAra aura unakA 133 nidAna se mokSa meM bAdhA / vivaraNa / 134-136. mokSa-prApti ke upAyoM kA ullekha 89. AcAra kI skhalanAoM kA prAyazcitta tathA 137. nidAna zabda ke ekArthaka / kaSAya ke upazamana kA nirdeza / dravya baMdha ke bheda 1 90,91. varSAkAla meM hiMsA kI sambhAvanA se samiti 139, kSetra aura kAlabaMdha kA svarUpa / Adi meM jAgarUkatA kA nirdeza / 140,141. bhAvabaMdha ke prakAra / 12-100. kalahazamana meM durUtaka, pradyota evaM dramaka 142. anidAnasA kI zreSThatA kA ullekha / kI kathA kA nirdesh| 143. saMsArasAgara ko pAra karane ke upAya | 65-69.
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. 2. 3. 4. 5. dhU 7. 8. dazAzrutaskandha niryukti panbhAra-' vaMdAmi bhavA, pANa carima- 'sayala suyanANi / sutassa kAragamisi, dasAsu kappe yavavahAre // Aja vivAgajbhayaNANi bhAvaoo davaoo u vatthadasA / dasa AuvivAgadasA, vAsasayAo dasaha chettA // bAlA 'maMdA kiDDA, balA ya paNNA ya hAyaNi pavaMcA / ra 'mummuhI sayaNI nAmehi ya lakkhaNehi dasA // Aja vivAgadasA, nAmehi ya lakkhaNehi ehiti / eto ajjhayaNadasA, ahnakama kittaissAmi // uharIo tu imAo, ajbhayaNesu mahaIko aMgesu / su vayavinUsAvatAmiva / DaharIo tu imAo, nijjUDhAo aNugaTTAe / therehi tu dasAo, jo dasA jANao jIvo // 'dasANaM pittho'", eso me vaNito samAseNaM / eso ekkeSaka 'pi ya", abhayaNaM kittaislAmi / / asamAhi ya sabalattaM, aNasAdaNa " gaNiguNA bhaNasamAhI / sAvaga - bhikkhUpaDimA kappo moho nidANaM ca / / 1. carama (bI) / 2. 0 nANI (paMcabhA 1 ) / 3. suttasya (paMcabhara ) | 4. dasANa (paMcabhA), dasANu (ca) / 5 - 5. 0 jvaNA (cU) | 6. kiDDA maMdA (paMcabhA 252 ) / 7. mummuhuti sayaNI 0 ( a ), mummuhI vi ya sayaNI dasamA ya NaoNyabvA (paMcabhA), taMdula 31, ThANaM 10 / 154, nibhA ( 3545) meM yaha gAyA kucha aMtara ke sAtha milatI hai- bAlA maMdA kiDDA, pacA pArA yA pabalA paNNA ya hAyaNI / mummuhI sAyaNI tahA // (bI) / 8. yahavaMti (lA), x 9. NAyAdIsu (lA) / 10. eso dasANatoho, (ca) / 11. puNa (cU) / 12. aNA0 (ma), chaMda kI dRSTi se aNasAdaNa pATha svIkRta kiyA hai / 13. cUrNa ko dhyAkhyA meM sAtavIM aura AThavIM gAthA meM kramavyatyaya hai /
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ e. niktipaMcaka davyaM 'jeNa va" daveNa, samAdhI mAhitaM ca ja davvaM / bhAvo susamAhitayA, jIyassa pasatthajogehi / / nAma ThavaNA davie, khettaddhA uddha' uvaratI vasahI / saMjama-paragaha-johe, acala-ANaNa-saMdhaNA bhAve // vIsaM tu Navari Nemma, airegAI tu tehi sarisAI / nAyamvA eesu ya, annesu ya evamAdIsu / / asamAhiTThANanijutto samattA davve cittalagoNAdi, esu" bhAvasabalo khutAyAro / vatikkame aikkame, atiyAre" bhAvasabalo u|| avarAdhammi pataNue, jeNa u bhUla na vaccae sAhU / 'sabalei taM caritaM, tamhA saralattaNaM" beti / / bAle rAI dAlo, khaDe boDe khute ya bhinne ya / kammAsapaTTasabale,5 sadhyA vi virAhaNA bhaNiyA / / sabalanijjuttI samattA AsAyaNA u duvihA, micchAparivajjaNA ya lAbhe ya / lAbhe chakkaM taM puNa, idrumaNiTuM duhekke / / 'sAdhU teNe oggaha,17 katAra-viyAla-visama suhavAhI / 'je laddhA te tANaM, bhaNaMti8 AsAdaNA tu jge| davvaM mANummANaM," hoNahiyaM" jammi kheta meM kAlaM / emeva chavihammI, bhAve pagayaM tu bhAveNa / / 1. jennev(bii)| 12. leI taM (mu), leimaM (bii)| 2, tu0dazani 304 / 13. sabala ti NaM (laa)| 3. uddha (a)| 14. khutte (mu)| 4. ovaraha (a), raI (mu)| 15. kammaga0 (bii)| 5. joho (vI, a)| 16. paDivattito (cuu)| 6. Ani 185, uni 379,516, sUni 168 / 17. sAdhU teNogaha (ca) / 7. ti (a)| 15. je laddhA dambAdI bhaNaMti (lA), je laDhA 5, maM (a)| davvAdI iTThANiTThA (cuupaa)| 9. davvaM (lA, mu) 19. mANe (bii)| 10. esa (bii)| 20. hINAhiyaM (bI, m)| 11. tiyAre (laa)|
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ pakSAzrutaskaMdha niyukti 18. chavaTThamapuTavesu, Auvasaggo tti sambajuptikao / payarathavisohikaro, dinno AsAyaNA tamhA / / micchADivattIe, je bhAvA jatya hoti sanbhUtA / tesi ta vitahaparivAnjAe AsAyaNA tamhA' / / na kareti durakhamokkhaM, ujjamamANo vi saMjama-tavesu' / tamhA attukkariso, vajjetavyo payatteNaM' / / jANi bhaNitANi sutte, tANi jo kuNati akAraNajjAe / so khalu bhAriyakammo, na gaNeti guruM guruTThANe / dasaNa-nANa-caritaM, tavo ya viNo ya hoti gurumUle / yiNI gurumUle tti ya, guruNaM AsAyaNA tamhA / / jAI bhaNiyAiM sutte, tAI jo kuNai kAraNajjAe / so na hu bhAriyakammo, gaNetI guruM guruTANe' / / so gurumAsAyaMto, dasaNa-NANadharaNesu sayameva / sIyati kato ArAhaNA, se to tANi rajjejjA / / bhAsAyanijjuttI samattA damvaM sarIrabhavio, bhAvagaNI guNasamanniyo duviho / gaNasaMgahuvaggahakArao ya dhammaM ca jANato / / nAtaM gaNitaM guNitaM, gataM ca egaTTa evamAdIyaM / nANI gaNitti tamhA, dhammassa viyANao bhaNiyo / AyArammi adhIte, janAo hoti samaNadhammo u / tamhA AyAradharo, maNNai paDhamaM gaNiTThANaM / / gaNasaMgahuvaggahakArao, gaNI jo pabhU gaNaM dhari / teNa gayo chakka, saMpayAe~ pagayaM causu tattha // 26. 28. 1. nimA 2648 / gAthA milatI hai lekina cUrNikAra ne isa gAthA 1. padesu (ni)| kI vyAkhyA nahIM kI hai| lA, a aura bI 1. jatijaNeNaM (sUni 126) / prati meM yaha gAthA upalabdha hai| viSaya kI 4. guruhi (lA, bii)| kamavaddhatA kI dRSTi se yaha gAthA niyukti kI honI caahie| 6. prakAzita cUNi kI gApAoM ke krama meM yaha 7. ghareu (lA, bii)|
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka dave bhAve ya sarIrasepayA avighA ya bhAvammi / dagve khette kAle, bhAvammi ya saMgapariNNA // badha gayakulasaMbhUto, giri-kaMdara-kaDaga-visamaduggesu / parivahaha aparitaMto, niyayasarIrugae daMte' / / taha pavayaNattigao, sAhammiyavacchalo asaDhabhAvo / parivahai asahuvaggaM, khetta-visama-kAla-duggesu' / gaNisaMpayAninuttI samattA nAma ThavaNA cittaM, dave bhAve ya hoi bodhaSvaM / emeva samAhIe,' nivakhevo cambiho hoi / jIvo tu vyapi, hilA daha pati yaH dANe: nANAdisu susamAhI, dhuvajogI bhAyao cittaM / / 33 / 1. akusalajoganiroho, kusalANaM udIraNaM ca jogANaM / eyaM tu bhAvacitaM, hoi samAhI imA cauhA / / davvaM jeNa va dajveNa, samAhI AhitaM ca ja davvaM / bhAve samAhI caumviha, daMsaNa-nANa-tava-caritte / / bhAvasamAdhI citte, Thitassa ThANA ime visiTTatarA / hoi jao puNa citte, cittasamAhIe jaiyagcha / cisasamAhiTThAganijjatI samattA dazvatadavovAsaga, mohe bhAve uvAsagA cauro / dahave' sarIrabhavio, taTTio oyaNAdIsu / / kuppavayaNaM kudhamma, uvAsae mohuvAsago so u / haMdi tahiM so seyaM, maNNati 'seyaM ca* natthi tahiM / / 37. bhAve u' sammadidI, sammamaNo jauvAsae samaNe / teNa" so goSNaM nAma, uvAsago sAvagI va tti / / 1. paMkamA 1915, vyamA 1947 / nahIM kI hai| AdazoM meM yaha gAthA nahIM 2. paMkabhA 1996, dhyabhA 1948 / milatI hai| 3. hINa (bii)| 6. dabbaM (bI, laa)| 4. yaha gAthA kevala 'a' prati meM milatI hai| 7. x (bI, 5) / cUNi meM yaha avyAkhyAta hai| saMbhava hai ahasta... bhAvao (bii)| prati meM yaha gAthA prasaMgavaza jor3a dI gayI ho| 9. jo (bii)| 5. yaha gAyA prakAzita pUNi maiM gAthA ke krama meM 10. teNaM (bii)| milatI hai lekina isakI vyAkhyA cUrNikAra ne
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAyutaskaMdha niyukti __ kAma duvAlasaMga, patrayaNamaNagAra'gAradhammo ya / te kebalIhiM pasUyA, pa-uvasaggo pasUryati / / to te sAvaga tamhA, uvAsagA tesu hoMti bhattigayA / avisesammi viseso, samaNesu pahANayA bhaNiyA / / kAmaM tu niravasesa, sambaM jo kuNati teNa hoi kayaM / tammi ThitAmo samaNA, novAsagA sAvagA gihiNo / / davammi sacittAdI, saMjatapaDimA taheva jiNapaDimA / bhAvo saMtANa' guNANa, dhAraNA jA jahiM bhaNiyA / / sA duvidhA chazviguNA, bhikkhUNa uvAsagANa egaNA / uri bhaNiyA bhikkhUNuvAsagANaM tu vocchAmi / tatyahigAro tu suha, gAuM Aikkhio va gihidhamma / sAhUNaM ca tava-saMjamammI saMvegakaraNANi / / jai tA gihiNo vi ya ujjamaMti naNu sAhuNAvi kAyavvaM / sabvatthAmo tava-saMjamammi iya suTTha nAUNa / / dasaNa-vaya-sAmAiya-posahapaDimA abaMbha saccitte / AraMbha-pesa-uTThiyajae samaNabhUe ya / / uvAsagapaDimAe nimjuttI samatA bhikkhUNaM uvadhANe, pagayaM tattha va havaMti nikkhevA / tinni ya punvadivA, pagaye puNa bhikkhupaDimAe // samAdhiovahANe ya, vivegapaDimAiyA / paDisalINA ya tahA, egavihAre ya paMcamiyA / / 47. AyAre bAyAlA, paDimA solasa ya vagNiyA ThANe / cattAri ya vavahAre, moe do caMdapaDimAo / / 1. saMjama0 (bI, cuu)| gAthA kI vyAkhyA nahIM kI hai| saMbhava hai 2. sabhAva (bI), saMtAva (b)| cUNi kAra ke sAmane yaha gAthA nahIM dI 3, sukha (m)| prasaMgAnusAra bAda ke AcAryoM ne ise bAda meM 4. cUNi kI mudrita prati ko gAthAoM meM yaha jor3a dI hai| gAthA do bAra ullikhita hai tathA AdarzoM meM 5. yA (lA, bii)| bhI yaha gAthA milatI hai| pUrNikAra ne isa 6. 0paDimAi ya (a) / 441.
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ 394 niyuktipaMcaka evaM tU suyasamAdhiparimA chAvaDhiyA ya' paNNatA / sAmAiyamAIyA,' cArittasamAhipaddhimAo' / / bhikkhaNaM uvahANe, uvAsagANaM ca vaNiyA sutte / gaNakovAivivego, sabhitarabAhiro duviho / / sotidiyamAdIyA, paDisalINA' ghautyiyA duvihA / aTThaguNasamaggassa ya, egavihArissa paMcamiyA / / daDhasammattacaritte, meghAvi bahussue ya ayale ya / marairaisahe davie, khatA bhayabheravANaM ca // parijita' kAlAmaMtaNa, khAmaNa-tava-saMjame ya saMghayaNe / bhattovahinikkheve, Avanne lAbha-gamaNe ya / / milanupaDimAe nijjutto samatA pajjosamaNAe' akkharAI, hoti u imAi gogNAI / pariyAyavavatthavaNA, pajjosamaNA ya pAgaiyA / / parivasaNA pajjusaNA, pajjosamaNA" ya vAsavAso ya / paDhamasamosaraNaM ti ya, ThavaNA jeTThoggahegaTThara / / ThavaNAe nikledo, chakko davaM ca danvanikkheve / 'khettaM tu jammi khette, kAle kAlo jahiM jo u // odaiyAdIyANa," mAvANaM jA" jahiM bhave ThavaNA / bhAveNa beNa ya puNo, Thavijjae" bhAvaThavaNA tu"| sAmitte karaNammi ya, ahiMgaraNe ceya hoti chambheyA / egatta-puhattehiM," dave khetta'ddha bhAve y|| kAlo samayAdIo, pagayaM samammi " taM parUvessaM / nikkhamaNe ya pavese, pAusa-sarae ya vocchAmi // 9, nimA 314. / 2. sAmAIya0 (puu)| 10. udaiyAI (a), udahayANaM (b)| 11. jo (nibhaa)| 4. padisalINayA (mu)| 12. vejjate (nibhA), uvijaha (ba) / 1. pariciya (mu)| 13, nibhA 3141 / 6. savaNAe (bI, nibhA 3138) sarvatra / 14. purasehi (a)| 7. *savaNA (nibhA, 3139} / 15. khete ya (nibhA 3142) / 8, vettammi (laa)| 16. kAlammi (nimA 3143) /
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ 395 dazAzrutaskaMdha niyukti UNAtirittamAse, aTTa vihariUNa gimha-hemaMte / egAhaM paMcAhaM, mAsaM ca jahAsamAhIe' // kAUNa mAsakappaM, tattheva uvAgayANa kaNA te / cikhalla* vAsa roheNa, 'vAvi teNa"DiyA kaNA // vAsAkhettAlabhe, addhAgAdIsu 'pattahigA tu / sAdhagavAghAteNa' , apaDikkamittu jai kyati / / paDimApaDivannANaM, egAha paMca hotAhAlaMde" / jiNa-suddhANaM mAso, nikAraNato ya therANaM / / UNAtirittamAsA, evaM therANa a?" nAyajvA / 'itare aTTha virilaM,' niyamA cattAri acchaMti" / AsADhapuSiNamAe, vAsAbAsammi" hoti ThAtavyaM5 / magasirabahuladasamoo, jAva ekkAma chAma / / 64 / 1. vijjo osaha nivayAhivaI pAsaMDa bhitra sajjhAe / cikhalla" pANathaMDilla, vasahI gorasajaNAulo // 65. 'bAhi ThitA vasahiM, khetaM gAhettu vAsapAoggaM / kappaM kahetu ThavaNA, sAvaNa suddhassa paMcAhe / / 1. nibhA 314 / 16. cikhilla (b)| 2. u (nibhA 3145) / 17. prastuta gAthA cUNi meM dhyAkhyAta nahIM hai| 3. pikkhihala (b)| kintu AdoM meM prApta hai| nizItha bhASya 4. vAci tIe (nibhA), doSi teNa (bii)| meM dazAzrutaskandha ke pajosavaNAkapya 5. mahigAto (c)| kI sabhI niryakti-gAthAeM uddhRta 6. sAga0 (b)| hai| cAlU krama meM yaha gAthA nizIya meM bhI 7. appaDikamma taM (nibhA 3146) 1 nahIM milatI hai, tayA viSayAnusAra prAsaMgika 5, paTivannagANaM (a)| bhI nahIM hai isalie hamane ise niyuktigAthA 9. egAho (nibhA 3147) / ke krama meM nahIM jor3A hai| AdazoM meM pUrvArdha 10. huMtihAlaMde (n)| cikhalla' ....."hai tathA uttarAdha vijjo... 11. huMti (b)| hai| kintu chaMda kI dRSTi se kramavyatyaya honA 12. itaresu aTTha riyituM (b)| caahie| 13. nimA 3148 / 18. bAhiTThitA (nimA), vasahiTThiyA (bii)| 14. 0vAsaM tu (mu), vAsAsu (nibhA 3149) / 19. sAdaNabahulassa (nibhA 3150, mamA 4281) / 15. atigamaNaM (bubhA 4280) /
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ niryuktipaMcaka etyaM tu' abhiggahiya, vIsatirAI savIsatI' mAsaM / teNa paramabhiggahiyaM, gihiNAtaM kattio jAva / / asivAdikAraNehi, ahagAra vAsaM na suThTha AraddhaM / abhivaDhiyammi vIsA, iyaresu savIsato maaso|| etya tu paNagaM paNagaM, kAraNiyaM jA savIsatI mAso / sukhadasamIThiyANava, AsAdIpuNNimosaraNaM" / / 'iya sattarI'8 jahaNNA, asIti nautI dasuttarasayaM ca / jai vAsati magasire dasa rAyA" tini ukkosA" / / kAUNa mAsakappaM, tastheva "ThiyANatIeN maggasire / sAlaMbaNANa chammAsito tu jeTThoggahI hoti" // jadi asthi padavihAro, 'caupAdivammi hoi gaMtavya'5 / ahavA vi 'aNitassA, ArovaNa' punvaniddiTThA / / kAiyabhUmI saMthArae ya saMsatta dullabhe bhikkhe / etehi kAraNehiM, appatte hoti niggamaNaM' / / 73. rAyA 'sappe kaMtha', agaNi-gilANe ya thNddilss'stii| etehi kAraNehi, appatte hoti niggamaNaM ||daarN|| 1. ma (ba, bRbhA 4282) / rUpa meM koI ullekha nahIM kiyA hai| 2. rAyaM (mu, bhaa))| paNNAsA pADiti, cauNha mAsANa mjjho| 3. savIsati (nimA 3151), savIsagaM (bRbhaa)| tato u sattarI ho, jahaSNo vAsuvagaho / / 4. gahIyaM (b)| 12. ThiyANa tItamaga (nibhA 3156), ThiyANa 5. aba na (nibhA 3152), sabhA 4283 / jAva magga0 (laa)| 6. dasamiSTriyANa (ba, mu)| 13. bhaNito (nibhA), bRbhA 4286 / 7. mosavaNA (nibhA 3153, bRbhA 4284) / 14, aha (bRbhA 4287) / 8. Iya sattari (b)| 15. caupaDivayammi hoi NiggamaNaM (nibhA 9. miga (mu)| 3157, bRbhaa)| 10. rAyaM (bI, laa)| 16. aNitassa ArovaNA (nimA), yaha gAyA nA 11. nibhA 3154, bumA 4285 / nizItha aura bI prati meM anupalabdha hai / bhASya meM paryaSaNAkalpa kI sabhI niyukti- 17. saMsataM (nibhA 3159) / gAthAeM udhata hai| gAthA 69 ke bAda nimA 18. nizItha bhASya meM 72 aura 73 kI gAthA meM (3155) meM nimna gAthA milatI hai| yaha kramavyatyaya hai| gAthA dazAvRtaskaMdha kI pratiyoM meM upalabdha 19. kuMthU sappe (nimA 3158) / nahIM hai| cUrNikAra ne bhI isakA gApA ke
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ davAzrutaskaMdha niyukti vAsaM' va 'na uvaramatI',' paMthA vA duggamA sacimikhallA / etehi kAraNehi, aikate hotti niggamaNaM' / / asive omoyarie, rAyAduThe bhae 4 gelaNNe / etehiM kAraNehiM, aikkate hoya niggamaNaM / / ubho vi ajoyaNa, samadakosa" ca taM hayati khetaM / hoti sakosaM joyaNa, mottUNaM kAraNajjAe / upamahe tiriyammi ya, 'sakosayaM samvato hati' khettaM / iMdapadapAdieK, chaddisi sesesa" cau paMca" || tiNNi duve egA vA, vAghAteNaM disA hayati khettaM" / ujANADa pareNaM, chagamanaM tu akkhettaM / / dagaghaTTa tiNNi satta va, uDuvAsAsu Na haNaMti taM khettaM / cauraTTAti haNato, 'jaghadevako vi tu pareNaM" daarN| davaDhavaNAhAre, vigatI-saMthAra-mattae loe / sanmitte accitte, vosiraNaM gahaNa-dharaNAdo / / puzvAhArosavaNaM, jogavivaDDho ye sattiugahaNaM / 'saMcaiya asaMcaie'", damvavivaDDo pasatthAo" // vigati vigatomoto, vitigayaM jo u bhuMjate bhikkhU / vigatI vigayasabhAvaM" vigato virgAta balA nei / / 1. vAsA (bii)| 9. esU (nibhaa)| 2. na moramatI (ma), No ramaI (laa)| 10. iparesu (a)| 3. nimA 3160 / 11. khette (nibhA 3964) / 4. rAyaduLe (a, nimA 3161), 12. te (nibhA 3165), 5. hoha nigamaNaM (mu), kucha pratiyoM meM isa gAthA 13. nibhA 3165 ke pazcAt 'kAraNa mAsakampa' (gA.71) 14. samaNaM (laa)| vAlI gAyA hai| 15. sasimogaNaM (nibhA 3167) / 1. duhako (b)| 16. 0 iyamasaMca (nibhaa)| 7. aDa0 (nibhA 3162) / 17. pasatyA u (mu)| 8. sakkosa havaMti sabato (nibhA 3163), 18. gihae (a,b,bii,saa)| sakosaM ho| savao (lA) 19. vitisahAvA (nibhA 3168) /
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ 395 82/1 83. 84. 85. 56. 57. 85. 89. 10. niryuktipaMcaka satyavigatigrahaNaM, tattha vi ya asaMcaya ujA uttA / saMcaya Na gehaMtI, gilANamAdINa kajjaDA' / / pasatya viga timgahaNaM, garahitavigatiggaho ya' kajjammi garahA lAbhapamANe, paccaya pAvappaDIghAta // kAraNao* uDugahite, ujjhiUNa geNhati aSNaparisADI' / dAjaM gurussa tiSNi u, sesA geNhati ekkkaM // uccAra pAsavaNa - khelabhattae, tiSNi tiSNi geShati / saMjaya * AesaThThA 'muMjejjaba se sa ubhaMti // ghuvaloo u jiNANaM, nicca therANa vAsavAsAsu / asahU gilANagassa va 'nAtikkAmejja taM raryANi / / mottuM purANa- bhAvita saDDhe, saMvigga sesapaDiseho " | 'mA hohiti nimmo, " bhoyaNamoe ya uDDAho || dAraM // DagalacchAre leve, ghaDDaNa gahaNe taheva dharaNe va puMchaNa- gilANa bhAyaNabhaMgAdihetu se // iriesaNa mAsANaM, maNa- vayasA kAie" ahikaraNa-kasAyANaM, saMvacharie kAmaM tu savvakAlaM paMcasu samitIsu hoti jatiyanvaM / 'vAsAsu ahogAro, 4 bahupANA mediNI jeNaM // mattaga, ga 1. 8231 kI gAthA nibhA 3169 meM hI milatI hai| AyAradazA kI hastapratiyoM meM yaha gAyA aprApta hai| pUNi meM bhI isa gAthA kI vyAkhyA nahIM milatI hai / isa gAthA ke sambandha meM do bAteM saMbhava hai / prathama to svayaM nizItha bhASkara ne spaSTatA ke lie yaha gAthA likha dI ho| dUsarA yaha bhI saMbhava hai ki AyAradazA nirmukti ke lipikAroM dvArA yaha gAthA chUTa gaI ho| puSTa pramANa ke abhAva meM ise niryukti gAthA ke krama meM nahIM rakhA hai / 2. vigatIe gahaNammi vi ( nibhA 3170) / 3. va ( nibhA, ba ) / 4. kAraNe ( vibhA 3171) / 5. 0 sADi ( nibhA), paripATI (bI) / 6. saMjama (lA, nibhA 3172 ) / 7. ya (a nibhA 3173) / 5. 9. yaduccarite / faraj || 0vAsA u (bI) / taM raryANi tu Na'tikkAme ( nibhA ) / nAtikamejjA taM0 (zrI) / 10. saccitta se0 ( lA nimA 3174) | 11 mA nino bhavissa (mu.a ) | 12. prastuta gAyA AyAradazA kI cUrNi kI mudrita pustaka meM tathA kucha AdazoM meM nahIM milatI hai| kintu cUrNi meM isakI vyAkhyA milatI hai| isake atirikta nizItha bhASya (3175) meM bhI isa krama meM yaha gAthA upalabdha hai| hamane ise niyukti gAthA ke krama meM sammilita kiyA hai / 13. kAyae (nimA 3176) / 14. vAsAvAsaM ahigAro ( ba ) | 15. nibhA 3177 |
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ 399 92. dazAzrutaskaMdha niyukti bhAsaNe' saMpAtivaho,' duNNeo nehchee| tatiyAe / iriyacarimAsu dosu vi, apeha 'apamajaNe pANA* / / maNa-vayaNa-kAyagutto, duccariyAI tura khippamAloe / 'ahikaraNammi dukhyaga', pajjoe ceva damae ya / / mAyA nahI pAsaha tujhe hi 'Dajjha khalahANe' / 'haraNe jhAmaNajattA, mANagamalleNa ghosaNayA" / / appiNaha taM baillaM, durUtagA !" tassa ! kuMbhakArassa / mA bhe DahIhi ghaNNaM," annANi vi sattavAsANi" // caMpA 'kumAra naMdI',5 paMca'cchara thera nayaNa dum'vle| viha" pAsa NayaNa' sAvaga, iMgiNi uvavAya disare8 / / bohaNa paDimoddAyaNa, pabhAvauppAya devadattadde" / maraNuvabAte tAvasa, nayaNaM 'taha bhIsaNA'5 samaNA / / gaMdhAragirI devaya, paDimA guliyA gilANa-paDiyAraNaM / pajjoyaharaNa pukkhara,5 'raNagaNe mejja osavaNA' / dAso dAsIvatio, chattaTTo5 jo ghare ya vatthabyo / ANa kovemANe, haMtavvo baMdhiyavo ya / / 1. bhAsaNa (a) 13. gAma (a.mu)| 2. saMpAima vaho (mu)| 14. 0 varisANi (nimA) / 3. chedu (nibhA 3178), nehacchetrI (ba)1 15. aNaMgasego (nibhA 3182) / 4. apamajja pANANaM (bii)| 16. vihi (laa)| 5. ca (bI,a), va (gha, nibhaa)| 17. pAsaNayA (mu)| 6. NiccamAlora (ba, nibhA 3179) / 18. maMdivare (nibhA 3182) / 7. ahikaraNe tu durUvaga (nibhA) garaNe ya0 19. paDimA udayaNa (a)| (a,bI) / 20. devadattAte (aca), devayA ahe (laa.bii)| 8. egabatillaM bhaMDa (nimA 3180), llA 21. tahA bheyaNaM (lA, bii)| gaDDI (a)| 22. vyareNa (a)| 9. ijhatakha0 (nibhA), sattana0 (bii)| 23. dokkhara (a,mu)| 10. haraNejjhAmaNa bhANaga, ghosaNatA mallajuddhesu 24. raNagahaNe zAmaosavaNA (nibhA 3184), karaNaM (bI, nibhaa)| gahaNeNa osavaNA (laa,bii)| 11. durUvagA (nibhA 3181), duruvatama (bii)| 25. chattaTThI (nibhA 3185), chattaTThiya (a)| 12. Daihiti (nibhaa)| 26. vattabbo (nibhaa)|
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ Yoo niyuktipaMcaka khaddhA''dANiya gehe, pAyasa 'daTTha damaceDarUvAI" / pitarobhAsaNa khIre, jAiya 'radeNa seNA u"| pAyasaharaNa chettA, 'paJcAgaya damaga asiyae' siis| bhAuya seNAhivacisaNA, ya saraNAgato jatya / / vAodaeNa' rAI, nAsati kAleNa sigaya puDhavINaM / jAsati dagassarAI, pavyatarAI tu jA selo|| 102. udagasarichAI pakkheNa'veti catumAsieNa sigysmaa| variseNa puDhavirAI, AmaraNagatI u" paDilomA | 103. sela TU-thaMbha-dAruya, latA ya vaMsI" ya miMDa gomutta / avalehaNiyA kimirAga-kaddama-kusuMbhaya-halihA" // 104. emeva yaMbhakeyaNa, vatthesu pasvaNA gatIo ya / 'maruya-acaMkAriya" paMDarajja-maMgU ya mAharaNA" / / 104 / 1. causu kasAesu gatI, sAhirima mAse ya devgt|| uvasamaha NiccakAlaM, sogAimaggaM biyANaMtA" / / 1.5. avahaMta goNa marue, cauNha vappANa ukkaro uri / __ 'yodUM mae muvaTThA'tikove' '8 demu pacchittaM / / 1. bamasaruvA dardU (nibhA 3186) daNa 14. mazya'caMkAriya (b,mu)| - ceDa0 (m,mu)| 15. nibhA 3190 / 2. saddhe ya roNA na (a, mu), rakheM ya teNA to nizItha bhASya meM 103 aura 104 ko gAthA (nibhaa)| meM kramampatyaya hai| nibhA meM emeva cama 3. masiyae (bii)| (3190) ke bAda sela'TTi (319) kI gAthA 4. payAgaya asithaeNa sIsaM tu (nibhA 3187) / hai| lekina viSaya vastu kI dRSTi yaha 5. cisaNAhi (nibhA), seNAvatikhi (mu)| krama saMgata nahIM lgtaa| 6. vAmodaehi (nibhA 3158) / 16. gAthAoM ke cAlU krama meM prastuta gASA kevala 7. sigaipu. {lA, bii)| nizISa bhASya (3192) meM milatI hai| 8. udagassa sati (nibhA), udagasta satI (mu)| AyAradazA kI niyukti meM yaha gAthA aprApta 9. saricchI (laa,bii)| hai| saMbhava hai paha niNIya bhADayakAra dvArA 10. ya (la,bI, nibhA 3189) / bhASya meM bAda meM jor3a dI gaI ho| 11. vase (nibhaa)| 17. chUDho mao uvaTThA ati0 (nibhA 3193), 12. meMDa gomuttI (nibhaa)| * suvaTTAti (mu)| 13. nibhA (3991) meM gAthA kA, uttarArdha isa 18, No (m)| prakAra hai-avalehaNi phimi kadama kusuMbharAge 19. desu (lA, bii)| iliy|
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ 401 dazAzrutaskaMdha niyukti 106. vaNidhUyA'caMkAriyabhaTTA' aTThasuyamammato jAyA / 'varaga paDiseha sacive, aNu yattIha' padANaM ca / / 107. nivacita vikAlapaDicchaNA ya dAraM na demi nivakaNA / khisA nisiniggamaNa, corA seNAvatIgahaNaM // 108. necchati jalagavejjagagahaNaM 'taM pi ya aNicchamANI u*| "giNhAvei jalUgA, dhaNabhAuga kahaNa moyaNayA' / 109. sayaguNasahassapAgaM, vaNabhesajja jatissa jaaynntaa| tikkhutta vAsibhidaNa, na ya 'kova sayaMpadANaM ca | pAsasthi paMDarajjA, pariNa gurumUla gAtaabhiyogA / 'pucchA tipaDikkamaNe'," punvanbhAsA cammi12 / / 111. apaDikkamasohamme, 'abhiogA, devi sakkaosaraNe / hatyiNi vANisamgo," gotamapucchA ya5 vAgaraNaM / 112. mahurA maMgU Agama, bahusuta beragga sar3alapUyA" ya / sAtAdilobha Nitie, maraNe 'jInA ya1NiddhamaNe" / / 113. abbhuvagata gatavere, NAtuM gihiNo vi mA hu adhigaraNaM / kujjA hu kasAe vA, avigaDitaphalaM ca si sou / 114. pacchita bahupANA, kAlo balio ciraM tu" ThAyavvaM / sajmAya-saMjama-tave, 'NiyaM appA'22 niyotvvo| 110 1. dhUya acaMkAra (ma), dhUyAcca* (mu), 11. punchati ya paDi. (mu,ba,a) / dhUpa acaM (lA,jI), ghaNadhUpamarcakA (nibhA 12. cautthaM pi (nibhA, 3198) / 3194) / 13. abhiuggA deva (nibhA 3199) / 2. caraNapaDiseva (nibhaa)| 14. vAussage (nibhA), vAuni0 (lA, bii)| 3. vyattIhiM (nibhaa)| 16. tu (nibhA) 4. dANaM (bI, nibhA 3195) / 16. saddhapUyA (a)| 5. kaNa (nibhaa)| 6. gamaNaM (b),| 17. jIhAi (nibhA 3200) / 7. tammi ya maNicchamANammi (a.m)| 18. ziddhimaNe (mu)| 5. giNhAve balUgavaNA bhAuyadUe kahaNa moe 19. hi (nibhA 3201) / (nimA 3196), gAhAvai jalagA0 (m)| 20, pacirate bahupANo (mu,bii)| 2. patIsu (a,mu)| 21. ca (nibhA 3202) / 10. kobo saya0 (a), koho sayaM ca dANaM ca 22. dhaNiyappA (b)| (nimA 3197) /
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 niyuktipaMcaka __ purima-carimANa' kappo, maMgallaM' vaddhamANatisthammi / tA' parikahiyA jiNa-gaNaharAiyerAvalicarita' / / sute jahA nibaddha,5 vagdhAriya bhatta-pANaaggahaNaM / NANaTThi tavassI, mahiyAsi vagghArie gahaNa / / 117. saMjamakhettatryANaM, NAdvi-tavassi ahiyAsANaM / Asajja bhikkhakAlaM, uttarakaraNeNa jatitabbaM / / 118. upiNayavAsAkappo, lAuyapAyaM ca labhae" jatya / sajjhAesaNasohI, varisati" kAle ya taM khettaM / / 119. puSvAdhItaM nAsati, navaM ca chAto apazcalo ghettuM / khamagassa ya pAraNae, varisati" asahU ya baalaadii| bAle suttaM sUI, kuDasIsaga chattae" 'ya paMcamae'5 / NANaTThi-tavassI aNahiyAsi aha uttrviseso"| pajjosavaNAkappassa mijuttI samattA 121. khAma umNA loho, do zAre 8 hoti bodhnyo| ThANaM puvuddiThaM, pagayaM puNa bhAvaThANeNaM / / 122. daThave" saccittAdI, sayaNadhaNAdI duhA havai moho| ogheNegA pagaDI, aNegapagaDI bhave moho|| 123. avidha pi ya phamma, bhaNiyaM moho tijaM samAseNaM / so pugvagate bhaNio, tassa ya egaTTiyA iNamo / 124. pAve vajje vere, paNage paMke khuhe asAe ya / saMge salle arae, nirae ghutte ya egaTThA / / 120. 1. caramANa (bii)| 11. vAsati (a,laa,bii)| 2. tu maMgalaM (nibhA 3203) / 12. Na paccalo (nibhA 3207) / 3. iha (mA,mu) / 13 barasati (lA,bI,nibhA) / 4. jipaparikahA ma therApalI voncha (a,ba) / 14. chittae (ba), ya pacchi0 (nibhA 3200) / 5. NibaMdho (nibhA, cuu)| 15. apacchimae (a.mu)| 6. maggahaNa (nibhA 3204), aggahaNe (mu)| 16 bisesA (nibhA) / 7. NANaTThI (mu)| 17. damba (lA, mii)| 8. yaNahi0 (nibhaa)| 18. gA. 124 se 130 taka kI gAthAeM cUNi meM 9. nibhA 3205 / jyAcyAta nahIM hai / cUNi kI mudrita prati meM 10. lambhatI (nibhA 32.6) / tathA prAcIna AdazoM meM ye gAyAeM upalabdha hai|
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ 403 126. 129. bamAzrutaskaMdha niyukti 125. kamme ya kilise ya, samudANe khalu tahA maille ya / mAiNo appAe ya, duppakche taha saMparAe y|| asubhe' duhANubaMdhe, dummoe khalu ciradvitIe ya / ghaNa-cikkaNa-nibveyA, mohe ya tahA mahAmohe / / 127. kahiyA jiNehi logo, pagAsiyA bhAriyA ime baMdhA / sAhu-guru-mitta-baMdhava, seTThI-seNAvaivadhesu ya / / 128. etto guruAsAyaNa, jiNakyaNavilovaNesu paDibaMcha / asuhe duhANa baMdhoti, teNa to tAI bajjejjA / / mohaNijjassa nimjuttI samatA mAma rakSA ko bAre - aura bodhayA / 'ThANaM puvuddi-',' pagayaM puNa bhAvaThANeNaM / / 130. dava davvasabhAvo, bhAvo aNubhavaNa ohato duviho / aNubhavaNa chaviho ohao u sasArio jIvo / / jAtI AjAtIyA, paccAjAtI ya hoi bodhavA / jAtI sasAratthA, AjAtI jammamannayaraM // 132. jatto cuo bhavAo, tattheva puNo vi jaha habati jamma / sA khalu paccAjAtI, maNussa-tericchie' hoi / / 133. kAmaM asaMjatassA. natthi ha mokkhe dhuvameva aajaaii| keNa viseseNa puNo, pAvai samaNo aNAyAI / / 134. mUlaguNa-uttaraguNe, appaDimevI ihaM apaDibaddho / bhattovahi-sayaNAsavivittasevI sayA payao / / titthaMgara-guru-sAsu, bhattimaM hattha-pAyasaMlINo / paMcamio kalaha-jhaMjha-pisuNa-ohAyarao ya / / pAeNa eriso sijjhaha tti, koI puNa AgamessAe / keNa ha doseNa puNo, pAvai samaNo vi AyAI // 135. 136. 1. asRtte (laa.a.mu)| 2. duha puNa badhA (a,bii)| 3. ThANaM kI niyukti gAthA ke lie dekheM sUni 168, Ani 185, dani 1. / 4. havaMti (bii)| 5. paJcAgAtti ti (laa,bii,a)| 6. terimcae (ma) / 7. asaMjamassA (ba), asaMjaissA (laa)|
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 niyuktipaMcA 137. jANi bhaNiyANi sutte, tahAgaeK 'nava ya" nidANANi / saMdANa nidANaM ti ya, panno' ti ya hoMti egaTThA / / 138. davappaoga-vIsasappabhoga sa-mUlauttare ceva / mUlasarIrasarIrI, sAdoya annaadie| ceva / / 139. nigalAdi uttaro vIsasA u sAI aNAdio ceva / khettammi jammi khette, kAle kAlo ahiM jo u / / 140. duviho ya bhAvabaMdho, jIvamajIve ya hoi bodhavyo / ekkeko di ya tithiho, vivAga avivAga-tadubhayagoM / / bhAve kasAyabaMdho, ahigAro bahuvihesu atthesu / ihaloga-pAralogiya, pagayaM paralogie badhe / / 142. pAvai dhuvamAyAti, nidANadosesu' ujjamato vi / viNivAyaM pi ya pAvai, tamhA aniyANatA seyA / / apAsatthAe' akusIlayAe akasAya-appamAe ya / aNidANayAi sAhU, saMsAramahaNNavaM taraI // niyANaTThANassa nijjusI samatA 1. sahA (a.mu)| 3. sAdI u aNA (lA), sAtI annaatie(a)| 2. bAdazoM meM tathA mudrita pUNi kI niyukti 4. tadubhahago (a)| gAthAoM meM 'panyo' pATha milatA hai / lekina 5. 141 aura 142 kI gAthA meM lA aura bI cUrNikAra ne 'saMtANaM ti vA nivANaM ti vA prati meM kramavyatyaya hai| baMdho tivA' aisA ullekha kiyA hai / saMbhava hai 6. doseNa (lA, bii)| carNikAra ke sAmane koI bhinna Adarbha yA 7. appA (lA), * tyA (bI) jahAM parva ke sthAna para baMdha pATha hogaa| . tara (laa)|
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ ; 1. maiM prAcInagotrIya, antima zrutajJAnI (caturdazapUrvI -sakala zrutajJAna ke jJAtA ) bhadrabAhu ko vaMdanA karatA huuN| ve dazAzrutaskaMdha, bRhatkalpa tathA vyavahAra - ina tInoM sUtroM ke kartA the / 24. (dazA zabda ke cAra nikSepa haiM-nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / ) bhAvadazA ke do prakAra haiM- AyuvipAkadazA tathA adhyayanadazA / dravyadazA hai - vastra kI kinArI / AyuvipAkadazA ke dasa prakAra haiM / zatAyu vyakti ke AyuSya ke dasa vibhAga kie haiN| ve ye haiM- (1) bAlAdaNA (2) mandAdazA (3) krIDAdazA (4) balAdazA (5) prabhAvazA (6) hAyanIdazA (7) prapaMcadazA (8) prArabhArAdazA mumbuma (10) zAyanIdazA ye dasa AyuvipAkadazAeM haiN| ye sva-sva nAma aura lakSaNoM se jAnI jAtI haiN| Age 'kramazaH meM adhyayanadazA -- dazAzrutaskandha ke dasa adhyayanoM kA kramazaH varNana karUMgA / 5. adhyayanadazA ke do prakAra haiM-choTI aura bar3I choTI adhyayanadazA hai - prastuta AcAradazA | bar3I adhyayanadazA hai jJAlAdharmakathA Adi chaha bhaMga Agama - ( jJAtAdharmakathA, upAsakadazA, antakRddazA, anuttaropapAtikadazA, praznavyAkaraNa tathA vipAkazruta) / jisa prakAra vastra kI vibhUSA ke lie usakI dazA -- kinArI hotI hai, vaise hI ye dazAeM haiM / 6. sthavira - AcArya bhadrabAhu ne ziSyoM para anugraha kara ye choTI adhyayanadezAeM isa AcAradazA meM niryUha kI hai| jo jIva dazAoM ko jAnane meM upayukta hai, vaha bhAvadazA hai / 7. maiMne dazA kA samuccayArtha saMkSepa meM kahA hai| aba pratyeka adhyayana kA varNana karUMgA / ma. prastuta sUtra ke dasa adhyayanoM ke nAma ye haiM (1) samAdhi (4) gaNi-guNa (2) zabalatva (5) manaH samAdhi (3) anAzAtanA (6) zrAvaka - pratimA 1. AcArya bhadrabAhu ne dRSTivAda ke nauveM pUrva ke asamAdhisthAna nAmaka prAbhRta se 'asamAdhisthAna' kA tathA anyAnya sabhI dazAoM kA (7) sAdhu- pratimA (5) kalpa (9) moha (10) nidAna prathamadazA : asamAdhi sthAna 9. jisa dravya se samAdhi hotI hai, vaha dravya athavA eka yA aneka dravyoM kA paraspara avirodha athavA tulAropita dravya ke sAtha jo dravya Aropita hokara tulA ke donoM palar3oM ko sama rakhatA hai, yaha draSma, dravyasamAdhi hai / jIva ke prazasta yogoM se hone vAlI susamAhita avasthA bhAvasamAdhi hai| una-una nAma vAle prAbhUtoM se niryUhaNa kiyA / (dazrucU pa0 3)
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 nirmuktipaMcaka 10. sthAna zabda ke 15 nikSepa haiM 1. nAmasthAna 6. UThavasthAna 11. yodhasthAna 2. sthApanAsthAna 7. uparatisthAna 12. acalasthAna 3. dravyasthAna 8, vasatisthAna 13. gaNaNasthAna 4.kSetrasthAna 9 saMyamasthAna 14. saMdhanAsthAna 5. addhAsthAna 10, pragrahasthAna 15. bhAvasthAna 11. prathama dazA meM caNita bIsa asamAdhisthAna kevala nimma-AdhAramAtra haiN| inake sadRza agya bhI asamAdhisthAna ho sakate haiN| isa prasaMga meM tathA anyatra bhI aisA hI samajhanA cAhie / dUsarI vazara : zabala 12. zabala zava ke cAra nikSepa hai-nAma, sthApanA, dravya aura bhaav| dvathya zabala hai-- citakabarA baila aadi| AcAra ko citakabarA karane vAlA kazIla athavA jo ASAkarma Adi meM atikrama, vyatikrama, aticAra kA menana garatA hai, nahU~ " va bArA 13. athavA laghu aparAdha meM zabalaska hotA hai| jo muni prAyazcitta ke rUpa meM mUla prAyazcitta ko prApta na hokara chedaparyanta prAyazcitta pAtA hai, vaha apane cAritra ko bhI zabala banA detA hai / use zabalacAritrI kahA jAtA hai| 14. (akhaMDa ghaTa jala se paripUrNa hotA hai|) khaMDita ghaTa ke aneka rUpa haiM 0 bAla-bAla jitane chidra vaalaa| * rAji-choTI sI darAra vaalaa| dAli-bar3I darAra vaalaa| * khaMDa-eka bhAga khaMDita / .boDa-jisameM eka bhI konA na ho| * khuta-chidroM vAlA / * bhinna-bar3e chidroM vAlA phUTA huA ghaTa / ina ghar3oM se pAnI kramaza: adhika, adhikatara jharatA hai ataH ye doSapUrNa haiN| isI prakAra zabala doSoM se deza-AMzika aura sarva virAdhanA hotI hai| yahAM 'kammAsapaTTa" ke dRSTAMta se bhI zabala aura usase hone vAlI virAdhanA batAI gaI hai| (paTTa ke kaI prakAra hai-kammAsapaTTa, vakradaMDapaTTa, vRttapaTTa Adi / ) 15. 'AsAyaNA' ke do prakAra hai-mithyApatipatti tathA lAbha | lAbha AsAdanA ke chaha nikSepa haiM-nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva / inameM se pratyeka ke do-do bheda hai-iSTa aura aniSTa / 1. nimmaM AdhAramAtra / dazrucU. pa 6 / prakAra cAritra meM bhI choTI bar3I skhalanA se 2. jaisI sUtI vastra para choTA yA bar3A dhabbA hai| zanala doSa lagatA hai, jisase Azvika mA sarva to vaha vastra malina hI kahA jAtA hai| usI virAdhanA hotI hai|
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAyutaskaMdha niyukti 16. coroM dvArA sAdhuoM kI curAI huI upadhi kA puna: lAma' honA aniSTa dravya AsAdanA hai / eSaNA zuddhi se upadhi kI prApti iSTa dravya AsAdanA hai| isI prakAra kSetra, kAntAra, grAmAnugrAma viharaNa, viSamabhikSa Adi meM aprAsuka dravya-grahaNa aniSTa drazya AsAdanA hai tathA prAsuka dravya grahaNa iSTa dravya vAsAdanA hai| durbhikSa Adi meM AhArAdi kI prApti aniSTa dravya AsAdanA tathA sumiva meM AhArAdi kI prApti iSTa dravya AsAdanA hai| glAna Adi ke lie baneSaNIya kI prApti aniSTa dravya AsAdanA tathA eSaNIya kI prApti iSTa dravya AsAdanA hai| iSTa-aniSTa kI prApti ke AdhAra para yahAM AsAdanA kahI gayI hai| 17. mAna-unmAna-pramANa yukta dravya kI prApti iSTa dravya AsAdanA hai tathA hIna adhika kI prApti aniSTa draSya AsAdanA hai| jisa kSetra aura kAla meM iSTa-aniSTa dravya diyA jAtA hai athavA usakA varNana kiyA jAtA hai. vaha kSetra aura kAla kI iSTa-aniSTa AsAdanA hai| bhAva AsAdanA ke chaha prakAra haiM-audayika, aupazamika, zAyika, kSAyopazamika, pAriNAmika aura sAnipAtika / yahAM bhAva AsAdanA kA prakaraNa hai| 18, chaThe satyapravAda pUrva ke akSaraprAbhUta meM tathA AThaveM karmapravAda pUrva ke AThaveM mahAnimittaprAbhUta meM 'A' upasarga varNita hai / vaha apane artha se yuktikRta pada ke artha kA vizodhikara hai / yaha akasmAt hone vAlI lAbha AsAdanA hai| 19. mithyApratipatti arthAt samyak svIkAra na karanA / jo artha jaise sadbhUta hote haiM, unako vitatharUpa meM svIkAra karanA AzAtanA hai / 20. isa prakAra AcaraNa karatA hayA ziSya bhale phira vaha saMyama aura tapa meM udyama kara rahA ho, vaha duHkhamukta nahIM ho sktaa| isalie madasthAnoM se hone vAle apane vAtmotkarSa ko prayatna-pUrvaka varjita karanA caahie| 21. sUtra meM jina AzAtanAoM kA varNana kiyA gayA hai, ziSya binA kisI kAraNa se unakA upayoga na kre| jo ziSya guru ko gurusthAnIya nahIM mAnatA, guru ke prati hone vAlI AzAtanAoM kA varjana nahIM karatA, vaha bhArIkarmA hotA hai| __ 22 darzana, jJAna, cAritra, tapa tathA vinaya-ye gurumUlaka hote haiN| vinaya gurumUlaka hotA (tathA darzana Adi guNa guNamUlaka hote haiM / ) jo guru kI AzAtanA karatA hai, vaha ina guNoM kI AzAtanA karatA hai 23. sUtra meM jo AzAtanAeM varNita haiM, unako jo ziSya prayojanakza karatA hai tathA jo guru ko gurupada ke uccasthAna para ginatA hai, vaha bhArIkarmA nahIM hotaa| 24. jo guru kI AzAtanA karatA hai, vaha svayameva darzana, jJAna, cAritra Adi guNoM ko prApta nahIM kara sakatA, unakA vikAsa nahIM kara sktaa| usake lie zAna, darzana Adi kI ArAdhanA kI to bAta hI kyA ? isalie AzAtanAoM kA varjana karanA caahie| 25. (gaNI zando cAra nikSepa haiM --nAmagaNI, sthApanAgaNI, dravyagaNI aura bhAvagaNI / ) dravyagaNI hai-gaNinAgakarma ke abhimukha aadi| bhAvagaNI hai-gaNI kI ATha saMpadAoM se yukta / vaha do prakAra kA hai-AgamataH, noAgamataH / noAgamata: ke do prakAra hai-gaNasaMgrahakAraka, upagrahakAraka tathA jo dharma-gaNisvabhAva arthAta gaNisaMpadA ko jAnatA hai|
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 niyuktipaMdhaka 26. jJAta, gaNita, guNita aura gata-ye sAre zabda ekAdhaka haiM / isalie jo dharma-gaNisaMpadAoM kA jJAyaka hotA hai, vaha jJAnI gaNI kahalAtA hai| 27. AcArAMga ko par3hane para zramaNadharma jJAta hotA hai / isalie AcAradhara-AcArAMga ko jAnane vAlA prathama gaNisthAna kahalAtA hai| 28. jo gaNasaMgrahakAraka tathA upagrahakAraka'- donoM hotA hai| yaha gaNa ko dhAraNa karane meM samartha hotA hai| usI kA prastuta meM prasaMga hai| gaNisaMpadA ke chaha nikSepa hai-nAmasaMpadA, sthApanAsaMpadA, dravyasaMpadA, kSetrasaMpadA, kAlasaMpadA, bhAvasaMpadA / prastuta meM dravya Adi cAra saMpadAoM kA prasaMga hai| 29. saMpadA ke do prakAra haiM-dravyasaMpadA aura bhAvasaMpadA / (isI prakAra kSetrasaMpadA aura kAlasaMpadA bhI hai|) dravyasaMpadA hai-zarIrasaMpadA / bhAvasaMpadA ke chaha prakAra hai-audayika Adi chaha bhAva / saMgrahaparijJA ke chaha nikSepa hai-(nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhaav|) 30,31. jaise gajakula meM utpanna hastI arthAt araNyahastI apane zarIra se udgata vizAla dAMtoM se athAnta hotA huA giri, kaMdarA, kaTaka tathA viSama durga-sthAnoM meM unako vahana karatA hai, vaise hI pramacana-zakti se otaproTa, rAmadhArmika vAtsalya se paripUrNa, azaDhabhAva se yukta tathA gaNisaMpadAoM se saMpanna gaNI asamartha sAdhu-saMgha ko anArya kSetra, viSama kAla, viSama patha aura durga meM sukhapUrvaka vahna karatA hai| 32. citta zabda ke cAra nikSepa haiM-nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / isI prakAra samAdhi zabda ke bhI cAra nikSapa hai-nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / ___ 33. dravyacitta hai-jIva / cittotpAdaka dravya athavA jina dravyoM meM citta utpanna hotA hai, vaha bhI drabyacitta hai| bhAvacitta hai-jJAna Adi meM susamAdhi tathA bhuvayoga / 33/1. akuzala yogoM kA nirodha tathA kuzala yogoM kI udIraNA-yaha bhI bhAvacitta hai / samAdhi ke ye cAra prakAra haiN| 33/2. jisa vya se samAdhi hotI hai, vaha dravya athavA jina dravyoM kA avalambana pAkara samAdhi prApta hotI hai, vaha dravyasamAdhi hai| bhAvasamAdhi ke cAra prakAra haiM-darzana, jJAna, tapa aura caaritr| 1. isake cAra vikalpa hote haiM 1. kucha gaNasaMgrahakAraka hote haiM, upagrahakAraka __nahIM hote| 2. kucha upagrahakAraka hote haiM, gaNasaMgrahakAraka nahIM hote| 3. kucha donoM hote haiN| 4. kucha donoM nahIM hote| 2. Nao-si nItirnayaH ahigAra ityartha: -zrucU pa 17 3. vyasaMgrahaparikSA-saMgha ke lie vastra, pAtra Adi kI yAcanA karanA athavA unakI upalabdhi ke upAya jAnanA / kSetrasaMgrahaparimA- patha (gamana) kI vidhiyoM ko jaannaa| yogya, ayogya kSetra ko jaannaa| kAlasaMgrahaparimA-dubhikSa Adi kI vidhiyoM ko jaannaa| bhAvasaMgrahaparijJA-palAna Adi kI sevA-vidhi ko jaannaa|
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ I T 411 dazAzutaskaMdha niryukti 34. jaba bhAvasamAdhi meM visa Ahita ( yukta) aura sthita hotA hai taba ye sabhI sthAna vitta meM viziSTatara hote jAte haiN| isalie cittasamAdhi ke lie prayatna karanA caahie| 35. upAsaka ke bAra prakAra haiM- dravyopAsaka, tadarthopAsaka, mohopAsaka tathA bhAvopAsaka / dravyopAsaka hai-- upAsaka nAma gotra karma ke baMdha ke kAraNa bhaviSya meM hone vAlA upAsaka / tadarthoMpAsaka vaha hai, jo odana Adi dravya ke lie upAsanA karatA hai / 36. jo kupravacana, (kudharma meM apanA zreya mAnatA dharma kI upAsanA karatA hai, vaha mohopAsaka hai / kheda hai, vaha usameM hai, parantu vahAM usakA zreya nahIM hotA | 37. jo samyagdRSTi hai, sama mana vAlA hai tathA zramaNoM kI upAsanA karatA hai, vaha bhAvopAsaka hai| isake do goNa nAma haiM- upAsaka aura zrAvaka / 38. dvAdazAMgI pravacana meM dvividha dharma kA pratipAdana hai - anagAradharma aura agAradharma ( zrAvakadharma) / ye donoM kevalI se prasUta haiM 'pra' upasargapUrvaka 'pUra prANiprasave' se prasUta zabda niSpakSa hotA hai / 39. kevalI dharmaM sunAte haiM, isalie ve zrAvaka haiN| sAdhu aura gRhasya unakI upAsanA karate haiM. isalie upAsaka haiM / upAsaka dharma sunate haiM ataH ve bhI zrAvaka haiN| isa prakAra sAdhu aura gRhastha donoM dhAvaka haiN| vizeSa yaha hai ki muni nityakAlika upAsaka aura bhAvaka nahIM hote, gRhastha hI donoM ho sakate haiN| 40. yaha siddha hai ki jo kArya niravazeSa rUpa se hotA hai, vahI kRta mAnA jAtA hai| (muni niravazeSa rUpa meM arthAt nityakAlika na sunate haiM aura na upAsanA karate haiM / ) isalie muni na upAsaka hote haiM aura na zrAvaka / gRhastha hI zrAvaka aura upAsaka donoM hote haiN| (asampUrNa zruta ke kAraNa gRhastha nitya zravaNa aura upAsanA karate haiM ataH ve zrAvaka haiM / ) 49. (pratimA zabda ke cAra nikSepa haiM-nAma, sthApanA, dravya aura bhAva ) / dravya pratimA ke tIna bheda haiM- sacitta, acitta aura mizra / saMyatapratimA- pravrajyA lene ke icchuka gRhastha athavA utpravrajita vyakti kA dravya liMga / jinapratimA-tIrthaMkara kI pravrajyA / bhAvapratimA - jina pratimAoM ke jo guNa kahe gaye haiM, unako yathArtharUpa meM dhAraNa karanA / 42. bhAvapratimA ke do prakAra haiM - bhikSupratimA aura upAsakapratimA / bhikSupratimA ke bAraha tathA upAsakapratimA ke gyAraha prakAra haiN| bhikSu pratimAoM kA varNana Age kiyA jAegA / upAsaka pratimAoM kA varNana yahAM karUMgA | 43. upAsaka aura sAdhuoM ke guNoM (pratimAoM) kA pRthak-pRthak nirdeza karane se ye sAdhu haiM tathA ye upAsaka haiM, isa prakAra sukhapUrvaka jAna liyA jAtA hai| yaha gRhastha dharma hai aura yaha sAdhudharma - yaha spaSTa jJAta ho jAtA hai| sAdhuoM ke lie tapa aura saMyama parama saMvega ke sAdhana haiM / 1. muni jaba kevalajJAnI ho jAte haiM, taba kisI kI upAsanA nahIM karate aura jaba caturdazapUrvI ho jAte haiM taba kisI kA nahIM sunate / ve kRtakRtya ho jAte haiM /
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka 44. yadi gRhastha bhI tapa-saMyama Adi zIlaguNoM (upAsaka pratimAoM ke pAlana) meM prayatna karate haiM to phira sAdhuoM ko yaha jAnakara ki aisA AcaraNa uttama hai, unheM apane samasta parAkrama se tapa, saMyama meM udyama karanA cAhie / 4/1. upAsaka kI gyAraha pratimAeM ye hai-darzana, prata, sAmAyika, pauSadha, ekarAtrikI pratimA, abrahmavarjana, sacittavarjana, bArabhavajena, preSyAraMbhavarjana, uddiSTavarjana aura zramaNabhUta / 45. prastuta meM bhikSu pratimA kA prasaMga hai / (bhikSapratimA yaha dvipada zabda hai / ) bhikSu aura pratimA ke cAra-cAra nikSepa hai / tIna nikSepoM kA varNana pahale kiyA jA cukA hai| prastuta meM bhAvabhikSupratimA kA varNana hai| 46. pratimA ke pAMca prakAra hai-samAdhipratimA, upadhAnapratimA, vivekapratimA, pratisaMlInatApratimA, eklvihaarprtimaa| ___47. AcArAma (bhAcArAMga tathA dhUlikA) meM bayAlIsa pratimAeM, sthAnAMga meM solaha pratimAeM, vyavahAra meM cAra pratimAeM-do mokapratimAeM tathA do caMdrapratimAeM varNita haiN| 48, isa prakAra zrutasamAdhi kI chAsaTha pratimAeM pratipAdita hai tathA pAMca cAritrasamAdhi kI pratimAeM -sAmAyikacAritra pratimA, chedopasthApanIyacAritra pratimA, parihAravizuddhicAritra pratimA, sUkSmasaMparAyacAritra pratimA tathA yathAkhyAtacAritra pratimA / 49. bhikSu ke upaghAma-viziSTatapa saMbaMdhI gyAraha pratimAeM tathA upAsakoM kI bAraha pratimAeM sUtra meM varNita haiM / kodha Adi kA apahAra karanA viveka pratimA hai| usake do prakAra haiMAbhyantara tathA bAhma / Abhyantara kA saMbaMdha krodha Adi se hai tathA bAhya kA saMbaMdha gaNa-saMgha 50. pratisalInatA pratimA cauthI pratimA hai| usameM zrotrendriya Adi pAMcoM indriyoM kA viSaya-nirodha hotA hai| usake do prakAra haiM- indriyapratisaMlInatA pratimA tathA noindriyapratisaMlInatA pratimA / ATha gaNisaMpadAoM (guNoM) se upapena bhikSu kI ekalavihAra pratimA pAMcavI pratimA hai| 51.52. ekalavihAra pratimA ko svIkAra karane vAle ke gaNa-samyaktva aura cAritra meM dRDha rahane vAlA, medhAvI, bahazrata, acala, arati aura rati ko sahana karane vAlA, dravya-rAga-dveSarahita, kSamAzIla, bhaya tathA bhairava ko sahana karane vAlA, apane Apako pAMca tulAoM-tapa, sattva, zruta, ekAMta tathA bala se tolane vAlA, kAlaza, gaNa ko bAmaMtrita kara khamAne vAlA, tapasyA meM sthira, saMyama kAryoM meM acapala, saMhanana se sampanna, bhaktapAna meM pavitra, upadhi Adi ke nikSepa ko jAnane bAlA, mAnasika doSa ke lie bhI prAyazcitta lene vAlA, lAbha-pravrajyA na dene vAlA, gamanatRtIya prahara meM bhikSAcaryA tathA vihAra ke lie jAne vAlA'-jo ina guNoM se yukta hotA hai, vahI ekalabihAra pratimA ko grahaNa kara sakatA hai| ___ 53. paryupazamanA Adi zamdoM ke akSara to guNa-niSpanna hote haiN| zramaNoM kI paryAyavyavasthApanA paryupazamanA ke AdhAra para vyakta kI gaI hai / 1. dazrughU. pa 43 / - -
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskaMdha niyukti - ..-. 54. paryuSaNA ke ye gauNa-ekArthaka nAma hai --mariyasanA, paSa, pazu, pisa, . prathama samavasaraNa, sthApanA tathA jyeSThAvagraha / 1. paribasanA-cAra mAsa taka eka sthAna para rahanA / 2. paryaSaNA-kisI bhI dizA meM paribhramaNa kA varjana / 3. paryapazamanA-kaSAyoM se sarvathA upazAnta rahanA / 4. varSAvAsa-varSAkAla meM cAra mAsa taka eka hI sthAna para rhnaa| 5. prathama samavasaraNa-niyata varSAvAsa kSetra meM prathama Agamana / 6. sthApanA-Rtubaddha kAla ke atirikta kAla kI maryAdA sthApita karanA / 7. jyeSThAvagraha-cAra mAsa taka yA chaha mAsa taka eka sthAna para rhnaa| 55. sthApanA zabda ke chaha nikSepa hai-nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva / jina dravyoM kA paribhoga kiyA jAtA hai athavA parihAra kiyA jAtA hai, vaha dravya sthApanA hai / jisa kSetra meM sthApanA kI jAtI hai, vaha kSetra sthApanA hai tathA jisa kAla meM sthApanA kI jAtI hai, baha kAla sthApanA hai| 56. audayika mAdi bhAvoM kI sthApanA bhAva sthApanA hai athavA jisa bhAva se jo sthApanA kI jAtI hai, vaha bhAva sthApanA hai| 57. dravya ke svAmisva, karaNa aura adhikaraNa kI dRSTi se ekatva aura pRthaktva ke AdhAra para yaha bheda hote haiM / isa prakAra dravya, kSetra, kAla aura bhAva kA varNana karanA caahie| 58. kAla hai samaya, AvalikA Adi / prastuta kAla adhikAra meM jo kAsa prarUpita hai, maiM usakI prarUpaNA karUMgA / mAsakalpa kSetra se niSkramaNa. varSAvAsa kSetra meM prAbakAla meM praveza tathA usakI samApti hone para zarad Rtu meM usase nirgamana-ye viSaya maiM kahatA huuN| 59. muni prISma Rtu meM cAra mAsa tathA hemanta meM cAra mAsa-ina ATha mAsoM meM viharaNa karatA hai / ye ATha mAsa samAdhi ke anusAra eka ahorAtra, pAMca ahorAtra athavA nyUnAtirikta mAsa ho sakate hai| 60. ASADha mahIne meM mAsakalpa raha cukane ke pazcAt kAraNavaza vahIM varSAvAsa karanA par3e to nyUna ATha mAsa kA hI viharaNa kAla hotA hai (kyoMki mRgasira se jyeSTha taka kA hI viharaNa haA hai) 1 isI prakAra jahAM varSAvAsa bitAyA hai vahAM se yadi kucheka kAraNoM se vihAra nahIM ho pAtA hai to nyUna ATha mAsa kA viharaNa hotA hai / ve kAraNa haiM--mArgoM kA kIcar3amaya ho jAnA, varSA kA baMda na honA, gAMva para yAtru rAjA kA AkramaNa ho jAnA Adi / [aisI sthiti meM mRgazira mAsa taka vahIM rahanA hotA hai taba eka mAsa nyUna ho jAtA hai] 61. ASaDhI pUrNimA taka varSAvAsayogya kSetra na milane para (usakI gaveSaNA karate-karate dina adhika bIta jAne para) athavA sAdhu mArgagata haiM-ghalate-calate varSAvAsayogya kSetra meM vilamba se pahuMcane para, kArtika pUrNimA ke pazcAt sAdhaka naatra na milane para athavA anya vyApAta ke kAraNa kArtika pUrNimA se pUrva viharaNa karane para atirikta ATha mAsa kA viharaNa hotA hai| 1. dekheM-gAthA 62 /
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka 62. pratimApratipanna muni eka kSetra meM eka ahorAtra, yathAlaMdaka muni pAMca ahorAtra, jinakalpika muni eka mAsa, zuddhapArihArika muni eka mAsa tathA sthavirakalpI muni niSkAraNa bhI eka mAsa raha sakatI hai| kAraNa hone para nyUna vAsa mA atirikta bhAsa bhI rahA jA sakatA hai / ) 63. sthavirakalpI muni ke lie nyUnAtirikta ATha mAsa kA viharaNa kAla hai / itara arthAt pratimA pratipanna muni, yathAlandaka muni, vizuddha pArihArika muni tathA jinakalpika muni yayAkalpa ATha mAsa taka vicaraNa kara niyamita cAra mAsa taka varSAvAsa karate haiN| 64, barSAvAsa kI sthApanA ASADhI pUrNimA ko kara lenI cAhie / usI kSetra meM mRgasira kRSNA dazamI taka rahA jA sakatA hai / 64.1 (prastuta praloka meM varSAyogya kSetra kA nirUpaNa hai| jahAM baMdha ho, moSadha kI upalabdhi ho-dhAnya kI pracuratA ho. rAjA surakSAkArI ho, pASaNDa-anyatIrthika nyUna hoM, bhikSA kI sulabhatA ho, svAdhyAya kI bAdhA na ho, kIcar3a na ho, vIndriya Adi prANiyoM kI pracura utpatti na ho, sthaMDila bhUmi kI suvidhA ho, jahA~ do-pAra rahane yogya vasati ho, gorasa kI pracuratA ho tathA jahA ke parivAra janAkula hoM aisA sthAna varSAvAsa ke yogya mAnA jAtA hai| 65. jahAM ASADhamAsakalpa kara liyA vahAM athavA vRSabhamuni nikaTa meM varSAprAyogya kSetra kI bhAvanA karate haiM yahAM ASADhI pUrNimA ko praveza kara pratipadA se pAMcaveM dina-zrAvaNa kRSNA paMcamI ko paryuSaNAkalpa kahakara vahIM varSAkAla sAmAcArI kI sthApanA karanI caahie| 66,67. ASADhI pUrNimA athavA zrAvaNa kRSNA paMcamI ko varSAvAsa kI paryuSaNA kara lene para bhI gRhastha ke pUchane para muni bIsa dina-rAta athavA eka mAsa bIsa dina taka kaha sakatA hai ki lie abhI anabhigrahIta hai| usake pazcAt pUchane para kahe-yaha kSetra kArtika pUrNimA taka abhigahIta hai| aisA kahane ke do kAraNa hai-kadAcita aziva Adi aneka kAraNa utpanna ho jAeM athavA barSA samyak na hone para logoM meM apavAda prArambha ho jaae| ina doSoM ke kAraNa abhivadita varSa meM bIsa rAta-dina tathA candra varSa meM eka mAsa bIsa dina-rAta kI sImA rakhI 68. ASADhI pUrNimA taka varSAvAsa yogya kSetra na milane para pAMca-pAMca dina ke antarAla se gaveSaNA karate-karate eka mAsa aura bIsa dina bItane para arthAt bhAdrava zuklA paMcamI taka paryuSaNA kara le-eka sthAna para sthita ho jAe / nikaTa meM varSAvAsa yogya kSetra hai to ASADhI pUrNimA ko hI paryuSaNA kI sthApanA kare / jahA~ ASAr3ha mAsakalpa kiyA hai aura vaha kSetra varSAvAsa-prAyogya hai to vahAM ASADha zuklA dazamI ko varSAvAsa ke lie sthita ho jAe aura ASADhI pUrNimA ko paryuSaNA phre| 69. jo bhAdrava zuklA paMdhI ko varSAvAsa ke lie sthita hote haiM unake jaghanyataH sattara dina kA, jo bhAdrava kRSNA dazamI ko paryuSaNA karate haiM unake assI dina kA, jo zrAvaNI pUrNimA ko paryuSaNA karate haiM unake nabbe dina kA, jo dhAvaNa kRSNA dazamI ko paryuSaNA karate haiM, unake eka sau dasa dina kA jyeSThAvagraha hotA hai / yaha sArA madhyama jyeSThAvagraha hai| kArtika zuklA pUrNimA ko varSAvAsa pUrNa ho jAne para bhI yadi maMgasira meM varSA ho rahI ho to use dasa-dasa dina tIna bAra
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - azAvataskaMdha niryakti 415 arthAt pUre mRgasira mAsa taka vahAM rahA jA sakatA hai / yaha eka kSetra meM vAsa kI utkRSTa kAlamaryAdA hai| 70. kisI kSetra meM mAsakalpa ati ASAr3ha mAsa pUrA rahakara usI kSetra meM varSAvAsa jitAe aura mRgasira kA mAsa bhI durbhikSa Adi ke kAraNa vahIM pUrA kare to yaha sAlaMbana rUpa meM yaha mAsa kA jyeSThAvagraha hotA hai| 71. varSAvAsa se catuSprAtipadika (cAra mAsa kI cAra pratipadAoM) ke pazcAt vahAM se bhRgasira kI pratipadA ko vihAra kara lenA caahie| yadi vahAM se gamana na ho to pUrva nirdiSTa AropaNA Adi prAyazcitta AtA hai / 72,73. kAyikI bhUmi tathA saMssAraka jIvoM se saMsakta ho jAe, bhikSA durlabha ho, rAjA duSTa ho, sapaM Adi vasati meM praviSTa ho jAeM, kuMthuoM se vasati saMsakta ho jAe, agni kA upadrava ho, glAna kI paricaryA na ho pAe tathA sthahila bhUmi kA abhAva ho yadi ye kAraNa prApta hoM to varSAvAsa sampanna na hone para bhI usa kSetra se nirgamana kara denA caahie| 74,75. varSA na ruka rahI ho, mArga durgama tathA kIcar3amaya ho gaye hoM, anyatra aziva tathA dubhikSa ho, rAjA kA upadrava ho, ghora dAphuoM kA bhaya ho, glAna kI asamarthatA ho-ina kAraNoM se varSAvAsa atikrAMta ho jAne para bhI usa kSetra se nirgamada nahIM ho paataa| 76. varSAvAsa kSetra se cAroM ora hAI kosa taka bhikSAcaryA Adi ke lie kSetrAvagraha hotA hai| Ane-jAne meM eka yojana tathA eka kosa arthAt pAMca kosa pramANa kSetra hai| apavAda kAraNa ko chor3akara yaha kSetra-maryAdA hai| 77. kSetrAvagraha chaha dizAoM meM hotA hai, jaise-UrvadizA, aghodizA, pUrva, pazcima, uttara aura dakSiNa-ina chahoM dizAoM meM eka yojana athavA eka kosa kA kSetrAvagraha hotA hai| indrapada athavA gajAna parvata se chahoM dizAoM meM kSetra haiN| anyAnya parvatoM se cAra-pAMca dizAoM meM kSetra ---- 78, kisI ghyAghAta ke upasthita hone para eka, do athavA tIna dizAoM meM kSetrAvagraha hotA hai| jisa dina vyAghAta ho usa dina udyAna taka kSetrAvagraha hotA hai| usase Age vinamauMba arthAt jisa gAMva yA nagara ke cAroM dizAoM meM koI grAma yA nagara na ho, vaha akSetra hotA hai / 79. nadI Adi meM kSetrAvagraha kI maryAdA-RtubaddhakAla meM tIna udakasaMghaTTana-ardhajaSA taka jala, varSAvAsa meM sAta udakasaM ghaTTana-itane pAnI meM avagAhana kara bhikSAcaryA ke lie anyatra jAne meM tathA Ane meM kSetrAvagraha kA hanana nahIM hotaa| isake atirikta RtubaddhakAla meM cAra sadakasaMghaTana tathA varSAvAsa meM pATha udakasaMghaTana lagAne se kSetrAvagraha kA upaghAta hotA hai / ardhajaMghA se adhika udaka kA eka bAra bhI avagAhana karane se kSetrAvagraha kA atikramaNa hotA hai / 1. parvata para Upara aura nIce bhI grAma hotA hai| ataH parvata para madhyasthita grAma kI apekSA chaha dizAeM hotI haiN|
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka 80. dravya sthApanA ke sAta dvAra haiM-AhAra, vikRti (vigaya), saMstAraka, mAtraka, locakaraNa, sacitta tathA acitta kA vyutsarjana, grahaNa tathA svIkaraNa / 1. AhAra viSayaka maryAdA-pUrvAhAra arthAt RtubaddhakAlIna mAhAra kA parityAga kare / apanI zakti ke anusAra yogaddhi arthAt vratoM meM vRddhi kre| (kyoMki varSAkAla meM kIcar3a ho jAne se bhikSAcaryA kaThina ho jAtI hai tathA saMjJAbhUmi meM jAnA kaSTakara hotA hai, sthaMDilabhUmi hariyAlI se chA jAtI hai Adi / ) vigaya ke do prakAra haiM-saMcayikA aura asaMcayikA / inake do-do prakAra haiM-prazasta tathA aprazasta / ' pazasta ke grahaNa se dravya kI sImA hotI hai| 82. jo vigatimIta arthAt kutiyoM-tiyaMJcagati, narakagati Adi vividha gatiyoM se bhayabhIta hai, vaha bhikSu yadi vikRti athavA vikRti mizra bhojana karatA hai to vaha vikRti usa muni ko vikRta svabhAva vAlA banA detI hai aura vaha use balAt vigati--narakagati meM le jAtI hai / 81. muni sAmAnyataH dUdha, dahI, navanIta Adi jo prazasta asaMcayikA vikRtiyAM haiM, unheM grahaNa kare / saMcayikA vikRtiyAM grahaNa na kare kyoMki ye vikRtimAM glAna Adi ke lie prayojanIya hotI haiM / (sAmAnyataH inako lene para glAna Adi ko ye prApta nahIM hotiiN|) 83. muni prazastavikRti grahaNa tathA aprazastavikRti grahaNa prayojanavaza kare / aprazastavikRti kA grahaNa utanI hI mAtrA meM kare jitanI mAtrA bAla, vRddha athavA rogI ke lie Avazyaka ho tathA jisake lene se gardA na ho, dAtA ko vizvAsa ho tathA usake doSayukta bhAvoM kA pratighAta ho| 84. RtUbaddhakAla meM jo saMstAraka grahaNa kie the unakA varSAvAsa kAla meM parityAga kara de tathA varSAyogya aparityajanIya saMstAraka grahaNa kare / tIna saMstAraka-nivAta, pravAta tathA nivAtapravAta guru ko dekara zeSa muni (ratnAdhika ke krama se) eka-eka saMstAraka grahaNa kare / 55 RtubaddhakAla meM upacAra-prasravaNa tathA praleSma ke upayogI mAtraka grahaNa kie the, unakA parityAga kara varSAvAsa meM pratyeka muni ina tInoM ke lie tIna-tIna mAtraka grahaNa kre| saMyamanirvAha ke lie, atithi ke prayojana ke lie tathA eka ke phUTa jAne para muni bace pAtra ko kAma meM le / 86, jinakalpika muniyoM ke lie nitya dhruvaDhaMcana kI paramparA hai / syavira muniyoM ke lie varSAvAsa meM dhruvalucana kI paramparA hai / jo asahanazIla tathA glAna muni haiM, ve bhI paryuSaNArAtri kA atikramaNa nahIM karate, avazya luMcana karAte haiN| 1. madi AvazyakI meM parihAni na hotI ho to cAturmAsika tapa kre| yadi yaha na kara sake to tIna mAsa, do mAsa, eka mAsa "Adi tapa kre| 2. kSIra, dadhi, mAMsa, navanIta Adi asaMcayikA vikRti hai tathA ghRta, gur3a, mAMsa Adi saMcayikA vikRti hai| 3. madhu, mAMsa, madya aprazasta haiM tathA kSIra, gur3a Adi prazasta haiN|
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskaMdha niyukti 417 57. paramparA se purAnA', bhAvitathAddha-zraddhA se ota-prota tathA vairAgI vyakti ko chor3akara anya ko cAturmAsa meM prabajita karane kA niSedha hai / varSAvAsa meM inako pravajita karane para ye dharmazUnya arthAta barSA Adi meM jAne-Ane se kAzIla ho sakate haiM tathA maMDalI meM bhojana karane, mAtraka meM prasravaNa Adi karane se una nava prajita muniyoM ke mana meM uDDAha-pravacana ke prati tiraskAra ho sakatA hai| 55. varSAkAla meM kSAra, Dagala (patthara ke Tukar3e), mAtraka Adi kA grahaNa, RtubaddhakAsa meM gahIta' kA vyutsarga tathA kSAra Adi kA saMgraha karanA cAhie / inake binA glAna kI virAdhanA tathA lepa ke binA bhAjana kI virAdhanA hotI hai, isalie inakA grahaNa anumata hai / (yaha eka sImA haikucheka kA grahaNa, kucheka kA dharaNa, kucheka kA vyutsarga aura kucheka kA grahaNa-dharaNa-vyutsarga / ) 89. IryAsamiti, eSaNAsamiti, bhASAsamiti (AdAnanikSepa samiti tathA pariSThApanAsamiti) kI skhalanA, mana, vacana, kAya kI gupti meM skhalanA, duzcaritra, adhikaraNa tathA kaSAyainakA sAMvatsarika upazamana ho hI jAnA cAhie / 90. yadyapi muni ko sabhI kAla meM pAMcoM samitihoM me mamita rahanA cAhie kiMtu varSAvAsa meM isakA vizeSa prasaMga hotA hai kyoMki usa samaya bhUmi prANiyoM se saMkula hotI hai| 91. bhASA samiti meM anAyukta hone para saMpAtima-ur3ane vAle prANiyoM kA vadha, tIsarI eSaNA samiti meM anAyukta hone para durzaya udaka sneha biMduoM kA vyAghAta tathA IryAsamiti aura antima do-AdAnanikSepa aura pariSThApanikA samiti meM anAyukta hone para prANiyoM kA duSpratilekhana aura duSpramArjana hotA hai| 92. manogupti, vAggupti tathA kAyagupti- inameM skhananA huI ho, viparIta AcaraNa kiyA ho to usakI zIghra hI AlocanA kara lenI caahie| adhikaraNa meM zurUtaka, pradyota tathA dramaka ke udAharaNa hai| 93,94. (grAmavAsiyoM dvArA eka bala kI corI kara mene para kuMbhakAra ke pAsa eka baila kI gAr3I raha gaI / logoM ne kahA-) dekho | eka baila kI gAr3I hai| (baila curAe jAne se usane bhI balihAna ke Aga lagAkara kahA) dekho! kheta jala rahe haiN| eka dina bhANakamalla dvArA mallayuddha meM yaha ghoSaNA kI gamI-he durUtakavAsiyo ! kuMbhakAra kA hRta baila usako sauMpa diyA jAe, jisase skhalihAna na jaleM / kubhakAra se amAyAcanA karate hue grAmavAsiyoM ne kahA-bho ! tuma anya sAta varSoM taka hamArA dhAnya (khalihAna) mata jalAo / ' 95-98. paMpA meM anaMgasena nAmaka svarNakAra / paMcazIla dvIpa se do apsarAoM kA Agamana huaa| anaMgasena unameM Asakta ho gayA / eka sthavira nAvika usako paMcazIla dvIpa ke pAsa le gyaa| vahA~ se vaha vRkSa kI zAkhA pakahakara paMcazIla dvIpa pahuMca gyaa| hAsA, prahAsA nAmaka apsarAoM ne use puna: caMpAnagarI pahuMcA diyaa| mitra nAila dvArA jinokta dharma kA pratibodha para vaha nidAna karake iMginImaraNa svIkAra kara paMcazIla dvIpa meM vidyunmAlI yakSa ke rUpa meM utpanna huaa| naMdIzvara dvIpa meM gamana / (vahAM mitra deva nAila ne kahA)-bodha ke lie tuma kisI 1. jisako pahale dIkSA dI jA cukI ho| 2. dekheM pari0 6, kathA saM0 1 /
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ 415 nirmuktipaMcaka sthAna para vinapratimA kA avataraNa karAvo rAjA udrAyaNa ke yahAM devAdhideva mahAvIra kI pratimA prakaTa huii| amaMgala dekhane para prabhAvatI dvArA devadattA dAsI para darpaNa kA prahAra / devadattA kI mRtyu / usakA deva rUpa meM utpanna hotaa| prabhAvatI deva dvArA ugrAyaNa ko tApasa nAzrama meM le jAnA, vahAM bhamotpatti | zaraNa ke lie zramaNoM ke pAsa jAnA / I gaMdhAra janapada meM dhAvaka dIkSA lenA cAhatA thaa| devArAdhanA dvArA usake yahA~ pratimA kA prakaTIkaraNa / devatA dvArA 800 guTikAoM kI prApti / zrAvaka kA vItabhaya nagara meM jaanaa| vahAM devAyatana meM kRSNapuTikA dAsI dvArA sevA (guTikA ke prabhAva se vaha kRSNaguTikA se svarNaguTikA bana gaI ) rAjA prayota dvArA svarNaguTikA evaM devapratimA kA haraNa puSkaratIrtha kI utpatti rAjA unANa evaM prayoga meM yuddha (pradyota ko baMdI banAkara usake lAlaTa para yaha aMkita kiyA ) - yaha dAsa hai, dAsIpati hai, banArthI hai, hamAre yahAM baMdI rUpa meM raha rahA hai| jo koI rAjA kI jAjA kA bhaMgakara use kupita karatA hai, yaha tathya aura baMdhanayogya hai|' I 1 pitA se khIra kA Agamana | se ziraccheda / 99,100 dhanADhya ke ghara khIra kA bhojana dekhakara daridra ke baccoM dvArA kA Agraha pitA ne dUsaroM se dUdha bAdi kI yAcanA kara khIra banAI coroM khIra ko cora le ge| dramaka ne coroM kA pIchA kiyaa| cora senApati kA talavAra bhAI ko senApati banAyA gyaa| (svajanoM ne kahA) yadi tuma bhAI ke ghAtaka ko nahIM mArate ho to tumheM dhikkAra hai| pakar3e jAne para namaka bolA- jahA~ zaraNAgata mAre jAte haiM, vahIM mujhe mArA jaae| pramaka kI mukti / " - 101.102. krodha kaSAya ke cAra prakAra hai-pAnI kI rekhA ke samAna, bAlu kI rekhA ke samAna bhUmi kI rekhA ke samAna tathA parvata kI rekhA ke samAna prathama tInoM prakAra ke kucha hI samaya meM naSTa ho jAte haiM parantu cauthe prakAra kA krodha jaba taka parvata hai, taba taka banA rahatA hai / arthAt yaha jIvana paryaMta banA rahatA hai jo phodha pAnI kI rekhA ke samAna hotA hai vaha usI dina ke pratikramaNa se yA pAkSika pratikramaNa se upanAMta ho jAtA hai jo cAturmAsika kAla meM upazAMta hotA hai vaha kodha bAlu kI rekhA ke samAna, jo sAMvatsarika kAla meM upazAMta hotA hai vaha bhUmi kI rekhA ke samAna tathA parvata kI rekhA jaisA krodha jIvana paryaMta naSTa nahIM hotaa| inakI gati isa prakAra hai-parvata kI rekhA sadRza zrodhI manuSya kI narakayati, bhUmi kI rekhA sadRza kI tiyaMca gati, bAlu kI rekhA sadRza kI manuSya gati aura udaka rekhA sabuza kI devagati hotI hai / ) 102. mAna ke cAra prakAra haiM-patthara ke stambha ke samAna, asthi-stambha ke samAna kASThastambha ke samAna tathA latA-stambha ke samAna / mAyA ke cAra prakAra bAMsa ke samAna meMDe ke sIMca ke samAna, yomUtrikA ke samAna, tathA khilate bAMsa ke samAna lobha ke cAra prakAra haiM- kRmirAga ke samAna, kardama ke samAna, kusuMbharAga ke samAna tathA haridrArAva ke samAna / 104. isI prakAra stambha ke samAna mAna, ketana ke samAna mAyA tathA vastrarAga ke samAna lobha - ina tInoM kI bhI cAra-cAra prakAra kI prarUpaNA kI gaI hai| pratyeka prakAra meM gati kA krama 1. dekheM pari0 6 02 2. dekheM pari0 6 kathA saM0 3 /
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ 419 dazAzrutaskaMdha niyukti yaha hai-narakagati, tiryagati manuSyagati aura devati / krodha ke viSaya meM maruka, mAna ke viSaya meM asvakArI bhaTTA, mAyA ke viSaya meM paMDarajjA tathA lobha ke viSaya meM Arya magu kA dRSTAMta hai / 104 / 1 cAroM kaSAyoM ke cAra-cAra prakAroM meM pratyeka prakAra kI gati kA kramaza: kama yaha hai-narakagati, tiyaMJcagati, manuSyagati aura devagati / sugati ke mArga ko jAnane vAle muniyoM ko ina kaSAyoM kA sadA tapazamana/kSaya karanA cAhie ! 105.baila zrota hokara gira gyaa| maruka ne cAra kedAroM ke denoM se use piittaa|bl mara gayA / brAhmaNoM ne kahA-tuma ati krodhI ho ataH tumheM prAyazcitta nahIM deNge|' 106.108 ATha putroM ke pIche dhana vaNik ke eka putrI huI, jisakA nAma atvakArI bhaTTA rkhaa| koI zAdI ko taiyAra nhiiN| Akhira maMtrI usakI zarta ko mAnane ke lie taiyAra huaa| (atvaMkArI ne maMtrI ko sUryAsta se pahale Ane ke lie kaha rakhA thA) eka dina rAjA ne maMtrI ko rAtri meM dera taka roka liyaa| usane kahA-maiM dvAra nahIM kholNgii| phira krodhAvasthA meM dvAra kholakara yaha rAtri meM hI ghara se bAhara nikala gayI aura cora senApati ke caMgula meM phasa gaI / usane usakI patnI bananA svIkAra nahIM kiyaa| senApati ne jalUka vaidya ko beca diyaa| usane bhI use patnI banAnA cAhA para usane asvIkRta kara diyaa| taba jalaka vaidya ne kahA-pAnI se jalUkA grahaNa kro| eka dina bhAI kA Agamana / sArA vRttAnta bhAI ko kahA / bhAI ne mukti dilvaaii| 109. (atvakArI bhaTTA svastha hokara puna: maMtrI kI patnI ke rUpa meM ghara calI gii|) usake ghara meM lakSapAka taila ke ghaTa bhare the| eka bAra eka yati ne praNa-saMrohaNa ke lie usase tela kI yAcanA kii| dAsI dvArA tIna bAra ghaTa naSTa ho gae / bhaTTA dAsI para kupita nahIM huii| cauthI bAra svayaM usane sAdhu ko dAna diyaa| 110,111. pAMDarA pArzvastha-zithilAcAriNI sAdhvI / samaya Ane para guru ke pAsa bhaktapratyAzyAna kA svIkaraNa / maMtra zakti se logoM kI bhIr3a / guru ke dvArA pUchane para usane tIna bAra pratikramaNa kiyaa| cauthI bAra phira maMtrazakti kA prayoga kiyA / prAcArya ke pUchane para kahA ki pUrvAbhyAsa se loga Ate haiM ataH pratikramaNa nahIM kiyaa| marakara vaha saudharma devaloka meM airAvaNa hAthI kI agramahiSI bnii| mahAvIra ke samavasaraNa meM hathinI ke rUpa meM vAtanisarga-ciMghAr3ane lgii| gautama dvArA pUchane para mahAvIra ne pUrvabhava btaayaa| 112. mathurA meM Arya maMgu bahuzruta, vairAgI evaM zraddhAluoM dvArA pUjita AcArya the| sukhasAtA meM pratibaddha hokara zrAvakoM ko nitya bhikSA karane lge| divaMgata hone para pratimA meM praveza kara saMbI jIbha nikAlakara kahate--maiM lolupatA vaza adharmI byantara dhanA hUM koI lolupatA mata karanA / ' 113. kaSAyoM ke doSoM ko jAnakara gRhastha bhI unase virata ho jAte haiM, yaha socakara koI bhI saMyamI sAdhu-sAdhvI adhikaraNa na kare tathA kaSAyoM ke dare pariNAmoM ko sunakara/jAnakara unase nivRtta ho jaae| 1. dekheM pari06, kathA sN04| 2. vahI, kathA sN05| 3. vahI, kathA sN06| 4. vahIM, kathA sN07|
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 niryuktipaMcakA 114. jo prAyazcitta Rtubaddha kAla meM saMcita huA hai, usakA vahana varSAvAsakAla meM sukhapUrvaka hotA hai kyoMki varSARtu meM prANiyoM kI utpatti atyadhika hotI hai, isalie gamanAgamana nahIM hotA / cirakAla taka vahAM nivAsa hotA hai / varSAkAla kI zItalatA se unmanta indriyoM ke darpa kA parihAra karane ke lie prAyazvita meM prApta tapa usa samaya kiyA jAtA / isalie varSAkAla meM svAdhyAya, saMyama aura tapa ke anuSThAna meM AtmA ko atyadhika niyojita karanA cAhie / 115. prathama tathA antima tIrthaMkara ke samaya meM kalpa --- - paryuSaNA arthAt varSAvAsa avazya hotA hai| madhya tIrthaMkaroM ke samaya meM vAsa vikalpa se hotA hai / varddhamAna ke tIrtha meM maMgala ke nimitta varSARtu meM jinezvara devoM, gaNadharoM tathA sthaviroM ke caritra kA nirUpaNa hotA hai / 116. sUtra meM yaha pratipAdita hai ki muni 'agvAriya varSA' arthAt aisI varSoM jo varSAMkalpa ko bhedakara bhItara bhI gIlA kara de, meM bhaktavAna grahaNa na kare, bhikSA ke lie na jAe, kintu jJAnArthI, tapasvI aura bhUkha ko na saha sakane vAlA muni varSA meM bhI bhaktamAna grahaNa kara sakatA hai, bhikSA ke lie jA sakatA hai / 117. pArthI tagaDI rahane meM samartha muni yadi saMyama kSetra ( varSAvAsa ke yogya kSetra) se cyuta ho jAte haiM to ve bhikSAkAla meM uttarakaraNa (dekheM gAthA 120 ) ke dvArA bhikSAcaryA kara sakate haiM / 118. saMyamakSetra vaha hotA hai, jahAM mauNika varSAkalpa tathA alAbu pAtra prApta hote haiM, jahAM svAdhyAya tathA eSaNA kI zuddhi hotI hai aura kAlocita varSA hotI hai / ' 119. jahAM varSA ke kAraNa bhikSAcaryA na hone para pUrva adhIta jJAna vismRta ho jAtA hai| naSTa ho jAtA hai, nayA jJAnArjana karane meM sAmarthya nahIM rahatA, tapasvI ke pAraNaka meM bAdhA AtI hai tathA bAla muni Adi bhUkha sahane meM asamartha hote haiM, vaha saMyamakSetra nahIM hotA / 120. (varSA barasa rahI ho aura kSudhA sahane meM asamartha muni ke lie athavA kisI rogI ke prayojana se bhikSA ke lie jAnA par3e to ) bAloM se bane varSAkalpa athavA sautrika varSAkalpa se AvRtta hokara jaae| inake na hone para tAr3hasUcI (tAr3apatroM ) athavA palAza Adi ke pattoM se bane siratrAga se sira Dhaka kara athavA chatra dhAraNa kara bhikSA ke lie jaae| yaha jJAnArthI, tapasvI tathA kSudhA ko sahana na karane vAle muniyoM ke lie uttaravizeSa - vizeSa vidhi yA uttarakaraNa hai / atri dazA: mohanIyasthAna 121. moha zabda ke cAra nikSepa haiM- nAma, sthApanA, dravya aura bhAva | sthAna ke viSaya meM pahale kahA jA cukA hai| yahAM bhAva sthAna kA prasaMga hai / 1. vagvAriya--vagvAriyaM nAma jaM bhinnavAsaM paDati, vAsakaSpaM bhettUNa maMto kArya timmeti / (dabU pa 63) varSA hotI hai, bhikSAkAla tathA 2. kAlocita varSA - rAtri meM dina meM nahIM hotI / athavA saMjJAbhUmi meM jAne ke samaya ko chor3akara varSA hotI hai athavA varSARtu meM varSA hotI hai, Rtubaddha kAla meM nahIM / ( nibhA 3206, cUrNi pR. 154 ) I
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazAzrutaskaMdha niyukti 421 122. dravya moha ke do prakAra hai sacitta, apit| sacitta hai-svajana dhana Adi, (acitta hai-madya mAdi) / bhAvamoha ke do prakAra hai-ogha aura vibhAga / oSa meM mohanIyakarma kI eka prakRti gRhIta hai tathA vibhAga meM aneka prakRtiyAM-saMpUrNa mohakarma gRhIta hai| 123-125. pATha prakAra ke karmoM ko saMkSepa meM 'moha' kahA gayA hai| isakA varNana pUrvagata -karmapravAdapUrva meM hai| usake ekArthaka ye haiM pApa, vajyaM (avadha), vaira, panaka, paMka, kSobha, asAtA. saGga, zalpa, arasa, nirata, dhutta, karma, kleza, samudAna, malina, mAyA, malpAya, dvipakSa tathA sNpraay| 126. yaha mohanIya tathA mahAmohanIya karma azubha hai / isakA anubaMdha duHkhamaya hotA hai| isase duHkhapUrvaka chuTakArA hotA hai aura yaha vIrgha sthiti vAlA hotA hai| isakA anubhAgabaMdha saghana aura cikanA hotA hai| 127. jinezvara deva ne logoM ko aisA kahA hai aura prakAzita kiyA hai ki sAdhu, guru, mitra, bAMdhava, zreSThI. senApati mAdi ke vadha se saghana mohanIya karma kA baMdha hotA hai| 128. isase mahatI AzAtanA tathA jinavacana ke vilopana kI pratibaddhatA hotI hai tathA azubha karma baMdha aura duHkha kA baMdha hotA hai, isalie mohanIya karmabaMdha ke sabhI kAraNoM kA varjana karanA caahie| kazyA yA nizA 129. AjAti tathA sthAna zabda ke cAra-cAra nikSepa hai-nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / sthAna kA varNana pUrva meM kiyA jA cukA hai / prastuta meM bhAvasthAna kA prasaMga hai| 130. dravya AjAti kA artha hai-dravya kA svabhAva / bhAva AjAti hai-anubhavana / usake do prakAra haiM- oghataH AjAti bhaura vibhAgataH AjAti / vibhAgata: AjAti ke chaha prakAra haiM / oSataH AjAti hai--saMsArI jIva / 131. AjAti ke tIna prakAra haiM--jAti, AjAti aura pratyAjAti / jAti haisaMsArastha prANiyoM kI naraka Adi gatiyoM meM utpatti / nAjAti hai-sammUchanaja, garbha aura upapAta se janma / 132. eka bhava se cyuta hokara puna: usI meM janma lenA pratyAjAti hai / yaha kevala manuSya aura tiryacoM ke hI hotI hai| 133. ekAntataH asaMyata kA mokSa nahIM hotA / nizcita hI usakI mAjAti hotI hai| kisa vizeSatA se thamaNa anAjAti arthAt mokSa ko prApta hotA hai ? 134-136. jo zramaNa mUlaguNoM aura uttaraguNoM kA apratisevI hotA hai, unakA nAza nahIM karatA, ihaloka ke prati pratibaddha nahIM hotA, sadA vivikta bhakta-pAna, upadhi, zayanAsana kA sevana karatA hai, prayatnavAna--apramatta hotA hai, tIrthakara, guru aura sAdhuoM ke prati bhaktimAn hotA hai, hastapAda se pratisaMlIna, pAMca samitiyoM se samita, kalaha, jhaMjhA, paizunya se virata tathA avadhAnaviratasthira saMyamavAlA hotA hai, vaha prAyaH usI bhava meM siddha ho jAtA hai| koI-koI zramaNa bhaviSyat kAla meM siddha hotA hai| kisa doSa ke kAraNa zramaNa AjAti ko prApta hotA hai|
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirmuktipaMcaka 137. tIrthaMkaroM ne sUtroM meM jo nidAnasthAna batalAe haiM, unakA sevana karane vAlA zramaNa AjAti ko prApta hotA hai| saMdAna, nidAna aura baMdha --ye ekArthaka haiM / 13. (baMdha ke chaha nikSepa haiM--nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva ) dravya baMdha ke do prakAra haiM- prayogabaMdha aura visrasAbaMdha | prayogabaMdha ke tIna prakAra haiM-mana kA mUla prayogabaMdha, vacana kA mUla prayogabaMdha tathA kAyA kA mUla prayogabaMdha kAyaprayoga baMdha ke do prakAra haiM-mUlabaMdha aura uttarabaMdha / zarIra aura zarIrI kA jo saMyogabaMdha hai, vaha mUlabaMdha hai / vaha do prakAra kA hotA hai - sAdi aura anAdi / I 422 139. nigar3a Adi uttarabaMdha hai / vizvasAbaMdha sAdi aura anAdi vo prakAra kA hotA hai / jisa kSetra meM baMdha hotA hai, vaha kSetra baMdha hai aura jisa kAla meM baMdha hotA hai, vaha kAlabaMdha hai / 140. bhAvabaMdha ke do prakAra hai- jIvabhAvabaMdha aura ajIvabhAvabaMdha / donoM tIna-tIna prakAra ke haiM - vipAkaja, avipAkaja tathA vipAka - avipAkaja / 15. jIvabhAva hai-kathaya usake prayojana aneka hai| jaise -- ihalaukika prayojana pAralauphika prayojana / prastuta meM pAralaukika baMdha kA prasaMga hai / 142. jo muni nidAna doSoM meM prayatnazIla hotA hai, vaha nizcita hI AjAti ko prApta hotA hai| vaha vinipAta arthAt saMsAra meM bhramaNa karatA hai / isalie anidAnatA hI zreyaskarI hai / saMsAra-samudra se tarane ke ye pAMca upAya haiM 4. apramAda / 5. anidAna / 143. sAdhu ke lie (sabhI ke lie) 1. pArzvasthatA 2. akuzIla AcAra 3. akaSAya
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 1. bhAgya-gAthAoM kA samIkaraNa dazavaikAlika bhASya * uttarAdhyayana bhASya * 2. padAnukrama 3. ekArthaka 4. dezI zabda 5. nikSipta zabda 6. kathAeM 7. paribhASAeM 8. sUkta - subhASita 9. upamA aura dRSTAnta 10. dRSTivAda ke vikIrNa tathya 11. anya graMthoM se tulanA 12. vizeSanAmAnukrama 13. vargIkRta vizeSanAmAnukrama 14. vargIkRta viSayAnukrama 15. prayukta graMtha sUcI
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa vazavakAlika bhASya kI gAthAoM kA samIkaraNa hATI mAgA hATo hastapratiyoM meM dazavakAlika niyukti ke sAtha hI dazavakAlika bhASya kI gAthAeM milatI haiM / hasta AdazoM meM gAthAoM ke Age 'bhASyam' kA ullekha nahIM milatA hai / TIkA kI mudrita pustaka meM bhASya gAthA kA alaga se nidaza kiyA gayA hai / pATha-sapAdana meM hamane gAthAoM ke bAre meM gaharAI se anuciMtana kiyA hai / hATo ko mudrita pustaka meM aneka gAthAeM niyukti ke krama meM prakAzita haiM lekina ve bhASya ko gAthAeM honI cAhie / aneka aisI gAthAeM haiM, jo bhASya ke krama meM prakAzita haiM para ve niyukti ke krama meM honI cAhie / yahAM hamane unakA cArTa prastuta kara diyA hai, jisase pAThakoM ko gAthA DhUDhane meM suvidhA ho sake / bhAgA basami mAyA barAmi zani 12332 1942 140 12333 89 / 3 12354 142 12315 143 12316 144 1237 145 123 / 8 146 12331 147 123 / 10 952 123 / 11 176 104 45 ANH * * * * * * * * * * * 148 102 962 * * 3012 3013 198 4711 132 * 12011 12-12 12013 1204 1231 481 30 203 33 134 138 xxxx * * 1.TIkAkAra ne isa gAyA ke lie 'Aha ca bhASyakAra:' kA ullekha kiyA hai| kiMtu mudita prati meM 'bhASyam' kA ullekha hone para bhI yaha nigA ke kramAMka meM hai|
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426 jAgA hATI dazani 50 / 1 33 502 34 51 52 53 ** 55 56 57 58 59 60 61 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 1. 2. 3. 4. 204 205 x X X X : X X X X X X X X X x bharagA 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 71/1 71 / 2 72 hATI 46 417 45 esa pannAsuddhI, sabbhAveNa 49 50 5.1 52 53 4 "jayaMti, 55 56 58 dazami X X X X x x > X X X x X 201 210 X bhAgA 73 73 / 1 98 75 76 77 w 79 80 8011 81 82 hATI 59 60 61 234 236 dazavaikAlika bhASya jaha jiNasAsariyA, dhammaM pArleti sAhavo suddhaM / na kutisthirasu evaM dIsaha paripAlanovAo // tesu vi ya dhammasaddo, dhammaM niyagaM ca te pasaMti / naNu bhaNio sAvajjo, kutitthidhammo jiNavareha || jo tesu dhammasaddo, so uvayAreNa nicchAeNa ihaM / pAhaSNuvayArao'NNastha' / / hisAie paMcasu vi / visuddhI imA jaha sI hasa sohe, U taratha / / 237 238 239 242 62 242 65 niryuktipaMcaka dazani X 216 X 217/3 2181 2182 2183 215/4 219/1 220 220/1 Y 9. 1-3 ye tInoM gAthAeM TIkA meM nigA ke kramAMka meM vyAkhyAta hai| hamane inako bhASya-gAyA ke antargata mAnA hai (dekheM darzana 89 / 3 kA TippaNa) /
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 427 41. jaM bhatta-pANa-uvagaraNa-vasahi sayaNAsaNAdisu jayaMti / phAsuyamakayamakAriyamaNaNumatamaNuddisitamoI // apphAsuyakaya-kArita-aNumaya udvibhoiNo haMdi ! | tasapAvarahiMsAe, jaNA akusalA u lippati' / / esA heuvisuddhI, diTThato tassa ceva ya visubI / sutte bhaNiyA u phuDA, suttapphAse u iyamannA / / aggimmi havI hyai, Aicco teNa poNio sNto| varisai payAyiTheM, tejosahilo parohaMti // kiM dumbhikkhaM jAyai ?, jaI evaM aha mave duriThaM tu / ki pAyai savvatyA, dunbhiktraM aha bhave do|| vAsai to ki vigcha, nigdhAyAIhiM jAyae tassa / vArAha utsamae, na vAsaI to taNaTThAe / kassai buddhI esA, vittI uvakappiyA payAvaiNA / sattANaM teNa dumA, pupphatI mahayariMgaNaTThA / / taM na bhavai jeNa dumA, nAmAgoyassa puSvavihiyassa / udaeNaM puSphaphalaM, nivattayaMtI imaM canna' / / jai pagaI kIsa puNo, savvaM kAlaM na deti puSphaphalaM / jaM kAle pupphaphalaM, dadati gururAha ata eva / / samaNa'NukaMpanimittaM, puNNanimitaM ca gihanivAsI u / koI bhaNejja pAgaM, kareMti so bhaNNai na jamhA / / uvasaMhAravisuddhI, esa samattA u nigamaNaM teNaM / vuccaMti sAhaNotti ya, jeNaM te mahuyarasamANA // tamhA dayAiguNasuTThiehi bhamarogya avahavittIhi / sAhUhi sAhiu ti, ukkiLaM maMgalaM dhammo / / nigamaNasuddhI tityaMtarAvi dhammatyamujjayA vihare / bhaNNai kAyANaM te, jayaNaM na muNaMti na kuNaMti // 1. mudrita TIkA meM 41,2 ye donoM gAthAeM 2. 6-8 ke lie dekheM TippaNa dazani 95 / 3 / bhASya 2,3 ke kramAMka meM hai kintu donoM 3. 9,10 ke lie dekheM TippaNa dazani 9 // 2 // cUNiyoM meM ye nigA ke rUpa meM vyAkhyAta hai 4. 11 ke lie dekheM TippaNa dani 971 / (dekheM TippaNa dazani 91) / 5. 12 ke lie dekheM TippaNa pani 99 / 1 /
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 niyuktipaMcaka na ya uggamAisuddha, muMjatI mahuyarA vaSNuvarohI / neva pa tiguttiguttA, aha sAhU niccakAlaM pi' / dhammo maMgalamukkiTThati paiNNA attavayaniheso / so ya iheva jiNamae, nannatya paiNNapavibhattI // surapUiotti heU, dhammaTThANe ThiyA u jaM parame / hevibhatI niruvahi, jiyANa avaheNa ya jiyaMti // jiNavayaNapadu- vi hu, sasurAIe adhammaruiNo vi / maMgalabuddhIi jaNo, paNamai AIduyavivakkho / bitiyaduyassa vivakkho, surehiM pujati jaNNajAI vi| buddhAI vi suraNayA, vRccaMte NAyapaDivakyo / evaM tu avayavANe, cauNDa parivakla paMcamo'vayavo / eto chaTTho'vayavo, vivakkhapariseha taM vocchaM / / sAyaM sammatta pumaM, hAsa-rai-AunAmagoyasuhaM / dhammaphalaM Aiduge, vivakkhapaDiseha mo eso / ajiiMdiya sovahiNo, vadhagA jai te vi nAma pujjati / aggI vi hojja' sIo, hevibhattINa paDiseho / / buddhAI uvayAre, pUyAThANaM jiNA u sambhAvaM / diLaMtapahisseho, chuTTo eso avayavo u|| arihaMta maggagAmI, diTThato sAhuNo vi samacittA / pAgaraesu gihosuM, esate avamANA u / / tattha bhave AsaMkA, uhissa baI vi kIrae pAgo / teNa ra visama nAyaM, vAsataNA tassa pahisehe // tamhA u suranarANaM, pujjatA maMgalaM sayA dhammo / dasamo esa avayavo, painnahe: puNo vynnN'| aTThArasa u sahassA, solaMgANaM jiNehiM paNNattA / tesi parirakkhaNaTThA, avarAhapae u bjejjaa'| 28. 1. 13-16 ke lie dekheM TippaNa dezani 1201 / 12361 / 2. mA.17-27ke lie dekheM TippaNa pAni 3. dekheM TippaNa dazani 15101 /
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ 429 30 // 2. pariziSTa-1 jIvAhAro bhaNNai, AyAro teNimaM tu AyAyaM / chajjIvaNiyajjhayaNaM, tassa'higArA ime hoti' / nAma ThavaNa gayAo, dave guNapajjavehi rahiu ti / ticihno ya hoha bhAve, ohe bhava tabbhave veda / / 30 // 1. saMte Auyakamme, dharatI tasseva jIvatI udae / tasseva nijjarAe, mao tti siddho nayamaeNaM / / jeNa ya dharati bhavagato, jIvo jeNa u mavAu sNkmii| jANAhi taM bhavAuM, camvihaM tanbhave duvihaM / / 303. duvidhA meM hoMti jIvA, suhamA taha bAyarA ya logammi / muhamA ya sabdaloe, do beva ya vaayrvihaannaa"| suhamA ya savvaloe, pariyAvaNNA bhavaMti nAyavvA / do ceva bAyarANaM, pajjattiyare ya nAyavyA / / lakkhaNamiyANi dAraM, cicaM heU a kAraNaM ligaM / lakkhaNamiti jIvassa u, AyANAI imaM taM ca / / lakvijjaitti najjai, paccakkhiyaro va jeNa jo astho / taM tassa lakSaNaM khalu, dhUmuhAi vva aggissa / / ayagAra kara parasU, aggi savaNNe ma khiirnrvaasii| AhAro dilaiMtA, AyANAINa jahasaMkhaM / dehidiyAiritto, AyA khalu gjhgaahgpogaa| saMDAsA apiMDo, ayayArAivva vinneo / / deho sabhottio khalu, bhojjattA oyaNAithAlaM / annappattigA khalu, jogA parasujya karaNattA / / uvaogA nAbhAvo, aggiya salakSaNA paricAgA / sakasAyA gAbhAgo, pajjayagamaNA suvaNaM va / / 38. lesAo NAbhAvo, pariNamaNasamAvao ya khIraM va / ussAsA NAbhAvo, samasammAvA khauvva nro|| akkhANeyANi paratyagANi vAsAiveha karaNattA / gahaveyaganijarao, kammassa'no jhaahaaro|| 1. TIkAkAra ne isa gAthA ke lie "Aha ca hone para bhI yaha nigA ke kramAMka meM hai| bhAdhyakAra:" kA ullekha kiyA hai| kintu 2. 30 / 1,2 ke lie dekheM TippaNa dAni 196 / TIkA kI mudrita prati meM mAdhyama kA ullekha 3. dekheM TippaNa dazani 198 /
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430 niyuktipaMcaka cittaM tikAlavisarya, ceyaNa paccakkhasaSThamaNusaraNaM / viNNANa'NagabheyaM, kAlamasaMkheyaraM dharaNA / / atyassa kaha buddhI, IhA ceTTatyaavagamo u maI / saMbhAvaNatthatakkA, guNapaccakkhA ghaDova'sthi // jamhA cisAIyA, jIvassa guNA havaMti paccakkhA / guNapaccakravattaNao, ghaDavva jIvo ao atyi // ayi tti dAramahuNA, jIvissa bhatyi vijjae niyamA / logAyatamayaghAyatyamuccae tatthimo heuu|| jo citei sarIre, natyi ahaM sa eva hoi jIvo tti / na ha jIthaMmi asaMte, saMsayauppAyo anno // jIvassa esa dhammo, jA IhA asthi natthi vA jIvo / khANumaNasmANugapA, bada ItA devadattassa / / 45 / 10 siddha jIvassa asthitta, saddAdevANumIyate / nAsao bhuvi bhAvassa, saddo havai kevalo' / / asthitti nivigappo, jIvo niyamAu saddao siddhI / kamhA? suddhapayattA, ghddkhrsiNgaannumaannaamo|| suddhapayattA siddhI, jai evaM suNNasiddhi amheM pi / taM na bhavai saMteNaM, jaM sunnaM sunnagehaM va // 47 / 1. micchA bhayeu samvatyA, je keI pAraloiyA / kattA cevopabhottA ya, jadi jIvo na vijjai' / / 46. pANidayA-tava-niyamA, baMbhaM dikkhA ya iMdiniroho / savvaM niratyayameyaM, jaI jIvo na vijjaI / / 48 / 1. loigA veigA ceva, tahA sAmAiyA viU / nicco jIyo piho dehA, iti sanke vasthiyA / / 49. loge acchejjabhejjo, vee suparIsadagasiyAlo / samaejjahamAsi gao, tiviho dinvaaisNsaaro|| 50. atthi sarIravihAyA, painiyayAgArayAibhAvAo / kuMbhassa jaha kulAlo, so mutto kammajogAo / 1. dekheM TippaNa dazani 201 / 3. dekheM TippaNa dazani 2.3 / 2. dekheM TippaNa dazani 202 / 47.
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 1 5011 50/2. 51 52. 5.3. 54. 55. 56. 57. 58. 59 60. 61. 62. phariseNa jahA vAU, nANAdIhi tahA jIvo, maMsacakkhaNA ! aNadiguNaM jIvaM, duSNeyaM siddhA pAsati sabvannU, nANasiddhA ya sAhUNo || attavayaNaM tu satyaM diTTA ya tamo aiMdiyANaM pi / siddhagaNAI, tava jIvassa viSNeyA // aNNattamamuttataM nivattaM caiva bhaNNae samayaM / kAraNa avibhAgAIdeU ha mAhi gAhA // annatti dAramahuNA, anno dehA tajjIvatassarI riyamayavAyatthaM gihAu puriso vva / imaM bhaNiyaM / / gijjhato gijjhato deha diyAirito, AyA khalu taduvaladdhaatyANaM / vigame visaraNao, gehagavakhehi purisoya || na uidiyAI ubaladdhimaMti vigaesu jaha gehagavakkhehi, jo aNusariyA adiyattA saMsArAo AloyaNAta taha bhaMga vighAyatyaM bhaNiaM loge vaie samae, iharA saMsArAI, kAyasaMsito | kAya saMsito' // saMpayamamuttadAraM, ruvAIvirahao vA, chaumatthANuvalaMbhA, taheva subvaSNuvayaNao caiva / loyAipasiddhIbo, jIvo'mutto ti nAyabvo // nicca tti dAramahuNA, Nicco aviNAsi sAsao jIvo / bhAvate sara jammAbhAvAu nahaM va vinneo / / he uppabhavo baMdho, tajjoga virao 1. dekheM TippaNa dazani 204 / visayasaMbharaNA / sa ubaladvA / / acheyabheyattA / aAipariNAmabhAvAbho // nibhvo jIvo sambaMdhi 7 paJcabhinnabhAvAo / telokkasIhi / / kAraNa avibhAgAo kAraNa aviNAsao ya jIvassa / niccattaM AgAMsapaDANumANAo / / vinteyaM, vibhAsako ahaM / jujjae tassa // jammANatarahayassa no juto / corAighaDANumANAma || khalu, 2. dekheM TippaNa darzana 205 / 431
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 niyuktipaMcaka aviNAsI balu jIvo, vigAraNuvalabhago jahAgAsaM / uvalabbhaMti vigArA, kuMbhAiviNAsidavANaM / rogassAmayasannA, bAlakayaM jaM juvA'NusaMbharai' / jaM kayamannaMmi bhave, tassevannatyavatthANA // Nicco aNidiyattA, khaNio na vi hoi jAisaMbharaNA | thaNaabhilAsA ya tahA, amao nau mimmauthya ghaDo / / kattatti dAramahaNA, sakammaphalamoiNo jao jIvA / vANikisIvalA iva, kavilamanisehaNaM eyaM / / vAvitti dAramahaNA, dehavvAvI mo'ggiuNhaM va / jIvo nara savvagao, dehe liNgovlNbhaao| ahuNA guNitti dAraM, hoi guNehi guNitti binneo / te bhoga-jogauvaogamAi ruvAi va ghaDassa / / uDDhaMgaitti mahaNA, anurula huttA sabhAvauDagaI / didrutalAueNaM, eraMDaphalAiehi ca // amao ya hoi jIvo, kAraNavirahA jaheva AgAsaM / samayaM ca hoya'niccaM, mimmayaghaDataMtumAIyaM / / sAphalladAramahaNA niccAniccapariNAmijIvammi / hoi taya kammANa, iharegasabhAvaojutaM / / 71. jIvassa u parimANaM, vittharao jAva logamettaM tu | bhogAhaNA ya suhamA, tassa paesA asaMkhejjA / / 7102. pattheNa va kuDaveNa va, aha koi miNejja savvadhanAI / evaM mavijjamANA, havaMti logA aNaMtA u|| 72. visthAviddhatyA, joNI jIvANa hoi nAyatvA / tastha aviddhapAe, vukkamaI so ya anno vA / / 73. jo puNa mUle jIvo, so nivvatteti jA paDhamapattaM / kaMdAi jAva bIyaM, sesaM anne pakuvati // 73 / 1. sesaM suptapphAsaM, kAe kAe ahaSkama bUyA / majjhayaNatyA paMca ya, pagaraNapayavaMjaNavisuddhA // 1. 71 / 12 ke lie dekheM TippaNa dazani 209 / 2. dekhe TippaNa dazani 216 /
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 74. 75. 77. mUlaguNA vakkhAyA, uttaraguNaavasareNa AyAyaM / piDajhayaNamiyANi, nikkheve nAmaniSphanne // piddho ya esaNA yA, dupayaM nAmaM tu tassa nAyavyaM / caucanikkhevehiM, parUvaNA tassa kAyabdhA' / / pici saMghAe jamhA, te uiyA saMhayA ya saMsAre / saMghAtayaMti jo, phammeNaTappagAreNa / / dabvesaNA u tivihA, sacittAcittamIsadagyANaM / dupayacauppayaapayA, naragayakarisAvaNadumANa // bhAvesaNA u duvihA, pasatya spasatyagA ya nAyabvA / nANAINa pasasthA, apasasthA kohamAdINaM / / bhAvassuvagArittA, etyaM dabvesaNAi ahigaaro| tIi puNa atthajuttI, vattavyA piMDanijjutto' / sA navahA duha kIrai, uggamakoDI visohikoDI a / chasu paDhamA boyarai, kItiyammI visoho u // koDIkaraNaM duviha, upagamakoDI visodhikoDI ya / ugamakoDI chakka, visodhikoDI bhave sesA / / kammuddesiyacarimatiga, pUiyaM mIsacarimapAhuDiA / ajhoyara avisohI, visohikoDI bhave sesA / / adhigAro pukhutto, catumviho bitiyacUliyajjhayaNe / sesANaM dArANaM, ahakkama dhosaNA hoti|| 80. 50 / 1. 1. 1. dekheM TippaNa dazani 2171 / / 4. dekheM TippaNa dazani 220 / 2. 76-79 ke lie dekheM TippaNa dazani 5. dekheM TippaNa dazani 220 // 1 // 218.1-4 // 6. dekheM TippaNa dazani 345 / 1. dekheM TippaNa dazani 219 / 1 /
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana para koI mASya upalabdha nahIM hai / kevala kSullaka nirgranthIya adhyayana ke prasaMga meM nirgrantha evaM usake bhedoM kI vyAkhyA hetu kucha bhASya gAthAeM prApta hotI haiN| ye bhASya gAthAeM kisake dvArA likhI gayIM isakI koI prAmANika jAnakArI nahIM milatI hai| saMbhava lagatA hai ki vyAkhyA ke prasaMga meM anya bhASya gAthAoM se ye gAthAeM yahAM uddhRta kara dI gayI hoM / hasta dAizoM evaM vAMtyAcArya ko TIkA meM prakAzita bhASya gAthAoM ke krama meM thor3A antara hai / hamane hasta AdarzoM ke AdhAra para gAthAoM kA krama rakhA hai / uttarAdhyayana zAntyAcArya kI prakAzita TIkA meM 257-59 ina tIna patroM meM ye gAthAeM milatI haiM / 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. uttarAdhyayana bhASya 5. pulAga - bakusa kusIlA, NiggaMtha - siNAyagA ya eesa paMcaNDa vi hoi vibhAsA imA hoi pulAgo duviho, laddhipulAgo taheva lAgo saMghAikajja itaro tu NAyavvA / kamaso' | liMgapulAgo annaM, NikkAraNato kareti maNasA akapiyAI, Nisevao iyaro ya / paMcaviho || NANe daMsaNa caraNe, liMge ahAsuhuma ya bodha | NANe daMsaNa dharaNe, tesi tu virANa asAro // jo liMgaM / hota'hAsumo // sArIraM ucakaraNe, bAusiyattaM duhA samayasvAyaM / kvityANi dhare, dese ya savvasarIram // AbhogamaNAbhoge, saMbuddhamasaMDe mAsu / gviho u bAuso khalu, paMcaviho hoti NAyavvo / bAbhogo jANato, kareti dosaM tahA aNAbhogo / mUluttarehi saMvuDa, vivarIya asaMbuDo hoti || acchimuha majjamANo, hoi mahAmudumao tahA bauso | DisevaNAkasAe hoi kursIlo duhA eso // 1. isa gAthA se pahale zAntyAcArya kI mudrita TIkA meM nimna gAthA atirikta milatI hai tastha niyaMTha pulAtI, bakula kusIla niyaMTha pahAto ma / tasya pulAo duviho, mAseSaNa laddhito ceva //
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 1 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. jANe daMsaNa caraNaM tave ya ahasuhRmae ya bodhabve / paDisevaNAkusIlo, paMcaviho U muNeo // gANAdI uvajIvati, ahasuhumo aha imo muNeyabvo / sAtijrjjato rAgaM gacchati eso tavaccaraNI || emeva kasAyammi vi, paMcaviho hoi U koNa vijjAdI, paraMjae eva kusIlo u / mANAdI || emeva daMsaNammi vi, sAvaM puNa deti U caritam / maNasA kohAdINi u, kareti aha so mahAsumo || paDhamaga apaDhama carimA, ardhArimo sahumo ya hoi NAyavvo / NiggaMthe paMcaviho, siNAe puNa kevalI bhaNitA // paDhamADhamA carime, acarimasahUme ya hoMti NiggaMthe / acchavi assabale thA, akammasaMsuddha arahajiNo / / nimagayagaMdha niyaMTho, aMtamuhuttaM duhA muNeyo / uvasaMta kasAyo vA, khINakasAyo ya paMcaviho || to muhuttaddhAe, paDhameyara rima acarima niyaMTho / samaesu mahAsumo, NAyakvo saMparAesu / / hAla ekkaM samayaM, cakkama trisuddhahAyago hoi / mastha visayala kamme, NANAdivisuddhacarima jiNo' // saMjama - su-paDisevaNa, tithe liMge ya lesa unavAe / thANaM ca pativiseso, pulAgAdINa tu joejjA / / sAmAiya-cheyasaMjamA hoMti / hoti kasAyakusIlo, parihAre suDumarAge ya // jigyo ya sipAmo, ahakhAe saMjame muNeyabvA / dasapuvvadharukkosA, DisevalAya usA ya / / pulAba kusakusIlA, copuvyadharAdI, kasAyaNiyaMThA ya hoMti ransuto u kevala mUlaguNA sevao 1. 3, 15, 16, 17 ye cAroM gAthAeM mudrita TIkA meM nahIM haiM / pAyayA / pula || cittalavatyAsevI balAbhiogeNa so bhave mUlaguNa uttaraguNe, sarIrabauso muNe bauso / // 835
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ 436 niyuktipacaka pahAya kasAyakusIle, niggaMthANaM ca natyi paDisevA / samvesaM titthesaM, hoti pulAgAdi ya NiyaMThA / / lige u bhAvaliga, sadhvesi davaliMga bhayaNijjA / lesAu pulAgassa ya, urillAto bhave tiNNi / / bakusapaDisevagANaM, savvA lesAu hoMti NAyabvA / parihAravisuddhoNaM. tiNDavarillA kasAe u|| NiggaMthasahamarAge, sukkA lesA tahA siNAesuM / selesi paDivaNNo, lesAtIe muNeyambo // sahassAra-accammi, aNutarANuttare ya mokkhammi / ukkoseNaM hINA, sohamma nava u pallAo / / saMjamaThANANi ya saMkhAsakhAdINi hoti jIvassa / jaNiyANi kasAehi, pulagakasAdINi vocchAmi / / pulAgassa sahassAre, sevagabausANa accue kappe / sakasAyaNiyaMThANaM, savaDhe pahAyago siddho / pulAgakusIlANaM, savvajahaNNAI hoti ThANAI / volINehi asaMkhehi, hoi pulAgarasa vocchittii|| kasAyakusIlo uri, asaMkhijjAI tu tattha ThANAI / paDisevaNabause vA, kasAya kusIlo tao'saMkhA / / vocchiNNe U bauso, uri paDisevaNAkasAo ya / gaMtumasakhijjAI, chijjai paDisevaNakusIlo // uri garnu chijjati, kasAyasevI tato hu so NiyamA / uddhaM egaTThANaM, NiggaMthasaNAyagANaM tu / / ukkosato niyaMTho, jahannamao ceva hoi NAyanyo / ajahannamaNukkoso, hoti niyaMThA asaMkhejjA / / 1.27,28 aura 34 me tIna gAthAeM madrita TIkA meM nahIM hai|
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 padAnukrama aisesa iGyiAyariya aMga dasa bhAga bhede baMgApamavA jigAsiyA baMgANaM ki sAro aMtagamaphiphisANiya aMtomuttamaddha aMtI sAdIyAo aMbagya-nisAyA aMje aMbarisI ceSa akusalajoganirAho akkharaguNa matisaMghAtaNAe akkhINa dirjataM baksevaNi avikhattA agaNI NivAvaNe ceba agaNeto nikvaMto aggaviya mUlabIyA aggimmi havI hUyaha aviruNatae ya sUrie accittaM pUrNa viriyaM accittamIsagesaM aciI diyasohiNo ajIvakammanodava.. ajIvapayogakaraNa ajjaddaeNa gosAla majhappassANayaNaM ajjhayaNaguNI bhikkhu ajjhayaNe niklevo adrupadeso syago aTThamae ya vimokno adubirSa kammacayaM avidha piya kamma aTTavihaM kammarayaM dezani 1571 aTTavihakammamaNassa ana 158 vihammasAra: uni 4 aTubihakammarogA'... Ani 16 aTThasu vi samitIsuya suni 71 advArasa u sahassA sUni 177 aTThArasaThANAI Ani 45 aTThAvayamujjite Ani 22 aTThI jahA sarIrammi aNagAramAdiNo pUDhavi suni 66 aNagAre niklevo dani 33 / 1 abhiggahitA bhAsA sUni 20 aNasaNabhUNoyariyA uni 284 aNasAtaNA va bhattI dazani 178 aNieyaM patirikta uni 450 aNidiyaguNaM jIvaM sUni 196 aNigRhitabalAviriyo Ani 130 aNicce pavae rupa dazani 9561 aNupudhvigamAdeso uni 135 aNupugvivihArINaM aNusamayaM ca paveso sUni 152 aNusamayaniraMtaramanIci dazani 1237 matasi-harimaMtha tipuDaga uni 532 atirittaadhigamAsA uni 187 atisese uppanne sUni 191 attauvanAsammi ya dazani 26, uni 6 atthakahA kAmakahA dani 325 atthabahula mahatthaM uni 538 atthamahaMtI vi kahA Ani 42 asthi ti jA vilakkA Ani 32 asthi ti kiriyavAdI dazani 294 asthi bahu gAma-nagarA dani 123 asthi bahU daNasaMDA dazani 30,280, uni 11 uni 280 Ani 188 dazani 342 uni 456 dazani 15111 dazani 243 Ani 354 Ani 85 Ani 100, muni 89 / 1 jani 541 dazani 253 dazani 44 dazani 303 dazani 347 dazani 205 dazani 161 Ani 364 Ani 286 Ani 275 Ani 10 uni 208 dazani 230 dazani 336 uni 252 dazani 79 dazani 162 dazani 150 dazani 17 dazani 73 sUni 118 dazani 102 dazani 97
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 niyuktipaMcaka apure asuto adha ovayArio puNa adhigammati va atthA adhigAro pubbutto annaM piya si nAma annAvadesao nAhiyavAI anno vi ya aNagArI apaDikkama sohamme aparakkramamAdeso apAsasthAeM akusIlayAe apuhattapuhattAI appiNaha taM baislaM apphAsuya-kaya-kArita apphAsuyapaDisebI abhAsadatti chaMdANa battaNa abhitaragA khubhitA anmuDANaM aMjali ababhuvamatagatavere abhayaM tujma naravatI abhayakaro jIvANaM abhiSetamaNabhipeto abhilAve saMjogo ayalapure juvarAyA aratI acela itthI aratI i duguchAe arahaMta cakkabaTTI arahaMta mamgamAmI avaNe ti naveNa tamaM avadAlI uttamao avarAdhammi pataNue avahaMta gAMNa marue avi bhamaramadhukaragaNA avi ya ha bhAriyakammA avirayabharaNa bAlamaraNaM avisuddhabhAvalesA abbogaDo u bhaNio asaMjatehi bhamare hi sani18asamaNaNNassa vimokkho dazani 296 asamAhi ma sabalattaM uni 7, 27, asiMpatte ghaNu kuMbhe dazani 27 asivAdikAraNe hiM dazani 345 asiye omoyarie dazani 141 asi-satti-koMta-tomara dazani 76 asItisayaM kiriyANaM uni 106 asubhe duhANubaMdhe dani 111 aha annayA kayAI Ani 294 aha Agato sapariso dani 143 aha Asagato rAyA dazani 4 aha egarAiyAeM dani 94 aha vIsa puNa mihatyA dazani 91 aha kesaramujANe sUni 89 aha tassa piyA patti dazani 289 aha havvasamma icchA uni 133 aha dehati rAyasuto dazani 288, 298 ___ aha pecchaha rAyapahe dani 113 aha poMDarIyanAmaM uni 395 aha maNaI aNagAro Ani 207 aha bhaNaI jayaghosaM uni 43 aha bhaNati samninANI uni 45 aha moNamassito so uni 99 aha rUviNIeM sahio uni 76 ahavA vi imo heU uni 77 ahavA vi duSpaNihidiyo sUni 149 ahavA vi nANa-dasaNa dazani 12331 aha sA sasthAhasuthA dazani 295 ahyiA sittabasamge uni 484 dani 13 dani 105 AikkhiuM vibhaiuM dazani 114 AI majhavasANe sUni 161 Aujja kaTukamme uni 216 AuTrima ukkiNNaM uni 536 AuraciSNAI eyAI Ani 312 AubivAmajhayaNANi dazani 115 Aussa vi dArAI Ani 271 dani sUni 67 dani 67 dani 75 sUni 72 sUni 119 dani 126 uni 406,426,433,462 uni 285 uni 391 uni 468 ! dazani 101 . uni 390 / uni 431 / Ani 218 uni 408 uni 407 uni 286 uni 472 uni 470 uni 434 uni 393 uni 432 dazani 83 dazani 2741 sUni 157 uni 428 Ani 252 A Ani 315 dazani 2 Ani 147 dazani 143 uni 242 / 1 dani 2 bAni 106
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 Agamato uvause Agamato AdI puNa Agama-noAgamato ANaMda supAtaM vAdANapaNAvati AdANapadeNA'' AdarNiya saMkaliyA AdANe gammiya AdANe paribhoge Adiko AdesaMsi AdesI puNa duvidha AbharaNa chAyaNa va sagANa AmaMta Ni ANavaNI Aya - parasarIragayA ayappavAsapuvA Ayario tArisao AvaraNa duvidha AyariyaparaMparaeNa AyariyasIsa puta AyANapadeNedaM yAra aMga suyabaMdha AyArAmasyo AyApakappo puNa AyArammi adhIte zrayArammi ahIe yAra sutaM bhaNiyaM AgArassa bhagavato mApAre aMga tha bAAre nikkhevo bAbAre bAyAlA dhAbAre vavahAre AyA aMgANaM AyAro AcAlo mAraMbha rasa giDI ArANI u dabbe AlavaNe ya kAle Alassa-moha -'vaNNA darzana 316 sUni 136 sUni 135. darzana 349 mAni 239 sUni 103 sUni 28 sUni 122 dazani 199 uni 48 uni 50 uni 533 dani 252 darzana 172 dazani 15 uni 59 sUni 130 sUni 125 uni 58 uni 498 Ani 2 Ani 12 jAni 311 dani 27 Ani 10 sUni 183 Ani 366 ani 5 uni 479 dani 47 darzana 167 Ani 9 Ani 7 AlavaNa paharaNa bhUsaNe AvaraNe kavacAdI uni 242 dazani 248 avIci ohi aMtiya AsaMdI ya akaraNaM AsApuSNimAe AsANA uduvihA AsevaNa duvidho AharaNaM tase AhAra- uhi pUyA AhAra-bhaya- paribhgaha AhAre ubakaraNe AhAreNa virahio iMgAla - agaNi- accI iMdageyI jammA iMdapure ruddapure iMdiyalacI nivvattaNA iMdriya-visa kasAyA ityAdi sAmame icchA satyamapasatyigara icchA micchA tahakkAro i-rasa-sAta gurugA iDDhIe nimto itthIramaNa purohi isa kArapo imaM ca erisa taM ca isa sattarI jaNNA iri esa bhAsANaM Isara-talavara - mADabiyANa Ani 331 ukkala - kaliMga gotama uni 163 ukkaliyA maMDaliyA itaretarasaMjogo ityaM puNa adhigAro ityikahA bhattakahA ityINa kahatya vaTTatI ityapariggahAmo 439 Ani 93 sUni 93 uni 205 Ani 263 dani 64 dani 15 sUni 129 darzana 69 Ani 225 Ani 39 Ani 146 Ani 293 Ani 118 Ani 43 uni 344 uni 162 dazani 151 uni 481 dazani 139 uni 478 / 1 sUni 113 uni 415 uni 35 uni 229 darzana 180 uni 321 dazani 315/1 uni 348 Ani 203 uni 122 dani 69 dani 59 uni 308 Ani 323 Ani 166
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukti caka dazani 8 dazani 119 sUni 25 sUni 47 Ani 251 uni 101 uni 251 uni 355 uni 360 uni 353 mAni 113 dani 63 dani 59 uni 172114 ukkoso u niyaMTho umgamadosA pahAmillugammi uggeNaM khattAe uccabada sarIrAo uccAra-pAsavaNa-khelamattae uzAhapAlaNAe ujjama-dhiti-dhIrataM udhANe tidugammi ujveNi kAlakhamaNA ujjeNi hasthimito ujjeNIzvaNamiso ahamahe tiriyammiya uNiyamAsAkappo uttarakaraNeNa kayaM uttarAyaNANeso udaeNa samuSpajjAi udagaI sAraI udagasaricchA patraNa uddidvakarDa bhujati uddesammi cautthe uddesamma ya tattie uddeso guruvayaNaM unnaMdamANayio uppanna-vigasa-mausama umbhAmigA ya mahilA ubhI vi ajajoyaNa uraga-giri-jalaNa-sAgara uramAuNAmagoyaM uslo sukko ya do chUtA unaoga-joga-ajhavasANe uvakamie saMjamavimdhakArae uvamA khalu esa katA uvamA poMDarIeNa uvayAreNa u pagayaM uvalambhammi migAvada uvasaMpayA ya kAle upasaMhAravisuddhI uni 233 upasaMhAro devA Ani 326 upasaMhAro bhamarA mAni 26 upasaragabhIruNo thIyasassa Ani 344 uvasamgammi ya chakkaM dani 5 upasaggA sammANaya Ani 363 usabhapuraM rAyagihaM sUni 96 usabhassa bharahapiuNo uni 320 usuthAranAmamareyaM uni 120 usuyArapure nagare uni 90 usayAre niklevo uni 91 assicaNa-gAlaNa-dhovaNe dani 77 dani 118 UNAtirittamAsA uni 176 UNAtirittamAse uni 27 UhAe paNNattaM dazani 339 sUni 186 ee paMca vayaMsA dani 102 ee samaNA dhuttA dazani 332 eehi kAraNe hiM Ani 199, 216, 273 eehiM sarIrehi sUni 37 ekkaM ca do va samae uni 57 ekkArasa ti ti do do uni 405 ekekka) ya basaviho dazani 251 egaMtapasatthA tiNNi dAni 84 egaMtarie iNamo dani 76 egabahallA maMDI dazani 132 egabhavie ya baddhAue uni 240 egabhavima baddhAuge ya Ani 233 egamukaMdA turaM Ani 84,157 egarasa-egavaNe sUni 49 egaviho puNa so saMjamo dazani 116 egassa u ja maharNa sUni 159 egassa khIrabhoyaNa Ani 306 egassa doNha tiNha va dazani 72 egA maNussabAI uni 47812 egidiya devANaM dazani 12011 egaNatIse Avassaga uni 329 uni 364 Ani 94,112,122 Ani 83,135 suni 175,176 Ani 368 sUni 50 uni 228 Ani 23 dani, 93 sRni 146 sUni 187 uni 152 uni 33 Ani 313 Ani 137 uni 293 Ani 2,142,143 Ani 19 suni 174 uni 25
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 jani 150 Ani 214 dAna 278 dazani 301 bho sUni 87 jani 49,56.sani 156 Ani 184 dani 56 uni 123 uni 223 Ani 303 sUni 173 uni 241 uni 51 Ani 1 jani 147 muni 69 dazani 25 // 1, uni 28 / 1 ego kAyo duhA jAto etaM sasallamaraNa etassa upaDisedho etAI tu khuhAI esAiMpAbAI etA ceva kahAo etAsi va aTThaNha ete ceva ya dosA etehi kAraNehi eto uttarakaraNaM eso guru AsAyaNa etmaM puNa adhikArI etthaM puNa adhiMgAro etya tu abhiggahiyaM estha tu paNA paNa etya ya bhaNejja koI ettha va sahasammujhya etya samaNA suvihiyA emeva ohimaraNaM emeva kAmaviNI emeva cavigappo emeva saMbhakeyaNa emeka bhAvasuddhI evaM pahANaM evaM evaM viyANikaNaM emAI pahaveDaM eyAsi lesANaM evaM citayaMtassa evaM tu avayavANa evaM tu ihaM AyA evaM tu samaNu ciNaM evaM tu suyasamAdhi evaM nANe gharaNe evaM bhamarAharaNe evaM laggati dummehA evaM vikappiyANaM evaM sara jIvassa vi esaNamaNesaNijja dazani 1111 esA na haNa kaMDuM uni 213 eseva ya uvadeso mUni 184 eso dudiho paNidhI uni 372 eso bhe parikahito uni 384 dazani 151 oce sIla viratI Ani::. odaiya zronarApita suni 61 odaiyaM upadiTTA uni 164, Ani 145 odaiyAdIyANaM uni 185 aodhAviukAmo'di ya dani 128 odhi ca AiyaMtiya dazani 212 odhuNaNa ghuNaNa nAsaNa sUni 158 oyAhArA jIvA dani 66 orambhe ma kAgiNI dani 68 ovasa mie ya khaie dazani 94 osahi taNa sevAle osira-hiriberANa dazani 104 ohatahate pa nihate uni 209 oho caM sAmannaM dazani 290 dani 57 kaMcaga pajjuNNammiya dani 104 kaMDU amatta chaMdo kanAre dunibhakkhe dazani 262 maMdAdI sascitto uni 14 kaMpillaM giritaDaga Ani 104 dazani 6 kaMpillapuravarammi kaMpillapurA hivaI uni 540 uni 409 kaMpille malayavatI dazani 12315 kaMsANaM dUsANaM dazani 59 kaDagAsaNaparibhogo Ani 304 kaDhage te kuMDale ya te dani 48 kaNNoTTa-nAsa-kara-caraNa 'uni 60 katto kassa ba dave dazani 93 katyaha paMcAvayavaM Ani 234 katthai purucati sIso Ani 55 kapaMti karakaehiM dazani 61.62 kampati kAgiNI maMsagANi uni 1 kappaNi kahADi asimaga - uni 352 uni 5 dazani 100 uni 291 uni 336 uni 388 uni 394 uni 334 sUni 151 Ani 250 uni 139 sani 77 uni 69 dazani 47 dazani 35 suni 81 sUni 75 Ani 149
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442 kamauttareNa pagataM kammagasarIrakaraNaM kammapagaDI sA kammadhvAyabbe kammammiya niklevo kammayadadehi sama kammuddemiya carima liga kamme ya kilise ya karakaMDU kaliMgesu karaNaM ca kAraNoM yA karaNa lie jogattie kavilAjaNAmagotaM kavilo nicicayaparive sipAi kassa buDhI esA kaha nAma so tavokamma kahiUNa sasamayaM to kahiyA jiNehi lAMgo kAmabhUmI saMdhArA ya kAUNa tavaccaraNaM kAU mAsaRRppa kAUNa va sAmaNNaM kAUNa samaNarUvaM kAma asaMjatassA kAmaM tU niravasesaM kAmaM tu savvakAla kAmaM tu sAta mi kAmaM dubAlasaMga kAmANa tu kleivo kAmo cauvIsativiho kArya kArya ca maNaM ca kAraNa ur3agahite kAraNa vibhAga kAraNaviNAsa kA bahumA kAlo jo jAvaio kAlo ya nAliyA ha kAlo samamAdIo vidumA putI uni 3 uni 197 uni 17 uni 70 uni 522 jAni 279 darzana 220/1 dani 125 uni 257 sUni 4 dazani 315 uni 245 uni 247 dazani 96 / 1 Ani 292 darzana 169 dani 127 dani 72 uni 395, 436 dani 60, 70 uni 357 uni 361 dani 133 dani 40 dani 90 sUni 41 sUni 109, dani 38 uni 200 dazani 236 dazani 121 dani 4 dazani 206 dazani 158 uni 129 sUni 10 dazani 58 dani 58 dani 96 kiMcI sakA ki dubhikkha jAya ki purNa avasese ha kiNhacausirati kitikammaM bhAvakamaM kintu gihI raMghatI kiriyAo bhaNiyAoM kiha meM hojja avaMjho kuMbhIyapaNe ya kukkuDarava tilapatte kuNamANo viniviti kumANo vikiriyaM kuSpavayaNaM kudhammaM kumArae nadI leNe kusume sabhAvapuSphe keI vahati aTThA keI sayaM vardheti keNaM ti natthi AyA kevaliparisaM tatto sici nANasaNA koDi pi demi ajje ti koDIkaraNaM duvihaM koThe mANe mAyA kollayare vatyanyo ko vedeI akayaM ? kosaMvi kAsavajasA kosaMbIe seTThI kosaMbI jaNNadatto kohaM mANaM mAya tassa daMtastha jiI diyassa khaMtI ya maddava'jjava svadhe yadupadesA die niryukti paMcaka Ani 96,114,124, 150,171, damani 214 dazani 25 2 Ani 298 uni 192 ani 194 darzana 99 sUni 166 mAni 362 suni 78 uni 351 Ani 221 Ani 220 dani 36 uni 88 dazani 118 Ani 162 Ani 101 dazani 75 uni 294 Ani 63 uni 250 dazani 220 darzana 250, uni 235 uni 107 suni 34 uni 246 uni 100 uni 109 darzana 275 Ani 232 dazani 225.324 uni 181, sUni 8
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 uni 260 uni 448 uni 447 Ani 75 banA''dANiya gehe bavage ya khINamohe bahuga pAyasamAsa ghetaM kAla parisaM vetaM tujammi khette svetta-vatyU dhaNa-dhaSa khetammi abakkamaNa khetammi jammi khette dete kAle ya tahA vette bahuoghabhayaM cameNaM saMpatto uni 288 gaMgAe dokiriyA gaMDI galI marAlI gaMtho puTTio gaMdhagamosacaMga gaMdhAragirI devaya gajja pajja geyaM gaNaNAe rajjU balu maNasaMgaDavaggahakArao maNiyaM nimitta juttI gaNiyAgharammi ekako gamma-pasu-desa-rajje gahaNa nadIkuruMga mahaNuggahammi aparimgahassa mAme basaMtapurae gAravapaMka nibuDDA gAvI mahisI uTTI gAhAvati saMjoge gAhAvito tividhI gAhIkatA ya atyA gidAdibhakkhaNaM gidapiSTra gihiNo visayAraMbhaga guNamAhappaM isinAma... guNijaitagatitte yA guttA guttIhiM savyAhiM gUDhasirAgaM pattaM dani 99 goLegaNasta majame Ani 224 gotamakesIo yA Ani 228 gotamanAmAgoyaM dazani 188 gomejjae ya ruyage Ani 247 uni 236 ghettUNa poMDarIyaM dazani 52 sUni 109 garaNa saMkapayaM uni 47 caukAraNaparisuddha sUni 48 uni 429 cautthammi dhuvaNavihI casadhA khalu AharaNaM caudIsaM cauvIsa uni 169 usu kasAesu gatI uni 65 cakamaNe ya ThANe sUni 127 caMdappabhaverulie uni 145 caMpAe pugNabhaddammi dani 97 caMpAe satthavAho dazani 146 caMpAeM sunaMdo nAma sUni 155 caMpAeM sumaNabhaddo dani 28 caMpA kumAra naMdI Ani 355 cakkA bhamjamANassa uni 103 catukAraNaparisuddha dazani 39 cattAri uvaghnAse uni 342 pattAri vicittAI Ani 342 gharaga-marugAdiyANaM suni 192 caraNadisAvajANaM uni 212 caraNammi hoti chakka dazani 234 caraNa chakko dave Ani 253 caritaM ca kampitaM yA mUni 131 carimasarIro sAhU sUni 139 cariyA ya vicittA ekkavIse cariyA sejjA ya parIsahA dazani 312 calaNaM kammagaI khalu Ani 356 cAusirattIe dazani 194 cAro cariyA caraNaM Ani 105 cittaM ceyaNa saNNA Ani 140 citte ya vijjumAlA Ani 243 Ani 332 Ani 257 dazani 50 dazani 22 dani 1041 Ani 92 Ani 76 uni 271 uni 425 uni 115 uni 94 dani 95 Ani 139 dazani 327 dazani 50 Ani 289 dazani 3071 Ani 3 Ani 29 uni 377 dazani 49 uni 283 uni 23 Ani 299 dasani 111 sUni 13 Ani 246 dazani 200 uni 331
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 citte saMbhUtAuM citte bhUmi cirasaMsaddhaM cirapariciyaM boTsavAsAI tadA boTsa solasa bAsA collaga pAsa dhanne chatamatthamaraNa - kevali chakkaM para ekkeva chakkAyA samitIma chajjIvaNikAe khalu jIvaNiyA paDha ma utta chaTThe paDaghAo saMjamAo chappaya jIvanikAye dhammAse umarapo chahi mAsehi adhI jatA gihiNo vi ya ujjamaMti jai tAya nijjaramado apaI kIsa puNo jaM phira dabbaM bujje jaM ca tave ujjutA jaM paDhamassaM timae jaM paSpa negamaNao jaM bhaNasi natthi bhAvA jaM bhatta-pANa- ubagaraNa jaM bhikkhametta vittI jaM cakkaM vadamANassa jaNavaya- sammaya-ThavaNA ghara sammi to cuo bhAo jatya ya jaM jANejjA jatya ya jo paSNavao jaya rAyA sayaM coro adA te petie rajje uni 324 uni 322 uni 296 uni 172 / 1 uni 171 uni 161 uni 206 Ani 347 darzana 285 darzana 190 ani 15 dani 18 Ani 274 Ani 261 Ani 227 uni 251 darzana 348 dani 44 sUni 44 darzana 97|1 uni 485 dazani 122 sUni 133 uni 52 dazani 67 javA rajjaM ca ra ca jadi asthi padavihAro jadha gayakulasaMbhUto Tr dArukamma kAro jadha nAma Atura siha jadha nAma maMDalaggeNa jaba gAbisagaM jamadaggijaDA hareNuyA jamaha diyA ye rAto jammaM mataMgatIre jammA bhisega-nikkhamaNa jayabosA aNagArA jayamANassa paro jaM jayA samyaM pariccajja jalacara- thalacara- khaddacArie jalamAla kaddamAlaM jassa jao Ahacco jassa puNa duSpaNihitANa jassa vima duppaNihitA jaha etya ceva iriyA ... jaha eso sa jaha khalu kusiraM kaTTha Ani 51 uni 134 uni 270 jaha khalu maliNaM vatthaM jaha jiNasAsanirayA jaha tumbhe taha amhe jaha dIvA dIvasayaM aha dumagaNA u taha nagara jaha devassa sarIraM dazani 20 dazani 319 jaha dehuparINAmo dazani 264 jaha dhAtu kaNagAdI jaha nAma gotamA raMDa dazani 249 uni 350 jaha nAma siridharAo dani 132 jahannaM suttaraM khalu Ani 4 jaha bhamaro tti ya etvaM jAha manne etama jaha mama na piye dukkhaM jaha vakkaM taha bhAsA niryuktipaMcaka uni 269 dani 71 dani 30 darzana 311 darzana 341 sUni 51 sUni 52 uni 146 uni 127 uni 317 Ani 353 uni 459 Ani 348 uni 271 suni 148 sUni 162 jAti 47 dazani 274 dazani 276 darzana 120 vazani 273 Ani 235 Ani 302 darzani 8911 uni 301 dani 28 uni darzana 117 ani 167 Ani 199 uni 34 sUni 90 sUni 53 uni 2 darzana 92 uni 297 vani 129 Ani 336
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 jaha vassAbo hatyi maha vA tilasakkuliyA jaha sagalasarisadANe maha savapAyavANa jaha sursa vaha atyo baha sutta-masta-mucciya jaha hatyissa sarIraM jahA lAmo tahA sobho jAI khettAI khalu AI bhaNiyAI sutte jANaga pucchA pucchati jANagabhaviyasarIrA jANagasarIrabhatrie dazani 60 jA sasamayavajjA khalu dazani 170 Ani 132 jiNavamaNaM siddhaM ceva dazani 46 Ani 131 jiNavayaNapar3he viha dazani 1233 Ani 17 jiNabayaNammi pariNae dazani 24011 jiyasaMjamo ya logo mAni 33 Ani 213 jIvakaraNaM tu duviha uni 195 ana... jIvamsa attajaNitehi Ani 280 uni 249 jIvassa u nikkhevo dazani 193 jIvassa u parimANa dazani 202 muni 153 jIvAjIvAbhigame dazani 189 dani 23 jIvAjIvAbhigamo dazani 217 uni 23 jIvANamanjIvANa ya uni 531 uni 526 jIvA bhavadvitIe suni 154 uni 67,232,239, jIvo chakkAyapahabaNA Ani 35 244,254,274, jIvo tu damvacittaM dani 33 312,323,354, juttI suvaNNagaM puNa dazani 329 368,386,400, je azmayaNe bhaNitA dazani 330 418,438,446, je kira gurupaDiNIyA uni 488 453,455,458, ve kira casadasapuvI uni 310 478,480,483, 492,494,496, je kira bhavasiddhIyA uni 552 500,502,506, je jiNavarA atItA Ani 226 510,512,515, jeTThAsAsu mAsesu uni 130 539,542,545, jedrA surdasaNa jamAli uni 172 / 2 547 jeNa jIvaMti sattANi uni 131 uni 523 jeNa bhikkhaM bali demi uni 124 uni 530,549 jeNa ma dharati bhavagatI dazani 197 Ani 64 jeNa rohaMti bIyANi uni 126 uni 155 jeNa va jaMva paDuccA dazani 12 dani 21, 137 jeNa suhappajjhayaNaM uni 2813 dani 131 je tivaparINAmA Ani 204 uni 347 je bAdarapajjattA Ani 6,109,120,145,168 uni 534 je vAdare vidhANA Ani 79 uni 115 je bhAvA akaraNijjA uni 383 uni 132 je bhAvA dasakAliyasutte dazani 307 Ani 317 je maMdaramsa puraveNa Ani 49 dazAni 171 jesi pi asthi AyA dazani 71 jANagasarIramabiyaM jANagasarIrabhaviyA jANati sayaM matIe jANAvaraNapaharaNe jANi bhaNitANi sutte jAtI jAtIyA jAtIpagAsaNa niveyaNa jA dazvakammalesA jAyaNaparIsahammI jAva vutthaM suhaM butthaM jAboragahapaDimAno jA sasamaeNa pUThiya
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka jesi tu pamAema je hoMti abhavasiddhA jo iMdakeuM samalaMkiyaM tu joguvaoga-kasAe joge karaNe saNNA jo cUyarukkhaM tu maNAbhirAma jo ceva hoti mokkho jo azyA titthagaro jo jIvo bhavio balu joNinbhUte bIe jo tesu dhammasaddo jo puDhavi samArabhate jo pucha uvadiTTo jo pugvi uddiTTo jo bhikkhU guNarahito jo saMjato pamatto jo sanivAino khalu jo so arinemI jo so namititthayaro uni 520 taM kasiNaguNovetaM uni 553 taMtisamaM caNNasamaM uni 262 taM na bhavai jeNa dumA uni 420 taM neti pitA tIse dani 152 taM pAsiMkaNa iddhi uni 268 taM vayaNaM soUNaM mAni 365 taM sokaNa kumAro bAni 295 tagarAe arahamitto suni 145 taDataDatahatti bhajjati dazani 215, Ani 138 taNhAchahAkimata dazani 09 / 3 satie AyArakahA Ani 102 tatie AhAkama dazani 269 tatie eso apariggaho dazani 222 tatie khalukabhAvo dazani 331 tatie jayaMtachalaNA dazani 154 satimammi' aMgacedrA uni 52,54 tatiyammi adAyaNamA uni 442 tataM jIvAjIvA uni 265 tatto donni dugucha tatto ya cuyA saMtA tasya akAri karissa dani 55 tatya asaMpattasyo dazani 63 sasthA'jjhayaNaM par3ama sUni 17 tatya bhave AsaMkA dani 88 tatyahigAroM tu suhaM Ani 209 tasthAharaNaM duvihaM dani 5,6 tamhA u suranarANaM tamhA kammANIyaM dani 48 tamhA khalaMgabhAvaM uni 144 samhA khalupamAya uni 142,143 tamhA jiNapaNNate dazani 125,349 / 1 tamhA je ajjhayaNe uni 66 tamhA tu appasatthaM uni 401 tamhA dayAiguNasuTThiehi Ani 111 tamhA ghamme ratikAragANi tamhA na 8 vIsaMbho sUni 465 tava-saMjama guNadhArI dazani 328 dazani 149 dazani 962 mUni 197 uni 292 uni 363 uni 339 uni 93 sUni 79 uni 326 dazani 20 sUni 31 Ani 237 Ani 255 Ani 327 Ani 272 Ani 335 Ani 357 uni 327 uni 358 Ani 67 * dani 237 uni 28 dazAni 123310 dani 43 dapAni 47 / 1 yazani 123 / 11 Ani 222 uni 490 uni 521 uni 554 dazani 333 dazani 204 dazani 12012 dazani 344 sUni 58 dazani 153 ThavaNAe niklevo ThavaNAkamma ekka viti-aNubhAve baMdhaNa DamalacchAre leve ujjhati tivyakasAo DaharIo tu imAo NAtaM AharaNa vima NAmaMga ThavaNagaM NAma ThavaNA davie NAyammi givhiyabve NAso parIsahANaM Nidassa Ni Na duhAhieNa vhANe piyaNe taha dhovaNe taM manamanaghAyaM
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 47 sUni 120 dazani 892 uni 312 dani 39 dazani 131 sUni 4 Ani 307 dazani 175 uni 71 tava-saMjama-nANesu saba saMjamappahANA tanyatyugammi puriso tasakAe dArA tasakAe samAraMbhaNa tassa ya vesamaNassA tassegaTTha-pavattaNa taha pavayaNabhattigao saha viya koI atyo tiNNi duve egA vA timNe tAI davira tipaNe tAyI davie tigaha aNagArANaM tiNhaM pi negamaNao tispakara-siddha-kula gaNa titthakare ma jiNavare titthagara kevalINaM visthagara-guru-sAhU titthagarANa bhagavao titthagaro caunANI tibidhA ya davyasukhI tivihaM tu bhAvasamma tibihA tivihA joNI tivihA ya davasejjA tujha pitA maha piuNo tumameva ya aMba he ! lave se u patiNNavibhattI tejassa vi dArA teeNa kammaeNaM tettIsaime kamma terasapavesiyaM khalu terasame ya niyANaM tericchimA maNussA tersi uttarakaraNaM tesi ca rakkhaNaTThAya tesi doNha vi puto sesi puttA gharI sUni 43 tesi matANumateNaM mUni 114 tesu vi ya dhammasaddo dazani 1 tehi ya pacvaiyavaM Ani 152 to te sAbaga namhA Ani 260 tI samaNo jai sumaNo uni 287 Ani thuti nikkhevo cauhA dani 31 dherehiSNuggahavA mUni 190 thovaM pipamAyaka dani 78 dasaNa-nANa-saritaM dani 135 dazani 320 dasaNa-nANa-carittANi dasaNa-nANa-caritte uni 102 dasaNamohe daMsapaparIsaho dazani 302 dasaNa-vaya-sAmAiya sUni 1 daMsamasagassamANA uni 309 dakSattaNagaM purisassa dani 125 dakkhiNNaM patthato Ani 352 dagaghaTTa tiNi satta ba Ani 297 daTuM saMbuddho rakhiyo dazani 260 dahNa ceDimaraNaM Ani 219 Ani 155 daLUNa tahi samaNe Ani 322 daDhasammattacaritte dazani 82 dayA ya saMjame lajjA uni 136 daviyaM kAraNagahiyaM dazani 123 dabahariyAo ti vihA~ Ani 116 davvaM gaMdhaMga-tilAiesu sUni 178 davaM ca asthikAyo uni 26 pavvaM ca paramubhAdI Ani 41 dabbaM jANaNa paccakkhANe uni 21 damvaM jeNa va daveNa suni 147 davya tu poMDagAdI uni 183 davvaM davasabhAvo Ani 316 davaM niddAvedo uni 404 babvaM mANummANa uni 441 dazca saMThANAdI dani 22 dazani 281 dazani 156,263,291 Ani 156,351 uni 78 dani 44 / 1 uni 487 dazani 164 uni 240 dani 71 sUni 195 uni 96 uni 365 dani 51 uni 159 dazani 54 Ani 329 Ani 349 dazani 37 sUni 39 Ani 37 dazani 304. dani 9,3302 sUni 3 dani 130 dani 17 bAni 346
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 niyuktipaMcaka sUni 55 dabA satyaggimisaM pani 213, Ani 36 dasaAuvivAgadasA danvaM sarIrabhavio Ani 28,70, dani 25 dasakAliyaM ti nAma dabdhakaraNa tu duvihaM uni 178 dasakAliyassa eso vadhvaguNo dabvaM ciya Ani 180 dasapura nagarunchughare dagvaTThavagAhAre dani 80 sasu ya chakke dave davva-tadaTThovAsaga dani 35 dasANaM piMDatyo davvappaoga-vIsasappaoga dani 138 dahaNe payAvaNe pagAsaNe dazvamaraNaM kusuMbhAdie uni 202 dANeti datta giNhaNa davammi sacittAdI dani 41 dAso dAsIvatio davaratI khalu duvihA dazani 337 dAhiNapAsammi u dAhiNA dayavimokkho nigalAdies Ani 277 dAhiNapAsammi ya dAhiNA didrutasuddhi esA davvasuma poMDagAdI uni 305 davvANa savvabhAvA dazani 292 didvaito arahatA dine koDinne yA danvAdiehi nicco dazani 55 duggatiphala vAdINaM dagvAbhilAva cice dupaesAdi duruttara davAvAe donni u dazani 51 dambuggaho u tivihI Ani 340 dupaya-catupaya-dhaNa-ghala duppaNidhiyajogI puNa davahANaM sayaNe Ani 301 dumAuNAmamotta davye ada bahAusa dazani 10 dumapattejovamma danve kiriejaNamA sUni 167 dumapuSphimanijjuttI damne khese kAle bazani 334, Ani 179, dumapusphiyAdao khalu 192, 19221, dumapuphiyA ya AhAra 265-67,321,339 dumA ya pAdayA rukkhA dave cittalagoNAdi dani 12 duvidhA ya hoMti jIvA dagve tividhA gahaNe dazani 247 dRvidho ya hoI gaMtho damce nidhANamAdI dazani 270 duvihaM paogakaraNaM dakhe pogavIsasa - sUni 5 duviha tavomaggagatI dave bhAve yasarIrasaMpayA dani 29 vihammi vitigabhedo daghe bhAve vi ya maMgamANi dazani 41 viha vaNassatijIvA davye saccittAdI dazani 335, Ani 38, vihA u AujIvA sUni 171, dani 122 duvihA u bhAvalessA dabvesaNA u tivihA dazani 21812 duvihA u vAujIvA dave sarIrabhavio dazani 346 duvihA khalu tasajIvA babbe sItaladavyaM Ani 201 duvihA vAdarapuDhavI darogAhaNa Adesa Ani 305 duvihA ya teujImA dani 4 dazani 7 dazani 24 uni 172 / 10 uni 374 dani 7 Ani 121 dazani 113 dani 98 Ani 52 Ani 48 dazani 106 dazani 87 uni 289 mUni 111 Ani 44 dazani 314 dazani 282 uni 275 uni 276 dazani 124 dazani 18 dazani 34 dazani 32 dazani 198 ani 234 uni 12 uni 508 sUni 110 Ani 127 Ani 107 uni 535 Ani 165 Ani 153 Ani 72 Ani 117
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 449 sUni 27 sUni 68 dazani 107 dani 6 duvihA 4 puDhavijIvA dupihA ya 'bhAvasejjA dubiho paramANU NaM duviho bhAvavimokho duvihIM ya bhAvabaMdho duviho ya hoi dIvo vRviho ya hoti moho duviho loguptario devakurususamasusamA devINa maNuINaM devIya nAgadasA desavimokkho pagarya do ajjhayaNA culima do ceva mutakvaMdhA doni va timi va ghasAri doni vi namI videhA do rayaNIo mahiMda.... do vi ya jamalA.bhAga Ani 71 dhammo samAhi maggo Ani 324 dhADeti padhAti ma uni 36 dhArei taM tu davvaM Ani 278 dhuvaloo u jiNANa dani 140 uni 198 na kareti duktamokvaM Ani 189 nasthiya si aMgubaMgA dazani 40 natyi ya si koi beso Ani 182 nadi-kheDa jaNava ulluga na dukkaraM vA narapAsamoyaNe jani 132 parimANAmAgelaM Ani 294 namipavvaja dumapattayaM pa dazani 23 na ya uggamAisuddha mUni 22 navakoDIparisuddhaM uni 221 nava va'dvArasagaM uni 264 nava ceva tahA cauro uni 149 navabaMbhaceramAio uni 461 navamAsA kucchiSAlie navavAsasae vAsAhie na vi asthi na vi mahohI ani 333 na viNA AgAseNaM dazani 229 na hu aphalayovanicchita dazani 227 nAUNa nicchayamatI dazani 166 nANaM bhavimsaI ba" nANaM sikkhati nANI muni 60 nANassa dasaNa ssa ya Ani 205 nANAvaraNa vede dazani 241 nAgAvihasaMThANA uni 42 nANAvihorakaraNaM uni 180 nANeNa dasaNeNa ya dazani 179,240 nAtaM gaNitaM guNitaM dazani 226 nAtivikido u tavo dazani 86 nAmaalaM ThavaNa alaM suni 99 nAma ThavaNamjhayaNe dazani 223 nAma ThavaNapamAde dazani 1231 nAma ThavaNapariNA dhaNadeve vasumitte annANi ghaunIsaM dhamANi rataNa-thAvara dhammakahA bodhavA dhammasthikAyadhammo dhammammi jo badamatI dhammammi jo pamAyati dhammassa phalaM mokkho dhammAdipadesANaM ammAdhammAgAsa dhammo attho kAmo dhammo esuvadiTTho dhammo guNA ahiMsAdiyA dhammo pubbuTTio dhammo bAvIsativiho dhammo maMgalamukkir3e sUni 126, dani 20 Ani 98 dazani 130 uni 17216 suni 201 uni 255 uni 14 dazani 12014 dazani 105 dazani 221 uni 40 Ani 11 uni 137 uni 444 uni 302 uni 186, suni 9 sUni 35 uni 411 Ani 359 dazani 293 dazani 29 uni 74 Ani 133 dazani 235 uni 413 dani 26 Ani 290 sUni 202 uni 5 uni 173 muni 179
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450 nAma ThevaNavimokkho nAma ThavaNasakAro nAmaM ThavaNasarIre nAma ThavaNAiriyA nAmaM ThavaNAkammaM nAmaM ThavaNAkAmA nAmaM ThavaNAgAdhA nAmaM ThavaNAcitaM nAmaM ThavaNA jAI nAmaM ThavaNAjIbo nAma davaNA davie nAma ThaSaNAdhammo nAma ThevaNAfist nAma vADhavI nAmaMThavaNAbhin nAma vaNAmoho nAmaM ThavaNAyAre nAmaM ThevaNAsamma nAmaM ThavaNAsIyaM nAThavaNAsuddhI nAThavaNuvahANaM nAmaNa-dhovaNa- kAsaga nAmataddaM rAvaNatahaM nAmaduma ThavaNama nAmaddaM ThavaNaddaM nAmapadaM ThavaNapadaM Ani 276 dazani 205 dazani 211 Ani 328 jAni 193 darzana 137 sUni 137 dani 32 dani 129 dazani 195 dani 8,9,136 143, 191, 192 uni 1,177,201, 230, 373, 379, 416,516 Ani 40,185, 191 sUni 32,56,64, 104, 107, 142, 143, 144,168, 170,180 dani 10 dapAni 36, sUni 100 dazani 215 Ani 69 darzana 309 dani 121 sUni 182 Ani 217 Ani 200 nAmammiya khettammi ya nAmAdicaubheyaM dazani 259 ani 300 dazani 155 nAmAdI ThavaNAdI nAlaMdAya samIve niDaNI uhavati kAlo nikkaMpayA ya navame nikhato gayapurAto nikkhama pavesakAlo nikveTTa nirutta nikkhevo appamAe~ nikkhevo va ajIye nikkheyo u urakabhe nikleva u gatIe niklevo jIvammi ya nikheco tu cakko nivatreyo niyaMThammi niklevo panaDIe niSakhevo pavayammi nikheko bhikkhummI niklevo mammammi vi nikkhevo mokkhammi ya nikheoma miyAe nimkhevo ya suyammI sUni 122 freat vibhattIe dani 31 sUni 185 nikkhevo saMjaijjammi dazani 142 nikkhevo sAmammi ya niklevo utabammI nikkheko u dumammI nikkhevou namimmI nikleva upamAe niklevo bihIe nikvevo kabilammI niklevo khalaMkamma nikkhe vo gAdhAe nikkhevo gotamammi nikkhevo caraNammI nikkhedo jaNNammi ya nirmukti paMcaka uni 57 dazani 25|2 sUni 134 sUni 205 Ani 69 uni 20 uni 108 Ani 159 dazani 5 uni 499 jani 546 uni 235 uni 495 uni 505 uni 273 uni 253 uni 514 uni 511 uni 243 uni 452 sUni 23 uni 445 uni 509 uni 457 uni 544 dazani 245 uni 231,417 uni 525 uni 452 uni 367 uni 493 uni 491 uni 399 uni 501 uni 546 uni 383 uni 477
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 nigamaNasuddhI tityaMtarA nigalAdiuttaro bIsasA nisapasaMsAe niSphAiyA ya sIsA nirae apakaM davvanirayA nirAmayA''mayabhAvA nirvAcata vikAlapaDipaNA nibvANa suhaM sAyaM nissaMkiya-nikkaMkhiya nissaMga ya chaThe nissIla-kusIlajaDho necchati jalUgavejjama neraiya-tiriya-maNuyA nokammadavvakamma nokammadavalesA naukammammiya ticiho nokamme davAI nomAuga pi duviha no ya vivakkhApubbo bhosaNNAkaraNa puNa nosuyakaraNAM duviha dazani 12013 pagati-Triti aNubhAgo dani 139 pagatI esa gihINa dazani 306 pamatI esa dumANaM Ani 288 pagatI caukkagANaMtare suni 62 pagayaM tu bhAvacaraNa dazani 207 paccakvANa seyaM dani 107 ecayao ya bahuSiho Ani pahiranahupAgA dazani 157 pajjaM pihoti tiviha Ani 34 pajjattIbhAva khalu suni 26 pajjosamaNAe aksvarAI dani 108 paDivodito ya kavioM Ani 154 paDimAgatassamIve uni 524 paDimApaDivanagANaM uni 537 paDirUvo khalu viNao uni 68 paTilome jaha abhI uni 527 paDilome suddAdI dazani 145 pahiseheNa'gArassA dazani 68 par3hamaM adhammajutaM uni 179 padamajhayaNaM dumapuphiyaM uni 196 padama-ditiyA caritte paDhamammi aTTabhaMgA sUni 163 paDhamammi ya paDilomA uni 39 paDhame uvAgamaNa nigamo sUni 33 padame mahaNaM bIe Ani 259 paDhame dhammapasaMsA Ani 309 paDhame niyavidhuNaNA uni 467 patame viNo vitie dazani 224 parame saMthava-saMlAvAihi Ani 14,314 paDhame saMbodhi maNiccayA uni 175 patrame sammAvAo uni 172 paDhame suttA assaMjata uni 114 paNayAlIsA bArasa mAni 186 paNidhANajogajutto bhUni 105 paNNarasasu ajjhayaNesu uni 72 paNNavaga disaTTArasa sUni 115 paNNavagadisAe puNa uni 192 / 1 paNNavaNa veda rAge uni 528 dazani 103 dazani 98 Ani 21 uni 513 uni 172 / 12 uni 61 dani 114 dani 148 sUni 203 dani ani 287 muni 198 dani 62 dani 297,300 dazani 78 Ani 24 sUni 204 dazani 77 dazani 25 dazani 258 uni 72 sUni 45 Ani 334 Ani 338 dazani 19 Ani 250 uni 18 sUni 54 sUni 36 Ani 215 Ani 19 uni 41 dazani 159 suni 140 Ani 61 Ani 62 uni 419 pauma ullaMdhe paMcaga vArasagaM khasu paMcaNheM saMjoge paMcamae aSTupadeNaM paMcamagassa ghautthe paMcamahabbayajutto paMca ya aNuvvayAI paMca ya mahavayAI paMcaviho ya pamAdo paMcasayA khulasIyA paMcasayA jaMteNaM paMcasu kAmaguNesu ya paMcasu viya visaesuM paMceva ANupuvI paMtho NAyo maggo pakva tighayo duguNitA
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 niyuktipaMcA paNA'paNANaparIsaha patikhaDeNa pagataM pattegA sAdhAraNa patteyA pajjattA pattheNa va kuDavega va paramANupuggalA khalu paralogu muttimaggo paravai vAgaraNaM puNa parijita kAlAmaMtaNa paritaMto vAyaNAe paribhAsitA kusIlA parimaMDale ya baTTe paripaTTiyalAvaNaM paribasaNA paJjusaNA palahatthiyA apatthA papadaMti ya aNagArA pavAe aNagAre pavajja gAgilissa ya pabbajAnikkhevo pasatyavigasimparNa pAeNa eriso siramA pANavaha-musAbAga pAdhanne mahasaho pAyacchittaM viNao pAyacya Na-bheyaNa pAyasaharaNaM chettA pAyaha dhuvamAyAti pAvasamaNijja taha saMjaijja pAvANaM kammA gaM pAvANa bajjaNA khalu pAve chakka danve pAve bajje vere pAvobarate apariggahe pAsasthi paMDharajjA pAsasthosaNNa kusIla pAsAvaccijjo pucchitAio pAhaNNeNa u pagayaM uni 15, pAraNe bhare dazani 154 pihesaNAe jA Ani 128 pisaNA ya sambA Ani 134 piDo ya esaNA yA Ani 57,144,210 piDi saMghAe jamhA uni 37 pisuNA parovatAvI dAni 242 pItI ya doNha dumo Ani 66 pucchAe koNio balu dani 52 pucchisu jaMbuNAmo uni 121 puTTho jahA abaddho sUni 88 puDaviM samAramaMtA uni 38 puDhavi-daga-agaNi-mAruya uni 300 puDhaviphAsaM aNNANu.... bani 54 putavI AukkAe uni 10 puDhavIe je dArA Ani 99 pUvIe niklevo dazani 134,321 havI ya sakkarA bAlugA uni 278 pupphANi ya kusumANiya uni 256 pupphuttarAto cavaNaM dani 83,821 purirmataraMji bhumaguha pani 136 purimacarimANa kampa Ani 350 puvaM buddhIi paihittA sUni 53 pudAnave saMkhassa u dazani 45 pUbvabhave saMghaDiyA Ani 97 pubbAdhItaM nAsati dani 100 puNyA ya pumbadakSiNa pubvAhArosavaNaM uni 15 porANa ya gayadappo dazani 174 uni 22 uni 380 phalagalataMdolaNa-vetta dani 124 phalodaeNaM mhi gihaM paviTTho Ani 249 phariseNa jahA vAU dani 110 sUni 102 baMbhaguNA paNavIse sUni 206 babhanmI u cakka Ani 269 baddho ya baMdhaheU Ani 26 Ani 31 dazani 219 dazani 211 dazani 218 // ani 469 sUni 194 dazani 74 sUnikara. uni 172 / 11 Ani 103 vazani 43 sUni 65 Ani 123 Ani 126 Ani 6 Ani dazani 33 uni 26611 uni 1727 dani 111 dazani 268 uni 314 uni 356 dani 119 Ani 56 dani 1 uni 21 dani 142 sUni 108 Ani 230 dazani 204 uni 24 Ani 18, uni 375 Ani 350
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 balakoTTe basakoTTI bavaM ca bAlaba deva bahuyANaM sahayaM sIccA bahuraya jamAlipabhavA bahurama-padesa-azvatta bahu sue pUjAe ya bahussutaM cittaka bAyarapuDavikkAiya ko samAse ahira bArasavihammi vi tave bAlA maMdA kiDA vAle rAI dAlI bAle sutte sUI bAvattarikalAo ya bAvIsaM bAdarasaMparAe bAhi ThitA vasabhehi bitiuddese adaDho bitie nimatIvAo bitie maggavijahaNA ditiko vi namIrAyA vitino vi sa Adeso vitiyaMtarie niyamA vitiyaduyassa vivakyo vitiyapAiNNA jiNasAsaNammi bitiyassa ya paMcamae buddhAI udayAre boDiyasivabhUtIe bohaNa paDimohAyaNa uni 318 bhavaNabati-vANamaMtara uni 190, sUni 11 bhavati tu asaccamosA uni 267 bhavasiddhiyA u jIvA uni 168 bhAvairiyAo duvihA bhAvaMga pi ya duvidhaM uni 167 bhAvakaraNaM tu duviha uni 303 bhASagaI kammagaI uni 125 bhAvataha puNa niyamA mAni 91 bhAvapadaM pi ya duviha ani 59 bhAvapariNNA duvihA dAni 160 bhAvappamAyapagayaM darzana 9 / 1, dani 3 bhAvabahageNa bahugA dani 14 bhAvammi vibhattI khalu dani 120 bhAksamAdhi patuvidha uni 43. bhAvasamAdhI citta uni 80 bhAbasamosaraNaM puNa dani 65 bhAvasuyaM puNa duviha Ani 197 bhAvassuvagArittA bhAvA Agarise kAlaMtare sUni 30 bhAve u nirayajIvA Ani 254 bhAve u vatthinimgaho uni 266 bhAve u sammadiTThI dazani 17, uni 55 bhAve kasAyabaMdho Ani 25 bhAve gati AhAre dazani 1234 bhAve jIvassa sIriyassa damani 89 bhAve pamogavIsasa Ani 300 bhAve pasasthamiyaro dazani 123 bhAve pAvaM iNamo uni 172 / 15 bhAve phalasAhaNatA dani 96 bhAvesaNA u duvihA bhAsaNe saMpAtivaho sani 73 bhidaMto ya jaha khudha uni 105 mikkhaM paviTaNa maeba didai uni 219,281 bhikkhavisodhI tava saMjamassa uni 319 bhikkhussa ya nikkhebI uni 421 bhikSaNaM uvadhANa suni 150 dazani 257 uni 306 Ani 330 uni 156 uni 193 dazani 109 mUni 123 dani 144 Ani 268 uni 517 uni 304 uni 551 sUni 106 dani 34 sUni 117 uni 503 dazani 21864 ini 421 sUni 63 uni 376 dani 37 dAna 141 mAni30 sUni 14 sUni 14 uni 2 uni 381 Ani 241 dazani 2183 dani 91 dazani 318 Ani 229 dazani 21 dazani 300 pani 45 bhajati aMgamaMgANi bhagava pi thUlabhaddo attapariNNA iMgiNi bhaddageNeva hoya bhava-Agarise kAlaMtare
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45 bhikkhU upahANe bhikkheNa na me kajjaM bhIte palAyamANe bhUmi ghara-rugaNA ya bhetA''gamovautto bhetA ya bheSaNaM vA bhedato bhedaNaM ceva maiuggahe pa gaNuggahe paMsasa kei aDDA sAdI paribhogo magahApuranagarAo maggagaINa doha vi magatI doha vi majjaM visaya kasAyA maNa pazucca sejjaM bhaveNa maNapajja bohinaraNI ma maNa vayaNa kAya ANa... maNa vayaNa kAyagutto maNuyA tiriyA kAyA madhuraM hetunijutaM maraNaM ca hoi samo maraNammi egamege maraNavibhattiparUvaNa maraNavibhattI purNa paMcamammi maraNe anaMtabhAgo maha paMcabhUta ekappae maharAe udatto mahurAe kAlavesiya maharAe saMkho khalu mahurA maMgU Agama mANusa dhammasutI mANusa khetta jAtI mAtammi u bhikkhevo mAyA- gArasahito mAyA meM lipiyA meM dani 49 uni 475 sUni 82 dazani 233 dazani 317 uni 369 dani 310 Ani 341 Ani 161 ani 16 uni 277 uni 543 uni 507 uni 174 darzana 14 uni 217 suni 95 dani 92 Ani 60 dazani 147 darzana 238 uni 204 mAyA ya sahasomA mAlAvihArammi maejja viTThA migaAunAmagomaM uni 160 uni 454 dani 279 ani 196 migadevI puttAko micchataM vedaMto jIvA micchAdiTTI jIvo micchrAdiTThI tasathAvarANa micchAvisIe micchA bhaveja savvatthA mihilAe dhire mahilApatissa namiNo mIrA muMe muNiNa chakAyadayA vareNa muNisucvayaMtadAsI mUlakaraNaM puNa sute mUlakaraNaM sarIrANi mUlaguNa- uttaraguNe mUlaguNeya parAya leka khaMdhe mUle chakka babve bhopa mokkho maggo ya gatI mottuM akammabhUmaga mottuM purANabhAvita '''' motUna ohimaraNaM morI najali birAlI uni 202 uni 19 uni 225 sUni 29 uni 119 uni 116 rajjANi u abahAyA uni 315 raNANi catuvIsaM dani 112 ramaNuppayA ya vijao uni 157 rakAraparasumAdI rahane minAmagoya rahane missa bhagavato rahanemI niklevo ravIrapuraM nayaraM niyukti paMcaka uni 97 Ani 231 uni 401 uni 402 dani 182 uni 307 uni 164 dazani 313 dani 19 dazani 202 uni 17225 uni 263 sUni 74 Ani 345 uni 113 sUni 16 sUni 6 dani 134 sUni 181 uni 32 Ani 183 uni 272 uni 497 uni 214 dani 87 uni 215 uni 17239 uni 473 dazani 231 uni 346 uni 370 uni 439 uni 443 uni 437 uni 172 / 13 I
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 455 rAIsarisabametANi rAgaddosA daMDA rAgAI micchAI rAyagiha-mihila-hatyiNapuraM rAmagihammi vayaMsA rAyagihAgama corA rAgihe guNasilae rAyagihe mAlAro rAyA usuyAro rAyA ya tattha baMbho rAyA ya baMbhadatto rAyA sappe kuMtha rukkhA gucchA gummA rukkhANaM gucchANaM evaM vayo ya veso laMghaNa-pavaNa-samattho lakSaNameyaM ceva ja lajjAe gAraveNa ma mesA-kasAya-vedaNa lesANaM nivakhevo loigA veigA ceva loiya-lojasario logammi kusamaesa sogasatyANi. logasa dhammasAro logassa ya ko sAro logassa ya niphlevo logassa ma vijayassa ya logAgAsapaeme loge caumvihammI loge saMpArammiya logo ttiya vijayottiya logo bhaNito davaM logovayAraviNayo uni 140 uni 371 daijogeNa pabhAsita dazani 22111 vadAmi bhaTyAI uni 345 baMdittu sadhyasiddhe uni 12 vakkaM tu puSabhaNiyaM sUni 199 vakkaM vayaNaM ca girA uni 172 / 3 vAghassa mae bhIteNa uni 111 baggho vA sampo vA ni 319 varapurama-bhavalayaM uni 328 vaNahatthI ya kumAra uni 330 vaNiyA'cakAriya dani 73 vaNe rAme pure bhikkhA Ani 129 baNammi ya ekkekke Ani 50 vaSNa-rasa-rUva-phAse dazani 165 vaNa-rasa-ruva-phAsesu vaNNAdimA ya vaNNAdigema uni 129 vayadhakkaM kAyachakkaM Ani 158 vayaNavittiakusaloM uni 211 vayaNavibhattikusalassa uni 53 bayaNavibhattIkRsalo uni 529 bayaNavibhattI puNa sattamammi dazani 203 bavaharamANassa tahiM sUni 101 vasa-pUya-ruhira-kesa'TThi mAni 242 basa ya iMdakeU dazani 2021 vAussa vi dArA Ani 245 vAodaeNa rAI Ani 244 vAghAtimamAdeso Ani 176 vANAsinagarIe Ani 174 vAde parAjiyAe Ani 88 vAreya uvAraNa Ani 248 bAsaha to ki vigdhaM uni 86 vAsa koDIsahiyaM Ani 175 bAsaM vana uvaramatI Ani 177 vAsamgaso ya tiNhaM vazani 287 vAsati na tassa kate vAsasahassaM uga sUni 19 dani Ani 1 dazani 340 dazani 246 uni 128 uni 104 uni 340 uni 341 dani 106 uni 89 Ani 78 uni 194, Ani 77 dazani 261 mUni 15 dazani 244 dezani 266 dazani 265 dazani 267 dazani 22 uni 427 sUni 10 uni 258 Ani 164 dani 101 Ani 285 uni 460 sUni 200 dazani 66 dazani 9513 Ani 291 dani 74 uni 84 dazani 95 uni 118
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka vAsAkhettAlabhe vigati vigatIbhIto vicchya sappe mUsaga vijito kasAyalogo vijjA caraNaM ca tavo bijjA va devakamma vijjA-sippamuvAo vijjo osaha nivayAhivaha viNayasuyaM ca parIsaha viNayassa samAdhIe viNayo purubuddiTTho vidhuvaNa vehANasa hatyakamma yiNa dhamaNAbhidhAraNa kyiNe ya tAlaviTe birie sabake dabve vimaghAnI rasAyaNamaMgalata visa-tiNisa-bAta-bajula visayasuhesu pasattaM vihagagaI calaNagaI vihamAgAsa bhaNNA vIyabhaya devadattA vIriya viuvaNiDDI vIse ukkosapade vIsaMta nakari gamma vIsa jijakaNa AsaM buDi tra hANi ca sasIva daTuM veNaiyA par3hamayA mAliyaM iha desitaM ti veyAliyammi veyAlago deragamacpamAo dani 61 saMghAtaNA ya parisAjaNA dani 62 saMghAyaNa-parisAhaNa uni 17 / 8 saMjamakhettacyANaM Ani 178 saMjamajogavisapaNA dazani 168 saMjamanAma gotaM sUni 164 saMjANato bhaNatI dazani 163 dani 64 / 1 saMjuttagasaMjogo uni 13 saMjoge niklevo dazani 286 saMjoge solasagaM uni 29 saMte Auyakamme Ani 256 saMdINamasaMdINo Ani 169 saMbaMdhaNasaMjoge Ani 170 saMbaMdhaNasaMjogo suni 91 saMbuddho so bhagavaM dAni 326 savegajaNitahAso dazani 133 savegasamAvanno dazani 140 saMvego nivveo dazani 110 saMsAra khettumaNo zani 108 saMsArapAragamaNe uni 95 saMsArassa u mUla dazani 173 sagaDudisaMThiyAo uni 83 saccappavAyapuravA dani 11 sajjhAya-saMjama-tave uni 392 saNNAtigamaNabiyaDe uni 2611 saNAsiddhi pappA dazani 177 sattarasavihANAI suni 40 sahi hi caupauhi sUni 38 sattame ya tini palayA Ani 361 sattekkamANi ekasaragANi saplekphagANi satta vi uni 191, sUni 12 satya tu asiyagAdI Ani 181 satyapariSNA atyo uni 224 satthapariNNA logavijako * dazani 232 satyAhasuo dakSattaNeNa . uni 349 sadda-rasa-rUva-gaMdhA sUni 7,186 uni 184 dani 117 uni 21 uni 387 uni 454 uni 31 uni 30 Ani 20 dazani 196 uni 199 uni 64 uni 46,62,63 uni 435 uni 414 suni 193 dazani 323 Ani 125 uni 451 Ani 190 Ani 46 dadhani 16 dazani 343 uni 110 dazani 112 uni 207 Ani 367 Ani 262 Ani 343 Ani 310 sUni 98 Ani 13 Ani 31 dazani 1631 dazani 138,338 sauNi catuppaya nAga saMkucitavisitataM saMkhamasaMkhamaNatA saMkho tiNisAguru-caMdaNANi saMgAme atthi bhedo
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 Ani 319 dazani 254 uni 227 uni 222 Ani 333 Ani 337 Ani 325 Ani8 Ani 50 Ani 296 dazani 126, 349 / 6 saddesu ya rubesu ya saparakkamamAdeso saparakkame ya aparakkame sappo vi kulalavasago sampo vi ya kurareNaM samakar3agAto ahavI samaNa'NukaMpanimita samaNassa u niklevo samaNe caukkanikkhevo samaNeNa kahetacyA samaNo si saMjatA asI samAdhi-ovahANe ya samAdhIe cakka samiIo jaNNahaja samutAro zvasu duviho samudANiyANiha tamo samuddapAlibA samudaMNa pAliyammi samosaraNe vi akka sammattamappamAdo sammattuppattI sAvae sammaTTiI kiriyAvAdI sammAThiI jIvo sammaTTiI tu sutammi sammappaNItamaggo sayaguNasahassapAga sayaNe avaDhasa bIyagammi sayameva ya lukkha loviyA sarIreNoyAhAro savaM piyataM tividha samvaSNuvadittA samvabhicAra hetuM samvamiNaM cAikaNaM sabassa dhUlagurue sabA bosadhajuttI dazAni 271 savvA vayaNavisohI Ani 23 sadhyA vi ya sA duvidhA Ani 282 sacce ete dArA uni 464 sacce bhavatthajIvA uni 463 sabde vi Iriya ksiohi sanye vi ya ayaNavisohi uni 337 sacce vi ya sejjavisohi ... dani 991 samvesi AyAro dazani 128 savvesiM uttareNaM uni 382 savvesi tavokamma dazani 156 sabvesi pi nayANa uni 141 sasamayaparasamayaparUvaNA dani 46 sAgate caMDaDisamassa jaoNna 378 sADaNa-pADaNa-todaNa uni 16 sA duvidhA chandiguNA uni 73 sAdhu ahiMsAdhammo sAdhu saMvAsetI sUni 169 sAdhU teNe oggaha uni 424 sAdhu lhe ya tathA uni 423 sA navahA duha kIrai sUni 116 sAmaNNapuzvagassa tu uni 504 sAmapaNamaNucaraMtassa Ani 223 sAmAiyaaNu kamao sUni 121 sAmitta karaNammiya uni 166 sAmutthANI kavilA dazani 256 sAyaM sammatta pumaM sUni 112 sAro parUvaNAe dani 109 sAvajagaMyamukkA Ani 173 sAvatthI usabhapura uni 138 sAvatthAeM kumAro sUni 172 sAvatthI jiyasattU sUni 97 sA sagaDatittirI vasammi dazani 208 sAhAraNamAhAro dazani 64 sAhukkArapurogaM uni 396 siMgArarasuttaiyA Ani 240 sikkhagaasikkhagANaM uni 44 sikkhAvae ya lige ma ani 325 sani 70 dani 42 Ani 360 uni 282 dani 16 dazani 322 dazani 219 / 1 dani 127 dazani 277 dazani 11 dani 57 Ani 57 dazani 12316 Ani 17 uni 237,422 uni 170 uni 117 uni 112 dazani 5 Ani 136 dazani 70 dazani 185 dazani 53 uni 449
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458 siddha jIbassa alpitaM siddhANamasihANa ya siddhigatimuvagayANaM siddhI ya devalogo sAuNha-phAsa-suha-duha sItaM parIsaha pamAduvasama sItAto parinitI sImadharo ya rAyA sIyANi ya upahANi ya sIle vatukka dabve mIsaM uro ya udaraM sIhagiri bhagutto sIhattA nimirDa suggIve nayarammiya suciraM pi baMkaDAI mutabaMdhe nikkheba sutadhamme puNa tividhA muttA amuNio sayA sute bahA nibaddha sutteNa sUita tti ya suINa cisAdIe muddhappayogavizjA suddhodage ya osA supatiThe kusakuMDi suppaNidhitajogI puNa muyanANaM aNuyogeNa surapUio ti heU mura maNuya-tiriya nirako susamatthA vi asamatthA suha-dukkhasaMpaogo sUyagaDaM aMgANaM sUrA mo mapaNaMtA sejjabhavaM gaNadharaM sejjA-iriyA taha umgahe setaM sujAtaM suvibhatasiMga sebavi polAsA sela'STui dhaMbha dAruya niyuktiparaka dazani 201 sevAla-Rtya-bhANiya Ani 11 uni 550 sesaM suttaphArsa dazani 216 dazani 1 sesAI dArAI Ani 115,125,151,163,172 dazani 176 sesANaM maraNANaM uni 226 Ani 210 soiMdiyarassIhi u dazani 272 Ani 202 so ujjANanisano uni 469 Ani 206 soLaNa jiNavaramataM suni 18 uni 366 soUNa taM arahatI uni 295 Ani 211 soUNa taM bhagavato uni 284,299 sUni 86 soUNa ma so ghamma uni 397 uni 153,182 / 1 so evaM paDisiddho uni 471 uni 98 so gurumAsAyato dani 24 sotidiyamAdIyA dani 50 uni 403 soriyapurammi nagare uni 440 uni 486 so ladabohilAbho uni 12 uni 410 solasa dakkhA bhAgA dazani 255 uni 151 solasame ajhayaNe suni 141 Ani 212 solasa viya tiriya disA Ani 59 vani 116 sovapakamo ya niruvakakamI uni 220 sUni 21 so samaNo pabvaiko uni 466,467 Ani 27 so sikdago tu duvidho suni 128 sUni 165 sohammatI amacco uni 338 Ani 108 uni 343 dazani 283 hatthe-pAde-aru bAhU sUni 76 dazani 3 hapamArUto rAyA uni 389 dazani 12342 harauvamA tava-saMjama Ani 228 sUni 160 hariesanAmagoyaM uni 313 sUni 51 hariesA godattA uni 335 dazani 56 hariesA caMDAlA uni 316 sUni 2 hariese niklevo uni 311 sUni 57 hariyAle' hiMguplae Ani 74 dazani 13 hala-kuliya-visa-kuddAlA Ani 15 Ani 320 hasita-lalitovagRhita dazani 239 uni 259 hiMsaya-visayAraMbhaga Ani 236 uni 172 / 4 hisAe paDivakkhoM dazani 42 dani 103 hita-mita-apharusamAsI dazani 299
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 459 isarisehi ahetuehi hevA nairajhyANaM heTA pAdatalANaM hedilyANa utthaM sUni 46 haoNti ubaMgA kaNNA Ani 58 hoti pahuppannaviNAsammi mAni 54 hoti puNa bhAvagAdhA uni 290 uni 154,18222 pani 15 sUni 138
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 3 ekArthaka (uni 158) (uni 208) (uni 65) (uni 65) (uni 9) aMga-avayava / aMga dasa bhAga bhede, avayava asagala ya cuNiyA khaMDe / desa' pase pacce, sAha paula pajjaya khise ya / / ayusmy-nirntr| aNusamayaniraMtaramavIci-sanniyaM / malsa-azva / asse goNe ya hoMti egaTThA / Aina-vinIta / pAiNNe ya viNIe ya bhahae yAvi egaTThA / maay-laabh| Au si Agamo ti ya lAbho si ya hoti egtttthaa| aayaar-jhaacaar| AyAro AcAlo, AgAlo Agaro ya AsAso / AdarisI aMga ti ya, vAhaNNAUjAi AmokyA / / svsNt-upshaaNt| sItIbhUto parinimto ya saMto taheva palhAo houpsNtksaano| oghuNa-avadhunana / odhuNaNa dhuNaNa nAsaNa, viNAsaNaM jhavaNa bayaNa sohikr| cheyaNa bheyaNa pheDaNa, uhaNaM dhuvaNaM ca krammANa // knm-krm| pAve vajje vere, paNage paMke khuhe asAe ya / saMge salle arae, nirae ghutte ya egaTThA / baap-prsidi| khaay-js-kittii| phittn-kiirtm| kittnn-sNpuuynnaa-thunnnnaa| (Ani 7) (mAni 206) (Ani 303) (dani 124) (uni 435) (Ani 352)
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 3 (uni 65) (Ani 246) (dazani 217) (dani 26) (zani 320-22) garI- duSTa bhAva yA bail| gaMDI galI marAlI hoti egaTThA / cAra-caryA / cAro cariyA gharaNaM egaLeM / jIvANIvAbhigama-rAvakAlika ke cauthe adhyayana kA nAma / jIvAdIbhigamo, mA . jAnapaNanI' tatto carittadhammo, caraNe dhamme ya egaTThA / / paat-baat| nAtaM gaNitaM guNitaM gataM ca egaTe / tiSNa-tIrga, sAdhu / tiNNe tAyI davie, batI ya khate ya daMta virate ya / muNi-tAvasa-paNNavaguju, bhikkhU buddha jati vidu ya / / pavaie aNagAre, pAsaMDI caraga baMbhaNe ceva / parivAyage ya samaNe, niggaMthe saMjate' mutte / / sAdhU lUhe ya tahA, tIraTThI hoti ceva nAtabbe / nAmANi evamAdINi, hosi tava-saMjamaratANaM / / bamA---pA, hiNsaa| dayA ya saMjame lajjA, duguMchA'chalaNA iy| titikvA ya ahiMsA ya, hirI egaTTiyA padA / dum-kss| dumA ya pAdavA rukSA, viDimI ya agA truu| kuhA mahIruhA vacchA, 'rovagA bhaMjagA vi ya / / dumapuSphiyA-prathama madhyayana kA nAma (mpusspikaa)| dumapuphiyA ya AhAraesaNA goyare tayA uNche| mesa' jaloyA sappe, vaNa'kha-isu gola puttudae / nAta-sAta (jvaahrg)| nAtaM AharaNaM ti ya diLaMtovamma nidarisaNaM taha ya / / nimbaannsuh-nirmaannsukh| nizvANasuhaM sAyaM sItIbhUyaM payaM aNAvAhaM / paMga- maan| paMtho NAyo maggo, vidhI dhitI soggatI hita suhaM c| patthaM seyaM niyati, nibvANaM sipakaraM ceva // (uni 159) (dazani 32) (dazani 34) (dazani 48) (Ani 208) (sUni 115)
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka paJcoptamaNa-paryuSaNa / pamjosamaNAe akhArAI, hoMti u imAi gonnnnaaii| parimAyaSavatpavaNA, pajjosamaNA ya pAgaiyA / / paribasaNA pAsaNA, pajjosamaNA ya vAsavAsoya / paDhamasamosaraNaM ti ya, ThavaNA jeTThoggahegaTThA / / (dani 53,54) (dazani 33) (dazani 246) (dani 137) puSpANi ma kusumANi ya, phullANi taheva hoti pasavANi / sumagANi pa suhamANi ya, puSphANaM hoti egaTThA / bakka-vAya, bhaassaa| varSa vayaNa ca girA, sarassato bhAratIya go vANI / bhAsA paNNavaNI desaNI ya baijoga joge ya / / khaMbAma saMdANa nidANaM ti ya pavo ti ya hoti egaTThA / / samaNa-(mamaNa) sAdhu / evyahae aNagAre, pAsaMDI paraka tAvase bhikkhU / parivAyae ya samaNe, niggathe saMjate mute / / tiNNe vAI dabie, muNIya khate ya daMta virae ya / lahe tIraTThI vi ya, havati samaNassa nAmA / / suppr-suutrhtaaNg| sUtagara suttakaDaM sUyagara ceva goNNANi / suur-bor| sUro sattio ya biiroy| hries-baal| hariesA caMDAlA, sovAga mayaMga bAhirA pANA | sANaghaNA meM mapAsA, susANavittI ya nIyA ya / / (pani 134,135) (sUni 2) (sUni 60) (uni 316)
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ parizida4 dezo zabda maNuka cAvala kI eka jAti / (dazani 229) asa-khaNDita / (dani 14) mh-drpnn| (dani 96) plly--chottaa| (uni 230 aag-drpnn| (dazani 133) baha--karma / (dani 124) aDA-kAla / (dazani 251) gaMgI duSTa ghor3A, avinIta bail| (uni 65) akoSa-vanaspati vizeSa / (uni 390) galI-duSTa ghor3A, aviniitl| (uni 65) ammA-mAM, maataa| (uni 414) goSa-bala / (uni 65, dani 12) avaya--anaMtakAya vanaspati / (Ani 141) caMpaNiyA--azcisthAna, mala- (uni 106) avahega- AMdhA zIzI roga / (uni 150) visarjana bhUmi uNbr-cuuhaa| (dazani 133) bajAra--bar3hA-car3hAkara khnaa| (dazani 187) uhakAri--abahelanA karane vaalaa| cakulaga-khaNDa-khaNDa kiyA huaa| (sUni 69) (uni 139) viksala kadama, kIcar3a / (dani 60) uttshy-uttejit| (dazani 185) cismilla-kIcar3a / (dani 74) mosA-osa / (Ani 108) boyAla--cavAlIsa / (uni 171) kaMgu-dhAnya vishess| (dazani 229) bollaga-bhojana, krama se ghara-ghara karapa- anantakAya vanaspati / (Ani 141) meM kiyA jAne vAlA bhojana / kaaiy-muutr| (dani 72) (uni 161) kAlejyA hRdaya kA mAMsa bnndd| (mUni 61) jalla--mela / (uni 118) kilya-varSA kAla meM ghar3e Adi meM / ugala patthara ke ttukdd'e| (dani 8) hone vAlI eka prakAra kI kAI (Ani 141) tukkagahakanA, takkana / (dani 63) kulaMga - bAMsa kA jhuramuTa / (uni 342) vikipa-vRSabha kI grjnaa| (uni 260) kuDiya-curAI huI vastu kI khoja talavara- nagararakSaka, kotvaal| (uni 305) karane vaalaa| (uni 108) tipuraga-dhAnya vizeSa / (dazani 230) kuhAri-kulhAr3I, pharasA / (Ani 141) li-rekhaa| (dani 14) kosa--samudra, sAgara / (Ani 113) yagga--dampati / / (sani 360) badAvAgiya- dhanI, samRddha / (dani 99) dhaNiya-adhika / (dani 115) baluMka- avinIta bala, duSTa / (uni 482. ghaNIya- atyanta gaadd'| (dazani 68) Ani 255) dhRta-karma / (dani 124) 1- choTA shissy| __uni 90 nAliera-nAriyala / (Ani 133) khAga--choTA shissm| (Ani 228) mAsIra-zikAra ! (uni 388) paap-chottaa| (uni 11) pagaNa-karma / (dani 124)
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 niryaktipaMcaka paNaya-anantakAya banaspati', marAsI duSTa chor3A, avinIta baila / kardama, kaaii| (Ani 141) (uni 65) patirika-zUnya ekAta / (dani 347) morA-bar3A cUlhA / (sUni 64) pAga- cnnddaal| (uni 316) mo--pAbapUraka avyaya / (dazani 123/6) pArAsara bAhmaNa / (uni 115) ra--nizcayArthaMka avyy| (dazani 123/10) piura-khAdya padArtha vizeSa / (uni 172/3) pANa-vRkSa / (uni 146, Ani 80) puNyapatta--khuzI se huta vstr| (uni 342) liDa liidd| (dazani 54) poMDa-phala / (uni 152) sundha'-vRkSa / (uni 138) paoNDaga---kapAsa kA suut| (uni 305, sUni 3) bambAriya-baghArA huaa| (dani 116) posA--puruSa kA mAMsa khAne battA--sUtraveSTana yNtr| (sUni 201) baalaa| (uni 364) pirimI-vRkSa / / (dazani 32) phipiphasa-AMtasthita mAMsa vishess| (sUni 71) vichoTA tAlAma | (uni 138) iMphaga-karISArina / (dani 185) volaMta--jAte hue / (uni 407) phuphphusa-udaravartI Ata vishess| (sUni 71) saMmAra-saMketa / (mUni 32) bhrul-pl| (dani 93) sNghshy---mitr| (uni 356) bAhira---caMDAla kI jAti / (uni 316) samma ml| (dazani 63) bora khaNDita ghtt| (dani 14) saal-shaakhaa| (uni 32) bogya-jaina sampradAya vizeSa / saah-khnaa| (dazani 81) (uni 162/15) sAha-aMza / (uni 158) mNddii-gaaddii| (pani 93) susama---phUla ! (dazani 33) mANiya---anaMtakAya vanaspati / (Ani 141) seTi'- seTha / (uni 100) bheza-niviSa srp| (uni 319) sehi-zakSa saadhvii| (uni 139) mahalita-mailA, gNdaa| (uni 106) hA--ananta kAya vnspti| (Ani 141) mhaal-krm| (dani 125) harataNu-pRthvI ko bhedakara nikalane vAse maagt-piiche| (dani 106) jalabiMdu / (Ani 108) mallaga--pAtra vizeSa / (mAni 59) harimaMSa--canA : (dazani 230) / 1,2. pAipasahamahugNavoM meM ise dezI nahIM mAnA hai lekina yaha dezI honA cAhie /
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 5 nikSipta zabda aMga (aGga) amga (agra) avIva (ajIya) ajjhapaNa (adhyayana) ajjhINa (akSINa) aNagAra (anagAra) aha (Adra) appamAda (apramAda) ana (ala) avAya (apAya) ahisA (ahiMsA) AjAi (AjAti) AdANa (AdAna) Adi (Adi) Aya (Aya) AyAra (AcAra) (uni 144-56, Ani 2) uvAsaga (upAsaka) (dani 35-37) (Ani 305, 306) usuyAra (idhukAra) (uni 353, 354) (uni 546, 547) eka (eka) (dazani 8, 191, uni (dazani 25 / 2, 30, 142, 373) uni 5-11, 538, 539, ekkaga (ekaka) (uni 142, 373) sUni 143) esaNA (eSaNA) (dazani 2171, (uni 5) 21802,3,4) (uni 541, 542) kaDa (kRta) (sUni 4) (sUni 185-67) kamma (karman) (uni 522-24, Ani (uni 173, 499) (sUni 20) mana (karaNa) ni ... ni.) (dani 51-53) kavila (kapila) (uni 243,244) (dazani 42) kasAya (kaSAya) (Ani 191) (dani 129, 130) kAma (kAma) (dazani 137-39, (sUni 132) uni 200) (sUni 134-36) kAraga (kAraka) (sUni 4) (dazA ni 29, uni 5) kAla (kAla) (vani 10) (dazani 154-61, uni kiriyA (kriyA) (sUni 167) 479, 480, Ani 5, kesi (kegin) (uni 447) sani 12) khaMdha (skandha) (sUni 23) (sUni 170, 171) khalaMka (de.) (uni 482, 403) (sUni 55) khuhuga (de) (uni 230, 416) (Ani 328-330) khullaya (de.) (dazani 153, uni 230) (Ani 339-42) gaha (gati) (dazani 109-11) (Ani 200) gaNi (gaNin) (dani 25) (uni 1-3) gati (gati) (uni 495,496,507,543) (uni 238, 239) gahaNa (grahaNa) (sUni 132) (Ani 47-49) gAdhA (gAthA) (sUni 23.137,138) (Ani 300-302) guNa (guNa) (Ani 179) (dazani 57, 58) gotama (gautama) (uni 445-47) AhAra (AhAra) itthI (strI) hariyA (paryA) umgaha (avagraha) uNha (uSNa) uttara (uttara) urambha (urabhra) uvasamga (upasarga) ubahANa (upadhAna) uvAya (upAya)
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 niyuktipaMcaka pA (catura) (uni 143) patta (patra) caraNa (caraNa) (uni 377,509,510, pada (pada) Ani. 29,30) pamAya (pramAda) bAra (cAra) (Ani 246) para (para) nisa (citta) (uni 322,323, dani paripaNA (parikSA) 32-3331) cUliyA (cUlikA) (dazani 334,335) parIsaha (paroSaha) chakka (SaTa) (uni 374) pavamaNa (pravacana) chakkaga (SaTka) (dazani 192) pagvajjA (pravajyA) jagaNa (makSa) (uni 457,458) pAya pAtra) jAya (jAta) (Ani 336) pAliya (pAlita) jIva (jIva) (dazani 190,195-197, pAva (pApa) uni 544,545) pAhaNNa (prAdhAnya) jhavaNA (kSapaNA) (uni 5,11) piDa (piMDa) ThabaNA (sthApanA) (dani 55-58) puDhavI (pRthvI) ThANa (sthAna) (uni 379,516, Ani, putta (putra) 185, sUni 168, dani 10) puppha (puSpa) tava (tapas) (uni 505,506) purisa (puruSa) taha (tathya) (sUni 122,123) pubbaga (pUrvaka) yuti (stuti) (sUni 24) pUmA (pUjA) dasaga (dazaka) (dazani 9) poMDarIya (puMDarIka) dasA (hazA) (dani 2) baMdha (baMdha) disA (vik) (mAni 40-42) duma (duma) (dazani 31, uni 273,274) baMbha (brahman) dhamma (dharma) (dazani 36-40, sUni 100,101) baha (bahu) nami (nami) (uni 253,254) boha (bodha) nikAya (nikAya) (dani 190) bhAvaNA (bhAvanA) niyaMTha (nimraya) (uni 231,232,417,418) bhAsA (bhASA) niddA (nidrA) (sUni 42) niraya (niraya) (sUni 62,63) bhidiyavya (bhiditavya) nisIhiyA (nizIpikA) (Ani 343) bhikkhu (bhikSu) paDi (prakRti) (uni 525-28) paccakkhANa (pratyAkhyAna) (sUni 180) bhettAparimA (pratimA) (dani 41,42) bheyaNa (bhedana) blimbi (mthi) (dazani 269-71) maMgala (maMgala) (uni 275) (dazani 142-45) uni 173,514,515) (Ani 347) (mAni 37,267,268, sUni 179) (uni 66-68) (uni 45.2,453) (uni 256) (Ani 338) (uni 423) (uni 387,381) (Ani 264) (dazani 217 // 1,218) (Ani 69,70) (uni 401) (dazani 31) (sUni 56) (dazani 127-36) (uni 303,308,309) (sUni 144-46) (dani 138.41) (uni 375, 376, Ani 18-28) (uni 303,304) (sUni 42) (Ani 342) (dazani 245,247, mAni 336) (uni 369,370) (dazani 301-16, uni 367, 368 dani 45) (uni 369, 370) (uni 368,369) (dazani 41)
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 5 467 maga (mArga) (uni 543,493,494,507 saMjata (saMyata) (dazani 346) sUni 107-101) saMjoga (saMyoga) (uni 30-64) maraNa (maraNa) (uni 201,202) saMpayA (saMpadA) (dani 28) maha (mahad) (sUni 83) saMdhUta (saMbhUta) (uni 322,323) mahaMta (mahada) (dazani 153, saMsAra (saMsAra) (Ani 192) uni 230,416, sakAra (sakAra) (dazani 305) Ani 264-66, sUni 142) saNNA (saMjJA) (Ani 38) mAta (mAtR) (uni 454,455) sattha (zastra) (dazani 213, Ani 36) miyA (mRgA) (uni 399,400) saha (sabda) (Ani 346) mUla (mUla) (Ani 183,184) sabala (zabala) (dani 12) mokha (mokSa) (uni 491,492) samaNa (zramaNa) (dazani 128, uni 382) moha (moha) (dani 121,122) samaya (samaya) (sUni. 32) rati (rati) (dazani 337.338) samAdhi (samAdhi) (dazani 286,304, uni 'rahanemi (rathanemi) (uni 437,438) 378, sUni 104-106) lAma (lAma) (dani 15) samAhi (samAdhi) (dani 9,3362,34) lesA (lezyA) (uni 529,530) samudda (samudra) (uni 423) soga (loka) (Ani 176,177) samosaraNa (samavasaraNa) (sUni 116.117) akka (vAkya) (dazani 245,247) samma (samyak ) (Ani 217-19) vattha (vastra) (Ani 338) sarIra (zarIra) (dazani 211) vijaya (vijaya) (Ani 177) sAma (samyaka) (uni 477.478) viNaya (vinaya) (dani 286) sAmaNNa (zrAmaNya) (dazani 127) vibhatti (vibhakti) (uni 548,549 sAra (sAra) (Ani 239) sUni 64) sIya (zIta) (Ani 200,201) vimokkha (vimokSa) (Ani 276-78) sIla (zIla) (sUni 86,87) viyAlaNiya (vidAraNIya) (sUni 38,39) sutakhaMdha (zrutaskadha) (uni 12, Ani 2) viriya (vIrya) (mUni 91-94) sutta (sUtra) (Ani 300, sUni 3,182) vihaMgama (vihaMgama) (dazani 107) suddhi (zuddhi) (dazani 259-62) vihi (vidhi) (uni 511,513) suya (zruta) (uni 29,303,305,501 dIra (vIra) (muni 83) 503, sUni 23) veyAlaga (vaitAlaka) (sUni 30) sejjA (zayyA) (Ani. 321-24) veyAlaNa (vidAraNa) (sUni 38) hariesa (hariveSA) (uni 311,312) saMjaijja (saMyatIya) (uni 385,386)
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa kathAeM dazavakAlika-niryakti kI kamAeM 28. bhakti aura bahumAna 1. zayyaMbhava aura manaka 21. upadhAna 2. ratnavaNika 30. guru kA apalApa 3. anartha kA mUla-dhana uttarAdhyayana-niyukti kI kathAeM 4. kSetra aura kAla apAya (dazAhavarga bAra dvaipAyana RSi) 1. ahaM se ahaMm (sanatkumAra cakravartI) 5. krodha kA dAruNa pariNAma 2. kSudhA parISaha 6. satyapratijJa' mahilA (abhayakumAra aura 3. pipAsA parISaha vRkSakumArI) 4. zIta parISaha 7. hiMguziva 5. uSNa parISaha (ahanaka) +. upAya se apAma kA nivAraNa (gAMdhavika) 6. daMzamazaka parISaha 9 subhadrA kA zIla 7. acela parISaha 10, AryA candanA kA anuzAsana (mRgAvatI) 8-9. arati parISaha 11. kRtrima cakravartI (koNika) 10, strI parISaha (sthUlibhadra muni aura siMha12. AzvAsana (gautama aura mahAbIra) guphAvAsI yati) 13. maladAma julAhe kI buddhimattA 11. paryA parISaha 14. mahArAja pradyota aura abhayakumAra 12. niSIdhikA parISaha 15. goviMda AcArya 13. pAgyA parISaha 16. upAya kathana kA viveka (piMgala sthapati) 14. Akroza parISaha (arjunamAlI) 17. vyasanoM kI zrRMkhalA (bauddha bhikSu) 15. vadha parISaha (skandaka) 10. ayathArtha Azcarya 16. yAcanA parISaha (baladeva) 11. svarNa khoraka 17. alAbha parISaha (DhaNa muni) 20. hetu upanyAsa 18. roga parISaha (kAlavaizika muni) 21. dhUrta patnI 19. tRNasparza parISaha 22 loka kA madhya 23. zakaTatittirI 20. jalla parISaha (sunaMda) 24 dhUrtatA se pUrtatA kA nirasana 21. satkAra-puraskAra parISaha (iMdradatta purohita) 25. dakSatA kA udAharaNa (cAra mitra) 22. prajJA parISaha (AcArya kAlaka) 26. dura zraddhA 23. ajJAna parISaha (azakaTa pitA) 27. svAdhyAya-kAla meM kAla aura akAsa kA 24. jJAna parISaha (AcArya sthUlibhadra) viveka 25. darzana parISaha (ASADhabhUti)
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ 469 pariziSTa 26. caullaka 27. pAzaka 28. dhAnya 29. dhUta 30. ratna 31. svapna 32. maka 33. dharma 34. yuga 35. paramANu 26, jamAli aura baharatabAda 37. tiSyagupta aura jIvaprAdezikavAda 38. AcArya aSAda ke ziSya aura avyaktavAda 39. azvAmitra aura samucchedadAda 40. AcArya gaMga aura vaikriyavAda 41. rohagupta aura rAzikavAda 42. goSThAmAhila aura abadikavAda 43. zivabhUti aura boTikavAda 44. urana 45. kAkiNI 46. apatthaM aMbagaM bhocyA 47. tIna vaNika putra 48, kapila purohita 49. karakaMDu 50. durmukha 51. nami 52. nampati 53. gautama kI adhIratA 54. harikezavala 55,56, citra-saMbhUta 57. bhUgu purohita 58. rASi saMjaya 59. mRgAputra 60. samudrapAla 61. rathanemi-rAjImatI 62. jayaghoSa-vijayaghoSa ___ AdhArAMga-niyukti ko kathAeM 1. jAtismaraNa-1 2. jAtismaraNa-2 3. jAtismaraNa-3 4. dRSTi kA mahattva 5. sakuMDalaM vA vayaNaM na va ti 6. AyaM vaca kA anazana 7. Arya samudra kA anazana 8. AcArya tosali kA anazana 9. AcArya kI tIkSNa AjJA 10. dravya zayyA sUtrakRtAMga-niyukti ko kathAeM 1. abhayakumAra baMdI banA 2. mahArAja pradyota aura abhayakumAra 3. kUlavAla 4. poMDarIka 5. AdraMkakumAra 6. gautama aura udaka kI carcA 7. RSabha ke aTTAnave putra dazA taskaMdha-niyukti kI kapAeM 1. kSamAdAna : mahAdAna 2. udrAyaNa ora pradyota 3. haridra kisAna aura cora senApati 4. krodha kA duSpariNAma 5. vizA hI badala gaI (matvakArImaTTA) 6. ArAdhaka : virAdhaka (paTarajjA sAhavI) 7. karaNI kA phala (Arya maga)
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAlinata kI kamAeM 1. zarayaMbhava aura mamaka' -- aMtima tIthaMkara mahAvIra svAmI ke tIsare paTTadhara Arya prabhava the| citana utpanna huA ki mere bAda gaNa ko dhAraNa karane meM kauna samartha hogA? saMgha para dRSTi DAlI para koI bhI paramparA ko avicchinna nibhAne vAlA paTTadhara nahIM milaa| phira unhoMne gRhastha samAja para dRSTi TikAI upayoga lagAne para unhoMne rAjagRha nagara meM zayyaMbhava brAhmaNa ko yajJamaMDapa meM yajJa karate dekhaa| AcArya prabhava rAjagRha nagarI meM Ae aura apane ziSyoM ko yajJa maMDapa meM bhikSArthaM bhejA / AcArya prabhava ne kahA- 'vahAM tumheM jaba praveza ke lie niSedha kareM to tuma kahanA - 'aho ! kaSTaM tattvaM na jJAyate - kheda hai, satya ko nahIM jaante| sAdhu vahAM gae unheM dvAra para hI roka diyA gayA taba unhoMne kahA- 'aho kaSTaM tatvaM na jJAyate' navyaMbhava brAhmaNa dvAra para hI khar3A thaa| usane yaha bAta sunii| usane socA - ye upasAMta tapasvI asatya bhASaNa nahIM karate ataH tatkAla apane adhyApaka ke pAsa jAkara usane pUchA- 'tatva kyA hai ?' adhyApaka ne kahA'veda / ' taba zayyaMbhava ne bhyAna se talavAra nikAlakara krodha meM Akara kahA--'yadi tuma mujhe sahI tasva nahIM batAyoge to maiM tumhArA sira kATa dUMgA taba adhyApaka bolA- 'merA samaya pUrA ho gayA hai| vedArtha meM yaha pratipAdita hai ki siraccheda kA prasaMga upasthita ho jAne para satya kI abhivyakti kara denI caahie| aba mujhe yathArtha kA gopana nahIM karanA caahie| adhyApaka ne kahA- isa stUpa ke nIce eka svarNamayI at pratimA hai ataH Ata dharma tatva hai| taba zayyaMbhaya adhyApaka ke caraNoM meM gira pdd'e| zayyaMbhava ne yajJabAda ke sAre upaskara adhyApaka ko de die / zayyaMbhava una sAdhuoM kI gaveSaNA karate hue AcArya ke pAsa pahuMca ge| jAcArya ko vaMdanA karake sAdhuoM ko kahA- mujhe dharma kA upadeza do / ' mAcArya ne upayoga lagAyA aura unheM pahacAna liyA / taba AcArya ne unheM sAdhu-dharma kI jAnakArI dii| zayyaMbhava saMbuddha hokara pravajita ho yA kAlAntara meM caturdazapUrvI hue / jaba ve pravrajita hue taba unakI bhAryA garbhavatI zrI / zavyaMbhava ke pravrajita ho jAne para loga yaha kahate are dekho, yaha apanI taruNa paznI ko chor3akara pravrajita ho gayA hai| yaha niHsaMtAna hai / ve loga usakI patnI ko pUchate - 'kyA garbhastha kucha hai ?' vaha kahatI - pratIta hotA hai minA kucha hai| samaya biitaa| usane eka putra ko janma diyaa| bAraha dina bItane para svajanoM 'putra kA nAma 'manaka' rakhA kyoMki garbhakAla meM svajanoM dvArA pUchane para vaha kahatI thI 'maNagaM arthAt kucha hai| ne jaba bAlaka manaka ATha varSa kA huA taba usane apanI mAM se pUchA- 'mere pitA kauna hai ?' vaha bolI- 'tumhAre pitA pravajita ho gae jJAva nahIM hai aba ve kahate haiM ?' bAlaka apane pitA kI 1. Age anuvAda meM eka aura do kathA ke nambara nahIM lage haiN| yahAM 1 nambara kI kathA ko kathA saM0 3 para par3heM | eka bAra unake mana meM unhoMne apane gaNa aura To 1
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-6: kathAeM khoja meM ghara se nikala par3A / AcArya usa samaya caMpA meM viharaNa kara rahe the| bAlaka manaka bhI caMza meM A gyaa| prAcArya jaba maMjJA bhami meM jA rahe the taba unhoMne bAmaka ko dekhA / hAlaka ne AcArya ko baMdanA kii|baalk ko dekhate hI AcArya ke mana meM bAlaka ke prati sneha umara AyA / cAlaka ke mana meM bhI AcArya ke prati anurakti jAga gyii| pArya ne pUchA- 'vatsa ! tuma ho se Ae ho?' bAlaka bolA-'rAjagRha nagarI se|' AcArya ne pUchA - 'rAjagaha nagarI meM tuma kisake putra yA pAtra ho ?' bAlaka ne kahA- maiM zayyaMbhava brAhmaNa kA putra huuN|' AcArya ne pUchA-'tuma yahA~ kisa prayojana se Ae ho ?' bAlaka bolA- maiM bhI dIkSita honA cAhatA huuN|' bAlaka ne AcArya se pUchA - 'kyA Apa mere pitA ko mAnate haiM ?' AcArya ne kahA- maiM unako jAnatA hUM.' bAlaka ne phira pUchA 've abhI kahA haiM?' AcArya bole- mere eka zarIrabhUta babhinna mitra haiN| tuma mere pAsa pravajita ho jaao| usane apanI svIkRti de dii| mAcArya usako sAtha lekara upAzraya meM Ae aura socA-yaha sacitta upalabdhihaI hai|' unhoMne bAlaka ko prajita kara diyaa| dIkSita karane ke bAda AcArya ne apane jJAna-bala se usakA AyuSya jAnanA cAhA / jJAna se unhoMne jAnA ki isakA AyuSya kevala chaha mAsa kaahiihai| mAcArya ne socA-'isakA AyuSya bahuta kama hai ata: kyA karanA cAhie? ve jAnate the, caturdazapUrvI kisI bhI kAraNa ke upasthita hone para avAya hI pUrSoM se graMtha kA niyUM haNa karate haiM / antima dazapUrvI bhI avazya hI niyUM haNa karate haiN| bhAcArya ne socA- mere sAmane bhI kAraNa upasthita huA hai ataH mujhe niyUM haga karanA caahie| unhoMne pUrvo se ni!haNa karanA prArambha kara diyA / ni haNa karate-karate vikAsa kI velA A gaI, dina kucha hI avaziSTa rahA isa adhyayanoM kA niyUhaNa sampAna hA. isalie isa grandha kA nAma 'dasaveAliya' rakhA gayA / ' 2 ratnavaNika eka gaNika dAridrapa se abhibhUta thA / eka bAra vaha ghUmate ie ratmadvIpa meM phuNcaa| vahA~ usane lokya sundara amUlya ratnoM ko dekhA / unakI gaTarI bAMdha vaha ghara kI ora cala par3A / lambe rAste meM cora Adi ke bhaya se unheM saphazala ghara le jAnA sambhava nahIM thaa| buddhi-kauzama se usane eka upAya kiyA / una ratnoM ko eka sthAna para gAhakara apane hAtha meM jIrNa-zIrNa pattharoM ko lekara pAgala ke veza meM 'yaha ratnavaNika jA rahA hai', 'yaha ratnavaNika jA rahA hai'-thoM cillAtA huA coroM kI pallI ke pAsa se gujarA / Age jAkara punaH lauTate hue unhIM zabdoM ko dohagatA huA yahAM se gujraa| usane tIna bAra aise hI kiyaa| coroM ne use dekhA para pAgasa samajhakara usa ora dhyAna nahIM diyaa| cauthI bAra vaha gaDe ratnoM ko lekara sukhapUrvaka cora-pallI ko pAra kara gyaa| aTavI laMbI thI ataH vaha tIna pyAsa se abhibhUta ho gayA / arabI maiM usane eka gaDDhA dekhA / gahaDhe maiM thor3A pAnI thaa| usa pAnI meM aneka hiraNa mare the| isalie sArA pAnI basAmaya ho gayA thaa| usane zvAsa rokakara svAda na lete hue usa pAnI ko pIyA | pAsa zAMta huI / vaha ratnoM ke sAya surakSita rUpa se ghara pahuMca gyaa| 1. dazaaca pR. 4,5, hATI pa. 10-12 2. dazaacU pR. 8, hATI pa. 19 /
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ 472 niyuktipaMcaka 3. anartha kA mUla-dhana eka nagara meM do bhAI rahate the| ve bahata garIba the| eka bAra ve ghanArjana ke lie mAlava deza se saurASTra ge| vahAM unhoMne eka hajAra rupae kmaae| jaba ve punaH apane ghara lauTane lage to rupayoM kI naulI kI bArI-bArI se sUrakSA karane lge| eka bAra jaba eka bhAI ke pAsa naulI thI taba dUsarA socane lagA-'acchA ho isako mAra dUM, jisase ye sAre rupaye mujhe mila jaaeNge|' aisA hI cintana dusare bhAI ke dimAga meM bhI AyA / paraspara eka dUsare ko mArane kI cintA meM be cale aura apane grAma ke samIpa bahane vAlI nadI ke taTa para vizrAma karane Thahara ge| sahasA choTe bhAI ke vicAra badale aura vaha rone lgaa| dUsare bhAI ne kAraNa pUchA to vaha bolA-'mujhe dhikkAra hai / maiM dhana ke lie apane bhAI ko mArane ke lie bhI taiyAra ho gyaa| dUsare bhAI ne kahA-'mere dimAga meM bhI tujhe mArane kI bAta AI thI para aba merA vicAra badala gayA hai|' isa dhana ke kAraNa hI hamAre mana meM bure vicAra Ae aisA socakara una donoM bhAiyoM ne rupayoM kI nausI ko nadI meM bahA diyA / vahAM se calakara ve apane ghara pahuMca ge| nadI meM girI huI usa naulI ko eka matsya nigala gyaa| prAtaH dhIvara ne machaliyA pakaDane ke lie nadI meM jAla pheMkA / saMyogavaza bahI matsya usake jAla meM phasa gayA aura mara gyaa| dhIvara use bAjAra meM becane ke lie le aayaa| idhara una donoM bhAiyoM kI mAtA ne apanI lar3akI se kahA--'Aja tumhAre bhAI Ae haiM ata unake lie matsya le aao|' baha gaI aura saMyogavaza usI matsya ko le AI, jisake peTa meM vaha naulI thii| matsya ko kATate samaya lar3akI ne vaha naulI dekhI aura use apanI goda meM chipA lii| usakI yaha kriyA bUr3hI mAM dekha rahI thI / usane pUchA---'beTI ! tumane goda meM kyA chipAyA hai ?' lobhavaza lar3akI ne kucha nahIM btaayaa| bar3I mAM uThI aura lar3akI ke pAsa Akara chInA-jhapaTI karane lagI / lar3akI ko Aveza A gyaa| usane apanI bar3hI mAM ke marmasthala para aisA prahAra kiyA ki vaha tatkAla mara gii| bhAI bAhara baiThe the / unhoMne mAM beTI kI takarAra sunii| ve andara Ae / naulI ko jamIna para par3I dekha ve mAM kI mRtyu kA kAraNa jAna gae / 'yaha dhana doSa-bahula hai / isane hamArI nahIM to mAM kI jAna le lii|' yaha soca unakA mana udvigna ho gayA / ve virakta ho gae / usa lar3akI kA vivAha kara ye praznajita ho ge| 4. kSetra aura kAla apAya (vazAhavarga aura vaipAyana RSi) dazAha harivaMza meM utpanna rAjA the| kaMsa ne mathurA nagarI kA vinAza kara diyA / idhara rAjA jarAsaMdha kA bhaya bar3hA taba usa kSetra ko apAya-bahula samajhakara dazAvagaM mathurA se calakara dvAravatI nagarI meM A gae / eka bAra bhagavAn kRSNa ne ariSTanemi se pUchA-bhagavan ! dvAravatI (dvArikA) kA vinAza kaba hogA? bhagavAna ariSTanemi ne uttara diyA-dvaipAyana RSi ke dvArA isa nagarI kA vinAza vAraha varSoM meM hogaa| pAyana RSi ne udyotavarA nagarI meM yaha bAta karNakaNikayA suunii| 'maiM isa nagarI kA binApAka na banUM, ata: isa kAlAvadhi taka kahIM anyatra calA jAUM, yaha soca ve dvArikA 1. dazani 51, acU pR. 21, hATI pa. 35,36 /
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 nagarI chor3akara uttarApatha meM cale gae / kAlamAna kI vismRti ho jAne ke kAraNa ve bArahaveM varSa me hI dvArikA puna lauTa aae| yAdava kumAroM ne unheM anekavidha kaSTa pahuMcAe ruSTa hokara RSi ne nidAna kara liyaa| marakara ve deva bane aura usa nagarI kA vinAza kara ddaalaa| 473 5. krodha kA dAruNa pariNAma eka kSapaka apane ziSya ke sAtha mikSAcaryA meM gyaa| mArga meM usake dvArA eka meMr3akI mara gii| ziSya ne kahA- 'Apake dvArA eka meMr3hako mara gaI hai|' kSapaka bolA-re duSTa ziSya maine kaba mArI ? yaha to kaba se hI bharI par3I thii| isake bAda ve donoM apane sthAna saMdhyAkAlIna pratikramaNa ke samaya jaba kSapaka ne meMr3akI kI AlocanA nahIM kI to saceSTa karate hue kahA- Apa usa meMr3hakI kI AlocanA kareM / ' usakI isa bAta para kSapaka ruSTa ho gayA aura zleSma zarAba lekara ziSya ko mArane daur3A daur3ate hue vaha eka khaMbhe se TakarAyA aura pRthvI para girate hI mara gyaa| vahAM se yuta hokara vaha dRSTi viSasa ke kula meM dRSTiviSa sarva ke rUpa meM paidA huaa| eka dina eka sarpa nagara meM idhara-udhara ghUma rahA thaa| usane rAjakumAra ko kATa liyaa| sarvavidyA vizArada eka sapere ne vidyAbala se sabhI sapa ko AmaMtrita kiyA aura vidyAbala se nirmita maMDala meM unako praviSTa kara bolA- 'anya sabhI sarpa apane-apane sthAna para cale jaaeN| vahI sarpa yahAM tthhre| jisane rAjakumAra ko kATA hai| sabhI sarpa cale gae eka sarpa usa maMDala meM ThaharA savere ne usako kahA- 'yA to tuma vAn viSa ko pI lo anyathA isa agni meM girakara bhasma ho jaao| vaha sarpa agandhana kula kA thaa| usane agni meM praveza kara prANa tyAga diye parantu vAnta viSa kA pAna nahIM kiyaa| viSa kA apahAra na hone se rAjakumAra kI mRtyu ho gii| rAjA atyanta kupita ho gayA / usane rAjya meM yaha ghoSaNA karavAI ki jo koI mujhe sarpa kA zira lAkara degA, use pratyeka zira ka eka dInAra mileNgii| dInAra ke lobha meM loga sarpoM ko mArane lage / 1. darzana 52 hATI pa. 36, 30 vistAra hetu dekheM uni kathA saM0 16 / para pahuMca ge| ziSya ne unheM apaka kA jIva devaloka se yuta hokara jisa sapaMkula meM janmA thA, vaha jAtismRtijJAna se sampana thA / sarpa ne jAtismRti se apanA pUrva janma dekha liyA 'mere dekhane mAtra se vyakti bhasmasAt ho jAtA hai yaha socakara vaha dina bhara bila meM rahatA aura rAta ko bAhara ghUmatA eka bAra kucha sapere sAMpoM kI khoja meM rAta ko nikle| ve apane sAtha eka prakAra kA gaMdha dravya le gae jisase rAtri meM nikalane vAle rUpoM kI khoja sukhapUrvaka ho ske| unhoMne ghUmate-ghUmate usa kSapaka sarpa kA bila dekhaa| unhoMne bina-dvAra para baiThakara auSadhi kA prayoga kiyA aura sarpa ko AhvAna kiyaa| sarpa socane lagA- 'maiMne kodha kA kaTu pariNAma dekha liyA hai| maiM muMha kI ora se bAhara nikalUMgA to kisI ko jalA DAlUMgA ataH pUcha se nikalanA hI ucita hai vaha pUMcha kI tarapha se bAhara nikalane lagA ? usake zarIra kA jitanA bhAga bAhara nikalatA ve sapere usako kATa ddaalte| vaha nikalatA gayA aura sapere usake Tukar3e karate gye| ziraccheda hote hI vaha mara gayA / ' yaha sarpa devatA parigRhIta thA / devatA ne rAjA ko svapna meM darzana dekara kahA - 'rAjan !
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ 474 niyuktipaMcaka sapo ko mata mAro / nAgakula se nikalakara vaha sapaM tumhArA putra hogaa| usakA nAma nAgadatta rakha denaa| vaha kSapaka sarpa prANa parityAga kara usI rAjA kA putra huaa| bAlaka kA nAma nAgavata rakhA gayA / vaha choTI avasthA meM hI prajita ho gyaa| parantu pUrvabhava meM siyara hone ke kAraNa use bhUkha bar3hata lagatI thii| vaha sUryodaya se sUryAsta taka khAtA hI rahatA / vaha atyanta upazAMta aura dharma ke prati ati AsthAvAna thaa| jisa gacchu meM vaha thA, usameM cAra kSapaka the / ve cAroM tapasvI the| unameM se eka cAtumAsika tapasyA karatA, dUsarA traimAsika tapa karatA, tIsarA dvimAsika tapa aura cauthA mAsika tapa karatA thA | eka bAra rAtri meM vahAM eka deva baMdanA karane AyA / vahA~ sabase Age cAturmAsika tapa karane vAlA kSapaka baiThA mA / usake pAsa kramazaH mAsika dvimAsika aura ekamAsika tapa karane vAle tInoM kSapaka baiThe the / ina sabhI ke anta meM vaha nityabhojIkSapaka baThA thA / devatA ne ina sabhI tapasvI kSapakoM kA atikramaNa kara usa nityabhojI kSullaka ko baMdanA kI / yaha dekhakara sabhI tapasvI apaka kupita hogA / TeratA jAne lagA taba cAturmAsika lapaka ne usake vastra ko pakar3ate hue kahA-'he kaTapUtane ! hama tapasviyoM ko vandanA na kara. isa nisvabhojI kSapaka ko baMdamA karate ho, yaha galata hai|' devatA bolA- 'maiM to bhAva-paka ko vaMdanA karatA hUM / jo zapaka pUjA-satkAra ke icchuka haiM tathA ahaMkAra grasta haiM una zapakoM ko vaMdanA nahIM karatA / tatpazcAta ve tapasvI kSapaka usa nityamojIkSapaka se ISyA karane lage / devatA ne socA'ye tapasvI isa kSallaka kI bhatsanA na kara sakeM isalie mujhe isa kSagaka ke nikaTa hI rahanA cAhie / tabhI maiM inako bodha de paauugaa|' dUsare dina bakSaslapha bhikSa AjJA lekara paya Sita anna (bAsI bhojana) lene ke lie gyaa| bhikSAcaryA se nivRtta hokara vaha apane sthAna para AyA aura gamanAgamana kI AlocanA kara AhAra grahNa karane ke lie cAturmAsika tapasvI ko nimantraNa diyA / usane apapha ke bhojana-pAtra meM thUka diyA / zullaka muni ne hAtha jor3akara kahA-'bhaMte ! merA aparAdha kSamA kare / maiM samaya para 'zleSma pA' (thUkadAnI) prastuta nahIM kara sakA, isalie Apako isa bhikSApAtra meM thUkanA pdd'aa|' taba kSullaka muni ne AhAra pAtra meM par3e pleSma ko Upara se dUra kara zleSma pAtra meM DAla diyaa| svayaM pUrNa samabhAva meM rahA / tatpazcAt usane zeSa tInoM tapasviyoM ko AhAra karane kA nimantraNa diyA / tInoM kSapakoM ne pUrvavat AhArapAtra meM thUkA / kSullaka muni zleSma ko zleSma pAtra meM hAlatA myaa| __anta meM vaha kSullaka muni zAnta bhAva se AhAra-pAtra se kavasa lene ke lie tatpara huA taba eka kSapaka ne usakI donoM bhujAoM ko pakar3a liyA / usa samaya bhI yaha zullaka muni prasanna rahA / usake pariNAma aura lezyAeM uttarottara vizuddha hotI gaI / usa sthiti meM AvAraka karmoM ke kSINa hone para use kevalajJAna kI prApti ho gii| ___ satkAla devatA ne prakaTa hokara kSapakoM se kahA-'tuma vandanIya kaise ho sakate ho ? tuma nirantara krodhAviSTa rahate ho, krodha se abhibhUta rahate ho|' yaha sunakara ye sabhI tapasvI kSapaka saMvega se otaprota hokara apane kRtya ko nindA karate hue bole- 'aho! yaha kSullaka muni phitanA
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa kathAeM 475 zAntacitta hai| asadakRtya karane vAle hamane isakI bAzAtanA kI hai| ve mana hI mana pazcAttApa karane lage / isa prakAra zubha adhyabasAyoM ke kAraNa unake bAdAraka ko kAmaya huA aura una sabako kaivalya kI prApti ho gii|' 6. satyapratijJa mahilA (abhayakumAra aura vRddhakumArI) rAjagaha nAma kA nagara thaa| vahAM zreNika rAjA rAjya karatA thaa| rAnI ne eka bAra rAjA kahA-'taka khaMbhe vAlA prAsAda nirmita krvaaeN|' rAjA ne bhaneka bar3hayoM ko prAsAdanirmANa kA Adeza diyaa| ve bar3haI upayukta kATha kI khoja karane jaMgala meM ge| abhayakumAra sAtha meM thaa| yahAM unhoMne sIdhA-sarala eka mahAn vRkSa dekh| / baha lAkSaNika thaa| unhoMne vahAM dhUpa-dIpa kara kahA- 'jo isa vRkSa kA adhiSThAtA deva hai, vaha hameM darzana de to hama isa vRkSa ko nahIM kATeMge / padi deva sAkSAt darzana nahIM deMge to hama ise kATa ddaaleNge|' vRkSavAsI vANacyaMtara deva abhaya kumAra ko darzana dekara bolA--'maiM rAjA ke lie eka khaMbhe vAlA prAsAda banA dUMgA aura sabhI RtuoM ke anukala saba prakAra kI panajAliyoM se yukta eka namIcA bhI banA dUMgA / tuma isa vRkSa ko mata kaatto| isa prakAra deva ne eka khaMbhe vAmA prAsAda nirmita kara diyA aura sAtha hI sAtha eka sundara bagIcA bhI banA diyA / eka bAra eka cANDAlina ko akAla meM Ama khAne kA zohada utpanna huaa| usane apane pati se Ama lAne ko khaa| usa samaya Ama kA mausama nahIM thaa| caNDAla rAjA ke usa sarva RtuoM meM puSpita aura phalita rahane vAle udyAna ke pAsa gayA aura abanAminI vidyA ke dvArA Ama kI zAsAnIce kii| phala toDe aura unnAminI vidyA se zAkhA ko pUrvavata karake calA gyaa| prAtaH rAjA ne dekhA ki AmoM kI corI hoIpara kisI manuSya ke padacinha vahA~ nahIM hai| rAjA ne socA-kyA koI manuSya yahA~ corI kara gyaa| bayA usameM yaha zakti hai ki vaha Ae aura padacinha aMkita na ho / yadi aisA zaktidhara koI manuSya hai to vaha mere antaHpura meM bhI dhRSTatA kara sakatA hai| rAjA ne tatkAla abhayakumAra ko bulAkara kahA--'sAta dinoM ke bhItara cora ko pakar3akara nahIM lAoge to tuma jIvita nahIM raha sakoge / yaha sunakara abhayakumAra cora kI khoja meM laga gyaa| eka dina abhayakumAra ne dekhA ki eka sthAna para nartaka tatma karanA cAhatA hai aura loga ikaTThe ho rahe haiM / vahAM jAkara abhayakumAra ne ekatrita logoM se kahA- 'naTa tayAra hokara AtA hai saba taka merI eka kathA suno eka nagara meM eka daridra seTha rahatA thA / usakI putrI vRddhakumArI atyanta rUpavatI thii| vaha zreSTha pati ke lie kAmadeva kI arcanA karatI thI / eka dina corI se phUla tor3ate samaya mAsI ne use dekha liyaa| jaba mAlI usako pakar3akara kadarthanA karane lagA taba vaha bolI-'tumhAre bhI bahina, bhAnajI haiM, unakI taraha hI mujhako samajho aura mujha kumArI kI gadarthanA mata karo | mAlI 1. dazaacU pR. 21,22 hATI pa, 37-39 /
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka bolA ki eka zarta para maiM tujhe chor3a sakatA hUM ki jisa dina tumhArA vivAha ho, usI suhAgarAtri meM pati dvArA anupabhukta hI tuma mere pAsa aao| buddhakumArI ne zataM svIkAra kara lii| mAlI ne usako chor3a diyaa| kucha dinoM bAda usakA vivAha ho gayA / vaha suhAgarAtri meM apane apavaraka (orA) meM gaI aura pati ko sArI bAta batA dii| pati ne use mAlI ke pAsa jAne kI anumA de dI / mArga meM jAte samaya usako coroM ne pakar3a liyaa| sArI sthiti samajhAne para coroM ne bhI use chor3a diyaa| Age eka rAkSasa milA jo chaha mahInoM se AhAra letA thA | usane vRddhakumArI ko pakar3a liyA / sahI bAta batAne para rAkSasa ne bhI use chor3a diyA / vaha mAlI ke pAsa pahuMca gii| mAlI ne savA aura vismita hokara bolA--'kaise AI ho ?' baddhakumArI ne zataM kI bAta yAda dilAI taba mAlI ne pUchA--'tujhe tere pati ne kaise bheja diyA ?' buddhakumArI ne sArI bAta sunA dii| mAnI socane lagA-'yaha mahilA kitanI satyapratijJahai?' isane vyaktiyoM ne ise chor3a diyA hai to phira maiM isako duSita kaise karUM yaha socakara usane bhI use mukta kara diyaa| ghara lauTate samaya bhI yaha rAkSasa aura coroM ke madhya hotI haI gajarI para usakI satyatA se prasanna hokara sabane use chor3a diyaa| vaha apane pati ke pAsa akSata A gii| kathAnaka sunAkara abhayakumAra ne pUchA-'bolo, isa kathAnaka meM sabase kaThina kAma kisane kiyA?' IrSyAlu bole"usake pati ne|kssdhaars bole-rAkSasa ne'| pAradArika bole-mAlAkAra ne aura vaha harikeza cAMDAla bolA--'coroM ne|' abhayakumAra ne samajha liyA ki yaha cora hai| use pakar3akara rAjA ke sAmane upasthita kara diyA / rAjA ne corI kA kAraNa pUchA to usane saba kucha sahI-sahI batA diyaa| rAjA bolA'yadi tuma apanI vidyAeM mujhe sikhA do to prANa baNDa nahIM milegaa| caNDAla ne svIkRti de dI aura vidyA kA rahasya samajhAne lgaa| rAjA ke koI bAta samajha meM nahIM AI to usane kahA'vidyA siddha kyoM nahIM ho rahI hai?' cANDAla solA---'rAjan ! Apa Asana para baiThe haiM aura maiM nIce bhUmi pr| isa prakAra avinayapUrvaka par3ane se vidyA nahIM AtI hai|' rAjA tatkAla nIce baiTha gyaa| donoM vidhAeM siddha ho gii| 7, hiMguziva eka nagara meM eka mAlAkAra rahatA thaa| eka dina vaha karaNDaka meM phUla' lekara becane ko niklaa| rAste meM malotsarga kI AzaMkA se pIr3ita ho gyaa| usane vahAM zIghratA se utsarga kara karaNDaka ke sAre phUla usa para DAla die / logoM ne dekhA aura pUchA-'yaha kyA hai ? jo tuma isa prakAra phUla bar3hA rahe ho ?' ____ mAlAkAra bolA-devatA ne mujhe darzana die haiN| yahAM abhI hiMgubhiva nAmaka vyantara deva utpanna huA hai| logoM ne usakI bAta svIkAra kara lI aura ve bhI usakI pUjA karane lge| Aja bhI pATaliputra meM higuziva vyantara kA maMdira prasiddha hai|' 1. dazani 58, acU pR. 22,23, hATI pa. 41,42 / 2. dazani 63, acU pR. 24, hATI pa. 44 /
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 477 6. upAya se apAya kA nivAraNa (gAMdhavika) eka grAma meM eka vaNika rahatA thaa| usake ghara meM bahuta sI bahana, beTiyAM aura bahueM thiiN| usake ghara ke pAsa hI rAjakula se sambandhita (saMgIta ke AcArya) gAndharvika dina meM tIna bAra saMgIta karate the| ve ghara kI striyAM saMgIta ke madhura zabdoM dvArA godhartikoM meM Asakta ho gaI ataH ve samaya para kucha bhI kAma nahIM karatI thii| usa baNika ne socA ki yeta. vinaSTa ho rahI hai| aba aisA kauna sA upAya kiyA jAe jisase ye kula-paramparo ko akSuNNa rkheN| yaha socakara usane apane eka mitra ko sArI bAta btaaii| mitra bolA-'tuma apane ghara ke pAsa vyantaradeva kA maMdira banavA lo|' usane vaisA hI kiyA aura paha bajAne bAloM ko epamA dekara maha bajavAne lagA / gAndharvika jisa samaya saMgIta karate usa samaya ve paTahavAdaka paTaha, bAMsurI Adi bajAte aura sAtha-sAtha gAyana Adi bhI karate 1 isase gAMdhaSikoM ke saMgIta meM vighna hone lgaa| paTaha zabda ke kAraNa mIta zabda sunAI nahIM dete the ataH una gAMdhavikoM ne rAjA ke samakSa zikAyata kii| rAjA ne usa vaNika ko bulAkara pUchA-'tuma inake kAma meM vighna kyoM karate ho?' vaha bolA-'mere ghara meM eka deva-maMdira hai 1 maiM tInoM samaya pUjA ke lie paTaha bajAtA hUM aura kucha nahIM krtaa| taba rAjA ne kahA-'gAMdhavikoM ! tuma anyatra jAkara saMgIta kro| pratidina deva-pUjA meM bAdhA kyoM DAlate ho? gAMdhavika vahAM se cale ge| ghara kI bahu-beTiyAM apanI mUla sthiti meM A gaI / ' hai. subhadrA kA zIla caMpA nAmaka nagarI meM suzrAvaka jinadatta ke subhadrA nAmaka lar3akI thI / vaha atyanta rUpavatI thii| eka bauddha upAsaka ne use dekhA / vaha usameM Asakta ho gyaa| usane jinadatta se subhadrA kI yAcanA kI / jinadatta bolA-'maiM midhyAdaSTi ko apanI putrI nahIM duuNgaa|' yaha sunakara vaha bauddha upAsaka sAdhuoM ke pAsa gayA aura dharma kI bAta pUchI 1 sAdhuoM ne dharmadezanA dI / usane kapaTapUrvaka zrAvakadharma ko svIkAra kara liyaa| usane sAdhuoM ko batA diyA ki maiMne usa lar3akI ke lie kapaTapUrvaka dharma grahaNa kiyA thA / aba mujhe aNuvratoM kA svIkaraNa karA do| aNuvrata svIkAra karane ke bAda vaha loka meM spaSTa rUpa se zrAvaka ho gyaa| samayAntara meM 'yaha zrAvaka hai aisA jAnakara jinadatta ne subhadrA kA usake sAtha vivAha kara diyA / kucha samaya bAda vaha bolA-'maiM lar3akI ko apane ghara le jAUMgA / ' taba jinadasa bolA'tumhArA sArA kula upAsaka hai, yaha usakA anuvartana nahIM karegI to apamAna hogA ataH tuma ise vahAM mata le jAo / atyanta Agraha karane para jinadatta ne subhadrA ko usake sAtha bheja diyaa| vaha use lekara ghara gayA aura apanA alaga ghara banAkara rahane lagA / subhadrA bhikSuoM (bauddha zramaNoM) kI bhakti nahIM karatI hai yaha jAnakara usakI sAsa aura nanada usase dveSa karane lgii| eka bAra unhoMne subhadrA kA pati se kahA ki yaha subhadrA zvetapaTadhArI (jaina muni) se saMsakta hai| zrAvaka ne unakI bAta para koI vizvAsa nahIM kiyaa| eka dina eka muni usake ghara bhikSA lene Ae / muni kI AMkha meM rajakaNa gira gayA thaa| subhadrA ne apanI jIbha se usa raja kaNa ko nikAla 1.zani 65, aca pra. 24,hATI pa.45 /
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ Yoc niyuktipaMcaka diyA / subhadrA ne sindUra kA tilaka lagA rakhA thaa| vaha muni kI AMkha se rajakaNa nikAlate samaya kSapaka ke lalATa meM laga gyaa| upAsikAoM ne zrAvaka ko dikhaayaa| use vizvAsa ho gayA / aba vaha usake sAtha pahale jaisA bartAva nahIM karatA thaa| subhadrA ne socA- maiM gRhastha hUM, merA apamAna huA hai isameM kyA Azcarya hai? para yaha jinazAsana kI avahelanA mujhe duHkha de rahI hai| usa rASi ko vaha kAyotsarga karake leTa gii| devatA bAyA aura bolA- AzA do, maiM kyA karU ?' subhadrA bolI- merA yaha apayaza dUra kara do / ' deva ne svIkRti dekara kahA maiM isa nagara ke cAroM dvAra baMda kara dUMgA aura ghoSaNA karUMgA ki jo pativratA hogI vaha ina daravAjoM ko khola skegii| vahAM tU hI ina daravAjoM ko anAvRta kara skegii| apane parivAra vAloM ko vizvAsa dilAne ke lie calanI se pAnI nikAlanA, deva prabhAva se eka bUMda bhI nIce nahIM giregI, aisA AzvAsana dekara deva calA gayA / deva ne rAtri ke samaya nagara ke dvAra baMda kara die| dvAra banda dekhakara nagaravAsI adhIra ho ge| sahasA AkAzavANI huI 'nAgarikoM! nirayaMka deza mata kro| yadi zIlavatI strI calanI se pAnI nikAla kara usa pAnI se dvAra para choTe lagAegI to dvAra khula jaaeNge| nagara ke aneka zreSThiyoM aura sArthavAha kI putriyoM tathA putravadhuoM ne usa ora caraNa bar3hAne kA prayatna bhI nahIM kiyA tabhI subhadrA ne apane parivAra vAloM se yaha kAma karane kI anumati maaNgii| ve bhejane ke lie rAjI nahIM hue| upAsikA ne kahA oha! aba yaha bhramaNa meM Asakta subhadrA dvAroM ko kholegI! kintu jaba subhadrA ne kue ke pAsa jAkara jalanI se pAnI nikAlA aura eka bUMda bhI pAnI nIce nahIM girA to upAsikA sAsa viSaNNa ho gaI / ghara vAloM ko vizvAsa ho gyaa| use jAne kI anumati prApta ho gii| vaha ghara se ghasI usake hAtha meM pAnI se marI calanI thii| -- - mahAn logoM dvArA saskArita subhadrA nagaradvAra ke pAsa gaI, arihanta bhagavAn ko namaskAra karake dvAra para pAnI ke chIMTe lagAe aura tatkAla mahAn zabda karate hue TImoM dvAra buna ge| uttara kA dvAra abhI bhI banda thA usa para pAnI ke chITe na lagAkara vaha bolI 'jo mere jaisI bhItavatI nArI hogI, vaha isa dvAra ko kholegii| kahA jAtA hai vaha dvAra Aja bhI banda par3A hai| nAgarika jana subhadrA kA jayajayakAra karate hue bole- 'baho ! yaha mahAsatI hai| ho! yaha sAkSAt dharma hai / " AryA candanA kA anuzAsana ( mugAvatI ) pravajita hote hI sAdhI mRgAvatI AryA candanA kI zivyA bana gii| eka bAra bhagavAn mahAvIra bihAra karate-karate kauzAmbI nagarI pachAre candra aura sUrya apane vimAnoM sahita bhagavAn ko namana karane bAe | catuSNaudika samavasaraNa kara asmana melA meM ve lauTa ge| unake jAte hI mRgAvatI saMbhrAnta ho gaI bora samIpastha sAdhviyoM se bolI- 'are ! vikAla ho gayA hai / ' vaha tatkAla vahAM se uThI aura sAdhviyoM ke sAtha baryA caMdanA ke pAsa phuNcii| taba taka andhakAra ho gayA thaa| AryA candanA Adi sAdhviyoM ne usa samaya pratikramaNa bhI kara liyA thaa| AryA kandanA ne 1. dazaa pR 24, 25 hATI pa. 46-48 /
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 sAdhvI mRgAvatI ko upAlambha dete hue kahA-'uttama kula meM paidA hokara bhI tuma aisA karatI ho ? gA nayA hai|' sAdhvI mRgAvatI unake gharoM meM girakara atyanta vinamratA se kSamA mAMgane lagI / vaha bolI-'karuNAI hRdaye ! merA yaha aparAdha kSamA kara deN| maiM aisA phira kabhI nahIM kruuNgii|' usa samaya AryA candanA saMstAraka para leTI huI thii| mRgAvatI pAsa meM baiThI thI / parama saMvega ko prApta hone se use kevalajJAna utpanna ho gyaa| rAta bIsatI gaI aura andhakAra bar3hatA gyaa| donoM ke madhya se eka sarpa A rahA thaa| usa samaya pravartinI candanA ke pralambamAna hAya ko mRgAvatI ne uThAyA / candanA jAga gaI aura bolI'aisA kyoM?' mugAvatI ne uttara diyA - koI sarpa kI jAti A rahI hai| candanA-tumane kaise jAnA? kyA koI atizaya jAna haA hai? mgaavtii-haaN| candanA-jJAna pratipAti hai yA apratipAti ? magAvatI-apratipAti / AryA candanA ne mugAvatI sAdhvI se amAyAcanA kii| 11. kRtrima cakravartI (koNika) rAjA koNika ne bhagavAna se pUchA-bhaMte ! kAma-bhogoM kA tyAga nahIM karane vAle cakravartI rAjA kAlamRtyu ko prApta kara kahA~ utpanna hote haiM ? bhagavAn ne kahA---pakravasI sAtabI naraka bhUmi meM utpanna hote haiN| koNika-bhagavan ! maiM kahAM utpanna hoUMgA? bhagavAn-TThI naraka bhUmi meM / koNika-maiM sAtavIM nArakI meM kyoM nahIM jAUMgA? bhagavAn sAtavIM nArakI meM cakravartI utpanna hote haiN| koNika-mere pAsa bhI caurAsI lAkha hAthI haiM, maiM cakravartI kase nahIM hai? bhagavAna tumhAre pAsa nidhiyAM aura ratna nahIM haiN| yaha sunakara mahArAja koNika kRtrima ratna banavAkara digvijaya ke lie nikle| jaba ve taminA guphA meM praveza karane lage to kirimAlaka deva ne kahA---'bAraha cakravartI ho cuke haiN| tuma yaha kAma karoge to vinaSTa ho jAoge / ' rokane para bhI vaha nahIM rukaa| phirimAlaka deva ne usa para prahAra kiyA aura vaha marakara chaTThI naraka bhUmi meM utpanna huaa| 12. AzvAsana (gautama aura mahAyora) jaba gotama svAmI apane dvArA dIkSita muniyoM ko kevalI paryAya meM dekhakara adhIra ho gae taba bhagavAna bole--'gautama ! tuma mere cirasaMsRSTa ho, ciraparicita ho aura ghirabhAvita ho / tuma adhIra mata bano, anta meM hama donoM samAna ho jaaeNge|" 1 dazani 72, aca pR. 25 hATI pa. 49,50 / 3. dazani 54, acU pR. 26, hATI pa. 51, 2. dazani 74, acU pR. 26, hATI pa. 50.51 / vistAra ke lie dekheM uni kathA saM0 53 /
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ 480 niyuktipaMcaka 13. nalabAma zulAhe kI puSitA cANakya ne nanda rAjA ko utthApita karake candragupta ko rAjya-siMhAsana para biThA diyaa| idhara candragupta rAjA kA coramAha (coroM ko pakar3ane vAlA) nanda ke AdamiyoM se mila gayA aura nagara meM corI karane lgaa| cANakya ko dUsare coragAha kI khoja karanI thii| vaha tridaNDa lekara parivrAjaka ke veza meM nagara meM ghUmane lgaa| vahAM yaha naladAma nAmaka tantuvAya (julAhe) ke pAsa gayA aura usakI ayanazAlA meM Thahara gyaa| usa tantuvAma ke bacce ko mArga meM khelate samaya makoDoM ne kATa khAyA / vaha rotA huA pitA ke pAsa aayaa| sArA vRtAnta jAnakara naladAma ne bila khodakara makoDoM ko jalA diyaa| cANakya bolA--inheM zyoM jalA rahe ho? julAhe ne uttara diyA--inheM samUla naSTa nahIM kara dUMgA to ye phira kATa khAeMge / cANakya ne socA--yaha upayukta coragAha mujhe mila gayA hai| yahI nanda ke coroM kA samUla uccheda kara skegaa| cANakya ne use coramAha banA diyA / usa julAhe ne coroM ko vizvAsa dilA diyA ki hama milakara corI kreNge| una coroM ne dUsare coroM kA atA-patA bhI batA diyA aura unhoMne phira dUsare poroM kA kyoMki unhoMne socA-'aba hama saba milakara saralatA se corI kara skeNge|' saba coroM kA patA lagane para usa coramAha julAhe ne una saba coroM ko maravA diyA / ' 14. mahArAja pradyota aura abhayakumAra ___abhaya aura rAjA prayota kI kathA ke lie dekheM sUni kI kathA saM. 3 / 15. goviMba AcArya goviMda nAmaka eka bauddha bhikSa the| ve eka jaina AcArya dvArA vAda-vivAda meM aThAraha bAra parAjita hue| parAjaya se duHkhI hokara unhoMne socA ki jaba taka maiM isa siddhAMta ko nahIM jAnUMgA taba taka inheM nahIM jIta sakatA / isalie harAne kI icchA se zAnaprApti ke lie usI AcArya ko dIkSA ke lie nivedana kiyaa| sAmAyika Adi graMthoM kA adhyayana karate hue unheM samyaktva kA bodha ho gyaa| guru ne unheM vrata-dIkSA dI / dIkSita hone para goviMda muni ne saralatA pUrvaka apane dIkSita hone kA prayojana guru ko batalA diyaa| 16. upAya kathana kA viveka (piMgala sthapati) eka rAjA ne eka tAlAba banavAyA jo samUce rAjya meM sArabhUta-zreSTha thaa| vaha tAlAna prativarSa bharane ke bAda phUTa jAtA / eka bAra rAjA ne apane maMtriyoM tathA anyAnya buddhimAn vyaktiyoM ko ekatrita kara pUchA- aisA kyA upAya kiyA jA sakatA hai jisase ki yaha tAlAba na phUTe, bharA kA parA raha jaae|' vahA eka kApAlika bhI upasthita thaa| usane kahA---'mahArAja ! jisa vyakti ke zira tathA vADhI-mUMcha ke bAla kapila (pIle) hoM, use jIvita avasthA meM vahAM gADha diyA jAe jahAM se tAlAba phUTatA hai to bhaviSya meM tAlAba nahIM phuuttegaa| sabhI ne yaha upAya sunA / kumArAmAtya 1. dazani 77, aca pR. 26, hATI pa. 52 / 2. dazani 78, nibhA 3656, 'yU. pR. 260 /
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 ne tatkAla kahA-'rAjan / yaha jisa prakAra ke AdamI kI bAta kaha rahA hai, vaisA yaha svayaM hai| dusarA vaisA milanA kaThina hai| taba rAjA ne usI kApAlika ko jIvita hI vahAM gar3havA diyaa| nItikAra kahate hai aisA upAya nahIM batAnA cAhie jisase svayaM ko maranA pdd'e|' 17. vyasanoM kI zrRMkhalA (bosa bhikSa) koI bosa bhikSuka hAtha meM jAla lekara matsya mArane ke lie calA / rAste meM eka dhUrta milaa| usane kahA-AcArya ! ApakI kaMthA bidroM vAlI hai| bhikSa bolA --'yaha to machaliyoM ko pakar3ane kA jAla hai|' dhUrta-kyA Apa machalI khAte haiM ? bhikSu-hAM, maiM unheM madha ke sAtha khAtA huuN| dhUsaM--kyA Apa madirA bhI pIte haiM ? bhikSu-maiM akelA madirA nahIM pItA, vezyA ke sAtha pItA huuN| pUrta-kyA Apa vaizyA ke pAsa bhI jAte haiM ? bhikSu-zatruoM ke gale para paira rakhane ke lie vahAM bhI jAtA huuN| dhUrta-kyA Apake zatru bhI hai ? bhikSu ho, jinake gharoM meM maiM saMgha lagAtA hUM, ve mere zatru haiN| dhUrta-kyA Apa cora haiM? bhi-jue meM dhana cAhie usake lie corI karatA huuN| dharta--to Apa jArI bhI hai? bhikSu ho, kyoMki maiM dAsI-putra huuN|' 18. ayapArtha Azcarya eka devakula meM kucha kATika mile aura bole-kisI ne ghUmate hue koI Azcarya dekhA ho to batAe / unameM se eka kArpaTika bolA--maiMne dekhA hai para yahAM koI zramaNopAsaka na ho to btaauuN| zeSa kArpaTikoM ne kahA- 'yahA~ zramaNopAsaka nahIM hai|' isake bAda vaha bolA _ 'pUrva vaitAlika meM maiM eka samudrataTa para ghUma rahA thaa| vahAM eka bahuta bar3A vRkSa thaa| usa vRkSa kI eka zAkhA samudra meM thI aura eka zAkhA sthalabhAga meM / usake jo bhI patte pAnI meM girate ve jalacara jIva bana jAte aura jo sthala meM girate ve sthalacara jIva bana jAte / ' sunane vAle kArpaTika bole-'aho ! Arya bhaTTAraka ne bahuta bar3A Azcarya batAyA / ' bahA~ eka kArpaTika zrAvaka bhI thaa| usane pUchA jo patte madhya bhAga meM girate unakA kyA hotA? vaha kApaMTika kSubdha hokara bolA-'maiMne pahale hI kaha diyA thA ki yahAM zrAvaka hogA to maiM nahIM btaauuNgaa| 16. svarNa khoraka eka nagara meM eka parizrAjaka rahatA thaa| vaha eka svarNa-khoraka (tApasa-bhAjana) lekara 1. dazani 79, acU pR. 26, hATI pa. 53,54 / 3. dazani 81, acU pR. 27, hATI pa. 55 // 2. dazani 79, acU pR. 27, hATI pa. 54 /
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ 482 miyuktipaMcaka ghUmatA thA / vaha kahatA thA ki jo mujhe asunI bAta sunAegA use maiM yaha svarNa-khoraka de duuNgaa| eka zrAvaka ne yaha ghoSaNA sunI / usane paridhAjaka se kahA--- tujha piyA mama piuNI, dhAreI aNuNayaM sayasahassaM / jaha suyapuSva dijjau, aha na suyaM khorayaM dehi / tumhAre pitA ne mere pitA se lAkha rupae udhAra lie the| yaha bAta tumhArI sunI huI hai to ve rupae lauTA do aura yadi nahIM sunI huI hai to yaha svarNa svoraka de do|' 20. hetu upanyAsa eka vyApArI yava kharIda rahA thaa| dusare vyakti ne pUchA--yavoM ko kyoM kharIda rahe ho? usane kahA-'me kharIdane se hI milate haiM, muphta nhiiN|' yada kharIdane kA yaha hetu hai / ' 21. dhUtaM pasnI eka vaNika apanI strI ko sAtha le pratyaMta deza meM calA gyaa| pratyaMta deza meM ve jAte haiM jo daridra haiM, bhAgyahIna haiM, aparAdhI haiM athavA jo viparIta kalAoM meM niSNAt hai / vaNik kI strI kulaTA thI / vaha eka puruSa meM Asakta thii| usa baNika pati ko apane bIca vyavadhAna samajhakara eka dina vaha bolI--'vyApAra karane ke lie jaao|' vaNik bolA-'kyA lekara jAUM?' baha bolI- DAH, (jaya mAgaga) lekara ujjayinI jAo aura eka eka dInAra meM eka eka liNDikA ko beco|' strI kA abhiprAya yaha thA ki vaNika lambe samaya taka vahIM raha jaae| vaha becArA kaMda ke mIMganoM se bharakara eka gADI ujjayinI le gyaa| bAjAra meM mIMganoM kA Dhera lagAkara grAhaka kI pratIkSA karane baiTha gayA para kisI ne kucha nahIM puuchaa| acAnaka vahA~ mUladeva A gyaa| usane dekhA aura pUchA to vaNik ne sArI bAta batA dii| mUladeva ne socA ki yaha becArA apanI patnI ke dvArA chalA gayA hai| usane kahA-'bhAI ! maiM ina sabako bikavA dUMgA yadi tuma AdhA hissA mujhe de do to?' vaNika ne svIkAra kara liyaa| mUladeva taba pizAca kA rUpa banAkara AkAza meM ur3a gyaa| vaha nagara ke bIca meM Thaharakara bholA-'maiM veva huuN| jisa bacce ke gale meM uSTra liDikA baMdhI huI nahIM hogI usa bacce ko maiM mAra duuNgaa|' taba sabhI bhayabhIta logoM ne eka eka dInAra meM uSTra-liDikA kharIda lii| vaNik kA sArA mAlA bika gayA / usane AdhA hissA mUladeva ko de diyA / mUladeva bolA-terI strI to kisI dhUrta se lagI huI hai, isIlie usane tere sAtha aisA vyavahAra kiyA hai / vaNik ko vizvAsa nahIM huA to mUladeva ne kahA-'Ao, hama vahAM paleM / tujhe vizvAsa na ho to pratyakSa vikhA detA huuN|' ye donoM veSa badalakara vahAM gae aura vikAla kA bahAnA kara Thaharane ke lie sthAna maaNgaa| usa strI ne sthAna de diyaa| ve eka ora Thahara gae / kucha samaya pazcAt ghara meM strI usake sAtha madirApAna karane lgii| isI bIca meM vaha gAne lagI 'lakSmI ke mandira kA pujArI merA pati vANijya ke lie gayA hai vaha saikar3oM varSoM taka jIe para jItA huA ghara na aae|' 1. dazani 82, acU pR. 27, hATI pa. 56 / 2. dazani 82, acU pR. 28, hATI pa, 56,57 / naramA sAta ghara meM baMTataM AyA aura
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ 483 pariziSTa 6 : kathAeM anya vezadhArI mUladeva bolA- 'he kadalIpatroM se veSTita nArI ! isakA uttara yaha hai ki jo jora se garjatA hai, usakA astitva muhUrta mAtra kA hI hotA hai| taba mUladeva ne vaNik se kahA - 'dekha liyA, tumhArI strI dhUrta haiN|' vaha vaNika mUladeva ke sAtha prAtaH ghara se calA gayA aura kucha samaya pazcAt apane ghara A gyaa| vaha strI sahasA apane pati ko ghara AyA dekhakara saMbhrAta hokara utthii| isake bAda bhojana Adi karate samaya vaNik ne gIta gAne taka kI sArI bAta use yAda dilA dii| 22. loka kA madhya eka parivrAjaka ghUmatA rahatA thaa| vaha yaha prarUpaNA karatA thA ki samakSetra meM diyA gayA dAna Adi saphala hotA hai, isalie samakSetra meM dAna karanA caahie| maiM loka kA madhya bhAga jAnatA hUM, dUsarA koI nahIM jaantaa| loga usakA bahuta Adara-satkAra karate the| jaba use loka kA madhya pUchA jAtA taba cAroM dizAoM meM kIleM gAr3akara aura rassI se mApakara vaha mAyAvI kahatA - ' yaha loka kA madhya hai / ' loga vismita hokara kahane lagate - 'Azcarya hai, inhoMne loka kA madhya jAna liyA hai|' vahAM eka zrAvaka rahatA thaa| usane socA- 'yaha dhUrta logoM ko kaise Thaga rahA hai?' maiM bhI isake sAtha vaMcanApUrvaka vyavahAra kruuN|' aisA nizcaya kara zrAvaka ne use kahA- bhAI! yaha loka kA madhya bhAga nahIM hai, tuma bhrAMta ho gae ho| ' tatpazcAt usa zrAvaka ne rassI se mApakara dUsare sthAna ko loka kA madhya bhAga btaayaa| loga prasanna ho ge| zrAvaka ne usa parivrAjaka ko niruttara kara diyaa| 23. zakaTatittirI eka grAmINa kATha se gAr3I bharakara nagara meM jA rahA thaa| rAste meM usane eka marI huI tittirikA dekhI / vaha use gAr3I ke Upara rakhakara nagara meM gyaa| vahAM eka nagara dhUrta ne usako ke dvArA '' pUchA- 'yaha zakaTa - tittirI kitane meM mila sakatI hai?' grAmINa bolA- 'madhyamAna sattuka vaha dhUrta madhyamAna sattuka denA svIkAra kara logoM ko sAkSI banA tittirI sahita zakaTa le jAne lgaa| aba vaha grAmavAsI duHkhI hokara baiTha gyaa| itane meM udhara se mUladeva jaisA koI vyakti AyA / vaha bolA- ' are devAnupriya ! kyA soca rahe ho ? ' grAmINa ne batAyA ki mujhe eka vyApArI ne isa prakAra Thaga liyA hai| vaha bolA- 'Daro mt| tuma upacAra se madhyamAna satuka maaNgo|' isake bAda . usane grAmINa ko kaise mAyA karanI hai sikhA diyaa| 'aisA hI hogA' yaha kahakara vaha grAmINa usa dhUrta ke pAsa gyaa| vahAM jAkara vaha bolA- 'yadi tumane merA zakaTa le liyA hai to aba sopacAra madhyamAna sattuka to dilaao|' acchA kahakara vaha dhUrta use apane ghara le gayA aura apanI strI ko Adeza diyA ki vaha AbhUSaNoM se alaMkRta hokara parama vinaya se isako madhyamAna sattuka de| kahane ke sAtha hI vaha A upasthita huii| zAkaTika bolA 'merI aMgulI kaTI huI hai, isa para paTTI baMdhI huI haiM isalie maiM sattU ko madha nahIM sktaa| tuma mathakara de do|' yaha sunakara usa strI ne madhikA hAtha meM lii| grAmINa use hAtha se pakar3a apane gAMva kI ora jAne lgaa| usane logoM se kahA-'maiM 1. darzana. 84 acU. pU. 28, hATI. pa. 57,58 / 2. dazani. 84, acU. pR. 28, hATI. pa. 58, 59 /
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ 484 niyuktipaMcaka apanI zarta ke anusAra satittirIka zakaTa ke badale meM yaha sattumathikA lekara jA rahA huuN|' yaha dekhakara usa dhUrta ne zakaTa lauTA, grAmINa ko rAjI kara, apanI strI ko chur3A liyaa| 24. dhUrtatA se dhUrtatA kA nirasana eka AdamI kakar3I se bharI huI gAr3I lekara nagara meM gyaa| vahAM use eka dhUrta milaa| vaha bolA-'jo bhAralI isa kakariDaloM meM bhI gar3o ke rUpa meM tuma kyA doge?' gAr3IvAn ne usa dhUrta se kahA-'maiM use itanA bar3A laDDU dUMgA jo isa nagara-dvAra se bAhara na nikala ske|' vaha dhUrta bolA-'maiM tumhAre isa kakar3I se bhare zakaTa ko khA letA hUM tuma mujhe vaha laDDU denA jo nagara ke dvAra se na nikala ske|' zAkaTika kI svIkRti milane para usa dhUrta ne kucha logoM ko sAkSI bnaayaa| isake bAda vaha zakaTa para baiThA aura una kakar3iyoM kA eka-eka Tukar3A khAtA gyaa| isa prakAra sabhI kakar3iyoM ke Tukar3e khA lene ke pazcAt usane zAkaTika se modaka maaNgaa| zAkaTika bolA- 'tumane sArI kakar3I nahIM khAI haiN|' bhUrta bolA-..' yadi nahIM khAI haiM to tuma inakA vikraya kro|' zAkaTika unheM becane ke lie baitthaa| grAhaka Ae aura una khaMDita kakar3iyoM ko dekhaa| grAhaka bole-'ina khAI huI kakar3iyoM ko kauna kharIdegA?' aisA kahane se yaha pramANita ho gayA ki kakar3iyAM khAI huI haiM / zAkaTika hAra gyaa| taba usa dhUrta ne apanA modaka maaNgaa| becArA zAkaTika duHkhI ho gyaa| isI bIca kucha juArI udhara se nikle| unhoMne zAkaTika ko du:khI jAnakara duHkha kA kAraNa pUchA to zAkaTika ne sArI bAta batA dii| unameM se eka bolA--'tuma nagara-dvAra ke bIca meM eka choTA sA modaka rakha do aura use dvAra meM se bAhara nikalane ke lie kho|' zAkaTika ne aisA hI kiyaa| vaha dhUrta se kahane lagA-'lo yaha modaka, yaha nagara-dvAra se bAhara nahIM nikala rahA hai| tuma ise le jaao|' vaha dhUrta parAjita ho gyaa| 25. dakSatA kA udAharaNa (cAra mitra) rAjakumAra, amAtyaputra, zreSThiputra aura sArthavAhaputra ye cAroM mitra the| eka bAra ve cAroM eka sthAna para mile aura Apasa meM pachane lage ki kauna kisa AdhAra se jItA hai? rAjaputra ne kahA- maiM apane puNya ke AdhAra para jItA huuN| amAtyaputra ne kahA--maiM apane buddhibala se jItA huuN| zreSThiputra ne kahA-maiM apane sauMdarya se jItA huuN| sArthavAhaputra ne kahA-maiM apanI dakSatA se jItA huuN| apane-apane abhimata kI puSTi ke lie ve dUsare nagara meM gae jahAM unako koI nahIM jAnatA thaa| vahAM ve eka udyAna meM tthhre| sabase pahale sArthavAha putra kI dakSatA kA parIkSaNa karane kA nizcaya huaa| usako khAne-pIne kI vyavasthA karane kA Adeza milaa| sArthavAha putra bAjAra meM jAkara eka bUr3he vaNik kI kirAne kI dukAna ke bAhara jAkara baiTha gyaa| usa dina koI bar3A utsava thA isalie 1. darzAna.85, acU.pa. 28, hATI.pa. 59.60 / 2. dazani. 85, acU.pR. 29, hATI.pa. 61 |
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48.4 niyuktipaMcaka apanI zarta ke anusAra satittirIka zakaTa ke badale meM yaha sattumadhikA lekara jA rahA hU~ / ' yaha dekhakara usa dhUrta ne zakaTa lauTA, grAmINa ko rAjI kara, apanI strI ko chur3A liyaa| 24. dhUrtatA se dhUrtatA kA nirasana eka AdamI kakar3I se bharI huI gAr3I lekara nagara meM gyaa| vahAM use eka dhUrata milaa| vaha bolA-'jo AdamI isa kakar3iyoM se bharI huI gAr3I ko khA le to tuma kyA doge?' gAr3IvAna ne usa dhUrta se kahA- maiM use itanA bar3A laDDU dUMgA jo isa nagara dvAra se bAhara na nikala ske|' _vaha dhUrta bolA-'maiM tumhAre isa kakar3I se bhare zakaTa ko khA letA hUM tuma mujhe vaha laDDU denA jo nagara ke dvAra se na nikala ske|' zAkaTika kI svIkRti milane para usa dhUta ne kucha logoM ko sAkSI bnaayaa| isake bAda vaha zakaTa para baiThA aura una kar3ivoM kA eka-eka Tukar3A khAtA gyaa| isa prakAra sabhI kakar3iyoM ke Tukar3e khA lene ke pazcAt usane zAkaTika se modaka maaNgaa| zAkaTika bolA- 'tumane sArI kakar3I nahIM khAI haiN|' dhUrta bolA-'yadi nahIM khAI hai to tubha inakA vikraya kro|' zAkaTika unheM becane ke lie baitthaa| grAhaka Ae aura una khaMDita kakar3iyoM ko dekhaa| grAhaka bole-'ina khAI huI kakar3iyoM ko kauna kharIdegA?' aisA kahane se yaha pramANita ho gayA ki kakar3iyAM khAI huI haiN| zAkaTika hAra gayA / taba usa dhUrta ne apanA modaka maaNgaa| becArA zAkaTika du:khI ho gyaa| isI bIca kucha juArI udhara se nikle| unhoMne zAkaTika ko du:khI jAnakara du:kha kA kAraNa pUchA to zAkaTika ne sArI bAta batA dii| unameM se eka bolA-'tuma nagara-dvAra ke bIca meM eka choTA sA modaka rakha do aura use dvAra meM se bAhara nikalane ke lie kho|' zAkaTika ne aisA hI kiyaa| vaha dhUttaM se kahane lagA--'lo yaha modaka, yaha nagara-dvAra se bAhara nahIM nikala rahA hai| tuma ise le jaao|' vaha dhUrta parAjita ho gyaa|' 25. dakSatA kA udAharaNa (cAra mitra) rAjakumAra, amAtyaputra, zreSThiputra aura sArthavAhaputra ye cAroM mitra the| eka bAra ve cAroM eka sthAna para mile aura Apasa meM pUchane lage ki kauna kisa AdhAra se jItA hai? rAjaputra ne kahA-maiM apane puNya ke AdhAra para jItA huuN| amAtyaputra ne kahA-maiM apane buddhibala se jItA huuN| zreSThiputra ne kahA-maiM apane sauMdarya se jItA huuN| sArthavAhaputra ne kahA--maiM apanI dakSatA se jItA huuN| apane-apane abhimata kI puSTi ke lie ve dUsare nagara meM gae jahAM unako koI nahIM jAnatA thaa| vahAM ve eka udyAna meM tthhre| sabase pahale sArthavAha putra kI dakSatA kA parIkSaNa karane kA nizcaya huaa| usako khAne-pIne kI vyavasthA karane kA Adeza milaa| sArthavAha putra bAjAra meM jAkara eka bUr3he vaNik kI kirAne kI dukAna ke bAhara jAkara baiTha gyaa| usa dina koI bar3A utsava thA isalie 1. dazani.85, acU.pR. 28, hATI.pa. 59,60 / 2. dazani. 85, acU.pR. 29, hATI.pa. 69 /
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM 485 grAhaka bahuta A rahe the| vaha vRddha grAhakoM ko nipaTAne meM asamartha thaa| vahAM baiThA huA sArthavAha putra apanI dakSatA se jisa grAhaka ko jisa cIja (ghI, gur3a, lavaNa, tela, soMTha, mirca Adi) kI apekSA hotI, vahI cIja de detaa| isase vRddha ko bahuta lAbha huaa| vRddha prasanna hokara bolA-'tuma yahAM ke vAstavya ho yA AgaMtuka ? sArthavAha putra ne kahA-'hama to AgaMtuka haiN|' taba vRddha bolA- hamAre ghara calo, Aja kA bhojana vahIM karanA hai|' sArthavAha putra ne kahA-'mere aura bhI sAthI haiN| ve udyAna meM Thahare hue haiM, maiM unake binA bhojana nahIM kruuNgaa|' taba vRddha vaNik ne prasannatA prakaTa karate hue kahA-'una sabako sAtha le clo|' sArthavAha putra ne sabako bulA liyaa| ve saba usake ghara gae 1 vaNik ne sabako bhojana kraayaa| tatpazcAt tAmbUla Adi se satkAra kara unakA bahumAna kiyaa| usane pAMca rupayoM kA kharca kiyaa| dUsare dina rUpavAn vaNikaputra ko bhojana kI vyavasthA karanI thii| vaha zarIra ko sajjita kara vezyA bAr3e meM gyaa| vahAM devadattA nAma kI vezyA tho| vaha puruSoM se bahuta dveSa karatI thI. ata: rAjaputra aura zreSThiputroM dvArA abhilaSita hone para bhI vaha kisI ko nahIM cAhatI thii| usa vaNik putra ke saundarya ko dekhakara vaha kSubdha aura caMcala ho gii| eka dAsI ne vezyA kI mAtA se jAkara kahA ki Aja tumhArI putrI eka sundara yuvaka para Asakta ho gaI hai| vezyA kI mAtA ne kahA-'jAo. zreSThipatra ko kaho ki vaha hamAre ghara ni:saMkoca Ae aura Aja kA bhojana yahIM kre|' usane bhI pUrvavat apane sAthiyoM kI bAta kahI, sabako vahAM bulaayaa| vezyA ne sabako acchA bhojana kraayaa| usane sau rupae kharca kie| tIsare dina buddhimAn amAtyaputra se kahA-'Aja tumheM sabake bhojana kI vyavasthA karanI hai|' vaha nagara kI karaNazAlA-nyAyazAlA meM gayA, jahAM vivAdoM kA nipaTArA hotA thaa| vahAM tIna dina se eka vivAda kA nipaTArA nahIM ho pA rahA thaa| vivAda yaha thA- do sauteM thiiN| unakA pati mara gyaa| unameM eka ke putra thA, dUsarI ke nhiiN| jo aputrA thI vaha sneha se putra kA lAlana-pAlana karatI aura kahatI-'yaha putra merA hai|' putra kI vAstavika mAtA kahatI-'yaha putra merA hai 1' yaha vivAda samAhita nahIM ho rahA thaa| amAtyaputra bolA-'maiM isa vivAda ko nipaTA detA huuN| isa bacce ke do khaMDa karake eka-eka khaMDa donoM mAtAoM ko de do|' yaha sunate hI putra kI asalI mAtA bolI-'na to mujhe dhana cAhie aura na yaha bAlaka / donoM usI ko de do| maiM bAlaka ko jIvita dekhakara hI saMtaSTa ho jaauuNgii|'dsrii strI kucha bhI nahIM bolii| taba amAtyapatra ne usa bAlaka ko usakI asalI mAM ko sauMpa diyaa| bAlaka kI mAM dvArA amAtyaputra ko bhojana kA nimantraNa milaa| sabhI mitroM ko bhojana kraayaa| isameM eka hajAra kA vyaya, huaa| ___cauthe dina rAjaputra se kahA-'rAjaputra! Aja tumheM puNyabala se hama sabakA yogakSema vahana karanA hai|' rAjakumAra ne svIkRti dii| vahAM se calakara vaha eka udyAna meM tthhraa| usa dina nagara kA rAjA mara gyaa| vaha aputra thaa| maMtriyoM ne taba eka ghor3e kI pUjA kara, use adhivAsita kara, nagara
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ * niryuktipaMcaka meM jisa vRkSa ke nIce so rahA thA usa vRkSa kI chAyA sthira thii| ghor3A vahAM Akara rukA aura hinahinAne lgaa| vaha rAjakumAra usa nagara kA rAjA bana gyaa| usane sabhI mitroM ko bulA bhejA / vaha vipula saMpatti kA svAmI bana gyaa| 486 26. dRr3ha zraddhA rAjA zreNika ke samyaktva kI prazaMsA devarAja indra ne kii| eka devatA usa prazaMsA ko saha nahIM skaa| vaha nagara ke bAhara eka tAlAba ke kinAre sAdhu ke rUpa kI vikurvaNA kara machaliyoM ko pakar3ane baiTha gayA / zreNika usako nivArita karatA hai aura samajhAtA hai| punaH vaha deva eka garbhavatI sAdhvI ke rUpa meM zreNika ke sAmane upasthita hotA hai| zreNika use talaghara meM le jAkara prasUtikarma karavAtA hai / usa prasUtikarma ko pUrNarUpa se gupta rakhane ke lie sArA kArya vaha svayaM karatA hai| deva marI huI gAya jaisI durgandha kI vikurvaNA karatA hai lekina zreNika kA mana samyaktva se vicalita nahIM hotA / sAdhvI kA rUpa chor3akara, prasanna hokara divya Rddhi vAle deva ne kahA- 'bho zreNika ! tumhArA, janma saphala haiM, jo pravacana para tumhArI itanI dRr3ha bhakti hai| 27. svAdhyAya meM kAla aura akAla kA viveka (ka) eka muni kAlikazruta kA svAdhyAya kara rahA thaa| rAtri kA pahalA prahara bIta gayA / use isakA bhAna nahIM rahA / vaha svAdhyAya karatA hI gyaa| eka samyagdRSTi devatA ne socA ki yaha muni akAla meM svAdhyAya kara rahA koI midhyAdRSTi deva isako Thaga na le, isalie usane chAcha becane vAle gvAle kA svAMga rcaa| chAcha lo, chAcha lo- yaha kahatA huA vaha gvAlA usa mArga se niklaa| vaha bAra-bAra usa muni ke upAzraya ke pAsa AtA-jAtA rhaa| yaha chAcha becane vAlA mere svAdhyAya meM bAdhA DAla rahA hai- yaha socakara muni ne kahA- ' are ajJAnI! kyA yaha chAcha becane kA samaya hai ? samaya kI ora dhyAna do|' taba usane kahA- - munivarya ! kyA yaha kAlikazruta kA. svAdhyAya -kAla haiM? muni ne yaha bAta sunI aura socA- 'yaha kAlikazruta kA svAdhyAya-kAla nahIM hai| AdhI rAta bIta cukI haiN|' muni ne prAyazcitta svarUpa-micchAmi dukkaDa' kA uccAraNa kiyaa| devatA bolA-'phira aisA mata karanA, anyathA tuma tuccha devatA se Thage jaaoge| acchA hai, svAdhyAyakAla meM hI svAdhyAya karo na ki asvAdhyAya-kAla meM / 3 (kha) eka gRhastha kheta meM sUaroM ko DarAne ke lie sIMga bajAtA thaa| eka bAra avasara dekhakara cora usakI gAyoM ko curAkara le jA rahe the| pratidina kI bhAMti usa samaya usane sIMga bajAyA / sIMga kI dhvani sunakara 'caura gavepaka A gayA haiM' yaha socakara cora gAryo ko chor3akara bhAga ge| prAtaH kAla usane gAyoM ko dekhA aura unheM ghara le gyaa| aba sIMga bajAtA huA vaha kSetra aura gAyoM kI rakSA karane lgaa| pratidina soMga bajAte rahane ke kAraNa cora yathArtha sthiti samajha ge| unhoMne ruSTa hokara use pITA aura gAvoM ko bhI sAtha meM le ge| * 1. darzana. 164, acU. pR. 54 hATI.. 107-109 / 3. darzana. 158, acU.pU. 51, hATI.pa. 103, 104 / 2. darzana. 157, anU. pU. 50,51, hATI. pa. 102,103 / 4. dazani. 158, acU. pR. 51 /
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 kathAeM (ga) rAjA ke nirgamana kAla meM eka zaMkhavAdaka ne zaMkha bajAyA / ' avasara para zaMkha bajAyA hai' yaha socakara rAjA ne prasanna hokara use eka hajAra mudrAeM diiN| aba vaha bAra-bAra zaMkha bajAne lgaa| eka bAra rAjA ne virecana kI davA lii| vaha mala visarjana ke lie gayA huA thaa| zaMkhavAdaka 'ne zaMkha bjaayaa| rAjA ne socA ki zatru senA ne durga para AkramaNa kara diyA hai| rAjA mala visarjana ke vega ke kAraNa uTha nahIM skaa| usakA mana khinna ho gyaa| vahAM se uThane ke bAda rAjA ne akAraNa zaMkha bajAne ke kAraNa usa zaMkhavAdaka ko daMDita kiyaa| 487 (gha) eka vRddhA ne vyaMtara deva kI ArAdhanA kii| kaMDoM ko ulaTate hue usako ratna prApta hue| vaha samRddha ho gyii| usane catuHzAla ghara banavAyA aura usameM aneka zayana, Asana aura ratna Adi bhara die| par3osI vRddhA ne jaba yaha sunA to usane samRddhi kA kAraNa puuchaa| usane yathArtha sthiti batA dii| usa par3osI vRddhA ne bhI vyaMtara deva kI ArAdhanA kii| deva prakaTa huA aura pUchA--'tumheM kyA dUM?' usa vRddhA ne kahA- 'mujhe yaha vara deM ki mere pAsa par3osina se dugunA ho jaae| pahalI vRddhA jo-jo socatI dUsarI ke dugunA hotA jAtA / prathama sthavirA ne jaba yaha sunA ki varadAna ke kAraNa * par3osina ke saba dugunA hotA jAtA hai to usane socA ki merA catuHzAla bhavana naSTa ho jAe aura usake sthAna para ghAsa phUsa kI kuTiyA bana jaae| dUsarI par3osina ke do catuHzAla ghara naSTa ho gaeM aura usake sthAna para do tRNa-kuTiyA ho gyiiN| pahalI ne socA ki merI eka AMkha phUTa jaae| usakI eka AMkha phUTa gaI aura dUsarI kI donoM AMkheM phUTa gyiiN| isI prakAra usane deva se kahA- 'merA eka hAtha aura eka paira TUTa jaae|' deva ne kahA- 'tthaastu'| par3osina ke donoM hAtha aura paira TUTa ge| yaha asaMtoSa kA phala hai| 28. bhakti aura bahumAna - eka giri-kaMdarA meM ziva kI mUrti thI / brAhmaNa aura bhIla- donoM usakI pUjA-arcA karate the| brAhmaNa pratidina snAna Adi kara, paMvitra hokara arcanA karatA thaa| arcanA ke pazcAt vaha ziva ke sammukha baiThakara zivajI kA stuti pATha kara calA jaataa| usameM ziva ke prati vinaya thA, bahumAna nhiiN| vaha bhIla ziva ke prati bahumAna rakhatA thA / vaha pratidina muMha meM pAnI bhara lAtA aura usase ziva ko snAna karA, praNAma kara vahIM baiTha jaataa| ziva pratidina usake sAtha bAtacIta karate / eka bAra brAhmaNa ne donoM kA AlApa saMlApa suna liyaa| usane ziva kI pUjA kara upAlaMbha bhare zabdoM meM kahA- 'tuma bhI vyantara ziva ho, jo aise gaMde vyakti ke sAtha AlApa saMlApa karate ho / ' taba ziSa ne brAhmaNa se kahA- 'bhIla meM mere prati bahumAna - AMtarika prIti hai, vaha tumhAre meM nahIM hai|' eka bAra ziva ne apanI AMkheM nikAla liiN| brAhmaNa arcA karane aayaa| ziva ke AMkheM na dekhakara vaha rone lagA aura udAsa hokara vahIM baiTha gyaa| itane meM hI bhIla A phuNcaa| ziva kI AMkheM na dekhakara usane tIra se apanI donoM AMkheM nikAla kara ziva ke lagA diiN| brAhmaNa ne yaha dekhA 1 use ziva kI bAta para pUrA vizvAsa ho gayA ki bhIla meM bahumAna kA atireka hai| 3. darzana- 158, acU.pU. 52, hATI. e. 104 / 1. darzana. 158, acU. pU. 52 / 2. dazani. 158, acU.pU. 52 /
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ 488 niryuktipaMcaka 29. guru kA apalApa eka gAMva meM eka nApita rahatA thaa| vidyA ke prabhAva se usakA 'kSuraprabhAMDa' adhara AkAza meM sthira ho jAtA thaa| eka parivrAjaka usa vidyA ko hastagata karanA cAhatA thaa| vaha nApita kI sevA meM rahA aura vividha prakAra se use prasanna kara vaha vidyA prApta kii| aba vaha vidyAbala se apane tridaMDa ko AkAza meM sthira rakhane lgaa| isa Azcarya se bar3e-bar3e loga usa parivrAjaka kI pUjA karane lge| eka bAra rAjA ne pUchA-' bhagavan ! yaha ApakA vidyAtizaya hai yA tapa kA atizaya ?' usane kahA - ' yaha vidyA kA atizaya hai|' rAjA ne puna: pUchA-' Apane yaha vidyA kisase prApta kI?' parivrAjaka bolA-'maiM himAlaya meM sAdhanA ke lie rhaa| vahAM maiMne eka phalAhArI tapasvI RSi kI sevA kI aura unase yaha vidyA prApta kii|' parivrAjaka ke itanA kahate hI AkAza sthita vaha tridaMDa bhUmi para A giraa| uttarAdhyayana niryukti kI kathAeM 1. ahaM se arham (sanatkumAra cakravartI) eka bAra indra ne apanI sabhA meM cakravartI sanatkumAra ke rUpa kI prazaMsA kii| yaha sunakara do devatAoM ko isa bAta para vizvAsa nahIM huaa| ve brAhmANa kA rUpa banAkara cakravartI ke pAsa aae| devatAoM ne rAjA ko dekhakara mastaka jhukaayaa| rAjA ne pUchA- 'paMDitajI ! Apa kyoM Ae haiM?" brAhmaNa-rUpa devoM ne kahA- ' hamane Apake rUpa kI prazaMsA sunI ataH dekhane Ae haiN| cakravartI ne sagarva kahA - 'jaba maiM snAna kara, AbhUSaNa pahanakara sabhA maMDapa meM baiThUM taba Apa merA rUpa dekhanA / ' cakravartI sanatkumAra snAna se nivRtta ho aneka AbhUSaNoM se susajjita hokara siMhAsana para baiThe aura brAhmaNa devoM kI ora dekhane lge| unhoMne socA, aba ye zAyada merI prazaMsA kreNge| brAhmaNa rUpa deva bole- 'pahale ApakA zarIra sundara aura amRtamaya thA / aba viSamaya bana gayA hai| sArA zarIra kIr3oM se vyApta ho gayA hai| Apa pAtra meM thUka kara dekheN|' cakravartI ne thUkA / usa para makkhiyAM baiThate hI mara gyiiN| isa ghaTanA se cakravartI kA abhimAna TUTa gyaa| ve virakta hokara prabrajita ho ge| kAlAntara meM unake zarIra meM solaha roga utpanna ho ge| ve unheM samabhAva se sahane lge| eka deva vaidya ke rUpa meM cikitsA ke lie aayaa| muni sanatkumAra ne kahA- 'vaidyarAja ! AtmA ko aruja karane meM lagA huuN| zarIra kA roga to maiM bhI miTA sakatA huuN|' aisA kahakara unhoMne aMguli para thUka lgaayaa| kuSTha roga se galita aMguli kaMcana ke samAna camakane lagI / deva vaidya Azcaryacakita raha gayA / 1. dazani. 158, acU.pU. 52, 26 se 29 taka kI kathAoM kA nirdeza Age anuvAda vAle TippaNa meM nahIM diyA hai ata: kramAMka meM inheM sabase anta meM diyA hai|
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM 489 muni sanatkumAra aneka labdhiyoM se sampanna the| parantu unhoMne apane zArIrika svAsthya ke lie unakA upayoga nahIM kiyaa| ve sAta sau varSoM taka rogoM kI asahya vedanA ko samabhAvapUrvaka sahate hue aMta meM nirvANa ko prApta ho ge| 2. kSudhAparIvaha ujjayinI nagarI meM hastimitra nAmaka seTha rahatA thaa| usakI atyanta priya patnI kA akAla meM viyoga ho gyaa| usake hastibhUti nAmaka eka putra thaa| patnI kA viyoga hone para saMsAra kI nazvaratA dekhakara donoM pitA-putra pradrajita ho ge| eka bAra unhoMne sAdhuoM ke sAtha urjAyanI se bhogakaTa nagarI kI ora prasthAna kiyaa| aTavI ke madhya pitA hastimitra ke paira meM tIkSNa kola lgii| vedanA ke kAraNa eka kadama calanA bhI unake lie zakya nahIM thaa| mani ne anya sAdhaoM ko kahA- 'maiM to abhI paira kI pIDA se pIDita hUM ataH calane meM asamartha huuN| lekina tuma saba loga aTavI ko pAra kara yahAM se cale jaao| mere sAtha rahane se bhUkha-pyAsa se pIr3ita ho jAoge tathA mAraNAMtika kaSTa bhI A sakate haiN| maiM aba yahAM bhaktapratyAkhyAna kara paMDita-maraNa kI ArAdhanA kruuNgaa|' sAdhuoM ne kahA-'Apa viSAda na kareM, hama Apako sevA kareMge kyoMki glAna kI sevA karanA nirgandha-pravacana meM sabase bar3A dharma hai|' muni hastimitra ne puna: kahA-'maiM to avasthA prApta hUM ataH tuma mere pIche vyartha hI kaSTa mata utthaao|' aisA kahakara usane sabase kSamAyAcanA kI aura giri kaMdarA meM ekAnta sthAna para anazana svIkAra kara liyaa| anya sabhI sAdhuoM ne Age kI yAtrA ke lie prasthAna kara diyaa| hastimitra muni kA putra hastibhUti apane pitA kI sevA meM rahanA cAhatA thA, lekina dUsare sAdhu use balapUrvaka apane sAtha le ge| ___ kucha dUra jAkara choTA muni sAdhuoM ko vizvAsa dilAkara lauTa aayaa| vaha pitA ke pAsa gyaa| apane putra ko dekhakara pitA ne pUchA-'vatsa! tuma yahAM vApisa kyoM Ae? yahAM rahane se tumheM bhUkha-pyAsa kI asahya vedanA sahana karanI pdd'egii|' bhUkha-pyAsa kI tIvra vedanA se hastimitra muni kA anazana usI dina sampanna ho gyaa| kSullaka muni yaha nahIM jAna sakA ki pitA muni kI mRtyu ho gaI hai| muni marakara devaloka meM utpanna hue| unhoMne avadhijJAna kA prayoga kiyA aura socA ki maiMne kyA dAna kiyA hai aura kaunasA tapa tapA hai? avadhi kA prayoga karate-karate unhoMne apanA mRta kalevara aura usake pAsa baiThe putra ko dekhaa| anukaMpAvaza deva apane kalevara meM praveza kara putra se bolA-'vatsa! aba bhikSA ke lie jaao|' bAla muni ne jijJAsA kI-munivara ! yahAM bhikSA ke lie kahAM jAUM? yahAM to koI ghara bhI nahIM hai|' deva rUpa muni ne kahA-'yahAM dhava aura nyagrodha ke vRkSa haiN| yahAM vRkSoM para rahane vAle bhojana pakAte haiN| ve tumheM bhikSA deNge|' apane pitA kI bAta sunakara vaha vRkSa ke pAsa gayA aura vahAM dharma-lAbha diyaa| usI samaba vRkSa se susajjita eka hAtha nikalA aura usane muni ko bhikSa dii| isa prakAra vaha bAlamuni pratidina bhikSA grahaNa karane lgaa| 1. uni.85, uzAMTI, pa. 78 /
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka dUsare varSa ve sabhI sAdhu durbhikSa hone ke kAraNa puna: ujjayinI nagarI kI ora prasthita hue| mArga meM vahI aTavI punaH aayii| sAdhuoM ne usa bAlamuni ko dekhA aura sArI sthiti kI avagati caahii| muni hastibhUti ne kahA-'mere pitA bhI abhI taka jIvita hai| ve usa kaMdarA meM haiN|' sAdhu vahAM phuNce| unakA zuSka zarIra dekhaa| muniyoM ne jAna liyA ki svargastha muni ne deva hokara mohAnukampA se punaH isa zarIra meM praveza kiyA hai| ve sAdhu usa bAla muni ko apane sAtha le ge| devatA bhI apane sthAna para vApisa calA gyaa| 3. pipAsA parISaha ujjainI nagarI meM dhanamitra nAmaka vaNik rahatA thaa| usake ATha varSa ke putra kA nAma dhanazarmA thaa| apane putra ke sAtha dhanamitra dIkSita ho gyaa| eka bAra ve donoM muni anyAnya muniyoM ke sAtha madhyAhra meM vihAra kara eDakAkSapatha kI ora jA rahe the| mArga meM lallaka muni ko NAsa laagii| yaha pyAsa se vyAkula ho gayA aura dhIre-dhIre calane lgaa| usakA pitA dhanamitra muni pIche se A rahA thaa| anya muni Age cale ge| vihAra ke bIca eka nadI aayii| dhanamitra ne putrAnurAga se kahA-'Ao vatsa! yahAM pAnI pI lo phira prAyazcitta kara lenaa|' yaha mere sAmane pAnI pIne meM saMkoca kara rahA hai| yadi maiM dUra calA jAUM to yaha pAnI pI legaa|' aisA soca dhanamitra ne nadI pAra kara lii| - ekAnta pAkara vaha choTA muni nadI ke pAsa gyaa| pAnI se aMjali bhara lii| usI samaya usane ciMtana kiyA--'maiM asaMkhya jIvoM se yukta yaha pAnI kaise pI sakatA hUM? isase kitane jIvoM ko kaSTa hogA? jinezvara bhagavAn ne eka bUMda pAnI meM asaMkhya jIva batAe haiN| yaha socakara bAlamuni ne dRr3ha vairAgya bhAva se pAnI nahIM pIyA / atyadhika pyAsa ke kAraNa vaha bAlamuni zubha adhyavasAyoM se vahIM mRtyu ko prApta ho gyaa| devagati meM utpanna hokara usane apanA pUrvabhava tathA mRta zarIra ko dekhaa| usameM praviSTa hokara vaha apane pitA mani ke pIche-pIche calane lgaa| pitA mAni bhI use dekha Azvasta ho gye| usa deva ne samasta pyAse muniyoM kI rakSA ke lie anukaMpAvaza vaikriya zakti se gokula kI vikurvaNA kii| sAdhuoM ne vahAM chAcha, dUdha Adi grahaNa kiyaa| deva rUpa bAla muni hara sthAna para gokula kI vikurvaNA karane lgaa| isa prakAra ve sabhI muni sukhapUrvaka janapada ke nikaTa pahuMca ge| janapada Ane ke aMtima vihAra ke samaya deva ne apanA paricaya karAne ke lie kisI sAdhu kA Asana vismRta karavA diyA! eka sAdhu vahAM vApisa aayaa| vahAM usane Asana to dekhA lekina gokula kahIM dikhAI nahIM diyaa| vApisa Akara usane sArI bAta sAdhuoM ko khii| sAdhuoM ne jAnA ki yaha devakRta camatkAra thaa| bAla muni deva rUpa meM prakaTa huaa| usane pitA ko chor3akara sabako vaMdanA kii| sAdhuoM ke dvArA kAraNa pUchane para usane sArI ghaTanA btaayii| deva ne kahA-'yadi maiM apane pitA ke kahane se pAnI pI letA to ananta saMsAra meM bhramaNa karatA tathA virAdhaka bana jaataa| inhoMne mujhe sacitta jala pIne kI preraNA dI isalie maiMne vaMdanA nahIM kii|' aisA kahakara deva punaH svargaloka calA gyaa| 1. uni.90, uzAMTI.pa.85, 86, usuTI.pa. 18 / 2. uni.11, uzAMTI.pa.85, 88, usuTI.pa. 19 /
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ 491 pariziSTa 6 kathAeM 4 zIta parISaha rAjagRha nagarI cAra vaNika mitra the| ve bacapana se eka sAtha khele tathA bar3e hue| eka bAra bhadrabAhu svAmI kI dezanA sunakara cAroM mitra unake pAsa dIkSita ho ge| aneka zAstroM kA samyaka adhyayana karane ke pazcAt unhoMne ekalavihAra pratimA svIkAra kii| 'Rtu zrI / kar3Ake eka bAra vihAra karate hue ve puna: rAjagRha nagarI meM aae| isa samaya hemaMta kI sardI thii| cAroM muni dina ke tIsare prahara meM bhikSA lekara punaH vaibhAragiri parvata ko ora Ane lge| pahalA muni jaba guphAdvAra taka pahuMcA taba cauthA prahara prAraMbha ho gayA, isalie vaha vahIM pratimA meM sthita ho gyaa| isI prakAra dUsarA muni udyAna meM tIsarA udyAna ke samIpa, cauthA nagara ke pAsa ve cAroM muni pratimA meM sthita ho ge| guphA ke nikaTa Thahare muni ko abAdha zIta parIpaha pIr3ita karatA rhaa| muni ne meru parvata kI bhAMti dRr3ha manobala se use sahana kiyA aura rAtri ke prathama prahara meM hI svargastha ho gyaa| udyAna meM ThaharA muni zIta ke kAraNa rAtri ke dvitIya prahara meM, udyAna ke samIpa ThaharA muni rAtri ke tIsare prahara meM tathA nagara dvAra para pratimA meM sthita muni rAtri ke cauthe prahara meM svargastha huA kyoMki use nagara kI uSmA bacA rahI thii| isa prakAra cAroM muni zIta parIvaha ko samatApUrvaka sahakara sadgati ko prApta hue| 5. uSNa parISaha (arhannaka) tagarA nagarI meM arhanmitra nAmaka AcArya vihAra kara rahe the| eka bAra datta nAmaka vaNik apanI patnI bhaTTA tathA putra arhannaka ke sAtha AcArya arhanmitra ke pAsa dIkSita huA / datta muni snehavaza apane putra ko kabhI bhikSA ke lie nahIM bhejatA thaa| AhAra Adi ke samaya bhI mana icchita AhAra karavAtA thaa| vaha bAlamuni bahuta sukumAra thA lekina anya sAdhuoM ko yaha vyavahAra bahuta akharatA thaa| para sAdhu kucha kaha nahIM sakate the| kAlAntara meM datta muni svargastha ho ge| sAdhuoM ne do tIna dina bAda hI muni arhannaka Upara, nIce aura ko bhikSA ke lie bheja diyaa| sukumAra hone ke kAraNa grISmaRtu ke Atapa se ve pArzva se jhulasane lge| usa dina ve pyAsa se vyAkula hokara chAyA meM vizrAma ke lie tthhre| eka virahiNI strI ne unheM dekhaa| usakA pati paradeza gayA huA thaa| | muni ke sukumAra aura sundara zarIra ko dekhakara vaha strI usameM Asakta ho gyii| strI ne dAsI dvArA muni ko Upara bulaayaa| mahilA ne pUchA- 'munivara ! Apako kyA cAhie?' 'muni ne uttara diyA- 'mujhe kevala bhikSA caahie|' strI ne bhikSA meM paryApta laDDU bhraae| punaH usane pUchA- Apa isa duSkara vrata kA pAlana kyoM karate haiM ? " muni ne sahajatA se uttara diyA- 'sukha ke lie|' yaha sunakara strI ne snehayukta dRSTi se muni ko dekhate hue kahA- 'yadi sukha cAhate ho to mere sAtha raho aura bhogoM kA upabhoga kro| isa duSkara garmI se | vyAkula muni caryA kA to jIvana kI aMtima avasthA meM pAlana kara lenaa|' yaha bAta suna zrAmaNya se cyuta ho gyaa| aba vaha usa strI ke sAtha bhoga bhogane lgaa| sAdhuoM ne sabhI sthAnoM para 1. uni. 92, uzAMTI, pa. 89, usuTI.pa. 201
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ 492 niyuktipaMcaka muni arhannaka kI khoja kI lekina muni kA kahIM patA nahIM calA kyoMki vaha gRhastha ho gayA thaa| muni kI mAtA sAdhvI bhaTTA putra ke zoka se vyAkula ho gyii| vaha arhannaka- arhannaka kA vilApa karatI huI nagara ke tirAhe-caurAhe meM bhramaNa karane lgii| vaha kisI bhI vyakti ko dekhatI to sabase yahI pUchatI-'kyA tumane arhannaka ko kahIM dekhA hai?' isa prakAra vilApa karatI huI vaha pAgala kI bhAMti idhara-udhara bhramaNa karane lgii| eka bAra usake putra arhannaka ne gavAkSa se apanI mAtA ko dekhaa| vaha usI samaya nIce uttarA aura mAtA ke caraNoM meM gira pdd'aa| vaha bolA-'Apake kula meM kalaMka lagAne vAlA maiM ApakA putra arhannaka huuN|' putra ko dekhakara vaha svastha ho gii| usakA citta zAMta ho gyaa| usane kahA-'putra ! aba tuma punaH dIkSita ho jaao| isa prakAra durgati meM par3akara jIvana barbAda mata kro| putra ne kahA-'mAM ! maiM aba saMyama-pAlana karane meM asamartha hUM, parantu anazana kara sakatA huuN|' mAM ne svIkRti dete hue kahA-'asaMyamo jIvana se anazana karanA acchA hai| tuma asaMyata hokara saMsAra-aTavI meM paribhramaNa karane vAle mata bno|' taba ahaMnnaka pAdopagamana anazana svIkAra kara eka tapta zilA para so gyaa| muhUrta bhara meM usakA sukumAra zarIra garmI se sUkha gyaa| pahale ahaMnnaka ne uSNa parISaha ko sahana nahIM kiyA, tatpazcAt usane use samatApUrvaka sahana kiyaa| 6. dezamazaka parISaha ___ campA nagarI meM jitazatru rAjA rAjya karatA thaa| usake yuvarAja kA nAma sumanabhadra thaa| dharmaghoSa AcArya ke pAsa dharma sunakara vaha kAmabhogoM se virakta hokara pravajita ho gyaa| yuvarAja sumanabhadra ne dIkSita hokara sUtroM kA adhyayana kiyA aura phira dRr3ha manobala se ekalavihAra pratimA svIkAra kara lii| eka bAra vaha aTavI meM vihAra kara rahA thaa| zarada Rtu kA samaya thaa| vaha aTavI meM hI kAyotsarga meM sthita ho gyaa| rAtri meM maccharoM kA upadrava rhaa| sArI rAta macchara kATate rahe para muni ne unakA nivAraNa nahIM kiyaa| maccharoM ne sArA rakta cUsa liyaa| usane macchara-daMza kI pIr3A ko samabhAvapUrvaka sahA aura usI rAta divaMgata ho gyaa| 7. acela parISaha dazapura nagara meM somadeva nAmaka brAhmaNa rahatA thaa| usakI patnI kA nAma rudrasomA thaa| usake do putra the-AryarakSita aura phalgurakSita / AryarakSita pitA ke kathanAnusAra adhyayana karane lgaa| jaba usane dekhA ki ghara meM adhyayana karanA saMbhava nahIM hai, taba vaha pATaliputra nagara meM calA gayA / usane sAMgopAMga cAroM veda pddh'e| jaba usakA pArAyaNa sampanna huA taba vaha zAkhApAraka vidvAn bana gyaa| caudaha vidyAsthAnoM ko grahaNa kara vaha dazapura nagara vApisa lauTa aayaa| usake pitA rAjakula ke sevaka the| AryarakSita ne apane Agamana kI sUcanA rAjA ko de dii| rAjA ne samasta nagara ko vajAoM se sjaayaa| rAjA svayaM usakI agavAnI karane gyaa| usako satkArita-sammAnita kiyA aura pAritoSika diyaa| nagaravAsiyoM ne usakA abhinaMdana kiyaa| vaha hAthI para ArUr3ha hokara apane ghara phuNcaa| vahAM 1. uni.93, uzATI.pa. 90,91 ThasuTI. pa. 21 // 2 uni,94, uzAMTI.pa, 92 usuTI.e. 22 /
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM bhI bAhya aura Abhyantara pariSad ke logoM ne bhAvabhInA svAgata kiyA aura pUjA-arcanA kii| usakA ghara mitroM, svajanoM aura upahAroM se bhara gyaa| usane idhara-udhara dekhaa| mAM ko vahAM na dekhakara vaha sodhA ghara ke bhItara gyaa| mAM ne use dekhakara kahA-'putra ! svAgata hai|' itanA kahakara vaha mauna baiTha gii| AryarakSita ne pUchA-'mAM! kyA tuma mere adhyayana se saMtuSTa nahIM ho? maiMne caudaha vidyAsthAnoM ko adhigata kara liyA hai| nagara mere adhyayana se vismayAbhibhUta hai|' mAM bolI-'putra! merI tuSTi kaise ho? tuma aneka jIvoM ko vadhakAraka vidyA sokhakara Aye ho| isase saMsAra kA bhramaNa bar3hatA hai isalie mujhe saMtoSa kaise ho? kyA tumane dRSTivAda kA adhyayana kara liyA?' 'mAM ke vacana sunakara prAryarakSita ne socA-'vaha dRSTivAda kitanA bar3A hogA? kitanA hI bar3A kyoM na ho, meM use avazya par3hegA, jisase mAM ko saMtoSa ho sake / mujhe logoM ko saMtuSTa karane se kyA?' usane mAM se pUchA-'mAM! yaha dRSTivAda kyA hai?' mAM bolI-vaha sAdhuoM kA dRSTivAda hai| yaha sunakara AryarakSita usake nakSarArtha kA ciMtana karane lgaa| usane socA-'dRSTiyoM kA vAda hai dRSTivAda / nAma sundara hai| yadi koI mujhe isakA adhyayana karAyegA to maiM avazya adhyayana kruuNgaa| mAtA bhI saMtuSTa ho jaaegii| usane na se pUchA-'mAM ! kahAM hai dRSTivAda ke jJAtA? mAM bolI-'vatsa! apane ikSugRha meM AcArya tosaliputra bhAe hue hai| ve dRSTivAda ke jJAtA haiN|' AryarakSita ne kahA-'mAM! tuma udAsIna mata bno| maiM kala hI dRSTivAda par3hane ke lie AcArya ke pAsa calA jaauuNgaa|' vaha sArI rAta dRSTivAda zabda ke artha kA cintana karatA huA jAgatA rhaa| dUsare dina vaha uSAkAla meM hI ghara se prasthita ho gyaa| usakA eka priya mitra brAhmaNa upanagara meM rahatA thaa| jaba usane AryarakSita ke vidyAdhyayana kara ghara lauTane kI bAta sanI to vaha usakA sAkSAt karane ghara se nikala pdd'aa| usane socA-'kala maiM usakI abhivAdana-sabhA meM nahIM nahuMca sakA ata: Aja maiM usakA sAkSAt kruuN|' yaha socakara apane mitra ko upahAra dene ke lie nau pUre aura eka AdhA ikSudaMDa lekara vaha ghara se niklaa| donoM Amane-sAmane mile| brAhmaNa ne pUchA-'tuma kauna ho?' usane kahA-'maiM AryarakSita huuN|' taba brAhmaNa ne atyanta harSa se use gale lagAyA aura kahA-'svAgata hai, svAgata hai| maiM tumheM dekhane ke lie hI A rahA thaa|' AryarakSita bolA-'Ao ! maiM abhI zarIra-ciMtA se nivRtta hokara A rahA huuN| tuma ye ikSudaMDa mAtA ko samarpita kara denA aura mAtA se yaha kahanA ki maiMne AryarakSita ko dekhA hai aura maiM hI pahalA vyakti hUM Aja use dekhane vaalaa| vaha brAhmaNa apane ikSudaMDoM ke sAtha AryarakSita ke ghara gyaa| mAtA ko ikSudaMDa samarpita kie aura sArA vRttAMta batA diyaa| mAM bahata prasanna hii| usane socA-'mere putra ne sundara maMgalamaya vastu dekhI hai| vaha nau pUrva aura usakA khaMDa grahaNa kara skegaa| AryarakSita ne socA-'maiM dRSTivAda ke nau adhyayana tathA dasaveM kA aMza grahaNa kara sakU~gA 1 dasavAM pUrva pUrA grahaNa nahIM kara paauuNgaa| vaha vahAM se ikSugRha ke pAsa gayA aura socane lagA-'maiM yahAM se aparicita hUM / kyA maiM akelA hI calA jAUM? yadi AcArya kA koI zrAvaka mila jAe to usake sAtha jAnA acchA rahegA-' yaha soca vaha eka ora Thahara gyaa| vahAM DhaDDhara nAma kA eka zrAvaka zarIraciMtA se mukta hokara upAzraya meM jA rahA thaa| usane dUrasthita hokara tIna naidhikI kii| isI prakAra bAr3hasvaroM se 'iriyA' Adi kii| AryarakSita medhAvI
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ 494 niyuktipaMcaka thaa| usane usa zrAvaka ko sAro kriyA sIkha lii| vaha bhI parizrama se bhItara gayA aura sabhI sAdhuoM ko vaMdanA kI, para DhaDDhara zrAvaka ko vaMdanA nahIM kii| AcArya ne dekhA yaha nayA zrAvaka AyA hai| AcArya ne pUchA-'kisake sAtha Ae ho?' usane kahA-'maiM isa zrAvaka ke sAtha AyA hN|' AcArya ne sAdhuoM se kahA-'yaha prAvakaputra hai aura vahI hai jo kala hAthI para ArUr3ha hokara AyA thaa|' sAdhuoM ne pUchA-'tuma yahAM kaise Ae ho?' AryarakSita ne sArA vRttAnta sunAyA aura kahA-'Aryavara! maiM Apake pAsa dRSTivAda kA adhyayana karane AyA huuN|' AcArya bole-'yadi tuma mere pAsa pravrajyA grahaNa karo to maiM tumheM adhyayana karA skuuNgaa|' ArtharakSita bolA-'jaisI ApakI aajny|| maiM Apake pAsa dIkSita ho jaauuNgaa|' taba AcArya ne kahA- 'maiM paripATI-krama se nizcita kAla meM pddh'aauuNgaa|' usane kahA-'mujhe yaha svIkAra haiN| parantu gurudeta / maiM gahare paDajiA nahIM ho sktaa| yahAM kA rAjA aura dUsare loga mere meM anurakta haiM / ve mujhe balAt ghara le jAyeMge, isalie hama anyatra kahIM cleN|' . . AcArya taba ArakSita ko sAtha le dUsare gAMva cale ge| yaha unake prathama ziSya kI niSpatti thii| AryarakSita ne dIkSita hokara kucha hI samaya meM gyAraha aMga par3ha lie| usane AcArya tosaliputra ke pAsa dRSTivAda kA yaha sArA aMza grahaNa kara liyA jitanA AcArya ko jJAta thaa| usane sunA ki yugapradhAna AcArya vajra dRSTivAda ke jJAtA haiM, tantra AryarakSita AcArya vajra ke pAsa jAne ke lie prasthita huaa| mArga meM ujjayinI nagara aayaa| vahAM vaha sthavira bhadragupta ke pAsa gyaa| unhoMne use gale lagAkara kahA-'tuma dhanya ho, kRtArtha ho| maiM abhI saMlekhanA kara rahA huuN| merA koI niryAmaka nahIM hai| tuma mere niryAmaka bno|' AyaMrakSita ne svIkAra kara liyaa| sthavira bhadragupta mRtyuzayyA para the| ve bole-'vatsa! 'tuma vajrasvAmI ke sAtha mata rhnaa| kisI dUsare upAzraya meM rahakara adhyayana karanA kyoMki jo vyakti / eka rAta bhI vajrasvAmI ke sAtha raha jAtA hai, vaha mara jAtA hai|' ArakSita ne yaha bAta mAna lii| bhadragupta ke kAlagata hone para vaha vajrasvAmI ke pAsa gayA aura upAzraya ke bAhara Thahara gyaa| vAsvAmI ne usI dina svapna dekhA ki merA eka pAtra dUdha se bharA huA hai| eka AgaMtuka AyA aura sArA dUdha pIkara Azvasta ho gayA, phira bhI kucha dUdha pAtra meM avaziSTa raha gyaa| AcArya ne apane svapna kI bAta sAdhuoM ko btaaii| ve saba paraspara AlApa-saMlApa karane lge| Arya vajra - bole-'tuma nahIM jAnate Aja merA nAtIcchika AyegA aura vaha kucha nyUna dasa pUrva siikhegaa|' prAta:kAla hote hI AryarakSita vahAM A phuNce| AcArya ne pUchA-'kahAM se Aye ho?' AryarakSita ne kahA-'AcArya tosaliputra ke pAsa se AyA huuN|' AcArya ne puna: pUchA-'kyA tuma AryarakSita ho?' usane svIkRti meM apanA sira hilaayaa| AcArya ne svAgata karate hue pUchA-'kahAM Thahare ho?' usane kahA-'upAzraya se bAhara ThaharA huuN|' AcArya bole-'bAhara Thahare vyakti ko adhyayana kaise . karAyA jA sakatA hai kyA tuma yaha nahIM jAnate?' taba AryarakSita bole-'Arya ! kSamAzramaNa sthavira. bhadragupta ne mujhe kahA thA ki tuma bAhara hI tthhrnaa| yaha sunakara AcArya vana ne jJAna kA upayoga lagAyA aura jAnA ki AcArya kisI ko koI bAta niSkAraNa nahIM khte| acchA, tuma bAhara hI tthhro| AcArya vana use vAcanA dene lge| kucha hI samaya meM AyarakSita ne nau pUrva par3ha lie| dasavAM .
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM 495 pUrva cala rahA thaa| taba Arya vajra ne eka dina kahA-'isake yadhika pddhii| isa pUrva kA yahI parikarma hai| ye sUkSma hote haiN|' AryarakSita ne caubIsa yavika par3ha lie| Arya vajra unheM par3hAte rhe| idhara AryarakSita ke mAtA-pitA unake viraha se zokAkula ho ge| unhoMne socA- 'AryarakSita kahatA thA ki maiM udyota karUMgA parantu usane andhakAra kara diyaa|' unhoMne AryarakSita ko bulA bhejA, phira bhI vaha nahIM aayaa| taba unhoMne usake anuja phalgarakSita ko bhejaa| use kahA-'tuma jAo, Arya vajra ke pAsa jo bhI jAtA hai, use vaha prajita kara detA hai|' phalgurakSita ko isa para vizvAsa nahIM huaa| vaha gayA aura pravrajita hokara unake pAsa par3hane lgaa| AryarakSita kA adhyayana cala rahA thaa| vaha dasaveM pUrva kI yavikAoM meM atyanta lIna thaa| eka dina usane Arya vajra se pUchA-'bhagavan ! dasarvA pUrva kitanA avaziSTa rahA hai?' AcArya ne bindu aura samudra tathA sarSapa aura mandara parvata kA dRSTAnta dete hue kahA...' abhI taka tumane bindu mAtra grahaNa kiyA hai, samudra jitanA zeSa hai| yaha sunakara vaha viSAdagrasta ho gyaa| usane socA, mere meM vaha zakti kahAM hai ki maiM isa mahAsamudra kA pAra pA sakU?' vaha AcArya vajra ke pAsa jAkara bolA---'Arya ! maiM jA rahA hUM, merA yaha bhAI phalgurakSita A gayA hai|' AcArya bole-'adhIra mata bno| adhyayana karate rho|' kintu vaha bAra-bAra eka hI prazna pUchatA rhaa| taba AcArya vajra ne jJAnopayoga se yaha jAnA ki merA AyuSya thor3A hI zeSa hai| aAzita punaH vANisa zahAM nahIM aAgA Ata : gere bATa dasaveM pUrva kA uccheda ho jaaegaa| AcArya kI AjJA lekara AryarakSita dazapura nagara meM A gyaa| usane vahAM mAtA, bhAryA, bhaginI Adi sabhI svajana varga ko dIkSita kara diyaa| jo vRddha pitA thA, vaha bhI anuraktivazAt apane pravrajita svajanoM ke sAtha rahane lgaa| parantu lajAvaza usane liMga-muniveza dhAraNa nahIM kiyaa| vaha socatA, 'maiM zramaNa kaise baneM? yahAM mere svajana haiN| merI beTiyAM, putravadhueM, pautriyAM Adi haiN| unake samakSa maiM nagna kaise raha sakatA hUM?' vaha gRhastha veza meM ho rahane lgaa| aneka muni aura AcArya use zramaNa banane kI bAta kahate, taba vaha vRddha kahatA ki yadi mujhe yugala-vastra, kamaMDalu, chatra, kayA jAe to maiM pravajita ho sakatA hUM, anyathA nhiiN| AryarakSita ne use usI rUpa meM prajita kara diyaa| unhoMne socA ki caraNakaraNa kA svAdhyAya karate samaya isakA nigraha karanA caahie| unhoMne kahA-'ThIka hai, tuma kaTivastra dhAraNa kro|' vaha sthavira bolA-'chatra ke binA maiM raha nahIM sktaa|' unhoMne chatra ko anujJA de dii| puna: usane apanI mAMga prastuta kI-'pAtra ke binA maiM uccAra-prasravaNa nahIM kara sktaa|' use kamaMDalu kI bhI AjJA mila gii| maiM brAhmaNacihna-janeU rkhuugaa|' AryarakSita ne kahA- ThIka hai|' itanA rakhakara usane avaziSTa kA tyAga kara diyaa| eka bAra AcArya AryarakSita caitya-vandana ke lie nikle| unhoMne bAlakoM ko yaha sikhA diyA thA ki ve isa prakAra kaheM-'hama saba bAlaka chatradhArI muni ko chor3akara zeSa sabhI muniyoM ko vaMdanA karate haiN|' yaha sunakara vRddha muni ne socA- ye mere putra-pautra sabhI vandanIya haiM, maiM kaise avandanIya rahUM?' vRddha ne una bAlakoM se pUchA-'kyA maiM prajita nahIM huuN|' bAlaka bole-'mune ! kyA pravrajita hone vAle jUte, kamaMDalu, yajJopavIta, chatra Adi rakhate haiM?' vRddha ne socA-'ye bAlaka
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ 496 niyuktipaMcaka mujhe lakSya kara kaha rahe haiN|' usane tatkAla sabhI vastueM chor3ane kA nizcaya kara liyaa| vaha apane putra AcArya AryarakSita ke pAsa gayA aura kahA--'maiM chatra chor3a dUMgA to Atapa meM kyA karUMgA?' AcArya bole-'Atapa meM sira para kapar3A DAla denaa|' agara kamaMDalu chor3a dUM to? saMjJAbhUmi meM pAtra le jAte hI haiN| puna: vRddha bolA-'maiM brAhmaNa hUM ata: yajJopavIta kaise chor3a dUM?' AcArya ne samAdhAna diyA-'hama brAhmaNa haiM, yaha kauna nahIM jAnatA?' isa prakAra usane sabhI vastuoM kA parihAra kara ddaalaa| itane meM bAlaka cillA uThe-'kaTivastradhArI muni ko chor3akara hama sabhI muniyoM ko vaMdanA karate haiN|' yaha sunakara vRddha muni ruSTa hokara bolA--'tuma sabhI mujhe vaMdanA mata kro| mujhe anya loga vaMdanA kareMge para maiM yaha kaTivastra nahIM chodd'egaa|' eka bAra vahIM eka muni bhaktapratyAkhyAna kara kAlagata ho gyaa| usako nimitta banAkara AcArya AryarakSita ne unakA kaTivastra uttaravAne ke lie kahA-'jo isa mRta muni kA vahana karegA, vaha mahAna phala kA AbhAgI hogaa|' pUrva pravajita muni bole-'hama isako vahana kreNge|' ve sabhI upasthita hue| AcArya ne kahA-'merA svajana -varga nirjarA kA bhAgI na bane isalie tuma saba loga isako vahana karane ke lie kaha rahe ho|' taba vRddha muni ne pUchA-'putra ! kyA isako vahana karane se bahuta nirjarA hotI hai?' AcArya ne uttara diyA- isameM nirjarA to pratyakSa hai, pUchanA kyA hai? taba sthavira muni bole-'maiM bhI isako vahana kruuNgaa|' AcArya bole-'isameM upasarga ho sakate haiN| bAlaka pIche laga sakate haiN| yadi tuma ina upasargoM ko sahana kara sako to isako vahama kara le jaao| yadi tuma sahana nahIM kara pAoge to acchA nahIM rhegaa|' isa prakAra use sthira kara diyaa| vRddha sAdhu ne zava ko utthaayaa| sAdhu Age cala rahe the| pIche sAdhviyAM thIM / taba pUrva yojanA ke anusAra kucha bAlaka Ae aura usa sthavira muni kA kaTivastra khIMca ddaalaa| usane lajAvaza mRtaka ko chor3anA cAhA taba dUsaroM ne kahA-'zava ko bIca meM mata chor3a denaa|' taba vRddha ne dUsare kapaDe se kaTivastra banA DorI se use bAMdha diyaa| aba vaha lajjAvaza use vahana karate hue socane lagA ki mArga meM mujhe merI putravadhueM dekheNgii| yaha upasarga AyA hai' yaha socakara usane use sahana kiyaa| phira usI avasthA meM upAzraya meM aayaa| AcArya ne pachA-'mane ! Aja yaha kyA?' taba vaddha bolA-'putra ! Aja upasarga AyA thaa|' AcArya ne kahA-'acchA, zATaka le aao|' vRddha bolA-'aba zATaka kA kyA prayojana? jo dekhanA thA, vaha dekha liyaa| aba to colapaTTaka hI ucita rhegaa|' use colapaTTaka de diyA gyaa| pahale usane acela parISaha sahana nahIM kiyA, bAda meM sahana kiyaa| 8 arati parISaha __ acalapura nagara meM jitazatru rAjA rAjya karatA thaa| usakA putra yuvarAja AcArya rAdha ke pAsa dIkSita huaa| eka bAra vaha vihAra karatA huA tagarA nagarI phuNcaa| usa samaya AcArya rAdha ke svAdhyAya aMtevAsI ziSya AryarAdha zramaNa ujjainI meM vihAra kara rahe the| rAdhazramaNa ke kucha ziSya tagarA nagarI meM Arya rAdha ke pAsa aae| Arya rAdha ne Ae hue ziSyoM se pUchA- vahAM koI upasarga 1. uni.95-98, uoNTo.pa.17,98, usuTI.pa. 23-25 //
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM 427 to nahIM hai?' muniyoM ne uttara diyA-'bhaMte ! ujjayinI meM rAjaputra aura purohitaputra-donoM muniyoM ko bahuta kaSTa dete haiN|' AcArya rAya ke pravrajita yuvarAja ziSya ne bhI yaha bAta sunii| ujjayinI kA rAjaputra usakA bhatIjA thaa| usane socA-'vaha isa duSpravRtti se saMsAra meM bhramaNa karegA isalie use isase mukta karanA caahie|' yaha socakara vaha AcArya se AjJA prApta kara una donoM ko pratibodha dene ke lie ujjayinI kI ora prasthita ho gyaa| vaha ujjayinI phuNcaa| AcArya rAdha zramaNa ne atithi muni kA svAgata kiyaa| bhikSA ke samaya vaha bhikSAcaryA ke lie tatpara huaa| AcArya bole'baittho|' usane kahA--'majhe una donoM pratyanIkoM kA ghara batA deN|' AcArya ne eka kSullaka ko muni ke sAtha bhejaa| kSullaka ne una donoM kA ghara batA diyaa| muni vizvasta hokara ghara meM praviSTa hue| vahAM rAja-parijana vismita hokara khar3e hue aura muni ko dekhakara bole-'mune ! Apa zIghra hI yahAM se nikala jAie anyathA kumAra ApakI haMsI kareMge, apamAna kreNge| muni ne ni:saMkoca bhAva se bADhasvara meM 'dharmalAbha' kA uccAraNa kiyaa| rAjaputra aura maMtriputra donoM ne yaha zabda sunaa| ve bole'aho ! Aja hamAre ahobhA' ki tuma jaise muni hamAra ghara A ge| hamArI vaMdanA svIkAra kro| 'mune ! kyA tuma nAcanA jAnate ho?' muni bole-'hAM, maiM nAcanA jAnatA hUM, tuma vAdya bjaao|' ve vAdya bajAne lage para ve bajAnA nahIM jAnate the| muni bole-'aise hI DhoMgI ho tuma, bajAnA bhI nahIM jaante|' vaha sunakara donoM kupita ho ge| ve donoM usa para prahAra karane daudd'e| muni ne una donoM ke zarIra ke saMdhi-sthaloM ko kSubhita kara diyaa| pahale una donoM kI piTAI kii| poTe jAne para ve donoM jora-jora se cillAne lge| aneka parijana ikaTThe ho ge| muni ke jAne ke bAda parijanoM ne dekhA ki ve donoM ne to jIvita haiM aura na mRt| unakI dRSTi sthira hai| rAjA ko sArA vRttAnta jJAta huaa| rAjA ne donoM ko mukta kara diyaa| phira rAjA apanI senA ke sAtha muniyoM ke pAsa aayaa| vaha muni bhI eka ora baiThA-baiThA AgamoM kA parAvartana kara rahA thaa| rAjA ne AcArya ke caraNoM meM praNipAta kara prArthanA ke svaroM meM kahA-'bhagavan ! Apa kRpA kreN|' AcArya bole-'maiM kucha bhI nahIM jaantaa| yahAM eka atithi muni AyA hai, saMbhava hai yaha usI kA kAma ho|' rAjA usa mani ke pAsa gayA aura use pahacAna liyaa| mani ne ojasvI vANI meM rAjA se kahA-'tumako dhikAra hai| rAjA hokara bhI tuma apane putra para anuzAsana nahIM kara sake / ' rAjA anunaya-vinaya karane lgaa| mani ne kahA-'yadi donoM pravrajita ho jAeM to mukta ho sakate haiN| yaha sunakara rAjA aura parohita donoM ne dIkSA kI anumati de dii| jaba donoM svastha ho gae to dIkSA ke bAre meM pUchane para ve saharSa taiyAra ho ge| pahale una donoM kA loca kiyA phira unako mukta karake dIkSita kiyaa| dIkSita hokara rAjaputra zuddhabhAva se cAritra pAlana karane lgaa| purohitaputra ko jAti kA mada thaa| vaha socatA thA ki hameM balAt dIkSita kiyA gayA hai| phira bhI saMyama-jIvana yApana kara ve donoM devaloka meM utpanna hue| ___usa samaya kauzAmbI nagarI meM tApasa nAmaka seTha rahatA thaa| vaha marakara apane hI ghara sUara kI yoni meM utpA huaa| zUkara ke bhava meM use jAtismRti jJAna ho gyaa| seTha ke putroM ne usI dina usa sUara ko mAra diyaa| vaha punaH apane hI ghara meM sarpa ke rUpa meM paidA huaa| sAMpa ke bhava meM bhI use jAtismRti jJAna kI prApti ho gyii| sAMpa kisI ko Dasa na le isalie use mAra DAlA gyaa|
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ 498 niyuktipaMcaka vahAM se marakara vaha apane hI putra ke putra rUpa meM utpanna huaa| vahAM bhI jAtismRti hone se usane socA-'maiM apanI putravadhU ko mAM tathA putra ko pitA kaise kahUMgA?' yaha socakara usane maunavrata svIkAra kara liyaa| mAtA-pitA ne aneka upAya kie lekina vaha nahIM bolaa| ___ jaba vaha bar3A huA taba cAra jJAna ke dhanI sthavira muni vahAM aae| unhoMne apane jJAna se jAnA ki yaha saMbuddha hogaa| sAdhu usake ghara jAkara bole-'tApasa! isa mauna vrata ko svIkAra karane se kyA? dharma ke rahasya ko samajhakara use svIkAra kro|' sAdhuoM kI bAta sunakara vaha vismita ho gayA ki inhoMne mere mana kI bAta kaise jAnI? usane praNAma karake pUchA-'Apane yaha kaise jAnA?' sAdhuoM ne kahA-'hamAre guru saba jAnate haiN|' 'vaha AcArya ke pAsa aayaa| unake caraNoM meM vaMdanA kI aura zrAvakadharma svIkAra kiyaa| usakA mUla nAma azokadatta thA lekina phira mUka ho gyaa| idhara purohitaputra jo devaloka meM utpanna huA thA, usane mahAvideha kSetra meM jAkara sImadhara svAmI se pUchA-'maiM sulabhabodhi hUM yA durlabhabodhi?' sImaMdhara svAmI ne uttara diyA-'tuma durlabhabodhi ho|' punaH usane pUchA-'maiM yahAM se cyuta hokara kahAM utpanna hoUMgA?' bhagavAn ne kahA-'kauzAmbI nagarI meM tuma mUka ke bhAI bnoge| tumhArA vaha mUka bhAI dIkSita ho jaayegaa|' vaha deva bhagavAn ko vaMdanA kara mUka ke pAsa gyaa| bahuta- sA dhana dekara usane mUka se kahA--'maiM devaloka se cyuta hokara tumhAre bhAI ke rUpa meM utpanna houuNgaa| usa samaya mAtA ko Ama khAne kA dohada utpanna hogaa| maiMne amuka parvata para sadAbahAra Ama kA vRkSa Aropita kara diyA hai| tuma mAtA ko kaha denA ki tumhAre putra hogaa| yadi ma dohada ke lie Ama mAMge to tuma kahanA ki yadi tuma utpanna hone vAle putra ko mere sAtha dIkSita kara dogI to maiM Ama lA duuNgaa| mere janma ke pazcAt aisA prayatna karate rahanA jisase mujhe dharmabodha milatA rahe tathA maiM saMbuddha hotA rhuuN|' mUka ne yaha bAta svIkRta kara lii| deva bhI saMtuSTa hokara vApisa calA gyaa| kucha samaya pazcAt vaha deva (purohita-putra) vahAM se mUka kI mAtA ke garbha meM utpanna huaa| mAtA ko akAla meM Ama khAne kA dohada utpanna huaa| mUka ne sabhI kArya vaisA hI kiyA jaisA deva ne kahA thaa| samaya Ane para bAlaka kA janma huaa| vaha mUka apane choTe bhAI ko bacapana meM hI. sAdhuoM ke yahAM vaMdanA karane le jaataa| sAdhuoM ke caraNoM meM sira rakhane para vaha rone lagatA, vaMdanA nahIM krtaa| kucha samaya bAda saMtoM se pratibodhita hokara parizrAnta aura saMtapta maka ne dIkSA grahaNa kara lii| vaha zrAmaNya kA samyak pAlana karake devaloka meM utpanna huaa| deva ne avadhijJAna se bhAI kI avasthA dekhI to pratibodhita karane ke lie usake peTa meM jalodara ko vyAdhi utpanna kara dii| roga ke kAraNa vaha uTha bhI nahIM sakatA thaa| sabhI vaidya upacAra karake hAra ge| kucha samaya bAda DoMba kA rUpa dhAraNa kara vaha deva vahAM aayaa| DoMba ne ghoSaNA kI-'maiM sabhI rogoM ko zAMta kara sakatA huuN|' taba yaha darda se tar3aphate hue bolA-'merA udara-roga zAMta kara do|' deva rUpa vaidya ne kahA-'tumhArA roga asAdhya hai| yadi tuma mere sAtha calo to tuma svastha ho sakate ho|' vaha usake sAtha calane ke lie taiyAra ho gyaa| vaidya ne use zastroM kA thailA lekara calane ... .
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM ke lie khaa| vaha thailA deva-mAyA se dhIre-dhIre bhArI hotA gyaa| lekina vaha use lekara calane lgaa| rAste meM unhoMne kucha sAdhuoM ko par3hate hue dekhaa| vaidya ne kahA- 'yadi tuma dIkSA le lo to tumheM isa bhAra se mukta kara sakatA hUM, anyathA nhiiN|' bhAra se khinna hokara usane dIkSA lenA hI zreSTha smjhaa| usane dIkSA kI svIkRti de dii| usI samaya bAlaka ne muni ke pAsa dIkSA le lii| deva ke cale jAne para vaha zIghra hI zrAmaNya se khinna ho gayA aura gRhastha bana gayA / deva abhijJAna se dekhA to punaH usake udara meM jalodara paidA kara diyA aura usI upAya se puna: dIkSita kiyaa| isa prakAra do-tIna bAra isI upAya se punaH pratibodhita kiyaa| tIsarI bAra vaha mUka deva usI ke sAtha rahane lagA / 499 eka bAra deva ne dUsarA upAya socaa| vihAra ke samaya deva ne manuSya kI vikriyA kI aura vaha hAtha meM ghAsa kA gaTThara lekara jalate hue gAMva meM praveza karane lgaa| yaha dekhakara muni bolA- 'mUrkha ! tuma tRNabhAra ko sAtha meM lekara jalate gAMva meM kyoM praveza kara rahe ho?' deva ne kahA- 'tuma mujhase jyAdA mUrkha ho kyoMki tuma krodha, mAna, mAyA aura lobha se jalate hue gRhavAsa meM praviSTa ho rahe ho / ' aisA kahane para bhI muni pratibodhita nahIM huaa| kucha samaya bAda ve donoM aTavI meM eka sAtha cala rahe the| calate-calate vaha deva mArga ko chor3akara aTavI ke utpatha kI ora jAne lgaa| muni ne kahA- 'are mUrkha ! tuma mArga ko chor3akara kumArga kI ora kyoM jA rahe ho?' deva ne maukA dekhakara kahA-'maiM to ajJAnI hUM lekina tuma muni hokara mokSa mArga ko chor3akara saMsAra rUpI aTavI meM kyoM praveza kara rahe ho ?' aisA kahane para bhI bhuni pratibodhita nahIM huaa| punaH pratibodha dene ke lie devatA ne vyaMtara kA rUpa banAyA aura devakula meM Upara se nIce girane lgaa| yaha dekha muni bolA- 'Azcarya hai yaha vyaMtara deva kitanA durbhAgyazAlI hai jo Upara rahatA huA bhI bAra-bAra nIce gira rahA hai|' vyaMtara deva ne vyaMgya meM kahA - 'tuma mujhase bhI jyAdA durbhAgI ho / munipada ke arcanIya sthAna ko chor3akara saMyama se bAra-bAra skhalita ho rahe ho / ' yaha bAta suna muni ne pUchA- 'tuma kauna ho?" devatA ne apanA mUla mUka kA rUpa banAyA aura pUrvabhava kA sArA vRttAnta khaa| muni ne kahA- 'isakA kyA pramANa hai ki pUrvabhava meM maiM deva thaa|' vizvAsa dilAne ke lie deva usa muni ko vaitAdya parvata para le gyaa| vahAM siddhAyatana kUTa para pahale hI saMketa cihna kara diyA thaa| vahAM siddhAyatana kI puSkariNI meM nAmAMkita kuMDala yugala dikhaae| apane nAmAMkita kuMDala yugala ko dekhakara muni ko jAtismRti jJAna utpanna ho gyaa| vaha saMbuddha hokara puna: dIkSita ho gyaa| aba usake mana meM saMyama meM rati utpanna ho gyii| 10. strI parISaha prAcIna kAla meM kSitipratiSThita nAmaka eka nagara thaa| jaba vaha ujar3a gayA taba caNakapura nAma kA nagara basAyA gyaa| usake ujar3ane para RSabhapura, phira rAjagRha, phira caMpA aura anta meM pATaliputra nagara basAyA gyaa| 1. uni. 99.100, uzAMTI.pa. 100-103. usuTI. pa. 25-27 /
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ 500 niyuktipaMcaka pATaliputra nagara meM naMda vaMza kA nauvAM rAjA naMda rAjya karatA thaa| vahAM kalpaka vaMza meM utpanna cAra buddhiyoM se yukta zakaDAla nAma kA maMtrI thaa| usake do putra the-sthUlibhadra aura shriiyk| vahAM vararuci nAmaka eka bhaTTaputra rahatA thaa| vaha pratidina prazaMsAvAcaka 108 zlokoM se rAjA kI stuti karatA thaa| rAjA prasanna huaa| usane apane maMtrI zakaDAla kI ora dekhA lekina usakI AMkhoM meM prazaMsA ke bhAva nahIM the ata: rAjA ne use pAritoSika rUpa meM kucha bhI nahIM diyaa| vararuci ne isakA kAraNa jAnA aura zakaDAla kI patnI ko kahA ki Apa zakaDAla ko kaheM ki ve mere dvArA par3he hue zlokoM kI rAjA ke sAmane prazaMsA kreN| anukUlatA dekhakara patnI ne zakaDAla se yaha bAta khii| zakaDAla ne socA-'yaha ThIka nahIM hai, phira bhI patnI kI bAta mAnakara zakar3Ala ne usake par3he hue zlokoM para tAlI bajA dii| zakaDAla ko tAlI bajAte dekha rAjA ne vararuci ko 108 dInAreM puraskAra ke rUpa meM dii| rAjA pratidina use 108 dInAreM dene lgaa| zakaDAla ne socA ki isa prakAra pratidina dInAreM dene se rAjyakoSa rikta ho jaayegaa| eka dina zakaDAla ne naMda se kahA- Apa use pratidina itako svarNa-mudrAeM kyoM de rahe haiM?' rAjA ne kahA-'tumane hI to prazaMsA kI thii|' zakaDAla ne kahA-'yaha laukika kAvya askhalita rUpa se par3hatA hai isalie maiMne isakI prazaMsA kI thii| rAjA ne pUchA-'kyA ye laukika kAvya haiM?' zakaDAla ne kahA- merI yakSA, yakSadattA, bhUtA, bhUtadattA, seNA, beNA aura reNA-ye sAtoM putriyAM bhI isa kAvya ko par3hanA jAnatI hai / yakSA eka bAra sunate hI grahaNa kara letI thii| yakSadattA do bAra sunakara kisI bhI cIja ko askhalita sunA detI thii| yAvat reNA sAta bAra sunakara sunA detI thii| dUsare dina rAjA ne ata:pura meM parde ke pIche sAtoM kanyAoM ko biThA diyA / samaya para vararuci AyA aura prazasti-zloka par3hane lgaa| usake bAda rAjA ke Adeza se yakSA ne ye sAre zloka sunA die| isa prakAra sAtoM kanyAoM ne kramaza: ve zloka sunA die| rAjA ko vizvAsa ho gayA, ata: vararuci ko puraskAra denA baMda kara diyaa| vararuci ne duHkhI hokara eka upAya socA / usane eka yaMtra banAyA aura gaMgA nadI ke bIca rakha diyaa| usameM 800 dInAroM kI eka poTalI rakhakara yaha pracArita kiyA ki gaMgA nadI merA stuti-pATha sunakara svarNamaya hAthoM se 800 dInAreM detI hai| logoM ne kaI bAra usa dRzya ko dekhaa| rAjA ke pAsa bhI gaMgA dvArA dInAra die jAne kI bAta phuNcii| vararuci gaMgA snAna kara usa yaMtra ke pAsa khaDA rahakara gaMgA kA stutipATha karatA aura yaMtra ko paira se dbaataa| itane meM hI eka kanakamaya hAtha dInAroM kI thailI lie Upara uThatA aura vararuci dInAroM kI poTalI le letaa| logoM ko yaMtra kI bAta jJAta nahIM thii| 'gaMgA vararuci ko 800 mudrAeM detI hai', rAjA ne maMtrI ko yaha bAta khii| zakaDAla ne socA ki yaha yaMtra ke prayoga se aisA kara apanI jhUThI prazaMsA kara rahA hai| maMtrI ne rAjA se kahA-'yadi mere sAmane gaMgA svarNamudrAeM degI to maiM vizvAsa kruuNgaa|' sandhyA ke samaya maMtrI ne apane vizvasta vyakti ko pracchanna rUpa se gaMgA ke taTa para bhejaa| vararuci snAna karane AyA aura cAroM ora kisI vyakti ko na dekhakara yaMtra meM svarNamudrA kI poTalI rakhakara apane ghara vApisa A gyaa| vararuci ke lauTa jAne para vyakti ne yaMtra se poTalI nikAlakara maMtrI ko de dii| prAtaHkAla maMtrI ke sAtha rAjA gaMgA ke kinAre aayaa| vararuci ne gaMgA kI stuti kii|
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ ziSTa : kathAeM 501 jamane paira se yaMtra ko dabAyA para kucha bhI nahIM milaa| vaha tilamilA utthaa| rAjA ne usake daMbha ko dekhakara usakI bhartsanA kii| maMtrI ne logoM ke sAmane vaha poTalI dikhA dI aura sAyaMkAla vAlI sArI bAta batA dii| logoM ne bhI usakA tiraskAra kiyaa| 'dveSa ko prApta vararuci maMtrI ke doSoM ko DhUMr3hane lgaa| vaha punaH rAjA ke pAsa Ane-jAne lgaa| rAjA ko maMtrI ke doSa batAne lagA lekina rAjA ne vizvAsa nahIM kiyaa| eka bAra zrIyaka ke vivAha meM rAjA ko bheMTa dene ke lie taiyArI kI jAne lgii| vararuci ne enapI se yaha jAnakaH piyA kisI ke jilA mogA aura anya saraMjAma kiyA jA rahA hai| vararuci ne socA ki yahI avasara hai| usane baccoM ko modaka dekara yaha gAthA yAda karAI rAyanaMdu na vi yANai, jaM sagaDAlu kresi| rAyanaMduM mArettA, siriya raji ThavesaI // 'rAjA naMda nahIM jAnatA ki yaha zakaDAla kyA karane vAlA hai? yaha naMda ko mArakara zrIyaka ko rAjA bnaaegaa|' bacce galI-galI meM yaha gAthA gAne lge| rAjA ne yaha sunA aura khoja krvaaii| 'zakaDAla ke yahAM sArA saraMjAma hai' yaha jAnakArI milii| rAjA kupita ho gyaa| jaise jaise zakaDAla rAjA ke pairoM meM jhukane lagA vaise-vaise rAjA aura adhika parAGmukha hotA gyaa| usakA krodha zAMta nahIM huaa| zakaDAla ne socA-'rAjA kA krodha atyaMta aniyaMtrita, vikarAla aura ajJAta hai| isa krodha kA kitanA bhayaMkara pariNAma ho sakatA hai? mere eka ke vadha se kuTumba kA vadha ruka sakatA hai-yaha ciMtana karake zakaDAla apane ghara pahuMcA aura rAjA ke aMgarakSaka apane putra zrIyaka se kahA-'saMkaTa kA samaya upasthita huA hai / usakA samAdhAna tathA rAjA ko vizvAsa dilAne kA upAya yaha hai ki jaise hI maiM rAjA ke caraNoM meM praNAma karUM vaise hI tuma tatkAla merA ziraccheda kara denaa|' yaha sunakara zrIyaka rone lgaa| vaha bolA-'kyA maiM kula kA kSaya karane ke lie utpanna huA hUM jo Apa mujhe aisA jaghanya kArya karane kA Adeza de rahe haiM? adhika kyA kahUM? Apa rAjA ke samAna merA ziraccheda kara ddaaleN| kula ke Upara Ae upasarga ke lie mero bali de ddaaleN|' maMtrI ne kahA-'tuma kula kA kSaya karane vAle nahIM, balki kula ke kSaya kA aMta karane vAle ho| mujhe mAre binA tuma kula-kSaya ke aMtakara nahIM hooge, isalie mere Adeza kA pAlana kro| zrIyaka ne kahA-'jo hogA vaha dekhA jAegA lekina meM gurusthAnIya pitA kA vadha nahIM kruuNgaa|' taba maMtrI ne kahA-'ThIka hai, maiM svayaM tAlapuTa viSa khAkara apane prANa tyAga duuNgaa| phira tuma mare hue mujha para khaDga calA denaa| 'bar3oM kA vacana alaMghanIya hotA hai ' ata: tumheM yaha kArya karanA hogaa| yaha samaya Akrandana karane kA nahIM hai| tuma saMkaTa meM par3e kula kA uddhAra karo aura mujhe ayaza ke kIcar3a se bAhara nikaalo|' zrIyaka ne socA-'mere jIvana meM kaisA saMkaTa utpanna huA hai| eka ora guruvacana kA ullaMghana hai aura dUsarI ora guru ke zarIra kA vyaapaadn| merI buddhi kAma nahIM kara rahI hai ki mujhe kyA karanA caahie| yadi maiM svayaM kA ghAta kara lUM phira bhI kulakSaya aura ayaza to vaisA hI rhegaa|' 'bar3oM ke vacana alaMghamIya hote haiM ' aisA socakara usane pitA kI bAta svIkAra kara lii| zrIyaka rAjA ke pAsa gyaa| usake pIche-pIche zakaDAla A gyaa| zakaDAla ko dekhakara rAjA ne apanA muMha dUsarI ora kara liyaa| zakaDAla ne rAjA se bAta karanI cAhI para rAjA ne koI uttara nahIM diyaa|
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka zakaDAla rAjA ke caraNoM meM gira pdd'aa| roSa se rAjA ne apanA muMha phera liyaa| maMtrI ne jaise hI tAlapura viSa muMha meM liyA zrIyaka ne apane pitA zakaDAla kA ziraccheda kara diyaa| sabhA meM hAhAkAra maca gyaa| rAjA ne kahA-'yaha kyA kiyA?' zrIyaka ne kahA-'deva! yaha ApakI AjJA kA atikramaNa karane vAle haiM isIlie caraNoM meM girane para bhI Apa ina para prasanna nahIM he| maiM rAjA kA aMgarakSaka hUM ata; jo rAjA kI AjJA kA ullaMghana karatA hai vaha cAhe pitA hI kyoM na ho, mujhe nahIM caahie| Apane mujhe aise sthAna para niyukta kiyA hai ata: mujhe yaha karanA pdd'aa| rAjA ne socA-'aise nispRha logoM ke bAre meM bhI loga anyathA socate haiN| nizcita hI yaha vararucikata prapaMca hai| oha! maiMne kaisA akArya kara DAlA jo zakaDAla jaise maMtrI kI upekSA karatA rhaa| aba maiM zrIyaka ko maMtrIpada para sthApita kruuNgaa| rAjA bolA-'zrIyaka! viSAda mata kro| maiM tumhAre sAre kArya saMpAdita kruuNgaa| isa prakAra AzvAsana dekara rAjakIya vaibhava ke sAtha zakaDAla kA agni-saMskAra kiyA gyaa| zakaDAla kI mRtyu ke pazcAt naMda ne zrIyaka ko maMtrI-pada svIkAra karane ke lie khaa| zrIyaka ne kahA-'mere bar3e bhAI bAraha varSoM se kozA ke yahAM haiM ata: pahale Apa unase pada-grahaNa karane ke lie kheN|' sthUlibhadra ko maMtrIpada dene ke lie bulAyA gayA to unhoMne kahA ki maiM cintana karUMgA / sthUlibhadra azoka-vATikA meM jAkara ciMtana karane lge| unhoMne ciMtana kiyA ki ye kAmabhoga mUrkha aura vikSipta vyaktiyoM ke lie haiN| inase vyakti naraka kI yAtanAeM bhogatA hai| saMsAraaTavI meM paribhramaNa karatA hai| kAmabhoga ApAtabhadra aura pariNAma--virasa hote haiN| aisA socakara usI samaya paMcamuSTi loca kara ve pravrajita ho gae aura or3he hue kambala ko phAr3akara usakA rajoharaNa banA liyaa| dIkSita hokara sthUlibhadra rAjA ke pAsa aae| rAjA ne unake cintana kI sarAhanA kii| muni sthUlibhadra mahala se bAhara jAne lge| rAjA ke mana meM zaMkA ubharI ki yaha muni to bana gayA hai para vezyA se moha nahIM chUTA hogA ataH rAjA ne prAsAda ke UparI bhAga para car3hakara dekhA lekina sthUlibhadra to pUrNa virakta ho gae the| ve cale jA rahe the| rAste meM eka mRta kalevara par3A thaa| sthUlibhadra muni samabhAva se usake pAsa se gujara ge| gajA ne socA ki loga mRta kalevara se dUra haTakara cala rahe haiM / apane nAka ko daMka rahe haiM para sthUlibhadra muni samabhAva se cala rahe haiM / nizcita hI inameM virakti pragAr3ha haiM taba rAjA ne choTe bhAI zrIyaka ko maMtrI banA diyaa| zrIyaka bhAI ke sneha se kozA vezyA ke pAsa gayA para vaha sthUlibhadra ke atirikta kisI para anurakta nahIM huii| kozA kI choTI bahina kA nAma upakozA thaa| vararuci usake sAtha rahatA thaa| zrIyaka vararuci kA chidrAnveSaNa karane lgaa| vaha apanI bhojAI kozA se bolA-'isa vararuci ke kAraNa pitA kI mRtyu tathA bhAI kA viyoga huA hai| terA bhI sthUlibhadra se viyoga ho gyaa| aba tuma isako kabhI surApAna kraanaa|' taba kozA ne upakozA se kahA--'tuma surApAna kara matta ho jaanaa| yaha vararuci amatta rhegaa| tuma madirA pilAnA cAhogI phira bhI vaha ayathArtha pralApa kregaa| lekina tuma use sura! pilA denaa| dUsare dina upakozA ne use surA pilAnA caahaa| vararuci ne AnAkAnI kI / vaha bolI-'aba tumase merA kyA prayojana?' taba vararuci ne usake viyoga ko sahana na kara sakane ke kAraNa upakozA
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM kI icchA ko bahumAna dete hue candraprabha nAmaka surA pI lii| logoM ne jAnA ki yaha dUdha pI rahA hai| kozA ne sArA vRttAMta zrIyaka ko batA diyaa| eka bAra rAjA ne zrIyaka se kahA-'zrIyaka ! tumhAre pitA zakaDAla mere bahuta hitaiSI the|' zrIyaka bolA-'hAM, rAjan ! kintu isa matta vararuci ne sArA anartha kara ddaalaa|' rAjA bolA-'kyA vararuci madyapAna karatA hai?' zrIyaka bolaa-haaN| rAjA ne pachA-kaise ? zrIyaka bolA-'Apa svayaM use dekheN|' itane meM hI vararuci rAjA ke samakSa A gyaa| taba rAjA ne eka vyakti ko madanaphala se bhAvita kamala puSya dekara kahA-'jAo, yaha puSpa vararuci ko de Ao aura ye dUsare phUla dUsaroM ko de denaa|' usa vyakti ne sabhA meM Ae vararuci ko puSpa de die| usane unako suNghaa| yaha madyapAna karatA hai, yaha jAnakara tiraskAra karake use sabhA se bAhara nikAla diyaa| caturveda ko jAnane vAle brAhmaNa ne usako prAyazcitta diyaa| use garma zIzA pilAyA, jisase vaha mara gyaa| sthUlibhadra muni sambhUtavijayajI ke pAsa dIkSita ho ge| vahAM ghora tapazcaryA karane lge| eka bAra vihAra karate hue unakA saMgha pATaliputra phuNcaa| vahAM tIna sAdhuoM ne abhigraha svIkAra kie| pahale sAdhu ne AcArya ko nivedana kiyA ki maiM siMha kI guphA meM cAturmAsa bitaauuNgaa| dUsare ne sarpa kI bAMbI para tathA tIsare ne kue kI meMr3ha para cAturmAsa karane kI pratijJA lii| sthUlibhadra muni ne kozA vezyA ke yahAM cAturmAsa karane kI prArthanA kii| AcArya ne cAroM ko svIkRti pradAna kara dii| pahale sAdhu kI sAdhanA se siMha upazAMta ho gyaa| dUsare kI sAdhanA se dRSTiviSa sarpa zAMta ho gyaa| tIsare ne nirbhayatA se kue kI meMr3ha para cAturmAsa bitaayaa| sthUlibhadra ko apanI citrazAlA meM dekhakara kozA kI prasannatA kA pAra nahIM rhaa| usane socA-muni parISaha se parAjita hokara yahAM Ae haiN| kozA vezyA ne karabaddha pUchA-'maiM Apako kyA sevA karUM?' sthUlibhadra ne nIce dRSTi karake saMyatavANI meM kahA--'maiM tumhAre yahAM cAturmAsa bitAnA cAhatA hUM ata: udyAna meM sthAna kI anumati do|' usane prasannatApUrvaka apane udyAna meM sthAna kI vyavasthA kara dii| rAtri meM kozA solaha zRMgAra kara udyAna meM muni ke pAsa Ayo / aneka prakAra ke hAvabhAva se muni ko prasanna karane kA prayatna kiyA lekina muni sthUlibhadra meru kI bhAMti apane saMyama meM aprakaMpa rahe / muni ne kalyANa kI bhAvanA se dharma-vArtA sunaayii| dharma sunakara vaha pratibuddha ho gayI tathA usane zrAvaka-vrata svIkAra kara lie| usane saMkalpa liyA ki rAjAjJA ke atirikta paiM AjIvana brahmacarya vrata kA pAlana kruuNgii| cAra mahInoM kA upavAsa kara siMha guphAvAsI muni AcArya ke pAsa phuNce| AcArya ne kucha uThakara kahA-'svAgata hai duSkara kArya saMpAdita karane vAle tamhArA aura sarpa kI bAMbI para cAtarmAsa sampanna kara Ae muni kaa|' jaba sthUlibhadra cAturmAsa sampanna karake Ae taba AcArya sasaMbhrama uThe aura bole- svAgata hai, svAgata hai, ati duSkara ati duSkara kArya sampanna karane vAle tumhArA !' una muniyoM ne jaba yaha dekhA to socA ki AcArya kA muni sthUlibhadra para amAtya-putra hone ke kAraNa adhika sneha hai isIlie isakA itanA svAgata kiyA hai| AcArya ne pakSapAtapUrNa vyavahAra kiyA hai| 1. niyuktigAthA tathA zAntyAcArya TIkA meM kue kI meMr3ha para cAturmAsa karane vAle muni kI bAta nahIM hai| kevala cUNi meM yaha prasaMga milatA hai|
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ 504 niyuktipaMcaka dUsare varSa cAturmAsa ke lie siMhaguphAvAso muni ne AcArya se nivedana kiyA ki isa varSa maiM kozA vezyA ke yahAM cAturmAsa karanA cAhatA hUM / AcArya ne jJAna dvArA muni kA bhaviSya dekhA isalie use bahuta manA kiyaa| lekina muni AcArya kI AjJA kI avahelanA kara kozA vezyA ke yahAM gyaa| vahAM usane cAturmAsa vyatIta karane kI AjJA maaNgii| vezyA ne svIkRti de dii| kozA binA zrRMgAra ke bhI naisargika rUpa se bahuta rUpavatI thii| kucha hI dinoM meM muni usake apratima saundarya para Asakta ho gyaa| kozA ne apane anubhavoM se muni kI AMtarika icchA ko jAna liyA lekina vaha zrAvikA bana cukI thii| muni ke dvArA bhogoM kI prArthanA kie jAne para kozA ne kahA-'isake badale tuma mujhe kyA doge?' muni ne kahA-'maiM tumheM kyA dUM?' vezyA bolI-'zatasahasra deN| aba mani zatasahasra (lAkha madrAeM) prApta karane kA prayatna karane lgaa| kozA ne kahA-'nepAla deza kA rAjA zrAvaka hai| usake pAsa jo vyakti sarvaprathama pahuMca jAtA hai,use vaha savA lAkha rupayoM ke mUlya vAlA kambala detA hai / vaha kambala mujhe lAkara do to tumhArI prArthanA para soca sakatI huuN|' muni kambala ke lie nepAla deza gyaa| zrAvaka rAjA ne use zatasahasra mUlya vAlA kambala diyaa| kambala prApta karake puna: kozA ke pAsa Ane ke lie usane nepAla deza se prasthAna kiyaa| calate-calate eka sthAna para coroM kI pallI aayii| coroM ne vahAM mArga avaruddha kara rakhA thaa| eka pakSI apanI sAMketika bhASA meM bolA-'yaha vyakti savA lAkha mUlya kI vastu lekara jA rahA hai| senApati bAhara AyA lekina muni ko dekhakara vApisa lauTa gyaa| pakSI kI AvAja punaH sunakara senApati muni ke pAsa aayaa| muni ne cora senApati ko yathArtha bAta batA dii| sArI bAta sunakara senApati ne muni ko chor3a diyaa| muni kozA ke pAsa AyA aura bahumUlya kambala usake hAthoM meM thamA diyaa| kozA ne kaMbala se paira poMchakara use nAlI meM DAla diyaa| yaha dekhakara muni ne kahA-'yaha itanA krImatI kambala hai, ise maiM kitane parizrama se lAyA hUM? lekina tumane isakA nAza kara ddaalaa|' avasara dekhakara kozA ne kahA-'munivara ! Apa bhI to aisA hI kArya kara rahe haiN| saMyama-ratna ko chor3akara kAma- bhoga rUpI kIcar3a meM phaMsanA cAha rahe haiN|' samaya para dI gaI vANI kI coTa se muni kI dhArmika cetanA jAga gyii| muni AcArya ke pAsa Ae aura AlocanA kara, prAyazcitta le zuddha hokara vihAra karane lge| AcArya ne anuzAsanA dete hue kahA-'vyAghra aura sarpa to zarIra ko pIr3A de sakate haiM para jJAna, darzana aura cAritra ko khaNDita karane meM samartha nahIM haiN| muni sthUlibhadra ne sacamuca duSkara-mahAduSkara kArya kiyA hai kyoMki pahale isakA gaNikA ke prati bahuta anurAga thaa| aba vaha zrAvikA bana cukI hai|' AcArya ne usa muni ko upAlambha dete hue kahA-'tumane doSoM kI avagati prApta kie binA yaha upakrama kiyA, yaha tumhAre lie zreyaskara nahIM thaa|" 11. caryA parISaha kollakara (kollAka) nAmaka nagara meM saMgama nAmaka bahuzruta AcArya vihAra kara rahe the| usa nagara meM durbhikSa kA prakopa ho gyaa| AcArya kA jaMghAbala kSINa ho gayA thA ataH ve anyatra vihAra 1. uni.101-106, uzAMTI.pa. 105-107, usuTI.pa.28-31 /
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM 505 karane meM asamartha the| unhoMne siMha nAmaka ziSya ko apanA uttarAdhikArI banA subhikSa meM vihAra karane kA Adeza de diyaa| ve usI nagara ke nau bhAga karake vahAM bhI mAsakalpa se vihAra karate the| isa prakAra vahAM vihAra karate hue AcArya ko bAraha varSa bIta gae / unako sAdhanA se prabhAvita hokara nagaradevI unakI sevA meM hI rahatI thii| uttarAdhikArI siMha muni ne datta nAmaka ziSya ko sukhasAtA pUchane ke lie bhejA 1 vaha ziSya AcArya ke pAsa AyA / datta muni ne socA ki AcArya yahAM nityatrAsa karate haiM ata: inake sAtha rahane meM doSa hogA yaha socakara vaha upAzraya ke bAhara uharA aura binA bhakti-bahumAna ke baMdanA kii| bhikSA ke samaya vaha AcArya ke sAtha gyaa| duSkAla ke kAraNa ajJAta uMcha se yathepsita AhAra prApta nahIM huaa| vaha mana hI mana vikSubdha ho gyaa| usane socA-'AcArya mujhe sAmAnya gharoM meM le jA rahe haiM isalie AhAra nahIM mila rahA hai| guru ne jJAna se ziSya ke mana kI bAta jAna lii| ziSya ko saMkleza se bacAne hetu donoM eka zreSThi ke yahAM ge| vahAM vyaMtara devI ke prabhAva se unakA baccA chaha mahIne se niraMtara ro rahA thaa| use dekhakara AcArya ne cuTakI bajAkara kahA-'tuma mata roo|' itanA kahane mAtra se bAlaka vyaMtara ke prabhAva se mukta ho gyaa| pArivArika logoM ne prasanna manaseyasita sAhAra divAkara AsamAne ziSya ko de diyaa| ve svayaM bahuta samaya taka ghUmakara aMta-prAMta bhojana lekara aae| ziSya ne socA ki guru ne mujhe to kevala eka hI ghara batAyA hai anya gharoM meM to ve svayaM gae haiN| saMdhyA ke samaya meM pratikramaNa ke samaya garu ne datta se kahA-'vatsa! Aja AhAra kI AlocanA kro|' datta ne kahA-'mujhe koI bAta yAda nahIM jisakI AlocanA kruuN|' guru ne kahA-'ziSya ! Aja tumane dhAtrIpiMDa AhAra grahaNa kiyA hai|' ziSya kupita ho gayA aura usane doSa kI AlocanA nahIM kii| usane guru se kahA ki Apa sUkSmatA se apane doSoM kI AlocanA kreN| yaha kahakara krodhAveza meM vaha apane sthAna para calA gyaa| yaha guru kI avahelanA karatA hai isalie usako samyaka pratibodha dene ke lie devatA ne ardharAtri meM aMdhakAra aura bhayaMkara jala-varSA prArambha kara dii| ziSya ThaMDI vAyu se kSubdha ho gyaa| usane AcArya ko AvAja dii| AcArya ne vatsalatA se kahA-'ziSya ! yahAM A jaao|' lekina use aMdhakAra meM kucha dikhAI nahIM diyaa| datta ne kahAmujhe aMdhakAra ke alAvA kucha nahIM dikhatA hai / AcArya ne apanI aMgulI dikhaaii| vaha dIpa kI bhAMti prakAzita ho rahI thii| ziSya ne socA-'AcArya dIpaka bhI rakhate haiN|' usake aisA ciMtana karane para devatA ne usakI bhartsanA kii| bhayabhIta hokara vaha AcArya ke caraNoM meM gira par3A aura kSamAyAcanA kii| guru ne use nagara ke nau bhAgoM kI bAta btaaii| sArI bAta sunakara ziSya ko pazcAttApa huaa| usane guru se apane doSoM kI AlocanA kI tathA svayaM ko zuddha kara liyaa| 12. niSIdhikA parISaha hastinApura nagara meM kurudatta nAmaka zreSThIputra thaa| vaha sarvaguNasampanna AcArya ke pAsa dIkSita ho gyaa| eka bAra kurudatta muni ekalavihArapratimA svIkAra kara sAketa nagara meM sabhavasRta hue| antima 1. uni.107, uzAMTI.pa.108, usuttii.p.32|
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ 506 niyuktipaMcaka prahara meM muni caurAhe para pratimA meM sthita the| usa samaya gAyoM ko curAkara koI vyakti udhara se gujraa| gAyoM ko khojate hue vyakti vahAM aae| unhoMne muni ko dekhA / vahAM se do mArga jAte the| ve mArga nahIM jAnate the| unhoMne muni se pUchA-'cora kisa rAste se gae haiM?' muni ne prazna kA koI uttara nahIM diyaa| uttara na pAkara ve kupita ho ge| ve muni ke sira para miTTI kI pAla bAMdhakara usameM jalatI huI citA ke aMgAroM ko rakha kara cale ge| muni ne samabhAva pUrvaka usa parISaha ko sahana kiyaa| 13. zayyA parISaha kauzAmbI nagarI meM yajJadatta nAmaka brAhmaNa thaa| usake somadatta aura somadeva nAmaka do putra the| donoM bhAI saMsAra ke kAmabhogoM se virakta hokara somabhUti AcArya ke pAsa dIkSita ho ge| ve bahuzruta aura aneka AgamoM ke jJAtA bana ge| eka bAra ve donoM jJAti logoM kI bastI meM ge| ujjayinI nagarI meM unake mAtA-pitA rahate the| eka bAra ve vahAM bhikSA ke lie ge| vahAM ke brAhmaNa madyapAna karate the| unhoMne anya dravya meM madirA milAkara una muniyoM ko bhikSA dii| ajAnakArI meM pAnI samajhakara vaha zarAba unhoMne pI lii| zarAba kA nazA una para chAne lgaa| bAda meM unhoMne ciMtana kiyA--'aho! yaha hamane akRtya kA Asevana kiyA hai| hamane bahuta bar3A pramAda kiyA hai ata: prAyazcitta svarUpa aba bhakta pratyAkhyAna karanA hI zreSTha hogaa|' donoM ne nadI ke kinAre eka kASTha para bhakta pratyAkhyAna kara prAyopagamana saMthArA svIkAra kara liyaa| vahAM akAla meM hI varSA prArambha ho gyii| nadI meM bAr3ha Ane se ve pAnI meM bahate hue samudra meM cale ge| kaSTa Ane para ve mAnasika rUpa se bhI vicalita nahIM hue| donoM muniyoM ne samyak prakAra se zayyA parISaha ko sahana kiyaa| 14. Akroza parISaha (arjunamAlI) rAjagRha nagarI meM arjuna nAmaka mAlI rahatA thaa| usakI patnI kA nAma skandazrI thaa| rAjagRha nagara ke bAhara mudgarapANi yakSa kA maMdira thaa| arjunamAlI ko yakSa para pragAr3ha AsthA thii| vaha kuladevatA ke rUpa meM usakI pUjA karatA thaa| mAlI ke udyAna ke rAste meM ho yakSa kA maMdira thaa| arjuna pratidina tAje phUla lAkara yakSa kI pUjA karane jAyA karatA thaa| eka dina skanda zrI apane pati ko bhojana dene gyii| Ate samaya phUloM ko lekara vaha ghara jA rahI thii| rAste meM maMdira meM chaha kAmI puruSoM ne skandazrI ko dekhaa| ve usake rUpa aura lAvaNya para mugdha ho ge| unhoMne socA, yaha bhoga bhogane ke lie upayukta hai, aisA socakara use pakar3a liyA aura yakSa kI mUrti ke sAmane hI usake sAtha bhoga bhogane lge| kucha samaya bAda arjunamAlI pratidina kI bhAMti tAje phUloM ko lekara yakSa kI arcanA karane aayaa| apane pati ko dekhakara usane kahA-'merA pati A rahA hai| kyA tuma mujhe chor3a doge?' kAmI puruSoM ne usake mAnasika abhiprAya ko jAnakara kahA-'hama abhI usako rassI se bAMdha deNge| tumheM Darane kI koI AvazyakatA nahIM hai|' una logoM ne arjunamAlI ko rassI se bAMdha diyaa| usake sAmane 1. uni.108, uzATI.pa. 109, 110, usuTI.pa. 33 / 2. uni,109, 110 uzAMTI.pa. 111, usuTI.pa. 34 /
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM 507 hI ve loga usakI patnI ke sAtha durAcAra karane lge| skandazrI pati ko uttejita karane ke lie mohotpAdaka strI zabdoM meM vilApa karane lgii| arjunamAlI yaha ghRNita dRzya dekha nahIM skaa| usakI AtmA vidroha karane lgii| usane ciMtana kiyA-'maiM pratidina tAje phUloM se yakSa kI pUjA-arcanA karatA hUM lekina phira bhI maiM isake sAmane itanA kleza aura pIr3A kA anubhava kara rahA huuN| yadi yakSa meM koI zakti hotI to itanA kleza nahIM paataa| Aja yaha spaSTa pratIta hotA hai ki yaha kevala kATa kI mUrti hai, mudgarapANI yakSa kI mUrti nahIM hai|' ina zabdoM ko sunakara yakSa ne anukammAvaza usake zarIra meM praveza kara liyaa| yakSa ke prabhAva se usake sAre baMdhana tar3a-tar3a TUTa ge| usane lohamaya mudgara lekara una chahoM puruSoM tathA apanI patnI ko yamaloka pahuMcA diyaa| aba vaha pratidina chaha puruSa aura eka strI ko mArane lgaa| jaba taka vaha sAta vyaktiyoM ko nahIM mAra detA, rAjagRha nagara se bAhara nahIM nikalatA thaa| eka bAra rAjagRha nagarI meM bhagavAn mahAvIra samavasRta hue| usa samaya sudarzana bhagavAn mahAvIra ko baMdanA karane niklaa| rAste meM arjunamAlI ne use dekha liyA / vaha sudarzana kI ora daudd'aa| sudarzana kI dRSTi arjuna para pdd'ii| sudarzana ne arhat, siddha, sAdhu aura dharma kI zaraNa lekara vahIM sAgArika anazana lekara kAyotsarga kara liyA aura namaskAra maMtra kA jApa karane lgaa| arjunamAlI bahuta parizrama karake bhI sudarzana kA aniSTa nahIM kara skaa| vaha usake cAroM ora ghUmatA huA parizrAnta ho gyaa| vaha usa viziSTa puruSa ko animeSa dRSTi se dekhane lgaa| yakSa arjuna ke zarIra se nikala mudgara lekara apane sthAna para zauTa gyaa| arjunavAnI nahI minA gira pdd'aa| sudarzana ne sneha-pUrvaka use uThAyA aura pUchA-tuma kahAM jA rahe ho? sudarzana ne kahA-'bhagavAn mahAvIra ko vaMdanA karane jA rahA huuN|' arjunamAlI bhI usake sAtha bhagavAn ko vaMdanA karane gyaa| mahAvIra ke mukha se dezanA sunakara vaha vahIM pravajita ho gyaa| jaba vaha bhikSA ke lie ghUmatA taba loga kahate-'yaha hamAre svajana kA ghAtaka hai| isa prakAra vaha aneka prakAra se tiraskRta hotaa| lekina muni arjunamAlI ne samatApUrvaka Akroza vacana sahana kie aura kaivalya prApta kara liyaa| 15. vadha parISada (skandaka) zrAvastI nagarI meM jitazatru rAjA rAjya karatA thaa| usakI paTarAnI dhAriNI tathA yuvarAja skandaka thaa| rAjA kI putrI kA nAma puraMdarayazA thaa| usakA vivAha kuMbhakArakaTa nagara meM daMDakI rAjA ke sAtha kiyA gyaa| daMDakI rAjA ke purohita kA nAma pAlaka thaa| eka bAra zrAvastI nagarI meM muni suvratasvAmI padhAre / unake samavasaraNa meM aneka vyakti upasthita hue| skandaka bhI dezanA sunane gyaa| dharmavArtA sunakara usane zrAvaka vrata svIkAra kara liye| eka bAra pAlaka purohita dUta ke rUpa meM zrAvastI nagarI aayaa| sabhA ke bIca meM hI vaha jaina sAdhuoM kI niMdA karane lgaa| usa samaya kumAra skandaka ne apanI tejasvI yANI se use niruttarita kara rAjya se bAhara nikAla diyaa| isa ghaTanA se usake mana meM skandaka ke prati roSa umar3a pdd'aa| usI dina se pAlaka guptacaroM ke mAdhyama se skandaka kA chidrAnveSaNa karane lgaa| 1. uni,111, uzAMTI.pa. 112-114, usuTI.pa. 34, 35 /
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ 508 niyuktipaMcaka kAlAntara meM kumAra skandaka pAMca sau vyaktiyoM ke sAtha muni suvrata tIrthakara ke pAsa dIkSita hue| ve jJAnAbhyAsa se bahuzruta ho ge| unakI yogyatA kA mUlyAMkana karake kucha samaya bAda muni subrata tIrthaMkara ne unheM pAMca sau ziSyoM kA pramukha banA diyaa| eka bAra skandaka ne bhagavAn ko nivedana kiyA ki maiM apanI saMsArapakSIyA bahina puraMdarayazA ko pratizodha dene vAlA yahatA huuN| yaha sunakara tIrthakara suvrata ne kahA-'vatsa ! vahAM mAraNAntika kaSTa A sakatA hai|' 'upasarga meM hama saba ArAdhaka hoMge yA virAdhaka?' yaha pUchane para bhagavAn ne pratyuttara diyA-'tumako chor3akara anya sabhI sAdhu ArAdhaka hoNge|' usane kahA-'acchA hai, itane muni yadi ArAdhaka hote haiM to zubha hai| bhagavAn ke manAhI karane para bhI AcArya skandaka apane pAMca sau muniyoM ke sAtha kuMbhakArakaTa nagara meM phuNce| sabhI muni nagara ke bAhara eka udyAna meM tthhre| pAlaka ko jaba skandaka muni ke Ane kA vRttAnta jJAta huA to usane udyAna meM gupta rUpa se zastra chipA die| dUsare dina pAlaka ne rAjA ke pAsa Akara unako bhramita karane ke lie kahA-'skandaka muni parISahoM se parAjita hokara yahAM AyA hai| vaha bahina se milane ke bahAne yahAM Apako mArakara rAjya grahaNa karanA cAhatA hai| yadi merI bAta para vizvAsa na ho to Apa udyAna meM jAkara dekheM, vahAM aneka prakAra ke astra-zastra chipAe par3e haiN| rAjA ne guptacaroM ko udyAna meM bhejaa| chipe zastroM kI bAta jAnakara rAjA kA vizvAsa sthira ho gyaa| rAjA ne sabhI muniyoM kA nigraha kara pAlaka purohita ko sauMpa diyaa| pAlaka ne eka-eka kara pAMca sau muniyoM ko kolhU meM pola diyaa| sabhI muniyoM ne samatApUrvaka usa vadha parISaha ko sahana kiyaa| pUrNa samAdhistha rahane se sabako kaivalya utpanna huA aura sabhI siddha, buddha, mukta ho ge| AcArya skandaka pAsa meM khar3e the| unhoMne yaha sArA dRzya dekhaa| rudhira se bhare kolhU yaMtra kI ora unakI dRSTi gii| unhoMne kahA-'isa bAla muni ko maiM yaMtra meM polate hue nahIM dekha sakatA ata: pahale mujhe pIla do|' para unake dekhate-dekhate choTe ziSya ko yaMtra meM pIla diyaa| yaha dRzya dekhakara AcArya skandaka kupita ho ge| unheM sabase aMta meM pIlA gyaa| ve nidAna kara agnikumAra deva ke rUpa meM utpanna hue| usI samaya eka gRddha AcArya skandaka kA raktalipta rajoharaNa ko puruSa kA hAtha samajhakara uThAkara le gyaa| sAtha meM puraMdarayazA dvArA datta kaMbala bhI thaa| vaha rajoharaNa puraMdarayazA ke sAmane giraa| rajoharaNa aura kaMbala ko dekhate hI puraMdarayazA ne pahacAna liyA ki yaha mere bhAI kA hai| jaba use jJAta huA ki mere bhAI sahita sabhI muniyoM ko maravA diyA hai to vaha atyanta kruddha ho gyii| usane rAjA se kahA-'are pApiSTa rAjA! tumane Aja vinAza kA kArya kiyA hai| aba maiM svayaM bhI dIkSA lenA cAhatI huuN|' usakI prabala bhAvanA jAnakara devoM ne use muni suvrata svAmI ke pAsa pahuMcA diyaa| udhara agnikumAra deva ne apane pUrvabhava kA badalA lene ke lie pUre nagara ko jalAkara bhasma kara ddaalaa| Aja bhI vaha kSetra daNDakAraNya kahalAtA hai| 1. uni. 112-14, uzATI.pa. 115. 116, usuTI.pa. 36, nibhA.5740 - 5743 cU.pU. 127, 128 /
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM 16. yAcanA parISaha dvArikA nagarI devanirmita aura svarNamayI thii| vaha saba prakAra se samRddha thii| vahAM arddhabharata kA cakravartI vAsudeva rAjA rAjya karatA thaa| usake do bhAI the-baladeva aura jarAkumAra / ve donoM usase jyeSTha the| unake pitA vasudeva the| unakI patnI jarA se jarAkumAra utpanna huaa| zAmba, pradyumna Adi sabhI kumAra sAr3he tIna karor3a kumAroM ke sAtha sAMsArika bhogoM kA anubhava karate hue rAjya kA upabhoga karate the| eka bAra sarvajJa ariSTanemi bhagavAn bhavya logoM ke uddhAra hetu vahAM aae| devatAoM ne samavasaraNa kI racanA kii| cAroM jAti ke deva. yAdava aura vAsudeva bhI bhagavAn ke darzanArtha aae| bhagavAn ne dharma ko dezanA do| dharmakathA kI samApti para vAsudeva ne pUchA-'dhana, svarNa, ratna, janapada, ratha aura ghor3e se samRddha devanirmita, yAdavakula ko isa dvArikA nagarI kA kisase aura kisa nimitta se vinAza hogA?' bhagavAn ne kahA-'yahAM dvIpAyana nAma kA parivrAjaka hai| vaha madyapAna meM unmatta zAmba Adi rAjakumAroM se apamAnita hone para dvArikA kA vinAza karegA tathA yAdavakula kA aMta kregaa|' dvIpAyana pahale soriyanagara ke bAhara tApasa Azrama meM pArAzara nAmaka tApasa thaa| usako eka avinIta kanyA prApta huii| use lekara vaha yamunA nadI ke dvIpa meM a gayA isalie usakA nAma dvIpAyana par3a gyaa| vaha brahmacArI bele. bele kA tapa karatA huA vicaraNa karatA thaa| dIpAyana RSi ne sanA ki sarvaja savaMdI bhagavAna ariSTanemi ne kahA hai ki mere nimitta se dvArikA nagarI tathA yaduvaMza kA vinAza hogaa| yaha duSTa kArya mere dvArA kaise hogA yaha socakara vaha vana meM calA gyaa| bhagavAna ne Age kahA-'tumane jo apane maraNa kA kAraNa pUchA thA, use suno-'tumhAre jyeSTha bhrAtA kI patnI jarA se utpanna jarAkumAra se tumhArI mRtyu hogii|' taba yAdavoM kI jarAkumAra para viSAda evaM zokapUrNa dRSTi rahane lgii| jarAkumAra ne socA---'atyanta kheda kI bAta hai ki kisa prakAra maiM vasudeva kA putra hokara svayaM hI choTe bhAI ke vinAza kA kAraNa bnuuNgaa|''aho! yaha to mahApApa hogA' aisA socakara kRSNa kI rakSA hetu yAdavajanoM se pUchakara aura unheM praNAma kara jarAkumAra vanavAsa meM calA gyaa| jarAkumAra ke jAne para hari Adi yAdava svayaM ko zUnya jaisA mAnane lNge| taba bhagavAn AreSTa nemi ko praNAma kara sAre yAdava saMsAra kI, vizeSataH dvArikA nagarI kI tathA yAdavavaMza kI anityatA kA cintana karate hue apanI nagarI meM cale ge| nagara meM praveza karake vAsadeva kRSNa ne ghoSaNA karavAI-'zIghra hI sArI surA aura madya kAdambavana kI guphA meM le jAo kyoMki bhagavAn ariSTanemi ne kahA hai ki madyapAna karake yAdava kumAra dvIpAyana RSi ko utpIr3ita kareMge aura vaha kupita hokara dvArikA nagarI kA vinAza kara degaa| karmakaroM ne kRSNa kI AjJA kA pUrNa rUpa se pAlana kiyaa| sArI surA kAdamba-vana ke zilAkuMDoM para DAla dI gyii| pUrA kAdamba-vana surA se bhara gyaa| vaha guphA kAdamba-vana se Acchanna thI, isalie use kAdamba-vana guphA kahA jAtA thA isIlie surA kA nAma bhI kAdambarI prasiddha ho gyaa| baladeva ke bhAI kA nAma siddhArtha thaa| usake sArathi ne use snehapUrvaka kahA-'bhagavAn
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________ niryutipaMcaka ne kahA hai ki janma- jarA aura maraNa se yukta isa kSaNabhaMgura saMsAra meM koI vastu sthira nahIM hai| vizeSata: hamArA jIvana to sthira haiM hI nahIM ataH Apa mujhe bhagavAn ke pAsa zrAmaNya svIkAra karane kI anujJA deN| baladeva ne usake nizcaya ko jAnakara kahA-'ThIka hai, tuma pravrajyA grahaNa karo lekina vipatti meM kisI bhI prakAra se tuma mujhe pratibodhita krnaa|' siddhArtha ne svIkRti de dii| vaha apane svajanoM se pUchakara bhagavAn ke pAsa dIkSita ho gyaa| ghora tapazcaryA kara vaha chaha mAsa meM hI divaMgata ho gyaa| idhara kAdambavana kI guphA ke zilAkuMDoM meM uMDelI huI vaha surA chaha mAsa meM pakcarasa vAlI ho gyiiN| vaha svaccha, svAdu rasa vAlI, zreSTha, hRdaya ko sukha dene vAlI aura karketana ratna kI AbhA khAlI ho gyii| zAmbakumAra ke pAsa rahane vAlA madirAlubdha puruSa kAdamba vana kI guphA ke pAsa gyaa| usane vahAM vaha surA dekhii| prasanna hokara vaha use pIne lgaa| svAdiSTa hone ke kAraNa vaha aMjali se ghUMTa pIne lgaa| madyapAyI vyaktiyoM ne use dekhaa| ve bhI zItala, svaccha aura svAdu madirA ko pokara nirbhaya hokara krIr3A karane lge| vaha vyakti zAmbakumAra ke pAsa gayA aura madirA vAlI bAta btaaii| zAmbakumAra vahAM aayaa| usane vAruNI maMdirA dekhii| madirA pIne ke bAda zAmbakumAra ne ciMtana kiyA- 'kumAroM ke binA maiM akelA madirA sukha kA anubhava nahIM kara sakatA ata: kala maiM apane sAtha kumAroM ko lekara zAnta kumAroM ko kAdambarI guphA ke pAsa lekara aayaa| unhoMne zreSTha surA ko dekhaa| usane karmakaroM kI AjJA dI ki isa vAruNI zarAba ko lekara aao| AjJA prApta kara ve zarAba lekara A ge| ve vividha vRkSa, kusuma Adi se yukta ramaNIya udyAna meM aae| zAmba ne kahA- kisI bhI prakAra se chaha mAsa se hamane yaha surA prApta kI hai ataH icchA ke anusAra saba piio|' saba madirA pIne lge| ve unmukta hokara gAne, nAcane aura paraspara AliMgana karane lage / krIr3A karate hue ve pahAr3a ke pAsa gye| vahAM unhoMne tapa karate hue dvIpAyana RSi ko dekhaa| ve paraspara bolane lage- 'yaha vahI durAtmA hai jisako bhagavAn ariSTanemi ne dvArikA kA vinAzaka kahA hai| isa pApI aura niSkAraNa vairI ko hama kyoM na mAra DAleM ?' taba ve roSapUrvaka pairoM se, muSTi se tathA capeTA ke ghAta se niraparAdha dvIpAyana RSi ko mArane lge| vaha maraNAsanna jaisA dharatI para gira gyaa| usako pITakara ve loga dvArikA A ge| 510 vAsudeva ke nijI vizvasta puruSoM ne sArI bAta kRSNa ko btaaii| kRSNa ne socA- 'ye kumAra bahuta durdAnta haiM / aho ! yauvana kI adIrghadarzitA aba hama ina jIvana mAtra ko dhAraNa karane vAle kumAroM kA kyA kareM?' zrIkRSNa baladeva sahita dvIpAyana RSi kA anunaya karane ge| unhoMne kopa se kAMpate hue adharoM vAle dvIpAyana RSi ko dekhaa| samayocita sammAna dekara ve bole - bho mahAtApasa RSi ! krodha saba guNoM kA vinAza karane vAlA hai| mahAsatva aura dAnta muni krodha ke vazavartI nahIM hote| ajJAnavaza madya pramatta mUr3ha vyaktiyoM ke aparAdha para mahAtapasvI loga dhyAna nahIM dete| isalie kumAroM ne jo duzceSTAeM kI haiM usake lie hameM kSamA kara deN|' itanA kahane para bhI dvIpAyana RSi ne jaba roSa nahIM chor3A to baladeva ne kahA, bho narAdhipa / aba prayatna karanA vyartha hai| jo isane socA hai vaha use karane do| kyA jinendra kI kahI huI bAta anyathA ho sakatI hai? 'taba dvIpAyana ne kahA- 'mAre jAte hue maiMne eka bar3I pratijJA kI thI ki baladeva aura kRSNa- ina do ko chor3akara dvArikA kA kuttA bhI vinAza se nahIM baca sktaa| ataH na ho jinezvara
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM bhagavAn kA vacana vyartha hai. 5 aura na hI merI pratijJA agamA ho gakatI hai ata: Apa jAeM, adhika vicAra karane se kyA?' taba mahAzoka se saMtapta mana se baladeva aura vAsudeva nagarI meM lauTa aae| dvIpAyana ke pratijJA kI bAta pUrI nagarI meM phaila gyii| dUsare dina pUre nagara meM baladeva ne ghoSaNA karavAI ki sabhI loga upavAsa Adi tapasyA meM nirata ho jAeM, dharmadhyAna meM lIna ho jaaeN| nagarI kA vahI pariNAma hone vAlA hai jo bhagavAn ne kahA hai| isI bIca bhagavAn ariSTanemi vihAra karate hue puna: revataka parvata para samavasRta hue| yAdava loga bhagavAn ko vaMdanA kara apane-apane sthAna para baiTha ge| dharmakathA ke aMta meM saMsAra kI anityatA se saMvega ko prApta pradyumna, niSadha, zuka, sAraNa, zAMba Adi kumAra bhagavAn ke pAsa pravrajita ho ge| rukmiNI bhI pUrva karmoM ke bhaya se udvigna hokara vAsudeva ko kahane lagI-' bho rAjan! saMsAra kI aisI pariNati hai aura vizeSata: yAdava kula kI ata: Apa mujhe AjJA deM maiM dIkSita honA cAhatI huuN|' taba kRSNa ne vASpA AMkhoM se, bar3e du:khI hRdaya se rukmiNoM ko dIkSA kI AjJA dii| rukmiNI anya zreSTha rAjakanyAoM ke sAtha prajita ho gyii| yAdava loga ariSTanemi ko vaMdanA kara zokavihvala hokara dvArikA nagarI vApisa cale ge| vAsadeva bhI rukmiNI ke viraha meM svayaM ko zrIvihIna samajhane lge| bhagavAn ariSTanemi bhI bhavya-janoM ko pratibodha dene ke lie anyatra cale ge| vAsadeva kRSNa ne dUsarI bAra pUrI nagarI meM ghoSaNA karavAI-'nAgariko! dvIpAyana RSi kA mahAn bhaya utpanna ho gayA hai ata: vizeSa rUpa se dharma meM rata rho| hiMsA, asatya, adatta, abrahmacarya evaM parigraha ko sabhI yathAzakya chodd'eN| Ambila, upavAsa, belA, telA Adi tapa sabhI yathAzakya kreN| nAgarika bhI vAsudeva kI bAta svIkRta kara dharma meM saMlagna ho ge| dvIpAyana RSi bhI ati duSkara bAla tapa karake dvArikA ke vinAza kA nidAna kara bhavanapati devoM meM agnikumAra deva bnaa| usane yAdavoM ke katya ko yAda kiyaa| vaha dvArikA ke vinAza heta AyA para vinAza karane meM samartha nahIM ho sakA kyoMki sabhI yAdava tapasyA meM nirata the| ve devatA kI arcanA evaM maMtrajApa meM tatpara the ata: unakA koI parAbhava nahIM kara skaa| dvIpAyana RSi chidrAnveSaNa karane lgaa| bAraha varSa bIta ge| dvArikA ke logoM ne socA ki dvIpAyana RSi aba niSprabha aura pratihata teja vAlA ho gayA hai ata: ve puna: Amoda-pramoda aura krIr3A karane lge| ve kAdambarI ke pAna se matta hokara rati-krIDA meM masta ho ge| taba agnikamAra devayoni meM utpanna dvIpAyana RSi ne dvArikA kA vinAza karanA prArambha kara diyaa| usane aneka prakAra ke upadrava prArambha kara die| dvIpAyana ne saMvartaka vAyu kI vikurvaNA kii| pralayakAla ke samAna calane vAlI havA se kASTha, tRNa aura pattoM ke samUha AvAja karate hue nagara ke andara ikaTThe hone lge| RSi ne bhISaNa agni prajvalita kara dii| vaha adhama deva bAra-bAra udyAna se tara, kASTha, latA aura tRNa Adi pheMkane lgaa| dhUeM aura agni ke kAraNa eka ghara se dUsare ghara meM jAnA bhI saMbhava nahIM ho skaa| pUrI dvArikA nagarI cAroM ora se jalane lgii| aneka maNi, ratna aura sone se bane prAsAda tar3a-tar3a TUTakara pRthvI para girane lge| bher3a, hAthI, baila, ghor3A, gadhA, UMTa Adi pazu agni se jalate hue bhISaNa dAruNa zabda karane lge| yAdava loga apanI priyatamAoM ke sAtha jalane lge| unakI aMganAeM hAhAkAra aura rudana kA dAruNa zabda karane lgii| baladeva aura vAsudeva jalatI huI dvArikA
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________ 512 niyuktipaMcaka ko dekhakara vilApa karate hue apane pitA ke ghara A ge| zIghra hI rohiNI, devakI aura pitA ko ratha para biThAkara tIvra gati se calane vAle baila ko usameM jor3A para ve agni meM jalate hue ratha ko khIMcane meM samartha nahIM hue ata: baladeva aura vAsudeva svayaM hI ratha ko khIMcane lge| isI bIca hA mahArAja kRSNa! hA balarAma! hA vatsa! hA nAtha ! aisA karuNa-vilApa saba gharoM meM sunAI dene lgaa| taba baladeva aura kRSNa zIghratA se nagaradvAra ke pAsa ratha ko le gae para vahAM donoM ratha iMdrakIla (dvAra kA eka hissA) ke dvArA avaruddha ho ge| usa iMdrakIla ko baladeva ne paira se cUrNa kara diyA taba vaha dvAra agni meM jalane lgaa| isI bIca dIpAyana RSi ne ghoSaNA kI-'are! maiMne pahale hI kahA thA ki baladeva aura kRSNa tuma do ko chor3akara koI bhI nahIM baca sakegA, yaha merI pratijJA hai|' taba vAsudeva ne apane pairoM se Ahata kara eka kapATa ko dharatI para girA diyA aura dhUM-dhUM kara jalate hue dUsare kapATa ko balarAma ne girA diyaa| taba vasudeva ne devakI aura rohiNI ko kahA-'tumhAre jIvita rahane se yAdava kula kI puna: samunnati ho jaaegii| ata: zIghratA se tuma nikala jaao| mAtA-pitA ke vacana sunakara karuNa vilApa karate hue yAdava loga vahAM se nikala ge| bAhara bhagna udyAna meM sthita hokara ve jalatI huI dvArikA ko dekhane lge| dIpAyana RSi ne devazakti se nagarI ke sAre dvAra baMda karake pUrNa rUpa se dvArikA nagarI ko jalA diyaa| balarAma kA prANavallabha kabjavAraka nAmaka choTA lar3akA carima zarIradhArI thA, vaha apane bhavana meM Upara car3hakara bolA-'are pAvasthita devatAo ! maiM jinendra ariSTanemi kA ziSya huuN| maiM samasta prANiyoM ke prati dayA rakhane vAlA huuN| maiM carimazarIrI hUM ata: isI bhava meM mokSa jaauuNgaa| yadi bhagavAn ke ye vacana satya haiM to phira aisA kyoM ho rahA hai?' isake aisA kahane para jRmbhaka deva vahAM aae| unhoMne jalate hue bhavana se use nikAlA aura palhavadeza meM bhagavAn ke pAsa le ge| kRSNa kI solaha hajAra deviyoM ne samabhAva pUrvaka anazana kara liyaa| sabhI dharmaparAyaNa yAdava mahilAoM ne agni ke bhaya se bhakta pratyAkhyAna kara liyaa| dvIpAyana ne nagara kI 60 aura 72 kulakoTiyoM ko jalA diyaa| isa prakAra chaha mAsa taka usane dvArikA nagarI ko jlaayaa| phira pazcima samudra meM usako plAcita kara diyaa| baladeva aura vAsudeva-donoM ne atyanta zoka evaM vyAkula mana se dvArikA nagarI ko dekhaa| AMsU se gIle nayanoM se dvArikA ko dekhakara unhoMne socA-'aho! yaha saMsAra kI asAratA hai| karmoM kI gati kA vaicitrya hai| sArA kArya niyati ke adhIna hotA hai|' kRSNa ne kahA-'saba parijanoM se rahita zokAkula aura maraNAsannA tathA bhaya se udvigna locana vAle hama aba kahAM jAeM?' balarAma ne kahA-'parAkramI pAMDava hamAre bAMdhava haiM ataH dakSiNa samudra meM sthita mathurA nagarI calate haiN|' kRSNa ne kahA-'draupadI ke lAne ke samaya mahAgaMgA utarane ke lie unhoMne hameM ratha ko nahIM bhejA ata: sarvasva haraNa kara hamane unheM nikAla diyA thaa| aisI sthiti meM hama unakI nagarI meM kaise jAeM?' baladeva ne kahA-'ve mahApuruSa hamAre hI kula meM utpanA paramabaMdhu haiM / ve kisI ko paribhava buddhi se nahIM dekhte| nIcakarmA yA krUrakarmA vyakti bhI yadi ghara para A jAe to ve usake sAtha niSThara AcaraNa nahIM krte|' taba kRSNa ne balarAma kI bAta svIkAra kara lii| ve zarIra kAMti ko chipAte
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM hue paidala hI pUrva dizA kI ora calane lge| saurASTra deza ko pArakara ve hastinAkalpa nagarI ke bAhara phuNce| kRSNa ne baladeva se kahA-'maiM bhUkha aura pyAsa se vyAkula ho rahA huuN|' taba baladeva ne kahA-'maiM zIghra hI Apake lie bhaktapAna lAne ke lie jA rahA huuN| tuma bhI jAgarUka hokara yahAM baiThe rhnaa| yadi mere isa nagarI meM jAne para koI Apatti AI to merA mahAzabda sunakara tuma A jaanaa|' aisA kahakara baladeva hRdaya meM vAsudeva kI smRti karatA huA hastinAkalpa nagara gyaa| vahAM dhRtarASTra kA putra acchaMdaka' nAma kA rAjA rAjya karatA thaa| baladeva ne apane zrIvatsa ko vastroM se AcchAdita kara nagarI meM praveza kiyaa| vahAM lokApavAda ho gayA ki nagarI meM agni se baladeva vAsudeva Adi sabhI baMdhu jala kara naSTa ho gae haiN| baladeva ko pramANa se bhI adhika surUpa dekhakara loga vismita hokara kahane lage-'aho rUpasaMpadA', 'aho candramA ke samAna kAMti aura saumyatA!' isa prakAra slAbA ko prApta karatA hu mAladeva bhojanAyA / vahAM aMgUThI becakara usane bhojana aura hAtha ke kaTaka dekara madirA prApta kii| vaha vahAM se prasthita hokara nagara-dvAra para phuNcaa| use dekhakara dvAra-ArakSakoM ne rAjA ko nivedana kiyA-'koI baladeva jaisA puruSa cora kI bhAMti dUsaroM ke curAe hue kaTaka aura aMgUThI becakara bhakta-pAna kharIdakara jA rahA hai| taba acchaMdaka rAjA sazaMkita hokara apanI senA ke sAtha vahAM gayA aura balarAma se lar3anA prArambha kara diyA / balarAma ne kRSNa ko jatAne ke lie mahAzabda kiyaa| yaha yuddha kA sAMketika zabda thaa| vaha bhakta aura pAna ko chor3akara pAsa ke hAthI para car3hakara acchaMdaka kI senA ko vidIrNa karane lgaa| taba taka kRSNa bhI zIghra hI vahAM A ge| nagara-dvAra ko tor3akara argalA ko hAtha meM lekara unhoMne acchaMdaka kI senA ko vidIrNa kara diyA aura acchaMdaka ko apane vaza meM kara liyaa| unhoMne kahA-'are! durAcArin ! kyA tU hamAre bAhubala ko bhI nahIM pahacAna pAyA? acchA, hama tumheM mukta karate haiN| tU apane rAjya kA svacchaMdatA se upabhoga kr|' unhoMne apanA vyatikara batAyA aura ve vanakhaMDa se zobhita udyAna meM cale ge| vahAM ve azrupUrita netroM se 'namo jiNANa' kahakara lAe hue anna-pAnI ko grahaNa karane lge| donoM ne socA, pUrvakAla meM hama kisa prakAra se bhojana karate the, usakA anubhava karate hue bhI hameM Aja isa prakAra bhojana karanA par3a rahA hai| saca hai, kSudhA aura pipAsA ko sahana karanA atyanta kaThina hotA hai| hameM aisA kyoM socanA cAhie? bhagavAn ne svayaM kahA hai-'pratyeka janma meM sabhI bhAvoM kI anityatA hotI hai|' aisA socakara kucha AhAra- pAnI karake ve loga dakSiNa dizA meM jAne lge| calate-calate ve kosuMba nAmaka vana meM phuNce| madyapAna evaM lavaNa yukta bhojana karane se grISmakAla meM atyadhika pasInA nikala jAne se, zokAkula hone se tathA puNya-kSaya hone ke kAraNa vAsudeva ko atyadhika pyAsa kI anubhUti huii| kRSNa ne balarAma se kahA-'bhAtRvatsala bhAI balarAma ! pyAsa se merA muMha sUkha rahA hai| maiM zItalavana taka jAne meM bhI samartha nahIM huuN|' yaha sunakara baladeva ne kahA-'ati prANavallabha bhAI ! tuma thor3I dera per3a kI chAyA meM vizrAma karo taba taka maiM tumhAre lie jala lekara AtA huuN|' kRSNa ne kauzeya vastra se svayaM ko DhakA aura eka paira ko jAnu ke Upara rakhakara so ge| baladeva ne kahA--'prANavallabha! tuma yahAM jAgarUka rhnaa|' baladeva ne vana-devatAoM se kahA-'yaha
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________ 514 niyuktipaMcaka merA bhAI sabhI logoM ko atyadhika priya hai vizeSata: mere du:khI hRdaya kA prANavallabha hai. ata: merA bhAI tumhArI zaraNa meM hai tuma isakI rakSA krnaa|' yaha kahakara balarAma pAnI lene calA gyaa| isI bIca vyAdha vezadhArI jarAkumAra dhanuSa ko hAtha meM lie hue, pralaMba keza dhAraNa kie hue, vyAghracarma se prAvRta mRga ko mArane ke uddezya se vahAM aayaa| eka vRkSa ke nIce kRSNa tRSAtura hokara baiThe the| unako hariNa samajha kara jarAkumAra ne dhanuSa car3hA tIkSNa bANa pheNkaa| usa bANa ne kRSNa ke paira ke marmasthAna ko bIMdha diyaa| zrIkRSNa vega se uThe aura bole-'binA aparAdha ke hI kisane merA paira bANa se bIdhA hai? maiMne pahale kisI bhI ajJAtabaMza vAle puruSa ko nahIM mArA hai ataH jisane yaha bANa chor3A hai vaha zIghra hI apanA gotra btaae|' taba jarAkumAra ne kuDaMga ke aMdara baiThebaiThe socA-'yaha koI hariNa nahIM hai| yaha to koI puruSa hai, jo mujhase gotra pUcha rahA hai| isalie ise maiM apanA gotra btaauuN|' jarAkumAra ne kahA-'maiM harivaMza kula meM utpanna vasudeva aura jarA devI kA putra tathA pRthvI ke eka-mAtra vIra zrIkRSNa kA jyeSTha bhrAtA jarAkumAra huuN| 'zrIkRSNa kI mRtyu jarAkumAra se hogI' ariSTanepi ke ina vacanoM ko sunakara maiM apane baMdhuvarga ko chor3akara eka bana se dUsare vana meM ghUma rahA huuN| mujhe ghUmate hue bAraha varSa bIta gae haiN| aba tuma apanA paricaya dA ki tama kauna ho?'kaSNa ne kahA-'Ao-Ao priya sahodara! maiM janArdana haiN| tamhArA aura baladeva kA choTA bhAI huuN| tuma mere prANoM kI rakSA ke lie ghUmate--ghUmate yahAM Ae lekina tumhArA parizrama vyartha ho gayA isalie tuma zIghra hI mere pAsa aao|' taba jarAkumAra kRSNa ke pAsa aayaa| usane kRSNa kI avasthA dekhI taba AMsU bahAtA huA vilApa karane lagA- 'hA! maiMne mere bhAI ko mAra DAlA / maiM durAtmA hUM / he puruSasiMha ! tuma vahAM kahAM se A gae? kyA dropAyana ne dvArikA jalA dI? yAdava naSTa hue yA nahIM?' taba kRSNa ne jaisA dekhA aura sunA thA vaha saba sunA diyaa| jarAkumAra vilApa karane lagA-'maiM pApI huuN| maiMne acchA kiyA kRSNa kA Atithya-satkAra ! aba maiM kahAM jAUM? merI sugati kaise hogI? bhAI ke ghAtaka mujhako kauna dekhanA cAhegA? he kezava! loga tumhArA nAma apane kaMThoM meM dhAraNa kara rkheNge| maiM vanavAsI bana gayA para maiMne krUratA se viparIta AcaraNa kara ddaalaa| aba mujha pApI kI bahuta adhika gardA hogii| kahAM haiM ve rAjA? kahAM haiM unakI hajAroM rAniyAM? he janArdana ! ve kumAra kahAM haiM?' taba kRSNa ne use Azvasta karate hae kahA-'are jarAnaMdana! bhagavAn ariSTanemi ne pahale hI kaha diyA thA ki saMsAra meM saba prANI apane-apane karmoM se anekoM kaSTa pAte haiN| jo vyakti isa bhava meM yA parabhava meM jaisA zabha yA azabhakarma karatA hai usakA phala use prApta karanA hotA hai| dasarA to nimitta mAtra hotA hai isalie tuma udvega mata kro| tumhArA koI aparAdha nahIM hai yaha to karmoM kI vicitra pariNati hai / jinendra kA kathana kabhI anyathA nahIM hotA ataH tuma vakSasthala para sthita merI kaustubha maNi ko lekara pAMDavoM ke pAsa jAo aura unako tuma sArI bAta batA denaa|' merI ora se pAMDavoM ko kahanA ki draupadI ko le jAne ke samaya sAmarthya kA parIkSaNa karane ke lie unhoMne ratha nahIM bhejA taba maiMne unakA sarvasva haraNa karake unako bahiSkRta kara diyA isalie ve mujhe kSamA kreN| 'satpuruSa kSamApradhAna hote haiM aura vizeSata: baMdhujana to kSamApradhAna hote hI haiN|' kRSNa ke kahane para bhI jarAkumAra jAne ke lie taiyAra nahIM huaa| taba kRSNa ne puna: kahA-'mahAbhAga ! zIghra jaao| tuma jAnate ho baladeva
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM kA mere Upara bahuta adhika sneha hai| vaha merI pyAsa bujhAne hetu jala lene gayA huA hai| vaha Ate hI mujhe maraNAvasthA meM dekhakara tumheM mAra degA ata: inhIM pairoM se tuma zIghratA se yahAM se cale jaao|' taba pAdatala se bANa nikAlakara jarAkumAra vahAM se calA gyaa| vAsudeva ne bhI vedanA samudghAta utpanna hone para namaskAra mahAmaMtra kA japa prArambha kara diyaa| paramapUjA ke yogya arhatoM ko namaskAra ! sukha aura samRddhi se yukta siddhoM ko namaskAra! pAMca AcAroM kA pAlana karane vAle AcAryoM ko namaskAra ! svAdhyAya-dhyAna meM rata upAdhyAyoM ko namaskAra ! sAdhanA meM saMlagna sAdhuoM ko namaskAra ! jinendra ariSTanemi ko namaskAra jo sakala AsaktiyoM kA tyAga karake mahAmuni bana ge| kRSNa ne tRNa-saMstAraka banAkara apane zarIra ko kapar3e se DhakA aura vIrAsana meM sthita hokara socane lage-'zAMba, pradyumna, niruddha, sAraNa Adi kumAra, yAdava evaM svamaNI Adi rAniyAM manya haiM, jinhoMne sAre saMgoM kA tyAga kara bhagavAn ke pAsa pravrajyA grahaNa kI hai| maiM hatabhAgI tapa aura cAritra kA pAlana kie binA hI mara rahA huuN| acAnaka jIvana ke aMtima samaya meM kRSNa ne zubha bhAvoM ko vismRta kara diyaa| ve socane lage-'isa akAraNa vairI dvIpAyana ne nagarI ko jalA kara sAre yAdavakula kA nAza kara diyA isalie vaha mahApApI mArane yogya hai / isa prakAra azubha pariNAmoM se mRtyu prApta kara ve tIsarI nArakI meM utpanna hue| idhara baladeva zIghratA se kamalinI ke pattoM kA donA banAkara usameM pAnI lekara kRSNa kI dizA meM cale / viparIta zakuna hue| ve vahAM aae| jala ko nIce rakhakara baladeva ne socA-'mere hRdaya ko Ananda dene vAlA yaha kRSNa abhI so rahA hai / yaha jaba jAgakara uThegA tabhI maiM ise pAnI duuNgaa|' atyaMta sneha hone ke kAraNa, vyAkula mana ke kAraNa baladeva kRSNa kI mauta ko nahIM jAna sake / kucha samaya bAda kRSNa ke zarIra ke cAroM ora kAlI makkhiyAM bhinabhinA rahI haiM, yaha dekhakara bhayabhIta hokara baladeva ne kRSNa ke mukha se kapar3A httaayaa| 'are yaha to mara gayA hai ' aisA socakara baladeva pRthvI para mUrchita hokara gira pdd'e| mUrchA TUTane para baladeva ne tIvra siMhanAda kiyaa| usase sAre pazu, pakSI aura vana kAMpa utthaa| baladeva ne vilApa karanA prArambha kiyA--'yaha merA bhAI hRdayavAlabha, pRthvI kA ekamAtra vIra, jisa nirdayI aura duSTa vyakti ke dvArA mArA gayA hai,vaha yadi merA saccA hitaiSI/saccA yoddhA hai to mere sAmane aae| isa supta, pramatta aura pyAsa se vyAkula mere bhAI ko kyoM mArA? nizcita hI vaha puruSoM meM adhama hai, jisane aisA jaghanya kArya kiyA hai| isa prakAra ucca zabdoM meM bolatA huA baladeva vana meM cAroM ora ghUmatA huA punaH goviMda ke pAsa aayaa| vahAM Akara vaha ucca svara meM rone lagA-'hA mere bhAI ! hA janArdana ! hA samartha yoddhA! hA mahArathI ! hA haricaMda ! tumhArI kisa-kisa bAta para roU~? kyA saubhAgya thA? kyA dhIraja, bala, varNa aura rUpa thA? tuma kahate the 'bala' merA priya bhAI hai| Aja aisI viparItatA kyoM? jisase tuma uttara bhI nahIM de rahe ho? tumhAre viraha meM maiM maMdabhAgya akelA kyA karUMgA? aba kahAM jAUM? kahAM rahU~? kisako kahUM? kisako pUrvI? kisakI zaraNa meM jAUM? kisako upAlambha dUM? kisase roSa karUM? mere lie to sArA saMsAra hI naSTa ho gyaa|
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________ 516 niyuktipaMcaka are vana devatAo ! maiMne janArdana ko tumheM samarpita kiyA thA, tumhArI aisI upekSA kyA ucita hai? are janArdana! Ao tuma sunA-anasunA kyoM kara rahe ho? maiMne tumhArA kyA aparAdha kiyA hai? devatAo ! yaha merA bhAI kRSNa mujha para kupita ho gayA hai ata: karuNA se ise prasanna kro| he sahodara ! sUrya astAcala kI ora jA rahA hai / uTho, saMdhyopAsanA kA samaya ho gayA hai| uttamapuruSa saMdhyAvelA meM nahIM sote| ata: uTho, aMdhiyArI kAlI rAta A gaI hai| krUra hiMsaka prANI cAroM ora ghUma rahe haiN| godar3a, siyAra zabda karate hue ghUma rahe haiN| isa prakAra pralApa karate hue prAtaH ho gyaa| baladeva punaH kRSNa ko saMbodhita kara kahane lage-'bhAI ! uTho, sUrya uga gayA hai|' jaba kRSNa nahIM uThe to sneha se vimUr3ha banA huA baladeva kRSNa ke mRtaka zarIra ko apane kaMdhe para rakhakara giri kAnana meM ghUmane lgaa| ghUmate-ghUmate varSAkAla A gyaa| baladeva kA siddhArtha nAmaka sArathi devaloka ko prApta huaa| avadhijJAna lagAkara usane baladeva ko dekhaa| atyaMta kheda ke sAtha usane citana kiyA-'snehAnurAga se kisa prakAra baladeva vAsudeva kRSNa ke mRtaka zarIra ko Dho rahe haiM? isalie bhAtRvatsala isa baladeva ko maiM pratibodha duuNgaa|' taba deva ne parvata para ratha ko utArate hue eka puruSa kI trikurvaNA kii| vaha ratha Ter3hA-mer3hA calatA huA parvata para bhagna nahIM huA balki samabhUmi para usake saikar3oM Tukar3e ho ge| vaha deva una Tukar3oM kA saMdhAna karane lgaa| yaha dekha baladeva ne kahA-'are mUr3hapuruSa ! yaha ratha giritaTa para bhagma nahIM huA lekina sapamArga para bhagna huA hai ata: khaMDa-khaMDa bane isa ratha kA tuma kaise saMdhAna kara sakate ho?' deva ne kahA-'yaha kRSNa aneka hajAra yoddhAoM ke dvArA bhI parAjita nahIM huA vaha Aja yuddha ke binA bhI mara gayA hai| jaba yaha jIvita ho jAegA to ratha bhI puna: navIna ho jaaegaa|' punaH vaha puruSa zilApaTTa para padminI ko ropane lgaa| baladeva ne kahA-'zilApaTTa para ropI huI padminI kaise ugegI?' deva ne kahA--'jaba yaha tumhAre kaMdhe para sthita mRtaka jI uThegA taba kamalinI bhI uga jaaegii|' thor3I dUra jAne para eka gvAle ko kevala asthimaya gAyoM ko harI ghAsa dete hue dekhaa| baladeva ne kahA-'ye gAyeM haDDiyoM kA DhAMcA mAtra haiM kyA ye harI ghAsa se puna: jI sakatI haiM?' deva ne kahA-'jaba yaha tumhArA bhAI kRSNa jI uThegA taba gAyeM bhI jo jaaeNgii|' taba baladeva ke jJAnataMtu jhaMkRta hue aura usane socA-kyA merA aparAjita bhAI mara gayA? vanAntara meM sthita kauna mujhako aisA kaha rahA hai? taba deva siddhArtha ke rUpa meM upasthita hokara bolA-'maiM pUrvabhava meM ApakA sArathi siddhArtha thaa| tIrthakara ariSTanemi kI kRpA se maiM devagati meM utpanna huaa| Apane mujhe pahale kahA thA-'jaba maiM vipatti meM par3a taba tuma mujhe pratibodhita krnaa|' isIlie maiM Apako pratibodha dene yahAM AyA huuN| Apa zoka ko chor3akara dhairya ko dhAraNa kreN| yadi Apa jaise puruSa bhI zoka se vihvala hoMge taba saMsAra meM kauna sthira raha pAegA? dhairya AtmaguNa hai| saMsAra meM koI aisA prANI nahIM hai, jisane isa svacchaMda aura vairI yamarAja se kadarthanA prApta na kI ho| isalie apane Apako sthira karo 1 svAmI ariSTanemi ne pahale hI kaha diyA thA ki jarAkamAra se kRSNa kI mRtyu hogii| vaisA hI ho gyaa| baladava ne pUchA-jarAkumAra ne kRSNa ko kaba mArA? deva ne jarAkumAra kI sArI bAta batAyI aura use pAMDavoM ke pAsa bhejA taba taka kA sArA vRttAnta kaha sunaayaa|
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM 517 baladeva ne siddhArtha kA AliMgana kara snehapUrvaka kahA-'aba kyA karanA cAhie?' deva ne +:-'sakA hai. pati ko hor3akara bhAga grAmaNya ko svIkAra kareM aura tIrthakara ariSTanemi ke vacanoM ko yAda kareM?' taba baladeva ne kahA-'tumane jo kahA vaha maiM bhalIbhAMti svIkAra kruuNgaa| tumane bhagavAn ke vacana yAda dilAkara acchA kiyaa| aba kRSNa ke kalevara kA kyA kareM?' deva ne kahA-'do nadI ke bIca ke taTa para ise jlaaeNge| tIrthakara, cakrI, baladeva aura vAsudeva pUjA ke yogya hote haiM ata: pUjA kreNge| taba unhoMne do nadI ke saMgama sthala para kRSNa ke mRta zarIra ko rakhA, puSpa, gaMdha, dhapa Adi se pUjA kI aura zarIra ko jalA diyaa| ariSTanemi ne baladeva ke pravrajyA sabhaya ko jAnakara vidyAdhara bhramaNa ko vahAM bhejaa| unake pAsa balarAma ne pravrajyA grahaNa kii| tuMgiyA parvata ke zikhara para ve tapazcaraNa karane lge| siddhArtha deva pUrva sneha ke kAraNa balarAma kI rakSA meM vahIM rahane lgaa| idhara jarAkumAra dakSiNa mathurA meM phuNcaa| usane pAMDavoM ko dekhA aura pAMDavoM ko kaustubha maNi de dii| usane dvArikA vinAza se lekara pAMDavoM taka pahuMcane kA sArA vRttAnta pAMDavoM ko sunAyA pAMDavoM ne atyanta vilApa aura du:kha ke sAtha eka varSa taka unakA pretyakArya kiyA phira jarAkumAra ko rAjya dekara svayaM bhagavAn ariSTanemi ke pAsa cale ge| bhagavAna ariSTanemi ne cAra jJAna ke dhanI dharmaghoSa anagAra ko aneka bhramaNoM ke sAtha pAMDavoM kI pravrajyA ke lie bhejaa| pAMDava unake pAsa dIkSita ho ge| dIkSita hokara pAMDava bhagavAn ke pAsa jAne ke lie prasthita hue| ve belA, telA, colA (cAra dina kI tapasyA), paMcolA ( pAMca dina kI tapasyA), pakSa, mAsa, chaha mAsa ko tapasyA karate hue cale jA rahe the| usa samaya bhagavAn bAraha yojana dUrI para sthita the| unhoMne cintana kiyA ki kala ariSTanemi bhagavAn ke darzana kareMge ataH rAtri vahIM bitAI / prAta:kAla unhoMne janapranAda sunA ki ujjayaMta parvata para bhagavAn mokSa cale ge| taba ve atyanta duHkhI hue aura puMDarIka parvata para prAyopagamana anazana svIkAra kara siddha, buddha aura mukta ho ge| samadravijaya Adi nava dazAra, bhagavAna kI mAtA, gajasakamAla ke sAtha dIkSita hokara devaloka meM gyiiN| rukmiNI Adi rAniyAM mokSa gyiiN| draupadI bhI rAjImatI ke sAtha dIkSA grahaNa kara mRtyu ko prApta kara acyUta kalpa meM utpanna hii| dvArikA jalana ke samaya vasudeva, rohiNI aura devakI devaloka meM utpatra hue| baladeva RSi tuMgiyA parvata ke zikhara para atyanta kaSTaprada evaM ghora tapa kara rahe the| ve saptasaptamikA bhikSu pratimA kara rahe the| saptasaptamikA pratimA isa prakAra hai--'prathama sAta dina bhojana meM eka dattI grahaNa karanA tathA pAnI kI bhI eka dattI grahaNa krnaa| dUsare saptAha bhojana pAnI kI dodo dattI grahaNa karanA, tIsare saptAha bhojana aura pAnI ko tIna-tIna dattI grahaNa krnaa| isa prakAra sAtaveM saptAha sAta dattI grahaNa krnaa| isa prakAra 49 rAta dina meM 196 bhojana aura pAnI ko dattI grahaNa krnaa| isa pratimA kI baladeva muni ne bhalI bhAMti anupAlanA kii| isakI saMpannatA hote hI dUsarI aSTaaSTamikA bhikSu pratimA prArambha kara dii| prathama ATha dina bhojana aura pAnI kI eka-eka dattI grahaNa karanA, dUsare ATha dinoM meM bhojana aura pAnI kI do-do dattI grahaNa krnaa| isa prakAra
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________ 528 niyuktipaMcaka AThaveM aSTaka meM bhojana aura pAnI kI ATha ATha dattI grahaNa krnaa| isa prakAra yaha aSTaaSTamikA bhikSu pratimA 64 dina-rAta meM pUrI hotI hai tathA do sau aTThAsI dattI grahaNa kI jAtI hai| isa prakAra balaRSi ne aSTa aSTamikA, navanavamikA aura dazadazamikA pratimA bhI kii| balarAma prAya: eka pakSa yA eka mAsa se vana kATane vAle lakar3ahAroM se jo kucha prAsuka eSaNIya mila jAtA,vahI grahaNa krte| una lakar3ahAroM ne janapada meM Akara rAjA se kahA- koI mahAn zaktizAlI divyapuruSa vana meM tapa kara rahA hai|' taba vaha rAjA saMbuddha hokara socane lagA-'koI rAjya kA abhilASI vyakti tapa kara rahA hai athavA koI vidyA sAdha rahA hai ataH jAkara use mAra DAlanA hI zreSTha hai| yaha socakara rAjA apanI senA ke sAtha kavaca se sannaddha, aneka prakAra ke zastroM se sajjita, aneka yAna-vAhana para ArUDha hokara balarAma muni ke pAsa aae| idhara rakSaka deva siddhArtha ne balarAma RSi ke pAsa bhayaMkara makha vAle. bIbhatsa dikhAI dene vAle tIkSNa nakhAna vAle, dAruNa tathA kezara saTA se yukta siMhoM kI vikurvaNA kii| taba ve rAjA dUra se hI bhayabhIta hokara usa mahAprabhAvI baladeva RSi ko praNAma kara zIghra hI apane-apane ghara cale ge| loka meM baladeva narasiMha ke rUpa meM prasiddha ho ge| isa prakAra baladeva muni pratidina upazAMta bhAva meM lIna rahate / balarAma ke svAdhyAya, dhyAna aura dharmadazA mAkRSTa hokAra a ga nIle, khu. gora , saMvara, hariNa Adi upazAMta ho ge| unameM kucha zrAvaka ho gae. kucha bhadra prakRti vAle ho gae, kucha ne anazana svIkAra kara liyA, kucha kAyotsarga meM sthita ho ge| ve mAMsAhAra kA tyAga karake baladeva RSi kI upAsanA karane lge| vahAM eka yuvA hariNa bhagavAn balarAma muni ke pUrvabhatra kA paricita thaa| use jAtismRti jJAna prApta thaa| vaha atyanta saMvega ko prApta thaa| vaha bhikSA Adi ke samaya bhagavAn ke pIche-pIche daur3atA thaa| eka bAra baladeva bhI mAsakhamaNa ke pAraNe hetu nagara meM ge| vahAM eka taruNI kueM se jala nikAla rahI thii| usane pAnI nikAlate hue baladeva ko dekhaa| baladeva ke divya rUpa meM vaha atyanta Asakta ho gii| usakI sArI cetanA baladeva ke rUpa-lAvaNya meM ulajha gii| vaha apanA bhAna bhUla gii| usane ghar3e ke kaMTha meM kuMDI lagAne ke badale kaTi para sthita apane choTe putra ke gale meM vaha kuMDI lagAkara rassI bAMdhakara use kueM meM laTakA diyaa| baladeva ne yaha dekhaa| vaha saMvega ko prApta hokara socane lage-'merA zarIra bhI prANiyoM ke lie anartha kA kAraNa hai|' anukampAvaza bAlaka ko mukta karAkara unhoMne pratijJA ko-'jahAM striyAM nahIM hoMgI, vahAM yadi bhikSA milegI to grahaNa karUMgA anyathA nhiiN|' baladeva vApisa vana meM cale ge| eka dina acchI lakar3I kATane ke nimitta se kucha rathakAra vana meM Akara vRkSa kATane lge| kucha samaya pazcAt ve bhojana karane baitthe| usI samaya muni baladeva bhI mAsakhamaNa ke pAraNe ke lie vahAM A phuNce| hariNa bhI unake sAtha-sAtha gyaa| muni baladeva ko dekhakara rathakAra svAmI ne socA-'hamAre puNyoM kA udaya huA hai isIlie marusthala meM bhI kalpavRkSa prApta huA hai| aho! 1. eka anya mata ke anusAra abhimAnavaza baladeva ne socA ki apane hI naukaroM se bhikSA kaise grahaNa karUM? yaha socakara ve grAma ke bAhara lakar3ahAroM se hI bhikSA grahaNa karane lge|
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM isake rUpa, upazama aura teja kI saMpadA kaisI hai? maiM kRtArtha ho gyaa| merA manoratha pUrNa huA haiM isIlie ye mahAn RSi bhikSA ke lie yahAM Ae haiN| inako bhikSA dekara maiM svayaM ko kaluSa rahita kara laMgA!' aisA socakA pakSakAra ne pRthvI para jAnu rakhakara unheM vaMdanA kI aura bhakta pAna lekara unake sAmane gyaa| muni ne bhI dravya, kSetra, kAla aura bhAva se zuddha bhikSA jAnakara use grahaNa kara lii| usa rathakAra ne zuddha dAna dene se devaloka kA AyuSya bAMdha liyaa| atyadhika bhakti se hariNa kI AMkhoM se AMsU nikalane lage / vaha rathakAra aura muni kI ora prasanna aura maMthara dRSTi se bArabAra dekhatA haA socane lagA-'aho! yaha vanachedaka dhanya hai| isakA manaSya janma saphala ho gayA hai| maiM durbhAgya evaM karmadoSa se tiryaMca jAti meM utpatrA huA huuN| maiM isa mahAtapasvI ko dAna dene se vaMcita huuN| merI isa tiryak yoni ko dhikkAra hai|' isI bIca teja vAyu se prahata hokara eka vRkSa vanachedaka, baladeva aura hariNa ke Upara giraa| ve tInoM marakara brahmakalpa ke padmottara vimAna meM utpanna hue| baladeva bhI sau varSa taka zrAmaNya paryAya kA pAlana kara viziSTa devaloka meM utpanna hue| deva banakara baladeva ne avadhijJAna se snehapUrvaka kRSNa ko dekhanA prArambha kiyaa| usane atyaMta du:kha ke sAtha kRSNa ko tIsarI nArakI meM dekhaa| zIghra hI vaikriya zarIra kI vikurvaNA karake ve kRSNa ke pAsa ge| baladeva ne divya paNi kI prabhA kA udyota karake janArdana ko dekhaa| baladeva ne kahA- 'are bhAtRvatsala kRSNa ! aba maiM tumhAre lie kyA karUM?' kRSNa ne kahA- maiM pUrvakRta karmoM se utpanna duHkha kA anubhava kara rahA hUM ! koI bhI isakA pratikAra karane meM samartha nahIM hai|' taba baladeva ne apanI donoM bhujAoM se kRSNa ko uThA liyaa| Atapa meM navanIta kI bhAMti unakA zarIra pighalane lgaa| taba kRSNa ne kahA--'mujhe chodd'o| mujhe bahuta kaSTa kI anubhUti ho rahI hai| tuma aba bharatakSetra meM vApisa lauTa jaao| vahAM jAkara gadA, khaDga, cakra aura zaMkhadhArI, pIle vastra pahane hue tathA garuDadhvaja halamusala ko dhAraNa kie hue ,nIle vastra pahane hue apane Apako saba logoM ko dikhaanaa| baladeva ne zrIkRSNa kI bAta ko svIkAra kara liyaa| divya vimAna meM ArUr3ha hokara balarAma ne bharata kSetra meM Akara zrIkRSNa aura baladeva ke rUpa kI vikurvaNA karake logoM ko dikhaayaa| vizeSataH zatrulogoM ke sAmane yaha rUpa dikhaayaa| baladeva ne kahA-'tirAhe, caurAhe aura catvaroM para hamArA pratirUpa sthApita kro| hama svarga saMhArakArI haiN| hama devaloka se Ae haiM aura aba vahIM jA rahe haiN| vahAM hama nAnA prakAra kI krIr3AoM meM rata rahate haiN| dvArikA nagarI hamAre dvArA nirmita hai| punaH hamane hI usakA saMhAra karake samudra meM pheMka diyA hai| isalie hama hI kAraNa purupa vidhAtA haiM / logoM ne sasaMbhrama isa bAta ko svIkAra kara liyA aura jaisA kahA thA vaisA kiyA 1 phira paramparA se vaha bAta prasiddha ho gyii| baladeva bhI aisA kara punaH devaloka cale ge| vahAM se cyuta hokara amama tIrthakara jo kRSNa kA jIva hai unake pAsa zAsana meM siddha-buddha evaM mukta hoNge| nagara ke samRddha kuloM meM bhikSA kI yAcanA utanI duSkara nahIM hai, jitanI araNya meM tRNahAraka aura kASThahAraka ke yahAM se bhikSA lenii| baladeva re jaise yAcanA parISaha sahana kiyA vaise hI sabako sahana karanA caahie| 1. uni.115 uzAMTI.pa. 177, usuTI.pa. 37-45 //
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________ 520 niyuktipaMcaka 17. alAbha parISaha (DhaMDhaNa kumAra) eka gAMva meM eka brAhmaNa kRSi kuzala athavA zarIra se kRza hone ke kAraNa kuzala thaa| vaha 'kRSi pArAzara' ke rUpa meM prasiddha ho gyaa| vaha brAhmaNa usa grAma meM rAjA ke kheta kI jutAI ke lie niyukta thaa| baila dina bhara kI jutAI se thaka jAte, chAyA meM vizrAma karanA cAhate aura cArApAnI pAne kI abhilASA krte| AhAra A jAne para jaba vaha unako mukta karanA cAhatA taba socatA ki eka halabaMbha kI jutAI aura kara luuN| baila bhUkha se pIr3ita rahate / isa prakAra usane 600 bAra una bailoM se kheta kI atirikta jutAI kraaii| isase usake bahuta saghana aMtarAya karma baMdha ge| vahAM se marakara vaha apane kisI anya puNya ke prabhAva se vAsudeva kRSNa ke putra ke rUpa meM utpanna huaa| usakA nAma DhaNDha rakhA gyaa| samaya Ane para vaha tIrthaMkara ariSTanemi ke pAsa dIkSita ho gayA / dIkSita hone ke bAda apane pUrvabhava meM baMdhA huA aMtarAya karma udaya meM A gyaa| jaba DhaMdaNa muni AhAra ke lie jAte to ghUmane para bhI vizAla dvArikA nagarI meM zuddha AhAra nahIM miltaa| yadi kabhI AhAra milatA to vaha aise-vaise kAraNoM se prApta hotaa| eka bAra DhaMDhaNa muni ne bhagavAn se isake bAre meM puuchaa| bhagavAn se pUrva bhava kA sArA vRttAnta jAnakara daMDhaNa muni ne abhigraha kiyA ki maiM dasare ke prabhAva se prApta AhAra kA upayoga nahIM kruuNgaa| eka bAra ariSTanemi dvArikA nagarI aae| vAsudeva kRSNa unheM vaMdanA karane ge| vAsudeva kRSNa ne ariSTanemi se pUchA-'abhI ina aThAraha hajAra sAdhuoM meM duSkara tapazcayAM athavA sAdhanA kauna kara rahA hai?' bhagavAn ne uttara diyA-'haMDhaNa muni sabase kaThora sAdhanA kara rahA hai kyoMki vaha alAbha parISaha ko bahuta samatA se sahana kara rahA hai|' DhaMDhaNa muni ke darzana kI abhilASA vyakta karane para ariSTanemi ne kahA-'jaba tuma nagara meM praveza karoge to DhaMDhaNa muni tumheM rAste meM milegaa| bhagavAn ko vaMdanA kara jaba vAsudeva vApisa jAne lage to rAste meM kRza zarIra kintu prazAnta vadana vAle DhaMDhaNa muni ko dekhaa| muni ko dekhakara vAsudeva ne hAthI se nIce utarakara muni ko vaMdanA kii| apane hAtha se unake caraNoM kA pramArjana kiyA tathA sukhapRcchA kii| vAsudeva ko vaMdanA karate hue eka seTha ne dekha liyaa| usane mana meM socA yaha bahuta bar3A mahAtmA hai, tabhI vAsudeva nIce utarakara vaMdanA kara rahe haiN| saMyoga se muni ne usa dina bhikSA ke lie usI seTha ke yahAM praveza kiyaa| seTha ne atyanta zraddhA-bhakti se bhikSA meM laDDu bhraae| bhikSA se lauTakara muni ne bhagavAn ko AhAra dikhAkara pUchA-'bhaMte ! kyA merA alAbha parISaha kSINa ho gayA?' bhagavAn ne kahA-'vatsa! tumhArA alAbha paroSaha abhI kSINa nahIM huA hai| Aja tumheM vAsudeva ke prabhAva se AhAra milA hai|' apane saMkalpa ke anusAra anAsakta bhAvoM se muni ne AhAra kA pariSThApana kara diyA lekina pratijJA ko bhaMga nahIM kiyaa| Atma-dharAtala para ciMtana karate hue zubha adhyavasAya se unheM kaivalya-lAbha ho gyaa|' 18. roga parISaha (kAlavaizika) mathurA nagarI meM jitazatru rAjA rAjya karatA thaa| uso nagara meM kAlA nAmaka vezyA rahatI 1. hala se vidArita bhumi rekhaa| 2. uni.115, uATI.pa. 115, usuTo.5. 45, 46!
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM 521 thii| vaha bahuta sundara thI ata: rAjA ne use apane aMta:pura meM rakha liyaa| usa vezyA ke kAlavaizika nAmaka eka putra huaa| vezyA kI eka putrI bhI thI jisakA vivAha hatazatru sajA ke sAtha huaa| eka bAra kAlavaizika kumAra zramaNoM ke pAsa dIkSita ho gyaa| dIkSita hokara usane ekalavihAra pratimA svIkRta kii| vihAra karate hue kAlavaizika muni apanI bahina kI sasurAla mudgazailapura phuNce| vahAM unake arza (massA) roga utpanna ho gyaa| roga ke kAraNa muni bahuta pIr3ita the| pIr3A dekhakara bahina ne vaidya se 'upacAra pUchA 1 vaidya ne kucha davAiyAM dI aura kahA ki AhAra ke sAtha isa auSadha ko milAkara muni ko bhikSA meM de denaa| usane muni ko auSadha mizrita AhAra bhikSA meM de diyaa| muni ne gaMdha se jAna liyA ki moha ke vazIbhUta ho merI bahina ne auSadha mizrita AhAra baharAyA hai tathA mere nimitta hiMsA kI hai| ___muni ne ciMtana kiyA ki aise jIvana se kyA lAbha? aisA cintana karake muni ne mudgazaila zikhara para bhakta-pratyAkhyAna anazana svIkAra kara liyA / kAlavaizika muni jaba bAlaka the taba unhoMne rAtri meM siyAra ke zabda sunakara apane vyaktiyoM se pUchA-'yaha AvAja kisakI haiM?' vyaktiyoM ne uttara diyA- 'ye sabhI jaMgalI siyAra haiN|' kumAra ne siyAra ko bAMdhakara lAne kI AjJA dii| rAjapuruSa siyAra ko pakar3akara le aae| kumAra kAlavaizika usako pITane lgaa| pITane se siyAra 'khI, khI' kI AvAja karane lgaa| AvAja sunakara kumAra ko bahuta prasannatA huii| isa prakAra atyadhika pITane se siyAra mara gyaa| akAma nirjarA ke kAraNa vaha vyantara deva ke rUpa meM paidA huaa| ___ vyantara deva ne anazana meM sthita kumAra kAlavaizika muni ko dekhA to tIvra vaira utpanna ho gyaa| usane vaikriya zakti se siyAra ke baccoM kI vikurvaNA kii| apane baccoM sahita vaha siyAra rUpa deva 'khI-kho' zabda karake muni ke zarIra ko noMcane lgaa| idhara rAjA ne jaba muni ke bhakta-pratyAkhyAna kI bAta sunI to rAjapuruSoM ko rakSA ke lie bheja diyaa| rAjapuruSa vahAM rahate to deva calA jaataa| jaba Avazyaka kArya ke lie ve jAte to 'khI-khI' zabda karatA huA vaha deva rUpa siyAra muni ke zarIra ko khAne lgtaa| isa prakAra muni ne roga parISaha ko samatA-pUrvaka sahana kiyaa| 19. tRNasparza parISaha zrAvastI nagarI meM jitazatru rAjA thaa| rAjakumAra kA nAma bhadra thA! dIkSita hokara usane ekalavihAra pratimA svIkAra kii| vihAra karate hue eka bAra vaha vairAjya meM phuNcaa| guptacara samajhakara sainikoM ne use pakar3a liyaa| paricaya pUchane para muni mauna rahe ata: sainikoM ne muni ko bahuta piittaa| zarIra lahuluhAna ho gayA. phira sainikoM ne usa para namaka chir3aka kara ghAsa se veSTita kara chor3a diyaa| taba rakta mizrita darbha ke kAraNa use atyanta vedanA hone lgii| usane usa parISaha ko samabhAvapUrvaka sahana kiyaa| 1. uni.116, uzAMTI.pa.120. 121, usuttii,p.47| 2. uni.117, uzAMTI.pa.122, usuttii.p.47|
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________ 522 niyuktipaMcaka . 20. jalla (maila) parISaha (sunaMda) ___ caMpA nagarI meM sunanda nAmaka vaNik zrAvaka rahatA thaa| vaha maile-'kuceloM se ghRNA karatA thaa| usakI dukAna para bahuvidha vastueM milatI thIM / vaha sAdhu ko yathecchita vastueM avajJApUrvaka detaa| auSadha, bheSaja Adi bhI dAna detA thaa| eka bAra grISma Rtu meM pasIne se lathapatha maile zarIra vAle kucha muni dukAna para aae| muni ke zarIra se itanI durgandha nikala rahI thI ki sugaMdhita cIjeM bhI usa durgadha ke nIce daba gayauM / sunanda ne mana meM ciMtana kiyA-'sAdhuoM kA sArA AcAra acchA hai| yadi maila dhAraNa na karate to kitanA acchA hotaa|' sunaMda usa ciMtana kI AlocanA-pratikramaNa kie binA kAla-kavalita ho gayA aura kauzAmbI nagarI meM zreSThI putra ke rUpa meM utpanna huaa| dharma ke mahatva ko jAnakara kAma-bhogoM se virakta ho usane dIkSA grahaNa kara lii| dIkSita hote hI usake pUrvabaddha karma udaya meM A ge| muni ke zarIra se bhayaMkara durgandha nikalane lgii| ve bhikSA ke lie jAte to loga upahAsa tathA avamAnanA krte| isalie anya sAdhuoM ne unheM bhikSA ke lie bhejanA baMda kara diyaa| parezAna hokara muni ne rAtri meM devatA kI ArAdhanA kI, kAyotsarga kiyaa| deva prabhAva se muni ke zarIra meM sugaMdhita dravyoM kI khuzabU Ane lgii| loga phira avamAnanA karane lage ki yaha muni hokara sugaMdhita dravyoM kA sevana karatA hai| muni ne punaH devatA kI ArAdhanA ko isase muni kA zarIra svAbhAvika ho gyaa|' 21. satkAra-puraskAra parISaha (indradatta purohita) cirakAla se pratiSThita mathurA nagarI meM indradatta nAmaka purohita rahatA thaa| vaha jaina dharma kA virodhI thaa| jaba koI sAdhu usake ghara ke nIce se gujaratA to vaha apane donoM paira laTakA kara mAnatA ki maiMne sAdhu ke zira para paira rakha die haiN| yaha eka zrAvaka ne dekhaa| use bahuta krodha AyA ki yaha sAdhuoM ke Upara apane paira rakhatA hai| usane pratijJA lI ki maiM avazya isa purohita ke paira kaattuuNgaa| vaha usakA chidrAnveSaNa karane lagA lekina use koI maukA nahIM milaa| eka dina vaha zrAvaka AcArya ke pAsa gayA, vaMdanA kara usane sArI bAta khii| AcArya ne zikSA dete hue kahA-'muni ko satkAra-puraskAra parISaha sahana karanA caahie|' zrAvaka ne puna: nivedana kiyA-'gurudeva! maiMne pratijJA kI hai ki maiM usake paira kA chedana kruNgaa| jo vyakti zAsana kI avahelanA kare use daMDa milanA cAhie isalie Apa mujhe koI upAya btaayeN|' yaha sunakara AcArya ne pUchA ki isa purohita kA kyA apanA koI ghara hai? zrAvaka ne uttara diyA ki purohita ne abhI nayA prAsAda banavAyA hai| jisa dina vaha apane prAsAda meM praveza karegA, usa dina rAjA ko bhojana ke lie AmaMtrita kregaa| yaha sunakara AcArya ne kahA-'rAjA jaba ghara meM praveza kare taba tuma rAjA kA hAtha khIMca kara use bAhara hI rakha denaa| maiM apane vidyAbala se bhavana girA duuNgaa|' zreSThI mana hI mana prasanna huaa| usane vaisA hI kiyA jaisA AcArya ne nirdeza diyaa| hAtha 1. uni. 118, 'ThazAMTI.pa. 123, 124 usuTI.pa. 48 /
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM 523 khIMcane kA kAraNa jaba rAjA ne pUchA to zreSThI zrAvaka ne kahA- 'rAjan ! yaha Apako mAranA cAhatA thaa| dekhiye, vaha bhavana gira gayA hai| rAjA ko usakI bAta para vizvAsa ho gyaa| rAjA ne purohita ko seTha ko sauMpa ucita daMDa dene ke lie khaa| seTha ne usake pairoM meM pahale iMdrakIla DAlI phira apanI pratijJA ke anusAra usake paira kATa ddaale| vaha zrAvaka satkAra puraskAra parISaha sahana nahIM kara skaa|" 22. prajJA parISaha (kAlakAcArya) ujjayinI meM kAlakAcArya vihAra kara rahe the| ve caraNa-karaNa kI ArAdhanA meM tatpara tathA bahuzruta the| unake ziSyoM meM kisI ko adhyayana kI ruci nahIM thii| sabhI ziSya avinIta aura pramAdI / ve sUtrArtha kA adhyayana nahIM karate the| sAdhu kI sAmAcArI meM bhI Alasya karate the| mRduvANI meM sAraNA karane para bhI unameM koI parivartana nahIM aayaa| bhartsanA karane para ve mana meM vaira aura kaluSatA utpanna kara lete the| AcArya ne socA- 'inako bAra-bAra anuzAsita karane para mere sUtrArtha kI hAni hotI hai aura karmoM kA baMdhana hotA hai|' AcArya ziSyoM se parezAna ho ge| unhoMne zayyAtara ko apanA abhiprAya batAkara suvarNabhUmi kI ora vihAra kara diyaa| suvarNabhUmi meM unake pautra ziSya Arya sAgara vihAra kara rahe the| nahIM pahacAnane ke kAraNa AcArya sAgara aura unake ziSyoM ne uThakara abhivAdana nahIM kiyaa| AcArya ne pUchA- 'Apa kauna haiM?' kAlakAcArya ne kahA- 'maiM ujjayinI se AyA huuN|' AcArya kAlaka Arya sAgara ke sAtha eka vRddha ke rUpa meM rahane lge| AcArya sAgara ko apanI prajJA para bahuta abhimAna thaa| eka bAra sAgara kSamAzramaNa nai Arya kAlaka se pUchA- 'vRddha mune ! kyA tumako kucha samajha meM AtA hai?' AcArya kAlaka ne svIkRti meM sira hilaayaa| Arya sAgara apane ziSyoM ke sAtha unheM bhI vAcanA dene lge| I udhara ujjayinI meM prabhAtakAla meM jaba ziSyoM ne AcArya kAlaka ko nahIM dekhA to ve khoja karane lge| unhoMne zayyAtara se pUchA / zayyAtara ne kahA- Apa loga aise akRtajJa, pramAdI aura durvinIta haiM, jo apane guru ke iMgita kA pAlana bhI nahIM kara skte|' zayyAtara ne DAMTate hue vAstavika bAta ziSyoM ko btaayii| ziSyoM ko bahuta glAni huii| sabhI ziSyoM ne suvarNabhUmi kI ora prasthAna kara diyaa| mArga meM loga pUchate ki yaha kisa AcArya kA saMgha jA rahA hai? sAdhu uttara dete ki yaha kAlakAcArya kA saMgha jA rahA hai| janazruti se yaha saMvAda Arya sAgara ke pAsa phuNcaa| isase unheM prasannatA huii| unhoMne Arya kAlaka se kahA- 'mere guru ke guru A rahe haiN|' kAlakAcArya ne uttara diyA- 'maiMne bhI aisA sunA hai lekina unhoMne apanA vAstavika paricaya nahIM diyA / sabhI AgaMtuka sAdhuoM ne AcArya sAgara ko vaMdanA karake apane AcArya ke bAre meM pUchA / Arya sAgara ne zaMkita hokara kahA ki kucha dinoM pUrva eka vRddha muni yahAM Ae the lekina maiM Arya kAlaka ko AkRti se nahIM pahacAnatA / sAdhuoM ne apane AcArya ko pahacAna liyaa| ve milakara bahuta prasanna hue| sabhI ne guru se kSamAyAcanA kii| Arya sAgara ko jaba vAstavikatA jJAta huI taba unhoMne kAlakAcArya ke caraNoM meM praNipAta kara kSamAyAcanA kI tathA AzAtanA ke lie mithyA duSkRta kiyA / 9. uni 119, uzAMTI.pa. 125, 126 usuTI.pa. 49 /
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________ 524 niyuktipaMcaka kucha dinoM bAda AcArya sAgara ne kAlakAcArya se pUchA-gurudeva! maiM vAcanA kaisI detA hU~? AcArya ne kahA-vAcanA to sundara dete ho lekina isake sAtha garva mata krnaa| kyA patA kaba-kauna sunane A jaae| AcArya ne dhUlipuMja ke dRSTAnta se pratibodha diyA ki jaise aMjali se bharI dhUli kucha na kucha kama hotI jAtI hai, vaise hI tIrthaMkara dvArA pradatta jJAna bhI kama hotA jAtA hai| paramparAgata hone se isake kitane hI paryAyoM kA kSaraNa ho jAtA hai| isI prakAra kIcar3a piMDa ko bhinna-bhinna sthAna para rakhane se vaha kama hotA jAtA hai| ina donoM udAharaNoM ko hRdayaMgama kara prajJA kA mada nahIM karanA caahie| Arya kAlaka ne samatApUrvaka prajJA parISaha sahana kiyaa| jJAta hone para bhI apane prazighya se vAcanA lete rahe lekina apane Apako prakaTa nahIM kiyaa| 22. azA parISaDa ___gaMgA ke kinAre do bhAI rahate the| donoM bhAiyoM ne virakta hokara muni dIkSA svIkAra kara lii| unameM eka bhAI bahuzruta ho gayA tathA dUsarA alpaznuta hI rhaa| bahuzruta muni sAdhuoM ko adhyApana karAtA thaa| use aneka bAra vAcanA denI pdd'tii| dina meM vaha adhyApana meM vyasta rahatA tathA rAtri meM bhI vaha acchI taraha so nahIM paataa| eka dina nIMda ke kAraNa parezAna hokara bahuzruta AcArya ne ciMtana kiyA- 'aho! merA bhAI kitanA bhAgyazAlI hai, jo ArAma karatA rahatA hai aura rAtri meM bhI acchI taraha sotA hai| maiM kitanA maMdapuNya hUM ki acchI taraha so bhI nahIM sktaa|' isa ciMtana se unake saghana jJAnAvaraNIya karma kA baMdha huaa| cintana kI AlocanA aura pratikramaNa kie binA hI ve svargastha ho ge| ___kAlAntara meM ve devaloka se cyuta hokara eka gvAle ke putra ke rUpa meM utpanna hue| krama se bAlaka bar3A huaa| yauvana Ane para mAtA-pitA ne eka sundara kanyA ke sAtha usakA vivAha kara diyaa| usake eka atyanta sundara putrI thii| eka bAra donoM-pitA aura putrI dUsare gvAloM ke sAtha ghI kI gAr3I bharakara becane jA rahe the| usa gAr3I ko vaha kanyA hAMka rahI thii| anya gvAloM ke lar3ake usake rUpa para Asakta ho gae aura ve bhI apanI bailagAr3iyAM usake barAbara calAne lge| gAr3I calAte hue ve usako bAra-bAra dekha rahe the| isa asaMtulana ke kAraNa zakaTa utpatha meM calane lge| ve saba TUTa ge| isa vAradAta se unhoMne lar3akI kA nAma asagaDA (azakaTA) rakha diyaa| usakA pitA asagaDapitA ke nAma se prasiddha ho gyaa| isa ghaTanA se gvAle ko vairAgya ho gyaa| usane apanI lar3akI kA vivAha kara diyaa| ghara kI sArI sampatti use dekara vaha dIkSita ho gyaa| dIkSita hokara usane uttarAdhyayana ke tIna adhyayana to sIkha lie lekina cauthA adhyayana sIkhate hue pUrvabaddha jJAnAvaraNIya karma udaya meM A gyaa| muni ne bahuta prayatna kiyA lekina saphalatA nahIM milii| muni ne AcArya ko nivedana kiyaa| AcArya ne sArI bAta batAkara kahA ki abhI tamhAre jJAnAvaraNIya karma kA udaya ataH jaba taka karma kSINa na ho taba taka Ayambila karate raho / muni adIna bhAva se Ayambila karane lge| isa prakAra usane bAraha varSoM taka adIna bhAva se Ayambila kiyA aura utane kAla meM uttarAdhyayana kA kevala cauthA adhyayana asaMkhayaM' siikhaa| isa prakAra unakA jJAnAvaraNIya karma kSINa ho gyaa| usake bAda ve bahuta jJAna prApta karane lge| 1. uti-120, uzAMTI.pa. 127, 128, usuTI.pa. 50 / 2. uni.121 uzAMTI.pa. 129, 130, usuTI-pa. 51 /
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM 525 24. jJAna parISaha (sthUlibhadra) sthUlibhadra eka bahuzruta evaM caturdazapUrvI AcArya the| unake gRhastha-kAla kA eka bahuta ghaniSTha mitra thaa| vihAra karate hue eka bAra AcArya unake yahAM ge| mitra ghara para nahIM thaa| usakI patnI se AcArya ne apane mitra ke bAre meM puuchaa| mahilA ne uttara diyA ki ve AjIvikA kamAne ke lie gae hue haiN| jaba AcArya ne dIkSA lI taba unakA mitra bahuta sampanna thA, lekina taba AcArya ne usakI vipanna avasthA dekhii| cAroM ora garIbI dikhAI de rahI thii| usake pUrvajoM ne eka khaMbhe ke nIce bahumUlya dravya gAr3a rakhe the| AcArya ne jJAnabala se vaha gar3A huA dhana dekha liyaa| AcArya usa khaMbhe kI aura hAtha kara bole-'yaha aisA hai, vaha vaisA hai|' AcArya ke aisA kahane para logoM ne yaha samajhA ki ghara pahale sampanna thA aba vipanna hai, zaTita-galita hai| AcArya anityatA kA nirUpaNa karane ke lie aisA kaha rahe haiN| vaha mitra idhara-udhara bhrapaNa kara ghara lauttaa| usakI patnI ne AcArya ke Agamana kI sArI bAta btaaii| mahilA ne kahA-'AcArya ne aura kucha nahIM kahA, kevala khaMbhe kI ora hAtha se saMketa karake kucha khaa|' yaha sunakara vaha vaNik pUrA rahasya samajha gyaa| usane usa sthAna ko khodaa| yahAM ratnoM se bhare aneka kalaza nikle| vaha punaH sampanna ho gyaa| AcArya apane jJAna parIghaha ko sahana nahIM kara ske| 25. darzana parISaha vatsabhUmi meM Arya ASAr3ha nAmaka bahuzruta AcArya the| unakA ziSya parivAra bahuta bar3A thaa| unake saMgha meM jo ziSya kAlagata hote unheM ve pahale bhaktapratyAkhyAna anazana karavAte aura kahate-'tuma deva banakara avazya hI mujhe darzana denaa|' aneka muni anazanapUrvaka divaMgata hue para koI vApasa lauTa kara nahIM aayaa| eka bAra eka atyanta priya ziSya mRtyu-zayyA para thaa| AcArya ne use bhaktapratyAkhyAna karAte hue snehapUrvaka kahA-'devaloka meM utpanna hote hI zIghra yahAM Akara darzana karanA, prasAda mata krnaa|' usane khaa-'aauuNgaa|' muni divaMgata ho gayA lekina vaha bhI lauTakara nahIM aayaa| AcArya ne socA-'yaha nizcita hai ki paraloka hai hI nhiiN| aneka loga vizvAsa dilAkara gae para koI vApasa nahIM aayaa| yaha kaSTapUrNa vratacaryA nirarthaka hai| maiMne vyartha hI bhogoM kA parityAga kiyaa|' AcArya kA mana DAMvADola ho gyaa| ve usI veza meM gaNa kA parityAga kara palAyana kara ge| isI bIca usa priya ziSya ne avadhijJAna se AcArya kI sthiti ko jAnA / guru ko pratibodha dene hetu usane mArga meM eka gAMva kI racanA kI aura sundara nRtya kA Ayojana kiyaa| nATaka ko dekhate hue chaha mAsa bIta ge| nATaka ko dekhate hue AcArya ko na bhUkha satAtI thI, na pyAsa aura na zrama / devatA ke prabhAva se chaha mAsa kA kAla bItanA bhI unhoMne nahIM jaanaa| devatA ne apanI mAyA smettii| AcArya vahAM se cle| devatA ne unake saMyama ke pariNAmoM ko parIkSA karane hetu SaDjIvanikAya ke 1. uni.122, uzAMTI. pa. 130, 131, usuTo. pa. 52 /
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________ 526 niyuktipaMcaka nAma se chaha bAlakoM kI vikurvaNA kI / ve bAlaka saba alaMkAroM se alaMkRta the| sabase pahale AcArya ke pAsa pRthvIkAya nAmaka bAlaka AyA / AcArya ne socA-'yadi maiM isake sAre gahane le lUM to jIvana sukhapUrvaka biitegaa|' AcArya ne bacce se kahA-'tumhAre gahane utArakara de do|' bAlaka gahane dene se inkAra ho gyaa|' AcArya ne use gale se pkdd'aa| bAlaka bhayabhIta hokara bolA-'bhaMte ! isa bhISaNa aravI meM maiM ApakI zaraNa meM AyA hUM ata: Apa merI rakSA kreN| kahA hai anAlaMca kA AlaMbana, vipattigrasta vyakti kA uddhAra tathA zaraNAgata kI rakSA-ye tona ratna haiM / ina tInoM se pRthvI samalaMkRta hai| AcArya usakA galA pakar3ane lage taba bAlaka bolA-'pahale merI kathA suneM phira Apako jo icchA ho vaha krnaa|' pRthvIkAya kathA sunAte hue bolA-eka kuMbhakAra miTTI ko khoda rahA thaa| acAnaka Upara kI miTTI se vaha AkrAnta ho gyaa| logoM ne pUchA-'yaha kyA hai?' kuMbhakAra bolA-'jisase maiM bhikSA detA hUM, devatAoM ko bali car3hA hU~. itijanoM kA eSaH" karanA pRSI krApta kara rahI hai| oha! zaraNa se bhaya utpanna ho rahA hai| isI prakAra Apa bhI majha zaraNAgata para prahAra kara rahe haiN|' AcArya ne kahA-'bolane meM tuma bahuta paMDita dikhAI de rahe ho'-aisA kahakara balapUrvaka usake sAre AbharaNa lekara pAtra meM DAla lie| thor3I dera bAda apkAya nAmaka dUsarA bAlaka aayaa| vaha bhI AbhUSaNoM se alaMkRta thaa| AcArya ne usase bhI gahanoM kI mAMga ko| apakAya ne eka AkhyAnaka sanAte hue kahA-'eka pAra nAmaka tAlAcara aneka prakAra kI kathAeM sunAkara AjIvikA calAtA thaa| eka bAra vaha gaMgA nadI ko pAra kara rahA thaa| itane meM nadI kA tIvra pravAha AyA aura vaha pATala bahane lgaa| logoM ne kahA-'jaba taka tuma bahate-bahate dUra na nikala jAo, taba taka kucha subhASita vacana to kho|' usane kahA-'jisa pAnI se bIja ugate haiM, kRSaka jIvita rahate haiM, usa pAnI se maiM mara rahA hUM / oha ! zaraNa se bhaya utpanna ho rahA hai|' itanA sunane para bhI AcArya ne usake AbhaSaNa utAra lie| tIsarA bAlaka tejaskAya sAmane aayaa| usane bhI AcArya ko eka AkhyAnaka sunaayaa| eka jaMgala meM eka tApasa rahatA thaa| vaha pratidina agni kI pUjA karatA, AhUti detaa| eka bAra usI Aga se usakI jhopar3I jalakara rAkha ho gyii| usa tApasa ne kahA-'jisa agni ko maiM dina-rAta madhu-ghRta se sIMcatA rahA hUM, usI agni ne merI parNazAlA jalA dii| zaraNa dene vAlA bhayaprada ho gyaa|' dUsarA udAharaNa sunAte hue usane kahA-'eka vyakti jaMgala meM jA rahA thaa| itane meM vyAghra AtA huA dikhAI diyaa| usane agni kI zaraNa lii| vaha agni jalAkara vahAM baiTha gyaa| vyAghra agni ko dekhakara bhAga gayA para usI agni ne use jalA ddaalaa| jise zaraNa mAnA thA vahI azaraNa ho gyaa|' AcArya ne usake gahane lie aura use chor3a diyaa| cauthe bAlaka kA nAma thA-vAyukAya / AcArya ne use bhI AbhUSaNa dene ke lie khaa| usane AnAkAnI kii| AcArya ne use mAra DAlane kI dhamakI dii| bAlaka bolA-'pahale merA AkhyAnaka suneM phira ApakI icchA ho vaha krnaa| eka yuvaka zaktisampanna aura zarIra-saMpadA se yukta thaa| eka bAra use vAyuroga ho gyaa| zItala vAyu bhI use pIr3ita karane lgii| logoM ne pUchA-'mitra! pahale tuma kUdane-daur3ane meM samartha the| aba tuma hAtha meM daMDa lekara kyoM calate ho? kauna se roga se pIr3ita
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM 527 ho?" vAyu roga se pIr3ita mitra ne kahA- 'jeTha aura ASAr3ha mAsa meM jo sukhada vAyu calatI thI usI vAyu ne mere zarIra ko tor3a diyaa| jisa vAyu se sabhI prANI jIvita rahate haiM usa vAyu ke aparimita nirodha ke kAraNa merA zarIra TUTa rahA hai|' itane meM pAMcavAM bAlaka vanaspatikAya aayaa| usane kahA- 'bhaMte! jaMgala meM eka vizAla vRkSa para aneka pakSI vizrAma karate the| usa para pakSiyoM ke aneka ghoMsale the| ghoMsale meM aneka bacce / eka bAra usI vRkSa ke sahAre eka latA Upara uThI aura panapane lgii| dhIre-dhIre usane sAre vRkSa ko AcchAdita kara diyaa| eka dina eka sarpa usa latA ke sahAre car3hA aura ghosale meM sthita sabhI aMDoM ko khA gyaa| taba pakSiyoM ne kahA- 'hama isa vRkSa para rahate the taba yaha nirupadrava thA / kintu mUla se latA uThI aura yaha zaraNa dene vAlA vRkSa bhI bhaya kA kAraNa bana gyaa|' AcArya ne usake bhI AbhUSaNa le lie aura use chor3a diyaa| itane meM chaThA bAlaka sakAya aayaa| jyoMhi AcArya usake AbhUSaNa utArane lage vaha bolA- 'gurubara ! yaha Apa kyA kara rahe haiM? maiM to ApakA zaraNAgata huuN| maiM Apako eka AkhyAnaka sunAtA huuN| eka nagara para zatru senA ne car3hAI kara dii| zatru senA se kSubdha hokara nagara ke bhItara rahane vAle logoM ne bAhara vAloM ko bhItara ghusane nahIM diyaa| aMdara vAle logoM ne kahA- oM mAtaMgo ! aba tuma dizAoM kI zaraNa lo| jo nagara zaraNasthala thA, vahIM bhaya kA kAraNa bana rahA hai| dUsarA AkhyAnaka sunAte hue usane kahA- 'eka nagara meM rAjA, purohita aura kotavAla tInoM hI cora the| janatA unase saMtrasta thii| logoM ne kahA--' jahAM rAjA svayaM cora ho, purohita bhaMDaka ho vahAM nAgarikoM ko vana kI zaraNa lenI cAhie, kyoMki zaraNa bhayasthAna bana rahA hai|' do AkhyAnaka sunane para bhI AcArya ne jaba use nahIM chor3A to usane tIsarA AkhyAnaka sunAnA prArambha kiyA eka brAhmaNa ke eka putrI thiiN| bauvana prApta hone para vaha atyanta rUpavatI dikhalAI par3atI thI / brAhmaNa pitA apanI putrI meM Asakta ho gyaa| usa ciMtA meM usakA zarIra kRza ho gyaa| brAhmaNI ne isa bAre meM puuchaa| usane sahajatA se sArI bAta batA dii| brAhmaNI ne kahA- Apa adhIra na bneN| maiM aisA upAya karUMgI, jisase ApakA manoratha pUrA ho jaae|' eka dina brAhmaNI ne apanI putrI se kahA--' putrI ! hamAre kula kI yaha paramparA hai ki putrI kA upabhoga pahale yakSa karatA hai phira usakA vivAha kiyA jAtA hai| isa mAsa kI kRSNA caturdazI ko yakSa aaegaa| tuma usakA apamAna mata krnaa| vahAM prakAza bhI mata rkhnaa| lar3akI ke mana meM yakSa ke prati kutUhala jAga gyaa| kautukavaza usane dIpaka para Dhakkana de diyaa| rAta ko yakSa ke sthAna para usakA pitA aayaa| vaha usake sAtha ratikrIr3A kara vahIM so gyaa| lar3akI ne kutUhala- vaza dIpaka se Dhakkana utthaayaa| usane apane pAsa soye pitA ko dekhaa| usane socA mAtA ne mere sAtha chala kiyA hai| jo kucha honA hai vaha hone do| isa samaya yahI pati haiM ataH lajjA kyA lAbha? ve donoM punaH ratikrIr3A meM saMlagna ho ge| sUryodaya hone para bhI ve jAgRta nahIM hue| mAM ne mAgadhikA meM eka gIta gAyA- 'udita hote sUrya kA caitya stUpa para baiThe kaue kA tathA bhIMta para Ae Atapa kA sukha kI belA meM patA nahIM cltaa|' putrI ne uttara dete hue kahA -'mAM tumane hI kahA thA ki Ae hue yakSa kI avamAnanA mata karanA / yakSa ne pitA kA haraNa kara liyA hai aba dUsare pitA kA anveSaNa kro|' brAhmaNI ne puna: kahA - ' jisako maiMne
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka na mAsa taka garbha meM dhAraNa kiyA, jisakA maiMne mala-mUtra dhoyA, usa putrI ne mere pati kA haraNa kara liyaa| zaraNa mere lie azaraNa bana gyaa|' 5.28 punaH sakAya eka aura kathAnaka kahane lgaa| eka brAhmaNa ne eka tAlAba khudvaayaa| usake nikaTa usane eka maMdira aura bagIcA banavA diyaa| vahAM yajJa meM bakare mAre jAte the| vaha brAhmaNa marakara vahIM bakarA bnaa| usake putra usI bakare ko tAlAba ke devAlaya meM yajJa meM bali dene ke lie le ge| bakare ko jAtismRti ho gyiiN| vaha apanI bhASA meM bur3abur3Ane lgaa| usane mana hI mana socA - 'oha ! maiMne hI to devamaMdira banAyA aura maiMne hI yaha yajJa pravartita kiyaa|' kAMpate hue bakare ko eka atizaya jJAnI ne dekhaa| muni ne bakare ko kahA - " -'tumane svayaM hI to vRkSa ropA aura tAlAba khudvaayaa| aba deva ke bhoga kA avasara AyA taba kyoM cillA rahe ho?' isa bAta ko sunakara vaha bakarA cupa ho gyaa| brAhmaNaputroM ne muni se pUchA - 'graha bakarA tumhAre kucha kahane mAtra se cupa kaise ho gayA?' sAdhu ne kahA -- 'yaha tumhArA pitA hai|' usane pUchA- 'isakI pahacAna kyA hai ?' muni ne kahA- 'pUrvabhava 'tumhAre pitA ne tumhAre sAtha jo dhana gAr3A hai, ise yaha jAnatA hai|' bakarA usa sthAna para gayA aura apane pairoM se usa pRthvI ko kuredane lagA / putra ko vizvAsa ho gayA aura usane usa bakare ko mukta kara diyaa| sAdhu ke pAsa dharma sunakara bakare ne bhaktapratyAkhyAna anazana svIkAra kiyA aura marakara devaloka gyaa| usa brAhmaNa ne yajJa aura maMdira ko zaraNa mAnakara unakA nirmANa kiyA lekina ve azaraNa hI nikale / AcArya ne usakI bAta sunakara kahA tuma bolane meM ati catura aura vAcAla ho| aisA kahakara AcArya ASAr3ha usakA galA maror3ane lge| usane subhASita sunAyA - 'jo aMdhoM, hIna tathA lUloMlaMgar3oM para, bAla-vRddha, kSamAzIla tathA vizvasta janoM para, rogiyoM tathA zaraNAgatoM para, duHkhI, dIna tathA daridroM para nirdayatA se prahAra karate haiM ve apane sAta kuloM ko sAtavI naraka meM le jAte haiN|' tuma ati vAcAla ho, yaha kahakara AcArya ne usake AbhUSaNa bhI grahaNa kara lie| deva ne socA- 'AcArya. cAritra se to zUnya ho gae haiM aba inake samyaktva kI parIkSA karanI caahie|' chahoM ke AbhUSaNa lekara AcArya Age cle| deva ne sAja-zrRMgAra kie hue eka garbhavatI sAdhvI kI vikurvaNA ko vibhUSita sAdhvI ko dekhakara AcArya ASAr3ha ne kahA- 'are! tumhAre hAthoM meM kaTaka haiM, kAnoM meM kuMDala haiM, AMkhoM meM aMjana Aja rakhA hai, lalATa para tilaka haiN| he pravacana kA uDDAha karane vAlI duSTa sAdhvI! tU kahAM se AI hai?' sAdhvI kupita hokara bolI- 'he Arya! tuma dUsaroM ke rAI aura sarSapa jitane choTe doSoM ko bhI dekha lete ho kintu apane bilva jitane bar3e doSoM ko dekhate hue bhI nahIM dekhte|' sAdhvI ne Age kahA- Apa zramaNa haiM, saMyata haiM, brahmacArI haiM, kaMcana aura patthara ko samAna samajhate haiM, vAyu kI bhAMti apratibaddhavihArI / he jyeSThAyeM! kRpA kara batAeM Apake pAtra meM kyA haiM ?' sAdhvI ke aisA kahane para AcArya lajjita hokara Age-Age calane lge| Age calane para unhoMne eka senA ko Ate dekhaa| ve daMDanAyaka ke sammukha ge| daMDanAyaka ne hAthI se utarakara AcArya ko vaMdanA kI aura kahA - 'bhaMte! Aja merA parama saubhAgya hai ki isa jaMgala meM Apake darzana hue| Apa mujha para anugraha kareM aura ye prAsuka modaka mere hAtha se grahaNa kreN|' AcArya ne upavAsa kI bAta kahakara lene se iMkAra kara diyaa| usane balapUrvaka pAtra grahaNa kiyA aura modaka DAlane lgaa| jholI
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM 529 meM AbharaNa dekhakara vaha kupita hokara bhRkuTi car3hAkara bolA-' he anArya! ye mere putroM ke AbharaNa haiN| tumane unako mArakara ye AbharaNa grahaNa kie haiM? abhI tuma kahAM jA rahe ho?' AcArya bhaya se kAMpane lage aura kucha nahIM bola sake / tatkAla devatA ne apanI lIlA sameTI aura pratyakSa rUpa se prakaTa hokara bolA-'Apa jaise viziSTa AgamadharoM ke lie aisA socanA ucita nahIM hai ki paraloka nahIM hai| devaloka meM apAra sukha haiM ata: sukha kA upabhoga karate hue bIte hue kAla kA jJAna nahIM ho paataa| Apa bhI deva dvArA kRta nATaka chaha mahIne taka khar3e-khar3e dekhate rahe para Apako kAla kA jJAna nahIM huaa|' __ AcArya ASAr3ha parama saMvega ko prApta hue aura svayaM kI niMdA karane lge| deva bhI vaMdanA karake puna: devaloka calA gyaa| AcArya bhI AlocanA-pratikramaNa karake vairAgya kI vRddhi karate hue viharaNa karane lge| 26. collaka kAMpilya nAmaka nagara thaa| vahAM ke rAjA kA nAma brahma aura paTarAnI kA nAma culanI thaa| unakA putra brahmadatta bArahavAM cakravartI bnaa| jaba vaha kumAra thA taba rAjA brahma kI mRtyu ho gyii| rAnI culanI aura rAjA dIrgha ke Apasa meM pragAr3ha sambandha thA ata: unake bhaya se vaha apane mitra varadhanu gyaa| usa samaya sthAna-sthAna para ghUmate hue usake sAmane aneka vipattiyAM AI lekina eka kArpaTika brAhmaNa ne usakI bahuta sevA kI aura use aneka vipattiyoM se bcaayaa| kAlAntara meM brahmadatta rAjA bana gyaa| bAraha varSa taka abhiSeka kA kAryakrama claa| abhiSeka kI bAta sunakara kArpaTika vahAM AyA para use vahAM Azraya nahIM milA / abhiSeka kA bArahavAM varSa cala rahA thaa| kArpaTika ne eka upAya socaa| vaha apane jUtoM ko bAMdhakara dhvajArohakoM ke sAtha daur3ane lgaa| rAjA ne use dekhA aura nikaTa vAle vyakti se pachA-'yaha kisakI dhvajA lie dauDa rahA hai| unhoMne kahA-'rAjana! hama nahIM jaante|' taba rAjA ne use bulaayaa| vaha aayaa| rAjA ne pahacAna liyA ki yahI mere sukhaduHkha meM sahAyaka rahA hai| rAjA tatkAla hAthI se nIce utraa| use gale lagAyA aura kuzalakSema puuchaa| rAjA ne kArpaTika se kahA-'jo cAho mAMga lo|' usane kahA-'rAjan ! maiM apanI patnI se pUchakara maaNguugaa|' vaha apane gAMva gyaa| patnI se kahA-'rAjA saMtuSTa huA hai / maiM jo kucha mAMgUgA, vaha degaa| maiM kyA mAMga?' patnI ne socA. ise yadi samaddhi mila jAegI to merA malya kama ho jAyegA ata: vaha bolI-'adhika parigraha se kyA? pUre bhAratavarSa meM pratidina sabake yahAM bhojana aura dakSiNA meM dInAra-yugala mAMga lo|' kArpaTika rAjA ke pAsa gayA aura bolA--'rAjan ! mujhe karacolaga do arthAt maiM pahale dina Apake prAsAda meM bhojana karUM phira bArI-bArI se bhAratavarSa meM Apake rAjya ke sabhI saMbhrAnta kuloM meM bhojana prApta kara punaH Apake prAsAda meM bhojana kruuN|' rAjA ne muskarAkara kahA-'isa tuccha yAcanA se tumheM kyA lAbha hogA? tuma cAho to maiM tumheM eka deza kA rAjya athavA 1. uni.123-41 uzAMTI.pa. 133-39 usuTI.pa. 52-55 /
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________ niryuktipaMcaka bhaMDAra de sakatA hUM, jisase tuma jIvana-bhara hAthI ke hA~de para sukhapUrvaka vicaraNa kara sko|' kArpoTika bolA- 'mujhe itane vizAla parigraha se kyA karanA hai? mujhe itane meM hI saMtoSa hai|' rAjA ne socAjo jattiyassa atthassa, bhAyaNaM tassa tattiyaM hoI / 530 vuDe vi doNamehe, na DuMgare pANiyaM ThAI // - jisa vyakti meM jitane dhana kI pAtratA hotI hai, use utanA hI prApta hotA hai| mUsalAdhAra varSA hone para bhI DUMgara para pAnI nahIM tthhrtaa| rAjA ne karacollaga kI bAta svIkAra kara lii| usane pahale dina rAjA ke yahAM bhojana kiyaa| rAjA ne use do dInAra bhI diye| aba vaha bArI-bArI se nagara-kuloM meM bhojana karane lgaa| usa nagara meM aneka kulakoTiyAM thiiN| nagara ke gharoM meM kramaza: bhojana karatA huA vaha kaba unakA anta le pAegA? usa nagara ke pazcAt sabhI gAMvoM kA tathA sampUrNa bhArata kA krama vaha kaise pUrNa kara pAegA? saMbhava hai kisI upAya yA devayoga se vaha sampUrNa bhArata ke gharoM kA pAra pA jAe para manuSya janma ko punaH prApta karanA duSkara hai / ! 27. pAzaka paka grAma thA vaha golla deza meM thaa| eka bAra usake ghara sAdhu tthhre| brAhmaNa ke yahAM dAr3hA sahita putra utpanna huaa| usakA nAma cANakya rkhaa| brAhmaNa ne use sAdhu ke caraNoM meM vaMdanA krvaaii| sAdhuoM ne kahA- 'yaha rAjA bnegaa|' brAhmaNa ne socA yaha durgati meM na calA jAe isalie usake dAMta ghisa die| phira bhI AcArya ne kahA- itane para bhI yaha pUrA rAjA nahIM to biMbAMtarita rAjA avazya bnegaa| jaba bAlaka caudaha varSa kA huA taba caudaha vidyAsthAnoM meM pAraMgata ho gayA / zrAvaka usake adhyayana se bahuta prasanna huaa| eka daridra brAhmaNa kula kI kanyA ke sAtha cANakya kA vivAha kara diyA gyaa| eka bAra apane bhAI ke vivAha prasaMga meM vaha pIhara gyii| usakI anya bahinoM kA vivAha samRddha gharoM meM huA thaa| ve saba vivAha ke avasara para AbhUSaNoM se alaMkRta hokara AyI thiiN| parivAra ke loga unase AlApa saMlApa kara rahe the| cANakya kI patnI akelI udAsa baiThI rahatI thii| dAridrya ke kAraNa vaha adhIra ho gyii| jaba vaha punaH apane sasurAla AI to cANakya ne usakI udAsI kA kAraNa puuchaa| vaha kucha nahIM bolI kevala AMsuoM se apane kapola gIle karatI huI niHzvAsa chor3atI rhii| cANakya bahuta AgrahapUrvaka usake duHkha kA kAraNa pUchane lgaa| usane gadgada vANI se pIhara meM ghaTita sthiti batA dii| cANakya ne ciMtana kiyA- 'nirdhanatA apamAna kA kAraNa haiM isalie pIhara meM bhI lar3akI kA aisA paribhava hotA hai| mujhe kisI bhI prakAra se dhana kamAnA caahie| pATaliputra meM naMda rAjA brAhmaNoM ko dhana detA haiM ataH vahAM jAnA caahie| vahAM jAkara cANakya kArtika pUrNimA ke dina pUrvanyasta Asana para sabase pahale jAkara baiTha gyaa| vaha Asana pallIpati ke lie bichAyA jAtA thaa| 1. uni . 169, uzAMTI. pa. 145, 146, isuTI. pa. 56, 57 /
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM 531 naMdarAjA ke sAtha siddhaputra vahAM AyA aura bolA-'yaha brAhmaNa naMdavaMza kI maryAdA kA atikranAma kara baiThA hai|' bAsI - 16 gama se kahA...'bhagavan ! Apa dUsare Asana para baitthe|' cANakya ne dUsare Asana para kuMDikA, tIsare para daMDa aura cauthe para gaNetrikA (rudrAkSa kA banA huA hAtha kA AbhUSaNa vizeSa) tathA pAMcaveM Asana para yajJopavIta rakha diyaa| yaha brAhmaNa dhITha hai' aisA kahakara naMda ne use bAhara nikAla diyaa| cANakya atyaMta kruddha hokara pratijJA ke svara meM bolA-'naMda kA koza aura bhRtyasamUha baddhamUla hai| isakA vaMza aura mitra varga vRddhiMgata hai / maiM naMda rAjya kI vaise hI ukhAr3a kara nirmUla kara dUMgA, jaise una pavana mahAvRkSa ko ukhAr3a detI hai|' panya vahAM se usa vyakti kI khoja meM nikalA,jo usakA sahayoga kara ske| usane apane bAre meM pratijJA banane kI bAta sunii| naMda ke morapoSaka eka gAMva meM rahate the| cANakya parivrAjaka ke rUpa meM usa gAMda meM gyaa| usI dina gAMva ke mukhiyA kI beTI ko cAMda ko khIra pote hue dekhane kA dohada utpanna huaa| vaha bhikSATana karatA huA vahAM gyaa| dohada kI bAta jJAta hone para usane kahA--'yadi tuma bAlaka mujhe de doge to maiM cAMda ko khIra pItA huA dikhA duuNgaa|' mugliyA ne bAta mAna lii| cANakya ne kapar3e kA taMbU tAnA aura usake bIca meM cheda kara diyaa| usa dina pUrNimA thii| AdhI rAta meM aneka dravyoM se mizrita khIra kI thAlI bharI aura jahA~ candra kA pratibimba usa chidra meM se par3a rahA thA, usa paTa-maNDapa ke nIce use rakha dii| lar3akI ko bulaayaa| usane cAMda kA pratibimba dekhA aura yaha bhI dekhA ki vaha thAlI se khIra pI rahA hai, khA rahA hai| phira pUrva nirdiSTa puruSa ne usa chidra ko DhaMka diyaa| dohada pUrNa hone para kAlakrama se usake putra utpanna huaa| usakA nAma candragupta rakhA gyaa| dhIre dhIre vaha bar3hane lgaa| vaha baccoM ke sAtha khelatA aura Ananda meM rahatA thaa| cANakya vahAM se calA gyaa| vaha naMda kI ghAta ke lie chidra dekhane lgaa| kAlAntara meM vaha lauTakara vahAM para aayaa| usane candragupta ko dekhaa| cANakya ke pAsa zastrAstra the| candragupta ne kahA-'hameM bhI do'| cANakya bolA-'koI tumheM inase mAra na de|' candragupta ne uttara diyA-yaha pRthvI vIrabhogyA hai| jo vIra hogA, vahI isakA upabhoga kara skegaa| cANakya ne jAna liyA kiosa bAlaka ke pAsa zakti ke sAtha vijJAna bhI hai| pUchA, yaha bAlaka kauna hai? lar3akoM ne kahA-'yaha parivrAjaka kA putra hai|' taba cANakya ne kahA-'mai hI hUM vaha prikhaajk|' yaha bAta suna sabako Azcarya huaa| cANakya ne bAlaka se kahA-'calo, maiM tumheM rAjA bnaauuNgaa|' vaha cANakya ke sAtha calA gyaa| cANakya ne logoM ko ekatrita kara pATaliputra para AkramaNa kara diyaa| naMda ne usako chinna-bhinna kara diyaa| parivrAjaka bhAga gyaa| naMda ke azvAroha usake pIche par3e / cANakya ne candragupta ko eka padma sarovara meM chipA kara svayaM rajaka kA veza dhAraNa kara liyaa| azvArohiyoM ne use dekhaa| itane meM naMda kA eka azvArohI vahAM para aayaa| vaha jAtyazva para ArUDha thaa| usane rajaka vezadhArI cANakya se pUchA-'kahAM hai candragupta?' cANakya bolA-'candragupta isa padmasarovara meM chipA huA hai|' azvArohI ne dekhaa| usane apanA vastra cANakya ko sauMpa talavAra hAtha meM le lii| vaha apanA kavaca utArakara jala meM utarane lgaa| itane meM hI cANakya ne usake hAtha se talavAra khIMca kara usake dhar3a ko alaga kara diyaa| phira cANakya ne candragupta ko pukaaraa| candragupta chupe sthAna se bAhara niklaa| donoM usa jAtyazva para car3hakara vahAM se palAyana kara gye|
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka cANakya ne caMdragupta se pUchA-'jisa samaya maiMne tumheM jo kahA, kyA tumane usa viSaya meM kucha socA?' usane kahA-'yahI acchA huaa| Apa saba kucha jAnate haiN|' cANakya ne taba mana hI mana socA-'yaha yogya puruSa hai| yaha kabhI vipariNata nahIM hotaa|' ___ candragupta kSudhAtura huaa| cANakya use eka sthAna para biThA, svayaM bhojana kI gaveSaNA karane gyaa| usake mana meM yaha bhaya thA ki yahAM hameM koI pahacAna na le| calate calate vaha eka vipra ke ghara phuNcaa| vipra ghara se bAhara gayA huA thaa| usake putra ko spheTita kara ghara se dahI mizrita aMdana lekara cANakya candragupta ke pAsa AyA aura usakI bhUkha zAMta kii|| eka bAra ve ghUmate-ghUmate eka gAMva meM aae| unhoMne dekhA ki eka ghara meM vRddhA ne bartana meM apane putroM ko tarala khAdya padArtha parosA hai| eka putra ne khAne ke lie bIca meM hAtha ddaalaa| usakA hAtha jala gyaa| vaha rone lgaa| vRddhA ne kahA-'cANakya ke samAna mUrkha mere vatsa! tuma khAnA bhI nahIM jAnate?' cANakya dvArA kAraNa pUchane para vRddhA bolI-'garma cIja kinAre se khAnI cAhie phira khAte-khAte madhya taka pahuMcanA hotA hai| usa ghaTanA se preraNA lekara cANakya hinavasaMkUTa meM gyaa| vahAM parvataka rAjA se maitrI kii| cANakya ne kahA-'naMda rAjya ko hama grahaNa kara AdhA-AdhA bAMTa leNge|' parvataka ne cANakya kI bAta svIkAra kara lii| usane taiyArI prArambha kara dii| parantu eka bhI nagara hastagata nahIM ho rahA thaa| tridaMDI parivrAjaka cANakya vahAM gayA / indrakumAriyoM ko dekhaa| usane socA ki inakI tejasvitA ke kAraNa nagara kA patana nahIM ho rahA hai| usane chala-kapaTa kara una indrakumAriyoM ko vahAM se bAhara nikAla diyaa| nagara hastagata ho gyaa| phira usane pATaliputra nagara para AkramaNa kiyaa| naMda ne dharmadvAra maaNgaa| candragupta ne kahA-'eka ratha meM jitanA le jA sako, le jaao|' naMda taba apanI do paliyoM, eka kanyA tathA kucha dhana lekara bAhara nikala gyaa| ratha meM palAyana karate samaya vaha naMda-kanyA bAra-bAra candragupta kI ora dekhane lgii| taba naMda bolA-'jA tU usI ke pAsa calI jaa| vaha naMda ke ratha se utarI aura jyoMhi candragupta ke ratha para ArUr3ha huI, usI samaya usa rathacakra ke nau ara TUTa ge| candragupta ne amaMgala mAnakara use nivArita karanA caahaa| taba cANakya bolA-'are ! ise mata roko| nau puruSayugoM taka tumhArA vaMza clegaa|' yaha sunakara caMdragupta ne usa naMdakanyA ko svIkAra kara liyaa| vaha usake aMta:pura meM calI gii| naMda rAjya ke do bhAga kara die ge| eka bhAga meM eka viSakanyA rahatI thii| mahArAja parvatakaM ne usa bhAga kI icchA kii| use vaha mila gyaa| parvataka usa rUpavatI viSakanyA ke premajAla meM phaMsa gyaa| agni ke sparza kI bhAMti viSa ke prabhAva se vaha marane lgaa| parvataka ne caMdragapta se kahA-'mitra! maiM mara rahA huuN|' candragupta ne use viSamukta karane kA prayatna kiyaa| saba cANakya ne bhRkuTi tAnakara isa nItivAkya kA smaraNa karAte hue kahA tulyArtha tulyasAmarthya, marmajJa vyvsaayinm| arddharAjyaharaM bhRtya, yo na hanyAt sa hnyte|| 'vatsa ! isa nItivacana ko yAda rkho| jisakA prayojana samAna ho. athavA aizvarya kI samAnatA ho, jo samAna bala vAlA ho, marmajJa ho, puruSArtha karane vAlA ho, AdhA rAjya lene vAlA
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM 533 ho, usakI yadi ghAta na kI jAe to vyakti svayaM mArA jAtA hai|' yaha sunakara caMdragupta apane vicAroM se virata ho gyaa| mahArAja parvataka mara gyaa| naMda kA pUrA rAjya caMdragupta ke adhIna ho gyaa| ___ naMda ke anucara corI ke AdhAra para AjIvikA calAte the| ve rAjadroha karate the| cANakya eka ugra coragrAha (coroM ko pakar3ane vAlA) kI khoja meM thaa| vaha nagara ke bAhara gyaa| vahAM naladAma julAhe ko dekhaa| usake putra kI eka makor3e ne khA liyaa| usane kupita hokara makor3e kA bila khodakara agni jalAkara saba makor3oM ko naSTa kara diyaa| cANakya ne yaha dRzya dekhaa| usane socA ki yaha zreSTha coragAha bana sakatA hai| cANakya ne use bulAyA aura sasammAna ArakSaka banA diyaa| sabase pahale maladAma ne una coroM kA vizvAsa prApta kiyaa| bhojana, pAnI Adi ke upacAra se unheM vizvasta kara diyaa| eka bAra una sabako sakuTumba bhojana para bulAyA aura sabako maravA diyaa| rAjya niSkaMTaka ho gyaa| koza ko samaddha karane ke lie cANakya ne samRddha logoM ke sAtha madyapAna karanA prArambha kara diyaa| usa samaya vizeSa vAdya bajane lge| vaha sabameM bhaya paidA karane ke lie nAcate hue gAne lagA do majjha dhAurattAI, * kaMcaNakuMDiyA tidaMDaM c| rAyA vi me vasavattI, ettha vi tA me holaM vAehi // mere do bhagavA vaskha haiM-kaMcana kuMDikA tathA tridNdd| rAjA bhI mere vazavartI haiN| yahAM madyapAna karate samaya bhI hola nAmaka vAdya bajanA caahie| dUsarA vyakti ina vacanoM ko sahana nahIM kara skaa| vaha apanI Rddhi ko pradarzita karate hue nAcate hue bolA gayapoyayassa mattamsa, uppaiyassa ya joynnshss| pae pae sayasahassa, etya vi tA me holaM vAehi // matta hastizAvaka jo sahastra yojana taka jA cukA hai| usake eka-eka paga para hajAra-hajAra mudrAeM detA huuN| isa para bhI hola nAmaka vAdya bajanA caahie| tIsarA vyakti bolA tilaAvayassa buttassa, niSphannassa bahuyasaiyassara / tile-tile sayasahassa, ettha vi tA me hola pAehi // maiMne eka ADhaka tila boe| usase aneka zata ADhaka tila niSpanna hue| eka-eka tila para eka-eka lAkha kI mudrA detA huuN| yahAM bhI hola nAmaka vAdya bajanA caahie| cauthA vyakti bolA NavapAusambhi punnAe, girinadiyAe sigyvegaae| egAha mahiyametteNa, navIeNa pAliM bNdhaami|| etya va tA me hola vAehi /
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________ 534 niyuktipaMcaka varSAkAla pUrNa ho jAne para parvatIya nadiyoM ke zIghragAmI pravAha ko rokane ke lie maiM navanIta kI pAla bAMdhatA huuN| isa para bhI hola nAmaka vAdya bajanA caahie| pAMcavAM vyakti bolA jaccANa NavakisorANa, tadivaseNa jaaymevaann| kesehi nabhaM chAemi, ettha vi tA me holaM vAehi // tatkAla utpanna jAtya azva kizoroM ke kezoM se maiM nabha ko AcchAdita kara detA huuN| isa para bho hola nAmaka vAdya bajanA caahie| chaThA vyakti bolA-- do majjha asthi rayaNAI, sAlipasUI ya gaddabhIyA y| chinnA chinnA vi ruhaMti, ettha vi tA me hola vAehi // mere pAsa do ratna haiM --sAliprasUti aura gardabhikA (vidyAvizeSa), jo kATa lene para bhI bArabAra ugate rahate haiN| isa para bhI hola nAyaka vAdya bajanA caahie| sAtavAM vyakti bolA saya sukkila niccasuryadho, bhajja aNuvyaya Natthi pvaaso| niriNo ya dupaMcasao, ettha vi tA me hola vAehi // mujhe sadA zveta zAli dhAna kA bhojana milatA hai| patnI anugAminI haiN| pravAsa nahIM hai| RNa-mukta huuN| pAsa meM hajAra svarNamudrAeM haiN| yahAM bhI hola nAmaka vAdya cajanA caahie| cANakya ne yaha saba sunaa| sabase yathocita dhana kI yAcanA kii| zAli se koSThAgAra bhara die, jinake prabhAva se bAra-bAra kATane para bhI khetI jyoM kI tyoM banI rahatI thii| eka divasajAta azvoM kI mAMga kii| eka divasIya navanIta maaNgaa| svarNa-utpAdana ke lie cANakya ne yaMtramaya pAzaka banAe / eka dakSa vyakti ko pAze calAne sinA die| usane dInAroM se eka thAla bharA / vaha dakSa vyakti dhAla ko lie ghoSaNA karane lagA-'jo koI mujhe jue meM jIta legA, maiM use dInAroM se bharA yaha thAla de duuNgaa| yadi maiM jItUMgA to kevala eka dInAra luuNgaa|' loga lobhAvila ho usake sAtha juA khelane lge| dakSa puruSa kI icchAnusAra pAze girte| sadA vahI jiittaa| koI use parAjita nahIM kara skaa| kadAcit koI usa dakSapuruSa ko pAze meM jIta bhI sakatA hai para durlabha manuSya janma punaH milanA durlabha hai| 28. dhAnya bharata kSetra ke sabhI dhAnyoM ko piMDita karake Dhera lagA diyaa| usameM eka prastha sarasoM ke dAne DAla die| vRddhA sUrpa lekara sarasoM ke dAnoM ko alaga karane lgii| kyA vaha punaH sAre sarasoM 1. uni. 161, usuTI. pa. 57-59 /
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM 535 ke dAnoM ko pRthak kara pAegI? divyaprasAda se vaha vRddhA dAnoM ko pRthaka kara bhI le parantu punaH manuSya janma kI prApti duSkara hai| 29. cUta eka rAjA thaa| usakA sabhAmaMDapa eka sau ATha khaMbhoM para AdhRta thaa| eka-eka khaMbhA eka sauM ATha koNoM se yukta thaa| eka bAra rAjakumAra kA mana rAjya-lipsA se AkrAnta ho gyaa| usane socA-'rAjA vRddha ho gayA hai ata: use mArakara rAjya grahaNa kara luuNgaa|' amAtya ko yaha bAta jJAta ho gyii| usane rAjA ko isa bAta kI avagati dii| rAjA ne socA- lobha se AkrAnta vyakti ke lie kucha bhI akaraNIya nahIM hotaa| rAjA ne apane putra ko bulAkara kahA-'hamAre vaMza kI paramparA hai ki jo rAjakamAra rAjya -prApti ke anakrama ko sahana nahIM karatA Tase juA khelanA hotA hai aura usa jue ko jItane para ho use rAjya prApta ho sakatA hai| jItane kA krama yaha hai ki jue meM eka dAMva tumhArA hogA aura zeSa dAMva hapAre hoNge| yadi tuma eka dAMva meM eka sau ATha khaMbhoM ke eka eka koNa ko eka sau ATha bAra jota loge to rAjya tumhArA ho jaaegaa|' resA honA hI hai.kirI yati dege se aisA ho jAe aura rAjakumAra jIta jAe to bhI vinAra manuSya janma punaH prApta honA atyanta duSkara hai| 30. rala eka vRddha vaNik ke pAsa aneka ratna the| usI nagara meM anya aneka koTyAdhIza vaNik janaka makAnoM para patAkAeM phaharAtI thiiN| usa vaNika ke ghara para patAkAeM nahIM phaharAtI thii| eka bAra vRddha dezAntara calA gayA / vRddha ke jAne para putroM ne sAre ratna videzI vyApAriyoM ko beca ddaale| putra khuza the ki hamAre ghara para bhI patAkAeM phhreNgii| vRddha dezAntara se AyA aura ratnoM ke vikraya kI bAta sunakara ciMtita ho gyaa| usane putroM kA DAMTA aura kahA -'bece hue sAre ratna zIghra hI vApisa lekara aao|' putra parezAna ho gae, kyoMki unhoMne sAre ratna paradezI vyApAriyoM ko bece the| vyApArI phArasa Adi dezoM meM vApisa lauTa gae the| putra ratnoM ko ekatrita karane idhara-udhara ghUmane lge| jaise vyApAriyoM se ratna ekatrita karanA asaMbhava thA vaise hI manuSya janma puna: prApta karanA asaMbhava 31. svapna ujjayinI nagarI meM sabhI kalAoM meM kuzala, aneka vijJAna meM nipuNa, udAracitta, kRtajJa, zUravIra, guNAnurAgI, priyavAdI, dakSa tathA rUpa-lAvaNya se yukta mUladeva nAmaka rAjaputra rahatA thaa| vaha ghRta nyasana ke kAraNa pitA dvArA apamAnita hokara pATaliputra se bhramaNa karatA huA uJjayinI aayaa| ujjayinI meM guTikA ke prayoga se vAmana rUpa banAkara, veza parivartana kara vicitra kathAoM, gaMdharva Adi kalAoM tathA aneka kautukoM se vaha logoM ko vismita karane lgaa| logoM meM usakI bahuta prasiddhi ho gii| 1. uni.161, usuTI.pa. 59 / 2. uni.161, usuTI.pa. 59 / 3. uni.161, usuTI pa. 59 /
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka ujjayinI nagarI meM rUpa lAvaNya aura vividha kalAoM se garvita devadattA nAmaka pradhAna gaNikA rahatI thii| mUladeva ne logoM se sunA ki vaha AtmagarvitA gaNikA kisI sAmAnya vyakti se prasanna nahIM hotii| mUladeva ne kutUhalavaza gaNikA ko vicalita karane ke lie prAta:kAla usake ghara ke samIpa madhura svaroM meM Aroha-avaroha ke sAtha gAyana prArambha kara diyA / devadattA ne usa saMgIta ko sunaa| usane socA- 'aho ! yaha to apUrva dhvani hai, viziSTa dhvani haiN| yaha koI divya puruSa honA caahie| manuSya kA svara nahIM ho sakatA usane apanI vAsiyoM ko gAyaka puruSa kI khoja meM bhejaa| dAsiyoM ne vAmana rUpa mUladeva ko dekhaa| unhoMne sArI bAta devadattA ko batAI / mUladeva ko bulAne ke lie devadattA ne mAnavI nAmaka kubjA dAsI ko bhejA / dAsI ne vinayapUrvaka mUladeva se kahA- 'bho mahAsattva! hamArI svAminI devadattA ne Apako saMdeza bhijavAyA hai ki Apa hamAre ghara padhArane kI kRpA kreN|' mUladeva ne usa nipuNa kubjA dAsI se kahA- 'nItikAroM kA vacana hai ki viziSTa logoM ko vezyAoM ke sAtha samparka nahIM rakhanA cAhie ataH gaNikA ke yahAM jAne kA merA koI prayojana nahIM hai aura na hI abhilASA haiN| kubjA dAsI ne apane vAk kauzala se mUladeva kA citta prasanna kara liyA aura AgrahapUrvaka hAtha pakar3akara ghara le jAne lgii| calate-calate vAmana rUpadhArI mUladeva ne kalA kuzalatA aura vidyAprayoga dvArA hasta- tAr3ana se usa kubjA ko svastha banA diyaa| usakA kubjapanA miTA diyaa| vismaya se kSipta cittavAlI kubjA dammI mUladeva ko bhavana meM le gii| devadattA ne apUrva lAvaNyadhArI usa vAmanarUpa mUladeva ko dekhA / devadattA vezyA ne tristhita hokara use Asana aura tAmbUla diyaa| vaha Asana para baiTha gyaa| mAdhavI ne devadattA ko apanA parivartita rUpa batAyA aura pUrA vRttAnta kaha sunaayaa| yaha sunakara devadattA atyanta vismita huI / aba devadattA aura mUladeva donoM meM paraspara madhura aura pAMDityapUrNa saMlApa zurU ho gyaa| mUladeva ne usake hRdaya ko AkRSTa kara liyA / 536 isI bIca eka vINAvAdaka vahAM AyA aura vINA bajAne lagA / devadattA use sunakara atyanta anurakta ho gyii| devadattA ne kahA- 'are vINAvAdaka ! tumhArI vINAvAdana kI kalA bahuta sundara hai|' mUladeva ne vyaMgya meM kahA-'ujjayinI ke loga bahuta nipuNa haiM, jo sundara aura asundara kA vivecana kara sakate haiN|' devadattA ne kahA- 'isameM hAni kyA hai ?' mUladeva ne kahA - ' isa vINA kA bAMsa azuddha hai tathA taMtrI sagarbhA hai|' devadattA ne vismaya se pUchA - ' yaha tumane kaise jAnA?' mUladeva ne kahA--'maiM abhI dikhAtA huuN|' devadattA ne vINA mUladeva ke hAtha meM thamA dii| mUladeva ne bAMsa se patthara ke Tukar3e ko nikaalaa| phira taMtrI se bAla nikAlakara vINA bajAne lgaa| mUladeva ne parijana sahita devadattA ko apane adhIna kara liyaa| pAsa meM hI eka hathinI baMdhI huI thii| vaha sadA ciMghAr3atI rahatI thii| vaha bhI vINA ke svara sunakara utkarNa ho gyii| devadattA aura vINAvAdaka - donoM hI atyadhika vismita hue| devadattA ne socA- 'yaha pracchanna veza meM vizvakarmA haiN|' devadattA ne vINAvAdaka ko pAritoSika dekara bheja diyaa| bhojana belA aaii| devadattA ne kahA- ' aMgamardaka ko bulAo / hama donoM - maiM aura mUladeva apanA aMgamardana krvaaeNge|' mUladeva ne devadattA se kahA- 'mujhe AjJA deM, maiM hI ApakA abhyaMgana kruuN|' devadattA ne pUchA- 'kyA tuma aMga-mardana bhI jAnate ho?' mUladeva ne
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM kahA--'maiM bhalI bhAMti to nahIM jAnatA lekina aMgamardana ke jJAtA logoM ke pAsa rahA huuN|' dAsI caMpaka kA tela lekara aaii| mUladeva ne abhyaMgana prArambha kara diyaa| vaha mUladeva ke dazavartI ho gyii| devadattA ne socA-'aho isake pAsa vijJAna kA adbhuta atizaya hai / isakI hathelI kA sparza bhI apUrva hai / yaha nizcita hI pracchanna rUpa se siddhapurupa honA caahie| prakRti se isa rUpa vAle kA itanA prakarSa nahIM ho sakatA arA : isake mUla rUpa ko prakaTa krvaauuNgii|' devadattA bhUladeva ke caraNoM meM gira par3I aura bolI-'mahAnubhAva ! Apake asAdhAraNa guNoM se hI maiMne Apako pahacAna liyA hai ki Apa uttamapurupa haiM. vAtsalyayukta haiM tathA udAra haiM ata: Apa apanA mUla rUpa prakaTa kreN| Apake mUla rUpa kA darzana karane hetu merA hRdaya atyaMta utkaMThita hai|' bahuta adhika Agraha karane para muskarAkara mUladeva ne veza-parAvartinI guTikA nikaalii| guTikA ke prayoga se vaha mUla rUpa meM A gyaa| sUrya ke samAna dIpta teja, kAmadeva ke samAna mohita rUpa tathA nava yauvana aura lAvaNya se yukta usa mUladeva ko sabane dekhaa| harSa ke kAraNa romAMcita hokara devadattA mUladeva ke caraNoM meM puna: gira pdd'ii| devadattA colI-'Apane apane hAthoM se abhyaMgana kiyA yaha mujha para atyaMta kRpA kI hai| snAna karane ke bAda donoM ne acchI taraha bhojana kiyA, devAya pahanA aura vArtAlApa karane eka sthAna para baiTa ge| devadattA ne kahA-'mahAbhAga ! tumako chor3akara koI bhI dUsarA puruSa mere bhana ko ataraMjita nahIM kara skaa| notividoM ne yaha saca hI kahA hai nayaNehi ko na dIsaha ?, keNa samANaM na hoMti ullyvaa| hiyayANaMdaM jaM puNa, jaNei taM mANusaM viralaM / / 'AMkhoM se kauna dikhAI nahIM detA? kisake sAtha AtlApa-saMlApa nahIM hotA? kintu hRdaya meM Ananda utpanna karane vAlA puruSa virala hI hotA hai| maiM Apase anurodha karatI hUM ki Apa pratidina mere ghara AyA kreN|' mUladeva ne kahA.-'guNAnurAgiNI devI! anya deza se Ae mujha jaise nirdhana se pratibaddhatA rakhanA Apake lie zobhAspada nahIM hai| aisA sneha sthira nahIM rahatA hai kyoMki sabhI vyakti prayojanavaza hI sneha karate haiN|' devadatA bolI- 'satpuruSoM ke lie svadeza aura paradeza jaisA kucha nahIM hotA ata: Apa merI prArthanA svIkAra kreN|' devadattA kA Agraha dekhakara mUladeva ne usako prArthanA svIkAra kara lii| una donoM kA Apasa meM snehayukta saMbaMdha ho gyaa| eka bAra devadattA ne rAjA ke samakSa apanA nRtya prastuta kiyaa| usameM mUladeva ne vAdya bajAe / rAjA usase bahuta saMtuSTa huA aura eka varadAna diyA / devadattA ne rAjA se kahA-'Apa merA yaha varadAna dharohara ke rUpa meM rkheN| samaya Ane para maaNgii|' mUladeva atyanta dhUta vyasanI dhaa| vaha pahanane ke kapar3e bhI dAMva para lagAne se nahIM cUkatA thaa| devadattA ne anunayapUrvaka madhura svara meM mUladeva ko kahA-'priyatama ! candramA meM kalaMka kI bhAMti tuma isa vyasana ko kyoM dhAraNa kie hue ho? tuma saba guNoM se alaMkRta ho para dyUta rUpa kalaMka se kalaMkita ho / dyUta sabhI doSoM kA ghara haiM ata: mere Agraha se tuma isa vyasana ko pUrNa rUpa se chor3a do|' dyUta meM atyadhika rasa hone ke kAraNa mUladeva use chor3a nahIM skaa| devadattA ke prati vahIM kA nivAsI acala nAmaka sArthavAha-putra bhI atyadhika AgyataH !!
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________ 538 niyuktipaMcaka vaha devadattA ko icchAnusAra vastueM detA thaa| samaya-samaya para vastra-AbharaNa Adi bhI bhejatA rahatA thA vA ke prati pradeza rakhatA thaa| vaha nirantara usake doSa khojane kI tAka meM rahatA thaa| usake kAraNa mUladeva avasara ke binA devadattA ke ghara nahIM jA sakatA thaa| devadattA kI mAM ne apanI putrI se kahA-'beTI ! isa mUladeva ko chor3a de| isa nirdhana se tumhArA koI prayojana siddha hone vAlA nahIM hai / vaha udAra mahAnubhAva acala bAra-bAra tumhAre lie vividha prakAra kI sAmagrI bhejatA hai ata: pUrNa praNaya se usI ko aMgIkAra kro| eka hI myAna meM do talavAreM nahIM raha sktiiN| alUNI zilA ko koI nahIM caatttaa| isalie tU juArI mUladeva ko chor3a de|' devadattA ne kahA-'ammA! maiM ekAnta rUpa se dhana kI anurAginI nahIM huuN| merI pratibaddhatA guNoM ke sAtha hai|' mAM ne pUchA-'usa juArI meM aise kyA gaNa haiM. jisase ta usa para itanI Asakta hai?'devadattA ne kahA-'mAM! vaha gaNoM kA bhaNDAra hai / vaha dhIra, udAracarita, anukUla, kalAnipuNa, priyabhASI, kRtajJa, guNAnurAgI aura vizeSajJa hai ataH maiM use nahIM chor3a sktii|' kuTTinI ne aneka dRSTAntoM se devadattA ko pratibodha diyA ki jo alaktaka mAMgane para nIrasa vastu detA hai, ikSukhaMDa mAMgane para usake chilake mAtra detA hai, phUla mAMgane para vRntamAtra detA hai| vaha jaisA hai vaisA hI tumhArA priyatama hai phira bhI tuma usako nahIM chor3a rahI ho|' devadattA ne socA-'mero mAM mUr3ha hai, isIlie aise dRSTAnta de rahI hai|' eka dina devadattA ne apanI mAM se kahA-'mAM! Apa acalakumAra se ikSu mNgvaaeN|' usane acala ko ikSu lAne ko khaa| acala ne zakaTa bharakara ikSu bheja die| devadattA ne kahA-'kyA maiM hathinI hUM jo isa prakAra ke pattoM aura DAloM se yukta prabhUta ikSu bheje haiN|' devadattA kI mAM ne kahA-'putrI ! acalakumAra bahuta udAra hai isIlie usane zakaTa bharakara ikSu bheje haiN| usane yaha bhI socA hogA ki vaha dUsaroM ko bhI ikSu bAMTegI isalie prabhUta ikSu-daMDa bheje haiN|' dUsare dina devadattA ne apanI dAsI mAdhavI se kahA-'hale ! jAkara mUladeva ko kaho ki merI ikSu khAne kI icchA ho rahI hai ata: vaha ikSu bheje|' dAsI ne jAkara sArI bAta btaaii| mUladeva ne bAjAra meM jAkara do ikSudaMDa khriide| usako cholakara usane do-do aMgula pramANa Tukar3e kie| ilAyacI se unheM sugaMdhita kiyaa| kapUra Adi dravyoM se unheM vAsita kiyaa| eka zUla se thor3A cheda karake unheM mAlA ke rUpa meM dhAge meM piro die| eka bartana meM unheM rakhakara Dhakkana dekara devadattA ke pAsa bheja die| mAdhavI ne ve ikSukhaMDa devadattA ko upahata kie| devadattA ne una ikSu khaMDoM ko apanI mAM ko dikhAte hue kahA-'dekho mAM! donoM puruSoM meM kitanA aMtara hai? guNoM ke kAraNa hI maiM mUladeva para anurakta huuN|' mAM ne socA-'yaha mUladeva para atyaMta anurakta hai ata: yaha svayaM use nahIM chodd'egii| mujhe koI na koI upAya karanA cAhie, jisase yaha kAmuka yahAM se calA jaae|' usane acala se kahA-'tuma bahAnA banAkara grAmAntara jAne kI bAta devadattA ko kho| phira mUladeva ke yahAM Ane para apane logoM ke sAtha yahAM Akara usakA apamAna kro| apamAnita hone para vaha dezatyAga kara degaa| phira tuma devadattA ke sAtha hI rhnaa| maiM tumheM sArI sUcanAeM bheja duuNgii|' acala ne yaha bAta svIkAra kara lii| dUsare dina usane vaisA hI kiyaa| vaha nAmAntara jAne ke bahAne ghara se nikala pdd'aa| mUladeva nirbhaya hokara devadattA ke yahAM aayaa| devadattA kI mAM ne acala ko mUladeva ke Agamana kI bAta kahalavA dii| vaha apanI sAdhana-sAmagrI ke sAtha vahAM A gyaa| devadattA ne acala
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM ko apane bhavana meM praveza karate dekhA / usane mUladeva se kahA-'pratIta hotA hai ki mAM ne acala dvArA preSita sAmagrI svIkAra kara lI hai ata: tuma kucha kSaNoM ke lie palaMga ke nIce chipa jaao|' vaha palaMga ke nIce chipa gyaa| acala ne use palaMga ke nIce chipate dekha liyaa| acala palaMga para baiTha *gayA aura devadattA se bolA-'snAna kI sAmagrI taiyAra krvaao|' devadattA ne kahA-'ThIka hai, tuma uTho aura apane kapar3e utAro jisase zarIra meM telamardana kiyA jA ske| acala bolA-'Aja maiMne svapna dekhA hai ki kapar3e pahanakara hI maiMne telamardana karavAyA hai tathA palaMga para ArUr3ha hokara hI snAna kiyA hai| isalie mere isa svapna ko satya kro|' devadattA ne kahA-'isase yaha bahumUlya rUI kA gaddA aura takiyA naSTa ho jaaegaa| acala ne kahA-'maiM tumako isase bhI adhika viziSTa aura kImatI bichaunA lA duuNgaa| devadattA kI mAM ne kahA-'ThIka hai, tumhArI icchA pUrI kro|' acala ne vahIM palaMga para baiThakara aMgamardana aura ubaTana karavAyA tathA garma pAnI se snAna kiyaa| nIce baiThA mUladeva pAnI se bhIga gyaa| tatkAla Ayudha grahaNa kie hue aneka puruSa vahAM A gye| devadattA kI mAM ne acala ko mUladeva kA saMketa kara diyaa| usane mUladeva ke bAloM ko pakar3akara bAhara nikAlA aura kahA'are ! bola isa samaya terA koI zaraNa hai?' mUladeva ne apane cAroM ora dekhaa| tIkSNa talavAroM ko hAtha meM lie aneka manuSya use ghere hue the| usane socA-'maiM Aja ina logoM se baca nahIM sakatA ata: mujhe vaira-niryAtana-vaira-zuddhi kara lenI caahie| maiM isa samaya ni:zastra hUM ata: yaha pauruSa dikhAne kA avasara nahIM hai|' mUladeva ne ciMtana karake kahA-'jo tumheM acchA lage vahI kro|' acala ne socA-AkRti se to yaha koI uttama puruSa pratIta hotA hai| saMsAra meM mahApuruSa bhI vyasana se AkrAnta ho jAte haiN| kahA bhI hai-'saMsAra meM kauna aisA vyakti hai,jo sadA sukhI hai, kisa vyakti ke pAsa lakSmI sthira rahI hai? kauna aisA vyakti hai, jisase skhalanA nahIM hotI? kauna aisA hai jo vidhi-bhAgya ke dvArA duHkhI yA kadarthita na huA ho?' acala ne kahA-'bhUladeva ! maiM tumheM isa avasthA meM mukta kara rahA huuN| bhAgyavaza maiM bhI kabhI aisI vipatti meM phaMsa jAUM to tuma bhI aisA hI bartAva krnaa| taba mUladeva du:khI mana se nagara ke bAhara calA gyaa| usane socA, oha ! kisa prakAra maiM acala se chalA gayA huuN| usane sarovara meM snAna kiyA aura kucha khAyA. pIyA / mUladeva ne ciMtana kiyA ki maiM videza jaauuN| vahAM jAkara isa apamAna kA pratikAra karUM / vaha vennAtaTa kI ora claa| grAma, nagara Adi ke madhya se jAte hue vaha bAraha yojana lambI aTavI ke pAsa phuNcaa| usane socA ki yadi calate hue koI vAmitra mila jAe to sukhapUrvaka aTavI pAra ho jaae| thor3I dera meM vahAM viziSTa AkRti vAlA, pAtheya hAtha meM lie hue 'Taka' brAhmaNa milaa| mUladeva ne pUchA-'are brAhmaNa ! kitanI dUra jAoge?' usane kahA-'aTavI ke pare vIranidhAna nAmaka gAMva hai, vahAM jaauuNgaa|' brAhmaNa ne pUchA-'tuma kahAM jAoge?' mUladeva ne kahA-'maiM vennAtaTa para jaauuNgaa|' brAhmaNa ne kahA-'Ao, hama donoM sAtha cleN|' madhyAhna ke samaya calate hue unhoMne eka sarovara dekhaa| Takka brAhmaNa ne kahA--'yahAM kSaNabhara vizrAma kara leN|' ve pAnI ke pAsa gae aura hAtha-paira dhoe| mUladeva nadI ke kinAre sthita vRkSa kI chAyA meM baiTha gyaa| Takka brAhmaNa ne apanA pAtheya kA thailA kholA aura sattR ko pAtra meM DAlA / usako jala meM gholakara vaha khAne lgaa| mUladeva ne socA-'yaha brAhmaNa jAti
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________ 540 niyuktipaMcaka . bhUkhapradhAna hotI hai|' brAhmaNa khAnA khAkara apanI poTalI bAMdhakara Age calane lgaa| 'yaha madhyAhna meM mujhe degA' aisA socakara mUladeva usake pIche-pIche calane lgaa| dopahara ko usane khAnA khAyA para mUladeva ko nahIM diyaa| yaha kala mujhe kucha khAne ko degA' isa AzA se mUladeva Age claa| Age calate hue rAta ho gyii| rAstA pAra kara ve eka vaTavRkSa ke nIce so ge| prAta:kAla puna: prasthAna kiyaa| madhyAhna meM ve thaka ge| Takka ne bhojana kiyA lekina mUladeva ko nahIM diyaa| tIsare dina mUladeva ne socA ki aba to aTavI lagabhaga pAra ho gayI hai, Aja to yaha avazya mujhe kucha khAne ke lie degaa| kintu brAhmaNa ne kucha nahIM diyaa| una logoM ne aTavI pAra kara lii| brAhmaNa ne kahA-'donoM ke alaga-alaga mArga A gae haiM, yaha tumhArA mArga hai aura yaha merA ata: tuma isa mArga se cale jaao|' mUladeva ne kahA-'brAhmaNadeva ! maiM Apake prabhAva se yahAM taka A gayA huuN| merA nAma mUladeva hai| yadi ApakA koI prayojana mere se siddha ho to vennAtaTa para A jaanaa|' mUladeva ne pUchA-'ApakA nAma kyA hai?' brAhmaNa ne kahA-'merA nAma saddhar3a (zrAddha) hai| logoM ke dvArA merA nAma nighRNazarmA kiyA gayA hai| brAhmaNa apane gAMva calA gyaa| mUladeva bhI vennAtaTa kI tarapha calA gyaa| isI bIca usane eka bastI dekhii| vaha bhikSA ke lie pare gAMva meM ghmaa| use uDada ke alAvA koI dhAnya nahIM milaa| vaha jalAzaya kI tarapha gyaa| vahAM usane tapasyA se kRzadeha, mAsakhamaNa kA pAraNA karane ke lie Ane vAle eka mahAtapasvI ko dekhaa| tapasvI ko dekhakara mUladeva atyadhika harSita huaa| mUladeva ne socA-'aho, maiM kRtArtha hU~, jo isa tapasvI ke Aja darzana hue haiN| aba avazya hI mere jIvana kA kalyANa hogaa| jaise marusthala meM kalpavRkSa, daridra ke ghara svarNa-vRSTi, mAtaMga ke ghara airAvata kA honA saubhAgya hai, vaise hI yahAM muni ke darzana mere lie atyanta kalyANaprada haiN| ye sAdhu jJAna, darzana se yukta tathA svAdhyAya, dhyAna aura tapa meM nirata haiM ata: ye supAtra haiN| inako dAna denA anaMta saubhAgya kA kAraNa hai| Aja avasara hai ata: maiM yaha ur3ada kA bhojana inheM duuNgaa| isa gAMva meM koI dAtA nahIM hai, isIlie ye mahAtmA kucha gharoM meM darzana dekara punaH lauTa jAte haiN| maiM do tIna bAra isa gAMva meM jAUMgA to mujhe uDada mila jaayeNge| dasarA gAMva pAsa hI hai ata: ye sAre uDada maiM inako hI de duuNgaa|' yaha socakara mUladeva ne muni ko vaMdanA kI aura ve ur3ada muni ke samakSa prastuta kara die| sAdhu ne dravyazuddhi aura usake pariNAmoM ke prakarSa ko dekhakara kahA--'vatsa ! thor3e denA, sabhI mata DAla denA, aisA kahakara pAtra nIce rakha diyaa| mUladeva ne pravardhamAna bhAvoM se muni ko ur3ada die / isI bIca AkAza ke bIca se RSibhakta devatA mUladeva kI bhakti se prasanna hokara bolA-'mUladeva ! tumane sundara kAma kiyA hai| tuma eka gAthA ke pazcArdha se jo cAho vaha mAMga lo| maiM tumhArI sArI kAmanA pUrNa kruuNgaa| mUladeva ne kahA-'gaNiyaM ca devadattaM, daMtisahassaM ca rajja ca'- mujhe devadattA gaNikA, eka hajAra hArthI aura rAjya caahie| devatA ne kahA-'vatsa ! tuma nizcita rho| isa tapasvI muni ke prabhAva se zIghra hI tumhArI icchA pUrI hogii|' mUladeva ne kahA-'basa itanA hii'| RSi ko vaMdanA kara mUladeva lauTa gayA aura RSi bhI udyAna meM cale ge| mUladeva ne gAMva se dUsarI bhikSA prApta kara lii| bhojana kara mUladeva ne vennAtaTa kI ora prasthAna kara diyaa| calate-calate vaha vennAtaTa pahuMcA aura rAtri meM pAMthazAlA meM hI Thahara gyaa| aMtima prahara meM usane eka svapna dekhA ki vaha eka sthAna para aneka kArpaTikoM ke sAtha baiThA huA hai| nirmala cAMdanI se yukta, pUrNa maMDala vAlA candramA peTa
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM 545 meM praveza kara rahA hai| dUsare kArpaTikoM ne bhI aisA hI svapna dekhaa| usane anya kArpaTikoM ko vaha svapna khaa| unameM se eka kApaTidA hAr3A-'Aja tuma ghI aura guTa se yukta eka bar3I roTI prApta kroge|' yaha sunakara mUladeva ne socA, ye svapna ke paramArtha ko nahIM jAnate isalie usane apane svapna kA Artha nahIM btaayaa| svapnadraSTA kArpaTika bhikSA ke lie gyaa| use chAvanI meM ghI aura gur3a se saMyukta bar3A roTa milaa| vaha prasanna ho gyaa| usane kArpaTikoM se yaha bAta khii| mUladeva bhI eka udyAna meM calA gyaa| vahAM phUloM kA Dhera lie eka mAlI A rahA thaa| usane mUladeva ko puSpa aura phala die / unako lekara mUladeva sarovara para snAna Adi se nivRtta hokara svapna-pAThakoM ke pAsa gyaa| unako praNAma kara kuzalakSema puuchaa| svapna-pAThakoM ne bhI use bahumAna dete hue Ane kA prayojana pUchA / mUladeva ne karabaddha hokara svapna kA sArA vRttAnta btaayaa| svapnapAThaka upAdhyAya ne prasanna hokara kahA-'maiM tumheM zubha muhUrta meM svapna kA phala btaauuNgaa| Aja tuma hamAre atithi banakara rho|' mUladeva ne usakA Atithya svIkAra kara liyaa| snAna Adi se nivRtta hokara bahuta Adara aura satkAra ke sAtha usane vahAM bhojana kiyaa| upAdhyAya ne kahA-'putra ! yaha merI kanyA vivAha yogya hai, ataH mere anurodha se tuma isake sAtha vivAha kara lo' / mUladeva ne kahA-'mahAzaya ! Apa ajJAta kula-zIla vAle mujhako jAmAtA kaise banA rahe haiM?' upAdhyAya ne kahA-'vatsa ! binA batAe hI AcAra se kula jAnA jA sakatA hai|' usane aneka subhASitoM se usako samajhAkara zubha muhUrta meM apanI kanyA kA vivAha mUladeva ke sAtha kara diyaa| svapna kA phala batAte hue upAdhyAya ne kahA---'tuma sAta dina ke bhItara rAjA bana jaaoge'| yaha sunakara mUladeva atyanta Anandita huA aura vahIM sukhapUrvaka rahane lgaa| pAMcaveM dina vaha nagara ke bAhara ghUmane gayA / vaha eka caMpaka vRkSa kI chAyA meM vizrAma karane baiTha gyaa| akasmAt hI nagarI kA rAjA usa dina mara gyaa| usake koI putra nahIM thaa| amAtya ne pAMca divya-hAthI, azva, svarNamaya jalapAtra, cAmara aura puMDarIka ko adhivAsita kara nagara meM bhejaa| ve pAMcoM nagara ke bAhara aparivartita chAyA meM vizrAma kara rahe maladeva ke pAsa Akara tthhre| maladeva ko dekhakara hAthI ciMghADane lagA, ghor3A hinahinAne lagA, svarNamaya pAtra se mUladeva kA abhiSeka kiyA gayA, cAmara DulAe gae aura usa para kamala rakhA gyaa| logoM ne jaya-jayakAra kiyaa| hAthI ne use apanI pITha para car3hA liyA aura nagarI meM ghumaayaa| maMtrI, sAmanta Adi ne usakA abhiSeka kiyaa| AkAza se devavANI huI ki yaha mahAnubhAva sampUrNa kalAoM meM pAraMgata, devatAdhiSThita zarIra vAlA, vikramarAja nAmaka rAjA hai, jo isake anuzAsana meM nahIM rahegA usako maiM kSamA nahIM kruuNgaa| nagarI ke sabhI sAmaMta, maMtrI aura purohita mUladeva kI AjJA ke adhIna ho ge| vaha vipula sukha kA anubhava karatA huA rahane lgaa| mUladeva ne ujjayinI ke rAjA vicAradhavala ke sAtha saMvyavahAra prArambha kiyaa| una donoM meM nirantara prIti bar3hatI gii| idhara devadattA acala dvArA mUladeva ke prati kI gaI viDambanA ko yAda kara acala se virakta ho gyii| usane acala ko phaTakArate hue kahA-'maiM vezyA hUM, tumhArI patnI nahIM huuN| phira bhI tuma mere ghara meM rahate hue aisA vyavahAra karate ho? aba tuma merI icchA ke viruddha praNaya-yAcanA mata krnaa|' yaha kahakara vaha rAjA ke pAsa calI gii| rAjA ke caraNoM meM praNAma kara vaha bolI
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka 'rAjan ! Apa mujha para kRpA kreN|' rAjA ne kahA-'bolo, kyA cAhatI ho? kyA kucha abhadra ho rahA hai?' devadattA ne kahA-'mUladeva ko chor3akara koI dUsarA puruSa mere ghara na aae| isa acala kA mere ghara AnA roka deN|' rAjA ne kahA-'jaisA tuma cAhogI vaisA hI hogA para yaha to batAo ki vRttAnta kyA hai?' taba mAdhavI ne sArA vRttAnta kaha sunaayaa| yaha sunakara rAjA acala para atyanta kruddha ho gyaa| rAjA ne kahA-'merI nagarI meM do ratna haiM-devadattA vezyA tathA mUladeva / unakI bhI nirbhartsanA hotI hai?' rAjA ne taba acala ko bulAyA aura usako tiraskRta karate hue kahA-'kyA tuma isa nagarI ke rAjA ho jo aisA vyavahAra karate ho? tuma batAo, aba kisakI zaraNa lenA cAhate ho? maiM tumheM prANadaMDa detA huuN| devadattA ne kahA--' rAjan ! kutte kI mauta mare hue ko mArane se kyA lAbha? ata: ise mukta kara deN| taba rAjA bolA-'are acala ! devadattA ke kahane se maiM tumheM mukta kara rahA huuN| tumhArI zuddhi to taba hogI jaba tuma mUladeva kI khoja kara use yahAM le aaoge|' acala rAjA ke caraNoM meM girakara rAjakula se bAhara calA gyaa| vaha cAroM dizAoM meM mUladeva kI khoja karane lgaa| kahIM usakA atA-patA nahIM milA tantra vaha bhAMDoM se vAhanoM ko bharakara anubhava ke AdhAra para vyApArArtha phArasakula kI ora prasthita ho gyaa| kucha samaya ke bAda mUladeva ne devadattA aura vahAM ke rAjA ke lie eka lekhapatra aura aneka upahAra bheje| usane rAjA ke lekhapatra meM likhA-'merA svabhAvataH devadattA se bahuta prema hai| yadi Apako rucikara lage aura devadattA kI icchA ho to devadattA ko yahAM bhejane kA anugraha kreN|' rAjA ne dUta se kahA-'vikrama rAjA ne yaha kyA bar3I bAta likho? hamAre lie unase vizeSa koI cIja hai kyA? devadattA kyA sArA rAjya bhI usakA hI hai|' rAjA ne devadattA ko bulAyA aura sArI bAta batAte hue kahA ki yadi tumhArI icchA ho to tuma usake pAsa jA sakatI ho| devadattA ne kahA-'Apane mujha para atyanta kRpA kii| ApakI anujJA se mere manoratha phala ge|' rAjA ne apAra vaibhava se devadattA kA satkAra kara use mUladeva ke pAsa bheja diyaa| mUladeva ne bhI bahuta sammAna aura rAjakIya vaibhava ke sAtha usakA nagara meM praveza karavAyA / isa AdAna-pradAna se donoM Apasa meM eka ho ge| devadattA ke sAtha viSaya-sukha kA anubhava karatA huA vaha AnaMdapUrvaka rahane lgaa| acala phArasa deza phNcaa| vahAM bhAMDoM kA vikraya kara apAra saMpatti arjita kii| use naukA meM bharakara vaha vetrAtaTa para aayaa| vaha nagara ke bAhara rukaa| acala ne logoM se pUchA-'yahAM ke rAjA kA kyA nAma hai?' logoM ne khaa-'vikrm'| vaha sone, cAMdI aura motI ke thAla bharakara rAjA ko bheMTa karane gyaa| rAjA ne use Asana diyA aura pahacAna liyaa| acala ne nahIM jAnA ki yaha vahIM mUladeva hai| rAjA ne pUchA-'zreSThivara ! Apa kahAM se Ae haiM?' acala ne kahA-'maiM phArasakula se AyA hUM / ' rAjA ke dvArA satkAra kie jAne para acala ne kahA--'rAjan! Apa apane nirIkSaka ko bhejeM, jo bhAMDoM kA nirIkSaNa kara ske|' rAjA ne kahA-'maiM svayaM dekhane ke lie cluuNgaa|' rAjA paMcoM ke sAtha vahAM gyaa| acala ne apane jahAja meM bhare sabhI dravya eka-eka kara rAjA ko dikhaae| paMcoM ke samakSa rAjA ne yUchA-'zreSThIvara ! kyA Apake pAsa itanA hI sAmAna hai?' acala ne kahA-'rAjan ! itanA hI hai| rAjA ne taba kahA- thailoM ko mere sAmane tolo aura AdhA seTha ko de do|' rAjapuruSoM ne use tolaa| pAdaprahAra tathA vaMzavedha karane se yaha jJAta huA ki maMjiSTha ke bhItara bahumUlya
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM 543 padArtha chipAe hue haiM / rAjA ne thailoM ko phdd'vaayaa| bhailoM ko phAr3ane para yaha dekhakara rAjA ko Azcarya huA ki kahIM sonA, kahIM cAMdI tathA kahIM maNi, motI, pravAla Adi bahumUlya padArthoM ke bhAMDa rakheM hue haiN| use dekhakara rAjA ne ruSTa hokara apane vyaktiyoM ko Adeza diyA ki yaha pratyakSataH cora hai| ise bAMdhakara le jaao| acala thara-thara dhRjane lgaa| ArakSakoM ne use baaNdhaa| rAjA yAna para car3hakara apane bhavana meM calA gyaa| ArakSaka use rAjA ke pAsa laae| use gAr3ha baMdhana meM baMdhA dekhakara rAjA ne kahA-'are ! ise chor3a do|' ArakSakoM ne use mukta kara diyaa| rAjA ne pUchA-'kyA tuma mujhe pahacAnate ho?' acala bolA- tra! azarata meM ni: haiM : Ago kauna nahIM jAnatA haiM?' rAjA ne kahA-'aupacArika bAtoM ko chodd'o| yadi tuma jAnate ho to spaSTa kho|' acala ne kahA-'maiM Apako parI taraha nahIM jaantaa| taba rAjA ne devadattA ko vahAM blaayaa| vaha alaMkA se alaMkRta hokara vahAM aaii| acala ne use pahacAna liyaa| use dekha vaha mana hI mana lajjA kA anubhava karane lgaa| devadattA ne kahA--'yaha vahI mUladeva hai, jisako tumane kahA thA ki bhAgyavaza yadi mere meM kabhI aisI vipatti A jAe to tuma mero sahAyatA krnaa| yaha avasara haiN| rAjA (mUladeva) ne tumako baMdhanamukta kara diyA hai| yaha sunakara acala lajjita hokara bolA-'Apane mujha para mahAn anugraha kiyA hai|' aisA kahakara vaha rAjA aura devadattA ke caraNoM meM gira pdd'aa| sakala kalAoM se paripUrNa, nirmala svabhAva vAle pUrNimA ke candramA kI maiMne rAhu jaisI kadarthanA kI hai ata: he rAjan ! mujhe kSamA kara deN| ApakI kadarthanA karane se kupita hokara mahArAja ne bhI mujhe ujjayinI meM praveza nahIM diyaa| mUladeva ne kahA-'maiMne aura devI devadattA ne tumheM kSamA kara diyA hai| vaha phira una donoM ke caraNoM meM gira pdd'aa| devadattA ne parama Adara se use snAna karavAyA, bhojana khilAyA aura use bahumUlya vastra pahanAe / rAjA ne use kara-mukta kara diyaa| usakA sArA sAmAna usako sauMpa diyaa| rAjA vikrama ne use ujjayinI bhejaa| rAjA mUladeva ke dvArA abhyarthita hone ke kAraNa ujjayinI ke rAjA vicAradhavala ne bhI use kSamA kara diyaa| nighRNazarmA ne jaba sunA ki mUladeva rAjA bana gayA hai to vaha bhI vennAtaTa para A gyaa| mUladeva ne usakI adRSTa sevA se prasanna hokara eka gAMva use puraskAra ke rUpa meM de diyaa| vaha rAjA ko praNAma kara kRtajJatA jJApita kara apane gAMva calA idhara usa kArpaTika ne sunA ki mUladeva ne mere jaisA hI svapna dekhA thA para vaha svapnAdeza se rAjA bana gyaa| usane socA--'maiM vahAM jAUM, jahA~ gorasa-dahI, chAcha, Adi prApta hote haiN| unheM pIkara so jaauuN| soUMgA to puna: vaisA hI svapna dekhuugaa|' saMbhava hai vaha punaH usa svapna ko dekha le, lekina manuSya bhava punaH milanA durlabha hai| 32. cakra ___ indrapura nagara meM indradatta nAma kA rAjA rAjya karatA thaa| usakI priya rAniyoM ke bAvIsa putra the| rAjA ko sabhI putra apane prANoM se adhika priya the| rAjA ke amAtya kI eka putrI thii| vivAha ke avasara para rAjA ne use dekhakara pUchA...' yaha kauna hai?' logoM ne kahA-'yaha ApakI devI (rAnI) hai|' rAjA usa amAtya-putrI ke sAtha eka rAta rhaa| RtusnAtA hone se vaha garbhavatI ho gyii| amAtya 1. uni. 161, vasuTI.pa. 59-65 / 2. kucha mAnyatA ke anusAra eka hI rAnI ke bAvIsa putra the|
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________ niryuktipaMcaka ne apanI putrI ko kahA- 'jaba tumheM garbha kI anubhUti ho taba mujhe kaha denaa|' eka dina amAtyaputrI ne apane pitA ko dina, muhUrta Adi batAte hue rAjA dvArA kiyA gayA bAdA kaha sunAyA / amAtya ne use sArA eka patra meM likhA aura usa patra ko chipAkara rakha liyaa| amAtya putrI kA garbhakAla pUrA huaa| nau mahInoM ke pazcAt usane eka putra kA prasava kiyaa| usakA nAma surendradatta rakhA gyaa| usI dina usake ghara cAra dAsa- -putroM kA janma huaa| unake nAma Agnika, parvataka, bAhulaka aura sAgara rakhe ge| : 544 rAjA ke sabhI putroM- surendradatta tathA dAsIputroM ko kalAcArya ke pAsa zikSAgrahaNa karane bhejA gyaa| kalAcArya ne lekha, gaNita Adi aneka kalAoM kA zikSaNa diyaa| jaba kalAcArya dAsIputroM ko zikSaNa dete taba ve AcArya ko Akula vyAkula krte| avinaya aura uddaMDatA ke kAraNa ve zikSA grahaNa nahIM kara paae| ve bAvIsa rAjakumAra kalAcArya ke dvArA DAMTe jAne para AcArya kI pITa dete yA aziSTa vacanoM kA prayoga krte| jaba AcArya unako pITate to ve apanI mAtA ko jAkara AcArya kI zikAyata kara dete| taba rAjA AcArya ko tiraskRta karate ki hamAre putroM ko Apa kyoM pITate haiM ? mAtA-pitA ke hastakSepa se ve bAvIsa putra samyak rUpa se zikSA grahaNa nahIM kara ske| lekina surendradatta ne kalAcArya se bahuta kucha zikSA prApta kara lI kyoMki vaha vinIta aura gaMbhIra thaa| mathurA ke rAjA jitazatru ke nirvRti nAmaka lar3akI thii| vivAha ke yogya hone para use alaMkRta karake rAjA ke sAmane upasthita kiyA gyaa| rAjA ne apanI putrI se kahA- 'tumheM jo vara priya ho, usakA varaNa kara lo|' usane kahA- 'jo zUra vIra aura vikrAnta ho, vahI merA pati hogaa|' rAjA ne kahA- ' jise tuma pasaMda karogI use rAjya bhI diyA jaaegaa|' vaha senA aura vAhana ko lekara indrapura nagara gyii| vahAM indradatta rAjA ke bahuta putra the / indradatta ne saMtuSTa hokara socA- 'anya rAjAoM se isa lar3akI kA pitA acchA hai| yaha svayaM yahAM AI hai|' indradatta ne nagara kI patAkAoM se sjaayaa| eka sthAna para usane eka akSa para ATha cakra bnaae| unake Age eka putalI rakha dI aura usakI AMkha bIMdhane kI zarta rakhI gyii| indradatta rAjA sannaddha hokara apane putroM ke sAtha vahAM aayaa| nirvRti rAjakumArI bhI sarvAlaMkAra se vibhUSita hokara vahAM baiTha gyii| jaise draupadI ke svayaMvara meM rAjAoM aura yoddhAoM kA raMga jamA thA vaisA hI raMga usa 'svayaMvara meM jamA / indradatta rAjA ke jyeSTha putra kA nAma zrImAlI thaa| rAjA ne apane jyeSTha putra kahA - ' isa kanyA aura rAjya ko grahaNa karanA cAhie ata: tuma dattacitta hokara putalI kA lakSyavedha kro|' vaha rAjakumAra anabhyAsa ke kAraNa logoM ke madhya dhanuSa ko uThAne meM bhI samartha nahIM huaa| kisI prakAra usane dhanuSa ko utthaayaa| usane bANa chor3A lekina bANa cakra se bhagna ho gyaa| isa prakAra kisI ne eka ara (cakra) ko pAra kiyA, kisI ne dUsare kA tathA kisI-kisI kA bANa to bAhara se hI nikala gyaa| taba rAjA indradatta adhIra hokara apane Apako apamAnita mahasUsa karane lgaa| amAtya ne kahA- 'Apa adhIra kyoM hote haiM?' rAjA bolA-' ina putroM ke kAraNa mujhe apamAnita honA par3A hai| ina putroM ne mujhe tuccha banA DAlA hai|' taba maMtrI bolA- 'merI putrI se utpanna ApakA eka anya putra bhI hai, jisakA nAma surendradatta haiN| vaha isa lakSya ko bIMdhane meM samartha
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM hai|' amAtya ne pahacAna ke cihnoM kI bAta khii| rAjA ne pUchA - ' btaao| ' tatra amAtya ne vaha likhita patra btaayaa| rAjA ne surendradatta kA AliMgana karake kahA - ' Ada rathacakra meM sthita putalikA kI AMkha bIMdhakara tuma rAjya aura nirvRti dArikA ko prApta karI / taba surendradatta ne 'jaisI AjJA' aisA kahakara dhanuSa ko utthaayaa| cAroM dizAoM meM sthita dAsaputra vighna utpanna karane lge| donoM pArzva meM khaDga ko grahaNa kara do vyakti khar3e the| yadi kisI prakAra yaha rAjakumAra lakSya ko cUka jAe to isakA zIrSaccheda kara denA hai / upAdhyAya bhI pAsa meM sthita hokara bhaya utpanna karate hue kahane lagA- 'yadi lakSya cUka gae to mAre jaaoge|' ve bAvIsa rAjakumAra jo lakSyabheda nahIM kara sake, ve bhI vighna upasthita karane lge| surendradatta ne ina saba vighnoM kI paravAha na karate hue lakSya meM dRSTi ko sthira kara, mana ko usI meM niviSTa kara diyaa| usane ATha rathacakra ke bhItara putalI kI bAMyI AMkha ko bIM ddaalaa| taba logoM ne ucca svaroM meM usakA jaya jayakAra kiyA aura dhanyavAda diyaa| jisa prakAra usa putalI kI AMkha ko bIMdhanA duSkara thA, vaise hI manuSya janma duSkara hai|" 33. carma eka tAlAba thA / usakA vistAra eka lAkha yojana taka thaa| pUre tAlAba para savana zaivAla chAI huI thii| aisA lagatA thA mAno vaha zaivAla rUpI carma se avanaddha ho| vahIM eka kachuA rahatA thaa| eka bAra usane tAlAba meM eka chidra ko dekhaa| cheda utanA hI bar3A thA. jisameM usakI gardana samA ske| usa kacchapa ne apanI gardana ko cheda se bAhara nikAlA aura Upara dekhaa| AkAza meM cAMda evaM tAre TimaTimA rahe the| cAMdanI ke prakAza meM usane phUla evaM phaloM ko bhI dekhaa| kucha kSaNoM taka vaha dekhatA rahA, phira usane socA, parivAra ke sadasyoM ko bhI yaha manorama dRzya dikhAUM / vaha gayA aura apane pUre parivAra ko lekara aayaa| vaha cAroM ora ghUmatA rahA, parantu use kahIM bhI chidra dRSTigata nahIM huaa| isI prakAra manuSyabhava prApta honA duSkara hai| 34. yuga 545 eka athAha samudra ke eka chora para juA hai aura dUsare chora para usakI kIla par3I hai| usa kIla kA jue ke chidra meM praveza honA durlabha hai| usI prakAra manuSya janma bhI durlabha hai| kIla usa athAha pAnI meM pravAhita ho gyii| bahate bahate saMbhava hai ki vaha isa chora para Akara jue ke chidra . meM praveza kara le, kintu manuSya janma se bhraSTa jIva kA punaH manuSya janma pAnA durlabha haiN|' 35. paramANu (ka) eka khaMbhA thaa| kisI deva ne usako cUrNita kara usa cUrNa ko eka nAlikA meM bharakara maMdara parvata para jAkara phUMkakara bikhera diyaa| stambha ke sAre paramANu idhara-udhara bikhara gae | kyA dUsarA koI bhI vyakti punaH una paramANuoM ko ekatrita kara vaise hI stambha kA nirmANa kara sakatA hai? kabhI nhiiN| vaise hI eka bAra manuSya janma ko vyartha kho dene para punaH usakI prApti duSkara hotI hai| 1. uni 161, usuTI pa. 65, 66 / 2. uni. 161, usuTI. pa. 66 / 3. uni . 161, usuTI. pa. 66.67 /
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka (kha) zatAdhika stambhoM para avasthita eka sabhA- bhavana hai| kAlAntara meM usa sabhAbhavana meM Aga laga gaI aura vaha jalakara naSTa ho gyaa| kyA koI aisA samartha vyakti hai jo una vinaSTa pudgaloM ko ekatrita kara punaH usa sabhA-bhavana kA nirmANa kara sake? yaha asaMbhava hai| isI prakAra manuSya janma bhI durlabha hai| 36. jamAli aura bahuratavAda (kevalotpatti ke 14 varSa pazcAt) bhagavAn mahAvIra kI bar3I bahina sudarzanA kuMDapuragrAma meM rahatI thii| usake putra kA nAma jamAli thaa| bhagavAn kI putrI anavadyAMgI usakI bhAryA thii| usakA dUsarA nAma priyadarzanA thaa| jamAli ne 500 puruSoM ke sAtha tathA priyadarzanA ne hajAra striyoM ke sAtha bhagavAn ke pAsa dIkSA grahaNa kii| dIkSita hokara usane gyAraha aMgoM kA adhyayana kiyaa| eka bAra jamAli bhagavAn se AjJA prApta kara pAMca sau sAdhuoM ke sAtha zrAvastI nagarI calA gyaa| vahAM tiMduka udyAna ke koSThaka caitya meM samavasRta huaa| aMta-prAnta AhAra sevana se usakA zarIra rogAkrAnta ho gayA aura dAhajcara utpanna ho gyaa| vaha baiThane meM bhI samartha nahIM rhaa| usane zramaNoM se kahA-'merA zayyA saMstAraka (bichaunA) kro|' unhoMne bichaunA karanA zurU kiyaa| adhIra hokara usane pUchA- kyA bichaunA kara diyaa|' zramaNoM ne kahA-'kara rahe haiN|' jamAli ke mana meM zaMkA ho gaI ki bhagavAn to kriyamANa ko kRta, calamAna ko calita, udIryamANa ko udIrita aura nirjIryamANa ko nirjIrNa kahate haiM, yaha mithyA hai| pratyakSa dikhAI de rahA hai ki bichaunA kriyamANa hai para kRta nahIM hai, saMstIyamANa hai para saMstRta nahIM hai| isa prakAra vedanA-vihvala jamAli mithyAtva ke udaya se nihava bana gyaa| usase bahuratavAda kI utpatti huii| kucha sAdhuoM ne jamAli ke kathana para zraddhA kI tathA kucha ne zraddhA nahIM kii| jinhoMne zraddhA kI ve jamAli ke pAsa rhe| jinhoMne zraddhA nahIM kI ve bole-'jamAli! bhagavAn ne jo kahA hai, vaha tathya hai| tuma jo kaha rahe ho, vaha mithyA hai|' ve punaH bhagavAn mahAvIra ke zAsana meM pravajita ho ge| sAdhvI priyadarzanA kuMbhakAra DhaMka ke yahAM ThaharI huI thii| vaha jamAli ke darzanArtha aaii| jamAli ne use sArI bAta smjhaaii| jamAli ke prati anurakta hone ke kAraNa usane jamAli ke mata ko svIkAra kara liyA aura anya sAdhviyoM ko bhI samajhA diyaa| jaba kuMbhakAra ko yaha jJAta huA ki priyadarzanA unmArga meM prasthita ho gayI hai to usane use sanmArga para lAnA caahaa| eka dina priyadarzanA kuMbhakAra ke yahAM svAdhyAya pauruSI meM rata thii| DhaMka mRnmaya bhAMDoM kA udvartana kara rahA thaa| usane eka aMgArA uchAlA, usase priyadarzanA kI zATikA kA eka chora jala gyaa| usane kahA--'Arya ! yaha zATikA jala gii| taba kuMbhakAra Dheka ne kahA-'tumane hI to prarUpaNA kI thI ki dahyamAna adagdha hai phira tumhArI zATikA kaise jala gaI?' bhagavAn mahAvIra ke vacanAnusAra 1. uni.161, usuTI.pa. 67 / 2. jamAli kI dRSTi ke prati aneka jIva rata-Asakta the, isalie vaha bahuratavAda khlaayaa| athavA eka kArya kI siddhi bahuta samaya sApekSa hotI hai, isa mAnyatA meM rata-Asakta vyakti baharatavAdI khlaae| (uzAMTI. pa. 157) /
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM 547 kahA jA sakatA hai ki dahyamAna dagdha hai na ki tumhArI mAnyatA ke anusaar| priyadarzanA pratibuddha ho gyii| vaha jamAli ko samajhAne ke lie gayI para jamAli ne apane Agraha ko nahIM chodd'aa| taba sAdhvI priyadarzanA eka hajAra sAtriyoM ke sAtha bhagavAn kI zaraNa meM calI gyii| bhagavAn mahAvIra ke samajhAne para bho jamAli ko zaMkA dUra nahIM huii| asatprarUpaNA evaM mithyA Agraha ke kAraNa vaha dUsaroM ko bhI zaMkita evaM bhramita karane lgaa| usane aneka varSoM taka zrAmaNya paryAya kA pAlana kiyA tathA bele-tele Adi kI vividha tapasyAeM kii| 15 dina kI saMlekhanA evaM eka mAsa ke saMthAre meM baha divaMgata ho gyaa| apane doSoM kI AlocanA aura pratikramaNa kie binA hI mRtyu ko prApta hokara vaha lAntaka devaloka meM teraha sAgaropama kI sthiti vAlA deva bnaa| 37. tiSyagupta aura jIva prAdezikavAda (kevalotpatti ke solaha varSa pazcAt) rAjagRha nagara ke guNazilaka caitya meM caturdazapUrvI AcArya vasu kA Agamana huaa| ve vahAM apane ziSya tipyamupta ko AmAprasavaM phaarge| isake eka mApaka meM ziSya ne AcArya se pUchA-'bhaMte ! kyA jIva-pradeza ko jIva kahA jA sakatA hai?' AcArya ne kahA-'use jIva nahIM kahA jA sktaa| isI prakAra do, tIna, cAra, saMkhyeya, asaMkhyeya tathA eka pradeza nyUna bhI jIva nahIM kahe jA skte| pratiparNa asaMkhyeya pradezAtmaka jIva ko hI jIva kahA jaaegaa|' vaha usa prasaMga se vipratipanna ho gyaa| vaha mithyA prarUpaNA karane lagA ki aMtima pradeza hI jIva hai / guru ne samajhAyA ki jaba prathama pradeza jIva nahIM hai taba aMtima pradeza jIva kaise hogA? jaise eka tantu samasta paTa nahIM hotA, sAre taMtu milakara samasta paTa banate haiM vaise hI eka pradeza jIva nahIM apitu sAre pradeza samudita rUpa se jIva haiN| guru ke samajhAne para bhI vaha vipratipanna rahA aura apanI asat prarUpaNA aura mithyAabhiniveza se anya logoM ko bhI vipratipanna karane lgaa| eka bAra vaha AmalakalyA nagarI meM gyaa| vahAM aMbazAlavana meM tthhraa| usa nagarI meM mitrazrI nAmaka zramaNopAsaka thaa| tiSyagupta ko saMbodha dene ke lie usane apane ghara bhojana ke lie Amantrita kiyaa| tiSyagupta vahAM gyaa| mitra zrI ne usake samakSa vividha khAdya padArtha prastuta kie aura pratyeka padArtha kA eka-eka choTA khaMDa use diyA 1 cAvala kA eka dAnA, sUpa kI do-cAra bindu aura vastra kA eka Tukar3A diyaa| tiSyagupta ne socA ki yaha bAda meM puna: degaa| mitrazrI de cukane ke bAda tiSyagupta ke caraNoM meM giraa| usane apane svajanoM ko kahA-'vandanA kro| Aja hama dAna dekara dhanya ho ge|' yaha sunakara tiSyagupta bolA-'tumane merA tiraskAra kiyA hai|' zrAvaka ne kahA-'yaha to ApakA siddhAnta hai ki antima avayava hI vAstavika avayavI hai| maiMne to Apake siddhAnta kA pAlana kiyA hai ata: tiraskAra kaise? yadi yaha satya nahIM hai to maiM Apako bhagavAn mahAvIra ke siddhAMtAnusAra pratilAbhita kruuN|' pratibodha pAkara tiSyagupta ne zrAvaka mitra zrI se kSamAyAcanA kI, taba mitra zrI ne use 1. uni.17291.2. uzAMTo.pa. 153-57, usuTI.pa.69,701
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________ 548 niyuktipaMcaka pratilAbhita kiyaa| vaha ziSya parivAra ke sAtha apane pUrva doSoM kI AlocanA-pratikramaNa karake viharaNa karane lgaa| 38. AcArya ASAr3ha ke ziSya aura avyaktavAda (vIra-nirvANa ke 214 varSa pazcAt) zvetavikA nagarI ke polASAr3ha udyAna meM AcArya ASADha vAcanArthaM samavasRta the| ve AgAr3hayoga se pratipanna apane ziSyoM ko vAcanA de rahe the| eka bAra ve acAnaka visUcikA roga se grasta ho gye| vAyu kI prabalatA ke kAraNa ve nizceSTa ho ge| unhoMne kisI ziSya ko jAgRta nahIM kiyaa| ve divaMgata hokara saudharma kalpa ke nalinIgulma vimAna meM utpanna hue| avadhijJAna se unhoMne apane nizceSTa zarIra aura AgAr3hayoga pratipanna ziSyoM ko dekhaa| ziSya unakI mRtyu se anajAna the| taba deva usI mRta zarIra meM praviSTa huA aura ziSyoM ko jagAkara bolA-'vairAtrika kro|' divya prabhAva se adhyayana zIghra hI pUrA ho gyaa| jaba ziSya usa adhyayana meM niSNAta ho gae taba deva prakaTa hokara bolA-'zramaNo! mujhe kSamA kro| maiM asaMyata hokara tuma sabase vaMdanA Adi karAtA rahA / maiM to amuka dina hI kAla-kavalita ho gayA thaa| isa prakAra kSamAyAcanA kara deva calA gyaa| ziSyoM ne mRta zarIra kA visarjana kara socA-'hamane itane dinoM taka asaMyata ko vaMdanA kii| yahAM saba avyakta hai| kauna jAne kauna sAdhu hai aura kauna deva? koI vaMdanIya nahIM hai| yadi vaMdanA karate haiM to asaMyamI ko bhI vaMdanA ho sakatI hai ata: amuka saMyamI hai yaha kahanA mithyA hai|' bahata samajhAne para bhI ziSyoM ne apanA AzA kaI choTA sA sthaki muniyoM meM 27 2. 1 kara diyaa| . eka bAra vihAra karate hue ve rAjagRha nagarI meM Ae / rAjA balabhadra ne unako yakar3avA liyA aura kahA-'kauna jAnatA hai sAdhu veza meM kauna cArika hai? kauna cora hai? Aja maiM ApakA vadha kruuNgaa|' saMtoM ne kahA-'hama tapasvI haiM, Apa saMdeha na kreN| jJAna aura caryA ke AdhAra para sAdhu aura asAdhu kI pahacAna hotI hai| Apa zrAvaka hokara hama para saMdeha karate haiM?' rAjA ne pratyuttara diyA-'jaba Apako bhI paraspara vizvAsa nahIM hai taba mujhe jJAna aura caryA meM kaise vizvAsa hogA? Apa zramaNa haiM yA nahIM? Apa avyakta haiN| Apa zramaNa haiM yA cArika kauna jAne? maiM bhI zramaNopAsaka hU~ yA nahIM? Apa isa saMdeha ko chor3akara vyavahAra naya ko svIkAra kreN|' isa prakAra yukti se rAjA ne saMbodha diyaa| unhoMne rAjA se kSamAyAcanA kii| ve bole-'hama niHzaMkitarUpa se zramaNa-nirgrantha haiN|' rAjA bolA-'maiMne Apako upAlaMbha diyA, ApakA tiraskAra kiyA, kaThora vacana kahe, mRdu vacana bhI kahe / yaha sArA pratibodha dene ke lie kiyaa| Apa kSamA kreN|' ve puna: guru ke pAsa Ae aura prAyazcitta lekara saMgha meM sammilita ho ge| 39, azvamitra aura samucchedavAda (vIra-nirvANa ke 220 varSa pazcAt) mithilA nagarI meM lakSmIgRha caitya thaa| vahAM mahAgiri AcArya ke ziSya kauDinya rahate the| kauDinya apane ziSya azvamitra ko anupravAdapUrva ke naipuNika vastu kI vAcanA de rahe the| chinna1. uni.172/3, uzAMTI. pa. 158-160, usuTI. pa. 70,71 / 2. uni.172/4 ThazAMTI.pa. 160-62, usuTI. pa. 71 /
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 kathAeM chedaTya kI vaktavyatA ke anusAra prathama samaya ke nAraka vicchinna ho jAeMge, dUsare samaya ke nAraka bhI vicchinna ho jaaeNge| utpatti ke anantara hI vastu vinaSTa ho jAtI haiM ataH ucchedavAda meM usakI AsthA jama gii| guru ne kahA - ' yaha bAta RjusUtranaya kI apekSA se hai| saba nayoM kI apekSA se satya nahIM hai|' guru ke samajhAne para bhI usane guru ke kathana ko svIkAra nahIM kiyaa| nihnava samajhakara guru ne use saMgha se alaga kara diyaa| vaha apane ziSyoM ke sAtha samucchedavAda kI mithyA prarUpaNA karatA huA logoM ko bhramita karane lagA ki yaha sArA loka zUnya ho jaaegaa| bihAra karate hue ve rAjagRha nagarI meM phuNce| vahAM ke khaMDarakSa ArakSaka zrAvaka the| ve zulkapAla the| unhoMne azvamitra ko usake ziSyoM ke sAtha pakar3a liyA aura sabako pITane lge| azvamitra ne kahA ki tuma to zrAvaka ho phira bhI zramaNoM ko isa taraha pITa rahe ho? taba zrAvakoM ne kahA- 'jo prabrajita hue the ve to vicchinna ho ge| tuma cora ho yA guptacara kauna jAne? Apako kauna mAra rahA hai Apa to svayaM vinaSTa ho rahe ho|' isa prakAra bhaya aura yukti se samajhAne para ke saMbuddha ho gae. aura guru ke pAsa jAkara prAyazcita lekara punaH saMgha meM praviSTa ho gae ! 549 40. AcArya gaMga aura dvaikriyavAda ( vIra nirvANa ke 228 varSa pazcAt ) ullukA nadI ke eka taTa para ullukAtIra nAmaka nagara thA aura dUsare taTa para 'kheTasthAna' thaa| vahAM AcArya mahAgiri ke ziSya dhanagupta rahate the| unakA ziSya AcArya gaMga thA / ve nadI ke usa taTa para ullUgAtIra nagara meM nivAsa kara rahe the| eka bAra AcArya gaMga zaradkAla meM apane AcArya ko vaMdanA karane nadI ke usa taTa para sthita kheTasthAna meM jA rahe the| ve nadI meM utre| unakA sira gaMjA thaa| Upara sUraja se sira tapa rahA thA aura nIce se pAnI zItala laga rahA thaa| unheM eka kSaNa meM sira ko sUrya kI garamI aura pairoM ko nadI kI ThaMDaka kA anubhava ho rahA thaa| unako zaMkA ho gayI ki sUtra meM kahA hai ki eka samaya meM eka kriyA kA vedana hotA hai para mujhe to do kriyAoM kA anubhava .ho rahA hai| guru ne usako samajhAyA ki samaya, AvalikA Adi kAla kI sUkSmatA tathA mana kI sUkSma aura zIghragAmitA ke kAraNa tuma kriyA kI pRthaktA kA anubhava nahIM kara sakate para ve samajhe nhiiN| unako saMgha se pRthak kara diyA gyaa| ziSyoM ke sAtha mithyA prarUpaNA karate hue ve dUsaroM ko bhI zaMkita karane lge| AcArya gaMga sagha se alaga hokara rAjagRha nagara meM aae| vahAM mahAtapastIraprabha nAmaka eka jharanA thaa| vahAM maNinAga nAmaka nAgadeva kA caitya thaa| AcArya gaMga ne usa caitya meM pariSad ke sammukha eka samaya meM do kriyAoM ke vedana kI bAta khii| maNinAga nAgadeva ne pariSad ke madhya prakaTa hokara kahA - 'tuma yaha mithyA prarUpaNA mata kro| maiMne bhagavAn mahAvIra ke mukha se sunA hai ki eka meM eka hI kriyA kA saMvedana hotA hai| tuma apane mithyA vAda ko chodd'o| isase tumhArA ahita hogaa|' AcArya gaMga pratibuddha ho ge| ve guru ke pAsa Ae aura prAyazcitta pUrvaka saMgha meM sammilita ho ge| samaya 1. uni. 1725, uzAMTI.pa. 162-65. suTI.pa. 75.7292 uni 132/6. uzAMTI.pa. 165 68, usuTI.pa. 75
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________ 550 niyuktipaMcaka 41. rohagupta aura trairAzikavAda (vIra-nirvANa ke 544 varSa pazcAt) aMtaraMjikA nAyaka nagarI meM bhUtagRha nAmaka caitya thaa| vahAM AcArya zrIgupta kA pravAsa thaa| usa nagara ke rAjA kA nAma balazrI thaa| AcArya zrIgupta kA ziSya rohagupta dUsare sthAna para rahatA thaa| eka dina vaha AcArya ko vaMdanA karane aayaa| vahAM eka parivrAjaka rahatA thA jo peTa para lohapaTTa ko bAMdhakara jaMbU vRkSa kI zAkhA hAtha meM lekara ghUmatA huA kahatA thA ki jJAna se merA peTa phUTa rahA hai isalie maiMne peTa para lohapaTTa bAMdha rakhA hai| isa jaMbUdvIpa meM koI mere sAtha prativAda karane vAlA nahIM hai isalie maiM hAtha meM jaMbU vRkSa kI zAkhA rakhatA huuN| logoM ne usakA nAma podRzAla rakha diyaa| rohagupta ne usa cunautI ko svIkAra kiyA aura sArI bAta AcArya ko sunaaii| AcArya ne kahA-'vaha parivrAjaka vRzcika, sarpa Adi sAta vidyAoM meM niSNAta hai / maiM tujhe ina vidyAoM kI pratipakSI mAyUrI, nAkulI Adi sAta vidyAeM sikhA detA hUM. jisase tuma ajeya bana jaaoge|' AcArya ne use rajoharaNa maMtrita karake dete hue kahA-'yadi parivrAjaka dUsarI koI vighyA kA prayoga kare to tuma rajoharaNa ghumA denaa| tuma ajeya ho jAoge, indra bhI tumheM nahIM jIta skegaa|' rohagupta ina vidyAoM ko grahaNa kara sabhA meM AyA aura parivrAjaka ko bAda ke lie AmaMtrita kiyaa| parivrAjaka ne socA isakI isI ke siddhAnta se parAjita karanA cAhie isalie do rAziyoM kI sthApanA kii| rohagupta ne chipakalI kI kaTI pUMcha kA udAharaNa dekara tIsarI rAzi kI sthApanA kii| parivrAjaka niruttara ho gyaa| usane ruSTa hokara aneka vidyAoM kA prayoga kiyaa| rohagupta ne pratipakSI vidyAoM se usako parAsta kara diyaa| vijayI hokara rohagupta apane AcArya ke pAsa AyA taba guru ne kahA-'jItakara tumane pariSad meM yaha kyoM nahIM kahA ki yaha apasiddhAnta hai| tIsarI nojIva rAzi nahIM hotii| isa prakAra kI prarUpaNA tIrthaMkaroM kI AzAtanA hai ata: tuma punaH pariSad meM jAkara kaho ki yaha hamArA siddhAnta nahIM hai kintu maiMne ise buddhi se parAbhUta kiyA hai|' guru ke bahuta samajhAne para bhI apamAna ke bhaya se usane guru kI bAta ko svIkRta nahIM kiyaa| vaha guru ke sAtha vivAda karane lgaa| AcArya ne socA-'yaha svayaM naSTa hokara dUsaroM ko bhI naSTa karegA ataH maiM logoM ke samakSa rAjasabhA meM isakA nigraha karUMgA, jisase logoM meM mithyA tattva kA pracAra nahIM hogaa|' rAjA balazrI ke samakSa carcA prArambha huii| carcA karate hae chaha mAsa bIta ge| rAjA ne kahA-'carcA se sArA kArya avyavasthita ho rahA hai, yaha vAda kaba samApta hogA?' AcArya ne kahA-'maiMne jAna-bUjhakara itanA samaya bitAyA hai| maiM kala hI isakA nigraha kara vAda ko samApta kara duuNgaa|' dUsare dina prAta: vAda prArambha huaa| AcArya ne kahA-'yadi tIna rAzi hotI hai to kutrikApaNa meM caleM, vahAM sabhI vastueM milatI haiN| rAjA ke sAtha ve sabhI kutrikApaNa phuNce| vahAM nojIva ko maaNgaa| adhikArI deva ne kahA-'yahAM jIva aura ajIva hai| nojIva kI zreNI kA koI padArtha vizva meM nahIM haiN|' isa prakAra AcArya zrIgupta ne 144 praznoM ke dvArA rohagupta kA nigraha kara use parAjita kiyaa| rAjA ne usako deza nikAlA de diyA, niva samajhakara use saMgha se bhI pRthak kara diyaa|
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM usane vaizeSika sUtroM kI racanA kii| usakA gotra SaDUlaka thA ata: vaha SaDUlaka nAma se bhI prasiddha huaa|' 42. goSThAmAhila aura abaddhikavAda ( vIranirvANa ke 584 varSa pazcAt ) 551 devendra vaMdya AryarakSita viharaNa karate hue dazapura nagara meM phuNce| mathurA meM akriyavAdI sakriya the| loga akriyavAda se bhAvita ho rahe the| viziSTa vyaktiyoM ne saMgha ko ekatrita kiyA para vahAM koI vAdI nahIM thaa| AryarakSita yugapradhAna AcArya haiM, aisA socakara unako AmaMtrita karane sAdhuoM ko bhejA gyaa| AryarakSita vahAM Ae, unheM mArI bAta batAI gyii| ve vRddha the ataH unhoMne goSThamAhila ko vAda hetu bhejA kyoMki vaha vAklabdhi sampanna thaa| vaha vahAM gayA aura akriyavAdI ko parAjita kara diyaa| zrAvakoM ke nivedana karane para goSThAmAhila ne vahIM cAtumAMsa kiyaa| eka bAra AcArya AryarakSita ne socA ki mere bAda gaNa ko dhAraNa karane vAlA kauna hogA? kyoMki jo jAnate hue apAtra ko apanA uttarAdhikArI banA detA hai, vaha mahApApa kA bhAgI banatA hai| unhoMne durbalikApuSyamitra ko isake yogya smjhaa| vahAM AcArya ke aneka svajana the / ve goSThAmAhila yA phalgurakSita ko uttarAdhikArI ke rUpa meM yogya mAnate the| AcArya ne sabako bulAkara dRSTAnta dete hue kahA - tIna prakAra ke ghaTa hote haiM-cane se bharA ghaTa taila se bhRta ghaTa tathA ghI se paripUrNa ghaTa. 1 cane ke ghar3e ko ulTA karane para sAre cane bAhara nikala jAte haiN| taila ke ghar3e se taila bhI bAhara nikala jAtA hai para usakA kucha lagA rahA hai ke ko ulTA karane para usakA bahuta aMza ghar3e ke hI lagA raha jAtA hai| durbalikApuSyamitra ne mujhe cane ke dhar3e ke samAna banA diyA hai| usane mujhase sUtra, artha tathA ubhaya- sArA grahaNa kara liyA hai| phalgurakSita dvArA maiM tela ke ghar3e ke samAna tathA goSThAmAhila dvArA maiM mRta ghaTa ke samAna huA hU~ ataH durbalikApuSyamitra sUtra aura artha se yukta hai| vaha isa gaNa kA AcArya bane / AcArya AryarakSita ke isa kathana ko sabhI ne eka svara se svIkAra kiyaa| AcArya ne durbalikApuSyamitra se kahA- 'maiMne jaisA vyavahAra phalgurakSita tathA goSTa mAhila ke prati kiyA hai vaisA vyavahAra tumheM bhI rakhanA hai| tadanantara sabhI ko saMbodhita kara bole- ' ziSyo ! jaisA vyavahAra tuma sabane mere prati kiyA hai, vaisA hI durbalikApuSyamitra ke prati krnaa| mere prati kisI ne kucha kiyA yA nahIM, maiMne kabhI krodha nahIM kiyA kintu durbalikApuSyamitra kisI ko kSamA nahIM kregaa|' isa prakAra donoM pakSoM ko zikSA pradAna kara AcArya bhaktapratyAkhyAna se paMDita maraNa kara divaMgata ho ge| usa samaya goSThAmAhila kahIM anyatra viharaNa kara rahA thaa| usane sunA, AcArya AryarakSita divaMgata ho gae haiN| vaha vahAM AyA aura pUchA ki AcArya ne apanA uttarAdhikArI kise banAyA hai? use tIna ghar3oM kA dRSTAnta kaha sunaayaa| taba vaha pRthak upAzraya meM upadhi Adi rakhakara mUla upAzraya meM aayaa| vahAM sthita muniyoM ne AdarabhAva se kahA - ' Apa hamAre sAtha yahIM raheM / ' usane vahAM rahanA svIkAra nahIM kiyaa| vaha alaga upAzraya meM hI rahA aura anyAnya logoM ko bahakAne lagA / parantu 1. uni 972 / 69 uzAMTI.pa. 168-72, usuTI. pa. 72, 73 /
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka ne kahA- "isa AdhI rAta meM jahAM dvAra khulA miAle vahIM cale jaao|' niyati se usane sAdhu ke upAzraya ke dvAra khule dekhe| vaha upAzraya ke aMdara gyaa| sAdhuoM ko baMdanA kI aura kahA ki mujhe bhI prajita kara lo| sAdhuoM ne inkAra kara diyA para usane svayaM loca kara liyaa| sAdhuoM ne use muniveza dhAraNa karavA diyaa| ve sabhI vahAM se vihAra kara ge| eka bAra ve punaH usI nagarI meM Ae / rAjA ne use kaMbala ratna diyaa| AcArya ne kahA- 'muniyoM ko isase kyA prayojana hai?' isa kaMbala-rala ko kyoM grahaNa kiyA--aisA kahakara muniyoM ne binA pUcha hI kaMbala ko phAr3a diyA aura usakI niSadyA banA dii| taba vaha kupita ho gyaa| eka bAra AcArya jinakalpika kI caryA kA varNana kara rahe the| unhoMne kahA-'jinakalpika muni do prakAra ke hote haiM- pANipAtra aura pAtrabhara / savastra tathA annastra / inake bho do-do prakAra haiN|' zivabhUti ne pUchA---'Aja aisA kyoM nahIM ho sakatA?' AcArya bole-'jinakalpika Aja vyucchinna ho gayA hai| usane kahA-'mere lie vaha vyucchinna nahIM hai| paralokArthI muni ko vahI grahaNa karanA caahie| sarvathA niSparigraha hI zreyaskara hai|' AcArya ke niSedha karane para bhI zivabhUti Agrahavaza apane sAre vastra chor3akara vahAM se nikala gyaa| usakI bahina usako vaMdanA karane gii| usako dekhakara vaha bhI nirvastra ho gii| vaha bhikSA lene gii| eka vezyA ne use dekhakara socA--'yaha hamArI vezyAvRtti ko samApta kara degii|' usane use lajjA-sthAna ke AvaraNa ke lie eka vastra diyaa| vaha nahIM cAhatI thii| zivabhati ne kahA-'ise grahaNa kara lo| aisA mAno ki yaha deva-pradatta hai|' zivabhUti ne do ziSya prajita kie-kauDinya aura kottttviir| Age yaha paramparA clii| 44. urabhra eka seTa ke pAsa gAya aura usakA eka bachar3A thaa| usane eka meMr3hA bhI pAla rakhA thaa| vaha meMr3he ko khUba khilaataa-pilaataa| seTha kI bahueM use pratidina snAna karAtI, zarIra para haldI, aMgarAga Adi kA lepa karatI thiiN| seTha ke bacce bhI usake sAtha nAnA prakAra kI krIr3AeM karate the| kucha hI dinoM meM meMr3hA sthUlakAya ho gyaa| bachar3A pratidina meMr3he ko dekhatA aura mana hI mana ciMtana karatA ki isa meMDe kA itanA lAlana-pAlana kyoM ho rahA hai? seTha hama para itanA dhyAna kyoM nahIM detA? bachar3A yaha dekhakara udAsa ho gayA aura usane stanapAna karanA bhI chor3a diyaa| usane apanI mAtA gAya se pUchA-'seTha isa meMr3he ko jau kA bhojana detA hai aura hameM rUkhI-sUkhI ghAsa / ise vizeSa alaMkAroM se alaMkRta kiyA jAtA hai tathA putra kI bhAMti isakA lAlana-pAlana ho rahA hai| dUsarI ora maiM maMdabhAgya hai ki koI majha para dhyAna nahIM detaa| sUkhI ghAsa bhI kabhI-kabhI milatI hai, vaha bhI bhara peTa nahIM miltii| samaya para pAnI ke lie bhI koI nahIM puuchtaa|' mAM ne kahA-'vatsa ! memane ko acchA aura puSTa bhojana khilAnA usake roga aura mRtyu kA cihna hai kyoMki maraNAsanna prANI ko pathya aura apathya jo kucha vaha cAhatA hai, diyA jAtA hai| bachar3e ke sUkhe tRNoM kA AhAra usakI dIrghAyu kA lakSaNa hai| isa meMr3he kA maraNakAla nikaTa hai|' :. na. 172:13-15. uzAMTI. pa. 178. 81, usuTI.pa. 45, 7F !
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________ 555 pariziSTa 6 : kathAeM kucha dinoM bAda seTha ke ghara mehamAna Ae / bachar3e ke dekhate-dekhate meMDhe ke gale meM churI calA dI gyii| usa moTe tAje meM kara mAMsa pakAkara mehamAnoM ko khilAyA gyaa| bachar3A bhaya se kAMpa utthaa| usane apanI mAM se pUchA- 'kyA maiM bhI isa meMr3he kI bhAMti bhArA jAUMgA?" mAM ne kahA'vatsa ! Daro mata, jo rasagRddha hotA hai, use usakA phala bhI bhoganA par3atA hai| tU sUkhI ghAsa caratA ata: tujhe kaTuvipAka nahIM bhoganA par3egA / " 45. kAkiNI eka bhikhArI ne bhIkha mAMga-mAMga kara eka hajAra kArSApaNa ekatrita kie| eka bAra vaha unheM sAtha lekara sArtha ke sAtha apane ghara kI ora claa| rAste meM bhojana ke lie usane eka kAryApaNa ko kAkiNiyoM meM bdlvaayaa| vaha pratidina kAkiNiyoM se bhojana kharca claataa| usake pAsa eka kAkiNI bacI use vaha pichale sthAna para bhUla gyaa| sArtha ke jAne para usane socA- mujhe kArSApaNa kAkiNiyoM meM badalavAnA par3egA ataH kAryApaNa kI naulI eka sthAna para gAr3hakara vaha kAkiNI ke lie daudd'aa| kintu vaha kAkiNI kisI dUsare vyakti ne curA lI thii| jaba vaha vApisa lauTA to use naulI bhI nahIM milIM kyoMki naulI ko gAr3ate hue kisI vyakti ne dekha liyA aura vaha use lekara bhAga gyaa| vaha bhikhArI duHkhI mana se ghara pahuMcA aura pazcAttApa karane lagA / 46. apatthaM aMbarga bhoccA Ama adhika khAne se eka rAjA ke Ama kA ajIrNa ho gayA aura usase visUcikA - haijA ho gyaa| vaidyoM ne bahuta zrama se usakI cikitsA kii| rAjA svastha ho gyaa| vaidyoM ne rAjA ko sAvadhAna karate hue kahA - 'rAjan ! yadi tuma punaH Ama khAoge to tumhArA jIvita rahanA duSkara ho jaaegaa|' rAjA ko Ama bahuta priya the| usane apane rAjya ke sAre AmravRkSa ukhar3avA die| eka bAra vaha apane maMtrI ke sAtha azvakrIr3A ke lie niklaa| azva bahuta dUra calA gyaa| jaba vaha thaka gayA to eka sthAna para ruka gyaa| vahAM bahuta se Ama ke vRkSa the| maMtrI ke manA karane para bhI rAjA AmravRkSa ke nIce vizrAma hetu baitthaa| havA se rAjA ke pAsa aneka Ama gira pdd'e| rAjA ne unheM hAthoM se uThAyA aura sUMghane lgaa| maMtrI ke niSedha karane para bhI rAjA ne Ama khAne zurU kara die / Ama khAne se tatkAla usakI mRtyu ho gyii| 47. tIna vaNik putra eka vaNik ke tIna putra the| putroM kI buddhi, vyavasAya aura puNya ke parIkSaNa ke lie usane tInoM ko hajAra-hajAra kArSApaNa die aura kahA-' ina rupayoM se tuma tInoM vyApAra karo aura amuka 1 uni 241 - 242/1, uzAMTI pa. 272, 273, usuTI.pa. 116. 117 // 2 uni 241, uzAMTI pa. 276, usuTI. pa. 118 / 3. uni 241, uzAMdI. paM. 277, usuTI.pa. 118 /
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka kAla taka apanI-apanI pUMjI lekara mere pAsa aao| ve tInoM mUla pUMjI lekara alaga-alaga sthAna para ge| pahale putra ne socA ki pitA ne parIkSA ke lie hamako vyApArArtha bhejA hai ataH mujhe vipula dhana kA upArjana karanA caahie| bhojana, kapar3e para usane kama kharca kiyA tathA dyUta, madha Adi vyasanoM se paraheja kiyaa| vidhipUrvaka vyApAra karane se usane bahuta dhana kamA liyaa| dUsare putra ne socA-'hamAre ghara prabhUta dhana-sampadA hai kintu usakA vyaya karane se eka na eka dina vaha sampadA naSTa ho sakatI hai ata: mUla kI rakSA karanI caahie|' vaha jI bhI kamAtA use bhojana, vastra, alaMkAra Adi meM kharca kara detaa| usane mUla dhana kI rakSA kI para dhana ekatrita nahIM kara paayaa| tIsare putra ne cintana kiyA ki sAta pIr3hI ArAma se khAe itanA dhana hamAre yahAM par3A hai phira bhI vRddha pitA ne artha ke lobha se hameM paradeza bhejA hai ata: arthArjana kA kaSTa kyoM kiyA jAe? usane koI bhI vyApAra nahIM kiyaa| kevala madya, dyUta Adi vyasanoM tathA zarIra-poSaNa meM sAre dhana ko gaMvA diyaa| nirdiSTa kAla para tInoM putra apane ghara phuNce| pitA ne sArI bAta puuchii| jisane apanI mUla pUMjI gaMvA dI thI, use naukara kA kArya sauMpA gayA jisane mUla pUMjI kI rakSA kI thI use gRha-kArya sauMpA gyaa| jisane mUla kI vRddhi kI, use gRhasvAmI banA diyaa| 48. kapila purohita kauzAmbI nagarI meM jitazatru nAmaka rAjA rAjya karatA thaa| usa nagarI meM causaTha vidyAoM meM pAraMgata kAzyapa nAma kA brAhmaNa rahatA thaa| vaha rAjA ke dvArA bahuta sammAnita thaa| usakI patnI kA nAma yazA tathA putra kA nAma kapila thaa| kapila jaba choTA thA tabhI kAzyapa kAlagata ho gyaa| kAzyapa kI mRtyu ke bAda rAjA ne usakA pada kisI dUsare brAhmaNa ko de diyaa| eka dina vaha brAhmaNa ghoDe para ArUr3ha hokara, chantra dhAraNa karake udhara se jA rahA thaa| yazA use dekhakara rone lgii| kapila ne mAtA se rone kA kAraNa pUchA to usane batAyA ki terA pitA bhI aisI hI Rddhi se sampatra thaa| kapila ne pUchA-'unako Rddhi kaise milI'? yazA ne uttara diyA-'ve vidyAsampanna the|' kapila bolA-'maiM bhI vidyA kA abhyAsa kruuNgaa|' yazA ne kahA-'yahAM tujhe matsarabhAva ke kAraNa koI nahIM pddh'aaegaa| yadi tujhe par3hanA ho to zrAvastI nagarI cale jaao| vahAM tere pitA ke mitra indradatta brAhmaNa haiM, ve tujhe vidyAdhyayana krvaaeNge|' kapila indradatta brAhmaNa ke pAsa gyaa| indradatta ne pUchA-'tuma kahAM se Ae ho?' kapila ne sArI ghaTanA batA dI aura vinayapUrvaka vidyAdAna kI prArthanA kii| upAdhyAya ne bhI putra-sneha se usakA AliMgana karate hue kahA-'vatsa! tumhAra vidyAgrahaNa ke prati anurAga uttama hai| vidyAvihIna puruSa pazu ke samAna hote haiM / ihaloka aura paraloka donoM meM vidyA kalyANakArI hai|' brAhmaNa indradatta ne kahA-'tuma mere yahAM saba prakAra kI vidyA sIkhane meM svataMtra ho para aparigrahI hone ke kAraNa mere yahAM bhojana kI vyavasthA nahIM ho sktii| bhojana ke 1. uni.241, uzATo, pa. 278, 279, usuTI.pa. 119, 120 !
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________ 445 pariziSTa : kathAeM binA par3hanA bhI saMbhava nahIM hai|' kapila ne kahA-'maiM bhikSA se bhojana kI vyavasthA kara luuNgaa|' brAhmaNa ne kahA--'bhikSAvRtti se adhyayana meM bAdhA AtI hai, par3hane ko samaya nahIM milatA ataH tuma mere sAtha calo maiM kisI seTha ke yahAM tumhAre bhojana kI vyavasthA karA duuNgaa|' ve donoM zAlibhadra seTha ke pAsa ge| / unhoMne seTha ko AzIrvAda diyaa| seTha ne unake Ane kA prayojana puuchaa| upAdhyAya ne kahA- 'yaha mere mitra kA putra hai| vidyA grahaNa kI abhilASA se yaha kauzAmbI se yahAM AyA hai| yaha tumhAre yahAM bhojana aura mere yahAM vidyA grahaNa kregaa| vidyA meM sahayoga dene se tuma mahAn puNya ke bhAgI banoge / ' seTha ne saharSa unakI bAta svIkAra kara lii| kapila usa seTha ke yahAM pratidina bhojana karatA aura indradatta upAdhyAya ke pAsa adhyayana karatA / seTha kI eka dAsI kapila ko bhojana karAtI thii| vaha haMsamukha thii| usakA dAsI ke sAtha anurAga ho gayA / dAsI kahatI ki tuma mujhe priya ho| maiM tumase aura kucha nahIM mAMgatI kevala tuma roSa mata kiyA kro| maiM vastra kA mUlya pAne ke lie dUsare ke pAsa kArya karatI hUM, anyathA maiM tumhArI hI AjJA kI anucarI huuN| eka dina dAsiyoM kA utsava aayaa| vaha dAsI udAsa ho gyii| use nIMda nahIM AI taba kapila ne pUchA- 'tuma udAsa kyoM ho?' vaha bolI--' dAsI kA utsava A gayA hai| mere pAsa patrapuSpa Adi ke paise bhI nahIM hai, isalie sakhiyoM ke bIca meM upahAsa kA pAtra bana jaauuNgii|' yaha sunakara kapila bhI adhIra ho gyaa| dAsI ne kapila ko kahA- 'tuma adhIra mata bno| yahAM dhana nAmaka eka dAnavIra seTha hai| brahmamuhUrta meM jo usako sabase pahale badhAI detA hai, usako vaha do mAsA sonA detA hai| isalie Aja tuma jAkara use badhAI do|' kapila ne usakA kathana svIkAra kara liyaa| mujhase pahale koI anya badhAI dene na calA jAe, isa lobha se vaha AdhI rAta ko hI ghara se nikala pdd'aa| ArakSaka puruSoM ne use cora samajhakara pakar3a liyA aura prAtaH mahArAja prasenajit ke samakSa upasthita kiyaa| rAjA ke pUchane para usane yathArtha bAta batA dii| rAjA kapila ke satyakathana se prasanna huA aura bolA- 'tuma jo kucha mAMgoge vaha maiM duuNgaa|' kapila ne kahA- 'maiM socakara maaguuNgaa|' rAjA ne usakI bAta svIkAra kara lii| vaha azoka vATikA meM gayA / eka vRkSa ke nIce baiThakara cintana karane lagA ki do mAse sone se kyA hogA? kapar3e, AbharaNa, yAna, vAhana, bAjoM kA upabhoga kaise hogA? ghara para Ae hue atithiyoM ke satkAra ke lie tathA anyAnya upabhoga ke lie utane mAtra se kyA lAbha?' isa prakAra ciMtana karate-karate karor3a mudrAoM se bhI usakA mana saMtuSTa nahIM huaa| manana karate-karate yaha zubha adhyavasAya se saMvega ko prApta huaa| usane socA, maiM vidyA grahaNa karane hetu mAtA ko chor3akara videza AyA huuN| upAdhyAya ke hitakArI upadeza kI avahelanA karake tathA kula ke gaurava kI avamAnanA karake maiM eka strI meM Asakta ho gayA, yaha mere lie acchA nahIM haiN| aisA socate-socate use jAtismRti jJAna utpanna ho gayA aura vaha svayaMbuddha ho gyaa| svayaM hI paMcamuSTi loca kara devatA pradatta upakaraNoM ko dhAraNa kara muni kA veza pahana rAjA ke samakSa upasthita huA / rAjA ne kahA- 'tumane kyA socA hai?' kapila bolA- 'jaise-jaise lAbha hotA hai, vaise-vaise lobha bar3hatA jAtA hai| do mAsA sone se hone vAlA kArya lobha bar3hane para karor3oM svarNa mudrAoM se
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka bhI pUrA nahIM ho sakA kyoMki tRSNA kA kahIM aMta nahIM haiN|' rAjA ne prasanna mukhamudrA se kahAtumheM karor3oM svarNa mudrAeM bhI de sakatA huuN|' lekina kapila saMbuddha ho cukA thA ataH vaha pApoM kA zamana karane vAlA zramaNa vana gyaa| muni banane ke bAda kapila chaha mAsa taka chadmastha avasthA meM rhaa| 558 rAjagRha nagara ke bAhara aThAraha yojana lambI-caur3I aTavI meM balabhadra Adi pAMca sau cora rahate the| kapila ne jJAna se jAnA ki ye saMbuddha hoNge| ve vihAra kara usa aTavI meM A ge| coroM ne dekhA ki koI hameM parAjita karane ke lie A rahA hai| ve zramaNa kapila ko pakar3akara apane senApati ke pAsa le ge| senApati ne kahA--' inako mukta kara do|' coroM ne kahA- 'hama inake sAtha khelanA cAhate haiN|' unhoMne muni kapila ko kahA- Apa nRtya kreN|' kapila ne kahA ki koI vAdaka nahIM haiN| taba ve pAMca sau cora tAlI bajAne lge| kapila muni bhI gAne lage asAsayammi, saMsArammi 'adhuve dukkhaparAe / kiM nAma hojja taM kammayaM, jeNAhaM doggaI Na gacchejjA // * arthAt isa adhruva, azAzvata aura duHkha - bahula saMsAra meM kauna sA aisA kArya hai, jisase maiM durgati ko prApta na kruuN| yaha dhrupada thaa| pratyeka zloka ke anta meM yaha gAyA jAtA thaa| kucha cora prathama zloka se pratibuddha ho gye| kucha dUsare zloka ko sunakara, kucha tIsare zloka ko sunakara / isa prakAra pAMca sau cora pratibuddha hokara kapila muni ke pAsa prabrajita ho ge| 49. karakaMDu caMpAnagarI meM dadhivAhana nAmaka rAjA thaa| ceTaka kI putrI padmAvatI usakI patnI thii| jaba vaha garbhavatI huI taba usake mana meM dohada utpanna huA ki maiM rAjA ke kapar3e pahanakara udyAna, kAnana Adi meM viharaNa karUM / dohada pUrA na hone se usakA zarIra kRza hone lgaa| rAjA ne kRzaH kAya hone kA kAraNa puuchaa| rAnI ne rAjA ko dohada kI bAta btaaii| yaha sunakara rAjA aura rAnI jaya nAmaka hAthI para ArUr3ha hue| rAjA ne rAnI ke sira para chatra dhAraNa kiyaa| ve donoM udyAna meM ge| varSARtu hone ke kAraNa miTTI kI gaMdha se hAthI vana kI ora daur3ane lgaa| rAjakIya loga usa hAthI ko rokane meM samartha nahIM ho sake rAjA aura rAnI donoM ko lekara hAthI aTavI meM praviSTa ho gyaa| rAjA ne eka vaTavRkSa ko dekhakara rAnI se kahA- 'jaba hAthI isa vaTavRkSa ke nIce se gujare taba tuma isa vaTavRkSa kI zAkhA pakar3a lenaa| rAnI padmAvatI ne rAjA kI bAta sunI para vaha vRkSa kI zAkhA ko pakar3ane meM asamartha rhii| rAjA dakSa thA ataH usane turanta zAkhA pakar3a lii| akelI rAnI hAthI para raha gaI / rAjA vRkSa se nIce utarA aura duHkhI mana se vApisa caMpA nagarI lauTa aayaa| idhara hAthI rAnI ko nirjana aTavI meM le gyaa| vahA~ hAthI ko pyAsa kA anubhava huaa| usane eka bar3A tAlAba dekhA aura usameM utarakara krIr3A karane lgaa| rAnI bhI dhIre-dhIre nIce utarI, tAlAba se bAhara aaii| vaha apane nagara kI dizA nahIM jAnatI thii| 1. uni 246 - 52, uzAMTI pa. 287-289, uTI.pa. 124, 125
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM 559 aho! karmoM kI gati kitanI vicitra hai| maiM akalpita vipatti meM phaMsa gaI huuN| aba maiM kyA karUM? kahAM jAUM? merI kyA gati hogI? aisA socate-socate vaha rone lgii| kSaNa bhara bAda usane dhairya dhAraNa karake socA-'hisaka evaM aMgalo 3oM to yuma isakoNalA meM kucha bhI ho sakatA hai ata: hara kSaNa apramatta rahanA caahie|' usane arhat Adi cAra zaraNoM ko svIkAra kiyaa| anAcaraNIya kI AlocanA kI aura sakala jova rAzi ke sAtha mAnasika rUpa se kSamAyAcanA kii| usane sAgArika bhaktapratyAkhyAna anazana svIkAra kara liyaa| vaha namaskAra pahAmaMtra kA jApa karato huI eka dizA meM prasthita huii| bahuta dUra jAne para use eka tApasa dikhAI pdd'aa| tApasa ke pAsa jAkara ne abhivAdana kiyaa| tApasa ne pachA-'mA~! Apa yahAM nirjana vana meM kahAM se AI?' vaha bolI-'maiM ceTaka kI putrI huuN| rAjA dadhivAhana kI patnI hU~ | hAthI mujhe yahAM taka le aayaa'| vaha tApasa ceTaka se paricita thaa| usane rAnI ko AzvAsana diyA ki tuma Daro mt| tApasa ne bhojana ke lie use phala die aura aTavI ke pAra pahuMcA diyaa| tApasa ne kahA-'yahAM se Age hala ke dvArA jotI huI bhUmi hai ata: maiM Age nahIM jA sktaa| Age dantapura nagara hai| vahAM kA rAjA dantavakra hai|' vaha calakara aTavI se bAhara nikalI aura daMtapura nagara meM AryAoM ke pAsa pravajita ho gyii| pUchane para bhI usane apane garbha ke bAre meM kucha nahIM btaayaa| kucha samaya pazcAt mahattarikA ko yaha jJAta huaa| prasava hone para nAmamudrikA evaM kaMbalaratna se AveSTita kara bAlaka ko zmazAna meM chor3a diyA / zmazAna meM rahane vAle cAMDAla ne usa bAlaka ko uThA liyA aura apanI patnI ko de diyaa| usakA nAma avakIrNaka rakha diyaa| AyaryA padmAvatI ne usa cAMDAla ke sAtha maitrI sthApita kara lI 1 anya sAdhviyoM ne usase pUchA-'tumhArA garbha kahAM hai?' usane kahA-'mRtaka putra paidA huA thA ata: use zmazAna meM DAla diyaa|' vaha bAlaka bar3hane lagA aura baccoM ke sAtha khelane lgaa| vaha baccoM se kahatA-'maiM tuma saba kA rAjA hUM ataH tuma saba mujhe 'kara' do|' eka bAra use sUkhI khAja ho gii| vaha bAlakoM se kahatA ki mere khAja kro| hAtha se khAja karane ke kAraNa baccoM ne usakA nAma karakaMDu rakha diyaa| bAlaka karakaMDu bhI usa sAdhvI ke prati anurakta ho gyaa| vaha sAdhvI bhI bhikSA meM jo modaka Adi acchI cIja milatI, usa bAlaka ko detI thii| bar3A hone para vaha zmazAna kI rakSA karane lgaa| eka bAra do muni kisI kAraNavaza usa zmazAna bhUmi se gujre| vahAM brAMsa ke jhuramuTa meM eka DaMDA dekhaa| eka muni daMDa-lakSaNoM kA jJAtA thaa| usane dUsare muni se kahA-'jo isa DaMDe ko grahaNa karegA vaha rAjA bnegaa| lekina vaha cAra aMgula aura bar3hane para hI rAjya-prApta karAne meM yogya bnegaa| taba taka pratIkSA karanI pdd'egii|' baha bAta usa mAtaMga suta karakaMDu evaM eka brAhmaNa ke putra ne sunii| brAhmaNa putra nirjana samaya meM usa vaMzadaMDa ko cAra aMgula jamIna khodakara bAhara nikAla rahA thA taba mAtaMgaputra karakaMdu ne use dekha liyaa| usane usako DarA-dhamakAkara usake hAtha se DaMDA chIna liyaa| vaha brAhmaNa usako nyAyakartAoM ke pAsa le gayA aura kahA-'merA DaMDA mujhe dilvaao|' karakaMDu ne kahA-'zmazAna merA hai ata: maiM ise nahIM duuNgaa|' brAhmaNa- putra ne kahA-'tuma dUsarA DaMDA le lo|' taba karakaMDu bolA-'maiM isa iMDe ke prabhAva se rAjA banUMgA ataH yaha huMDA maiM nahIM de sktaa|' taba nyAyakartAoM ne haMsakara kahA-'jaba tuma rAjA bana jAo taba isako bhI tuma
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________ 560 niyuktipaMcaka eka gAMva de denaa|' karakaMDu ne yaha bAta svIkAra kara lii| usa brAhmaNa-putra ne anya brAhmaNa-putroM ko apane pakSa meM kara liyA ki isako mArakara hama iMDA grahaNa kara leNge| yaha bAta karakaMDu ke pitA ne sunii| unhoMne usa gAMva se palAyana kI bAta socii| ve tInoM kAMcanapura phuNce| kAMcanapura kA rAjA mara gayA thaa| usake koI putra nahIM thaa| rAja-karmacAriyoM ne ghor3e ko adhivAsita karake chodd'aa| vaha ghor3A nagara ke bAhara soe karakaMDu ke pAsa AyA / vaha karakaMDu kI pradakSiNA karake khar3A ho gyaa| nAgarikoM ne dekhA ki yaha yuvaka lakSaNayukta hai| unhoMne jaya-jayakAra dvArA usako vardhApita kiyaa| naMdItUra bajAyA gyaa| vaha bhI jambhAI lete hue khar3A huaa| vaha vizvasta hokara ghor3e para baiTha gyaa| usane nagara meM praveza kiyaa| yaha cANDAla hai' aisA socakara brAhmaNoM ne usako praveza karane se rokaa| taba karakaMDu ne daMDaratna hAtha meM liyaa| vaha jalane lgaa| jalate daMDe ko dekhakara brAhmaNa bhayabhIta ho ge| usane 'vATadhAtaka' cAMDAloM ko brAhmaNa banA diyaa| usakA gRha mAma avakIrNaka thA para bAda meM usakA nAma rAjA karakaMDa prasiddha ho gyaa| eka dina mahArAja karakaMDu ke pAsa yaha brAhmaNaputra AyA aura pratijJA ke anusAra gAMva kI mAMga kii| karakaMDu ne kahA ki jo tumheM rucikara ho vahI gAMva maiM tumheM de sakatA huuN| vaha bolA--'merA ghara caMpA janapada meM hai ata: vahIM koI gAMva de diijie|' taba karakaMDu ne dadhivAhana ko likhA ki mujhe caMpA janapada meM eka gAMva de deN| maiM Apako isake badale apane rAjya kA yathecchita gAMva yA nagara de duuNgaa|' rAjA dadhivAhana isa AjJApatra se ruSTa ho ge| unhoMne socA yaha duSTa mAtaMga apanI zakti ko nahIM pahacAnatA tabhI usane mujhe yaha lekha likhakara bhejA hai, dUta ne sArA vRttAnta mahArAja karakaMDu ko snaayaa| yaha bAta sunakara karakaMDa kupita ho gyaa| usane caMpA para AkramaNa kara diyaa| yuddha prArambha ho gyaa| sAdhvI padmAvatI ko jaba yuddha kA vRttAnta jJAta huA to usane socA ki vyartha hI janakSaya hogA ataH usane yuddha-bhUmi meM karakaMDu ko bulAkara rahasya khola diyA ki tuma jisase lar3a rahe ho ve tumhAre pitA haiM / karakaMDu ne pAlana karane vAle mAtA-pitA se pUchA to unhoMne yathArtha bAta batA dii| patA calane para bhI karakaMDu abhimAnavaza yuddha-bhUmi se nahIM haTA taba sAdhvI padmAvatI caMpAnagarI meM rAjA dadhivAhana ke prAsAda meM gii| jJAta hone para dAsa-dAsiyAM unake caraNoM meM par3akara rone lgiiN| rAjA ne jaba yaha bAta sunI to vaha bhI vahAM sAdhvI ke pAsa AyA aura vidhivat vaMdanA kii| rAjA ne garbha ke bAre meM pUchA to sAdhvI ne kahA- 'jo isa nagarI para AkramaNa kara yuddha kara rahA hai, vahI ApakA putra hai|' rAjA apane putra karakaMDu ke pAsa gayA aura prasannatA se gale milaa| donoM rAjya karakaMDa ko dekara dadhivAhana pravajita ho gyaa| karakaMr3a vizAla rAjya kA samrATa bana gyaa| __karakaMDu gokula priya thaa| usake pAsa aneka gokula the| eka bAra zaradakAla meM vaha gokula meM gayA aura eka zveta hRSTa-puSTa bachar3e ko dekhaa| usane gopAlaka ko Adeza diyA ki isa bachar3e kI mAM ko na duhA jaae| jaba yaha bar3A ho jAe taba anya gAyoM kA dUdha bhI ise pilAyA jaae| gopAloM ne yaha bAta dhyAna se suno aura ve usa bachar3e kA yathAdeza lAlana pAlana karane lge| thor3e dinoM meM vaha bar3e sIMgoM vAlA tathA hRSTa-puSTa zarIra vAlA vRSabha bana gyaa| vaha guddha-kalA meM nipuNa bana gyaa| eka bAra rAjA kAryavaza anyatra gyaa| kucha samaya pazcAt vaha punaH apane rAjya meM lauTA aura gozAlA
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM 561 dekhane gyaa| rAjA ne usa hRSTa-puSTa baila ke viSaya meM puuchaa| gopAla ne rAjA ko vaha vRSabha dikhaayaa| rAjA ne usa mahAkAya baila ko jIrNa-zIrNa avasthA meM dekhaa| usakI AMkheM dhaMsa gaI thiiN| paira lar3akhar3A rahe the| vaha choTe-bar3e bailoM se satAyA jA rahA thaa| rAjA ne pUchA-'kyA yaha vahI vRSabha hai?' gopAlaka bole-'rAjan ! yaha vahI vRSabha hai| use dekha rAjA karakaMDu viSaNNa ho gyaa| vaha saMsAra kI anityatA se saMbuddha hokara pravajita ho gyaa|' 50. hirmukha bharatakSetra meM kAMpilyapura nAmaka nagara thaa| vahAM harivaMza kula meM utpanna rAjA kA nAma jaya aura usakI paTarAnI kA nAma guNamAlA yaa| eka bAra rAvA AsthAnamaMDapa meM baiThA thaa| usane dUta se pUchA-'aisI kyA vastu hai jo anya rAjAoM ke pAsa hai aura mere pAsa nahIM hai?' dUta ne kahA--'Apake rAjya meM citrasabhA nahIM hai| rAjA ne tatkAla bar3haI ko bulAyA aura zIghra hI citrasabhA ke nirmANa kI AjJA dii| bar3haI ne kArya prArambha kara diyaa| pRthvI kI khudAI karate hue pAMcaveM dina ratnamaya dedIpyamAna mahAmukuTa niklaa| karmakaroM ne harSa ke sAtha rAjA ko yaha sUcanA dii| rAjA ne prasanna hokara naMdI vAdya bajAkara mukuTa ko dharatI se Upara nikAlI tathA karmakaroM ko vastra Adi puraskAra meM die| thor3e hI dinoM meM citrazAlA kA kArya pUrA ho gyaa| zubhamuhUrta meM rAjA ne citrazAlA meM praveza kiyaa| maMgala vAdya-dhvani ke sAtha rAjA ne mukuTa ko apane mastaka para dhAraNa kiyaa| usa mukuTa ke prabhAva se usake do mukha dikhAI dene lge| logoM ne usakA nAma dvimukha rakha diyaa| kucha kAla biitaa| rAjA ke sAta putra hue para putrI eka bhI nahIM huii| putrI ke abhAva meM guNamAlA adhIra aura udAsa ho gii| usane madana nAmaka yakSa kI ArAdhanA se varadAna prApta kiyaa| usake eka putrI huI, jisakA nAma madanamaMjarI rakhA gyaa| kramazaH madanamaMjarI yauvana ko prApta huii| ujjayinI ke rAjA caMDapradyota ne jaya rAjA ke dvirmukha hone kI bAta sunii| usane apane dUta se isakA kAraNa puuchaa| dUta ne use camatkArI mukuTa kI bAta batAI, jisako dhAraNa karane se rAjA do muMha vAlA bana jAtA thaa| pradyota ke mana meM mukuTa ko prApta karane kA lobha bar3ha gyaa| dUta ne dvimukha rAjA se kahA--'yA to Apa apanA mukuTa caNDapradyota rAjA ko samarpita kareM athavA yuddha ke lie taiyAra ho jaaeN|' rAjA dvirmukha ne kahA-'yadi caNDapradyota mujhe cAra vastueM de to maiM use mukuTa de sakatA huuN| (1) analagiri hAthIM, (2) agnibhIrU ratha, (3) rAnI zivAdevI, (4) lohajaMgha lekhAcArya / ye cAroM pradyota ke rAjya kI nidhiyAM thiiN| dUta ujjayinI gayA aura pradyota ko sArI bAta btaaii| pradyota atyanta kupita huA aura caturaMgiNI senA ke sAtha kAMpilyapura para AkramaNa ke lie prasthAna kara diyaa| usake sAtha do lAkha hastisenA, do lAkha rathasenA, pacAsa hajAra azvasenA tathA sAta karor3a padAtisenA thii| anavarata calate-calate vaha apanI senA ke sAtha pAMcAla deza kI sImA para pahuMca gyaa| pradyota ne senA kA par3Ava ddaalaa| dvirmukha bhI apanI caturaMgiNI senA ke sAtha nagara ke bAhara A gayA aura pAMcAla deza kI sImA para phuNcaa| pradyota ne garur3avyUha kI racanA kI thii| usake pratipakSa meM 1. uni. 259-61, uzAMTI.pa, 300-303, usuTI. pa. 133-135 /
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________ 562 niyuktipaMcaka dvimukha ne sAgaravyUha kI racanA kii| donoM hI senAoM meM yuddha prArambha ho gyaa| mukuTa ke prabhAva se hirmukha kI senA ajeya rhii| pradyota kI senA palAyana karane lgii| dvimukha ne pradyota ko baMdI banAkara nagara meM praveza kraayaa| pradyota kArAgRha meM baMdI thaa| eka dina usane rAjakanyA madanamaMjaro ko dekhaa| vaha usameM Asakta ho gyaa| kAmAgni meM jalate hue ciMtAtura aura saMtapta pradyota kI vaha rAta jyoM-tyoM biitii| prAta:kAla dvimukha pradyota ke sthAna para gyaa| usane pradyota kA mlAna aura udAsIna mukhamaMDala dekhakara usakA kAraNa puuchaa| pahale usane koI uttara nahIM diyaa| bAda meM Agraha karane para ni:zvAsa chor3ate hue usane sArI bAta batA dii| pradyota ne kahA-'yadi mujhe madanamaMjarI nahIM milI to maiM agni meM kUda kara mara jaauuNgaa| yadi merA kuzala-kSema cAhate ho to madanamaMjarI kA mere sAtha vivAha kara do|' dvimukha ne zubhamuhUrta dekhakara pradyota ke sAtha apanI kanyA kA vivAha kara diyaa| kucha dina vahAM rahakara pradyota navavadhU ke sAtha ujjayinI A gyaa| ___ kAMpilyapura meM indramahotsava thaa| rAjA ko AjJA se nAgarikoM ne indradhvaja ko sthApanA kii| vaha indradhvaja aneka prakAra ke puSpoM, ghaNTiyoM tathA mAlAoM se sajjita kiyA gyaa| logoM ne usakI pUjA kii| sthAna-sthAna para nRtya-gIta hone lge| sAre loga moda-magna the| isI prakAra sAta dina biite| pUrNimA ke dina mahArAja dvimukha ne indradhvaja kI pUjA kii| sAta dina bItane para logoM meM jaja ke AbhUSaNa utaH zira au! kATha ko sar3aka para pheMka diyaa| eka dina rAjA dvirmukha usI mArga se niklaa| usane usa indradhvaja ke kASTha ko malamUtra meM par3A dekhA aura dekhA ki loga usakA tiraskAra karate hue atikramaNa kara rahe haiN| saMsAra kI anityatA dekhakara use vairAgya ho gyaa| vaha pratibuddha ho, paMca-muSTi loca kara, pravrajita ho gyaa| 51. nami rAjarSi __ bharata kSetra meM avantI janapada ke sudarzanapura nAmaka nagara meM maNiratha nAmaka rAjA rAjya karatA thaa| usakA bhAI yugabAhu yuvarAja thaa| usakI patnI madanarekhA anupama rUpa aura lAvaNya se yukta thii| vaha sudRDha zrAvikA thii| usake sarvaguNasampanna eka putra thA, jisakA nAma candrayaza thaa| eka dina maNiratha madanarekhA ko dekhakara usake rUpa meM Asakta ho gyaa| vaha socane lagA-'merA isake sAtha saMyoga kaise hogA? pahale maiM isake sAtha prIti bar3hAUM phira isake sAtha rahakara isake citta ke bhAvoM ko jAnakara yathAyogya karUMgA'-aisA ciMtana karake usane usake sAtha prItisambandha sthApita karanA prArambha kiyaa| sarvaprathama usane puSpa, kuMkuma, taMbola, vividha vastra evaM alaMkAra bheje| madanarekhA ke mana meM koI galata bhAva nahIM the ataH usane ve upahAra svIkAra kara liye| samaya bItane lgaa| eka dina maNiratha ne madanarekhA se kahA-'sundarI ! yadi tuma mujhe svIkAra kara lo to maiM tumheM sAre rAjya kI svAminI banA duuNgaa|' usane kahA-'napuMsakatva, strItva aura puruSatva pUrva karmoM ne prApta hotA hai| tumane puruSatva prApta kiyA hai| yadi maiM tumheM svIkAra na karU to bhI bhAI 1. uni. 262, 26241, uzAMTI. pa. 303, usuTI.pa. 135. 136 /
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM 563 shQgaa| ke yuvarAja kI patnI hUM ataH mere rAjya ke svAmitra kA haraNa kauna kara sakatA hai| jo satpuruSa hote haiM, ve maranA svIkAra kara lete haiM magara ihaloka aura paraloka ke viruddha koI AcaraNa nahIM karate? hiMsA, asatya-bhASaNa, steya, parastrIgamana se jIva naraka meM jAte haiM isalie mahArAja duSTabhAva ko chor3akara AcAra-mArga ko svIkAra kreN|' maNiratha ne socA ki yugabAhu ke jIvita rahate yaha anya puruSa kI icchA nahIM karegI ata: vizvAsa meM lekara yugabAhu ko mAra dUM, phira balapUrvaka ise apanI banA sakatA huuN| isake atirikta aura koI upAya kAragara nahIM ho sakatA / samaya bItane lgaa| eka dina madanarekhA ne caMdra kA svapa dekhaa| usane pati se isakA phala puuchaa| yugabAhu ne kahA-'sakala pRthvImaMDala para cAMda ke samAna sundara tumhAre eka putra hogaa|' vaha garbhavatI huI / garbha ke tIsare mahIne usako dohada utpanna huA ki maiM tIrthaMkara aura muniyoM kI upAsanA karUM tathA satata tIrthaMkaroM kA caritra sn| usakA dohada pUrA haa| vaha sakhapUrvaka garbha kA vahana karane lgii| eka dina basanta mAsa meM yugabAhu madanarekhA ke sAtha udyAna meM krIr3A karane aayaa| ve donoM bhojana-pAnI meM itane masta ho gae ki sUrya astAcala meM DUba jAne para bhI unheM bhAna nahIM huaa| rAta ho gii| sarvatra aMdhakAra vyApta ho gayA / isalie yugabAhu uso udyAna meM Thahara gyaa| maNiratha ne socA-'yaha acchA avasara hai| yugabAhu nagara ke bAhara hai, usake pAsa sahAyaka bhI kama haiM, rAtri kA samaya hai tathA saghana aMdhakAra hai ataH vahAM jAkara yadi mAra dUM to ni:zaMka hokara madanarekhA ke sAtha ramaNa kara skuuNgaa|' aisA soca vaha zastra lekara udyAna meM aayaa| yagabAha bhI ratikrIDA kara kadalogRha meM hI so gyaa| __ cAroM ora praharI puruSa baiThe the| maNiratha ne unase pUchA-'yugabAhu kahAM hai? unhoMne batA diyaa| maNiratha ne kahA ki koI zatru yahAM yugabAhu kA abhibhava na kara de isa ciMtA se maiM yahAM AyA hUM / aisA kaha vaha kadalIgRha meM praviSTa ho gyaa| yugabAhu sasaMbhrama uThA aura bhAI ko praNAma kiyaa| maNiratha bolA-'calo, nagara calate haiM yahAM rahanA ThIka nahIM haiN|' yugabAhu uThane lgaa| usI samaya kArya-akArya kI ciMtA kie binA, janaparivAda ko soce binA, paraloka ke bhaya ko chor3akara vizvasta hRdaya se maNiratha ne tIkSNa khaDga se yugabAhu kI gardana para prahAra kiyaa| tIkSNa prahAra kI vedanA se usakI AMkheM baMda ho gaI aura vahIM dharatI para gira pdd'aa| madanarekhA ne cItkAra karate hue kahA--'aho ! akArya ho gyaa| usakI AvAja sunakara khaDgadhArI puruSa vahAM A gae aura pUchA-'yaha kyA huA?' maNiratha ne kahA-'pramAda se mere hAtha se yaha khaDga gira gyaa| he sundarI! aba bhaya se kyA?' ArakSakaM puruSa maNiratha kI ceSTA se usake bhAvoM ko jAnakara use balapUrvaka nagara meM le gye| unhoMne candrayaza ko yugabAhu kA vRttAnta btaayaa| karuNa vilApa karatA huA vaha udyAna meM aayaa| vaidyoM ne vraNa-cikitsA kii| thor3I dera meM usakI vANI avaruddha ho gaI tathA nayanayugala baMda ho ge| aMga nizceSTa ho ge| khUna kA pravAha nikalane se usakA zarIra sapheda ho gyaa| madanarekhA ne maraNAsanna sthiti dekhakara pati ke kAna meM madhura zabdoM meM kahA-'mahAnubhAva! Apa mAnasika samAthi rkheN| kisI para dveSa na rkheN| saba prANiyoM ke prati maitrIbhAva rakheM aura catu: zaraNa kI zaraNa svIkAra kreN| apane pUrvAcIrNa anAcAroM kI gardA kareM aura karmodaya se Ae isa kaSTa ko samatA se sahana kreN| jo karma kie hue haiM, ve bhogane hI par3ate haiN| dUsarA to nimitta
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________ 564 niyuktipaMcaka yAtra hotA hai| isalie zubhaciMtanarUpa paraloka ke pAtheya ko svIkAra kreN| Apa samasta moha aura Asakti se vilaga ho jaaeN| saMsAra meM na koI mAtA hai, na putra, na bhAI aura na koI baMdhu / duHkha-bahula saMsAra meM dhana bhI kisI kA zaraNa nahIM bana sktaa| eka mAtra jitendra deva kA dharma hI trANa aura zaraNa bana sakatA hai|' yugabAhu ne hAtha jor3akara mastaka se yaha saba svIkAra kiyaa| zubha adhyavasAya se vaha kucha hI samaya meM devagati ko prApta ho gyaa| candrayaza vilApa karane lgaa| madanarekhA ne socA-'isa prakAra ke anarthakArI mere isa rUpa ko dhikkAra hai| vaha pApI merI icchA ke binA bhI avazya merA zIla bhaMga karegA ata: yahAM rahanA ucita nahIM hai| kisI dUsare sthAna para jAkara ihaloka aura paraloka ko sudhArUMgI anyathA vaha pApo mere garbhastha putra ko bhI mAra sakatA hai|' aisA socakara vaha AdhI rAta ke samaya hI udyAna se bAhara nikalI aura pUrvadizA meM prasthita ho gii| eka bhayAnaka aTavI meM usane rAta gujaarii| dUsare dina calate-calate madhyAhna taka vaha padmasarovara ke pAsa phuNcii| vana ke phaloM se usane apanI bubhukSA zAnta kii| rAste kI thakAna se khinna hokara sAgArika anazana kara vaha kadalI-gRha meM so gii| rAta prArambha huii| vahAM vyAghra, siMha, varAha Adi aneka hiMsra pazuoM kI sanaka kAmeM Ane lagI : bhadakhA bhAbhA bddh'aa| vaha namaskAra mahAmaMtra kA japa karane lgii| acAnaka AdhI rAta ko usake peTa meM prasava-vedanA huii| atyanta kaSTapUrvaka usane sarvalakSaNasampanna eka bAlaka ko janma diyaa| prAta:kAla bAlaka ko kaMbala-ratna se AveSTita kara yugabAhu ke nAma kI mudrikA pahanAkara vaha sarovara para gii| kapar3oM ko dhokara vaha snAna ke lie sarovara meM uttarI / isI bIca jala ke madhya snAna karate hue eka jalahastI ne use sUMDa se pakar3A aura AkAza meM uchAla diyaa| niyativaza naMdIzvaradvIpa kI ora jAte hue eka vidyAdhara ne use dekhaa| yaha rUpavatI hai, aisA socakara karuNa krandana ke sAtha nIce giratI huI madanarekhA ko vidyAdhara ne pakar3a liyaa| vaha use vaitAdaya parvata para le gyaa| rote hae madanarekhA ne kahA-'bho mahAsattva! Aja rAtri meM vana ke madhya maiMne prasava kiyA hai| apane putra ko kadalIgRha meM chor3akara maiM sarovara meM snAna ke lie utarI thii| jalahastI ne mujhe sUMDa se Upara uchaalaa| isI bIca Apane mujhe jhela liyaa| bAlaka ko koI vanya pazu mAra na de athavA AhAra na milane para vaha svayaM na mara jAe ata: Apa mujhe apatyadAna dene kI kRpA kareM, vyAghAta na kreN| hiMsra pazuoM se use bcaaeN| Apa mujhe zIghra vahAM le cleN|' vidyAdhara ne kahA-'yadi tuma mujhe pati ke rUpa meM svIkAra karo to tumhAre Adeza kA pAlana kara sakatA huuN|' vidyAdhara bolA-'gAMdhAra janapada ke ratnApatha nagara meM maNicUr3a nAmaka vidyAdhara rAjA thaa| usakI patnI kA nAma kamalAvatI thaa| maiM usakA putra maNiprabha huuN| donoM zreNiyoM ke Adhipatya kA pAlana kara maNicUr3a kAmabhogoM se virakta hokara mujho rAjya sauMpakara cAraNa zramaNa ke pAsa dIkSita ho gyaa| vaha anukrama se vihAra karatA huA kala yahAM AyA thaa| abhI caityavaMdana hetu naMdIzvara dvIpa gayA hai| usake pAsa jAte hue tuma mujhe dikhalAI dii| ata: hai sundarI! tumheM saba vidyAriyoM kI svAmitI banA duuNgaa| mujhe tuma apanA svAmI svIkAra kara lo|' usane Age usake putra ke bAre meM batAte hue kahA-'mithilA kA rAjA zikAra ke lie niklaa| azva use nirjana aTavI meM le aayaa| aTavI meM vicaraNa karane vAle mithilA ke rAjA ne
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM 565 tumhAre putra ko dekhaa| use lekara usane apanI mahAdevI ko de diyaa| vaha putra kI bhAMti usakA lAlanapAlana kara rahI hai| yaha sArI bAta maiMne apane vidyAbala ke upayoga se jAna lI hai| isalie he sutanu ! udavega ko choDakara dhIraja kro| apane mana ko prasanna kro| apanI yauvanazrI ko mere sAtha ramaNakara AnaMdita kro|' yaha sunakara madanarekhA ne socA-'mere karmoM kI rekhA kitanI vicitra hai? mujhe naI vipattiyoM kA sAmanA karanA par3a rahA hai| aba mujhe kyA karanA cAhiye? kAmadeva se grasita prANI kArya aura akArya kA viveka nahIM kara sktaa| vaha lokApavAda kI ciMtA nahIM karatA tathA paraloka kA hita nahIM soctaa| isalie mujhe kisI bhI avasthA meM zola kI rakSA karanI caahie|' aisA socakara usane vidyAdhara se kahA-'Apa mujhe naMdIzvara dvIpa le cleN| vahAM jAkara maiM ApakI icchA pUrI kruuNgii|' vidyAdhara ne prasannamana se zreSTha vimAna kI vikurvaNA kii| madanarekhA ko usameM biThAkara vaha naMdIzvaradvIpa le gyaa| maNiprabha aura madanarekhA donoM vimAna se utare aura unhoMne RSabha, varddhamAna, candrAnana, vAriSeNa Adi jinendra pratimAoM kI pUjA-arcanA kii| unhoMne maNicUr3a cAraNa muni ko bhI vaMdanA kI aura unake pAsa baiTha gye| maNicUr3a cAra jJAna ke dhAraka the| unhoMne apane jJAna ke bala se madanarekhA kA vRttAnta jAna liyA aura dharmakathA se maNiprabha ko upazAnta kiyaa| maNiprabha ne madanarekhA se apane kRtya ke lie kSamA maaNgii| maNiprabha ne kahA-'Aja se tuma merI bhaginI ho / bolo, aba meM tumhA lie nayA saM: mayA ne kahA--bhAgane mujhe naMdIzvara tIrtha dikhalA diyA ata: bahuta upakAra kiyA hai|' madanarekhA ne munipravara se kahA-'bhagavan ! Apa mujhe apane putra kA vRttAnta btaayeN|' muni ne kahA-'jaMbUdvIpa ke pUrva videha ke puSkalAvatI vijaya meM maNitoraNa nAmaka nagara thaa| vahAM amitayaza nAmaka cakravartI thaa| usakI bhAryA puSpavatI se do putra utpanna hue-puSpasiMha aura ratnasiMha / ve donoM caurAsI lAkha pUrva rAjya kara saMsAra ke bhaya se udvigna hokara cAraNa zramaNoM ke pAsa pravrajita ho ge| solaha lAkha pUrva taka yathocita zrAmaNya kA pAlana kara Ayu-kSaya hone para ve acyuta kalpa meM bAvIsa sAgaropama ke AyuSya vAle indra sAmAnika deva bne| deva-Rddhi kA sukha bhogakara vahAM se cyuta hokara dhAtakIkhaMDa ke arddha bharata meM hariSeNa baladeva kI patnI samudradattA ke yahAM putra rUpa meM utpanna hue| eka kA nAma sAgaradeva tathA dUsare kA nAma sAgaradatta rakhA gyaa| rAjyazrI ko asAra jAnakara bArahaveM tIrthakara dRr3ha suvrata svAmI ke tIrtha ke atikrAnta ho jAne para AcArya ke pAsa dIkSita hue| dIkSita hone ke tIsare dina vidyuddhAta se ve divaMgata ho gye| ve mahAzukra devaloka meM utpanna hue| sataraha sAgaropama taka deva-sukha kA anubhava kiyaa| bAvIsaveM tIrthaMkara ke kaivalyautsava para ve vahAM ge| vahAM unhoMne bhagavAna se pUchA-'yahAM se cyuta hokara hama kahAM utpanna hoNge| bhagavAn ne kahA--"eka mithilA nagarI ke rAjA jayasena ke putrarUpa meM tathA dUsarA sudarzanapura ke yugabAhu rAjA kI patnI madanarekhA ke yahAM putra hogaa| paramArthata: ve pitA-putra hoNge|' aisA sunakara ve deva puna: devaloka meM cale gye|| eka deva vahAM se cyuta hokara mithilA nagarI ke rAjA jayasena kI patnI vanamAlA ke yahAM utpanna huaa| usakA nAma padmaratha rakhA gyaa| jaba vaha yuvA huA to pitA ne use rAjA banA diyA aura svayaM pravrajita ho gyaa| usakI patnI kA nAma puSpamAlA thaa| rAjya kA pAlana karate hue bahuta samaya vyatIta ho gyaa|
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka idhara dusarA deva devaloka se cyuta hokara tumhArA putra bnaa| vaha padmaratha avinIta ghor3e ke dvArA patha se cyuta ho gayA aura aTavI meM calA gyaa| Aja prAta: ghUmate hue usane tumhArA putra dekhaa| pUrvabhava ke sneha ke kAraNa usane atyanta prasanna hRdaya se use svIkAra kara liyaa| isI bIca paira ke cihnIM se khojate hue senA bhI vahIM A gii| vaha hAthI para car3hakara apane nagara calA gyaa| usane vaha bAlaka apanI patnI puSpamAlA ko de diyA : rAja ne namAmArota ra naa| sa yanta sneha se usakA lAlana-pAlana ho rahA hai| jaba muni yaha vRtAnta batA rahe the tabhI eka divya dedIpyamAna vimAna vahAM utarA / usameM se zreSTha ratnoM kA mukuTa pahane, caMcala maNikuMDala dhAraNa kie hue. vakSasthala meM hAra pahane hue eka deva niklaa| vaha tIna bAra pradakSiNA dekara madanarekhA ke caraNoM meM gira pdd'aa| usake bAda vaha muni ke caraNoM meM baMdanA kara dharatI para baiTha gyaa| taba vidyAbhA ne deva kA avinaya dekhakara kahA anarehi naravarehi ya, parUviyA hu~ti raayniiiio| luppati atya te cciya, ko doso tattha iyarANaM? // -devatA aura rAjA nIti kA prarUpaNa karate haiN| yadi ve bhI usakA lopa karate haiM to dUsaroM kA to kahanA hI kyA? 'krodhAdi doSa se rahita, pAMca indriyoM kA damana karane vAle, mada kA nAza karanevAle, zreSTha jJAna aura darzana ko dhAraNa karane vAle, tapa aura saMyama se yukta iya dhIra zramaNa ko chor3akara tumane isa ramaNI ko pahale vaMdanA kyoM kI?' deva ne kahA-he vidyAdhararAja ! tumane jo kahA hai, vaha satya hai / maiMne isako prathama vaMdanA kI, isakA kAraNa suno| sudarzanapura meM maNiratha nAmaka rAjA thaa| usakA bhAI yugabAhu thaa| pUrvabhava ke vaira ke kAraNa basaMta mAsa meM apane bhAI maNiratha ke dvArA usake gardana para prahAra kiyA gyaa| jaba maiM maraNAsanna thA taba isa madanarekhA ne jinadharma kA upadeza diyA aura vaira ke anubaMdha ko upazAnta kara diyaa| samyaktva Adi pariNAmoM se kAlagata hokara maiM paMcama kalpa meM dasa sAgara kI AyuSya vAlA iMdra sAmAnika deva banA huuN| yaha merI dharmaguru hai kyoMki isa se maiMne samyaktva kA mUla jinadharma svIkAra kiyA hai| kahA bhI hai jo jeNa suddhadhammammi, ThAvio saMjaeNa gihiNA vaa| so ceva sassa jAyai, dhammagurU dhmmdaannaao|| jo saMyamI sAdhu yA gRhastha kisI ko dharma meM sthita karatA hai, vaha usakA dharmaguru hai isalie maiMne ise pahale vaMdanA kii| yaha sunakara vidyAdhara ne socA-'aho ! jinadharma kA kitanA sAmarthya hai? saMsAra meM aneka aise vyakti haiM, jo duHkha prApta karate haiM para jinadharma meM prayatna nahIM krte|' deva ne madanarekhA se kahA-'sAdharmiNo ! kaho, maiM tumhArA kyA priya kara sakatA hUM?' madanarekhA ne kahA-'Apa paramArtha ke alAvA merA aura koI priya karane meM samartha nahIM haiN| janma, jarA, maraNa Adi se rahita mokSa-sukha hI mujhe priya hai| phira bhI he tridazezvara ! mujhe Apa mithilA le jAeM, vahAM putra kA muMha dekhakara maiM paraloka kA hita-sampAdana kruuNgii|' taba devatA usako tatkSaNa mithilA le gyaa| mithilA tIrthakara mallinAtha aura naminAtha kI janma aura abhiniSkramaNa bhUmi hai ata: tIrthabhUmi
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM 567 hai| vahAM ve eka upAzraya meM gae sAdhviyoM ko vaMdanA kI aura unake sammukha baiTha gye| sAdhviyoM ne unheM upadeza diyA ki manuSya janma prApta kara, dharma aura adharma ko jAnakara sakala sukha ke kAraNa dharma meM prayatna karanA caahiye| dharmakathA kI samApti para devatA ne kahA-'aba rAjabhavana calate haiN| vahAM tumheM tumhAre beTe kA muMha dikhA duuNgaa|' madanarekhA ne kahA-'saMsara bar3hAne vAle sneha se kyA lAbha? maiM pravrajyA grahaNa kruuNgii|' tumheM jo rucikara lage vaha karo aisA kahakara devatA apane kalpa meM lauTa gyaa| madanarekhA ne sAdhviyoM ke samakSa dIkSA grahaNa kara lii| usakA nAma suvratA rakhA gyaa| vaha dIkSita hokara tapa aura saMyama se svayaM ko bhAvita karane lgii| idhara vaha bAlaka padmaratha rAjA ke yahAM sukhapUrvaka bar3hane lgaa| vipakSI rAjA pamaratha ke prati vinamra ho gae ataH rAjA ne bAlaka kA guNaniSpanna nAma nami rakha diyaa| vaha pAMca dhAiyoM se parivRta hokara sukhapUrvaka bar3hane lgaa| jaba vaha ATha varSa kA huA tabhI saba kalA-zAstra meM nipuNa ho gyaa| ikSvAka kala meM utpanna devAMganAoM ke rUpa ko lajjita karane vAlI eka hajAra ATha kanyAoM ke sAtha viSaya--sukha kA anubhava karatA huA vaha samaya bitAne lgaa| padmaratha rAjA bhI saMsAra ko assAratA ko jAnakara namikumAra ko videha janapada kA rAjA banAkara svayaM saMyamazrI kA varaNa kara siddha, buddha aura mukta ho gyaa| namirAjA rAjya kA samyak prakAra se pAlana karane lge| idhara maNiratha ko usI rAta meM sAMpa ne isa liyaa| marakara vaha cauthI nArakI meM utpanna huaa| sAmaMta aura maMtriyoM ne candrayaza ko rAjA banA diyaa| candrayaza rAjya kA bhalIbhAMti paripAlana karane lgaa| eka bAra nami rAjarSi ke rAjya kA pradhAna hAthI AlAnastaMbha ko tor3akara vidhya aTavI ko ora bhAga gyaa| vaha sudarzanapura nagara ke nikaTa se nikala rahA thaa| candrayaza rAjA kI azvasenA ne jAte hue hAthI ko dekhaa| rAjA ko yaha bAta batAI gii| candrayaza hAthI ko pakar3akara nagara meM lekara A gyaa| guptacaroM ne nami rAjA ko sArA vRttAnta btaayaa| unhoMne kahA-'dhavala hastI ko candrayaza ne pakar3a liyA hai ataH Apa hI pramANa haiN| AjJA deM hama kyA kareM?' nami rAjA ne candrayaza ke pAsa dUta bhejakara kahalavAyA-'yaha dhavala hastI merA hai ata: ise vApisa bhejeN|' nami ke dUta ne candrayaza ko yaha bAta btaaii| candrayaza ne kahA-'ratnoM para kisI kA nAma nahIM likhA jaataa| jo adhika balazAlI hai. vahI usakA svAmI hai| nItikAra kahate haiM : ko dei kassa dijjai, kamAgayA kassa kassa va nibddhaa| vikkamasArehi jie. bhujaha vasuhA nriNdehiN|| vasudhA ko kauna kise detA hai? kramAgata yaha vasudhA kisa-kisa ke sAtha nibaddha nahIM huii| jo parAkramI narendra hote haiM, ve hI isakA upabhoga bhI karate haiN| tiraskRta aura sammAnita hokara dUta mithilA nagarI meM A gyaa| candrayaza kI sArI bAta rAjA nami ko batAI gyii| kupita lami rAjA ne senAbala ke sAtha candrayaza para AkramaNa kara diyaa| idhara candrayaza rAjA nami ko AkramaNa ke lie AyA jAnakara senA ke sAtha prasthita huaa| sAmane apazakuna dekhakara vaha ruka gyaa| maMtriyoM ne candrayaza rAjA ko kahA ki nagaradvAra baMda karake hama durga meM raha
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________ 568 niyuktipaMcaka jaaeN| ucita samaya para hama anya upAya kreNge| rAjA ne maMtriyoM kI bAta svIkAra kara lii| idhara nami rAjA ne Akara nagara ko cAroM ora se ghera liyaa| janazrati se sAdhvI savratA ke pAsa bhI yaha bAta phuNcii| usane socA---'jana aura dhana kI hAni kara ye donoM adhogati meM na jAeM isalie maiM jAkara una donoM ko upazAnta kruuNgii|' mukhiyA sAdhvI kI AjJA lekara sAdhviyoM ke sAtha sAdhvI suvratA sudarzanapura gaI / AryA suvratA ne nami rAjA ko dekhA / nami rAjA ne AdarapUrvaka sAdhvI ko Asana diyA / sArdhva suvratA ko baMda kara namirAdA nAma para baiTha gyaa| sAdhvI suvratA ne niHsIma sukha ke nimittabhUta jinadharma kI vyAkhyA kii| dharma-kathA ke aMta meM sAdhvI ne kahA-'rAjan! yaha rAjya zrI asAra hai| viSaya-sukhoM kA vipAka bahuta dAruNa hotA hai| pApI vyakti atyadhika duHkhaprada sthAna naraka meM utpanna hote haiM isalie isa saMgrAma se tuma nivRtta ho jaao| rahasya kI bAta yaha hai ki jyeSTha bhAI ke sAtha kaisA saMgrAma?' namirAjA ne kahA-'kyA vaha merA jyeSTha bhAI hai|yh kaise?' sAdhvI suvratA ne apanA sArA vRttAnta sapramANa use sunA diyaa| phira bhI abhimAnavaza vaha yuddhabhUmi se uparata nahIM huaa| taba sAdhvI suvratA eka choTe daravAje se nagara meM praveza kara rAjabhavana meM gii| jaise hI usane rAjabhavana meM praveza kiyA, parijanoM ne use pahacAna liyaa| candrayaza rAjA ne 'sAdhvI mAtA ko vaMdanA kii| unako AdarapUrvaka sthAna diyA aura svayaM dharatI para baiTha gyaa| aMta:pura ke sadasyoM ne AryA ke Agamana kI bAta sunii| ve azrupUrita nayanoM se Ae aura sAstrI savratA kI caraNa-vaMdanA kii| rAjA candrayaza ne sAdhvI se kahA-'yaha durdhara vrata kyoM svIkAra kiyA hai?' AryA suvratA ne apanA pUrva vRttAnta sunAyA / candrayaza ne pUchA-'merA choTA bhAI abhI kahAM hai?' AryA ne kahA--jisane tuma para AkramaNa kiyA hai, vahIM tumhArA choTA bhAI hai|' yaha sunakara harSa se romAMcita hokara vaha nagara se niklaa| namirAjA bhI apane bar3e bhAI candrayaza ko Ate dekhakara daur3A aura unake caraNoM meM gira pdd'aa| bar3e Adara-satkAra aura harSa ke sAtha candrayaza ne apane choTe bhAI ko nagara meM praveza krvaayaa| candrayaza ne namirAjA ko sampUrNa avaMtI janapada kA rAjya dekara usakA abhiSeka kiyA phira mahArAjA candrayaza zrAmaNya ko svIkAra kara sukhapUrvaka viharaNa karane lge| namirAjA donoM dezoM para nItipUrvaka rAjya karane lgaa| usakA anuzAsana atyanta kaThora thaa| eka bAra rAjA nami ko dAhajvara ho gyaa| usane chaha mAsa taka usakI ghora vedanA shii| vaidyoM ne roga ko asAdhya batA diyaa| dAhazvara ko zAMta karane ke lie rAniyAM caMdana ghisatI rhiiN| caMdana ghisate hue unake hAtha ke kaMkaNa baja rahe the| kaMkaNa kI AvAja se pUrA rAjabhavana guMjita ho rahA thaa| kaMkaNa ko AvAja rAjA ke kAnoM ko apriya laga rahI thii| rAjA ne kahA ki isa AvAja se mere kAnoM para AghAta sA lagatA hai| sabhI rAniyoM ne saubhAgya cihna svarUpa eka-eka kaMkaNa ko chor3akara zeSa sabhI kaMkaNa utAra diye| kucha dera bAda rAjA ne maMtrI se pacchA-'kaMkaNa kA zabda kyoM nahIM baja rahA hai?' maMtrI ne kahA-'rAjan! kaMkaNa ke gharSaNa se hone vAlI dhvani Apako apriya laga rahI thI ata: sabhI rAniyoM ne eka-eka kaMkaNa ke atirikta zeSa kaMkaNa utAra diye haiN| akele kaMkaNa se gharSaNa nahIM hotA ata: gharSaNa ke binA zabda bhI nahIM ho sktaa| yaha sunakara rAjA nami ne paramArtha kA ciMtana kiyA--'sukha akelepana meM haiN| jahAM dvaita hai, aneka haiM, vahAM duHkha hai| rAjA
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM kA AtmamaMthana Age claa| usane saMkalpa grahaNa kiyA ki yadi maiM isa roga se mukta ho jAUMgA to avazya pravajita ho jaauuNgaa| usa dina kArtika mAsa kI pUrNimA thii| rAjA isI ciMtana meM lIna hokara so gyaa| rAtri ke aMtima prahara meM usane svapna dekhA ki zveta nAgarAja maMdaraparvata para svayaM car3ha gayA hai| savere naMdoghoSa kI AvAja se vaha jAgA / vaha prasannamanA ciMtana karane lagA ki maiMne zreSTha svapna dekhA hai| puna: vaha gaharAI se ciMtana karane lagA ki aisA parvata maiMne pahale kabhI denA hai| isa prakAra ciMtana karate hue use jAtismRti ho gii| usane dekhA ki isa janma se pUrva manuSya bhava meM zrAmaNya kA pAlana karake maiM puSpottara vimAna meM utpanna huA thaa| nami rAjA pratibuddha hokara pravrajita ho gyaa| 52. naggati bharatakSetra meM kSitipratiSThita nAmaka nagara thaa| vahAM kA rAjA jitazatru thaa| eka bAra rAjA ne citrasabhA kA nirmANa prArambha krvaayaa| usane citrasabhA kA samavibhAga kara vibhinna citrakAroM ko use citrita karane ke lie khaa| aneka citrakAra usameM lge| citrAMgaka nAmaka eka vRddha citrakAra usameM citra karatA thaa| vRddha citrakAra kI yuvA putrI kanakamaMjaro roja usake lie bhojana lekara AtI thii| eka dina vaha bhojana lekara apane pitA ke pAsa A rahI thii| jaba vaha janasaMkala rAjamArga para cala rahI thI taba tIvra gati se eka ghur3asavAra vahAM se gujraa| vaha bhayabhIta hokara eka ora saraka gii| ghur3asavAra ke jAne para vaha apane pitA ke pAsa aaii| citrAMgaka bhojana ko AyA dekhakara zarIraciMtA ke lie calA gyaa| kanakamaMjarI ne kautukavaza pRthvI-tala para raMgoM se bane pratirUpa morapiccha ko dekhaa| isI bIca rAjA jitazatru citrasabhA meM A gyaa| citra dekhate hue usane pRthvI para morapiccha ko dekhaa| yaha sundara hai aisA socakara usane use uThAne ke lie hAtha Age bddh'aayaa| vega ke kAraNa usake nakhAgrabhAga TUTa ge| vaha cAroM ora digmUDha hokara dekhane lgaa| kanakamaMjarI ne haMsate hue kahA-'tIna paira se koI bhI AsaMdaka-kursI nahIM tthhrtii| cauthe mUrkha puruSa kI khoja karate hue Aja tuma AsaMdaka ke cauthe paira mila gae ho| rAjA ne kahA-'kaise? isakA paramArtha btaao|' usane kahA-'Aja maiM apane pitA ke lie khAnA lekara A rahI thI taba rAjamArga meM eka puruSa azva ko bahuta tIvra gati se calA rahA thaa| usake mana meM thor3I bhI karuNA nahIM thii| usane yaha nahIM socA ki rAjamArga se aneka bAla, vRddha, strI Adi gujarate haiM, koI bhI asamartha vyakti usa tIvragAmI azva se kucalA jA sakatA hai| isalie vaha mahAmUrkha azvavAhaka AsaMdI kA eka paira thaa| dUsarA paira hai yahAM kA rAjA, jisane citrakAroM ko samavibhAga meM citrasabhA bAMTI hai| eka-eka kuTamba meM aneka citrakAra hote haiN| merA pitA akelA hai| usake koI putra nahIM hai| vaha vRddha tathA nirdhana bhI hai| aise vyakti ke lie bhI samavibhAga kiyA hai| tIsarA paira merA pitA hai, jisane isa citrasabhA ko citrita karate hue pUrvArjita sArA dhana khA liyaa| isa samaya jaise-taise maiM unake lie bhojana lAtI hN| bhojana Ane ke bAda vaha zarIra-ciMtA ke lie jAtA hai| bhojana ThaMDA ho jAtA hai| yaha kaisA bhojana?' rAjA bolA-'maiM cauthA paira kaise hU~?' kanakamaMjarI ne kahA-'tuma saba kucha jAnate ho| yahAM mora kA 1. uni 263-67, usuTI pa. 136-41 /
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka Agamana kaise ho sakatA hai? yadi mora kA AnA saMbhava bhI ho to dRSTi se acchI taraha dekhanA caahie|' rAjA ne kahA-'satya hai| maiM markha iM. aura AmaMdo kA cauthA paira huuN|' rAjA usake vacanavinyAsa aura daha ke lAvaNya ko dekhakara usa para anurakta ho gyaa| kanakamaMjarI bhI pitA ko bhojana khilAkara apane ghara calI gyii| rAjA ne apane sugupta nAmaka maMtrI ke mAdhyama se citrAMgaka se kanakamaMjarI ko maaNgaa| citrAMgaka ne kahA-'hama daridra haiM ata: vivAha ke avasara para rAjA kA satkAra Adi kaise kara sakate haiM?' maMtrI ne rAjA ko Akara sArI bAta khiiN| rAjA ne dhana, dhAnya aura hiraNya se citrAMgaka kA bhavana bhara diyaa| prazasta tithi aura muhUrta meM vaibhava ke sAtha rAjA ke sAtha kanakamaMjarI kA vivAha ho gyaa| rAjA ne usake mahala meM aneka dAsa-dAsiyoM ko rakha diyaa| rAjA jitazatru ke aneka rAniyAM thI ataH eka-eka rAnI apane krama ke anusAra rAjA ke zayanagRha meM jAtI thiiN| usa dina kanakamaMjarI ko bulAyA gyaa| vaha alaMkAroM se vibhUSita hokara madanikA dAsI ke sAtha vahAM gaI / vaha Asana para baiTha gii| isI bIca rAjA vahAM A gyaa| rAjA ko dekhate hI vaha vinaya-pUrvaka utthii| rAjA zayyA para baiTha gyaa| isase pUrva hI kanakamaMjarI ne madanikA ko kaha diyA ki rAjA ke baiThane para mujhe AkhyAnaka sunAne ke lie kahanA jisase rAjA bhI suna ske| taba madanikA ne avasara dekhakara kahA-'svAminI ! jaba taka rAjA so na jAe taba taka eka kathA sunA do|' kanakamaMjarI ne kahA-'madanikA! jaba rAjA noMda meM so jAegA taba kathA khuuNgii|' rAjA ne socA yaha kaisI kathA kahegI maiM bhI isakI kathA sunUMgA ataH vaha kapaTa-nIMda meM so gyaa| madanikA ne kahA-'svAminI ! rAjA so gayA hai ataH aba AkhyAnaka sunaao|' kanakamaMjarI ne kathA sunAnA prArambha kiyA-'basaMtapara nagara meM varuNa nAmaka seTha rahatA thaa| usane eka hAtha pramANa patthara kA maMdira bnaayaa| usameM cAra hAtha pramANa devatA kI mUrti bnvaaii|' madanikA ne kahA-svAminI ! eka hAtha pramANa devakula meM cAra hAtha kA deva kaise samAegA? kanakamaMjarI ne kahA-'abhI rAjA nidrAdhIna hai ataH kala khuuNgii|' 'aisA hI ho' kahakara manikA apane ghara calI gyii| rAjA ko kautahala utpanna ho gayA. aisA kaise haA? vaha so gii| dUsare dina rAtri ko rAjA ne kanakamaMjarI ko punaH bulaayaa| usa dina bhI madanikA ne kahA-'svAminI ! aba Adhe kahe hue kathAnaka ko pUrA kro|' kanakamaMjarI ne kahA-'vaha deva caturbhuja thaa| usake zarIra kA pramANa itanA nahIM thaa| itanA hI AkhyAnaka hai|' madanikA ne kahA-'anya koI AkhyAnaka kheN|' kanakamaMjarI ne kahA-'hale ! eka bar3I aTavI thii| usake andara vistRta zAkhA-prazAkhA vAlA eka lAla azoka kA vRkSa thaa| usake chAyA nahIM thii|' madanikA ne kahA-'itane bar3e vRkSa kI chAyA kaise nahIM thI'? kanakamaMjarI ne kahA-'Age kI kathA kala khuuNgii| isa samaya maiM nIMda ke parAdhIna ho rahI huuN|' tIsare dina bhI kautuka vaza rAjA ne usI ko bulaayaa| madanikA ke pUchane para usane kahA--usa pAdapa kI adha: zAkhA thI arthAt nIce chAyA par3atI thI Upara nhiiN| anya kathA pUchane para usane kahanA prArambha kiyA- eka sanniveza meM eka grAma-mukhiyA thaa| usake pAsa eka bar3A UMTa thaa| vaha svacchaMda vicaraNa karatA thaa| eka dina carate hue usane patra, puSpa evaM phala se samRddha babUla kA vRkSa dekhaa| vaha UMTa usake sAmane apanI gardana phailAne lagA, lekina
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM vaha kucha bhI prApta nahIM kara skaa| isalie vaha bahuta dera taka kleza pAtA rhaa| phira vaha acchI taraha cAroM ora gardana phailAne lgaa| jaba usane kisI bhI pra. ku ka ra bama dunila to gyaa| usane usake Upara bhUtra aura mala kA visarjana kara diyaa| madanikA ne kahA-'usane babUla ke vRkSa para mala aura mUtra kA visarjana kaise kiyA jaba ki vaha mukha se kucha bhI prApta nahIM kara sakatA thaa|' kanakamaMjarI ne kahA-'Age kala khuuNgii|' dUsare dina usane kahA-'vaha babUla kA vRkSa aMdhakUpa ke garta ke madhya thA isalie UMTa kucha bhI khA nahIM skaa|' isa prakAra kanakamaMjarI chaha mahIne taka aneka AkhyAnakoM se rAjA ko mohita karatI rahI 1 rAjA kA usake prati atyadhika anarAga ho gyaa| rAjA usake sAtha hI ekAntarita samaya bitAne lgaa| usakI sapatniyAM usa para kapita ho gayIM aura chidrAnveSaNa karane lgiiN| ve sapatniyAM kahane lagIM-isane rAjA para vazIkaraNa-sammohana kara diyA hai, jisase uttama kula meM prasUta hama sabako rAjA ne tyAga diyA hai / isa zilpo kI kanyA meM anurakta rAjA guNa aura doSa kA vicAra bhI nahIM karatA hai / rAjA rAjya-kArya meM bhI rasa nahIM letA hai| isa mAyAvinI ke kAraNa dhana kA nAza hone para bhI rAjA ko ciMtA nahIM hotii| ___ idhara kanaka maMjarI madhyAhna belA meM apane prAsAda meM jaba akelI rahatI taba rAjA ke die hue kapar3e, AbharaNa Adi uttAra kara pitA ke die kapar3e pahanatI tathA puSpa ke bane alaMkAroM ko dhAraNa kara svayaM ko saMbodhita karato -'he jIva! tU Rddhi kA gaurava aura mada mata kara / tU apane ApakI vismRti mata kara / yaha samRddhi rAjA kI hai / tere pAsa to kevala phaTe-purAne kapar3e aura aise AbharaNa haiM isalie tu upazAnta raha, jisase ta cirakAla taka isa samaddhi meM sahabhAgI bana sakatI hai anyathA rAjA eka dina gardana pakar3akara bAhara nikAla degaa'| usakI pratidina kI isa prakAra kI ceSTAoM ko dekhakara sapatniyoM ne rAjA se kahA-'yadyapi Apa hama para ni:sneha ho gae haiM phira bhI hama Apako akuzala aura amaMgala se bacAtI haiN| nArI ke lie pati devatA hotA hai| vaha Apako hRdayavallabhA dayitA koI kSudrakarma kI sAdhanA kara rahI hai| usake vazIbhUta hokara Apa apanA anartha bhI nahIM dekha paate|' rAjA ne kahA-'kaise?' sapatniyoM ne kahA-'madhyAhna belA meM jaba yaha saba kAryoM se uparata ho jAtI hai taba dvAra baMda karake kucha samaya taka mana hI mana meM kucha gunagunAtI hai| yadi Apako vizvAsa na ho to Apa kisI AtmIya vyakti ko bhejakara khoja kraaeN|' yaha sunakara apavaraka meM praviSTa kanakamaMjarI ko dekhane ke lie rAjA svayaM gyaa| dvAra para sthita hokara rAjA ne vaisA hI dekhA jaisA kahA gayA thaa| rAjA ne usakA AtmAnuzAsana-sva ko saMbodhita kara kahe gae vAkya sune| vaha bahuta prasanna huaa| rAjA ne socA isameM kitanA buddhi-kauzala hai ! kaisA abhimAna kA tyAga hai ! kitanA viveka hai ! sacamuca yaha sakala guNoM kI nidhAna hai| mAtsarya ke kAraNa se sapatniyAM isake guNa ko bhI doSa rUpa meM dekha rahI haiN| rAjA ne prasanna hokara use sAre rAjya kI svAminI banA diyaa| use paTTabaddha rAnI ke rUpa meM mAnyatA de dii| use paTarAnI banA diyaa| eka bAra vimalacandra AcArya ke pAsa rAjA ne kanakamaMjarI ke sAtha zrAvaka dharma aMgIkAra kiyaa| kAlAntara meM kanakamaMjarI mara kara devI bnii| vahAM se cyuta hokara vaitAdya parvata para toraNapura nagara meM dRr3hazakti vidyAdhara rAjA kI putrI bnii| usakA nAma kanakamAlA rakhA gyaa| kramazaH vaha yuvatI
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________ 572 niyuktipaMcaka banI / eka bAra usake rUpa se AkRSTa hRdaya vAle eka vidyAdhara ne usakA apaharaNa kara vaitADhya parvata para prAsAda kI vikurvaNA karake usameM rakha diyaa| usane vedikA kI racanA kI aura socA yahAM vivAha kruuNgaa| isI bIca kanakamAlA kA jyeSTha bhrAtA kanakateja vahAM A gyaa| donoM roSAgni meM jalate hue yuddha karate hue ApasI ghAta-pratyAghAta se mRtyu ko prApta ho ge| kanakamAlA bhI bhAI ke zoka se tIna vilApa karatI huI usI prAsAda meM rahane lgii| eka dina vyaMtara/vANamaMtara jAti kA eka deva vahAM aayaa| usane snehapUrvaka kanakamAlA se kahA-'vatse! tuma merI beTI ho|' jaba vaha deva use kaha rahA thA usa samaya dRDhazakti nAmaka vidyAdhara apane putra aura putrI kI khoja karatA huA vahAM A gyaa| devamAyA se vyantara ne kanakamAlA kA rUpa parivartana kara diyaa| usane putra, putrI aura vAsava ke mRta zarIra ko dharatI para par3e hue dikhaayaa| unheM dekha dRr3hazakti ne socA-'mere putra ko vAsava ne mArA hai aura kanakateja ne vAsava ko mArA hai| Apasa meM mArate hue vAsava ke dvArA kanakamAlA mArI gayI haiM / dhikkAra hai isa duHkha-bahula saMsAra ko| kauna nA isa saMsAra meM rahanA cAhegA? aisA cintana karate-karate vaha virakta ho gayA aura usane dIkSA svIkAra kara lii| ghyantara ne apanI mAyA ko smettaa| kanakamAlA aura deva ne muni bane dRDhazakti ko vaMdanA kii| sAdhu ne pUchA-'yaha kyA hai?' kanakramAlA ne apane bhAI kA vRttAnta use sunaayaa| sAdhu ne kahA-'maiMne tInoM ke mare hue zarIroM ko dekhA thaa|' deva ne kahA-'vaha merI mAyA thii|' muni ne pUchA- 'aisA kyoM kiyA?' deva ne isakA kAraNa batAte hue kahA 'kSitipratiSThita nagara meM jitazatru nAmaka rAjA thaa| usane citrAMgaka citrakAra kI lar3akI kanakamaMjarI ke sAtha vivAha kiyaa| vaha bhI zrAvikA bana gii| maraNAsanna avasthA meM usane citrAMgaka ko namaskAra mahAmaMtra sunAyA, jisase vaha vyantara jAti kA deva bnaa| vaha maiM huuN| maiM idhara se A rahA thaa| maiMne zoka-vihvala kanakamAlA ko dekhaa| mere mana meM isake prati atyadhika sneha umar3a pdd'aa| maiMne socA ki kyA yaha pUrvabhava meM merI koI paricita baMdhu rahI hai jo itanA sneha umar3a rahA hai| maiMne avadhijJAna se upayoga lagAyA to patA calA ki yaha kanakamaMjarI pUrvabhava meM merI putrI thii| yaha marakara vidyAdhara kI beTI banI hai| isI bIca Apa A ge| maiMne socA-'yaha tumhAre sAtha calI jaaegii|' isa viraha ke bhaya se tumheM vimohita karane ke lie mAyA racI aura isakA marA huA zarIra dikhaayaa| tumane dIkSA svIkAra kara lI hai| aba maiM kheda kA anubhava kara rahA hU~ ki yaha mahAnubhAva apanI patrI se vaMcita ho gyaa| isalie Apa merI dazceSTA ke lie majhe kSamA kreN|'saadhne kahA-'tuma mere parama upakArI ho kyoMki tumhAre kAraNa maiMne dharma svIkAra kiyA hai|' aisA kahakara ve vidyAbala se AkAza meM ur3a gae aura yathAsamAdhi viharaNa karane lge| vyantara sura dvArA sArI bAta sunakara usa para cintana karane se kanakramAlA ko bhI jAtismRti jJAna utpanna ho gyaa| usane apanA pUrvabhava jAna liyA ki maiM kanakamaMjarI thI aura yaha deva merA pitA thaa| usane apane pitA se pUchA-'merA pati kauna hogA?' devatA ne avadhijJAna kA upayoga lagAkara kahA-'tumhAre pUrva janma kA pati jitazat rAjA tamhArA pati hogaa| vaha deva hokara vaddhasiMha rAjA kA putra siMharatha ke rUpa meM utpanna hogaa| vahI tumhArA pati hogaa|' kanakamAlA ne pUchA-'merA usake sAtha saMyoga kaise hogA?' vyaMtara deva ne kahA-'eka duSTa ghor3A usakA apaharaNa kara yahAM khIMca
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM lAyegA isalie tuma yahAM sukhapUrvaka raho, udvega mata kro| maiM tumhAre Adeza kA pAlana kruuNgaa|' vaha deva usI prAsAda meM usake sAtha rahane lgaa| kanakamAlA bhI sukhapUrvaka usake sAtha rahane lgii| eka bAra deva meru parvata para caitya-vaMdana hetu gyaa| usI dina madhyAhna kAla meM viparIta zikSA vAle ghor3e para baiThA siMhastha vahAM aayaa| rAjA jyoM-jyoM lagAma khIMcatA tyoM-tyoM vaha tejI se daur3atA thaa| bAraha yojana taka calane para rAjA ne lagAma DholI chodd'ii| ghor3A bhI vahIM ruka gyaa| use eka vRkSa se bAMdha rAjA vahAM ghUmane lgaa| vaha rAta bitAne hetu pahAr3a para cddh'aa| vahAM saptabhauma prAsAda dekhaa| rAjA mahala ke aMdara gyaa| vahAM usane sundara kanyA dekhii| donoM eka dUsare ko dekhakara anurakta ho ge| rAjA ne usakA paricaya puuchaa| usane kahA-'pahale mere sAtha vivAha karo phira maiM apanA sArA vRttAnta sunaauuNgii|' rAjA ne ati utkaMThA se usake sAtha vivAha kiyaa| rAta bItane para prAta:kAla kanakamAlA ne sArI bAta btaaii| apane vRttAnta ko sunakara siMharatha ko jAtismRti jJAna utpanna ho gyaa| isI bIca devAMganAoM ke sAtha vaha vyantara deva vahAM aayaa| rAjA ne usako praNAma kiyaa| devatA ne harSapUrvaka usakA abhinaMdana kiyaa| kanakamAlA ne apane vivAha kI bAta deva ko btaaii| yaha sunakara vaha bahuta harSita huaa| bAtacIta karate-karate madhyAhna kA samaya ho gyaa| sajA ne apanI patnI kanakamAlA ke sAtha divya AhAra kiyaa| eka mAsa taka vaha vahIM rhaa| eka dina rAjA siMharatha ne kanakamAlA se kahA-'mere na rahane se pratipakSI rAjA mere rAjya meM upadrava kareMge ata: aba calanA caahiye|' kanakamAlA ne kahA-'jaisI ApakI AjJA / para eka bAta hai, ApakA nagara bahuta dUra hai ata: vahAM taka paidala calanA kaise hogA? mere pAsa prajJapti vidyA hai| Apa mere se prajJapti vidyA sAdha leN| kanakamAlA ne rAjA siMharatha ko vaha vidyA sikhA dii| kanakamAlA se pUchakara vaha apane nagara phuNcaa| nAgarikoM ne mahotsava kA Ayojana kiyaa| sAmaMtoM ne rAjA se sArI bAta puuchii| rAjA ne sArA ghaTanA-prasaMga unako sunaayaa| sunakara sabhI loga vismita ho ge| sAmantoM ne kahA-'puNyazAlI jIva cAhe samudra meM calA jAe yA aTavI meM, lekina apane puNyoM ke prabhAva se vahAM bhI Ananda manAtA hai|' rAjA pAMca-pAMca dinoM se usI parvata para kanakamAlA se milane jAyA karatA thaa| kanakamAlA ke sAtha kucha dina rahakara vaha apane nagara lauTa AtA thaa| loga kahate rAjA parvata para jAtA hai| isalie usakA 'namgapti' nAma prasiddha ho gyaa| eka bAra naggati rAjA ghUmane ke lie parvata para gyaa| vyantara deva ne kahA-'yahAM rahate hue mujhe bahuta samaya bIta gayA hai ata: svAmI ke Adeza se kisI kAryavaza mujhe jAnA hogaa| saMbhava hai kucha samaya laga jaae| kanakamAlA mere viraha meM adhIra ho jAegI ataH aisA upAya karanA jisase yaha akelI na rhe|' aisA kaha deva vahAM se calA gyaa| rAjA ne socA-isake mana kI zAMti kA aura koI upAya nahIM hai ataH usI parvata para eka nagara basA diyaa| pralobhana dekara vaha apanI bahuta sI prajA ko vahAM se lekara A gyaa| vahAM usane jinabhavanoM kA nirmANa kara diyaa| usameM pratimAoM kI pratiSThA karavA dii| yAtrA- mahotsava karate hue tathA nyAya se rAjya kI paripAlanA karate hue samaya bItane lgaa|
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________ niryuktipaMcaka eka bAra ghUmate hue rAjA ne puSpita AmravRkSa dekhaa| rAjA usakI eka maMjarI tor3akara Age nikala gyaa| rAjA ke jAne bAda pIche calane vAlI senA ne usa vRkSa kI maMjarI, patra, pravAla, puSpa phUla, phala Adi sabhI tor3a lie| Amra kA vRkSa kevala ThUMTha mAtra raha gyaa| kucha samaya pazcAt rAjA usI mArga se lauttaa| rAjA ne pUchA- 'vaha AmravRkSa kahAM hai?' maMtrI ne aMguli ke izAre se ThUMTha kI ora izArA kiyaa| rAjA pUchA-' isakI aisI avasthA kaise huI ?' maMtrI ne kahA- 'rAjan ! Apane eka maMjarI todd'ii| usake bAda pUrI senA ne eka-eka cIja tor3akara isakI aisI avasthA kara dii|' naggati rAjA ne socA- 'nizcita hI jahAM Rddhi haiM, vahAM zobhA hai parantu sArI RddhiyAM svabhAvataH caMcala haiM' aisA socate-socate vaha saMbuddha ho gyaa| cAroM pratyekabuddha kSitiMpratiSThita nagara ke cAra dvAra vAle devakula meM phuNce| pUrva dizA ke dvAra se karakaMDu ne, dakSiNa dizA ke dvAra se dvirmukha ne pazcima dizA ke dvAra se nami ne tathA uttara dizA ke dvAra se gAMdhAra adhipati naggati ne praveza kiyaa| sAdhu ke sAmane dUsarI ora muMha karake kaise rahUM isalie vyaMtara deva ne cAroM aura apanA muMha kara liyaa| rAjarSi karakaMDu ke bAlapana se hI khujalI kA roga thaa| usane khAja karane vAle upakaraNa dvArA dhIre se apane kAna ko khujlaayaa| usa upakaraNa ko usane eka sthAna para chipA diyaa| chipAte hue use dvirmukha ne dekha liyaa| muni dvirmukha bolA- 'jaba tumane rAjya, rASTra, nagara aura aMtaHpura bhI chor3a diyA hai to phira murti banakara saMjaya kyoM ko karakaDu meM isa bAta kA koI pratyuttara nahIM diyaa| usa samaya nami rAjarSi bole- 'jaba tumhAre pitA kA rAjya thaa| taba dUsare ke doSa dekhane vAle aneka karmacArI niyukta the| tumane dIkSita hokara usa kArya ko chor3a diyA phira Aja dUsaroM ke doSa dekhane vAle kaise bana rahe ho?' taba gAMdhArarAja naggati bole- 'jaba tumane saba kucha chor3akara AtmakalyANa ke lie mokSamArga kA rAstA apanAyA hai to phira dUsaroM kI niMdA, garhA kyoM karate ho?" yaha sunakara muni karakaMDu bole- 'mokSa mArga meM saMlagna brahmacArI aura muni yadi kisI ke ahita kA nivAraNa karate haiM to use doSa darzana nahIM kahA jA sakatA / kahA bhI hai 74 rUsaka vA paro bhASA, visaM vA pariyattau / bhAsiyaSvA hiyA bhAsA, sapakkhaguNakAriyA // - dUsarA cAhe roSa kare athavA viSa kA bhakSaNa kare, sAdhaka ko sadA guNakArI aura hitakArI bhASA bolanI caahie| karakaMDu dvArA kI gaI isa anuzAsti ko sabane svIkAra kara liyaa| kAlAntara meM ve cAroM pratyekabuddha mokSa ko prApta ho ge| 53. gautama kI adhIratA pRSThacaMpA nAmaka nagarI meM zAla nAmaka rAjA rAjya karatA thaa| yuvarAja kA nAma mahAzAla thaa| usakI bahina kA nAma yazomatI aura pati kA nAma piThara thaa| usake eka putra huA, jisakA nAma gAgali rakhA gyaa| eka bAra bhagavAn mahAvIra rAjagRha se bihAra kara pRSThacaMpA pdhaare| vahAM 1. uni 258-72, uzAMTI.pa. 287-305, usuTI. pa. 141-45 //
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM 575 subhUmibhAga udyAna meM tthhre| rAjA zAla bhagavAn ko vaMdana karane gyaa| bhagavAn kA pravacana sunakara vaha virakta ho gyaa| usane bhagavAn se prArthanA kI-'bhaMte ! maiM mahAzAla kA rAjyAbhiSeka karake dIkSita hone ke lie sabhI pApisa aH kA hUM, manA aura mahAkAla se sArI bAta khii| mahAzAla ne kahA-'saMsAra ke bhaya se udvigna hUM ata: maiM bhI pravrajita honA cAhatA huuN|' rAjA ne apane bhAnaje gAgali ko kAmpilyapura se bulaayaa| use paTTabaddha rAjA banA diyaa| gAgali ne do zivikAeM taiyAra krvaaii| ve donoM pitA-putra pravajita ho gae / gAgali ne apane mAtA-pitA ko bhI vahIM bulA liyaa| yazomatI bhI zramaNopAsikA bana gii| una donoM zramaNAM ne gyAraha aMgoM kA adhyayana kiyaa| bhagavAn mahAvIra pRSThacaMpA se vihAra karate hue rAjagRha ge| vahAM se vihAra kara campA pdhaare| zAla aura mahAzAla bhagavAn ke pAsa Ae aura bole-'yadi ApakI anujJA ho to hama pRSThacaMpA jAnA cAhate haiN| saMbhava hai vahAM kisI ko pratibodha mile aura koI samyagdarzI bne|' bhagavAn ne jJAna se jAnA ki kucha loga saMbuddha hoMge ata: anujJA do aura gautama ke sAtha unheM vahAM bhejaa| ve pRSThacaMpA ge| gautama svAmI kA pravacana sunakara gAgali, yazomatI aura piThara-ye tInoM saMbuddha hue| gAgali bolA-'maiM mAtA-pitA se AjJA lekara jyeSTha putra ko rAjya sauMpakara dIkSA luuNgaa|' usakI bAta sunakara mAtA-pitA bole-'yadi tuma saMsAra ke bhaya se udvigna ho gae ho to hama bhI tumhAre sAtha dIkSA leNge|' vaha apane putra ko rAjya dekara mAtA-pitA ke sAtha dIkSita ho gyaa| gautama svAmI unako apane sAtha lekara caMpA phuNce| mArga meM calate-calate muni zAla aura mahAzAla ke adhyavasAyoM kI pavitratA bar3hI aura ve kevalI ho gye| gAgali aura usake mAtA pitA ko bhI kevalajJAna ho gyaa| ve saba mahAvIra ke pAsa caMpA nagarI phuNce| mahAvIra ko pradakSiNA dekara tIrtha ko praNAma karake ve kevalipariSad meM baiTha ge| gautama svAmI ne bhagavAn ko tIna bAra pradakSiNA dekara unake caraNoM meM vaMdanA kI aura uThakara una pAMcoM se bole-'kahAM jA rahe ho? Ao, tIrthakara ko vaMdanA kro|' taba bhagavAn mahAvIra ne kahA-'gautama ! kevaliyoM kI AzAtanA mata karo?' gautama svAmI ne punaH lauTakara unase kSamAyAcanA kI aura saMvega ko prApta ho ge| gautama svAmI ne sazaMkita hokara socA-'merI siddhi nahIM hogii|' idhara devatA paraspara saMlApa karate hue kahane lage-'jo aSTApada parvata para jAkara caityoM ko vaMdanA karatA hai,vaha usI bhava meM siddha ho jAtA hai|' yaha sunakara gautama kA mana udvelita ho utthaa| bhagavAn mahAvIra ne gautama ke mana ko jAna liyaa| yaha bhI jAna liyA ki vahAM jAne se tApasoM ko saMbodha prApta hogA tathA gautama kA mana bhI zAMta aura sthira ho jaaegaa| gautama ne mahAvIra se pUchA-'maiM aSTApada parvata para jAnA cAhatA huuN|' bhagavAn kI AjJA prApta kara gautama ne aSTApada parvata kI ora prasthAna kara diyaa| jana-pravAda ko sunakara datta, kauDinya aura zaivAla-ye tInoM tApasa apane pAMca sau ziSyaparivAra ke sAtha aSTApada para car3hane ke lie utsuka ho rahe the| kauDinya tApasa caturtha bhakta-ekAntara tapa ke pAraNe meM kaMda Adi sacitta AhAra karatA thaa| vaha aSTApada parvata ke nIce kI mekhalA taka hI pahuMca paayaa| datta tApasa pAThabhakta bele-bele kI tapasyA ke pAraNe meM nIce gire hue pAddura pattoM kA AhAra karatA thaa| vaha parvata kI madhya mekhalA taka hI pahuMca paayaa| zaivAla tApasa aSTamabhakta tele-tele kI tapasyA ke pAraNe meM zuSka evaM gaMde zaivAla kA AhAra karatA thaa| vaha parvata kI uparitana mekhalA taka hI car3ha paayaa| car3hate hue ve tInoM parizrAnta ho ge|
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________ niryuktipaMcaka gaNadhara gautama kA audArika zarIra agni tathA bAlasUrya kI kiraNoM ke samAna tejasvI thaa| gautama svAmI ko Ate dekhakara ve Apasa meM bole- 'hama mahAtapasvI bhI Upara nahIM car3ha sake to yaha sthUlakAya zramaNa parvata para kaise car3ha pAegA?" gautama svAmI jaMghAcAraNa labdhi se makar3I ke jAle ke taMtuoM ke sahAre Upara car3ha ge| tApasoM ne dekhA ki gautama Ae aura adRzya ho ge| ve vismita hokara unakI prazaMsA karane lge| gautama svAmI kI Rddhi dekhakara unhoMne Apasa meM ciMtana kiyA ki jaba ye nIce utareMge taba unako guru rUpa meM svIkAra kara leNge| ve tApasa vahIM baiTha ge| gautama svAmI ne uttara-pUrva dizA meM pRthvI zilA paTTa para azoka vRkSa ke nIce rAta bitaaii| usI samaya lokapAla vaizramaNa iMdra aSTApada caityavaMdana ke lie aayaa| iMdra ne caityavaMdana karake gautama svAmI ko vaMdana kiyaa| gautama svAmI ne anagAra ke guNoM para pravacana diyaa| pravacana sunakara vaizramaNa indra ne socA- bhagavAn gautama ne isa prakAra ke duSkara sAdhu-guNoM kA varNana kiyA hai| inakA svayaM kA zarIra to devatAoM se bhI adhika sukumAra hai|' gautama svAmI ne unake mAnasikaAzaya ko jAnakara puMDarIka nAmaka adhyayana kI prarUpaNA karate hue kahA - 'puSkalAvatI vijaya meM puSkariNo nagarI meM nalinI gulma udyAna thii| vahAM mahApadma nAmaka rAjA rAjya karatA thA / usakI patnI kA nAma padmAvatI thaa| usake puMDarIka aura kaMDarIka nAmaka do sukumAra aura sundara putra the / kAlAntara maiM puMDarIka yuvarAja bnaa| usa samaya sthavira muni nalinIgulma vimAna meM samavasRta hue| mahApadma pravacana sunane gyaa| dhArmika pravacana sunakara vaha bolA- 'he devAnupriya ! maiM puMDarIka kumAra ko rAjya dekara prabrajita honA cAhatA huuN|' sthavira muni ne kahA- 'jaisI icchA ho vaisA kreN| puMDarIka rAjA aura kaMDarIka yuvarAja bana gyaa| eka dina mahApadma rAjA ne puMDarIka rAjA se dIkSA kI anumati lii| taba puMDarIka ne zivikA taiyAra karavAI aura mahApadma rAjA pravrajita ho gyaa| dIkSita hokara usane caudaha pUrvoM kA adhyayana kiyaa| bele tele Adi kI tapasyA karate hue usane bahuta varSoM taka zrAmaNya kA pAlana kiyA aura aMta meM eka mAsa kI saMlekhanA meM zarIra ko jhoSakara vaha siddha, buddha aura mukta ho gyaa| 576 eka dina ve sthavira muni puSkariNI nagarI meM samavasRta hue| puMDarIka rAjA kaMDarIka yuvarAja ke sAtha dharma pravacana sunane aayaa| rAjA puMDarIka ne zrAvaka dharma svIkAra kiyaa| kaMDarIka yuvarAja dIkSita hone ke lie utkaMThita ho gyaa| vaha cAra ghaMToM vAle azvaratha para car3hakara rAjA puMDarIka ke pAsa AyA aura dIkSA kI anumati maaNgii| rAjA puMDarIka ne use aneka prakAra kA pralobhana diyA aura sAdhu-jIvana ke vividha zArIrika-mAnasika kaSToM kA vivecana kiyaa| lekina kaMDarIka apanI bhAvanA para dRr3ha rhaa| rAjA puMDarIka ne kauTumbika puruSoM ko bulAkara mahAn abhiniSkramaNa utsava manAne ke lie khaa| kaMDarIka pravrajita ho gyaa| usane sAmAyika Adi gyAraha aMgoM kA adhyayana kiyA aura bele-tele Adi vividha prakAra ke tapa ke anuSThAna meM apane Apako lagA diyaa| aMta-prAnta bhojana karane se eka bAra unake zarIra meM dAha jvara utpanna ho gyaa| kAlAntara meM vihAra karate hue muni kaMDarIka puSkariNI nagarI ke nalinI vana meM samavasRta huaa| rAjA puMDarIka apane bhAI muni kaMDarIka ke darzana karane AyA aura kaMDarIka ke pUre zarIra ko roga se AkrAnta dekhakara usane nivedana kiyA ki maiM prAsuka aura eSaNIya auSadha bheSaja se ApakI cikitsA karanA cAhatA
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM 577 hUM ata: Apa merI yAnazAlA meM pdhaareN| kaMDarIka unakI yAnazAlA meM cikitsAlAbha karane lge| manojJa evaM sarasa AhAra karane se zIghra hI unakA zarIra hRSTa-puSTa ho gyaa| svastha hone ke bAda muni kaMDarIka usa manojJa bhojana-pAna meM blAsakta ho gaye aura pavikAra jor3akara nahIM rahane lge| eka dina rAjA puMDarIka ne unheM samajhAne ke lie vividha dRSTAnta die tathA saMsAra ko nazvaratA evaM kAmabhoga ke kaTuvipAka kA bodha kraayaa| saMkocavaza kaMDarIka ne vahAM se vihAra kara diyA lekina kucha dinoM ke bAda hI vaha zrAmaNya se vicalita ho gyaa| vaha apane AcArya ke pAsa se vihAra kara puna: puSkariNI nagarI meM rAjA puMDarIka ke bhavana kI azoka vATikA meM Akara tthhraa| vahAM pRthvIzilA paTTa para baiThakara ciMtana karane lgaa| tabhI rAjA paMDarIka ko dhAyamAM vahAM aaii| usane tatkAla mani kaMDarIka ke Agamana kI sucanA rAjA paMDarIka ko dii| rAjA apane aMta:pura ke sAtha muni ke darzanArtha aayaa| rAjA puMDarIka ne dekhA ki muni kaMDarIka munivrata tyAgakara punaH rAjya evaM kAmabhoga kA upabhoga karanA cAhatA hai| usane tatkAla usakA rAjyAbhiSeka kiyA aura svayaM paMcamuSTi loca kara cAturyAma dharma ko svIkAra kara liyaa| usane dIkSita hokara kaMDarIka ke bhaMDopakaraNa grahaNa kara lie aura yaha abhigraha kiyA ki maiM sthavira AcArya ke pAsa jAkara hI AhAra grahaNa kruuNgaa| idhara kaMDarIka praNIta AhAra ko samyak rUpa se pacA nahIM sakA ata: vipula vedanA se abhibhUta ho gyaa| yaha rAjya aura aMta:pura meM Asakta hokara akAma-- maraNa prApta kara sAtavIM naraka meM utpanna huaa| muni puMDarIka vihAra karate hue sthavira AcArya ke pAsa pahuMce aura punaH cAturyAma dharma svIkAra kiyaa| ve tele-tele kI tapasyA karane lge| arasa-virasa AhAra se unake zarIra meM vipula vedanA utpanna ho gyii| aMta samaya meM AlocanA-pratikramaNa karake unhoMne samAdhi-maraNa prApta kiyA aura sarvArthasiddha devaloka meM deva bane / AgAmI bhava meM mahAvideha kSetra meM ve siddha, buddha aura mukta hoNge| isa kathAnaka ko sunakara vaizramaNa deva parama saMvega ko prApta huA aura gautama ko vaMdanA karake lauTa gyaa| prAtaH hote hI gautama nIce utre| taba tApasoM ne kahA-'hama Apake ziSya haiM aura Apa hamAre AcArya haiN| gautama svAmI ne kahA-'tumhAre aura hamAre AcArya trailokya guru bhagavAn mahAvIra haiN| tApasoM ne Azcarya vyakta kiyA-'kyA Apake bhI koI anya AcArya haiM?' taba gautama ne bhagavAn mahAvIra kA guNakIrtana kiyA aura sabhI tApasoM ko pravrajita kara bhagavAn kI dizA meM cala pdd'e| mArga meM bhikSAvelA ke samaya gautama ne pUchA-'maiM Apake lie kyA lekara aauuN|' unhoMne dUdha kI icchA vyakta kii| gautama saba labdhiyoM se sampanna the| pAtra meM madhu saMyukta dUdha lekara gautama aae| gautama ko akSINamahAnasa labdhi prApta thI ata: sabhI tapta ho ge| bhojana karate-karate zaivAla aura usake sabhI ziSyoM ko kaivalya utpanna ho gyaa| ve vahAM se Age cale / datta tathA unake ziSyoM ko bhagavAn ke chatrAtichatra atizaya ko dekhakara kaivalya utpanna ho gyaa| kauDinya tathA usake ziSyoM ko bhagavAn mahAvIra ko dekhate hI kevalajJAna ho gyaa| sabhI bhagavAn ke pAsa aae| gautama ne mahAvIra kI vaMdanAstuti kii| ve sabhI tApasa-muni kevalipariSad meM cale ge| gautama ne unheM bhagavAn ko vaMdanA karane ke lie khaa| bhagavAn ne kahA- 'gautama! kevaliyoM kI AzAtanA mata kro|' gautama ne 'micchAmi
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________ 578 niyuktipaMcaka duka' kiyaa| gautama kA dhairya TUTa gyaa| bhagavAn ne usake mana kI bAta jAna lii| bhagavAn bole'gautama ! devatAoM ke vacana pramANa haiM yA jinavara ke?' gautama ne kahA-'bhagavan ! jinavara ke vacana pramANa haiN| taba bhagavAn ne cAra kar3oM kA dRSTAnta diyA aura kahA---'gautama ! tumhArA mere Upara kaMbala kar3a ke samAna snehAnurAga hai isIlie tU mujhase atyanta nikaTa hai, cirasaMsRSTa hai| gautama! prazasta rAga bhI yathAkhyAta cAritra kA nAza kara detA hai| yathAkhyAta cAritra ke binA kaivalya utpanna nahIM hotaa| kevala sarAgasaMyamI sAdhuoM ke lie aprazasta rAga kA nivAraNa karane ke hetu prazasta rAga anumata hai isalie tuma viSAda mata kro| zIghra hI tU aura maiM-donoM hI eka avasthA ko prApta hoNge| donoM meM kucha bhI bhinnatA nahIM rhegii| taba bhagavAn ne gautama ko sambodhita kara drumapatraka adhyayana kI prajJApanA kii| 54. harikezabala mathurA nagarI meM zaMkha nAmaka yuvarAja pravacana sunakara virakta ho gyaa| vaha sthavira sAdhuoM ke pAsa mahAn vibhUti ke sAtha dIkSita huaa| kAlakrama se vaha gItArtha bana gyaa| grAmAnugrAma vihAra karate hue vaha eka bAra gajapura-hastinApura pahuMcA aura bhikSA ke lie nagara kI ora niklaa| vaha ghUmate hue eka mArga ke pAsa phuNcaa| vaha mArga jalate aMgAre ke samAna atyanta uSNa thaa| vaha mArga samAprabalitA yA atausakA li hutavaha par3a gyaa| jo bhI usa mArga se gujaratA, vaha bhasma ho jaataa| muni mArga se anabhijJa the| unhoMne gavAkSa meM baiThe eka vyakti se mArga puuchaa| brAhmaNa ne kutUhalavaza uSNa-mArga kI ora saMketakara diyaa| muni nizchala bhAva se usI mArga para cala pdd'e| ve labdhisampanna the ata: unake pAdasparza se mArga ThaMDA ho gyaa| muni ko avicala bhAva se Age bar3hate dekha brAhmaNa bhI usa mArga para cala pdd'aa| mArga ko barpha jaisA ThaMDA dekhakara usane socA--'yaha muni kA hI prabhAva hai ki agni jaisA mArga bhI himasparza vAlA ho gayA hai|' use apane anucita kRtya para pazcAttApa huaa| vaha udyAna meM sthita muni ke pAsa daur3A-daur3A AyA aura apane pApa ko prakaTa kara kSamAyAcanA karate hue muni se pUchA-'maiM isa pApakarma se kaise mukta bnuuN|' muni ne use saMsAra kI asthiratA batAte hue dIkSA kI preraNA dii| muni ke dhArmika upadeza ko sunakara usake mana meM virakti ke bhAva utpanna hue| vaha muni ke pAsa pravrajita ho gyaa| usakA nAma somadeva thaa| usameM jAti aura rUpa kA mada thaa| kAratakrama se jAtimada se stabdha marakara vaha deva bnaa| avadhijJAna se usane pUrvabhava kA vRttAnta jaanaa| vaha devAMgamAoM ke sAtha bhoga bhogane lgaa| bhoga karate-karate usake aneka palya bIta ge| mRta gaMgA nadI ke taTa para harikeza kA rAjA balakoTTa nAmaka cAMDAla rahatA thaa| usake do patniyAM thIM-gaurI aura gaaNdhaarii| deva AyuSya ko pUrA kara somadeva kA jIva jAtimada ke paripAka ke kAraNa usa cAMDAla ke ghara gaurI ke garbha se utpanna huaa| garbhakAla meM gaurI ne svapna meM basanta mAsa kI chaTA dekhI tathA aneka puSpita evaM phalita AmravRkSa dekhe| svapnapAThakoM ne svapna kA phala 1. uni.277-99, uzAMTI.pa. 323-33, usuTI.pa. 153-159 / 2, sukhabodhA TIkA meM mArga kA nAma hutAzana hai|
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM batAte hue kahA-'tumhArA putra viziSTa aura mahAn bnegr|' samaya Ane para putra kA janma huaa| rUpa se vaha atyanta kurUpa thaa| usakA varNa kRSNa thaa| balakoTTa ke yahAM janma lene ke kAraNa usakA nAma bala rakhA gyaa| yahI bAlaka harikezabala ke nAma se prasiddha huaa| bAlaka bala bahuta kalahapriya aura asahiSNu thaa| vaha vipavRkSa kI bhAMti sabake lie udvegakArI thaa| eka bAra basantotsava kA samaya thaa| sabhI loga utsava meM magna the| loga bhoja meM AhAra karake surApAna kara rahe the / bAlakoM ne bala ko apriyakArI aura krodhI mAnakara usako apane khela meM sammilita nahIM kiyaa| dUsare bAlaka khelane lge| vaha kevala draSTA hI banA rhaa| itane meM vahAM eka bharyakara sarpa niklaa| sahasA saba khar3e ho gae aura use patthara se mAra ddaalaa| kucha hI kSaNoM bAda vahAM eka nirviSa sarpa bheraMDa niklaa| loga eka bAra bhayabhIta ho gae para use nirvigha samajhakara chor3a diyaa| bAlaka bala yaha dRzya dekha rahA thaa| usane mocA-'prANI apane doSoM se hI duHkha pAtA hai|' sarpa saviSa thA ataH vaha apane doSa se mArA gyaa| bheruMDa nirvipa thA ataH logoM ne use chor3a diyA / yadi maiM bhI bheruMDa kI bhAMti nirviSa hotA hUM to koI dUsarA mujhe kyoM satAegA?: hA bhI hai bhadaeNeva hoyavyaM, pAvati bhaddANi bhddo| saviso hammatI sappo, bheruMDo tattha muccati // usane socA-'apane guNa aura doSa ke AdhAra para hI sampatti aura vipatti milatI hai| isalie doSoM ko chor3akara guNoM ko svIkAra karanA caahie| isa prakAra ciMtana karate hue use jAtismaraNa jJAna utpanna ho gyaa| jAtimada ke vipAka kA citra usake sAmane aayaa| nirveda ko prApta hokara usane pravrajyA svIkAra kara lii| usakA nAma harikezabala ho gyaa| dIkSita hokara muni harikezabala belA -telA yAvat cAra mAsa kA ghora tapa karane lge| eka bAra ve pArzvanAtha kI janmasthalI vArANasI ke teMduka udyAna meM tthhre| vahAM gaMDItiMduka yakSa kA maMdira thaa| vaha yakSa harikeza muni ke guNoM se AkRSTa hokara unakI upAsanA meM rahane lgaa| eka bAra eka dUsarA yakSa vahAM aayaa| vaha gaMDItiduka yakSa se bolA-'Ajakala dikhAI kyoM nahIM dete?' usane kahA-'ye mahAtmA mere udyAna meM Thahare haiN| sArA dina inakI hI upAsanA meM bItatA hai|' vaha AgaMtuka yakSa muni ke caritra se pratibuddha huA aura bolA- 'mitra! aise upazAMta muni kA sAnnidhya pAkara tuma kRtArtha ho / mere udyAna meM bhI katipaya muni dahare haiN| calo, unheM vaMdanA kara AeM?' donoM yakSa vahAM ge| unhoMne dekhA aneka sAdhu vikathAeM kara rahe haiN| kucha strIkathA meM aura kucha janapada-kathA meM Asakta haiN| unakA mana khinna ho gyaa| eka bAra vArANasI ke rAjA kauzAlika kI putrI bhadrA yakSa kI pUjA karane dAsiyoM ke sAtha udyAna aaii| akSa kI pUjA kara vaha pradakSiNA karane lgii| usakI dRSTi dhyAnalIna muni para ttikii| muni ke maile kapar3e aura kurUpa zarIra ko dekhakara usake mana meM ghRNA ho gyii| Aveza meM Akara usane muni para thUka diyaa| yakSa ne socA-'yaha pApiSNu hai, jo isane mahAn tapasvI muni kI avahelanA kI hai ataH isakA phala ise milanA caahie|' yakSa usake zarIra meM praviSTa ho gyaa| rAjakumArI anargala pralApa karane lgii| dAsiyAM use rAjamahala meM le giiN| anekavidha upacAra kie gae para saba
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka vyartha ho ge| tAMtrikoM aura yAMtrikoM ke prayAsa bhI niSphala ho ge| rAjA vicalita ho gyaa| yakSa ne kahA - 'isa kumArI ne eka tapasvI muni kA tiraskAra kiyA hai| yadi yaha usa tapasvI ke sAtha pANigrahaNa karanA svIkAra kara le to maiM ise chor3a sakatA hUM, anyathA nhiiN|' lAcAra hokara rAjA ne yakSa kI bAta svIkAra kara lii| mahattarikAoM ke sAtha apanI putrI bhadrA kI alaMkAroM se vibhUSita karake yakSAyatana meM bheja diyaa| rAtri meM mahattarikAoM ne bhadrA se kahA- 'jAo. apane pati ke paas'| bhadrA yakSAyatana meM praviSTa huii| muni ne dhyAna saMpanna kiyA aura bhadrA ko svIkAra na karane kI apanI maryAdA batAI | 460 yakSa ne muni kA rUpa banAyA aura rAjakanyA ke sAtha pANigrahaNa kiyaa| usane muni ko acchA kara kabhI divyarUpa aura kabhI munirUpa banAkara use ThagA / vaha rAta bhara usa kanyA ke sAtha aise hI viDambanA karatA rhaa| prabhAta meM yakSa dUra huA aura muni ne sahI-sahI bAta kanyA se khii| vaha duHkhI mana se rAjA ke pAsa gaI aura yakSa dvArA lage jAne kI bAta btaaii| rAjA ke pAsa baiThe purohita rudradeva ne kahA- 'rAjan ! yaha RSi patnI haiN| muni dvArA parityakta hai ataH ise kisI brAhmaNa ko de denA caahie| rAjA ne usI purohita ko kanyA sauMpa dii| kucha samaya bAda purohita rudradeva ne yajJa kiyaa| bhadrA kI grajJapatnI banAyA gyaa| dUra-dUra se vidvAn brAhmaNa aura vidyArthI bulAe ge| una sabake Atithya ke lie pracura bhojana sAmagrI ekatrita kI gyii| usa samaya muni harikezabala eka eka mAsa kA tUpa kara rahe the| pAraNa ke dina ve bhikSA ke lie ghara-ghara ghUmate hue usI yajJa maMDapa meM jA phuNce| usake bAda muni aura brAhmaNoM meM jo vArtAlApa huA, vaha uttarAdhyayana ke bArahaveM adhyayana meM saMkalita hai|" 55,56. citra - saMbhUta sAketa nagara meM candrAvataMsaka rAjA kA putra municandra rAjya karatA thaa| rAjya kA upabhoga karate-karate usakA mana virakta ho gyaa| usane muni sAgaracaMdra ke pAsa dIkSA grahaNa kii| vaha apane guru ke sAtha dezAntara jA rahA thaa| rAste meM vaha bhikSA lene gAMva gayA para mArtha se bichur3a gayA aura eka bhayAnaka aTavI meM jA phuNcaa| bhUkha aura pyAsa se vyAkula muni ko cAra gvAlaputroM ne dekhA / unakA mana karuNA se bhara gayA / unhoMne muni kI paricaryA kii| muni ne svastha hokara cAroM gvAlaputroM ko dharma kA upadeza diyaa| cAroM bAlaka pratibuddha hue aura muni ke pAsa dIkSita ho ge| ve sabhI AnaMda se dIkSA paryAya kA pAlana karane lge| kintu unameM se do muniyoM ke mana meM maile kapar3oM ke viSaya meM jugupsA rahane lgii| cAroM marakara devagati meM ge| jugupsA karane vAle donoM muni devaloka se cyuta ho dazapura nagara meM zANDilya brAhmaNa kI dAsI yazomatI kI kukSi se yugala rUpa meM janme / kramazaH ve yuvA hue 1 eka bAra ve jaMgala meM apane kheta kI rakSA ke lie ge| rAta ko ve eka vaTavRkSa ke nIce so ge| acAnaka hI vRkSa kI koTara se eka sarpa nikalA aura eka ko Dasa kara calA gyaa| dUsarA jAgakara tatkAla hI usa sarpa kI khoja meM nikala pdd'aa| vahIM sarpa use bhI isa gyaa| donoM garakara 1. uni 313-21, uzAMdI pa. 35557, usuTI 5. 173 175 /
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM 581 kAliMjara parvata para eka mRgo ke udara se yugala rUpa meM utpanna hue| eka bAra donoM hariNa AsapAsa meM cara rahe the| eka vyAdha ne eka hI bANa se donoM ko mAra ddaalaa| vahAM se marakara ve gaMgA nadI ke taura para eka rAja-haMsinI ke garbha meM Ae aura gugala rUpa meM janme / yuvA hone para donoM sAthasAtha ghUma rahe the| eka bAra eka machue ne unheM pakar3A aura gardana maror3a kara mAra ddaalaa| usa samaya vArANasI nagarI meM cANDAloM kA eka adhipati rahatA thaa| usakA nAma bhUtadatta thaa| vaha thaa| hN| ma... 39 ra mugala ke rUpa meM utpanna hue| unakA nAma citra aura saMbhUta rakhA gyaa| donoM bhAiyoM meM apara sneha thaa| / usa samaya vArANasI nagarI meM zaMkha rAjA rAjya karatA thA / namuci usakA maMtrI thaa| eka bAra usake kisI aparAdha para rAjA kruddha ho gayA aura usake vadha kI AjJA de dii| cANDAla bhUtadatta ko yaha kArya sauMpA gyaa| usane namuci ko apane ghara meM chipA liyA aura kahA-'maMtrin ! yadi Apa talaghara meM rahakara mere donoM putroM ko adhyApana karanA svIkAra kareM to maiM ApakA vadha nahIM kruuNgaa|' jIvana kI AzA meM maMtrI ne bAta mAna lo / aba vaha cANDAla ke putroM-citra auM saMbhRta ko par3hAne lgaa| cANDAla- patnI namuci kI paricaryA karane lgii| adhyApana karAte hue kucha kAla bItA / namuni cANDAla-strI meM Asakta ho gyaa| bhRtadatta ne yaha bAta jAna lii| usane namuci ko mArane kA vicAra kiyaa| citra aura saMbhUta-donoM ne apane pitA ke vicAra jAna lie / upakAra ke kAraNa guru ke prati kRtajJatA se prerita ho unhoMne namuci ko kahIM bhAga jAne kI salAha dii| namuci vahAM se bhAgA-bhAgA hastinApura nagara meM AyA aura cakravartI sanatkumAra kA maMtrI bana gayAM / citra aura saMbhUta bar3e hue ! unakA rUpa aura lAvaNya AkarSaka thaa| nRtya aura saMgIta meM ve pravINa hue| vArANasI ke loga unakI kalAoM para mugdha the| eka bAra madana-mahotsava kA avasara aayaa| aneka gAyaka-ToliyAM padhura rAga meM AlApa bhara rahI thIM aura taruNa-taruNiyoM ke aneka gaNa nRtya kara rahe the| usa samaya citra-saMbhUta kI nRtya-maMDalI bhI vahAM A gii| unakA gAnA aura nRtya sabase adhika manorama thaa| use suna dekhakara sAre loga unakI maMDalI kI ora cale aae| yavattiyAM maMtra-mugdha sI ho gyiiN| sabhI tanmaya the| brAhmaNoM ne jaba yaha dekhA to unake mana meM iMSyA ubhara aaii| ve jAtivAda kI Ar3a le rAjA ke pAsa gae aura rAjA ko nivedana kiyA ki ye mAtaMgaputra sabako bhraSTa kara rahe haiN| rAjA ne donoM mAtaMga-putroM ko nagara se nikAla diyaa| ve anyatra cale ge| eka bAra kaumudI mahotsava ke avasara para ve donoM mAtaMga-putra rAjA kI AjJA ko avagaNanA kara kautUhalavaza apanI nagarI meM aae| ve muMha para kapar3A DAle mahotsava kA AnaMda le rahe the / calatecalate unake muMha se saMgIta ke svara nikala par3e / unakA gAnA sunakara logoM ne unheM ghera liyaa| unhoMne socA---'kinnara ke samAna kAnI ko amRta rasa ke samAna sukhada lagane vAlI yaha vANI kisako hai?' loga donoM ke pAsa aae| avagaThana haTAte hI ve unheM pahacAna ge| unakA rakta ISyA se ubala gayA 'ye cANDAla putra haiM'- aisA kahakara unheM lAtoM aura cAToM se mArA aura nagara se bAhara nikAla diyaa| ve bAhara eka udyAna meM tthhre| unhoMne socA-'dhikkAra haiM hamAre rUpa, yauvana, saubhAgya aura kalA-kauzala ko| Aja hama cANDAla hone ke kAraNa pratyeka varga se tiraskRta ho rahe haiN| hamArA sArA guNa-sanUha dRSita ho rahA hai / aisA jIvana jone se lAbha hI kyA? unakA mana jIne se Uba gyaa|
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________ 582 niyuktipaMcaka ve AtmahatyA kA dRr3ha saMkalpa le dakSiNa dizA meM cale ge| dUra se unhoMne eka pahAr3a dekhaa| ve AtmahatyA ke vicAra se hAra naI unmoM ne dekhA yaH / -- ve prasanna hokara sAdhu ke pAsa Ae aura baiTha ge| unhoMne bhaktipUrvaka sAdhuoM ko vaMdana kiyaa| dhyAna pUrNa hone para sAdhu ne unakA nAma-dhAma puuchaa| donoM ne apanA pUrva vRttAnta kaha sunaayaa| muni ne kahA- 'tuma aneka kalA-zAstroM ke pAragAmI ho| AtmahatyA karanA nIca vyaktiyoM kA kAma haiM / tumhAre jaise vimala.. buddhi vAle vyaktiyoM ke lie yaha ucita nahIM / tuma isa vicAra ko chor3o aura jinadharma kI zaraNa meM aao| isase tumhAre zArIrika aura mAnasika-sabhI duHkha ucchinna ho jaayeNge|' unhoMne saharSa, muni ke vacana ko zirodhArya kiyA aura hAtha jor3akara kahA-'bhagavan ! Apa hameM dIkSita kreN|' muni ne unheM yogya samajhakara dIkSA dii| guru-caraNoM kI upAsanA karate hue ve adhyayana karane lge| kucha samaya bAda ve gItArtha hue| vicitra tapasyAoM se AtmA ko bhAvita karate hue ve grAmAnugrAma vihAra karane lge| eka bAra ve hastinApura Ae aura nagara ke bAhara eka udyAna meM Thahare / eka dina mAsakhamaNa tapa kA pAraNA karane ke lie muni saMbhUta nagara meM ge| bhintA ke lie ve ghara-ghara ghUma rahe the| maMtrI namuni ne unheM dekhakara pahacAna liyaa| usakI sArI smRtiyAM sAska ho giiN| usane socA-'graha muni merA sArA vRttAnta jAnatA hai| yahAM ke logoM ke samakSa yadi isane kucha kaha DAlA to merI mahattA naSTa ho jaaegii|' aisA vicAra kara usane lAThI aura mukkoM se mArakara muni ko nagara se bAhara nikAlanA caahaa| kaI loga muni ko pITane lage para muni zAMta rhe| loga jaba atyanta ugna ho gae, taba muni saMbhUta kA citta azAMta ho gyaa| unake muMha se dhuMA nikalA aura sArA nagara aMdhakAramaya ho gyaa| loga ghabarAkara muni ko zAMta karane lge| cakravatI sanatkumAra bhI vahAM A phuNcaa| usane muni se prArthanA kI-bhattaM ! yadi hamase koI truTi huI ho to Apa kSamA kareM: Age hama aisA aparAdha nahIM kreNge| Apa mahAn haiM ata: nagara-nivAsiyoM ko jIvana dAna deN|' itane para bhI muni kA krodha zAMta nahIM huaa| udyAna meM baiThe muni citra ne yaha saMvAda sunA aura AkAza ko dhUma se AcchAdita dekhaa| ve tatkAla vahAM Ae aura unhoMne muni sambhUta se kahA-'mune ! krodhAnala kA upazAMta kro| maharSi upazama-pradhAna hote haiN| ve aparAdhI para bhI krodha nahIM krte| tuma apanI zakti kA saMvaraNa kro| jisa prakAra dAvAgni kSaNa bhara meM vana ko jalA detI hai vaise hI kaSAya--pariNata jIva apane tapa aura saMyama ko naSTa kara detA hai|' jinendra bhagavAn kI upazama pradhAna vANI rUpI jala se muni sambhUta kI krodhAgni zAnta ho gyii| ve vairAgya ko prApta ho ge| unhoMne tejolezyA kA saMvaraNa kiyaa| andhakAra miTa gyaa| loga prasanna hue| donoM muni udyAna meM lauTa aae| unhoMne socA- 'hama kAya-saMlekhanA kara cuke haiM isalie anna anazana karanA caahie|' donoM ne bar3e dhairya ke sAtha anazana grahaNa kiyaa| cakravartI sanatkumAra ne jaba yaha jAnA ki mantrI namuci ke kAraNa hI sabhI logoM ko saMtrAsa sahanA par3A hai to usane maMtrI ko bAMdhane kA Adeza diyaa| maMtrI ko rassoM se bAMdhakara muniyoM ke pAsa lAe / muniyoM ne rAjA ko samajhAyA aura usane maMtrI ko mukta kara diyaa| cakravartI donoM muniyoM ke pairoM meM gira pdd'aa| strIratna rAnI sunaMdA bho sAtha thii| vaMdanA karate hue akasmAt hI usake keza
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathA muni saMbhUta ke pairoM ko chU ge| muni saMbhUta ko apUrva AnaMda kA anubhava huaa| usane nidAna karane kA vicAra kiyaa| muni citra ne jJAnazakti se yaha jAna liyA aura socA- 'aho ! mohakarma kitanA durjeya hai? indriyAM kitanI durdAnta haiM ? viSayoM kA unmAda kitanA bhayaMkara hai? ina kAraNoM se tapa aura cAritra meM saMlagna tathA jinendra bhagavAn ke vacanoM kA jJAtA yaha muni sambhUta yuvatI ke kezoM ke sparza mAtra se aisA adhyavasAya kara rahA hai| pratibodha dete hue muni citra ne kahA-'isa azubha adhyavasAya se nivRtta ho jaao| ye kAmabhoga asAra aura dAruNa vipAka vAle haiN| paramArthataH ye duHkharUpa haiN| jaise khujalI karane vAlA bAda meM duHkha pAtA hai vaise hI mohAtura vyakti bhI duHkha ko sukharUpa mAnatA hai|' muni citra ne Age kahA-'tuma to Agama ke paramArtha ko jAnane vAle ho ata: isameM mUrcchita matta bno|' isa prakAra anuzAsita karane para bhI vaha pratibuddha nahIM huaa| muni sambhUta ne nidAna kiyA ki yadi merI tapasyA kA phala hai to maiM agale janma meM cakravartI bn| donoM muniyoM kA anazana cAlU thaa| ve marakara saudharma devaloka meM deva bne| vahAM kA AyuSya pUrA kara citra kA jIva parimatAla nagara meM eka ibhya seTha kA patra banA aura saMbhata kA jIva kAMpilyapUra meM brahma rAjA kI rAnI culanI ke garbha meM aayaa| rAnI ne caudaha mahAsvapna dekheM / bAlaka kA janma huaa| usakA nAma brahmadatta rakhA gyaa| bAlaka aneka kalAoM ko sIkhate hue bar3hane lgaa| rAjA brahma ke cAra mitra the-1. kAzI deza kA adhipati kaTaka 2, gajapura kA rAjA kareNudatta 3. kauzala deza kA rAjA dIrgha aura 4. campA deza kA adhipati pusspcl| rAjA brahma kA inake sAtha agAdha prema thaa| eka dUsare kA viraha na sahane ke kAraNa ve sabhI eka-eka varSa dUsare ke rAjya meM rahate the| eka bAra ve saba rAjA brahma ke rAjya meM samadita ho rahe the| acAnaka rAjA brahma ke asahya mastaka-vedanA utpanna huii| maMtra, taMtra, auSadhi Adi ke prayoga se bhI vedanA meM aMtara nahIM aayaa| sthiti ciMtAjanaka bana gii| rAjA brahma ne kaTaka Adi rAjAoM ko bulAyA aura apane putra brahmadatta ko cAroM mitroM ko sauMpate hue kahA-'isakA rAjya tumheM calAnA hai| mitroM ne svIkAra kara liyaa| kucha kAla bAda rAjA brahma kI mRtyu ho gii| mitroM ne usakA antyeSTi-karma kiyaa| usa samaya kumAra brahmadatta choTI avasthA meM thaa| cAroM mitroM ne vicAra-vimarza kara kauzala deza ke rAjA dIrgha ko rAjya kA sArA bhAra sauMpA aura bAda meM saba apane-apane rAjya kI ora cale gye| rAjA dIrgha rAjya kI vyavasthA karane lagA 1 sarvatra usakA praveza hone lgaa| vaha rAnI culanI ke sAtha maMtraNaH karane lgaa| usakA dhIre-dhIre rAnI culanI ke sAtha premabaMdhana gADha hotA gyaa| donoM ni:saMkoca viSayavAsanA kA sevana karane lge| rAnI ke isa durAcAra ko jAnakara rAjA brahma kA vizvasta maMtrI dhanu cintAgrasta ho gyaa| usane socA-'jo vyakti adhama AcaraNa meM phaMsA huA hai, vaha bhalA kumAra brahmadatta kA kyA hita sAdha sakegA?' usane rAnI culanI aura rAjA dIrgha ke avaidha sambandha kI bAta apane putra varadhanu ke dvArA kumAra taka phuNcaaii| kumAra ko yaha bAta bahuta burI lgii| usane eka upAya ddhuuNddhaa| eka kauve aura eka kokila ko piMjare meM baMda kara anta:pura meM le gayA aura rAnI culanI ko sunAte bolA-'jo koI bhI vyakti anucita sambandha jor3egA, use maiM isI prakAra piMjara meM DAla duuNgaa|' rAjA dIrgha ne yaha bAta sunii| usane culanI se kahA-'kumAra ne hamArA sambandha jAna liyA hai / mujhe kauvA
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________ 584 niyuktipaMcaka aura tumheM koyala mAna yaha saMketa diyA hai| aba hameM sAvadhAna ho jAnA caahie| mere rahate tumhAre anya saMtAna ho jaaegii| para isako apane mArga se haTAnA Avazyaka hai|' culanI ne kahA-'vaha abhI bAlaka hai / jo kucha mana meM AtA hai, kaha detA hai|' rAjA ne kahA-'nahIM, aisA nahIM hai| vaha hamAre prema meM bAdhA DAlane vAlA hai| usako mAre binA apanA sambandha nahIM nibha sktaa|' culanI ne kahA-"jo Apa kahate haiM, vaha sahI hai kintu use kaise mArA jAye, jisase lokApavAda na ho|' rAjA dIrgha ne kahA-'yaha kArya bahuta sarala hai| janApavAda se bacane ke lie pahale hama usakA vivAha kara deNge|' vivAha ke pazcAt aneka khambhoM vAle lAkSAgRha meM sukhapUrvaka soe hue usako agni jalAkara mAra deNge| aisI maMtraNA karake eka zabha velA meM kumAra kA vivAha sampanna haa| usake zayana ke lie rAjA dIrgha ne hajAra stambha vAlA eka lAkSA-gRha bnvaayaa| idhara maMtrI dhanu ne rAjA dIrgha se prArthanA kI-'svAmin ! merA putra baradhanu maMtrI-pada kA kAryabhAra saMbhAlane ke yogya ho gayA hai| maiM aba kArya se nivRtta hokara paraloka hita kA kArya sampAdita karanA cAhatA huuN|' rAjA ne usakI prArthanA svIkAra kara lI aura chalapUrvaka kahA-'tuma aura kahIM jAkara kyA karoge? yahIM raho aura dAna Adi dharmoM kA pAlana kro|' maMtrI ne rAjA kI bAta mAna lo| usane nagara ke bAhara gaMgA nadI ke taTa para eka vizAla pyAU bnvaaii| vahAM vaha pathikoM aura parivrAjakoM ko pracura anna pAna dene lgaa| dAna aura sammAna ke vazIbhUta hue pathikoM aura parivrAjakoM dvArA usane lAkSA-gRha se pyAU taka eka suraMga khudvaaii| rAjA rAnI ko yaha bAta jJAta nahIM huii| navavadhU ne aneka nepathya aura parijanoM ke sAtha nagara meM praveza kiyaa| rAnI culanI ne kumAra brahmadatta ko navavadhU ke sAtha usa lAkSA-gRha meM bhejaa| rAnI culano ne zepa sabhI jAtijanoM ko apane apane ghara bheja diyaa| maMtrI kA putra varadhanu vahIM rhaa| rAtri ke do pahara biite| kumAra brahmadatta gAr3ha nidrA meM lIna thA / varadhanu jAga rahA thaa| acAnaka lAkSA-gRha eka hI kSaNa meM pradIpta ho utthaa| hAhAkAra mcaa| kumAra jAgA aura digmUr3ha banA huA varadhanu ke pAsa Akara bolA ki yaha kyA huA? aba kyA kareM? varadhanu ne kahA-'jisake sAtha ApakA pANigrahaNa huA hai vaha rAjakanyA nahIM hai| isameM pratibaMdha karanA ucita nahIM hai| calo hama cleN|' usane kamAra brahmadatta ko eka sAMketika sthAna lAta mArane ko khaa| kumAra ne lAta maarii| suraMga kA dvAra khula gyaa| ve usameM ghuse / maMtrI ne pahale hI apane do vizvAsI puruSa suraMga ke dvAra para niyukta kara rakhe the| ve ghor3oM para car3he hue the| jyohi kumAra brahmadatta aura varadhanu suraMga se bAhara nikale tyoM hI unheM ghor3oM para car3hA diyaa| ve donoM vahAM se cale aura pacAsa yojana dUra jAkara tthhre| lambI yAtrA ke kAraNa ghor3e khinna hokara gira pdd'e| aba ve donoM vahAM se paidala calate-calate koSThagrAma meM aae| kumAra ne varadhana se kahA-'mitra! bhUkha aura pyAsa bahuta jora se lagI hai| maiM atyanta parizrAnta ho gayA huuN|' varadhanu gA~va meM gyaa| eka nAI ko sAtha meM lAyA / kumAra kA sira muMDAyA, gerue vastra pahanAe aura zrIvatsAlaMkRta cAra aMgula pramANa paTTa-baMdhana se vakSasthala ko AcchAdita kiyA / baradhanu ne bhI veSa-parivartana kiyaa| donoM gA~va meM ge| eka dAsa ke lar3ake ne ghara se nikala kara unheM bhojana ke lie AmaMtrita kiyaa| ve donoM usake ghara ge| pUrNa sammAna se unheM bhojana karAyA gyaa| usa gRhasvAmI
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM 585 ke baMdhumatI nAma kI eka putrI thii| bhojana kara cukane para eka mahilA AI aura kumAra ke sira para AkheM (akSata) DAle aura kahIM-"yaha padhunato kA pari hai|' yaha sunakara varadhanu ne kahA-'isa mUrkha baTuka ke lie kyoM apane Apako naSTa kara rahe ho?' usane kahA-svAmin ! eka bAra naimittika ne hameM kahA thA ki jisa vyakti kA vakSasthala paTTa se AcchAdita hogA aura jo apane mitra ke sAtha yahA~ bhojana karegA, vahI isa kanyA kA pati hogaa|' kumAra ne baMdhumatI ke sAtha vivAha kiyaa| dUsare dina varadhanu ne kumAra se kahA-'hameM bahuta dUra jAnA hai|' baMdhumatI se prasthAna kI bAta kaha varadhanu aura kumAra donoM vahA~ se cala pdd'e| calate calate ve eka gA~va meM Ae / varadhanu pAnI lene gyaa| zIghra ho Akara usane kahA'kumAra ! logoM meM yaha janazruti hai ki rAjA dIrgha ne brahmadata ke sAre mArga roka lie haiN| aba hama pakar3e jAeMge ata: kucha upAya DhUMr3hanA caahie|' donoM rAjamArga ko chor3a unmArga se cale aura eka bhayaMkara aTavI meM phuNce| kumAra pyAsa se vyAkula ho gyaa| vaha eka vaTavRkSa ke nIce baiTha gyaa| vara dhanu pAnI kI khoja meM niklaa| ghUmate-ghUmate vaha dUra jA niklaa| rAjA dIrgha ke sipAhiyoM ne use dekha liyaa| unhoMne usakA pIchA kiyaa| vaha bahuta dUra calA gyaa| jyoM tyoM kumAra ke pAsa A usane calane kA saMketa kiyaa| kumAra brahmadatta vahAM se bhaagaa| vaha eka durgama kAntAra meM jA phuNcaa| bhUkha aura pyAsa se pariklAnta hote hue tIna dina taka calakara usane kAntAra ko pAra kiyaa| vahA~ eka tApasa ko dekhaa| tApasa ke darzana mAtra se use jIvita rahane kI AzA baMdha gii| usane pUchA'bhagavan! ApakA Azrama kahA~ haiM?' tApasa ne Azrama kA sthAna batAyA aura use kulapati ke pAsa le gyaa| kumAra ne kulapati ko praNAma kiyaa| kulapati ne pUchA-'vatsa! yaha aTavI apAya- bahula hai?' tuma yahA~ kaise Ae?' kumAra ne unase sArI bAta yathArtha rUpa se khiiN| kulapati ne kahA-'vatsa! tuma mujhe apane pitA kA choTA bhAI maano| yaha Azrama tumhArA hI hai| tuma yahA~ sukhapUrvaka rho|' kumAra vahA~ rahane lgaa| kAla bItane para varSA Rtu A gii| kulapati ne kumAra ko caturveda Adi mahattvapUrNa sArI vidyAeM sikhaaii| eka bAra zarada Rtu meM tApasa phala, kaMda, mUla, kusuma, lakar3I Adi lAne ke lie araNya meM ge| kumAra bhI katahalavaza unake sAtha jAnA cAhatA thaa| kalapati ne use rokA, para vaha nahIM mAnA aura araNya meM calA gyaa| vahA~ usane aneka sundara vanakhaNDa dekhe| vahA~ ke vRkSa phala aura puSpoM se samRddha the| usane eka hAthI dekhA aura gale se bhISaNa gariva kiyaa| hAthI usakI ora daudd'aa| ya / yaha dekha kamAra ne apane uttarIya ko gola geMda sA banA hAthI kI ora pheNkaa| tatkSaNa hI hAthI ne usa geMda ko apanI sUMDa se pakar3a kara AkAza meM pheMka diyaa| hAthI atyanta kupita ho gyaa| kumAra ne use chala se pakar3a liyA aura aneka prakAra kI krIr3AoM se parizrAnta kara chor3a diyaa| kumAra utpatha se Azrama kI ora cala pdd'aa| vaha digmUr3ha ho gayA thaa| idhara-udhara ghUmate-ghUmate vaha eka nagara meM pahuMcA / vaha nagara jIrNa-zIrNa ho cukA thaa| usake kevala khaNDahara hI avazeSa the| vaha una khaNDaharoM ko Azcarya kI dRSTi se dekhane lgaa| dekhatedekhate usakI A~kheM eka ora jA ttikiiN| usane eka khaDga aura caur3e muMha vAlA bauMsa kA kuDaMga
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5.86 niyuktipaMcaka dekhaa| usakA kutUhala bddh'aa| parIkSA karane ke lie usane khaDga se kuDaMga para prahAra kiyaa| eka hI prahAra meM jhuramuTa nIce gira gyaa| usake andara se eka muMDa niklaa| manohara sira ko dekha use atyanta Azcarya huaa| usane socA--' dhikkAra hai mere vyavasAya ko|' usane apane parAkrama ko nindA ko aura bahuta pazcAttApa kiyaa| bAda meM usane eka ora U~ce baMdhe hue pA~va vAle kabaMdha ko dekhaa| usakI utsukatA aura bddh'ii| Age usane eka udyAna dekhaa| vahA~ eka sapta bhauma prAsAda thaa| usake cAroM ora azoka vRkSa the| vaha dhIre-dhIre prAsAda meM gyaa| vahAM usane eka sundara strI dekhii| vaha vikasita kamala ke samAna AMkhoM vAlI tathA atyanta sundara thii| brahmadatta ne pUchA-sundarI ! tuma kauna ho?' sundarI ne kahA-'mahAbhAga ! merA vRttAnta bahuta bar3A hai| tuma hI apanA paricaya do ki tuma kauna ho? kahA~ se Ae ho?' kumAra ne usakI madhura vANI ko suna kara kahA-'sandarI ! meM pAMcAla deza ke rAjA brahma kA putra huuN| merA nAma brahmadatta hai|' itanA sunate hI vaha mahilA atyanta harSita huii| Ananda usakI A~khoM se bAhara jhA~kane lgaa| vaha ur3hI aura usake caraNoM meM girakara rone lgii| kumAra kA hRdaya dayA se bhIga gyaa| 'devI! rudana mata karo' yaha kaha usane use uThAyA aura pUchA-'devI ! tuma kauna ho?' usane kahA-'Aryaputra ! maiM tumhAre mAmA puSpacUla rAjA kI lar3akI huuN| eka bAra maiM apane udyAna meM ku~e ke pAsa vAlI bhUmi meM khela rahI thii| nATyonmatta nAma kA eka vidyAdhara vahA~ AyA aura mujhe uThAkara yahA~ le aayaa| yahA~ Ae mujhe bahuta dina ho ge| maiM parivAra kI virahAgni meM jala rahI huuN| Aja tuma acAnaka hI yahA~ A ge| mere lie yaha aciMtita svarNa-varSA huI hai| aba tumheM dekhakara mujhe jIne kI AzA bhI baMdhI hai' kumAra ne kahA-'vaha mahAzatru kahA~ hai? maiM usake bala kI parIkSA karanA cAhatA huuN|' strI ne kahA-'svAmin ! usane mujhe paThitasiddha zaMkarI nAmaka vidyA dI aura kahA-'isa vidyA ke smaraNa mAtra se yaha vidyA sakhI.dAsa Adi parivAra ke rUpa meM u hokara tumhAre Adeza kA pAlana kregii| yaha vidyA tumhAre pAsa Ate hue zatruoM kA nivAraNa kregii| use pUchane para vaha merI sArI bAta btaaegii| maiMne eka bAra usakA smaraNa kiyaa| usane kahA-'yaha nATyonmatta nAma kA vidyAdhara hai| maiM usake dvArA yahAM lAI gaI huuN| maiM adhika bhAgyazAlI huuN| vaha merA teja saha nahIM sakA isalie vaha mujhe vidyA nirmita tathA sapheda aura lAla dhvajA se bhUSita prAsAda meM chor3a gyaa| merA vRttAnta jAnane ke lie apanI bahina ke pAsa vidyA ko preSita kara svayaM vaMzakuDaMga meM calA gyaa| vidyA ko sAdha kara vaha mere sAtha vivAha kregaa| Aja usakI vidyA siddha hogii|' itanA sunakara brahmadatta kumAra ne puSpAvatI se usa vidyAdhara ke mAre jAne kI bAta khii| yaha atyanta prasanna hokara bolI-'Arya ! Apane acchA kiyaa| vaha duSTa mArA gyaa| donoM ne gandharva vivAha kiyaa| kumAra kucha samaya taka usake sAtha rhaa| eka dina usane divyavalaya kA zabda sunaa| kumAra ne pUchA-'yaha kisakA zabda hai?' usane kahA-'Aryaputra ! vidyAdhara nATyonmatta kI bahana khaNDavizAkhA usake vivAha ke lie sAmagrI lekara A rahI hai| tuma thor3I dera ke lie yahA~ se cale jaao| maiM usakI bhAvanA jAna lenA cAhatI huuN| yadi vaha tuma meM anurakta hogI to maiM prAsAda ke Upara lAla dhvajA phaharA dUMgI, anyathA sapheda / ' kumAra vahAM se calA gyaa| thor3e samaya bAda kumAra ne sapheda dhvajA dekhii| vaha dhIre-dhIre vahA~ se cala par3A aura girinikuMja meM A gyaa| vahA~ eka bar3A sarovara
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM 587 dekhaa| usane usameM DubakI lgaaii| vaha uttara-pazcima tIra para jA niklaa| vahA~ eka sundara kanyA baiThI thii| kumAra ne use dekhA aura socA- 'aho ! mere puNya kI sAkSAt pariNati haiM ki yaha kanyA mujhe dikhAI dI hai|' kanyA ne bhI snehapUrNa dRSTi se kumAra ko dekhA aura vaha vahAM se calI gii| thor3e hI samaya meM eka dAsI vahA~ aaii| usane kumAra ko vastrayugala, puSpa, taMbola Adi bheMTa kie aura kahA-'kumAra! sarovara ke samIpa jisa kanyA ko tumane dekhA thA, usI ne yaha bheMTa bhejI hai aura Apako maMtrI ke ghara meM Thaharane ke lie kahA hai| Apa vahA~ caleM aura sukhapUrvaka rheN|' kumAra ne vastra pahane, alaMkAra kiyA aura nAgadeva maMtrI ke ghara jA phuNcaa| dAsI ne maMtrI se kahA-'Apake svAmI kI putrI zrIkAntA ne inheM yahA~ bhejA hai| Apa inakA sammAna kareM aura Adara se yahA~ rkheN| maMtrI ne vaisA hI kiyaa| dUsare dina maMtrI kumAra ko sAtha le rAjA ke pAsa gyaa| rAjA ne uThakara kumAra ko Age Asana diyA aura vRttAnta puuchaa| bhojana se nivRtta hokara rAjA ne kahA--'kumAra! hama ApakA aura kyA svAgata kA / makumArI zrIkAnta ko Apake caraNoM meM bheMTa karate haiN|' zubha dina meM unakA vivAha sampanna huaa| eka dina kumAra ne zrIkAntA se pUchA-'tumhAre pitA ne mere sAtha tumhArA vivAha kaise kiyA? maiM to akelA huuN|' usane kahA-'Aryaputra! mere pitA parAkramI hissedAroM dvArA upadruta hokara isa viSama pallI meM raha rahe haiN| ve nagara, grAma Adi ko lUTakara durga meM cale jAte haiN| merI mAtA zrImatI ke cAra putra the| unake bAda maiM utpanna huI isalie pitA kA mujha para atyanta sneha thaa| jaba maiM yuvatI huI taba eka bAra pitA ne kahA-'putrI ! sabhI rAjA mere viruddha haiM ataH jo ghara baiThe hI tumhAre lie ucita vara A jAe to mujhe khnaa|' isalie maiM pratidina sarovara para jAtI hU~ aura manuSyoM ko dekhatI huuN| Aja mere puNyabala se tuma dikhalAI pdd'e| yahI saba rahasya hai|' kumAra zrIkAntA ke sAtha viSaya- sukha bhogate hue samaya bitAne lgaa| eka bAra vaha pallIMpatti apane sAthiyoM ko sAtha le eka nagara ko lUTane gyaa| kumAra usake sAtha thaa| gA~va ke bAhara kamala sarovara ke pAsa usane apane mitra varadhanu ko baiThe dekhaa| varadhanu ne bhI kumAra ko pahacAna liyaa| asaMbhAvita darzana ke kAraNa vaha rone lgaa| kumAra ne sAntvanA dI aura use gale lgaayaa| varadhanu ne kumAra se pUchA-'mere parokSa meM tumane kyA-kyA anubhava kie?' kumAra ne atha se iti taka sArA vRttAnta kaha sunaayaa| kumAra ne kahA-'tuma apanA vRttAnta bhI batAo' / varadhanu ne kahA-'kumAra ! maiM tumheM eka vaTavRkSa ke nIce baiThe chor3akara pAnI lene gyaa| maiMne eka bar3A sarovara dekhA / maiM eka done meM jala bhara kara tumhAre pAsa A rahA thaa| itane meM hI mahArAja dIrgha ke sannaddha bhaTTa mere pAsa Ae aura bole-'varadhanu ! batAo brahmadatta kahA~ hai?' maiMne kahA--'maiM nahIM jaantaa|' unhoMne mujhe bahuta pITA taba maiMne kahA-'kumAra ko bAgha ne khA liyaa|' bhaTToM ne kahA-'vaha pradeza hameM batAo, jahA~ kumAra ko bAgha ne khAyA thaa|' idhara-udhara ghUmatA huA maiM kapaTa se tumhAre pAsa AyA aura tumheM bhAga jAne ke lie saMketa kiyaa| maiMne bhI parivrAjaka dvArA dI gaI guTikA muMha meM rakhI aura usake prabhAva se behoza ho gyaa| mujhe marA huA samajhakara bhaTTa cale gye| bahuta dera bAda maiMne muMha se guTikA nikAlI aura mujhe hoza A gyaa| hoza Ate ho maiM tumhArI Toha meM nikala par3A, parantu kahIM bho tuma nahIM mile| maiM eka gA~va meM gyaa| vahAM eka parivrAjaka ne kahA-'maiM tumhAre pitA kA mitra huuN| merA nAma
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________ 588 niyuktipatra vasubhAga haiN|' usane kahA-'tumhAre pitA dhanu bhAga ge| rAjA dIrgha ne tumhArI mAtA ko mAMtagoM ke muhalle meM DAla diyaa|' yaha sunakara mujhe bahuta duHkha huaa| maiM kAmpilyapura gayA aura kApAlika kA veza dhAraNa kara usa mAtaMga bastI ke pradhAna ko dhokhA de mAtA ko le aayaa| eka gAMva meM mere pitA ke mitra brAhmaNa devazamAM ke yahAM mAM ko chor3akara tumhArI khoja meM yahAM AyA huuN| isa prakAra donoM apane sukha-dukha kI bAteM kara rahe the| itane meM hI eka puruSa vahAM aayaa| usane kahA-'mahAbhAga ! tumheM yahA~ se kahIM anyatra bhAga jAnA caahie| tumhArI khoja karate-karate rAjA dIrgha ke manuSya yahA~ A gae haiN|' itanA suna donoM-kumAra aura varadhanu vahAM se cala pdd'e| gahana jaMgaloM ko pAra kara ve kauzAmbI nagarI phuNce| ve gAMva ke bAhara eka udyAna meM tthhre| vahAM sAgaradatta aura buddhilla nAma ke do zreSThI-putra apane apane kukkuTa lar3A rahe the| lAkha mudrAoM ko bAjI lagI huI thii| kukkuToM kA yuddha prArambha huaa| sAgaradatta kA kukkuTa buddhilla ke kukkuTa ke sAtha lar3ane meM utsAhita nahIM huaa| sAgaradana bAjI hAra gyaa| itane meM hI darzaka ke rUpa meM khar3e vara dhanu ne kahA-'yaha kyA bAta hai ki sAgaradatta kA kukkuTa sujAti kA hote hue bhI hAra gayA? yadi Apako Apatti na ho to maiM parIkSA karanA cAhatA huuN|' sAgaradatta ne kahA--'mahAbhAga! dekho-dekho bherI lAkha mudrAeM calI gaIM. isakA mujhe koI duHkha nahIM hai| parantu du:kha itanA hI hai ki mere svAbhimAna kI rakSA nahIM huii| varadhanu ne buddhilla ke kukkuTa ko dekhaa| usake pAMvoM meM loha kI sUkSma sUiyAM baMdhI huI thiiN| buddhilla ne varadhanu ko dekhaa| vaha usake pAsa A dhIre se bolA-'yadi tU ina sUkSma sUiyoM kI bAta nahIM batAegA to maiM tujhe arddhalakSa mudrAeM duuNgaa|' varadhanu ne svIkAra kara liyaa| usane sAgaradatta se kahA-'preSThin ! maiMne dekhA para kucha bhI nahIM dikhaa|' buddhilla ko jJAta na ho isa prakAra varadhanu, ne AMkhoM meM aMguli - saMcAra ke prayoga se sAgaradatta ko kucha saMketa kiyaa| sAgaradatta ne apane kukkuTa ke pairoM meM sUkSma sUiyAM bAMdha dI isase buddhilla kA kukkuTa parAjita ho gyaa| usane lAkha mudrAeM hAra dii| aba sAgaradatta aura buddhilla donoM samAna ho ge| sAgaradatta bahuta prasanna huaa| usane varadhanu ko kahA-'Arya! calo, hama ghara cleN|' donoM ghara phuNce| unameM atyanta sneha ho gyaa| eka dina eka dAsa aayaa| usane naradhanu ko ekAnta meM bulAyA aura kahA--'sUI kA vyatikara na kahane para buddhilla ne jo tumheM arddhalakSa dene ko kahA thA, usake nimitta se usane cAlIsa hajAra kA yaha hAra bhejA hai|' yoM kahakara usane hAra kA DibbA samarpita kara diyaa| vara dhanu ne usako svIkAra kara liyaa| use le vaha brahmadatta ke pAsa gyaa| kumAra ko sArI bAta kahI aura use hAra dikhaayaa| hAra ko dekhate hue kumAra kI dRSTi hAra ke eka bhAga meM laTakate hue eka patra para jA ttikii| usa para brahmadatta kA nAma aMkita thA / usane pUchA-'mitra ! yaha lekha kisakA hai? varadhanu ne kahA-'kauna jAne? saMsAra meM brahmadatta nAma ke aneka vyakti haiM, isameM Azcarya hI kyA hai?' varadhanu kumAra ko ekAnta meM le gayA aura lekha ko dekhaa| usameM yaha gAthA aMkita thI patthijjai jai vi jae, jaNeNa saMjoyajaNiyajatteNa / taha vi tumaM ciya dhaNiya, rayaNavaI maNaI mANeuM / arthAt yadyapi ratnavatI ko pAne ke lie aneka prArthI haiM, phira bhI ratnavatI tumhAre lie
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 kathAeM samarpita hai| brahmadatta ne socA maiM isake bhAvArtha ko kaise jAnUM?' dUsare dina eka parivrAjikA AI / usane kumAra ke sira para akSata tathA phUla DAle aura kahA - 'putra ! hajAra varSa taka jiio|' itanA kahakara ko meM le gaI aura usake sAtha kucha maMtraNA kara vApasa calI gii| kumAra naM varadhanu ko pUchA- ' yaha kyA kaha rahI thI?' varadhanu ne kahA- 'kumAra ! usane mujhe kahA ki buddhilla ne jo hAra bhejA thA aura usake sAtha jo lekha thA usakA pratyuttara do|' maiMne kahA - ' vaha brahmadatta nAma se aMkita haiN| batAo vaha brahmadatta kauna haiM?' usa parivrAjikA ne kahA- ' 'suno, lekina yaha bAta kisI ko batAnA mt|' usane kahA- 'isa nagarI meM zreSTho putrI ratnavatI rahatI haiN| bAlyakAla se hI merA usa para apAra sneha hai| jaba vaha yuvatI huI taba eka dina maiMne use kucha socate hue dekhaa| maiM usake pAsa gii| maiMne kahA- putrI ratnavatI! kyA soca rahI ho?' usake parijanoM ne kahA- yaha bahuta dinoM se isI prakAra udAsIna hai| maiMne use bAra bAra pUchA para vaha nahIM bolii| taba usakI sakhI priyaMgulatikA ne kahA- 'bhagavatI ! yaha lajjAvaza tumheM kucha nahIM btaaegii| maiM kahatI hUM ki eka bAra yaha udyAna meM krIr3A karane ke lie gaI thii| vahAM isake bhAI buddhila zreSThI ne lAkha mudrAoM kI bAjI para kukkuTa lar3Ae the| isane vahAM eka kumAra ko dekhaa| usako dekhate hI yaha aisI bana gii|' yaha sunakara maiMne usakI kAma vyathA jAna lii| parivrAjikA ne snehapUrvaka kahA ki putrI : yathArtha bAta batAo taba usane jyoM-tyoM kahA ki tuma merI mAM ke samAna ho| tumhAre sAmane akathanIya kucha bhI nahIM hai| vaha brahmadatta kumAra yadi merA pati nahIM hogA to maiM nizcaya hI prANa tyAga duuNgii| yaha sunakara maiMne use kahA- 'dhairya rkho| maiM vaisA hI upAya karUMgI, jisase tumhArI kAmanA saphala ho ske|' yaha bAta sunakara kumArI ratnavatI kucha svastha huii| kala maiMne usake hRdaya ko AzvAsana dene ke lie kahA- 'maiMne kumAra ko dekhA hai|' usane bhI kahA bhagavatI ! tumhAre prasAda se saba kucha acchA hI hogaa| kintu usake vizvAsa ke lie buddhilla ke kathana ke miSa se hAra ke sAtha brahmadatta nAmAMkita eka lekha bheja denaa|' maiMne kala vaisA hI kiyaa| Age usa parivrAjikA ne kahA- 'maiMne lekha kI sArI bAta tumheM batA dii| aba usakA pratyuttara dii|' varadhanu ne kahA-'maiMne use yaha pratyuttara diyA bhadatto vi guruguNavaradhaNukalio tti mANiThaM maNaI / rathaNavaI rayaNivaI, caMdo iva caMdaNIjogo // 589 arthAt varadhanu sahita brahmadatta bhI ratnavatI kA yoga cAhatA hai, jaise rajanIpati cAMda cAMdanI kaa| varadhanu dvArA kahI gaI sArI bAta sunakara kumAra ratnavatI ko binA dekhe hI usameM tanmaya ho gyaa| usako prApta karane ke upAya socate-socate aneka dina bIta ge| eka dina varadhanu bAhara se AyA aura sambhrAnta hotA huA bolA- 'kumAra ! isa nagara meM svAmI kauzalAdhipati ne hameM DhUMDhane ke lie vizvasta puruSoM ko bhejA hai| isa nagara ke svAmI ne DhUMDharA prArambha kara diyA hai, aisA maiMne logoM se sunA hai|' yaha vyatikara jAnakara sAgaradatta ne donoM kI bhohare meM 'chupA diyaa| rAtri Ane para kumAra ne sAgaradatta se kahA- ' - aisA koI upAya karo, jisase hama yahA~ se nikala jaaeN|' yaha sunakara sAgaradatta una donoM ko sAtha le nagarI ke bAhara calA gyaa| sAgaradatta unake sAtha jAnA cAhatA thaa| parantu jyoM-tyoM use samajhA kara ghara bhejA aura kumAra tathA varadhanu donoM
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka Age cale gye| ve nagara ke bAhara udyAna meM phuNce| usameM eka yakSAyatana thaa| vahA~ vRkSa ke nIce eka ratha khar3A thaa| vaha zastroM se sajjita thaa| usake pAsa eka sundara strI baiThI thii| kumAra ko dekhakara vaha uThI aura Adara bhAva prakaTa karatI huI bolI--'Apa itane samaya ke bAda kaise Ae?' yaha sunakara kumAra ne kahA-'bhadre ! hama kauna haiM?' usane kahA-'svAmin ! Apa brahmadatta aura varadhanu haiN|' kumAra ne kahA-'tumane hamako kaise jAnA'? usane kahA-'suno, isa nagarI meM dhanapravara nAma kA seTha rahatA hai| usakI patnI kA nAma dhanasaMcayA hai| usake ATha putra haiN| maiM unakI nauvIM saMtAna huuN| maiM yuvatI huI para mujhe koI puruSa pasanda nahIM AyA hai| taba maiMne isa bakSa kI ArAdhanA prArambha kI / yakSa bhI merI bhakti se saMtuSTa huaa| vaha pratyakSa darzana dekara bolA-'beTI! bhaviSya meM hone vAlA cakravartI kumAra brahmadatta tumhArA pati hogaa| maiMne pUchA-'maiM usako kaise jAna sakU~gI?' yakSa ne kahA-'buddhilla aura sAgaradatta ke kukkuTa yuddha meM jisa puruSa ko dekhakara tumheM Ananda ho, use hI brahmadatta jAna lenaa|' usane mujhe jo batAyA, vaha saba yahA~ mila gyaa| maiMne jo hAra Adi bhejA, vaha Apa jAnate hI haiN|' yaha sunakara kumAra usameM anurakta ho gyaa| vaha usake sAtha ratha para ArUr3ha huA aura usase pUchA-'hameM kahA~ jAnA cAhie?' ralavatI ne kahA--'magadhapura meM mere cAcA seTha garthavAha rahate haiN| ve hamArA vRttAnta jAna kara hamArA Agamana acchA maaneNge| ata: Apa vahIM caleM, usake bAda jahA~ ApakI icchA ho|' ratnavatI ke vacanAnusAra kumAra magadhapura kI ora cala pdd'aa| varadhanu ko sAthi bnaayaa| grAmAnagrAma calate hae ve kauzAmbI janapada ko pAra kara ge| Age calate hae ve eka gahana jaMgala meM jA phuNce| vahAM kaMTaka aura sukaMTaka nAma ke do cora-senApatti rahate the| unhoMne ratha aura usameM baiThI huI alaMkRta strI ko dekhaa| unhoMne yaha bhI jAna liyA ki ratha meM tIna hI vyakti haiN| ve sajjita hokara Ae aura una para prahAra karane lge| kumAra ne bhI aneka prakAra se prahAra kie| cora senApati hAra kara bhAga gyaa| kumAra ne ratha ko Age bddh'aayaa| varadhanu ne kahA-'kumAra ! tuma bahuta parizrAnta ho gae ho| kucha samaya ke lie ratha meM hI so jaao|' kumAra aura ratnavatI donoM so ge| ratha Age bar3ha rahA thaa| ve eka pahAr3I pradeza meM phuNce| ghor3e thakakara eka pahAr3I nadI ke pAsa jAkara ruka gye| kumAra jAgA, vaha jambhAI lekara utthaa| usane Asa-pAsa dekhA para varadhanu dikhAI nahIM diyaa| kumAra ne socA-'saMbhava hai vaha pAnI lAne gayA ho|' kucha dera bAda usane bhayAkrAnta ho varadhanu ko pukaaraa| use pratyuttara nahIM milaa| usane ratha ke agale bhAga ko dekhaa| vaha rakta se sanA huA thaa| kumAra ne socA ki varadhanu mArA gyaa| 'hA! maiM mArA gyaa| aba maiM kyA karUM?' yaha kahate hue vaha ratha meM hI mUrchita ho gyaa| kucha samaya botane para use hoza aayaa| hA, hA bhrAta varadhanu!' yaha kahatA huA vaha pralApa karane lgaa| ralavatI ne jyoM-tyoM use biThAyA aura smjhaayaa| kumAra ne kahA--'sundarI ! maiM spaSTa nahIM jAna pA rahA hU~ ki varadhanu mara gayA yA jIvita haiM? maiM usako DhUMr3hane ke lie pIche jAnA cAhatA hU~ / ranavatI ne kahA-'Aryaputra! yaha pIche calane kA avasara nahIM hai| maiM ekAkinI huuN| yahAM bhayaMkara jaMgala haiN| isameM aneka cora aura zvApada rahate haiN| yahA~ kI sArI ghAsa pairoM se rauMdI huI hai isalie yahAM pAsa meM hI koI bastI honI caahie|' kumAra ne usakI bAta mAna lii| vaha magadha deza kI ora cala pdd'aa| vaha usa deza kI sandhi meM saMsthita eka grAma meM phuNcaa|
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM %3A1cAra ghara vasoTa grAma-sabhA meM baiThe hue ThAkura ne kumAra ko praveza karate hue dekhaa| use vizeSa vyakti mAnakara vaha utthaa| usakA sammAna kiyA aura apane ghara le gyaa| usane brahmadatta ko rahane ke lie makAna diyaa| jaba vaha sukhapUrvaka baiTha gayA taba TAkura ne kumAra se kahA-'mahAbhAga ! tuma bahuta hI udvigna dikhAI de rahe ho| kyA kAraNa hai?' kumAra ne kahA-'merA bhAI coroM ke sAtha lar3atA huA na jAne kahA~ calA gayA? kisa avasthA ko prApta ho gayA?' ThAkura ne kahA-'Apa kheda na kreN| yadi vaha isa aTavI meM hogA to avazya hI mila jaaegaa|' ThAkura ne vizvasta AdamiyoM ko aTavI meM cAroM ora bhejaa| ve Akara bole-'svAmin ! hameM aTavI meM koI khoja nahIM milii| kevala eka bANa hI milA hai| yaha sunate hI kumAra atyanta udvigna aura udAsa ho gyaa| usane socA-'nizcaya hI varadhanu mArA gayA hai|' rAta Ane para kumAra ralavatI ke sAtha so gyaa| eka prahara rAta bItane para gAMva meM | kamAra ne coroM kA sAmanA kiyaa| sabhI cora bhAga gye| gA~va ke pramukha ne kumAra kA abhinandana kiyaa| prAta:kAla hone para ThAkura ne apane putra ko unake sAtha bhejaa| ve calate-calate rAjagRha phuNce| nagara ke bAhara eka parivrAjaka kA Azrama thaa| kumAra ratnavatI ko Azrama meM biThAkara gA~va ke andara gyaa| praveza karate hI usane aneka khambhoM para TikA huA, aneka kalAoM se nirmita eka dhavala bhavana dekhaa| vahA~ do sundara kanyAeM baiThI thiiN| kumAra ko dekhakara atyanta anurAga dikhAtI huI ve donoM bolI-'kyA Apa jaise mahApuruSoM ke lie yaha ucita hai ki bhakti se anurakta vyakti ko bhulAkara paribhramaNa karate raho?' kumAra ne kahA-'vaha kauna hai, jisake lie tuma aisA kaha rahI ho? unhoMne kahA-'kRpA kara Apa Asana grahaNa kreN|' kumAra Asana para baiTha gyaa| snAna kara vaha bhojana se nivRtta huaa| donoM striyoM ne kahA- mahAsatva! isI bharata ke vaitADhUya parvata kI dakSiNa zreNI meM zivamandira nAma kA nagara hai| vahA~ jvalanasiMha nAma kA rAjA rAjya karatA hai / usakI mahArAnI kA nAma vidyutazikhA hai| hama donoM unakI putriyA~ haiM / hamAre jyeSTha bhrAtA kA nAma nATyonmatta thaa| eka dina hamAre pitA agnizikha mitra ke sAtha goSThI meM baiThe the| unhoMne AkAza kI ora dekhaa| aneka deva tathA asura aSTApada parvata ke abhimukha jinezvara deva ko vandanArtha jA rahe the| rAjA bhI apane mitra tathA beTiyoM ke sAtha usI ora jAne lgaa| hama saba aSTApada parvata para pahuMce, jinadeva kI pratimAoM ko vandanA kI aura sugandhita dravyoM se arcA ko| hama tIna pradakSiNA kara lauTa rahe the tabhI hamane dekhA ki eka azoka vRkSa ke nIce do muni khar3e haiN| ve cAraNalabdhi sampanna the| hama unake pAsa bandanA kara baiTha ge| unhoMne dharmakathA karate hue kahA-'yaha saMsAra asAra hai| zarIra vinAzazIla hai| jIvana zarad Rtu ke bAdaloM kI taraha nazvara hai| yauvana vidyut ke samAna caMdana hai| kAmabhoga kiMpAka phala jaise haiN| indriyajanya sukha saMdhyA ke rAga kI taraha haiM / lakSmI kuzAgna para Tike hue pAnI kI bUMda kI taraha caMcala hai| duHkha sulabha hai, sukha durlabha hai| mRtyu sarvatragAmI hai| aisI sthiti meM prANI ko moha kA baMdhana tor3anA caahie| jinendra praNIta dharma meM mana lagAnA caahie|' pariSad ne dharmopadeza sunaa| loga visarjita hue| avasara dekha agnizikha ne pUchA-'bhagavan ! ina bAlikAoM kA pati kauna hogaa|' muni ne kahA-'inakA patti bhrAtR-vadhaka hogaa|' yaha suna rAjA kA ceharA zyAma ho gyaa| hamane pitA se kahA-'tAta! muniyoM
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________ niryuktipaMcaka ne jo saMsAra kA svarUpa batAyA hai, vaha yathArtha hai| hameM aisA vivAha nahIM caahie| hameM aisA viSayasukha nahIM caahie| pitA ne hamArI bAta mAna lI, taba se hama apane priya bhAI kI snAna - bhojana Adi kI vyavasthA meM hI cintita rahatI haiN| hama apane zarIra parikarma kA koI dhyAna nahIM rakhatIM / eka dina hamAre bhAI ne ghUmate hue tumhAre mAme kI lar3akI puSpavatI ko dekhaa| vaha usake rUpa para mugdha ho gayA aura use haraNa kara yahA~ le aayaa| parantu vaha usakI dRSTi sahane meM asamartha thA ataH vidyA ko sAdhane ke lie gyaa| Age kA vRttAnta Apa jAnate haiN| he mahAbhAga ! usa samaya tumhAre pAsa se Akara puSpavatI ne hameM bhAI kA sArA vRttAnta sunaayaa| use sunakara hameM atyanta zoka huaa| hama rone lgiiN| puSpavartI ne dharmadezanA de hameM zAnta kiyA aura zaMkarI vidyA se hamAre vRttAnta ko jAnakara usane kahA- ' 'muni ke vacana ko yAda kro| brahmadatta ko apanA pati maanii| ' hamane anurAga pUrvaka Apako apane pati svIkAra kara liyaa| puSpavatI ke saMketa se Apa kahIM cale ge| hamane Apako aneka nagaroM va grAmoM meM DhUMDhA para Apa kahIM nahIM mile| anta hama khinna hokara yahAM A gii| Aja hamArA bhAgya jAgA atarkita hiraNya kI vRSTi ke samAna Apake darzana hue| he mahAbhAga ! puSpavatI kI bAta ko yAda kara Apa hamArI AzA pUrI kreN|' yaha suna kumAra prasanna huaa| usane unakI bAta svIkAra kara unake sAtha gandharva vivAha kiyaa| rAta vahIM bitaaii| prAta:kAla hone para kumAra ne kahA- 'tuma donoM puSpavatI ke pAsa calI jaao| usake sAtha taba taka rahanA, jaba taka maiM rAjA na bana jAU~ / ' donoM ne bAta mAna lii| unake jAne ke bAda kumAra ne dekhA ki na vahAM prAsAda hai aura na parijana usane socA ki yaha vidyAdhariyoM kI mAyA hai anyathA aisA indrajAla-sA kautuka kaise hotA ? kumAra ko ratnavatI kA smaraNa ho gayA aura vaha usako DhUMDhane Azrama kI ora calA / vahAM na to ratnavatI hI thI aura na koI dUsarA / kise pUcheM, yaha soca usane idhara-udhara dekhA para koI nahIM milaa| vaha usI kI cintA meM vyagra thA tabhI vahA~ saumya AkRti vAlA eka puruSa dikhalAI par3A / kumAra ne pUchA - 'mahAbhAga ! kyA tumane amuka-amuka AkRti tathA veSa dhAraNa karane vAlI strI ko Aja yA kala kahIM dekhA hai?' usane pUchA- 'kumAra! kyA tuma ratnavatI ke pati ho|' kumAra ne svIkRti meM apanA sira hilA diyaa| usane kahA- 'kala aparAhna velA meM maiMne usako rote dekhA thaa| maiM usake pAsa gayA aura pUchA - 'putrI ! tuma kauna ho kahAM se AI ho, tumhAre duHkha kA kAraNa kyA hai? tumheM kahAM jAnA haiM ?" usane apanA paricaya diyaa| maiMne use pahacAna liyA aura kahA- tuma merI dhevatI ho|' maiMne usakA vRttAnta jAnA aura use usake cAcA ke pAsa le gyaa| usane use Adara pUrvaka apane ghara meM praveza karAyA isIlie anveSaNa karane para bhI vaha tumheM nahIM milii| tumane acchA kiyA ki yahAM A gye|' itanA kahakara vaha kumAra ko sArthavAha ke ghara le gyaa| ratnavatI ke sAtha usakA pANigrahaNa sampanna huaa| vaha viSaya-sukha kA bhoga karatA huA vahIM rahane lgaa| eka dina use yAda ho AyA ki Aja varadhanu kA dina haiM, vaha soca usane brAhmaNoM ko bhojana ke lie AmaMtrita kiyaa| saMyogavaza varadhanu brAhmaNa ke veza meM bhojana lene vahIM A gyaa| usane eka naukara se kahA- 'jAo, apane svAmI se kaho ki yadi tuma mujhe bhojana doge to vaha usa paralokavartI ke mu~ha aura peTa meM sIdhA calA jAegA, jisake lie tumane bhoja kiyA hai|' naukara 596
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM ne jAkara kumAra ko sArI bAta khii| kumAra bAhara aayaa| usane brAhmaNa veza meM varadhanu ko pahacAna liyaa| donoM ne paraspara AliMgana kiyaa| donoM andara A gae / snAna- bhojana Adi se nivRtta ho kumAra ne varadhanu se usakA vRttAnta puuchaa| varadhanu ne kahA- 'usa rAta Apa donoM ratha para so gae the| maiM Age baiThA thaa| eka cora ghanI jhAr3I meM chupA baiThA thaa| usane pIche se bANa maaraa| maiM vedanA se parAbhUta ho dharatI para gira pdd'aa| Apa para koI Apatti na A jAe isa bhaya se AvAja nahIM kii| ratha Age calA gayA aura maiM bhI saghana vRkSoM ko cIratA huA gA~va meM pahu~cA, jahA~ Apa the / vahA~ ke pradhAna se maiMne Apake viSaya meM sArI bAta jAna lii| mujhe atyanta hurSa huaa| jyoM tyoM maiM yahAM AyA aura Apase milanA huaa|' donoM atyanta AnaMda se dina bitA rahe the| eka bAra donoM ne vicAra kiyA ki kitane dina taka hama niThalle baiThe rheNge| hameM koI upAya DhUMr3hanA caahie| madhumAsa aayaa| madanamahotsava kI belA gara ke sAre loga krIDA karane udyAna meM ge| katahalavaza kamAra aura varadhana bhI vahIM ge| sabhI nara-nArI vividha krIr3AoM meM magna the| itane meM ho madonmata rAja-hastI AlAna se chUTa gyaa| vaha niraMkuza ho daur3a pdd'aa| sabhI loga bhavabhIta ho ge| bhayaMkara kolAhala hone lgaa| sabhI krIr3AgoSThiyA~ bhaMga ho giiN| isa pravRddha kolAhala meM eka taruNa strI mattahAtho ke bhaya se pAgala kI taraha daur3atI huI trANa ke lie idhara-udhara dekha rahI thii| hAthI kI dRSTi usa para pdd'ii| cAroM ora hAhAkAra hone lgaa| strI ke parivAra vAle cillAne lge| kumAra ne yaha dekhaa| usane bhayabhIta taruNo ke Age ho, hAthI ko hAMkA / kumArI baca gii| hAthI kumArI ko chor3akara atyanta kupita ho, sUDa ko ghumAtA huA, kAnoM ko phar3aphar3AtA huA kumAra kI ora daudd'aa| kumAra ne apanI cAdara ko geMda banA hAthI kI ora pheNkaa| hArthI ne use roSa se apanI sUMDa meM pakar3akara AkAza meM uchAla diyaa| vaha dharatI para jA giraa| hAthI use puna: uThAne meM prayatnazIla thA ki kumAra zIghra hI usakI pITha para jA baiThA aura tIkhe aMkaza se usa para prahAra kiyaa| hAthI uchlaa| tatkSaNa hI kamAra ne mIThe vacanoM se use saMbodhita kiyaa| hAthIM zAnta ho gyaa| logoM ne yaha dekhaa| cAroM ora se sAdhuvAda kI dhvani Ane lgii| maMgalapAThakoM ne kumAra kA jayaghoSa kiyaa| hAthI ko AlAna para le jAyA gyaa| kumAra brahmadatta pAsa hI khar3A rhaa| rAjA aayaa| kumAra ko dekhakara vismita huaa| usane pUchA- 'yaha kauna hai?' maMtrI ne sArI bAta btaaii| rAjA prasanna huaa| kumAra ko sAtha le vaha apane rAjamahala meM aayaa| snAna, bhojana, pAna Adi se usakA satkAra kiyaa| bhojana ke pazcAta rAjA ne apanI ATha patriyA~ kamAra ko samarpita kii| zubha muhUrta meM vivAha-saMskAra sampanna huaa| kumAra kaI dina vahA~ rhaa| eka dina eka strI kumAra ke pAsa Akara bolI-'kumAra ! maiM Apase kucha kahanA cAhatI huuN|' kumAra ne kahA bolo, kyA kahanA cAhatI ho? usa strI ne kahA-'isI nagarI meM vaizramaNa nAya kA sArthavAha rahatA hai| usakI putrI kA nAma zrImatI hai| maiMne usako pAlA-poSA hai / yaha vahIM bAlikA hai, jisako tumane hAthI se rakSA kI thii| hAthI ke saMbhrama se baca jAne para usane tumheM jIvanadAtA mAnakara tumhAre prati anurakti dikhAI hai| tumhAre rUpa, lAvaNya aura kalA-kauzala ko dekhakara vaha tumhAre meM atyanta anurakta hai| tabhI se vaha tumheM dekhatI huI stambhita kI taraha, likhita mUrti kI taraha, bhUmi
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________ 594 niyuktipaMcaka meM gar3hI kIla kI taraha nizcala aura bharI AMkhoM se kSaNa bhara vahAM ThaharI / hAthI kA saMbhrama dUra hone para jyoM-tyoM use ghara le jAyA gyaa| vaha vahA~ bhI na snAna karatI hai aura na hI bhojn| vaha taba se mauna haiN| maiM usake pAsa gii| maiMne kahA-'putrI ! tuma binA kAraNa ho kyoM anamanI ho rahI ho? mere vacanoM kI avahelanA kyoM kara rahI ho?' usane muskarAte hue kahA-'mAM ! tumase maiM kyA chupAU~? kinta lajjAvaza cupa haiN| yadi usa kumAra ke sAtha jisane mujhe hAtho se bacAyA hai, merA vivAha nahIM ho jAtA to merA maranA nizcita hai|' yaha bAta suna maiMne usake pitA se sArI bAta khii| usane mujhe tumhAre pAsa bhejA hai| Apa kRpA kara isa bAlikA ko svIkAra kreN|' kumAra ne use svIkAra kara liyaa| zubha dina meM usakA vivAha sampanna huaa| varadhanu kA vivAha amAtya subuddhi kI putrI nandA ke sAtha huaa| donoM sukha bhogate hue vahIM rahane lge| cAroM ora unakI kIrti phaila gii| calate-calate ve vArANasI phuNce| rAjA kaTaka ne jaba kumAra brahmadatta kA Agamana sunA to vaha bahuta hI prasanna huaa| pUrNa sammAna ke sAtha kumAra brahmadatta ko nagara meM praveza karAyA gyaa| usane apanI putrI kaTakAvato se brahmadatta kA vivAha kiyaa| rAjA kaTaka ne dUta bhejakara senA sahita puSpacUla ko bulA liyaa| maMtrI dhanu aura kareNudatta bhI vahAM A phuNce| caMdrasiMha, bhacaMdatta Adi aura bhI aneka rAjA unake sAtha mila ge| una sabane varadhanu ko senApati ke pada para niyukta kara kAmpilyapura para car3hAI kara dii| isI bIca rAjA dIghaM ne kaTaka Adi rAjAoM ke pAsa apanA dUta bhejA para sabane usakA tiraskAra kiyaa| anavarata prayANa se senA kAmpilyapura pahuMca gyii| cAroM ora se nagara ko ghera liyA, jisase nAgarikoM kA nirgama aura praveza avaruddha ho gyaa| rAjA dIrgha 'kitane dina taka aMdara chipakara baiThA rahUMgA' aisA socakara sAhasa ke sAtha senA ke sammukha aayaa| donoM ora se ghamAsAna yuddha huaa| apanI senA ko parAjita hote dekha sAhasa ke sAtha rAjA dIrgha yuddha meM upasthita huaa| rAjA dIrgha ko dekhakara kumAra brahmadatta ne roSa ke sAtha usa para bANa chodd'aa| phira gAMDIva, khaDga Adi se prahAra karake usa para cakra chor3a diyaa| rAjA dIrgha kA sira dhar3a se alaga ho gyaa| 'cakravartI kI vijaya huI'- yaha ghoSa cAroM ora phaila gyaa| devoM ne AkAza se phUla brsaae| 'bArahavAM cakravartI utpanna huA hai' yaha AkAzavANI huI / nAgarikoM ne abhinaMdana karate hue cakravartI brahmadatta kA nagara meM praveza krvaayaa| sakala sAmantoM ne kumAra brahmadatta kA cakravartI ke rUpa meM abhiSeka kiyaa| vaha chaha khaMDa kA adhipati bana gyaa| puSpavatI pramukha sArA aMta:pura kAmpilyapura meM A gyaa| rAgya kA paripAlana karatA huA brahmadatta sukhapUrvaka rahane lgaa| eka bAra eka naTa aayaa| usane rAjA se prArthanA kI-'maiM Aja madhukarI gIta nAmaka nATya-vidhi kA pradarzana karanA cAhatA huuN|' cakravartI ne svIkRti de dii| aparAhna meM nATaka hone lgaa| usa samaya eka karmakarI ne phUlamAlAeM lAkara rAjA ke sAmane rakhI / unheM dekhA aura madhukarI gIta sunaa| taba cakravartI ke mana meM eka vikalpa utpanna huA ki aisA nATaka isake pahale bhI maiMne kahIM dekhA hai| vaha isa cintana meM lIna ho gayA aura use pUrva-janma ko smRti ho aaii| usane jAna liyA ki aisA nATaka maiMne saudharma devaloka ke padmagulma nAmaka vimAna meM dekhA thaa| isa smRti mAtra se vaha mUrchita hokara bhUmi para gira pdd'aa| pAsa baiThe hue sAmanta uThe, candana kA lepa kiyaa| rAjA kI cetanA lauTa aaii| samrATa Azvasta huaa| use pUrvajanma ke bhAI kI yAda satAne lgii| bhAI kI khoja karane ke lie usane eka
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM bhArga ddhuuNddh'aa| rahasya ko chipAte hue samrATa ne mahAmAtya varadhanu se kahA-'Asva dAsau mRgau haMsau, mAtaMgAvamarau tathA' isa zlokAddhaM ko santra jagaha pracArita karo aura yaha ghoSaNA karo ki isa zloka kI pUrti karane vAle ko samrAT apanA AdhA rAjya degaa| pratidina yaha ghoSaNA hone lgii| yaha arddhazloka dUra-dUra taka prasArita ho gayA aura vyakti-vyakti ko kaNThastha ho gyaa| idhara citra kA jIva devaloka se cyuta hokara purimatAla nagara meM eka seTha ke ghara janmA. yuvA hone para eka dina use pUrvajanma kI smRti huI aura vaha muni bana gyaa| eka bAra grAmAnugrAma vihAra karate hue vaha vahIM kAmpilyapura meM AyA aura manorama nAma ke kAnana meM tthhraa| eka dina vaha kAyotsarga kara rahA thaa| usI samaya rahaTa ko calAne vAlA eka vyakti vahAM bola uThA-'Asva dAsau mRgau haMso, mAtaMgAvamasau tthaa|' muni ne isa zlokArdha ko sunA aura usake Age ke do caraNa pUre karate hue kahA-'eSA nau SaSThikA jAtiH, anyonyAbhyAM viyuktayoH rahaTa calAne vAle usa vyakti ne una donoM caraNoM ko eka patra meM likhA aura AdhA rAjya pAne kI khuzI meM vaha daur3A-daur3A rAja-darabAra meM phuNcaa| samrATa kI anumati prApta kara vaha rAjya sabhA meM gayA aura eka hI sA~sa meM parA zloka samrATa ko sunA ddaalaa| use sunate hI samrAT snehavaza mUrchita ho ge| sArI sabhA kSubdha ho gayI / sabhAsada kruddha hokara use pITane lge| unhoMne kahA-'TUne samrAT ko mUrchita kara diyaa| kaisI terI zloka-pRrti?' mAra par3ane para vaha bolA- mujhe mata mArI / zloka kI pUrti maiMne nahIM kI hai|' 'to kisane kI hai?' sabhAsadoM ne pUchA taba usane kahA-'mere rahaTa ke pAsa khar3e eka muni ne kI hai|' anukUla upacAra pAkara samrAT sacetana huaa| sArI bAta kI jAnakArI prApta kara vaha parikara sahita mani ke darzana karane ke lie udyAna meM cala pdd'aa| muni ko vaMdanA kara vaha vinayapUrvaka unake pAsa baiTha gyaa| muni ne dharmadezanA dii| karma vipAka kA varNana kiyA tathA mokSamArga kA vivecana kiyaa| pariSad virakta ho gayIM para cakravartI brahmadatta bhAvita nahIM huaa| puna: punaH pratibodha dene para bhI brahmadatta pratibuddha nahIM huA taba muni citra ne socA-'oha ! aba mujhe samajha meM A gayA ki brahmadatta pratibuddha kyoM nahIM ho rahA hai? pUrvabhava meM cakravartI sanatkumAra kI strIratna darzanArtha AI thii| vandanA karate samaya usakI kezarAzi kA sparza muni ke caraNoM se huaa| caraNa -sparza se muni ko apAra sukha kI anubhUti huii| taba puni sambhUta ne strIratna kI prApti kA nidAna kara ddaalaa| maiMne nidAna karane kA niSedha kiyaa| parantu niSedha kA asara nahIM huaa| yahI kAraNa hai ki Aja yaha apane rAjya ke prati itanA Asakta hai| jaise mRtyu rUpI nAga se daSTa vyakti ke lie jina-vacana rUpI maMtra-taMtra kAryakara nahIM hotA, vaise hI isa para dharma-pratibodha kA koI prabhAva nahIM ho rahA hai|' muni vahAM se cale gae aura sAdhanA karate-karate mokSa ko prApta ho ge| brahmadatta cakravartI sukhoM kA anubhava karane lgaa| kucha kAla biitaa| eka bAra eka brAhANa 'cakravartI ke pAsa Akara bolA-'rAjan ! mere mana meM eka abhilASA utpanna huI hai ki maiM cakravartI kA bhojana kruuN|' cakravartI bolA-'dvijottama! merA anna tuma pacA nahIM paaoge| yaha anna mere atirikta koI nahIM pacA paataa| yaha anna dUsaroM meM samyak pariNata nahIM hotA / ' taba brAhmaNa bolA-'rAjan!
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka ApakI isa rAjyalakSmI ko dhikkAra hai ki Apa annadAna dene meM bhI itanA soca rahe haiN|' taba rAjA ne Akroza vaza use bhojana kI anumati de dii| anumati pAkara brAhmaNa apane parivAra sahita cakravartI ke prAsAda meM gyaa| vahAM sabhI ne bhojana kiyaa| brAhmaNa apane parivAra ke sAtha ghara A gyaa| rAtri meM anna kI pariNati ke kAraNa sabhI meM unmAda vyApta ho gyaa| sabhI parijana kAma-vedanA se AviSTa hokara saMbaMdhoM ko bhUlakara, eka dUsare ke sAtha anAcAra kA sevana karane lge| anna kA pUrA pariNamana huaa| prAta:kAla brAhmaNa tathA sabhI parijana atyanta lajA kA anubhava karane lge| ve eka dUsare ko muMha dikhAne meM bhI samartha nahIM rahe / brAhmaNa ghara chor3akara nagara ke bAhara calA gyaa| vana kI ora jAtejAte brAhmaNa ne socA-'rAjA ke sAtha merA koI vaira nahIM thaa| phira binA kisI nimitta ke rAjA ne merI aisI viDambanA kyoM kI?' usakA mana IrSyA aura krodha se bhara gyaa| vaha vana meM ghUmatA ra eka dina usane eka ajApAlaka ko dekhA, jo kaMkaroM se pIpala ke pattoM meM cheda kara rahA thaa| kaMkara ThIka nizAne para laga rahe the| 'yaha merA vivakSita kArya karane meM samartha hai' yaha socakara brAhmaNa ajApAlaka ke pAsa gyaa| sammAna se dAna-dakSiNA dekara use prasanA kiyA aura usako ekAnta meM apanA abhiprAya batA diyaa| usane tadanurUpa kArya karanA svIkAra kara liyaa| eka dina vaha ajApAlaka eka bhIta kI oTa meM chipakara khar3A ho gyaa| rAjA brahmadatta apane prAsAda se usI mArga para kahIM jA rahe the| acUka nizAnebAja ajApAlaka ne nizAnA sAdhA aura eka sAtha kaMkara se unakI donoM AMkheM ukhAr3a dii| ajApAlaka pakar3A gyaa| rAjA ne usase pUrA vRttAnta jAnakara brAhmaNa ko usake pUre parivAra sahita maravA ddaalaa|anyaany brAhmaNoM kI ghAta karane ke pazcAt 'rAjA ne maMtrI se kahA-'ina sabakI AMkheM eka thAla meM sajAkara mere sAmane upasthita kro| maiM apane hAthoM se una AMkhoM kA mardana kara sukha kA anubhava kruuNgaa|' maMtrI ne socA-'rAjA abhI kliSTa karmodaya ke vazIbhUta hai| mujhe koI upAya karanA caahie|' usane zAkhoTaka (sihoDa) vRkSa ke phaloM ko thAlI meM sajAkara rAjA ke sAmane rkhaa| rAjA krUra adhyavasAyoM se abhibhUta thaa| vaha una phaloM ko manuSya kI AMkheM mAnakara unakA mardana karatA huA sukha kA anubhava karane lgaa| kucha dina biite| sAta sau solaha varSa kA AyuSya pUrA kara, atyanta raudra adhyavasAyoM se marakara vaha sAtavIM naraka meM tetIsa sAgara kI AyuSya vAlA nairayika bnaa| 57. bhRgu purohita terahaveM adhyayana meM varNita citra aura saMbhUta ke do mitra the, jo gvAle the| sAdhu ke anugraha se unheM samyaktva kI prApti huii| ve vahAM se marakara devaloka meM utpanna hue| vahAM se cyavana kara ve kSitipratiSThita nagara meM eka seTha ke yahAM utpanna hue| cAra ibhyaputra unake mitra the| una sabane yuvAvasthA meM bhogoM kA upabhoga kiyA phira sthavira muni ke pravacana se virakta hokara prajita ho ge| cirakAla taka saMyama kA pAlana kara ve bhaktapratyAkhyAna anazana dvArA saudharma devaloka ke padmagulma nAmaka vimAna meM cAra palyopama kI sthiti vAle deva bne| do gvAlaputroM ko chor3akara zeSa cAroM mitra vahAM se cyuta hue| unameM eka kuru janapada ke iSukAra nagara meM iSukAra nAmaka rAjA banA tathA dUsarA usI rAjA kI 1. uni.325-352, usuTI.pa. 185-97 /
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM 597 paTarAnI kamalAvatI bnaa| tIsarA usI rAjA kA purohita banA, jisakA nAma bhRgu thA tathA cauthA bhRgu purohita kI patnI vAziSThagotrI yazA bnaa| bhRgu purohita ke koI putra nahIM thaa| saMtAna ke lie donoM pati-patnI ciMtAmagna rahate the| saMtAna ke lie ve vividha devatAoM aura naimattikoM se upAya pUchate rahate the| eka bAra una dAnAM kAlaputroM ne devabhatra meM avadhijJAna se jAnA ki ve bhRgupurohita ke pa hoNge| ve zramaNa kA rUpa banAkara bhRgu purohita ke pAsa aae| bhRgu purohita aura yazA-donoM ne u.. vaMdanA kii| zramaNa daloM ne una donoM ko dharma kA upadeza diyaa| bhRgu dampati ne zrAvaka vrata svIkAra kie| bhRgu ne pUchA-'bhagavan ! hamAra koI putra hogA yA nahIM?' zramaNa yugala ne kahA-'tumhAre do putra hoMge lekina va sAmAnasthA meM hI dIkSita ho jaaeNge| unakI pravrajyA meM tumako koI bAdhA nahIM pahacAnA hai| ve dIkSita hai kara ghamazAsana kI prabhAvanA kareMge aura aneka logoM ko pratibuddha kreNge|' itanA kahakara ve donoM zramaNa vahAM se cale ge| kucha samaya bAda donoM deva purohita-patnI garbha meM aae| dIkSA ke bhya se purohita nagara ko choDakara vraja gAMva meM jAkara basa gyaa| vahAM purohita- patnI ne do putroM ko janma diyaa| kucha bar3e hone para mAtA-pitA ne socA ki kahIM ye dIkSita na ho jAeM ataH eka bAra usane kahA-'the zramaNa dhUrta aura preta-pizAca rUpa hote haiN| ye sundara sundara bAlakoM ko uThAkara le jAte haiM aura phira unakA mAMsa khAte haiM ata: tuma kabhI bhI unake pAsa mata jaanaa|' eka bAra ve donoM bAlaka khelate-khelate gAMva ke bAhara cale ge| kucha sAdhu usI mArga se A rahe the / ve donoM bAlaka bhayabhIta ho gae aura daur3akara eka vRkSa para car3ha ge| saMyogavaza sAdhu bhI usI vakSa kI saghana chAyA meM tthhre| mahata bhara vizrAma karake sabhI sAdhu eka maMDalI meM bhojana karane lge| bAlakoM ko mAtA-pitA kI zikSA smRti meM Ayo kintu unhoMne dekhA ki muni ke pAtra meM mAMsa jaisI koI vastu nahIM hai| sAdhuoM ko apane ghara jaisA sAmAnya bhojana karate dekha bAlakoM kA bhaya krama huaa| unhoMne socA-'aho ! hamane aise sAdha anyatra bhI kahIM dekhe haiN|' ciMtana karate-karate unheM jAtismRti jJAna utpanna ho gyaa| ve pratibuddha ho ge| nIce utarakara unhoMne sAdhuoM ko vaMdanA kI aura ye apane mAtA-pitA ke pAsa aae| unhoMne mAtA-pitA se kahA-'manuSya jIvana anitya aura vighnabahula hai, Ayu choTI hai ata: hama dIkSA svIkAra karane kI anumati cAhate haiN|' pitA ne unako aneka prakAra se samajhAne kA prayatna kiyaa| vArtAlApa meM pitA ne unheM brAhmaNa saMskRti se paricita karAne kA prayatna kiyA kintu donoM bAlakoM ne vistAra se unheM zramaNa saMskRti kA jJAna kraayaa| aMta meM purohita bhI saMsAra se virakta hokara pravrajyA hetu taiyAra ho gyaa| usane apanI patnI ko samajhAyA to vaha bhI pratibuddha ho gyiiN| isa prakAra ve cAroM-mAtA-pitA aura donoM putra pravajita ho ge| usa samaya rAjya kA vidhAna thA ki jisake koI uttarAdhikArI nahIM hotA, usakI sampatti rAjA kI mAna lI jAtI thii| bhRgu purohita kA sArA parivAra dIkSita ho gyaa| rAjA ko jaba yaha bAta jJAta huI to usane sArI sampatti para adhikAra karanA caahaa| rAnI kamalAvatI ko jaba yaha bAta mAlama par3I to usane rAjA se kahA-'rAjan ! vamana ko khAne vAle puruSa kI prazaMsA nahIM hotii| Apa brAhmaNa dvArA parityakta dhana lenA cAhate haiM, yaha vamana pIne jaisA hai|'
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.9% niyukti paMcaka rAnI ne kAma bhogoM kI asAratA para mArmika prakAza ddaalaa| rAjA kA mana virakta ho utthaa| rAjA aura rAnI donoM dIkSita ho ge| kAlAntara meM una chahoM ko kaivalya utpanna ho gayA aura ve nikI prApta ho ge| 58. rAjarSi saMjaya kAmpilya nagara meM saMjaya nAma kA rAjA rAjya karatA thaa| eka bAra vaha mRgayA ke lie, niklaa| usake sAtha cAroM prakAra kI senAeM thiiN| vaha ghor3e para savAra hokara kezara udyAna meM gyaa| vaha mRgoM ko khader3a kara apane sAtha le gyaa| ekatrita mRgoM ko vaha rasalolupa rAjA saMtrasta kara mArane lgaa| usa udyAna meM gardabhAli anagAra dhyAna kara rahe the| rAjA ne socA yahAM ke mRgoM ko mArakara maiMne muni kI AzAtanA kI hai| vaha tatkAla ghor3e se utarA aura muni ke pAsa gyaa| muni ke pAsa caddhAJjali hokara vaha bolA-' bhagavan ! mujhe kSamA kreN|' muni mauna dhAraNa kie hue the ataH kucha nahIM bole / rAjA bhayabhIta ho gyaa| usane socA- 'yadi muni kruddha ho gae to ve apane teja se samUce vizva ko naSTa kara deNge|' rAjA ne punaH kahA- 'maiM kAMpilyapura kA rAjA huuN| merA nAma saMjaya hai / maiM ApakI zaraNa meM AtA huuN| Apa mujhe apane tapojanita teja se na jlaaeN|' muni zAMta bhAva se bole - 'rAjan! maiM tumheM abhayadAna detA huuN| tuma bhI abhayadAtA bno| pAnI ke budabude ke samAna kSaNabhaMgura isa jIvana meM apane maraNa ko jAnakara bhI tuma hiMsA meM kyoM Asakta bana rahe ho?' rAjA ne muni kI dharmadezanA sunI aura virakta ho gayA / samagra vaibhava yukta rAjya ko chor3akara usane pratrajyA svIkAra kara lii| aneka varSo taka tapazcaraNa kara rAjarthi saMjaya siddha, buddha aura mukta ho ge| 59. mRgAputra sugrIva nagara meM balabhadra nAma kI rAjA rAjya karatA thaa| usakI agramahiSI kA nAma mRgAvatI thaa| unake eka putra huA, jisakA nAma balazrI rakhA gyaa| vaha loka meM mRgAputra nAma se prasiddha huA / vaha buddhimAna, vajraRSabhasaMhanana vAlA tathA tadbhavabhuktigAmI thaa| yuvA hone para usakA pANigrahaNa huA / eka bAra vaha paliyoM ke sAtha prAsAda ke jharokhe meM baiThA krIr3A kara rahA thA / rAjamArga se loga A jA rahe the| sthAna-sthAna para nRtya saMgIta kI maMDaliyAM Ayojita thiiN| ekAeka usakI dRSTi rAjamArga para maMdagati se calate hue nirgrantha para jA ttikiiN| muni zruta ke pAragAmI, dhIra gaMbhIra evaM tapa, niyama aura saMyama ke dhAraka the| muni ke tajIdIpta lalATa, camakate hue netroM tathA tapasyA se kRza zarIra ko vaha animeSa dRSTi se dekhatA rhaa| muni ko dekhakara 'pahale bhI maiMne aisA rUpa kahIM dekhA hai ' - yaha vicAra karate-karate use jAtismRti jJAna utpanna ho gyaa| jAtismRti se usako atIta kI sArI smRtiyAM tAjA ho gyiiN| usane jAna liyA ki pUrvabhava meM vaha zramaNa thaa| usakA mana saMsAra 1. uni 356- 66, uzAMTI pa. 395, 396, uluTI. 1. 204 205 / 2. uni 388-398 /
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6: kathAeM 529 se virakta ho gyaa| vaha apane mAtA-pitA ke pAsa Akara baddhAJjali bolA-'pina jI ! maiM prajina honA cAhatA huuN| yaha zarIra anitya hai, azucimaya hai, duHkha aura klezoM kA bhAjana hai| ise Aja yA kala chor3anA hI hogaa| ina kAma-bhogoM ko maiM abhI chor3anA cAhatA huuN|' mAtA-pitA ne aneka tarkoM se use zrAmaNya jIvana kI kaThoratA se avagata kraayaa| lekina jaba unhoMne dekhA ki isakA saMkalpa dRr3ha hai to unhoMne kahA-'putra! tuma dhanya ho, jo sukha sAmagrI kI vidyamAnatA meM virakta bane ho| tuma siMha kI bhAti abhiniSkramaNa kara siMha-vRtti se hI zrAmaNya kA pAlana krnaa| dharma kI kAmanA rakhate hue kAmabhogoM se virakta hokara viharaNa karanA / vatsa! tuma jJAna, darzana, cAritra, tapa, saMyama, niyama, kSoti, mukti Adi se sadA vardhamAna rhnaa|' saMvegajanita harSa, se bala zrI ne mAtA-pitA ke AzIrvAda ko svIkAra kiyaa| pavitratA se zrAmaNya kA pAlana kiyA aura aMta meM siddha, buddha aura mukta bana gyaa| 60. samudrapAla caMpA nagarI meM pAlita nAmaka sArthavAha rahatA thaa| vaha vItarAga bhagavAna mahAvIra kA anuyAyo thaa| nirgrantha pravacana meM usakI dRr3ha zraddhA thii| vaha sAmudrika vyApArI thA ata: dUra-dUra taka usakA vyApAra phailA huA thaa| eka bAra vaha yAnapAtra para ArUr3ha hokara ghara se niklaa| vaha gaNima-supArI tathA dharima-svarNa Adi se bhare jahAja ko lekara pihuMDa nagara phuNcaa| kraya-vikraya hetu vaha vahAM kaI dinoM taka rhaa| nagaravAsiyoM se usakA paricaya bar3hA aura eka seTha ne apanI putrI ke sAtha usakA vivAha kara diyaa| ___kucha dina vahAM rahakara vaha patnI ko lekara svadeza kI ora cala pdd'aa| usakI patnI garbhavatI huii| samudra-yAtrA ke bIca hI usane eka sundara aura lakSaNopeta bAlaka ko janma diyaa| samudra meM janma lene ke kAraNa usakA nAma samudrapAla rakhA gyaa| pAlita zrAvaka sakuzala apane ghara phuNcaa| zizu samudrapAla pAMca dhAyoM ke bIca bar3A hone lgaa| usane bahattara kalAeM siikhiiN| vaha nyAya-nIti meM nipuNa ho gyaa| yauvana meM praveza kara vaha atyadhika sandara dikhAI dene lgaa| yavAvasthA meM pitA ne rUpiNI nAmaka kanyA ke sAtha usakA vivAha kara diyaa| yaha striyoM ke cauMsaTha guNoM se yukta tathA devAMganA ke samAna sundara thii| samudrapAla rUpiNI ke sAtha puMDarIka bhavana meM krIDArata rahatA thaa| eka bAra vaha prAsAda ke gavAkSa meM baiThA nagara kI zobhA dekha rahA thaa| usane dekhA ki rAjapuruSa eka vadhya ko vadhabhUmi meM le jA rahe haiN| vaha vyakti lAla vastra pahane hue thaa| usake gale meM lAla kanera kI mAlAeM thiiN| yaha saba dekha kamAra kA mana saMvega se bhara gyaa| 'acche karmoM kA phala acchA hotA hai aura bure karmoM kA phala burA hotA hai|' isa ciMtana se usakA mArga spaSTa ho gyaa| saMbodha prApta kara samudrapAla utkRSTa vairAgya se saMpRkta ho gyaa| prakhyAta yaza-kIrti vAle usa kumAra ne mAtA-pitA kI AjJA lekara pravrajyA grahaNa kara lii| aneka varSoM taka tapazcaryA dvArA karmoM kA kSaya kara vaha siddha, buddha aura mukta ho gyaa| 1. uni.402-415 / 2. uni,425-36||
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________ 600 niyuktipaMcaka 61. rathanaimi-rAjImatI eka saniveza meM grAmAdhipati ke putra kA nApa dhana thaa| gAmA ko putra dhanavato isako patnI vrg| eka bAra grISmakAla ke madhyAhna meM ve kisI prayojanavaza araNya meM ge| vahAM unhoMne bhUkha pyAsa evaM parizrama se vyAkula, kRza zarIra vAle eka muni ko darakhA. jo pazca bhUla gae the aura pRcchita me pRthvI para par3e the| isa dayanIya avasthA meM muni ko dekhakara dampatti ne socA ki yaha koI mahAtapasvI hai / karuNA se ota-prota dhana jala ke hI sAle ko harI 5: ka. havA ko| dhana ne muni ke zarIra kA mardana bhI kiyaa| jaba muni svastha hue tatra dhana unheM apane gAMva lekara A gyaa| AhAra Adi se unakI sevA kii| muMni bhI use 'upadeza dete hue bole-'isa du:kha pracura saMsAra meM dUsaroM kA hita avazya karanA caahie| yadi zakya ho to tuma mAMsa, madya, zikAra Adi vyasanoM se nivRtta ho jAo kyoMki ye dopabahula haiM / ' muni ne aura bhI aneka prakAra ke tyAgapratyAkhyAna kI bAta khii| dhana ko dharma meM sthira karake sAdhu ne vahAM se bihAra kara diyaa| vaha bhI sAdhu ke dvArA batAe anuSThAna kA vidhipUrvaka pAlana karane lgaa| usane tapasvI ke prati vAtsalya se mahAn puNya kA baMdha kiyaa| kAlAntara meM dhana evaM usakI patnI ne yatidharma svIkAra kara liyaa| divaMgata hokara dhana saudharma devaloka meM sAmAnika deva banA aura usakI patnI usakI mitra bnii| vahAM divya sukha kA anubhava karake devaloka se cyavana kara dhana vaitADhya meM sUrateja vidyAdhara rAjA kA putra bgaa| usakA nAma citragati rakhA gyaa| dhanavatI bhI sUra rAjA kI ratnavatI kanyA bnii| kAlAntara meM vaha usI kI patnI bnii| muni dharma kA pAlana kara citragati mAhendra devaloka meM sAmAnika deva banA tathA usakI patnI sakI mitra bnii| vahAM se cyUta hokara vaha aparAjita nAma kA rAjA banA aura vaha usakI patno banI, jisakA nAma priyamatI thaa| zramaNa dharma kA pAlana kara ve AraNaka kalpa meM deva bane aura patnI usakI mitra bnii| vahAM se cyuta hokara vaha zaMkha nAmaka rAjA banA aura vaha yazomatI nAma se usakI patnI bnii| zaMkha ne muni dharma svIkAra kiyaa| arhad-bhakti Adi hetu se usane tIrthaMkara nAma gotra kA baMdhana kiyA tathA aparAjita vimAna meM utpanna hue| yazomatI bhI sAdhudharma kA pAlana karane se vahIM utpanna huii| soriyapura nagara meM daza dazAroM meM jyeSTha rAjA samudravijaya rAjya karate the| unakI paTarAnI kA nAma zivA thaa| usake cAra putra the-ariSTanemi, rathanemi, satyanepi aura dRr3hanemi / kArtika kRSNA bArasa ko dhana kA jIva zivA rAnI ke garbha meM AyA / garbhakAla meM mAtA ne 14 mahAsvapna dekhe| ucita samaya para zrAvaNa zuklA paMcamI ke dina ziSA devI ne putra-ratna ko janma diyaa| diga-kumAriyoM ne janma-abhiSeka mahotsava manAyA tathA rAjA samudravijaba ne vardhApanaka samAroha kA Ayojana kiyaa| svapna meM riSTa ratnamaya naimi dekhe jAne ke kAraNa putra kA nAma ariSTanemi rakhA gyaa| ariSTanemi ATha varSa ke hue| isI bIca kRSNa ne kaMsa kA vadha kara diyaa| mahArAja jarAsaMdha yAdavoM para kupita ho ge| jarAsaMdha ke bhaya se sabhI yAdava pazcimI samudra taTa para cale ge| vahAM kezava dvArA ArAdhita vaizramaNa deva dvArA nirmita, svarNamayI, bAraha yojana lambI evaM nau yojana caur3I dvAravatI nagarI meM ve
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM sukhapUrvaka rahane lge| kAlAntara meM balarAma aura kezava ne jarAsaMgha ko mAra diyA aura ve ardhabharata ke rAjA bana gae / ariSTanemi yuvA hone para bhI viSayoM se parAGmukha rahate the| ve sabhI yAdavoM ke priya the| eka bAra AMTI kautuka zrIkRSNa kI AyudhazAlA meM pahuMca ge| vahAM unhoMne aneka devAdhiSThita Ayudha dekheM / ariSTanebhi ne divya kAlapRSTha utthaayaa| use dekhakara AyudhazAlA kA rakSaka 'zrIlA ' kumAra ! yaha kyA? svayaMbhUramaNa samudra ko bhujAoM se tairane kI bhAMti isa dhanuSya kA saMcAlana Apake lie azakya anuSThAna hai| zrIkRSNa ke atirikta tInoM loka meM koI bhI isa dhanuSya ko saMcAlita karane meM samartha nahIM hai| haMsate hue ariSTanemi ne AyudhazAlA - pAlaka kI avahelanA karate hue usa anuSa kI uThAkara pratyaMcA ko AsphAlita kiyaa| usakI dhvani se pRthvI kAMpa uThI / parvata hilane lge| jalacara, thalacara aura khecara Adi pazu-pakSI saMtrasta hokara idhara udhara palAyana karane lge| AyudhazAlA rakSaka trimita ho gyaa| rakSakoM dvArA niSedha karane para bhI ariSTanemi ne kAlapRSTha dhanuSa ko nIce rakhakara paJcajanya zaMkha hAtha meM uThAyA aura use kutUhalavaza bajA ddaalaa| zaMkha ke zabda se sArA saMsAra baharA jaisA hare gyaa| devatA, asura tathA manuSyoM ke hRdaya bhI kaMpita ho gaye / vizeSata: dvArakA nagarI sampUrNa rUpa se kAMpa utthii| kRSNa ne socA- 'yaha pralayaMkArI dhvani kahAM se uThI hai?" AyudhapAla ne sArI bAta zrIkRSNa ko btaaii| zrIkRSNa vismita ho ge| ariSTanami ke sAmarthya ko jAnakara zrIkRSNa ne baladeva se kahA- yaha bAlaka hote hue bhI itanA zakti sampanna hai. jaba yaha bar3A hogA to rAjya ko khatarA ho jaaegaa|' baladeva ne kahA- 'tumhArI vaha ciMtA vyartha hai / kevalI bhagavAn ne kahA haiM ki ariSTanemi bAvIsaveM tIrthaMkara aura tuma nauMve vAsudeva bnoge|' eka bAra zrIkRSNa ariSTanemi se udyAna meM mile aura bole-'kumAra! apane-apane bala kI parIkSA ke lie hama bAhuyuddha kreN|' ariSTanemi ne kahA-' isa niMdanIya bAhuyuddha ko karane se kyA lAbha hai? hama bAgayuddha kreNge| dUsarI bAta yaha bhI hai ki maiM Apase choTA hUM, yadi Apako harA dUMgA to isase ApakI apakIrti hogii| zrIkRSNa ne kahA- 'manoraMjana ke lie kie jAne vAle yuddha meM kaisI apakIrti?' ariSTanemi ne apanI vAma bAhu phailAI aura kahA ki yadi tuma ise jhukA doge to ' tumma jIta jaaoge| zrIkRSNa bAhu ko AMdolita karanA to dUra kiMcit mAtra bhI hilA nahIM ske| zrIkRSNa kI rAjyaharaNa kI ciMtA dUra ho gayI / yauvana prApta hone para eka dina zrIkRSNa ne samudravijaya ko kahA- 'kumAra kA zIghra vivAha kara diyA jAe, jisase yaha zIghra hI bhogoM meM phaMsa jaae|' rukmiNI, satyabhAmA Adi ne bhI yathAvasara kumAra se kahA- ' tribhuvana meM Apa jaisA rUpa kisI kA nahIM hai| nirupama saubhAgya se yukta svastha zarIra hai ataH durlabha manuSya janma evaM yauvana kA lAbha lene ke lie vivAha kro|' neminAtha ne haMsate hue kahA- 'tuccha kAma bhogoM se manuSyajanma kI sArthakatA nahIM hotI / ekAntazuddha, niSkalaMka evaM nirupamasukha vAlI zAzvatI siddhi se hI jIvana kI saphalatA hai| maiM siddhi ke lie hI yatna kruuNgaa|' zrI kRSNa ne kahA - 'kumAra! RSabha Adi tIrthaMkaroM ne bhI pahale vivAha kiyaa| santAnotpatti ke pazcAt pazcima vaya meM pravrajita hokara mokSa ko prApta kiyA ata: tuma bhI dArasaMgraha karake 601
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka dazAracakra ke manoratha ko pUrA kro|' ariSTanemi ne bhavitavyatA jAnakara zrIkRSNa kI bAta svIkAra kara lI / dazAracakra isa bAta ko munakara harpita ho ge| unhoMne zrIkRSNA se kahA-'kumAra ke anurUpa kanyA kI antrepaNA kro|' bhoja kula ke rAjanya ugrasena ko putrI rAjImato ko ariSTanemi ke yogya samajha vivAha kA prastAva rkhaa| mUla dhanavatI kA jIva aparAjita vimAna se cyuta hokara rAjImatI ke rUpa meM utpanna huA thaa| anurUpa saMbaMdha dekhakara ugrasena ne anugraha mAnakara vivAha kI svIkRti de dii| donoM kuloM meM vardhApana haa| zubha mahala meM vivAha-mahotsava kA Ayojana huaa| vivAha se pUrva ke sAre kArya sampanna hue| rAjIpatI ko alaMkRta kiyA gyaa| kumAra bhI alaMkRta hokara bArAta ke sAtha mata hAthI para ArUr3ha hue| baladeva, vAsudeva ke sAtha sabhI dazAra ekatrita hue| bAje bajane lge| zaMkha-dhvani hone lagI tathA maMgaladIpa jalAe ge| caMvara Dulane lge| janasamUha ke sAtha varayAtrA vivAha-maMDapa ke pAsa aaii| rAjImatI bhI nigunAra ko dekhakara hAvAra ho gyaa| usI samaya ariSTanemi ke kAnoM meM krandana bhare zabda sunAI pdd'e| unhoMne sArathI se pUchA-'ye karuNa kraMdana yukta zabda kahAM se A rahe haiM?' sArathI ne kahA-'deva ! ye karuNA bhare zabda pazuoM ke haiN| ye Apake vivAha meM sammilita hone vAle atithiyoM ke lie bhojya bneNge|' ariSTanemi ne kahA- yaha kaisA Ananda ! jahAM hajAroM mUka aura dIna niraparAdha prANiyoM kA vadha kiyA jAtA hai| aise vivAha se kyA jo saMsAra- paribhramaNa kA hetu banatA hai?' aisA kahakara ariSTanemi ne hAthI ko apane nivAsa sthAna kI ora moDa diyaa| sArathI ne nemikumAra ke abhiprAya ko jAnakara prANiyoM ko mukta kara diyaa| nemikumAra ko virakta aura mur3ate dekhakara rAjImatI mUcchita hokara bhUmi para gira pdd'ii| sakhiyoM ne ThaNDA jala chir3akA, paMkhA jhlaa| cetanA prApta karake rAjImatI vilApa karane lgii| sakhiyoM ne samajhAyA ki vilApa karanA vyartha hai ataH tuma dhairya dhAraNa kro| rAjImatI bolI-'sakhiyoM! Aja svapna meM deva, dAnavoM se ghirA huA eka divya puruSa dvAra para khar3A dikhAI diyA jo airAvata hAthI para ArUr3ha thaa| tatkSaNa vaha superu parvata para car3ha gayA aura siMhAsana para baiTha gyaa| aneka loga vahAM Ae. maiM bhI vahAM gyiiN| vaha zArIrika aura mAnasika da:khoM ko dUra karane vAle kalpavakSa ke cAra-cAra phala sabako de rahA thaa| maiMne kahA-'bhagavAn ! mujhe bhI ye phala deN| mujhe bhI unhoMne ve phala die| isake bAda merI nIMda khula gayI / sakhiyoM ne kahA-'priya sakhI! vatarmAna meM kaTu lagane para bhI yaha svapna pariNAma meM sundara phala dene vAlA hai|' idhara indra kA Asana calita huaa| lokAntika devoM ne ariSTanemi ko pratibodha diyA ki saba prANiyoM ke hita ke lie Apa tIrtha kA pravartana kareM / nemikumAra apane mAtA-pitA ke pAsa gae aura pravrajyA kI AjJA maaNgii| mAtA-pitA moha se vilApa karane lge| rAjImatI ke sAtha pANigrahaNa karane kA Agraha kiyaa| ariSTanemi ne apane mAtA-pitA ko samajhAte hue kahA--'tAta ! Apa mAnasika saMtApa na kreN| yaha yauvana asthira hai, RddhiyAM caMcala haiM, saMdhyAghra ke samAna pitA, putra evaM svajanoM kA saMyoga kSaNabhaMgura hai ataH mujhe saMsAra rUpI agni se bAhara nikalane kI anumati pradAna kreN|' dazAracakra ne baddhAJjali prArthanA kI-'kumAra! kucha samaya pratIkSA karo usake bAda tuma pravrajyA
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM 603 svIkAra kara lenaa|' ariSTanemi ne sAMvatsarika mahAdAna ke nimitta se eka varSa taka ghara meM rahanA svIkAra kara liyaa| nemikumAra ne mahAdAna prArambha kara diyaa| ___ eka varSa pUrA hone para mAtA-pitA kI AjJA se zrAvaNa zuklA SaSThI ke dina sahasrAmra vana ke udyAna meM deva aura manuSyoM kI pariSad meM bele kI tapasyA meM ariSTanemi ne svayaM paMcamuSTi loca kiyaa| ve tIna sau varSa taka agAravAsa meM rhe| aba rathanemi rAjImatI ke pAsa Ane-jAne lge| unhoMne kahA-'sutanu ! tuma viSAda mata kro| ariSTanemi to vItarAga haiN| ve viSayAnubaMdha karanA nahIM caahte| aba tuma mujhe svIkAra kro| maiM jIvana bhara tumhArI AjJA kA pAlana kruuNgaa|' rAjImatI ne uttara dete hue kahA-'yadyapi maiM neminAtha ke dvArA parityaktA hUM phira bhI maiM unako nahIM chodd'egii| maiM unako ziSyA bananA cAhatI hUM isalie tuma isa anubaMdha kA tyAga kara do|' kucha dinoM bAda rathanemi ne puna: bhogoM kI prArthanA kii| rAjImatI kA mana kAma-bhogoM se nirviNNa ho cukA thaa| use rathanemi kI prArthanA anucita lgii| use pratibodha dene ke lie rAjImatI ne madhu-ghRta saMyukta peya piiyaa| phira usake sAmane madanaphala khAkara vamana kiyaa| vamana ko eka svarNa kaTore meM bhara rathanemi ko use pIne ke lie khaa| rathanemi ne kahA-'vamana kie hue ko maiM kaise pIUM?' rAjImatI ne kahA-'kyA tuma isa bAta ko vAstavika rUpa meM jAnate ho?' rathanemi ne kahA-'isa bAta ko to eka bAlaka bhI jAnatA hai|' rAjImatI ne kahA-'yadi yaha bAta hai to maiM bhI ariSTanemi dvArA vAnta huuN| mujhe svIkAra karanA kyoM cAhate ho? dhikkAra hai tumheM jo vAnta vastu ko pIne kI icchA karate ho| isase to tumhArA maranA zreyaskara hai|' rathanemi jAgRta hokara Asakti se uparata ho ge| rAjImatI dIkSA kI bhAvanA se vividha prakAra kI tapasyA se zarIra ko kRza karane lgii| bhagavAn ariSTanemi 54 dina anyatra vicaraNa karake revantagirI ke sahasrAmra vana ke udyAna meM aae| Asoja kI amAvasyA ko zubha adhyavasAyoM dvArA tele kI tapasyA meM bhagavAn ko kaivalya utpanna ho gyaa| rAjImatI ne svapna meM jisa divya puruSa ko cAra phala dete hue dekhA, vaha svapna sAkAra ho gayA kyoMki use kalpavRkSa ke cAra phaloM kI bhAMti cAra mahAvrata (cAturyAma dharma) mila ge| eka bAra bhagavAn ariSTanemi revataka parvata para samavasRta the| sAdhvI rAjImatI aneka sAdhviyoM ke sAtha bhagavAn ko vaMdanA karane aaii| acAnaka rAste meM bhayaMkara varSA prArambha ho gyo| sAtha vAlI sAdhviyAM idhara-udhara guphAoM meM calI gayIM / rAjImatI bhI eka zUnya guphA meM praviSTa huii| varSA ke kAraNa niyativaza muni rathanemi pahale se ho vahAM baiThe hue the| aMdhakAra ke kAraNa rAjImato ko muni dikhAI nahIM die / rAjImatI ne sukhAne ke lie apane kapar3e phailaae| rAjImatI kA nirAvaraNa zarIra dekhakara rathanemi kA mana vicalita ho gyaa| acAnaka rAjImatI ne rathanemi ko dekha liyaa| zIghra hI bAhoM se apane zarIra ko DhaMkatI huI vaha vahIM baiTha gii| rathanemi ne kahA- maiM tumhAre meM atyanta anurakta huuN| tumhAre binA maiM jI nahIM sakatA ataH anugraha karake mujhe svIkAra karo aura merI manokAmanA pUrNa kro| phira mAnasika samAdhi hone para hama donoM punaH saMyama mArga svIkAra kara leNge|' rAjImatI ne sAhasapUrNa zabdoM meM kahA-'Apa uttama kula meM utpanna hue haiN| vrata kA isa prakAra
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka bhaMga karanA kyA Apake lie ucita hai? mahApuruSa apanA jIvana chor3a dete haiM lekina pratijJA kA lopa nahIM krte| isalie mana meM viSayoM ke dAruNa vipAkoM kA ciMtana karake jIvana kI asthiratA kA ciMtana kro|' rAjImatI ke pratibodha se rathanemi saMbuddha ho gyaa| upakArI mAnakara rAjImatI kA abhinaMdana kara vaha apane mAMDalika sAdhuoM ke pAsa calA gyaa| rAjImatI bhI AryikAoM ke pAsa calI gyii| ariSTanemi bhagavAna ne 54 dina kama 700 varSa taka kevalI paryAya kA pAlana kiyaa| aneka bhavya jIvoM ko pratibodhita karake eka hajAra varSa kA AyuSya pUrNa karake Apa zukla aSTamI kI revataparvata para eka mAsa kI tapasyA meM pAMca sau chattIsa zragaNoM ke sAtha siddha, buddha aura mukta ho ge| rathanegi aura rAjImatI bhI siddha ho ge| 62. jayaghoSa - vijayaghoSa for vArANasI nagarI meM jayaghoSa aura vijayaghoSa nAmaka do brAhmaNa kAzyapagotra the| ye paTkarma meM rata tathA cAra vedoM ke abhyetA the| ve donoM yugala rUpa meM jnme| eka bAra muni snAna hetu gaMgA nadI ke taTa para gyaa| vahAM usane sarpa dvArA maMdaka ko nigalate dekhaa| itane meM mAgari kurara pakSI vahAM AyA aura sarpa ko khAne lgaa| kurara dvArA pakar3e jAne para bhI sAMpa meMr3aka ko khAne lgaa| kampAyamAna sarpa ko khAne meM kurara pakSI Asakta thaa| Apasa ke ghAta-pratyAvAta ko dekhakara jayabhopa muni pratibuddha ho gyaa| gaMgA ko pAra karake vaha sAdhuoM ke pAsa gayA aura vahAM zramaNa bana gayA / eka bAra jayaghoSa sunine ekarAtrI ratira svIpara kA viharaNa karate hue ve banArasa phuNce| unake mAsakhamaNa kA pAraNA thA ataH bhikSA ke lie ve nagara meM ge| usa dina brAhmaNa vijayaghoSa ne yajJa prArambha kiyaa| dUra-dUra se bulAe gae brAhmaNoM ke lie vividha prakAra kI bhojya sAmagrI taiyAra kI gyii| muni jayaghoSa bhikSA hetu yajJavATa meM phuNce| vahAM unhoMne bhikSA kI yAcanA kii| vijayaghoSa ne kahA- tuma vedoM aura yajJa - vidhi ko nahIM jAnate ataH tumheM bhikSA nahIM milego / ' jayaghoSa muni ne yaha bAta sunii| bhikSA hetu niSedha karane para bhI muni samacitta rhe| unhoMne bhikSA hetu nahIM apitu yAjakoM ko sahI jJAna karAne ke lie kaI nae tathya prakaTa kie| brAhmaNa zabda ke nae artha kie| jayaghoSa kI preraNA se vijayaghoSa bhI sambuddha ho gayA aura unake pAsa prabrajita ho gyaa| AcArAMga - niyukti kI kathAeM 1. jAtismaraNa ( ka ) basantapura nagara kA rAjA jitazatru apane putra dharmaruci ko rAjya sauMpakara tApasa dIkSA lenA cAhatA thaa| dharmaruci ne mA~ se pUchA- mA~ ! pitAjI rAjyazrI ko kyoM chor3a rahe haiM ?' mAM ne kahA- 'rAjya naraka Adi duHkhoM kA hetubhUta haiN| ise chor3a tumhAre pitA zAzvata sukha pAnA cAhate haiN|' putra ne kahA- 'yadi yaha yathArtha hai to mujhe isameM kyoM phaMsAyA jA rahA hai? maiM bhI prabrajita ho jaauuNgaa|' vaha 1. uni 440 - 44, usuTo, pa. 277-82 / 2. uni 460-76, usuTI.pa. 305 /
Page #703
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAriSTa 6 : kathAeM pitaH ke sAtha prajita hokara tApasa bana gayA aura tApasa kriyAoM kA yathAvat pAlana karane lgaa| eka dina eka tApama ne Azrama meM ghoSaNA kI ki kala anAkuTTI hogI isalie Aja hI samidhA kugnuma, kanda, phala ela Adi le aaeN| yaha sunakara dharmaruci tApasa ne apane pitA tApasa se pUchA-'tAta : yaha anAkuTI kyA hai? pitA tApasa ne kahA-'amAvastyA Adi pana dinoM meM kanda phala Adi kA chaMdana nahIM karanA caahie| yaha hiMsAyukta kriyA hai|' yaha sunakara dharmaruci tApasa ne socA ki yadi sadA ke lie anAkuTTI kI jAe to vaha zreSTha hai| eka bAra amAvasyA ke dina Azrama ke nikaTavartI mArga se vihAra karate hue sAdhuoM ko usane dekhaa| unako dekhakara dharmaraci nAga ne elA...' mA upaja apa agaH nahIM hai? Aja Apa aTavI meM kyoM jA rahe haiM? muni bole-'hamAre to yAvajjIvana hI anAkuTTI hai|' yaha kahakara muni Age prasthAna kara ge| tApasa dharmaruvi IhA, apoha aura vimarza meM nimagna ho gyaa| ciMtana karatekarate use jAtiramRti jJAna utpanna ho gyaa| usane jAna liyA ki pUrvajanma meM vaha pApaNya kA pAlana kara devaloka meM sakhoM kA anabhava kara yahAM utpanna huA hai| isa prakAra usane apane jAtismaraNa jJAna se viziSTa dizA se Agamana kI bAta jAna lii| 2. jAtismaraNa (kha) gaNadhara gautama ne bhagavAna se pUchA-'mujhe kevalajJAna kI prApti kyoM nahIM hotI?' bhagavAna ne kahA-'tumhArA mujha para atIva sneha hai, isalie maiMnalya kA lAbha nahIM ho rahA hai|' gautama ne pUchA-'yaha sneha kyoM hai?' bhagavAna ne kahA-'gautama aneka janma se hama donoM kA saMbaMdha rahA hai, yahI sneha kA kAraNa hai|' gautama ko taba viziSTa dizA meM Agamana kA jJAna ho gyaa| yaha tIrthaMkara ke kathana se hone vAlA jAna haiM? 3. jAtismaraNa (ga) mallikumArI ne vivAha ke lie samAgata chaha rAjaputroM ko janmAntara kA vRttAnta sunAte hue kahA-'hama sabhI eka sAtha prajita hue the aura eka sAtha jayanta vimAna devaloka meM sukhAnubhava kiyA thaa|' yaha sunakara ve chahoM pratiyuddha ho gae aura unheM viziSTa dizA se Agamana kA vijJAna prApta ho gyaa| yaha anya zravaNa se utpanna jJAna kA udAharaNa hai|' 4. dRSTi kA mahatva udayasena rAjA ke vIrasena aura sUrasena nAmaka do putra the| vIrasena saMbhA thaa| usane gAndharva (gAyana) Adi kalAeM sIkha liiN| sUrasena dhanurvidyA Adi kalAoM meM nipuNa ho gayA tathA loka meM usakI prasiddhi ho gayI : yaha sunakara vIrasena ne rAjA ko nivedana kiyA ki maiM bhI dhanurvidyA kA abhyAsa kruuNgaa| rAjA ne usake Agraha ko dekhakara dhanurvidyA sIkhane kI AjJA de dii| upayukta upAdhyAya ke upadeza tathA apanI prajJA ke atizaya se vaha zabdavedhI dhanurdhara bana gyaa| yuvAvasthA prApta hone para usane rAjA se zatru--senA ke sAtha yuddha kI AjJA maaNgii| rAjA ne anumati de dii| vaha zatru 1-3.Ani.64, AdI.pR. 14
Page #704
--------------------------------------------------------------------------
________________ 606 niyuktipaMcaka senA ke sAtha lar3ane nikala pdd'aa| zatru sainikoM ne binA ho hallA kie use aMdhA samajhakara pakar3a liyaa| vaha zabdavedhI dhanurdhara hone para bhI aMdhatva ke kAraNa kucha nahIM kara skaa| sUrasena ko yaha jJAta huaa| usane rAjA se AjJA prApta kI aura apanI dhanurvidyA ke bala se zatru senA ko avaSTambhiva kara vIrasena ko mukta karA liyaa| 5. sakuMDala yA vayaNaM na va tti pATaliputra nagara meM jitazatru nAmaka rAjA rAjya karatA thaa| usake maMtrI kA nAma rohagupta thaa| vaha jaina darzana kA acchA jJAtA thaa| eka bAra rAjA jaba sabhAmaNDapa meM upasthita huA taba usane sabhAsadoM ke sammukha eka prazna upasthita kiyA ki kauna-sA dharpa sabase acchA hai? prazna ke uttara meM sabhI ne apane-apane dharmoM kI prazaMsA kii| maMtrI abhI taka cupa baiThA thaa| rAjA ne maMtrI se pUchA-'maMtrivara! Apa abhI taka khupa kaise baiThe haiM?' maMtrI ne kahA--'rAjan! jisa vyakti ko jo dharma acchA lagatA hai, vaha usa dharma kI prazaMsA kregaa| isalie isase kisI bhI dharma ko acchAI kA nirNaya nahIM kiyA jA sktaa| yadi Apako isa jijJAsA kA samAdhAna khojanA hai to svayaM isakI parIkSA kreN|' rAjA ko yaha sujhAva pasaMda aayaa| usane "makuMDalaM vA vayaNaM na va ti" saMskRta ke isa eka caraNa ko likhavAkara nagara ke madhya laTakA diyaa| isake bAda sabhI dharmAvalambiyoM ko sUcita kiyA ki jo isa caraNa kI pUrti karegA usako rAjA yathepsita puraskAra degA tathA usakA bhakta bana jaaegaa| sabhI dharmAvalambI sAtaveM dina rAjA ke samakSa samasyA-pUrti ko lekara upasthita hue| sarvaprathama parivrAjaka ne bolanA zurU kiyA bhikkhaM paviDeNa mae'jja dida, pamadAmuhaM kamalavisAlanettaM / vakkhittacitteNa na suTU nAya, sakuMDalaM vA vayaNa na va tti|| rAjA ne isa gAthA ko sunakara kahA ki yaha vItarAgatA ko sUcaka nahIM hai ata: usakA tiraskAra karake use bAhara nikAla diyaa| usake bAda tApasa ne apanI samasyApUrti par3hanI zurU kI phalodaeNaM hi gihaM paviTTho, tatthAsaNatthA pamadA mi dihaa| vakkhittacitteNa na suTu nArya, sarkusala vA vayaNaM na va ti|| usake pazcAt bauddha bhikSu ne apanI bAta kahanI prArambha kI mAlAvihArammi maeijja divA, uvAsiyA kNcnnbhuusiyNgii| pakkhittacitteNa na suTTa nAyaM, sakuMDalaM vA vayarNa na va ti|| isa prakAra aura bhI aneka dharmAvalambiyoM ne apanI-apanI dRSTi se pAda pUrti kii| jaina muni vahAM upasthita nahIM the| rAjA ne amAtya se pUchA ki jaina bhikSu yahAM upasthita kyoM nahIM hue? maMtrI ne nivedana kiyA-'rAjan ! maiM khojakara Apake samakSa jaina sAdhuoM ko prastuta kruuNgaa|' maMtrI ne rAjakarmacAriyoM ko Adeza diyA ki jaina muniyoM ko khojo| usI samaya eka Aratamuni bhikSA ke 1. Ani.220, ATI.pR. 118 /
Page #705
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM 607 lie praviSTa huaa| bAlamuni ko bada carA batAyA gyaa| usane samasyA kI pUrti karate hue kahA khaMtassa daMtassa jiiMdiyassa, ajjhappajoge gymaannsss| kiM majjJa eeNa viciMtieNaM, sakuMDalaM vA vayaNaM na va ti|| isa gAthA ko sunakara rAjA muni kI zAMti aura vItarAgatA se bahuta prasanna huaa| rAjA ne bAlamuni ko nivedana kiyA ki Apa mujhe dharma kI zikSA deN| bAlamuni ne do miTTI ke gole bhIta ko aura pheNke| rAjA ne jijJAsA kI ki isakA tAtparya kyA hai? muni ne rAjA ko pratibodhita karate hue kahA-'rAjan ! miTTI ke do gole sUkhe aura gIle ko yadi bhIta para pheMkA jAe to gIlA vahAM cipaka jAyegA lekina sUkhA golA vApisa nIce gira jaaegaa| isI prakAra kAmabhogoM ke kIcar3a se jisakA mana Ardra hai, vaha karma-paramANuoM ko nirantara grahaNa karatA rahatA hai| isake viparIta jo vItarAga hai, vaha sUkhe gole kI bhAMti karmarajoM se lipta nahIM hotaa| dharma kA marma samajhakara rAjA ne zrAvakavrata svIkAra kie| dharmabodha dekara muni vApisa lauTa ge| usI samaya maMtrI rohagusa ne rAjA se kahA-'rAjan ! jitane bhI anya dharmAvalambiyoM ne samasyA-parti kI. una sabake citta vikSipta the| kisI kA bhikSA ke kAraNa tathA kisI kA upAsikA ke kAraNa kyoMki unakI vItarAgatA kI sAdhanA nahIM sadhI thii| jaina sAdhu vItarAgatA kI sAdhanA karate haiM, paramArthataH yahI mokSa kA mArga hai|' rAjA ko apane prazna kA samAdhAna mila gyaa|' 6. Arya vajra kA anazana eka bAra Arya vajra svAmI apane kAnoM para jhUTha kA gAMThiyA rakhakara bhUla ge| unheM apane pramAda kI avagati huii| unhoMne jAna liyA ki maraNa sannikaTa hai| ve usa samaya zArIrika zakti se sampanna the phira bhI unhoMne "rathAvarta zikhariNI" nAmaka prAyopagamana anazana svIkAra kara paMDitamaraNa kA varaNa kara liyaa| 7. Arya samudra kA anazana Arya samudra zarIra se kRza the| jaba unhoMne dekhA ki ve jaMghAbala se kSINa ho gae haiM tathA zarIra se jo lAbha honA cAhie vaha nahIM ho rahA hai tantra unhoMne zarIra ko chor3ane kI icchA se gaccha meM hI upAzraya ke eka nizcita sthAna meM prAyopagamana anazana svIkAra kara liyaa| 8. AcArya tosali kA anazana tosali deza meM paiMse bahuta hotI thiiN| eka bAra AcArya tosali vanya bhaiMsoM se upadruta hue| unase chuTakArA na dekhakara AcArya ne cAroM AhAra kA parityAga kara diyA aura vyAghAtima maraNa ko prApta kiyaa| 1. Ani.228-34, ATI.pR. 125 / 2. ani.283, ATI-pR. 175 / 3. Ani.284. ATI.pR. 175 / 4. Ani.285, ATI.pR. 175
Page #706
--------------------------------------------------------------------------
________________ 608 niyuktipaMcaka 9. AcArya kI tIkSNa AjJA eka muni cAraha varSa ko saMlekhanA kara AcArya ke pAsa anazana kI AjJA lene aayaa| AcArya ne kahA-'kucha kAla taka aura saMlekhanA kro|' sAdhu kuddha ho gyaa| usane apanI aMgulI ko tor3a kara dikhAte hue kahA-'mere meM kyA doSa hai?' AcArya bole ki mere kahate hI tumane aMgulI tor3a dI, yahI doSa hai| dekho, eka rAjA thaa| usakI A~kheM nispanda rahatI thiiN| palakeM sthira rahatI thiiN| vaidyoM ne cikitsA kI para AMkheM svastha nahIM huiiN| eka dina eka vaidya Akara bolA-'rAjan! maiM Apako svastha kara daMgA yadi Apa vedanA ko sahana kara sakeM tathA vedanA se pIr3ita hokara merI ghAta karane kI AjJA na deN| rAjA ne ise svIkAra kara liyaa| vaidya ne cikitsA ko| rAjA bhayaMkara vedanA se abhibhUta ho gyaa| usane jaidya ko mAra DAlana ko AjJA de dii| vaha rAjA kI tIkSNa AjJA thii| kucha kSaNoM bAda vedanA zAMta huI aura rAjA ko AMkheM svastha ho gii| rAjA ne vaidya kI prazaMsA kI aura aneka upahAra dekara use prasanna kiyaa| isI prakAra AcArya kI preraNAtmaka AjJA pahale tIkSaNa lagatI hai kintu paramArthata: vaha zItala hotI hai|' 10. dravyazayyA eka aTavI meM utkala aura kaliMga nAmaka do bhAI rahate the| ve corI se apanA nirvAha karate the| unakI bhaginI kA nAma valgumatI thaa| eka bAra vahAM gautama nAmaka naimittika aayaa| donoM bhAiyoM ne usakA svAgata-satkAra kiyaa| valgupatI ne kahA-'mujhe lagatA hai ki isa naimittika kA yahAM rahanA nirApada nahIM hai| yaha kabhI na kabhI isa pallI ke vinAza kA kAraNa banegA, isalie yaha ucita hai ki isako yahAM se nikAla diyA jaae| bhaginI kI bAta mAnakara bhAiyoM ne usa naimittika ko vahAM se nikAla diyaa| naimittika gautama valgumatI para ruSTa ho gyaa| usane pratijJA kI ki merA nAma gautama nahIM hai yadi maiM isa balgumatI ke peTa ko cIra kara usake zava para na soUM / vaha gautama vahA~ kI bhUmi meM sarasoM ke dAne bo kara calA gyaa| varSAkAla meM sarasoM kA paudhA vikasita huaa| gautama ne kisI dUsare rAjA ko prerita karake usa pallI ko lUTa liyA aura pUrI pallo ko jalA DAlA / gautama ne valgumatI ke peTa ko cIra ddaalaa| usake prANa abhI avaziSTa the| vaha usa valgumatI kI deha para so gyaa| yaha sacitta dravya zayyA hai| sUtrakRtAMga-niyukti kI kathAeM 1. abhayakumAra baMdI banA mahArAja caMDaprayola abhayakumAra ko baMdI banAnA cAhate the| unhoMne isa kArya ke lie eka gaNikA ko 'nA / gaNika ne sArI yojanA bnaaii| isa kArya ke lie usane zahara kI do sundara aura 1. Ani.286. aTI.. 176 / 2. Ani.323, ATI.pR. 240
Page #707
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa : kathAeM catura SoDaziyoM ko taiyAra kiyaa| ve tInoM rAjagRha meM AIM aura apane Apako dharmaniSTha zrAvikAoM ke rUpa meM vikhyAta kara diyaa| pratidina munidarzana. dharmazravaNa tathA anyAnya dhArmika kriyAkAroM ko karane kA pradarzana kara janatA kA dhyAna apanI ora AkarSita kara liyaa| abhayakumAra bhI unakI dhArmika kriyAoM aura tatvajJAna kI pravaNatA ko dekhakara AkRSTa ho gyaa| Evy eka dina abhayakumAra ne tInoM ko bhAMjana ke lie Amantrita kiyaa| ve tInoM abhayakumAra ke yahAM gyiiN| bhojana se nivRtta hokara unhoMne dhArmika cacAM kI una donoM ne bhI abhayakumAra ko apane nivAsa sthAna para AmaMtrita kiyaa| abhayakumAra TIka samaya para unake nivAsa sthAna para phuNcaa| tonoM ne bhAva bharA svAgata kiyA, susvAdu bhojana karavAyA aura candrahAra surA ke mizraNa se niSpanna madhura peya pilaayaa| maMdirA ke prabhAva se abhayakumAra ko tatkAla mUrcchA evaM nIMda Ane lgii| sukomala zabyA taiyAra thii| abhayakumAra usa para so gyaa| vaha besudha sA ho gyaa| gaNikAeM use ratha meM DAlakara avantI le gyiiN| use pradyota ko sauMpa kara gaNikAeM apane ghara calI gyiiN| abhayakumAra kA buddhibala parAjita ho gyaa|' 2. caMDapradyota abhavakumAra caMDapradyota se badalA lenA cAhatA thaa| caMDapradyota vIra thaa| usake Amane sAmane lar3akara pani kara pAnA asaMbhava thaa| payakumAra ne gupta yojanA bnaaii| vaha banie kA rUpa banAkara ujjayinI aayaa| do sundara gaNikAeM usake sAtha meM thiiN| bAjAra meM eka vizAla makAna kirAe para lekara vaha vahIM rahane lgaa| caMDapradyota pratidina usI mArga se atA jAtA thaa| usa samaya ve striyAM gavAkSa meM baiThakara hAvabhAva dikhAtI thiiN| caMDapradyota unake prati AkRSTa huA aura apanI dAsI ke sAtha praNaya prastAva bhejaa| eka do bAra vaha dAsI nirAza lauTa aaii| tIsarI bAra gaNikAoM ne mahArAja ko apane ghara Ane kA nimantraNa de diyaa| idhara abhayakumAra ne eka vyakti ko apanA bhAI banAkara usakA nAma pradyota rakha diyaa| usane use pAgala kA abhinaya karane kA prazikSaNa diyaa| logoM meM yaha pracArita kara diyA ki yaha pAgala hai aura sadA kahatA hai ki maiM pradhIta rAjA hUM, mujhe jabaradastI pakar3akara le jAyA jA rahA hai| nirdhArita dina ke aparAhna meM caMDapradyota gaNikA ke dvAra para aayaa| gaNikA ne svAgata kiyaa| caMDapradyAMta eka palaMga para leTa gyaa| itane meM hI abhaya ke subhaToM ne use dhara dbocaa| use rassI se bAMdhakara cAra AdamI apane kaMdhoM para uThAkara bIca bAjAra se le cle| usakA mu~ha DhaMkA huA thaa| vaha cillA rahA thA, 'mujhe bcaao| maiM pradyota rAjA huuN| mujhe jabaradastI pakar3akara le jA rahe haiN| loga isa cillAhaTa ko sunane ke Adi se ho gae the| kisI ne dhyAna nahIM diyaa| use caMdo avasthA meM lAkara abhayakumAra ne zreNika ko sA~pa diyaa| pradyota kA zarIrabala parAsta ho gyaa|" 1. sUni 57 / 2. sUni 57 /
Page #708
--------------------------------------------------------------------------
________________ 610 niyuktipaMcaka 3. kUlabAla mahArAja ajAtazatru vaizAlI ke prAkAroM ko bhaMga karane kI pratijJA kara cuke the| aneka prayatnoM ke bAvajUda bhI pratijJA saphala nahIM ho rahI thii| eka vyantarI ne mahArAja se kahA-'rAjan ! yadi mAgadhikA vezyA tapasvI kUlabAla ko apane phaMde meM phaMsA le to ApakI pratijJA pUrI ho sakatI hai|' bhAgadhikA vezyA caMpA meM rahatI thii| mahArAjA ajAtazatru ne use bulA bhejA aura apanI bAta batAI / vezyA ne kArya karane kI svIkRti de dii| kUlabAla tapasvI kA atA-patA kisI ko jJAta nahIM thaa| gaNikA ne zrAvikA kA kapaTa rUpa bnaayaa| AcArya ke pAsa Ane-jAne se usakA paricaya bar3hA aura eka dina madhura vANI se AcArya ko lubhAkara tapasvI kA patA jAna hI liyaa| vaha tapasvI kUlabAla apane zApa ko anyathA karane ke lie eka nadI ke kinAre kAyotsarga meM lIna rahatA thaa| jaba kabhI AhAra kA saMyoga hotA to bho nana kara lenA anyathA tAraNA karatA rahatA / gaNikA usI jaMgala meM pahuMcI,jahAM tapasvI tapasyA meM lIna the| unakI sevA-zuzrUSA kA bahAnA banAkara usane vahIM par3Ava ddaalaa| muni ko pAraNe ke lie nimaMtrita kara auSadha-mizrita modaka bhraae| unako khAne se muni atisAra se pIr3ita ho ge| yaha dekhakara mAgadhikA ne kahA-'munivara ! aba maiM Apako chor3akara kahIM nahIM jaauuNgii| Apa mere AhAra se rogagrasta hue haiM ata: maiM Apako svastha karake hI yahAM se httuuNgii|' aba vaha pratidina muni kI vaiyAvRtya, aMgamardana aura bhinna-bhinna prakAra se sevA karane lgii| muni kA anurAga bar3hatA gyaa| donoM kA prema pati-patnI ke rUpa meM vikasita huA aura muni apane mArga se cyuta ho ge|' 4. poMDarIka eka ramaNIya puSkariNI meM athAha jala thaa| sthAna-sthAna para kIcar3a bhI thaa| usameM aneka zveta zatadala jala se Upara uThe hue the| puSkariNI ke bIca meM eka vizAla ramaNIya aura viziSTa gaMdha, varNa, rasa vAlA padmavara puMDarIka-zveta kamala khilA huA thaa| cAra puruSa cAroM dizAoM se aae| ve usa zveta kamala ko pAne ke lie lalacAne lge| eka-eka kara cAroM puruSa usa puSkariNI meM utarane lge| ve svayaM ko kuzala evaM pAragAmI samajhate the| para ve usa puSkariNI ke kIcar3a meM phaMsa ge| ve na taTa para A pAe aura na hI Age bar3ha paae| ve vahAM kIcar3a meM phaMse hue kheda kA anubhava karane lage aura trANa ke lie idhara-udhara dekhane lge| itane meM eka bhikSu AyA vaha pAnI meM nahIM utarA, tIra para khar3e-khar3e hI usane AhvAna kiyA--' he padmavara puMDarIka! Upara Ao, Upara aao|' vaha padmavara puMDarIka Upara A gyaa|' 5. AIka kumAra pratiSThAnapura nAmaka nagara thaa| vahAM sAmayika nAmaka gAthApati apanI patnI ke sAtha dharmaghoSa AcArya ke pAsa pravrajita huaa| vaha sAdhuoM ke sAtha tathA usakI sAdhvI patnI sAdhviyoM ke sAtha viharaNa karane lgii| grAmAnugrAma biharaNa karate hue eka bAra donoM eka hI gAMva meM A ge| sAmayika 1. sUni.57, kathA saM. 1-3 taka kI tIna kathAeM sUtrakRtAMga kI carNi aura rIkA meM nahIM haiN| TIkAkAra ne mUlAdAyazyakAdavagaMtavyAni kA ullekha kiyA hai| 2. suuni.162-65|
Page #709
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM 611 ne apanI patnI sAdhvI ko bhikSAcayoM karate dekhaa| usa pUrvabhukta kAma-krIr3AoM kI smRti ho AI aura vaha usameM punaH anurakta ho gyaa| muni ne apane sAthI muni se kahA-'yaha merI patnI hai| ise zrAmaNya se cyuta kara do| maiM ise puna: svIkAra karanA cAhatA huuN|' muni sAthI ne socA ki galata kArya kI upekSA nahIM karanI caahie| usane kahA-pune ! maiM isa kArya ko Aja hI kara dUMgA yA mara jaauuNgaa|' yaha kahakara vaha sAdhviyoM ke upAzraya meM gayA aura mahattarikA ko sArI bAta batA dii| pravartanI ne sAdhnI ko jalAkara kaha!.... tuma isa deza ko chor3akara dUsare deza meM calI jaao|' sAdhvI ne yaha bAta sunakara pravartanI se kahA-'isa sthiti meM maiM akelI kisI anya deza meM nahIM jA sktii| vaha vahAM bhI merA pIchA nahIM chodd'egaa| mere lie yahI zreSTha hai ki caritra bhaMga kI apekSA bhaktapratyAkhyAna karake prANa tyAga duuN|' usa sArthI muni ne vicalita aura dRpta muni ko Akara kahA-'yahAM tuma donoM kA milana duSkara hai| amuka dina milanA hogA, anyathA yaha zakya nahIM hai| vaha dRpta muni vahIM rahA aura dina ginane lgaa| sAdhvI ne usa dina ko nikaTatA ko dekhakara vaihAnasamaraNa-phAMsI lagAkara apanA zarIra tyAga diyaa| marakara vaha devaloka meM utpanna huii| AcArya ko sAdhvI ke kAlagata hone nivedana kiyA gyaa| jaba pati sAdhu ne yaha bAta sunI to usake mana meM saMvega utpanna ho gyaa| usane socA-'sAdhvI ne pratabhaMga ke bhaya se anazanapUrvaka mRtyu kA AliMgana kiyA hai| merA mAnasika rUpa se to tabhaMga ho hI cukA hai ata: isa akArya ke prAyazcitta hetu mujhe bhI anazana kara lenA caahie|' vaha muni apane AcArya ke pAsa AyA aura unakI anujJA lekara anazanapUrvaka mRtyu kA varaNa kiyaa| vaha bhI devaloka meM utpanna huaa| muni devaloka se cyuta hokara anArya deza ke AIkapura nagara ke rAjA AIka rAjA kI patnI dhAriNI ke yahAM putra rUpa meM utpanna huaa| usakA nAma Ardraka kumAra rakhA gyaa| usa kula kI yaha paramparA thI ki vahAM utpanna hone vAle sabhI Adraka hI kahalAte the| vaha sAdhvI bhI devaloka se cyuta hokara basantapura ke eka seTha ke yahAM putrI rUpa meM utpanna huii| Ardraka kumAra kramazaH yauvana avasthA ko prApta huaa| eka bAra mahArAja Ardraka ne rAjA zreNika se mitra-sneha prakaTa karane ke lie viziSTa upahAra bheje / kumAra Ardraka ko jaba yaha bAta jJAta huI to usane dUta se pUchA--'ye sAre bahumUlya upahAra kahAM bheje jA rahe haiM?' dUta ne kahA-'Apake pitA ke paramamitra mahArAjA zreNika ko ye sAre upahAra bheje jA rahe haiN|' AIka kumAra ne pUchA-'kyA unake koI rAjakumAra hai?' dUta ne svIkRti meM apanA sira hilA diyaa| AIka kumAra ne kahA- ye upahAra meroM ora se rAjakumAra ko bheMTa kara denA aura kahanA ki rAjakumAra Apase pragAr3ha maitrI kA sambandha sthApita karanA cAhatA hai|' dUta donoM ke bahumUlya upahAra lekara magadha deza kI ora claa| vaha rAjagRha phuNcaa| rAjAjJA se vaha sabhA meM AyA aura praNAma kara rAjA Ardraka dvArA bheje gae upahAra bheMTa kie / rAjA zreNika ne dUta kA yAcita sammAna kiyaa| dUsare dina vaha rAjakumAra abhaya ke pAsa gayA aura rAjakumAra Ardraka dvArA bheje gae upahAra dekara pragAr3ha mitratA kI bAta khii| usane bhI upahAra svIkAra kie aura dUta kA sammAna kiyaa| abhaya
Page #710
--------------------------------------------------------------------------
________________ niryuktipaMcaka kumAra ne apanI pAriNAmikI buddhi se jAna liyA ki rAjakumAra Ardraka bhavya aura nikaTa bhaviSya meM mukti jAne vAlA hai| abhaya ne socA- 'vaha mere sAtha mitratA karanA cAhatA hai ataH merA parama karttavya hai ki maiM usakI muktigamana yogyatA ko ujAgara karane jaisA upahAra bhejuuN|' abhayakumAra ne Adi tIrthaMkara bhagavAn RSabha kI pratimA bnvaaii| use eka bahumUlya maMjUSA meM rakhakara anyAnya aura bhI upahAra dUta ko dekara abhayakumAra ne kahA- 'tumhAre rAjakumAra se kahanA ki isa maMjUSA ko ekAnta meM khole| logoM ke samakSa na khole / ' dUta upahAra lekara Ardraka nagara phuNcaa| rAjA Ardraka ko sAre upahAra die aura zreNika kA saMdeza sunaayaa| rAjA ne usako satkArita kiyaa| dUsare dina rAjakumAra Ardraka ke pAsa gayA aura abhayakumAra dvArA preSita upahAra aura maMjUSA dete hue abhaya kA saMdeza sunA diyaa| usane bhI dUta kA satkAra karake use vidA kiyaa| rAjakumAra Ardraka maMjUSA lekara mahAroM meM utpara gyaa| yahAM logoM ko visarjita karake ekAnta meM maMjUSA ko kholaa| Ardraka kumAra maMjUSA meM RSabhadeva kI pratimA ko dekhakara socane lagA- 'oha ! yaha rUpa to maiMne pahale kabhI dekhA hai|' ciMtana karate-karate use jAti smRti jJAna utpanna ho gyaa| usane socA ki abhayakumAra ne mujha para parama upakAra kiyA haiN| mujhe dharma kA sahI pratibodha diyA hai| Ardraka kumAra ke mana meM saMvega utpanna ho gyaa| usane socA- 'maiM deva thA taba manonukUla bhoga sAmagrI upalabdha thI phira bhI mana kI tRpti nahIM huii| devatA ke bhogoM ke samakSa manuSya ke kAmabhoga tuccha aura alpakAlika haiM ataH mujhe inameM Asakta nahIM honA hai|' 6.12 rAjakumAra Ardraka saMsAra se virakta ho gyaa| vaha saMsAra meM rahate hue bhI virakta jIvana jIne lgaa| rAjA ko jaba rAjakumAra ke virakta jIvana kI bAta jJAta huI to usane paricArakoM se isakA kAraNa puuchaa| unhoMne kahA - ' rAjan ! jaba se rAjakumAra abhaya kumAra dvArA preSita upahAra kumAra ko prApta hue haiM tabhI se ve virakti kA jIvana jI rahe haiN|' rAjA udvigna ho gyaa| usane socA kahIM rAjakumAra ghara se palAyana na kara jaae| rAjA ne pAMca sau kumArAmAtya putroM ko rAjakumAra ke saMrakSaNa kA bhAra sauMpa diyA aura kahA- tuma para rAjakumAra ke saMrakSaNa kA dAyitva hai| yadi vaha kahIM palAyana kara gayA to tuma sabako mRtyudaMDa duuNgaa|' ve saba rAjakumAra kI sevA aura saMrakSaNa karane lage / Ardraka kumAra kA mana ghara se virakta ho cukA thaa| vaha palAyana karake abhiniSkramaNa karanA cAhatA thaa| usane upAya khojaa| eka dina azvavAhanikA kA bahAnA banAkara apane rakSaka pAMca sau sAthiyoM ke sAtha ghUmane nikala pdd'aa| bahuta dUra jAkara usane apane ghor3e ko dUsarI dizA meM mor3a diyaa| jaba pAMca sau kumArAmAtya rakSakoM ko jJAta huA to ve usakI khoja meM nikale para ve use khoja nahIM paae| Ardraka nagara se palAyana kara ArdrakakumAra prabrajita hone ke lie udyata huaa| mitra deva ne kahA ki abhI dIkSA mata lo kyoMki upasarga upasthita ho sakate haiN| rAjakumAra Ardraka ne devatA kI bAta para dhyAna nahIM diyA aura dIkSA grahaNa kara lii| eka bAra vaha vihAra karate-karate basantapura nagara meM AyA aura sAdhu-pratimA kA pAlana karate hue kAyotsarga meM sthita ho gyaa| eka seTha kI putrI apanI saheliyoM ke sAtha udyAna meM krIr3A kara
Page #711
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM rahI thI / khela-khela meM vaha muni ko dekhakara bolI-'yaha merA pati hai|' yaha sunakara pAsa meM adRzya rUpa meM sthita deva ne mana hI mana socA ki lar3akI ne acchA ciMtana kiyaa| divya prabhAva se usI samaya sAr3he teraha karor3a svarNa mudrAoM kI vRSTi huI / rAjA ko jaba yaha bAta jJAta huI to vaha svarNa mudrAoM ko hastagata karane aayaa| usI samaya deva sarpa rUpa meM upasthita huA aura rAjA ko kahA-'rAjan ! yaha sArI sampatti seTha kI putrI kI hai| koI dUsarA isa para adhikAra karane kI ceSTA na kre|' lar3ako kA pitA AyA aura sArI sampatti surakSita kara ghara le gyaa| kAyotsarga sampanna hone ke bAda ArdrakakumAra ne socA ki aba mujhe yahAM nahIM rahanA caahie| vaha tatkAla vahAM se anyatra calA gyaa| eka bAra zreSThI-putrI se vivAha karane ke icchuka kucha yuvaka aae| kanyA ne apane mAtA-pitA se kahA-'kanyA kA vivAha jIvana meM eka bAra hI hotA hai, aneka bAra nhiiN| merA to usake sAtha vivAha ho cukA hai, jisakA dhana Apane ekatrita kiyA hai| vahI merA patti hai|' pitA ne pUchA-'kyA tuma use pahacAnatI ho?' kanyA ne kahA ki unake pairoM se maiM unheM pahacAna luuNgii| bhikSu kI khoja hetu seTha ne bhikSuoM ko dAna denA prArambha kiyaa| aneka prakAra ke bhikSu bhikSArtha Ane lge| bAraha varSa bItane para eka dina bhavitavyatA ke yoga se bhikSuka banA rAjakumAra Adraka usI basantapura nagara meM AyA / vaha bhikSArtha usI seTha ke ghara phuNcaa| lar3akI ne use padacihna se pahacAna liyaa| kanyA ne apane pitA se kahA-'yahI merA pati hai|' kanyA usa bhikSuka ke pIchepIche jAne lgii| bhikSuka ne socA ki isa prakAra to merA tiraskAra hogaa| use devatA kA vacana yAda aayaa| karmoM kA udaya mAna bhikSu-veza kA tyAga kara vaha zreSThI-kanyA ke sAtha rahane lgaa| usake eka putra huaa| usake sAtha rahate hue bAraha varSa bIta gae. eka dina AIkakumAra ne apanI patnI se kahA ki aba tuma do ho gae ho| maiM punaH pravajita hokara apanA kalyANa karanA cAhatA huuN| kanyA ne pratyuttara nahIM diyA, vaha rone lgii| eka dina vaha sUta banAne ke lie kapAsa kAta rahI thii| itane meM usakA putra usake pAsa AyA aura bolA-'mAM, tama yaha kyA kAta rahI ho? yaha kAma tamhAre lAyaka nahIM hai|' usane kahA-'tumhAre pitA pravrajyA lenA cAhate haiN| tuma abhI choTe ho ata: jIvana-nirvAha hetu maiMne yaha kArya prArambha kara diyA hai|' bAlaka pratibhAsampanna aura caMcala thaa| mAM ke dvArA kAtA gayA sUta lekara vaha pitA ke pAsa phuNcaa| pitA ko sUta se veSTita karate hue vaha bolA-'mere dvArA bAMdhe jAne para aba Apa kahAM jAeMge?' AIka kumAra ne socA-bAlaka ne mujhe jitane taMtuoM se bAMdhA hai, utane varSa mujhe gRhavAsa meM aura rahanA hai, Age nhiiN| taMtu ginane para bAraha nikle| vaha bAraha varSoM taka ghara para rahA phira ghara se abhiniSkramaNa kara pravrajita ho gyaa| Ardraka kumAra ne ekAkI vihAra karate hue rAjagRha kI ora prasthAna kiyaa| rAste meM eka bhayaMkara jaMgala aayaa| usa jaMgala meM pAMca sau cora rahate the| ye ve hI saMrakSaka the, jinheM ArdrakakumAra ke saMrakSaNa ke lie niyukta kiyA thaa| jaba Ardraka apane ghor3e para palAyana kara gayA taba ve pAMca sau rakSaka rAjAjJA kI avahelanA ke bhaya se ghara na jAkara jaMgala meM cale gae aura vahAM corI, lUTa
Page #712
--------------------------------------------------------------------------
________________ 624 niryuktipaMcaka khasITa karate hue jIvana yApana karane lge| Ardra kumAra ne unheM pahacAna liyaa| Ardraka muni ne pUchA ki 'tuma 'loga cora kaise bana gae? unhoMne rAjabhaya kI bAta kho| muni Ardraka ne unheM pratibodha diyaa| ve sabhI saMbuddha hokara muni bana ge| pAMca sau ko pravrajita kara unheM apane sAtha lekara ArdrakakumAra mahAvIra ke darzanArtha rAjagRha aayaa| nagara ke praveza dvAra para gozAlaka, hastitApasa Adi vibhinna darzanoM ke AcArya mile| sabane muni Ardraka ko apane dharma meM dIkSita karane kA prayatna kiyaa| vAda-vivAda meM una sabako parAjita kara muni Ardraka Age bddh'aa| itane meM eka vizAlakAya hAthI apane baMdhanoM ko tor3akara muni Ardraka ke caraNoM meM jhuka gyaa| rAjA ko jaba yaha bAta jJAta huI vaha ArdrakakumAra ke pAsa AyA aura caraNa- vaMdanA kara bolA- 'bhaMte! Apake darzanamAtra se yaha unmatta hAthI apane baMdhanoM se mukta kaise ho gayA? ApakA acintya prabhAva hai| muni Ardraka bole- 'rAjan ! manuSyoM dvArA nirmita sAMkaloM dvArA baMdhe hue hAthI kA baMdhanamukta honA Azcarya kI bAta nahIM hai, yaha duSkara bhI nahIM haiN| kacce sUta kI DorI se baMdhe hue merA baMdhana mukta honA duSkara hai kyoMki sneha-taMtu kI tor3anA atyanta duSkara hotA hai|' rAjA muni kI stavanA karatA huA mahAvIra ke samavasaraNa meM calA gyaa| 6. AjJA kA mahatva nAlandA ke samIpa manoratha nAmaka udyAna thaa| eka bAra gaNadhara gautama aneka ziSyoM ke sAtha vahAM samavasRta the| tIrthaMkara pArzva kI paramparA meM dIkSita zramaNa udaka jijJAsA ke samAdhAna hetu gautama ke pAsa aayaa| vaha peDhAla kA putra aura medArya gotra vAlA thaa| usane gautama se zrAvaka ke viSaya meM aneka prazna puuche| gautama ne unakA samAdhAna kiyaa| eka prazna ke samAdhAna meM eka kathAnaka sunAte hue gautama ne kahA | 'ratnapura nagara meM ratnazaMkhara nAmaka rAjA thaa| eka dina prasanna hokara rAjA ne agramahiSI ratnamAlA Adi rAniyoM ko kaumudIpracAra kI AjJA de dii| nAgarika logoM ne bhI apanI striyoM ko kaumudI mahotsava meM krIr3A karane kI anumati dii| rAjA ne DhiMDhorA piTavA diyA ki kaumudI mahotsava ke prArambha ho jAne para sUryAsta ke bAda jo koI vyakti nagara meM milegA usako binA kucha pUchatAcha kie daMDita kiyA jaaegaa| eka vyApArI ke putra usa dina kraya vikraya aura vyApAra meM itane vyasta ho gae ki sUyAMsta ho gyaa| sUryAsta hote hI nagaradvAra baMda kara die ge| ve chahoM RNikputra samaya ke atikrAnta ho jAne para bAhara nahIM jA ske| ve bhayabhIta hokara nagara ke madhya meM hI kahIM chupa ge| kaumudI mahotsava pUrNa hone para rAjA ne ArakSakoM ko bulAkara Adeza diyA ki tuma acchI taraha dekho ki kaumudI mahotsava meM nagara meM kauna puruSa upasthita thaa| ArakSakoM ne pUrNarUpeNa nirIkSaNa kara chaha vaNik putroM kI bAta rAjA se khii| AjJAbhaMga ke aparAdha se rAjA ne kupita hokara chahoM ko mRtyudaNDa de diyA / putra-zoka se vihvala pitA ne rAjA se kahA- ' Apa hamAre kula ko naSTa na kreN| Apa merI sArI sampati le leM para mere chahoM putroM ko mukta kara deN| Apa anugraha kreN|' rAjA ne prArthanA svIkAra nahIM kii| taba vaNikU hatAza hokara pAMca, cAra, tIna, do aura eka putra kI mukti kI prArthanA 1. sUni 188 - 201, sUcU.pa. 414-17, sUTI. pR. 258.259 /
Page #713
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM 615 karatA rhaa| rAjA ne usake nivedana ko svIkAra nahIM kiyaa| aMta meM vaNika rAjA ke caraNoM meM gira par3A aura gadagada svaroM meM nivedana karane lgaa| rAjA kA mana karuNA huA aura jyeSTha putra ko mukta karane kA Adeza de diyaa|' gaNadhara gautama aura pAzvApatyIya zramaNa udaka kI carcA lambe samaya taka cAnI / udaka kA mana samADita ho gyaa| carcA sanna hone ke bAda udaka binA katajatA jApita kie hI jAne lgaa| gautama ne kahA-'udaka! tuma binA kucha kahe hI jA rahe ho|' taba udaka ne kahA ki Apa kyA kahanA cAhate haiM maiM samajha nahIM skaa| gautama ne zikSA dete hue kahA ki laukika paramparA meM bhI zikSAguru ke prati sammAna vyakta kiyA jAtA hai phira paramArtha kA to kahanA hI kyA? yaha satya hai ki pUjya vyakti pUjA-pratiSThA kI bhAvanA se dUra rahatA hai para vyavahAra meM yaha anivArya ho jAtA hai ki pUjya ke upakAra ko bahumAna diyA jaae| tumane isa carcA se yathArtha ko avagati kI hai| kRtajJatA jJApita kie binA tumhArA yoM hI jAnA kyA ucita hai? udaka ko apane pramAda kA ahasAsa huaa| vaha bolA-'gautama! tumhAre se maiMne paramArtha kA avabodha kiyA hai| maiM usa tattva ke prati zraddhA vyakta karatA hUM aura cAturyAma dharma se paMcayAma dharma svIkAra karUM, apratikramaNa dharma se sapratikramaNa dharma meM AU tathA pAzrva ko paramparA se mahAvIra kI paramparA meM dIkSita banUM, aisI merI bhAvanA hai|' gautama udaka ke sAtha bhagavAna mahAvIra ke pArasa Ae / udaka ne bhagavAna ko vaMdanA kI aura paMcayAma dharma meM prajita hone kI icchA vyakta kii| bhagavAna mahAvIra ne use apane zAsana meM sammilita kara liyaa| dazAzrutaskaMdha-niyukti kI kathAeM 1. kSamAdAna : mahAdAna (durUtaka kuMbhakAra) eka kumhAra miTTI ke bhAMDoM se gAr3I bharakara durUtaka nAmaka anArya gAMva meM gyaa| usake eka baila kA apaharaNa karane kI icchA se gAMva ke kucheka loga kahane lage ki are! eka Azcarya dekho, yaha gAr3I eka baila se cala rahI hai| yaha sunakara kumhAra bhI vyaMgya meM bolA-'dekho ! isa gAMva kA khalihAna jala rahA hai|' kumhAra jaba kAryavaza idhara udhara gayA taba gAMva vAloM ne usake eka baila kA apaharaNa kara liyaa| kumhAra ke baila mAMgane para unhoMne kahA ki tuma eka hI baila se gAr3I calA rahe the| jaba unhoMne baila vApisa nahIM diyA to vaha kumhAra prativarSa unakA dhAnya jalAne lgaa| sAta varSa taka lagAtAra yaha krama claa| bAda meM eka utsava ke avasara para usa gAMva ke mukhiyA ne ghoSaNA kI- 'jisakA hamane aparAdha kiyA hai, usase hama kSamA cAhate haiN| isa prakAra hamArA dhAnya naSTa mata kro|' yaha sunakara kumhAra ne bhI ghoSaNA kI ki merA baila vApisa kara do| maiM dhAnya nahIM jlaauuNgaa| bAda meM una donoM meM samajhautA ho gyaa| kumhAra ko baila vApisa mila gyaa| donoM ne ekadUsare ko kSamA kara diyaa| 1. sRni.205.206, sUTI.pR. 276 / 2. dani.93, 94. dacU.pa. 60.61, nibhA.3180, 3181, cU.pR. 139
Page #714
--------------------------------------------------------------------------
________________ 616 niyuktipaMcaka 2. udrAyaNa evaM pradyota cammA naparI meM Ugamaga svarNakAra 1aa yaa| vaha striyoM ke prati bahuta Asakta thaa| vaha jisa kanyA ko dekhatA,usakI sundaratA para mugdha ho uThatA / bahuta sA dhana dekara vaha usase vivAha kara letaa| isa prakAra usane pAMca sau kanyAoM ke sAtha vivAha kiyaa| vaha unake sAtha kAma-bhogoM meM rata rhtaa| usI samaya paMcazIla nAmaka dvIpa meM vidyanmAlI nAmaka eka yakSa kA cyavana ho gyaa| usakI do agramahiSiyAM thIM-hAsA aura prhaasaa| bhoga ko balavatI bhAvanA se prerita hokara ve kisI sundara puruSa kI khoja meM nikliiN| unhoMne anaMgasena ko dekhaa| vikriyA ke mAdhyama se sundara rUpa banAkara azoka-vATikA meM ve anaMgasena ke samakSa garyo / unako kAmapUraka ceSTAoM ko dekhakara anaMgasena caMcala aura unmatta hokara unakI ora hAtha phailAne lgaa| usakI kAma-vihvalatA dekhakara deviyoM ne kahA ki hameM pAne kI pahalI zarta yaha hai ki paMcazIla dvIpa meM aao| itanA kahakara ve adRzya ho gii| __anaMgasena unake pIche pAgala ho utthaa| usane rAjA ko prerita kara yaha ghoSaNA karavAI ki jo anaMgasena ko paMcazaila dvIpa meM pahuMcAegA, use vaha eka karor3a mudrA degaa| eka bUr3he nAvika ne usa ghoSaNA ko svIkAra kara kahA ki maiM paMcazIla dvIpa meM pahuMcA duuNgaa| usane eka karor3a mudrAeM le liiN| pAdheya lekara naukA para ArUr3ha hokara donoM ne gaMtavya kI ora prasthAna kiyaa| kucha dUra jAne para nAvika ne pUchA-'Age jala ke Upara kucha dikhAI detA hai?' anaMgasena ne nakArAtmaka uttara diyaa| kucha dUra jAne para puna: prazna kiyA to anaMgasena ke kahA ki mAnava sira ke barAbara koI kRSNa vastu najara A rahI hai| nAvika ne kahA-'yahIM paMcazaila kI dhArA meM sthita vaTavRkSa hai| naukA isake nIce se jaaegii| isake Age jalAvarta hai ata: tuma sAvadhAna hokara isa vRkSa kI zAkhA ko pakar3a lenaa| maiM naukA se jalAvarta meM jaauuNgaa| jaba jala kA vega utara jAe taba tuma parvata para car3hakara usa ora utara jaanaa| vahIM paMcazaila dvIpa hai| phira jahAM jAnA ho vahAM cale jaanaa| saMdhyAkAla meM bar3e-bar3e pakSI paMcazIla dvIpa se yahAM AyeMge aura rAtri-nivAsa karake vApisa lautteNge| tuma unake paira pakar3akara paMcazaila dvIpa cale jaanaa| itane meM naukA vaTavRkSa ke pAsa jA phuNcii| vaha zIghra vara para ArUr3ha ho gayA aura nAvika Age jalAvata meM calA gyaa| nAvika ke kathanAnusAra anaMgasena dvIpa meM pahuMcakara donoM akSiNiyoM se milA aura apanI bhAvanA vyakta kii| donoM deviyoM ne nakArAtmaka uttara diyA aura kahA-'tumhArA yaha azuci zarIra hamAre paribhoga ke yogya nahIM hai / yadi tuma hameM cAhate ho to bAla-tapasyA aura nidAna karake yahAM janma lo tabhI tuma hamAre lie bhogya aura Adeya ho sakate ho|' deviyoM ne atithi-dharma kA pAlana karate hue divya patra, puSpa, phala Adi se usakA Atithya kiyaa| thakAna ke kAraNa vaha vahIM zItala chAyA meM so gyaa| nIMda meM hI deviyoM ne use hAtha meM uThAyA aura campAnagarI meM usake makAna ko 1.dazA zrutaskandha kI cUrNi meM isa kathA kA ullekha nahIM hai ata: yahAM nizItha cUrNi ke anusAra kathA kA anuvAda kiyA gayA haiN|
Page #715
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM 617 chatta para chor3a diyaa| jAgane para usane svayaM ko apane hI ghara meM cAroM ora se svajana parijanoM se ghirA huA dekhaa| taba vaha hAse ! prahAse ! kahakara pralApa karane lgaa| logoM ke pUchane para usane paMcazaila meM dekhA huA sArA vRttAnta btaayaa| jaba usake mitra nAila zrAvaka ne yaha bAta sunI to usane anaMgasena ko jinopadiSTa dharma kA upadeza diyA aura usa jIvana-vahAra meM utArane ke lie prerita kiyaa| nAila zrAvaka ne kahA-'dharma-pAlana se tuma saudharma Adi svargoM meM dIrghakAlIna sthiti vAlI deviyoM ke sAtha uttama bhoga bhoga sakate ho| unake sAmane ina alpakAlIna vyantara deviyoM kI koI mUlyavattA nahIM hai| nAila ke upadeza kA usa para koI prabhAva nahIM pdd'aa| svajana-parijanoM dvArA dI gayI salAha kI avahelanA kara usane nidAna kara iMginImaraNa dvArA marakara usI dvIpa meM vidyunmAlI yakSa ke rUpa meM janma liyaa| vaha tIvra bhAvanA se hAsA aura prahAsA se bhoga bhogane lgaa| nAila zrAvaka pravajita huA aura zrAmaNya kA niraticAra pAlana karatA huA mara kara acyuta devaloka meM deva bnaa| vaha bhI usI paMcazaila dvIpa meM aayaa| __eka bAra naMdIzvara dvIpa meM aSTAhika mahotsava thaa| vahAM indra dvArA AjJApita deva apaneapane kAryoM meM niyukta hokara paraspara mile| vidyunmAlI ko bAje bajAne kA kArya sauMpA gyaa| vaha bola bajAnA nahIM cAhatA thA lekina Adeza kA pAlana bhI Avazyaka thaa| icchA na hote hue bhI vaha dUra baiThA Dhola bajA rahA thaa| nAila deva ne use dekhaa| pUrvasneha ke kAraNa vaha use pratibodha dene usake pAsa aayaa| vidyunmAlI usake bhavya teja ko sahana nahIM kara sakA aura Dhola bajAnA bIca meM hI baMda kara diyaa| nAila deva ne pUchA ki kyA tuma mujhe jAnate ho? vidyunmAlI deva pahacAnane meM asamartha rhaa| vaha bolA ki kyA tuma zakra ho, indra ho? maiM tumheM nahIM jAnatA / nAila deva bolA-'maiM pUrvabhanna kI bAta pUchatA hUM, devatva kI nhiiN| usane kahA-'maiM tumheM nahIM jaantaa|' taba apanA paricaya dete hue nAila ne batAyA-'maiM pUrvabhava meM campAnagarI meM tumhArA mitra nAila thaa| usa samaya tumane merI bAta nahIM mAnI isalie tuma alpaRddhi vAle deva bane ho| khaira, aba bhI tuma jinapraNIta dharma svIkAra kro|' yaha kaha nAila deva ne use dharmabodha dekara jinadharma aMgIkAra krvaayaa| vidyunmAlI ne pUchA-'aba mujhe kyA karanA cAhie?' acyutadeva nAila ne kahA-'bodha ke lie tuma kisI sthAna para jina pratimA kA avataraNa kraao|' taba vidyunmAlI ne aSTAhnika mahotsava saMpanna hone para culla himavaMta parvata se gozIrSa caMdana lekara daivika prabhAva se jina pratimA bnvaaii| ratna Adi vibhinna AbhUSaNoM se alaMkRta karake use gozIrSa caMdana kI lakar3I ke bIca rakha diyaa| usake bAda usane ciMtana kiyA ki yaha pratimA aba maiM bAhara kaise bhejUM? idhara usI samaya samudra meM eka vaNik kI nAva DagamagA rahI thii| Dolate hue nAva ko chaha mAsa bIta ge| vaNik ciMtita ho utthaa| vaha dhUpa-dIpa lekara iSTa devatA kA smaraNa karane lgaa| yaha dekhakara vidyunmAlI ne kahA--' are bhAI! Aja prAta:kAla tumhArI naukA vItabhaya nagara ke kinAre pahuMca jaayegii| tuma isa gozIrSa caMdana ko lekara jAo aura rAjA udayana ko bheMTa karake kahanA ki isa lakar3I se devAdhideva kI pratimA banavAe, yaha devakathana hai|' usI rAta deva-anugraha se vaha naukA vItabhaya nagara pahuMca gyii|
Page #716
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka vaNika nagarI meM pahuMcate hI adhyaM lekara rAjA ke pAsa phuNcaa| pUrva vRttAnta batAte hue usa gozIrSa candana se devAdhideva kI pratimA banAne kA nivedana kiyaa| sArI bAta sunakara rAjA ne sabhI catura logoM ko bulAkara yaha bAta btaayii| rAjA ne kASThakAroM ko bulaayaa| unheM pratimA banAne ke lie khaa| unhoMne pratimA banAne ke lie hathaur3A uThAyA lekina usakA koI asara nahIM huaa| usa samaya brAhmaNoM ne kahA ki devAdhideva brahmA haiM ata: unakI pratimA bnvaao| zilpo ne kulhAr3I mArI lekina vyartha calI gyii| kisI ne kahA ki devAdhideva viSNu haiM, phira bhI caMdana-kASTha para zastra kA asara nahIM huaa| isa dRzya ko dekhakara skanda, rudra Adi devoM ke nAma lekara zastra calAyA lekina vaha prayAsa vyartha hI huaa| yaha dekhakara rAjA bahuta duHkhI huaa| usI samaya rAnI prabhAvatI ne rAjA ko bhojana ke lie bulaayaa| rAjA ne inkAra kara diyaa| bhojana-belA kA atikramaNa jAnakara prabhAvato ne dAsI ko punaH rAjA ke pAsa bhejaa| dAsI ke nivedana karane para rAjA ne sArI sthiti dAsI ko batAyI / dAsI ne rAnI ko yathArtha sthiti se avagata kraayaa| sArI sthiti jAnakara rAnI bolI--'aho! mithyAdarzana ke kAraNa rAjA devAdhideva ko bhI nahIM jAnate haiN|' usI samaya rAnI zveta vastroM ko pahana kara kautuka maMgala Adi kriyA se nivRtta hokara rAjA ke pAsa AyI aura bolo--'devAdhideva mahAvIra varddhamAna svAmI haiM, unakI pratimA bnvaao|' mahAvIra kA nAma lekara kASThakAra ne lakar3I para kulhAr3I claayii| eka bAra meM hI lakar3I ke do Tukar3e ho ge| usake andara se sarva alaMkAroM se suzobhita bhagavAn mahAvIra kI pratimA niklii| rAjA ne apane nivAsa sthala ke pAsa devAyatana banavAyA aura mUrti kI sthApanA kii| devAyatana meM kRSNaguTikA nAmaka dAsI ko niyukta kiyaa| aSTamI, caturdazI ke dina rAnI prabhAvatI svayaM vahAM jAkara nRtya Adi meM bhAga letI thiiN| rAjA bhI usI ke anurUpa mRdaMga bajAtA thaa| eka bAra jaba rAnI prabhAvatI nRtya kara rahI thI, taba rAjA ne sanI ke sira kI chAyA nahIM dekhI / amaMgala kI cintA se rAjA ke hAtha ke vAdya chUTa ge| rAnI prabhAvatI isa bAta se nArAja ho gyii| rAjA ne kahA-'mahArAnI / tuma ruSTa mata bano / Aja maiMne amaMgala dekhA hai ata: citta kI vikSiptatA se mere hAtha se vAdya chUTa gyaa|' yaha sunakara rAnI prabhAvatI bolI-'jina zAsana meM anurakta vyakti ko marane se nahIM DaranA caahie|' eka dina rAnI prabhAvatI jaba snAna Adi se nivRtta ho gayI to dAsI ko zveta vastra lAne ke lie khaa| dAsI vastra lAne gayI lekina devakRta upadrava se ve vastra bIca meM hI lAla ho ge| dAsI cakita ho gyii| dAsI ne vastra mahArAnI ko die| usa samaya mahArAnI darpaNa meM apanA muMha dekha rahI thii| rAnI una lAla vastroM ko dekhakara krodhita ho gii| ruSTa hokara vaha bolI-'devAyatana meM praveza karate hue tumane yaha amaMgala kyoM kiyA? kyA isa samaya maiM zayanagRha meM jA rahI hUM, jo ye lAla vastra lAyI ho?' krodhAveza meM vyakti aMdhA ho jAtA hai| rAnI ne darpaNa se dAsI ke sira para prahAra kiyA phalasvarUpa dAsI usI samaya mara gii| udhara usI samaya vastra punaH svAbhAvika sthiti meM A ge| yaha dekhakara rAnI ne AtmAlocana kiyA ki maine vyartha hI niraparAdha dAsI kI hatyA kara dii| cirakAla se pAlita merA sthUla prANAtipAta-viramaNa vrata bhaMga ho gyaa| nizcaya hI yaha bAta
Page #717
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 : kathAeM mere lie bhAvI amaMgala kI sUcaka hai| rAnI ne rAjA ko sArI sthiti batalAI aura dIkSA kI anumati mAMgatI huI bolI ki maiM saMyama ke binA maranA nahIM cAhatI ! rAnI kI tIvra bhAvanA dekhakara rAjA ne kahA ki yadi tuma marakara mujhe saddharma meM prerita karo to tumheM dIkSA kI anumati de sakatA huuN| anujJA milate hI rAnI prabhAvatI sAdhvI prabhAvatI bana gii| chaha mAsa taka saMyama kA samyak pAlana kara antima samaya meM AlocanA pratikramaNa kara rAnI vaimAnika deva bnii| prabhAvatI deva ne avadhi jJAna se apanA pUrvabhava dekhaa| pUrva anurAga tathA pratijJA kI smRti se usane rAjA udayana ko aneka rUpoM meM yatidharma kA upadeza diyaa| rAjA usa samaya tApasoM kA parama bhakta banA huA thA ataH usane jina dharma svIkRta nahIM kiyaa| pratibodha dene hetu deva prabhAvatI ne tApasa kA rUpa banAyA aura phUla, phala Adi lekara rAjA ke pAsa upasthita huaa| tApasa ne atyaMta ramaNIya phala rAjA ko samarpita kiyaa| vaha phala gaMdha se surabhita, rUpa se manorama aura svAda meM rasayukta thaa| rAjA ne usa anupama phala ke bAre meM jijJAsA vyakta kii| tApasa rUpa deva ne kahA ki yahAM se nikaTa hI tApasoM ke Azrama meM aise phala dene vAle aneka vRkSa haiN| rAjA ne tApasAzrama aura una vRkSoM ko dekhane kI jijJAsA vyakta kii| rAjA usa deva tApama ke sAtha akelA hI aneka alaMkAroM se vibhUSita hokara gyaa| AzramadvAra meM praveza karate hI use divya gaMdha kI anubhUti huii| rAjA ko dekhate ho tApasoM kI AvAja sunAyI dI ki yaha rAjA aneka alaMkAroM ko pahana kara AyA hai ata: ise mAro, pkdd'o| rAjA bhaya se pIche sarakane lgaa| yaha dekhakara sAtha Ane vAlA tApasa deva bhI cillAyA ki are ! yaha rAjA bhAga rahA hai, ise pkdd'o| AvAja sunakara aneka tApasa daNDa, kamaNDalu lekara 'mAro, pakar3o' kI AvAja karate hue pIche daur3ane lge| bhaya vihvala rAjA ne eka vana-khaNDa dekhaa| vahA~ aneka manuSyoM kI AvAja sunAyI dii| zaraNa lene kI icchA se rAjA ne usa vana-khaNDa meM praveza kiyaa| vahAM candra kI bhAMti saumya, kApadeva jaisA rUpavAn tathA bRhaspati kI taraha sarva zAstroM ke vizArada eka tejasvI zramaNa ko dekhaa| usake cAroM ora aneka sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikAeM upadeza sunane baiThe hue the| usI samaya rAjA 'zaraNa do''zaraNa do' kI AvAja karatA huA vahAM aayaa| sAdhuoM ne abhaya kA upadeza diyaa| Azvasta hokara rAjA vahIM baiTha gyaa| tApasa bhI 'yaha hAtha se nikala gayA' yaha kahakara vApisa lauTa ge| sAdhuoM ne rAjA ko dharma kA rahasya btaayaa| prabhAvita hokara rAjA ne zramaNa dharma svIkAra kara liyaa| deva tApasa ne bhI apanI mAyA sameTa lii| rAjA ne anubhava kiyA ki maiM to siMhAsana para baiThA hUM na kahIM gayA aura na AyA phira yaha ghaTanA kaise ghaTo? prabhAvatI rUpa deva ne AkAzavANI karate hue kahA-'rAjan ! yaha saba mAyA maiMne tumako pratibodhita karane ke lie kii| aba tuma dharma meM dRr3ha rahanA aura kabhI Apatti kA anubhava karo to mujhe yAda kara lenaa|' yaha kahakara deva antardhAna ho gyaa| usI samaya gaMdhAra janapada meM eka zrAvaka dIkSA lenA cAhatA thaa| vaha sabhI tIrthakaroM ko janmabhUmi, dIkSAbhUmi, kaivalyabhUmi aura nirvANa -bhUmi ko dekhakara lauttaa| usane sunA ki vaitAdya parvata kI guphA meM RSabha Adi tIrthaMkaroM kI ratna-nirmita svarNa-pratimAeM haiN| sAdhu ke mukha se yaha bAta sunakara usake mana meM vaha sthAna dekhane kI bhAvanA jAgRta huii| usane devatA kI ArAdhanA karake pratimA prakaTa kraayii| vaha zrAvaka vahAM rahatA huA aharniza bhagavAn kI stuti karane lgaa| usake mana meM ralloM
Page #718
--------------------------------------------------------------------------
________________ 620 niyuktipaMcaka aura sone ke prati thor3A bhI lobha jAgRta nahIM huaa| usakA mAnasa adhyAtma se pUrNatayA ApUrita thaa| zrAvaka kI nirlobhatA aura anAsakti se devatAoM ko bahuta Azcarya huaa| prasanna hokara devatA ne use varadAna mAMgane ke lie khaa| kRtajJatA jJApita karate hue zrAvaka bolA-'devAnupriya ! maiM aba bhautika kAma-bhogoM se virata ho gayA hUM ata: aba varadAna se mujhe kyA prayojana hai?' devatA ne prasannatA se kahA ki devadarzana niSphala nahIM hote| devatA ne use ATha sau guTikAeM dIM, jo mana icchita vastueM de sakatI thiiN| zrAvaka ne ve apane pAsa rakha lI aura vahAM se prasthAna kara diyaa| kucha dinoM pazcAt usane sunA ki vItabhaya nagara meM sarva alaMkAroM se suzobhita devoM dvArA avatArita pratimA hai| vaha usa pratimA ko dekhane kI icchA se vItabhaSa gyaa| kucha dina vahIM rahane kI icchA se vaha vahIM devAyatana meM Thahara gyaa| kisI kAraNa se vaha vahAM rugNa ho gyaa| kRSNaguTikA dAsI vahIM rahatI thI ataH usane usakI khuna sevA kii| zrAvaka ne socA maiM to dIkSA lUMgA ataH guTikAoM se merA kyA prayojana? yaha socakara usane kRSNaguTikA ko sevA se prasanna hokara sArI guTikAeM use dekara vahAM se prasthAna kara diyaa| dAsI ne socA ki ye guTikAeM vAstava meM manoratha pUrNa karane vAlI haiM athavA kevala kalpanA mAtra? usane mana meM ciMtana kiyA ki yadi ye prabhAvazAlI haiM to maiM uttapta svarNa jaisI varNavAlI rUpavatI aura subhagA gAro bana jaauuN| vaha vaisI hI bana gii| logoM ne usake adbhuta rUpa ko devatA kA prasAda mAnA aura use svarNaguTikA kahane lge| svarNaguTikA ko una guTikAoM para vizvAsa ho gyaa| usane dUsarI guTikA mukha meM rakha kara ciMtana kiyA ki isa guTikA ke prabhAva se rAjA pradhAMta merA pati bne| vItabhaya se ujjainI nagarI kevala assI yojana dUra thii| eka dina sahasA pradyota kI rAjasabhA meM kucha agraNI puruSoM ne kahA ki vItabhaya nagarI meM devAvatArita pratimA kI sevA meM rahane vAlI kRSNaguTikA dAsI devaanugraha se svarNaguTikA bana gaI hai| vaha atyanta lAvaNyavatI hai| usake saundarya ke pipAsa aneka vyakti haiN| sArI bAta sunakara pradyota ne eka data rAjA udrAyaNa ke pAsa bhejA aura saMdeza bhijavAyA ki svarNaguTikA ko isa dUta ke sAtha bheja do| dUta rAjA udrAyaNa ke pAsa gayA aura svayaM ke Ane kA prayojana btaayaa| udrAyaNa ne dUta kA tiraskAra karake use vApisa bheja diyaa| dUta ne sArI bAta pradyota ko btaayii| kucha dinoM bAda rAjA pradyota ne gupta rUpa se eka dUta ko svarNaguTikA ke pAsa bhejA aura usakA abhiprAya jAnanA caahaa| duta ne pUchA-'yadi svarNaguTikA rAjA pradyota se prema karatI hai to vaha gupta rUpa se usake pAsa A jaae|' dAsI ne uttara diyA ki yadi devAvatArita pratimA bhI mere sAtha jAe to maiM jAne ke lie taiyAra hUM anyathA maiM vahAM nahIM jA sktii| dUta kI bAta sunakara rAjA pradyota analagiri hastirana para Arur3ha hokara eka dina meM hI bItabhaya nagarI pahuMca gyaa| pradoSa-belA meM usane svarNaguTikA se guptarUpa se bAta kii| / usI samaya basanta mahotsava ke avasara para lepyaka utsava manAyA gyaa| pradyota ne usa avasara para eka sundara miTTI kI pratimA bnvaayii| gIta, nRtya, vAdya Adi ke sAtha usane vaha pratimA bhI devAvatArita pratimA ke devAlaya meM rakhavA dii| bhAgyayoga se chalapUrvaka miTTI kI pratimA usI mandira meM rakha dI gyii| loga jaba Dhola Adi bajA rahe the taba unhIM ke sAmane svarNaguTikA devapratimA ko bAhara le aaii| logoM ne socA ki miTTI kI pratimA bAhara lAyI hogii| pradyota svarNaguTikA aura pratimA donoM kA haraNa karake le gyaa|
Page #719
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 kathAeM jisa rAtri meM gaMdhahastI analagiri ne vItabhaya nagarI meM praveza kiyA, usakI gaMdha se AlAnastambha meM baMdhe hAthI pRthvI para lur3hakane lage aura stambhoM ko tor3ane kA prayatna karane lge| maMtriyoM ne socA, analagiri apane khaMbhe ko tor3a kara yahAM A gayA hogA athavA koI jaMgalI hAthI AyA hogaa| prAta:kAla yathArtha vRttAnta jJAta huA / guptacaroM ne analagiri kA mala dekhA ataH rAjA ko nivedana kiyA ki rAtri meM rAjA pradyota AyA thA lekina vaha vApisa calA gyaa| yaha sunakara rAjA svarNaguTikA dAsI kI khoja kraayii| jJAta huA ki madhyarAtri meM rAjA pradyota ne svarNaguTikA dAsI kA apaharaNa kara liyA hai| 621 devAvatArita pratimA kI yaha vizeSatA thI ki usa para car3hAe gae phUla caMdana kI zItalatA ke kAraNa mlAna nahIM hote the| rAjA udrAyaNa madhyAhna meM jaba devAyatana gayA to phUloM ko mlAna dekhaa| rAjA ne ciMtana kiyA ki yaha devakRta upadrava hai athavA deva-pratimA ke sthAna para dUsarI pratimA rakha dI hai| phUloM ko haTAne para jJAta huA ki pradyota ne pratimA kI bhI corI kI hai| kupita hokara rAjA ne dUta ke sAtha saMdeza bhijavAyA ki tumane dAsI kI corI kI isase mujhe koI prayojana nahIM hai lekina merI pratimA vApisa kara do| pratyuttara meM rAjA pradyota ne kahA ki maiM pratimA bhI vApisa nahIM kruuNgaa| yaha bAta sunate hI udrAyaNa ke roSa kA pAra nahIM rhaa| rAjA udrAyaNa ne dasa rAjAoM ke netRtva meM vizAla susajjita senA lekara ujjainI kI ora prasthAna kiyaa| bhayaMkara grISma Rtu kA samaya thA / marubhUmi meM paidala calane se tathA pAnI ke abhAva meM sArI senA tIsare ho dina vyathita aura duHkhI ho gyii| senA kI yaha sthiti dekhakara rAjA duHkhI ho utthaa| bahuta ciMtana karane para bhI koI samAdhAna nahIM milaa| aMta meM rAjA ne rAnI prabhAvatI kA smaraNa kiyaa| phalasvarUpa prabhAvatI kA Asana kaMpita huaa| prabhAvatI deva ne avadhi jJAna se jAnA ki rAjA udrAyaNa abhI Apatti meM hai| deva prabhAva se khUba varSA huii| kRtrima sarovara banA die ge| zItala vAyu bahane lgii| yaha devakRta sarovara hai ataH vahAM puSkara tIrtha kI sthApanA kara I uddrAyaNa ne ujjainI para car3hAI kara dii| akAraNa hI aneka logoM kI mauta ko dekhakara udrAyaNa ne caNDapradyota se kahA - 'virodha to paraspara hamArA hai ataH hama donoM hI ldd'eNge| zeSa niraparAdha janatA ko mArane se kyA lAbha?' pradyota ne udrAyaNa kI bAta svIkRta kara lii| dUtoM ke mAdhyama se Apasa meM cintana kiyA ki yuddha hAthI se kareM, ratha se kareM athavA ghor3oM se? pradyota ne kahalavAyA ki tumhAre pAsa zreSTha hastI nahIM hai ataH ratha se hI yuddha kreNge| lekina yuddha ke dina rAjA pradyota hAthI lekara upasthita huaa| udrAyaNa ratha para ArUr3ha thaa| zeSa senA darzaka kI bhAMti madhyastha bhAva se yuddha kA najArA dekha rahI thii| udrAyaNa ne cunautI dete hue kahA ki apane vacana kA pAlana na karane vAle ko jIne kA koI adhikAra nahIM hai| prathama bAra meM hI kSatriya zaurya dikhAte hue udrAyaNa ne cakrabhrama kI taraha tIra chor3A jisase hAthI ke cAroM pAMva biMdha ge| vaha mRta hokara vahIM gira gyaa| udrAyaNa ne pradhIta ko harAkara baMdI banA liyaa| ujjainI para udrAyaNa kA adhikAra ho gyaa| svarNaguTikA dAsI ko vahIM mAra diyA gyaa| pratimA devAdhiSThita thI ataH vahAM se vApisa vItabhaya le jAnA saMbhava nahIM ho skaa| rAjA udrAyaNa ne pratibodhita karane ke lie pradyota ke lalATa para 'dAsIpati' zabda aMkita karavA diyaa| udrAyaNa apanI senA ke sAtha pradyota ko baMdI banAkara le gyaa| usa samaya taka varSA Rtu prArambha ho gayI thii| pratidina dasoM mukuTabaddha rAjA aura udrAyaNa ke AhAra karane ke pazcAt pradyota ko AhAra karavAyA jAtA thaa|
Page #720
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka __eka bAra paryuSaNa kAla meM udrAyaNa ne upavAsa kiyaa| usane rasoie ko bhejakara pradyota ko pUchavAyA ki Aja tumhAre lie kyA banavAyA jAe? pradyota se jaba usakI icchA pUchI gayI to usakA bhana AzakirA ho gyaa| usane socA Aja taka mujhase yaha prazna nahIM pUchA gayA Aja hI yaha bAta kyoM pUcho gayI? nizcita hI rAjA viSa mizrita bhojana dekara mujhe mAranA cAhatA hai / tatkAla usake mana meM ciMtana ubharA ki saMdeha nahIM karanA cAhie ata: isI se pUchU ki vAstavikatA kyA hai? pUchane para rasoie ne uttara diyA ki rAjA zramaNopAsaka hai ataH paryuSaNa parva kI ArAdhanA ke lie upavAsa kiyA hai, isalie ApakI icchA jAnane ke lie mujhe bhejA hai| yaha sunate hI pradyola ko svayaM para bahuta glAni huI aura vaha apane Apako dhikkArane lagA ki Aja mujhe paryuSaNa kA dina bhI yAda nahIM rhaa| phira usane kahA ki maiM bhI bhramaNopAsaka hU~ ataH rAjA se kahanA ki maiM bhI Aja upavAsa kruuNgaa| rasoie ne jAkara sArI bAta udrAyaNa ke sAmane prakaTa kii| AtmaciMtana karate hue udrAyaNa ne socA-'maiMne apane sArmika ko baMdI banA rakhA hai ata: Aja maiM use mukta kie binA zuddha sAmAyika nahIM kara sktaa|' rAjA usI kSaNa pradyota ke pAsa gayA aura usake sAre baMdhana kholakara kSamAyAcanA kii| lalATa para likhita zabdoM ko DhaMkane ke lie udrAyaNa ne pradyota ke sira para eka svarNapaTTa baMdhavA diyaa| usI dina se rAjA pradyota paTTabaddha rAjA ke rUpa meM prasiddha ho gyaa| 3. daridra kisAna aura cora senApati kisI gAMva meM utsava ke avasara para dhanavAnoM ke ghara khIra bnii| khIra dekhakara eka garIba ke bacce bhI khIra khAne kA Agraha karane lge| baccoM kI icchA dekhakara vaha daridra vyakti mAMga kara cAvala aura dUdha lAyA tathA apanI patnI ko khIra banAne ke lie khaa| vaha sImAvartI gAMva thaa| usa dina coroM ko senA vahAM A gyii| coroM ne gAMva ko lUTanA prArambha kara diyaa| ve usa daridra ke ghara bhI Ae aura pAtra sahita khIra ko le ge| usa samaya vaha garIba kheta para gayA huA thaa| kheta se ghAsa Adi kATakara jaba vaha vApisa AyA to usane ciMtana kiyA ki Aja khIra banI hai ata: baccoM ke sAtha hI khAnA khaauuNgaa| lekina jaba vaha ghara pahuMcA to baccoM ne rote hue coroM dvArA khora le jAne ko sArI bAta btaayii| krodhAveza meM ghAsa ke gaTThara ko vahIM chor3akara vaha coroM kI pallI meM gyaa| vahAM usane senApati ke sAmane khIra kA pAtra dekhaa| usa cora to puna: gAMva laTane cale gae the| senApati akelA baiThA thaa| usane talavAra se senApati kA sira kATa liyA / nAyaka kI mRtyu para cora asahAya ho gae lekina usa samaya mRtakakRtya karake senApati ke choTe bhAI ko apanA mukhiyA banA diyaa| mukhiyA banane para usakI mAM, bahina aura bhAbho vyaMgya meM kahane lagI ki tumhAre jovana ko dhikkAra hai,jo tuma apane bhAI ke zatru se badalA lie binA senApati bana gae ho| parijanoM kI bAta sunakara krodha meM Akara vaha cora senApati usa garIba ko jIvita hI pakar3a kara le aayaa| usake hAthoM meM ber3iyAM DAlakara parijanoM ke sammukha use prastuta kiyaa| cora senApati ne talavAra hAtha meM lekara garIba ko saMbodhita karate hue kahA-'bola, terA vadha kahAM karUM? tU mere bhAI kA ghAtaka hai|' garoba ne dIna bhASA meM kahA-'jahAM zaraNAgata mAre jAte haiM, vahIM mujhe maaro|' usake uttara ko sunakara senApati ne ciMtana kiyA ki zaraNAgata to avadhya hote haiN| usane apane parijanoM kI ora 1. dani 95-98, nibhA 3182-85, cU.pR. 140-47 /
Page #721
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 kathAeM dekhaa| unhoMne kahA - ' zaraNAgata kA vadha nahIM kiyA jaataa|' yaha sunakara cora senApati ne usa bhrAtRghAtaka ko sasammAna visarjita kara diyaa| 4. krodha kA duSpariNAma 623 eka brAhmaNa ke pAsa eka baila thaa| eka bAra vaha baila ko lekara kheta jotane ke lie gyaa| kheta jotate hue baila thaka gayA aura vahIM gira gyaa| asamarthatA ke kAraNa vaha uTha nahIM skaa| brAhmaNa ne use cAbuka se maaraa| cAbuka TUTa gayA lekina baila uTha nahIM skaa| anya koI cIja na dekhakara vaha miTTI ke DheloM se baila ko mArane lgaa| isa prakAra eka-eka karake cAra kedAroM ke DheloM se use mArA phira bhI vaha nahIM uThA to DheloM se mArate-mArate baila ke cAroM ora DheloM kA Dhera ho gayA aura vaha baila bhara gyaa| vaha brAhmaNa gohatyA ke pApa kI vizuddhi ke lie anya brAhmaNoM ke pAsa upasthita huA / unheM sArI ghaTanA sunaayii| brAhmaNa ne AtmAlocana karate hue kahA ki mujhe itanA krodha AyA ki abhI bhI krodha zAMta nahIM huA haiN| brAhmaNoM ne sArI bAta sunakara kahA- 'tuma atikrodhI ho ataH tumhArI zuddhi nahIM ho sktii| hama tumheM prAyazcitta nahIM deNge| aisA kaha use jAti se bahiSkRta kara diyA tathA vaha logoM kI dRSTi meM nindA aura ghRNA kA pAtra bana gyaa| 5. dizA hI badala gaI (atvaMkArIbhaTTA ) kSitipratiSThita nagara meM jitazatru nAmaka rAjA rAjya karatA thaa| usakI paTarAnI kA nAma dhAriNI aura maMtrI kA nAma subuddhi thaa| usI nagara meM dhana nAmaka zreSThI nivAsa karatA thaa| usakI patnI kA nAma bhadrA thaa| seTha ke ATha putroM ke pazcAt eka putrI huii| seTha ne usakA nAma bhaTTA rkhaa| vaha pArivArika janoM kI atyanta dulArI thI ataH mAtA-pitA ne sabhI se kaha rakhA thA ki vaha jo kucha bhI kare lekina ise koI 'cUM' taka na kahe, roka-Toka na kare ata: usakA nAma acchekAriya bhaTTA - atvaMkArI bhaTTA par3a gyaa| bhaTTA bahuta rUpavatI thI ataH aneka loga usase vivAha karane ke icchuka the| jaba vaha yauvana kI dahalIja para pahuMcI to usane saMkalpa liyA ki vaha usI vyakti ko apanA jIvana sAthI banAegI jo usake sabhI AdezoM kA pAlana karegA tathA aparAdha hone para bhI kucha nahIM khegaa| eka bAra usake lAvaNya se mohita hokara maMtrI subuddhi usake sAtha vivAha karane ko taiyAra ho gyaa| maMgala - belA meM donoM vivAhasUtra meM baMdha ge| maMtrI sadA usakI AjJA kA pAlana karane lagA / maMtrI pratidina rAjakArya samApta kara eka prahara rAta bItane para ghara lauTatA thaa| bhaTTA ne maMtrI se kahA ki Apa sAyaM ghara zIghra AyA kreN| patnI ke kahe anusAra maMtrI zIghra hI rAjya ke kArya se nivRtta hokara ghara lauTa AtA thaa| eka dina rAjA ne ciMtana kiyA ki yaha maMtrI itanI jaldI ghara kyoM calA jAtA hai ? rAjA ke cintana ko jAnakara anya rAjadarabAriyoM ne kahA--'mahArAja ! maMtrI bar3A patnIbhakta hai ataH vaha usakI AjJA kA bhaMga nahIM kara sktaa|' eka dina rAjA ne kAraNavaza kucha kAma batAkara maMtrI ko vahIM roka liyaa| maMtrI derI se 1. dani 99, 100, da pa. 61, nibhA 3986, 3187 cU. pU. 147, 1481 2. dani 105 dacU pa. 62. nibhA 3193 cU. pU. 150 1
Page #722
--------------------------------------------------------------------------
________________ 624 niyuktipaMcaka ghara phuNcaa| bhaTTA apane vAyade ko avahelanA saha na sakI ataH usane dvAra nahIM khole| maMtrI bAhara hI khar3A rhaa| jaba ati vilamba ho gayA taba maMtrI ne bhaTTA se kahA--'maiM to jAtA hUM, aba tuma hI isa ghara kI svAminI banakara rhnaa|' yaha sunate hI bhaTTA ne dvAra kholA aura abhimAnavaza akelI hI jaMgala meM calI gayo / vaha aneka AbhUSaNoM se vibhUSita thI ata: rAste meM coroM ne use pakar3a liyaa| coroM ne usake AbhUSaNa utAra lie aura apane senApati ke samakSa use upasthita kiyaa| coroM kA mukhiyA usake rUpa para mugdha ho gayA aura use vivAha-sUtra meM baMdhane ke lie kahA lekina usane vaha prastAva asvIkRta kara diyaa| aneka prayatnoM ke bAda bhI vaha use prApta nahIM kara skaa| aMta meM senApati ne jalauka vaidhya ke hArthoM use beca ddaalaa| usane bhI use apanI patnI banAnA cAhA lekina vaha zIlavatI nArI thI ata: apane dharma se nahIM ddigii| aMta meM usa jalauka vaidya ne roSa meM kahA ki jAo mere lie jalaukA lekara aao| vaha zarIra para makkhana cupar3akara jala meM avagAhana karatI aura jauka pkdd'tii| vaha kArya usake lie upayukta nahIM thaa| vaha vaisA karanA bhI nahIM cAhatI thI parantu zIlarakSA ke lie use vaisA karanA par3a rahA thaa| isa kArya se usakA rUpa aura lAvaNya naSTa ho gyaa| eka bAra dUta kArya meM niyukta usakA bhAI vahA~ agyaa| vahAM usane apanI bahina ko pahacAna liyA aura usase sArA vRttAnta jaanaa| bhAI jalauka vaidya se apanI bahina ko mukta karAkara ghara le aayaa| vamana-virecana Adi prayatnoM se yaha pUrNa svastha ho gii| amAtya ne usa para vizvAsa kara liyaa| apane ghara lAkara use puna: gRhasvAminI banA diyaa| krodhapUrvaka abhimAna ke duSpariNAma ko dekhakara usane saMkalpa kiyA ki maiM aba krodha aura abhimAna nahIM kruuNgii| aba usakA abhimAna mara cukA thaa| bhaTTA ke ghara lakSapAka taila kA nirmANa huaa| eka muni ne apanI vraNa-cikitsA ke lie bhaTTA se vaha taila maaNgaa| bhaTTA ne apanI dAsI ko taila kA ghaTa lAne ko khaa| dAsI jaba ghaTa uThAne lagI to vaha usake hAtha se girakara phUTa gyaa| isI prakAra dUsarA aura tIsarA ghaTa bhI hAtha se girA aura phUTa gyaa| bahumUlya vaila-baToM ke naSTa ho jAne para bhI bhaTTA ko krodha nahIM aayaa| cauthI bAra usane svayaM uThakara lakSapAka taila sAdhu ko diyaa| tIna ghar3oM ke phUTa jAne se bhI usake mana para koI asara nahIM huaa| 6. ArAdhaka-virAdhaka (pAMDurA AryA) eka zithilAcAriNI sAdhvI thii| usakA nAma 'pAMDurA' thaa| usako zarIra aura upakaraNoM ke prati Asakti thI ata: vaha zarIrabakuza aura upakaraNabakuza thii| vaha pratidina svaccha aura sapheda vastra dhAraNa karatI thI isIlie logoM ne usakA nAma 'pAdurA AryA' rakha diyaa| pAMDurA ko aneka vidyA, maMtra, vazIkaraNa aura uccATana Adi kI jAnakArI thI tathA usako aneka vidyAeM siddha thiiN| vaha una vidyAoM kA prayoga bhI karatI thii| ina vidyAoM kA camatkAra dekhane aneka vyakti zraddhA se usake pAsa Ate aura mastaka jhakAkara hAtha joDe khaDe rhte| AdhI umra bItane para use vairAgya AyA aura usane apane AcArya ko nivedana kiyA ki Apa mujhe akalpya vRttiyoM kI AlocanA krvaaeN| AlocanA ke bAda usane dIrghakAla taka dIkSApAlana meM apanI asamarthatA vyakta kii| AcArya ne maMtra, vidyA Adi kA prayoga karane kA pratyAkhyAna 1. dani 106-109, danU pa. 62, nibhA 3194-97, cU.pU. 150, 151 /
Page #723
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 6 kathAeM karAkara saMthArA dilA diyA tathA sAdhu-sAdhviyoM ko nirdeza diyA ki yaha bAta logoM ko na kahI jaae| 625 bhakta pratyAkhyAna ke pazcAt kucha sAdhu-sAdhviyoM ke atirikta vaha ekAkI ho gyii| pahale vaha bahuta logoM se ghirI rahatI thii| aba loga usake pAsa nahIM Ate the| kucha samaya pazcAt use isa sAdhanA se aruci paidA ho gyii| usane mAnasika rUpa se punaH vidyA kA prayoga kiyA jisase logoM kA AvAgamana puna: zurU ho gyaa| loga puSpa, phala Adi bheMTa lekara vaMdanA karane Ane lge| AcArya ne sAdhu-- -sAdhviyoM se pUchA- 'kyA tumane pAMDurA ke bAre meM logoM ko jAnakArI dI hai, jisase itanI bhIr3a ho rahI hai|' zramaNavarga ne nakArAtmaka uttara diyA / Akhira pAMDurA se pUchA to usane yathArtha bAta batA dii| guru ne pratibodha diyA aura usane usa doSa kI AlocanA kii| usane ' 'puna:' vidyA kA prayoga chor3a diyA ataH logoM kA AvAgamana kama ho gyaa| ekAkIpana use khalane lgaa| isa prakAra tIna bAra usane vidyA kA prayoga kiyA aura pUchane para samyak pratikramaNa aura AlocanA kii| cauthI bAra jaba usane vidyA kA prayoga kiyA to punaH loga Ane lge| pUche jAne para usane mAyA kA prayoga kiyA aura kahA ki ye loga pUrva abhyAsa ke kAraNa Ate haiN| isa doSa kI AlocanA kie binA hI vaha kAla-dharma ko prApta ho gayI? marakara vaha saudharma devaloka meM airAvata kI agramahiSI bnii| usake pazcAt vaha hathinI ke rUpa meM bhagavAn mahAvIra ke samavasaraNa meM upasthita huii| dharmadezanA samApta hone para bhagavAna ke sAmane vaha jora se vivAr3ane lagI vUDa se pracaMDa chor3ane bhI yaha dekhakara gautama svAmI ke mana meM jijJAsA utpanna huii| unhoMne bhagavAna se puuchaa| bhagavAna ne usake pUrvabhava ko batalAyA aura preraNA dete hue kahA ki jo koI sAdhu-sAdhvI isa prakAra mAyA kA sevana karegA use aisA hI pariNAma bhoganA pdd'egaa| mAyA ke pariNAma atyaMta bhayaMkara hote haiN|" 7. karaNI kA phala (Arya maMgu) AcArya maMga bahuzruta, AgamajJa aura virakta AcArya the| ve apanI ziSya saMpadA ke sAtha vihAra karate hue eka bAra mathurA nagarI pdhaare| unake vairAgya ko dekhakara logoM ne vastra Adi se abhyarthanA kI tathA pratidina dUdha, dahI, ghI Adi svAdiSTa padArthoM kA dAna dene lge| AcArya maMgu sukha aura bhogoM meM pratibaddha hokara vahIM rahane lge| ve vihAra kI carcA bhI nahIM krte| zeSa sAdhuoM kI yaha bAta nahIM bhaayii| ve anyatra vihAra kara gye| AcArya maMgu ne antima samaya meM apane kRtya pApoM kI AlocanA nahIM kI ataH ve vyantara jAti meM yakSa rUpa meM utpanna hue| usa sthAna se jaba koI sAdhu vihAra karate taba ve yakSa-pratimA meM praveza karake khUba lambI jIbha nikaalte| sAdhuoM ke pUchane para ve kahate ki maiM jIbha ke sukha meM pratibaddha aura Asakta ho gayA thA ataH kama RddhivAlA deva banA huuN| tuma logoM ko preraNA dene yahAM AyA huuN| tuma jihvA sukha meM pratibaddha mata honaa| 2 8. AcArya kAlaka aura paryuSaNaparva 'ujjayinI nagarI meM balamitra aura bhAnumitra nAmaka do rAjA the| unakA bhAnajA AcArya kAlaka dvArA dIkSita huaa| rAjAoM ne AkruSTa hokara Arya kAlaka ko deza nikAlA de diyaa| ve 1. dani 110.111. TcU pa. 62,63, nibhA 3198, 199, cU. pU. 151. 152 / 2. dami 112, dacU pa. 63, nibhA 3200 cU. pU. 152, 153 /
Page #724
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka pratiSThAna nagara meM ge| vahAM zAtavAhana nAmaka rAjA zrAvaka thaa| usane 'zramaNapUjA' nAmaka utsava prArambha kiyaa| aura aMta:pura meM kahA ki amAvasyA aura aSTamI Adi ko upavAsa karake pAraNe meM sAdhu ko bhikSA dekara pAraNA karanA caahie| eka bAra paryuSaNAkAla nikaTa Ane para zAtavAhana ko AcArya kAlaka ne kahA ki bhAdrava zuklA paMcamI ko paryuSaNA hotI hai| rAjA ne kahA-'usa dina mere yahA~ indra-mahotsava hogA ataH maiM usa dina sAdhu aura caitya kI paryupAsanA nahIM kara sakU~gA ataH SaSThI ke dina paryuSaNA kara lI jaae|' AcArya ne kahA-'paMcamI ke dina kA atikramaNa nahIM ho sktaa| rAjA ne nivedana kiyA ki phira caturthI ko hI paryuSaNA kara lI jaae| AcArya ne kahA ki aisA saMbhava hai ata: caturthI ke dina hI paryuSaNA kI gyii| isa prakAra kAraNa upasthita hone para caturthI ko bhI paryuSaNa manAyA gyaa| 9. IryAsamiti kI jAgarUkatA eka sAdhu IryA samiti meM upayukta thaa| usakI sAdhanA ke prabhAva se indra kA Asana calita ho gyaa| indra ne devatAoM ke madhya usakI prazaMsA kii| eka mithyAdRSTi deva isa prazaMsA ko saha nahIM sakA ata: vaha usa sAdhu ke nikaTa aayaa| usane makkhI jitane pramANa kI meMr3hakiyoM kI vikurvaNA kii| pUrA mArga meMr3hakiyoM se samAkula ho gyaa| usI mArga para pIche se eka hAthI daur3atA huA A rahA thaa| usakA bharA thA para muni ne apanI gati meM bheda nahIM kiyaa| ve IryApUrvaka mArga meM calate rhe| hAthI nikaTa AyA aura usane muni ko sUMDa se pakar3a Upara uchaalaa| usa samaya muni ne apane zarIra kI paravAha nahIM kii| nIce girane para satvoM kI hiMsA hogI isa dayAbhAva meM pariNata hokara ve dhyAnastha ho ge| 10. manoguti eka zreSThIputra apanI patnI ko chor3akara pravajita ho gyaa| eka bAra vaha zUnyagRha meM pratimA meM sthita thaa| usakI patnI eka pAradArika ke sAtha usI zUnyagRha meM aayii| aMdhakAra saghana thaa| vahAM eka maMcaka thA / strI ne maMcaka ko utthaayaa| na dIkhane ke kAraNa paMcaka kA eka hissA (pAyA) muni ke paira para rakha diyaa| muni ko maMcaka ke usa pAye ko kola kI cubhana mahasUsa hone lgii| para ve pratimA meM sthita the| pAradArika ne usake sAtha ratikrIr3A kii| muni ne donoM ko anAcAra kA sevana karate dekha liyA, jAna liyA para ve vicalita nahIM hue| ve pratimA meM sthira rhe| 1. 3. dani 68, dacU pa. 55 / 2. dani 91, dacU pa. 59 / dani 92, dacU pa. 60, dazAzrutaskaMdha niyukti kI 8-10 ina tIna kathAoM kA kramAMka Age anuvAda ke pAdaTippaNa meM nahIM laga pAyA hai ata: inako krama kI dRSTi se aMta meM rakhA hai|
Page #725
--------------------------------------------------------------------------
________________ paribhASAeM aThagava - ayogava / suddeNa vaissIe jAo augavutti bhaNNai / zUdra puruSa se vaizya strI meM utpanna saMtAna ayogava kahalAtI hai / aMbaTTa - ambaSTha / baMdhaNeNaM vaistIe jAo aMbaTTo ti buccai / brAhmaNa puruSa se vaizya strI meM utpanna saMtAna ambaSTha kahalAtI hai / abhsa akarmA / karmaNaste avagayA jassa so akammaMso / jisake sabhI karma apagata ho gae hoM, vaha akarmAza hai| (uc. e. 145 ) akahA- akathA | micchataM vedaMto jaM aNNANI kahaM parikaheti... sA akahA desiyA samae / midhyAtva mohanIya karma kA vedana karatA huA ajJAnI jo kathA karatA hai, vaha vikathA kahalAtI hai F ( darzAna. 182 ) akiMcana - akiJcana / natthi bassa kiMcaNaM so'kiMcaNI / akkhevaNI - AkSepaNI / jAe sotA raMjighnati, sA akkhevaNI / pariziSTa 7 jisake pAsa kucha bhI nahIM hai, vaha akiMcana hai| akiMcaNayA - akiMcanatA akiMcaNayA nAma sadehe nissaMgatA nimmamattaNaM ti vuttaM bhavati / apane zarIra ke prati niHsaMgatA aura nirmamatva akiMcanatA kahalAtI hai| ( AcU. pR. 5 ) agaMdhaNa - agaMdhana agaMdhaNA NAma maraNaM vavasaMti, Na ya vaMtayaM AdiyaMti / jo maranA pasanda kara lete haiM para vAnta viSa kA punaH pAna nahIM karate, sarpa kahalAte haiN| ( AcU. pR. 5) aggabIya - agrbiij| jaisi koTagAdINaM aggANi rUpyaMti te aggabIyA / (dazaacU. pR. 11) jisako sunakara zrotA raMjita hote haiM, vaha AkSepaNI kathA hai| ( dazaaccU. pR. 55 ) * vijjA-caraNa- purisakAra samiti-guttIo jAe kahAe uvadissaMti, so kahAe akkhevaNIe raso / (dazajicU. pU. 18) jisa kathA meM vidyA, caraNa, puruSakAra, samiti, guptiyAM upadiSTa hotI haiM, vaha AkSepaNI kathA kA rasa hai / (dazaacU. pR. 56 ) ve agaMdhana kula ke (dazajicU. pR. 87) jisakA agrabhAga hI bIja hai, jisakA agrabhAga boyA jAtA hai, vaha vanaspati agrabIja kahalAtI hai, jaise- koraMTaka aadi| (dazaacU. pR. 75) aggalA - agalA / dudhAre tiricchaM khIlikAkoDiye kaTThe aggalA / dvAra meM tirache kASTha kA avaSTambhana argalA kahalAtI hai| aciyatta - apriya / aciyatte tti aprItikaraH dRzyamAnaH sambhASyamANo vA sarvasyAprItimevotpAdayati / ( dazaacU. pU. 127 )
Page #726
--------------------------------------------------------------------------
________________ 628 niyuktipaMcaka jisako dekhane se evaM jisake sAtha bAtacIta karane se aprIti utpanna hotI hai, vaha aciyatta-aprItikara hai| (uzAMTI.pa, 346) * aNiTTho paveso jassa so aciyatto jisakA AnA aniSTakara lagatA hai, vaha aciyatta-aprItikara haiN| (dazaacU. pR. 104) acci-arci| dIvasihAsiharAdi accii| dIpazikhA ke agrabhAga ko arci kahate haiN| (dazaacU.pR. 89) * dAsapratibaddho jvaalaavishesso'rciH| dAhya vastu se pratibaddha JcAlA-vizeSa arci kahalAtI hai| (ATI.pR. 33) * accI nAma AgAsANugayAparicchinnA aggisihaa| AkAza kI ora Upara uThane vAlI aparicchinna agnizikhA arci kahalAtI hai| (dazajicU,pR. 156) acchinnasaMdhanA-acchinnasaMdhanA / pasatthesu bhAvesu baTTamANo apuvvaM bhAvaM saMdhei esAvi acchinnsNdhnnaa| prazasta bhAvoM meM vartamAna vyakti jina apUrva bhAvoM kA saMdhAna karatA hai, vaha acchinnasaMdhanA kahalAtI hai| (AcU. pR. 47) annjhpp-adhyaatm| apmANamadhikareUNa jaM bhavati taM annjhpp| AtmA ko lakSya kara jo liyA jAtA hai. vaha gArA hai| (raNayana pR. 241) annjhynn-adhyyn| aNjhappassANayaNaM, kammANa avacao upaciyANaM / aNuvacao ya navANaM, tamhA ajjhayaNamicchati / / adhigammati va atyA, imeNa adhigaM ca nynnmicchti| adhigaM ca sAhu gacchati, tamhA aNjhayaNamicchati / / adhyayana kA artha hai-adhyAtma kA aanyn| upacita (saMcita) karmoM kA apacaya aura nae kamo kA anapacaya, yaha sArA adhyAtma kA Anayana hai| yaha adhyayana haiN| jisase artha-bodha hotA hai, vaha adhigama adhyayana hai athavA jisase arthanIdhi meM adhika gati hotI hai, vaha adhyayana hai| isase muni saMyama ke prati tIvra prayatna karatA hai, isalie (bhavya jana) adhyayana kI icchA karate haiN| (dazani.26,27, uni.6,7) aTTa Arta / aTTo NAma aTTaNjhANIvagato raagdosshito| ___ ArtadhyAna se yukta tathA rAga-dveSa se prabhAvita vyakti Arta kahalAtA hai| (AcU.pR. 87) aTTa-ArtadhyAna / RtaM-du:khaM tannimittaM duraNzavasAto attai| du:kha kA nimittabhUta dur adhyavasAya ArtadhyAna hai| (dazaacU.pR. 16) aNaMtajIva-anaMta (kAya) jiiv| canAgaM bhajjamANassa, gaMThI cupaNaSaNo bhave / puDhavisarisabhedeNaM, arNatajIvaM viyANAhi // gUDhasirAga pattai, sacchoraM jaMdha hoi nicchIraM / je puNa paNaSTrasaMghiya, aNaMtajIvaM viyANAhi / /
Page #727
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 7 : paribhASAeM 629 -jisake mUla, kaMda, tvaka, patra, puSpa, phala Adi ko tor3ane se samAnarUpa meM cakrAkAra Tukar3e hote haiM, jisakA parvasthAna cUrNa-rajoM se vyAsa hotA hai athavA jisakA bhedana karane para pRthvI sadRza bhaMga hote haiM, vaha anantakAya vanaspati kahalAtI hai| -jisake patte kSIra mukta athavA kSIra zUnya tathA gUr3ha zirAoM vAle hote haiM, jinakI zirAeM alakSyamANa hotI haiM, jinake patrArdha kI saMdhi dRggocara nahIM hotI, ve anantajIva banaspati kahalAtI haiN| (Ani 139, 140) maNagAra-sAdhu / guttA guttIhiM savvAhi, samiyA samitIhiM sNjyaa| bayamANamA suvihitA, erisagA haoNti anngaaraa|| jo guptiyoM se gusa, sabhI samitiyoM se samita, saMyata aura yatanA karane vAle hote haiM, ve anagAra kahalAte haiN| (Ani 105) * agAraM-gaha taM jassa nasthi so anngaaro| jisake koI agAra-ghara nahIM hai, vaha anagAra kahalAtA hai| (dazaacU. pR. 37) annaail-anaakul| agAiletti na dharma dezamAno Aturo bhavati codito yA aakulvyaakuliibhvti| jo dharma kI dezanA detA huA tathA prazna pUchane para Akula-vyAkula nahIM hotA, vaha anAkula hai| __ (sUcU 1 pR. 235) * aNAilo gAma parIvahIpasargaH na: samunya nA''kula kriyte| jaise magaramaccha Adi jalajaMtuoM se samudra Akula nahIM hotA, vaise hI jo parISahoM aura upasargoM se Akula nahIM hotA, vaha anAkula hai| (sUcU 1 pR. 63, 64) annrjiivii-anaajiivii| aNAjIvI Na taSamAjIvati laabh-puupnnaadiihiN|| jo lAbha, pUjA Adi ke lie tapa se AjIvikA nahIM karatA, vaha anAjIvI hai| (dazaacU pR. 53) aNAyu-anAyu / anAyuriti nAsyAgamiSya janma vidyate AgamiSpAyuSkaradho vaa| jisakA AgAmI janma nahIM hotA, jisake AgAmI AyuSya kA baMdha nahIM hotA, vaha anAyu hotA hai| __ (sUcU 1 pR. 144) * na vidyate caturvidhamapyAyurvasya sa bhvtynaayuH| jisake cAroM prakAra kA (manuSya, deva, naraka aura tiryaJca) AyuSya na ho, vaha anAyu hai| (sUTI pR. 97) annidaann-anidaan| mANusarisinimittaM tava-saMjamaM na kuvvA se aniyaanne|| jo manuSya-sambaMdhI Rddhi ko prApta karane ke lie tapa, saMyama nahIM karatA, vaha anidAna hotA hai| (dazajicU pR. 345) * aNidANo Na divya-mANumsaesa kAmabhogeSu AsaMsApayoga kareti jo devasaMbaMdhI tathA mAnuSika kAmabhogoM kI AzaMsA nahIM karatA, vaha anidAna hai| (sUcU 1 pR. 76) maNim-anivRta / tattaM pANivaM puNo sItalIbhUta AvazAyapariNAma jAti taM apariNaya annivyuii|
Page #728
--------------------------------------------------------------------------
________________ F30 niyuktipaMcaka garma pAnI bhI ThaMDA ho jAne para punaH apkAya ke pariNAma (sacitta jalI vAlA bana jAtA haiM, vaha apariNata aura anivRta jala kahalAtA hai| (dazaacU pR. 61) annih-anibh| aniho nAma parISahopasagaina nihanyate tava-saMjamesu vA saMtaparakama Na nniheti| jo parISahoM aura upasagoM se parAbhUta nahIM hotA upathavA jo tapa aura saMyama meM apanI zakti kA gopana nahIM karatA, vaha anibha hai| (sUcU 1 pR. 55) aNukkasa-anutkarSa / aNukkaso NAma na jAtyAdibhirmadasthAnarutkarSa gcchti| jAti Adi madasthAnoM ke AdhAra para jo ahaMkAra nahIM karatA, vaha anutkarSa hai| (sUcU 1. pR. 45) annumehaa-anuprekssaa| aNuppehA nAma jo maNasA pariaTTei, No vaayaae| anuprekSA kA artha hai-mAnasika jApa, isameM vacana kA sarvathA visarjana hotA hai| (dazahArTI pa. 32) * suta'tthANaM mnnsaa'nnucitnnN| sUtrArtha kA mana hI mana anuciMtana karanA anuprekSA hai| (dazaacU pR. 16) aNubhAva-anugraha aura vigraha kA sAmarthya / aNubhAvo NAma zApAnugrahasAmarthyam / zApa dene aura anugraha karane kA sAmarthya anubhAva kahalAtA hai| (ucU pR. 208) aNuvviAga-anudvigna / aNuSviggo parIsahANaM abhIu ti putaM bhvti| parISahoM meM abhIta rahane vAlA anudvigna kahalAtA hai| (dajic pR. 168) attgvesi-aatmgvessii| attagavesago NAma Naragesu paDamANaM attArNa gavasatIti attgvesinno| jo naraka Adi durgati meM giratI huI AtmA kI gaveSaNA karate haiM, vahAM kI utpatti ke kAraNoM kI mImAMsA karate haiM, ve AtmagaveSI haiN| (dazajivU pR. 292) attpnnnn-aatmprjny| jehiM iha appIkatA paNNA te attpnnaa| jo prajJA ko AtmasAt kara lete haiM, ve AtmatrajJa haiN| (AcU, pR. 201) attaya aatmvaan| NANadaMsaNacarittamayo jassa AyA asthi so attvN| jisakI AtmA jJAna, darzana aura bAritramaya ho, vaha AtmavAn hai| (dazaacU pR. 197) atyvinny-arthviny| AtthanimittaM rAyAdINa viNayakaraNaM atthvinnyo| dhana ke lie rAjA Adi kA vinaya karanA arthavinaya hai| (dazaacU pR. 202) adidhamma- adRssttdhrmaa| adiTThadhamme NAma sutadhamma-carittadhammaajANae bhaNNai / jo zrutadharma aura cAritradharma ko nahIM jAnatA, vaha adRSTadharmA hai| (dajicU pR. 317) adINa-adIna / adINo NAma jo parIsahodae Na dINo bhavati athavA rogivat apatthAhAraM akAmaH asaMjamaM vajjatIti adInaH, je puNa hRSyaMti iva te adiinnaa| jo parISaha Adi meM kabhI dIna nahIM hotA athavA jaise rogI apathya AhAra ko chor3a detA hai vaise hI jo asaMyama kA parihAra karatA hai tathA jo sadA prasanna rahatA hai, vaha adona hai| (ucU pR. 165) adINavitti-adInavRtti / adINavittI nAma AhArovahimAisu alabbhamANesu no dINabhAva gcchd|
Page #729
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 7 : paribhASAeM 631 jo AhAra, upadhi Adi nahIM milane para bhI dIna nahIM banatA, vaha adInatti haiN| (dazajivU pR. 322) adesakAlapalAvi-kSetra aura samaya ko jAne binA bolane vaalaa| adesakAlapalAvI jAhe kiMci karja atItaM tAhe bhaNati jati pakareMto sundaraM hotaM, mae puvvaM caiva ciMtitelayaM / adezakAlapralApI vaha hotA hai, jo kArya sampanna hone para socatA hai ki yadi maiM yaha kArya kara letA to kitanA acchA hotaa| maiMne pahale hI yaha soca rakhA thaa| (uca pa. 197) apddinnnn-aprtijny| apratijJaH iha paralokeSu kAmeSu apratijJaH amUrcchita adviSTo vaa| jo ihaloka aura paraloka sambaMdhI kAmabhogoM meM amUrchita aura AkAMkSArahita hotA hai. vaha apratijJa hai| (sUcU 1 pR. 185) appiccha-alpeccha / appicchayA NAma jo Na muccha karei, Na vA atirittANa ginnhi| prApta padArthoM meM mUcchA na karane vAlA tathA AvazyakatA se adhika na lene vAlA alpeccha hotA hai| (dajicU pR. 320) * appiccho NAma jo assa AhAro tAo AhArapamANAo kaNamAhAremANo appiccho bhavati / apanI AhAra kI mAtrA se jo kama AhAra letA hai, vaha alpaccha kahalAtA haiN| (darzAjacU pR. 282) abuha-ajJAnI / abuho NAma aprayuddhandriyo baalH| jisakA indriya jJAna vikala hai, jo bAla hai, vaha abudha hai| (sUcU 1 pR. 37) abbhakkhANa-abhyAkhyAna / abbhakkhANaM asmbhuutaabhinniveso| ayathArtha abhiniveza abhyAkhyAna kahalAtA hai| (sUyU 1 pR. 247) abbhuTThANa-abhyutthAna / abbhuTThArNa gAma jaM anbhuvANarihassa Agayassa abhimuhaM utttthaann| abhyutthAna ke yogya vyakti ke Ane para usake sammukha khar3A honA abhyutthAna hai| (dajivU pR. 295) abhigama-vinayapratipatti / abhigamo nAma sAdhUNamAyariyANaM jA viNayapaDivattI so abhigamo bhaNNai / sAdhuoM tathA AcArya ke prati kI jAne vAlI vinavatipatti ko abhigama kahA jAtA hai| (dajivU pR. 324) abhiNidhvuDa-abhinita / abhinirvato lobhaadijyaamiraaturH|| abhinita vaha hai, jo kaSAya-vijaya se anAtura ho gayA hai| (sUTI pR. 117) abhidhaarnnaa-abhidhaarnnaa| prasvino pahiravatiSThate vAvAgamanamArge saa'bhidhaarnnaa| pasIne se lathapatha ho jAne para bAhara vAyu ke Agamana mArga meM jAkara baiThanA abhidhAraNA hai ! (ATo pR. 50 abhihaDa-abhisata / abhihaDaM jaM abhimuhamANItaM uvassae ANeUNa dinnnn| sammukha lAkara upAzraya meM dI jAne vAlI bhikSA abhihata bhikSA hai| (dazaacU pR. 60 . ayala-acala macalotti thiro nANAdisu thiracitto, Na ya bhajjati aratiratIhi aNulomehi pahilo ya uvsggehi|
Page #730
--------------------------------------------------------------------------
________________ 632 niyuktipaMcaka jo jJAna Adi meM sthira citta vAlA hotA hai tathA anuloma aura pratiloma upasargoM aura ratiarati se bhagnacitta nahIM hotA, vaha acala kahalAtA hai| (dacU.pa. 43) araha-arhat / nAspa rahasya vidyata iti arhaa| jinake lie koI rahasya nahIM rahatA, ve arhat haiN| (ucU.pR. 145) aloluy-alolup| AhAradehAdisu apaDiba alolue| jo AhAra aura zarIra ke prati apratibaddha-anAsakta hotA hai, vaha alolupa haiN| (dazaacU.pU. 254) " alolue nAma Thakkosesu AhArAdisu alulo bhavai ahavA jo appaNo vi dehe apaDibano so aloluo bhnnnnaa| jo acche AhAra Adi meM lubdha nahIM hotA, vaha alolupa hai athavA jo apane zarIra meM bhI apratibaddha hotA hai, vaha alolupa kahalAtA hai| (dazajicU.pU. 321) abiheDaya-dUsaroM ko tiraskRta na karane vaalaa| aviheDara NAma je para akkosa-teppaNAdIhi na visyti| jo Akroza, tAr3anA Adi ke dvArA dUsaroM ko tiraskRta nahIM karatA, use aviheTaka kahate (dazajicU.pR. 343) * pare vigmahavikathApasaMge susamatyo vi Na tAlaNAdiNA biheDayati evaM avihehe| jo samartha hote hue bhI vigraha aura vikathA ke prasaMga meM tAr3anA Adi ke dvArA dUsaroM kA tiraskAra nahIM karatA, vaha aviheTaka kahalAtA hai| (dazaacU. pR. 240) aspplaavi-astprlaapii| asappalAvI nAma jo asaMtaM ullaaveti| jo asat bAta kahatA hai, vaha asatpralApI hai| (ucU,pR. 197) asambhapalAvi-asabhya bolane vaalaa| asamappalAvI jo asamma umAveti kharapharasa-akkosAdi asamai plvi| jo karkaza, paruSa, Akroza Adi asabhya vacanoM se bolatA hai, vaha asabhyapralApI hai| (ucU. pR. 197) asamikkhiyapalAvi-binA vicAre bolane vaalaa| asamikkhiyapalAvI asamikkhiDaM ullaviti, jaM se muhAto eti te upaveti / jo binA soce-samajhe bolatA hai, jo muMha meM AtA hai,vahIM bola DAlatA hai, vaha asamIkSyapralApI (ucU.pR. 197) ass-ashv| aznAti aznute vA adhyAnamiti ashvH| jo mArga ko khAtA hai, pAra ho jAtA hai athavA jo patha meM vyApta ho jAtA hai, vaha azva (ucU.pa. 122) AThara-Atura / sArIramANasehi dukkhehiM AturIbhUto acyatyaM turati aaturo| zArIrika aura mAnasika duHkhoM se duHkhI hokara jo atyaMta tvarA karatA hai, vaha Atura hai| (AcU.pU. 108)
Page #731
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 7 : paribhASAeM 633 maargtaar-dhrmshaalaa| tatra Agatya AgatyAgAsa tiSThati ta aagNvaagaarm| jahAM A-Akara pathika Thaharate haiM, vaha AgaMtAgAra-dharmazAlA hai| (AcU. pR. 340) aagaas-aakaash| AkAzamte-dIpyante svadhamoMpetA AtmAdayo yatra tdaakaashm| apane-apane dharmoM se yukta padArtha jahAM dIpta hote haiM, vaha AkAza hai| (dazahATI.pa. 69) ANApANu-Ana -apAna / NAsikAgatassa vAtassa aMto aNuppavesaNamANU pAhiM nicchubhaNaM aannaapaannuu| nAsikAgata vAyu ko bhItara le jAnA 'Ana' tathA bAhara nikAlanA 'apAna' hai| (dazaacU. pR. 67) aannaarui-aajnyaaruci| jA tityagarANaM ANA ta ANaM mahatA saMvegasamAvanI pasaMsaI esa aannaaruii| jo tIrthakaroM kI AjJA kI tIvra saMvega se prazaMsA karatA hai, Adara karatA hai, vaha AjJAruci (dajicU.pU. 33) aatjogi-aatmyaaNgii| AtajogINa ti jassa jogA base vaTuMti AptA vA yasya jogaa| jisake yoga vazavoM hote haiM athavA jisake yoga Asa haiM. vaha AptayogI kahalAtA hai| (dacU.pa. 27) AyaMka-AtaMka / phusaMti pAvaMti AgatA aMgaM saMkAmenti aayNkaa| jo bAhara se Akara zarIra kA sparza karate haiM, use prApta karate haiM tathA usameM sakrAMta hote haiM, ve AtaMka-sadyoghAtI roga haiN| (AcU. pR. 203) * sArIramANasehi dukkhehi appArNa aMketi aatNko| zArIrika aura mAnasika duHkhoM se jo vyakti ko AtaMkita karatA hai, vaha AtaMka hai| (AcU. pR. 38) AlI-AlIDha, yuddha ko mudrA vizeSa / tatyAlIDhaM dAhiNapAdaM amgahuttaM kATa vAma pAdaM pacchatohurta osAreti, aMtara doha dhi pAyANaM pNcpaadaa| dhanurdhara ke khar3e rahane kI eka avasthiti vizeSa AlITa hai, jisameM dakSiNa paira Age aura vAma paira pIche rahatA hai| donoM ke madhya pAMca kadamoM kA antara hotA hai| (dacU.pa. 4) aavnn-aapnn| AvaNaM kyvikytthaannN| kraya-vikraya kA sthAna ApaNa hai| (dazaacU. pR. 117) AvesaNa-Avesana / AgaMtuM visati jahiyaM AvesaNaM / jahAM AgaMtuka Akara baiThate haiM, vaha Avesana hai| (AcU. pR. 311) aasaaynnaa-aashaatnaa| micchApaDivattIe, je bhAvA jatya hoMti sbbhuutaa| tesiM tu vitahapaDivajaNAe AsAyaNA tmhaa|| sadbhUta artha ko mithyA pratipatti ke dvArA vitatharUpa meM svIkAra karanA AzAtanA hai| (dani.19) * AyaM sAdayati aasaadnnaa| jo Aya-lAbha kA vinAza karatI hai, vaha AzAtanA hai| (dacU. pa. 11)
Page #732
--------------------------------------------------------------------------
________________ F56 ( ucU.pU. 185) AsIvisa- aashiiviss| dADhAsu assa vi sa AsIviso bhaNNati / jisakI dAr3hA meM viSa hotA hai, vaha AzIviSa hai| ApaNa AzuprajJa AsupaNe ti na pucchito ciMteti, Azu evaM prajAnIte AzuprajJaH / prazna karane para jisako cintana nahIM karanA par3atA, tatkAla saba kucha samajha letA hai, vaha AzuprajJa kahalAtA hai / (sUcU. 1. pR. 126 ) * AzuprajJa iti kSipraprajJaH kSaNalavamuhUrttapratibuddhayamAnatA / AzuprajJa vaha hai, jo pratikSaNa jAgarUka tathA apramatta rahatA hai| AzuprajJaH na chadmasthavad maNasA paryAlocya padArthaparicchittiM vidhatte / jo chadmastha kI bhAMti mana se paryAlocita kara padArthoM kA avabodha nahIM karatA, vaha AzuprajJa hai / 0 niryuktipaMcaka AheNa AheNa AheNaM ti yadvivAhottarakAlaM vadhUpraveze varagRhe bhojanaM kriyate / ( sUTI. pU. 101 ) AsUriya - AsUrya / AsUriyANi na tattha sUro vidyate, adhaSA egiMdiyANaM sUro Natthi jAva teIdiyA asUrA vA bhavati / AsUrya arthAt jahAM sUrya nahIM hotA, prakAza nahIM hotA athavA ekendriya jIvoM se trIndriya jIvoM taka asUrya hote haiM, unake AMkheM nahIM hotIM / ( sUcU. 1. pR. 72, 73) ( sUcU. 1. pR. 229 ) iMgAla - aMgArA khadirAdINa NiDDANa dhUmavirahito iMgAlo / vivAha ke bAda vadhU ke gRhapraveza para vara ke ghara meM jo bhoja kA Ayojana kiyA jAtA hai, vaha AheNa (baDAra kA bahUmelA) kahalAtA haiN| (ATI. pR. 223) khadira Adi lakar3iyoM ke jala jAne para jo dhUmarahita dhagadhagatA koyalA hotA hai, vaha aMgAra hai / (dazaacU. pR. 89 ) iMdiyadama - indriyasaMyama / iMdiyadamI soiMdipapayAraNirodho vA sahAtirAga-dosaNiggaho vA / zrotrendriya ke viSaya kA nirodha athavA zabda Adi indriya-viSayoM ke prati rAga-dveSa kA nigraha karanA indriyadama hai| (daza acU. pR. 93 ) itaretarasaMjoga -- itretrsNyog| duppabhitINa paramANUNaM jo saMjogo so itaretarasaMjogo bhavati paramANUrNa / do-tIna Adi paramANuoM kA saMyoga honA itaretarasaMyoga hai| ( ucU. pU. 17) ThakkosaNiyaMTha-- utkRSTa nirgrantha jo Thakkosaesu saMyamaTThANesu baTTati so ukkosaNiyaMTho bhaNNati / jo utkRSTa saMyama-sthAnoM meM vartana karatA hai, vaha utkRSTa nirgrantha hai / ( ucU. pU. 146 ) lagga -- ugra / khattieNaM suTTIe jAtI uggotti yuccaya / kSatriya puruSa se zUdra stro meM utpanna saMtAna ugra kahalAtI hai / ujjala - ujjvalana | ujjalaNaM nAma dhIyaNamAIhiM jAlAkaraNamujjalaNaM / paMkhe Adi se agni ko uddIpta karanA ujvalana hai| ujju-Rju / Thajju rAgaddosapakkhavirahito / Rju vaha hotA hai, jo rAga-dveSa ke pakSa se rahita hai| ( AcU. pU. 5) ( darzajicU. pU. 156 ) ( dazaacU. pR. 63 )
Page #733
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 7 : paribhASAeM I uNhaparIsaha -- uSNaparISaha / je tivvaparINAmA parIsahA te bhavaMti uNhA u / jo tIvra pariNAma vAle paroSaha haiM, ve uSNa parIyaha kahalAte haiN| udAharaNa - udAharaNa / taddhammabhASI dito udAharaNaM / 635 D ( Ani 204 ) kathanIya dharma kA samarthana karane vAlA dRSTAnta udAharaNa kahalAtA hai| (dazaacU. pR. 20) tathodAhriyate prAbalyena gRhyate'nena dASTantiko'rtha iti udAharaNam / dASTantika artha ko prabalatA se prastuta karane vAlA udAharaNa haiN| (dazahATI. pa. 34 ) uddesita - uddiSTa uddesitaM je uddissa kijjati / jo kisI ko uddiSTa kara banAyA jAe, vaha uddiSTakRta hai| ubdhiya-- udbhija | ubbhiyA nAma bhUmiM bhettUNa paMkhAlayA sattA uppjjNti| pRthvI ko bhedakara utpanna hone vAle pataMga Adi satva udbhija kahalAte haiN| ( dazajicra. pU. 140) uvagaraNasaijama--upakaraNasaMyama / uSagaraNasaMjabho mahAdhaNamollesu vA dUsesu vajjaNaM tu saMjamo / (dazaacU. pR. 12) mahAmUlyavAn vastroM ke upabhoga kA saMgrama upakaraNasaMyama haiN| uvajjhAya -- upAdhyAya / avidiNNadiso gaNaharapadajoggo uvjjhaato| jo gaNadhara pada ke yogya hai, kintu abhI taka pada prApta nahIM haiM, vaha upAdhyAya haiN| (dazaacU. pR. 15) (daza acU. pU. 6 ) 'ThavaghANaSa - upAdhanakarttA / ThavadhANavaM jo jo suyassa jogo taM taheva kareti / jisa-jisa sUtra ke vAcana meM jitanA tapoyoga kA kathana hai, vaisA karane vAlA upadhAnavAn ( uc. pR. 198 ) hai| uvadhi - upadhi / uvadhI nAma anyerSA vazIkaraNam / ( sUcU. 1 pR. 102) dUsaroM ko vaza meM karane kA sAdhana upAdhi hai| uSamANa-- upmaan| ThapamIyate'nena dASTantiko'rtha ityupamAnam / dRSTAntagata artha ko jo upamita karatA hai, vaha upamAna hai| uvavahaNa -- upabRMhaNa / tatropabRMhaNaM nAma samAnadhArmikANAM sadguNaprazaMsanena tadvRddhikaraNam / sAdhArmikoM ke sadguNoM kI prazaMsA kara unako vRddhiMgata karanA upabRMhaNa hai| (dazahATI. pa. 34 ) (dazahATI. pa. 102 ) upasaMti -- upazAnti / Navassa kammassa akaraNaM porANassa khavarNa uvasaMtI buccati / nae karmoM kA abaMdha aura baMdhe hue purAne karmoM kA kSapaNa upazAMti / (AnU. pR. 91 ) uvahANa--upadhAna / uvahANaM NAma tavo jo jassa ajhayaNassa jogo AgADhamaNAgADho saheba aNupAleyadhyo / jisa Agama ke lie jo tapa vihita hai, usakA usI rUpa meM pAlana karanA upadhAna haiN| ( dazajicU. pU. 100) uvezAsaMjama - upekSAsaMyama uvehAsaMjano-- saMjamavaMtaM saMbhoiyaM pamAyaMta cordetassa saMjamo, asaMbhoiyaM coyaMtassa asaMjamo, pAvayaNIe kajje ciyattA vA se pahicoyaNa tti aNNasaMbhoiye picopati, nihatthe kammAyANesu sIdamANe ubehaMtassa saMjamo / sAMbhojika muni ko pramAda ke prati jAgarUka karanA, pravacana ke prati hone vAlI avahelanA
Page #734
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6.36 niyuktipaMcaka ko TAlane ke lie asAMbhojika muni ko jAgarUka karanA tathA karmAdAna se viSaNNa gRhastha ko jAgarUka karanA upekSA saMyama hai| ( dazaacU. pU. 12) ThassUlaga - khaaii| ussUlagA NAma khAtio uvAyA jattha parabalANi paDati / vaha parikhA, jahAM zatrusenA gira par3atI hai, use ussUlaka kahate haiN| ega - zuddha aatmaa| ego nAma rAgaddosarahito / eka arthAt rAga-dveSa rahita zuddha AtmA / egacara - ekcr| ekacaro nAma eka evAsau carati, na tasya sahAyakRtyamasti / jo akelA calatA hai, jisakA koI sahayogI nahIM hotA, vaha ekacara hai| zaradkAla kI rAtri meM meghotpanna sneha vizeSa ko osa kahate haiN| kaMdaNa - krndn| kaMdaNaM mahatA saddeNa viravaNaM saMpaoga-vippaogatthaM / saMyoga aura viyoga ke lie jora-jora se cillAnA krandana hai | kappita - kalpita kampitaM asanbhUtamavi atthasAhaNatyamupapAdijjati / asadbhUta artha kI siddhi ke lie kiyA jAne vAlA prayatna kalpita hai / ( sUcU. 1 pR. 106 ) ogAharui -- avagAr3haruci / ogAharuI nAma aNeganayavAyabhaMguraM suyaM atyao mahatA saMvegamAvajjai esa ogAharUI / jo aneka naya aura vAdoM-vikalpoM se yukta gaMbhIra zruta ke artha ko tIvra saMvega se grahaNa karatA hai, vaha avagAdruci kahalAtA hai| ( darzAjacU. pU. 34) oya - zuddha rAgaddosavirahitaM cittaM oaM ti dhannati suddhaM / jisakA citta rAga-dveSa se zUnya hai, jo zuddha hai, vaha oja kahalAtA hai| ( dacU.pa. 27) ossA - osa / sarayAdasi diyA (dazaacU. pR. 88 ) * kabbaDaM NAma dhulao jassa pAgAro / vaha gAMva, jahAM dhUla kA prAkAra ho, karbaTa kahalAtA hai| kammapuruSa -- karmapuruSa / kammapuruSo nAma yo hi atipauruSANi kammANi kareti / karmapuruSa vaha vyakti hai, jo ati pauruSeya kArya karatA I karaga - olA / barisodagaM kaDhiNIbhUtaM karago / ( ucU. pR. 182 ) ( deza acU. pU. 21) kabbaDa - choTA gAMva | kabbaDaM kuNagaraM jattha jalatthalasamubbhavavicittabhaMDaviNiyogo Natthi / jahAM jala aura sthala kahIM se bhI kraya-vikraya nahIM hotA, vaha karyaTa kahalAtA hai| ( darzAjacU. pU. 360 ) (uc. pR. 66 ) kalaha -- kalaha / kalAbhyo hIyate yena sa kalahaH / jisase sArI kalAeM kSINa ho jAtI haiM, vaha kalaha hai / (daza anU. pU. 17 } (AcU. pR. 281 ) AkAza se girane vAle udaka ke kaThina bhAga ko karaka- olA kahate haiN| ( sUcU. 1 pR. 102 ) (daza acU. pU. 88 ) (ucc. pR. 171)
Page #735
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 7 : paribhASAeM 637 hai| kallANa-kalyANa, mukti| kallaM-AroggaM taM Agei kallANaM saMsArAto vimokkhnn| kalya kA artha hai-aarogy| jI Arogya yA svAsthya pradAna karatA hai vaha hai kalyANa / kalyANa kA artha hai-saMsAra se mukta ho jaanaa| (dazaacU pR. 93) ksaaykusiil-kssaaykushiil| phasAyakusaulo jassa paMcasu NANAisa kasArahiM virAhaNA kamajati so ksaaykusiilotti| jo jJAnAdi pAMca prakAra ke AkAra meM kaSAya ke dvArA pitA cl:. hai, yA gola (ucU pR. 144) kahA-kathA / tava-saMjamaguNadhArI, jaM caraNarayA kaheMti snbhaavN| sayajayajIvahirya, sA u kahA desiyA sme|| jo tApa, saMyama Adi guNoM ke dhAraka cAritrarata zramaNa saMsArastha prANiyoM ko hitakara tathA paramArtha kA upadeza dete haiM, vaha kathA (upadeza) kahalAtI hai| (dazani 183) kAgiNI-kAkinI / kAgiNI NAma rUvagassa asItimo bhAgo dhImovagassa ctubhaago| rupae kA assIvAM bhAga tathA visopaga (eka sikkA) kA cauthA bhAga kAkinI hai| (ucU pR. 161) kaam-kaam| ukkAmayaMti jIvaM dhammAto teNa te kaamaa| jo dharma se utkrAnta-dUra karatA hai, vaha kAma kahalAtA hai| * viviktavitrambharaso hi kaamH| ekAnta meM zRMgArarasa kI bAta karanA kAma hai| (sUcU 1 pR. 105) * zabda-rasa-rUpa-gandha-sparzAH mohodayAbhibhUtaiH satvaiH kAmyanta iti kaamaaH| moha ke udaya se abhibhUta vyaktiyoM dvArA jo indriyaviSaya kAmya hote haiM, ve kAma kahalAte (dazahATI pa. 85) kaaysNjm-kaaysNym| kApasajamo nAma AvassagAijoge mottuM susamAhiyapANipAdassa kummo iva gutidiyassa ciTThamANassa saMjamo bhavai / Avazyaka Adi saMyama-yoga meM kI jAne vAlI pravRtti ko chor3akara jo hAtha-paira se susamAhita tathA kUrma kI bhAMti guptendriya hotA hai, usake 'krAya-saMyama' hotA hai| (dazajicU pR. 21) kaasv-kaashyp| kAzo nAma ikkhu bhaNNai, jamhA te ikTuM pibati tena kAzyapA abhidhiiyte| 'kAzya kA artha hai-ikSu / ikSu kA pAna karane vAlA kAzyapa kahalAtA hai| (dazajicU pR. 132) kitti-kIrti / parehiM muNasaMsaNaM kittii| dUsaroM dvArA kiyA jAne vAlA guNakortana kIrti hai| (dazaacU pR. 227) * sarvadigvyApI sAdhuvAda: kiirtiH| saba dizAoM meM vyApta sAdhuvAda korti hai| (dazahATo pa. 257) kimicchaya-kimicchaka / rAyA jo jaM icchati tassa taM deti esa rAyapiDo kimicchto| yAcaka jo cAhatA hai, rAjA usako vaha detA hai--yaha rAjapiMDa kimicchaka hai| (dazaacU pR. 60)
Page #736
--------------------------------------------------------------------------
________________ 638 niyuktipaMcaka kItakaDa-krItakRta / kItakaha ja kiNikaNa dijjti| jo kharIda ka dI jAtI hai, 2 mA jIta hai| dazaacU. pR. 60) kuMDamoya--pAtra vizeSa / kuMDamoyo nAma hasthipadAgitI saMThiyaM kuNddmoy| hAthI ke pAMva ke AkAra vAlA bartana kuMDamoda kahalAtA hai| (dazajicU. pR. 227) kusl-kushl| kuzalo hitaahitprvRttinivRttinipunnH| jo apane hitakArI kArya meM pravRtta tathA ahitakArI kArya se nivRtta hone meM nipuNa hotA hai, vaha kuzala hai| (sRTI. pR. 8) kusIla-kuzIla / kutsita zIlaM yasya paJcasu pratyekaM jJAnAdiSu so kusiilo| jJAna, darzana, cAritra, tapa tathA vIrya--ina pAMca prakAra ke AcAroM ke prati skhalita AcaraNa vAlA kuzIla hai| (ucU.pR. 144) kovidyaa-vickssnn| kovidAtmA jJAtavyeSu sarveSu pricessttitH|| jisane sabhI jJAtavya tathyoM kA pArAyaNa kara liyA, vaha kodhidAtmA hai / (ucU. pR. 238) kohnn-krodhii| paraM ca saMjalayati dukkhasamutyeNa roseNa saMjalaNa iva kohaNo buccti| jo duHkha se utpanna roSa se dUsaroM ko prajvalita karatA hai, vaha saMjvalana kI bhAMti krodhI ___ (dacU.pR. 39) khaNa-kSaNa / khaNamiti kAlaH so ya sattaussAsaNissAsa thoyo esa evaM khaNo bhannati / 'sAta ucchvAsa-ni:zvAsa parimANa kAla ko kSaNa kahA jAtA hai| (ucU. pR. 224) khattiya-kSatriya / sudeNa khattiyANIe jAo khattiotti bhaNNai / zUdra puruSa se kSatriya strI meM utpanna saMtAna kSatriya kahalAtI hai| (AcU. pR. 6) khamA--kSamA / kohodayassa niroho kAtavyo udayappattassa vA viphalIkaraNaM esA khmaa| krodha ke udaya kA nirodha tathA udayaprApta krodha kA viphalIkaraNa kSamA hai| (dazaacU.e. 11) khmaaviiriy-kssmaaviiry| kSamAvIya AvazyamAno'pi na kssubhyti| Akroza karane para bhI jo kSubdha nahIM hotA, vaha kSamAvIrya hai| (sUcU.1 pR. 164) khaluka-duSTa, avinIta / je kira gurupahiNIyA, sabalA asamAhikArayA paayaa| ahigaraNakAragA vA, jiNaSayaNe te kira khlukaa|| pisuNA paroSatApI, bhinnarahassA paraM pribhvti| nimbaya-nissIla saDhA, jiNavayaNe te kira khalukA / / jo guru ke pratyanIka, zabala doSa lagAne vAle, asamAdhi paidA karane vAle, pApAcaraNa karane vAle, kalahakArI, pizuna, parapIr3AkArI, gupta rahasyoM kA udghATana karane vAle, dUsaroM kA paribhava karane vAle, vrata aura zIla se rahita tathA zaTha haiM-ve jinazAsana meM khaluMka-avinIta kahe jAte haiN| (uni.488, 489) bavaNa-karmakSaya karane vaalaa| bhava caThappagAra khamANo khavaNo bhnnnni| aNaM kamma bhaNNai, jamhA aNaM khabai tamhA khavaNI bhnnnnh|
Page #737
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa : paribhASAeM 639 jo cAra prakAra ko gatiyoM kA kSaya karatA hai athavA jo aNa-karmoM kA kSaya karatA hai, vaha kSapaNa kahalAtA hai| (dajicU. pR. 333, 334) khotodaga-kSododaka / khotodagaM NAma ucchurasodagassa samudrasya adhavA ihApi ikSuraso madhura ev| (sUca.1 pR. 148) * khoodara iti ikSurasa ivodaka yasya ikssursodkH| jisa samudra kA pAnI ikSu rasa ko taraha moThA hai, use kSododaka kahA jAtA hai| (sUTI, pR. 100) gaMdhaNa- gaMdhana kula kA sarpa / gaMdhaNA NAma je DasikaNa gayA maMtehiM AgacchiyA tameva visaM vaNamupaDiyA puNo Aviryati te| jo sarpa isa kara cale jAte haiM tathA maMtroM se AhUta hokara lauTa Ate haiM aura ise hue sthAna para muMha rakhakara vAnta viSa ko punaH cUsa lete haiM, ve gaMdhanakula ke sarpa hote haiN| (dazajicU. pR. 87) gaMbhIra-gambhIra / gaMbhIro nAma na parISadaH kSubhyate, dAMtu vA kAtuM vA No uttuNo bhvti| jo parISahoM se kSubdha nahIM hotA tathA jo dene meM tathA kArya karane meM utAvalA nahIM hotA, vaha gaMbhIra hai| (sUcU.1 pR. 164) gaNahara-gaNadhara / yastvAcAryadezIyo gurvAdezAt sAdhugaNaM gRhItvA pRthag viharati sa gnndhrH| jo AcArya ke samAna hotA hai tathA jo AcArya ke Adeza se sAdhu saMgha ko lekara pRthak viharaNa karatA hai, vaha gaNadhara hai| (ATI.pR. 236) gaNAvacchedaya-gaNAvacchedakA gaNAvacchedakastu gcchkaarycintkH| jo gaNa ke kArya ke viSaya meM cintana karatA rahatA hai, vaha gaNAvacchedaka hai| (ATI.pR. 236) gANaMgaNiya-gANaMgaNika / gANaMgaNie tti gaNAd gaNaM SaNmAsAbhyantara eva saMkrAmatIti gANaMgaNika ityAgamikA pribhaassaa| jo chaha mahInoM ke bhItara eka gaNa se dUsare gaNa meM saMkramaNa karatA hai, vaha muni gANaMgaNika kahalAtA hai| (uzATI. pa. 435, 436) gaadhaa-gaathaa| madhurAbhidhANajuttA, teNa gAha ti NaM ti / jo madhura uccAraNa se yukta hotI hai, vaha gAthA kahalAtI hai| (sUni. 138) * gAdhIkatA yA atthA adhavA sAmuhaeNa chNdenn| jahAM bikhare arthoM ko piMDIkRta-ekatrita kiyA jAtA hai athavA jo sAmudrika chaMda meM nibaddha hotI hai, use gAthA kahA jAtA hai| (sUni 139) gaam-graam| grasati buddhimAdiNo guNA iti gaamo| jahAM buddhi Adi guNa grasta ho jAte haiM, vaha grAma hai| (dazaacU. pR. 99) gilliyAna vishess| puruSadvayotkSitA jhollikaa|| do puruSoM dvArA uThAI jAne vAlo kapar3e kI jholii| (sUTI. pR. 220) gutta-gupta / gutto gAma maNasA asobharNa saMkappaM vajjayaMto vApAe kajamettaM bhaasto||
Page #738
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka jo mana se asat saMkalpa yA cintana nahIM karatA tathA vacana se bhI kAryavaza hI bolatA hai, vaha gupta kahalAtA hai| (dazajicU-pR. 288) guru-guru / gaNaMti zAstrArthamiti gurvH| jo zAstra ke artha ko abhivyakti dete haiM, ve guru haiN| (ucU. pR. 2) peya-geya / geyaM NAma yad gIyate srsNcaarenn| svarayA se .yA jo mAnA gera vA ilAkA hai| (sUcU.1 pR. 4) goTThI-goSThI / samavayasAM samudAyo gosstthii| samAna vaya vAloM kA samadAya goSThI hai| (dazahATI.pa. 22) gol-gotr| pradhAnamapradhAnaM vA karotIti gotr| jo vyakti ko pradhAna yA apradhAna banAtA hai, vaha gotra hai| (ucU.pR. 277) goyama-gotamA gotamA NAma pAsaMkSiNo masagajAtIyA, se hi goNaM NANAvidhehi uvAehi damiUNa goNapotageNa saha gihe pANaM ohAreMnA hiti| mazakajAtIya anyatIrthikoM kA eka samUha jo choTe baila ke sAtha ghUma-ghUmakara aneka upAyoM se gharoM se dhAnya ekatrita karate haiN| (sUcU.1 pR. 152) gorahaga-gorathaka / gAo je (rahajoggA) rahamiva vA pArvati te gorahagA bhnnnnti| rathayogya baila jo ratha kI bhAMti daur3ate haiM, 'gorathaka' kahalAte haiN| (dazajicU.pR. 253) govvatiga-govatika / gobavigA vi dhIyAraprAyA eva, te ca goNA iva NatthitellagA raMbhAyamANA gihe gihe suppehi gahitehi bhaNe ohAremANA vihrti| sAMDa kI bhAMti garjate hue jo chAja lekara ghara-ghara meM dhAnya mAMgate phirate haiM, ve gopratika kahalAte haiN| (sUcU.1 pR. 152) ghasA-pola / asA nAma jattha egadese akkamamANe so padeso savyo calai sA ghasA bhnnnni| eka pradeza ko AkrAnta karane para jahAM sAre pradeza hilane lageM, vaha ghasA-pola kahalAtI (dazajicU. pR. 231) jNgber-kaasstthpaatrii| caMgabera kaTThamayaM bhAyaNa bhnnnnaa| kASThamayI pAtrI ko caMgabera kahA jAtA hai| (dazaji.pR. 254) cNddaal-caannddaal| sudeNa bhaNIe Ao ghaMDAlotti paSuccai / zUdra 'puruSa se brAhmaNa strI meM utpanna saMtAna cAMDAla kahalAtI haiN| (AcU. pR. 6) cknusNdhnn-ckssusNdhaan| cakSusaMdhaNaM NAma diTThIe divismaagmo| AMkha se AMkha milAnA cakSusaMdhAna hai| (sUcU.1 pR. 105) parittaviNIya cAritravinIta / aTThapi, kammacarya, jamhA ritta karati jpmaanno| navamarna ca na adhati, parittaviNIo bhavati tmhaa|| jo ATha prakAra ke karmacaya ko rikta karatA hai aura nayA karma nahIM bAMdhatA, vaha cAritravinIta (dazani.294)
Page #739
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 7: paribhASAeM chaThamatyamaraNa-- chadmasthamaraNa / bhaNapajjavohinANI, suyamainANI maraMti je samaNA / chaThamatyamaraNameyaM... manaH paryavajJAnI avadhijJAnI, matijJAnI aura zrutajJAnI Adi bhramaNa jisa maraNa ko prApta hote haiM, vaha chadmasthamaraNa hai| (uni. 217) jarA -- bur3hApA / Naro jijjati jeNa sA jarA / prANI jisase jarjarita hotA hai, vaha jarA hai| (AcU. pR. 107) jarA-jarAyuja / jarAThayA NAma je jaraveTThiyA jAyaMti jahA gomahisAdi / janma ke samaya jo jarAyu veSTita dazA meM utpanna hote haiM, ve jarAyuja kahalAte haiN| ( darzAjicU. pU. 139, 140 ) jANaNApariNNA - jJaparijJA / jANaNApariNNA NAma jo jaM kiMci atthaM jAgai sA tassa jANaNApariNNA bhavati ! (dazajicU. pU. 116) kisI vastu ko jAnanA jJaparijJA hai / jAlA - jvAlA / udditopari avicchinnA jAlA / pradIpta agni se saMbaddha yA avicchinna agnizikhA jvAlA haiM / jiiMdiya - jitendriya / jiiMdio NAma jitANi soyAINi iMdiyANi jeNa so jiIdio / jisane zrotra Adi indriyoM ko jIta liyA, vaha jitendriya kahalAtA hai / jIvatthikAya - jIvAstikAya jIvatdhikAyo satatamuSayogadhammI / jo satata upayogadharmA hotA hai, vaha jIvAstikAya hai| 6.45 ( darzajicU- pR. 285 ) jiTThoggaha - jyeSThAvagraha / varisAsu cattAri mAsA egakhettoggaho bhavatti tti jiTThoggaho / varSAkAla meM muniM cAra mAsa eka hI kSetra meM rahate haiM, vaha jyeSThAvagraha kahalAtA I ( dacU.pa. 51 ) jhANa-- dhyAna / daDhamajjhavasANaM jhANaM / dRDha adhyavasAya dhyAna hai| egaragarcitAnirohI jhA (dazaanU. pR. 89 ) juddha - yuddha / juddhaM AyuhAdIhi haNAhaNI / zastrAstroM se maranA - mAranA yuddha hai| (dazaanU. pR. 102) jogabakhema - yogakSema / aprAptaviziSTa dharmaprAptiH prAptasya ca paripAlanaM yogakSemam / aprApta viziSTa dharma kI prApti aura prApta kI rakSA karanA yogakSema hai / ( uzAMTI. pa. 283 ) jogava -- yogavAn | jogA vA jassa vase vaTTeti sa bhavati yogavAn / jisake sabhI yoga pravRttiyAM vazavartI haiM, vaha yogavAn haiN| ( sUcU. 1 pR. 54,55) D ( dazaacU. pU. 10) ( dazaacU. pU. 16 ) ( dazaacU. pR. 16) ekAgracintana athavA vicAroM kA nirodha dhyAna haiM / TaMkaNa - TaMkaNa / TaMkaNA NAma mlecchajAtayaH pArvateyAH te hi parvatamAzritya sumahantamavi assabala vA ityibala yA prArabhante Agalinti /
Page #740
--------------------------------------------------------------------------
________________ 642 niyuktipaMcaka pArvatIya pleccha jAti vizeSa,jo parvata para rahakara bar3I se bar3I azvasenA aura hastisenA ko bhI parAjita kara detI hai| (sUcU. 1 pR. 93) TAla-binA guThalI kA phala, kaccA phl| TAlANi nAma abadahigANi bhaNNati / jisa phala meM guThalI na par3I ho, use TAla kahA jAtA hai| (dajicU. pR. 256) tthiyppaa-sthitaatmaa| ThitappA NANa-dasaNa-carittehiM / jJAna, darzana aura cAritra meM sthita vyakti sthitAtmA kahalAtA hai| (sUcU.1 pR. 248) * sthito vyavasthito'zeSakarmaSigamAtmasvarUpe AtmA yasya sa bhavati sthitaatmaa| sampUrNa karmoM ke kSaya se jo AtmasvarUpa meM sthita ho gayA hai, vaha sthitAtmA hai| (sUTI, pR. 97) NANaviNIya-jJAnavinIta / nANaM sikkhati nANI, guNeti nANeNa kuNati kiccaanni| nANI navaM na baMdhati, nANaviNIau bhavati tmhaa|| jo jJAna ko grahaNa karatA hai, gRhIta jJAna kA pratyAvartana karatA hai, jJAna se kArya sampAdita karatA hai tathA nae karmoM kA baMdhana nahIM karatA, vaha jJAna vinIta kahalAtA hai| (dazani. 293) gaanni-jnyaano| NANI NAma jo visae jahAbATa paasaaNt| jo viSaya ko yathAvasthita dekhatA hai, jAnatA hai, vaha jJAnI hai| (AcU. pR. 115) nnaat-jnyaat| Najati aNeNa atthA nnaatN| jisase artha jJAta hote haiM, vaha jJAta hai| (dazaantU. pR. 20) jJAyate'smin sati dAntiko'rtha iti jnyaatm| jisase dASTAntika artha jAnA jAtA hai, vaha jJAta hai| (dazahATI. 5.34) NiggaMdha-nigrantha / maNjha'maMtarAto gaMthAto Niggato nniggyo| bAhya aura Abhyantara grantha se jo atIta hai, vaha nirgrantha hai| (sUcU.1 pR. 246 ) giTThANa-niSThAtra / NihANaM NAma jaM samyaguNomaveyaM savvasaMbhArasaMbhirya taM NihANaM bhnnnnaa| jo sarvaguNasampanna tathA saba prakAra ke upaskAra se yukta hotA hai, vaha AhAra niSThAna kahalAtA hai| (dazajicU. pR. 281) nnisiihiyaa-nssedhikii| NisIhiyA sjjhaaythaanne| naSedhikI kA artha hai-svAdhyAya kA sthaan| (dazaacU. pR. 126) nnih-nibh| jo appANe saMjamatavesu Niheti so nniho| jo svayaM ko saMyama aura tapa meM niyojita karatA hai, vaha nibha hai| (AcU. pR. 70) Niha-vadhasthAna / nihanyante prANinaH karmavazagA yasmin tnnihm-aaghaatsthaanm| jahAM karma ke vazavartI prANiyoM kA vadha kiyA jAtA hai, vaha sthAna 'niha' kahalAtA hai| (sUTI. pR. 137) NIraya-nIraja, krmmukt| NIrayA nAma aTThakammaragaDIvimukSA bhnntti| ATha prakAra ke karmoM se mukta AtmAeM nIraja kahalAtI haiN| (dazajiyU. pR. 117)
Page #741
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 7 : paribhASAe~ 643 tjjnnaa-trjnaa| prarbanA aNgulibhrmnnbhuutkssepaadiruupaa| aMguli dikhAkara yA bhauMhe car3hAkara tiraskAra karanA yA DAMTanA tarjanA hai| (uzAMTI.pa. 456) dava-tapa / tavo NAma tAvayati aTTavihaM kammargaThiM nAseti ti vurta bhvi| jo ATha prakAra kI karmagranthi ko tapAtA hai, naSTa karatA hai, vaha tapa hai| (dazajicU. pR. 15) tprinniiy-tpviniit| avaNeti tapeNa tasaM, uvaNeti ya mokkhmggmppaann| tava viNaya-nicchitamatI, taboviNIo havati tamhA / / jo tapasyA se ajJAna ko dUra karatA hai tathA AtmA ko svarga aura mokSa ke nikaTa le jAtA hai, vaha tapovinIta kahalAtA hai| (dazani.295) tvssi-tpsvii| tabassI nAma jo uggtvcrnnro| tapasvI vaha hai, jo ugra tapasyA ke AcaraNa meM rata rahatA hai| (dazahATI. 31) * tapassI NAma tavo bArasavidho so jesi AyariyANaM asthi te tvsminno| jo bAraha prakAra ke tapa meM rata rahatA hai, vaha tapasvI hai| (dazaacU. pR. 223) thaamp-tthaagt| tahAgatA NAma khINarAgadosamohA kevljiivsbhaavsthaa| jinake rAga, dveSa aura moha sarvathA kSINa ho gae haiM, jo kevala AtmasvabhAva meM lIna haiM, ve tathAgata haiN| (AcU, pR. 122) tAi-trAyI / saMsAramahAbhayAdAtmAnaM trAyatIti naayii| saMsAra ke mahAn bhaya se AtmA kI rakSA karane vAlA trAyI hotA hai| (ucU. pR. 171) vAlapuDa-tAlapuTa / tAlapuhaM nAma jeNaMtareNa tAlA saMpuriti teNaMtareNa mArayatIti taalpuii| jitane samaya meM donoM hAthoM ko hatheliyAM baMda kI jAeM, utane samaya meM jo mAra detA hai, vaha tAlapuTa viSa hai| (dazajicU. pR. 292) tAvasa-tApasa / tavo se asthi taavso| jo tapa karatA hai, vaha tApasa--tapasvI hai| (dazaacU. pR. 37) tigutt-trigupt| tiguttA mnn-dhynn-kaayjognigghpraa| jo mana, vacana aura kAyA ke yoga kA nigraha karate haiM, ve trigupta haiN| (dazaacU. pR. 63) titya-tIrtha / nijati ja teNa tahiM yA taribbai si titthaM / jisase yA jahAM se taisa jAtA hai, vaha tIrtha hai| (sUcU.1 pR. 2) tityagara-tIrthaMkara / saMsAramahAbhayAto bhaviyatraNamupadeseNa prAyantIti paratAtiNo titthkraa| jo bhavya logoM ko apane upadeza se saMsAra ke mahAn bhaya se trANa dete haiM, ve paratrAtA-tIrthakara (dazaacU.pa. 51) tuNbaag-biiyaa| tuMbAgaM jaM tayAe milANamamilANaM aso tvamlAnaM / tuMbAga nAma ja tayAmilANaM abhaMtarao ayaM /
Page #742
--------------------------------------------------------------------------
________________ FXX niyuktipaMcaka jisakI tvacA mlAna ho gayI ho aura aMtara bhAga amlAna yA AI ho, vaha tumbAga kahalAtA (dazaacU. pR. 117, dazajicU.pR. 184) thASara-sthAvara / thAvaro jo thANAto na viclti| jo apane sthAna se nahIM cala pAtA, vaha sthAvara hai| (dazaacU.pR. 81) * je egammi ThANe avaTiyA ciTuMti te pAvarA bhnnti| jo eka hI sthAna para avasthita rahate haiM, ve jIva sthAvara kahalAte haiM / (darzAjacU.pU.147) thiggala-diggala nAma jaM parassa dAraM pubamAsI ta paDipUriyaM / ghara kA vaha dvAra, jo kisI kAraNavaza phira se cinA huA ho| (dazajicU.pR. 174) thirIkaraNa-sthirIkaraNa / sthirIkaraNaM tu dharmAdviSIdatA sartA tatraiva sthApanam / dharma meM viSAdaprApta logo ko puna: sthApita karanA sthirIkaraNa hai| (dazahATI. pR. 102) piril-~yaanvishess| thilli si vegasarAdvayanirmito yaanvishessH| jo yAna do khaccaroM se calatA hai, vaha thillo kahalAtA hai| (sUTI. pR. 220) thera-sthavira / thero jAti-suya-pariyArahiM vRddho jo vA gacchassa saMthiti kreti| janma, zruta tathA saMyama paryAya meM vRddha tathA gaccha meM asthiratA prApta muni ko sthira karane vAlA sthavira kahalAtA hai| (dazaacU. pR. 15) peraga-sthatira / therago daMDadharitaggahattho atyantadazAM praaptH| jo aMtima dazA ko prApta hai tathA jo lAThI ke sahAre calatA hai, vaha sthavira hai| (sUcU.1 pR. 84) dNt-daant| daMto iMdirahiM Noidiehi ya / jo iMdriyoM tathA noiMdriyoM kA damana karatA hai, vaha dAnta hai| (dazaacU. pR 93) daitavakka-dAntavAkya / damyante yasya vAkpena zatravaH sa bhavati daantvaakyH| jisake vacana mAtra se zatru dAnta ho jAte haiM, vaha dAntavAkya kahalAtA hai| (sUcU.1 pR.148 ) dasaNaviNaya-darzanavinaya / davvApa savyabhAvA, uvadivA je jahA jinnvrehi| te taha sadati naro, daMsaNaviNao bhavati tmhaa|| jinezvara deva ke dvArA dravyoM kI jitanI paryAyeM jisa prakAra upadiSTa haiM, jo una para vaisI hI zraddhA karatA hai, vaha darzanavinaya hai| (dazani.292) daviya-dravya, zuddha / davio nAma raaghosrhito| rAga-dveSa rahita cetanA dravya kahalAtI hai| (sUcU.1 pR. 106) dvjinn-drvyjin| davajiNA je bAhiM veriyaM vA jiNaMti / bAhya zatruoM ko jItane vAle dradhyajina haiN| (dazaacU.pR. 11) dvvpmaad-drvyprmaad| davyapamAdo jeNa bhutteNa vA pIteNa vA pamatto bhavati / jisa dravya ke khAne athavA pone se vyakti pramatta hotA hai, vaha dravya-pramAda hai| (ucU.pR.102)
Page #743
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 7 : paribhASAeM davvapUyA - drvypuujaa| Isara- talavara mAIbiyANa siva- iMda-khaMda-viNhUNaM / jA kira kIrar3a pUyA, sA pUyA davtI hoI // Izvara ( dhanapati), talavara (rAjA Adi), mAimbika (jaladurga kA adhikArI), ziva, indra, skandha, viSNu Adi kI jo pUjA kI jAtI hai, vaha dravyapUjA kahalAtI haiM / ( uni 308) davyabhikkhu - dravyabhikSu gihiNo visayAraMbhaga, ujjuppaNNaM jaNaM vimaggaMtAH / jIvaNiya dINa - kiviNA, te vijjA davvabhikchu ti // karaNatie jogatie, sAvajje Ayahetu para ubhae / aTThA'NaDupavatte, te vijA davvabhikkhutti // jo gRhastha kA jIvana-yApana karate hue viSayoM meM Asakta rahate haiM, RjuprajJa (bhole ) vyaktiyoM ke pAsa yAcanA karate haiM, ve dravyabhikSu haiM tathA jo AjIvikA ke nimitta dIna-kRpaNa arthAt kApaTika Adi bhikSA ke lie ghUmate haiM, ve bhI dravya bhikSu haiN| jo tIna karaNa tIna yoga se apane lie, dUsaroM ke lie athavA donoM ke lie prayojanavaza athavA aprayojanavaza pApa kAryoM meM pravRtta rahate haiM, ve dravyabhikSu haiN| (dazani. 312, 315 ) dita dRSTAnta dRSTamarthamantaM nayatIti dRSTAntaH / jo dRSTa artha ko aMta taka le jAtA hai, vaha dRSTAnta hai / ditiya- dASTantika / nizcayena darzyate'nena dArzantikaH / jo nizcaya se dikhAtA hai, nirUpita karatA hai, vaha dArzantika hai| dumadruma :- sAhA tAo jesiM vijjaMti te imA / hu kA artha hai zAkhA / jo zAkhAyukta hote haiM, ve druma kahalAte haiN| bhUmIya AgAse ya dosu mAyA dumA | haiN| jo bhUmi aura AkAza donoM meM samAte haiM, ve druma deva - deva | dI AgAsaM tammi AgAse je vasati te devA / jo diva- AkAza meM nivAsa karate haiM, ve deva haiN| dogudaga-- krIDApradhAna dev| nityaM bhogaparAyaNA doguMdagA iti bhaNNati / jo sadaiva bhoga meM rata rahate haiM, ve doguMdaka deva kahalAte haiM / dhamma - dharma / ghAreti duggatimahApaDaNe partatamiti dhamro / 0 645 (dazahATI. pa. 75) (dazahATI. pa. 34) dhammatthakAma - dhrmaarthkaam| dhammassa atthaM kAmayaMtIti dhammatyakAmA / dharma ke artha kI kAmanA karane vAle dhamArthakAma haiN| ( dazaacU. pU. 7) ( dazaacU. pR. 7) (dazajicU. pU. 15) ( uzAMTI. pa. 451) durgati ke mahAn gar3he meM girate hue ko jo dhAraNa kara letA hai, bacA letA hai, vaha dharma hai| (daza acU. pR. 9) dhammakA -- dharmakathA | dhammakahA NAma jo ahiMsAilakkhaNaM savvaNNupaNIyaM dhammaM aNuo yA kahe esA dhmmkhaa| jisameM sarvajJa dvArA praNIta ahiMsA dharma kA pratipAdana ho athavA usakI vizeSa vyAkhyA ho, vaha dharmakathA hai| (dazahATI. pa. 32) (dazaacU. pR. 139)
Page #744
--------------------------------------------------------------------------
________________ niryuktipaMcaka I dhammatyikAya - dharmAstikAya / dhammasthikAyo gatipariNayassa gamaNoSakAri tti gatisabhAvo gatilakkhaNo / gati meM pariNata jIva aura pudgala kI gati meM upakArI, gatisvabhAva tathA gatilakSaNa vAlA padArtha dharmAstikAya haiN| ( dazaacU. pU. 10 ) dhAraNA - dhAraNA / atItagaMthadharaNa dhAraNA / (dazaacU. pU. 67) ( sUcU. 1 pR. 21) atIta ko dhAraNa karanA - smRti meM rakhanA dhAraNA haiN| dhIra-dhIra / dhIro iti buddhAdIn guNAn dadhAtIti dhIraH / jo buddhi Adi guNoM se yukta haiM, vaha dhIra hai| dhuyamoha - moha jItane vAlA bhuyamohA nAma jitamoha tti vRttaM bhavai / moha jItane vAle ko dhutamoha kahA jAtA hai| dhruvajogI - dhruvyogii| dhuvajogI nAma jo khaNa-laba-muhUrtta paDibujjhamANAdiguNajutto so bhuvajogI / jo kSaNa, lava, muhUrta - pratipala jAgarUkatA Adi guNoM se yukta hotA hai, vaha dhruvayogI hai| ( darzajicU. pU. 117) ( dazajicU. pU. 341 ) ( sUcU. 1 pR. 109 ) (AcU. pU. 281) 646 dhruvmgg-dhruvmaarg| dhuvamaggo NAma saMjamo virAgamaggo vA / saMyama athavA vairAgya kA mArga dhruvamArga hai| nagara - ngr| Na ettha karo vijjatIti nagarai / jahAM kara nahIM lagatA, vaha nakara- nagara hai| narama-naraka / nayante tasmin pApakarmA svakarmabhiriti nArakAH / jisameM pApI apane karma se le jAe jAte haiM, ve naraka haiN| nAga- nAga / na teSAM kiJcijjala thalaM vA bhagamyamiti naag| ( ucU. pR. 138 ) jinake lie jala yA sthala kucha bhI agamya nahIM rahatA, ve nAga (nAgakumAra deva ) haiM / (sUcU. 1 1. 148 ) nAhiyAdi - nAstikavAdI nAstyAtmA evaM vadanazIlaH nAhiyavAdI / jo AtmA ke astitva ko svIkAra nahIM karatA, vaha nAstikavAdI hai| ( dacU. pU. 36) nigamaNa - nigamana, upasaMhAra / patiSNAe puNo vayaNaM nigamaNaM / pratijJA kA punarvacana nigamana hai| (daza acU. pR. 20) niNhava - nihnava / niNhavo NAma pucchito saMto savvA avalavaGga / pUchane para jo sarvathA apalApa karatA hai, vaha nihnava hai| (dazajicU. pR. 285) niSesavatti - nirdeza kA pAlana karane vaalaa| niddesavattimo nAma jamANaveti taM sarvvaM kutIti niddesavattiNo / jo guru kI AjJA kA usI rUpa meM pAlana karate haiM, ve nirdezavartI kahalAte haiN| (darzAjacU. pU. 314) nimmama - mmtvrhit| nAsya kalatra- mitra - vittAdisu bAhyAbhyantareSu vastuSu mamatA vidyate iti nirmama / jisako strI, mitra, dhana Adi bAhya vastuoM meM tathA Abhyantara parigraha meM mamatA nahIM hai, vaha nirmama hotA hai / ( sUcU. 1 pR. 176)
Page #745
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 7 paribhASAeM niyAga- nillAggra niyAgaM pratiNiyataM rja dhikaraNaM / pratiniyata tathA pratibaddha bhikSA nityAgra hai / nirAsya- AzA rahita / niggatA AsA apasatyA assa sI nirAsae / jisameM aprazasta AzA nahIM hotI, vaha nirAzaka hai| nivveyaNI - nivedanI kathA / pASANaM kammANaM, asubhavivAgo kahijjae jattha / iha ya paratya ya loe, kahA u NibveyaNI NAma || jisa kathA meM ihalaukika aura pAralaukika pApa karmoM ke azubha vipAka kA varNana hotA haiM, vaha nirvedanI kathA hai| ( darzAna. 174) nisaggarui--nisargaruci / nisaggaruI grAma siggo sahAvI sahAveNa caiva jiNapaNIe bhAve royai bahujaNamajjhe ya mahatA saMvegasamAvaNNo pasaMsai esa nisaggaruI / jo svabhAvata: jinapraNIta bhAvoM / padArthoM meM ruci rakhatA hai tathA tIvra vairAgya ke kAraNa janatA se prazaMsita hotA haiM, vaha nisargaruci haiN| ( dazajicU. pU. 33) ( ucU. pR. 96 ) nisAda - niSAda / baMdhaNeNa suddIe jAto NisAdo ti yuccati / brAhmaNa puruSa se zUdra strI meM utpanna vyakti niSAda kahalAtA hai / nisecyA - niSadyA / niSadyA svAdhyAyabhUmyAdikAM yatra niSadyate / Es ( dazaacU. pU. 60 ) (dazajicU. pU. 328) jahAM baiThakara svAdhyAya Adi kiyA jAtA hai, vaha niSadyAbhUmi / svAdhyAyabhUmi hai| ( uzAMTI - pa. 434 ) payogakamma -- prayogakarma / jammi paoe vaTTamANI kammapoggale gimhai taM paogakamme / jisa prayoga meM pravRtta hokara jIva karma pudgaloM ko grahaNa karatA haiM, vaha prayogakarma haiN| paMka- pdddduu| paMko nAma svedAbaddho malaH / ( AcU. pR. 48 ) pasIne ke sAtha zarIra para jamA huA maila paMka kahalAtA hai| paMDiya - paMDita | paMDitA iti sA buddhiparikammitA jesiM te / ( ucU. pR. 79 ) jinakI buddhi parikarmita hotI haiM, ve paMDita kahalAte haiN| pApADInaH paNDitaH paNDA vA buddhiH paNDitaH / ( dazaacU. pU. 48 ) jo pApoM se rahita hai, jisakI buddhi paMDA - tattvAnugA hai, vaha paMDita hai| (u.pU. 28) * paMDiyA NAma cattANaM bhogANaM paDiyAiyaNe je dosA parijAnaMti paMDiyA / jo tyakta bhogoM ke punaH sevana se hone vAle doSoM ko jAnate haiM, ve paMDita kahalAte haiN| (dazajicU. pR. 12) pakkhapiMDa -- pakSapiMDa / pakkhapiMDo dohiM vi bAhAhiM urugajANUNi ghettUNa accharNa / donoM hAthoM se ghuTanoM evaM sAthala ko veSTita karake baiThanA pacapiMDa hai| ( ucU. pR. 35 ) pagAsabhoi - prakAzabhojI (dina meM bhojana karane vAlA) / prakAzabhoI divasato bhuMjati na rAtrau / jo dina meM bhojana karatA hai, rAta meM nahIM, vaha prakAzabhojI haiN| ( dadhU.pa. 40 ) pacakkhANapariNNA - pratyAkhyAnaparijJA / paccakkhANapariNNA nAma pArva kammaM jANiUNa tassa pAvassa jaM akaraNaM sA paccakkhANapariNNA bhavati /
Page #746
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka pApakarma ko jAnakara usa pApa ko nahIM karanA pratyAkhyAna parikSA hai / ( darzAjacU. pU. 116 ) paccakkhAyapAvakamma -- pratyAkhyAta pApakarmA / paccayakhAyapAvakammo nAma niruddhAsavaduSAro bhaNNati / jo Asrava dvAroM kA nirodha kara detA hai, vaha pratyAkhyAtapApakarmA haiN| (dazajicU. pU. 154 ) paJcAjAti -- pratyAjAti / jatto cuo bhavAo, tattheva puNau vi jaha havati jammaM sA khalu paccAjAti..... / eka bhava se cyuta hokara puna: usI meM janma lenA pratyAjAti hai| (dani. 132 ) paDibhA- pratibhA pabhaNAMta vA patibhA zrotRRNAM saMzayocchettA / (sUcU. 1 pR. 233) / jo zrotAoM ke saMzaya kA uccheda karatI hai, vaha pratibhA hai| parisevaNA- prtisevnaa| sammArAhaNavivarIyA paDigayA vA sevaNA paDisevaNA samyak ArAdhanA ke viparIta jo AsevanA hai, vaha pratisevanA hai| ( ucU. pR. 144 ) paDihaSapAvakammA - pApa karmoM ko pratihata karane vaalaa| paDihayapAvakammI nAma nANAvaraNAdINi aTTha kampANi patterya jeNa hayANi so paDiyapAvakammI / jisane jJAnAvaraNa Adi pratyeka karma kA nAza kara diyA hai, vaha pratihatapApakarmA hai| ( dazajicU. pR. 154) jagama - panakasUkSma paNagarma NAma paMcaSaNNo paNago vAsAsu bhUmikaTTha uvagaraNAdisa taddavvasamavaNNo paNagasumaM / varSA meM bhUmi, kATha aura upakaraNa (vastra) Adi para usa dravya ke samAna varNa vAlI jo kAI utpanna hotI hai, vaha panaka sUkSma kahalAtI hai| (dazajicU. pU. 278) paNNAparIsaha - prajJAparoSaha / prajJAparIsaho nAma so hi sati prajJAne teNa gavvito bhavati tassa prajJAparISaha / prajJA kA garva karanA prajJA parISaha hai| (u. pR. 82 ) patiSNA - pratijJA / sAhaNIyaniddesI patiSNA / sAdhanIya kA nirdeza pratijJA hai / ( dazaacU. pU. 20) padhArA - prArabhArA (jIvana kI eka avasthA) / bhASite ceSTite vA bhAreNa nata iva ciTThae pammArA / bolate athavA kAma karate samaya bhAra se nata vyakti kI bhAMti jhuke rahane kI avasthA prAgbhArA avasthA hai| (dacU- pa. 3) paramardasi - paramadarzI | mokkhI vA paraM parasatIti paramadesI / jo mokSadarzI hai, vaha paramadarzI hai| (AcU, pR. 114) pariniSyuDa - parinirvRta / parinivvuDA nAma jAi jarA maraNa- rogAdIhiM savvapyagAreNa vi vippamukka tti vRttaM bhavai / 648 jo janma, jarA, maraNa tathA roga Adi se mukta haiM, ve parinirvRta kahalAte haiN| ( dazajicU. pR. 117 ) 0 parinivvutA samaMtA NivvutA savyappakAra ghAtibhavadhAraNakammaparikkhate / jo prAtikarmoM kA tathA bhavadhAraNIya karmoM kA sampUrNa kSaya kara dete haiM, ve parinirvRta kahalAte haiM (dazaacU. pR. 64 )
Page #747
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 7 : paribhASAeM 649 * pariNidhvuto NAma raagddosvimukko| jo rAgadveSa se vimukta hai, vaha parinirvRta hai| (ucU. pR. 193) pariyaTTaNa-parivartanA, citaarnaa| pariyaTTaNaM puSyapaDitassa abbhsnnN| pUrva paThita kA abhyAsa karanA parivartanA hai| (dazaacU. pR. 16) priyaagvvtyssnnaa-pryaayvyvsthaapnaa| payajjApariyAto pajjosamaNAvarisehiM gaNijjati veNa pariyAgavavatthavaNA bhnnnnti| pravrajyA paryAya ko paryuSaNA kalpa se ginA jAtA hai, vaha paryAya vyavasthApanA kahalAtI hai| (dacU.pa. 51) privaayg-pritraajk| savyaso pArya parivajjayaMto parivAyago bhnnnni| __ sarvathA pApa kA varjana karane vAlA parivrAjaka kahalAtA hai| (dajiyU, pR. 73, 74) palAtthiyA-paryastikA, paalthii| paryastikA jaanujNghoprivstrvessttnaatmikaa| ghuTanoM aura jaMghAoM ke cAroM ora vastra bAMdhakara baiThanA paryastikA hai| (uzAMTI.pa. 54) pavA-prapA, pyaauu| pavA jattha pANitaM pijji| jahAM pAnI pilAyA jAtA hai, vaha prapA hai| pviyvkhnn-prvickssnn| pavipakSaNA vApAra vi prigaahnnsmtthaa| kathana mAtra se artha ko grahaNa karAne meM samartha vyakti pravicakSaNa kahalAtA hai| (dazaacU. pR. 48) pavaiya-pravrajita / paSvadao nAma pApAdvirato prvrjitH| jo pApa se virata hai, vaha pravrajita kahalAtA hai| (dazajicU. pR. 73,) pAovagamaNa-prAyopagamana / pAovagamarNa je niDikammo pAyavo viSa jahApaDio acchati / vRkSa kI zAkhA kI bhAMti nizceSTa tathA zarIra ke prati niSpratikarma rahanA prAyopagamana anazana __(dazaacU. pR. 12) pAgAra-prAkAra / prakaNa maryAdayA kurvanti tamiti praakaaraaH| jo vizAla tathA parimANa--maryAdA se nirmita hotA hai, vaha prAkAra hai| (uzAMTI.pa, 311) pAyacchitta-prAyazcitta / pApaM chinattIti pApacchit athavA yathAvasthitaM prAyazcittaM zubhamasminniti praayshcittm| jo pApa kA chedana karatA hai, vaha pApacchit arthAt prAyazcitta hai| athavA jisameM citta prAyaH yathAvasthita hokara zuddha ho jAtA hai, vaha prAyazcitta hai| (dazahATI.pa. 30) pAyava-pAdapa / pAdehiM pibaMti pAlijati vA paayvaa| jo pairoM (jar3oM) se pIte haiM athavA pAlita hote haiM, ve pAdapa (vRkSa) haiN| (dazaacU-pR. 7) pAragAmi-pAragAmI / je puNa appasatyarativiNiyaTTA pasattharatiAThaTTA vimuttA te jaNA paargaaminno| jo aprazasta rati se vinivRtta aura prazasta rati meM pravRtta rahate haiM, ve pAragAmI haiN| (AcU.pR. 59)
Page #748
--------------------------------------------------------------------------
________________ 650 niyuktipaMcaka paav-paap| pabhUtaM pAtayatIti paavN| jo bahuta nIce girAtA hai, vaha pApa hai| (dazaacU pR. 133) pAvaga-pApa / pAvarga nAma asubhakammovacao ghaNa-cikaNo bhnnnni| ___ atyanta snigdha azubha karmoM kA upacaya pApa hai| (dazajicU pR. 158) pAvaga-pAvaka, agni / pAvaM va havvaM surANaM pAvayatIti paavkH|| jo havya ko devatAoM taka pahuMcAtA hai, vaha pAvaka (agni) hai| (ucU pR. 99) paarsdi-paassNddii| avihakampapAsAdo gharapAsAdo vA hoNe paasNddii| aSTa prakAra ke karma rUpI prAsAda meM athavA gRha prAsAda meM rahane vAlA pASaMDI hai| (dazaabU pR. 37) pAsaNiya--prAznika / praznena rAjAdikiMvRttarUpeNa darpaNAdipraznanimittarUpeNa vA caratIti praashnikH| rAjA Adi ke itihAsa-khyApana tathA darpaNa, aMguSTha Adi vidyA ke dvArA AjIvikA calAne vAlA prAznika kahalAtA hai| (sUTI pR. 46) pAsastha-pArzvastha / pAveM tiSyaMtIti paarshvsthaaH| jo jJAna Adi ke pArzva meM sthita haiM, ve pArzvastha haiN| (sUcU 1 pR. 97) pAsAda-prAsAda prasIdati asmin janasya nayanamanomi iti praasaadH| jisako dekhakara manuSya ke nayana aura mana prasanna ho jAte haiM, vaha prAsAda hai| (ucU pR. 181) * pAsAdo samAlako ghrviseso| maMjiloM se yukta gRha vizeSa prAsAda kahalAtA hai| (dazaacU pR. 117) miDolaga-piMDolaka, bhikSA meM Asakta sNnyaasii| piMDesu dIyamANesu olaMti piNddolgaa| jo dIyamAna piMDa-bhikSA meM Asakta hote haiM, ve piMDolaka haiN| (ucU pR. 138) piTumaMsiya-cugalakhora / piTThImaMsa khAryatIti pitttthmNsito| jo pITha kA mAMsa khAte haiM arthAt pITha ke pIche anargala bAta kahate haiM, ve pRSThamAMsI (cugalakhora) hote haiN| (dacU pa. 39) * pidvimaMsito-paramuhassa avaNNaM bolei aguNe bhAsati NANAdisu / jo parokSa meM kisI kA avarNavAda kahatA hai, jJAna Adi viSayaka aguNa kI udbhAvanA karatA hai, vaha pRSThamAMsI-cugalakhora hai| (dacU pa. 7) pisUNa-pizuna / prItizUnya iti pishunH| jo protizUnya hotA hai, vaha pizuna hai| (ucU pR. 133) puNddriiy-punnddriik| tiricchagA maNussA, devagaNA ceva hA~ti je pvraa| te hoMti poMDarIyA tiryaJca, manuSya aura devatAoM meM jo zreSTha hote haiM, ve poMDarIka kahalAte haiN| (sUni 147) puris-puruss| prINAti cAtmAnamiti purussH| pUrNo vA sukha-duHkhAnAmini purussH| puri zayanAdvA purussH| 1. jo AtmA ko prINita karatA hai, vaha puruSa hai| 2, jo sukha-duHkha se pratipUrNa hai, vaha puruSa hai|
Page #749
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 7 : paribhASAeM 3. jo zarIra meM nivAsa karatA hai, vaha puruSa hai| (ucU. pR. 147) purekamma-pUrvakarma doSa (bhikSA kA doss)| purekarma nAma jaM sAdhUNaM daguNaM hatya bhAyaNa dhovai taM purekamma bhnnnni| sAdhu ko dekhakara bhikSA dene ke nimita pahale sajIva jala se hAtha, kar3achI Adi dhonA pUrvakarma doSa hai| (dajiyU. pR. 178) pulaag-pulaak| NANa-dasaNa-caritaM nissArattaM jo uveti so pulaago| jo jJAna, darzana aura cAritra ko nissAra kara detA hai, vaha pulAka (nirgrantha) hai| (ucU. pR. 144) puvaadisaa-puurvdishaa| jassa jao Aicco udeti sA tassa hoti puSvadisA / jisa kSetra meM jisa ora sUrya udita hotA hai, vaha usa kSetra ke lie pUrvadizA hai| (Ani.47) * jattha ya jo paNNavao, kassa vi sAhati disANa u nimitta / jatto muho ya ThAyai mA puyaa..| koI prajJApaka jahAM sthita hokara dizAoM ke AdhAra para nimita-jyotiS kA kathana karatA hai, vaha jisa ora abhimukha hai, vaha pUrvadizA hai| (ni.55) pUSaNavi-pUjArthI / pUyaNahI NAma pUyA-sakArAdi pttheti| jo satkAra-pUjA Adi ko vAMchA karatA hai, vaha pUjArthI hai| (sUcU.1 pR. 248) puussnnaa-puutnaa| pAtayanti dharmAt pAsayanti vA cAritramiti puutnaaH| jo dharma se nIce girAtI hai athavA cAritra ko bAMdha detI hai, vaha yUtanA hai| (sUcU. 1 pR. 99) pesala-pezala / pesalo nAma pesalavAkyaH athavA vinayAdibhiH ziSyaH guNa:prItimutpAdayati peshlH| jo mRdubhASI hai,vaha pezala hai| jo vinaya Adi ziSya-guNoM se prIti utpanna karatA hai, vaha pezala hai| (sUcU.1 pR. 222) pogglpriytttt-pudglprivrt| sabapoggalA jAvatieNa kAleNa sarIraphAsa-azanAdIhiM phAsirjati so poggalapariyaTTo bhvti| samasta pudgala jitane kAla meM azana Adi ke dvArA zarIra kA sparza karate haiM, vaha pudgalaparivarta hai| (ucU.ma. 189) phalaga-phalaka / phalarga jattha sumpti| jisa para soyA jAtA hai, vaha phalaka hai| (dazaacU.pR. 91) bavasa-bakuza / sarIropakaraNavibhUSA'nuvartinaH RddhiyazakAmAH sAtAgauravAzritAH aviviktaparivAyaH chedazabalacAritajuttA NiggethA baThasA bhnnNti| zarIra aura upakaraNoM kI vibhUSA meM rata rahane vAle, Rddhi aura yaza kI kAmanA karane vAle, sAtA aura tIna gauravoM meM saMlagna, parivAra meM Asakta tathA zabala cAritra se yukta nirgrantha bakuza kahalAte haiN| (ucU. pR. 144)
Page #750
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6.12 miyuktipaMcaka bNdh-bndh| kammayadavvehi sama, saMjogo hoti jo u jiivss| so baMdho naayvyo...| jIva kA karma-pudgaloM ke sAtha sambandha hAnA baMdha hai| (Ani. 279) * baMdhau NAma yadAtmA karmayogyapudgalAnAM svadezaH pariNamayati parasparaM kSIrodakavat tadA baMdhI bhvti| karmayogya pudgaloM kA AtmapradezoM ke sAtha kSIranIravat lolIbhUta ho jAnA baMdha hai |(ucuu. pR 21) bh-brhm| bRhati bRhito vA aneneti brhmH| jo vyApaka hai athavA jisase vyApakatA hotI hai, vaha brahma hai| (ucU. pR. 207) bNbhnn-braahmnn| aTThArasavidho baMbha dhArayatIti bhnnnne|| aThAraha prakAra ke brahma ko dhAraNa karane vAlA brAhmaNa hai| (dazaacU. pR. 234) bhumaann-bhumaan| bhASao nANamaMtesu NehapanibaMdho bhumaanno| jJAniyoM ke prati aMta:karaNa se snehapratibaddhatA bahumAna hai| (dazaacU. pR. 52) bahussuta-bahuzruta / parisamatapaNipiDagajhayaNassavaNeNa viseseNa ya bhussuto| jo gaNipiTaka-dvAdazAMgI ke adhyayana aura zravaNa-vizeSa ko parisaMpanna kara letA hai, vaha bahuzruta kahalAtA hai| (dazaacU pR. 256) bokks-kkis| nisAeNaM aMbaTThIra jAtI so bokkaso bhvti| niSAda puruSa se aMbaSThI svI meM utpanna saMtAna bokkasa kahalAtI hai| (ucU. pR. 96) * nisAeNa sudIe jAto so vi bokkso| niSAda puruSa se zUdra strI meM utpanna saMtAna bhI bokkasa kahalAtI hai| (AcU. pR. 6) bhagava-bhagavAn / attha-jasa-dhamma-lacchI-lava-satta-vibhavANa choI etesiM bhaga idi NAma, assa saMti so bhaNNati bhgvN| bhaga ke chaha prakAra haiM- artha, yaza, dharma, lakSmI, rUpa aura sttv| jisako 'bhaga'-vaibhava prApta hai, vaha bhagavAn hai| (ucU. pR. 51) bhkti-bhkti| pattI puNa abbhuvANAti sevaa| abhyutthAna Adi se sevA karanA bhakti hai| (dazaacU. pR. 52) bhvNt-bhvaant| bhavamavi catuSpagAraM khamANo bhavaMto bhavati / naraka Adi cAroM prakAra ke bhava-saMsAra kA kSaya karane vAlA bhavAnta kahalAtA hai| (dazaacU. pR. 233) bhavabIvita-bhavajIvita / jassa ThadaeNa garagAdibhaSaggahaNesu jIvati jassa ya udaeNa navAto bhavaM gacchati etaM bhvjiivit| jisa karma ke udaya se prANI naraka Adi bhavoM meM jItA hai, athavA jisa karma ke udaya se eka bhava se dUsare bhava meM jAtA hai, vaha bhavajIvita karma hai| (dazaacU. pR. 66) bhavAva-bhavAyu / jeNa ya dharati bhavagato, jIvo jeNa u bhavAu sNkmii| jANAhi taM bhavATa.... jisake AdhAra para jIva bhava dhAraNa karatA hai athavA bhavAyuSya saMkramita hotA hai, vaha bhavAyu (dazaacU. pR. 66)
Page #751
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 7 : paribhASAeM 653 bhAriyakammA-bhArIkarmA / yo guNa nikAla sakyo na laga so khAna paariykmmo| jo binA prayojana ho ati utkarSa se karmabandha karatA hai, vaha bhArIkarmA haiN| (dabU.pa. 12) bhaavgnni-bhaavgnnii| bhAvagaNI guNasamaMtito guNovapeto aTuvidhAe gnnisNpdaae| guNoM se tathA ATha gaNi-saMpadAoM se yukta gaNI bhAvagaNI kahalAtA hai| (dacU.pa. 16) bhaavcitt-bhaavcitt| akusalamaNaniroho, kusalANaM udIraNaM ca jogaannN| eyaM tu bhaavcittN....|| akuzala yogoM kA nirAdha tathA kuzala yogoM kI udAraNA bhAvacitta hai| (dani.3311) paavjhvnn-bhaavksspnn| aduviI kammarayaM, porANaM jakhavei jogehi| eyaM bhAvaNzavaNaM, yavvaM ANupubIe / jo baMdhe hue cirantana ATha prakAra ke karma-rajoM ko vinaSTa karatA hai, vaha paramparA se bhAvakSapaNa kahalAtA hai| (uni.11) mAvatittha-bhAvatIrtha / jato NANAdibhAvato micchatta-'NNANA-'viratibhavabhAvehito tArayati veNa bhAvatitya ti| adhavA krodha-lobha-kammarapa-dAha-taNhAcheda-kammamasAvaNayaNamegatiyamacaMtiyaM ca teNa kajati ti ato bhaavtitthe| jo jJAna Adi kI bhAvanA se mithyAtva, ajJAna, avirati Adi bhAvoM se bacAtA hai tathA krodha, lobha, karma, dAha, tRSNA tathA karmamala kA aikAntika aura Atyantika apanayana karatA hai, vaha bhAvatIrtha hai| (sUcU.1 pR. 2) bhAvadhuya-bhAvadhuta / ahiyAsittuvasagge, divve mANussae tirikkhe y| jo vihuNai kammAI, bhAvadhutaM taM vipANAhi // jo devatA sambandhI, manuSya sambandhI tathA tiryaJca sambandhI upasargoM ko sahana kara karmoM kA dhunana karatA hai, vaha bhAvadhuta hai| (Ani. 252) bhaavpulaay-bhaavpulaak| bhAvapulAe jeNa mUlaguNa-uttaraguNapadeNa paDisevieNa nissAro saMjamo bhavati so bhaavpulaao| mUlaguNa aura uttaraguNa kI pratisevanA se jisakA saMyama nissAra ho jAtA hai, vaha bhAvapulAka (dazajighU.pR 346) bhaavpuuyaa--bhaavpuujaa| titthagarakevalINa, siddhAyariyANa svysaahuurnn| jA kira kIrai pUyA, sA pUyA bhAvato hoi|| tIrthaMkara kevalI, siddha, AcArya aura samana sAdhuoM kI jo pUjA kI jAtI hai, vaha bhAva pUjA hai| (uni.309) bhaavstth-bhaavshstr| bhAvasathaM kAyo vAyA maNo ya duppnnihiyaaii| mana, vacana aura kAyA kA duSpraNidhAna bhAvazastra hai| (AcU. pR. 8) bhAvasutta-bhAvasupta / bhAvasuptastu jJAnAdivirahitaH ajJAnI mithyAdRSTiracAritrI c| jo jJAna Adi se zUnya hai-ajJAnI hai, mithyAdRSTi aura acAritrI hai, vaha bhAvasupta hai| (sUcU.1 pR. 51)
Page #752
--------------------------------------------------------------------------
________________ 654 bhikkhu - bhikSu / jo bhiMdeha khuhaM khalu so bhikkhu / jo kSut karma kA bhedana karatA hai, vaha bhikSu kahalAtA hai| bhitti - bhitti / naditaDIto javoSahaliyA sA bhittI bhaNNati / maMgala - maGgala / maMga lAtIti maMgale athavA ma gAlayate bhavAditi maMgalaM / niyuktipaMcaka nadI ke taTa para pAnI ke vegavAn pravAha se par3I huI darAra 'bhitti' kahalAtI hai| ( dazajicU. pR 275 ) ( uni 368 ) jo sAMsArika apAya ko dUra karatA hai, vaha maMgala hai / 0 * samyagdarzanAdimArgalayanAdvA maMgalam / maMga arthAt kalyANa / jo kalyANa ko lAtA hai, vaha maMgala hai| jIvana se mA-vighna ko dUra karane vAlA maMgala hai| ( ucc. pR. 4) * zAstrasya mA galo bhUditi maMgalaM / zAstra ( kI parisamApti) meM koI vighna na ho, vaha maMgala hai| * maM saMsArikebhyo apAyebhyaH galatIti maMgalaM / ( ucU. pR. 4) (dazajicU. pU. 2) samyagdarzana Adi ke mArga meM lIna karane vAlA maMgala hai| ( sUcU. 1 pR. 2) 9 * maMgyate hitamaneneti maMgalam maGgayate (adhigamyate) sAdhyata ita yAvat / athavA maMga:--- dharma lA- AdAne maMgaM lAtIti maMgalam / jisase hita sAdhA jAtA hai athavA prApta kiyA jAtA hai, vaha maMgala hai| maMga kA artha hai dharma, jo dharma ko prApta karAtA hai, vaha maMgala hai| ( sUcU. 1 pR. 2) maMjula - maJjula, manorama maNasi lIyate mano'nukUlaM vA maMjulam / I jo mana meM samA jAtA hai, vaha maMjula hai| jo manonukUla hai, vaha maMjula hai| (sUcU. 1 pR. 106 ) maMda - manda / maMdA nAma mukhyAdibhirapacitA / jo buddhi Adi se zUnya hai, vaha manda hai / ( ucU. pR. 173) maMdabuddhi - sthUlabuddhi / jassa bUlA buddhI so maMdabuddhI bhaNNai / jisakI buddhi sthUla hai, vaha maMdabuddhi hai| (uc. pR. 172 ) maMsakhala - mAMsa sukhAne kA sthAna masakhalaM jatya maMsA sukkhAviMti sukkhassa vA kahavallA katA / jahAM mAMsa sukhAyA jAtA hai tathA sUkhe mAMsa ke Tukar3e kie jAte haiM, vaha mAMsakhala haiN| (AcU. pU. 335) maIba - maDamba / mabI jassa aDDAijjehi gAuehi Natthi gAmo / jisake cAroM ora DhAI kosa taka koI gAMva nahIM hotA, vaha maDamba kahalAtA hai| (AnU. pU. 281) maNaviNaya - mAnasika vinaya / maNaviNayo AyariyAdisu akusalamaNavajaNaM kusalamaNaudIraNaM / AcArya Adi gurujanoM ke prati amaMgalakArI mana (bhAvanA) kA nirodha tathA maMgalakArI mana (bhAvanA) kI udIraNA mAnasika vinaya hai| (daza acU. pR. 15)
Page #753
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 7 : paribhASAeM 655 mnni-mnni| mayate manyate vA tamalaGkAramiti mnniH|| jo usa-usa alaMkAra ko zreSTha banA detA hai, vaha maNi hai| (ucU. pR. 151) maNorama-manorama / maNorame mAsi atra manasvinA ramanta iti maNorame bhvti| jo manasvI logoM ke mana meM ramaNa karatA hai, vaha manorama hai| (sUcU.1 pR. 146) mcchr-maatsry| matsaro nAma abhimAnapurassaro rossH| jo abhimAnayukta roSa hotA hai, vaha bhAtsarya hai| (sUcU.1 pR. 74) mahavayA-mArdava / mahavatA jAti-kulAdIhiM prpribhvaabhaavo| jAti, kula Adi ke AdhAra para dUsaroM kA paribhava na karanA mArdava hai| (dazaacU-pR. 11) mygNgaa-mRtgNgaa| matagaMgA heTAbhUmIe gaMgA aNNamaNNehiM maggehi jeNa puSya yodUrNa pacchA Na vahati sA matagaMgA bhnnnnti| gaMgA prativarSa nae-nae mArga se samudra meM jAtI hai| jo mArga ciratyakta ho, bahate - bahate gaMgA ne jo mArga chor3a diyA ho, use mRtagaMgA kahA jAtA hai| (ucU. pR. 215) mahiyA-mahikA, kuhraa| jo sisire tusAro paDaha, sA mahiyA bhnnnnaa| zizira kAla meM jo tuSAra giratI haiM, vaha mahikA kahalAtI hai| (dazajicU. pR. 155) * garbhamAsAdiSu sAyaM prAtarvA dhUmikApAto mhiketyucyte| garbhamAsa Adi meM sAyaM aura prAtaH jo dhUara AtI hai, vaha mahikA kahalAtI hai| (ATI. pR. 27) * pAto sisire disAmaMdhakArakAriNI mhitaa| zizira meM jo aMdhakArakAraka tuSAra giratA hai, use mahikA yA kuharA kahate haiN| (dazaacU. pR. 88) mahesi-mahAn kI eSaNA karane vaalaa| mahAniti mokSo taM esanti mhesiyo| jo mahAn arthAta mokSa kI eSaNA karatA hai, vaha maheSI-maharSi haiN| (dazaacU. pR. 59) maagh-maagdh| vaisseNa khattiyANIe jAo mAgaho tti bhnnnnaa| vaizya puruSa se kSatriya strI meM utpanna saMtAna mAgadha kahalAtI hai| (AcU. pR. 5) mANa-sammAna / bhANo abhuTThANAdIhiM gvvkrnn| abhyutthAna Adi se garva karanA mAna hai| (dazaacU.pR. 133) * jAti-kula-rUpa balAdisamuttho garyo maanH| jAti, kula, rUpa, bala Adi se utpanna garva mAna hai| (ATI. pR. 114) mAbhaga-mamakAra karane vaalaa| mAmako NAma mamIkAra karoti deze grAme kule vA egapurise vaa| jo deza, grAma, kula athavA kisI puruSa vizeSa meM mamakAra karate haiM, ve mAmaka-mohI haiN| (sUcU. 1 pR. 67) maayaa-maayaa| paravaJcanAdhyavasAyo maayaa| dUsare ko Thagane kI bhAvanA mAyA hai| (ATI. pR. 114)
Page #754
--------------------------------------------------------------------------
________________ 656 mAyA - mAtrA / mIyate'sau mIyate vA'nayeti mAyA / jo mApA jAtA hai athavA jisase mApA jAtA hai, vaha mAtrA hai| mAra- kAmadeva khANe khaNe mArayatIti maaro| t jo kSaNa-kSaNa meM mAratA hai, vaha mAra / kAmadeva hai / mAhaNa - mAhana, ahiMsaka mA iha savvasatterhi bhaNamANo ahaNamANo ya mAiNo bhavati / kisI sattva kA hanana mata karo, aisA kahane vAlA mAhana kahalAtA hai hanana nahIM karatA, vaha 'mAina' hotA hai| mIsiyAkahA- mizrakathA dhammo atyo kAmo uvaissai jattha sutta kavyesu loge vede samae, sAva kahA mIsiyA nAmaM // muTThi musstti| aMguTuMgulitalasaMghAto muTThI / aMgUThe aura aMguli kA saMghAta honA STa hai| | muni muni / muNeti jagaM tikAlAvasthaM muNI / jina sUtroM, kAvyoM tathA laukika granthoM - rAmAyaNa Adi meM, yajJa Adi kriyAoM meM tathA sAmayika granthoM-- taraMgavatI Adi meM dharma, artha aura kAma- ina tInoM kA kathana kiyA jAtA hai, vaha mizrakathA hai| ( darzani 179) (6cU-5. 35) ( AcU. pR. 104 ) (uc. pR. 203) jo trikAlAvasthita jagat ko jAnatA hai, vaha bhuni haiN| * manute manyate vA dharmAdharmAniti muniH / dharma aura adharma kA manana karane vAlA muni hotA hai| * sAvajrja na bhAsati ti muNI / o sAvajkhesu bhorNa sevati ti suNI / jo sAvadha vANI nahIM bolatA, vaha muni hai| mukta - mukta | bAhirabdhaMtarehi gaMdhehiM vipyamukto mutto / bAhya aura Abhyantara graMthi se rahita mukta kahalAtA hai| 'jJAnAvaraNIyAdikarmabandhanAdviyukto muktaH / jJAnAvaraNIya Adi karmabaMdhana se vimukta mukta kahalAtA hai| 0 mummura - murmur| karisagAdINa kiMci siddho aggI mummuro / niryuktipaMcaka 6 * mumpuro nAma jo chArANugao aggI so mummuro / kaMDe kI agni yA kSArAdigata agni-kaNa ko murmura kahate haiN| ( ucU. pR. 133) . viralAgnikaNaM bhasma murmuraH / vaha rAkha jisameM virala agnikaNa ho, murmura kahalAtI hai| (AcU. pR. 108 ) ( dazaacU. pR. 38, dazajicU. pR. 74 ) athavA jo kisI kA ( sUcU. 1 pR. 246 ) ( dazaacU. pU. 234) ( sUTI. pR. 97 ) (dazaacU pR. 89, dazajicU. pU. 156 ) (dazahATI. pa. 154) mummuhI - munmukhI (jIvana kI eka avsthaa)| viNaokamaMto mUka iva bhASate mummuhii| jisa avasthA meM vyakti mUka kI bhAMti bolatA hai, vaha munmukhI haiM / (dacU.pa. 3)
Page #755
--------------------------------------------------------------------------
________________ | pariziSTa 7 : paribhASAeM muharI - mukharI (vAcAla ), aTarsaTa bolane vAlA bhukhe arimAvahatIti mukharI / jo aMTarsaTa bolatA hai, mukha meM zatrutA ko vahana karatA hai, vaha mukharI hai| ( ucU. pR. 28) muhAjIvi - mudhAjIvI / muhAjIvI nAma jaM jAtikulAdIhiM AjIvaNavisesehiM paraM na jIvati / jo jAti, kula Adi ke sahAre nahIM jItA, use mudhAjIvI kahA jAtA haiN| ( dazajic. pR. 190 ) muhAla - mudhaalbdh| muhAladdhaM nAma jaM koMTalaveMTalAdINi motUNamitarahA laddhaM taM muhAladdhaM / taMtra, maMtra aura auSadhi Adi ke dvArA hita-saMpAdana kie binA jo mile, use mudhAlabdha kahA jAtA hai| ( dazajicU. pR. 190 ) mUTha-mUDha / mUDho kajAkajjamayAyANo / kArya aura akArya ke viveka se vikala vyakti mUDha kahalAtA hai| ( sUc. 1 pR. 172 ) mUDhA tattvAtattva ajANagA / 0 mUDhA hitAhitavivecanaM pratyasamarthAH / 0 657 tattva aura atattva ke jJAna se zUnya tathA hita aura ahita ke viveka se vikala mUDha kahalAtA hai / ( ucU. pR. 149, uzAMTI. pa. 262 ) medhAvi - medhAvI / medhAvi si AzugrahaNadhAraNasampannaH / zIghra grahaNa aura dhAraNa- ina do buddhiguNoM se sampanna vyakti medhAvI kahalAtA hai| ( sUcU-2 pR. 312) mokkha - mokss| aMdhaviyogo mokkho bhavati / karmabaMdhana kA triyoga mokSa hai / moh-moh| moho NAma hitAhite nivvisesatA / jo hita aura ahita meM nirvizeSa hotA hai, vaha moha haiN| mohuSAsaka -- mohopaask| kuppavayaNaM kudhammaM, udhAsae mohuvAsako so u / jo kupravacana tathA kudharma kI upAsanA karatA hai, vaha mohopAsaka rasaNijjUDha rasaniDha rasaNijjU NAma jaM kadasarNa vavagayarasaM taM rasaNijjU nIrasa aura vikRta AhAra ko rasaniryUDha kahate haiN| haiN| rasaya - rsj| rasayA nAma takkaMbilamAisu bhavaMti / rAga-rAga rAgo nAma tIvrAbhinivezaH / tIvra abhiniveza- Asakti ko rAga kahate haiM / rAvadhamma -- rAjadharma / rAyadhammo iTvANiTTesu daMDadhararNa / (AcU. pR. 246 ) (AcU. pR. 91 ) (dani. 36) bhaNNai / ( dazajicU. pR. 281) chAcha, dahI Adi rasoM meM utpanna hone vAle sUkSmazarIrI jIva rasaja kahalAte haiN| ( dazajicU. pU. 140 ) (dacU. pU. 36 ) priya yA apriya vyakti kA cintana kie binA aparAdhI ko daMDa denA rAjadharma hai / ( dazaacU. pR. 11)
Page #756
--------------------------------------------------------------------------
________________ 658 rAyapiMDa - rAjapiMDa / muddhAbhisittassa raNNo bhikkhA rAyapiMDo / mUrdhAbhiSikta rAjA kI bhikSA lenA rAjapiMDa haiN| rAyahANI - rAjadhAnI rAyahANI jattha rAyA vasaI / jahAM rAjA rahatA hai, vaha rAjadhAnI hai| lakkhaNa-lakSaNa | paccakkhamaNubalambhamANo jeNANumIyate asthi tti lakkhaNaM / jo pratyakSa meM anupalabdha haiM parantu jisa guNa se astitva kA anumAna lakSaNa hai| lAi - sNymii| lAkayati prAsukaiSaNIyAhAreNa sAdhuguNairvAtmAnaM yApayatIti lADhaH / vakka suddhi vAkzuddhi / jaM vakkaM vadamANassa, saMjamo supjhaI na puNa hiMsA / na ya attakalusabhAvo, teNa idaM vakkasuddhitti // niryuktipaMcaka ( dazaacU. pU. 60 ) jo prAsuka eSaNIya AhAra se athavA sAdhu-guNoM ke dvArA jIvana yApana karatA hai, vaha lAda (uzAMTI.pa. 107) kaha loma-roma / lunAti lUyaMte vA tAni lIyate vA teSu yUkA iti lomAni / jinako ukhAr3A jAtA hai, athavA jinameM jUM Adi rahate haiM, ve loma-keza haiN| (u. pR. 142 ) loha - lobha tRSNAparigrahapariNAmo lobhaH / tRSNA aura parigraha kA pariNAma lobha haiN| (ATI. pR. 114) vaDsAha - vaizAkha, yoddhA kI mudrA vizeSa vaisAI pahio ambhitarAhuttIo samaseDhIe kareti, aggimatalo jAhirAhuto / baccA - varcas, paakhaanaa| bacce nAma jattha vosirati kaatikaaisnnaao| kiyA jAtA hai, vaha (daza anU. pU. 66 ) donoM er3iyoM ko bhItara kI ora samazreNI meM rakhakara agrima tala ko bAhara rakhanA vaizAkhasthAna hai| (dacU.pa. 4) (AcU, pR. 282) jisa vAkya ko bolane se saMyama kI zuddhi hotI hai, hiMsA nahIM hotI, AtmA meM kaluSabhAva nahIM AtA, vaha vAkzuddhi hai / (dazani. 264 ) vaccha - vRkSa / puttA iva rakkhijati vacchA / putra kI bhAMti jinakI rakSA kI jAtI hai, ve vatsa (vRkSa) haiN| vamabhIru -- vajrabhIru / vajabhIruNo NAma saMsArabhavviggA thovabhavi pArvaNaicchati / SaNNa- lokavyApI yaza lokavyApI jaso vaNNo / lokavyApI yaza varNa hai / jahAM bhala aura mUtra kA utsarga kiyA jAe, ve donoM sthAna varcas kahalAte haiM / (dazajicU. pR. 177) (daza acU. pU. 7) jo saMsAra ke bhaya se udvigna hokara thor3A bhI pApa kA sevana nahIM karate, ve vajrabhIru haiN| ( dazajicU. pU. 92 ) (dazaabU. pR. 227)
Page #757
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 7 : paribhASAeM vayasaMjama-vAksaMyama 1 dhayasaMjamo NAma akusalavainiroho kusalapAigdIraNaM vaa|| akuzala vacana kA nirodha tathA kuzala vacana kI udIraNA vacana-saMyama hai| (dajicU pR. 21) plp-vly| valayaM NAma ekkaduvAro gAparikkheyo balayasaMvito valayaM bhaNNati / eka dvAra vAlA gartA kA parikSepa, jo valaya ke AkAra kA hotA hai, vaha valaya kahalAtA (sUcU 1 pR. 88) vlaaymrnn-vlnmrnn| sejamajogaksiNNA, marati je taM valAyamaraNaM tu| saMyama-yogoM se viSaNNa hokara maranA valanmaraNa kahalAtA hai| (ini 210) vshmrnn--vshaarttmrnn| iMdiyavisayavasagatA, marati je taM vasaTTe tu / jo prANI indriya viSayoM ke vazavartI hokara mRtyu ko prApta karate haiM, unakA maraNa vazAna maraNa kahalAtA hai| (uni 210) vasaTTi-vazavartI / pazyendriyo vA yaH sa yazavaTTI gurUNAM vA vaze vartate iti vshvrtii| jisakI iMdriyAM svavaza meM hoM athavA jo svayaM guru ke vaza meM ho, vaha vazavartI hai| (sUcU 1 pR. 107) basuhA-vasudhA / vasUni nidhatte iti vsudhaa| jo vasu-ratnoM ko dhAraNa karatI hai, vaha vasudhA hai| (ucU pR. 209) pAya-yAdA pakSApratikSAparigrahaH pAdaH / / pakSa aura pratipakSa kA prayoga karanA vAda hai| (dacU pa. 22) * vAdo zAma chl-jaati-nigrhsthaanvrjitH| jisameM chala, jAti aura nigraha-sthAna kA koI avakAza nahIM hotA, vaha. vAda hai| (sUcU 1 pR. 13) vaaynnaa-vaacnaa| sIsassa azAvarNa ghaaynnaa| ziSya ko par3hAnA vAcanA hai| (dazaacU pR. 16) vaayaaviiriy-vaagviiry| vAyAvIriyaM NAma jo bhaNati Na ya kareti / jo kahatA hai para karatA nahIM. vaha kevala vAgvIrya hai| (sUcU 1 pR. 109) pAsAvAsa-varSAvAsa / parisAsu cattAri mAsA egastha acchatIti vaasaavaasii| varSAkAla meM eka sthAna para cAra mAsa taka rahanA varSAvAsa kahalAtA hai| (dacU pa. 51) vikhaa-vikrthaa| jo saMjato pamatto, rAgahosaSasagao prikhei| sA u vikahA pavayaNe, paNNatA dhiirpurisehi|| jo saMyamI muni pramAda tathA rAga-dveSa ke vazIbhUta hokara kathA (dharmopadeza) karatA hai, vaha vikathA kahalAtI hai| (dazani 184) * jahA viNavasIlA visIlA NArI evaM viTThAkahA vikhaa| jaise nAro kA zIla vinaSTa ho jAne para vaha vizIlA kahalAtI hai vaise hI jisa kathA kA svarUpa vinaSTa ho jAtA hai, vaha vikathA hai| (dazaacU pR. 58)
Page #758
--------------------------------------------------------------------------
________________ 660 vikkhevaNI kahA - vikSepaNo kathA / jA sasamayavajcA khalu hoi kahA log-bey-sNjuttaa| parasamayANaM ca kahA, esA vikkheSaNI nAma // jo kathA ( dharmApadeza) svasiddhAnta se zUnya tathA laukika kathAoM se saMyukta hai vaha parasiddhAnta kA kathana karane vAlI trikSepaNI kathA hai| (darzani 170 ) a vivihaM viNNANa visayAdIhi khavati vikkhevaNI / jo kathA vividha upAyoM se zrotA ko indriya-triSayoM se dUra le jAtI hai, vaha vikSepaNI kathA hai / (dazaacU. pU. 55) vigamagehi - vigatagRddhi | bAhyAbhyantareSu vastuSu vigatA yasya gedhI sa bhavati vigatayedhI / jo bAhya aura Abhyantara vastuoM ke prati gRddha nahIM hotA, vaha vigatagRddhi hai| vijjala - vijala / vigayamAtraM jatI jalaM taM vijjalaM / jisa paMka meM vitastimAtra jala ho, vaha vijjala haiN| viSNANa - vijJAna | vivihehiM mahAvohAdIhiM jeNa uvalabhati taM viSNANaM / jI vividha UhA, apoha Adi se jAnA jAtA hai, vaha vijJAna hai / vitaha - vitth| jaM vatyuM na teNa sabhASeNa asthi taM vitahaM bhaSNai / atadrUpa vastu vitatha kahalAtI hai / vibhUsA - vibhUSA / vibhUsA nAma NhANa-hatya-pAda-muha vatthAdidhoSaNaM / snAna karanA, hAtha, paira, muMha, vastra Adi dhonA vibhUSA hai| vipakkhaNa - vicakSaNa / viyakkhaNo parAbhippAyajANato / dUsaroM ke abhiprAya kA jJAtA vicakSaNa kahalAtA hai| viyata - vyakta / vyakto bAlabhAvAnniSkrAntaH pariNatabuddhiH / niyuktipaMcaka ( sUcU. 1 pR. 149 ) a ( dazaacU. pU. 100) (daza acU. pR. 67 ) hai / viramaNa - viramaNa virati / viramaNaM nAma samyagjJAna zraddhAnapUrvakaM sarvathA nivartanam / samyag jJAna aura zraddhA pUrvaka sarvathA nivartana karanA viramaNa haiN| viraya - virata / pANavadhAdIhiM AsavadArehiM na vaTTa ti virato / visaya - viSaya / viSIdanti-avabadhyante eteSu prANina iti viSayAH / jahAM prANI baMdha jAte haiM, ve iMdriya viSaya haiN| ( dazajicU. pR. 246 ) ( AcU. pR. 28) ( dazaacU. pU. 106 ) bAlabhAva ko pAra kara cukA hai, jisakI buddhi paripakva hI cukI hai, vaha vyakta kahalAtA ( sUTI. pR. 8) jo prANavadha Adi Asrava dvAroM meM pravRtta nahIM hotA, vaha virata kahalAtA hai| (dazahATI. pa. 144 ) virao NAma'NegapagAreNa bArasavihe tave rao / bAraha prakAra ke tapa meM aneka prakAra se nirata bhikSu virata kahalAtA haiM / ( dazajicU. pU. 74) ( dazaji. pU. 154) (dazahATI. pa. 86 )
Page #759
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 7 : paribhASAeM visAraya-vizArada / arthagrahaNasamartho vizAradaH priyakathano vaa| artha grahaNa karane meM samartha athavA priyavAdI vyakti vizArada kahalAtA hai| (sUcU 1 pR. 224) vihNgm-vihNgm| vihaM-AgAsa, vihAyasA gacchatti tti vihNgmaa| jo viha-AkAza meM vicaraNa karate haiM, ve vihaGgama haiN| (dazaacU pR. 33) * vihaM gacchantyavatiSThante svasattAM bibhratIti vihnggmaaH| jo AkAza meM ur3ate rahate haiM, apanI sattA ko banAe rakhate haiM, ve vihaMgama haiN| (dazahATI pa. 70) vihuykpp-vidhuutklp| vidhUrta vA jeNa kamma teNa tulyo vidhuutkppo| jisane karmoM ko dhuna DAlA hai, usake tulya vidhUtakalae hotA hai| (AcU pR. 217) viissaakrnn--vistrsaakrnn| khaMdhesu ya dupadesAdiesa, abbhesu vijumaadiisu| niSphaNNagANi havvANi, jANi taM dhiissaakrnn|| dvipradezI Adi skandhoM meM tathA abhra, vidyut Adi meM pariNata pudgala-dravya visamAkaraNa kahalAtA hai| (sUni 8) vIsasAmela-vistasAmela / vislamAmelo NAma doNhaM tiNhaM catuNDaM paMdhaNhaM vA vaNNANa saMyogaviseserNa uppjte| do, tIna, cAra athavA pAMca vargoM ke saMyoga vizeSa se jo utpanna hotA hai, vaha bistrasAmela (sUcU 1 pR. 10) siimNt-sNymii| vaze yeSAmindriyANi te bhavati yusIma, ghasaMti vA sAdhuguNehi vusiimNtH|| jo jitendriya athavA muni-guNoM se yukta haiM, ve vRSimAn-saMyamI haiN| (ucU pR. 137) veNava-beNava / vaideheNaM khattIe jAo vaNanu ti vucci| vaideha puruSa se kSatriya strI meM utpanna saMtAna veNatra kahalAtI hai| (AcU pR. 6) vedvi-vedvit| duvAlasaMga thA pravacanaM vedo, te je vedayati sa vedvii|| dvAdazAMgI athavA jina-pravacana kA apara nAma veda hai| jo isako jAnatA hai, vaha vedavid (AcU pR. 185) vedeha-vaideha / vaisseNa baMbhaNIe jAo vedeho ti bhaNNati / vaizya puruSa se brAhmaNa strI meM utpanna saMtAna vaideha kahalAtI hai| (AcU. pR. 6) vosaTTakAya-vyutsRSTakAya / vosaTThakAe ti apaDikammasarIro ucchUDhasarIro tti vuttaM hoti / jo zarIra kA pratikarma nahIM karatA, zarIra kI sAra-saMbhAla nahIM karatA, vaha vyutsRSTakAya hai| (sUcU 1 pR. 246) sNkhddii-jiimnvaar| chaha jIvanikAyANaM AuyANi saMkhaDijnati jIe sA saMkhaDI bhaNNA / jahA~ chaha jIvanikAyoM ke prANiyoM kA AyuSya khaMDita kiyA jAtA hai, jIva vadha kiyA jAtA hai, vaha saMkhaDI (bhoja, jomanavAra) hai| (dazajivU pR. 257)
Page #760
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka sNgaam--sNgraam| samasta grasyate grasyante vA tasminniti sNgraamH| jo sabako grasta kara detA hai, khA jAtA hai athavA jisameM saba grasta ho Ate haiM, vaha saMgrAma (sUcU.1 pR. 79) sNjm-sNym| saMjamI paannaativaayvirtii| prANAtipAta (prANahiMsA Adi) se virata honA saMyama hai| (dazaacU. pR. 11) * savvAvatyamahisovakArI sNjmo| jo hA dhAoM meM hiMsA kA upakAraka hai, vaha saMyama hai| (dazaacU, pR. 12) saMjamamadhuvajogajuta-saMyamadhruvayogayukta saMjamadhupajogeNa juso jassa appA, sa bhavati sNjmdhuvjogjutto| jisakI AtmA saMyama ke dhruvayogoM se yukta hai, vaha saMyamanuvayogayukta hai| (dacU.pR. 21) sNblnn-krodh| saMjAlanaM nAma roSodgamo mAnodayo vaa| saMjvalana arthAt krodha yA mAna kA udaya / (ucU, pR. 72) sNjlnn-krodhii| saMjalaNo NAma puNo puNo russai, pacchA carittasassa haNati DAi vA aggivt| jo bAra-bAra kupita hotA hai aura cAritra rUpI zasya ko jalA detA hai, vaha saMjvalana- krodha (dabU. pa. 7) sNjy-sNyt| saMjao nAma sobhaNeNa pagAreNa sattarasavihe saMjame avaDio saMjato bhvti| sataraha prakAra ke saMvama meM bhalI-bhAMti avasthita sAdhaka saMyata hai| (dazajicU. pR. 154) * Asu puDhavikAyAdisa trikaraNaekabhASeNa jatA sNjtaa| pRthvI Adi chaha jIvanikAyoM ke prati jo mana, vacana aura kAyA se uparata rahatA hai, unakI hiMsA nahIM karatA, vaha saMyata kahalAtA hai| (dazaacU. pR. 63) saMDimbha-baccoM kA krIDAsthala / saMDinbha nAma bAlarUvANi ramati ghnnuhi| jahA~ bAlaka dhanuSya Adi se khelate haiM, vaha sthAna 'saMDiLabha' kahalAtA hai| (dazajicU. pR. 171, 172) sNthv--sNstv| saMthayo NAma ullv-smullaayaa-''daann-ghnnsNpyogaadi| paraspara AlApa-saMlApa karanA, denA-lenA, paraspara milanA-saMstava hai |(suucuu.1 pR. 120) saMthAra-saMstAraka / saMthAro aDDAijahattho aayto| hatthaM samacaTharaMgulaM vityinnnno| * saMpArago yaDAijahatyAtato samacaturaMgula hatthaM vitthipnno| DhAI hAtha lambA aura eka hAtha cAra aMgula caur3A bichaunA saMstAraka kahalAtA hai| (darzAjacU. pR. 158, dazaacU. pR. 91) sNdiinn-sNdiindviip| saMdIpo pAma jo jaleNa chaaddejti| jo jala se AplAvita hotA hai, vaha saMdInadvIpa kahalAtA hai| (ucU, pR. 114) saMSi-sandhi / saMdhI jamalaparANaM aNtre| do gharoM ke bIca kA aMtara saMdhi kahalAtA hai| (dazaacU. pR. 103) sNpsaarg-sNghsaark| saMprasArakaH devvRssttyrthkaannddaadisuuckkthaavistaarkH| devavRSTi, arthakANDa Adi kI sUcaka kathA kA vistAra karane vAlA saMprasAraka kahalAtA (sUTI.pR. 46)
Page #761
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 7 : paribhASAeM * saMpasArago NAma asaMbhatANa asaMjamakajjesa sAma chadevi uvadesa vaa| gRhasthoM ke asaMyamamaya kAryoM kA samarthana karane vAlA tathA unakA upadeza dene vAle ko saMprasArI kahA jAtA hai| (sUcU.1 pR. 178) smucchim-smmuucchim| sammucchimA nAma je viNA bIeNa puDhaviparisAdINi kAraNANi pappa uti / jo utpAdaka bIja ke binA kevala pRthvI, pAnI Adi kAraNoM se utpanna hote haiM, ve sammUrchima kahalAte haiN| (dazajicU. pR. 138) saMghara-saMvara / saMvaro nAma pANavahAdINa AsavANaM niroho bhpnni| prANAtipAta Adi AtravoM ke nirodha ko saMvara kahate haiN| (dajicU. pR. 162, 163 ) saMveyaNI-saMvejanI / saMvega saMsAradukkhehito jaNeti sNvednnii| __saMsAra ke duHkhoM se saMvega prApta karAne vAlI kathA saMvejanI hai| (dazaacU, pR. 55) sNsy--sNshy| saMzayyate ca arghadvayamAnitya buddhiriti sNshyH| vyarthaka zabda ke prati buddhi meM jo viparyAsa hotA hai, vaha saMzaya hai| (ucU. pR. 183) sNsaar-sNsaar| aTThaviho joNisaMgaho saMsAreti pvubi| ATha prakAra kA yoni saMgraha-utpatti-sthala saMsAra kahalAtA hai| (AcU.pR. 36) * saMsarati tAsu tAsu gatiSviti sNsaarH| vibhinna gatiyoM meM saMsaraNa karanA saMsAra hai| (ucU. pR. 97) sNhitaa-sNhitaa| saMhitA avicchedeNa paado| saMhitA kA artha hai-avyavacchinna pATha kA uccaarnn| (dazaacU. pR. 9) smaar-sNskaar| zubhA'zubhakarma saMskurvantIti sNskaaraaH| jo zubha-azubha karmoM se vAsita karate haiM, ve saMskAra kahalAte haiN| (sUcU.1 pR. 29) scc-sty| sacca-aNuvadhAyagaM parassa vayaNaM / dUsare kA upaghAta na karane vAlA vacana satya hai| (dazaacU.pR. 11) sv-shtth| so nAma anyathA saMtamAtmAnamanyathA drshpti| jo svayaM ko dUsare rUpa meM pradarzita karatA hai, vaha zaTha hai| (ucU. pR. 133) sabala-zabala / sAlako vA jayaNAra sevaMto sabalo bhvti| jo puSTa AlaMbana se athavA yatanApUrvaka anAsevya kA sevana karatA hai, vaha zabala (cAritrI) (daghU.pa. 9) snnnnaa-sNjnyaa| puSyadichamatyamAjhdisaMskArAdi esA snnnnaa| ___ pUrvadRSTa artha se saMskArita honA saMjJA hai| (dazaac. pR. 67) sbhaa-sbhaa| sabhA nAma nagarAdIrNa maNI dese kaurti| nagara Adi ke madhya meM nirmita jana-sthAna sabhA kahalAtA hai| (AcU. pR. 311) sbhikkhu-sbhikssu| avidha kammakhura, teNa nirutaM sabhikkhu ti| ATha prakAra ke karmoM kA bhedana karane vAlA sadbhikSu hotA hai| (dazani,317)
Page #762
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka smnn-smnn| sameti va vANI smnno| jo apane kathana ke anusAra calatA hai, vaha samaNa hai| (AcU. pR. 271) * jaha mama na piyaM dukhaM, jANiya emeva sabya jiivaannN| * na haNati na haNAveti, ya samamaNaI teNa so smnno|| jaise mujhe duHkha apriya hai vaise hI saba jIvoM ko hai-aisA jAnakara jo vyakti na hiMsA karatA hai, na karavAtA hai tathA jo samAna vyavahAra karatA hai, vaha samaNa hai| (dazani.129) * mittA-risu samo maNo jassa so bhavati smnno| jisakA zatru aura mitra ke prati samAna mana hotA hai, vaha samana hai| (sUcU. 1 pR. 246) . titha ya si koti veso, pio va savyesaceva jiives| eeNa hoti samaNo.....| jisake lie koI priya yA apriya nahIM hotA, vaha samaNa hai| (dazaacU. pR. 36) samara--samara, yuddh| samaraM nAma jattha heDA lohayArA kammaM kareMti AhavA sahAribhiH smrH| jahAM lohakAra kArya karate haiM, vaha samara hai athavA jahAM zatruoM ke sAtha sAmanA hotA hai, vaha samara (yuddha) hai| (ucU.pR. 37) sNkhuddkmmaa-sNymii| mithyAdarzanA'virati-pramAda-kaSAya-yogA yasya saMvRtA bhavanti sa sNvRtkrmaa| jisake mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga saMvRta hote haiM, vaha saMvRtakamAM-saMyamI kahalAtA hai| (sUcU.1 pR. 69) samAhi-samAdhi / samAdhirnAma raag-dvessprityaagH| rAga-dveSa kA parityAga karanA samAdhi hai| (sUcU.1 pR. 67 / ) samAhitappA -samAhita aatmaa| nANa-dasaNa-carittesu saha AhitappA smaahitppaa| jJAna, darzana, cAritra meM acchI taraha sthita vyakti samAhita kahalAtA hai| (dazaacU. pR. 241) samAhiyacca-samAhitArca / jassa bhAvo samAhitI sa bhavati smaahiycco| jisake bhAva samAdhiyukta hote haiM, vaha samAdhitArca hai| (AcU. pR. 281) smii-smiti| sammaM pavattarNa smitii| samyak pravartana karanA samiti hai| (dazaacU.pR. 53) samutthiya-samutthita / mokSAya samyagutthitAH smutthitaaH| mokSaprApti ke lie samyak puruSArtha karane vAle samutthita kahalAte haiM / (sUcU.1 pR. 67) sygghii-shtghnii| zataM jantIti shtghyH| eka sAtha sau ko mArane vAlA zastra zataghnI hai| (ucU.pR. 182) srnn-shrnn| jeNa Avati taratijaM assitA NibhayaM vasati taM saraNaM / jahAM ApadAoM se rakSA hotI hai tathA jahAM nirbhayatApUrvaka rahA jA sakatA hai, vaha zaraNa hai| (AcU.pR. 53)
Page #763
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 7 : paribhASAeM sriirbtths-shriirbkush| sarIrAbhiSaktacitto vibhUSitArtho tatpratikArasevI shriirbkushH| jo zarIra ke prati Asakta, vibhUSA kA uparthI (nirantara zarIra kA parikarma karane vAlA) tathA zarIra ke pratikUla tathya kA pratikAra karane vAlA hotA hai, vaha zarIracakuza kahalAtA hai| ___ (ucU pR. 145) sasaNika-jana se sniaadh| sasaNiddhaM jaM na galati titayaM taM sasaNi bhnnnni| gIlI vastu, jisase jalA-bindu nahIM girate, use sasnigdha kahate haiM / ( dazajavU pR. 155) sAhu-sAdhu / jeNa kAraNeNa tasa-thAvarANaM jIvANaM appaNo ya hiyatthaM bhavai tahA jayaMti ato ya te sAhuNo bhnnnnti| jo trasa-sthAvara jovoM ke tathA svayaM ke hita ke lie prayatnazIla rahate haiM, ve sAdhu haiN| (dazajivU pR. 70) sikkhg-nvdiikssit| sikkhago NAma jo ahuNA pvyio| tatkAla prajita muni zaikSa kahalAtA hai| (dazahATI pa. 31) sikkhA -shikssaa| zikSA nAma zAstrakalAsu kaushlm| zAstroM meM tathA kalAoM meM kuzalatA prApta karanA zikSA hai| (ucU pR. 165) sinnaat-snaatk| mohaNijjAjhyAtiyacaThakammAvagato siNAtI bhnnnnti| jo mahinIya Adi cAra patI karmoM kA vinAza kara detA hai, vaha snAtaka nigrantha hai| (ucU pR. 145) siddh-siddh| rAgAdivAsanAmukta, cittameva niraamym| sadA niyatadezasthaM, siddha itybhidhiiyte|| rAga Adi kI vAsanA se mukta, nirmala citta vAle tathA sadA niyata sthAna meM sthita siddha kahalAte haiN| (dazahATI pa. 1) silaa-shilaa| savityAro pAhANaviseso silaa| vistRta pASANakhaMDa zilA kahalAtI hai| (dacU pa. 11) * silA nAma visthiNNo jo pAhANo sA silaa| mUla se vicchipaNa pASANa zilA kahalAtI hai| (dazajicU pR. 154) sIodaga-sacitta jala / udagaM asatyaharya sajIvaM sItodarga bhnnnni| jo jala zastra pratihata nahIM hotA, vaha zItodaka (aprAsuka jala) kahalAtA hai| (dazajicU pR. 339) sIyaparIsaha-zItaparISaha / je maMdaparINAmA parIsahA te bhave siiyaa| maMda pariNAma bAle parISaha zIta parISaha kahalAte haiN| (Ani 204) siilgunn-shiilgunn| sIlaguNo NAma akkussamANo vi Na khubmati, ahaSA sadAdiesu bhaiyapAvaesu Na rajvati dussati thaa| Akroza kie jAne para bhI kSubdha nahIM honA, prazasta indriya-viSayoM meM anurakta tathA aprazasta iMdriya-viSayoM meM dveSa nahIM karanA zIlaguNa hai| (AcU, pR. 45)
Page #764
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka suMDiyA-unmattatA / jA surAtisu gehI sA suMDiyA bhnnnnti| surA Adi ke prati gRddhi soMDikA kahalAtI hai| (dazajicU. pR. 203) suttarui--sUtraruci / suttaruyI suttaM paDhato saMvegamAvajjati / sUtra ko par3hane se jo saMvega ko prApta hotA hai, vaha sUtrarUci hai| (dazaacU. pR. 18) supnnihiyjogii-suprnnihityogii| jo puNa supaNihiyajogI so subhAsubhaviSAgaM jaanni| jo zubha aura azubha dipAka ko jAnatA hai, vaha supraNihitayogI kahalAtA hai| (dazajic. pR. 270) supnnnntt-suprjnypt| supaNNattA mahAbuddhisissANaM prjnyaapitaa| ziSyoM ko apanI-apanI yogyatA evaM buddhi ke anusAra prajJApita karanA suprajJApta hai| (dazaacU. pR. 73) subhg-subhg| appicchittaNeNa subhago bhavai / jisakI icchAeM alpa haiM, vaha subhaga kahalAtA hai| (dazajicU.pR. 282) susaMtuha-susaMtuSTa / jeNa vA teNa vA AhAreNa saMtosaM gaccha, so susaMtuTTo bhnnyaai| jo jisa kisI prakAra ke bhojana se saMtoSa prApta kara letA hai, vaha susaMtuSTa kahalAtA hai| (dazajicUpR. 282) susamAhiya-susamAhita / nANa-desaNa-caritesa sulu AhitA susmaahitaa| jo jJAna, darzana aura cAritra meM samyak rUpa se bhAvita hotA hai, vaha susamAhita hai| (dazaacU. pR. 63) suha-sukha / sarIramanasoranukUla sukhamiti / zarIra aura mana ke jo anukUla hotA hai, vaha sukha hai| (ATI.pR. 101) sUya-sUta / khatieNaM baMbhaNIe jAo sUo ti bhnnnnti| kSatriya puruSa se brAhmaNa strI meM utpanna saMtAna sUta kahalAtI hai| (AcU. pR. 5) sUra-zUra / zavatyasau yuddha muMcati vA tamiti shuurH| jo yuddha ko zmazAna banA detA hai, vaha zUra hai| jisako saba chor3a dete haiM koI sAmane nahIM AtA, vaha zUra hai| (ucU. pR. 59) suurppmaannbhoii-suuryprmaannbhojii| sUrappamANabhoI sUra eva pramANaM tasya udite sUre Araddha jAva Na asthameza tAva bha'jati sajjhAyamAdI Na kareti, paDinodito russati / jo sUryodaya se sUryAsta taka khAtA rahatA hai,svAdhyAya Adi nahIM karatA, preraNA dene para ruSTa hotA hai, vaha sUryapramANabhojI hai| (dacU. pa. 7,8) sopa-zrotra / zrRNoti bhASApariNatAn pudgalAniti zrotram / jo bhASA rUpa meM pariNata pudgaloM ko sunatA hai, vaha zrotra (kAna) hai| (ATI.pR. 69) soyaNa-zoka / asupuSNanapaNassa royaNaM soyaNaM / azrupUrNa nayanoM se rUdana karanA zocana/zoka hai| (dazaacU. pR. 17)
Page #765
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 7 : paribhASAeM 667 sIbAga-zvapAka / uggeNa khattiyANIe soyAgo ti kucci| ugra puruSa se kSatriya strI meM utpanna saMtAna zvapAka kahalAtI hai| (AcU. pR. 6) hd-hddh| hado NAma vaNassaiviseso, so daha-talAgAdisa chinnamUlo bhavati tathA vAteNa ya Aiddho io-tao ya nnijjaa| draha, tAlAba Adi meM jo mUla rahita vanaspati hotI hai tathA vAyu ke dvArA prerita hokara idharaudhara ho jAtI hai, vaha haTa vanaspati kahalAtI hai| (dazajicU. pR. 89) hty-hst| hasati yenAvRtya mukha heti vA hstaaH| jisase muMha Dhakakara haMsA jAtA hai athavA jinase ghAta kI jAtI hai, ve hAtha haiN| (ucU. pR. 132) harataNu-haratanu, bhUmi bhedakara nikalane vAle jlknn| haratanuH bhuvamudbhidha tRNAgrAdiSu bhvti| bhUmi kA bhedana karake jo jalabindu tRNAna Adi para hote haiM, ve haratanu haiN| (dazahATI. pa. 153) * varSA-zaratkAlayoharitAikuramastakasthito jalabindubhUmisnehasampakodbhUto haratanu shbdenaabhidhiiyte| varSA aura zaratkAla meM haritAMkuroM ke agrabhAga para sthita jalabindu jo bhUmi ke sneha ke saMparka se utpanna hotA hai, vaha haratanu kahalAtA hai| (ATo. pR. 27) hariyasuhama-haritasUkSma / haritasuhamaMNAma jo ahuTTiyaM puDhavisamANavaparNa duvibhAvaNija ta hriysaahum| jo tatkAla utpatrA, pRthvI ke samAna varNa vAlA aura durjeya ho, vaha aMkura haritasUkSma hai| (dajicU. pR. 278) hvy-hvy| ja huyate ghapAdita havaM bhnnnni| ghI Adi kI Ahati havya hai| (dajicU. pR 225) hAyaNI-hAyanI (jIvana kI eka avsthaa)| hAyatyasyAM bAhubalaM cakSu vA haaynnii| jisa avasthA meM bAhubala tathA AMkheM kamajora ho jAtI haiM, vaha hAyanI avasthA hai| (dacU.pa. 2) hiNsaa-hiNsaa| pamattajogassa pANavavarovaNaM hiNsaa| pramAdavaza prANoM kA vyaparopaNa karanA hiMsA hai| (dazaacU. pR. 12) hima-hima, brph| atisItAvatyabhitamudagameva him| atyanta sardI meM jo jala jama jAtA hai, vaha hima hai| (dazaacU. pR. 88) * himaM tu zizirasamaye zItapudgalasamparkAjjalameva phtthiniibhuutm| zizirakAla meM zIta pudgaloM ke samparka se jamA huA jala hima kahalAtA hai| (ATI.pU. 27) hoNapeSaNa-AjJA kI avahelanA karane vaalaa| hoNapesaNaM NAma jo ya pesaNa Ayariehi dinnaM dra desakAlAdIhiM hIrNa kareti tti honnpesnne| jo AcArya kI AjJA ko deza, kAla Adi ke bahAne se hIna kara detA hai, vaha hInapreSaNa (daji . pR. 317) hetth-hetu| hinoti-gamayati jijJAsitadharmaviziSTAnaniti hetuH| jo jijJAsita dharma ke viziSTa arthoM kA jJApaka hotA hai, vaha hetu hai |(dshhaattii e. 33)
Page #766
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUkta - subhASita davaikAlika niyukti devA vi logapujjA paNamaMti sudhammaM / tasathAvarahiMsAe jA akusalA ulipyNti| uki maMgalaM dhammo / jaha mama na piyaM dukkhaM jANiya emeva savvajIvANaM / ukkAmayaMti jIvaM dhammAto teNa te kAmA / 'kAme patthemANo roge pattheti khalu jaMtU / iMdiya visaya kasAyA, parIsahA veSaNA pamAdA ya / ee avarAhapadA, jattha visIyaMti dummehA // vayaNavibhattiakusalo, vaogataM bahuvidhaM ajANato / jai vina bhAsati kiMcI, na ceva vaiguttayaM patto // vayaNavibhattIkusalo, vaogataM bahuvidhaM viyANaMtI / divasamavi bhAsamANI, abhAsamANo va vaigutto // puvaM buddhIi pehittA, tato vkkmudaahre| jassa puNa duSpaNihitANi, iMdiyAI tavaM caraMtassa / so hIrati asahINehi sArahI iva turaMgehiM // kohaM mANaM mAyaM lobhaM ca mahAbhayANi cattAri / jassa viya duppaNihitA, hoMti kasAyA tavaM kareMtassa / so bAlatavassI viva, gayaNhANaparissamaM kuNati // sAmaNNamaNucaraMtassa kasAyA jassa ukkaDA hoMti / mannAmi ucchuphullaM va niSphalaM tassa sAmaNNaM // nANI navaM na baMdhati / jo bhikkhU guNarahito, bhikkhaM hiMDati na hoti so bhikkhU / audi juttisuvaNNagaM va asatI guNanidhimi // uttarAdhyayana niryukti jaha dIvA dIvasayaM, padippae so ya dippatI dovo / dIvasamA AyariyA, dipyaMti paraM ca dIveMti // suhio hu jo na bujjhatI / pariziSTa-Ta (86) (11) (120/2) (129) (140) ( 141 ) (151) (266, 267 ) (268) (274) (275) (276, 277) (293) (331) (8) (135)
Page #767
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 8 : sUkta-subhASita (140) (160) (249) (319) (342) (395) (396) (471) (520) rAIsarisabamettANi, parachiddANi paassi| appaNo billamettANi, pAsaMto vi na pAsasi / / mANussa-khetta-jAtI, kula-rUvArogga-AuyaM buddhii| satraNoggaha-saddhA saMjamo ya logammi dulahAI / / na labhai suI hiyakari saMsAruttAriNiM jiivo| jahA lAbho tahA lobho, lAbhA lobhI pavaDdati / domAsakarya kajaM, koDIe vi na niTTiyaM / / bhaddageNeva hoyavvaM, pAvati bhaddANi bhio| gahaNaM nadIkuDaMga gahaNatarAgANi purisahiyayANi // ..........jalabubbuyasannibhe ya maannusse| kiM hiMsAe pasajjasi, jANato appaNo dukkhaM // savyamiNaM cAUNaM, avassaM jadA ya hoI gaMtavvaM / kiM bhogesu pasajjasi, kiNpaagphlovmnibhesu|| paramatthadiTThasAro, neva ya tuTTho na vi ya ruttttho| jesiM tu pamAeNaM, gacchai kAlo nirasthao dhmme| te saMsAramagataM, hiMiMti pamAdadoseNaM // AcArAMga niyukti aMgANaM kiM sAro? aayaaro| egA mnnussjaaii| sAtaM gavesamANA, parassa dukkhaM udIrati / bhAve ya asaMjamo sty| kAmaniyattamaI khalu, saMsArA muccae khippaM / jassa kasAyA vaTuMti, mUlaTThANaM tu sNsaare| saMsArassa u mUlaM, kammaM tassa vi ya hoMti u ksaayaa| mAyA me tti piyA me,bhagiNi bhAyA ya patta dArA me| asthamma ceva giddhA, jammaNamaraNANi paaveNti| abhayakaro jIvANaM,sIyagharo saMjamo bhavati siito| assaMjamo ca upho| Dajjhati tivvakasAo, sogAbhibhUo udiNNavedo y| kAmA na seviyvaa| suttA amuNio sayA, muNio suttA vi jAgarA hoti / na hu bAlataveNa mokkho tti| (16) (19) (94) (178) (190) (196) (207) (207) (209) (211) (212) (215)
Page #768
--------------------------------------------------------------------------
________________ 670 niyuktipaMcaka (222) (233, 234) (235) (242) (245) (302) kuNamANo'vi nivittiM pariccayaMto vi sayaNa-dhaNa-bhoe / dito vi duhassa uraM, micchaTTiI na sijjhai u // dasaNavao hi saphalANi hoti tvnaanncrnnaaii| ullo sukko ya do chUDhA, golayA mttttiyaamyaa| do vi AvaDiyA kuThe, jo uyo so'ttha lggtii|| evaM laggati dummehA, je narA kAmalAlasA / virattA u na laggati, jahA se sukkgole| jaha khalu jhusiraM kahUM, suciraM sukka lahuM Dahai aggii| taha khalu khaveMti kamma, sammacaraNaTThiyA sAhU // sAro hu nANa-dasaNa-tava-caraNaguNA hiyaTThAe / logassa dhammasAro, dhamma pi nANasAriyaM baiNti| nANaM saMjamasAraM, saMjamasAraM ca nivvaannN|| jaha khalu maliNaM vatthaM, suljhai udagAdiehi davvehiM / evaM bhAvuvahANeNa, sujjhatI kamma aTTavihaM / / kiha me hojja avaMjho, divaso? kiM vA pabhU tavaM kaauN| ko iha dave jogo, khette kAle samaya-bhAve // sUtrakRtAMga niyukti tava-saMjama-nANesu vi, jai mANo vajjitI mhesiihiN| attasamukkasaNaTuM, kiM puNa hIlA nu annesiM? // dIsaMti sUravAdI, nArIvasagA na te suuraa| dhammammi jo daDhamatI, so sUro sattio ya vIro y| na hu dhammanirucchAo, puriso sUro subalio vi|| sammapaNItamaggo, nANaM tadha daMsaNaM caritaM c| na kareti dukkhamokkhaM, ujjamamANo vi saMjama-tavesu / tamhA attukkariso, vajjetavyo jatijaNeNaM // dazAvaskandha niyukti dasaNa-nANa-carita,tayo ya viNao ya hoti gurumuule| ANaM kovemANo, haMtabyo baMdhiyaSyo y| sajjhAya-saMjama-tave, dhaNiya appA niyotvvo| (362) (43) (60) (112) (20) (22) (98) (114)
Page #769
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-9 upamA aura dRSTAnta (89/3) (118) (120/2) dazavaikAlika niyukti jaha sIhasahu sIhe paahnnnnuvyaaro'nnty| kusume sabhAvapupphe, AhAraMti bhamarA jaha thev| bhattaM sabhAvasiddhaM, samaNasuvihitA gavasaMti // bhamarovca avhvittiihiN| uraga-giri-jalaNa-sAgara-nabhatala tarugaNasamo ya jo hoii| bhamara-miga-dharaNi-jalaruha, ravi-pavaNasamo ya so smnno|| visa-tiNisa-vAta-vaMjula, kaNiyAruppalasameNa samaNeNaM / bhamaruMdara-maDa-kukkuDa, adAgasameNa bhAvatavyaM / phariseNa jahA vAU ........... pattheNa va kuDaveNa va jaha koi miNeja smbdhnaaii| sArahI iva turNgehiN| ahavA vi duppaNihiMdiyo u majAra-bagasamo hoi| so bAlatavassI vitra gayohANaparissamaM kunnti| manAmi ucchuphullaM va nipphalaM tassa sAmaNNaM / nisiTuMgo va kaMTaille jaha pddto| sukkatiNAI jahA aggii| dhaNeNaM jaccasubaNNagaM v| jadha nAma Aturassiha... / uttarAdhyayana niyukti dIvasamA AyariyA, dippaMti paraM ca diiveNti| jaha dhAtU kaNagAdI, sabhAvasaMjogasaMjuyA hoti / iya saMtatikammeNaM, aNAisaMjuttao jIvo // collaga pAsaga dhanne, jUe rayaNe ya sumiNa cakke yA camma juge paramANu, dasa diTuMtA maNuyalaMbhe // puTTho jahA abaddho, kaMcuiNaM kaMcuo samaneti / evaM puTThamabajhe, jIvo kamma samanneti // (132, 133) (204) (210) (274) (274/1) (276) (277) (282) (283) (330) (341) (8) (34) (161) (172/11)
Page #770
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka (241) (262/1) (301) (395) (396) (412) (431) (487) (85) orabbhe ya kAgiNI aMbae ya vavahAra sAgare cev| paMcete diTuMtA........ buDdiM ca hANiM ca sasIva dardU ,pUrAvaregaM ca mahAnaINaM / jaha tubbhe taha amhe, tumbhaM vi ya hohihA jahA amhe| appAhei par3ataM, paMDurapattaM kisalayANaM // jalabubbuyasannibhe ya maannusse| kiMpAgaphalovamanibhesu ......3 sIhattA niklamiuM, sIhattA ceva vihrsuu| amaravaNaM srisruuvN| doguMdago va devo| daMsamasagassamANA, jalUka-vicchugasamA / AcArAMga niyukti aTThI jahA sarIrammi, aNugataM ceyaNaM kharaM diTuM / evaM jIvANugayaM, puDhavisaroraM kharaM hoti // jaha hasthissa sarIraM, kalalAvatthassa ahuNovavanassa / hoti udagaMDagassa ya, rasuvamA AujAvAraNa / jaha dehaparINAmo,rattiM khajjoyagassa sA uvmaa| jaritassa ya jaha umhA, esuvamA teujIvANaM // jaha sagalasarisavANaM, silesamissANa vattiyA vttttii| patteyaH jaha vA tilasakkuliyA, bahUhiM tilehiM meliyA sNtii| patteya ... / jaha devassa sarIraM, aMtaddhANaM ca aMjaNAdIsuM / eovamA Adeso, vAe'saMte'vi ruuvmmi|| jaha savvapAyavANaM, bhUmIe patiTTiyANi mUlANi / iya kammapAyavANaM, saMsArapaiTThiyA muulaa|| jaha sutta-matta-mucchiya,asahINo pAvatI bahuM dukkhaM / sIyadharo saMjamo bhavati siito| kmlvisaalnettN| jaha khalu jhusiraM kaTTha, suciraM sukkaM lahuM Dahai aggii| taha khalu khati karma, sammaccaraNaTTiyA 'sAha // rapaNo jaha tikkha-sIyalA aannaa| (119) (131,132) (167) (187) (213) (207) (229) (235) (287)
Page #771
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 9 : upamA aura dRSTAnta 673 (288) (302) (306) sauNI jaha aMDagaM pyttennN| jaha khalu maliNaM vatthaM, sujjhai udagAdiehi davvehi / evaM....| rukkhassa pavyayassa ya jaha aggAI thetaaii| sUtrakRtAMga niyukti jadha nAma maMDalaggeNa, siraM chettUNa kassai mnnusso| accheja parAhutto, kiM nAma tato na ghippejjA? / / jadha vA visagaDUsaM, koI ghettUNa nAma tunnhiko| aNNaNa apIlaMka kinAma mojA? jaha nAma sirigharAo, koI rayaNANi nAma ghettUNaM / acchejja parAhutto, kiM nAma tato na ghepsejjA / / dazAzrutaskandha niyukti jadha gayakulasaMbhUto, giri-kaMdara-kaDaga-visama-duggesu / parivahai aparitaMto, niyayasarIruggae dNte|| (52) (30)
Page #772
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 10 dRSTivAda ke vikIrNa tathya pUrva jJAna ke akSaya bhaNDAra the| lekina saMhanana, dhRti aura smRti ko kamajorI se ve dhIredhIre lupta hone lge| inakA lopa dekhakara AcAryoM ne kucha mahatvapUrNa graMthoM kA niyU~haNa kiyaa| pUrvajJAna se niSUda racanA kA prArambha dhIra-nirvANa ke 80 varSa ke bAda AcArya zayyaMbhava ne kiyaa| unhoMne apane putra manaka ke lie dazavakAlika sUtra kA niyU~haNa kiyaa| usake bAda AcArya bhadrabAhu Adi AcAryoM ne chedasUtra jaise mahattvapUrNa graMthoM kA ni!haNa kiyaa| aMgavijA jaisA vizAlakAya jyotiSa sambandhI graMtha bhI pUrvo se uddhRta hai| yadyapi dRSTivAda kI vizAla zrutarAzi Aja hamAre samakSa upalabdha nahIM hai para yaha khoja kA viSaya hai ki dRSTivAda kA ullekha kahAM-kahAM kisa rUpa meM milatA hai? kammappavAyapube, sattarase pAhuDammi jaM sutt| saNarya sodAharaNaM, 'taM ceva ihaM piNAtabvaM / / (uni. 70) parIsahA bArasamAo aMgAo kammappadhAyapuSyAo NijjUDhA / (ucU, pR. 7) asya karmapravAdapUrvasaptadazaprAbhRtoddhRtatayA vastutaH sudharmasvAminaiva jambusvAminaM prati praNItatvAt / ('uzATI. pa 132) AyappavAyapuvvA, nijUDhA hoi dhmmpnnnnttii| kammappavAyapuvvA, piMDassa tu esaNA tividhA // (dazani.15) saccappavAyapuccA, nijUdA hoti vakkasuddhI u| avasesA nigjUDhA, navamassa u tatiyavatyUto / / (dazani. 16) carimo coddasapubbI avassaM nijUhati, coddasa (dasa) puvI vi kaarnne| (dazaacU. pR. 4,5) codasapuSyI kahiM pi kAraNe samuppaNNe nijjUhai, dasapuvI puNa apacchimo avassameva / ('dazajicU. pR. 7) AyArapakappo puNa, paccakkhANassa tiyvtthuuo| AyAranAmadhejjA, vIsaimA pAhuDaccheyA / (Ani.311) chaTTaTThamapuvbesu Auvasaggo ti svvjuttiko| (dani.18) aTThavihaM pi ya kamma, bhaNiyaM moho tti jaM samAseNaM / so pubbagate bhnnio.....| (dani, 123) bhaddabAhussa osappiNIe purisANaM Ayu-balaparihANiM jANiUNa ciMtA samuppaNNA / puvvagate bocchiNNe mA sAhU visodhiM Na yANissaMti ti kAThaM ato dasAkappakvahArA nijjUDhA pcckkhaannpuvaato| (dacU. pR. 4) diTTivAyAto navamAto puvvAto asamAhihANapAhuDAto asamAdhiTThANaM, evaM sesAo vi sarisanAmehi pAhuDehiM nijjuuddhaao| keNa? bhddbaahuhi| (dacU.pR. 6) saccappavAyapunce akkharapAhuDe tatrAdupasargo vaparyate / aTThame kammappavAyayubbe aTThama mahAnimittaM tattha svaraciMtA tatrApi Adupasargo vrnnyte| (dacU. pR. 12) uvAsagapaDimA therA gaNadharA tehiM akkhAtaM Navame punce| (dacU. pR. 38)
Page #773
--------------------------------------------------------------------------
________________ parizida 11 anya graMthoM se tulanA niyukti saMkhyA anya anya niyukti gAthA aisesa iDDiyAyariya aMbe aMbarisI ceva akkhINaM dijjataM aggabiya mUlabIyA ajjhappassANayaNaM aNjhayaNaguNI bhikkhU aTuvidhaM kammacarya abhiggahitA bhAsA aNasaNamUNoyariyA aNigRhitabalaviriyo atasi harimaMtha tipuDaga apaDikamasohamme appiNaha taM bAla abbhuvagatagatavere aratI acela itthI avaNeti taveNa tama avahaMta gINa marue asipatte dhaNuM kuMbhe asivAdikAraNehiM asive omoyarie AmaMtaNi ANavaNI Aya-parasarIragayA AyAre kvahAre Alassa moha'vaNNA AsADhapupiNamAe iMgAla agaNi accI iMdaggeyI jammA iMdiyaladdhI nivvattaNA icchA-micchA tahakAro dazani 157/1 sUni 66 uni 284 Ani 130 uni 6 dazani 325 dazani 294 dazani 253 dazani 44 dAni 66 dazani 230 dani 111 dani 94 dani 113 uni 76 dazani 295 dani 105 sUni 67 dani 67 dani 75 dazani 252 dazani 172 dazani 167 uni 163 dani 64 Ani 118 Ani 43 uni 162 uni 478/1 nibhA 33 sama 15:1/1, bha. 3259/1 vibhA 156 mUlA. tu. 213 anuhA631/1 paMva 1191 mUlA. tu. 589 pa. 11:37/2 u. tu. 308 ni"| 4, padabhAda. 1116, malA 413 nibhA 1030 nibhA 3199 nibhA 3185 nibhA 3201 bha. 8/321/1 mUlA. 590 nibhA 3193 sama.15.1/2, bha. 3.259/2 nibhA 3152, vRbhA 4283 nibhA 3161 pa, 11/37/1, mUlA. tu. 315, bhaA. 1189 ThANaM tu. 4/249 ThANaM tu. 4/247 Avani 841 nibhA 3149, bRbhA 4280 mUlA. tu. 211 bha. 10/4, 13:51. ThANaM 10/31 vibhA 3248 ThANa 10/102/1.,bha.25/555/1, anudvA 239/1, Avani 666
Page #774
--------------------------------------------------------------------------
________________ 676 iya sattarI jahaNaNA iri- esaNa-bhAsANaM ukkaliyA maMDaliyA uccAra- pAsavaNa khela bama tiriyamiya upavAsAkappo udagasaricchA pakkheNa uddikaDe bhuMjati ubhao vi addhajoyaNa uraga- giri-jalaNa- sAgara ullo sukko ya do chUDhA uvasaMpayA ya kAle UNAtirittamAsA UNAtirittamAse kahAe paNNattaM egabaillA bhaMDI egassa u jaM grahaNaM egassa doNha tinha va etehiM kAraNehiM ettha tu aNabhigrAhiya ettha tu paNagaM paNagaM emeva thaMbhakeyaNa evaM laggaMti dummehA odaiyAdIyANaM oho jaM sAmaNNaM kahiUNa sasamayaM to karakaMDU kaliMgesu kAiyabhUmI saMthAra kAUNa mAsakappaM kAmaM tu savvakAlaM kAraNao uDuhi kAle viNae bahumANe kAlo samayAdIo kola kohe mANe mAyA dani. 69 dani.89 Ani. 166 dani. 85 dani, 77 dani. 118 dani. 102 dazani. 332 dani. 76 dazani. 132 ANi. 262 uni 478/2 dani. 63 dani 59 uni, 172 / 14 dani. 93 Ani. 137 Ani . 143 uni 164 dani. 66 dani. 68 dani. 104 Ani. 234 dani 56 dazani. 25/1, dazani. 169 uni 257 dani 572 dani. 60, 70 dani. 90 dani. 84 dazani. 158 dani 58 uni 107 uni 235 nibhA. 3154, bRbhA. 4285 nibhA. 3976 mUlA. tu. 212 nibhA. 3172 nibhA. 3163 nibhA. 3206 nibhA. 3189 paMca. 1202 nibhA. 3162 anuddhA. 708/5 3.25,00 ThANaM 10/102/2, Avani 667, anudvA. 239 / 2, bha. 25/555/2 nibhA. 3148 nibhA. 3144 vibhA. 3033, nibhA. 5610 nibhA. 3180 pa. 1/48/54 pa. 2/46/57 Avani. 842 vRbhA. 4282, nibhA, 3151 bRbhA. 3153, bRbhA. 4284 nibhA. 3190 niryuktipaMcaka u. 25/41 nibhA. 3141 vibhA. 958 ThANaM tu. 4/248 Tha. 18/45 nibhA. 3159 nibhA. 3145, 4286, bRbhA. 4286 nibhA. 3177 nibhA. 3171 nibhA.8, mUlA, 269, 367, bhaA. 112 nibhA. 3943 nibhA. 4392 pa. 11/34/2 ThANaM 10 / 90 bRbhA. 831,
Page #775
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 11 : anya granthoM se tulanA 670 khaMtI ya mahavAjava khaddhAdANiya gehe gaMgAe dokiriyA gaMdhAragirI devaya gAvI mahisI uTTI gUDhasi. gomejjae ya ruyage caThavIsaM cauvIsaM causu kasAesu gatI caMdappabha verulie caMpA kumAra naMdI cakkAgaM bhajjamANassa catukAraNaparisuddha coddasavAsAI tadA coddasa solasa vAsA colA pAsaga dhanne jaNavaya sammaya ThavaNA dazani.225 dani.99 uni.169 dani.97 dazani.234 ani. Ani.75 dazani.228 dani.104/1 Ani.76 dani.95 Ani.139 dazani.327 uni.172/1 uni.171 uni.161 dazani.249 mUlA. 1022 nibhA.3186 Avani.780, vibhA.2784 nibhA.3184 nibhA.1034 pa.439, nibhA.4827, bRbhA.967 u. 36/75, pa. 1/2073, mUlA.tu. 208 nibhA.tu. 1028 nibhA,3192 u. tu. 36/76 pa. tu. 1/20/4, mUlA.tu. 209 nibhA.3182, bRbhA.5225 , ' pa, 1418/38, nibhA.4828 bubhA.968 paMva. 1196 vibhA 2788, nibhA,5611 Avani.782, nibhA. 5618, vibhA.2786 Avani.832 TANaM 10/89, pa. 1133/1, mUlA.tu. 308 bhaA.1187 anudvA.7/1 bRbhA. 4287, nibhA.3157 paMkabhA. 1915, vyabhA.1947 anudvA.569/3 anudvA.64311, caMdA.30 anudvA.708/3. vibhA.3315 pa. 1/47/3, jI. 1/72/3 pa. 1/47/2, jI. 1:72/2 u.817 Avani.843 bRbhA.412 paMva. 1199 paMva, 1200 nibhA.5597 vibhA.955 bha, 25/278/2 paMva.1163, mUlA.tu. 1019 gojI. 190, pa. 1/48.51 jattha ya ja jANejjA jadi asthi padavihAro jadha gayakulasaMbhUto jaha tubbhe taha amhe jaha dIvA dIvasayaM jaha mama na piyaM dukkhaM jaha vA tilasakkuliyA jaha sagalasarisavANaM jahA lAbho tahA lobho jANAvaraNapaharaNe jIvAjIvAbhigamo juttIsuvaNNagaM puNa je ajjhayaNe bhaNitA jeTThA sudaMsaNa jamAli jeNa suhappajjhayaNaM joguvaoga kasAe joge karaNe saNNA joNibhUte bIe Ani.4 dani.71 dani.30 uni.301 uni.8 dazani.129 Ani.132 Ani.131 uni.249 uni.155 dazani.217 dazani.329 dazani.330 uni.172/2 uni.28/3 uni.420 dazani.152 dazani.215
Page #776
--------------------------------------------------------------------------
________________ 678 niyuktipaMcaka jo bhikkhU guNarahito dazani.331 TavaNAe nikkhevo dani.55 DAlacchAre leve dani.8 NAyammi giNhiyace dazani.125 Niddhassa Ni Na duhAhieNa uni, 41/1 taM kasiNaguNovetaM dazani.328 tamhA je ajjhayaNe dazani. 333 taha pavayaNabhattigao dani.31 tipiNa duve egA vA dani.78 to samaNI jai sumaNo dazani.131 dasaNa-NANa-carite dazani.291 dagaghaTTa tiNNi satta ba dani.79 davyaM satyaggivisaM dazani.213 davaTThavaNAhAre dani.80 davye addha ahAuya dazani.10 dasapuranagaracchughare uni.172/10 dAso dAsIvatio dani.98 dhantrANi cauvIsaM dazani.229 dhatrANi rataNa-thAvara dazani.227 dhammakahA bodhavvA dazani.166 dhruvaloo u jiNANaM dani.86 natthi ya si koi veso dazani.130 nadi-kheDa-jaNava ulluga uni.172/6 navabaMbhaceramaio Ani.11 na vi asthi na vi ya hohI uni.302 nANaM sikkhati nANI dazani.293 nANAvihasaMThANA Ani.133 nANAvihovakaraNaM dazani.235 nAma ThavaNA davie dazani.8 nAmaM ThavaNA piMDo dazani.218 nAmaNa-dhovaNa-vAsaNa dazani.155 nAmAdicaThabbheyaM dazani.25/2 nikkhevegaTra-nirutta dazani. nivacita vikAlapaDicchaNA dani. 107 nissaMkiya nikaMkhiya dazani.157 paMca-1201 nibhA.3140 nibhA.3175 anuhA.715/5 pa. 13/2212 paMva.1198 paMtra.1204 paMkabhA.1916, vyabhA.1948 nibhA.3164 anudvA.708/6, Avani. 867, vibhA.3317 mUlA, 586 nibhA 3165 Ani.36, ThANaM tu. 10.93 nibhA.3166 Avani,660 nibhA.5607, vibhA.2992 nibhA.3185 nibhA.1029 nibhA.tu . 1028 ThANaM.tu. 4,246 nibhA.3173 anudA.708/4, Avani.8688, vibhA.3616 nibhA.5601, vibhA.2907 nibhA.1 anudvA.569/4 mUlA.368 jI.172/1, pa. 1/47/1 nibhA. tu 1035 bRbhA.5 pini.tu. 5 nibhA.6 vibhA.959 abhA.149 nibhA.3195 pa. 1/101/14, Avani.1561, nibhA.23, mUlA.201, u. 28/31
Page #777
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 11 : anya granthoM se tulanA 679 necchati jalUgavejaga paMcasayA culasIyA paMcasayA jaMteNaM paMcava ANupuvI pakkhatidhayo duguNitA paccakkhANaM seyaM pacchitaM bahupANA pajjIsamaNAe akkharAI paDimApaDivannANaM paNidhANajogajutto paNNavaNa veda rAge pariyaTTiya lAvaNaM parivasaNA pajjusaNA pasathavigatiggahaNaM pAyacchittaM viNao pAyasaharaNa chettA pAvANaM kammANa pAsasthi paMDarajjA puTTho jahA abaddho puDhavI ya sakkarA bAlugA purimaMtaraMji bhuyaguha purima-carimANa kappo puvAdhItaM nAsati puvAhArosavaNaM bavaM ca bAlavaM ceva bahuraya jamAlipabhavA bahuraya padesa apvatta bArasavimmi vitave dani.108 uni.172 uni.114 uni.79 uni.19211 uni.172/12, dani.114 dani.53 dani.62 dazani.159 uni, 419 uni.300 dani.54 dani.82/1,83 dazani,45 dani.100 dazani.174 dani.110 uni.172/11 Ani.73 uni.172|| dani.115 dani.119 dani.81 uni.190 uni.168 uni.167 dazani.160 nibhA.3196 Avani.783, vibhA.2787, nibhA.5621 nibhA.3965 5.8/319/1 vibhA.3341 vibhA.3034 nibhA.3202 nibhA.3138 nibhA.3145 nibhA.35, mUlA. 297 bha. 25/278/1 anudvA.tu. 569/2 nibhA.3139 nibhA.3169, tu. 3170 u. 30/30, mUlA.tu. 360 nibhA.3187 ThANaM tu. 4/250 nibhA.3198 vibhA.2999, nibhA. 5608 u.36/73, pa, 1/20/1, mUlA. 206 nibhA.5602, vibhA.2934 nibhA. 3203 nibhA. 3207 nibhA.3167 vibhA, 3348 ThANaM 7/140, Avani.779 Avani.778, nibhA.5596 nibhA.42, paMkabhA.1214, paMda.562, bhaA.106 ,mUlA. 409, 972 ThANaM 10/154, nibhA.3545, paMkabhA.252,taMdula.31 nibhA-3208 nibhA.3150, bRbhA.4281 vibhA.3035, nibhA.5620 nibhA.3183 bha. 25/278/3 bAlA maMdA kiDDA dazani.941 dani.120 dani.65 bAle sutte sUI bAhi ThitA vasabhehiM boDiyasivabhUtIe bohaNa paDimoddAyaNa bhava Agarise kAlaMtare uni.172/15 dani.96 uni.421
Page #778
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka bhAsaNe saMpAtitraho bhUmI ghara-tarugaNA ya maNa-vayaNa-kAyagutto mahurA-maMgU Agama mANussa khetta jAtI mAyA ya ruhasomA micchAdiTThI jIvo micchApaDivattIe mihilAe lacchighare muNisuvvayaMtavAsI mottuM purANa bhAvita morI nauli birAlI rayaNANi catuvvIsa rahavIrapuraM nayaraM pazihe guNasiMga rAyA sappe kuMthU rukkhA gucchA gummA vaMdAmi bhaddabAhuM vaNidhUyAcaMkAriya vayachakaM kAyachakka vAodaeNa rAI vAsaM va na uvaramatI vAsAkhettAlaMbhe vigatiM vigatIbhIto vicchuya sappe mUsaga visaghAti rasAyaNa maMgalata sauNi cauppaya mArga saMkho tiNisA'garU saMghAtaNA ya parisADaNA saMjamakhettacuyANaM sammahiTI jIvo sayaguNasahassapAgaM sabbesi pi nayANaM sAmitte karaNammi ya sAyatthI usabhapuraM dani.91 dazani.233 dani,92 dani.112 uni.160 uni.97 uni 165 dani.19 uni.172/5 uni.113 dani.87 uni,172/9 dazani.231 uni.172/13 26 dani.73 Ani.129 dani.1 dani.106 dazani.244 dani.101 dani.74 dani.61 dani.82 uni.172/8 dazani.326 uni.191 dazani.232 uni.186 dani.117 uni.166 dani.109 dazani.126 dani.57 uni.170 nibhA.3178 nibhA.1033 nibhA.3179 nibhA.3200 Avani.831 Avani.775 bhaA.39 nibhA.2648 vibhA.2872, nibhA.5600 nibhA.3964 nibhA.3174 vibhA.2936,nibhA.5604 nibhA.1031 vibhA.3034, nibhA.5609 vibhA.2816, nibhA.5598 nibhA.3158 jI. 1/69/1 paMkabhA.1 nibhA.3194 sama.18/3/1, jItabhA.587 / nibhA.3188 nibhA.3160 nibhA.3146 nibhA.3168, paMva.370 vibhA.2935, nibhA.5603 paMva.1192 vibhA.3350 nibhA.1032 nibhA.1804 nibhA.3205 bhaA.31 nibhA.3197 anudvA.715/6 nibhA.3142 ThANa 7/142, Avani.781, nibhA.5622, vibhA.2785
Page #779
--------------------------------------------------------------------------
________________ 681 pariziSTa 11 : anya granthoM se tulanA sAhAraNamAhAro sIsaM uro ya udaraM sIhagiri bhagutto sutte jahA nibaddhaM suddhodage ya osA seyavi polAsADhe selaTThi thaMbha dAruya hariyAle hiMgulae hita-mita-apharusabhAsI hoti uvaMgA kaNNA Ani.136 uni.153 uni.98 dani.116 Ani.108 uni.172/4 dani.103 Ani.74 dazani.299 uni.154, 182/2 paM. 1/48/55, gojA. 192 nibhA.593 Avani.tu. 776 nibhA.3204 mUlA. tu. 210 vibhA.2839, nibhA.5599 nibhA.3191 u.36/74, pa. 1/20/2, mUlA. tu. 207 mUlA. tu. 383 nibhA.594
Page #780
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka (maNi) aMguli (avayava) aMjaNa (pRthvI kAya ) aMtagagha (avayava) aMtaraMja (nagarI) aMtarA (grAma) aMtiya (maraNa) aMtosalla (maraNa) aMba (paramAdhArmika deva) aMba (phala) aMbaTTha (varNAntara) aMbaTThI (varNAntara) aMbaya (phala) aggeya (divya zastra ) aggeyI (dizA) acakAriyabhaTTA (mahilA) Ani. 22, 23 Ani. 26 uni 241 aMbariti (paramAdhArmika deva) sUni 66, 69 akAragavAda (darzana) akiriyavAdI (dArzanika ) suni. 29 sUni. 198 dazani. 166-168, akkhevaNI (kathA) acchi (avayava) acchiveyaNA (roga) ajogava (varNAntara) vizeSanAmAnukrama Ani. 75 uni 182/2 Ani. 74 sUni. 71 uni 170, 172/7 ajjuNaya (mAlI) aTThamapuvva (graMtha) aTThAvaya (parvata) uni 341, 343 uni 205 aNuka (dhAnya) aNuSpavAya (graMtha) uni 205 sUniM. 66. 68 uni 258 Ani. 22,24 ajjarakkhiya (AcArya) uni 98, 172/10 uni . 111 dani. 18 uni 280, Ani 354, 177, 178 sUni 98 ani 43 dani. 104, 106 uni. 182/2 uni . 85 sUni . 41 dazani. 229 uni. 172/5 aNojjA (sAdhvI) Thani. 172/2 aNNAgiya (darzana) sUni. 30, 118, 119 dazani 230 atasi (dhAnya) adda (rAjA) addaijja (adhyayana) aga ( rAjakumAra, muni) addapura (nagara) addaya (muni) addasuta (rAjakumAra) aparakkamamaraNa ( maraNa) appamAdasya (adhyayana) appamAya ( bhAvanA) aphalavAda (darzana) apphova (maNDapa) agi (darzana) abbha (pRthvIkAya) abhattachaMda (roga) abhaya (maMtrI) .abhidhammA (dizA) aya ( tiryaJca ) aya (pRthvIkAya ) pariziSTa 12 agalapura (nagara) arahantraya (muni) arahamitta (muni) arinema (tIrthaMkara) avaya (vanaspati) avarauttara (dizA) avaradisA (dizA) avarA (dizA) avaheDaga (roga) sUni. 188 sUni. 188 sUni. 188, 199 sUni . 188 sUni 193 sUni. 188 Ani. 284 uni 504 Ani. 361 sUni . 29 uni 390 uni . 167 Ani. 74 uni . 85 dazani. 58, 78, sUni. 57, 194 Ani. 57 dazani 234 Ani. 73 uni. 99 uni 93 uni 93 uni 441, 442 Ani. 141 Ani. 56 Ani. 47 Ani. 56 uni 150
Page #781
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 12 : vizeSa nAmAnukrama avvattaSAya (nihRvavAda ) asagaDa (muni) asi ( zastra ) asi (paramadhArmika deva) asipatta (paramAdhArmika deva ) asipattaNu (paramAdhArmika deva) amiya ( zastra) asiyaga (zastra) assa ( tiryaJca ) ahAlaMda (viziSTa muni) ahiM (tiryaca) ahichattA (nagarI) ahimAra (vRkSa) ahodisA (dizA) Ani. 149, sUni 98 dazani. 60, uni 65 dani. 62 uni 263 uni 340, 343 uni 152 Ani 58 uni. 215 uni 209, 223 sUni . 103 uni 151 sUni. 29 darzana. 341 uni 172/3 uni. 152 darzana. 15 uni 38, 40, 41 dazani. 167, Ani. 1, 9, 10,32,306, 307, 311 sUni 22, dani 27, 47 Ani 12 32 307 AyAragga (graMtha) AyAradhara (viziSTa muni) Ani 10 dani. 27 AyArapakapNa (graMtha) Aiya (maraNa) AiyaMtiya (maraNa) Agha (adhyayana) Adagama ( mApa) AtacchaTTa (darzana) AmadoSa (roga) uni. 167, 168 uni . 121 AmalakappA (nagarI) Amelaya (AbhUSaNa ) AyappavAyapuvva (grantha) Ayaya (saMsthAna) AdhAra ( (graMtha) Alita (zastra) AvIya (maraNa) AvIci (bharaNa) Asa ( tiryaJca ) sUni 72 sUni 76 sUni 67 sUni. 77 dani. 100 Ani. 311, 317, Ani. 95 uni. 222 uni 205, 215 darzAnaM. 234, Ani. 263 AsaMdI (upakaraNa) darzAna. 234 Asataraga ( tiryaJca ) Asamitta (nihnava) uni 168, 172/5 AsADha (AcArya) uni 123, 168, 172/4 uni 206, 228, iMgiNimaraNa ( maraNa) Ani 274, 281, dani 95 Ani. 43 uni 330 iMdA (dizA) iMdajasA (rAnI) iMdradatta (purohita) iMdanIla (maNi) iMdapada (parvata) iMdapura (nagara) iMdabhUti ( gaNadhara ) iMdava (rAnI) iMdasirI (rAnI) ikkaDa (cora kI jAti ) ikkhu (dhAnya) isibhAsita (graMtha) isivuDhi (rAnI) IsANA (dizA) uMdara ( tiryaJca ) Thakkala (vyakti) ukkaliyA (vAyu) ugga (varNAntara) ujjita (parvata) ujjeNI (nagarI) ucchu (vanaspati) 683 ucchughara (sthAna vizeSa ) uTTa ( tiryaJca ) uTTI ( tiryaJca ) uDDhadisA (dizA) uttarajjhayaNa (graMtha) uni 119,246 Ani. 75 dani. 77 uni 344 sUni . 205 uni 330 uni 330 uni 251 darzana 230 sUni . 190 uni 335 Ani. 43 darzana. 133 Ani. 323 Ani. 166 Ani. 22, 23, 26 Ani. 354 uni 90, 91, 95. 99, 120 dazani 277, uni 151, 188 uni 172/10 dazani. 84 dazani 234 Ani. 54, 59 uni 4, 27, 552
Page #782
--------------------------------------------------------------------------
________________ 684 niyuktipaMcaka uttaradisA (dizA) Ani.48, 56 elaga (tiryaJca) dazani, 234 udaga (muni) sUni, 205, 206 elagacchapaha (mArga) uni. 91 udadhi (sArthavAha) uni 41 oha mayantra) uni.182/2, sUni, '77 udayaNa (rAjA) uni.148 odaNa (dhAnya) dazani. 218 udara (avayava) uni. 182/1 oya (AhAra) sUni.171 udahi (AcArya) Ani.284 orabhijja (adhyayana) uni.242 uddAyaNa (rAjA) dani.96 ovAI (vidyA) uni.172.9 uppala (puSpa) dazani. 133 osA (nagarI) uni.336 ura (aSayava) uni.182/1 osira (vanaspati) uni.147 uraga (tirya) dazani.132, uni.100 ohi (maraNa) uni.205, 209, 215 urabbha (tiryaca) uni. 238, 240 kaMgu (dhAnya) dani. 229 urabha (tiryaza) uni.240 kaMga (vyakti) uni. 352 uvarimadisA (dizA) Ani.58 kaMDu (roga) uni.85, 150 uvarudda (paramAdhArmika deva) sUni.66, 73 / / kaMpilla (nagara) uni.334, 336 uvala (pRthvIkAya) Ani.73 kaMpillapura (nagara) uni.388, 394 uvahANapaDimA (pratimA) dani, 46 kaMsa (kAMsya) sUni. 151 uvahANasuya (adhyayana) Ani.295 kaccAiNI (rAnI) uni.332 uvAsagapaDimA (pratimA) dani.49 kar3aga (AbhUSaNa) uni.139 usabha (tIrthaMkara) uni. 281, Ani. 19, kaDaga/kaDaya (rAjA) uni. 328, 349 sUni.41 kar3avAda (darzana) sUni.31 usabha (rAjA) uni. 332 kaNaga (dhAtu) uni.34, 460 usamapura (nagara) uni.101, 170 kaNagamUla (vanaspati) uni.149 usuyAra (rAjA)uni. 353, 355, 359, 365 kaNiyAra (vanaspati) dazani. 133 usuyAra (nagara) uni, 358 kaNerudatta (rAjA) uni.328 usuyArapura (nagara) uni. 327, 360 kapaNa (avayava) uni.182/2, sUni. 77 ulugI (vidyA) uni. 172/9 kaNha (AcArya) uni.172113 ullugAtIra (nagarI) uni. 170, 172/6 kattha (vanaspati) Ani. 141 Uru (avayava) sUni.73, 77 kappa (graMtha) dani.1 Usa (pRthvIkAya) Ani.73 kappaNI (zastra) Ani. 149, sUni. 69 ekappaya (darzana) kamala (puSpa) Ani.229 egagga (bhAvanA) Ani.361 kamalAvaI (rAnI) uni. 351 egarAiya (pratimA) uni. 468 kammappavAyapuvya (graMtha) darzana. 15, uni. 70 egavihArapaDimA (pratimA) dani.46 kara (avayava) sUni,73, 77 raMDa (vRkSa) Ani. 240 karakaMDu (pratyekabuddha) uni.257, 258 sUni. 21
Page #783
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 12 : vizeSa nAmAnukrama 685 kukkuDa (tiyaMca) uni.351, dazani. karakaya (zastra) sUni. 81 karamaMdi (vanaspati) uni. 486 karisa (mApa) uni.147 kareNudattA (rAnI) uni. 321 kareNupadigA (rAnI) uni. 335 kareNuseNA (rAnI) uni. 335 kalAya (dhAnya) dazani. 230 kaliMga (vyakti) Ani, 323 kaliMga (janapada) uni. 257 kapila (muni) uni. 243,245.246,247 kavilA (dizA) Ani, 57 kAgiNI (mudrA) uni. 241,533 kAgI (vidyA) uni. 172 / 8 kAla (paramAdhArmika deva) sUni. 66.74 kAlakhamaNa (AcArya) uni. 120 kAlavesiya (muni) uni. 116 kAleja (avayava) sUni.71 kAvalika (AhA.) sUni. 172 kAsa (roga) uni.85 kAsava (purohita) uni. 246 kAsava (gotra) uni.460 kitthuggha (karaNa) sUni.12 kiMpAga (phala) uni. 396 kiMsuggha (karaNa) uni.191 kiNhaya (vanaspati) Ani. 141 kittimaI (rAnI) uni.331 kittiseNa (rAjA) uni. 331 kimi (tiryaca) dani. 103 kiriyavAdI (darzana) sUni.118, 121 kuMjara (tiryaJca) uni. 352 kuMjaraseNA (rAnI) uni. 335 kuMDaya (pAtra) uni.350 kuMDala (AbhUSaNa) uni. 139 kuMbhI (parabhAdhArmika deva) sUni.74 kukuraa (varNAntara) Ani. 27 kRtiyANA (rog| uni.85 kuDava (mApa) dazani. 210 kuddAla (zastra) Ani.95, 149 kurara (tiryaJca) uni. 463 kuru (janapada) uni. 358 kurudatta (vyakti) uni. 108 kurumatI (rAnI) uni.335, 352 kulattha (dhAnya) dazani. 230 kulala (tiryaJca) uni. 463, 464 kuliya (kRSi upakaraNa) dazani.57 kusakuMDI (rAnI) uni.343 kusuMbha (raMga) uni. 187, 202, dani.103 kusuMbhaya (raMga) dani. 103 kuhADi (zastra) Ani. 149 kUlabAla (muni) sUni. 57 kevalimaraNa (maraNa) uni 206, 217 kesa (avayava) uni. 182/2, sUni.80 kesara (udyAna) uni.389, 390 kesi (AcArya) uni.447, 448 koMta (zastra) sUni.72 koTTavIra (ziSya) uni.172/15 koDinna (tApasa, muni) uni.172/5,15 286,289 koNiya (rAjA) dazani-74 koddava (dhAnya) dazani-229 kolaya (karaNa) uni. 190, sUni.11 kollayara (nagara) uni. 107 kosaMbI (nagara) uni.100, 109, 118, 246, 340, khaira (vanaspati) Ani. 240 khaMDarakkhA (ArakSaka) uni.17215
Page #784
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka khaMda (deva) uni. 308 khaMdaya (muni) uni.112, 113 khaMdasirI (mahilA) uni.111 khaMdha (avayava) uni. 183 khajjoya (tiryaJca) Ani.119 khatta (varNAntara) Ani.22, 24 khattA (varNAntara) Ani.26 kharassara (paramAdhArmika deva) sUni.67, 81 khalaMka (tiryaJca) uni. 482-85 khIra (khAdya padArtha) uni.293, dani.99 khelejjA (dizA) Ani. 57 gaMga (niva) uni.169, 17246 gaMgA (nadI) uni.121, 125, 462, 465 gaMDayajakkha (yakSa) uni.320 gaMDi (yakSa) uni.320 gaMDitidugavaNa (udyAna) uni. 317, 320 gaMdhAra (zrAvaka) uni.95 gaMdhAra (janapada) uni. 257 gaMdhAra (parvata) dani.97 gaMdhArI (mahilA) uni. 318 gaddabha (tiyaJca) dazani.234 gaddabhAli (muni) uni. 390 gaya (tiryazca) dazani, 276, uni. 486, sUni.201, dani, 30 gayAgapayaya (parvata) Ani. 354 gayapura (nagara) uni.108, 315 garAdi (karaNa) uni.190, sUni.11 gArAli (rAjA, muni) uni.278 gAvI (tiryaJca) dazani.234 gAhA(chaMda) sUni.139 giddhapiTTha (maraNa) uni.206, 218, Ani. 273 giritaDaga (nagara) uni.336 1, dazArNakUTavartI gjaagrpd| giripura (nagara) uni.340 guMjA (vAyu) Ani.166 guDa (khAdya padArtha) dazani. 218 guNasilaya (caitya) uni. 171/3 go (tiryaca) dani. 103 goTThamAhila (nihnava) uni.169 goTThAmAhila (niva) uni, 172/10 goNa (tiryaza) uni.65. 484, dani. 12, gotama (gaNadhara) uni. 284,287,292,294, 295,298,445,447,448, ni.90.206 dani. 111 gotama (naimittika) Ani. 323 godattA (rAnI) uni.335 godhuma (dhAnya) dani229 gomejaya (maNi) Ani,75 goyamassAmI (gaNadhara) dazani.74 gorI (mahilA) uni.318 goviMdavAyaga (AcArya) darzAna.78. gosAla (bhikSu) sUni.191, 199 ghaNavAya (vAyu) Ani.166 ghoDaga (tiryazca) dazani. 234 caDppaya (karaNa) uni.191, sUni.12 cauraMsa (saMsthAna) uni.38, 40 caMDavaDiMsaya (rAjA) uni. 325 caMDAla (varNAntara) uni. 316, Ani. 22, 25 caMdapaDimA (pratimA) dani.47 caMdayabha (maNi) Ani.76 caMpapurI (nagarI) / uni.278 caMpA (nagarI) uni.14, 118, 279, 336, 345, 425, dani. 95 cakka (zastra) uni. 161, sUni.93 camara (deva) Ani,354
Page #785
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 12 : vizeSa nAmAnukrama 687 caraka (parivrAjaka) dazani. 134, 307/1 jasavaI (rAno) uni. 332 caraNa (avayava) sUni. 73.77 jasA (purohita patnI) uni.246 carita (bhAvanA) Ani.351 jAvaga (heta) dazani.83, 84 cAutthiA (roga) uni. 220 jiNapaDimA (pratimA) dani.41 cArittasamAhipaDimA ( pratimA) ni.48 jiyasattu (rAjA) uni.192, 343 cArudatta (rAjA) uni. 332 jIvapadesa (darzana) uni.168 citta (muni) uni. 322, 324, 347, 331 johA (avayava) dani. 112 cittasaMbhUya (adhyayana) ni. 324 ThANa (graMtha) dani. 47 cittaseNaa (rAjA) uni.331 Ika (zramaNopAsaka) uni.172/2 culaNidevI (rAnI) uni.330 daMDha (muni) uni.115 cUtarukkha (vRkSa) uni.268 NaMdisara (dvIpa) dani.95 cUyapAdava (vRkSa) uni.349 NAyA (graMtha) dani.5 chaThamattha (maraNa) uni.206, 217 taya (pRthvIkAya) Ani.73 chagala (tiryaJca) uni. 138 taMba (pRthvIkAya) Ani.73 chaTTa puvva (grantha) dani. 18 taMbola (tAmbUla) Ani. 287 chattaya (upakaraNa) dani. 120 taMsa (saMsthAna) uni.38, 39 chalUga (nihava) uni.161 tagarA (nagarI) uni.13 jaMghA (avayava) sUni, 162,uni. 18212 tajjIvatassarIra (darzana) sUni.29 jaMbU (AcArya) sUni.85 tabbhava (maraNa) uni.205, 214, 215 jaMbuya (tiryaJca) uni.116 tamA (dizA) Ani. 43 jakkhaharila (yakSa) uni.332 tamAlapatta (vanaspati) uni.147 jagadaggijaDA (vanaspati) uni.146 tava (bhAvanA) Ani. 351 jaNNadatta (brAhmaNa) uni. 109 tAla (vRkSa) Ani.133 jamAli (nihava) uni.168, 172/2, tAlavaMTa (upakaraNa) Ani. 170 sUni.125 tAvasa (zreSThI) uni.100 jammA (dizA) Ani. 43 tiduga (udyAna) uni. 172/2,317,320 jayaghoSa (muni) uni.459, 461, 462, tiNisa (vanaspati) dazani, 133, 286 465, 470, 474, 476 tittirI (tiryaca) dazani.85 jara (roga) __ uni. 85 tipuDaga (dhAnya) dazani.230 jalakata (maNi) Ani.76 timira (roga) uni.150 jalUka (tiryaJca) uni. 487, dani.108 tila (dhAnya) dazani. 229, uni, 351, jaloya (tiryaJca) dazani. 34 Ani.349 jana (dhAnya) dazani. 229 tilasakkuliyA (khAdyapadArtha) Ani.132 jasabhadda (AcArya) dazani. 349 tisUla (zastra) sUni.72
Page #786
--------------------------------------------------------------------------
________________ 688 tIsagupta ( nihnava) tuMbatraNa (vana) turaMga ( tiryaJca ) turaga ( tiryaJca ) turI (dhAnya) tUra ( vAdya ) teijjaga (roga) terAsiya (nihnavavAda ) tomara (rAtra) tosali (AcArya) tosaliputta (AcArya) thagga (avayava) thAla (upakaraNa) thAvaga (hetu) thUlabhadda (AcArya) dhIviloyaNa (karaNa) daMDai (rAjA) daMDagI (rAjA) daMsaNa ( bhAvanA) dakkhI (vanaspati) dakkhiNA (dizA) dakkhiNAparA (dizA) uni 168, 172/3 uni 288 dazani 274 uni 46 darzana. 230 uni. 152 dalanemi (rAjakumAra ) datta (muni) dattiya ( zastra) uni 150 uni 169 sUni 72 Ani. 285 uni 97 sUni 77 uni 350 dazani 83, 84 uni 101, 105, 106, 122 uni 190, sUni 11 uni. 113 uni . 112 Ani. 351 uni 151 Ani. 56 Ani. 56 uni - 449 uni 93, 107 Ani. 149 dasakAliya (graMtha) dazani 7, 11, 13, 14, 24 dasakAliyanijjutti (graMtha) darzana. 1 dasaNa (avayava) dasaNNa (janapada) dasapura (nagara) dasaveyAlaya (graMtha) dasAravagga (jAti) 1. takSazilA meM sthita dharmacakrasthAna | sUni 77 uni 327 uni 96,170, 172/10 dazani. 6 darzana. 52 dasAsu (graMtha) dAruya (vaNik ) dAhiNadisA (dizA) diDavAya (graMtha) dinna (tApasa, muni) dIvaga (udyAna) dIvasihA (rAnI) dIvAyaNa (RSi) dIha (rAjA) duddha (khAdya) dumapuphiyA (adhyayana) dumha (pratyekabuddha) durUtaga (vyakti) duruyaga (vyakti) devakuru (kSetra) devadatta (vyakti) devadattA (dAsI) devI (rAnI) dokiriya (nihnavavAda ) doguMdA (deva) dhaNa ( zreSThI) dhaNagiri (zreSTI) dhaNagutta (ziSya) dhaNadeva (vaNik ) dhamitta (muni) dhaNasamma (muni) zraNaseTThi (zreSTha) niryuktipaMcaka dani. 1 uni 333, 351 Ani. 48, 52 darzana. 167 uni. 289 uni. 172/13 uni 333 darzAna. 52 uni 328, 346 dhAgu (paramA dhArmika deva) dhaya (senApati ) zrammaghosa (AcArya) dhammacakka' (sthAna) dhammapaNatti (adhyayana) bhAyagI (vanaspati) sUni 35 dazani. 18 uni 257, 258 dani 94 dani. 92, 94 Ani. 182, sUni 153 darzana. 60 uni 95, dani 96 uni 332 uni. 169 uni 405, 432 dani. 108 uni. 288 uni. 172/6 Thani 333 uni. 91 uni 99 uni 246 sUni 67 uni 330 uni . 94 Ani. 354 dazani - 15 uni. 951
Page #787
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 12 : vizeSa nAmAnukrama 689 dhAriNI (rAnI) uni. 112 dhuya (adhyayana) Ani. 310 naglI (vidyA) uni.172/9 naMgala (kRSi upakaraNa) dazani.57 naMda (sanniveza) uni. 336 naMda (rAjA) uni.101 maMdaNa (bhavana, prAsAda) uni.405 naMdI (vAdya) uni.263 naMdI (dvIpa) dani.95 naMdIsara (dvIpa) Ani.353 naggati (pratyekabuddha) uni. 257 nadikheDa (janapada) uni, 172/6 nami (rAjarSi) uni. 253, 255, 257, 258, 263, 264, 266, 267 nami (tIrthaMkara) uni.264, 265 nayA apayana) naladAma (vyakti) dazani.77 naliNigumma (vimAna) uni.172/4, 346 naha (avayava) uni. 182/2 nAga (karaNa) uni.191, sUni.12 nAgajasA (rAnI) uni.331 nAgadattA (rAnI) uni.332 nANa (bhAvanA) Ani. 351 nANavAdI (darzana) sUni.30 nAlaMdaijja (adhyayana) sUni. 205 nAlaMdA (upanagarI) sUni. 204, 205 nAliyA (upakaraNa) dazani.58 nAliera (vRkSa) Ani. 133 nAvA (dhAhana) Ani.334, sUni.162 nAsa (avayava) uni.182/2 nipphAva (dhAnya) dazani. 230 niyatIvAya (darzana) sUni.30 nivveyaNI (kathA) dazani. 174, 175 nisAdI (varNAntara) Ani.27 nisAya (varNAntara) Ani. 22, 23, 26 nisIha (graMtha) Ani, 366 nerutI (dizA) Ani.43 pauma (puSpa) sUni. 163, 164 paumagumma (vimAna) uni.357 paMcAla (janapada) uni. 257, 262/1 paMDarajjA (sAdhvI) dani. 110, 104 paMDiya (maraNa) uni. 205, 216 paMthaka (rAjA) uni.331 pakkheva (AhAra) sUni.171, 172 paDisaMloNa (pratimA) dani. 46 paccakkhANa (graMtha, dRSTrivAda) Ani.311 pajjuNNa (vyakti) uni.352 pajjunaseNa (rAjA) uni.334 pajjota/pajjoya (rAjA) sUni. 57, dazani.78. uni.95, 96 paDalabbha (pRthvIkAya) Ani,74 paDDaya (tiyaMJca) uni.261 paNaya (vanaspati) Ani.141 paNNatti (graMtha) dazani.167 paNNavittI (dizA) Ani.57 patigA (rAnI) uni.334 pattha (mApa) dazani.210 pasthiva (divya zastra) sUni.98 pabhAvaI (rAno) uni.96, dani.96 pamAyappamAya (adhyayana) uni.175 payaNa (pAtra) sUni.78 parasu (zastra) uni. 370, Ani.149 sUni.39,81 parAsara (varNAntara) Ani. 23 parimaMDala (saMsthAna) uni.38 parimaMDalaga (saMsthAna) uni.41 pariyAdhammA (dizA) Ani.57 pala (mApa) uni.147 pinasarI)
Page #788
--------------------------------------------------------------------------
________________ 690 niyuktipaMcaka paliyaMka (upakaraNa) dazani 244 puvvadakkhiNA (dizA) Ani 56 pavAla (maNi) Ani 74, sUni 151 / / puSyadisA (dizA) Ani 47, 56 paseNaI (rAjA) una 246 puvyuttarAdasA (dizA) Ani 56 pAINa (gotra) dani 1 pusamitta (AcArya) uni 172/10 pAovagamaNa (maraNa) uni 206 poMDarIya (rAjakumAra) uni 286, 288 pADala (puSpa) uni 125 poMDarIya (dRSTAnta) dazani 63 pADaliputta (nagarI) uni 101 poMDarIya (puSpa) sUni 145 pANa (cAMDAla jAti) uni 316 poTTasAla (parivrAjaka) uni 172/7 pAda (avayava) uni 182/2, sUni 76 pota (rAjA) uni 333 pAyabaMgamaNa (maraNa) uni 228 poyAI (vidyA) uni 17218 Ani 274,283, polAsa (udyAna) uni 172/4 284, 291 phAgurakkhiya (muni) uni 97 pAyasa (khAdya padArtha) dani 99, 100 phaliha (maNi) Ani 75 pArAsara (kRSaka) uni 115 phiga (avayava) sUni 77 pAlakka (purohita) uni 113 phiphisa (avayava) sUni 71 pAliga (sArthavAha) uni 425 phupphusa (avayava) sUni 71 pAliya (sArthavAha) uni 429 bailla (tiryaca) uni 483, dani 93, 94 pAsa (avayava) sUni 76 baMbha (rAjA) uni 328 pAsa (tIrthakara) Ani 354 baMbhaccera (graMtha) Ani 12 pAsAvaccijja (sampradAya) sUni 206 baMbhathalaya (nagarI) uni 340 piThaDa (khAdya padArtha) uni 172/3 baMbhadatta (cakravartI) uni 327, 330, piMgala (saMnyAsI) dazani 79 352, 345 piMgalA (rAnI) uni 333 rbabhavatI (parivrAjaka) sUni 191 piMDesaNA (adhyayana) dazani 219 baMbhI (dArzanika) sUni 199 piTTicaMpA (nagarI) uni 277 ga (tiryaJca) dazani 274/1 piTThI (avayava) uni 182/1 balakoTTa (cANDAla-adhipati) uni 318 pihuMDa (nagara) uni 426, 427 baladeva (muni) uni 115 puMDarIya (bhavana) uni 432 balabhadda (rAjA) uni 172/4 pukkhara (tIrtha) uni 96, dani 97 balabhadda (cora) uni 251 puNNabhada (caitya) uni 279 balabhadda (muni) uni 403 puSphacUla (rAjA) uni 328 balasirI (rAjA) uni 172/7 pupphuttara (vimAna) uni 266/1 balasirI (rAjakumAra) uni 402, 404 putthI (rAnI) uni 333 bava (karaNa) uni 190, sUni 11 puraMdarajasA (rAnI) ___ uni 112, 113 basaMtapura (nagara) sUni 192
Page #789
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 12 : vizeSa nAmAnukrama vidA bahuraya (nivavAda) Thani. 167, 168, 172/1 bheruMDa (tiryaJca) uni,319 bAlapaMDita (maraNa) uni 216 bhoyaDapura (nagara) uni.90 bAlamaraNa (maraNa) uni. 205, 216 maMgu (AcArya) dani. 104, 112 bAlava (karaNa) uni.190, sUni. 11 maMDalagga (zastra) sUni. 51 bAlugA (pRthvIkAya) Ani.73 maMDaliyA (vAyu) Ani. 166 bAluya (pRthvIkAya) Ani.74 maMDukka (tiryazca) uni. 462, 464 bAhira (cANDAla) uni. 316 maMDukiyA (tiryazca) dazani.52 bAhA (avayava) sUni. 162. uni. 1821 maMdara (parvata) dazani. 335, uni. 263. bAhu (avayava) sUni. 73, 77 Ani. 49, 353 birAlI (vidyA) uni.1729 maMsu (avabava) uni. 18212 billa (vanaspati) uni.140 magahApura (nagara) uni. 277 bukkasa (varNAntara) Ani.26 maccha (tiryazca) dazani. 51 boDiyaliMga (mata) uni. 172115 majjAra (tiryaca) dazani.274/1 boDiyasivabhUti (AcArya) uni. 172:14,15 maNaga (muni) dazani.14,17, 348. bhattapariNNA (maraNa) uni. 206, 219 / / maNagapiyara (AcArya) dazani. 13 Ani.263, 273, 281 maNiNAya (deva) uni. 172/6 bhadda (rAjakumAra) uni. 117 maNoraha (udyAna) sUni.205 bhaddagutta (AcArya) uni.98 maNosilA (pRthvIkAya) Ani.74 bhaddadAru (vRkSa) uni.147 mataMga (nadI) uni. 317 bhaddabAhu (AcArya) dani. 1, uni.92 mayaMga (cANDAla jAti) uni.316 bhaddA (sAdhvI) uni.93 madhukaro (niyaMca) dazani. 114 bhaddA (rAnI) uni.331 maya (tiryazca) dazani. 95 bhamara (tiryaca) dazani,92, 96, 17, mayAsa (cANDAla jAti) 114, 115, 117, 119, mayUra (tiryaza) dazani.335 120/2, 133 maragaya (maNi) Ani.75 bharahapiu (tIrthakara) uni.281 maruga (zramaNa) darzAna. 307/1 bhANiya (vanaspati) Ani. 141 matya (kisAna) dani.104, 105 bhAvaNA (cUlA) Ani,310, 317 malayavatI (rAnI) uni,334 bhAsajjAya (adhyayana) Ani.309 malliyA (puSpa) uni. 146 bhikuMDi (rAjA) uni.343 masaga (tiryazca) uni.94, 487 bhikkhupaDimA (pratimA) dani,45 'masAragalla (maNi) Ani.75 bhigu (purohita) uni.359, 366 masUra (dhAnya) dazani.230 bhuyaguha (caitya) uni.17217 mahapaMcabhUta (darzana) sUni. 29 bhuyamoyaga (maNi) Ani.75 mahAkAla (paramAdhArmika deva) sUni.66, 75 uni.316
Page #790
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka mAnA mahAgiri (AcArya) uni. 172/5, 172/6 mugga (dhAnya) dazani.229 mahAghosa (paramAdhArmika deya) sUni.67, 82 muggara (zastra) uni.88 mahAtava (parvata) uni.151246 muggarapANi (yakSa) uni.111 mahAniyaMTha ( adhyayana) uni. 421, 422 muggaselapura (nagara) uni.116 mahAparipapyA (adhyayana) Ani.269. uni.325 270. 310 muNimanaga (dazaimA) uni 113 mahAvIra (tIrthakara) uni. 279 muttAvali (AbhUSaNa) Ani, 46 mahAsAla (rAjakumAra) uni.277 muriya (vaMza) uni.172.4 mahiMdaphala (phala) uni.149 mUsaga (vidyA) uni.17218 mahisI (tiryazca) dazani. 234, Ani. 285 mUsagAvaraddha (roga) uni.150 mahu (khAdyapadArtha) uni.127 meru (parvata) Ani. 49, 50 mahugari (tirvaJca) dazani. 96 mesa (tiryajJa) dazani.34 mahuyara (tiryaJca ) dazani. 95, 120.1, 1204 mottiya (paNi) sUni, 151 mahurA (nagaro) uni. 116, 119. 315, moya (pratimA) dani.47 340, 343 dAna. 112 moyaga (khAdyapadArtha) dazani.85 mAgaha (mApa) uni.151 morI (vidyA) uni, 17219 mAgaha (varNAntara) Ani.22, 24 rakhiya (AcArya) uni.98 mAsa (dhAnya) dazani. 221 ramaNabaI (rAnI) uni.332 mAsa (mApa) uni. 249 rayANa (mApa) uni.149 miMDha (tiryaza) dani, 103 raha (vAhana) uni.46,350 miga (tiyaMJca) dazani. 132, Ani.95 / / rahanemi (muni) uni. 437, 439. migadevI (rAnI) uni. 402 441, 442,443 migaputtijja (adhyayana) uni.402 rahavIrapura (nagara) uni. 170,572613,14 migA (rAnI) uni. 403 rahApattanaga (parvata) Ani.354 migAvaI (sAdhvI) dazani.72 rAI (vanaspati) uni.140 migI (vidyA) uni.17218 rAdha (AcArya) uni.11 mittasirI (zramaNopAsaka) uni. 172/3 rAyagiha (nagara) uni. 92, 101, 111, bhiya (tirtha) uni.389 172/3-6, 251, 340, bhihilA (nagarI) uni.170, 172/5,345 345, sUni- 199, 204 mihilApati (raajrssi| uni, 263 sayamatI (sAdhvI) uni.444 mIrA (upakaraNa sUni.74 rAyamAsa (dhAnya) dAna.230 mihilAhiba (rAjarSi) uni, 267 rAlaga (dhAnya) dazani. 229 mIsa (bAlapaMDitamaraNa) uni.205 rAhakkhamaNa (AcArya) uni.99 mukuMda (vAdya) uni, 152 ruda (paramAdhArmikadeva) sUni.72
Page #791
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 12 : vizeSa nAmAnukrama ruddapura (nagara) uni.344 ruddasomA (vyakti) uni.97 rupya (pRthvIkAya) Ani.73 ruyaga (maNi) Ani.75 rUviNI (sArthavAha-patnI) uni.431, 432 roha (paramAdhArmika deva) sUni.66 rohagutta (ziSya) uni. 172/7 rohagutta (maMtrI) Ani. 228 lacchighara (caitya) uni.1725 lavaNa (samudra) Ani. 50 lAuyapAta (alAbupAtra) dani.118 logasAra (adhyayana) Ani. 239 loNathyokAya, ati 3 loma (AhAra) sUni.171, 172 lohi (upakaraNa) sUni.78. lohiyakha (maNi) Ani.75 vAra (ratna) Ani.73, 240 vaira (AcArya) Ani.283 vairakkhamaNa (AcArya) uni.98 vaMjula (vanaspati) dazani.133 vaMsa (vanaspati) dani.103 vaMsIpAsAya (bhavana) uni. 336 vakkasuddhi (adhyayana) dazani: 16 vaggu (vimAna) uni.288 vAgumatI (mahilA) Ani.323 baggha (tirthaJca) uni.103,228 vagdhI (vidyA) uni. 172.9 vaccho (rAnI) uni. 332 vaTTa (saMsthAna) uni.38 vaDathalaga (nagara) uni.340 vaDapAyava (vRkSa) uni.337 vaDapuraga (nagara) uni. 340 vaDapuraya (nagara) uni.341 vaDakumArI (mahilA) dazani. 58 vaNarAi (rAnI) uni.334 vaNiya (karaNa) ni.190, sUni.11 vaddhamANa (tIrthakara ) Ani. 296, uni, 519, dani.115 vayamgAma (grAma) uni.363 vayarosabha (saMhanana) uni.404 varaga (maMtrI) dani. 106 varadhaNu (maMtrI) uni.330, 337 varadhaNuga (maMtrI) uni. 337 vararuI (vyakti) uni. 101 varAho (vidyA) uni.17248 valaya (AbhUSaNa) uni.258, 267 maraNa (maraNa) uni. 205, 210 vavahAra (grantha) darzana. 167. dani.1,47 vasaTTamaraNa (maraNa) uni. 205, 210 vasabha (tiryaJca) uni. 258, 260, 261 vasaha (tiryana) uni.259, 265 vasu (AcArya) uni. 17213 vasumitta (vaNika) uni.333 vAu (divyazastra) vAghAtimamaraNa (maraNa) Ani. 285 vANArasI (nagarI) uni.317, 340, 460, 468 vANIrA (rAnI) uni. 334 vAyavyA (dizA) Ani.43 vAyasa (tiryaca) uni.135 vAribhaddaga (dArzanika) sUni.90 vAruNa (divyazastra) sUni.98 vAruNI (dizA) Ani.43 vAlu (paramAdhArmika deva) sUni.67 vAlUga (paramAdhArmika deva) sUni.79 vAsavadattA (rAjakumArI) uni. 148 vAsi (zastra) Ani.149 vAsiTThA (purohita-patnI) uni. 359, 366 sUni. 98
Page #792
--------------------------------------------------------------------------
________________ 694 vikkhevaNI (kathA) trijjumatI (rAnI) vijjumAlA (rAnI) viMjha (ziSya) tricchuga ( tiryaJca ) vicya (vidyA) vijayaghosa (muni) viTTi (karaNa) viNayasuta ( adhyayana ) viNDu (deva) videha (janapada) videha (varNAntara) vimalA (dizA) vimutti (cUlA) viyaNa (upakaraNa) vivittacariyA (cUlA } vivegapaDimA (pratimA) visAhadatta (vyakti) vIyabhaya (nagarI) vIrAgasu ( adhyayana ) vaura (tIrthaMkara) darzana. 166, 170, 177, 178 uni 331 uni 331 uni 972 / 10 uni 487 Thani. 172/8 uni. 459, 461, vetta (vanaspati) veda (graMtha) vedeha (varNAntara) 474476 uni 190, sUni. 19 uni 28 uni 308 uni 257, 264 Ani. 26 Ani. 43 vIravara (tIrthaMkara) vohi (dhAnya) veNaiya (darzana) veNava (varNAntara) vaitaraNI (paramA dhArmikadeva ) veyaraNI ( paramAdhArmikadeva ) vaitAlika (chaMda) Ani. 310, 317 Ani. 169, 170 dazani 23 dani 46 uni 344 uni 95 uni 498 uni 277, 278, sUni. 25,85,200 uni 425 dazani 229 sUni. 118, 119 Ani. 26 sUni 67 sUni. 80 sUni 40 sUni . 108 Ani. 11 Ani. 22.24 bhAragiri (parvata) veya (parvata) beragga ( bhAvanA) veruliya (maNi) vesamaNa (indra) vehANasa ( maraNa) vehAsa ( maraNa) sarvANi (karaNa) saMkha (yuvarAja, muni) saMkha ( tiryaJca ) saMjaijja (adhyayana) saMjata (rAjA) saMjatapaDimA (pratimA) saMjaya (rAjA) saMbhUya (muni) saMveNI (kathA) niyuktipaMcaka uni . 92 uni 282 Ani. 351, 361 Ani. 76 uni 285, 287 uni 206, Ani 273 uni. 218 uni 191, sUni . 12 uni 314, 315 uni, 186, sUni. 7 uni . 387 uni. 388 dani. 41 uni . 388 sakkarA ( pRthvIkAya ) sagaDa (vAhana) sagaDAla (maMtrI) mantraNemi (rAjakumAra ) saccapavAyaputrva (grantha) saDDIya (dhAnya) satapuNpha (vanaspati) satti ( zastra) satyapariNNA (adhyayana) sapiNNiya (vanaspati) sappa (vidyA) sappa ( tiryaJca ) uni 322, 324 dazani. 172, 173 Ani. 73 uni . 186, sUni. 7 uni. 101 uni 441, 442 dazani. 16 dazani 229 uni - 147 sUni 72 Ani 12, 13, 310, 312, 316 uni 146 Thani. 1728 darzAna. 34, uni 103, 104. 318, 319, 462-64 dani. 73 uni 150 uni 127 uni . 146 sappAvaraddha (roga) sappa (khAdyapadArtha) sabaraniyaMsaNiya (vanaspati)
Page #793
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 12 : vizeSa nAmAnukrama 6.5 sabala (paramAdhArmika deva) pani.66 sAla (raajkumaar| uni 277 sabhikkhuya (adhyayana) dazani.18 sAli (dhAnya) dazani.229 samakaDaga (nagara) uni-336, 337 sAlibhadda (zreSThI) uni. 246 samAdhi (adhyayana) sUni.103 sAvatthI (nagarI) uni.112, 117, 170, samAdhipaDimA (pratimA) dani.46 172/1,2, 246, 341, 345 samuccha (darzana) uni.167 sAvito (dizA) Ani.57 samuddapAla (sArthavAhaputra) uni.428 sAsa (roga) uni.85 samuddapAlijja (adhyayana) uni,424 sAsaga (pRthvIkAya) Ani.74 samudavijaya (rAjA) uni.440 siMdhudatta (vaNik) uni. 334 samUsaNa (auSadhi) uni.149 siMdhuseNa (vaNik) uni.334 samosaraNa (adhyayana) sUni. 120 siMbali (vRkSa) sUni.81 sammattaparakama (adhyayana) uni. 498 siddhapavvata (parvata) uni.282 sarala (vRkSa) Ani. 133 siyaviyA (nagarI) uni,170 sarasa (vanaspati) uni.149 sira (avayava) sUni.73 sarisava (vanaspati) uni.140 sirigutta (AcArya) uni.17217 savvakkharasannivAi (labdhidhArI muni)uni,310 siriya (zakar3Ala kA putra) uni.101 savyakkharasannivAya (labdhi) sUni. 189 siroroga (roga) uni.150 sasAlamaraNa (maraNa) uni.212, 213 silA (rAnI) uni. 332 sahassapAga (taila) dani.109 silA (pRthvIkAya) Ani.73 sAeya (nagarI) uni.336 siliMda (dhAnya) dazani.230 sAkeya (nagarI) uni.108 siva (deva) uni.308 sAgarakhamaNa (AcArya) uni.120 sivadatta (vyakti) uni.344 sAgaracaMda (muni) uni.325 sivabhUi (nilava) uni.172|13,14 sAgaradatta (vaNik) uni.333 sivA (rAnI) uni. 440 sAgeta (nagarI) uni.325 sIosaNijja (adhyayana) Ani.211 sANadhaNa (cAMDAla jAti) uni.316 sImaMdhara (rAjA) uni.366 sAma (paramAdhArmikadeva) sUni.66 sIvaNa (upakaraNa) dazani,341 sAmaiya (muni) sUni.192 sIsa (avayava) uni.18211 sAmAiya (grantha) dazani.11 sIsaga (pRthvIkAya) Ani.73 sAmali (puSpa) uni.152 sIha (tiryaJca) dazani.89/3 sAmAjhyasamAhipaDimA (pratimA) dani. 48. sIhagiri (AcArya) uni.98 sAmuccheda (darzana) uni.168 sohI (vidyA) uni.172/9 sAmutthANI (dizA) Ani.57 suMThaya (pAtra) sUni,74 sAmuddaya (chaMda) sUni. 139 suggIva (nagaro) uni.403
Page #794
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka suttakaDa (graMtha) sUni.2 sudaMsaNa (zreSThI) uni. 111 sudaMsaNa (vyakti) uni. 333, 351 surdasaNA (mahAvIra kI bahina) uni. 172/2 sudda (varNa) Ani.24, 27 suddI (varNa) Ani.26 sukhavAya (vAyu) Ani. 166 sudhammA (gaNadhara) sunanda (zrAvaka) uni. 118 sunandA (mahilA) uni. 288. supati? (nagara) uni.343 subhaddA (mahilA, satI) dazani. 69 subhaddA (rAjakumArI) una. 317 supaNubhadda (muni) uni.94 suyasamAhipaDimA (pratimA) dani.48 suvaNNa (pRthvIkAya) Ani.73 suvaNNabhUmi (janapada) uni. 120 susANavitti (cAMDAlajAti) uni.316 suiya (zastra) sUni.72 sUI (upakaraNa) Ani. 262, dani.120 sUtagaDa (graMtha) sUni.2 sUya (varNAntara) Ani.22,24 sUyagaDa (graMtha) sUni. 1,2,18,20, 102 sUyara (tiyazca) uni. 100 sUrakaMta (maNi) Ani.76 sUla (zastra) sUni.72 sejabhava (AcArya) dazani, 11, 13, 349 seyaSi (nagarI) uni. 172/4 seyaviyA (nagarI) uni.1724 sevAla (muni) uni.289, 251 sevAla (vanaspati) Ani.141 somadatta (brAhmaNaputra) uni.109 somadeva (Aryavana ke pitA) uni.97 somadeva (brAhmaNaputra) uni. 109 somabhUi (AcArya) uni.109 somA (dizA) Ami.43 somA (rAnI) uni.334 soriyapura ( nagarI) uni. 440 sovAga (cAMDAla jAti) uni.316 sovAga (varNAntara) Ani.26 sohamma (devaloka) dani. 111 haDa (vanaspati) Ani. 141 hattha (avayava) uni. 182/2, sUni.76 hatthi (tirvaza) dazani.60, 234,Ani.110 hasthiNapara (nagarI) uni.336, 345 hatthiNI (tiyazca) dani.111 hatthitAvasa (tApasa) sUni.191 hatthipura (nagara) uni. 345 hatthibhUi (muni) uni.90 hatthimitta (muni) uni.90 hatthiya (tiryaca) uni.341, 350 haya (tiryaJca) uni.389 hariesa (kula) uni.316 hariesa (cAMDAla jAti) uni.314 hariesA (rAnI) uni.335 harimaMtha (dhAnya) dazani.230 hariyAla (pRthvIkAya) Ani.74 hareNuyA (vanaspati) uni.146 hala (upakaraNa) Ani.95 haliddA (vanaspati) dani.103 hiMgulaya (pRthvIkAya) Ani.74 hiMgusiva (vyantara deva) dazani.63 hiyaya (avayava) sUni. 71 hiyayasUla (roga) uni.172|4 hiribera (vanaspati) uni.147
Page #795
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-13 vargIkRta vizeSa nAmAnukrama adhyayana appamAdasya (utta. kA unnIsavAM adhyayana) uni.504 Agha (sUtrakRtAMga kA dasavAM adhyayana) sUni.103 dhammapapaNatti (dazavai, kA cauthA adhyayana) dazani.15 pamAyappamAya (utta. kA cauthA adhyayana) uni.175 vIyarAgasuya (utta. kA unatIsavAM adhyayana) uni,498 avayava piTThI (pITha) uni.182/1 phigga (nitamba) uni, 18212 aMguli (aMguli) sUni.75 aMjali (aMjali) dazani.288 phiphisa (udaravartI AMta vizeSa) sUni.71 aMtagaya (AMta) sUni.71 phupphusa (pheMphar3A) sUni.71 acchi ( kha) uni.18212 bAhA (bAhu) sUni.162, udara (peTa) uni.18211 bAhu (bAhu) sUni.73 uni18211 ura (hRdaya) maMsu (dAr3hI) uni.18262 sira (zira) uni.182/1 uruya (jaMghA) sUni.73 sosa (zira) sUni.73 Uru (jaMghA) uni.18251 hattha (hAtha) uni.182/2, sUni.77 Ani.182:2 oTTa (hoTha) hiyaya (hRdaya) uni.18212 sUni.71 kaNNa (kAna) kara (hAtha) sUni,73 kAleja (kalejA) sUni.71 AsADha (ASADha) uni.123, 168,972/4 kesa (keza) uni.18242 udahi (udadhi) Ani.284 khaMdha (kaMdhA) uni.183 kaNha (kRSNa) uni.172/13 caraNa (paira) sUni.73, 77 kAlakhamaNa (kAlakAcArya) uni.120 jaMghA (jaMghA) uni.162 kesi (kezI) uni.447, 448 jIhA (jIbha) dani.112 goviMdavAyaga (goviMdavAcaka) dazani.78 thaNa (stana) sUni.77 jaMbu (jaMbU) sUni.85 dasaNa (dAMta) jasabhadda (yazobhadra) dazani.349 nayaNa (nayana) dazani.27 tosali (tosali) Ani 285 naha (nakha) uni.18212 tosaliputta (tosaliputra) uni.97 nAsa (nAka) uni.182/2 thUlabhadda (sthUlibhadra) uni.101, 105, pAda (paira) uni.1822 106, 122. pAsa (pAca) sUni 76 dhammaghosa (dharmaghoSa) uni.94 AghArya
Page #796
--------------------------------------------------------------------------
________________ 698 uni 172/10 pusamita (puSyamitra) boDiyavibhUti (boTika zivabhUti) uni 172/ 15 uni 98 bhaddagupta (bhadragupta ) dani. 9,92 bhaTTabAhu (bhadrabAhu ) maMgu (maMgu) daniM. 104, 112 darzana. 13 maNagapiyara ( zayyaMbhava ) mahagAra (mahAgire ) 'uni. 172/5, 6 rakhiyakhamaNa (ArakSita) uni. 98, 172/10 uni . 99 uni 99 rAdha ( rAdha) rAhamaNa (rAdhAcAyaM ) vaira (kha) rakkhamaNa (Arya vajra ) vasu (vasu) sAgarakhamaNa (AyaM sAgara ) siriMgutta (zrIgupta ) sIhagiri (siMhagiri) sejjaMbhava (zayyaMbhava) somabhUi (somabhUti) AbhUSaNa Amelaya (zira kA AbhUSaNa) uni . 172/3 uni . 120 uni. 172/7 uni . 98 darzana. 11, 13, 349 uni . 109 kaDaga (hAtha kA AbhUSaNa) kuMDala (kuNDala) muttAvali (motiyoM kI mAlA) valaya (valaya) AhAra oya (oja) kAvalika (kAlika ) rakkheva (prakSepa) loma (lobha) Ani . 283 uni 98 uni . 152 uni 139 uni 939 Ani 46 uni 258 sUni. 171 sUni . 172 sUni . 171 sUni . 171 udyAna evaM cana kesara (kesara) uni 389, 390 maMDitadugavaNa (gaMDitiMdukavana ) uni 317, 320 tiMduga (tinduka) uni 170, 172/2, 317.321 taMtravaNa (tuMbavana) uni 288 dIvaga (dIpaka) polAsa (polAsa) maNoraha (manoratha) AsaMdI (kursI) kaMDu (pAtra) chata (chatra) upakaraNa tAlabaMTa (vAlavRMda, paMkhA ) naMgala ( lAMgala) nAliyA ( samaya jAnane kA yaMtra) paNa (kaDAhI) paliyaMka (palaMga) mIrA (cUlhA ) lAuyapAta (pAtravizeSa ) lohi (pAtra vizeSa) viyaNa (vyajana, paMkhA ) suMThaya (pAtra vizeSa ) hala (hala) kathA akkhevaNI (AkSepaNI) nitreyaNI (nirvedanI) vikSaNI (vikSepaNI ) saMveyaNI (saMvejanI) kiMtyuggha (kiMstughna ) kiMsura (kiMstudhna ) kolatra (kolava) garAdi (garAdi) nAga (nAga) bava (ba) bAlava (bAlava) karaNa niyuktipaMcaka uni . 172/13 uni . 172/4 sUni 205 Ani. 263 sUni : 78 sUni . 108 Ani. 170 dazani. 57 dazani. 58 sUni. 78 dazani. 244 sUni . 74 dani. 118 sUni. 78. ani. 169, 170 sUni. 74 Ani. 95 darzana. 166-168. 177, 178 dazani. 174, 175 darzana. 166, 170, 177, 178 dazani. 172, 173, sUni . 12 uni 191 uni 190, sUni. 11 uni . 190, sUni . 11 una. 191, sUni. 12 'cauppaya (catuSpada) zrIviloyaNa (strIvilokana) uni 190, sUni 11 uni. 191, suni. 12 uni 190, sUni . 11 uni 190, sUni. 11
Page #797
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 13 : vargIkRta vizeSa nAmAnukrama 699 Thani. kSetra vaNiya (vaNija) 6,8,9,10,30, 32, 217, 307, viddhi (viSTi) uni.190, sUni.11 311,366, sUri.22, darzana,27, 47 sauNi (zakuni) uni.191, sUni,12 AyAragga (AcArAna) Ani. 12, 32, 307 AyappavAyapukhkha (AtmapravAdapUrva) dazani.15 devakuru (devakuru) Ani.1, sUni.153, 182 AyArapakappa (AcAraprakalpa) dani.27, Ani. khAdya padArtha 311,317 audaNa (odaNa) dazani.21/ sabhAsita (RSibhASita) sani.190 khIra (khIra) uni.293, dani.99 uttarajjhayaNa (uttarAdhyayana) uni.4, 27, 552 guDa (gur3a) dazani.218 kappa (kalpa) dani.1 tilasaliyA (tilapapar3I) Ani.132 kammappavAyapuca (karmaprapAdapUrva) dazani.15, sUni.35 jani.50 pAyasa (khora) dani.99,100 chaTTapulva (satyapravAdapUrva) dani.18 piThar3a (kUrapiMDa) uni.1723 ThANa (sthAnAMga) dani.47 mahu (madhu) uni.127 NAyA (jJAtAdharmakathA) dani.5 moyaga (laDDu) dazani.85 dasakAliya (dazarvakAlika) dani.7, 11, 13, loNa (namaka) dazani.36 14, 24, 307 sappi (ghI) uni.127 dasakAliyanijjuti gaNadhara (dazavaikAlikaniyukti) dazani.1 iMdabhUti (indrabhUti) sUni.205 dasaveyAliya (dazavakAlika) dazani.6 gotama (gautama) uni.284, 287, 292, dasAsu (dazAzrutaskandha) dani.1 294, 295, 298, diTTivAya (dRSTivAda) dazani.167 nisoha (nizItha) Ani.366 sUni.90, 206, dani.111 paccakkhANa (pratyAkhyAnapUrva) Ani.311 goyamassAmI ( gautamasvAmI) dazani.74 paNNatti (vyAkhyAprajJapti) dazani.167 sudhammA (sudharmA) sUni.85 baMbhaccera (AcArAMga) Ani.12 gotra, jAti evaM vaMza vavahAra (vyavahAra) dazani.167, dani.1, 47 ikkaDa (cora kI jAti) uni.251 veda (AcArAMga) Ani.11 kAsava (kAzyapa) uni.460 saccappavAyapuvva (satyapravAdapUrva) dazani.16 dasAravAga (dazAhavarga) dazani.52 sAmAnya (sAmAyika) dazani.11 pAINa (prAcIna) dani.1 suttakaDa (sUtrakRta) sUni.2 muriya (maurya) uni.172/4 sUtagaDa (sUtrakRta) sUni,2 grantha sUyagaDa (sUtrakRta) sUni 1, 2, 18, 20, 102 aNuppavAya ( anupravAda) uni.17215 cakravartI AyAra (AcArAMga) darzAna,167, Ani. 1, baMbhadatta (brahmadatta)uni,327, 330, 352, 3455
Page #798
--------------------------------------------------------------------------
________________ 700 niyuktipaMcaka uni.93 cANDAla jAti kaliMga (kaliMga) uni.257 pANa (pANa) uni.316 kuMbhakArakar3a (kuMbhakArakaTa) uni.113 balakoTTa (balakoTTa) uni.318 kuru (kuru) uni.358 bAhira (bAhya) uni 8 kollayara (kolakara) uni.107 mayaMga (mAtaMga) uni, 316 kosaMbo (kauzAmbI) uni.100, 109, 118, mayAsa (mRtAza) uni.316 246,340 sANadhaNa (zvAnadhana) DaoNna.316 dhAra gAMdhAra) uni.257 susANavitti (zmazAnavRtti) uni. 316 gayapura (gajapura) uni.108, 315 sovAga (zvapAka) uni.316 giritaDaga (giritaTaka) uni.336 hariesa (harikeza) uni.314, 316 giripura (giripura) uni.340 caitya caMpapurI (campApurI) uni.278 ucchudhara (ikSugRha) uni.172/10 caMpA (campA) uni.94, 118, 279, 336, guNasilaya (guNazilaka) uni.171/3 345, 425, dani.95 tagarA (tagarA) puNNabhadda (pUrNabhadra) uni.279 dasaNya (dazANaM) bhuyaguha (bhUtagRha) uni. 172/7 uni.327 lacchighara (lakSmIgRha) uni.172/5 dasapura (dazapura) uni.96, 100, 172/10 naMda (naMda) uni.336 chaMda nadikheDa (nadikheTa) uni.172/6 gAhA (gAthA) sUni.139 nAlaMdA (nAlandA) sUni.204, 205 vetAlika (vaitAlika) sUni.40 paMcAla (pAJcAla) uni.257, 262/1 sAmuddaya (sAmudraka) sUni,139 pATaliputta (pATaliputra) uni.101 janapada evaM nagarI piTThIcaMpA (pRSThicaMpA) uni.277 aMtaraMji (aMtaraMjikA) uni.170, 172/7 pihuMDa (pihuNDa) uni.426, 427 aMtarA (antarAgrAma) uni.341, 343 baMbhathalaya (brahmasthalaka) uni.340 addapura (Ardrapura) sUni.188, 193 basatapura (basantapura) sUni.192 ayalapura (acalapura) uni.19 / / bhoyaDapura (bhogakaTapura) uni.90 ahichattA (ahicchatrA) uni.340, 343 magahApura (magadhapura) uni.277 AmalakapyA (AmalakalpA) uni.172/3 maharA (mathurA) uni.116, 119, 315, 340, iMdapura (indrapura) uni.344 343, dani,112 ujjeNI (ujjayinI)uni.90, 91, 95, 99, 120 / mihilA (mithilA) uni.170, 17215, 345 ullugAtIra (ullukAtIra) uni.170, 17216 muggaselapura (mudgazailapura) uni.116 usabhapura (RSabhapura) uni.101, 170 / rahavIrapura (rathavIrapura)uni.170, 172/13, 14 usuyArapura (iSukArapura) uni.327, 358, 360 rAyagiha (rAjagRha)uni.92, 101, 111, 172 / elagacchapaha (eDakAkSapatha) uni.91 3-6, 251, 340, 345, sUni. osA (avazyAya) uni.336 199, 204 kaMpillapara (kAmpilyapara)uni.336, 388, 394 rupara (rudrapUra) uni.344
Page #799
--------------------------------------------------------------------------
________________ 701 pariziSTa 13 : vargIkRta vizeSa nAmAnukrama vaMsIpAsAya (vaMzIprAsAda) uni.336 kimi (kRmi) vaDathalaga (ghaTasthalaka) uni.340 kuMjara (hAthI) vaDapuraMga (vaTapuraka) uni.340, 341 kuMthu (kuMthu) vayaggAma (vrajagrAma) uni,363 kukuDa (murgA) vANArasI (vArANasI) uni.317, 340, kurara (kurala) 460, 468 kulala (kurala) videha (videha) uni.257, 264 khajjoya (juganU) vIyabhaya (cItabhaya) uni.95 khaluka (duSTa baila) samakaDaga (samakaTaka) uni.336, 337 gaddabha (gadhA) sAeya (sAketa) uni.336 gaya (hAthI) sAkeya (sAketa) uni.108 gAvI (gAya) sAgeta (sAketa) uni.325 go (gAya) sAvatthI (zrAvastI) uni.112, 117. 170, goNa (baila) 172/1, 2, 246, 341, 345 ghor3aga (ghor3A) siyaviyA (pAyikA) pani 1 chagala (bakarA) suggIva (sugrIva) uni.403 jaMbuya (zrRgAla) supati? (supratiSTha) uni.343 jalUka (jalaukA) suvaNNabhUmi (suvarNabhUmi) uni.120 jaloya (jalaukA) seyavi (zvetavikA) uni.172/4 seyaviyA (zvetavikA) uni.172/4 turaMga (ghor3A) turaga (ghor3A) soriyapura (zaurikapura) uni.440 tittirI (tItara) hatthiNapura (hastinApura) uni.336, 345 hatthipura (hastipura) uni.345 SaDDaya (bachar3A, pADA) tirya baila (baila) baga (ka) dazani.60 assa (ghor3A) bhamara (bhramara) aya (bakarA) dazani.234 bheruDa (nirviSa sarpa) ahi (sAMpa) uni.263 maMDukka (meMr3haka) dazani.234 Asa (ghor3A) maMDukiyA (meMr3hakI) Asataraga (khaccara) dazani.234 laMdara (cUhA) dazani.133 maccha (matsya) majjAra (bilAva) uTTa (UMTa) dazani.84 udrI (UMTanI) darzana, 234 madhukarI (bhramarI) uraga (sarpa) dazani,132 maya (mRga) urambha (memanA) uni.238 mayUra (mora) elaga (bheDa) dazani,234 masaga (macchara) dani.103 uni.352 dani.73 uni.351 uni.462 uni 463 Ani.119 uni.482 dazani.234 dazani.276 dazani.234 dani.103 uni.65 dazani,234 uni.138 uni.116 uni,487 dazani.34 dazani.274 uni.46 dazani.85 uni.261 uni.483 dazani.274/1 dazani.92 uni.319 uni.462 dazani.52 darzana.51 dazani.274/1 dazani.114 dazani.95 dani.335 uni.94
Page #800
--------------------------------------------------------------------------
________________ 702 mahisI (bhaiMsa) mahugari (bhramarI ) mahuyara (bhramara) miMLa (meMDhA ) mirA (mRga ) miya (mRga ) mesa (meMDhA) vagdha (vyAghra) vasabha (baila) basaha (baila) vAyasa (kauA) vicchuga (bicchu ) saMkha (zaMkha) sappa (sarpa) sIha (siMha) sUyara (sUkara) hathi (hAthI) hatkSaNI (hathinI ) haya (ghor3A) tIrtha pukkhara (puSkara) tIrthaMkara arinemi (ariSTanemi) usabha (RSabha) uni 281, nami (nami) pAsa (pAva) bharahapiu (RSabha ) mahAvIra (mahAvIra) vIravara (mahAvIra ) Ani. 285 dazani. 96 dazani. 95 ini. 105 AniM. 95 taila sahassapAga (sahasrapAka) uni . 389 dazani. 34 uni. 103 uni 258 uni 259 uni 135 uni 487 uni 186/7 dazani. 34 darzana. 89/3 uni . 100 darzana. 60 dani. 111 uni 389 uni 96, dani 97 uni . 441, 442 AniM. 19, sUni . 41 uni 113 muNisuvvaya (munisuvrata ) vaddhamANa ( vardhamAna ) Ani. 296, 519 dani. 115 vIra (mahAvIra ) uni 264, 265 Ani. 354 sUni. 206 uni 281 uni 279 uni 425, uni 277, 278, sUni. 25, 83, 200 Ani. 304 dani. 109 darzana evaM dArzanika akAragavAda (akArakavAda ) akiriyavAdI (akriyAvAdI) aNNAzaya (ajJAnavAda) sUni. 30, aphalavAda (aphalavAda) Atacchadra (AtmaSaSTha ) ekappaye (ekAtmavAda) kaDavAda (kRtavAda) kiriyavAdI (kriyAvAdI) tajjIvatassarIra (tajjIvatatzarIravAda) nANavAdI (jJAnavAdI) niyatIvAya (niyativAda) mahapaMcabhUta (paMcamahAbhUta) veNaiyavAdI (vainayikavAdI) divya zastra aggeya (Agneya) patthiva (pArthiva ) vAu (vAyavya) vAruNa (vAruNa) dizA niyukti paMcaka aggeyI (AgneyI) abhidhammA (abhidharmA) avarauttara (pazcimauttara) avaradisA (pazcima dizA) ahodisA (adhodizA) iMdA (aiMdrI, pUrva ) udisA (urdhvadizA) uttaradisA (uttaradizA ) uSarimadisA (urdhvadizA ) IsANA (IzAnI) kavilA (kapilA) khelejjA (khelejjA) jammA ( yAmyA, dakSiNa) tamA (adhodizA) dakkhiNA (dakSiNadizA) sUni. 29 sUni. 118 118, 119 sUni 29 sUni. 29 sUni 29 sUni . 31 sUni . 118, 121 sUni. 29 sUni. 30 sUni 30 sUni. 29 sUni. 118 sUni. 98 sUni. 98 sUni. 98 sUni. 98 Ani. 43 Ani . 57 Ani 56 ani, 47, 56 Ani. 58 Ani. 43 Ani, 54, 59 Ani, 48, 56 Ani. 58 Ani. 43 Ani 57 ani. 57 Ani. 43 Ani. 43 Ani. 56
Page #801
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 13 : vargIkRta vizeSa nAmAnukrama 703 dakkhiNAparA (dakSiNapazcimadizA) Ani.56 bAlu (bAlu) sUni.67 dAhiNadisA (dakSiNadizA) Ani.48, 52 bAluga (bAluka) sUni.79 nerutI (naiRtI) Ani.43 viNhu (viSNu) uni.308 papaNavittI (prajJApanI) Ani.57 vetaraNI (vetaraNI) sani.67, 80 pariyAdhammA (paryAdharmA) Ani.57 vesamaNa (vaizramaNa) uni.285, 287 puvadisA (pUrvadizA) Ani.45, 56 sabala (zabala) sUni.66, uni.71 puvvadakSiNA (pUrvadakSiNadizA) Ani.56 sAma (zyAma) sUni.66 pubuttaradisA (pUrvottaradizA) Ani.56 siva (ziva) uni.308 vAyavvA (vAyathyA) Ani.43 harila (harila) uni.332 vAruNI (vAruNI, pazcima) Ani. 43 hiMgasiva (hiMgaziva) dazani.63 vimalA (vimalA) Ani.43 devaloka evaM devavimAna sAmutthANI (sAmutthAnI) Ani.57 naliNigumma (nalinigulma) uni.172/4, sAvittI ( sAvitrI) Ani.57 uni,346 somA (somA, uttara) Ani.43 paThamagumma (padmagulma) uni.357 deva evaM yakSa pupphuttara (puSpottara) uni.266/1 aMba (amba) sUni.66 uni.288 vAgu (valgu) aMbarisi (aMbarisI) sUni.66 sohamma (saudharma) dani.111 asi (asi) sUni.76 dvIpa asiMpatta (asipatra) sUni.67 NaMdisara (naMdIzvaradvIpa) dani.95 uvarudda (uparaudra) sUni, 66,73 naMdi (naMdIzvaradvIpa) dani,95 kAla (kAla) sUni,66,74 naMdisara (naMdIzvaradvIpa) Ani.353 kuMbha (kumbha) sUni.67 dhAnya kuMbhI (kuMbhI) sUni.74 aNuka (aNuka) dazani.229 khaMda (skaMda) uni.208 atasi (alasI) dazani.230 kharassara (kharasvara) sUni.67, 81 ikcha (ikSu) dazani.230 gaMDayajakkha (gaNDakayakSa) uni.320 odaNa (cAvala) dazani,218 camara (camara) Ani.354 kaMgu (kaMgu) dazani.229 doguMdaga (doguMdaka) uni.405, 432 kulattha (kulathI) dazani.230 dhaNu (dhanu) sani.67,75 kalAya (kalAya, maTara) dazani. 230 maNiNAya (maNinAga) uni.172/6 koddava (kodrava) dazani. 229 mahAkAla (mahAkAla) sUni.66, 75 godhuma (geMhU) dazani.229 mahAghosa (mahAghoSa) sUni.67, 82 java (jau) dazani.229 muggarapANi (mudgarapANi) uni.111 tipuDaga (tripuTaka) dazani.230 sUni.72 tila (tila) dazani. 229 rodda (raudra) sUni.66 tuvarI (arahara) dani.230
Page #802
--------------------------------------------------------------------------
________________ 704 niyuktipaMcaka dazAne 229 nipphAtra (niSpAva) dazani 230 masUra (masUra) dazani 232 mAsa (ur3ada) dazani 229 mugga (mUMga) dazani 229 rAyamAsa (rAjamASa) dazani 230 rAlaga (rAlaka) vIhi (vrIhi) dazani 229 sadIya (sAThI cAvala) dazani 229 sAli (zAli) dazani 229 siliMda (moTha) dazani 230 harimaMtha (harimaMtha) dazani 230 nadI evaM samudra gaMgA (gaMgA) uni 121, 125, 462, 465 matagaMgA (mRtagaMgA) uni 317 laSaNa (lavaNasamudra) Ani 50 nilava evaM nihnavavAda abaddhiga (abaddhikavAda) uni 167 avvattavAya (avyaktavAda) uni 167. 1688 Asamitta (azvamitra) uni 168, 17215 gaMga (gaMga) uni 169, 1726 godumAhila (goSThAmAhila) uni 169 godAmAhila (goSThAmAhila) uni 172110 chaluga (SaDulUka) uni 169 jamAli (jamAli) uni 168, 17212, sUni 125 jIvapadesa (jIvaprAdezikavAda) uni 168 tIsagupta (tiSyagupta) uni 168, 172/3 terAsiya (trairAzika) uni 169 dokiriyA (dvaikriyavAda) uni 169 bahuraya (bahurata) uni 167, 168, boDiyaliMga (boTikaliMga) uni 172115 samuccha (sAmucchedavAda) uni 167 sivabhUi (zivabhUti) uni 172413, 14 sAmuccheda (sAmucchedavAda) uni 168 parivrAjaka aura saMnyAsI gosAla (gozAla) sUni 191, 199 caraka (caraka) dani 134, sUni 112 tidaMDiya (tridaMDI) sUni 191, 199 dIvAyaNa (dIpAyana) dazani 52 piMgala (piMgala) dazAMna 79 poTTasAla ( podRzAla) uni 1727 baMbhavatI (brahmavAdI) uni 191 baMbhI (brahmavAdI) sUni 199 bhikkhu (bauddha bhikSu) sUni 199 maruga (mahaka) dazani 307/1 vAribhaddaga (vAribhadraka, zaucavAdI) sUni 90 hatthitAvasa (hastitApasa) sUni 191 parvata aTThAvaya (aSTApada)uni 282. Ani 3.4. sUni 41 iMdapada (iMdrapada) dani 77 ujjita (ujjayaMta) Ani 354 gaMdhAragiri (gAMdhAragiri) dani 97 gayAgapaya (gajAnapada) Ani 354 maMdara (maMdara) dazani 335, uni 263 Ani 49. 353 mahAtava (mahAtapa) uni 172.6 meru ( meru) Ani 49, 50 rahAvattanaga (rathAvarta) Ani 354 vaibhAragiri (vaibhAragiri) uni 92 veyaGmu (vaitADhya) uni 282 siddhapavvata (siddhaparvata) uni 282 purohita evaM brAhmaNa iMdadatta (indradata) uni 119, 246 kAsava (kAzyapa) uni 246 jaNNadatta (yajJadatta) uni 109 pAlaka (pAlaka) uni 113 bhigu (bhRgu) uni 359, 366 vararuI (vararuci) uni 101 somadatta (somadatta) uni 109 somadeva (somadeva) uni 109
Page #803
--------------------------------------------------------------------------
________________ 705 pariziSTa 13 : vargIkRta vizeSa nAmAnukrama dani 46 puSpa uppala (utpala) dazani 133 kamala (kamala) Ani 229 dhAyagI (dhAtakI) uni 151 pauma (padma) sUni 163, 164 pADala (pATala) uni 125 poMDarIya (poMDarIka) sUni 145 malliyA (mallikA) uni 146 sAmali (zAlmali) uni 152 pRthvIkAya aMjaNa (aMjana) Ani 74 abhapaDala (abhrapaTala) Ani 74 abbhavAluya (abhravAluka) Ani 74 aya (loha) Ani 73 uvala (upala) Ani 73 Usa (USa) Ani 73 tausa (trapuSa) Ani 73 taMba (tAMbA) Ani 73 bAluya (bAluka) Ani 74 maNosilA (mana:zilA) Ani 74 ruppa (cAMdI) Ani 73 loNa (lavaNa) Ani 73 sakarA (zarkarA) Ani 73 suvaNa (svarNa) Ani 73 sAsaga (zasyaka) Ani 74 silA (zilA) Ani 73 sosaga (zIzA) Ani 73 hariyAla (haratAla) Ani 74 hiMgulaya (hiMgalu) Ani 74 pratimA uvahANapaDimA (upadhAnapratimA) dani 46 uvAsagapaDimA (upAsakapratimA) dani 49 egarAiya (ekarAtrikI) uni 468 egavihArapaDimA (ekalavihArapratimA) dani 46 caMdapaDimA (candrapratimA) dani 47 cAritasamAhipaDimA (cAritrasamAdhipratimA) dani 48 jiNapaDimA (jinapratimA) dani 41 paDisaMloNapaDimA (pratisaMlInapratimA) dani 46 bhikkhupaDimA (bhikSupratimA) dani 45 moyapaDimA (mokapratimA) dani 47 vivegapaDimA (vivekapratimA) dani 46 saMjatapaDimA (saMyatapratimA) dani 41 samAdhipaDimA (samAdhipratimA) sAmAiyasamAhipaDimA (sAmAyikasamAdhipratimA) dani 48 suyasamAdhipaDimA ( zrutasamAdhipratimA) dani 48 pratyekabuddha karakaMDu (karakaNDu) uni 257, 258 dummuha (durmukha) uni 257, 258 naggati (naggati) uni 257 nami (nami) uni 253, 255. 257, 258, 263. 264, 266, 267. prAsAda naMdaNa (naMdana) puMDarIya (puNDarIka) uni 431, 432 vaMsIpAsAya (vaMzIprAsAda) uni 336 phala aMba (Ama) uni 258 aMbaya (Ama) uni 241 kiMpAga (kimpAka) uni 396 mahiMdaphala (mAhendraphala) uni 149 bhAvanA appamAya (apramAda) Ani 361 egagga (ekAgra) Ani 361 carita (cAritra) Ani 351 tava (tapa) Ani 351 dasaNa (darzana) Ani 351 nANa (jJAna) Ani 351 veragA (vairAgya) Ani 351, 361 uni 405
Page #804
--------------------------------------------------------------------------
________________ 706 niyuktipaMcaka maMDapa apphova (apphova) uni.390 maMtrI abhaya (abhaya) dazani.58, 78, sUni.57, 194 dhaNuya (dhanuka) uni.330 rohagutta (rohagupta) Ani 228 varaga (varaka) dani.106 paradhaNu gharagha) uni.330, 337 varadhaNuga (varadhanuka) uni.337 sagaDAla (zakaDAla) uni.101 siriya (zrIyaka) uni,101 maNi aMka (pulakamarmANa) Ani.75 iMdanIla (iMdranIla) Ani.75 gomejaya (karketana) Ani.75 caMdappabha (candrakAnta) Ani. jalakata (jalakAnta) Ani,76 pavAla (pravAla) Ani.74, sUni.151 phaliha (sphaTika) Ani.75 bhuyamoyaga (bhujamocaka) Ani.75 maragaya (marakata) Ani.75 masAragala (masAragalla) Ani.75 mottiya (motI) sUni 151 ruyaga (rucaka) Ani.75 lohiyakkha (padmarAga, lohitAkSa) Ani.75 veruliya (vaiDUrya) Ani.76 sUrakaMta (sUryakAnta) Ani.76 maraNa aMtiya (atyaMta) uni 20 aMtosAla (aMtaHzalya) uni.205 aparakama (aparAkrama) Ani.284 AiyaMtiya ( Atyantika) uni.209, 223 AvIiya (AvIci) uni.222 AvIci (AvIci) uni.205, 215 iMgiNi (iMginI) uni.206, 228, __ Ani. 274, 281, dani 15 ohi (avadhi) uni.205, 209, 215 kevali (kevalimaraNa) uni.206, 217 giddhapiTTha (gRddhapRSTha) uniH206, 218, Ani.273 chaumattha (chadyastha) uni,206, 217 tabbhava (tadbhava) uni.205, 214, 215 paMDiya (paMDita) uni.205, 216 pAovagamaNa (prAyopagamana) uni.206 pAyavagamaNa (prAyopagamana) uni.228, 274, 281, 283, 284, 291 bAla (bAla) uni.205, 216 bAlapaMDita (bAlapaMDita) uni.296 bhattapariNNA (bhaktaparijJA)uni,206, 219, 228, Ani.263. 273, 281 mosa (bAlapaMDitamaraNa) uni.205 valAya (klanmaraNa) uni.205, 210 vasaTTa (yazArsa) uni.205, 210 vAghAtima (vyAdhAtima) Ani.285 vehANasa (vaihAnasa) uni.206, Ani.273 vehAsa (vaihAnasa) uni.218 sasala (sazalya) uni. 212, 213 mahilA acaMkAriyabhaTTA (atvaMkArIbhaTTA)dani.104,106 khaMdasirI (skandazrI) uni. 111 gaMdhArI (gAMdhArI) uni.318 gorI (gaurI) uni.318 jasA (yazA) uni. 246 devadattA (dAsI) uni. 95, dani.96 ruddasomA (rudrasomA) uni.97 rUviNI (rUpiNI) uni.431, 432 vaggumatI (valgumatI) Ani.323 vaDakumArI (vRddhakumArI) dazani.58 vAsiTTA (vAziSThA) uni.359, 366 sudaMsaNA (mahAvIra kI bahina) uni.17212
Page #805
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 13 : vargIkRta vizeSa nAmAnukrama uni . 288 sunaMdA (sunandA) subhaddA (satI) darzana. 69 ADhagama (ADhaka) karisa ( karSa) kuDava (kuDava ) pattha (prastha ) pala (pala) bhAga (palikA) mAgaha ( mAgadha ) mAsa (mAsA) maNi (ratna) kAgiNI mApa uni 151 uni 147, 335 dazani. 210, Ani 87, 144 dazami. 210, Ani 87, 144 uni 147 (kAkiNI) DhaMda (daNDa) datta (datta) fear (Ger) mudrA muni koTTavIra (koTTavIra) khaMdaya (skandaka) gaddabhAli (gardabhAli ) gAgali (gAgali ) citta (citra) jayadhIsa ( jayaghoSaM) uni 147 uni 151 uni 249 uni 149 aga (Ardraka) sUni. 188, 199, 200 akSaya (AI) arahannaya (arhannaka) arahamita (arhanmitra) asagaDa (azakaTa) sUni 903 uni 93 uni . 93 uni 121 sUni 205, 206 uni 243, 245 - 2490 sUni . 57 koDina (kauDinya) uni. 172/5, 286, 289, udaga (udaka) kavila (kapila) kUlabAla (kUlabAla ) uni 241, 533 172/15 uni. 172/15 uni. 112,113 uni 390 uni 278 uni 322, 324, 347, 331 uni 459, 461, 462, 465, 470, 474, 476 uni. 115 uni 93, 107 uni 289 dhaNagutta (dhanagupta ) bhraNamitta (dhanamitra) dhaNasamma (dhanazarmA) phaggurakkhiya ( phalgurakSita) baladeva (kRSNa kA bhAI ) saMkha (zaMkha) saMbhUya (saMbhUta) sAgaracaMda (sAgaracandra ) sAmaiya (muni) maNaga (manaka) muNicaMda (municandra ) rahanemi (rathanemi ) uni 437, 439, 441, 442, 443 umi. 172/7 rohagula (rohagupta ) uni 459, 461, vijayaghosa (vijayaghoSa ) sumaNubhadda (sumanubhadra) sevAla (zaivAla ) somadeva (Aryatraja ke pitA) hatthimitta (hastimitra ) hatthabhUi (hastibhUti) ratna uni . 172/6 uni 91 uni . 91 uni 97 uni . 115 darzana. 14, 17, 348 uni . 325 agaru (agaru ) Amila ( UnI vastra ) kaTTa (kASTha) gaMdha (saugaMdhika dravya ) 707 474, 476, uni 314, 315 uni 322, 324 uni 325 sUni . 192 uni 94 uni 249, 291 uni 97, 109 uni . 90 uni . 90 caMdaNa (candana) camma (carma, siMha Adi kA ) lau (kalaI) taMba (tAmra ) tiNisa (tiniza) daMta ( dAMta, hAthI Adi ke ) dosaha (pIpara Adi auSadhi) pavAla (pravAla) pAsANa (vijAtIya ratna) bAla (camarI gAya ke bAla) dazani. 232 dazani. 232 dazani 232 dazani. 232 dazani. 232 darzani. 232 dazani 231 dazani 231 darzana. 232 dazani 232 darzana. 232 darzana. 231 darzana. 231 darzana. 232
Page #806
--------------------------------------------------------------------------
________________ 708 maNi (maNi) mottiya (muktA) rayama (cAMdI) loha (lohA) vara (vajra ) vattha (vastra) saMkha (zaMkha) sIsaga (sIsA) suvaNNa (svarNa) hiraNNa (rupayA) rAjakumAra addasuta (ArdrakakumAra) kAlaveya (kAlavaizika) daDhanemi (dRr3hanemi) poMDarIya (puNDarIka) balasirI (balazrI) bhadda (bhadra) mahAsAla ( mahAzAla) saccanemi (satyanemi ) sAla (zAla) ada (Ardra) udayaNa (udayana) uddAyaNa (udrAyaNa) usabha (RSabha) usuyAra (iSukAra) kaMpila (kAmpilya) kaDaga (kaTaka) rAjA kaNDaya (kaTaka) kaNerudatta (kaNerudatta) kittiseNa (kIrtisena) koNiya (koNika) 'caMDavarDisaya (candrAvataMsaka ) dazani 231 dazani 231 dazani 231 darzana. 231 dazani. 231 darzana. 232 darzana. 232 dazani. 231 dazani 231, 325 dazani. 231 cArudatta (cArudatta) cittasea (cittasenaka) sUni 188 uni. 196 uni 441 uni 286, 288 uni 402, 404 uni 117 uni 277 uni . 441, 442 uni 277 sUni. 988 uni 148 uni 353, 355, 359 uni 365 uni . 328 dani 96 uni . 332 uni. 328, 349 uni . 328 uni 331 dazani. 74 uni . 325 uni 332 uni 331 jiyasattu ( jitazatru) daMDa (daMDakI ) daMDagI (daMDakI) naMda (nanda) dIha (dIrgha) paMthaka (panthaka) pajjunaseNa (pradyumnasena ) pajjoya ( pradyota ) paNa (prasenajit ) puSkacUla (puSpacUla) pota (pota) baMbha (brahma) balabhadda (balabhadra ) balasiri (balazrI) bhikuMDi (nikuMDi) mihilApati (namirAjA ) mahilAhitra (namirAjA ) visAhadatta (vizAkhadatta ) saMjata (saMjaya) saMjaya (saMjaya) niryuktipaMcaka 'uni. 112, 343 uni . 113 uni 112 uni 101 uni. 328, 346 uni . 331 uni 334 dazani. 78, uni 95 96. sUni . 57, dani 92, 97 uni 246 uni . 328 uni . 333 uni 328 samuddavijaya (samudravijaya ) sImaMdhara (sImandhara) rAnI iMdajasA (iMdrayazA) iMdava (indravasu) isivuddhi (RSivRddhi) iMdasirI (indrazrI) kaccAiNI (kAtyAyanI ) kamalAvaI (kamalAvatI ) kareNudattA (kareNudattA) kareNupadiMgA kareNupatikA ) kareNuseNA (kareNusenA) kittimaI (kIrtimatI) kuMjaraseNA (kuMjarasenA) uni . 172/4, 403 uni. 172/7 uni 343 uni 263 uni 267 uni 344 uni 388, 394 uni. 385, 386 uni 440 uni 366 uni 330 uni 330 uni 335 uni 330 uni 332 uni . 359 uni 335 uni 235 uni 335 uni 331 uni 335
Page #807
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 13 : vargIkRta vizeSa nAmAnukrama kurumatI (kurumatI) kusakuMDI (kusakuMDI) uni 335, 352 uni 343 godattA ( godattA) uni 335 uni 330 calaNi (culanI) jasavaI (yazomatI) dIvasihA (dIpazikhA ) devI (devI) dhAriNI ( dhAriNI) nAgajasA (nAgayazA) nAgadattA (nAgadattA) pattiyA (patikA) prabhAvaI (prabhAvatI) piMgalA (piMgalA) putthI (pustI) puraMdarajasA (purandarayazA ) bhaddA (bhadrA) malayavatI (malayavatI ) migadevI (mRgAdevI) miyA (mRgAdevI) rayaNavaI (ratnavatI) bacchI (vatsI) vaNarAi (vanarAji) vANIrA ( vAnIrA) vAsavadattA ( vAsavadattA) vijjumatI (vidyunmatI) vijjumAlA (vidyunmAlA) silA (zilA) sivA (zivA) subhaddA (subhadrA) sImA (somA) hariesA (harikezA) roga acchiveyaNA ( akSivedanA) abhattachaMda (ajIrNa) avaheDaga (ardhaziroroga) uni 332 uni 333 uni 332 uni 112 uni. 321 uni 332 uni . 334 uni 96, dani 96 uni 333 uni 333 uni. 112 113 uni . 331 uni . 334 uni 402 Amadosa (AmadoSa) kaMDu (khAja) kAsa (khAMsI) uni . 85 uni . 85 uni 150 kucchiveyaNA (kukSivedanA) cAutthiga (jvaravizeSa ) jara (jvara) timira ( AMkha kA roga) teijjaga (jvara vizeSa ) mUsagAvaraddha (cUhe kA kATA huA ) sappAvaraddha (sAMpa kA kATA huA) sAsa ( trAsa roga) siroroga (ziroroga) higsUla (hRdayazUla ) avaya (avaka) ucchu (ikSu) osira (osIra) uni . 403 uni . 332 uni 332 uni 334 uni 334 uni 148 uni 331 uni 331 uni 332 uni 440 uni 317 uni 334 tiNisa (tinisa) uni 335 labdhi savvakkharasannivAya (sarvAkSarasannipAta) sUni . 189 vanaspati kaNagamUla (kanakamUla ) kaNiyAra ( kanera) kattha (kaltha) karamaMdi (karamardI, gulmavizeSa) kinhaya ( kiNtra) khara (khadira) jamadaggijaDA ( jamadagnijaTA) taMbola (taMbola) tamAlapatra ( tamAlapatra ) dakkhA ( drAkSA) dhAyagI (dhAtakI) 709 dazani. 341 uni.85, 150 uni . 85 uni 85 uni 150 uni. 85 uni . 150 uni . 150 uni 150 uni 150 uni . 85 uni . 150 uni . 172/4 paNaya ( panaka) vila (bela) bhANiya (bhANika) Ani. 141 dazani 277 dazani. 147 uni . 149 dazani. 133 Ani . 141 uni . 486 Ani. 141 Ani. 240 uni . 146 Ani. 287 uni . 147 darzana. 133 uni 151 uni 151 Ani. 141 uni 140 Ani. 141
Page #808
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyuktipaMcaka vAdya tUra (turya) naMdI (vAdya) mukuMda (mukunda) saMkha (zaMkha) uni.152 uni. 26 uni.152 sUni.7 vAyu rAI (rAI) uni.140 vaMsa (bAMsa) dani.103 veta (bAMsa) sUni.108 satapuSpha (zatapuSpa) uni.147 sapiNNiya (tamAlapatra) uni.146 sabaraniyaMtaNiya (zabaranivasanaka) uni.146 sarasa (AIka) uni.149 sarisava (sarSapa) uni.140 sevAla (zaivAla) Ani.241 haDa (haTa) Ani.141 hareNuyA (priyaMgu) haliddA (haridrA) dani.103 hiribera (hIbera) sani 147 ___ varNAntara aMbaTTa (ambaSTha) Ani.22, 23, 26 aMbaTTI (ambaSThI) Ani.26 ajogava (ayogava) ___ Ani.22, 24 ugga (ugra) Ani.22, 23, 26 kukuraa (kukuraka) Ani 27 khatta (kSatra) Ani 22, 24, 26 khattA (kSatriyA) Ani.26 caMDAla (cANDAla) uni.316, Ani.22. 25 nisAdI (niSAdI) Ani.27 nisAya (niSAda) Ani.22. 23, 26 parAsara (parAzara) Ani.23 bukkasa (bukkasa) Ani.26 mAgaha (mAgadha) Ani.22, 24 veNaya (veNava) Ani.26 videha (videha) Ani.26 vedeha (vedeha) Ani.22, 24 sudda (zUdra) Ani.24, 26, 27 suddI (zUdrI) Ani.26 sUya (sUta) Ani,22, 24 sovAga (zvapAka) Ani.26 ukaliyA (utkalikA) Ani.166 guMjA (guMjA) Ani.166 ghaNavAya (ghanavAta) Ani-166 maMDaliyA (maMDalikA) Ani.166 suddhavAya (zuddhavAta) Ani.166 vAhana nAvA ( naukA) Ani.334 raha (ratha) uni.46 sagaDa ( zakaTa) uni.186 vidyAvizeSa ulugI (ulUkI, kAkavidyA kI pratipakSI) uni.172/9 ovAI (ullAvakI, potAkrIvidyA kI pratipakSI) uni.172/9 kAgI (kAkIvidyA) uni.172/8 naulI (nAkulI, sarpavidyA kI pratipakSI) uni. 172/9 poyAI (potAkIvidyA) uni.17248 birAlI (biDAlI, mUSakavidyA kI pratipakSI) uni.172/9 migI (mRgIvidyA) uni.1728 mUsaga (mUSakavidyA) uni.17218 morI (mAyUrI, vRzcikavidyA kI pratipakSI) uni. 17249 bagghI (vyAghrI, mRgIvidyA kI pratipakSI) uni.17249 varAhI (varAhIvidyA) uni.172|8 vicchuya (vRzcikavidyA) uni.1728 sappa (sarpavidyA) uni.1728
Page #809
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 13 : vargIkRta vizeSa nAmAnukrama sohI (siMhI, varAhI vidyA kI pratipakSI) viziSTa muni ahimAra (abhimAra) eraMDa (eraNDa) ahAlaMda (yathAlaMdaka) AyAradhara ( AcAradhara ) savvakkharasannivAi {sarvAkSarasannipAtI) vRkSa cUtarukkha (AmravRkSa) cUyapAdava (AmravRkSa) tAla (tAr3a) nAliera (nAriyala) bhaddadAru (devadAru) vaMjula (vajhula) ghaDapAyava (vaTavRkSa) sarala (cIr3a) siMbala (simbala) vyakti ajjuNaya (arjunamAlI) ukkala (utkala) kaMcuga (kaMcuka) kaliMga (kaliMga) gotama (gautama naimittika) durUtaga (durUtaga grAmINa) devadatta (devadatta) naladAma (julAhA ) parAsara (pArAzara kRSaka) balabhadda (balabhadra cora) maruya (maruka kisAna ) zastra uni 172/9 asi (talavAra) asiya (talavAra) asiyaga (talavAra) Alitta (Alitraka) dani. 62 Ani 10 310 uni 152 Ani. 240 uni . 268 uni 348 Ani - 133 Ani. 133 uni 147 darzana - 133 uni 337 Ani. 133 sUni. 81 uni . 111 Ani. 323 uni 352 Ani 323 Ani. 323 dani 94 dazani. 60 dazani - 77 uni 115 uni - 251 dani 104, 105 sUni 72 dani. 100 Ani 149 Ani. 95 kappaNI (karavata) karakaya (karavata) kuddAla (kudAla ) kuhADi (kuThArI) koMta (bhAlA) cala (ka) tisUla ( trizUla ) tomara (bhAlA) dattiya (dAMtI ) parasu (parazu ) maMDalagga (maNDalAgra ) muggara ( mudgara ) bAsi (basaulA) satti (zakti, sAMga) sUiya (sUI) sUla (zUla) zramaNopAsaka khaMDarakkhA (khaMDarakSA ) gaMdhAra (gAndhAra) DhaMka (DhaMka) mitasirI (mitra zrI ) sunanda (sunanda ) kurudatta (kurudatta) tAvasa (tApasa) dAruya (dAruka) dhaNa (dhana) dhaNagiri (dhanagiri) dhaNadeva ( dhanadeva ) pajjuNNa (pradyumna) vasumitta (vasumitra ) zreSThI sAgaradatta (sAgaradatta ) sAlibhada (zAlibhadra) siMdhudatta (sindhudatta) siMdhuseNa (siMdhusena) 711 Ani . 149 sUni. 89 AniM. 95 Ani. 149 sUni 72 uni 961 sUni 72 sUni 72 Ani. 149 uni . 370 sUni. 51 uni.88 Ani. 149 sUni 72 sUni 72 sUni 72 uni . 172/5 uni 95 uni. 172/2 uni 172/3 uni 198 uni 108 uni 100 uni 333, 351 uni 246, dani. 108 uni . 288 uni 333 uni 352 uni 333 uni 333 uni 246 uni 334 uni . 334
Page #810
--------------------------------------------------------------------------
________________ 712 niyuktipaMcaka dazani.72 uni.444 sivadatta (zivadatta vaNik) uni.344 / / migAvaI (mRgAvatI) suMdasaNa (sudarzana) uni. 111, 333, 351 rAyamatI (rAjImatI) saMsthAna sArthavAha Ayaya (Ayata) uni-38, 40, 41 udadhi (udadhi) cauraMsa (caturastra) uni.38, 40 pAliga (pAlika) taMsa (tryastra) uni. 38, 39 parimaMDala (parimaNDala) pAliya (pAlika) uni.38 parimaMDalaga (parimaNDala) uni.41 samuddapAla (samudrapAla) vaTTa (vRtta) uni.38 hetu sAdhvI jAvaga (yApaka) aNojjA (anavadyA) uni.172/2 thAvaga (sthApaka) paMDaravA (pANDurA) dani.110, 104 lUsaga (lUSaka) bhaddA (bhadrA) uni.93 vaMsaga (vyaMsaka) uni 429 uni.425 uni-429 uni.428 dazani.83, 84 dazani.83, 84 dazani.83, 85 dazani.83, 85
Page #811
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 14 vargIkRta viSayAnukrama 201 akArakavAda agna ajIva adhyayana dazani.62 sUni.188-201 dani.15-19,24 sUni.170-78 uni.353 66 Ani.328-33 Ani.344, 345 uni.1.2 uni.3,4, 13-27, 552. IyA uttara anagAra anazana anAcAra anuyoga apakAya apramAda ardha alaM avagraha avayava ahiMsA AcAra AcArAMga uni.144-62 sUni-34, 35 AtmA kI Ani.305-307 pariNamanazIlatA uni.546, 547 Ardraka dazani.26, 27,30,uni.5- AzAtanA 7, 9, 11, 2882, 4, 5.38, AhAra 539, sUni.143, ipukAra uni.541, 542 Ani.287 uccAra-prasravaNa dazani.244 dazani.3-5 uttarAbhyayana Ani.106-15 uni.491,500 udAharaNa dazani.226-35 upadhAna sUni.202, 203 upasarga Ani.339-42 upAsaka dazani.123-123/11 upAsaka-pratimA dazani.42, Ani.226, 227 / / urabhra dazani.154.61, uni. 179 kathA Ani. 7-17, 31-35, kapila 197-99, 215, 216, karaNa 236-38, 250, 251, karma 253-63, 267, 268, 271-75, 295,299 kaSAya Ani.307-11, 317, 326, 327, 334, 335, kAma 343, 364 darzana. 28, uni.8, kAmaguNa sUni.130, 131 kAmalAlasA dani.129-37, 142 kuzIla dazani.71, 202 koTi dazani.59-61, 73-76, kriyA dazani.47-82 Ani.300-304 sUni.47-50 dani-35-37, 39 dani.44/1 uni.238-242/1 dazani.162-88 uni.243-52 uni.176-97, sUni.4-16 uni.522-24, Ani.19315, dani. 124-26 dazani. 276-78, Ani. 192, dani.101-104/1 dazani.137-41, 236-39, uni.200 Ani.186 Ani.233,234 sUni.90 dazani.219/1-221/1 sUni.166, 167 AcArAna AcArya AjAti/nidAna AtmakartRtvavAda AtmA
Page #812
--------------------------------------------------------------------------
________________ 714 niyuktipaMcaka zullaka khaluka gadyakAvya gaNI gati gAthA guNa gaNazreNivikAsa geya gautama dazani.7-25,189,285, 348, 349 dani.2-7 Ani.40-62 uni.198, 199 dazani 31, 32, uni 273-76 dazani.34 uni-198, 191 dazani.282 darzAna. 36-40,86-90, 223-25, 241, sUni.99 graMtha caturvarNa caraNa dhuta cAritraAcAra citta citra-saMbhUta uni.416 dazavaikAlika uni,482-90 dazani.147 dazA dani. 25-28, 30, 31 dizA uni. 495, 496 dIpa sUni.23, 137-40 Ani.179-82 drumapuSpikA Ani.223, 224 dvIpa dazani.149 duSpraNihita uni.277-302, 445-47 dharma uni 234.36 Ani.19 uni. 377, 509, 510, dharmaprApti ke Ani.29, 30 bAdhaka tatva dazani.152 dani.32-33/1 nami uni.322-27 naya dazani.334-36 naraka uni.460-76 mArakIya vedanA Ani.336 nikSepa Ani.63-67 nityAnityavAda dazani. 193-201, uni. nirgrantha 544, 545 nihnavavAda dazani. 199,200 paMcabhUtavAda dazani.66-68 dazani.158 sUni.122-124 paramAdhArmika deva dazani. 44, 45, uni.505, parijJA 506, Ani. 209.292, 293, 296,298 parISaha dazani.160 Ani.295-97 paryuSaNA Ani.116-25 Ani.152-63 dazani.223-24041 puNDarIka dazani. 157, 15741 puSpa jayaghoSa jAta jAtismRti jIva jIva ke lakSaNa jIvatva-siddhi jJAna AcAra tathya tapa uni.163, 164 Ani.251, 252 uni.253 55,263-67 dazani.125, 126 sUni.62, 63 sUni.65 Ani.4 dazani.55,56 uni.231-33, 237, 417 422 umi.167-172/15 sUni.33 dazani.142-52 dazani.148 sani.66-82 Ani, 37, 267.69, sUni.179 uni.66-141, Ani-202204 dani:53-100, 105-20 uni.380, 381 dazani. 217/1-219 sUni.144-165 dazani.33 padya tapa AcAra tIrthakara tejaskAya usakAya trivarga darzana AcAra pApa piDaiSaNA
Page #813
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 14 : vargIkRta viSayAnukrama puruSa pUjA pUrva pRthvIkAya sUni.56 uni.308-10 dazani.136 Ani.68-105 uni.525-28 dazani.269-75, 279-81 dani. 41,42, 46.50, mahAvrata Ani.315, 316 mAdhukarI bhikSA darzana. 92-105, 113 120/4 mArga uni. 493. 494, sUni.107 prakRti 115 mithyAdRSTi mitrabhASA mUla praNidhi pratimA pratimApratipanna ke guNa pratyAkhyAna pratyekabuddha pramAda mRgAputra mRSAbhASA mokSa uni.165, Ani.220, 221 dazani.251 Ani.183, 184 uni.399-415 dazani.250 uni.491, 492 Ani.187-89, dani.121-23 dani.127, 128 uni.457-59 dazani. 337-39, 341, moha dani.51, 52 sUni.180, 181 uni.257-72 uni.173, 174.517-21, 514,515 uni.452, 453 uni.456 uni.256 dani.138-41 uni.303, 304 uni.375, 376, Ani.18, mohanIya sthAna yajJa pravacana pravacanamAtA pravrajyA baMdha bahu brahma jati brahmadatta rathanemi lezyA loka lokasAra vanaspatikAya varNAntara vAkya vAyukAya vikathA vijayaghoSa bhadrabAhu bhAvanA bhASA bhASAviveka bhikSu uni.437-44 uni.529-37, 540 dazani.210, Ani.176-70 Ani. 244, 245 dazani.215 Ani.126-51 Ani.20-27 dazani,245, 246 Ani.165-72 dazani.180, 182. 184 uni.470-76 uni.511-13 dazani.286-303 uni.548-51, sUni,64 Ani.276-81 dani. 107-12 sUni.91-97 dazani.161 dazani.252, 253 uni.330-52 dani.1 Ani.349-63 dazani.247-58 dazani.266-68 dazani.305-25, 330-32 uni.367-72 dazani.41 sUni.43, 44 Ani. 196 uni.201-29, Ani.282-86 dazani. 153, uni. 230, Ani. 264-66, sUni.83, 142 vidhi maMgala mada mamatva maraNa vinaya vibhakti vimokSa vihaMgama vIrya vIryAcAra vyavahAra bhASA mahat
Page #814
--------------------------------------------------------------------------
________________ 716 zakala zayyA zastra ziSya zIta zIla zIlavAdI zuddhi zUra zaikSa zramaNa zruta saMjaya saMjJA saMpadA saMyama saMyoga saMlekhanA saMsAra satyabhASA samaya dani. 12-14 Ani. 321-20 dazani 213, 294, Ani. 36, sRni. 98 sUni . 127 Ani. 200 202, 205 - 207 sUni. 86, 87 sUni. 89 dazani 259.61 sUni. 60 sUni . 128, 129 dazani. 128- 35, 243, uni 382-84 Ani. 210 12, 225 'uni. 29, 305-307 501-503 uni 385-98 Ani. 38, 39 dani. 29 darzana. 43, AniM. 313, 314 uni. 30.64 Ani. 288- 91 Ani. 192, 192/1 dazani 249 sUni, 32 samavasaraNa samAdhi samudrapAla samyakcAritra samyaktva samyagdRSTi sAdhu sAdhucaryA sammAcArI sAra siddhi supraNihita sUtra sUtrakRtAMga stuti strI sthAna sthAvarakAya meM vedanA svarNa harikezabala hetu niryuktipaMcaka sUmi. 116-- 20 dazani. 304, uni 378, sUni. 104 - 106, dani. 9, 33 / 2,34 uni 423 - 36 Ani. 235 Ani. 217-19 uni 166, Ani. 222 dazani. 129, 122 dazani, 347 uni 477-89 Ani 24043 dazani. 343 darzana. 283 sUni. 3 sUni. 2, 18 - 22, 24-31 sUni 84 sUni. 55,57-59,61 uni 516, 379, Ani, 185, sUni. 168, dani. 10 Ani. 97, 98 dazani. 326-28 uni. 311-21 darzAna. 83-85
Page #815
--------------------------------------------------------------------------
________________ prayukta grantha sUcI grantha nAma | lekhaka, saMpA., vyA., anu.] saMskaraNa prakAzaka aNuogadArAI prasaM. 1996 | jaina vizva bhAratI saMsthAna, lADanUM vA. pra. AcArya tulasI saMpA. AcArya mahAprajJa jinadAsagaNI anuyogaddhAra cUrNi DaoN. ena. I. vizvanAtha ayyara pataJjali prasaM. 1928 | zrI RSabhadeva kezarImala zve. saMsthA, ratalAma | dvisaM 1990 prabhAta prakAzana, dillI casaM. 1992 rAmalAla kapUra TrasTa, bahAlagar3ha anuvAda kalA aSTAdhyAyI bhASya prathamAvRtti bhAga 1 aSTAdhyAyI bhASya prathamAvRtti | patAla casaM 1989 | zrI rAmalAla kapUra TrasTa, amRtasara | paM. dalasukhabhAI mAlavaNiyA | dvisaM. 1990 | prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura bhAga-2 Agama yuga kA jaina darzana AcArAMga ciMtAmaNi TIkA AcArAMga cUrNi jinadAsagaNI | prasaM. 1941 / zrIRSabhadeva kezarImala zve saMsthA, ratalAma | prasaM 1978 | motIlAla banArasIdAsa, dillI | prasaM. 1999 | jaina vizda bhAratI, lADanUM AcArAMga TIkA AcArAMga niyukti (niyuktipaMcaka) AcArAMgabhAzyam prasaM. 1994 - jaina vizva bhAratI saMsthAna, lADanUM AcArya zIlAMka vA. pra. gaNAdhipati tulasI prasaMpA. AcArya mahAprajJa saMpA. samaNI kusumaprajJA vA. pra. gaNAdhipati tulasI bhA, AcArya mahAprajJa saMpA. zUbiMga vA. pra. AvArya tulasI saMpA muni nathamala | jinadAsagaNI AcArAMgasUtram AyAro prasaM.vi. 2031/ jaina vizva bhAratI, lADanUM AvazyakacUrNi (pUrvabhAga) AvazyakacUrNi (uttarabhAga) jinadAsagaNI Avazyakaniyukti bhAga 1, 2 | AcArya bhadrabAhu prasaM. 1928 | zrIRSabhadeva kezarImala zve. saMsthA, ratalAma prasaM. 1929 / vahI prasaM.vi. 2038 zrI bhairulAla kanhaiyAlAla koThArI, dhArmika TrasTa, mumbaI | prasaM. 1928 | Agamodaya samiti, bambaI Avazyakaniyukti malayagiri | AcArya malayagiri TIkA
Page #816
--------------------------------------------------------------------------
________________ -718 grantha nAma Avazyaka niyukti hAribhadrIya TIkA Avazyaka niyukti hAribhadrIya TIkA Avazyaka saMgrahaNI uttarAdhyayana, bhAga 1 uttarAdhyayana, bhAga 2 uttarAdhyayana: eka samIkSAtmaka adhyayana uttarAdhyayana sukhabodhA TIkA Rgveda saMhitA oghaniyukti oghaniyukti droNAcArya TIkA karmagrantha ( zataka) karma prakRti kaSAya pAhur3a - bhAga 1 kAmasUtra lekhaka, saMpA, vyA, anu. saMskaraNa AcArya haribhadra uttarAdhyayana cUrNi uttarAdhyayananiyukti (niryuktipaMcaka) uttarAdhyamana zAntyAcArya TIkA zAMtyAcArya AcArya haribhadra vA. pra. AcArya tulanI | saMpA. yuvAcArya mahAna vA. pra. AcArya tulasI | saMpA. yuvAcArya mahAprajJa vA. pra. AcArya tulasI vivecaka muni nathamala 'jinadAsagaNI AcArya bhadrabAhu saMpA. samaNI kusumaprajJA AcArya nemicandra saMpA. nArAyaNa zarmA ciMtAmaNi zarmA AcArya bhadrabAhu droNAcArya vyA. muni zrI mizrImala AcArya guNadhara cUrNikAra yativRSabha saMpA. phUlacanda siddhAntazAstrI vAtsyAyana anu. esa. sI. upAdhyAya prasaM vi 2038 ! bherulAla kanhaiyAlAla koThArI dhArmika TrasTa, bambaI prasaM. ci. 2038 bherulAla kanhaiyAlAla koThArI dhArmika TrasTa, bambaI prasaM. 1968 dvisaM. 1992 jaina vizva bhAratI saMsthAna, lADanUMM jaina vizvabhAratI saMsthAna, lADanUM dvisaM. 1993 prasaM. 1933 prasaM 1999 prasaM. 1917 prasaM. 1937 prasaM. 1946 prasaM. 1919 prasaM. 1919 niryukti paMcaka prasaM. 1976 prakAzaka prasaM. 1974 zrI jaina zvetAmbara terApaMthI mahAsabhA, kalakattA- / RSabhadeva kezarImala zve. saMsthA, ratalAma jaina vizva bhAratI, lADanUM devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra phaNDa, bambaI puSpacandra semacandra valAda vaidika saMzodhana maNDala, tilaka maimoriyala, pUnA- 2 Agamodaya samiti, mehasANA devacanda lAlabhAI jaina pustakoddhAra, sUra zrI marudharakesarI sAhitya prakAzana samiti byAvara bhA. di. jaina saMgha, caurAsI, madhurA tairApurAvAlA 210, naurojI roDa, bambaI
Page #817
--------------------------------------------------------------------------
________________ prayukta anya sUcI grantha nAma prakAzaka kArtikeyAnuprekSA | lekhaka, saMpA., vyA., anu. saMskaraNa | svAmIkumAra | dRsaM 1990 / zrI paramazruta prabhAvaka maNDala, agAsa kauTilIya arthazAstra le cANakya saMpA. vAcaspati nairolA saMpalAI mAlavaNiyA casaM 1991 | caukhamjA vidyAbhavana, vArANasI saM. 1982 | rAjasthAna prAkRta-bhAratI, jayapura gaNadharavAra gItA dvisaM.vi.2053 , gItA presa, gorakhapura guNasthAna siddhAnta kA udbhava | DaoN. sAgaranala jaina aura vikAsa 1992 pArzvanAtha vidyApITha zodha saMsthAna, vArANasI gommaTasAra (jIvakANDa) gautamadharmasUtrANi caMdAvejya paiNNya jaMbudvIpaprajJapti (uvaMgasuttANi khaNDa-2) jaMbudvIpaprajJapti TIkA jayadhavalA cAmuNDarAya prasaM. 1972 zrImadrAjacandra Azrama, agAsa | saMpA. DaoN. umezcandra pANDeya | usaM 1966 yauravamyA saMskRta sIrIja, vArANasI | prasaM. 1984 zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, bambaI vA.pra. AcArya tulasI | prasaM. 1989 / jaina vizva bhAratI, lADanU saMpA. yuvAcArya mahAna AcArya zAMticandra prasaM. 1920 devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra phaNDa, bambaI saMpA phUlacanda siddhAnta zAstrI | prasaM. 1974 vardhamAna mudraNAlaya gaurIgaMja, bArANasI -1 anu. bhadanta Ananda dvisaM. 1982 hindI sAhitya sammelana, prayAga kausalyAyana A. siddhasenagaNI prasaM 1926 jaina sAhitya saMzodhaka samiti, saMpA. jinavijaya jI ahamadAbAda jinabhadragaNI babalacandra kezavalAla modI, saMga. muni puNyavijayajI ahamadAbAda vA. pra. AcArya tulasI | prabhA 1987 jaina vizva bhAratI, lADanUM saMpA. yuvAcArya mahAprajJa | DaoN. jagadIzacandra jaina prasaM. 1965 caukhambA vidyA bhavana, vArANasI jAtaka jItakalpacUrNi jItakalpabhASya jIvAjIvAbhigama (uvaMgasuttANi khaNDa1) jaina Agama sAhitya meM bhAratIya samAja jaina dharma jaina purANoM kA sAMskRtika adhyayana cakailAzacanda zAstrI | DaoN. devIprasAda mizra usaM.1966 bhA. di. jaina saMgha, mathurA prasaM. 1988 | hindustAnI aikeDamI, ilAhAbAda
Page #818
--------------------------------------------------------------------------
________________ 720 nitAMta pa. grantha nAma lekhaka, saMpA., vyA., anu. saMskaraNa prakAzaka DaoN. mohanacaMda prasaM 1989 | isTarna buka liMkarsa, dillI jaina saMskRta mahAkAvyoM meM bhAratIya samAja jaina sAhitya kA bRhad itihAsa | DaoN. mohanalAla mehatA bhAga 2 DaoN. jagadIzacandra jaina jainasiddhAntadIpikA AcArya tulasI saMpA. muni nathamala jJAtAdharmakathA 41. pra. AcArya tulasI (aMgasuttANi bhAga-3) saMpA. muni nayA dvisaM. 1982 | pArzvanAtha vidyAzrama zodha, saMsthAna, vArANasI | casa: 1996 Adarza sAhitya saMgha, cUrU prasaM. 1974 | jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) ThANaM vA.. acArya tulasI saMpA. muni nathamala prasaM gi.2033 || | jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja) | prasaM. 1984 | tRsaM. 1989 zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, bambaI bhAratIya jJAnapITha, naI dillI saMpA pro. mahendrakumAra taMdulaveyAliya paiNNadha tattvArthavArtika (rAjavArTika) bhAga 1 tattvArthavArtika (rAjavArtika) bhAga 2 tattvArthazruTasAgarIya vRtti saMpA. pro. mahendrakumAra disaM. 1990 bhAratIya jJAnapITha. naI dillI visaM. 2005bhAratIya jJAnapITha, kAzI zrutasAgarasUri saMpA. pro. mahendrakumAra dakSasaMhitA tattvArthasUtra dvisaM. 1985 pAzrvanAtha vidyAzrama podha saMsthAna, vArANasI-5 jaina vizva bhAratI. lADanUM dazavakAlika (navasutANi) prasaM. 1987 AcArma umgasvAti vyA. paM. sukhalAla spI vA pra AcArya tulasI saMpA. muni nathamala vA. pra. AcArya tulasI vivevaka-muni nathamala saMpA. muni puNyavijaya dazakAlika: eka samIkSAtmaka adhyayana jaina zvetAmbara terApaMthI mahAsabhA, kalakatA dazavakAlika agastyasiMha prasaM. 1973 prAkRta grantha pariSad, ahamadAbAda cUrNi dazavaikAlika jinadAsa cUrNi jinadAsagI prasaM 1933 zrIRSabhadeva kezarImala zve saMsthA, ratalAma jaina vizva bhAratI, lADanUM prasaM 1999 / dazavakAlika niyukti (niyuktipaMcaka) AcArya bhadrabAhu saMpA. samaNI kusumajJA dazavaikAlika hAribhadrIya TIkA AcArya haribhadra devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra sUrata
Page #819
--------------------------------------------------------------------------
________________ prayukta grantha sUcI grantha nAma dazAzrutaskandha cUrNi dazAzrutaskandha niryukti (niyuktipaMcaka) dazAzrutaskandha niyukti : eka adhyayana dasaveAliyaM dasave Aliya taha uttarajjhayaNANi dezIvazabdakoza dvAtriMzad dvAtriMzikA dhammapada dhavalA naMdI naMdIcUrNi naMdI malayagiri TIkA naMdI hAribhadrIya TIkA ; nizItha cUrNi bhAga 1-4 nizItha bhASya paMcavastu pacakalpa bhASya lekhaka, saMpA, vyA, anu. jinadAsagaNI AcArya bhadrabAhu saMpA. samaNI kusuma jJA DaoN. azokakumArasiMha vA. pra. AcArya tulasI saMpA. muni nathamala vA. pra. AcArya tulasI saMpA. muni nathamala vA. pra. AcArya tulasI pra. saMga. yuvAcArya mahAprajJa saMpA. muni dulaharAja A. siddhasena divAkara saMpA DaoN. bhadanta Ananda kausalyAyana saMpA. hIrAlAla jaina vA. pra AcArya tulsI saMpA. AcArya mahAprajJa jinadAsagaNI saMbhA. muni puNyavijaya A malayagiri AcArya haribhadra saMpA. muni vijaya saMnA upAdhyAya amaramuni muni kanhaiyAlAla saMskaraNa prasaM. 2011 prasaM. 1999 prasaM. 1998 dvisaM 1974 visaM. 2023 prasaM. 1988 asaM 1977 SasaM. 1993 prasaM. 1949 prasaM. 1997 prasaM 1966 prasaM 1980 prasaM 1966 dvisaM. 1982 dvisaM. 1982 vi 2028 prakAzaka zrI maNivijayajI gaNI granthamAlA, bhAvanagara jaina vizva bhAratI, lADanUM 726 pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna. vArANasI jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) zrI jaina zve terApaMthI mahAsabhA, kalakatA jaina vizva bhAratI, lADanUM vijayalAvaNyasUri graMthamAlA jJAnopAsaka samiti, boyada buddha bhUmi prakAzana, nAgapura jaina sAhityoddhAraka phaMDa, amarAvatI (barAra) jaina vizva bhAratI saMsthAna, lADanUM prAkRta grantha pariSad, ahamadAbAda Agamodaya samiti, mahesANA prAkRta grantha pariSad, ahamadAbAda sanmati jJAnapITha, AgarA vahI AgamoddhAraka granthamAlA, pAraDI
Page #820
--------------------------------------------------------------------------
________________ 722 niyukti paMcaka grantha nAma | lekhaka, saMpA., vyA., anu.| saMskaraNa prakAzaka paMcasaMgraha paTajalikAlIna bhArata DaoN. prabhudayAla agnihotrI prasaM. 1963 | bihAra rASTra bhASA pariSad, paTanA padmapurANa saMpA. pannAlAla jaina dvisaM. 1977, bhAratIya jJAnapITha, naI dillI pariziSTa parva AcArya hemacandra prasaM. 1980 | zrImatI gaMgAbAI jaina ceriTebala TrasTa, bambaI pANinIkAlIna bhAratavarSa vAsudevazaraNa agravAla | dvisaM. 1969 | caukhambA vidyAbhavana, vArANasI pAtaJjalayogadarzanam hariharAnaMda AraNya tRsaM. 1980 | motIlAla dhanArasIdAsa, dillI piMDaniyukti AcArya bhadrabAhu prasaM. 1918 | devacandra lAlabhAI jaina puratakoddhAra, bambaI piMDaniyukti TIkA AcArya malayagiri | prasaM.1918 | devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra, bi prabhAvakacarita saMpA. muni jina vijayajI | prasaM vi.1990 siMdhI jaina jJAnapITha prazamaratiprakaraNa umAsvAti visa.2044| zrImad rAjacandra Azrama, amAsa saMnA. paM. rAjakumArajI prAcIna bhAratIya saMskRti praznottara tarabodha dhvAna AcArya tulasI / bhrasaM. 1988 | jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) prasaMpA. yuvAcArya mahAprajJa saM. muni madhukara bRhatkalpabhASya / saM muni caravijaya prasaM. 1936 | zrI AtmAnaMda jaina sabhA. bhAvanagara . bRhatkalpabhASya TIkA } muni puNyantrilaya prasaM. 1936 | jaina AtmAnanda sabhA. bhAvanagara bhagavaI vA. pra. AcArya tulasI visaM. 2031 | jaina vizva bhAratI. lADanUM (rAja.) (aMgasuttANi-2) saM muni nathamala bhagavatI ArAdhanA paM. kailAzacandra zAstrI saM. 1978 | jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura bhagavatI TIkA A. abhayadeva sUri prasaM 1918 | Amamodaya samiti, bambaI bhAgavata mahApurANa pat vi.2020 gItA presa, gorakhapura bhikSunyAyakarNikA AcArya tulasI Adarza sAhitya saMgha. cUrU saMpA. sAdhvIpramukhA kanakanabhaH majjhimanikAya bhikSu dharma rakSita dvisaM. 1964 mahAbodhi sabhA, banArasa saM. gopAlazAstrI ne dvisa 1970 | caukhambA saMskRta sIrIja vArANasI-1 manonuzAsanam AcArya tulasa vasaM. 1986 | Adarza sAhitya saMgha, cUrU mahApurANa AcArya jinasena praraM 1975 | zrI jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura mahApurANoM meM puruSArtha catuSTaya | DaoN zrI vilAsa guDAkoTI | prA. 1992 | iMDovijana prAiveTa limiTeDa, gAjiyAbAda vedavyAsa manusmRti
Page #821
--------------------------------------------------------------------------
________________ prayukta grandha sUcI 723 prakAzaka grantha nAma | lekhaka, saMpA., vyA., anuH| saMskaraNa mahAbhArata bhAga- 2(vanaparva) | rAmacandra zAstrI kiMjavaDekara dvisaM. 1979 / oriyaNTala buka rIpriMTa kAraporezana mahAbhArata bhAga-3 ti. 1979 vahI vahI mahAbhArata bhAga- 4 (zAMtiparva) | vahI dvisaM. 1979 vahI mahAbhArata bhAga-6 vahI dvisaM. 1979 | vahI (anuzAsana parva) mahAbhAratakAlIna samAja | sukhamaya bhaTTAcArya prasaM. 1966 / loka bhAratI prakAzana 15-e, mahAtmA gAMdhI mArga, ilAhAbAda mahAbhASya bhAga-2 vyA. yudhiSTara mImAMsaka dvisaM.vi.2045 zrI pyArelAla drAkSAdevI nyAsa, dillI mUlAcAra AcArya vaTTakera dvisaM. 1992 bhAratIya jJAna pITha. dillI yajurveda saMpA. zrI rAmazarmA AcArya | paMsaM 1969 | saMskRti saMsthAna khvAlA kutuba. barelI rayaNasAra kundakundAcArya vauni.2500 | vIra nirmANa grantha prakAzana samiti saMpA. DaoN. devendrakumAra rAjaprapanIya vA. pra. AcArya tulasI prasaM 1987 ] jaina vizva bhAratI, lADanaM (uvaMgasuttAzi, khaMDa 1) saM. yuvAcArya mahAprajJa vizeSAvazyaka bhASya jinabhadrANI kSamAzramaNa vi.2039 | divya darzana TrasTa, muMbaI vizeSAvazyaka bhASya koTyAcArya | saMpA. DaoN. nathamala TAMTiyA / prasaM 1972 / prAkRta vidyApITha, vaizAlI bihAra TIkA vizeSAvazyaka bhASya maladhArI | maladhArI hemacandra / vi 2031 | divya darzana TrasTa, muMbaI hemacandra TIkA vyavahAra bhASya vA. pra. AcArya tulasI pra. saMpA. AcArya mahAprajJa saMpA. samaNI kusumaprajJA prasaM. 1996 lena vizva bhAratI saMsthAna, lADanUM SaTkhaMDAgama le puSpadaMta bhutabali prasaM.1949 / jaina sAhityoddhAraka phaMDa, vIrasenAcAryakRta dhavalATIkA amarAvatI (barAra) saMpA. hIrAlAla jaina SaDdarzanasamuccaya DaoN. mahendrakumAra jaina saM. 1989 | bhAratIya jJAnapITha prakAzana, dillI zaunaka Rk prAtizAkhya samavAo vA pra. AcArya sulsI / prasaM 1984 ] jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) saMpA. yuvAcArya mahAprajJa samavAo prakIrNaka vA. pra. AcArya dulasI | prasaM. 1984 | jaina vizva bhAratI lADanUM, (rAja.) saMga yuvAcArya mahAprajJa
Page #822
--------------------------------------------------------------------------
________________ 724 niyukti paMcaka grantha nAma lekhaka, saMpA., vyA., anu. saMskaraNa prakAzaka -- samavAyAMga TIkA abhayadevasUri pro. sAgaramala jaina sAgara jaina vidyA bhAratI. bhAga 2 prasaM. 1938 / kAtilAla cunnIlAla, ahamadAbAda prasaM. 1994 | pArzvanAtha zodhapITha, vArANasI visaM 1996 | jinadattasUri jJAna bhaNDAra, sUrata paMsaM. 1979 / caukhambA vidyA bhavana, vArANasI sAmAcArI zataka samayasundaragaNI sAhitya darpaNa vizvanAtha vyA. DaoN. satyavratasiMha sUtrakRtAMga cUrNi (prathama zrutaskaMdha) | saMpA. muni puNyavijaya sUtrakRtAMma cUrNei (dvitIya zrutaskaMdha) prasaM. 1975 | prAkRta grantha pariSad, ahamadAbAda-9 prasaM. 1941 RSabhadeva kezarImala zve saMsthA, ratalAma prasaM. 1978 | motIlAla banArasIdAsa, dillI prasaM. 1999 / jaina vizva bhAratI saMsthAna, lADanUM sUakRtAga TIkA A.lAMka saMpA muni jambUvijaya sUtrakRtAMganiyukti (niyuktipaMcaka)| vA. pra. gaNAdhipati tulasI prasaMpA. AcArya mahAprajJa samaNI kusumaprajJA sUyagar3o - 1 vA pra. AcArya tulasI saMpA yuvAcArya mahAprajJa sUpagar3o - 2 vA. pra. AcArya tulasI saMpA. yuvAcArya mahAprajJa sthAnAMga TIkA AcArya abhayadeva | prasaM 1984 | jaina vizva bhAratI, lADanUM prasaM 1986 | jaina vizva bhAratI, lADanUM prasaM. 1937 harivaMza purANa AcArya jinasena saMpA, pannAlAla jaina rAmamUrti caudharI | seTha mANakalAla cunnIlAla, ahamadAbAda prasaM. 1962 bhAratIya jJAnapITha prakAzana, dillI / pramaM. 1989 sulabha prakAzana 16, azzeka mArga harivaMza purANaH eka sAskRtika adhyayana Hiralal Rasikadas Kapadia Hiralal Rasikadas Kapadia A History of the Canonical literature of jaln's Uttaradhyayana sutra Jarl charpentier FIrad.1900 | Ajaya Book Service, Delhi History of Indian literature Maurice winternitz Volll Ssc ad 1993 Motilal Banarasidas, Delhi FO. Ad. 1980 Motilal Banarasidas, Delhi Sacred Books of the East, Hermann Jacobi Vol 1 xxii