Book Title: Jiva aur Karmvichar
Author(s): 
Publisher: ZZZ Unknown
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010387/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrotrItarAgAya namaH jIva aura karmavicAra satya anAdi hai to midhyA bhI to madhya bhI dila hA hai| divasakA sAmrAjya hai vahAM para rAtri honI ho ho mitra aura zatru kI lahara prasiddha ho hai / ThIka isI prakAra anuku nA pratikRtA sarvatra anAdi kAlase ho rahI hai / saMsAra lamyaktva anAdi kAlte hai to sAthameM yaha bhI mAnanA paDegA ki midhyAtva bhI anAdi kAlase haiM / jainadharma anAdinidhana hai to bhI anAdinidhana hai / mithyAtva do prakAra hai / dravya midhyAtva aura mAtra midhyAtva | bhAva mithyAtva ko agRhIta midhyAtva yA satrAna mithyAtva karate hai| - mithyAtva anata bheda hai to bhI samasta midhyAtvoMkA aMtarbhAva pAtra bhedoMmeM ho jAnA hai| " saMsArameM jitane mata-nanAMtara dIkha rahe haiN| jo nae ho cuke haiM athavA isase bhI adhika bhaviSya meM prAdurbhAva hoMge unameM se di0 jaina mata jase chor3akara bAkI saba mana (dharma) dravya midhyAtva haiM / the Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2] jIva aura pharma- vicAra / padArthoM meM viparItatA - kAraNa - viparyAsa, bheda- viparyAsa aura lakSaNa viparyAsa se hotI hai / padArthoMmeM jo viparItatA dIkha rahI # hai yA bhinna bhinna mata matAMtaroMkI kalpanA ho rahI hai usakA mUlakAraNa yaha hai ki padArthoMmeM kAraNa viparyAsa samajha rakkhA hai / bheda - viparyAsa aura lakSaNa ( svarUpa ) viparyAsa ina viparIta svarUpoM kA yathArtha jJAna ekamAtra sarvajJa ko hI hotA hai / sarvajJa prabhukA jJAna sarvavyApI hai aura sarva kAlavartI amUrta padArtho ko bhI pratyakSa karane vAlA hai / chadmastha jIvoMkA jJAna aparipUrNa jJAna hai vaha bhI indriya aura manake dvArA honese amUrtIka padArthoM kA jJAna nahIM karA sakkA ? evaM sarvakAla aura sarvakSetravartI padArthIko jJAna nahIM karA sakA isaliye indriya-janita jJAnameM kAraNa viparyAsanAdi tripa ryAsatA avazya hI hotI hai / isIliye chadmastha jIvoMko jitanA parijJAna hotA hai ve usa jJAnase padArtha ke satya svarUpako prakaTa nahIM kara sake haiM / dravya mithyAtvakI utpatti isI kAraNa se hotI haiN| dravya mithyAtva ke naoNkarma yahA huDAvasarpiNI kAlameM car3hate rahate haiM isIse isasamaya dravya- mithyAtva kI vRddhi zaghra zIghra ho rahI hai, yaha saba huDAvasarpiNI kAla kAhI durnivAra prabhAva hai / huMDA sarviNI kAlake sivAya anya kAlameM prAya: eka jainadharmahI rahatA hai dravya - mithyAtvakA vAhyasvarUpa sarvathA prakaTa nahIM hotA hai isIliye jainadharmako zAzvata dharma, sanAtana dharma, anAdinidhana dharma, mAnA hai / jainadharmakI Adi nahIM hai / jainadharma kA aMta nahIM hai / * * - * Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura karma vicAra | [ 3' videhAdi kSetroM meM eka mAtra jainadharma hI anAdikAla se avicchinna rUpase calA ArahA hai aura anaMtakAla paryaMta isI prakAra khalA jAyagA | videhakSetra meM jainadharmake Ayatana anAdikAla se haiM aura anatakAla paryaMta rahegeM, kisI kAlameM inakA abhAva nahIM hogA | jaina- guru, jaina-dharma, jena caityAlaya, jaina- caitya aura jainAgamakA prabhAva sarvakAlameM vahApara prakAzamAna banA rahatA hai / va kI prajA sarvakAla me ekamAtra jainadharmakA hI sevana karato hai anya dharma kA svarUpa vahAvara sarvathA prakaTa nahIM hotA hai / videhakSena meM brahmA, viSNu, zaMkara, devI-devatAoMke Ayatana ve unake upAsaka sarvayA utpanna nahIM hote haiM / kuzAsanoM kA Agama va unake guru nahIM hote hai / vastu kI paristhitikA vicAra karanese yaha sabako sahajameM vidita honA ki saMsArakA mUla kAraNa eka mithyAtva hai aura mokSakA mUlakAraNa eka samyaktva hai / samyaktva vastu satya svarUpakA prakAza karatA hai aura mithyAtya vastuke asatya svarUpakA prakAza karatA hai / satya svarUpakI prApti honese jIvoMko heyopAdeyakA satya satya parikSAna hotA hai / para vastumeM udAsInatA prakaTa hotI hai aura AtmavastukI cAhanA hotI hai / isa prakArakaM parijJAna se samyagdI jIva apane vartamAna svarUpa ko vivAratA hai aura AtmA ke vAstavika svarUpa ko bhI vicAratA hai / zuddha AtmA aura azuddha AtmA isa prakAra AtmA ke do bheda Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nIva aura krm-vidhaar| hai| saMsArI jIvoMkI azuddha mAtmA hotI hai aura mokSake jIvoMkI zuddha mAtmA hotI hai| zuddha AtmA samasta pharmose rahita hotI hai isaliye vaha am. tIka, zuddha jJAna, zuddha-darzanamaya, TaMkotkINa jJAyaka svabhAva vAlI hai| anaMta sukha-saMpanna hotI hai, niIndra hotI hai, unma maraNa zopha bhaya ciMtA klaza Adi upadravoMse rahita hotI hai, krodha-bhAna-mAyA lobha, kAma-dhikAra aura saba prakAra kI icchAoMse rahita paramazAMta, parama nibhaya,parama nirAkula, hAtI hai / zuddha AtmAke indriya aura mana nahIM hai| isaliye zabda, saza, rasa, gaMdha Adi indriyoM ke viSayoMkI kAmanAse rahita AtmIka sukhameM magna hotI hai| __ saMsArI AtmA azuddha AtmA hai, saMsArI AtmAoMmeM azaddhatA kose prApta huI hai / karma anAdi haiN| AtmA bhI anAdi hai| kokA saMbaMdha saMsArI azuddha AtmAke sAtha anAdikAlase hai| ___ asalameM saMsArI azuddha AtmA svabhAvase ho azuddha hai aisA nahIM hai ki AtmA prathama zuddha thA phira kopAdhi le azaddha ho gayA ho aura na aisA bhI hai vizuddha avasthAmeM rahatA huA yAtmA karmopAdhise aneka prakAra azuddha dIkhatA ho| jisa prakAra sphaTika maNike pIche jaise raMgakA DAka (paradA ) lagA diyA jAya to sphaTika vaisA hI dIkhane lagatA hai / sphaTikameM azuddhatA nahIM hai saMyoga se azuddhatA pratIta hotI haiM, aisehI jIvameM azuddhanA nahIM hai ko| pAdhike saMyogase azuddhatA pratIta ho rahI hai| aisA bhI nahIM samajhanA cAhiye ki AtmA anAdikAlase Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na aura karma- vicAra / [5 mUka hai| paraMtu usa amUrtIka rUpameM ho karmako chAyA AtmApara paTa rahI hai| jisa prakAra amUrtIka AkAza para abhrako chAyA pa r3atI hai / aisA bhI nahIM samajhanA cAhiye ki AtmA prathama baddha nahIM thI kamoMke saMyogase puna, baMdhA ho gii| ainA bhI nahIM mAnanA cAhiye ki AtmA prathama guNa rahina thA pIchele kamoMke saMyogale saguNa bana gayA hai / AtmA anAdi kAlase ho azuddha hai| azuddhatAkA kAraNa bhAtmAkI vaibhAvika zakti hai / samasta dravyoMmeM pariNamana hotA hai / paraMtu azuddha pula aura mazuddha jIvoM kA vibhAva pariNamana hotA hai / ghAkI dravyoMmeM svabhAva pariNamana hI hotA hai zuddha jIva meM bhI svabhAva pariNamana hotA hai / jIva meM vibhAva-pariNamana anAdikAlse hai isa vibhAga pariNamaname hI caurAsI lAkha jAtiyoMmeM janmatA aura maratA hai| * saMsArI zrAtmAkA svarUpa aura karma saMbaMdha | AtmA anAdikAla se hI zuddha hai / jima prakAra suvarNakI miTTI meM suvarNa anAdikAlate ho azuddha avasthA meM hai / aisA nahIM hai ki suvarNa kisIne miTTI meM milA diyA ho / yA prathama zuddha ho, miTTI meM milane ke bAda azuddha hogayA ho / paratu svabhAvarUpase hI miTTI meM suvarNa apanI azuddha avasthAmeM hai / ThIka isI prakAra bharamA anAdi kAlase svayameva svabhAvarUpase azuddha hai / vaha azuddhatA AtmAmeM bhAvika zakike kAraNase pharmasaMyoga rUpa ho rahI hai| vaibhAvika zaktike dvArA AtmAkA pariNamana vibhAvarUpa Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6] 1 jIva aura karma - vicAra / ho rahA hai| usake dvArA yaha AtmA navIna navIna karma-vargaNAoMko grahaNa karatA hai / yadyapi sukSmarUpa se vicAra kiyA jAya to baMdha anAdi aura sAdike bheda se do prakAra hai / meru parvata Adi padArthoMmeM anAdi vaMdha aura sAdi donoM prakArakA baMdha haiN| merukA AkAra aura usakA vadha anAdi haiN| isaliye meru nitya hai / paraMtu samaya samaya para bahuta se pudgala skandha usa merumeM sarvaddhina hote haiM aura ni rita bhI hote haiM isaliye usameM (merumeM) kathaMcit lAdi baMdha bhI hai / paraMtu merumeM anAdi baMdha kI hI mukhyatA hai / isa prakAra saMsArI jIva meM bhI eka anAdi baMdha mukhya mAnA hai / 1 jisa prakAra bIja aura vRkSa paraMparA kAraNase anAdi haiM / vRkSase vIja aura bIja vRkSa jisa prakAra anAdi saMtati rUpa hone se Adi rahita - anAdi hai / aisA nahIM hai ki vIja prathama svayaM siddha ho aura kisI eka khAsa vyaktine usa vIjase vRzca banAyA ho aisA bhI nahIM hai ki vRkSa prathama thA usake vAda usa vRkSameM bIja lage / isa prakAra donoM meM se eka ko prathama mAna liyA jAya to vastu kI niyAmakatA kisI prakAra bana nahIM saktI hai / isaliye yukti aura buddhi vicArase vastukA svarUpa vIja vRkSa donoMko saMgati rUpa anAdi hI mAnanA par3egA aura hai bhI aisA hI / isI prakAra jIva padArtha meM anAdi baMdha karma- saMtatirUpa hai / vaibhAvika zaktike dvArA AtmA rAga-dveSarUpa apane bhAvoMse pariNamana karatA hai| rAgadve pase AtmAke pariNAmoMmeM kaSAyakA Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura karma vicaar| udvega sudRDha rUpase jAgRta hotA hai, kaSAyoMse pariNAmoMmeM sAti. zaya sacikkaNatA prApta hotI hai aura saMtaptatA hotI haiM / garma lohA garma karanepara pAnIko sarvatobhAvase AkarSaNa gharatA hai usI prakAra AtmA bhI rAgadveSase kapAya rUpa hotA hai aura kaSAyoMse navIna navIna karma-vargaNAoMko grahaNa karatA hai| ____ para padArthoke nimittase AtmAmeM rAgadveSa jAgRta hote haiM aura usakA dvAra (daravAjA) mana-vacana-kAya haiM, mana-vacana-kAyake dvArA AtmAke pradezoMmeM parispaMdanA hono hai, kriyA hotI hai| usameM bhI mukhya kAraNa vahI AtmAke rAgar3ha pa bhAva haiM una bhAvoM meM kapAyoMkI tIva mada Adi vizeSa zaktise tIna maMda karma-vargaNAoMmeM rasa-sthiti rUpa baMdha hotA hai| yadyapi mana-vacana-kAyake dvArA hI navIna karma-vargaNAeM A. tmAke sAtha saMbaMdhita hotI haiM aura usameM rasa aura sthitikA saMbaMdha kapAyoMke dvArA hotA hai| ___ mana-vacana-kAyakI prApti pUrva karmoM ke dvArA hotI hai / bhAvArthamana-vacana-kAya yaha pUrva savadhita phArmoMkA phala hai| una mana. pavana-kAyake dvArA karmabaMdha hotA hai| rAgaddha pase karmabaMdha / pharmaraMdhale mana-vacana-kAya / mana-vacanakAyale rAgadvapa aura rAgadvaSase punaH karmabaMdha / isa prakAra pharma saMtati anAdikAlase jIvakI ho rahI hai / isa saMtatise karma aura AtmAkA saMbaMdha anAdi mAnA jAtA hai| prathama aisA koI bhI samaya nahIM thA ki jisa samaya AtmA Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8] jIva aura krm-vicaar| karmavaMdhana rahita banA rahA ho / yA rAgadveSa rUpa na rahA ho| ma. nAdi kAlase ho AtmAmeM rAgadveSa karmake saMbaMdhase hai aura una rAgadvepase karmoMkA saMbaMdha bhI anAdi rUpa hai hii| yadyapi prati samaya Ayu-ka ko chor3akara anya sAta pharmoMkA baMdha aura nirjarA hotI hI rahatI hai| navIna karmoM kA vadha satata hotA hI hai aura pUrvavaddha karmokI nirjarA bhI satat hotI rahatI hI hai| isa prakAra AtmA anAdikAlase satat pravAha rUpa karmavaddha avasthAme azuddha rUpa hI hai / samasta karmoM meM se eka mohanIya karma aisA hai jisake dvArA AtmAkI pariNati kisI avasthAmeM ho hI nahIM saktI, anya jJAnAvaraNa Adi karmoM kA phala (kSamopazama) apane apane anurUpa hotA hai| paraMtu eka mohanIya karmakA phala una samasta karma phaloM meM viparotatA lA detA hai| jisase AtmAkA jJAna viparIta hotA hai, darzana viparIta hotA hai / aghAtiyA karmame mohanIya karma vizeSa kArya nahIM karatA hai kyoMki aghAtiyA kose AtmAke guNoMkA vizeSa dhAta nahIM hotA hai| isaliye usa para vicAra bhI nahIM kiyA hai| mohanIya karmake udayase jIvoMmeM rogaSakI jAgRti vizeSa rUpase banI rahatI hai| jisase para-padArtha meM abhiruci, viparIta zraddhAna, AtmazraddhAnakA abhAva, asatya padArthoM meM pramANatA aura satya padArthameM aprAmANikatA hotI hai indriya janita jJAnameM viparItatA bhI mohanIya karmake udayale Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva gaura pharma-vivAra / hotI hai isaliye mohanIya pharmake udayase jIvakA parimAna bhI viparIta-hAnapa yA saMzayarUpa banA rahatA hai| zana mora buddhiko viparItatA athavA (ajJAna jo mohanIya kama ke usase huA hai) bhAgoM se bAtmA ke pariNAmoMme rizepalapa nAtratam sapAyokA rasa nitara bharA rahatA hai| jisase mAtmA rAgaDepa phe aniSTAniSTa viSayoM meM yAtma aura bhanAtma bhAvanA vara pane mana pavana-kArase hiMsAdikA bhayaM kara kArya karatA hai jisase yaha nasAya pudagala vargaNAoMko baja kara letA hai| azyA bhapane jJAna darzana guNoMko ghAta kara bhagAna bhArale asaMkhya kAmaNivargaNAoMko saba para lenaa| mohanIra karma joga sAdhanAdikAla sabadhita ho rahA hai saMsArI jIvoMko azuddhanAkA mUla kAraNa eka madanIya karma hai| mohanIya karmase jIva rAgaDha panA hotA hai| rAgadve pase AtmIya guNoMkA ghAta karanA , mAtmaguNoMkA ghAta donese karmabaMdharUpa hotA hai athavA azuddharUpa DhAtA hai / azuddha avasthAme jAvakA svarupa zuddha svarUAse bilakula viparIta hotA hai| zuddha avasthAmeM jIvakA svahara amUrtIka hai| azuddha avasthAmai jIvakA svarUpa mUrtIka hai (jhApa, rasa, gadha, spaza sahina hotA hai ) zuddha avasthAme jIvakA sArUpa kevalajJAna sahita prilokaphA sAnI ora dRSTA hai| paraMtu azuddha avasthA jAtrakA jhAna matyaMta svalpa aura viparIta ho jAtA hai dhanahAni kAya, pRthvI kAya, yapa kAya, teja phAya aura ghAyu-kAyake jInoMkA jJAna bila. kula nadI sA hai| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] jIva aura krm-vicaar| nigodiyA jIvoMmeM akSarake anatarve bhAga pramANa hI zAna raha jAtA hai| yadyapi jJAnakA AbhAva sarvathA nahIM hai nobhI yakSarake anaMta bhAga pramANa jJAnakI pratIti sarva-sAdhAraNa, vivAra. zIla manuSyoMko nahIM hotI hai do indriya, tIna indriya,cAra indriya jIvoMmeM jJAnakI itanI sadanA hai ki jo na kucha ke barAbara hai| paMcendriya jIghoMmeM jJAnakA prakarpa adhika hai| salArI jIvoMkA parijJAna indriya aura manake AdhIna hai isaliye vaha jJAna parAzrita honese aparipUrNa hai, anaMta padArthokro eka sAtha parijJAna nahIM karA sakA hai| isaliye azuddha saMsArI jIvoM kI AtmA kathaMcit amUrtIka padArthoM ke jJAna-rahita mUrtIka jJAna-lahita hai| zuddha jIva tarnA nahIM hai na karmaphalakA bhokA hI hai| paraMtu azuddha jIva karmoM kA kartA hai aura usake phalakA bhoktA bhI hai| azuddha jIva karmoM ko navIna rUpame grahaNa karatA hai aura usakA phala indriya, zarIra, Ayu aura zvAsozvAsa rUpa prANoMko dhAraNa karatA hai, janma-maraNako prApta hotA hai| sukha-dusa rUpa avasthAko prApta hotA hai / nara-nArakAdi paryAyA~ko dhAraNa karatA hai| cAhyameM dhana dhAnyAdi rUpa kuTaMba parivAra Adi phalako prApta hotA hai bhogane vAlA hotA hai| saMsArameM jinatI vastueM pratyakSa dIkha rahI haiM una sabakA bhokA yaha jIva hai aura isa jIvane hI apane karmoMke phalase una vastuoMko prApta kiyA hai| jIvAne jaisA pApa yA puNya Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura pharma ricaar| - - pA kArya (bhAvaraNa) sapane mana-vacana-kAyake dvAga sapAdana piyA hai, apane mana-vana phAyake partavya dvArA jo dharma yAtmAke sAya bAdha liye haiM unakA phala bada avazya bhogatA hai| zuda jIva apratiruddha hai| paraMtu saMsAro jIvakA svarUpa pratiruddha hai, pranindanA ganiyoMke bhedale bhitra 2 kA hai| hAthoMke zarIrameM vahI jIta hai| vaha vahAse nikala para sahasA bhAga kyoM nahIM jAnA ? naraka paryAyameM ghora dugnoko sahana karatA hai paraMtu yahAM usakA chuTakArA pAyukerNa kiye binA nahIM hotA hai| yaha pranirajanA saMsArI zuddhajIvoMmeM satata banI rahatI hai jaya tapha kamAnI sattA AtmAmeM hai| cAhe hA ke zarIrako dhAraNa karane vAlA jIva ho athavA cITIkI pAyo dhAraNa karanevAlA jIva ho| paraMtu jIva choTA ghar3A nahIM hai / jitane zuddha jIvake pradeza hai, unane hI pradeza azuddha saMsArI jIva phe he| no bhI azuddha sasArI jIva phArma ke prabhAvale apane samasta asaMnyAta pradezoMko cIMTI yA hAthIke zarIra pramANa saMzova vistArapa banA letA hai| paraMtu zuddha jIvake Atma. pradezoMmeM saMgotra vistAra nahIM hai, azuddha jIva apane asaM. eyAta bhAtmapradezoMko itanA gaharA saMkoca pharatA hai ki eka nigota zarIrameM siddharAzi anaMta guNe jIvoMkA zarIra (jIvasahita bharIra ) raha jAtA hai| isI prakAra apane pradezoMso lokAkAza paryaMta vistAra letA hai| jaba taka zarIrakA saMbaMdha mAtmAse hai taba tapha jI Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] jIva aura karma-vivAra / aisA sakoca vistAra karanA hI par3atA hai parantu zuddha jIvoMmeM aisA saMkoca vistAra nahIM hai| zuddha jIvake pradezoM meM aisI vilakSaNa zakti hai ki eka zuddhajIva kI AkRtimeM anaMta-jIva savyAvAdha rUpame raha sakne hai aisA avagAhana aura avyAvAdhita guNa zuddha jIvameM hai| paraMtu zarIrI jIvoMke zarIrakI rukAvaTa hotI hai manupyake zarIrako parvata, bhitti Adi roka sake haiN| paraMtu zuddha jIvameM aisI bAta nahIM hai| zuddha jIva apanI paryAyase nitya, he kalpAtakAla vyatIta hone para zuddha jIvakI paryAyameM vikRti nahIM hotI hai| cAhe trilophameM uthala-pathala ho jAya / cAhe samasta saMsAra (loka) kA parivartana ho jAya / cAhe samasta saMsAra pralayako durdharSa anile bhasmIbhUta ho jAya / cAhe saMsArako uDA lene vAlA pralayakAlakA jhAvAta samasta saMsArako uDA deve| parantu zuddha jIbame kisI prakAra bhI vikAra nahIM hogA jo paryAya prApta kI hai vaha usI prakAra vaisI hI zAzvata rUpameM adhinazvara (nitya ) banI rhegii| paraMtu azuddha jIva apane kAmoMkI parAdhInatAle niratara agaNita paryAyoko dhAraNa karatA hai| kabho mRga hotA hai, kabhI gadahA hotA hai, kabhI mAjAra hotA hai, kabhI vRkSa hotA hai, kabhI UMTa hotA hai, kamItrI hotAha kabhI puSa hotA hai, kabhI napuMsaka hotA hai, kabhI putra hotA hai, kabhI pitA hotA hai, kabhI deva honA haiM, kabhI zUbhara hotA hai, kabhI kAnA hotA hai, kabhI eka TAgaphA hotA hai, kabhI tIna TAgakA hotA hai, isa prakAra agaNita rUpa azuddha jIvake ho rahe haiN| ina Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIpa aura karma-vicAra | [13 rUpApa dhAraNa karate karate anaMtakAla ho gayA / parantu karmoko sattA jIvake sAtha hone se vibhinna prakArako rUpa dhAraNa kI avasthA nahIM miTatI hai / eka oke AsuoMko ekatrita kiyA jAya to dinane do samudra bhara sakta hai isaliye Apa aba anumAna kIjiye ki eka jIvane kitane rUpa dhAraNa kiye yaha saba phala makA hI hai / 1 zuddha jIvakA svabhAva bhramaNa karoM se rahita hai | paraMtu azuddha jIvayA svabhAva bhramaNa paranephA hai zuddha jIva Urdhvagati se jisa loka ke saMbhAga meM virAje haiM, ve vaise hI sadaiva ke liye sthita raheMge paraMtu azuddha jIva vividha prakArake AhAra-bhaya-maithuna aura parigrahake yogase sarvatra bhramaNa karatA hai / nintara bhramaNa karanA hai / isa lekmeM bhramaNa karatA hai aura phloSa meM bhI bhramaNa karatA hai / ghUmanA ghUmanA ghUmanA hI samAna ho rahA hai / dhAgamana karatA hai / saMkramaNa karatA hai / eka zarIgyo choDakara dUsare zarIra kI prApti ke liye triloka me sarvatra bhramaNa karatA hai / karmokI parAtrInatA se jIvakA bhramaNa karane kA svabhAva ho gayA hai / isI prakAra azuddha jIva AhAra-bhaya maithuna aura parigraha saMjJAoNse sadaiva yAphuTita duHkhI saMvahana aura pIDita ho rahA hai / eka kSaNa mAtra bhI jJAta nahIM hai I eka kSaNabhara bhI nirAkula nahIM hai / eka kSaNa mAtra apane svarUpameM sthita hokara paramAnadameM nimagna nahIM hai, satata hI saMkuzita hai, satata pIr3ita hai, satatahI dukhI hai, satata cintAtura hai, satata bhayabhIta hai sAta prakArake bhayose kledina haiM / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] jIva aura karma- vicAra | satata para-padArtho kI cAhanA icchA aura AzA meM udubhramina hai / paraMtu zuddha jIva lava zAMta, parama AnaMdameM nimagna, parama saMtopase paripUrNa, parAdhInatAle rahita svataMtra hai / azuddha jIvako parigraha tajJAse vAta vAtameM parAdhInatA hai / karmo kI pravala sattAse parAdhInatAkA dvaMdva itanA sudRDha rUpase lagA hai ki eka kSaNamAtra bhI azuddha jIvoMko svAdhInatA prApta nahIM hotI hai / samaruna yadyapi zuddha jIvake indriya aura manakA sarvathA abhAva hai tathApi zuddha jIva khAdhona pUrNarUpale svataMtra honese apane anaMva AnaMdameM nimagna hai, samahana legole sarvayA rahita hai / bhayoMse rahita haiN| samasta prakArakI cinAse rahita hai / prakArakI icchAoMse rahita hai / samasta prakArake kRtyoMse rahita kRnakRtya hai / paraMtu azuddha jIvako avasthA ThIka isase vipa rIta hai| zoka, bhaya, ciMtA, kleza, sanA rahA hai / samasta azuddha jIva bAlaka vRddha hotA hai, kSuvAtura hotA hai, vivAsAtura honA hai, rogI hotA hai paraMtu ye saba bAteM zuddajIva meM sarvadhA nahIM hotI haiM / zuddha jIva aura azuddha jIvakA bheda saMkSepase Upara digdarzana karAyA hai / yadyapi dravyakI apekSA vicAra kiyA jAya to jo zakti zuddha jIva haiM, vahI jIva aura azuddha jIva zuddha * zakti azuddha jIva meM hai / mAtra bhI bheda nahIM hai| hI zuddha honA haiM / parantu phira bhI jo jo avasthA bheda hai vaha saba pharmoMke saMyoga se hai / jIva dravyakI apekSA bheda nahIM hai / azuddha Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura kama vicAra | [ 15 dharmopAdhi dUra hone para azuddha jIvahI zuddha hokara pUrNa jJAnI nirAkula- paramazAnta- paramaAnaMda maya aura pUrNa svataMtra kRtakRtya ho jAte hai | karmopAdhile navIna navIna karmabaMdhakA aMkura utpanna hotA ho rahatA hai| pharmopAdhi dUra hojAne para navIna karmoM ke akurakI utpatti na ho jAtA hai| jisa prakAra cAvala ke dhAnya parale karmorAvi rUpa chilakA dUra kara dene para cAvalame akurotpatti naSTa ho jAtI hai / chilakA sahita dhAnya nirantara aMkurita hotAhI hai / zarArake chUTa jAnese karmo rAdhi nahIM chUTatI hai, yaha sthUla zarIra ananapAra choDA / parantu karmo ko sattA AtmA para pUrNa honese saMsAra ke janma-maraNavaza aMta nahIM hotA hai / parmokI pravattAse eka zarIra chUTane para dUsarA zarIra dhAraNa karanA paDatA hai / dUsarA chUTane para tIsarA, tIsarA chUTane para cauthA zarIra dhAraNa karanA paDatA hai, isa prakAra javataka karmoM kA AtmA ke sAtha saMbaMdha hai tacataka niraMtara eka zarIrako choDanA aura dUsare navIna zarIrako dhAraNa karanA yaha vyApAra azuddha jIvake sAtha niztara lagA dI hai| isI saMtati kahate haiM, janma maraNakA caka pahate haiM, sasAra kahate haiM / zuddhajIva meM pharmo kA saMbaMdha sarvayA naSTa ho gayA hai isaliye janma maraNakA cakra sarvadhA naSTa ho gayA hai| zuddha jIva janma-maraNa ko upAdhi se sarvathA rahita hai / eka zarIra chUTane para dUsare zarIrako dhAraNa karaneke liye Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 ] jIva aura karma vicAra / kArmaNa zarIra ( karmapiMDa jo sUkSmarUpale AtmAke sAtha saMbaMdhita hai) AtmAko jabarana khIMcakara le jAtA hai| jisa prakAra vetAra kA tAra AkarSaNa kiye hue pudgala zabda-vagaNAoM ko yatheSTha sthAna para pahuMcA detA hai, ThIka isI prakAra jIvako phArmaNa zarIra dusare navIna zarIrameM ghara detA hai| eka zarIra chUTane para ( marane para ) jova karmarahita nahIM hotA hai| tu jIvane apane kartavyoMke dvArA jo puNya-pApa kiyA hai tanumAra asaMkhya karmoMko ( jo atyata sUkSma hai ) dhAraNa kiye rahatA hai / vaha asaMkhya karmoMkA piMDa hI jIvoMko navIna zarIra dhAraNa karanekA kAraNa hotA hai / sasArI jIva apane mana cacana kAya dvArA jo zubhAzubha karma karate hai / puNya aura pApake AcaraNa karate haiM ve karma apanA phala pradAna karane ke liye jIvako bhale-bure zarIra meM le jAkara paTaka dete haiM | yadi jIva apane mana-vacana-kAya dvArA pApa, hiMsA, corI anyAya, paradhanaharaNa, parastrI haraNa Adi malinAcaraNa karatA hato jIvako vivaza hokara una dharmokA phala bhogane ke liye narakAdi durgatimeM jAnA paDatA hai| yadi jIvane apane mana-vacana-kAya dvArA dAna, pUjA, saMyama, tapa, bhakti, dayA Adi uttama kArya kiye haiM to usakA phala bhoganeke liye devagati Adi uttama gati meM jAnA paDatA hai| paraMtu jisa samaya jIva dhyAna aura ugra tIvra - tapake dvArA samasta zubhAzubha kAryoMko bhasmIbhUta kara detA hai / mana-vacana kAyake samasta vyApAroko roka kara navIna karma-baMdhana Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ bAra aura sm-vicaar| [17 nahIM karatA hai aura pUrva sacita pAmoko tapa dvArA jalA detA hai usa samaya janma-maraNale saMkura rahita zuddhajIva ho jAtA hai| yadyapi jora-dravya indriyagovara nahIM hai| no bhI karma sadita donese zarIrAzanimeM dRSTigocara hotA hai aura svAnubhava meM pratyakSa hai| yI jIva-dravya ajara amara-makSaya aura avinAzIka hai, sadA agvaTa hai, babhinna hai, bakSinna hai, zAzvata hai, nitya hai| agni isa jIvadravyako bhamma nahIM kara sakI hai| zala chedana nahIM kara sake hai, ulkApAta isako pIDita nahIM para sakA hai| vAyu isako uDA nahIM sakI hai, jala prayAha isako pravAhita nahIM kara saktA hai, pRthvI apane peTameM ghara nahIM sakI hai, bhramaMDala kI aisI koI jabardasta zakti nahIM hai jo isa bhAtmA para apanA adhikAra jamA sake / AtmAkI zakti sarvopari hai, AtmAkA prabhAva sarvo. hae aura soMca hai| mAtmAkA sala apUrva mora trilokako moma karane vAlA hai / yAtmAkA vIrya tIna loka aura tIna kAla ke samasta padArthoM para prabhutva rakhane vAlA hai| bhAtmAkA sAhasa adamya hai / AtmAkA dherya atulya hai / mAtmAko gati avarNanIya hai| eka samayameM baudaha rAjaprayaMta gamana ho sakA hai| yAtmAkA - parAkrama anaMta hai; badra bAdiko mI medana kara yapanA kArya karatA hai| AtmAkA teja aparaMpAra hai;koTi srya bhI aisA teja prakaTa nahIM kara sake hai / vaha bhI akSaya aura manaMta hai| AtmAkI zAti sapUrva hai aisI zAMti anya padArthameM sarvathA nahIM hai| AtmAkA Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 jIva aura kame-vicAra / sAmpamAtra lokottara hai / tona jagatake jIvoMko abhayadAna eka samaya mAtra meM yaha AtmA pradAna kara saktA hai / jagatake samasta jIvoMko zAMti aura parama-harSa ke sAtha paramAnaMda svarUpa banA satA hai| AtmAmeM dAnazakti advitIya hai / triloka kA sAmrAjya pradAna yaha AtmA anya AtmAko karA sakA hai| AtmAkA jJAna sarvagata hai / AtmAkA darzana sarvavyApta hai| AtmAkA sukha sarvazreSTa aura sarvotkRTa akSaya anaMta hai| AtmAko koI bhI sparza nahIM kara laktA ? AtmAko koI pakar3a nahIM sakA | AtmA ko koI naSTa nahIM kara saktA 1 sAtmAko koI davA nahIM sakA ! AtmA ajeya hai AtmA avaddha hai| AtmA akhaMDa hai| AtmAmeM parama puspArtha pArtha hai / AtmAmeM svataMtratA hai / mAtmAmeM sarva mAnyatA hai / AtmAmeM trijagata pujyatA hai / AtmAmeM anaMna aura akSaya aizvarya hai| vaha apane rUpame sthita hone para prApta hotA hai / AtmAmeM parama vibhUti hai / AtmA nirbhaya hai / AtmA hI bAhya hai / bhAtmA hI sevana karane yogya hai / AtmAhI AdaraNIya hai / AtmAhI bhajanIya hai / AtmA hI upAdeya hai / sarva tattvoMmeM nirvikAra AtmA hai, sarvatattvoM meM paramapunIta AtmA hai, sarvatatroM meM AtmA hI zreSTa hai / sarva tattvoM meM utkRSTatA AtmAkI hai / sarvatattvoMme sukha nahIM hai; sukhamAtra eka AtmAmeM hI haiN| jJAna AtmAmeM hai / vala dIrgha AtmA meM hai| jo jo uttamatA aura grAhyatA saMsAra ke samasta padArthoMmeM haiM usase bhI uttarottara uttamatA aura grAhyatA bharamA meM hai paraMtu AtmAko yaha sarva saMpatti karmI parAdhInatA se Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura phrm-vivaar| vicchinna horahI hai| yadi svarUpa vicAra kiyA jAya to jo AnaMda bhAtmAke vivAra karane meM hai vaha AnaMda aura sukha saMsArako cakravartI vibhUti prApta karane para yA indrako saMpatti prApta karane para bhI nahIM prApta hotI hai| mAtmAke dhyAna karanemeM no sukha prApta hotA hai vaisA sukha trilokameM atyatra nahIM hai / AtmAko dayA, atmAkI kSamA, AtmA kA satya dharma, AtmAkA nirabhimAna, AtmAko nispRhatA, AtmA ko nirabhikAkSA, AtmAko udAratA, mAtmAkA paropakAra, AtmA. kA saMyama, AtmAkI saralatA, AtmAkA syAga ityAdi yAtmAke kilI kAyakA vicAra kiyA jAya ? to vo Ananda AtmAke ina guNoke vicAra karane meM prApta hotA hai vaha tIna lokake rAjya mogane meM nahIM hai| sAdhAraNa loga sahaja dAna karane meM Ananda mAnate hai, jarAse bhogoMkI prAptimeM hapita hote haiM, paraMtu jina jIvoM ne AtmAke tyAga-dharmakA vicAra kiyA hai ve AtmAke tyAgadharma meM saMsArake lamasta jIvoMko vadhu samajhate haiN| isI prakAra AtmAkA brahmavarya dharma aura AtmAke AkiMcana dharmakA vicAra kiyA jAya to ina donoM dharmake svarUpa vicArameM jo anupama mAnaMda hai vaha AnaMda anyatra nahIM hai| saMsArakI samasta vastuoMse nirmoha hokara khAtmAke satondriya paramasukhameM jo sukha hai vaha sukha anyatra nahIM hai| isa prakAra AtmAke pivArameM AtmAke, guNoMke smaraNa citana, manana aura dhyAnameM jo sukha hai vaha avarNanIya hai| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2] / jIva maura karma-vicAra / , paraMtu mAtmAke samasta guNa prAyaH karmoMse AcchAdita horo haiM, viparIta pariNamana ho rahe haiN| vibhAvarUpa ho rahe haiN| apane saMbhAvase viparIta ho rahe haiN| apratyakSa bhora aciMtanIya ho rahe hai| isaliye ajJAnI jIva apane svarUpako bhUla rahA hai| ajJAnI jIvoM meM AtmasvarUpa kI anbhijnytaa| zuddha jIya bhaura azuddha jIvakA svarUpa jaba taka pRthak pRthaka samyak prakArase na jAna liyA jAya taya tapha yaha jIva ajJAnI banA rahatA hai| na to puNya-pApako hI mAnatA hai aura na paraloka ko mAnatA hai| na sadAcAra aura saccaritrako zreSTha samajhatA hai| isIliye asAnI jIca zuddha-svarUpakI prAptimeM aprayatnazIla rahatA hai, vastujAnase rahita hotA hai yA bhramAtmaka hotA hai yA viparIta bhAvoko dhAraNa karatA hai| isaliye hI karma aura karmaphala kA jAna lenA paramAvazyaka hai| karma aura karmaphala ina donoMkA saspa jAne binA kisI prakAra mAtmAkA jAnanA nahIM ho skaa| jisane pharma aura karmaphalako nahIM jAnA hai usane mAtmAko bhI sarvathA nahIM jAnA hai| yasalameM karma aura karmaphala Ane dinA koI bhI sattva kisI prakAra bhI phaise bhI jJAta nahIM ho sakA ? jIva drabyakA svarUpa to khAsakara karma aura karmaphala jAne citA sarvathA bhI jAnA jA nahI sattA ? Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ova aura karma vicAra / 1 [21 jina jina jIpane bhAtmAko jAnA hai / unane sabase prathama karma aura karmaphalako prathama jAna liyA hai| vahI vidvAn hai jisane karma aura dharmaphalako jAna liyA hai| yahI samyagdRSTI hai, vahI meda-vijJAnI hai, vahI Atmavit hai, vahI tatva hai, vahI paMDita hai, vahI paramAtmA hai, vahI zAtA hai aura vahIM vivekI hai| jisane karma aura karmaphalako jAna liyA usane sarva jJAna * liyA aura jisane karma aura karmaphala nahIM jAnA usane kucha bhI nahIM jAnA hai / jisane pharma aura karmaphalako dekhA hai usane saba kucha dekha liyA, jisane karma aura karmaphalakA anubhava kiyA hai usane samasta jagatakA anubhava kiyA hai| jisane karma aura karmaphala para vizvAsa kara AtmasvarUpakA avalokana kiyA hai usane jagatakA bhavalokana kara liyA hai / jisane karma aura karmaphalake rupako samajha liyA hai usane jagatake samasta padArthoM ko samajha liyA hai / jisane karma aura karmaphala mAna liyA hai usane paramAtmAko mAna liyA hai| jisane karma aura karmaphalako tarapha dRSTipAta aura vicAra kiyA hai usane paMca-parAvartana svarUpakA yathArtha vicAra kara liyA haiN| jisane karma aura karmaphalako pramANatAko pragaTa kara diyA hai usane saMsArake samastatatvoMkI pramANanA pragaTa kara dI hai / zuddha aura yazuddhIvaMkA yathArtha bodha karma aura karmaphala jAnane meM hai / mokSamArgakA prakAza karma aura karmaphalake parijJAnameM Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 221 jova aura krm-vicaar| hai| vairAgya bhAvanA usako hI prApta hotI hai jo karma aura karmaphalako jAnatA hai| saMsArake svarUpako yathArthameM yahI samajhA huA hai ki jilane karma aura dharmaphalake svarUpako samajha liyA hai| vahI munipadakA adhikArI hai / vahI zrAvaka-dharmakA pAlana karanemeM yathArtha adhikArI hai jisane karma aura karmaphalake svarUpako pahicAna liyA hai| vaha zIghrahI baMdhana mukta hone vAlA hai jisane dharma aura karmaphalako apane svarUpase bhinna samajhakara karmAko nAza karanekA pramatma kiyA hai| mokSakI prApti una jIvoMko hI hotI hai| jinane karma aura karmaphalase apaneko pRthaka kara liyA hai| karmokI sattA jaba taka sAtmA para hai taba taka saMsAra hI hai| koMke sarvathA nAza hone para jIvako mokSa hotI hai| - dharma aura maphalase sarvathA rahita AtmA hI paramAtmA hotI hai| no karma bhaura karmaphala sahita hai vaha saMsArI AtmA hai| mazuddha thAtmA hai, janma-maraNake cakra meM plAlita AtmA hai| jisa prakAra suvarNameM jabataka mala miTTI aura kITakA saMbaMdha hai taba taka vaha zuddha suvarNa nahIM kahA jAtA hai / usako suvarNakA pApANa kahate haiN| jo suvarNakI kImata hai vaha suvarNa pApANakI nahIM hai / jo rUpa raMga aura komalatA, manoharatA, snigdhatA mAdi suvarNameM guNa hai vaha suvarNa pApANameM pratyakSa rUpase vyaka nahIM hai| paraMtu jaba vaha mala miTTI suvarNa pASANase dUra ho jAtI hai taba hI suvarNa apane svarUpameM prakaTa hotA hai| phira usa suvarNama Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ~~~~~ man jIva aura kama bicaar| [23 kAlimA-koTa-mala-miTTo phisI prakAra bhI saMvadina nahIM hotI hai| suvarNake samAna jIvase karmamala dhyAnarUpI anike dvArA bhasmIbhUta ho jAya to phira usa jIvAtmA para kisI prakAra bhI karmamala prApta nahIM ho sakA hai| isaliye karma-karmaphala aura koke mocanakA parijJAna pra. pratyeka jIvoMko avazya hI honA caahiye| pharma-karmaphalakA svarUpa yathArtha jAne binA hI anaMta mata ma. tAMtaroMkI utpatti huI haiN| jIvake svarUpa meM hI samasta mata-matAMtaroMkA vAda vivAda hai aura jisako anabhijJatA yA azAna kahate haiM vaha kevala jIvake svarUpa nahIM jAnane meM hI hai| rmakA svarUpa atyaMta sUkSma hai, pharmakA rUpa atyaMta parokSa hai, atIndriya hai| isaliye usakA pUrNa pratyakSa eka sarvajJa bhagavAnako hI hotA hai| anya chamastha jIvoMko karmake svarUpakA pratyakSa parijJAna honA durlabha hai| karma AtmAke sAtha saMbaMdhita hai / isaliye sthUla kA~kA phalarUpa no karma audArikAdi zarIra phathaMcita jJAta hotA hai| paraMtu kAmaNa piMDa atyaMta sUkSma honese dRSTigocara nahIM hai| isaliye saMsArI vyAmohI unastha jIvoMko na to bhAmAkA yathArtha parijJAna hai aura na karmake svarUpakA hI parijJAna hai| isIliye jovake svarUpa mAnane meM aneka prakArakI vibhinnatA pratyakSa dRSTigocara ho rahI hai| jIcake svarUpa mAnane meM koI to kAraNa-viparyAsako dhAraNa kara rahA hai, koI bhedAbheda-viparyAlako dhAraNa kara rahA hai aura koI svarUpameM hI viparyAsatAko dhAraNa kara rahA hai| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24) jIva aura krm-vivaar| kitane vicArazIla jIva-padArthako hI nahIM mAnate haiN| kyoMki pratyakSa pramANa jIvakI sattAko siddha karane meM asamartha haiN| jo jIvakI sattA pratyakSa siddha hotI to sabako jIva-padArtha dRSTi-gocara hotaa| paratu bhAja taka kisIne jIvako pratyakSa dekhA nahIM hai ? anumAna pramANase bhI jIva-padAthakI siddhi ve nahIM mAnate haiM / anumAna pramANako satyatA (pramANanA) kA vizvAsahI phyA hai the loga yaha bhI kahate hai ki nava pratyakSa aura anumAna pramANase jIva nahIM hai tava Agamase mAnamA phevala bAlakoM kA khela hai| mathavA bhole logoMko samajhAnA haiN| jo yaha manuSya pazu-pakSI Adi prANiyoMmeM ilana-calana, gamanAgamana, khAna-pAna, bhASaNa Adi kriyA ho rahI hai usase zarIrameM jIvakI kalpanA kara lI jAya so bhI roka nahI hai kyoMki eka to kalpanA karanA hI mithyA hai| dUsare isa prakArako kriyAyeM paMcabhUta meM hotI haiN| paraMtu paMcabhUtako jIva nahIM mAnA jAtA hai| paMcabhUta (meTiriyala) bhapanI unnati pharate karate gamanA gamana, halana calana saMbhASaNa mAdi kriyAkheM pharane laga gye| isaliye jIpa-padArthakI kalpanA karanA yaha saba prakArale ajJAna mAluma hotA hai| jaba jIva padArtha hI apanI sattAse siddha nahIM hai| taya karma maura karmaphalako siddha karanekI kyA AvazyakatA hai ? jaca jIva padArtha hI nahIM hai taba svarga-naraka mokSa janma-maraNa AdikI phalpa. nA karanA mUlake vinA zAkhA phala-puSpakI kalpanA karanA hai / paraMtu vaha nyAya sapramANa siddha hai ki "mUlaM nAsti kuto shaaso"| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jodha maura karma-vivAda | yadyapi yahA para yahA~ vicAra karanA hai ki jIva hai yA nahIM ? nauroMko ghaTa-paTa - maTha ke samAna jIva pratyakSa ( indriyapratyakSa ) nahIM hai / kyoMki saMsAro jIva karmasahita hone para bhI indriya- govara nahIM hotA hai aura zuddha-jIva to bhamUrtika honese sarvathA hI indriya-gocara ho nahI sakkA ? paraMtu svasaMvedana jJAnake dvArA sabako pratyakSa hotA hai / zarorase bhinna "maiM hu" isa prakAra kI pratIti sabako pratyakSa hotI hai / "maiM sukhI haiM, maiM dukhI hUM, maiM sUkhA hUM, maiM piyAsA hUM, mujhe pIDA hai, maiM jAnatA hU" ityAdi manekaprakAra AtmAkA svasaMvedana karane vAlA jJAna sabako pratyakSa hotA hai / jo zarIrase bhinna anya jIva padArtha nahIM hotA to usakA svasavedana karAnevAlA mAna kyoM hotA ! aura svasavedana jJAna saba ko hotA hai / isa prakAra svasaMvedana jJAna dvArA jIvakI kattA manivArya siddha hotI hai / [ 35 meM sukhI hUM, maiM jAnatA hUM meM dekhatA hai, isa prakAra sukha jJAna aura darzana guNoMkI pratIti jar3apadArtha meM hotI nahIM hai / jAnane rUpa kriyA yA dekhane rUpa kriyA yaha AtmAkA hI dharma hai / jaTa padArthoM meM (paMcabhUnoMmeM ) nimitta saMyogase gamanA - gamama, ilanacalana aura saMbhASaNa Adi kriyAyeM ho saktI hai kyoMki pudgala dravyakI ye samasta paryAya haiM / ajIva padArtha meM bhI aisI zakti hai jo eka samaya meM caudaha rAjU pramANa kSetrameM gamana kara saktA hai / nAra yA ce-tArake tAra dvArA jo gamana kriyA jaDapadArtha kI ho rahI haiM, vaha na kuchake barAbara hai| paraMtu isase bhI anaMtaguNI vegavatI Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 261 / jIva aura kama vicaar| kriyA ajIva padArthameM hai| to bhI ajIva padArthame jAnanerUpa kriyA, dekhanerUpa kriyA, sukhake anubhavana rUpa kriyA, saMtoSakapa kriyA, harparUpa kriyA, udvegarUpa kriyA ityAdi prakArakI kriyAyeM nIvameM hI hotI haiN| isa prakArakI caitanya kriyAokA svAmI jIvanAmA padArtha hai / jIva sivAya jada ( ajIva ) padArthame isa prakArakI kriyAoMkA honA asaMbhava hai|| caitanyazakti jIva padArtha meM hI hai| jIvakA caitanya lakSaNa hai| jJAna-darzanarUpa kriyAko caitanya kahate haiM / jJAna darzana ye donoM paryAya caitanyasvarUpa jIvadravyameM hI hotI haiN| ajIva dravyameM nahIM hotI haiN| yadi ajIva dravyameM saMyogase caitanya-zaktimAna lI jAya to ajIva-dravya ( paMcabhUna, pRthvI, jala, vAyu, teja, aura AkAza) ke mUlarUpa paramANumeM vaha zakti mAnanI par3egI / paMcabhUnake paramANu. thoM (jinake milane para skaMdha mahAskandha aura samasta jagatakI racanA hotI hai ) maiM caitanyazakti mAnanI pddegii| kyoMki para. mANuoMmeM jaMva taka caitanya-zakti (jJAna darzana) kI sattA siddha na ho jAya taba taka paramANuoMse honevAle skaMdha zarIra aura mahAM skaMdhomeM caitanyazakti kahAle A sakI hai ? ___ jaisA bIja hogA vaisA hI vRkSa hogaa| mUla padArthameM jo guNa hai ve guNa hI to usake kAryameM prakaTa hoNge| aisA nahIM hotA hai ki mUlapadArthameM guNa nahIM hoM aura usa mUlase utpanna hone vAle padArtha, ghe guNa A jAyaM ? jo aisA hotA ho to mamUrtIka se mUrtIka utpanna hone lagegA, to samasta padArthoM kI Page #29 -------------------------------------------------------------------------- Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 28] jIva aura phrm-vicaar| mAyagI, jo pratyakSa pramANase vAdhita hai| pratyakSa pramANase eka zarIrameM eka ho jIvadravya pratIti hotI hai aura eka zarIrakA svAmI eka nIca hai| __ kadAcit anaMta caitanya ( jona ) kA ekarUpa samanvaya kArya, mAneM to bhI paka zarIrameM anaMta-caitanyakI sattA kimI prakAra siddha nahIM hotA hai aura na anana caitanya milakara samasta padArthoM kA anubhava eka sAtha prakaTa kara sake haiN| jaba paramANumeM caitanya hai to maraNa phisIkA nahIM honA vAhiye kyoMki paramANumase caitanyazaktikA abhAva ho nahIM skaa| zarArako chinna-bhinna karane para, zarIrako jalAne para bhI caitanya. zaktikA nAza nahIM ho skaa| kyoMki paramANumeM caitanya samAya rUpase mAnanI pdd'egii| nityarUpa aura abhinaya mAnanI pdd'egii| ____ kadAcit paramANume catanya kabhI rahatI hai bhora kamI nahIM rahatI hai| kabhI caitanyazakti paramANuse bhinna rahatI hai bhora kabhI bhabhinna rahatI hai ? aisA kahanA mI cana nahIM saktA haiM ? kyoMki paramANumeM (jo mUla kAraNa padArthoM kI utpattikA hai) nitya aura anitya, bhinna bhabhinnakI kapanA karane para paramANumeM vanyazarSi ho nahIM Thahara saktI hai| kyoMki mUla-padArtha meM bhAvAtmaka bhaura . bhAvAtmaka donoM paraspara viruddha dharma Thahara nahIM sakta hai| __ eka samayameM paramANumeM catanya hai to dUsare samayameM caitanya nahIM hai ? aisA honA asaMbhava hai| kyoMki prathama kSaName caitanya zakti utpanna honekA kAraNa kyA ? paramANume navIna caitanyazaki utpanna honekA kAraNa mAnane para asat padArthase prAdubhAva mAnanA Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura karma-vicAra / [ 26 par3egA, kAraNa vinA kArya mAnanA paDegA / padArthoMmeM navIna navIna guNoM kI utpatti mAnanese padArthoM kI sthiti nahIM ho skegii| dUsare mUla padArtha paramANumeM dUsare kSaNa meM caitanyakA mabhAva mAnanA asaMbhava hogA kyoMki vastukA tyAga (abhAva) honA durghaTanIya hai / isI prakAra paramANuse caitanya zakti bhinna haiM to paramANukI vaha zakti nahIM hai / yadi abhinna hai to usakA nAza ( abhAva ) honA asaMbhava hai / paramANumeM cetanya mAnanemeM eka yaha bhI vicAra hai ki jalake paramANume caitanyazakti jalarUpa hogI aura anike paramANume tanya zakti agnirUpa hogI to phira isase caitanyazaktimeM vibhinnatA prApta hogI / eka dravyameM isa prakAra vibhinnatA mAnanA pratyakSa viruddha hai, paraspara virodha dharma eka sAtha eka samayameM eka nRya raha nahIM sake haiM ? bhinna 2 paramANumeM caMtanyatA mAnane para aneka paramANuoMse milakara bane huye eka zarIrameM maneka caitanya (jIvako) rakhanA kisa prakAra saMbhAvita hogA / lokameM eka zarIrameM ekahI caitanya rahatA hai / samasta caitanya paraspara mila nahIM sake haiN| jIva rAzi anaMta haiN| paraMtu pratyeka jIvake pradeza jude jude haiN| eka jIvake pradeza dUsare nAvake pradezameM mila nahIM sake ? yadi mila jAya to dravdha apanI zaktile rahita hokara eka hI ho jAyagI / paramANumeM jo cetanatA hai jIva hai usako milAkara eka zarIrAkAra ghanAnevAlA kauna hai ? jo svayaM mAneMge to saba jIva paraspara eka kisa prakAra mila gaye ? jo dUsare kisIne milA diye Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura kaa-vicaar| to bhI eka jIvako dUsare jIva meM mila jAnekI zakti kaise prakaTa huI ? paramANumeM cetanatA manAdi rUpase haiM yA sAdi rUpa hai / jo a. nAdi mAne to jIvako nirAkAra niraMjana kisa prakAra kaha skeNge| kyoki paramANu mUrtIka honese usakA kArya bhI mUrtIka hogA ? jo paramANumeM cetanatA sAdi hai to vaha kisa kAraNase kaba utpanna huI ? __ isa prakAra vicAra karanese paramANumeM jIva mAnanA yukti aura tarkase kisI prakAra bhA siddha nahIM ho sakA hai| jaya paramANu hI jIva mAna liyA jAya to samasta sRSTi anAdi mAnanI paDegI? kyoMki AkAzAdi paramANu sarvathA nitya haiN| janma-maraNako kalpanA bhI nahIM ho sakegI ? * . jo loga paramANumeM jIva na mAnakara jIvakI sattAko sarvathA mAnate haiN| unako caitanyazakti ( jAna darzana ) zarIrameM jIbake binA kisa prakAra hotI hai yaha sunizcina pramANa dvArA nirdhArita karanA hI hogaa| anyathA bastukI siddhi nahIM hogii| caitanyazakti AtmAko choDakara anya padArthameM sarvathA nahIM rahatI hai aura na kisI prakAra utpanna ho sakto hai / jo anya padArtha meM caitanyazakti mAne to ajIva padArthakA abhAva hogaa| jo ajIva padArtha meM caitanyazakti milane para utpanna hotI hai aisA mArne to alatse prAdurbhAva mAnanA par3egA aura kAraNa vinA mI kArya kA honA mAtanA pdd'egaa| samasta vastu zUnya va eka rUpa mananA pddegii| so pratyakSa aura yukti donoM pramANoMse vAdhina hai yadi jIva-padArtha sarvathA nahIM hai ? aisA mAnA jAya to, pa. Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura karma-vivAra [32 saMvedana dhAnakA abhAva hogA, jo saba jIvoMko hotA hai / jo svasavedana jJAnako abhAva mAna liyA jAya to jagatake samasta padA. thoMke mamAtra mAnaneme kyA Apatti hai ? svasaMvedanatA pratyakSa siddha hai| saba jIvoMke anubhavameM haiN| usakA abhAva kisa prakAra mAnA nA sakA hai ? sukha duHkhakA anumava jovako hI hotA hai| jo jIva padArtha nahIM mAnA jAya to sukha duHkhakA anubhava nahIM honA caahiye| yaMtra AdimeM gamanAgamana karaneko zakti prakaTa hojAtI hai; bolanekI zakti prakaTa hA sakA hai| paraMtu sukha duHkhake anubhava karanekI zakti kisI bhI yaMtroM utpanna nahIM huI ? vidyut athavA mazIna mAdike dvArA paMcabhUtoko ekatra karane para bhI kisI eka iMjana yA bhASpayaMtrameM sugna duHkhako anubhava karanekI zakti nahIM hai aura na utpanna ho sakA hai| isase mAluma hotA hai ki zarIrake mAbhyaMtara sukha du.khako anubhava rakhane vAlA aura caitanya zaktike dvArA apanA svarUpa vyakta karane vAlA zarIrase bhinna koI anya mIya padArtha hai|" jisakA svasaMvedana sabako hotA hai| anyathA meM haM, maiM sukhI hUM, maiM jAnanevAlA hUM, maiM kSudhAtura hUM, maiM pipAsAtura hUM ityAdi aneka prakArakA svasavedana jJAna sabako kaise hotA hai? kadAcit aisI zakti inadriyoMmeM mAna lI jAya ? to phira yahI eka prakSa rahegA ki indriyA jaDa (ajIva ) haiM yA caitanya jo indriyoMko ( ajIba ) mAnA jAya to jaDa padArtha meM caitanyazakti kA abhAva honese iMdriyoM meM jJAna darzana kA abhAva hogA saura jJAna Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32] jIva aura karma vicAra darzanake abhAvase sukha duHkhakA anubhava indriyoMko kaise ho sakA hai ! jo indriyoMko caitanya (jIva ) rUpa mAnA jAya to jIvakI sattA svIkAra karanI pddegii| vAstadhika indriyAM jar3a (ajIya) haiM unameM nAna darzana zakti nahIM hai| paraMtu indriyoMke dvArA padArthokA parijJAna hotA hai| mAnane aura dekhane kI kriyA mAtra indriyoMke dvArA hotI hai| jAnane aura dekhanekA mArga indriyA hai, indriyoMmeM svayaM jAnane aura dekhane kI zakti nahIM hai| jisa prakAra paTaloI meM (vartanameM) pAcana zakti svayaM nahIM hai| pAcana zakti to agnimeM hai| paraMtu dAlakA pAcana-karma caTaloIke dvArAhI hotA hai, aise jAnanekI dekhane kI zakti jIvameM hai| paraMtu umastha jIvoMko jAnanejI dekhanekI zakti iMdriyoM dvArA hI hotI hai| indriyAM pAMca hai| phisohamata, daza indriyA mAnI hai| isaliye prazna yaha utpanna hotA hai ki sparzana Adi indriyoMmeM pRthaka pRthaka jIva hai yA samasta indriyoMmeM eka hI jIva hai| jo pRthak pRthaka iMdriyoMmeM bhinna bhinna jIvoMkI sattA mAnI jAya to eka zarIrameM aneka jIvoMkI sattA mAnanI pddegii| indriyoMko jIva mAnane se sabase bhayaMkara yaha Apatti hogI ki jisa zarIrama eka hI indriya hai usameM eka jIva mAnanA pddegaa| jisa zarIrameM do indriya hai usa meM do jIva mAnanA par3eMge / isIprakAra eka zarIrameM aneka jIvoMkI 'sattA mAnanA pddegii| eka zarIra meM pRthak 2 indriyoMmeM bhinna bhinna jIna mAnA jAya to eka zarIrameM samasta jIvoMko kArya eka sAtha Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nIca aura phama vicaar| [33 hogA, pratyeka samayarma samasta iMdriyoM kA svAda sabako honA cAhiye so kadApi nahIM hotA hai| eka samayamai samasta indriyAM apanA kArya eka sAtha nahIM karatI haiN| mRtyuke padhAt zarIrameM indriyA naSTa nahIM ho jAtI haiM kiMtu jIvake paraloka gamana karanese iMdriyoMse dekhane jAnane kI zakti naSTa ho jAtI hai / isaliye mAluma par3atA hai iMdriyoMmeM jJAna-darzanazakti nahIM hai| kiMtu idriyoMse vyatirikta kisI anya padArthamaM mAnadarzana zakti hai vaha jIva hai| isIliye iMdriyoMko jAnane dekhaneko zakikA mArga mAnA hai| iMdriyoM meM jAyakI sattA pratyakSa pramANase bAdhita hai| indriyoM meM jIvakA vAsa hai| jIvake pradeza indriyoMmeM rahate haiM paraMtu indriyAM svayaM jIvarUpa nahIM haiN| indriyAM mUnirUpa haiM, jIva-padArtha amUrtika hai| jo indriyoMko hI jIva mAna liyA jAya to murtika padArthase amUrtika jIya-padArtha kI utpatti mAnanA asato prAdurbhAva mAnanA pddegaa| isaliye indriyA jovarUpa nahIM ho sakI haiN| indriyoMko jIva isaliye bhI nahIM mAna saka hai ki indriyoM kA viSaya mUrtimAna hai paraMtu jJAna-darzana amUnika padArthoMko bhI viSayAdhIna karatA hai| iMdriyoMko jIva mAnanemeM Agama-virodha haiM / AgamameM indriyA jaDarUpa vanalAI hai aura AtmAko mAna-darzanamaya batalAyA hai| zarIra aura indriyoMmeM bheda nahIM hai| zarIra vahI indriya rUpa hai' Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura pharma-picAra / aura iMdriyAM zarIramaya hai / zarIrako choDakara iMdriyAM anya nahIM haiM aura idriyako chor3aphara zarIra koI dUsarI cIja nahIM hai| isaliye zarIrako AtmA mAnanA sarvathA asaMgata hai, pratyakSa aura parokSa pramANase bAdhita hai| naba zarIra mAtmA nahIM hai taba iMdriyoMko jIva mAnanA bhI pratyakSa aura parokSa pramANase bAdhita mAnanA pdd'egaa| iMdriyoMmeM jIva nahIM mAne aura manako jIva mAne to phira yA hAni ? manake do bheda hai-dravya mana aura bhAva mana / dravyamana-aSTa kamalake AkAra kA jo pudgalakamaukI racanA rUpa zarIrameM AkAra hai vaha dravyamana hai| yadi dravyamanako jIva mAna liyA jAya to zarIrako hI jIva mAnanA pddegaa| vaha pratyakSa aura parokSa pramANa se sarvathA vAdhita hai| __ bhAva-mana jIvake jJAnAdika pariNAma haiM / manakA kArya vicArarUpa hai, heyopAdeya vastukA vicAra karanA hai, hitA-hita mArgakA jAna lenA hai / usa jJAnameM vicArAtmaka zakti, mananarUpa zakti, nidadhyAsanarUpa zakti manale ho hotI hai| yaha jJAnakA kArya hai| manako jhAnase bhinna mAmA jAve yA abhinna mAnA jAve ? jo manako jJAnase bhinna mAnA jAya to manako zAnase pRthak ghastu mAnanA pdd'egaa| isaliye manako jIva nahIM mAna saka aura na manameM caitanyazakti mAna sake haiN| kadAcit manako jJAnase abhinna mAnA jAve to mana koI padArtha nahIM ThaharegA ! kyoMki jJAnako hI mana mAnanese jJAnase bhinna mana anya koI vastu nahIM hai| aisA sutarAM siddha ho jAtA hai| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nISa aura karma vicAra manakI sattA pacendriya jIvoMmeM hI hotI hai| yadi manako __ hI jIva mAna liyA jAya to ekendriya, do indriya, tIna indriya cAra indriya jIvoMko manakA abhAva honese jIva nahIM mAnanA pddegaa| jina paMcendriya jIvoMke mana hai ve hI jIva hoMge aura jina jIvoMko mana nahIM hai unako jIva nahIM mAnanA pddegaa| isaliye manako jIva mAnanA sarvathA viruddha hai| manako mUrtIka mAnanese AtmAkI kalpanA nahIM ho sakI hai| yadi manako amUrtika mAna liyA jAya to vaha jIvarUpa svataMtra vastu mAnanA pddegii| asala meM indriyoMke samAna manako jIva mAnanemeM aneka prakArakI bAdhA upasthita hotI hai| isaliye manako jIva sarvathA mAna nahIM sake haiN| AtmAko nahIM mAnane vAloMkI jar3a-padArthameM Atma-kalpanA siddha nahIM ho sakatI hai| phira bhI prazna yaha hotA hai ki zarIrameM AtmA hai yA nahIM ? isa viSayameM pUrva yaha batalAyA hai ki zarIrameM zarIrase bhinna AtmA hai| kyoMki AtmAkA anubhava svasaMvedanajJAnase sayako hotA hai| jJAna-darzanakI zakti AtmAmeM ho hai zarIrameM nahIM hai / sukha dukhakA anubhava AtmAkI sattAko siddha karatA hai isa prakAra anumAna pramANa yAtmAko siddha karatA hai| ___ yadi zarIrameM AtmA na mAnA jAya to kRtakoMkA phala kauna bhogatA hai ? yaha vAta pratyakSa siddha hai ki pratyeka jIvako apane kRtakauMkA phala bhoganA par3atA hai| yadi zarIrameM jIvakI Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 ] jIva aura karma vicAra / saccA na mAnI jAya to kRtakarmoM kA phala bhoganevAlekA abhAva siddha hogA, so vana nahIM sakA hai / hiMsAdi paMntra bhayaMkara pApoMko guptarUpase karanevAle jIvako una pApakA phala milanA cAhiye yA nahIM ? jo milanA cAhiye aisA pakSa svIkAra kiyA jAya to usakA phala isa lokameM prApta hotA hai yA paralokamaM ? jo pApakA phala isa hI lokameM prApta ho jAtA hai aisA mAnaliyA jAya ? to guptarUpa kAryako rAjA prajAAdi kisIko bhI una pApakA parijJAna nahIM honese daMDa kauna pradAna karegA ? rAjA prakaTa pApoMkA daMDa detA hai / paraMtu apranTa pApakA daMDa kisa prakAra diyA jA sakatA hai ? mAnasIka duSkamoMkA daMDa kauna degA ? kyoMki mAnasIka duSkarma sarvathA hI aprakaTa hote haiM / isI prakAra mAnasIka kAryake dvArA jaya karanA, bhale kAryo kA citavana karanA, manase devake guNoMkA smaraNa karanA, manase jagatake dukhI prANiyoMke uddhAra honeke vicAra prakaTa karanA, manase prabhukA dhyAna rakhanA Adi mAnasika vyApArake dvArA hone vAle puNya karmoM kA phala AtmAke binA kauna bhoga saktA hai ? zarIrAdi isa puNya phalako bhogane meM asamartha hai / yadi zubhAzubha karmo kA phala avazya hI prApta hotA hai ? to vaha jIvake mAne vinA kisako prApta hogA ? jina kasakA phala isa loka meM prApta nahIM huA hai aura karma atizaya tIvra kiye haiM to usakA phala prApta hogA yA nahIM ? yadi kRta karmoM Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo ora kama vicAra / [ 20 kA phala avazya hI prApta hotA hai to zarIra mRtyu ke bAda naSTa ho jAne para usa phalako phona bhogegA ? yadi bhogane vAlA nahIM mAnA jAya to kRnakarmo kA phala nahIM prApta hotA hai aisA mAnanA par3hegA so yukti aura bhAgamase siddha nahIM hotA hai / jo kRta- pharmo kA phala prApta nahIM hotA hai aisA hI mAna liyA jAya to IzvarakA bhajana, dAna, japa, tapa, saMyama, dayA Adi karma kyoM kiye jAyaM ? kyoMki unakA phala kauna bhogegA saMsArameM eka rogI, eka dukhI, eka sukhI, eka dIna, eka viDarUpI, eka sundara, eka janmAdha, eka janmase hI kubar3A, eka janma se vikalAga ityAdi prakArake bheda dekhane meM Ate haiM so yaha kisakA phala hai ? aura usa phalako bhogane vAlA kona hai ? ve karma kisa samaya kisane kiye haiM ? eka manuSyako vinA zrama kiye ho SakAyaka ( acAnaka ) aparaMpAra dhana prApta ho jAtA hai / eka manuSya jaMgalameM se lAkara macAnaka rAjyapada para sthApita kara diyA jAtA hai / isa prakAra binA kAraNake yaha phala kauna se karmase huA ? yadi bhAgyase mAnA jAya to bhAgya jIva mAne binA kisakA samajhA jAya ? yadi puruSArthase prApta kiyA aisA mAnA jAya to yahAM para acAnaka dhana prApta karanemeM yA rAjyapada prApta karanemeM puruSArtha kucha bhI kiyA ho aisA dIkhatA nahIM hai ? to binA puruSArtha ke hone vAlI acAnaka dhanakI prApti yA rAjyapada yaha pUrvabhavake zubha kAryoMkA phala mAne vinA siddha nahIM hotA hai kAraNa vinA Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura krm-vicaar| kArya kaise ho? pUrvabhavameM zubha kArya kiye usakA phala gajyapada aura acAnaka dhanaprApti hai parantu jIvako mAne vinA pUrvabhavameM pharma kisane kiye? kRtakoMkA phala avazya hI prApta hotA hai jo jaipA karma karatA hai vaha vaisA hI phala prApta karatA hai / yaha nIti aura pratyakSa zubhAzubha karmoMke phalako prakaTa karanevAlI yuktiko jIva-padArtha mAne binA kisa prakAra saMghaTita kara sake haiN| . kRtakokA phala avazya hI bhoganA paDatA hai, cAhe vaha rAjA ho, cAhe vaha raDDU ho, vidvAn ho aura cAhe vaha mUrkha a. jJAnI ho| apane apane kiye zubhAzubha kA~kA phala avazva hI savako bhoganA pddegaa| cAhe isalokameM bhogo aura cAhe paraloka. meM bhogo| paraMtu kRtakokA phala avazya hI bhoganA pdd'egaa| jIva-padArtha pratyakSa indriyoMse dRSTigocara nahIM hai isaliye nahIM hai aisAhI mAna liyA jAya to paramANu Adi sUkSma padArtha bhI indriyagocara nahIM hone se mAne nahIM jA sake haiN| parantu jisa prakAra paramANuoMkA kArya (phala) skavAdi pratyakSa dRSTigocara honese paramANuko agatyA avazya mAnanA paDatA hai, kyoMki kAraNa vinA koI bhI kArya nahIM hotA hai| isI prakAra yadyapi jIva-padArtha atizaya sUkSma honese indriya dRSTigocara nahIM hai to bhI jIvake kiye huce zubhAzubha kAryokA phala ( kRtako kA phala) pratyakSa dIkhatA hai| isaliye mAlUma hotA hai ki jova-padArtha avazya hai anyathA kAraNa vinA kArya kaise huA? Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAva bhora krm-vivaar| yadi thor3ese samayake liye aisAhI mAna liyA jAya ki jIva nahIM hai ? to zarIrameM jJAnAdikakriyA jIvake binA kaise hotI hai| zarAba (madya ) botalameM rakhI huI apanA asara kucha nahIM karatI hai kyoMki acetana padArthameM vikRti dekhane meM nahIM AtI hai| paraMtu vahI madirA zarIrake bhItara jAne para vikRti karatI hai| isase mAluma hotA hai ki vaha vikRti zarIrako nahIM hai| zarIra. ko hotI to anya acetana padArthameM bhI vaha madirA apanA phala (asara ) dikhalAtI yA mRtaka zarIrameM bhI vikRti hone lagatI soto hotI nahIM hai| madirApAnase jo vikRti hotI hai vaha jIva ko hI hotI hai aura usakA vyaMjaka zarIra hai| kyoMki harSa vizAda zoka murchA saMtoSa tRpti sukha Adi jitane vikRtike kArya dIkhate haiM ve saba eka mAtra jIvake kArya hai| jIvake vinA harSa zoka viSAda Adi kArya acetana padArthameM ho nahIM sakta haiM / . yadyapi jIva-padArtha pratyakSa indriya-govara nahIM hai tomI bhUtapreta-pizAca aura unake dvArA hone vAle kAryase jIvakI sattA abAdhita rUpase siddha ho jAtI hai / bhUta-pretoMkA pratyakSa kabhI kabhI sarvatra sarvakAlameM hotA hai| jo jIvako nahIM mAnate haiM; unako bhI kabhI kabhI bhUta-pretAdikoMke kArya dekhanemeM Ate haiN| agatigatyA unako jIva avazya hI mAnanA par3atA hai| kyoMki bhUta-pretAdikako akAMDava kArya amAnuSoka aura apratirodha hote haiN| unakA zodhana manuSyakI buddhise parAtIta hai| isaliye jIvako mAne binA siddhi nahIM hotI hai| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nIvaM aura krm-vicaar| jIvakI pratyakSatA kabhI kabhI jAtismaraNake dvArA aneka jIvoMko sarvatra sarva kAlameM hotI rahatI hai| aise aneka udAharaNa pratyeka samaya sarva dezoMmeM draSTigocara hote haiM ki kitane hI bAlaka apane pUrva bhavakA svarUpa pragaTa karate haiN| ve khulerUpameM spaSTa batalAte haiM ki maiM yahA para kaise AgayA, merA ghara to amuka sthAnameM hai aura maiM amuka vyakti huuN| vaha cAlaka apane pUrvabhavakI pRthvImeM gaDhI huI saMpatti aura ajJAta viSayoMkA digdarzana karAtA hai / jisakI parIkSA gavarnameMTa dvArA bhI kI jAtI hai aura bar3e 2 vidvAna karate haiM aura jo jo bAteM apane jAtismaraNa kI bAlaka batalAtA vaha jyoMkI tyoM niyamase pramANita hotI haiN| __ aise vAlakoMkI janmAtaroMkI unake batalAye kAryoMkI kathA samaya samaya para sapramANa prakAzita hotI hai jo zodhakartAoMkI gaharI zodha sahita jagatako sAkSI batalAtI hai ki zarIrameM jIva nAmA padArtha avazya hai aura vaha apane apane karmAnusAra janma. janmAtarako prakaTa karatA hai| ___ banArasake eka vAlakakI janmAtara kI kathA logoMko usake pUrvabhavameM kiye huye karmoke camatkArika phalako sAkSAta prakaTa karatI hai jisako par3hakara karma aura pharmokA phala evaM jIvake astityakA hI vizvAsa nahIM hotA hai kiMtu yaha sunizcita dhoraNA hotI hai ki zubhakarmo kA phala jIvoMko apUrva sukha-saMpatikA pradA. na karanevAlA aura samasta prakArakI vighnabAdhAoMko avazya hI dUra karane vAlA hai| yaha bAlaka pahale gharelImeM eka anapaDha bar3haI Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "jIva aura karma- vicAra / [ 41 2 ( sutAra ) thA / eka samya isa sutArane eka gAya ko jo kuA - meM ( kUpameM) girane ko taiyAra horahI thI / usa gAyako aisI kaSTadazAmeM dekhakara usako bacAne ke liye vaha dauDA aura usa gAyako bacAne ke badale svayaM vaha kUpameM gira gayA aura gira kara prANAMta ho gayA, vahI vAlaka vanArasameM eka zrImAn dhanasaMpanna kulIna brAhmaNa ke ghara para utpanna huaa| usa bAlakane apane tRtIya varSameM hI pUrvabhavakI sarva kathA catalAI / vaha kUA batalAyA / apane strI mAtA pitAkA nAma batalAyA aura apane gharakI aneka apraSTa cAteM vatalAI / isI prakAra ADake eka bAlakakI janmAtarakI kathA se karma aura karmoM kI phalaprAptikI AzcaryarUpa ghaTanA para sabako camatkAra huye binA nahIM rahanA hai / janmAMtarakI kathA vAlakane apane caturtha varSa meM samasta logoMke sAmane apane mAtA pitAko vAra cAra kahI prathama to mAtA pitAkA usa kathA ko 'sunakara vizvAsa nahIM huA kiMtu yaha samajhA ki vAlakake mastaka meM vigADa ho gayA hai / yA mAI DameM garmI bar3ha gaI dikhalAtI hai / isaliye isakA acchA ilAja karanA caahiye| yaha vicAra baDhe baDhe prasiddha DAkTaroMko kahA parantu usa bAlaka ke mastakakI parIkSA yaMtra taMtra aura vijJAna se pUrNa kI gii| sava DAkTaroMne eka matase yahI vatalAyA ki vAlakakA mastaka pUrNarUpase zuddha aura nirvikAra hai / isa bAlakakA jaisA uttama mastaka hai, vaisA anya cAlakoMkA kama hotA hai| mAtA pitAne saba prakArase kaI anya upAya kiye Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42] jIva aura km-vivaar| jA paraMtu eka bhI kAryameM saphalatA prApta nahIM huii| lAcAra hAkara mAtA pitAne vAlakake kahe anusAra usake janmAtarake mAtA pitAkA zodha karAyA / usa bAlakane apane mAtA pinA kakSa ( kAThiyA. vADa ) deza meM rAjakoTake pAsa eka prAmameM btlaayaa| bhArata gavarnameMTake dvArA yaha zodha kI gaI to usake mAtA pitA AdikA nAma usa bAlakake marane kI tArIkha usane batalAye huye bharake kArya saya jyoMke tyoM mila gye| maraNake dA sADhe ATha mahIne bAda usa bAlakane janma liyA / maraNa samaya usa bAlakake jIvane eka paDosI buDhiyA kI rUgNAvasthAmeM sevA kI thii| aura garIva logoMko vastra pradAna kiye the| una valoMmeM eka sarpa baiThA thA jisake daMzase yaha marakara Ayale DameM eka karoDapaniphe yahAM utpana huA / isI prakAra gvAliyara rAjyameM eka DAkUko pAnI pIte hue eka sipAhIne mAra diyA thA, vaha marakara usI rAjyameM utpana huaa| vAlyAvasthAmeM hI laDakoMko usa sipAhAkA nAma lekara use mAraneke liye karatA thA pIche usane saba kathA sunAI aura mahArAjane use bulAyA, sipAhoko pahacAna karake vAlakane use kSamA pradAna ko, mahArAjane bahuna dravya diyaa| yaha kathA 15 varSa ko hai| / uparyukta ghaTanAoMle karma karmaphala aura jIva-pada rthakA sunizcita pramANa milatA hai| yadi bAstavika jIvakA abhAva hotA to aisI aneka nanmAtara kI ghaTanAyaM jo pratyakSa hotI haiN| kaise satyarUpa pramANita hotI? jIvakI siddhi meM kitane hI granthakAroMne anumAna pramANa bata Page #45 -------------------------------------------------------------------------- Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44] jIva aura krm-vicaar| prasiddha prophesaroMse nirNIta na ho sake usakA nirNaya vaha bAlaka pharatA thaa| isa prakAra vinA zikSA prApta kiye gaNitakA cama. tkAra ghatalAnA aura gaNitake tatvoMkosAMgopAMga jAna lenA pUrvabhavake zubha saMskAroMkA hI phala samajhanA cAhiye? isIliye kahanA par3atA hai ki aise saMskAra jIvako hI siddha nahIM karate hai kiMtu karma aura pharma-phalakA pramANa pratyakSa prakaTa karate haiN| isa prakAra jIya-padArthako nahIM mAnanevAloMke liye pratyakSa pramANa aura parokSa pramANase jIvakI sattA svayameva siddha hotI hai| mAgama pramANase bhI jIva sattA lirAvAdha siddha haiN| gukti aura tarkaphe dvArA bhI nIvakI sattA pUrNarUpase nirdhArita hotI hai| avadhijJAnI aura manAparyayakSAnI mubhi ( yogI ) AtmAkA sAkSAt anubhava pharate hai, yogiyoMke zAmame mAtmAkA sasAva pratyakSa rUpase pratIta hotA hai| itanA hI nahIM kiMtu nimitta-jJAnI bhI jIdhaphe saddhAvako apane jJAnake dvArA prakaTa karate haiN| karma aura karmakA phala bhI jyotipake dvArA prakaTa hotA hai| jIvake vinA pharma aura pharmaphala kisako prakaTa hogA? zarIrameM jIva nahIM mAnA jAya to svataMtratA pUrvaka honevAla jJAna-kriyAoMkA abhAva ho jaaygaa| jisase eka bhI kriyA jJAnapUrvaka nahIM hogii| yatra Adise jo kriyA hotI hai vaha jJAna-pUrvaka svataMtra rUpase nahIM hotI haiN| kisI na kisI rUpameM parAdhInatAkA Azraya grahaNa karanA par3atA hai paraMtu sacetana padArthoM meM kriyA nirAdhaya hotI haiN| isaliye mAluma par3atA haiM ki jIva-padArtha isa Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nItra bhora krm-vivaar| [45 zarIraphe abhyaMtara avazya hai usake nimittase samasta kArya jJAnapUrvaka svataMtrarUpase nirataMra hote rahate haiN| mRtyuphe pazcAt ve kArya caMda ho jAte haiN| isa prakArakI kriyAoMse bhI jIya-padArthakI siddhi hotI hai| javaki siddhi ke liye kamI kabhI maMtrazAstra saTizaSTa phala pradarzita karatA hai| phinane hI maMtravAdI sarpake dvArA iMza kiye huye manuSyakA vairabhAgha kAraNa prakaTa karAte haiN| usameMse kitanehI pUrvabhaya (janmAMtara) ke vairabhASase sarpane daMza phiyA aura usakA amuka pramANa hai aisA spaSTa patalAte haiN| kitane hI sarva dhanake sthAna para ghAsa karate hai aura dhana na grahaNa karaneke liye janmAMtaraphA kAraNa spaSTa batalAte haiN| kitane hI manavAdI maMtra dvArA deva devIke dvArA pUrvabhavakA saMbaMdha upakAra pratyupakAra aura anugraha pragaTa karate haiN| kitane hI maMtravAdI rogAdi zamana karaneke liye dAna puNya pharAte haiN| paramAtmAphA japa, dhyAna, pUjana aura bhakti snapanAdi pharAte hai aura pUrvabhavake azubha kAryoMke prapala udayako isa prakAra jJAta karate haiN| yaha saba taba,hI bana sakatA hai jabaki jIva-padArtha aura karma evaM karmaphalako mAna liyA jaay| anyathA tatkAla vinAzavaMta kSaNika padArtho meM aisI :ghaTanA kisI prakAra bhI saMbhAvita nahIM ho sakI haiN| isa prakAra jIva-padArthakI siddhi pratyakSa parokSa pramANase Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46] jIpa aura phrm-vicaar| nirAvAya pramANita horahI hai| svalaMghedanahAna dvArA sabako vyakta ho rahI hai| sayake anubhavameM bhA rahI hai| cArvAka aura nAstika nIva-padArthako nahIM mAnate haiM ? jIva-padArtha ke nahIM mAnanele saMsArameM manyAya atyAcAra aura sulmoMkI mAtrA maryAdAtIta ho jAtI hai| kisI bhI pApakarmase unakobhaya nahIM hotA hai aura na pApakAryoMkA vicAra hI una ko utpanna hotA hai, pizAba pharma, pAzavira aura ghora nirlajatAke bhayaMkara rma nAstika loga karane meM jarA bhI nahIM hicakate hai| nAstika loga pApa aura puNyako bhI nahIM mAnate haiM, jaba jIvapadArtha hI svIkAra nahIM hai tava puNya aura pApa kyoM mAnane lge| phala yaha hotA hai ki hisA, jhUTha, corI, durvyasana Adi bhayaMkara malitAvaraNale nAstika logoMkA jIvana vyatIta hotA hai| nAstika logoMkA siddhAnta vahI hai unane apanA dhyeya bhI isI prakAra mAnA hai / yathA pAvanIvaM sukhAt jIvet zRNaM kRtvA ghRtaM pivet / / bhasmIbhUtasya dehasya punarAgamanaM kutaH // 1 // artha-java taka jIvana hai taba taka apane zarIrako khUba sukhI banAye rakhe / yadi apane pAla sukha-sAmagrI na ho to mRNa kara suna-lAmo [ghRta yAdi sukha sAmagrI ] ko ekatra kare, RNa karanese putra aura svayaM apaneko duHkha hogA aisA vicAra nahIM karanA cAhiye kyoMki dehave. satmIbhUta hone para phira kauna AtA hai / punarjanma kilA hotA hai jo isakA phala bhoge| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jora mora dharma-vicAra [47 - - - bhAvArya-vAhe saMsArakA bhale hI nAza ho aura usa nAma karane meM anyAnya atyAcAra aura laya pracAra julma karane par3e, siA bhUla corI pApAnA bayanivAra Adi malinAvaraNa karane par3e to mI unI urA bhI paravAha na gharake saranI mojamajA masna raha kara sukhI rahanA cAhiye, pApare bhayale mojamajA bhoga. lisa jaga bhI vinna nahIM DAlanA cAhiye kyoMki marance bAda yApa aura puparata pala kisako milegaa| jara jIva-padArtha aura parmAlko mAnA jAya to pApakamAse nivRtti nahIM hotI hai| manameM glAni nahIM hotI hai / pApoMne maya nahIM hotA hai| lo jIva-padArya aura puNya-pApa mAnatA hai vahI pAra-dhoM se yavanecA prayatna karanA hai| samamna jAdotI cyA pAlana karatA hai, ida aura dIna prANiyoMko mo apanA vadhu mAnatA hai, unake sAtha niSkapaTa bhAvale sadAcArakA vyavahAra karatA hai| sabakI rakSA karatA hai| anyAya karane meM bhayabhIta hotA hai kisI bhI prANI para satyAcAra karanekI usakI bhAvanA nahIM hotI hai| vaha anya prApiyoM para julma karanene hadayase pina honA hai| hiMsA-jhuTha-pApAvaraNa coga-vyabhicAra yAra durvyasanoMse kisI nIrako bhI nahIM sadAnA cAhatA hai| _vaha vicAra karanA hai ki jo maiM apanI svArthasiddhike liye satya jIdAre sAtha anyAya pataMgA to mujhe usakA phala isa -lopaH tayA paroko Avazya hI bhoganA pddegaa| hata-karmodA pharata avazya hI sabako niyamale prApta hotA hai| vAhe rAjA ho| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 ] jIva aura karma- vicAra I * cAhe raka ho / cAhe dona cAhe samartha ho / cAhe balavAna ho / cAhe vidvAn ho / cAhe mUrkha ho ajJAnI ho / cAhe dhanavAna ho / cAhe garIba ho, cAhe cIMTI jaimA atyaMta kSudra jaMtu ho- nigodiyA jaisA svalpatama kSudra jaMtu ho / cAhe pRthvIkAya ho / cAhe vAyukAya yA vanaspatikAya ho / cAhe hAthI ho kisI prakArakA prANI kyoM na ho paraMtu apane kRta karmo kA phala sabako bhoganA hI paDegA / jo yalavAna manuSya apanI svArthasiddhise anyA vanakara dUsare asamartha dIna aura kSudrajaMtuoM ko satAtA hai usakA phala usako avazya hI bhoganA paDegA / are! apane manameM bhI kisI dIna 1 prANIko kaSTa pahuMcAnekA irAdA kiyA jAya, kisIkI hAnikA vicAra mAtra kiyA jAya, kisI ja vako nAza karanekI bhAvanA kI jAya yA malinAvaraNa vyabhicAra (vidhavAviAha Adike dvArA) karanekA manameM sakalpa yA vicAra kiyA jAya to bhI usakA bhayaMkara phala bhoganA hI paDegA / avazyahI bhoganA par3egA / kRta karmoM kA phala bhoge binA karmoM kI nirjarA hotI hai / jIva karma aura karmaphala kI zraddhA karanevAle bhavyajIva ke AcaraNa vyApAra aura dainika caryA parama vizuddha aura parama pavitra ' hotI hai / vaha vicAratA hai ki mere kisI bhI kartavyase kisIjIvako kaSTa na ho, malina padArtha ke bhakSaNase merI buddhi bhraSTa na ho, malina raja vIrya se merI saMtAnakA piMDa (zarIra) malina na ho, malina sparzAsparzase merI mati gati malina na ho, mere vyApArame, anIti aura anyAya na ho, mere dhanakA samAgama jora-julma pUrvaka Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jIva aura km-divaar| [46. na ho| merI bhogaoNnI vAsanA asadAcAra-pUNa nIti rahina durvyasanarUpa na ho / merA e bhI aisA vartavya na ho jisale mujhe paraloka aura ihalopa meM zuma pala mile| isIliye yaha dAna, pUjA vrata, pa. dapa, saMyama, brahmacarya nAdi dhArmika puNyakAryoM bhakti-pUrvaka vizuddhapanale kratA hai. niSkapaTamAbAle nirabhinAna parva patA hai| vaha rAjyakA pAlana isa prakAra karatA hai ki jisase prajAma sanIti anyAya vyasana aura pApa kmoMkI vRddhi na ho / durjanoM po (barnati karanevAlaoNko) vaha daMDa detA hai| sajanakI rakSA. dharmarakSA, nanirakSA aura svAvArI maryAdAkI rakSAkalyei karatA hai paraMtu jisadezameM jIva-karma aura karmaphala nahIM mAnate haiM vahIM paraM prajA-pIDana anyAya, atyAcAra, julma-pUrvaka kyei jAte haiN| apane moda-majAke liye niraparAdha laikToM lAkhoM prANiyoMke bhAranmeM dayA nahIM jAtI hai| bacle Ama dvArA gAMva gAMva jalA diye jAte haiN| bama sAdi viSaile padArtholeM dIna prANiyoM kA ektAya bahAra piyA jAtA hai / vyabhicArameM dharma mAna liyA jAtA hai| jhuTha bolanemeM pApa nahIM mAnA jAtA hai| nyAyAtyoM meM monyAyake karane ke liye dinadahA ko satya aura satyako DraDA sArita kiyA jAtA hai| bAta bAtameM dhUsare dvArA gupacupa ta coriyAM kI jAtI hai| zrotA vRddha duA ki usako golIke dvArA samApta kara diyA jAtA hai| dhana kmAneke liye ka. sAIkhAne khole jAte haiN| pazu-pakSI Adi suda tumoko mAra. para apanA svArya siddha kiyA jAtA hai| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 59 ] jIvakarma aura karmaphalakI prApti mAne vinA sadAcAra ke pavi H 7 jIva aura kama vicAra 1, 1 na bhAcaraNa sarvathA nahIM ho sakta, vAstavika dayAkA svarUpa PS 1 F * 1 ' - 1 prakaTa nahIM hotA / pariNAmoMmeM utanI vizuddhi hI nahIM hai na aMtaH karaNa meM aise dayAdrabhAvoMke, vicAra hI utpanna hote haiM, na sannIti, aura sadAcAra, pAlana karane ke bhAva hote haiM / nAstika bhAvoMkI, vAsanAse vicAra aura bhAvoMmeM tIvratara niSThuratA pratyakSa mUrtimAna. svarUpa dhAraNa kara mA dhamakatI hai / isaliye bAta-bAta meM apane ' svArthasiddhi mojamajA bhogavilAloM kI prApti ke liye dra nagati se dauDa lagAtA hai| isa prakArakI kSaiDa dhUpameM nIti aura sadAcArakA vicAra naSTa hojAtA hai| kisI bhI prakArase mujhe bhogavilAsa aura mojamajAkI prApti ho / cAhe usakI prAptimeM saMsAra kA nAza hotA T + ma ' ' ho, to bhale hI ho, anya asamartha aura dIna prANiyoMkI hiMsA, L ho to bhale hI ho isameM merI kyA hAni ? mujhe to mere pyAre bhogAdi padArthoM kI prApti honA cAhiye ? merA jIvana bhogoM kI prApti meM hai aura merA maraNa bhogoM kI aprApti meM hai / merA sukha inmeMhI hai / yadi mujhe 3 2 25 kisI bhI prakAra ( nIti anIti pUrvaka) bhogroMkI prApti ho gaI to. svarga aura mokSasukha prApta ho gayA / isake sivAya svarga aura mokSa., sukha, nahIM haiM aura bhogopabhogasaMpadA kA nahIM milanA, hI duHkha hai, narakakA gama hai / saMsArameM hI svarga naraka hai / isa prakAra bhogavilAsoM kI prAptimeM hI mokSasukha mAnanevAle nAstika loga pApakarane meM jarA bhI nahIM Darate haiM, anIti atyAcAra aura julma karane ma 7 E " } maiM bhayabhIta nahIM hote haiN| hisA jhu u corI aura nitya kAryoM ke 1 3 " M Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ jIva aura karma vicAra / [516 sevana karanemeM glAni nahIM karate hai| varika hiMsAdi: pApa. phargemeM dharma mAnate haiN| svArthasiddhi honA hI dharma hai| apane svArya ke liye govadha dharma mAnate haiM; mAMsa madirA sevanakaranemeM dharma mAnate haiN| svastrI, parastrI, sadhavA, vidhavA, bahina, kanyA Adi saba prakAra kI striyoMke sAtha khule rUpama vyabhicAra karate haiN| yadi sarkArI kAnUna na ho to mnussy| manu. pyaphA bhakSaNa karane laga jAya to isameM kucha bhI Adharya nahIM hai| yoM to dhanasaMpanoMkI nIti hai ki garIvoMke hama / sattAdhikArI hai| mAlika hai cAheM unakA jIvana apane svAryake liye rahane de| cAhe apane svArtha ke liye unakA jIvana nAza kreN| pazcima dezameM nAstikatA vyApta hai, paripUrNa rUpase nAstikatA kA vahAM para sAmrAjya hai, to vahAkI paristhiti kesI cAritra vihIna, nIti rahita, dayA rahita, svArthase bharI huI- atizaya nikRSTa malinAvaraNa paripUrNa hai| pApa, aura puNya na mAnane vAle pazcimadezakA sadAcAra kitanA patita hai isakI tulanA adhama, dazAko prApta huye isa bhAratase kI jAya to pazcima dezako durAcAra aura durvyasanoMkI rAjadhAnI kahane meM jarA bhI atiza' yokti nahIM hai| vahAMkI samartha prajA apane AdhInastha prajAko cATane meM jarA bhI kora kasara nahIM rakhatI hai| - hiMsAke vyApArameM dharma mAnatI hai| mAyAcAra , aura vizvAsaghAtako nIti mAnatI hai| isI prakArakI zikSA bhI sabako dI jAtI hai| yaha saba jIvakarma aura karmaphala nahIM mAnanekA hI duSpariNama hai| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52. ] ! pazcima, deza ke, bAtAvaraNa zikSAke dvArA dhArmika aura asti : kattA se paripUrNa bhAratavarSa meM bhI dranagati vyAmohake jAlameM bar3hate cale A rahe haiM isa prakAra dhIre dhIre bhAratavarSakA pavitra gaurava - pUrva ladAcAra, nIti aura dayApUrNa dharma naSTa hotA calA jA rahA hai aura . usake sthAna meM, durAcAra, durvyasana, kapaTapaTutA, vizvAsaghAya 1 AnyAya, adharma aura malinAcAra gheDhatA calA mArahA hai / vartamAnakI zikSA dharma-karma puNya aura pApako nahIM mAnatI hai isIliye pApAcAra meM adharma nahI mAnatI hai, durnItiko durnIti nahIM : samajhatI / - nyAyAlaya meM, satyako mithyA aura mithyAko satya.. sAvita karane meM adharma nahIM mAnatI hai, yaha saba pApa aura puNya evaM jIva nahIM mAnane kA hI duSpariNAma hai| Y= I 'jIva mAtrakA hita jIva, puNya aura pApake mAnane se hI hogA / jIva mAne binA, yA karma karmaphala mAne binA koI bhI. manuSya aura uttama sadAcAra sakA hai / - uttama sadAcArako pAlana nahIM kara sakA ! pAle binA AtmAkA hita sarvathA nahIM ho 4 .. jina logoM ko saMsArake vipama dAruNa, duHkhoMse bhaya hai janma maraNakI, dussaha, pIDAko nAza karaneke jinake bhAtra ho, gaye haiM / jo, kSudhA tRSA- kAmaH krodha-mAna: sAyA-lobhaH matsara- dveSa- roga, aura, samasta prakArakI prapaMcanA bhagAnA cAhate haiM / jo AtmIya akSaya anaMta sukhako prApta karanA cAhate haiM / jo, samasta jIvoM para : dayA pAlana - cAhate haiM / jo pApoMse bacanA cAhate haiM unako 'sabase, prathama jIvakarma aura karmaphala, para zraddhA rakhanI cAhiye / - * 4 * F jIva aura pharma- vicAra / f ? 1 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura karma vicAra / - jinako svarga naraka kI zraddhA nahIM hai / unako puNya kI bhI zraddhA nahIM hai, jIvako bhI zraddhA nahIM haiN| hiMsA jhUTha corI Adi pApoMse bacaneke liye kyoM prayatna kareMge ? 'unake vicAroMmeM bure pharmo kA phala burA hotA hai aura acche karmoM kA phala acchA hotA hai yaha bAta pramANita kisa prakAra do 1 sakI hai / - [ 53 pApa aura ve loga 7 " jo jaisA karegA vaha vaisA phala pAyegA" isa prakArakI dhAraNA aura aise vicAra jIva dharma aura karmaphala nahIM mAnate vAloM ke kaise ho saka haiM ? unake hRdayameM nAstikatA kI durgaMdha aise vicAroMko kisI bhI samaya aMkurita nahIM hone detI haiM / 've * samajhate haiM jabaki jIva hI nahIM hai taba pApakarmo kA phala kauna - bhogegA ? aura svarga narapha haiM kahAM ? yaha saba logoMko eka prakAra kI DarAvanI hai jisa prakAra bAlakako daUAkA bhaya batalAkara apanA matalava banA liyA jAtA hai / usI prakAra pApakA bhaya batalAkara janatAko DarAyA jAtA hai ?-- vasa isa prakArake ucchRMkhala vicAroMse mastaka meM durvAsanA bhara jAtI hai / " - isa prakAra ucchRMkhala vicAroMle manuSyoM ke kArya svacchandatA se anAti pUrNa niMdya ho jAte haiM / pApakarmoke karane meM jarA bhI saMkoca yA lajJA prApta nahIM hotI haiM / nAstika zikSAse dIkSita navayuvaka isI prakAra ho svacchaMdatA se uddhata aura nidyakarma-niSTa ho jAte haiM / samasta malina vitrAkA sAmrAjya, jIva, karma, karmaphala nahIM Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4]] air karma-vicAra | mAnase tatkAla hI hotA hai / yaha bAta itihAsa, pratyakSa pramANa aura yuktise nirAbAdha siddha hotI hai / AtmavalyANa karanevAle bhavyajIvoMko sanmArga para calaneke ( liye sabase prathama jIvakarma aura karmaphala para pUrNa zraddhAna rakhanA caahiye|" + + 1 1 jIvakI siddhi Upara aneka pramANoMse kI jA cukI hai| aura karma tathA karma phala jIvake sAtha kisa prakAra saMbaMdha rakhate haiM jIvako karmone kisa prakAra apane svAdhIna parataMtra kara rakhA hai digdarzana mAMge kiyA jAyagA paraMtu abhI hameM jIvake svarUpa 'meM jo bhaoNti hai vaha jAnalenA paramAvazyaka hai / : f kitane hI vicArazIla mahAzaya ! jIvako mAnate haiM paraMtu - usako kUTastha nitya mAnate haiN| jIvako kUTasthanitya mAnanA yA nahIM isI vAtakA vicAra sAmane rakhate haiN| kUTasthanitya zabda ke do artha hote haiM / ! I ( 1 ) jisa vastu ke kAraNa kalApoMko na mAna kara vastu anAdikAla se svayaM siddha sarvathA aparivartanazIla sarvathA nitya adhikArI mAnanA yaha kUTasthanitya hai / ( 2 ) jo vastu apane svabhAvase cyuta ho vaha bhI kUTasthanitya kahalAtA hai / yadi kUTastha nitya jIva padArtha mAna liyA jAya to vastukA svarUpa kabhI kisI prakAra se siddha nahIM ho sakA hai / samasta padArtha apane guNaparyAyoMse bhinna bhinna avasthAko dhAraNa kara rahe hai aisI koI bhI vastu nahIM hai ki jisameM samaya samaya para utpAda Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jodha aura karma-vicAra vyaya aura dhovya nahIM rahanA ho| sarvathA aparivartanazIla, sarvathA nitya, ' sarvathA apariNamanazola koI bhI padArtha nahIM hai| 'sarvadhA apariNamanazIla padArtha mAna liyA jAya to padArthokI dRzyamAna hone vAlI paryAyoMkA (jo pratyakSa dRSTigocara ho rahI hai) sarvathA abhAva ho jAyagA / pratyakSa honevAlI paryAyoMkA abhAva mAnanese vastukA hI saM. vathA abhAva hotA hai / dravya apanA svarUpa dhAraNa kara nahIM saktI hai| saMsArI jIvoMkI pratyakSameM honevAlo nara-nArakAdi paryAyoMko nahIM mAnanese jIvapadArtha nahIM mAnA aisA kahane meM kisI bhI prakArakI atizayokti nahIM hai| yadi jIva kUTastha nitya hai to nara-nArakAdi honevAlI paryAya jIvakI hai yA nahIM ? yadi jIvakI hai to phira kUTasthanitya kisaprakAra mAnA jAya / kyoMki nara-narakAdi paryAya kSaNasthAyI hai| kSaNakSaNameM navIna navIna paryAya apane apane kamose jIvameM 'utpanna hotI hai aura vilIna ho jAtI haiN| jIvakI azuddhatA hai to kevala nara-narakAdi paryAyakI dRSTise 'ho hotI hai / pharmodayase jIva 'narakAdi paryAyoMko dhAraNa karatA hai / isaliye jIvako sarvathA nitya mAna nahIM sake haiN| sarvathA nitya mAnanese padArthoM meM kriyAkAraktvakA abhAva hogaa| arthakriyAkAraka prabhAva honese saMsArake samasta vyApAra naSTa ho jAyage / sarvathA nitya mAnanese dravyakA sadbhAva nahIM Thahara sakA hai| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5] jIpa aura pharma-vicAra ___ jo jova-padArthako sarvathA apariNAmo mAna liyA jAya to zAlaka-vRddha-yuvA Adi dazAoMkA yabhAva mAnanA paDegA paraMtu bAlaka-vRddha-yuvA Adi paryAya niraMtara utpanna hotI ho rahatI haiN| tathA vyavahArakA lopa mAnanA pddegaa|, .. vyavahArameM navIna ghaTa-paTAdiko utpatti niraMtara hotI hI ra. hatI hai / vanaspati niraMtara akurita hoto hai, meva vRSTi hotI hai, kSaNasthAyI vidyuta apanA camatkAra batalAtI ho hai isaprakAra tyavahArameM gRhAdi samasta padArthoM meM vinAza aura utpAda prakara ho rahA hai / jIva padArtha bhI maraNako prApta hotA hai| apanI zarIra. paryAyako choDatA hai| jIva padArtha janmako prApta hotA hai apane karmodayAnusAra navIna paryAya dhAraNa karatA hai yadi sarvathA apa. riNAmI mAna liyA jAya to uparyukta vyavahArakA sarvathA lopa hogaa| . . .".zarIrameM roga hotA hai zarIrameM bala, vIrya, teja, - kAni vaDhatI ghaTatI hai / jo joca padArtha nitya mAnA jAya to uparyukta kriyAoM kA abhAva ho jaaygaa| .. eka ho jIvako - ekasamaya krodha hotA hai to dUsare samaya usI jIvako harSa hotA hai tIsare samaya zoka hotA hai cauthe samaya udvega hotA hai pAcave samaya saMtApa hotA haiM chaThe samayameM AnaMdita hotA hai / isaprakAra jIvameM kSaNa kSaNa navIna paryAya utpanna hotI haiM jo jIvako sarvathA apariNAmo mAna liyA jAya to ye paryAya kaise utvanna huI ? sarvathA apariNAmI vastumeM pariNamanaH Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura karma picaar| [.50 (utpAda) hotA nahIM haiM mora utpAda pratyakSa dIkha rahA hai to phira jIva-dravyako sarvathA nitya kisa prakAra mAna liyA jAya ? , -- krodha harpa zoka saMtApa sukha-AnaMda aura udvegAdika paryAya ajIvako (zarIra) kaha nahIM sake haiM, kyoMki harpa Adi guNa jIvake vibhAva-pariNAma hai| yadi ajIvake hote to ina guNoMmeM jhAnakA udbhosa pratIta nahIM hotaa| zarIrameM ye guNa mAne to mRtaka zarIrameM bhI ye guNa vyaka hone caahiye| ajIva-padArthameM ye upa. ryaka guNa mAnanese jovAjIvakA bheda lopa hogA isaliye jIvako sarvathA nitya mAnanA apariNamanazIla mAnanA pratyakSa pramANase viruddha hai| eka jIvameM prathama samayameM jJAna kama hai| yAlaka prathama samaya meM kama mAna rakhatA hai athavA bAlarako svalpajJAna hotA haiM paraMtu ghahI yAlaka yuvA honepara atizaya prajJAvAna samasta zAstroMkA vettA ho jAtA hai / isa prakAra eka jIvameM jJAnakI tara-tama avasthA (nyUnAdhikatA) jova-padArthako sarvathA apariNAmI mAnanese ho nahIM sakI hai| - jJAna guNa AtmAkA hI hai jo AtmAmeM jJAnako taratamatA kAlake vyavadhAnase hotI hai vaha zarIra Adi jar3a padArthakI nahIM hai yadyapi jIva sahita zarIrako hI jIva vyavahArase kahate haiN| jisameM indriya-Ayu-zvAsozvAsa aura kAya ye cAra bAteM hoM vahI jIva hai| manuSya zarIrameM ukta-cAroM,vAte dRSTigocara ho rahI hai isaliye manuSyakA zarIra ho kathaMcita manuSya jIva hai| to bhI jJAnaguNa Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AAVAL 5 jaoNba aura karma vicAra / yaha to natmAko hI dharma hai / zAnameM nyUnAdhitAkA honI jIva ko paryAyako anitya siddha karatA hai isIliye yaha to mAna nahIM sakta ki jova sarvathA ho apariNAmI hai / ekAMtase sarvathA apariNAmI mAnanA vyavahAra dRSTi se azuddha jIvakA lopa karanA hai, pharma aura pharmaphalakA lopa karanA hai| azuddha jIvakA lopa karane se zuddha jIvako bhI lopa ho jaayegaa| yadi jIvako kaTastha nitya mAna liyA jAya aura nara-nArakAdi paryAya jIvakI nahIM mAnI jAyaM to narakAdi paryAya jIvako choDakara kisakI mAnI jAyaM? ajIvakI yA kisI kSaNasthAyI jIvakI ? donoM pakSameM dUpaNa hai / jo nara-narakAdi paryAyoMko ajodha kI paryAya mAna liyA jAya to majIva-padArtha meM jJAna, 'darzana, sukha, 'anubhava'Adi jIvake guNa avazya ho 'mAnane paheMge phira jIvapadArtha hI nahIM ThaharatA haiM aura jIva-padArtha mAnate ho to ye donoM 'cA paraspara viruddha kisaMprakAra mAnya aura pramANita ho sakI hai| '. yadi jIvako kSaNasthAyI mAnate haiM to pratijJAkI hAni hogI ki jIva kUTastha nitya hai / kUTastha-nitya mAna phara phira kSaNa. 'sthAyI mAnanA yaha sarvathA viruddha hai 'ajJAnatA hai| pavanakI niyAmakatA nahIM hai / manakI sthiratA nahIM hai aura tatvako suni'zcilatA nirAzAca pramANa nahIM hai| yadi kUTasdhanityakA artha sarvathA apariNAmI ne mAna kara 'yapane svabhAvale cyuta nahIM mAnA jAya (jo ki prAraMbhameM do prakAra kI vyAkhyA kUTastha-nitya zabdakI hai ) to usameM bhI do vikalpa Page #61 -------------------------------------------------------------------------- Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIpa aura krm-vicaar| hotA hai| paraMtu guNoMmeM pariNamana avazya hotA hai| AmameM harA raMga thA ( harA yaha pudgalaphA guNa ) saMtu dhADese.samaya bAda polA hogyaa| isa prakAra guNoMmeM pariNamana nirantara hotA hI rahatA hai| isaliye kUTasthanityakA artha svabhAvacyutikA nahIM honA mAnakara guNoMmeM pariNamana nahIM mAnA jAya to ghastu apanA svarUpa dhAraNa kara nahIM sakto hai| kUTastha nityakA artha khabhAvase acyuti bhale hI mAna liyA jAya paratu guNoMmeM pariNamana avazya ho mAnanA pddegaa| kUTasthanityakA artha khamArase acyuti aura apariNAmI mAneMge to vastu kabhI bhI apanI sattAko dhAraNa nahIM kara sakego tathA bheda vyavahAra nahIM hogaa| arthameM kriyAkArakakA abhAva mA jaaygaa| - guNoMke pariNamanase dravyameM bhI pariNamana niraMtara hotA hI rahatA hai / kyoMki guNoMkA samudAya hI dravya hai| jo guNoMmeM pariNamana apratihata hai to dravyakA. pariNamana bhI nirAyAdha siddha hai / AmameM prathama khaTTA rasa thA paraMtu pakane para mIThA rasa hogayA yaha guNa pariNamana hone para dravya ( Amadravya ) meM pariNamana huA kaThinase narama aura mRda hogyaa| zUnyatAkA prasaga aajaaygaa| guNoMkA abhAva ho nahIM sakA hai vastu apane astitvako guNoMse hI dhAraNa karatI hai| guNoMkA abhAva honepara zUnya bhAvako dhAraNa kregii| . . . . __ jo loga mokSame dravya aura guNoMkA abhAva mAnate haiM ve 'avicAra hai| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura pharma vicAra [61 * isa prakAra ityAhI guNoMse svabhAva cyuti nahIM hotI hai paratu guNa aura mUnya meM pariNamana avazya hI hotA hai| phuTasthanityakA ardha dravya lAne guNoMko nahIM choDatI haiM etAyanmAna mAnanese vizeSa hAni nahIM hai| kiMtu prAya aura guNoMmeM pariNamana avazya' hI mAnanA paDegA vya aura guNoMmeM pariNamana pratyakSa dRSTi gocara ho rahA hai| yadi jIvadravya mora jIradravyake guNoMme pariNamana nahIM mAnA jAya to jovadravyazI anAdikAlase jo azaddha avasthA parmodayake kAraNase ho rahI hai yaha nahI mAnI jAyagI / pharma aura karmaphalakA svarUpa nahIM banegA / sAtha 2 meM jAMghadravyakA pUrNa svarUpa nizcita nahIM ho skegaa| chanyoMmeM magurulaghu nAmakA eka guNa hai jo TranyoMmeM niraMtara pariNamana pharAnemeM sahakArI hotA hai| anaMtaguNa hAni vRddhi paTamyAnoMke dvArA dravyameM yaha aguslaghu niraMtara kaMganA hI rahatA . hai| jisame dravya aura guNa donoMmeM niranara pariNamana samaya samaya para hotA rahatA hai samaya yadyapi atyanta sUkSma haiM aura - agullaghu guNake dvArA anaMtaguNa vRddhi tathA anaMtagaNa hAni . Adi jo kriyAtmaka kArya niraMtara hotA hai usase vastu aura vastuke svabhAva (guNa ) meM pariNamana hotA hI rahanA hai| . * dravyako cAhe azuddha avasthA ho athavA zuddha yavasthA ho paraMtu dravya apane magurulaghu guNake dvArA anaMtabhoga vRddhi athavA hAni Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62. jIva aura karma vicaar| sapASTrasthAna rUpa avazya hotI hI rhegii| eka paramANu jo atyanta sakSama haiM netra indriyake gocara nahIM hai| isase sUkSma ghastukAH rUpa nahIM hai| paraMtu , usa paramANuke guNoMmeM, agurulaghuguNa dvArA pariNamana hogA hii| paramANuke (eka tapa yA gaMdha Adi kisI guNako le lIjiye) rUpaguNameM jo asaMkhyAta avibhAgI praticcheda haiM una avibhAgI praticchedoMmeM anaMtamAga vRddhi yA hAni paTa rUpa hogI hii| jo dravyake mUlarUpa paramANumeM aura paramANuke guNoM, meM isaprakAra pariNamana mAnA jAya to paramANuoMke baMdha rUpa, skaMdhameM arthakriyAkA abhAva hogaa| zuddha jIva dravya (siddha, paramAtmA) ke dvArA niraMtara pariNamana hotA hai| ' dravyamai utpAda vyaya aura dhrauvyakA vicAra kiyA jAya to. usakA mala kAraNa sattAguNa aura sahakArI kAraNa dravyatva Adi guNa haiN| AbhyaMtara kAraNa dravyako sattA zakti hai aura usa zaktimeM sahAyaka dravyatva aura aguru laghu guNa hai / jo dravyameM u. tpAda hone kI zakti hI nahIM ho to dravyameM pariNamana ho nahIM' skaa| isaliye samasta dravyoMmeM svabhAvatayA pariNamana honekI - zakti hai| taya hI to dravyameM pariNamana hotA hai utpAda vyaya aura dhrauvyapanA hotA hai / pariNamana hote huye bhI dravya apane 2 guNako' apane apane svarUpako sarvathA nahIM choDatI hai guNoMkA nAza nahIM hotA hai / aura guNoMkA nAza nahIM honese dravyaMkA nAza nahIM hotA hai| isIliye utpAda aura-vyaya hotepara bhI dravyameM nauvyatA niyamita rUpase, banI rahatI hai| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- Page #66 -------------------------------------------------------------------------- Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura karma-vivAra [ 63 jalmeM taraMga svabhAvarUpase niraMtara hotI hai dravyameM bhI khabhAyarUpa pariNamana hotA hai| zuddha dravyameM svabhAvapariNamana hotA hai / azuddha dravyameM vibhAvapariNamana hotA hai / jIva aura pudgala ya dRSya ye zuddha aura azuddha donoM prakArakI hai| azuddha dravyameM pariNamana vAhyakAraNa-kalApoMke nimittase aura AbhyaMtara dravyakI zaktise hotA hai / paraMtu zuddha dravyameM pariNamana honemeM vAhyakAraNakI vizeSa AvazyakatA nahIM hai / pratItirUpa kArya vAhyanimittake dvArA ho mAnanA paDegA jaise kevalajJAna meM samasta pariNamanazIla padArthoMko jJAyakatAmeM kathaMcit utpAda vyaya viziSTa padArtha kAraNabhUta hai / AkAzAdika nitya dravyoMmeM bhI pariNamana hotA hai / paraMtu svabhAvarUpa ho hotA hai / yadi utpAda aura vyayako sva-parapratyaya mAne to nitya dravyameM bhI ubhaya rUpa kathaMcit utpAda aura vyaya rUpa pariNamana mAnanA paDegA / isa prakAra AkAzAdi nitya dravyameM bhI pariNamana hotA hai / to dravyako kUTasthanitya mAnanA vastuke svarUpako nahIM jAnanA hai / phuTastha nitya koI bhI dravya kisI prakAra kisI avasthAmeM ho nahIM saktI / hAM apekSAse (dravyArthika naya se ) dravyako kathaMtrita nitya kaha sake haiN| kUTastha nitya to kisI rUpameM nahIM kaha sake kyoMki paryAyArthika nayakI apekSAse sabhI dravya samaya samaya para pariNamana karatI hai / I dravyakA lakSaNa hI utpAda vyaya aura zrIvya rUpa mAnA haiM yadi dravya meM se utpAda aura vyaya nahIM mAnakara kevala eka dhaunya 5 I Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64] jIva aura krm-vicaar| rupa hI mAna liyA jAya to dravyakA lakSaNa nirdoSaM rUpase siddha nahIM ho sakA haiN| avyApti ativyApti dUSaNoMle grasita ho jaaygaa| samaya samayameM hone vAlI ghaTameM kuzalAdi-kAlAdi paryAye kUTasthanityakA abhAva pratyakSa siddha karatI haiN| khAna-pAna halana-calana saMbhASaNa sacitavana gamanAgamana Adi samasta kriyAoMkA lopa jIvako kUTasthanitya mAnanese mAnanA paDegA kyoMki kUTasthanitya vastumeM kisI prakArakI kriyA mAnI nahIM jaaygii| jo kUTasthanitya vastumeM kriyA bhAnI jAya to vaha kaTasthanitya ho nahIM skaa| jo vastu pariNamanazIla hai usImeM kriyAkAratva vidhi yuktipUrvaka siddha hotI haiN| pariNamana rahitameM kriyA mAneM to vaha apariNamana kisa prakAra kahA jaay| isa prakArakI kalpanAse na to zuddha jIvakA * yathArtha svarUpa siddha hotA hai aura azuddha jIvako svarUpa bhI sarvathA siddha hotA hI nhiiN| kyoMki azuddha jIpa karmodayase samaya samayameM navIna navIna paryAya dhAraNa karatA hai, janma-maraNa karatA hai, vAlaka vRddha hotA hai| phira bhI pratyakSameM vyavahArakA sarvathA abhAva (lopa) kara aura pratyakSameM honevAle kAryoMkA lopa kara padArthoMko kUTastha nitya mAnanA kisI prakAra yuktisiddha nahIM haiN| ___ jo jIvako kUTasthanitya mAna liyA to phira koI bhI popa kaisAhI bhayaMkara kyoM na kare. usakA phala jIvako nahIM hogA kyoMki jIva nitya hai usameM kisI prakArakA pariNAma nahIM ho sakatA hai / pApa aura puNya-karmakA lopa karaneke liye ho jIvako Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura krm-vivaar| [65 nitya mAnA hai kyoMki nitya ghastukA janma maraNa nahIM ho sakatA hai aura janma-maraNake vinA paraloka naraka svarga Adi mAne nahIM jA ske|nrk svarga mAne binA karma aura karmaphala kyoM mAnA jAyagA? pharma aura karmaphala nahIM mAnA jAya tava ho manamAne pApakarma anyAya aura bhogavilAsa-moja majA hogii| kyoMki nitya vastumeM karmaphala bhoganekI zakti nahIM hai| isa prakAra dharma-karma pApa-puNya aura japa dAnAdika uttama kamoMkA lopa karaneke liye vastuko kUTasthanitya mAna lenA sabase acchA upAya hai / na janma kADara hai aura na maraNakA hI kucha bhaya hai| saba prakArase manamAne kArya karo nIti aura nyAyako bhalehI khuTI para dhara do sadAcArako bhale hI madirA vanamekI bhaTThomeM bhasma kara do| cAhe so kro| kSaNika jIva-vicAra kitane hI vicArazIla manuSya jIvako kSaNika mAnate haiN| jIvako kSaNika mAnanA bhI yukti aura Agamase sarvathA viruddha hai| jIvakA svarUpa kSaNika kisI prakAra siddha nahIM hotA hai| bauddha Adi kitane hI matavAdI jIvako samaya-samayameM navIna navIna utpanna huA mAnate haiN| eka manuSya-zarIrameM anaMta jIva kSaNa-kSaNameM utpanna hote haiM / isa prakAra eka paryAyameM kSaNa-kSaNameM anaMta jIvoMkI utpatti mAnanA yaha pratyakSa aura parokSa pramANase sarvathA viruddha hai| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 ] jIva aura karma - vicAra | yadi jIvakI kSaNa-kSaNameM navIna utpatti mAna lI jAya to pratyabhijJAnakA sarvathA lopa mAnanA paDegA / pratyeka manuSyako pratyabhijJAna hotA hai jisase saMsAra ke samasta vyavahAra niraMtara hote haiM ve sarva naSTa ho jAyeMge / pratyabhijJAnakA svarUpa zAstroM meM yaha batalAyA hai ki- pUrvameM anubhavita kiye hue padArthakA smaraNa aura vartamAna samayakA jor3a rUpa jJAnako pratyabhijJAna kahate haiM |ek seThane eka manuSyako eka lAkha rupayA udhAra (RNa) diye to ve rupayA kisase vasUla kiye jAMya ? kyoMki jisane rupayA RNa liye haiM baha jIva hI nahIM rahA aura navIna jIva o gayA kyoMki kSaNa kSaNa meM navIna jIvakI utpatti mAnanese lene vAlA naSTa hogayA aura dUsarA jIva A gayA isa prakAra pratyabhijJAnakA abhAva honese sarva vyavahAra naSTa ho jAyegA / * }, 1 jIvako kSaNasthAyI mAna leveM to karmaphalakA mAnanA sarvathA siddha nahIM hogaa| kyoMki eka jIvane hiMsA kI usa hiMsAkA phala usa jIvako isa loka aura paraloka meM kaise prApta hogA ! kyoMki hisA karanevAlA jIvako kSaNasthAyI mAnane se vaha naSTa hogayA to hiMsAkA phala bhoganevAlA kauna hogA ! anya jIva bhogegA aisA mAneM to navIna niraparAdhI jIvako phala bhoganA par3hegA aura AparAdha karane vAle jIvako aparAdhakA phala nahIM milegA ? to yaha nyAya saMgata nahIM ho sakA hai / T ' jIvako kSaNika mAnanese khAna-pAna karanevAlA jIvako khAnapAnakA svAda nahIM ho saktA hai, kyoMki khAna-pAna karanevAlA jIva J 1 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura pharma- vicAra / [ 6, naSTa ho gayA aura navIna jIva AsvAda karanevAlA A jAnese svAda karanA nahIM banegA / jIvako kSaNika mAnanese guNa-guNiyoM kA saMbaMdha nahIM vana skegaa| guNa-guNiyA~kA sabaMdha nitya nahIM mAnane se padArdhakI sattA kisI prakAra bhI sthira nahIM raha sakI hai / sabhI padArtha kSaNika mAnanese AkAzAdi padArthoM kI nityanAkA abhAva mAnanA paDegA / vastu kSaNikarUpa mAnane se mahAsattAkA abhAva mAnanA paDegA aura atrAMtara sattAkA bhI ( guNa guNiyoM kA sarvathA nAza mAnane se ) amAva mAnanA paDegA / isa prakAra vastuko kSaNika mAnanese vastukI sthiratA kisI prakAra siddha nahIM ho sakI hai / vastu apanA astitva guNa-guNiyoM kA nitya sabaMdha mAnane se hI ho sakegA / isa prakAra vastuko kSaNika mAnanese karma aura karmaphala siddhAnta sarvathA nahIM hogA / isaliye kSaNika padArtha mAnanA yaha yukti aura Agamase sarvadhA viruddha hai aura pratyakSa pramANase bhau viruddha hai| kyoMki eka manuSya pacAsa sATha varSaparyaMta apanA jIvana vyatIta karatA hai aura apanI daza varSako AyukA saba smaraNa batalAtA hai isase mAluma hotA hai ki jIva kSaNika hotA to isa prakArakA smaraNajJAna nahIM honA / isaliye padArtha kSaNika nahIM hai / * bauddha mata vAle isaliye mAMsabhakSaNa karanemeM pApa nahIM mAnate haiM isI prakAra anya pApake karane ke liye bhI koI vAdhyatA nahIM hai / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 jIva aura krm-vicaar| jIvakA akartAvAda kitanehI matavAle jIvako amarttA mAnate haiN| unakA mAnanA bhI karma aura karma-phalako nahIM mAnaneke samAna hai, jIvako akartA mAnanese jIvako karma aura karmaphalakA kartA aura bhokA nahIM hogA, jaba jIva kokA kartA hI nahIM hai to jIvake dvArA hone vAlA pApa aura malinAcaraNoMkA phala kaise prApta hogaa| akartA mAnanese japa-tapa-pUjA AdikA karanA nirarthaka hogaa| , eka manuSya corI yA anyAya kara rahA haiM yadi jIvako akartA mAnA jAya to corI yA anyAyakA karanevAlA kauna hai ? yadi Izvarako karttA mAnA jAya to vorI karanevAle eka sAdhAraNa manuSyako Izvara mAnA jAya kyA ? yadi Izvarane anta:karaNameM preraNA kI aura IzvarakI preraNAse eka sAdhAraNa manuSyane corI yA anyAya kiyA to usakA phala Izvarako honA cAhiye paraMtu nyayAlaya (koTa) Izvarako daMDa nahIM detA hai kiMtu usa vyaktiko hI daMDa detA hai jisane ki corI yA anyAya kiyA hai| isaliye IzvarakI preraNAse anyAya yo corI Adi kArya hue aisA mAnanA bana nahIM skegaa| dUsarI bAta eka yaha bhI hai ki jIvako akartA mAnaliyA jAya to vezyAgamana borI anyAya durAcAra Adi pApa karmoko kyA Izvarane karAyA ? yadi Izvara anyAya corI durAcAra karAve to vaha Izvara hI kyoM mAnA jAya? dUsare pratyakSameM kArya to Izvara kartA nahI hai| sAdhAraNa vyakti hI kartA hai to phira jIvako akartA kisa prakAra mAnA jAya?" Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ joca aura krm-vicaar| jIvako akartA mAna liyA jAya to saMsArake samasta vyavahAra lopa ho jAyage tathA pratyakSameM honevAle kAryoMkA lopa mAnanA pddegaa| ___ yadi jIvako akartA mAnA jAya aura usameM Izvarako taTastha rakhA jAya to khAna pAna vyavahAra nahIM ho skeNge| tathA karma aura karmaphalako prApti nahIM ho sakegI evaM jIvako akiMcitkara mAnanA pddegaa| jIva pratyakSameM samasta kArya karate dIkha rahe haiM jIvako akartA mAnanese jIvakA halana calana gamanAgamana Adi samasta vyApAra vaMda ho naayge| yaha bAta sabako pratyakSa hai ki jIva samasta kArya pharate haiN| Izvara kartA siddha bhI nahIM ho sakatA, kAraNa jagatameM jitane bhI kartA pAye jAte haiM ve sava icchAvAle hai, zarIravAle haiM, iSTA-niSTA vuddhi rakhane vAle haiM paraMtu Izvarake icchA bhI nahIM hai aura iSTAniSTA vuddhi bhI nahIM hai aisI avasthAmeM vItarAgI azarIrI amUrta Izvara jagatakI racanA karane meM sarvathA asamartha hai| phira Izvara jagat vanAneme, upAdAna kAraNa hai yA nimitta kAraNa hai ityAdi vicAra karanele bhI vaha jagatakartA kisI prakAra siddha nahIM hotA hai| kitane hI matavAdI jIva-padArtha mAnate haiM paraMtu jIva-dravya. ko kriyA rahita mAnate haiN| prakRti hI saba kucha kriyA karatI hai aisA mAnate haiN| puruSa nirlepa rahatA hai prakRti samasta kArya karatI hai| prakRti meM samasta kI zakti hai puruSa prakRtise sarvathA bhinna Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 ] jIva aura karma- vicAra / haiM / puruSako AtmA kahate haiM / prakRtiko karma yA mAyA kaha sakke haiM / puruSako guNoMse nirlepa mAnanA aura prakRtiko zaktizAlinI mAnanA, buddhi Adi guNa viziSTa mAnanA yaha sarvathA pramANase viruddha hai / yadi puruSako guNoMse sarvathA nirlepa mAnaliyA jAya to AtmA guNa rahita honese zUnya ho jAyagA / puruSa Adi hai yA prakRti ? jo prathama puruSako mAneM to pIchese prakRti kahAMse AgaI ? aura Adi puruSa nirguNa rahA yA saguNa ? jo nirguNa thA to vaha puruSa kyoMkara ho saktA hai ? jo puruSa prathamase hI guNa sahita thA to pIchese prakRtine mila kara kyA kAma kiyA ? jo prakRti aura puruSa eka sAtha utpanna huai to prakRtise puruSa bhinna hai yA abhina ? jo prakRtile puruSa bhinna hai to prakRtile bhinna puruSa kyA kArya karatA hai ? aura puruSa (AtmA) guNa rahita prakRti meM bhinna hokara kaise milagayA ( saMbaMdhita hogayA ) jo svayaM to binA kAraNa baMdha nahIM hotA hai ? jo Izvarane puruSako prakRti se milA diyA to saguNa prakRtimeM nirguNa puruSako Izvarane kaise milA diyA ? jo prakRti se puruSa abhinna hai to phira prakRti aura puruSameM kyA bheda hai / prakRti aura puruSa isa prakAra do padArtha mAnane se kyA lAbha ? eka hI mAnanese kArya siddha ho sakA hai| sAMkhyamatavAdI puruSa aura prakRtiko bhinna bhinna padArtha Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIpa aura karma vivAra / [71 mAnate haiM / puruSa ( AtmA) ko sarvathA nirguNa mAnate haiN| paraMtu prakRti jaDa hai use niSkriya bhI mAnate haiM aisI dazA meM vaha kucha bhI nahIM kara sakI hai, aura pratiphA sabaMdha honepara purupameM yadi kucha bhI vikAra nahIM hotA hai to phira sasAra aura mukta jIvameM bheda hI kyA rahegA? isaliye sAlpamatakA nirUpaNa saMgata nahIM hai| ktine hI matavAdI jIvAtmA aura paramAtmAko eka hI mAnate haiN| unakA kahanA hai ki "ekameva parabrahma neha nAnAsti kiNcl|" ekahI paramAtmA hai anya dUsarA koI nahIM hai| yaha brahmAtavAda hai brahmako choDakara aura saba kucha mithyA hai yahAM para vicArazIla vijJapulyoMko vicAra karanA cAhiye ki samasna saMsArame ekahI paramAtmA hai anya koI jIvAtmA nahIM hai? samasta novoMmeM paramAtmA chAyArUpa rahatA hai yA tattvarUpa jo samasta saMsArI jIvoMme ekahI paramAtmA rahatA hai jaise eka caMdramAkI chAyA samasta pAnIke vartanameM paDatI hai no samasta pAnIke ghartanoMmeM caMdramA chAyArUpameM dRSTigocara hotA hai / athavA eka manuSyakA citra aneka darpaNameM pratividita hotA hai| aise hI eka paramAtmA samasta / saMsArI jIvoMmeM chAyA rUpase rahatA hai| to samastasaMsArI jIvoMmeM eka paramAtmAkI chAyA mAnanese samasta jIvoMmeM ekarUpa kriyA hogii| samasta jIvoMmeM ekarUpa kriyA mAnanese samasta vyavahArakA lopa hojaaygaa| aura samasta prakArakI kriyA ekarUpa mAnanese samasta jIzaMkA khAnapAna roga zoka harpa vipAda Adi samasta kiyA ekasI honA cAhiye, eka rogIko bhUkha lagI to Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72] jIva aura krm-vicaar| samasta jIvoMko bhUkha laganA cAhiye / isa prakAra samasta jIvoMkI. ekarUpa kriyA mAnanese samasta vyavahAra lopa ho jaayNge| yadi samasta jIvoMmeM paramAtmA tattvarUpase vAsa karatA hai chAyA rUpa nahIM? to samasta jIva hI paramAtmA kahe jaayge| samasta jIvoMmeM adhikAza jIva corI vyabhicAra aura anyAya Adi pApa karate haiM to ve samasta pApa paramAtmA kRta mAne jAyaMge jo paramAtmAke liye dUSaNAspada hai|| jo samasta jIvoM meM paramAtmA tattva rUpase rahatA hai to paramA. tmAko janma-maraNa Adi saMsArakI samasta upAdhi sAnanI par3eMgI kyoMki samasta saMsArI jIvoMmeM janma maraNa Adi samasta prakAra. kI upAdhi laga rahI hai aura jo samasta jIvAtmA hai vaha eka paramAtmAkA rUpa mAnanese paramAtmAmeM janma maraNakI samasta upAdhi anivArya rUpa mAnanI ho pdd'egii| kadAcit aisA mAnA jAya ki samasta jIvoMmeM eka paramA. tmA hI hai jIva padArtha koI anya nahIM hai mAyAse bhrAMti rUpa aisA jJAna ho rahA hai| paraMtu mAyAse isa prakArake jJAnako satya mAne yA mithyA ( asatya )? jo bhrAti rUpa jJAna ( jo mAyAse paramA. tmAkA rUpa jIvAtmA rUpa dIkharahA haiM ) satya hai to satyajJAnako bhrAMti rUpa kisa prakAra kaha sake haiN| saMzaya yA anadhyavasAya rUpa jJAnameM hI bhrAMti hotI hai so satyajJAnako bhrAti rUpa mAne to vaha saMzayAtmaka honese prAmANika rUpa nahIM hogaa| dUsare aneka viruddha koTimeM rahane vAle anizcayAtmaka Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura karma vicAra / [ ov jJAnako saMzayajJAna kahane to yahAM para paramAtmA aura jIvAtmAmeM gavayAtmaka jJAna nahIM hai isaliye sazaya nahIM kaha saka hai ? na sandhyavasAya hI kaha sakeMge kyoMki anadhyavasAya dhAnako eka prakAra se ajJAna kahate hai| jo bhrAti rUpa jJAna satya pramANita ho rahA hai usako bhamAna kisa prakAra kahe haiM / jo saMsArI samasta jIvoMmeM mAyAse paramAtmA dIkha rahA hai vaha midhyA hai / to saMsArI jIvoMmeM paramAtmA mAnanA bhI mithyA hI TaharA / yadi mAtrA brahmale bhinna hai taba to haita siddhi ho jAtI haiM aura yadi mAyA usane abhinna hai to vaha mithyA nahI kiMtu vAstavika siddha ho jAtI hai| "ekameva para neha nAnAsti kicana" aisA siddhAMta yukti aura pramANase grAnya hone para svIkAra kara liyA jAya to pApa-puNya japa-tapa Adi samasta utkRSTa sadAcaraNa vyartha hoNge| dharma sevana karanA bhI niSkAma hogA, dIkSA dhAraNa karanA bhI niSphala hogaa| kyoMki samasta jIva eka paramAtmA hai taba dIkSA dhAraNa karanA yA japa tapa Adi puNya kArya karane kI kyA AvazyakatA ? tathA mokSa aura saMsArakA bheda uTha jAyagA / baMgha aura kAraNa mokSa aura mokSakAraNa mAnanA vyartha ho jAyagA / tathA paramAtmAko samasta jIvAtmAmeM mAnane se paramAtmAkI sthiti Tahara nahIM sakI hai isa prakAra paramAtmAko hI jIvAtmA mAnane se aneka dUSaNa prApta hoMge ? eka bAta yaha bhI hai ki samasta jIvAtmAoM meM paramAtmA eka Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 jIva aura krm-vicaar| rUpase rahatA hai yA tAratamya avasthAsa? samasta jIvAtmAoMkI zakti guNa pradezapravaya aura dravya eka samAna hai yA nyUnAdhika he 1 samasta saMsArI jIvAtmAoMko apane 2 kartavyoMsA phala prApta hai yA nahIM ? jo samasta jIvoMmeM paramAtmA eka samAna ( eka parimANa-tola aura eka zakikI eka samAnatAle) rahatA hai to samasta jIva eka samAna hone cAhiye ? yadi tAratamya avasthAse paramAtmA rahatA hai to paramAtmAmeM rAgadvapa mAnanA pddegaa| jo samasta jIvAtmAkI zakti guNa pradezapracaya aura samasta jIvoMkA dravya eka samAna hai no jIvAtmAoMmeM bhedabhAva kSyoM dRSTigocara ho rahA hai| jaba sabameM paramAtmA ekasamAna aura jIvadravya ekasamAna hai taba bhedabhAva kyoM ? jo jIvAtmAmeM eka jIvase dusare sIvakI apekSA zakti-guNa-pradeza aura dravya nyUnAdhika hai to isakA kAraNa kyA hai ? jo paramAtmA hI isakA kAraNa mAneM to paramAtmA rAgI dveSI hogaa| jo karma isakA kAraNa mAne to paramAtmAse karma valavAna mAnane pdd'eNge| jo samasta saMsArI jIvoMko apane apane kartavyakA phala prApta hotA hai aisA mAne to samasta saMsArI jIvoMmeM / paramAtmA rahanesa kokA phala paramAtmAko bhoganA pdd'egaa| aura jaba samasta jIvoMko apane kartavyoMkA phala prApta hotA hai to phira jIvAtmAmeM paramAtmA mAnanekI jarUrata nahIM hai / jo jIvoMko apanera karmokA phala prApta nahIM hotA hai aisA mAna liyA jAya to corI karanevAleko daMDa kyoM diyA jAya ? jo samasta jIvoMmeM eka hI paramAtmA hai to vaha daMDa paramAtmAko milA aisA mAno jAyagA? Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura karma vicAra / [ 75 "ekameva paraMbrahma neha nAnAsti kiMcana" isaprakArakA siddhAMta kisI prakAra bhI yukti aura pramANase siddha nahIM hotA hai / bhAgamakI virodhatA pratyakSa hai| tathA karma aura karmakA siddhAMta kisI prakAra nahIM banegA tathA paramAtmAko rAgI dveSI sadoSa mAnanA paDegA / kitane hI matavAdI jIvAtmA aura paramAtmAko pRthak pRthak mAnate haiM / parantu paramAtmAko jIvAtmAkA kartA sukha duHkha pradAna karanevAlA ( sRSTi kartA ) mAnate haiM / paramAtmAko ve ditya niraMjana vyApaka nirAkAra aura sarvazaktimAna mAnate haiM / aura jIvAtmAko paramAtmAke AdhIna akiMcakara mAnate haiM / * isa prakAra mAnanemeM vastukA svarUpa satya aura pramANita rUpase kisI prakAra siddha nahIM ho sakA hai| na jIvAtmAkA hI svarUpa siddha ho sakA hai aura na paramAtmAkA hI rUpa siddha hotA hai donoM ke lakSaNameM manaMta dUSaNa prApta hote haiM / pratyakSa aura parokSa pramANa se virodha hotA hai / isakA vivecana eka svataMtra rUpase spaSTa kiyA jA sakA hai / parantu aisA karane meM saprasagatA hotI hai isaliye saMkSepameM yahAM para digdarzana karAte haiM / Izvara vyApaka hokara samasta sRSTiko banAtA hai aisA mAnA jAya to vyApaka vastumeM kisI prakArakI kriyA nahIM ho saktI hai kyoMki eka dezase dezAMtara honA hI kriyAkA artha hai / vyApaka vastu dezale dezAMtara honekI zakti nahIM hai / jo vyApaka vastu meM 1 dezase dezAMtara hone kI zakti mAnI jAya ? to vaha vyApaka nahIM Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura krm-vicaar| ho sakA ? kyoMki vyApaka sarva kSetrameM vyApta hai usase koI bhI kSetra avazeSa nahIM rahatA hai jisameM kiyA ho ske| kriyAke binA sRSTikI racanA nahIM ho sakI hai| jo Izvarako vyApaka nahIM mAnA jAya to siddhAMtakA ghAta hotA hai kha vacana virodha hotA hai| aura Izvarako vyApaka mAne vinA sarvakSetrakI kriyAyeM nahIM ho skegii| jo Izvarako nitya mAnA jAya to nitya vastumeM kriyAkA abhAva honese AkAzake samAna Izvarako niSkriya mAnanA pddegaa| niSkriya vastuse sRSTi utpanna nahIM ho sakI hai| jo Izvarako anitya mAna liyA jAya to sarvakAlako sarva kriyA sarva kAlameM nahIM ho sakegI? jo Izvarako niraMjana [zarIra rahita ] mAnA jAya to zarIra -rahita Izvarase zarIrasahita kArya utpanna nahIM ho skeNge| kyoMki amUrtIka padArthase mRrtIka padAdhe kabhI bhI utpanna nahIM ho sakA hai| jo amUrtIkasa mRtaka padArtha utpanna huA mAna liyA jAya to amUrtika AkAzase mUrtIka padArtha utpanna hone lgeNge| masat. se sat padArthakI utpati ho jaaygii| __ jo Izvarako zarIra sahita mAna liyA jAya to Izvara sabako dIkhanA cAhiye aura usako niraMjana nahIM kahanA cAhiye? jo Izvarako nirAkAra mAna liyA jAya to nirAkArase sAkAra vastu utpana nahIM ho sakI hai ? aura Izvarako lAkAra mAnanese pratyakSa darzana Izvarako honA caahiye| jo Izvarako sarvazakti mAna liyA jAya to sarvajIvoMko sukhI Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura dhrm-vivaar| dhana sapanna-nIroga-eka samAna sundara banAnA cAhiye parantu eka jIva rogI-eka jIva daridra-eka jIva vidvAn-eka jIva sukhI, eka samRddhizAlo-eka hAtho aura eka manuSya isa prakAra jIva kyoM utpanna kiye ? jo aisA kahA jAya ki Izvarane ekasamAna hI sava jIva nirmAkti kiye parantu yapane apane kAryoMse aise vibhinna rUpa ho gaye to karma balayAna huA aura Izvarako sarvazaktimAna mAnanA nahIM ho skegaa| jo Izvarako sarvazaktimAna na mAne to eka paramAtmAse samasta sRSTi nahIM ho sakI? yadi Izvara sarvazaktimAna hai to vezyA cora kyoM bnaaye| jisase janatAko pApAcaraNa karanA par3e ? sRSTi dhanAneke prathama saMsArameM kucha padArtha the yA nahIM jo padArtha the to Izvarane kyA yanAyA? jo padArtha nahIM the to binA padArthoM ke sRSTi kaise banAI ? AkAza-paramANu yAdi padArtha saSTike prathama mAnanese sarvazaktimAnakA lopa hotA hai|| saTike prathama Izvara thA yA nahIM ? jo thA Izvarako kisane panAyA ? jo svayaM mAneM to samasta sRSTiko svayaM mAnanemeM kyA hAni? jo Izvarako kisI dUsarene banAyA to usako kisane banAyA isa prakAra anavasthA dUpaNa prApta hotA hai| Izvarane sRSTi kyoM banAI ? lIlAse ? jo lIlAse sRSTi banAI -mAnI jAya to lIlA to annAnI prANiyoMmeM hotI hai aura lolA karanekA kAraNa ho kyA ? jo icchA mArne ? Izvarako sRSTi kara. neko icchA huI to iccho rAga-dvapake vinA nahIM ho sakI hai| Izvarako rAgI dve po mAnanese aneka dUSaNa maa,dhmkeNge| . - Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80] jIva aura karma-vicAraH / koMke phalase indriya zarIra Ayu aura zvAsozvAsa kArya hote ha, kAke phalase hI phogha-mAna-mAyA-loma hote haiM kauke phalase hI AhAra maya methuna aura parigraha saMjJAM prApta hotI hai| pharmoke pratiphalase gRha-putra-dhana-saMpattikA samAgama hotA hai phoke phalase hI. svarga naraka Adi kugati sugati prApta hotI hai| phoMke phalase ho jIvoMko saMsArakA sukha duHkha prApta hotA hai| ""phoke phalase hI zarIraphI' racanA hotI haiN| Uda, hAthI ghor3A, bakarI, siMha, sarpa, vRkSa, manuSya Adi paryAya prApta hotI hai| phose hI bhaMgI camAra khaTIka, DheDa, Adi nIca jAtimeM jIvaM utpanna hotA hai| koke phalase hI kSatriyaH brAhmaNa caizya Adi uttama varNa aura jAtimeM utpanna hote haiN| jisameM zrI jinendra kI dIkSA prApta ho sakatI hai| . .. / karmoMke phalase hI rogI, zokI, pIDita, saMbalezI, daridra, paMgu, kANA, andhA, vadhira, kuvaDA, koDhI, galitta zarIra, Adi upAdhiko prApta hotA hai| karmoke phalase sundara-svarUpavAna, nayanoko priya hotA hai / sundara vacanoMkA pratipAdaka hotA hai| . ___ koke phalasehI strI hotA hai puruSa hotA hai napuMsaka hotA hai| koMke phalase hI zatavarghajIvI hotA hai aura poMke phalase hI svalpAyuvAlA hotA hai-eka zvAsozvAsameM 18 bAra janma-maraNa prahaNa karanebAlA hotA hai| ___ karmoM ke phalase rAjA hotA hai, zrImAn hotA hai, vuddhizAlI hotA hai, lokapUjya hotA hai, kIrtimAna hotA hai, deva hotA hai, indra Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura karma-vicAra -- - hotA hai, vidyAdhara hotA hai, cakravartI, tIrthakara, maAdi uttama padako prApta hotA hai| poke phalase hI pazu, pakSI, jalacara thalacara hotA hai, ekendriya hotA hai, dvIndriya hotA hai tIna indriya hotA hai cAra indiya hotA hai, pacendriya hotA hai| kabhI kamI indriyoMkI pUrNatA prApta nahIM hotI hai| garbha meM kabhI kamI maraNa hotA hai| isa prakAra phose jIvoMko aneka prakArakI upAdhi prApta hotA hai / jIvoMke meda bhI kamoM kI apekSAse hai| isa sthAvara bheda se jIvoMke do bheda haiM, cAragatikI apekSA jIvoMke cAra bheda haiMnarakajIva, tiryaMcajIva, manuSyajIva, devajIva / indriyake bhedase jIvoMka pAva bheda hai| prala aura pAca sthAvara bhedase jIvake chaha meda hai| pRthvIkAya, apakAya, tejakAya, vAyukAya, vanaspatikAya do indriya, tInaindriya, cAra indriya, paMcendriya isaprakAra nauvake nava bheda hai| rathUlayanaspati, sUkSmayanaspatikAya, sUkSmapRthvIkAya, yAdara pRthvIphAya, sakSmaapakAra, vAdaramapakAya, sakSamatejakAya, pAdara tejakAya, sUkSmavAyukAya, vAdaravAyukAya, vikalatraya, saMto paMce. ndriya, asaMhI pacendriyajIva isakAra teraha jIvake bheda hai| caudaha jIva samAsake bhedase jIvoMke caudaha bheda haiN| vanaspatimAyake sAdhAraNa aura pratyeka aise do bheda hai| sAdhAraNa jIva do prakArase hote haiN| eka jIvake zarIra meM aneka jIvoMkA AhAra, janma-maraNa Adi kriyA eka sAtha ho to usako sAdhAraNa jIva kahate haiN| vanaspatikAyameM nigodarIzi rahatI hai, epha nigodiyA jIvake zarIrameM siddharAzise anaMtaveM bhAga aura Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura karma-vivAra / mabhavyale anaMtaguNe jIva rahate haiN| nigodazIra sAdhAraNa vanaspati meM mAnA gayA hai| ekato sAdhAraNa vanaspati vaha jo pravAla, aMDara Adike svarUpa meM hai| jisako toDanepara samAna bhaMga ho to vahAM yahAM taka vaha vanaspati sAdhAraNa hai phira vahI pratyeka rUpa ho jAtI hai| athavA pattA (patra) AdimeM java taka rekhA yA nasakI utpatti'spaSTarUpase nahIM hai taba taka vaha sAdhAraNa hai| / dazakaMdameM sadaiva sAdhAraNahI saMjJA hai vaha pratyeka kisI bhavasthA nahIM hotA haiM isIliye kaMdako, khAnA yA garmakara sevana karanA bhI sarvathA viruddha hai| jisa prakAra anya pratyeka vanaspati prAsukAkarane para sevanIya ho jAtI hai usa prakAra sAdhAraNa vanaspati zuddha nahI hotI hai isa liye pakAkara yA sukhA (zuSka ) kara chedana bhedanakarake bhI kaMdakA sevana nahIM karanA caahiye| aise nahIM sevana karane yogya kaMda Ala bharaI gAjara mUlI Adi hai| " .. samastajIvoMke paryApta aura aparyApta aise do bheda hai| ephendriya ghAdara, ekendriya sUkSma, do indriya, tInaindriya cAra iMdriya, / 5 asaMjJo pacendriya, saMjJopavendriya ye sAtoM paryApta aura aparyApta bhedase jIvoMke caudaha bheda hote haiN|- - . - mArgaNA (gati, iMdriya, kAya, yoga, veda, pAya, jJAna, saMyama darzana, leNyA, smyaka, bhavyatva, saMjJo, AhAra ) :isa prakAra mArgaNA bhedase jIvoMke vaudaha meda hote haiN| " -- isI prakAra guNasthAna bhedase bhI jIvoMke 14 bheda hai| anaM Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura dharma vicAra / [ 83 tAnaMta jIvarAzikA saMkSepase aMtarbhAva isa rUpameM kiyA hai / arthAt aMtaraMgabhAvoM kI apekSA jIvake guNasthAna kahe jAte haiM aura kmoM se honevAlI jIvakI zarIrAdi viziSTa sthUla bhavasthAko mArgaNA kahate haiM, saMsArI sabajIva inhIMmeM garmita hote haiM / vizeSa-kula aura jAnike bhedoMse jIvake asaMkhya bheda hote haiM / jIvoM ke utpatti sthAna savitta 1, avitta 2, savittAvitta 3, zIta 4, uSNa 5, zItoSNa 6, saMvRtta 9, vivRtta 8, vRttavivRta 6 isaprakAra na bheda hai / parantu uttara bheda asaMkhya haiM / jIvake janma, saMmUrchana, garbha, utpAda isaprakAra tIna praka ra hai / saMmUrchana janma yaha hai ki mAtA pitAke rajavIje vinA nimitta saMyoga milane para jIvoM kA janma ho jAnA ho jaise keMcuA bicchU jyU khaTamala vRkSa Adi jIvoMkA janma vAhya sAdhano ke nimittase hotA hai / jo mAtA pinAke rajavIryase janma do vaha garbha kahalAtA hai jaise puruSa strI ghor3A gau bandara Adi - nIvoMkA janma garma janma hai / garma sAdhAraNa tIna bheda hai| jarAyuja, maDaja, pota, jo jIva apane janma ke samaya apane zarIra ke sAtha eka thailI (kotharI) sahita janma grahaNa kare usako jarAyuja janma kahate haiM / jaise manuSyakA janma gaukA janma yaha janma jarAyuja hai / jo aMDAmeM utpanna ho vaha aMDaja janma hai jaise kabUtarakA janma, mayUrakA jnm|" 4 "" Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 ] jIva aura karma- vicAra / yo janma hote hI dauDanekI yA bhAgane kI kriyA kara sake use pota janma kahate haiM / jIvabheda pRthvI kAya ke bheda-sUkSma pRthvIkArya, cAdara pRthvIkAya / sUkSma pRthvIkAyake bheda - paryAptaka, aparyAptaka, lavdhaaparyAptaka / vAdara pRthvIkAyake bheda - paryAptaka, aparyAptaka, lavdha aparyAptaka isa prakAra pRthvokAyake jIvoMke sAmAnya dda bheda haiM / 2 isI prakAra apakAya, tejakAya, ghAyukAyake jIvoMke chaMda chaha bheda hote haiM / avakAyake bheda-mukSma apakAtha, bAda apakAya, sUkSma aura bAdara apakA pratyeka bhedake paryAptaka 1, aparyAptaka 2, labdha aparyApta isa prakAra chaha bheda haiN| tejakAyake sUkSma vAdara aura donoMke paryApta aparyAptaka lavdhaaparyAptaka isaprakAra chaMda meda haiM / 1 f 15 vAyukAya ke bheda - sukSma vAyukAya, cAdara vAyukAya / sUkSmavAyuke bheda - paryAptaka, aparyApta, labdha aparyAptaka vAdara vAyukAya ke bheda - paryApta, aparyAptaka, lavdha aparyApta isa prakAra pRthvIkAya apakAya tejakAya aura bAyukAyake bheda 24 haiM / * vanaspatikAyake bheda - sAdhAraNa vanaspati, pratyeka vanaspati / sAdhAraNa / dhanaspatike do bheda nitya nigoda, itara nigoda / sAdhAraNa sUkSma nisyatigoda vanaspatikAya ke bheda - paryApta, aparyApta, lagdha aparyApta sUkSma sAdhAraNa itara ke bheda - paryApta, aparyApta, ladhaaparyApta " t vanaspatikAya isa prakAra ( Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura krm-vivaar| [85 sAdhAraNa sakSama banaspatikAya 6 bheda haiN| vAdara sAdhAraNa nityara nigodake bheda-paryAptaka, aparyAptaka, labdha a0 bAdara sAdhAraNa itara nigaudake bheda-paryAptaka, aparyAptaka, labdha isa prakAra sAdhAraNa banaspatikAyake 12 bheda haiN| pratyeka yanaspanikAyake bheda-pratiSThina apratiSThita donoMke (pratiSThita aura apratiSThita) paryA0 aparyA0 la06 bheda isaprakAra banaspatikAyake 42 bheda hai| nArakI jIvoMke bheda-paryAptaka, apryaaptk| devake bhedaparyAptaka 1 aparyAptaka 2 / paMcendriya tiyarabheda-jalacara, nabhavara tInoMke ( gabhaja ? saMmUrchana ) do bheda / ____sabake paryA0, aparyAptaka, labdha a0 isa prakAra asaMjhI paMce. driya jIvoMke bhada 12 / - - - ___ bhogabhUmi tiryammeda-jalavara 1 syalacara 2 donoMke (bhoga. bhUmi jalacara aura sthalacara ) ke 46 a0 l6| do indriya jIvoMke meda-paryAptaka aparyAptaka 2, labdha 03tIna indriya jIvoMke meda-paryAtaka aparyAptaka lAcAra indriya jIvoMke meda. paryAptaka-aparyAptaka la / - manuSyake, bheda-bhogabhUmi paryAptakaaparyAptaka / kubhogamUmi-paryAptaka aparyAptaka / mlekSakhaMDa-paryAptaka aparyAptaka / AryamAMDa-paryAptaka apryaaptk| AtikI apekSA bhedapRrvIkArya lAkha, lAkha, tejakAya lA0, vAyukAya lA, nityaH nigoda 7 lAkha, itaranigoda 7 lAkha, Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 ] pratyeka vanaspati 10 lA0, do indritha 2 lA0, tIna indriya 2 lA0, vAra indriya : 2 lA0, paMcendriya, pazu 4 lA0, menuSya 14 lAkha, : naraka 4 lA0; deva 4 lAkha, isa prakAra 84 lAkha bheda haiN| . kulakI, apekSA jIvoMke bheda 22 lAkha kula koDi ** 7 45 } pRthvIkAya) 7 jalakAya - . 17 41 vAyukAya tejakAya " vanaspattikAya do indriya ... tIna indriya cAra indriya F manuSya nAraka deva jIva aura karma- vicAra / 1 * paMcendriya jalavara paMcendriya nabhacara 7. paMcendri sthalacara sarpa 1 J w " l , *. 3 C 28 - 12 12 1 A bha DaoN OM 1 7 18 14 25. y - 166lAMsa phula phoTa . jIva ke pariNAmoMkI pahicAna guNasthAnoMkI paripATIle jAnI' jAtI haiN| jIvoMke pariNAma hI guNasthAna hai / guNasthAnake Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jIva aura karma vicaar| [87 caudaha bheda hai| isaliye anaMtAnaMta samasta saMsArI jIvoMkA aMtarbhAva caudaha guNasthAnoM meM hojAtA hai| guNasthAnoMkA saMkSipta svarUpa yaha hai (1)madhyAtvaguNasthAna, 2 sAsAdanaguNasthAna 3 mizraguNasthAna, 4 avirata samyaktvaguNasthAna, 5 dezavirata 6 pramattaguNasyAna 7 apramatta guNasthAna 8 apUrvakaraNa anivrata. paraNa 10 sUkSmasAparAya 11 upazAMtamoha 12 kSINamoha 13 sa. yoga kevalo 14 ayogkevlii| 1 mithyAtvaguNasthAna-darzanamohake udayase jisakA atatvapradhAna ho yA viparIta dhradhAna ho usako mithyAtva guNasthAna mahate hai| - 2lAsAdanaguNasthAna-yAnaMtAnubaMdhI pAyameMse (krodhamAna mAyA va loma) visI phapAyake udayale samyaktvakA to nAza kara diyA ho parantu mithyAtvaguNasthAnataka nahIM pahuvA ho aise samaya jo jIvoMke mAMva hote hai usako sAsAdanaguNasthAna kahate hai| mizraguNasthAna-samyatva mithyAtva , nAmaka darzanamohanI kamakI prakRtike udayase jIvoMke pariNAma na to tatva-dhradhAna rUpa hoM aura na matatvazraddhAna saMpa hoM kiMtu dahI guNake samAna mizrita hoN| mithyAmavikapa yaha guNasthAna hotA hai.) usako mizraguNagAna kahate haiN| - . . ' ' : -4 avirataguNamyAna-ataMtAnubaMdhI kapAya-krodha mAna mAyA lome aura mithyAtvaM darzana-mohanIvargako-mithyAtva samyaganidhyArasa tathA samyaktvaM prakRtika kSaya kSayopazama aura upAzamaM honese jI Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 . 88 / jIva aura kama-vivAra / pariNAmoMmeM vizuddhatA hotI hai. use aviratagugasthAna kahate haiN| isa caturtha guNasthAnameM jodhake-samyagdarzana pragaTa ho jAtA hai aura usa svAmAvika pariNAmake pragaTa honese jIva tatvoMkA yathArtha zraddhAna karatA hai| .5 dezavirata guNasthAna-apratyAkhyAna' kaSAyake upazamase gRhasthoMke yogya cAritra dhAraNakara. pariNAmoMkI vizeSa vizuddhi honA so dezavirataguNasthAna hai| * 6 pramattaguNasthAna-pratyAkhyAna kaSAyaka upazamase munivratake vAritrako (aThAIsa mUlaguNoMko) dhAraNa kara pariNAmoMkI atyaMta vizuddhatA honA so prematta guNasthAna hai| / 7 apramattaguNasthAna-saMcalanakaSAyake atizaya maMdodayase cAritra samiti aura lAmAyikAdi karmomeM pramAda nahIM lagAnA aura usase pariNAmoMkI bizuddhi karanA so apramattaguNasthAna hai| / 8 apUrvapharaNa-yahAMse samyakta aura cAritrake bhedase gyArahavaM guNasthAnaparyaMta do 'vibhAga hote haiM kSapakazreNI-upazamazreNI 2 // jisa jIvako kSAyika samyagdarzana prApta hai| jisake pariNAmati zaya vizuddhatAko vRddhiAta horahe haiN|jisko uttamasiMhanana prApta hai jo zukladhyAnake prathama bhedako lekara apane pariNAmoMmeM vizuddhatAkI prakarSatA samaya samaya bar3hA rahA hai| jo sarvadhAtI karma mohanIkarma kI sattAko kSINakaranekI zakti aura apramitavIrya prakaTa karane kI yogyatA jisameM prakaTa hogaI ho aise pariNAmoMkI vizuddhi ko kSayakazreNi vAlA apUrvakaraNa guNasdhAna kahate haiM, aura cAhe Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura km-vivaar| [8 kSAyika samyagdRSTi ho cAhe dvitIyopazama sambagdRSTi ho, jo kamoM ko sapano ziddhise upazamanA jAtA hai ti unakA kSaya karanene asamartha hai use upazama zreNIyAlA apUrvaparaNaguNasthAna bahate haiM / isa guNasthAnameM jIva nonakaraNa ( pariNAma vizuddhi) dhAraNa karatA hai jisase mAtmIyavizeSa vizuddhise sthitikhaMDana anubhAgakhaMDana Adi karane meM samartha hotA hai| 1 sanivRttakaraNa-guNasthAnameM eka aisA pizuddhabhAva utpanna dojAtA hai jo usa guNasthAnavI satra jIyoMke samAna hotA hai , isa nauvaM guNasthAna bhI upazama yA kSapaNa kiyA jAtA hai| . 10-daza guNasthAna kevala sUzmanobhakA udaya mAtra rahajAtA hai isaliye usakA nAma sUkSma loma bahA gayA hai| isameM upazama bhI karatA hai yadi kSapara zreNI mADhe to sarvamohanIyakA isI guNasthAnake aMtameM kSaya karadetA hai| .. 11 TapazAMtamoha-yaha guNasthAna upazamazreNI mAr3hanevAlekI spezAle kahA gayA hai| isa guNasthAnameM cAritramohako jAgRti hojAtI hai / isaliye yahAMse jIva pariNAmoMkI apekSA gira jAtA hai aura kama 2 se dazave nauveM Adi guNasthAnoMko prApta hojAtA hai yadi maraNa hojAya to ekdama cothe guNasthAnameM pahuMca jAtA hai| - 12kSINamoha-saguNasthAname-mohakA sarvathA vinAza hojAneke pazcAta jJAnAvarNa Adi prakRtiyoMkA vinAza hotA hai|-baanaa. caraNakI pAMca, aMtarAyakI pAna aura darzanAparaNakI cAra aise 24 prakRtiyoMkA sarvathA nAza isI guNasthAnameM jIva karadetA hai| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 ] 'jIva aura pharma- vicAra / T 13 sayogakevalI - cAra anaMta catuSTayako prApta samosaraNa lakSmI vibhUSita kevalajJAnamaMDita AtmAko sayogakevalI kahate haiM isa terahaveM guNasthAnameM jIva cAra ghAtiyA karmoMke naSTa honese parama vItarAga, sarvajJa ahaMprabhu bana jAtA hai / ' yahI jIvanmukta paramAtmA kahalAtA hai / ---- 14 ayogakevalI - samasta karmoM kA nAza karanA so ayogakevaTI guNasthAna hai / isa caudahaveM guNasthAna meM samasta aghAtiyA karma aura zarIrakA bhI nAza AtmA kara detA hai / yaha kArya zukladhyAnake aMtima pAye se (vyuparata kriyA nivRti dhyAnase) hotA hai / iMsa guNasthAnake samApta hone para AtmA siddhAlaya meM vijimAna ho jAtA hai phira vahAse lauTakara kabhI bhI saMsAra meM nahIM AtA haiM / usI siddhAvasthAko 'jInakI mokSa; amUrtasvabhAve Adi kahate haiM / A r ~~ kamoM meM mohanI karma kI pradhAnatA guNasthAnoMke svarUpase mAlUma hotA hai ki samasta karmoM meM 15 } * y mohanI karma pradhAna hai usakA kAraNa yaha hai ki / 4 PAC 'ghAtiyA' samasta karma apanA rasaM 'mohanI' dharmake udaya viparIta anubhava karAte haiM jaise jJAnAvaraNIke kSayopazamase 'zAna' hotA hai / yadi usa jJAnAvaraNa karmake kSayopazama ke sAtha 2 mohanIpharmakA udaya hai to vaha jJAnAvaraNa ke kSayopazama se honevAlA' jJAna - ajJAna rUpa" bhrAMti rUpa; viparIta rUpa aura, anyathA rUpa ' detrating 1 hogaa| yadi jJAnAvaraNa karmake kSayopazamake sAtha mohanI karmakA Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jova aura karma-vicAra / [ 1 kSayopazama hai to hI jJAna samyag tatvajJAna karAyegA / isIliye mohanIya manana saMsArakA kAraNa hai / mohanI pharmake udayameM hI AtmavIrya prakaTa nahIM hotA hai / karmabaMdha meM vizeSatA isaliye niraMtara banI rahatI hai / svaghAtasaMbaMdhI disA mohanI ke udayase jIvoM ko hotI hI rahatI hai aura paraghAta saMbaMdhI hilA bhI monISa rmake udaya meM tIvratara rahatI hai / isIliye jina jIvoMke mohanIra kA udaya hai unake cAritra hiMsA rUpa sasArako bar3hAnevAlA hI hotA hai| kisI prakAra yoga ( dIkSA ) dhAraNa karatI jAya to bhI usa dIkSAkA phala yatheSTa prApta nahIM hotA hai / 7 mohanake udaya meM isa prakAra samyagdarzana samyagjJAna aura satyavAgyi ye tInoM ho guNa prakaTa nahIM hote haiM isaliye mohanI dharma palavAna hai | karma apanA prabhAva jIvoMpara pUrNarUpale prakaTa karate hai jIvakA svarUpa kake udayase spaSTa rUpa se hAsita nahIM hotA hai / koI bhI jo apanI taMtranAko naSTa nahIM karanA cAhatA hai paraMtu ' moMke udayase jIvoM ko svataMtratA naSTa ho gaI hai / * jIna saMsAracakrameM pharmoke nimittasehI ghUma rahe haiN| niraMtara janma maraNa duHkhoM ko yamake nimittase bhogate haiM karmokI sattA, jaba taka jIvoM para hai ya jIvoMkI svataMtratA kabhI bhI prAptanahIM ho lakI hU~ isaliye svataMtratA prApta paranene liye karmoMkAM svarUpa jAna lenA aura unheM dUra karanA paramAvazyaka hai / } Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] / jIva aura karma-vicAra / - jIvoMke prAcIna vadhe hue (prAkavaddha) kamoke nimittase jIvoMke bhAvoMmeM vilakSaNa pariNamana hotA hai| jisase jIvoMkI navIna 2 icchAyeM prakaTa hotI rahatI haiM una icchAoMkI siddhi jIva apane mana cavana kAyake dvArA karatA hai isaliye mana vacana kAyake vyApArase AtmAke pradezoMmeM bhI sakaMpa avasthA hotI hai| jisa samaya AtmAke pradezoM meM bhI sakaMpa avasthA hotI hai| jisa usI samaya saMsArameM savatra bhare karmavargaNAoMko aura bikhato. pavayako jIpa cAroM taraphase apanI tarapha khova letA hai basa isI nimittase karmokA saMvatra AtmAke sAtha ho jAtA hai|| . kabhI kabhI navIna nimitta kAraNoMsa jIvoke bhAvoM meM pariNamanA hotA hai| usa pariNamanameM jIvoMkA ajJAna bhAva-(mithyAtya) yadi nizeSa sahAyaka ho- arthAt mithyAtvakA rasa vizeSarUpase ho to jIva koko sugaDha vAcatA hai-pAyoMke nimittase bhI jIvoMke bhAvoMme vizeSa AkulatA hotI hai| parantu sabase adhika - mithyAtvake nimittase hotI hai / kaSAyoMmeM mithyAtvakAyoga ho to tIvra rasa pradAna karanevAle pudgala paramANu oMkA vadha, hotA hai| "saMsArako baDhAnevAle pudgaloMkA saMvadha jIvako mithyAtvake nimittase hI hotA hai| joSa apanI icchAko siddha karane ke liye.. mana bacana kAyake dvArA vyApAra karatA hai vaha vyApAra zubhAzuma donoM hI hotA hai| parantu mohanIyake nimittase prAyaH anI vyApAra hotA hai / hiMkhA jhUTha-corI-kuzIla Page #95 -------------------------------------------------------------------------- Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 ] jIva aura pharma- vicAra | pariNAmoMmeM vizeSa ajJAna hI hotA hai jisase tIvratara kathAyoMkI paraNati vizeSarUpase jAgRta ho / nityanigoTiyA ladhva aparyAptaka jIvake vAhya kAraNa aise nahIM hai ki jisase vaha eka zvAso zvAsameM aThAraha cAra janmamaraNako grahaNa kare parantu nigodiyA jIvake mithyAtvabhAvase aisA ghora ajJAnabhAva hotA hai ki usake kRSNalekhA aura kapAya bhAvoMkI sAnizaya tIvratA pariNAmoM meM niraMtara banI hI rahatI hai| jisake phalase vaha eka zvAsozvAsa meM aThAraha vAra janma-maraNa grahaNa karatA hai / 1 1 2 + tadula matsakI bAhya ceSTA hiMsAdi rUpa vizeSa nahIM hotI hai kyoMki usake zarIrakI avagAhanA sUkSma hai jisase vaha disAdika azubha vyApAra nahIM kara saktA hai to bhI midhyAtvAdika kapAya bhAvoMse usake mAvoMkI ceSTA malina - hiMsAdirUpa -- ajJAnarUpa - kaSAyarUpa - Arcaraudra rUpa honese - anaMta, saMsArakA baMdha karatA hai / jIvoMko sabase prathama apane bhAvoMkI bahuta hI saMbhAla rakhanI 7 4 } cAhiye - mithyAtvAdika duSTa bhAvoMkA guru sagati se pratyAgaH karanA caahiye| guru vinA bhAvoMkI zuddhi karanevAlA aura mithyAtva kA parityAga karAnevAlA anya koI nahIM hai / mithyAtvakA parityAga kiye binA kitane hI zubha kArya kiye jAyaM bhAvoMko vizuddha karaneke liye kitanA ho anuprAna japaH tapadhyAna saMyama Adi kriyA kI jAya to bhI vaha saMsArako baDhAne vAlI hI hotI hai| mithyAtvabhAvale Azrava hI~ hotA hai saMvara nirjarA nahIM hotI hai| isaliye sadguruke samIpa apane bhAvoMkoM - ' Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva mora karma vicaar| nira banAnekA prapatla karanA caahiye| mipyAtvA parityAga karanA cAhiye / bhayavA svAdhyAyake dvArA zAlaguruko pUrNa zraddhA rakhakara mithyAtvakA tyAga karanA cAhiye jaba taka zAstrako pUrNa zraddhA nahIM hai taba taka mithyAtvakA tyAga nahIM hai / jo mudhAraka prathamAnuyoga aura pharaNAnuyogako asatya yanalAte hai. maura varaNAnuyogako mAhAko abahelanAkara vidhavAvivAhaka dvArA vyabhicAra phlAte haiN| ve prakada totra mipyAvo haiM jana kulameM utpanna hone mAtrase jainA nahIM hote hai| guru sevA jinapUjana zAstra svAdhyAya usI manuSyakA ThIka hai| jimakI jinAgama, pUrNa zraddhA hai| jinAgamakA zraddhAna kiye vinA nidhyAtvA parityAga nahIM hosakA hai| mAvoMkI vizuddhatA mithyAtvare tyAga binA nahIM hotI haiM' bhAvoMkI saMbhAla rakhanevAloMko mithyAtvakA tyAga avazya hI karanA caahiye| rAga-dvepa AtmAke vikRta-bhAva hai jina rAga-dvapameM mithyAtva kA yoga hotA hai ce hI rAgadveSa krodha mAna mAyA loma kAya matsara yA prapaMca balaspaTa hiMsA jhUTha corI kuzIla AzA aura gRddha tRpayAjhe kAraNabhUta hote hai| isaliye rAgadvepako ghaTAneke liye sabase prathama mithyAtvakA tyAga karanA caahiye| kA saMbaMdha yadyapi yogoMse adhika hai to bhI yoga bhAki binA apane apane kArya karane meM asamartha haiN| karmakA vicAra karane. vAlemAnI putsoko midhyAtvAdi durbhAvoMkA parityAga karanA caahiye| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'jIva aura karma vicAra | karmoke bheda va svarUpa karmake mukhya to do bheda haiN| ghAtiyA karma aura maghAMtiyA pharma 'jo karma jIvake svarUpa ( jIvake guNoMkA ) ghAta kare 1 *}' 1 * usako ghAtiyA karma kahate haiN| ghAtiyA karmake mukhya to tIna bheda hai / jJAnAvaraNa 1, darzanAvaraNa 2, aura mohanI / paraMtu kA anujIvIguNa vIryako antarAya karma pracchAdita karatA hai isaliye atarAyako bhI ghAtiyAkarma kahate haiM / bhavazeSa cAra vedanI - Ayu- nAma aura gotrakarmako aghAtiyA karma kahate haiM / , t inase mAtmAkA guNa ghAta nahIM hotA hai / arahaMta avasthA inake sadbhAvameM prakaTa hojAtI haiM to bhI amUrtatva guNAdika kitane hI zarIra ke abhAva se prakaTa honevAle guNa avazya hI mAcchAdita ho rahe haiN| pUrNa svataMtratA aghAtiyA karmoMke nAza honeparahI jIvako prakaTa hotI hai| isaliye ghAtiyA aura aghAtiyA karmake bheda avazya P ho jAna lenA cAhiye / karmake svarUpa jAnane ke liye AcAryoMne kamake cAra bheda bata na lAye haiM / prakRti- sthiti anubhAga aura pradeza 4 | prakRtikA artha svAbhAva hotA hai| jo jo dharma pratiphalasvarUpa vastumeM rahate haiN| vahI vastukI prakRti kahalAtI hai / jaise nItrakI, prakRti kaTuka hotI hai| nIvakA svAda kaTuka hai / , kI prakRti madhura hotI hai / ikSukA svAda madhura hotA hai / nIbUphI prakRti saTTI hai| yadyapi nIbU nIva aura tInoMmeM pAnI pakSa Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura dharma- vicAra 1 [ 7 eka-svarUpa hI prApta huA hai paraMtu apane apane svabhAvase apanI apanI prakRti (dharma) se kaTuka-madhura-svaTTA svarUpa prakaTa karatA hai / isI prakAra samasta kamergaNAyakoM prakRti ATha prakArakI hotI hai / karmoM ko jaisI 2 prakRti hotI hai, karmoM kA phala bhI vaisA hI prakRti ke anusAra hotA hai / usa karmakA AsvAda vaisAhI prApta hotA hai / karmoM kI prakRtike mUla ATha bheda haiN| jisa prakAra annako bhakSaNa karanepara anakA pariNamana bhinna 2 'prakArase hotA hai / jo anna munake dvArA varvaNa hokara khara-bhAgako prApta hokara AmAzaya meM jAneke prathama hA usake rasa uparasa dhAtu- upadhAtu, rakta, mAla, medA Adi aneka vibhAgoM meM bisata hotA hai / usI prakAra kAmaMNavargaNAoM jo samaya praddhake dvArA vitropacayake dvArA karmakara mAse saba ghina hote haiN| jIvake mana vacana kAya dvArA jo pharmoM kA saMbaMdha honA hai / usakA khara bhAga hotA hai / usameM khara bhAgake aneka vibhAga hote haiN| 1 karmadharmaNAyeM eka prakArase sarvatra lokAkAzameM pUrNarUpase vAkhaca bharI huI haiM / puvyakI jo sUkSma sudana avasthA hai ( jo atyaMta sUkSma atandriya hai ) usa avasthAmeM sthita pudgala paramANuoMke piMDa (visra pacaya) meM jIvoMke bhAvoMse aisI eka vilakSaNazakti utpanna hotI hai ki jisase unameM jJAnAvaragAdi karmaprakRti avasthA ho jAtI hai jaise annake pAkakI rasa uparasa rUpa agrasthA 2111 puloMke pracayako jo jIva pratisamaya apane mana bacana t Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 ] jIva aura karma vicAra / kAya dvArA niraMtara saMgrahIta karatA hai| unameM bhinna bhinna phI zakti AtmapradezoMke sAtha saMbaMdha honeparahI hone lagatI hai / kamoMke saMbaMdhakA kAraNa jIva anAdikAlale karmase saMbaMdhita hai / una kamau ke nimittase jIvoMke bhAvoM meM vilakSaNa pariNamana hotA hai / pUrva saMvaddhita karmoke nimittase rAgadveSarUpa jIvoMkI navIna navIna utpanna hotI haiM una icchAoM kI pUrti ke liye jIra apane mana bacana kAya dvArA AtmapradezoM meM parispaMda (eka prakArakI kriyA sakaMpa avasthA ) kriyA karatA hai / usa kriyA ke nimittase lokAkAzameM bhare huye pudgala pravayoMko ( kArmaNa dharmaNAoM ko grahaNa kara letA hai / jisa prakAra lohA garama hojAnepara pAnIko khIMca letA hai usI prakAra jIva karmoMko apane mana bacana kAyake dvArA aura apane bhAvoM dvArA khIMca letA hai / jisa prakAra sUrya kI garmIko vanaspati cAroMtaraphale AtmasAta karatI hai| usI prakAra AtmA bhI rUpAyoMke nimittase vitropacayako grahaNa kara letA hai / prAcIna karmoMke nimittale jisa prakAra karmo ke baMdha karaneke bhAva hote haiM usI prakAra navIna vAhya nimittoM se bhI jIvoMke bhAva navIna karmake kAraNa hote haiM / karmake saMbaMdha hone meM yadyapi AtmA hI upAdAna hai| AtmAke hI bhAva karmoke saMbaMdha karAne meM mUla kAraNa hote haiM / to bhI " 1 1 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jIva aura krm-vivaar| [6 mAtmAmeM aura AtmAke bhAvoMmeM aisA pariNamana payoM hotA hai| yadi isa prasnapara vicAra kiyA jAya to AtmAkI vaimAvika zakti hI AtmAphA pariNamana karAne meM mUla kAraNabhUna hai| jaba taka bAba nimitta (prAbaddha karmokA saMskAra) AtmAke sAtha saMvadita hai taba taka paimAvika zaki mAtmAko vibhAvarUpa pariH Namana karAtA hai phira vahI zakti svabhAvarUpa pariNamata karAtI hai| pariNamana kiyA usa zakkei dvArA AtmAmeM niraMtara hotI rahatI hai| jisa prakAra AtmAmeM jJAnaguNa hai| darzana guNa hai| samyakaguNa hai / sukhaguNa haiN| amUrtatvaguNa hai| avagAhanatvaguNa hai usI prakAra AtmAmeM pariNamana kriyAkI mUla utpAdikA eka zakti (guNa) hai| usa zakkei dvArA AtmAmeM pariNamana kiyA niraMtara hotI rahatI hai| __ yadyapi agurunaghu nAmakA eka vizeSa guNa samasta dravyameM rahatA hai aura usakA phala dravyoM meM utpAda vyayarUpa pariNamana karAtA hai danyake guNoMmeM utpAda vyayarUpa pariNamana karAtA hai yadyapi guNoMkA nAza sarvathA nahIM hotaa| aura navIna gaNa utpanna nahIM hote haiN| guNoMkA choDakara dravya bhI koI cIja nahIM hai tathApi guNoMke avimAgI. praticchedoMmeM jala kalolake samAna svabhAvarUpa pariNamana agullaghu kagatA hI hai| paraMtu kriyAbibhAvaM pariNamana AtmAmeM vaimAvika zakti dvArAdo hotI hai| isIliye kriyAtmaka pariNamana ('vimAva pariNamana) kA AtmA ho utpAdaka hai| AtmAkI vabhAvika zakti hI AtmAke . Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110] jIva aura karma-vicAra / bhAvoMmeM rAgadveSa rUpa pariNamana karAte haiM usa rAgadveSa yuka bhAvoMse mata yA kAyakA vyApAra hotA hai aura usase navIna jhokA baMdha hotA hai athavA AtmAke bhAvoMmeM rAgadvaSo vaza navIna navIna prakArakI icchAmoMkA udrama hotA hai une,icchAoMkI pratike liye AtmAke pradezoMmeM sakaMpa avasthA hotI hai usake dvArA bhI navIna karmoMkA baMdha hotaahai| / / / / rAgadvepa hI mAtmAke bhAvoMko bikArI banAte haiN| unase AtmAke bhAvoMmeM vikAra pariNamana krodha:mAna-mAyA loma kapa pariNamana hotA hai ina vikArI bhAvoMse bhI navIna mabaMdha hotA haiM athavA vikArI bhAvoMse jo karma (zarIra aura indriyoM meM ) meM vikAra hotA hai usake sAtha AtmAke pradezoMmeM vikAra hotA hai isa prakAra pradezoM meM vikAra (halana calana ) honese navIna pharma. paMdha hotA hai rAgAdikoMmeM kucha jhAnAMza hai aisA pratyakSa savako pratimAsa hotA hai| isaliye rAgAdikoMko AtmA mameM kahe yA mAtmAko unakA utpAdaka mAne ? yA AtmAmeM utpana hote haiM aisA mAne ? jo rAgAdika bhAvoMko AtmAkA dharma mAne to siddha paramAtmAmeM bhI rAgAdika dharma hone cAhiye 1. paraMtu rAgAdika AtmAke dharma ho to AtmAko mukta avasthA kabhI nahIM ho sakI hai aura na baddha avasthA, hI hosaktI hai kiMtu rAgAdika bhAvoMkA AtmA utpAdaka hai| AtmA vaibhAvika zakti dvArA rAgAdika bhAvoMkA utpAdaka hotA hai / aisA nahIM hai ki rAgAdika bhAva AtmAmeM utpanna hote haiN| utpAdaka dRSTi 4: TH Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva bhAra kama* vicAra / [ 101 kI apekSA rAgAdika bhAva AtmAmeM utpanna hote haiM paraMtu rAgAdika bhAva guNarUpa hokara AtmAmeM utpanna hote haiM rAgAdika mAtmAke guNa haiM aura AtmA ke mAdhArameM utpanna hote haiM / aisA mAnane se bahuta dUSaNa prApta hote haiM / jisa prakAra halado aura cUnAke saMyoga hone para lAlaraMga utpanna hotA hai usI prakAra vikArI AtmAmeM pulake saMyogale AtmAke vibhAvasvarUpa rAgAdika bhAva utpanna ho sake haiM paraMtu AtmA ke dharma rAgAdika nahIM hai aura rAgAdika dharma pugalake, bhI nahIM hai kiMtu donoMke saMyoga se AtmA ke bhAvoMmeM rAgadveSa aisI zakti ho gaI hai vahA - krodha-mAna- mAyA lobha rUpa bhedomeM baTa jAtA hai / isa prakAra navIna karmoM ko anAdikAlase vAghatA huA yaha jIva saMsAra paribhramaNa karatA hai karmoMmeMhI cAra bheda ho jAte haiN| prakRtibaMdhakA vizeSa svarUpa 3 jJAnAvaraNa 1 darzanAvaraNa 2 vedanIya 3 mohanIya 4 mAyu 5 nAma 6 gotra 7 aMtarAya 8 ye ATha prakRtikarma ke bheda haiM ina bhedoM ko mUla bheda kahate haiM uttarottara bheda bahuta haiM, samasta karmoMke meda 148 hote hai to bhI unake bheda prabheda, vizeSa kiye jAMya to karmo ke anata bheda hote haiM / jJAnAvaraNa ke 5 bheda hai-mavijJAnAvaraNa- zrutajJAnAvaraNa- bhavadhijJAnAvaraNa- mana:paryayajJAnAvaraNa aura kevalajJAnAbaraNa / jJAnAvaraNa karma use kahate haiM ki jo karma AtmAke zAnako Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102] jIva gaura pharma-vidhAra / 'AvaraNa kare-AtmAmeM jJAna utpanna nahIM hone deve / jisa prakAra eka mUrtipara paradA DAla rakhA hai usa paradese mUrtikA jJAna nahIM hotA hai / mUnike jJAna hone meM baha paradA bAdhaka hai| yaha paradA aneka prakArakA hai, eka paradA khUba moTA aura jaghana hai| 'lasameM chidra nahIM hai / dUsarA pagdA isase kucha patalA hai tIsarA pAdA patalA hai, patale prdemeN| mRtikA udAsa hotA hai usase vizeSa moTe parade mUrtikA udAsa spaSTa nahIM hotA hai aura moTe parademeM to mUrtikA jJAna sarvathA hotA hI nahIM hai| ThIka isI prakAra kaumeM (jo pudgala phArmaNavargaNA svarUpa hai ) aisI vilakSaNa -zaktikA prakaTa honA jisase unakarmoM kA AtmAke sAtha sabaMdhita hone para una karmoM ke prabhAvase AtmAma padArthokA parijJAna nahIM hotA hai aura una karmoMke kSayopazama yA kSayase tatkAla hI zAna hotA hai| . . jaina zAsana pratyeka padArthake parijJAnameM * usa usa karmake kSayopazamako pradhAna kAraNa mAnatA hai binA koke kSayopazama yA kSayake padAkA parijJAna svethA nahIM hotA hai| eka manuSyake netra bilakula nirSikAra haiM unameM dekhane kI zakti hai aura bAhA Aloka mAdikA nimitta bhI pUrNa sahAyaka hai paraMtu karmokA kSayopazama nahIM hai to manuSyako padArthakA parijJAna sarvathA nahIM hogA aura kokA kSayopazama honepara bAhya netrAdikoMkA saMyoga prApta honepara padArthakA parijJAna hotA hai| isaliye padArthoM ke parikSAnameM tattatattU kaukA kSayopazama pradhAna kAraNa hai| . Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jova aura phrm-vidhaar| [103 jisa prakAra padArthoke parimAnameM pharmokA kSayopazama pradhAna kAraNa mAnA hai usI prakAra kamaukA AvaraNa bhI padArthoM parijhAna nahIM honemeM pradhAna kAraNa hai| __sUryameM prakAza honA usakA svAbhAvika guNa hai| saryapara paradA yA bAdala AjAnese prakAza guNa naSTa nahIM hotA hai kiMta bAMdala yA paradAke kAraNa usa prakAza guNakA AvaraNa ho jAtA .. hai bAdaloMkA AvaraNa dUra ho jAne para prakAza vaisA hI prakAza rUpa prakaTa hotA hai / paradA yA bAdaloMse prakAza guNameM vikAra nahIM hotA hai| AtmAma jhAnaguNakA prakAza svabhAva rUpa sadeva vidyamAna hai usa jJAnaguNako pharma bhAvaraNa kara letA hai jJAnako haka letA hai| paraMtu mohanIkarmaka bhAvase jhAnamaM vikRti pratibhAsa hotI hai jaise vikRta nako netrapara rakhane para sUryakA pakAza vikRta dIkhatA hai| mAtra bheda itanA hI hai ki mohanIkarmake uda. yase AtmAkA jJAnakA svAdamo viparIta hotA hai kArya bhI vipa. rota hotA hai aura paraNati viparIta hotI hai| darpaNameM pratichAyA paDanA darpaNakA svAbhAdhika guNa hai kRtrima nahIM hai sayogI dharma nahIM hai| dUsare padArthakI zaktise utpanna hotA ho aisA bhI nahIM hai| yA javarana karAliyA jAtA ho aisA bhI nahIM hai| isI prakAra mAtmAkA jJAnaguNa usakA svabhAvika dharma hai AtmA jhAnaguNake dvArA satata pramAzI hai| samasta padArthoM ko prakAza karanekA usa AtmAkA dharma hai| parantu jaise darpaNa para gaila sacikana rUpase jama gayA ho to darpaNameM prativiSa Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 ] jIva aura karma- vicAra / par3anekA dharma bhI AcchAdita hojAtA hai / usa mailako ghoDAlane para darpaNa meM pratichAyA phira bhI usI prakAra paDane lagatI hai ThIka isI prakAra AtmApara karmoMkA maila caDha jAnese aisA AvaraNa AtmA para ho jAtA hai ki jisase padArthoke jAnane kI zaki naSTa hojAtI hai / 1 jJAnAvaraNI karma AtmAkI jJAnazaktikA AvaraNa karatA hai pudgaloMmeM AtmA ke saMbaMdhase aisI vilakSaNa zakti prakTa ho jAtI hai ki jisase ve pudgala jJAnAvaraNa varga AtmAke zAnako AcchAdita karadete haiM jJAnaguNo da - lete haiM / bhAvaraNa karalete haiN| isIko jJAnAvaraNarUpa prakRtikarma kahate haiM / jisa prakAra meghakA pAnI eka nIvRneM tIvra khaTTA aura dUsare nIbUmeM kama khaTTA aura tIsare nIbUmeM unase bhI kama khaTTA bhAva pariNamana karatA hai kyoMki bhinna -2 nIvake bhAva dravya kSetra kAlakI yogyatA bhinna 2 rUpase hai / isIprakAra anaMta AtmAoMke bhinta bhinna prakAra ke bhAva honese vahI pudgala kArmaNavargaNA bhAvoM ko tIvratara - madhyama rUpa pariNati honese jJAnake AvaraNa meM dhana saghana aura niviDa saghanatA utpanna karatA hai| koI karmabhAvoMkI maMda pariNamanase jJAnakA maMda AvaraNa karatA hai koI karma, bhAvoM kI tIvratAse tIvra ( saghana ) jJAnakA AvaraNa karanA hai / isIliye eka jIvako kama jJAna hai to dUsare jovoM ko vizeSa jJAna hai tIsare jIvoMko aura bhI vizeSa parijJAna haiN| matijJAnAvaraNa karma- jo karma mana aura indriyoMke dvArA hone ' Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura karma vicAra | [ 105 vAle kare vaha matijJAnAvaraNa karma hai matijJAnake 336 bheda haiM / bheda prabhedakI apekSA - anaMtAnaMna bheda hai / ( matijJAnake bheda prabhedokA varNana Age likheMge ) saMsArI jIvoMko padArthoMkA jJAna indriya aura manake dvArA ho hotA hai / yadyapi jJAna yaha AtmAkA dharma hai / AtmAkA guNa hai AtmAkA svabhAva hai tathApi kSamya jIvoMko vaha jJAna padArthoMko indriya aura manake dvArA hI jAnatA hai / matijJAna indriya aura manake dvArA hI AtmAko padArthoM kA pratibhAsa karAtA hai / indriya do prakAra hai- dravya indriya aura bhAva indriya / dravya. indriyake bhI do bheda hai - nirvRtti aura upakaraNa / nivRttike bhI do bheda haiM- bAhyanirvRtti aura AbhyaMtara nivRtti | AtmAke pradeza meM indriya racanA rUpa hone kI zakti honA mo AbhyaMtara nivRtti hai / aura utsedhAMgunake asaMkhAnabhAga pramANa pudgala karmokI na indriyarUpa ho vaha vAhya nivRtti hai / indriyoMke upakaraNoMko (rakSakoMko) upakaraNa kahate hai / indriyoMmeM AtmAke pradeza honese indriyoMke dvArA jo jJAna hotA hai vaha AtmAko hI hotA hai / indriyoMmeM jJAnazakti nahIM hai jo indriyoMke dvArA jJAna horahA hai vaha kevala mAtmAko hI horahA hai / [ bhAvendriya ke do bheda mAne haiM. vdhi aura upayoga / mauke ~ 1 Y: kSayo pa atmA ke bhAvoM meM aisI zakti prakaTa honA jisake dvArA AtmA pardArtho se avagata kara ske| isa kSayopazama zaktike. vinA AtmApara karmoMkA AvaraNa aisA AcchAdita ho rahA hai : 1 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura krm-vidhaar| ki jisake binA AtmAma padArthaka jAnanekI tAkata AtmAke hAnaguNameM prakaTa nahIM hotI hai| jaba taka AtmAke jJAnaguNameM AvaraNa hai taba taka mAta zAna padArthoM ke prakAza karane meM asamartha hai zAnameM prakAza karanekI zakti hai| parantu usa zakikA mAcchodana karmake nimittase horahA hai jo karma indriyoMke dvArA honevAle jAnameM hI bAvaraNa kara deve| to jaba taka usa kamakA kSayopazama nahIM hogA taba taka AtmAke jJAnaguNameM jAnanekI zakti prakaTa nahIM rahatI hai isaliye matikSAnAvaraNakarma indriya aura manake jJAnaguNako prakaTa nahIM hone detA hai| " zrutajJAnAvaraNa-matijJAnake dvArA jo jJAna AtmAmeM prakaTa hotA hai usa jJAnameM vicArAtmaka zakti zrutajJAna ke dvArA vyaka hotI hai / AtmA para aise karmoM kA AvaraNa hojAve jisase matijJAnake dvArA saMgrahAta jJAnameM vicArAtmaka zaktikA AbhAva ho| padArthoMkA jAnalenA avagrahAdikoMke dvArA AtmasAta kara lenA yaha saba yadyapi jJAnakA viSaya hai matijJAnako bhI mAna kahate haiM aura zrutajJAnako bhI jJAna kahate haiN| jaise matijJAnake tInaso chattola bheda yA uttara bheda asaMkhyAta hote haiN| usI prakAra tajJAnake dvArA jJAnameM jo vizeSatA bicArAtmaka zakti hotI hai vaha saba zrutajJAnakA viSaya hotA hai / zrutajJAnAvaraNakarma kAnameM aise hI vicArAtmaka zaktikA AvaraNa karatA hai / jisase jJAnameM UhApohAtmaka vizeSa zakti prakaTa nahIM hotI hai| athavA Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAva mora kama-vicAra [ 100 heyopAdeyake praNa aura tyAgakA divAdita pravRttikA vicAra nahIM hotA hai| athavA sAtmadina aura AtmAkA ahitake madaNa tyAgakA zivArAtmaka dhAraNA nahIM hotI hai / akSarAtmaka zruta dvArA zabdoMkA vAcyaThAse padArthoke guNadharma kArya pariNati mAdike viSayameM divArAtmaka zakikA bhAvaraNa namAnAvaraNa karma karanA hai| bhAvAtmaka zrunAnakA bhAvaraNa mI tAnAvaraNa karatA hai / nAnakA svarUpa gyAraha aMga aura caudada pUrva taka batalAyA hai / athavA jinane zabda aura akSaroMkA saMkalana dvArA jo padArthoMkI mAnyatAle jo vicArAtmaka uhApoharUpa pravRti hotI hai par3ha samasta mAnakA viSaya hotA hai| isaliye najJAnakA viSaya anaM hai aura viSaya bhedane zrutajJAnake bheda prabheda hI anaMtAnaMta hai|' zrutAvaraNa una samasta bheda-prabhedoMke zrutajJAnako jAvaraNa karatA hai| manijJAna aura zAna hotA hai / samaya saMbhAjI kendriyanpitika jIva bhI dhUnazAna honA hai| sabase aMtima AvaraNa paise nigodiyA jInoMmeM jo paryAptaka janya avagAhanA aura sabane jaghanya jJAnakI zaktiko dhAraNa kara rahe hai donA hai| vApara akSarake anaMtave bhAga jJAna hai isase adhika AvaraNa mAnA jAya to AtmAkA ho samAva hogA isaliye jJAnakA AvaraNa AtmApara kitanA hosaMkAhai isakA vicAra sabako pratyeka samaya rakhanA cAhiye / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura karma vicAra 1 108 ] 1 vRkSa Adi ekendriya prANiyoMmeM kitanA maidAna haiM ki jisakA vyaMktIkaraNa honA hI durghaTa hai / kRmi kuMdhAdi kSe indri ya prANiyoM meM bhI isI prakAra kemake vizeSa AvaraNa dvArA maMda-zAna hai| isa prakAra indriyoMkI zakti paripUrNa honepara pazu Adi meM kamauke vizeSa AvaraNase yaha jJAna hotA hai koI koI manuSyoM meM bilakula maMdajJAna hotA hai aura koI manuSyame adhika jJAna hotA hai yaha saba karmake AvaraNakA phala hai / do indriya Adi jIvoMmeM zrutajJAnAvaraNakarmakA jitanA kSanyopazama haiM utane rUpameM vaha apanA indriyoMke dvArA hitAhita pravRtti F karatA hai / parantu sahI paryApta manuSya ( mana sahita ) ko zrutajJAkarmake kSayopazama se jo hitAhitaka grahaNa aura nivRtti rUpa vicArAtmaka jo zrutajJAna hotA hai vaisA zrunajJAna asaMjJo jIvako nahIM hosakA hai / zrutajJAnakA viSaya manakA hai / manameM vicArAtmaka zakti hotI hai| dhyAna, citavana, padarthoMke svarUkA manana, padArtho ko kAryakAra NatAkA UhApohAtmaka vicAra-zabdoMke dvArA grahIta padAtha kI pUrva paryAya va uttara paryAya ke phalakA bicAra-ityAdi aneka prakArakA zrahaNa nivRtti rUpa vicAra yaha saba zrutajJAnakA viSaya hai | zrutakSAnAvaraNa karma uparyukajJAna ke kAryoM kA AvaraNa karatA hai / zrutajJAnAvaraNa karmake AvaraNa se jIvoMko mokSamArgakA vicAra nahIM hotA hai jaise jaise zrutajJAnAvaraNa kamakA kSayopazama vizeSarUpaise hotA jAyegA vaise vaise AtmAmeM mokSamArgakA prakAza ati ujvalarUpase pratibhAsita ho jAyagA / ' Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jopa aura karma vicaar| // sidhyAya upayale manizAna dhanavAna aura adhizAnameM viq. rotanA do matitAna moradhatajJAnaphA vizeSa kSayopazama honepara mojo miTAyaphA udaya to mokSamArgakA prakAza AtmA nahIM hotA stui mokSamArgake viparIta prakAza yAtmAmeM prakaTa honA hai| vaha bhaMga aura nara kA mAna rakhanevAlA (matimAna aura dhanamAnakA vizeSa kSayopazama rakhanevAlA jIya) manuSya mipyAtyaparmake udayapte mokSamAgese pAmuka hotA hai| hAnako sampAzAnanA yA jJAnako pramANanA mithyAtvArmake amApa meMho (kSaya upazama) donoI / isaliye miSyASTiyoMko matijJAna dhunahAnasA kSayopazama vizeSa ho saktAha vidhyAdI bhI manizAna dhanamAnake prabhAvale padArthoM ko vizeSa jAnate hai / bhArI dina ho sake haiN| pAntu unakA mAna pramANarUpa satya nahIM hotA hai| ___ adhivAnAyagaNa parma-jo karma, rUpI (mUrtaka ) padArthokI maryAdAse honerAlA indriya mora manase agocara (indriyAtIta) mAtmIya mAnako bhAraraNa phara vaha avadhijJAnAvaraNa pharma hai| ___ yavidhAnako pratyakSamAna patalAyA hai yaha Atmodara hai| adhimAnameM indriya gaura manako sadAyatAko AvazyakatA nahIM hai| maradhimAnakA viSaya Trapa kSetra phAlakI apekSAse yahuta bhArI hai| apadhijJAnI jIva phinane dI bhavAMtara yatalA sake haiN| adhiSThAnake bheda asakhyAta hai| to bhI mukhya tIna bheda hai dezAdhi-sarvAvadhi aura paramAvadhi / sarvAvadhi aura paramAvadhi mokSamArgastha chaThe guNasthAnI muni jIvako hI hotI haiM aura pada Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 1 jIva aura pharma- vicAra / mokSamArgake- antimaparyaMta rahatI hai| dezAvadhi aneka prakAra haiN| dezAmo hoyamAna varddhamAna avasthita anava-, vadhi ke anugAmI sthita Adi aneka bheda hai / 1 avadhijJAnAvaraNakarma uparyukta samasta prakArake avadhijJAna ko AvaraNa karatA hai / bhavapratyayase honevAle avadhijJAnameM bhI avadhijJAnAvaraNakarmake kSayopazamakI AvazyakatA hotI hai deva aura nArakI jIvoMke bhavapratyaya avadhijJAna niyamase hotA hai / jisa jIvako deva yA narakagatimeM jAnA hoto usako usI samaya avadhijJAnA. caraNakA kSayopazama hotA hai / 6 * jisaprakAra matijJAna zrutajJAna vAhyanimitta paThanapAThana svAdhyAya ciMtana mananase vyakta hote haiM / ( jo matijJAnAvaraNa karma aura zrutajJAnAvaraNa kamakA kSayopazama ho to ) usIprakAra avadhijJAna bhI tapakI vizeSa zaktisa vyakta hotA hai / , - + ' jJAnake vyakta hone meM AbhyaMtara aura vAhya donoM prakAra ke kAraNa hote haiN| aMtaraMga kAraNakI pracalanA honepara aura vAhya kAraNakA sahaja nimittamAtra milanevara kArya prakaTa hojAtA hai, avadhijJAnAvaraNa dharmakA kSayopazama aMtaraMga- kAraNa prabala honepara aura vAhA tapazcaraNa kI sAtizaya vizuddhatA honepara avadhijJAna prakaTa hotA hai / - mana:paryayajJAnAvaraNa karma- jo karma dUsare jIvoMke manameM avadhArita hue sUkSma atyaMta sUkSma mUrtimAna padArtha aura unakI paryAyako indriya aura manakI sahAyatA vinA hI AtmAse hone Page #113 -------------------------------------------------------------------------- Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112] jova aura krm-vicaar| isa prakAra sarvotkRSTa manaHparyayajJAnako bhAvaraNa manaHparyayajJAnAvaraNa karma karatA hai| valajJAnAvaraNa karma-joparma saMkala' vizvavyApI trikAla. ke samasta carAMvara.mUrtI amUrtIka padArtha aura unakI trikAlameM honevAlI lamasta paryAyoMko vinA billIkI sahAyatAse honevAle nirAvaraNa atIndriyajJAnako AvaraNa karatA hai usako kevala. zAnAvaraNa karma kahate hai| ' kevalajJAna, paramAtmA, sarvajJa, Izvara, vItarAga. nirdoSI parama pavitra anaMtacatuSTaya maDita ( anaMtamAna, anaMtadarzana. anaMtavIryA aura anaMtasukha) ghyAla saguNa virAjamAna janmamaraNa madi -upAdhise rahita ghAtiyA kaune pracaMDa dhvonAgnike dvArA bhasmI. bhUta karanevAle paramavizuddha AtmAko hotA hai| athavA jisa mahAna AtmAmeM kevalajJAna pragaTa hotA hai use hI sarvajJavItarAga jIvanmuka paramAtmA pahate hai| / / .. saMsArale parAtIta avasthA jinako prApta hogaI hai| jinako japa, tapa, dhyAna aura lauTa cAritrake dvArA jIvanmukta avasthA prApta hogaI hai| jinhoMne janma, maraNa, zoka, cintA, jarA, roga 'kSadhA, tRpA, bhaya AzA Adi samasta doSoMko jIta liyA hai| jinane kAma, krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa, chala, prapaMca mada motsarga bhAdi dopoMko jIta liyA hai isIliye jo parameSThIpadako dhAraNakara paraMjyotisvarUpa kRtakRtya, bimala, avinazvara, karmacakrakeddhaMse rahita, sarva svataMtra, sarvazaktimAna, atulabIrya aura Page #115 -------------------------------------------------------------------------- Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114] jIva aura krm-vicaar| vAlA atyaMta parAdhIna apane svabhAvase cyuta kSudra-paryAyoMke dvArA janma-maraNako dhAraNa karanevAlA eka prakArase jarUpa prati. bhASita hone lagatA hai| jisa prakAra pudgaloM ( karma ) meM acitya zati hai jIvako kisa avasthAmeM pariNamana karA rakhA hai| parantu jIvakI zaki pudgalakarmoMse bhI anaMtAnaMta guNI adhika hai anAdikAlase saMgRhIta kiye hue dudherSakarma eka saMtamuhUrtameM yaha jIva apanI anaMta zaktike dvArA nAza kara sakA hai| anAdi. kAlake karmabaMdhanoMko eka kSaNamAtrameM toha sakA hai| isaliye apane bhAvoMko vizuddha rakhakara aura jineMdrabhagavAnake parama pavitra zAsanakA zaraNa rakhakara karmAko nAza karanekA prayatna karanA caahiye| darzanAvaraNIkarma-jisa prakAra jJAnAvaraNIkarma AtmAke jJAnaguNakA AvaraNa (ghAta ) karatA hai| usI prakAra darzanAgharaNI karma mAtmAke darzanaguNakA AdharaNa karatA hai| mAtmAkA svabhAva samasta padArthako dekhanekA hai saMsArameM aisA koI bhI padArtha nahIM hai, jisako AtmA dekha nahIM saktA ho| saMsArake samasta carAcara padArtha aura trikAlavartI samasta unakI mUrtIpha amUrtIka paryAyoM ko eka sAtha dekhaneko zakti AtmAmeM hai| yaha dRSTIguNa AtmAko svabhAvika guNa hai| kRtrima nahIM hai, kisI upAdhise prApta nahIM hai| dekhanekA guNa mAtmAko choDakara 'anya padArthameM yaha guNa savathA nahIM hai| isIliye AtmAkA yaha dharma hai| bhAtmAkA yaha svabhAva hai| AtmAkA yaha- lakSaNa hai| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAva aura karma-vicAra / AtmAko zuddha aura azuddha avasthAmeM yaha guNa kathaMcita kisI prakAra ghyaka hai| isaguNake prabhAvase hI padArthoMkA dekhanA hotA hai ___ saMsArI jIvoMko to darzanapUrvakahI jAna hotA hai| prathama padA. kA darzana hotA hai pochese bhAna hotA hai parantu mukta paramAtmAko darzana aura prAna e sAtha hI pratibhAsita hote haiM donoMkA kArya -sUrya ke prakAza aura panApa-samAna eka sAtha hotA hai| jAna aura darzana ye donoM nakti bhinna bhinna hai / zAna darzana nahIM hai aura darzana jJAna nahIM hai| bAnakA kArya bhinna 2haiM aura darzanakA kArya minna hai|maan aura darzana ye donoMhI mAtmAke pRthak pRthaka guNa hai| darzanAvaraNa karma AtmAke isa dRSTAguNakA AvaraNa karatA hai| ghAta karatA hai| darzanAvaraNa karmakA nIna madhyama AvaraNa sabako hotA hai| darzanAvaraNa pharmakA udaya sagha saMsArI jIvoMko hotA hai, yadi darzanAvaraNapharmakA kSayopazama nahIM ho to padArthakA darzana kadApi nahIM ho ske| aura vinA padArtha darzanake padArthakA parimAna bhI kisI avasthAmeM kisIko nahIM ho sake isaliye padArtha-parizAnakeliye darzanAvaraNakarmakA kSayopazama honA Avazyaka hai| eka manuSyake netra honepara yadi darzanAvaraNa karmakA kSayopazama nahIM hai to padArthakA parijhAna netra indriyake dvArA sarvathA nahIM hotA hai / aura jo dazanAvaraNa karmakA bhayopazama hai to netrake binA hI padArthakA parimAna kacita ho jAtA hai isaliye darzanAvaraNakA' kSayopazama padArthaparijJAnake liye bAbhyantara kAraNa hai, Abhyantara kAraNa upasthita honepara kArya AvazyaMbhAvI hai| . . Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 jIva aura dhrm-vicaar| ___pandraha pramAdoM meM se eka nidrA nAmakA pramAda hai| nidrA pramAda sadaiva AtmAke guNome vyAghAta pahuMcAtA rahatA hai| nidrA yaha darzanAbaraNakarmakA bheda hai isaliye darzanAvaraNa kame bhAtmA kA sAkSAtkAra honeme pratibAdhaka hai isaliye darzanAvaraNako dUra karaneke liye yogIjana dhyAna saMyamatapatraraNa karate haiN| jisa prakAra eka rAjAkA darzana praharI ( paharedAra sipAI) roka denA hai ThIka isI prakAra padArthoke darzanako darzanAbaraNa pharma ro detA hai| pudgalAramANulo AtmAke saMyogale aisI vilakSaNa zakti utpanna ho jAtI hai jisase yAtmAme dRSTAguNako upayoga nahIM ho sakA hai| AtmA darzanAvaraNIkarmake udayale padA. thoMko dekha nahI sakA hai| yadyapi darzanaguNa AtmAkA hai aura vaha nilokakA darzana AtmAko eka kSaNa meM vinA kisIko lahA. yatAke karA sakatA hai paraMtu vaha guNa darzanAvaraNI karmake udayase' bhavyakta ho gayA hai| . darzanAvaraNa-karmake bheda | (1) cakSu darzanAvaraNa karma-jo AtmAko cakSu dvArA padA. rthokA aura padArthoke rUpa (varNa ) kA darzana nahIM hone deve usako cakSudarzanAvaraNa karma kahate haiN| padArthoke varNa aura padArthokA darzana cakSu (netra ) indriya dvArA hotA hai| jaise-lAla mAnakA varzana cakSuke dvArA AtmAko honA so vakSudarzana hai| cakSumeM dekhanekI zakti hai paratu AtmAmeM cakSudarzanAvaraNa karmakA uThayaH honepara AnakA darzana AtmAko nahIM hotA hai| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura krm-vicaar| [117. . (2) jo ma AtmAko cakSudarzanake sivAya anya sparzAdika indriyoMse honevAlA acakSudarzanakA ghAta kare sAvaraNa kare usako acakSudarzanAvaraNa karma kahate hai |hvaakaa zIta parijJAna. sUryakI uSNatAkA darzana, snigdhatAkA darzana, pharkaza kaThora padArthakA sparza dvArA darzana yaha saba avakSudarzana hai| isI prakAra AmlarasakA darzana, madhura rasakA darzana, tika padArthakA darzana, kaTu padA. ryakA darzana ityAdi padArthoke ralakA acakSudarzana jidA ( rasanA, indriya dvArA AtmAko hotA hai, sugaMdhokA darzana durgaMdhIkA darzana yaha avakSudarzana ghrANa indriya dvArA AtmAko hotA hai / jaise gulAba ke phUlakI sugaMdhI aura miTTAke telakA dugaMdhIkA darzana yaha sacakSu darzana hai| tata-ktina-nAda Adi akSarAtmaka aura anakSarAtmaka padArthoM kA darzana yaha zrAta indriyaphA acakSudarzana haiN| cakSuindriyako chor3akara avazeSa cAra indriyoM ke dvArA rasaMrUpa gaMdha aura zadva tathA tanmizrita padArthokA darzana avakSu darzana kaha. lAtA hai| ekendriyase nAdi lekara tIna indriya paryaMta jIvoMko to niyamase avaca darzana hI hotA hai cAra indriya aura pacendriya jIvoMko vakSudarzana aura acakSu darzana hotA hai| manase padArthakA avalokana karanA so bhI acakSu darzana kahalAnA hai| - isa prakAra acakSu-darzanAvaraNa aneka-prakArasaM hotA hai| dravya kSetra kAlakI apekSAse acakSudarzanAvaraNa karmake asaMkhyAta bheda prameda haiN| una sabako acakSudarzanAvaraNa karma karatA hai / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 ] jIva aura karma vicAra / 3- avadhi darzanAvaraNa-jo karma bhavadhi darzanako AvaraNa kare usako avadhidarzanAvaraNa pharma kahate hai / avadhijJAna ke prathama avadhidarzana hotA hai avadhidarzanake AvaraNa-avadhiko darzanAvaraNa karma kahate haiN| deva nArakI jIvoMko avadhidarzana bhavapratyaya rUpa hotA hai / anya sAdhAraNa saMsArI jIvoMko kSayopazama nimitta avadhidarzana hotA hai / yadyapi bhavapratyaya avadhidarzanameM avadhidarzanAbaraNa karmakA kSayopazama hotA hI hai aura avadhidarzana meM to kSayopazama pratyakSa hI kAraNa hai / jisa prakAra avadhijJAna AtmAse hotA hai isI prakAra ava dhidarzana bhI AtmAse hotA hai / indriya aura manase avadhidarzamakA saMbaMdha nahIM hai / avadhidarzanase sudUravartI padArthakA darzana hotA hai / kAlase bahuta kAlavartI padArthakA darzana hotA hai / avadhidarzanase jIva padArthoMkA darzana karatA hai aura avadhidarzanAvaraNa karma usakA AvaraNa karatA hai / (4) kevala darzana - jo karma AtmAko sakla jagatake carAcara padArthoMkA eka sAtha pratyakSa darzanakA AvaraNa kare use phevaladarzanAvaraNa pharma kahate haiM / jaise kevalajJAna se samasta padArthoMkA jJAna hotA hai AtmA zAyaka svabhAvavAlA hai vaise samasta padArthoMkA darzana kevaladarzanaseM hotA hai isaliye AtmA dRSTA svabhAvavAlA haiM ! Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura karma vicAra / 116 * (5) nidrAdarzanAvaraNa karma-jisa karmake udayase AtmAko nidrA utpanna hotI hai / mada-kleda zoka saMtApa aura zramako dUra karaneko jo svApa liyA jAtA hai usako nidrA kahate haiM yaha nidrA nidrAvaraNa ( darzanAvaraNa) karmake udayase jIvoMko prakaTa hotI haiM / nidrAke samaya AtmAko cakSu aura acakSu darzanakA abhAva ho jAtA hai isIliye nidrA darzanAvaraNa karmakA hI bheda hotA hai / nidrAke samaya padArthakA darzana nahIM hotA hai, padArtha ke darzana nahIM honese mokSamArgakI kriyAkA abhAva hotA hai / jo manuSya svalpa zabdake zravaNamAtrale nidrAkA parityAgakara pUrNa rUpase sacetana ho jAve pramAda aura Alasya na rahe usa nidrAko nidrA kahate haiM / nidrA darzanAvaraNa karmake udayase jIvoMko svApa hotA hai| (6) nidrA - nidrAdarzanAvaraNa karma-nidrA nidrAdarzanAvaraNa karma ke udayase svApake Upara vAramvAra svApa ( nidrA ) Ave usako nidrA-nidrAdarzanAvaraNa karma kahate haiM / nidra- nidrAdarzanAvaraNa karmake udayase jIva jarAse nimittakAraNa nidrAke milanepara sahaja bAtameM svApa letA hai / vRkSa tale hI so jAnA / viSama bhUmi yA samabhUmimeM sojAnA, ghora svApa lenA, aisA svApa lenA ki jisase jAgRta honemeM kucha kaSTa ho / nidrA-nidrAdarzanAvaraNa karmase AtmAke jJAna aura darzana guNameM vyAghAta hotA hai AvaraNa honese darzanakA kArya ruka jAtA haiM puruSArtha kiyA meM bhI pramAda hotA hai isaliye nidrA-nidrAdarzanAvaraNa karmako jItanekA prayatna karanA cAhiye / t Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 ] jIva aura karma- vicAra / , (7) pracaladarzanAvaraNa kama- jo karma apane udayase vApa avasthA meM AtmAkA pracalita karAnA hai yA netra indriya sRkuTi vikAra karAtA hai, usako Adi aGgopAGgame kiyA karatA hai, pracalA darzanAvaraNa karma kahate hai / malA nAmaka nidrA ke udayase jIvoMke netra vAlukA samona ho jAte hai / zipara kisIne mAro vajana lAda diyA ho ailI pratIti hotI hai / bAramvAra netroko kholatA hai aura mIcanA hai / manameM yaha zaka rahatI hai ki aba meM girA abhI paDatA hai | baiThe 2 sone laga jAya / kaoNma karate ra jaMbhAI lene laga jAya ityAdi aneka prakAra duzceSTA pracalA nAmaka darzanAvaraNa karmake udayale jIvoM hotI hai / F 8 pracalApracalAdazanAvaraNa karma- jo dharma jIvoMko' ghora nidrA utpanna kare, behosI banI rahe, mRcchase zarIra kArya karanemeM sarvathA asamartha banA rahe, zarIra ke samasta avayava vidvAkI pravalatAse zithilarUpa hojArve, netra bhRkuTi vikArI bana jAve, nidrA lenepara bhA puna. puna' nidrA kehI bhAva prakaTa hote raheM / duHkha aura duSTa sadeva banI rahe / ityAdi ghoratama nidrA ke utpAdaka karmako pracalA- pravalA darzanAvaraNa karma kahate haiM / It | pracalA - pratalA nidvAse mukhameMse lAra bahatI haiM, ghurrATe lekara bhayaMkara zabdoM kA karatA hai, zira hilane laga jAtA hai aura bhI dukha TAyeM pracalApracalA darzanAvaraNa karmake udayase jIvoM ko hotI haiN| - styAnagRddhi darzanAvaraNa karma jisa karmake udayase jIva | f Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura kama vicAra [121 nidrAmai ( sote sote)hI bhArI bhArI kArya kara lene aura nidrA. ke dUra honepara usakA nivAra nahIM rahe / nidrA ndio hI meM gAMva nApara AjAve aura punaH nidrAmeM magna hojAye vaha styAnagRddhi nAmakA darzanAvaraNa varma hai| .. tyAnagRddhise dAMta paTasTAsamAna hote haiN| nidrAle uTakara puna giratA hai| mArane lagatA hai donA hai| svapname bhayAnaka koDA karatA hai aura nRtya srane lagatA hai| jAgRta avasthAke bahunale kArya nidrA avasthAne hI jItra svAnagRddhi nidrA udase karanA hai| isa prakAra darzAyaraNa ko pratIhArake lamAna AtmA darzana paraneme bAdhaka hotA hai| darzanAvaraNa karmake sAtha jo mohanI (mithvAtva) kA udaya hoto jIyokI dazA baDI bhayAnaka ho, jAtI hai| zanAvaraNakarmake kSayopazamameM bhI padAyA~kA darzana viparIta dIsatA hai| bhrAMtisvarUpa dIkhanA hai| anizcayAtmaka darzana hotA hai yA kuchakA kucha pratibhAlane lagatA hai / jisa prakAra miyyAtmake udayake yogase jJAnameM viparItabhAva hote haiM caitehI mithyAtvake udayake yogale darzanameM bhI viparIta pariNati hotI hai| - - - - - * vedanIyama-jila karmake udayase jIva sukha duHkhake kAraNa-- bhUta bhogopabhoga padArthoMko bhoganese-AsvAda lenese.sukha aura duHkhakI pratIti mAne, sukha dukhakA vedanakara apanI AtmAko sukhI duHkhI mAne so vedanIyama hai| .......... . - jisa prakAra talavArakI dhArapara madhu (zahata.) lagAkara Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 122] jIva aura krm-vivaar| mAsvAdana kiyA jAya to madhuke AsvAdanale madhuratAkA sukha aura talavArakI dhArakI tIkSNa vedanAse duHkhakA uddhodha hotA hai usI prakAra ekahI vedanIyakamase joSako surabaduHkha pradAca hotA hai| yadyapi jIva mIndriya, nirAkula,anaMta anyAvAdha, akSaya aisA AtmIya sukha svabhAvavAlA hai| vaha AtmIya manta-sukha AtmAmeM khabhAvarUpale sadaiva pravAhita hotA rahatA hai kisI dUpare padArthake saMyogakI apekSA nahIM hai| yA prayatna karanekI apekSA nahIM hai usa sukhakA bhAsa anuvedana karanese nahIM hotA hai aura na usake liye phisI prakArakI cAhanA karanI par3atI hai kiMtu usa sukhamaya AtmA honese.sukhakA anumoga svayameva mAtmadharmarUpI hotA hI rahatA hai| sukha duHkhakA AsvAdana indriya aura manake kAraNase pratIta hai kiMtu jIvake indriya aura mana nahIM hai jisase sukha duHkhakA vedana kareM parantu anAdikAlale saMsArI jIvakI AtmA azuddha horahI hai| cedanIkarmakI parAdhInatA pravalatAke sAtha horahI hai| jisase yaha jIva vedanIkarmase prApta para-padArtha mogopabhoga iTAniSTa sAmagrIkI prApti aura aprAptimeM apaneko sukhI duHkhI haiM para-padArthoMse sukha duHkhakA anuvedana karatA hai / AsvAda karatA hai| anubhoga karatA hai, saMvana karatA hai, AkAMkSA karatA hai aura usake phalameM harSita honA hai viSAdako prApta hotA hai yaha saba vedanIkarmake padayase ho jIvakA pariNamana aisA horahA hai| jIva apane zubhAzubha kRtyAdvArA, aene bhale-bure vicAra dvArA Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura karma vicAra / [ 123 sadAcAra aura kadAcAra dvArA, pApa puNyarUpa pravRti dvArA, satya aura mithyAvacanavargaNAdvArA, hiMsA jhUTha corI kuzIla pApAcaraNa anIti anyAya aura japa tapa dhyAna pUjA dAna svAdhyAya 'devazAstraguru zraddhAna dvArA jo karma karatA hai usakA hI phala sukha duHkha rUpa vedanIya karma dvArA prApta hotA hai / jIva jaise bhale bure kArya karatA hai usakA phala vaha svayaM vadanIya karma dvArA prApta kara letA hai| aisA nahIM hai ki jIva to svayaM pApa karma kare aura usakA phila Izvara pradAna kare yA Izvara pApakarmase mukta kara deve athavA vizvara hI una pApa karmoMke phalako bhoge / aisA bhI nahIM hai ki no Izvara karAve aura jIva usakA phala sukha duHkha bhoge / jIvakA kartA aura bhoktArUpa hai / isaliye na to bhale bure karmako Izvara jIvase karotA hI hai aura na usakA phala hI Izvara bhogatA hai yA detA hai aisA mAnA jAya to nAvakI zakti vaMdha aura molakI Thahara jAya / athavA dRr3ha hojAya, jIva kisI prakAra nirA jIvakI parAdhInatA sadAke liye sunizcita arkicitra hojAya aura IzvarakA vadha satya satya svarUpa sunizcitarUpase na bana ske| isaliye jIva svayaM karma karatA hai aura vedanIkarma dvArA svayaM usakA phala bhogatA haiN| * - "svayaM karma karotyAtmA svayaM ca phalamaznute " mAtmA svayaM karma kartA hai aura svayaM usakA phala bhogane vAlA Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 ] jIva aura kama-vicAra / " jo gegI hai vaha svaya auSadha sevana kareno rogase mukta ho sakatA hai| putrake rogameM koI bhI mAtA pitA sAI Adi kuTaMba kanolA sAjho nahIM ho sakatA aura na koI bhI, sAjho hotA h| kitu jisake jaise kArya usako vaisA daDa ( phala ) svayaM bedanIya karma dvArA prApta hojAtA hai| - putra bhAI dhana sapani mahala ghor3A hAthI aura uttama bhoga saMpa. dAkI prApti tathA zatru viSa ndrinA roga pIDA Adi zaniSTapadArthoM kI svayameva prApti vedanIya karmake udayase jAyoko hotI hai| ___ jIvakA na to koI mitra hai na koI, caghu na koI mAtA hai na pinA he kuTa bakavIlA hai tathA isI prakAra jovA koI bhI zatru nahIM he vairI nahIM hai dukha denevAlA hai| dhanAdika saMpatikA nAza karanevAlA nahIM haiM kintu vedanI karma ke udayale aise.zubhA. zubha nimitta svayameva prApta ho jAte haiM, rAjA raMka ho jAtA hai aura raMka rAjA hotA hai, nidhana sAta hotA hai aura saghana nidhana hotA hai, viSa amRta hotA hai, amRta viSa rUra hotA hai| lotAvedanIya karmake udayase sasAra baMdhu ho jAtA hai aura asAtI. cedanIya karmo udayase-vadhu bho zatru ho jAte haiN| / aisA bhI nahIM hai ki jorako sukha duHkha anuvedana nahIM hotA hai mAyA (bhrama ) se ailA dIkhatA hai| isa prakArako kalpanA mithyA hai| azuddha saMsArI jIvoMmeM karmoke nimitta sukhAduzkha anuvedana karane kI zakti utpanna hojAtI hai aura usa zaktike prabhAva jIva sukha duHkhakA anuvedana karatA hai| aisA nahIM mAnA Page #127 -------------------------------------------------------------------------- Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 ] jIva aura karma vicAra | para- padArthoM meM sukha duHkhakA udbhAsa hone lagatA hai saMsAra meM jo kucha priya apriya padArthokA udbhAsa horahA hai vaha sava vedanI karmake nimittase hI hai / padArthoMmeM sukha duHkha denekI zakti nahIM hai kiMtu AtmAke bhAvoMse aura vedanI karmake udayase una padArthoMmeM aisI zakti prakaTa ho jAtI hai jisase sukha duHkhakI pratIti jIvako hotI hai / vedanakarmake meda } - vedanakarmake do bheda haiM / 1-sAtAvedanI, 2 asAtAvedanI / jisa karmake udayase jIvoMko sAMsArika sukha prApta ho indriya aura Hast satoSakAraka sAmagrI prApta ho vaha sAtAvedano karma hai sAtAvedanI karmake udayase dravya-kSetra - kAla aura bhAvake dvArA jIvoMko sukha prApta hotA hai / du dravyase yathA - manojJa - indriya manako saMtoSakAraka aura priya aise annapAna bhogopabhoga sAmagrIkI prApti, manohara komala aura pyAre vastroMkI prApti, uttamottama ratna suvarNa Adike alaMkAroM kI prApti, sukhotpAdaka hAthI ghoDA ratha pAlakI Adi vAhanoM kI prApti, nayanapriya sundara zarIrakI prApti, sevAbhakaparApaNa strI putrAdikI prApti ityAdi aneka prakAra duvyake dvArA jo karma jIvoMko sukha utpanna kare usako sAtAvedanI karma kahate haiM / kSetra se yathA - uttamottama vimAna uttamottama mahala, manojJa prAsAda-sukhakara pyArI, vasanikA ghara Adi kSetra ke dvArA jo karma jIvoMko sukha utpanna kare usako sAtAvedanI karma kahate haiM Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIva aura krm-vicaar| [120 kATaI yayA-gAMvavAvArahina. raNavAdhArahita, anivRSTi vAdhArahita, manAvRSTi vAdhAraiina, roga pIDA yora saMtApakI vAvAse rahina sunamaya kAlake dvArA jo karmajIvoMko mukhapatra kare vaha mAnAvedanI ko hai| nAvase yathA-uparAma pariNAna-gAMtimaya jIvana, saMkleza. radina mAtra, vinA mAra mAnasIka pIDA rahita pariNAma, mArca aura durvicAra rahita nirAkuna bhAvare dvArA jo pharma DIvoMge sukha utpanna kare vaha DAvAvedanoM meM hai| nisa kama udaya saba prakAra du.ma prAna ho, indiya mana aura zarIrako patA karanevAlI sAmAna prApta ho, aniSTa bamnukA manAgama ho yA dRSTa vasnusa vidoga ho dasako asATAvedanIrma asAvAvadanI karma mI kazya-tra-kala aura mAra dvArA jIvako duAta prAna karatA hai| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328] 'jIra aura phrm-vicaar| , kSetrase yathA-gairava kuMbhIpAkAdinaraka kSetrakI prApti, dugaMdha azuci koca Adise vyAmizrita kSetrakI prApti, gaMdhaka tejApa sosa pArI Adi dhAtuoMse paripUrNa atyanta uSNa kSetrakI prApti yA samudra nadI varpha Adi zItamaya kSetrakI prApti ke dvArA jo kame jIvoMko duHkha utpanna kare vaha asAtAvedanI karma hai| kAlase yathA--zIta gatyaMta zotakAla, vipama aura dussaha uSNatA-pUrNa kAla, roga Adhi-vyAdhise paripurNa kAla, ativRSTi anAvRSTisaM vyAptakAla, zarIra aura manako saMtApakArI kAlave dvArA jo karma jIvoMko duHkha utpanna kare yaha malAtAvedanI karma hai| ' bhAvase yathA-krodhase saMtapta bhAva, mAnase jarjarita bhAva, mAyAse kaluSita bhAva, lobhase vyAkulita bhAva, kAmase pIDita bhAva, ciMtAse amanaska bhAva, IrSA matsara dvapase kalahakArIbhAva, rAga prema aura harpase unmAdita bhAva nAdi kutsita bhAvoMke dvArA jo karma jIyoko duHkha utpanna kare vaha asAtAvedanI karma hai| , isa prakAra vedanIkarma jIvoMko sukha duHkhakA pradAna karane ghAlA hai| saMsArameM sukha duHkhake jitane kAraNa haiM ve saba prAyaH vedanIkarmake udayase jIvoMko pAhA nimitakAraNase prApta hote hai| jina jIvoMko sAtAvedanI dharma kA udaya hai to hI unakA udyoga saphalIbhUta hogA, asAtAvedano pharmake udayase kitanA hI udyoga kiyA jAya, parantu vaha saphala nahIM hotA hai yaha kamekI vicitratA hai isaliye sukhameM harpa aura duHkhameM zopha nahIM karanA caahiye| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAva aura krm-vicaar| [126 samyagdRSTo jIvoMko hI purapArthakI prApti hotI hai itara saMsArI jIvoMko puruyArtha nahI hotA hai| mokSakI prApti puruSArtha ke dvArA ho hotI hai| isaliye bhavyajIvoMko paramaputyArthakI prAptikeliye vedanIyapharmake udayameM sukha aura duHkha nahIM mAnanA cAhiye / ___ mohanIkarma udaya (mithyAtva ) se jIvoMko vedanorma viparIta anuvedana karAtA hai| mithyAdRSTo jIva zarIrake janmameM AtmAkA janma aura zarIrake maraNameM AtmAkA maraNa, zarIrake sukhameM AtmIya sukha mAnatA hai / putra mitra phlana Adi bandhu kuTumba pavIlA aura dhana saMpattiko apanAtA hai| vedanIkarmase prApta bhogopabhoga padArthoMmeM Atmabuddhi karatA hai| mAtmAkA anuvedana karatA hai isaliye para padArthoMse rAga dvepa karatA hai / iSTacaratukI prApti mukhI hotA hai aniSTa vastu kI prAptimeM duHkhI hotA hai, iSTa vastu ke viyogameM dubI honA hai aura aniSTa vastuke viyogameM sukhI hotA hai parantu yaha sA vedanIkarmake udyakA phala hai| usako hI yAtmA mAnanA aura vasA anuvedana karanA yaha sara mithyAtvakarmake udagalehI vedanIkarmake anuvedaname viparIta mAvaI samyagdRSTI jIva vedanIkarmake udayase honevAle supa duHkha tathA vaisI sukha duHkha pradAna karanevAlI sAmagroke prApta honepara harpa aura duHtrI nahIM hotA hai| vedanormakI udayAlako bhoga karatA huA samyagdRSTI jIca usame yAtmabuddhi nahIM karatA hai sAtA vedanIka udayase prApta sunako bhAtmIya sukha nahIM mAnatA he usameM Atmajanya mAvoMkI kalpanA nahIM karatA hai| isaliye vaha veda. Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 ] jIva aura karma -vicAra / dveekI nI pharma ke udayako bhogatA huA bhI usase alipta rahatA hai, rAgaathavA Arta raudra pariNAma nahIM karatA hai masAtAke udayameM vyAkulita nahIM hotA hai / sAtAke udayameM vaikuNTha sukha nahIM mAnanA hai ! isa prakAra vedanIkarmake udayase jIvoMko aneka prakArake sukha duHkha bhAva hote haiM / jIvoMke bhAvoMke bhedase vedanIkarmake aneka bheda hote hai tobhI una sabakA kArya sukha duHkha hone se samasta bheda vedanakarmameM hI aMtargata hote haiM / vedanI karma AtmAke guNoMkA pratighAta nahIM karatA hai / jisa prakAra jJAnAvaraNa dharma yA darzanAvaraNa karma AtmAkaM jJAna aura darzana guNoMkA pratighAta karate haiM vaise vedanIkarmake udayase AtmAkA koI bhI guNa pratighAta nahIM hotA hai isaliye vedanIkarma aghAtI hai| tIrthaMkara kevala bhagavAnake AtmIya guNoMkA prakAza vyakta hogayA hai parantu tIrthaMkara kevalI bhagavAnake vedanIpharmakA udaya mojUda hai / isaliye vedanIkarma AtmAke guNoMkA ghAtaka nahIM hai / kitane hI manuSya - vedanIkarma AtmAke atIndriya sukhakA ghAta karatA hai aisA mAnate haiM parantu yaha eka manonIta kapolakalpanA hai | tIrthaMkara kevalI bhagavAna ke AtmIya atIndriya anaMta sukhakA vyaktIkaraNa haiM parantu vedanIkarmakA abhAva nahIM hai kintu udaya ho hai / isa prakAra vedanIkarma mithyAtvaguNasthAnase lekara dazaveM Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jora aura karma vinaar| [131. guNamyAnapayana manuvedana phagatA aura gyArapAda dhAra narahavaM guNamyAnAma moranoramapA yamAra neme pAnopamA udaya norNa rammo mamAna hotA hai / anuvedanA nahIM hotI hai| monArma jisa mamase udayame jIvake guNoma viparIta mAtra utpanna ho anatvameM nava proni ho| nanyameM anandha pratIni ho| apane samAraso bhUlayara viparInamApa vAnmadhadA phara usako mohanI sameM pahane hai| jisa prakAra unmAdI mana-manuSyako hitAhita buddhi nahIM hotI hai| yAnuyoM mayAsanyakA nirNaya nahIM rahatA hai| Tasa hAna pramANikatA nahIM rahatI hai| usakI pariNati pina yanatva pradAnagara mithyA rahatI hai| usake mAMgAma vyA. morapI zipa-midhina nahara niraMtara pravAhita rahatI hai| isake pariNAmami mithyAtvakA raMga car3ha jAne gargarAdi jaDa padArya meM hI yAtmAphI kAyanA hotI hai| usa mAnameM samAnatA, usakI adA mithyAmAra hote haiN| usako meda-milAna nadI hotA hai| matya paTAyako pahicAna hI nahIM hotI hai| jisa prakAra madirApAna yagnevAle manuSyako zAnakI vizuddhi nahIM hai, apane myamAvako bhUla jAnA hai mAnAko nI bAra snIko mAtA mAnanA hai, viparIta-mAyako dhAraNa phara sanyathA zraddhAna karatA hai| enIprakAra modanIpharmaphe udayase jIva viparIta mAgeko dhAraNa karanA hai| garIrako jora mAnatA hai| jIvako jaha mAnatA hai| jIvako kamI phamI mAnanA hI nadI, jIvaka svarUpa meM Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132] jova aura karma vicAra / saMzaya aura ajJAna bhAvako dhAraNa karatA hai| jIvake svarUpameM matatva-zraddhAna karatA hai| AtmAkA khabhAva yA dharma arahaMta bhagavAnake svarUpake samAna anaMtacatuSTaya sahita rAga dve pase rahita-zarIrase bhinna hai| yAtmA. kA asalI svarUpa siddha bhagavAnakA hai aura kathaMcit arahatA bhagavAnake samAna hai / ipaliye arahaMta bhagavAna aura unakI vANI (kyoMki jinavANI meM AtmAke satya-svarUpakA lakSaNa ghatalAyA hai isaliye jinavANI bhI AtmAke asalI svarUpakI prAptikA mArgapradarzikA hai) tathA marahaMta bhagavAnake svarUpakA orAdhana karanevAle-siddha karanevAle AvArya-upAdhyAya-sarvasAdhuke ghaddhAna na kara viparItabhAvoMko dhAraNa karanA, atatva zraddhAna karanA, devako adeva mAnanA, guruko guru nahIM mAnanA, zAstrako mithyA samajhanA so ye sava bhAvamohanI karmake udayase jIvako hote haiM / isI prakAra adevameM deva-buddhi kuzAstra meM zAstrabuddhi aura kugurumeM guru buddhi-mAnanAbhI mohanIkarmakA kArya hai| -- mohanokarmake udayase AtmAke svabhAva AtmAke svarUpameM AtmA guNoMmeM-AtmAke bhAvoMmeM-AtmAke pariNAmoMmeM-AtmAke zAnameM-AtmAke sukhameM-AtmAke darzanameM viparIta bhAva ho jAtA hai| viparota zraddhAna hotA hai viparIta rucI hotI hai| mohanIya karmake udayase hiMsAdi pApiSTa-kAryoM meM jIva dharma mAnatA hai malinAvaraNoMmeM dharma va nIti mAnatA hai| tyAga-dharmameM glAni karane laga jAtA hai| kara karmoM meM ruci hotI hai| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura karma-vivAra / [ 133 jisa prakAra vAlA manuSya duHSa aura kerAko mAnatA hai aura nIvako madhura mAnatA hai| usI prakAra mohana karmake udayase jIva pApakAmeM dharma aura puNya kAryameM agha mAnanA hai / jIvako ajIva mAnanA hai aura mAnatA hai / jIva karmagrahila manuSya ke samAna svachaMda pravRti honI hai / hiThonikA vicAra nahIM hotA hai | sanmArga aura kumArgakA parimAna nahIM rahatA hai / dharma dharmakA vicAra nahIM rahatA hai / deva devata vicAra nahIM rahatA hai / sadAcAra, kadAvArakA vicAra nahIM rahatA hai / mohanI ke udayase unmAdI manuSya ke samAna rUpa se mithyAvaraNa para lapako sukhI mAnanA hai| isIliye kisI prakAra mI zarIrako tuma prApta ho aura usa zarIrake sukhane sAtmAko sutrI mAnanA hai 1 jisake kokA tuma aura kodravake taMDula ( cAvala ) meM netruddhi nahIM hai / aisI zraddhA aisI pratIti vaha saba mohanIkarmakA hI phala hai / mohanIka ke da mohanI karmake mukhya do bheTa hai eka darzanamohanI dUsarA cAritramohanI | darzanamohanI ke tIna bheda hai- midhyAtva, samyak midhyAtva aura samyakka | yadyapi darzanamohanIkA eka midhyAtva hI bheda hai / to mI Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134] jIva aura karma vicAra / jaise kodoMko dalanese tIna bheda ho jAte hai| kodoMke vAvala 1 phodoMke cAvalakA cUrNa (bhUkhA) 2 aura kodoMkA tupa 3 isI prakAra darzanamohanIke hI tIna bheda ho jAte haiN| mithyAtva karma jIvoMko atatvadhraddhAna karAtA hai padArthoke kharUpameM yadhAdhe zraddhAna nahIM hone detA, sAptAnamagurukI pratIti nahIM hone detA / AtmasvarUpakI pratIti nahIM hone denA vaha mithyAtvama hai| vaha kodoMke tedula (cAvala) ke samAna mahAna. mUrchAmAvako utpanna karatA hai| isI mithyAtvako agrahIta kahate haiN| anAdikAlape mucchA pariNAmoko dhAraNapara para-yantumeM ahaMtA aura mamatAbhAvako yaha jIva isa mithyAtvake prabhAvase prApta hotA hai isa mithyAtvake 'valse hI jIva ghora ajJAna bhAva aura tIvratama pAyabhAvako prApta hotA hai, nitya-nigodiyA jIva isI mithyAtvake prabhAvase eka zvAsameM aThAraha bAra janma-maraNako dhAraNa karatA hai| anAdikAlase yaha agrahItamithyAtva jIvoMko aneka prakArake duHkha detA hai ' prota mithAtva-kudeva kuzAstra aura kuguruoMko kusaMgatise hotA hai vaha bhI mithyAtvakAhI bheda haiM grahItamithyAtvake prabhAvase jIvoMke pariNAma aneka prakArale viparIta rUpa hote haiN| manatva zraddhAna svarUpa hote haiN| ekAnta viparIta-saMzaya-vinaya Adi bheda isI grahItamithyAtvake haiN| sabase bhayaMkara pariNAma kuzAstroke adhyayana karanese jIvoMko hotA hai| kuzAstroM ke adhyayanale tatkAla hI mithyAtvakA asara AtmApara hotA hai| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura krm-dvaar| [135 pazcimadezakI [ dhArmika zikSA-vihIna ] kuzikSAse manuSyoM. ke pariNAma kitane bhayaMkara ho rahe hai| yaha sabako pratyakSa vidina ho hai| pazcima dezako kuzikSAke kAraNa koI no zAstroMko ho apramANa mAnatA hai| koI usako phATa-chAMTa kara manakalpita vipara vAsanAse zAstroMko phlakina banA rahA hai| koI dhanake lomase zAstroMmeM saMzaya utpannake sAdhanoMko zaktipara prayatna kara rahA hai| koI tIvra mithyAtvI zAstroMmase pharaNAnuyoga prathamAnuyogako nahIM mAnanA hai / caraNAnuyogako mAnyatA dikhA. kara apanI praniSThA rakhanekeliye logoMke sAmane mithyA nATaka banAnA hai| parantu varaNAnuyogako amAnyakara vidhavAvivAha jaise vyabhicAra phailAnA cAhatA hai| koI mRnikohI nahIM mAnanA cAhatA hai-tIrthakara marahanta bhagavAna sarvajJa nahIM the muhamada paigambarake samAna sAdhAraNa jJAnI the| pUrvake jamAnese to isa samaya adhika vidvAna manuSya hote haiM sasArameM sarvajJa koI ho nahIM sakA ? isa prakAra Ahata tIrthaMkara bhagavAnake svarUpakohI mAnanekeliye hI taiyAra nahIM hai| koI suguru (nigraMtha guruoMko) kohI mAnaneke liye taiyAra nahIM hai| sugurubhozI niMdAkara koI peTArtha jagatako apane tIvra mithyAtvake udayasa,TaganA cAhatA hai| koI zIladharma. ko naSTa karadenA cAhatA hai koI apaneko brahmacArI kahakara vyabhi. cArakA mArga kholatA hai aura viSayavAsanAmeM manna hotA hai usameM magna hokara anubhavAnaMda prakaTa karatA hai, koI hiMsAmeM dharma batalAne lagA hai, koI vakIla asatya (jha) meM dharma samajhatA hai| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136] jIva aura karma vicAra / koI jAtipAti uThAkara mokSamArga naSTa karadenA cAhatA, hai, koI madya mAsa khAnekelie dharma batalA rahA hai, koI asamartha gau manuH pyako hisAmeM dhame batalAne lagA hai| isa prakAra pazcima dezakI kuzikSAse mithyAtvakI vRddhi horahI hai itanAhI nahIM kitu kuzikSAke prabhAvale puNya pApa-jIva karma Adi samasta bAtoM meM nAsti. katA prakTa rUpase horahI hai / isa prakAra kuzikSAse jaino kahalAne vAle aura jainakulameM utAnna huye sudhArakoMkI aisI bhayaMkara dazA horahI hai tova mithyAtyakA bhAva horahA hai to anya sAdhAraNa janatAko kuzAstroMkI kuzikSAse kaisA bhayaMkara pariNAma hotA hogA yaha anumAna pAThakoMko svayaM karalenA caahiye| sadAcAra aura AvAra vicAra Adi to pratyakSahI lopa hojAte haiM isaliye gRhIta mithyAtvakA kAraNa kuzAstroMkA adhyayana aura khoTe upadezoMkA sunanA hai| saMsArake jitane mata hai ve prAya. gRhIta mithyAtvahI rUpAMtara hai / zvetAmbaramata pANanImata-lu kAmata Adi jainAmAlamata mI grahIta mithyAtvake rUpAntara hai| kitanehI sudhAraka tInoM matakA ekarUpa lAnA cAhate haiN| ve asalI tatvako naSTakara mithyAtvakA pracAra karanA cAhate haiN| yA apanA matalaba batAneke liye mAgI. rathI prayatnakara saMsArase satyadharmakA nAza karanA cAhate haiN| ____ ekAtAdi mithyAtvakA svarUpa anya granthoMmeM vistAraselikhA hai| isaliye yahAMpara likhane kI AvazyakatA nahIM hai| (2) sasyagmithyAtva prakRti-kodoMke cUrNake samAna jIvoMke Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva karma-vicAra | [ 137 pariNAmoM meM mitrako utpanna karatI hai| parantu isakI nIvatAmiti samAna atyata vivama nahIM hotI hai / kucha bhavanA liye rahatI hai / isIliye vaha sacce deva zAstra gurukabhI kavitA prItapUrvaka sevana karatA hai| aura prasaMga paramayA deva, mithyA guru, midhyA dharma aura mithyA zAstroMko sevana karane lagajAtA hai parantu mitra prakRtikeya vaimAvika mAvahI rahatA hai Tamane samyagdarzanaphA legabhI nahIM hai / jisa prakAra dahI aura guDa milAnele maTTA mIThA mizrita svAda AtA hai| isI prakAra samyagmidhyAtva prakRti padaya jIvoMke pariNAmoMmeM samyagmidhvA bhAra hojAte hai / jisase vaha ananya zraddhAna karanA hai / samyagmithyAtva prakRtikA kArya samyag nahIM kahA jAnA hai kyoMki usakA pariNamana mithyAtvaka tarapha pravAhita hai vizeSatA mipAla naraphI lagI rahatI hai / isIliye isako mii ho saMmilita karate haiM / parantu mithyAtva kI apekSA hamameM kucha bhaTTanA hai| tIvra TukanA nahIM hai / cAhe to yaha apane pariNAmoM ko sudhArakara midhyAtva bhAvoMko kara sakA hai / kuzAstra ke adhyayaname isa sampagmidhyAtya prakRtike rasa meM vizeSa midhyAtvakA pariNamana hotA hai / kuzAkhoM ke adhyayanase usa jIvako bhaTTanA na ho jAtI hai aura midhyAtvakI dRr3hanA ghaDha jAtI hai / saMsArameM mithyAtvako vRddhikA sabase pradhAna kAraNa hai no eka kuzAstroM kA adhyayana hai / isase dhIre dhIre buDimeM vipari Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 ] jIva aura karma-vicAra | Namana hone lagatA hai / pariNAmoMmeM mithyAtva ke saMskAroMkA asara, jIvoMke bhAvoMko midhyAtvakI tarapha khIMca le jAtA hai| utanA vyApaka prabhAva kudeva aura kugurukA nahIM hotA hai ki jitanA kuzAstroMke adhyayanale hotA hai / bAlakako phomala buddhimeM to kuzAstroMke adhyayanakA phala tatkAla hI prakaTa hotA hai / isakA eka kAraNa hai ki jaMnadharma nivRttirUpa hai aura anyamanake samasta zAstra viSayavAsanAoMkI pravRttirUpa hai| isaliye viSayavAsanAkA raMga kuzAstroMke adhyayanase mithyAtvarUpa car3hatA hai / jinake dRDha saMskAra haiM jinakA kula dharma akuzarUpa sudRDha hai aura jinakA zraddhAna dhArmika zAstroMke adhyayana se jinadharmakA zraddhA tarapha sudRDha hogayA haiM aise manuSya ke bhAvoM meM mithyAzAstroMke adhyayana se kvacita mithyAtvarUpa pariNamana ho jAtA hai to saMskAraviddIna sAdhAraNa manuSyoMkI kyA bAta ? isaliye apakvavayameM bAlakoM ko sabase prathama dhArmika zAstroMkA adhyayana karAnA cAhiye khAsakara caraNAnuyogakA adhyayana to sabako niyamase karanA hI cAhiye / vRddha aura yuvA manuSyoMko apane samyagdarzanako vizuddha banAnekeliye caraNAnuyoga - prathamAnuyoga aura karaNAnuyogakA adhyayana karanA cAhiye / padArthoM ko samyak prakArase jAne vinA aura nizcaya vyavahAranayakA svarUpa pramANa naya nikSepa tathA anubhavake dvArA jAne binA kevala adhyAtma granthoMkA adhyayana nahIM karanA cAhiye | adhyAtma granyokA svAdhyAya yadi vivekapUrvaka kiyA jAya tohI samyaka pariNAma hotA hai / vyavahArakA lopa ho jAnesaM sadAcAra naSTa ho jAne kI saMbhAvanA banI rahatI hai / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura karma vicAra / [ 13* ( 3 ) samyak prakRti - kordoke tupake samAna samyak prakRti aaint samyak zraddhAnase cyuta nahIM kara skii| mithyAtvarUpa paraNati nahIM kara sakI hai jIvoMko tatva ruci hotI hai / samyakzraddhAna bho hotA hai| sacce deva-zAstra-guru para pUrNa avicala zraddhAna hotA hai / bheda-vijJAna bhI hotA hai| jIvAdika padArtho kI ravi hotI hai | mahaMtA aura mahaMtA nae ho jAtI hai / ajJAnabhAva dUra ho jAtA hai aura samyakbhAva prakaTa ho jAtA hai parantu samyatvameM malakA udbhavana hotA hai / paccIsa prakAra ke mala ( doSa ) prakaTa ho jAte haiM / una doSoMke prabhAvase AtmA ke pariNAmoMkI pravRtti yasavarUpa anAyatana sevanarUpa ho jAtI hai isIliye isa prakRtiko midhyAtva meM parigrahIta kiyA hai| paccIsa dopoM se kitane hI to doSa aise hai ki jinase mithyAtva ke bhAva tatkAla hI udaya hojAte haiM / jaise deva-zAstragurukA pradAna karanevAle jaina kulotpanna zrAvakako ( samyagdRSTI ) padArtho kA pariNamana sUkSma honese yA kuzAstroMke adhyayanase jaina dharmake tatvameM zaMkAkA honA, dUsare jIvoMko dhanAdika bhoga saMpadAse sukhI dekhakara para vastu me Atma-sukhakI bhAvanA kara paravastuko vAhanA, anya matake vidvAnoMke zAstra ke camatkAra-maMtrake camatkAra, rAjyAdi vibhUtikA lopa, strI milanekI AzA Adi kAraNakalApoMme anya mithyAmatako uttama mAnanekI bhAvanA yA unako utkRSTa aura satya svarUpa mAnane kI bhAvanA, isIprakAra loka mUDhanAdi muDhatA kArya ye saba doSa AtmAko mithyAtvake sanmukha karA dete haiM / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140] jIva aura kama-vicAra / samyakprakRtise cala mala aura agADha dopoMkA sadabhAva bhI mAnA gayA haiM to bhI ThAka hai / kyoki malAdika TopoMkI vizeSa vRddhi ho jAve to mithyAtvaphe sanmunya yAtmA tatkAla hI ho jAtA hai calamalina agADha dopoMse samyagdarzanakA ghAta nahIM hotaa| __ATha zaMtAdi dopa-chaha anAyatana, ATa mada (sahakAra) aura tIna mUDhatA ye paccola dopa hai| ina TopoMle samyaktvameM mala lagatA hai yA samyaktva naSTa hojAtA hai inakA vistAra granyoM meM bahuta kiyA hai| parantu ina doSoMko svarUpa viveka-pUrvaka jAnanA cAhiye anyathA dharmake lopakI saMbhAvanA yA dharmako pralaMkita banAnekI pRthA prakaTa ho jAtI hai jaise jAtimada yA kulamada nahIM karanA cAhiye kyoMki mada paccIsa dopoMme hai| eka uttama kula. vAlA manuSya apane kulake gauravako ghaDhAnekeliye yalina sAcaraNa nahIM karanA hai| bhagIke lAtha khAna-pAna yA roTI veTI vyavahAra nahIM karatA hai vaha samajhatA hai ki jo maiM bhagI Adi nIva manuSya. ke lAtha geTI-beTI vyavahAra karUgA to merA mokSamArga naSTa ho jAyagA mere uttama kulakI pavitratA mArI jaaygii| merA sadAcAra aura AcAra vicAra nIca manuSyoke sAtha roTI-beTI vyavahAra karanese malina hojAyage phira mere kulameM munidharmakI dIkSA nahIM ho sakegI ailI ucca bhAvanAse vaha apane kulake gauravako rakha rahA hai to usako mada nahIM kheNge| para-padArdhako ( Atmavuddhi ) AtmArUpa mAnakara abhimAna karanA lo mada kahalAtA hai| isIprakAra zaMkAdika doSoMko vicAra-pUrvaka samajhanA caahiye| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 zkara jIva aura karma vicAra | karanA yaha saba zAstroM dvArA pratipAdita padArtha rUpa ko karanA aura apanI aMtarduSTavuddhise zAstroMkI miza samAlocanA mithyAtva hai, doSa nahIM hai, dopakI koTi isase vilakSaNa hotI haiM / zaMkAdopavAle manuSyakoM samyakta malina nahIM hotA hai naSTa nahIM va hotA hai / aura isa prakArakI zaMkA kara samAlocanA karanevAle manuSyakA hRdaya mithyAtvakI durvAsanA ke kAraNa anargala rUpale dRDha mithyAtvarUpa honA hai bhale hI cAhe vaha apaneko jaina kahate nA rahe yA jainattra bananekA mithyA DhiDhorA pITatA rahe athavA jainaku jAnakA nAda bajAtA rahe parantu vaha tIvra midhyAtvI hai / kita hoM isIprakAra anupagUhana doSa ke svarUpameM vicAra karanA hogA / apagRhana agakA artha yaha hai ki kisI asamartha yA ajJAno manuyase dharma yA cAritra meM aisA dUSaNa laga gayA ho jisase jainadharma kalakita hotA ho yA dharmakI haMsI ho to usa manuSyake dopako Dhaka denA yaha upagUhana aMga hai / isase viparIta sA / bhAIke yA saMyamI janoke dopoMko prakaTa karanA yaha doSa hai mala hai isa doSa yA malake svarUpa meM itanA ho vaktavya hai ki saMyamI yA sAma bhAI yadi koI doSa laga gayA ho to usako eka cAra samajhAnA cAhiye isa prakAra tIna cAra vArakaM samajhAnepara bho vaha apane doSako na choDe Rju pariNAma na kareM aura saralAse dharmakI vizuddhi dhAraNa na kare to samAjako dharma kI rakSA ke liye usake doSako prasTa kara denA cAhiye usako dharma ThA samA jAti aura dharmamaiMle nikAla denA cAhiye / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jI aura pharma-vicAra / [145 _ yatamAna samayameM kitane hA vizvAsa nAke lAbhA mevArI. padako palaMphita karanevAle isI prakAra dharmako AhameM chape supe / dharmako phalakina karane ke kArya karate hai, dhamakI honAsArasA vidhavAvivAha bAdi dvArA karate hai aura samajhAne para mo mAnate nahIM, unakI polako bhrama aura samAjakI rakSAke liye prakaTa paradenA caahiye| samAjame aise manupyA~ko (dharmaThagoMkI) roTI nahIM denA cAhiye samAjamase bahiSkArako ghoSaNA pharadenI cAhiye kAraNa aise loga deva-guru-zAstra aura dharmakA avarNavAda karanevAle ghora mithyAtvI nAra samAjakA pUrA ahita karanezale hai| isa prakAra paccIsa dApa samyaktva prakRtike udayase hote hai parantu samyayatva bhAva tAgApAga pUrNarUpase ghanerahate haiN| samasta pharmAmeM mohanAkamahA ghalayAna hai samasna pharmoM kA rAjA hai| samasta karmoM kI zakti mohanokarmake udaya honepara hI hotI hai / jo mohanIpharma naSTa hojAya to avazeSa samasta pharma svaya. meva nae ho jAte haiN| samasta kamaukA jora mohanIkarmake udyo hI hai| mohanIkama se darzanamohanI kama pahunahI duSTa hai mAro saMsAra darzanamohanIkamake udayameM hI ananasaMsAra bhramaNa karatA hai janma maraNakA duHkha darzanamohanIkamake udayameM hI hai / isaliye samasta prakArake prayatnose darzanamAhanIkarma (mithyAtva)ko tyAga karanA caahie| mithyAtvake samAna koI bhI zatru nahIM hai| madhyAtvake samAna anyakoI duHkhakA pradAna karanevAlA nahIM hai| aura saMsArameM paribhramaNakA kAraNa nahIM hai| isI bAtakA mahatva Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura krm-divaar| kArya kundakundasvAmIne zrIpAilIleM kahA hai kieMDana bhaTTA mahAdasaNa bhaTTANa padiya liyA, sijhati caripa mahA saNabhaTTANa sijhati / bhargava, samradarzanase bhraSTa hue mithyAtthiyoMkA uddhAra nahIM hai| cAritramohanI harmala bhed| jo dharma AtmAle cAritrazupako bAta kare usako mohanI. ko kahate haiN| cAritramohanIma do prakAra hai--phapAyavArija mohanI aura aphapAryakAritra mohnii| pAya cAritramohanIke 16 bheda haiM aura apApacAritramohanI parvale bheda hai| isa prakAra cAritramohano dharma 25 bheda hai| anaMtAnuvaMdhI upAya-ko pharma anaMta mithyAtvako utpA phare yA anaMtazvako anusaMdha kara usako anaMtAnubaMdhI kahate haiM aura kayANa zabdakA marSa jo yAtmAke bhAva AtmAphe jhAnAdi guNoMko zahare, gaTa para apanA dharmakSetrako kaza kara yo ke uttamakSamAdi dharmako ma ne usako phaghAya kahate haiN| jo anaMta pidhyAtyako utpanakara mAtmAke uttamakSamAdi dhamAkA haza gharezAtmA uttamakSamAdi dharma prakaTa nahIM hone deve athavA ta saMsArako bar3hAnevAlA baMdha kre| AtmAke pariNA. sone to mosA raMga car3hA deve jisase bhAtmA sapane svarUpakohI zata nahIM ho| gAtma viparIta sAvoMko dhAraNa kara deve,. ailI kapAyako anaMtAnubaMdhIrUpAra kahate haiN| yaha kaSAyamI samya. gdarzanakA ghAta kara detI hai| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nova aura pharma- vicAra / |G kaSAyoMmeM bhanaMtAnubaMdhI kAya mahAviSama hai| saMsArI prANI isa kaSAyake caza hokara samyaktvale cyuta ho jAtA hai, AtmAke sarUpase gira jAtA hai / yato kaSAya mAtra duHkhadAyI hai parantu sabase viSasa kaSAya anaMtAnubaMdhI hai / isa kaSAyake saMbaMdha se AtmA ke pariNAmoMmeM karatA ahaMtA (abhimAna) viSama mAyAcArI aura tIvratara lobha hotA hai / atAnubaMdho kodhase AtmA ke pariNAma bhayaMkara hojAte haiM aura usake AvezameM Akara AtmA apanI aura dUsare anaMtajIyoMkI hiMsA eka kSaNameM karaletA hai / apane zAMta aura kSamA svabhAcako bhUlakara saMtapta ho jAtA hai vicAra zaktiko kho baiThatA hai / vivekako bhUla jAtA hai aura apane Ape se bAhara hokara hiMsAdikrUrakarma karane 1 hai / isa prakAra anaMnAnubaMdhI kaSAyakA baMdha anata saMsAra paryaMta calA jAtA hai aura tabataka AtmAke svarUpAcaraNa cAritrako nAza karadetA hai / anaMtAnubaMdhI kaSAyakA pariNamana do prakAra hotA hai / sabase mukhya pariNamana ( rasa vipAka) jIvako mithyAbhAvakA prAdurbhAva honA aura dUsarA pariNamana cAritrako ghAta karanA / isapariNamana AtmAke samyaktva guNa aura cAritra prakAra isa guNakA ghAta karanA hai / vAstavika vicAra kiyA jAya to anaMtAnubaMdhI kaSAyase cAritraguNakA hI ghAta hotA hai vaha cAritra svarUpAvaraNa cAritra hai.| svarupAcaraNa cAritrakA artha AtmasvarUpakI prApti kareM to vaha Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156] jIva aura kama-vicAra / syatvaka rUpameM samAveza hogaa| kyoMki samyaktvaguNase bhI zatlakhakaekAhI prakAza hotA hai samagdarzana ke prabhAvase AtmAke khajhapakA zraddhAna AtmAko hotA, mAtmAkA svarUpa - pudgalAdi dravyale pRthak jJAnadarzanamaya hai prakArako pratIti samyagdarzanake pramAvase AtmAko ho jAtI hai| isIliye samyagdRSTI jIva sva meM ruci karatA hai aura parako bhinna mAnatA hai| apanI AtmAkA svAsa siddhoMke samAna para-padArthase sarvathA bhinna pratIti, karane lagatA hai isaprakAra para padArthaleM bhinna zAnadarzanalaya AtmAkA svarUpa hai| aura usa svarUpameM sthira honA vahI svarUpAcaraNa cAritra hai| - anaMtAnubaMdhI kapAyake udyale java svarUpAcaraNa cAritra naSTa ho jAtA hai / taba samyagdarzana AtmAmeM kisa prakAra sthira raha sakatA hai| vyoMki svarUpAvaraNa cAritra aura samyagdarzanakA ina donoMkA avinAmAvavidha hai aura eka abhinna rUpa akhaMDapadArthe hai isa dRSTise paraho lakSa hai. ekahI padArtha hai aura ekahI vastu hai| mAtra vakanyakI apekSA do prakAra hai / jJAnadRSTise cAritraguNakI apekSA vicAra kiyA jAya to vaha svarUpAvaraNa cAritra cAritraaMzameM grahaNa hogA, samyagadarzanale pRthak cAritraguNakA ( AtmasvasAvara sthiratA rUpa) pharelA aura samyagadarzanakA vicAra kiyA jAe to svarUpAcaraNa AtmAkA svarUpa honese AtyAkAhI gae hai aura AtmAkA rUpahI samyagdarzana hai| AtmajJapakI ruci, yAtmarUpakI pratIti, AtmarUpako zraddhAhI sabhyagdarzana hai / AtsAhI zraddhA jisa bhAva rUpa huI hai aura jisa Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ joca aura pharma-vivAra / [ 147 svarUpameM sthira hai usako jJAnake dvArA prakaTa karanA athavA jAnanA anubhavameM lAnA vaha samyagjJAna hai / samyagdarzanAdi samasta guNakA vaktavya jJAnaguNa dvArAho hotA hai isaliye samyagdarzana samyagyAna aura samyakvAritra ye tInoMdI kathaMcit eka lakSako grahaNa karalete haiM / parantu usakA prakAza vaktavya dvArA tIna prakAra ho jAtA hai phira samyagdarzana samyagjJAna aura cAritra ye tInoM guNa bhinna hai| tInoMdI guNa eka sAtha prakaTa hote haiM isaliye nInoM guNoMkA paraspara sahacara bhAva hai pRthakatA hai | abhinnatA hai / jima samaya midhyAtvabhAva dUra hotA hai usI samaya mAtmAmeM samyagdarzana guNa prakaTa ho jAtA hai / aura samyagdarzana ke prakaTa honese AtmAkA mAnaguNa ( jo prathama midhyAtvake yoga se viparIta pariNamana pharA rahA thA, bhAvArtha - mithyAtva ke yoga se chAnaguNameM viparota pratibhAsa ho rahA thA vaha jJAna midhyAtvabhAvake dUra hone para ) zuddha pariNamana ( pratibhAsa) karane lagatA hai / sabhyagdarzana ke sAthahI svarUpAcaraNa cAritra hotA hai kyoMki anaMtAnubaMdhI kapAyake kSaya kSayopazama yA upazamake sAtha sAtha darzanamohanIkA kSaya yA upazama honese prakaTa hotA hai isaliye samyag - darzanake sAtha 2 samyak cAritrakA honA AvazyaMbhAvI hai| isaprakAra samyagdarzana- samyagjJAna aura samyakcAritra ina tInoM guNoM kA prakAza eka sAthahI hotA hai / isaliye tInoMko kathaMcit ekarUpa kaha sake haiN| vAstavika tInoM guNa bhinna bhinna haiM / aura Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ KG } guNoMke prakaTa hone ke kAraNa zani bhinna bhinna hai / samyagdarza varka prakaTa honekA kAraNa zivyA abhAva hai samyagdarzanake lAya 2hAnAvaraNI pharmakA yobhayAnaphA sAnubaMdhI kaSAyakA hai aura mithyAtva ke abhAva ke sAtha sAtha { darzana yA kSaya ) svarupAcaraNacAritrakA kAraNa hai / 6 mithyAtvakA abhAva madhdhA bhatAnuraMdhIkA asAva samyagRhAna aura samyakUlAnike liye dhUla kAraNa hai / anaMtAnuvadhI rojie krodhakA udaya pASANakI rekhAke samAna vara mI na ho tara mI kodhakA udaya banA rhe| ke samAna kaI bhakta usa krodha ( vaira) kI vAsanA naSTa na ho | darAra utAra jAjvalyamAna rahe / vANikyake lamAna pivada svarUpako dhAraNa kara satyAnAza karaneko dAna gre| athavA madhupiMgala rAjA ke samAga tara sagara rAjA aura sulahAke sAtha meM mithyAtvakA pracAra kiraNa pazuyazakaM sarvatajIvoM kA nAza kiyA) bhavAMtara meM bhI sarvakara kodha ( vaira bhAva rakhakara pravRtti kA anaMta saMsAra meM bhramaNa karAtA hai| jIva aura pharma- zivAra / I chi lAgIrI rekhA ekavAra hojAne para bahuta samaya vyatIta ho para bhI sahasA naSTa nahIM hotI hai / isIprakAra anaMtAnubaMdhI krodha kA udaya hojAne para usakA veva rahuta phAla- paryaMta banA rahata hai / aneka bhava- paryaMta usakA nAve naSTa nahIM hotA hai / 3 - isa prakArakA zodha midhyAtvakA udaya. karAtA hai| aura mA 4 2 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gova aura vrm-vivaar| [ 13 smAke guNoMko bahuna kAlaparyaMta sAcAdita kare rahatA / moramApara usakA asara bhI topatara hotA hai jisase AtmAke pariNAmoMmeM mU bhAva deva jAgrata panA rahatA hai| aise krodhase saMyama maura sadAvArake kArya sarvadhA nahIM hote haiM kiMtu dhaira-bhAva matsara-pAsalada dva-lasAI mAra phATa-hiMsA, jIvavadha-Arta roDa pariNAma aura tIna yAtanA bhAtmAle pariNAmoMmeM banI rahatI hai| __ manaMtAnubaMdhI zodhake udaya asat pravRtti, hisAmaya dharmakI bhAvanA, mAMsa madya madhumakSaNa aura nidha lAvaraNa jIvake ho jAte haiN| jIvoMke cadhameM yaha sukha mAnatA hai, jIvavadha vaha apanI malAI mAnatA hai aura jIvazvadhameM vaha bhAtmaklyANa samajhatA hai| manaMtAnubaMdhI mAna-jisa mAnakA udaya parvatake stama samAna bhavAMtarameM bhI naSTa na ho| adhika kAlaparyaMta basAhI ghamaMDa banA rahe vaha anaMtAnubaMdhI mAna bahA jAtA hai| parvatakA stama jisa prakAra namrIbhUta nahIM hotA hai, prayatna karaneparamI namratAko prApta nahIM hotA hai ThIka isI prakAra anaM. hAnubaMdhI mAna bhI anunaya vinaya aura nanna prArthanA karaneparamI mAtmAke pariNAmoMse mAnakA aMza nAzako prApta nahIM ho-aneka janmAMtara paryaMta vaisAhI mAnakA udaya manA rhe| manameM komalatA prApta na ho vaha anaMtAnubaMdho mAna hai| bhanaMtAnubaMdhI mAnase jIva aise kRtya karatA hai ki jisase Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jova aura saMdhivAra / dharmake kRtyoM meM vAdhA ho jAtI hai| dharma aura anItikA pracAra se mAnakarmake udayase prAyaH hotA hai| - saMsArameM samasta prakAra se anarthokI, jaDa aisA mAna karanA hai| - rAvaNake sarvakha,nAza karane para bhI mAnakA aMza naSTa nahIM gaa| anaMtAnubaMdhI kaSAyake udaya honepara jIva pApa ke kAryoMkA jhI pracAra karatA hai| dharmakI mahimAkA nAza karatA hai, sadAvArakI pavitratAke lopakA hI prayatna karatA hai| mAna kaSAyake vazase jIva zarIra ora zarIrake suMdara rUpako ho jAtmA mAnakara sasapho hI sarvotkRSTa sabase mahatvazAlI samajha kara apanAtA hai| aura usake liye sarva prakArako vakratA dhAraNa karatA hai / sarvazreSTha mAnatA hai| isaprakAra parapadArthako hI bhA.. hamA samajhakara mAta gaidra pariNAmoko prApta hotA hai| anaMtAnuvadhI mAnase jIva anaMna jIvoMkA baMdha-vyabhicAra mAnyAya-durnIti jorajulma-atyAcAra aura aneka prakArakI ApadA ko aisA karatA hai jisase ki apanA aura paramANIkA nAza kara * bAhu muniko aisA abhimAna hunA thA ki isa duSTa ,rAjAne apanI gajya-sattAka misAnameM pArasau muniko dhAnImeM pela diyA hai dekheM mere sAmane usakA yaha abhimAna kaise rahatA hai aisA sapane manameM timAnakara bAhumuni usa rAjAkI rAjadhAnI (nagara), ye aura rojAke svabhAvase mAnako prApta ho krodhAMdha hogaye visase rAjA prajA aura apanA nAzakara yaMtameM sAtaveM narapharaurava Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - jIva aura krm-vicaar| [151 pilameM gye| ___ isaliye yaha mAna AtmAke saMyama aura samyagdarzanakA nAzakara AtmAke guNoMkA ghAtakara AtmAko anaMta saMsArI banAtA hai| - mAnake ATha bheda hai| kula 1 jAti 2 jJAna pratiSThA 4 vala 5 mRddhi tapa 7 aura zarIra 8 kI sudaratA ina ATha kAraNoMse AtmA abhimAna dhAraNa kara apaneko zreSTa mAnatA hai| para-padA. zrita honevAlI paryAyoMmeM mAtmavuddhiko dhAraNAkara usa para padArthakI paryAyako zreSTha mAnanA yaha mithyAruci hai, mithyAjJAnakA pariNamana hai| isa prakAraka mithyApariNamanase jIvoMko sadvicAra viveka nIti aura dharmamaryAdAkA jJAna nahIM rahatA hai, hatAhita mArgakA jJAna naSTa ho jAtA hai, dharma adharmakI pahicAna nahIM hotI hai, bhalAI burAIkA viveka nahI rahatA hai| anaMtAnubaMdhI mAyA-isa mAyAkarmake udayase jIva vaMzake mUla samAna (jisa prakAra vAsa (veNu) kI vakratA bahuta hI jaTila hotI hai, pariNAmoMkI vakratA kuTilatA vizvAsaghAtahAko nahIM choDatA hai| pariNAmoM meM saralatAko prApta nahIM hotA hai vaha anaMtAnubaMdhI mAyA kaSAya hai| . caMzakI vakratA saMsArameM prasiddha hai| bhUlabhulaiyAke vakako manukhya samajha saktA hai aura prayatna karane para usa vakratAko dUra kara * sakA hai| paraMtu vaMzake mUlakI svAbhAvika vakatA kisIprakAra naSTa nahIM hotI hai| aise hI jo mAyAcArI janmAMtarameM bhI apanI cakratAko nahIM chor3a-pariNAmoMkI kuTilatA-pApa pravRtti aura Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ toca aura kArya-vivAra saro modI joDe ghaha manaMtAnubaMdhI mAyA kaSAya / ____ArAko zalya mAnA hai| mAyAzalyale samyAdarzana aura saMyama. ponoM hI sahasA naSTa hojAte haiN| patA hI nahIM kiMtu mAyA phavAyake prabhAvase yAtmAke pari. pAma sadaiva kaluSita-duSTabhAvoMse malina aura aMtaraMga bhAvoM. kI durca khise ekadama kAle bane rahate hai| ___pariNAmoMkI gati vilakSaNa hoto hai usakA jJAna sarvakSa maga. vAnako hI hotA hai| dUsare chajastha jIva dUsare jIvoMke pariNAmoM. kI gatiko jAna nahIM lata hai| gyAraha maMga aura naupUrvakA pAThI bhanyasena muni kaisA jJAnI thA-usake zAnakI mahimA sarvatra prasiddha thii| bhagavAna phudakuda svAmI (jo kAlikAlameM lAkSAt tIrthaMkara tulya mAne jAte haiM) ke samayameM eka aMgakA bhI zAna kisI ko nahIM thA to 11 aMga aura nava-pUrvakA pUrNa jJAna honA kitanI jJAnakI utkRSTatA hai| paraMtu aisA jJAnI manyaseta muni anaMtAnuvaMdhI mAyAkaSAyake se anaMta saMsArI hugaa| usake mAyAcArake kukRtyoMse vaha samayasena saMzAko prApta huaa| krodha aura mAna yaha jvalaMta kapAya hai paraMtu mAyAkaSAya yaha pAnIkI yAgni hai krodha aura mAnase so mAyAlayAyakSA pariNAma gati viSama hai| mAyApapAyake pariNAmoM meM eka prakArakA aisA ciTa hai jo zarIra aura indriyoM kucha bhI vicAra nahIM kara kevala sA mAtmAyo bhAgela hI bhU mAdhako lAdetA hai jisase manuSya sva-pazleizako bhUla pAtA hai| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura karma vicaar| hI zraddhA sarvathA nahIM hai| isaliye anaMtAnubandhI mAyA anaMta . saMsArako hI vahAnevAlI hai| anatAnuvadhI loma-yaha kapAya kRmi rAgake samAna manuSyako para-padArthake lobhameM vivekahIna banA detI haiM anaMtAnuvandhI loma mAyake udayase jIvoMke pariNAma midhyAtvabhAvameM raMgita rahate haiM / anatAnubandhI lAbha yaha mithyAtvakI eza prakArakI paryAya hai| jisa jIvake mithyAtvakA udaya hotA hai usake anatAnubaMdhI lobha. kA avazya hI udae hai athavA jisake anaMtAnuvadhI lobhakA udaya haiM usake mithayAtvajhI sanmukhatA hai| jIvoMke samatvapariNAma (parapadArtha meM ahadhuddhi) anaMtAnubandhI kaSAyake radayase niraMtara banehI rahate haiN| * jisa prakAra vastrako raMganekeliye kRmikA (hiramijIkA) raMga car3hA diyA jAya to vaha raMga pakA ho jAtA hai| dhonepara bhI nahIM jAtA hai / vastrako aMtima avasthA paryaMta rahatA hai isIprakAra anaM. tAnuvandhI lobha aneka bhavAMtara paryaMta bhI apanI vAsanAko nahIM chor3atA hai| rAgadveSa donoMmele asala e ho rAga zukhya mAnA hai| rAgako hI mithyAtva kahA hai aura nAgako hI jItanepara vIta. rAga avasthA prApta hotI hai| rAgako hoSa pratipakSI hai| eka dhastumeM gaga kiyA jAya to itara vastumeM dvaipa apane Apa ho jAtA hai| pasaliye eka rAga hI lamasta saMsAraka raMdhakA kAraNa mAnA gayA hai rAgako hI losa kahate haiN| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ata mora sarma-vAra / [ 155 anaMtAnuvandhI loma phapAyake udayase yaha jIva zarIra dhana saMpattime bahaMdi dhAraNakara yaha merA yaha merA yaha merA isa prakAra mere bhAvako dhAraNakara zarIra dhana saMpatti ke diye ghora hiMsA karatA hai jhUTha bolanA hai / voro karanA hai| pastrI sevana karanA hai aura pApAdika sAra kArya meM mamaya karatA hai isa prakAra sama pApakA mUla eka lobhakyAya dI hai| "lobha mUlAni pApAni" samasta pApoMkA mUla lobha dI hai| naMtyana gRddha lobhake adhIna hokara dharma karmako pratyakSa manuSya bhUla jAtA hai bhAI pandhu aura mAtA pitA gurujanoM ko duzmana mAna detA hai, Ata zetra pariNAma karatA hai, agnimeM paDhatA hai| zuddha lar3akara maratA hai, samudra giratA hai| AkAzameM ur3atA hai aura viSama ApattiyoM ko prApta honA hai aisA koI bhI pApakArya nahIM hai jinako lobhI manuSya nahIM karatA hai / jagatameM ghera virodha vizvAsaghAta anyAya aura jorajulma saba lokapAya vazIbhUta ho karanA par3atA hai parantu sabase bhayaMkara lobha yaha hai use prANI dharma ora madAvArako chor3akara svayaM adharmameM pApakAryo meM masta ho jAya va anya jIvoMko dharmamArga chuDAkara adharmameM lagA deve 1 kudeva kuzAstra aura kuguru kI proti karA deve / ( Aja kitane hI sudhAraka lobhake vazIbhUta hokara dharmako hI nahIM chor3ate haiM kintu mithyAdhamako svayaM sevana karane laga jAte hai kuzAstroMko satya mAnane laga jAte haiM aura satyazAstroM ka * Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lii 5 jaassttr-bhisaa| sidhyA yA laga jAte haiN| bilAyatI vidyAloMke sAmane meM. canoko sikhyAmAnane laga jAte haiM yaha saba lobhakA hai pariNAma hai| kitane hI paMTArtha paMDita naTanI ke samAna jidhara roTI udhara hI gIta gAne lAte haiN| dharmako TakA rocate phirate haiN| haphA liye ve satyadharmakI niMdA karate haiM aura vidhyAdharmako latya mAnane lagate hai yaha loga matAnuvandhI lobha hI hai| ___ jo manuSya lobhakeliye hilAmeM dharma patalAce, jhUTha bolane meM dharma batalAve, vyabhicAgameM dharma patalAce, sabhakSaNameM dharma bata. lAve, niMdha mAcaraNoM meM dharma ptlaave| sapakAra anIti aura asakSAcaraNako so manuSya dharma kahakara bhole bhAipoko pApakuDameM paTake vaha sapa antAnusandhI lobha hai| sudhAraka logoMne dharmako eka prakArako vicAramAnA hai jisa vicArase dhana sampatti pratiSThA aura yaza mile vahI sadhyA dharma sakArake vidhArase dharmAdharmakI parIkSA kiye binA hI kusAko dharma mAnakara (dhana sampattikI prAptiko AzA) baDhAI pUrvaka levana karane laga jAte haiM aura dUsare jInomo yukti prayukti dvArA bar3e pralobhana dekara kumArgameM paTaka dete hai yaha anaMtAnuvandhI lobhakI mahimA hai| apratyAkhyAnAvaraNa cAritramohanIkarma jisa mAyake ladayale jIva dezasaMyama (lAmAsaMyana)ko dhAraNa nahIM kara ske| pariNAmoM meM aisI vizuddhatA bhAta nahIM ho jisase Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ jIva saura pharma vicaar| [15. pApApAsaraNa yA rasadAcAra rophaphara dezasaMyamajhe yogya pramA. bhAraNa phara nahIM sakA hai| saMpamakA sarya gazumase nivRtti aura zubhame pravRti pa pata. nAtA hai| jisa phapAyake udayase aisA syUla saMpama dhAraNa nahIM sake mora usake yogya bhAvoM meM vizuddhatA prApta na ho ske| mapratyArapAna phodha-jimake udayale jIva elarekhAphe samAna koSako prApta ho ghada yapratyAkhyAna phrodha hai| jisaprakAra ilajhI rekhA kuchaphAla meM naSTa ho jAtI hai| yahuta kAla paryaMta nahIM ThaharatI hai| isI prakAra apratyAsthAna phrodha kucha kAla paryaMta jIvoMko apanA saMskAra ratalAtA hai| bhavAMtarameM usakodhaphA saMskAra nahIM hotA hai| apratyAkhyAna krodhaH udayase bhI jIva yuddha karatA hai dhera. mAva dhAraNa karatA hai| gRhanyadharmake yogya AraMbha karatA hai palaha karatA hai parantu usakA krodha nIti maryAdAko nahIM choDa. saahai| dharma-maryAdA ulaMghana tahIM karatA hai vaha jIvavadha dharma nahIM mAnatA hai| madha mAsa madhukA sevana nahIM pharatA hai isa. prakAra anaMtAnubandhI phodha aura apratyAkhyAna krodhameM bahuta mArI bheda hai| isa krodhaphe udayase samyagdarzana naSTa nahIM hotA hai kiMtu - nae ho jAtA hai| kabhI kabhI pAkSika zrApakake yogya saMyamako pAlana nahIM kara sakA hai| apratyAkhyAna mAna-jisake udayase jIva hADake samAna mAnako prApta hotA hai usako apratyAkhyAna mAna kahate haiN| Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158] jIva aura krm-vivaarii| hADakA staMma jisa prakAra prayatnapUrvaka namna ho jAtA hai bahuta kAla payata usakA bala nahIM rahatA hai| isIprakAra apra. tyAkhyAta mAna kitane hI kAraNakalApoMse udayako prApta hotA hai to bhI nItikA samaya A jAnepara vaha mAnako chor3a detA hai| bhavAtarapha nahIM jAtA hai| apratyAkhyAna sAna-~-zarIra, dhana, aizvarya, vidyA,kula jAtimeM svAtmavuddhirUpa abhimAna nahIM rakhatA hai. svAtmavuddhikA rakhanA yaha alimAna zarIrAdiko svAtmarUpa mAnanA hai| jinako parapadArthameM abhimAnake vaza khAtmabodha huA hai aise abhimAnase ve samyagdarzanako kho baiThate haiM parantu apratyAkhyAna mAna itanI tIvratA nahIM rakhatA hai, AtmapariNAmoMmeM itanI phalupina vRtti nahIM karatA hai| apane bhAvoMme jaDapadArthoM ko AtmarUpa mAnanekA mithyAbhimAna rakhakara jaDapadArthoM ko apanAtA nahIM hai| jaDapadArthokI sundaratA yA asundaratAko AtmAkI sundaratA yA asundaratA nahIM mAnatA hai| isa prakAra abhimAna rakhakara bhI apratyAkhyana mAnakarma Atma... zraddhAko dhAraNakara parako para aura AtmAko khAtmarUpa mAnakara jIvoMkI dayAkA bhAva rakhanA hai| apratyAkhyAna mAyA-jilake udayase meSa (maiMDhAke) zrRMgake lamAna mAyApa pariNAma ho vaha apratyAkhyAnamAyA kaSAya hai| sepakA lIga svabhAvaleho vaka hotA hai| RnunA usameM svabhAva rUpale nahI hotI hai to bhI prayatna karanepara vaha mRnubhAvako dhAraNakara sakA hai aura vizeSa prayatna kiyA jAya to vaha vakramAvako zIghra. Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ jova aura krm-vicaar| [159 hI chor3a sakatA hai dhezake mUla samAna vakratA isameM nahIM rahatI hai| isI prakAra apratyAkhyAnamAyA kaSAyameM / itanI tIna mAyA nahIM hotI hai| jo AtmAke pariNAmoMme saralatAkA bhAva jAgrata hI nahIM hone de| isa mAyAse pariNamoMmeM itanI vizuddhatAkA nAza nahIM hotA hai jisase vaha jaDapadArthako hI AtmA samajhakara vAstavikarUpase AtmAko samajhe hI nahIM aura jaba zarIraAdiko puSTi yA viSayavAsanAko hI mAtmasukha mAnakara mAyAcArakI dhAraNa kre| apratyAkhyAna mAyAvAra jIvoMko kaluSita to karatA hai / vratAdikoMko dhAraNa karane meM kamI kamI apanI kAyaratA pradarzita. kara detA hai| aura lokavyavahArameM mAyAcArase apanA kAma bhI nikAla letA hai| to bhI nItike ghAtako vaha yogya nahIM samajhatA hai| bhAvAMtarameM jAne lAyaka AtmAke pariNAmameM mAyAvArake bhAvanahIM rakhatA hai apratyAkhyAna lobha-jisa phapAyake udayase kajalake raMgake samAna mAtmAke pariNAmAMmeM lobhakaSAyako nApati ho vaha apratyAkhyAnaloma-kaSAya hai| phajalakA raga, kRmiraMgake samAna gAdA nahIM hai adhika samaya paryata asara nahIM rakhatA hai kucha samaya bAda nikala jAtA hai| ThIka isI prakAra apratyAkhyAna lobha AtmAke pariNAmoMko aisA nahI raMgatA hai jisase ki jaDapadArthameM AtmAkA lobha yA svAtmarUpa pariNAma athavA aisA rAgabhAva ho| kiMtu dhanAdika saMpattiko prAptakara apane jIvana sAdhanako nirAvAdha banAnekA prayatna karatA Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 160 soca aura paars-vivaar| hai usakA tyAga - usase kiMcitpAtra sA nahIM haiN| syAgavuddhike pariNAma bhI nahIM hote haiN| to bhI anImise, isa prakAra Anadita nahIM hotA hai ki AtmasukhakSI prIti ho| apratyAkhyAna lobha bhaghAtarameM jAnelAyaka homanam sapora. ko udaya nahIM karatA hai / tobhI bAhya padAko mamatA asAdhAraNa hotA hai / yaeleko unase mitra jAnatA huA mI una ruci (rAga) pharatA hai| pariNAphI ailI hI khUTI hotI hai| . atyAkhyAnalapAya __ jisa lAyake udayase jIvoMke pariNAma mahAratake dhAraNa pharale yogya nahIM hote haiN| pratyAkhyAnakrodha-jisa bAyake udayase vAlukAlI rekhAke salAmodha ho-vaha pratyAkhyAnakora kapAya hai| lisaprakAra vAlukAmI rekhA svalpa samayameM nAza ho jAtI hai. adhika samaya taka nahIM rahatI hai| isI prakAra pratyAkhyAnakora kaSAyake pariNAma svarUpa-sAlaya paryata rahate haiN| una pariNAma meM jovaraza karanekI bhAvanA sarvathA nahIM honI hai yadAvArase lAstajIvoM. kI tyA pAla karatA hai alakSAra anIti-phutsita AcAra vicAra-aura jinadharma viruddha malinAdhArako utpanna karanevAle krodhake bhAva sAla meM nahIM rahate haiN| pariNAma vizuddhatA rahatI hai modhakA udaya honeparamI saMkalpabhAvasaM jIvoMko nahIM mAratA haina aisA vairabhAva dhAraNa karatA hai jisase saMkalpapUrvaka jIvoDA vadha karanA thaDe pA jainadharmake viruddha malilAvAra dhAraNa karanA Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva bhora karma-vicAra / 165 pahe to bhI bodhake pariNAma hote haiN| aura usase nAra khAna mAdi ki aa bhI karatA yaha pratyArata kodh| pratyAkhyAnamAna-jisa udayale bovalakar3I ke samAna mAnaka'yAyako prApta ho vaha pratyAhayAnamAna rUpAya hai| jisa prakAra lakar3I __ sahaja prayatna kanepara nama ho jAya-madhika samaya taka nahIM Thahare / jisa mAna udAsa jIva sarva jIvavadhakA pratyAgana nahIM kara ske| aura AtmAle pariNAmoMmeM relA abhimAna na ho ki nisale noti maryAdA, dharma maryAdA aura saMcamako maryAdAkSA sarvathA lopakara deve| pratyakhyAna mAyA-jisake udayase jIva gomUtrake samAna sAyAmAnAno prApta ho / __ isa mAyAcAra bhAvale jIva munivratake cAritra dhAraNa karane meM alAI hotA hai| parantu hasthake yogya dezavrata pUrNarUpase dhAraNa kara sakA hai| yapi mAyApAya pariNAmoMmeM vakratA utpanna karatA hai aura usare pariNAmoM kI junA prApta nahIM hai saralatA nahIM hai| utanI vicanhoM hai jitale mahAtra dhAraNa karane yogya apanI AtmA. -ko banA ske| ___ mAyAcAra pAyale DoMgarUra dAritrako dhAraNa hotA ho| aisA mAnekI japata nahIM hai| mAyAzalya aura mAyAphapAyameM yahuta hI bheda hai| mAyAkSAya (pratyAkhyAna mAyA kaSAya)kA udaya zalyake samAna vratoMmeM DhoMgako prApta nahIM karatA hai| kiMtu Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura karma-vicAra / vratoMke ativAramAdi viSayameM pariNAmoMkI utanI vizaddhatA nahIM rakhatA hai| kabhI kabhI pramAdasAvako prApta kara detA hai| pratyAkhyAnakA saMdodaya zrAvakake samasta vratoMko sAvadhAna rupase paripUrNa rUpa pAlaneke liye samartha hotA hai| mAyA (pratyAkhyAna ) kaSAyake pariNAma bhAvoMkI vakratAse mahAvatake paripAlana karanemeM asamartha hotA hai| pratyAkhyAnalobha-jisa kaSAyake udayase jIva kadamake samAna lobha pariNAmako dhAraNa kare, vaha pratyAkhyAnalobhakaSAya hai| kadamako dho DAlanese vastra apane zuddha svarUpako sahaja prApta ho jAtA hainadhika prayatna karaneko AvazyakatA nahIM hotI hai| aura na vizeSakAlakI jarUrata hai kadamakA raMga svalpa samayameM svabhAvase uDa jAtA hai| isI prakAra jo kaSAya nigraMtharUpa ( samasta prakArake mamatvabhAva samasta padArthoM ke sU rUpa pariNAma) sabai prakArake parigrahatyAgarUpa pariNAmako nahIM hone deve-vaha pratyAkhyAnalobha. kaSAya hai| asalameM cAritrabhAvako ( vItarAgabhAvako) dhAraNa nahIM kara denekI zaki eka lomakaSAyameM hai| lobha kaSAyase ho para-padArthameM rAgabhAva hotA hai / pratyAkhyAnalobhakaSAyakA udaya jIvoMko parigraha zarIra aura dhana kuTumbAdikoMse sarvathA mamatvabhAvakA tyAga (granyakA tya ga) nahIM hone detA hai tomo dezasaMyamako ghAta nahIM karatA hai| / pariNAmoMmeM vikRti-jitanA lobhakapAya karatA hai| utanA krodha-mAna-mAyA kapAya nahIM karatA hai| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura dhrm-vivaar| [163 saMcalana kayAya-jisa kapAyake udayase jIva saMyamake sAtha maMtaraMga pariNAmoMmeM pramAdAdi doSakadvArA AtmapariNAmoMko jalAne (saMyamena saha jvalaMti saMjvalati) usako saMjvalana kapAya kahate haiN| athavA jisa pAyake udaya honepara yathArayAta cAritrakA jvalana ho yayAtyAta cAritra prakTa na ho vaha saMjvalana kapAya hai| yadhArayAta cAritrako hAta karanevAlA saMcalanakapAya hai| madAvanAdi dhAraNa karane meM kisI prakArakI yAdhA nahIM hotI hai to bhI koko dalana karane meM samartha aimA yathAkhyAtacAritrako prApta nahIM hotA hai| saMcalana krodha-jisake udayase pariNAmoM meM jalarekhAke samAna phrodha ho vaha saMcalanakodha hai / jalameM rekhA karanepara tatkAla naTa ho jAtI hai| samaya mAtra. kIbhI dege nahIM lagatI hai| isI prakAra jo kodhakA udaya hone. para zItra hI naSTa ho jAve-mora pariNAmoMmeM krodhakI vAsanA vizeSa rasotpAdaka na ho| krodhake vazIbhUta hokara aniSTa citavana taka nahIM kre| krodhake vazIbhUta hophara vrata cAritrako naSTa nahIM kara deve| mahAvratameM kisI prakArakI nyUnatA dhAraNa nahIM kare evaM pariNAmami jora hiMsAke bhAva-mRpAlApa kuzIlabhAva parigrahakI tRSNA yAdi durbhAvoMko nahIM dhAraNa kare usako saMcalana krodha kahate hai tobhI saMcalanakrodhake udayase cAritrameM pramAda utpanna ho tathA yayAkhyAtavAritra (karmoM ko nAza karanevAlA) prApta na ho usako saMjvalanakrodha mahate haiN| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164] jIva aura karma-vicAra / -saMjvalanamAna-jisake udayase jIvoMke pariNAmoM meM latAke samAna mAnavASAyako prApta ho vaha saMskhalana mAna-kaSAya hai| latAko nanna karane meM jarA bhI derI nahIM hotI hai latAko sarala karane meM racamAnabhI prayatna nahIM karanA par3atA hai| tathA svalpakAla kA mI, vyavadhAna nahIM hotA hai| isI prakAra saMjvalana mAnakSAyakeudayase jIvoMke pariNAmoMmeM aisI kaThoratA nahIM hotI hai jisake vazIbhUta hokara vaha sarva jIvoMkI dayA pAlana karanA hI choDa deve| yA jIva-adhakAraka mithyAbhASaNa kAre athavA kuzIla, sevanake bhAva kare / saMjvalana mAnakaSAyake udayase pariNAmoMmeM pramAda hotA hai / parantu mahAvratako sAMgopAga pAlana karatA hai| mAnakaSAyake pariNAmoMse kisIkA aniSTa nahIM vicAralA haina' Ata raudrarUpa pariNAmoko karatA hai| , saMjvalana mAyA-jisake udayase jIvoMka pariNAmoM meM dhUlake samAna vakatA (kuTilatA) mAyAcAra ho vaha saMjvalana mAyAkaSAya hai|| dhUlIkI vakratA havA lagate hI naSTa ho jAtI hai| isIprakAra jo mAyAkaSAya udaya Ate hI tatkAla naSTa ho jAve, pariNAmoMmeM vizeSa vikRtiko utpanna nahIM kare, yaha saMjvalana mAyAkaSAya hai| saMjvalana mAyAkaSAyake udayase jIvoMke pariNAmoMmeM itanI vizuddhi nahIM hotI hai jisase ve yathAkhyAtacAritrako dhAraNA kara skeN| paraMtu mAyAkaSAyake udayase pramAda avazya hotA hai| mahAvatako pUrNarUpase pAlana karatA hai| usameM vaha doMga nahIM Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 . jIra bhora myvaar| kAnA hai, kisI mArAmArale sAye mahAyatakA doMga nahIM karatA hai kintu pariNAmoM yAtmapalyANako mAvanAse hI mahArakSa pAlana karatA hai| vaha mAyAvara pariNAmoMse kisIkA aniSTa nahIM karatA hai, jIvaSaya nahIM karatA hai| saMcalana lobha-jimake udayale jIyoMke pariNAmoM meM haridrAraMgake samAna lagebhakAyA / jAgrata ho vaha saMcalana loma phApAya hai| haridrAkA raMgazetra ma la payaMta nahIM rahatA hai aura usake dUra karane meM nizeSa prayata nahIM karanA par3atA hai| isIprakAra jisa skhalana lAbhApAyake udayase jIvoMke pariNAmoMmeM aisA loma hotA hai ki jisase yathArAta nArina nahIM hotA hai| ____ yadyapi mAgabamako sammalana lobhakapAya naSTa nahIM karatA hai tathApi mahAvatake svata meM mAnamIka pramAda utpanna karatA hai| raMga loma pArakA ho nahatA hai| modha mAna mAyA yAdise pariNAmoM meM inanI vikRti nahI hotI hai jitanI ki lobhApAyase vikRti hotI hai| pariNAma meM mUrdhvAbhAya loma-kapAyake udayase hI hotA hai phira bhI kevala saMcalanakapAyake udayameM atimaMda phapAya ho jAtI hai| asAya cAritramohanI karma jisa pharmake udayase jIvoMko anaMtAnubandhI yA pratyAkhyAnAnuvandhI Adi phapAyake udayake samAna pariNAmoMmeM vikRti utpanna na ho, cAritrako dhAta karanevAle bhAva nahIM ho kiMtu jIvaki pariNAmoM meM pAyake samAna hI vizeSa vizeSa zakti aura bhAvoM Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 ] bIra aura kama- vicAra / vizeSatA ke pariNAma hoM, jisase AtmA ke pariNAma ti saMya makA ghAta kare yA gRhasthacAritra aura bhunivAritrameM bhI vika rupatA utpanna kareM usako akapAyacAritramohanI karma kahate haiM / kaSAyacAritramohanI karmake bheda-krodha, mAna, mAyA, lobha jisaprakAra cAritrako dhAna karate haiM usaprakAra akSAya cAritra mohanI dharma cAritrakI vizeSa zakti nAza nahIM karatA hai to bhI AtmA ke pariNAmoM meM aisI vizeSatA avazya hI utpanna kara detA hai jisase pramAda aura para- padArtha meM ratibhAva kucha na kucha rUpameM avazya hI ho jAtA hai / ISat phpAya- no rUpayako akaSAya kahate haiN| yadi akaSAyacAritra mohanI karmakA udaya apratyAkhyAnakaSAyake udayake sAtha ho to bhinnarUpa kArya hogA / paraM padArtha meM vizeSa rAgabhAva hoMge aura yadi pratyAkhyAna spAyake sAtha sAtha pAyavAritramoha nIkA udaya hai to pustaka ziSyAdikame rAgabhAva hogA isI prakAra yathAkhyAtavAritrake kucha aMzoMme dhAna yaha akapAyacAritra sohanI dharma kara saktA hai / hosparma - jisa karmake udayase jIvoMke pariNAmoMmeM rAgakA / kAraNa hAsya utpanna ho usako hAsya karma kahate haiM / - hAsyakarma se jovoMko ha~sI bhAtI haiM / hAsyase rAgabhAva hote hai, rAgabhAvase pramAda hotA hai| para padAthameM ruci aura dve pabhAva bhI hote haiN| lar3AIkI jar3a haMsI hotI haiM / hAsyakarma Ipat kapAya hai parantu hAsya ke sAtha sAtha anya kapAkA udaya ho jAve aura f Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura karma vicaar| [167 hAsyakA edaya umA nimitta kAraNa ho jAye to sAdhAraNa hAsya (akayAya) phapAyase bhI bar3e baDe viplava ho jAte haiN| . jisaprakAra yAmI rogako jaDa hai usIprakAra hAsI bhI pAyake udayaphI jar3a / isaliye haMsI svataH to itanI hAni nahIM karatI hai parantu usake udayake lAtha kapAyoM (phodha-mAna Adi) kA udaya ho jAye to avazya cAritrameM hAni honekI saMbhAvanA rahatI hai| __padArtha ke svarUpapA rasanA yaha ekaprakArako ajJAnatA hai, ajJA. napUrvaka rAgabhAyama haMsanA yaha anya kapAya mAvoMko udaya karatA hai parantu padArtha varUpako yathArtha jAnate hue gagAdika bhAvoMko prApta nahIM hokara hamanele cAritrayA ghAta nahIM honA hai| sabhI kamI vicAra puruSoMvo sasArakI dazA aura jiivoNkaa| ajJAna devAsI pAnI hai aura yaha haMsI saMsArase virakta bhAvoMko utpanna karatI haiN| isaliye hAsyako Ipat kapAya kahA hai| ratikarma-jisa karmake udayase jIvoMjo dravya, kSetra, kAla bhAvake nimittase pudgala skaMdhoMmeM ratibhA ho vaha ranikarma hai|| putra-mitra-dhana dhAnya bhogopabhoga aura itara padArthoM meM rAgabhAva premabhAvakA honA to dravya ratikarma hai| . . . / uttama uttamAkSetra gRha vasatikA jinAlaya aura tIrtha mAdimeM ratibhAva honA so kSetraratikarma hai| / : / -- sukhamaya-zItoSNayAdhA rahita prakRtike anukUle kAlameM ratibhAva honA so kAlaratikarma hai| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 ] ' ava aura karma-vikhAra / zubhAzubha- padArthoke sevana karane yogya bhAvoMmeM rati honA so bhAvaratikarma hai / isa prakAra ratikarma premabhAvako utpanna karatA hai parantu darzana mohanakarmake samAna para padArtha meM svAtma vRddhi nahIM karatA hai| yA bhanaMtAnumandhI lobhakapAyake samAna saMzleSarUpa rAgabhAva nahIM hotA hai / anya padArthako apanAnA usako AtmarUpa jAnakara tanmaya honA aisA rAgabhAva ratikarmase nahIM hotA hai vaha kapAyabhAva yA darzanamohanI se viparItabhAva hokara hotA hai / aratikarma-jisake udayase jIvoMko dravya-kSetra kAla-bhAva Adike dvArA padArthoMmeM bharatibhAva dve prabhAva ho so bharatikarma hai / cipa zatru AdimeM dveSa honA dravyabharatikarma hai / zmazAnabhUmiAdi malina bhUmimeM bharatibhAva honA so kSetrabharatikarma hai| zIta yA uSNakAlameM dveSa honA so kAlabharatikarma hai| tapa dhyAnaadhyayana Adike bhAvoMmeM ati honA so bhAva bharatikarma haiM / zokakarma - jisa karma ke udayase jIvoMko zoka ke pariNAma hoM vaha zoka hai| bhayasaMjJA - jisa karma ke udayase jIvoMko bhaya hopariNAma hoM vaha bhayasaMjJA hai / 'jugupsA - jisakarmake udayase jIvoMko kisI padArthase glAni ghRNA utpanna ho vaha jugupsA apAya -vArizramohanIkarma hai / strIveda - jisa karmake udayase jIvoMko paruSake sAtha ramaNa karanekI AkAMkSA ho yaha strIveda hai 4 1 ka Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jova aura karma- vicAra / [ 166 puruSaveda -- jisa karmake udayase jIvoMko striyoMke sAtha ramaNa paranekI mAkAMkSA ho vaha puruSaveda hai / napurasakaveda - jisa dharmako udaya se jIvoMke pariNAmoMmeM IMTakI ani samAna puruSa aura strI donoM ke sAtha ramaNa karanekI mAkAMkSA ho vaha napuMsaka veda hai / 1 isa prakAra mohanIkarmake 28 meda hai / samasta karmo mohanIkarma hI balavAna hai / samasta karmoMkA rAjA hai / samasta karmo kA bala mohanI karmake udayameM hA hai / mohanIpharma ke abhAva meM koI bhI karma vizeSa bAdhA nahIM pahuMcAtA hai aura kitanehI karma mohanAkarmake nAza honepara nAzakA prApta ho jAte haiN| isaliye mohanIkarma ho samasta karmoMmeM balavAna hai / dUsare mohanI karmakA kucha aMza - darzana mohanIkarmakA upazama yA kSayopazama hI jaba Apa svarUpako prakaTa karadetA hai, anAdi kAlke ajJAnako bhagA detA hai aura nata saMsArakA aMta lA detA hai to phira isakI (mohanI karmakI) pUrNa zaktikA kyA anumAna lagAyA jAya / Ayukarma jisaprakAra TahalA baddha kedIke samAna eka avasthAmai kAlako maryAdA rahanA paDe / athavA kaThaharAmeM pAtrako pravezakara dene para vaha manuSya anyatra jAne meM sarvathA asamartha hotA hai isI. prakAra jisa karmake udayase jIvako eka paryAya ( eka avasthA ) meM kAlakI maryAdAse niyamitarUpa sthiti karanA paDe. usako Ayu pharma kahate haiM / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 800] jIva aura karma vicAra / naraka Ayukame - jisa karmale udayase jIvoMko naraka paryAya meM kAlI maryAdAse sthira kare vaha narakAyu karma hai / tiryaggati Ayukarma - jisa karmake udayase jIvoM ko tiryaggati ( tiryaggati paryAya ) meM sthira kare vaha tiryaggati Ayukarma hai / manuSya Ayurma - jisa karmake udayase ovoMkoM manuSya paryAya kAlakI maryAdAse sthira kare vaha manuSya Ayukarma hai / devAyukarma - jisa karmake udayase jIvoMko deva paryAya meM kAlakI maryAdAse niyamita rUpale sthira rakhe vaha devAyu nAmakarma hai| yadyapi mohanIkarma sabase balavAna hai to bhI AyukarmakI calavatI gati kucha kama pravala nahIM hai / kevalajJAna utpanna honepara bhI Ayurma se sakala paramAtmAko bhI jaba taka Ayurma bAkI hai| taba taka ThaharanA hI par3atA hai / kevalasamudghAta Ayukarmase hI hotA hai / jIvoMko naraka Adi paryAyame vyAyukarma jaba taka pUrNa na ho jAve taba taka samasta prakArake bhayaMkara duHkha sahana karatA huA bhI jabarana usa paryAya meM niyamase rahanA paDatA hai / eka kSaNamAtra bhI apanA vala Ayukarma nahIM chor3atA hai / isaliye Ayukarma kI pradhAnatA hai / AyukA jaba taka baMdha hai taba taka saMsAra hai / karmake vaMdhake atyantAbhAvako hI mokSa kahate haiM / 1 * Ayu nAmakarma jo karma apane udayase jIvoMko citrakArake samAna aneka Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jISa aura karma vicAra / [ 179 aneka prakArake ( citroMke samAna ) rUpa rUpAntarako banAve | aneka prakArakI paryAyakoM dhAraNa karAve / vividha prakArakI avasthAmeM prApta ho vaha nAmakarma hai / citrakAra jisaprakAra vAgha-siMha- gau- manuSya deva - nAraka Adi mAdi aneka prakArake citra banAtA hai / usIprakAra nAmakarma gau bAgha. manuSya- hAthI- cITI sarpa kubar3A Adi aneka prakArakA AkAra banAtA hai / saba karmoMse nAmakarmakI vicitratA bahuta Azcaryajanaka hai / saMsArakI racanA nAmakamakI racanAko dekhakara daMga honA par3atA hai / saMsAra hai kyA ? nAmakarmakI nATyazAlA hai, nAmake uda yase jIvoMko aneka prakArake svAga (rUpa) dhAraNa karane par3ate haiN| jisa prakAra nATyazAlA meM rAjA AdikA vividhameSa manuSya dhAraNa karatA hai isIprakAra saMsArarUpI nATyazAlA meM yaha prANI nAmakarmake udayase vividhaprakAra vicitra khAMga dhAraNa karatA hai| ina svAMgoM ko dekhakara hI kitane ajJa manuSyoMne Izvarako sRSTikartA mAnA / kitane hI mUrkha logoMne nAmakarmakI vicitratA dekhakara IzvarakA hI samasta rUpa maanaa| kitane hI mUrkha logoMne jIvakI sattAkA abhAva mAnA isaprakAra nAmakarmakI vicitratAkA kucha bhI pAra na pAkara saMsArake bhole jIva apanI ajJAnatAmeM saMsArameM mohake vaza ho jAte haiM / 1 nAmakarmakI vicitratApara sacamuca saMsArake pratyeka vidvAnako Azcarya Aye binA rahatA nahIM hai / eka manuSyake do mukha " Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1721 jIva aura krm-vicaar| nAmakamake udayase utpanna hue| isa do muladhAle manuSya ko dekhakara vidhAtAkI karatUna mAnakara kitane ho Azcarya karate haiM kitane ro dUsare prakAra vicAra karate haiN| __narakagati-jisa karmake udayase jIvoMko duHkhapUrNa maraka gatimeM janma lenA paDe usako narakagani kahate haiM / narapha Ayukarma aura naraphAti nAmakarmameM yahI bheda hai ki narakAyu pharmake ghaMdha hone para jIpoMko narakagatima cavazya jAnA hI paDe paraMtu narakagati pharmaphe baMdha honepara narakanimeM jAnA hI paDe aisAyama nahIM hai| kyoMki gatipharma-ghaMdha pratyeka samayameM hotA hai aura nirjarA rUpamo hotA hai| jo ganikarma dhAyukarma ke sAtha ghaMdha ho to yaha gatikarma niyamita rUpase phala detA hai : anya gheghe to vaha rinA 'pharsa diye hI khira jAtA hai| " tiryaggati nAmakarma-jisa karmake udayase jIvoM ko tiyeca gatimeM janma lenA paDe vaha tiryaggA nAmakarma hai| isase pazuparyAya-ghoDA UMTa hAthI gau AdikSI paryAya prApta hotI hai|" manuSyagatinAmakarma-jisa karma ke udayase jIvoMko manuSya'paryAyameM janma lenA paDe vaha manuSyagati nAmakarma haiN| / devagati nAmakarma-jisa karmake udayase jIvoMkI devaparyAya meM janma lenA paDe vaha devagati nAmapharma hai| " ___ jo gati nAmakarma na ho to jI agati svarUpa (paribhramaNa sahita ) ho jaave| gati 'nAmakarmake prabhAvase hI jIva samasta 'paryAyoM meM gati karatA hai| - Page #175 -------------------------------------------------------------------------- Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 ] jIva aura pharma- vicAra | paMcendriya jIvoM kI paryAya meM janma lenA par3e vaha paMcendriye jAti nAmakarma hai jaise manuSyakA jAva | gaukA jIva / zarIra nAmakarma - jisa karmake udayase jIvoMko zarIra dhAraNa karanA paDe - sparza gaMdha varNa rasa rUpa pudugalakI paryAyako dhAraNa karanA par3e vaha zarIra nAmakarma hai / yadyapi zuddhanayase jIvazuddhabuddha jJAyakatvabhAva niraMjana nirvikAra nirde ha azarIrI amUrtika hai to bhI zarIra nAmakarmake udayase jAvako mUrtimAna bananA paDatA hai| jo zarIra nAmakarma na mAnA nAya to jIvake zuddha aura azuddha meM do bheda nahIM rahe / sarva jIva mukta avasthAme rahe | audArika nAma zarIra - jisa karmake udayase jIvako sapta dhAtu aura sapta upadhAtumaya athavA manya prakAra bhI manuSya tiyaMcakA zarIra prApta ho vaha maudArika zarIra nAmakarma hai / jaise gaukA zarIra manuSya kA zarIra aura vRkSa vanaspatikA zarIra | vaikiyaka zarIra nAmakarma - jisa kamake udayase jIvako deva nArIkI paryAya aneka vikriyAvAlA zarIra prApta ho vaha vaikiyika zarIra nAmakarma hU~ / deva apane zarIrakA rUpa laghu mahAn Adi aneka prakArakA kara sake haiN| isake asakhya bheda haiN| to bhI pRthak cikriyA apRthaka vikriyA aise do bheda haiM Rddhi aura vikriyAme bheda hai / Rddhi manuSya paryAya meM munIzvaroMko hotI hai| vaikriyika zarIra deva nArakI jIvoMke hotA hai| audArika zarIra meM bhI cikriyA hotI hai / parantu tapako zaktise / samuhAta aura vikriyAmeM bheda hai / samudAtako vaiktivika zarIra 17 6 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ joya mora phameM vicaar| [105 nahIM par3hate haiN| parantu zikriyA kA samAna pratibhAsa dAtA hai| lAhAra kara-jima marmaka utyasa cha guNasthAnI munigajare saMgako dUra karane ke liye paramazuma parama sakSama manyAyAnI zarIra sadA raha AhAraka zarIra nAmakarma mAlAnA hai| tejarora nAmarga-jima pharmake udayase muniyoMko tayA manAdhAraNa jIroMkA zubhA-rAmAtmaka -zumAzuma pharane cAlA pAma sazma-adhyAdhAnA jo zagara utpanna hotA hai vaha taijama nagera nAma hai| gAgaMNAra nAmapharga-jisa kargake udayase jIvoMko kapiDamaya samasta masayargaNAkA pravaya (jo isa jIvane paddha kira haiM jo ATa dharmamaya ho rahe hai) ko phArmaNa zarIra nAmakarma phadane hai| mAgovAga nAmakarma-jila kama udayale jIvoMke hAtha paira zira Adi yA upAMgako racanA hA vaha AgopAga nAmakarma hai| yaha tAna prakAra hotA hai | bodAripha AgopAMga, vaikriyika AgopAga, mAhAraka mAgopAga! jisa pharmake udayase audArika zarIra meM mastaka pITha vAha Adi AMgopAgakI racanA ho vaha audArika AgopAga nAmarma hai| isI prakAra vaijhiyika aura AhArika zarIrameM agopAMgakI racanA honA so kramase vaikriyika aura AhArika zarIrAgopAga nAmakarma hai| saMga pATha aura upAMgake aneka bheda hai| nAsikA lalATa Adi upAga hai| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 ] jIva aura karma- vicAra | nirmANa karma -- jisa karmake udayase jIvoM ko apane apane zarIrameM yogya sthAnoMpara vakSu yadi indriyoMkI racanA ho vaha nirmANa nAma hai / yaha do prakAra mAnA hai| sthAna nirmANa, pramANa nirmANa / zarIrake jisa bhAgameM jisa avayavameM jisa sthAnameM jo indriya aura kAyakI racanA cA~hiye vaha vapara ThIka ThIka ho vaha sthAna nirmANa hai / aura vaha racanA jinane mApa jaisI choTI bar3I sundara honI cAhiye vesI ho usako pramANa nirmANa kahate haiM / nirmANa karmake phalase nAsikAkI nAsikA ke sthAna meM racanA hotI hai, kAnake sthAna meM nAsikA nahIM hotI hai / isI prakAra jo nAsikAkA pramANa lambAI cauDAI rUpa mApa honA cAhiye vaisI racanA hotI hai| jo yaha varma na hotA to jIvoMkI nAsikAke sthAna meM kAna aura kAnake sthAnameM nAsikA ho jAtI / tathA viSamarUpa avayava vana jAte / avayavoMkI svajAtIyatA kAyama nahIM rahatI hai / vadhana nAmarksa - isa varga ke udayase jIvane jo pudgala vargarNAyeM grahaNa kI hai jisase jIvoMkA zarIra banA hai usa zarIrame pudgala vargaNAoM kA paraspara saMzleSa saMbandha hokara zarIra rUpa baMdhana varAvara baMdharUpameM ho pudgala paramANu bhinna bhinna rUpameM itastataH ( idhara udhara ) chUTe chUTe bikhare rUpa na hoM vaha vadhana nAmakarma haiM / jo yaha baMdhana nAma na ho to zarIrake avayava vAlukAke samAna bikhare rUpa ho jAte haiM / yaha baMdhana karma pAca prakArake haiN| audArika baMdhana nAmakarza, vaikiyika baMdhana nAmakarma, AhAraka vaMdhana nAmakarma, taijasa baMdhana nAmakarma, kArmaNa baMdhana nAmakarma, www Page #179 -------------------------------------------------------------------------- Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178] jIva aura karma-vicAra / 2-nigrodhaparimaMDala saMsthAna nAmarma-jisa karmake udayase jIvoMko nigrodha vRkSake samAna nAbhike Upara bhAgameM bahusaMkhyaka paramANukI racanA ho, UparakA bhAga adhika vistAravAlA ho aura nAbhike nIcezA bhAga salpa paramANuko racanA rUpa hava ho athavA gola mAkArakA ho vaha nigrodhaparigaMDalasaMsthAna nAmakarma haiN| 3-svAtisaMsthAna nAmakarma-nisa karmake udaya jIvoMko / vAmIke sAkAra yA zAlmalI vRkSara samAna nAbhike noceke bhAga atizaya vizAla hoM aura UparakA bhAga hatva ho aile AkAra vAle zarIrakI prApti ho vaha svAtisaMsthAna nAmakarma hai|| 4-vAmanale sthAna nAmarma-jisa varmake udayase jIvoMko aile zarIrakI prApti ho ki jisameM samasta zarIrake mAMgopAga vA avayava ekadama hrasva hoN| jisa kAlameM jitanA zarIrakA pramANa jinAgamameM batalAyA hai usale hasva dekhane meM mAtrayarUpa zarIrakI prApti ho vaha vAmanasasthAna nAmapharma hai| 5-kujava saMsthAna nAmarma-jisa karmake udayase jIvoMke zarIrameM (pIThameM ) pugaloMkA skadharUpa eka kubahA sAkAra ho jilako vyavahArameM avaDA rahate haiM vaha kujalasaMsthAna nAmaparma hai| 6-haMDalsaMsthAna nAmakarma-jisa kameke udayase jIvoMke vina vicitra vIbhatsa AkAravAlA hunDake samAna (nArakAdi paryAyameM prApta ) sarva AMgopAMga huDake sAkAra vAlA zarIra prApta ho vaha hunDala saMsthAna nAmakarma hai / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura phrm-vicaar| [176 nA nAmama-jisa pharmake udayase jIvoMko aisA zarIra prAma ho jiname ki hADa saMdhi-majA medA nasAzirAphI racanA ho / yadi sAnana nAmarma nahIM mAnA jAya to DADa-zirA nasA vIrya mArise rakhatA nahI to nasato yaha saMhanana nAmakarma chaha prakAra hai| 1-6vRSabhanAgacasadanana---jisa karmake zubhodayase jIroMko vanajariya -azA veTana (dADaoNo pAMdhane vAlA) aura kIli. phA ho ra papamanArAcasaMhanana nAmapharma he| isase zarIrakI racanA sudana hotA hai| ghora upasarga Ane para bho zarIrake viSaya kisI prakAra maya nahIM hotA hai / ghora parIpada sahana pharanemeM yaha zarIra samartha hotA hai| zarIrameM isale ratanI jabaradasta zakti hotI hai ki dhyAnasA muraya sAdhana yaha zarIra hotA hai sAdhAraNa masra zarasoMse bhI nyAyAta rUpa nahIM hotA hai| 2-rakhatArAcasaMhanana nAmakarma-jisa zubha karmake udayase jovoMko banabhaya asthi (hADa) aura ghanamara kIlikA ghAlA zarIra prAta ko yaha bhI cyAnake liye upayogI hai| 3-nArAyalaMdanana-jisa karmake udayase jIvoMko kIlikA vAlA aura ceSTanAlA zarIra prApta ho vaha nArAca saMhanana kAha. lAtA hai| isa sahananake zarIrameM TADokI pratyeka saMdhisthAnameM veSTana hotA hai jisase asthi aura amiyake muDaneke pradeza majabUta veTanase vegina rahate haiN| 4-arddhanArAva saMhanana-jisa pharmake udayase jIyoMko aisA zarIra prApta ho ki jisameM hADoMkI saMdhisthAnoM meM AdhA to gheTana Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura pharma- vicAra 1 180 ] ho aura AdhA bhAga zirA medA yA mAMsase cipakA ho / 5 --- kIlikA saMhanana -- jisa karmake udayase jIvoMko hADoM kI pratyeka saMdhimeM kIlikA sahita zarIra prApta ho / 6 - asaMprAptAkhupATikA saMhanana-jisa karmake udayase jIvoMke zarIra meM asthibaMdha asthisaMdhibaMdha aura zirAvaMdha snAyu mAMsa aura tvacA saMghaTita ho / hADoMkI saMdhiyAM dADoMkI vadhiyoMse veSTita na ho| phIlisahita na ho kintu snAyumAtrase lapaTe ho yA mAsa tathA tvacAse sabaMdhita ho vaha asaMprAptAsRpATikAsaMhanana haiM / yaha pApa karmake udayase jIvoMko prApta hotA hai / yA chaha saMhananoMse ho sakatA hai / parantu karmoMko dagdha vyAna karanevAlA aura ghora upasarga sahana kara dhyAnameM sthira rahanevAlA' pahalA sahanana hai / dUsarA tIsare saMhananavAlA bhI aMtarmuhUrta paryaMna dhyAna eka sAtha kara saktA hai / parantu karmoM ko nirmUla karane lAyaka dhyAna nahIM hotA hai / - cauthA - pAcavA saMhanana dharmadhyAnako dhAraNa karatA hai yathAsAdhya upasargoM ko sahana kara sakatA hai / parantu ghora upasarga yA parISaha jItanemeM asamartha hotA hai / chaTTA saMhanana - dharmadhyAnake yogya hotA hai paraMtu upasarga yA parISaha sahana karanemeM sarvathA asamartha hotA hai isa saMhanana se parIpaha aura upasarga sarvathA jIte nahIM jAte haiM paMcamakAlameM yaha saMhanana hotA hai / isa saMhananako dhAraNa kara muni ho sakta haiM tapa-varaNa kara sakta haiM aTThAvIsa mUlaguNa pAlana kara sake haiN| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura karma-vicAra / [ 181 karmabhUmiko siyoM, Adike tIna saMhanana nahIM hote haiM isaliye striyoMkA karmake karaneyogya dhyAna nahIM hotA hai isIliye strI paryAya meM mokSa sarvathA nahIM hotI hai / sparzanAmakarma-jisa pharmake udayase zarIra meM sparza ho vada sparzanAma dharma hai vaha ATha prakAra hai / 1 - jisa karmake udaya se gale kapola zira-chAtI Adi pradeza meM varkazanA ho usako karkaza sparza kahate haiM / 2- mRdula sparza - jima karmake udayase mayUrapiccha Adike samAna phomala sparza do vaha mRdusparza nAmakarma hai / 3- gurumparza - jisa pharmake udayase jIvoMko loha Adi dhAtu ke samAna gurumpa do vaha gurusparza nAmakarma hai / 4 - laghu-parza - jisa karmaka udayase jIvoMkA atula ke samAna laghusparza ke samAna bahuta halakA sparza ho, vaha laghu sparza hai / 5- snigdhapazaM-- jisa varga ke udayase jodhoMko tilake samAna snigdhatA liye sparza ho vaha snigdhasparza hai / --- 6- sparza - jisa pharmake udayase jIvoM ko pAlukAke samAna rUkSasparza ho vaha rukSa svarNa hai| 7 -- zIta sparza - jisa karmake udayase jIvako jala ke samAna zItasparza ho vaha zItasparza hai / 8 - uSNasparza--jisa karmake udayase jIvoMko agnike samAna uSNasparza ho vaha uSNasparzanAma hai / ye ATha prakAra ke spaza zarIrameM prApta hote hai / aura inakA Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182] jIva aura krm-vicaar| parijJAna indriyoM dvArA jIdoMko prApta hotA hai| isa prakAra kAraNa kArya rUpa sparza, mparzanAmake udayase jIvoMko prApta honA hai| sparzanAma karmakA abhAva ha nahIM sake hai kyoM ka sparzakA samAva sarvatra hai / ATha prakArakA sparza sarvatra dRzyamAna haiN| rasa nAmakarma-jima karmake udayase jIvoMke zarIrameM pAMva prakArake rasameM koI prakArakA rasa prApta ho vaha rasa nAmarma hai| 1-nikkarama nAmarma / jima karmake udayasa jIvoMko adrakha bAdike samAna niktaramAlA zarIra prApta ho vaha tiktarasa nAmakarma hai kamiNa pudgala paramANukA nikarAla rUpa zarIra meM pAraNamana hotA hai| harI miraca Adi banaspatike jIvoMke zarArameM tiktasa hai|| 2- kaTukarasa nAmaka me-jisa karmake udayase jIvoMko nIya Adike samAna kaTugamavAlA zarIra prApta ho vaha sTurarasa nAmarma hai, kArmaNa pudgala paramANuoMkA zarIrameM kaTukarasa maya pariNamana honA sA kaTukAsa hai| harita kuTakI Adi banaspatike jIvoMke zarIra meM yaha rasa hotA hai| 3-kapAyarasa nAmakarma-jisa karmake udayase jIvoMko harIke samAna yA baheDA samAna kpAyalo savAlA zarIra prApta ho vaha pAyarasa nAmaka hai| pudgala phArmaNa vargaNAoMjhA zarIrame kapA. yarasa rUpa pariNamana honA so phaSAyarala nAmakarma hai| 4-Amlarasa nAmakarma-jisa karmake utyase jIvoMko nIvuke rasake samAna (khaTTA ) yA imalIke rasake samAna rasavAlA zarIra prApta ho vaha Amlarasa nAmakarma hai| isa kmese jIvoMko aisA Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAva aura dhrm-vicaar| [183 zarIra prApta hotA hai ki jilameM khaTTArala hotA hai yaha pudalakA pariNamana hai| 5- madhurarasa nAmakarma-jita smaike udayase jIvoMke zarIra meM ikSugmare samAna madhugrasa prApta ho vaha madhurarasa nAmarma hai| pudgala paramANumeM madhurarasa zaktikA pariNamana honA so madhurarasa nAmakarma hai| rasa nAmakakA abhAva nahIM kaha sake haiM kyAki nivAdika zarIra meM kTuka rasAdikA anubhava pratyakSa siddha hai| ___ maMdhanAmakarma-jila nAmanamo udayale jIvoMka zarIrameM gaMdha prApta ho vaha gaMdha nAma hai| vaha do prakAra hai| sugaMdha nAmarma, TugaMdha nAmakarma / jina karmake udayase jIvoMke zarIrameM sugaMdhI prApta ho jaise tIrthakara pagmadevake zarIrameM sugaMdhI prApta hotI hai| pudgala pAmANumeM aitI zaktikA prApta honA so sugaMdhI nAmakarma haiN| ___ jisa karmake udayase jIvoMke zarIra meM durgaMdha prApta ho jaise nara. kake jIvoMke zarIrameM durgadhI hotI hai| gaMdharmakA yabhAva kaha nahIM sake kyoMki sugaMdhI aura dugaMdhI pratyakSa dRSTigocara honI hai| pudgala paramANurme isa nAmakamaike udayase zarIrameM sugaMdhI aura durgaMdhIkA pariNamana ho vaha gaMdha nAmakarma hai| jaise hAthIke zarIrameM gaM yA gulArake phUlameM sugaMdha pratyakSa savako hai| varNanAmakarma-jisa kame unya jIvoMke zarIgmeM vaNe prApta ho vaha varNa nAmakame hai / isake pAca bheTa hai| varNa pratyakSameM larako Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184] jova aura km-vicaar| dIkhatA hai pudgala paramANumeM aisI zaktikA pariNamana ho jisase zarIrameM vaNa utpanna ho| kRSNavarNa nAmakarma-jisa karmake udayase jIvoMke zarIrameM kRSNavarNa utpanna ho vaha kRSNavaNaM nAmakarma hai| jaise kAlI bhaisa kAlA manuSya, kAlA kauvA aadi| nIlavarNa-jisa karmake udayase zarIrake pudgala paramANumeM nIlavarNa ho vaha nolavarNa nAmakarma hai| jase morako gardanakA rNg| isa karmake udayale pudgala paramANu meM isa prakArake varNakA pariNamana ho jAtA hai| raktavarNa-jisa karmake udayase jIvoM ko aisA zarIra prApta ho jisameM pudgala paramANukA raga rakta (lAla) varNakA ho| isa karmake udayase paramANu lAla raMgakA pariNamana kare yaha raka nAmakarma hai jaise lAla ciDiyA / pItavarNa-jisa karmake udayase jIvoMke zarIrakA raMga pIta ho| vaha pItavarNa nAma ma hai| jaise pIlA suuaa| zvetavaNe --jisa karmake udayase jIvoMke zarIrakA raMga zveta / (dhavala) ho,vaha zvetavarNa nAmakarma hai| jaise sapheda bagulA / yadi varNa na mAnA jAya / to varNake vinA zarIrakA hI udaya nahIM ho saktA hai aura zarIrakA vaNe pratyakSa dRSTigocara hai| isa. liye varNanAmakarmakA amAva kisI prakAra kaha nahIM ske| AnupUrvya nAmakarma-jisa pharmake udayase jIvoMko vigraha. gatimeM pUrvagati (pUrvabhavakI paryAyake mAkAravAlA) ke AkAra Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jova aura karma-vivAra | [ 185 vAlA saMsthAna prApta ho vaha AnupUvya nAmakarma padalAtA hai / bhAvArtha jaise eka jIvane manuSyaparyAyakA parityAga kara devaparyApta to manuSya paryAya chor3aneke bAda aura devaparyAya prApta karaneke prathama ( donoM paryAyake aMtarAla meM ) vigrahagatimeM manuSya ke zarIrake samAna kArmaNa zarIrakA AkAra banA rahe vaha AnupU hai / yaha gatike bhedale cAra prakAra hai / narakagatyAnupUrya nAmakarma - jisa karmake udayase naraka gati ko gamana karate jAvako vigra gatima~ ( donoM paryAyaka aMtarAla meM ) pUrvabhatrakA AkAra banA rahe ( jisa paryAya choDakara naraka meM jA rahA hai ) usako narakagati AnupUrvya pahane hai bhAvArtha jaba taka naraka zarIrakA dhAraNa nahIM diyA hai| usa jIna ke kArmaNa garIramA AkAra pUrva paryAya ( jisa paryAyako tyAgakara vaha naraka jA rahA hai ) ke AkAra kA honA vaha AnupUvye nAmakarma hai / niryaggatyAnupUrvya nAmakarma - jima karmake udayase jIvoko niyaMca gatimeM gamana karate samaya vigrahagatimeM kArmaNa zarIrakA AkAra pUrva paryAya (jisa paryAyakoM chor3akara tiryaggatimeM jA rahA hai ) ke AkArakA hA vaha niryaggatyAnupUrvyaM nAmakarma hai / manuSyagatyAnupUDha nAmakarma - jisa dharmake udayase jIvoMko manuSya paryAyake prati gamana karate samaya vigraha gatimeM kArmANa zarIrakA AkAra va paryAya ( jisa paryAyako chor3akara manuSya paryAya gamana karane ko jA rahA hai ) ke AkAra ke samAna ho vaha manuSya gatyA nupUrvya va halAtA hai / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186] jIva aura karma vicaar| devagatyAnuparvya nAmakarma-jisa dharmale udaya jIvoMko deva. paryAyake prati gamana karate samaya viprahagatimeM phArmANa zarIrakA Apa ra parva parNana (jisa paryAyatA parityAga kara deva-paryAyameM gamana karaneko jA rahA hai) ke AkArake samAna ho vaha devagatyA. nuparya nAmarma hai| ___gatyAnuSya meM do cAte haiN| eka gati dUsarI AnupUrvI / so gati to jisa paryAyako jAnA hai vaha grahaNa kI naaygo| jaise eka manuSyo mara kara deva paryAyako jAnA hai to yahA~ para gati to devagata nahalAyegI / parantu Anu:-manuSya paryAyakI hogI ganu vA ardha vigrahagatimeM jIvakA AkAra lo manuSya pa. yale marakara devaparyAyameM jA rahA hai| isaliye vigrahagatimeM manuSya paryAyakA hI AkAra rhegaa| jisa paryAyase bharakara AyegA usa tyaka paryAro AkArako hI vigrahagatimeM dhAraNa karatA rahegA yaha AnupUrtIkA artha hai / arthAta jisa gatimeM jA rahA hai usale pahale bhatrake zarIrAkArako jIva dhAraNa kare so gatyAnupUrvI kama hai| yadi ganupI jarmana mAnA jAya to jAmINa zarIrakA AkAra nahIM mAnanA pdd'egaa| kArmaNA AkAra mAne binA usako zarIra saMjJA hI nahIM hotI hai| jo kArmaNa piDakA koI bhI prakArakA AkAra nahIM mAne to phArmaNa piMDako zarIra nahIM kaha sakate aura kArmaNa piMDako zarIra mAne binA jIva marane para zarIra rahita ho jAyagA to tapazcaraNa dhyAna adhyayana Adi kriyAyeM vyartha Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jova aura karma vicAra / [ 187 kyoMki jo marane para sarvathA zarIra rahita ho jAtA hai / kAme viDako zarIrarUpa mAnane se vaha manne para bhI chUTatA nahIM hai tapazcaraNa dhyAna madise hI naSTa hotA hai / isaliye vigrahagati meM bhI kArmaNa piMDakA AkAra rahanA hai| vaha AkAra jisa zarIrako choDakara vigrahagatineM AyA hai usa zarIrakA AkAra rahanA hai / kArmaNako zarIra saMjJA bhAgamameM batalAI hai AkArake vinA zarIra hotA nahIM hai| isaliye mAnupUrvI nAmakarma avazya hI mAnanA paDegA / agurucghu nAmakarma - jisa karmake udayase jIvoMkA zarIra aktUla ke samAna ekadama halakA hokara Uparako uDa nahIM jAtA hai aura na loheke goleke samAna ekadama bhArI hokara nAca par3a nahIM jAtA hai usakA agurulaghu nAmakarma kahate hai / upavAsa nAmakarma - jisa dharmake udayase jIva apane zarIra ke vaMdhana se svaya mara jAve yA apane zvAsozvAsa ke virodha karane para apane zarIrakI kriyA apane Apa hI mRtyu ho athavA apane trikaTa sIMga Adi zarIra ke avayava hI apane zarIrako ghAta karanemeM kAraNa ho vaha upaghAta nAmakarma hai / yaha upaghAta nAma agni praveza jala prapAta yAdike dvArA bhI apane zarIra ke dvArA ho apane zarIrakA ghAta karatA hai| jaise bArahasiMgA ke sIMga vAsa AdimeM aTaka kara mRtyuke kAraNa hote haiM / paraghAtanAna karma - jisa kamake udayase jIvoMke zarIrakI racanA aisI ho jisase dUsare jIvoM ke zarIrakA ghAta ho dUsare, jIvoM kI mRtyu ho / jaise sarpa, sarpake dvArA bahutase nIvoMkA ghAta Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188] sakarma-vicAra / hotA hai| vicchukI pUcha siMhake paMjA, rIkSakI jIbha aadi| za. strAdikke dvArA bhI jisase dUsare jIvoMko ghAta ho ghaha paraghAta nAmakarma hai| ___AtApa nAmama-jisa karmake udayase jIvoMke zarIra meM AtApa ho yaha AtApa nAmakarma hai| AtApa nAmakamake udayase jIvoMko aisA zarIra prApta honA jisameM AtApa hotA ho / sUyamaDala-pRthvIpAya AdimeM AtApa hotA hai / aura vaha pratyakSa dokhatA hai| isaliye isa karmakA abhAva nahIM maanlk| udyota nAmama-jisa karmake udayase jIvoMke zarIrameM candra maMDalake samAna udyota ho-yaha udyota nAmakarma hai| isa karmakA abhAva nahIM kaha sakta haiN| kyoMki nakSatra cadra maMDala AdimeM udyota pratyakSa dRSTigocara horahA hai| zvAsozvAsanAmama-jisa dharmake udayase jIvoMke zarIrameM zvAsozvAsa kriyA utpanna ho vaha zvAsozvAsa nAmarma hai / prazastavihAyogatinAmakarma-jisa karmake udayase jIvoMko aisA zarIra prApta ho-jisase AkAzameM haMsa vidyAdhara-devoMke samAna sudara gati ho vaha prazasta vihAyogani nAmakarma hai| aprazastavihAyogatinAmakarma-jisa karsake udayase joboMko aisA zarIra prApta ho jisase U~Ta gadahA-siyAla makSikA pakSI Adike lamAna gamana ho / isa pharmakA abhAva kaha nahIM sakate haiM kyoMki choTe 2 pakSiyoMmeM aprazasna vihAyogati pratyakSa dRSTigocara hotI hai| Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura kama-vicAra 186 pratyeka zarIra nAmakarma-jisa karmaphe udayase jIcaoNko pesA zarIra prApta ho ki jisa zarIrakA paka hI jIvAtmA svAmI ho| mAvArtha-eka zarIrakA eka hI AtmA svAmI ho / eka zarIrameM eka hI jIva rahatA ho / yadyapi sUkSma jIva manupyake zarIrameM bhI marmANata hai| kSaNa kSaNameM utpanna hote hai| aura kSaNakSaNameM nAzako prApta hote haiM tobhI manuSyakA zarIra una choTe 2 sUkSma jIvoMke prabhAvase na to baDhatA hai aura na ghaTatA hai kevala ve sUkSma jIva usameM AdhArabhUnase rahate haiM parantu manupyake mUla zarIrako pRddhi eka jIva Azrita hai| vahI jIva usa zarIrakA mAlika hai| vahI manuSya paryAyako prApta huA hai| itara jIva manuSya-paryAyako prApta nahIM hai| yaha dRSTAMtamAtra hai parantu pratyeka nAmamakA udaya ekaMdriya jIvameM hotA hai| sAdhAraNa zarIra-jisa karmake udayase eka zarIrake svAmI aneka jIva hoM vaha zarIra una samasta jIvoMke AhArapAnase caDhatA ho| ve samasta jIva usa zarIrameM eka sAtha janma maraNa kiyA karate hai mAhAra grahaNa karate hai aura apanA pAlana popana saba eka sAtha hI dharate hai bhAvArthaka zarIrakA bhoga aneka jIva pharate haiN| usako sAdhAraNa zarIra kahate hai jaise kaMda (mUlI-gAjara yAlu yAdi) meM nigodiyA jIvoMkA zarIra sAdhAraNa zarIra kaha. lAtA hai / dazakada sAdhAraNa hI hote haiM ve misI avamyAmeM pratyeka nahIM hote hai| eka nigoda zarIrameM siddharAzike anaMtaguNe jIva rahate haiM / isaliye kadaphA sevana nahIM karanA caahiye| sukhAkara pakAraka khAne meM bhI anaMta jIpoMko hAni hotI hai| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 ] * jIva aura karma vicAra | trasa nAmakarma - jisa karmake udayase jIvoMko paryAya ( do indriya-tIna indriya-vAra indriya- pAva indriya zarIrako zarIra kahate haiM, prApta ho vaha trasa paryAya hai / jo gamana kare vaha trasa aura sthira rahe vaha sthAvara aisA artha nahIM karanA cAhiye kyoMki havA ( pavanakAya) ke jIva gamana karane para bhI sthAvara haiM / aura bahutase trasa jovoM meM gamana karane kI zakti nahIM honepara bhI nAma karmake udayase ve do indriya Adi paryAya kahe jAte hai / isa karmakA bhAva kaha nahIM sake hai kyoki isa karmake bitA do indriya Adi indriyoM kA abhAva hogA jo pratyakSa sabako dRSTigocara ho rahI hai / syAvara nAmaka -- jisa karmake udadyate jIvoMko pRthvokAya ApakAya tejakAya vAyujAya - vanaspatikAya zarIra prApta ho / ekendriya zarIradhArI jIvako sthAvara kahate haiM / subhaganAma - jila karmake use jIvoko janamana rajana ka netrAlA parama saubhAgya yukta dekhane meM sabako priya zarIra prApta ho vaha subhaga nAmakarma hai| durbhaga nAmakarma - jila karmake udayase strI puruSa ke zarIra me suMdaratA hone para bhI paraspara pronikara na ho vaha dubhaMga nAmasme hai / dubhaMga karmake udayale suMdara zarIra honepara bhI dUsaroM ko pyArA nahIM lagatA hai jisase usako koI bhI nahIM cAhatA hai / sukhara nAmakarma - jisa karma ke udayase zarIra meM sarvajana kpaMpriya-atizaya manoza aura madhura svarakI prApti ho vaha sukhara nAmakarma hai / jaise koyalakA svara / - Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jova aura dhrm-vivaar| [161 du.svara nAmakarma-jisa phamake udayase jIvoMke zarIra meM karNabhedo-Tuka-apriya evaM sunane mAtrase glAni utpanna ho aisA svara prakaTa ho vA duHsvara nAmakarma hai jaise kAka gadahA Adi jIvoMkA svara bahuta hI pIDAphara hotA hai vaha saba du.svara nAmakarma kA udaya hai| zumanAmakarma-jisa karmake udayase jIvoMke zarIrameM aise manohara mAgopAgako racanA ho ki jisako dekhane mAtrase hI satya jIvoMkA mana lubhAya jAya-netra aura mana vaza hojAya vaha zubhanAmakarma hai| __ azubhanAmakarma--jisa dharmake udayase jIvoMke zarIrameM aise virUpa AgopAgakI racanA ho jisako dekhane mAtrase anya jovAso glAni apriyatA aura poDA ho vaha azubha nAmarma bAdara nAmarma-jimma pharmake udayase jIvoMko aisA zarIra prAta ho jisase anya jIvoMke zarIrako bAdhA ho| dUsare jIvoMke zarIrako rokatA ho aura svayaM dUsare jIvoMke zarIrase ruka jAtA hA / vaha vAdara nAmakarma haiN| sUkSma nAmarbha-jila karmake udayase jIvoMko sukSma zarIra prApta ho vaha sUkSma nAmakarma hai sUkSma jIva kisI bhI,jIvako vyAghAta nahIM pahuMcAte haiM aura na unakA vyAghAna koI kara sakA hai| paryApti nAmakarma-jisa karmake udayase jIvoMko ( AhArazarIra-indriya zvAsozvAsa-mApA aura mana ye chaha) paryApti pari Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192] jIva aura karma-vicAra / pUrNa ho vaha paryApti nAmakarma hai| ekeMdriya jIvoMke vAra paryApti hotI haiN| do indriyase asainI paMcendriya jIvoM taka pAMca paryApti hotI hai| saMjJI paMcendriya jIvoMke chaha paryApti hotI hai| aparyApti nAmakarma-jipsa maike udayase jIvoMko AhArAdi paryApti paripurNa karanekI sAmarthya nahIM ho-paryApti paripUrNa kare vinA hI mRtyuko prApta hojAve vaha aparyApti nAmakarma hai| sthira nAmarma-jisa zubhakarmake udayase jIvoMke zarIrameM aisI vilakSaNa zakti prApta ho jisase ki dusara tapazcaraNa-upacAsAdi kAyaklaza karane para bhI zarIra aura zarIrake aMgopAgameM carAvara sthiratA banI rhe| kisI prakArako asthiratA zarIra aura aMgopAMgameM prakaTa na ho / vaha sthira nAmarma hai| bhAvArtha manu. pyoMkA zarIra AhAra pAnI ke na milanese thoDese samayameM ho kRza hone lagatA hai| tapazcaraNase AhAra pAnIkA nirodha aura icchAkA nirodha hotA hai isaliye sAdhAraNa manuSyoMkA zarIra va aMgopAga tapazcaraNase kRza ho jAte haiM mAMsa rudhira medA dhAtu aura upadhAtu kI sthiratA nahIM rahatI hai| paraMtu jina jIvoMko sthira nAmakarmake udayase jIvoMke zarIrameM mAMsa rudhira medA dhAtu mAdi raloparasa kAyakleza karane para bhI sthira rahate haiN| yaha puNyakarmake yogale prApta hotA hai| asthira nAmakarma-jisa karmake udayase jIvoMke zarIrameM rasa uparasakI sthiratA na ho, vaha asthira nAmakarma haiN| jarA sA zIta-yA sahaja uSNa lahana karane meM jo zarIra yA AgopAMga sahana Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura karma vicAra / [ 163 meM samaya ho jarAse kAyaklezameM zarIra kRza hojAve vaha asthira nAma hai / AdeyanAmarksa - jisa karmake udayase jIvoMke zarIra meM kAni utpanna ho vaha Adeya nAmakarma hai / anAyatA utpanna na ho vaha sanAdeya karma hai / - jisa kmeke udayase jIvoMke zarIra meM kAti yaza. kIrti nAmavarksa -jila karmake udayase jIvoMke prazasta kArya va guNoMke nimittale phIti honA so yaza. kAMtiH nAmakarma hai athavA aprazasta kArya karane para bhI aura durguNa samApanna honepara yaza kIrti nAmakarmake udayase kIrti honA so yaza, kIni nAmadharma hai| bhAvArtha - yazaHkIti karmake udayase malina kArya karane para bhI prasaMzA hotI hai| anInike kArya karane para bhI prasaMzA aura yaza hotA hai yaha sana yazaHkIrti karmakA udaya hai / mathavA apane meM guNa hoM yA na hoM ho, to bhI lokameM prasthApana ho vaha yazaHkIrti nAma karmake udayakA phala hai / ayazaHkIrtinAmakarma - jisa karmake udayase jIvoMko prazasta guNa vidyamAna honepara bhI prazaMsA na ho| acche kArya karane para bhI prazaMsA na ho / nIti aura sadAcAra pUrvaka prakRti karane para bhI prazaMsA na ho vaha ayaza kIrti nAma hai / athavA apane meM doSoM. kA sadbhAva nahIM hone para bhI dopoMkI pragaTatA honA so ayaza:- kIrti nAmavarga hai| tIrthaMkara nAmarza - jisa karmake udayase jIvoMko nIna jaga* Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ti 164] jIva aura karma-vivAra / sako Anadita evaM Azcarya karanevAlA-paMcakalyANaka dvArA devopunIta vamatkAra sahita-tIna jagatake jIvoMko parama abhayadAna denevAlA dharmacakrako dhAraNa karanevAlA tIrthaMkara paramadeva padakI prApti ho yaha tIrthaMkara nAmakarma hai| tIrthakara pada sarvotkRSTa haiM sarva jagata pUjya hai-nijagata mAnya hai-tIna jagatake jIvoMko abhayadAna denevAlA hai, samasta jIvoMko sukha karanevAlA hai / devoMse paramapUjya hai| isa prakAra nAmakarmake udayase jIvoMkA aneka prakArako ava. sthAeM prApta hotA hai jaise vitrakAra anekaprakArake citra banAtA hai vaise ho nAmakarmake udayase anekaprakArake nara nArakI devatiyaMca Adi avasthAko jIva prApta hotA hai| gotrakarma-jisa karmake udayase jIvoMko mahAvatake yogya va mahAvata dhAraNa karaneke ayogya UMca nIca gotra prApta ho gotra hai| jisaprakAra kumhAra choTe bar3e vartana banAtA hai vaise hI gotrakarma U canIva kulameM janma prApta karAtA hai| UMca gotrakarma jisake udayase mokSamArga dhAraNa karane lAyaka gotra prApta ho| mokSamArgakA pragaTa karanevAlA eka gotrakarma hai, Ubagotrakarma mahAna puNyakarmake phalase hI prApta hotA hai| jisa prakAra saMyamakI prAptike liye manuSya paryAyakI prApti jainadharmakI prApti aura sarva prakArakI nirAkulatAkI AvazyakatA hai athavA AsannabhavyatA aura samyagdarzanakI vizuddhikI jaisI AvazyakatA saMyama dhAraNa karaneke liye niyAmaka hai vaise hI Uvagotra prApta karalenekI paramAvazya.. Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura krm-vicaar| [195 katA hai| UMca gotra prApta kyei vinA munivrata hI nahIM hotA hai to vizeSa saMyama kisa prakAra hosaktA hai ? jilase sAkSAta mokSamArgatA vyakta hojAya ? isaliye UvagotrakA prApta karalenA mahAna puNyakA phala batalAyA hai| kevala bAhya snAna zuddhi yA UparakI saphAIko hI Uba gotra nahIM kaha sakate haiM yA uttama vyavahAra karanevAle varNazaMkarako UMcagotra nahIM kahate haiM UcagotrakA prApta karalenA pUrvabhara ke puNyakarmakA phala hai jisa kulameM rajazuddhivIryazuddhi-AvaraNazuddhi aura sadAcArazuddhi aura piMDazuddhi niyamitarUpase vaMzaparaMparAgata calI AI hai| jisa kulameM gharejA nahIM huA hai jAti zaMpharatA nahIM huI hai aura AcAra nivAra evaM khAna pAta nIvajAti bhraSTa tathA jAticyuna (dazA Adi ) ke sAtha nahIM huA hai vaha kula UMca gotra kahalAtA hai aise kulameM utpanna hue manuSya vrata ( mahAvrata ) dhAraNa kara sakate haiN| aise manuSyoM kI hI pUrvabhavake puNyodayase mahAvrata dhAraNa karanekI dRDha dhAraNA hotI hai parIkSAke samaya ve cyuta nahIM hote haiN| vicAroM ke rUpa jAra aura zraddhAse malina nahIM hote haiM / bhAvoMkI dRDhatA pratiSTA gorava Adi ke pralobhanase sakaMpa nahIM hotI hai| jisakI utpatti malina hai usakI bhAvoMkI paraNati bhI patita rUpa hotI hai / aura jo nIca kulame utpanna huA hai usake bhAvoMmeM dharmakI rama AdarzatAko grahaNa karanekI zakti nahIM hotI hai| isIliye zAstroMmeM vivAha zuddha kula apanI zuddha jAtimeM batalAyA hai| "atha kanyA sajAtIyA vizuddhakulasaMbhavA" aisI Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196] jIva aura krm-vicaar| zAstrIya AjJA vatalAI hai| vijAtIya vivAhase ucca gotroM hAni hotI hai| immI prakAra vidhavA vivAhase ucca gotratA naSTa ho jAtI hai isI prakAra madya-mAla madhusevI mahAvatakI zaktise rahita nIca kulake manupyake hAthakA bhojana pAna karanese Uca gotrakI hAni hotI hai| dassAke sAtha vyavahAra karanese ( jo dastA vidhavA vivAhAdi kAraNoMse jAticyuta haiM ) bhI jAti jyuta na hotA haiN| UMca gotratA naSTa hotI hai| jitane tIrthaMkara hue vizuddha kSatriyakulameM hI utpanna hue haiN| varNazaMkaratA vidhavA vivAha aura chatAchUtakA lopa tIrthaMkara mAtA pitAke kulameM nahIM thaa| nunigaNa zUdrake hAthakA pAnI pInezale zrAvakakA bhojana grahaNa nahIM karate haiM / isase mAluma par3atA hai ki chUtAchUtakA lopa karanA Agama viruddha hai| UMca gotrako hAni karanevAlA hai| munikA sparza nIca kula mAtaMgake sAtha ho jAya to muniko snAna (daMDa snAna ) karanA par3atA hai aura prAyazcita lenA par3atA hai| pratimAkA zadra sparza kara leve to pratimAko zuddhi karAnI paDatI hai isaliye UMcagotrako hAni karanevAlA chUtAchUtakA lopa karanA hai| nIcagotra-jisa pApake phalase nIcakula (mahAvratake dhAraNa karaneke ayojJa ) meM janma leve vaha nIca gotra hai| gotrakarma na mAnA jAya to mokSamArgakA hI lopa hojAyagA Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura karma-vicAra | [160 tathA uttama sadAvArakI kriyAyeM saMskAra - phula vizuddhi - piDhazuddhi Adi samasta mokSamArga ke upayogI kAryoMkA lopa hojAyagA dIkSA zikSAkA bhI abhAva hogA kitane hI loga snAna karanA - saphedapopa rahanA-sAvU lagA-. kara ujale bAjale rahanA yahI UMcagotra ( apane vyApAra karma se hotA hai) hai aisA mAnate haiM / paraMtu jainazAsana meM zrIRRSabhatIrthaMkarase lekara mahAvIra paryanta 24 tIrthaMkaroMne hI ATha karma batalAye haiM / sAta karma kisIne nahIM batalAye / na gotrakA abhAva batalAyA pratyeka yugameM AThoM karmo kA udaya rahatA hai / isaliye UparI bhavakA yA vyApArake nimittase UMcanIca gotra saMjJA nahIM hai / bharapeTa manamAne pApa kare aura Upara saphedapoSa vane unako UMca gotra nahIM mAnA hai / ktui pUrvabhava ke puNyodayase ikSvAku Adi vaMza meM janma lenA so UMca gotra hai UM vagotrakI mahimA sabako pratyakSa hai / isaliye gotrakarma bhI pratyakSa haiM / aMtarAya karma - jisa karmake udayase jIvoMko saba prakArako sAmagrI maujUda hone para bho tathA satra prakArake sAdhana upasthita honepara jo bhogane nahIM deve vighna kara deve vaha antarAyakarma hai / jisaprakAra bhaMDArI rAjAko AjJA prApta karalene para bhI kAryameM nAdika kAryameM ) vighna karatA hai / athavA rAjAse aisI AjJA prApta karanemeM hI bAdhA karatA hai usIprakAra aMtarAyakarma vAghaka hotA hai / dAnAMtarAya - dAna dene yogya apane pAsa sAmagrI dhana saMpatti Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198] jIva aura krm-vivaar| aura saba prakArakI yogyatA prApta hone para bhI tathA uttama pAtrakA samAgama hone para bhI jo mai dAna pradAna karane meM vina kare, dAna deneke bhAva na hone de| tathA bhAvoMmeM loma rasako utpanna kara dAna dene meM viparIta buddhi hojaave| dAna dete huye bhI manameM malina vAsanA aura murchA pariNAma banA rahe vaha dAnAtarAya nAmarga hai malina vAsanAse diye hue dAnakA phala bhI uttama nahIM hotA hai lomAMtarAya-aneka prakArakA uttamottama aura pratyakSa lAbhajanaka vyApAra karane para bhI lAbhakI prApti na ho| apane vyApArase apaneko lAbha na hokara usI vyApArase dUsaroMko lAbha ho jAya prApta kIhuI saMpattikA svabhAvarUpase vinAza hojaave| AtI huI saMpattimeM rAjA yA koI mahAna purupa bAdhaka bana jaave| ityAdi aneka prakArale sukha sAdhanoMkA lAma hone meM jo karma vidhana kare vaha lAbhAMtarAya nAmakarma hai| mogAMtarAya-bhoga sAmagrI upasthita hone para bhI jo bhogana sake, bhojana khAna pAna sAmanI parosI jAne para bhI usakA bhoga na le ske| vaha bhogAntarAya hai| upamogAntarAya-upabhoga sAmagrI upasthita hone para bhI jA upabhoga padArthoko sevana na kara ske| vaha upamogAtarAya hai| ___dhIryAntarAya-jisa karmake udayase saMpUrNa prakArake kArya pharanekI zakti upasthita honepara bhI kArya karane meM asamarthatA ho, samasta bAtoMke sahana karanekI zakti maujUda hone para bhI sahana karane meM antaraMga bhAvoMkI kAyaratA ho / pariNAmoMmeM dhairya na ho, Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jova aura km-vivaar| [166 bhAvoMkI sthiratA na ho, manakI gaMbhIratA na ho| vaha saba vIryA. ntarAya karma haiN| athavA zaktiko jo utpanna na hone de vaha vIryAstarAya dharma hai| antagayanarmako na mAnA jAya to vyApArAdika meM honevAlI hAnikA lopa hogaa| jo pratyakSa sabako anubhatrita hai| isI prakAra bhoga upabhoga Adi sAmagro sevana karane meM bhI kabhI ailA vina dIkhatA hai ki padArtha sAmane hAtha para AjAne para bhI usakA sevana nahIM hotA hai| icchA honepara prApta nahI hotA hai| dAna deneke pariNAma hone para yA dAna dene para bhI usa vastuse mamatva bhAra nahIM jAnA hai so sava atarAya karmakA udaya hI samajhanA caahiye| isoprakAra vIryAntarAyakA kArya sabako pratyakSa pratibhA. sita hai| kauna kaunase kArya karanese kauna kaunase karmakA baMdha hotA hai| 'nAvarNa karmake baMdhake kAraNa nAnake sAdhanoMmeM vighna karanA, jAna sAdhanoMkA lopa karanA, satya aura pramANita jJAnako pita pharanA, vidvAnoMse jaina paMDitoMse matsara bhAva rakhanA, paDinoMko mithyA avarNavAda lagAkara jAnakI dRSTimeM roDA karanA, saskRta pAThazAlAke caMdAmeM vidhana karanA, zAstroMkI mithyA samAlocanA karanA, jJAnI AcAryoMke vItarAga bhAvoMko dUSita banAnA, apanI Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __2001 jIva aura pharma-vicAra / maujamajAke liye dharmazAstroMkA (Agama viruddha vidhavAvivAha Adi) rUpAntara gar3hanA / mithyA matako raDhAnevAle mora pApoMkI vRddhi karanevAle kapolakalpita lekha likhanA una lekhoMko dharmarahasya ke nAmase pragaTa karanA / sarvajJako vANImeM saMdeha karAnA / jinA. gamake svarUpako anya mithyAmatake svarUpake sAtha milAnekA prayatna karanA ityAdi sarva kArya karanese jJAnAvaraNa karmakA vadha hotA hai| jaise Ajakala isa kAryako paDhe likhe sudhAraka apane manalabakI siddhi ke liye kara rahe hai| darzanAvaraNa karmake vadhake kAraNa (sakSipta ) dUsaroMkI AMkha phoDanA, jinendra bhagavAna kI mUrtike darzana karanemeM vighna karanA zarAba pInA, divasameM zayana karanA,dUsaroM kI saMpatti dekhakara ronA / Ata pariNAma karanA / muniyoMkI nindA karanA / mandira vadhAne ko rokanA, paMcakalyANake karAnemeM vyartha kharca karavAnA, rAtrimeM hoTalameM khAnA, abhakSa sevana karanA, jAtipAMtikA lopa pharanA, zAstroMkI pramANatA naSTa karanA indriyoMko chedana karanA manna pAna rokanA / ityAdi sarga darzanAvaraNake baMdhake kAraNa hai| darzanAvaraNake baMdhake kAraNa aneka hai / Upara saMkSiptameM batalAye haiN| aura bhI mandirakI Avaka banda karanA, mUrtipUjAkA lopa karanA, pApakA upadeza denA, mandiraphA dravya apaharaNa karanA ! pApa kAryoM ko uttama patalAnA ityAdi aneka kAraNa darzanAvaraNake bandhake kAraNa haiM / vartamAna samayameM loga ajJAna bhAvase yA svArthabuddhise darzanAvaraNa karmake vandhake kAraNa yahuta karate haiN| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - jova aura phrm-vicaar| [201 / kuzikSAse jJAnavaraNa aura darzanAvaraNa karmake bandhake kAraNa anAyAla hI manuSya svayameva karane lagatA hai, kuzikSAle ajJAna hotA hai / viveka aura vicAra-buddhi naSTa ho jAtI haiN| jisase vaha jinavANIko vRddhi ko roka kara jJAnAvaraNa karmakA candha karatA hai / paNDitojhI nindA kara aura muniyoMkI nindA phara prazasta jJAnakI vRddhiko rokatA haiN| isaliye mAnAvaraNa karmakA bandha pharatA haiN| rAtrime abhakSa bhakSaNa hoTalameM karatA hai| jina darza. nako rokatA haiM pAThazAlAoMkI buddhiko apane svArthake sAmane kaMTaka samajhatA hai / isaliye unake candAmeM vighna karatA hai yaha saba jJAnAvaraNa va darzanAvaraNa karmake bandhake kAraNa haiN| bu.zi. kSAse hI zAstroM kI mUkhatA pUrNa samAlocanA kI jAtI haiM yaha bhI prazasta jJAnako duSaNa lagAkara prazasta jJAnako rokatA hai yaha saba jJAnAvaraNa va darzanAvaraNake kAraNa haiN| vedanIkarmake banyake kAraNa jIvoMko mAranA, jIvoMkI dukha denA, yajJameM pazabagha karanA, devI devatA para bali caDhAnA, dasaroMka saMpattiko anyAya pUrvaka chIna lene ke liye ( sAmyavAda ) volasevijama jaisI durnItiko nIti mAnakara zrImAnoMkI hatyA karanA, roTonnatike bahAne dUsaroMkA dhana saMpatti luTanA, svataMtratAkI prApti ke bahAnese jagatake bhole prANiyoMko tthgnaa| puNya pApakA lopaH karanA, karmako nahIM mAnanA, paraloka nahIM mAnanA paDhe likhe hokara ghUsa lekara dUsare jIvoMko dukha denA, jinapujana karanA, vAtlatyabhAva rakhanA, sAtharmA bhAiyoMko dharmabaMdhu samajhakara sevA karanA Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 ] jIva aura ka-vicAra | pratiSThA karanA, rathotsava karanA, gajaratha calAnA, muniyoMko dAna denA, vaiyAvRtya karanA, upavAsa karanA, jinendrapujanako grAma puNya karanA, tIrthayAtrA karanA, prabhAvanA karanA, vratoMko pAlana karanA ityAdi sava vedanakarmake vavake kAraNa hai / cedanI kama do prakAra hai - sAtA aura asAtA cedanI / sAtA vedanI kA vadha acche kAraNoM ke karanese hotA hai / aura asAtA vedanI karmakA bandha bure kAma ( anIti aura asadAcAra ) karanese hotA hai / mohanI karmake kAraNa - ( darzana mohanI karmake baMdhake kAraNa ) deva meM avarNavAda lagAnA / zvetAMvara digaMbara aura sthAnaka cAliyoM ko ekarUpa banAneke liye devake rUpa meM parivartana karanA, parivartana karaneke lekha likhanA, mUrti (arahata bhagavAna ) pUjA caMda karanA mithyA devoM kI prazaMsA karanA ( jaise paDhe likhe apanI prati ThAke liye saba devoM kI prazaMsA karate haiM ) rajasvalA strI se maga. vAnakI pUjana va abhiSeka karanekA upadeza denA, zUdra ke hAthase bhagavAna kI mUrtikI avahelanA karanA, bhagavAna kI mUrtiko tor3ane kA upadeza denA, glAni karanA, maMdirameM kAmasevana karanA so darzana mohano karmake baMdhake kAraNa hai / dharmakA svarUpa parivartana kara vyabhicAra ( vidhavA vivAha ) meM dharma batalAnA jinadharma meM zravaNaMvAda lagAnA, AgamakI maryAdA kA lopa karanA | Agamako mithyA batalAnA Agama meM avarNavAda lgaanaa| guru muni aura AcArya mahArAjako niMdA karanA, muni Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura krm-vicaar| [203 - yoMko vyabhicArajAta kahanA / saMghakA avarNavAda karanA / vyabhi. cAriyoMko brahmacArI khnaa| zrAvako malina ca phalaMkitakaraneke liye yAgamako thAnAko na mAnanA / so sara darzana moha. nIya karmake kAraNa hai| cAritramohanIya karmake kAraNa-kapAyake vaza hokara dharmake pavitra svaspako malina banAnA / dharmakI pavitratAkA nAza karanA, dhAvakako pavitra kriyAkA lopa karanA, munikriyAoMkA lopa karanA, varaNAnuyogake svarUpameM parivartana karane ke liye jinAgama viruddha dharmakA svarUpa banalAnA, pariNAmoMkI lagna viSayakapAya aura pApavAsanAmaM lagAnA, viSayakapAyake sevana karanema dharma mAnanA |so cAritrAinAyakarmabaMdhake kAraNa hai| ___ nIti, sadAcAra, dhArmika saMskArakA lopa karanA, vivAhako sAmAjikabaMdhana banalAkara Agamake viruddha pApa-pravRti karanA so saba cAritra mohanIya karmake kAraNa hai| vidhavAoMjhA vivAha karAnA, AcArase bhraSTa karanA, so bhI cAritramohanIvarmaka vadhakA kAraNa haiN| vinA chAnA pAnI pInA, mAMsa bhakSaNa karanA, prahake hAthakA bhojana karanA so mI cAritra mohanIya karmaka ghaMdhakA kAraNa hai| krodha karanA, mAna karanA, lobha karanA yAra mAyAcArase dharmake meSako dhAraNa kara logoMko uganA-pAya mAvoMse logoM ko pApamAgemeM lagAnA sobhI cAritramohanIyakameke baMdhake kAraNa haiN| naraka Ayukarma ke baMdhake kAraNa tIrthakA paisA khAnA, tIrtha Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204] jIva aura karma-vicAra / kA lopa kara apanA ghara dhanAnA, tIthe para mAsAdanA karanA, deva dranyako bhakSaNa karanA, bahuta sasArake bar3hAnekA pApamArga batalAnA hiMsAdi pApoMkA AraMbha karanA adhika mujanita pariNAma rakhanA so naraka Ayuke baMdhake kAraNa haiN| muniyoMko upasarga karanA, zIlase bhraSTa gharAnA, Agamako jalAnA Agama zAstroM para sonA, Agama zAstrako pAvoMse kucalanA, Agamake arthameM manamAnA bhAva milA denA so bho narakAyuke vadhake kAraNa haiN| tyiMca Ayukarmake baMdhake kAraNa-mAyAcArase rahanA mAyAse dharmabheSa dhAraNa kara pApAcaraNa sevana karanA, kuTila pariNAma rakhanA, so saba tiyaMca mAyukarmabaMdhake kAraNa hai| manuSya AyukarmabaMdhake kAraNa-saMtoSase nIti pUrvaka calanA, dharmakA pavitratAkA uddezya rakhakara apanA vyApAra-vyavahAra cAlavalana pavitra rakhanA, devapUjA gurusevA svAdhyAya sayama aura dAna karanA bhagavAnakI AjJAko mAnakara Agamaviruddha nahIM calanA, zIlavrata pAlanA jIvoMkI dayA karanA, satya bolanA lo saba manucya mAyuke karmabaMdhake kAraNa haiN| deva Ayukarmavadhake kAraNa-jinadharmakA udyota karanA jaina. "dharmakI prabhAvanA Agamake anukUla karanA, tapazcaraNa karanA samya. gdarzanakI vizuddhi rakhanA, bhagavAna kI pUjA karanA gurusevA-( vayA* pRtya ) karanA, jinamadira aura jinAyatanoMkI rakSA karanA jJAnI vidvAnoM (jo dharmake paMDita haiM) kI sevA karanA, vAtsalyabhAva Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura krm-pivaar| [205 dhAraNa karanA, jinAgamameM saMdeha nahIM karanA, dharmake svarUpameM vitaM. DAvAda kara dharmakI pavitratAkA nAza nahIM karanA, prANoMse adhika pyAre dharmakI rakSAke liye sadaiva taiyAra rahanA, tana mana dhana dharmakI rakSA aura unnatimeM lagAnA so deva Ayu pharmabaMdhake kAraNa haiN| zubha nAmake baMdhake kAraNa-mana vacanakAyakI prakRti sarala va bholI rakhanA, jJAnake durupayogase mana vacana kAyaphI pravRti vaMcala dharmaviruddha nahIM karanA, buddhi va jJAnako viveka pUrvaka rakhanA dUsaroMke divya rUpako dekhakara hasanA nahIM, AMgopAga chedana nahIM karanA, nAsikAdi nahIM kATanA, munike zarIrako dekhakara glAni nahIM karanA, rogI manuSyako saMvA karanA, dukhI jIvoMkI rakSA karanA, poDazabhAvanA bhAnA, dazadharmako pAlana karanA, deva gurU aura thAgamakI zraddhA karanA, sAdharmI bhAiyoMkI rakSA karanA, so sava zubha nAmakarmavadhake kAraNa haiN| ____ azubha nAmarmavadhake kAraNa-mana vacana kAyako vakra rakhanA dUsaroMko dekhakara haMsanA, rogI manuSyako mAra denA, dukhI manuSyake mAranemeM dharma ktalAnA, pAgala kuttoMko mAranemeM dharma batalAnA, asamartha prANiyoMko mAranemeM ipita honA, jAtizaMkarake kArya karanA, vijAtIya vivAhakA upadeza denA, vidhavAvivAhake pracArase zIla bhraSTa karanA, yamameM jIvavadhakA upadeza denA, dharmAtmA bhAiyoM ko pIDA denA, dharmAtmA bhAiyoMke sAtha visaMvAda kara manamAnA pApakarma karanA va bholI samAjase pApakarma karAnA so saba azubhanAmaparmavadhake kAraNa hai| Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206] joca aura krm-vicaar| Uca gotra pharmabaMdhake kAraNa-pavitra sadAcArakA upadeza denA janatAmeM pavitra sadAvArakI vRddhi karanA apane kulaphA gaurava rakha. kara kulame malina kAya (vidhavA vivAha vijAtIya vivAha ) kara kalaMkita nahIM karanA / vratoMkI rakSA krnaa| zIlavatoMko mahimAkA pracAra krnaa| jainayidhile vigaha karAnA, saMskAroMkI vRddhi karanA, guruoMkI rakSA karanA, dharmAyatanoM kI rakSA karanA, guruoMkI AjJA zirodhAryakara kirI bhI bhAIle visaMvAda nahIM karanA, sAdharmI bhAiyoMke sAtha niSkapaTa vyavahAra karanA sadAvA. rakI samasta kriyAoMkA pAlana karanA so UcagotrakA kAraNa hai| rasoIkI zuddha kriyAko liye jitanA uttama aura utkRSTa vicAra kiyA jAvegA utane hI pariNAma UMcagorake adhika hoNge| zUdrake hAthakA pAnI nahIM ponA, malina aura rajasvalAke hAtha kA pAnI pInA, vinAchAnA pAnI nahIM pInA, nidya lokake hAthakA pAnI nahIM pInA, murdA jalAkara Aye hue-azauca (zuddhi nahIM kI) manuSya ke hAthakA pAnI nahIM pInA, malina AhAra (vajArakI pUDI Adi ) nahIM bhakSaNa karanA-piDazuddhi pAlana karanA, vastra zuddhi manazuddhi rakhanA aura paMvaparameSThIkI vinaya karanA so saba aca gotra haiN| nIca gotrake karmabaMdhake kAraNa-malinAcAra dhAraNa karanA abhimAnase anya dInahIna prANiyoMko tuccha samajha kara unako hAni pahuMcAnA / unako mAraNa tADana karanA apane kulameM duSTa kAma karake palaka lagAnA sadAcArameM baTTA lagAnA, bhole bhAiyoMko Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jodha bhI karma vicAra / [ 207 patina karanA dharma bhraSTa karanA, zIlako maryAdA lovanA, khAna pAnameM viveka nahIM rakhanA, nIca manuSya ke sAtha bhojana karanA, samakSa sevana karanA, madya mAsa madhu sevana karanA, anArya logoMkA ucSTi pAnA, maryAdA viruddha padArtha sevana karanA, sAdharmI mAiyoMse takarAra kara unako pavitra AcaraNa se girAnA, saMskAra lopa karAneke lekha likhanA, kulAtyayakA nAza karanA, binA chAnA pAnI pInA, apanI prazaMsA karanA aura dUsaroMkI niMdA karanA saskRta nahIM paDhe likhe hone para bhI apaneko mAnI saMskRtakA paMDita pragaTa karanA, aura saMskRta paDhe likhe jJAniyoM kI rillo uDAnA, apane niya pApamaya malinAcAroMko chipAnA, aura dUsaroMke uttama AcA* zaiko malina banAnekA prayatna karanA, dharmako pavitra AzA apane jhAnakI durmadanAle avanitra panAnA, hInAcAra aura patita avasthA dUsare bhole bhAIkI pharake hamanA dUsagekA ghara jalAphara tApanA, TrenaroMkI sapatti putra mitroMko dekhakara jhaDanA, AmarSa karanA, hepa karanA, matsarabhAva rakhanA ityAdi sarva nIcagotra ke kAraNa hai / phuzikSAse prAya par3he likhe ( apaneko jJAnI va paMDitakI mAra kara apanA matalava ghanAnevAle ) hI manuSya nInragotra karmake kAraNako adhikatara utpanna karate haiN| bhaviSya meM to nIvakuTameM janma leveMge hii| parantu isa vartamAna mIca banane meM do apanA saubhAgya samajhate haiN| asparza manuSyoM ke sAtha khAna pAna karate haiM / paryAya meM bhI to ve aura pratyakSa nIva antarAyakarma dhake kAraNa - dAnAdika pavitra kAyoMmeM vighna 14 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208] jIva aura krm-vicaar| karanA, bhogopamoga saMpadAmeM viSTa karanA so antarAya pharma hai| dAnAntarAyakarma-muniyoMko dAna karane meM :vighna pharanA, dharma, tIrthake dAna kArya meM vighna karanA, jinAyatana aura saptakSetrameM dAna pharate hue rokanA, maMdirakA dravya jo tIrthayAtrA-rathotsava jIrNo. ddhAra pratiSThA aura nitya pUjanake liye rakhA hai usakA bhakSaNa karanA, tArtha ke prabaMdhaka banakara tIrthakA dravya khAnA Avazyaka dharma kArya batalAkara caMdA ekatrita karanA aura usako khA jAnA, paisA kamAneke liye netA dhanatA so sara dAnAttarAyakarmake baMdhaka kAraNa haiN| ___ bhogAtarAya-dUsaroMke bhoga padArthoM ko dekhakara lAlAyita honA bhogoMke sevana karane meM vighna karanA / nagara dAha karanA, dUsa. rozo khAte-pIte phale phale dekha kara unako hAni pahaMcAnekA igadA paranA, so bhogAMtarAya karmavadhake kAraNa hai| upabhogAMtarAya-dUsaroMke upabhogoMke sevana karane meM vighna pharanA dUsaroMkI strIko tAkanA / annapAnakA nirodha karanA, pIMjare meM pakSiyoMko rakhanA lo saba upabhogAMtarAya hai| vIryAntarAya-vrata tapa Adike dhAraNa karane meM zakti honepara bho apanI asamarthatA prakaTa karanA dUsaroMke vrata bhaMga karanA, indri. thoMkA cheda karanA, vidhavA vivAha karAnA, bhogavilAloMmeM mana honA / dhArmika AcaraNoMko DhoMga batalAnA, pazuoMke liMgako pATanA, bhogoMkI (viSaya kaSAya ) lAlasAse manna hokara anubha. ghAnaMda prakaTa karanA so ghIryAntarAya karmabaMdhake kAraNa haiN| Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - jIna aura phrm-vivaar| [206 pratyeka prakRtiyoMke saMkSipta AzravaphA digdarzana Upara kiyA hai kitane hI kArya aise hote hai ki jinase zubhakarma prakRtikA baMdha hotA hai / aura ktine hI kArya aise haiM ki jinase kevala sasArako bar3hAnevAlA vadha hotA haiN| kitane kAryoMse sapta paramasthAna prApta hote haiN| isaliye samasta kAryoM kA vadha karanevAle kAraNoMzA svarUpa saMkSiptameM yatalA denA paramAvazyaka hogaa| sabase dIrdhatara baMdha mithyAtya sevana karanese hotA hai| kudeva kuzAstra-kugurukA saMvA karanA, sUrya grahaNameM dAna karanA, gagAma snAnakara dharma mAnanA, satI honA (jala marakara ) jainadharmako haMmI pharanA, munIzvaroMkI nindA karanA, zAstroMkI pramANatA aura pavitratAyo naSTa karanA kuzikSAmeM dAna denA jila zikSAse dharmazAstrakA baDana piyA jAya / aura sadAcAra puNya pApa tathA unake phaloMkA peca karanA, kevala indriyapratyakSa padArthoMko mAnanA Adi nAsti bhAvoM kA paidA karanevAlI vidyAkA kuzikSA kaha. se haiN| apAtrama dAna denA, midhyAmAgeko bar3hAnA, dharmazAla viruddha kArya karanA, rAjAke viruddha paTayaMtra racanA, vana dAha karanA, ktale yAma macAnA, makkhiyoMke chattAko toDanA kasAIkhAnA kholanA, maMdira tor3anA, zAstroMpara sonA ,khAnA pInA, mUrtiko toDanA, munihatyA karanA mAsa khAnA, jhUThe dastAveja banAnA / malina mApAcArapUrNa bhAva rakhanA ati raudra pariNAmase sasA. rapho hAni pahucAnA dharmAtmA bhAiyoMko ThaganA ityAdi, sarva dIrtha sasArake kAraNa hai| Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210] jIva aura karma-vicAra / / saMskArokA pAlana karanA jainadharmako pavitra bhAvoMse sevana karanA, deva zAstra guruko zraddhA karanA, jinapUjana karanA, vrataH dhAraNa karanA, samyakadarzanake ATha aMgoMkA pAlana karanA, prANoMkI. nochAvara kara jinadharma aura jinAyatanoMkI rakSA karanA, dharmAyatano meM dAna denA, saptakSetrako puSTa karanA, jaina dhArmika vidyAlaya aura dharmAtmA paMDitoM kI tana mana dhanase premapUrvaka sahAyatA karanA so saba saMsArako ta karane ke kAraNa hai| puNyakAya hai| puNyaprakRtiyoMke udayase jIvoM ko sukha prApta hotA hai / aura pApa prakRtiyoM ke udayasa jIvoMko duHpa prApta hotA hai| dhana bhoga saMpadA strI puna mitra mahala hAthI ghoDA ratna, nokara cAkara bhAdi sAdhana puNyakameke phala haiN| dukha daridratA putra viyoga, strI viyoga-roga alpAyu-citA zoka saMtApa-aniSTa saMyoga Adi pApaka mokA phala hai| isaliye puNyakAryako sadaiva parate rahanA cAhiye / bhAvoMkI saMbhAla rakhabara puNyakArya karanA cAhiye / pari__NAmokI nirmalatAke sAtha puNyakArya kiye jAya to acitya phala pradAna karate haiN| puNyakAryoM meM gRhasthoMke liye do mukhya kArya hai pUjA aura dAna / paTaAvazyaka kArya ye saba pUjA aura dAnake hI bheda haiM vyApAra aura paMcasUnA pApoMse jo pariNAmoMmeM malinatA prApta hotI hai, vaha jinapUjana aura dAnase naSTa ho jAtI hai pariNAmoMmeM nirmalatA AtI hai yahApara dAna zabdakA artha supAtra. dAna yA saptakSetra dAna hI samajhanA cAhiye, kupAtra aura kuzikSAmeM pradAna kiyA hubhA dAna mithyAtvakA kAraNa honese ulaTe pariNA.. Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAva aura dhrm-vicaar| [221 moko malina banAnA hai jisase narakAdi durgani hotI hai| "baMdha -kRpevara kSipta" sadhA kuAmeM dhanako jAnabUjhaphara paTaka denA aura sukhI mAnanA acchA hai paraMtu kuzikSA / dharmaviruddha zikSA zikSitoMke choDiMga skUla aura mithyA anyoMko par3hAI ke liye dAna denA acchA nahIM hai ) aura lapAtrameM dAna denA acchA nahIM hai| loga puNyake phala susna dhana saMpattiko cAhate haiM paraMtu puNya paranA nahIM jAnate yA pUNa saMpAdana paranA AtA nahIM hai / bhagavAnakI pUjA aura pAtradAnako bhUlakara vyasanoMkI vRddhi dAna dete hai / svAdhyAyake badale upanyAsa va akhabAra par3hate haiN| pUjAke badale vyabhitArake pracArakI bAteM karate haiN| isI prakAra phala dumba daridratA roga zopha pIDA Adiko cAhane nahIM hai| paraMtu parate hai pApa! parastrI sevana, hiMsA-Tha corI aura pApAcaraNoMko sevana karate haiM / paraMtu pApakAryoMse sukha nahIM prApta hotA hai| dukha dUra nahIM hotA hai| daridratA naSTa nahIM hotI hai| kisI kavine kahA hai ki puNyasya phala micchaMti puNyaM necchaMti mAnavAH / pApasya phala necchati pApaM kurvanti mAnavAH / / artha-manuSya puNyake phala sukhako to cAhate hai| paraMtu puNyakAryoko nahIM karate haiM / pApake phalako to nahIM cAhate haiM paraMtu 'pApa kAryoko karate hI haiN| __ mAna baDAIke liye viSayavAsanA aura kapAyakI puSTi meM evaM saMsAraphI vRddhi meM manamAnA dhana kharca karatA hai phaja karake dAna Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112] jIva aura karma-vicAra / pharatA hai| zaktise adhika kArya karatA hai| kaidameM jAtA hai| rAjya vidroha macAtA hai logoMko pyArI 2 mohaka bAta sunAtA hai aura dharmake liye eka pAI nahIM detA hai / varAMDI bhiskI AdikI mijamAnI dila kholakara mAna vaDAIke liye karatA hai / ucca kulo. tpanna par3hA likhA yuvaka mAna vaDAIke liye mAlakA bhoja detA hai hajAroM rupayA luTAtA hai parantu dharma karmameM eka pAI denA nahIM cAhatA hai| yaha saba mithyAtvake bhAvoM ko va kuzikSAkI li. hArI hai| ___isaliye AvAoMne batalAyA hai ki bhAI dharma, pratiSThA lobha aura mAzAse adhika kImatI hai usako varAvara pahicAna barA. vara parIkSA kara nizcaya kara, anubhava kara, nirdhArita kara, phira mI bahunase paDhe likhe ( apaneko jJAnokA nagAr3A apane muMhake dvArA hI pITane vAle) kuzikSita strIke lobhameM dharmako choDa dete. hai| jAni patikA lopa karate hai chunAtakA jhagaDA miTAnA cAhate haiN| jagale TukDeke liye caTa paTa dharmako chor3a dete haiN| jarAsI vAha vAhIke liye dharmameM kalaMka (vidhavAvivAha Adi dvArA ) lagAte haiN| yaha saba kuzikSAkA phala hai| ___ AcAryoMne gRhIta mithyAtvakA mArga kazAstrAMkA adhyayana' batalAyA hai / vartamAna samayakI pazcima paddhatiko zikSAmeM kuzAstroMkA ho khulama khulA paThana pAThana honese komala baccoM va vAla. koke hadayameM grahIta mithyAtvake aMkura svayameva utpanna ho jAte hai isakA phala yaha hotA haiM ki kuzikSAkI vAsanAse dhArmika Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura karma- vicAra / [ 213 bhAva uTha jAte haiM / aura mAsa bhakSaNa maMdirA pAna, mojamajA ke bhAva jAgrata ho jAte hai / rAtrimeM bhojana karanA nIca manuSya ke hAtha kA khAnA pApa karmoM meM dharma mAnanA Adi samasta durAcaraNa AjAte haiN| aura aise bhAvoMse ho tIvra karma bandha hotA hai / isaliye viveka pUrvaka calanA cAhiye | sadbuddhise kArya karanA cAhiye / sadAcAra aura noti mArgako bhUla jAnA nahIM cAhiye / vyabhicAra dharma nahIM mAnanA cAhiye / jisase anata saMsArakA baghaho / bhavya prANiyoMkA pradhAna kartavya hai ki jahAM taka ho mithyAsvakA sarvathA tyAga kare / tathA puNya karmoM ko mokSamArgakI abhilASA ( uddezya ) se sevana kare / apane kartavya pavitra aura uttama banAyeM saccaritra vane aura sarva samAjako yA jIvamAtrako saccaritra banAne kA upadeza deve / saba jIvoMko AtmabaMdhu samajhakara sanmArga para lAnekA prayatna kare / yaha nahIM ki hAthameM dIpaka lekara svayaM kumameM gire tathA bhole bhAiyoM ko bhI kuAmeM girAnekA prayatna kare / | jo loga puNya pApako jAnate haiM, ve karma baMdhako jAnate haiM vehI saMsAra aura mokSako jAnate haiM, sukha dukhako jAnate haiM, bhalAI burAI ko jAnate haiM / hitAhitako pahacAnate haiM, kartavya aura akartavyako jAnate haiM / "jinako sukhI hone kI icchA hai| jinako dukhoMse Dara hai jinako saMsArakA anta karanA hai jinako apanI unnati karanA hai | jinako svatantra bananA hai unako cAhiye ki sarva saMkalpa vikalpoM Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 ] ko choDa kara aura deva zAstra gurukA zraddhAna ra puNyake kArya deva pUjA satpAtrameM dAna, zuddha anna pAna sevana, AcAra vicAroMkI zuddhatA, piMDa zuddhi kula zuddhi jAni zuddhi Adi ko kAyama rakhakara sadAcAra aura saccaritrale apanI AtmAko bhUSina kare / pApAcaraNoMko choDe / kuzikSA meM dhana vyaya na kare / kusaMgati se have / jIva aura karma vicAra | + puNya prakRtiyoMke nAma, jinase jIvoMko sukha prApta hotA hai sAtAvedanIya 1 manuSyAyu 2 devAyu 3 tiryagAyu 4 manuSyagati 5 devargAta 6 paMceMdriyajAti 7 pAMca zarIra 12 tIna aMgopAMga 15 nirmANa 16 samacaturastrasaMsthAna 17 vajranRpabhanArAca saMhanana 18 prazasta sparza 16 prazasta rasa 20 prazastagaMdha 21 prazastavarNa 22 manuSyagati prAyogyAnupUrva 23 devagati prAyogyAnupUrva 24 agurulaghu 25 paraghAta 26 AtApa27 udyota 28 zvAsocchvAsa 26 prazasnatrihAyeogani 30 pratyeka zarIra 31 trasa 32 subhaga 33. susvara 34 zubha 35 vadara 36 paryApta 37 sthira 38 Adeya 36 yazakIrti 40 tIrthaMkara 49 UMca gotra 42, I isa prakAra 42 prakRti puNyotpAdaka mAnI hai ina prakRtiyoMke udayale jIvoM ko sukhakara puloM zubhakarmo kA saMbaMdha hotA hai / sava prakAra ke sAdhana prazasta aura uttama prApta hote hai - pApa prakRtiyoMke nAma, jinase jIvoMko duHkha prApta hotA hai paMcajJAnAvaraNa 5 navadarzanAvaraNa 14 solahakaSAya ( anaMtAnubaMdhI krodhAdika ) 30 noaMkapAya ( hAsyAdika ) 36 mithyAtvaM Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jova aura karma-vicAra | [ 215 40 pAtra antarAya 45 narakAni 46 diyaMgani 47 vAra jAti ( eka iSTriya do indriya tIna- indriya cAra indriya ) 51 pAca saMsthAna 5 pAMca saMhanana prastaparNa 62 aprasnagsa 63 saprarAstagaMdha 64 aprazasta varNaM 65 narakagati prAyogyAnupuSye 66 tiryagatiprAyogyAnupUrvya 6 upadhAna 68 na vidyAyogati sAdhAraNa zarIra 7 sthAvara 71 dubhaMga 72 dusvara 03 azubha 73 sUkSma 75 pati 76 basthira 95 banAya 78 ayazasvIti ce asAtAvedanIya 80novagotra 81 narakAyu 82 inakAra ye 82 prakuti pApotpAdaka mAnI hai ina prakRtiyoMke udayase jIvoM se dukhakara sAdhana utpanna hote haiM isaliye inakA yaMtra nahIM karanA caahiye| ina prakRtiyoMke taMtra hone ke jo kArya batAye gaye haiM unheM nahIM karanA cAhiye | phira kAraNake abhAva meM kArya bhI nahi hogaa| jaba bure kArya nahIM karoge to bure karma bhA nahIM vadhaMge / sArAsArakA vicAra | kAra puNya prakRti aura pApa prakRtiyoM kA nidarzana karAyA hai, far kAryoMse kevala pApa karmoMkA yA ho jIvoMko durgati prApta ho, roga zoka saMtApa aura daridratA prApta ho, aise kArya - hilA jhUTha corI kuzIla pApAcaraNa abhakSamakSaNa anyAya sevana - sapta vyasana madya mAMsa madhu bhakSaNa rAtribhojana aura jinAgama tathA jinagurule dveSa Adi bhayaMkara pApakAyako yathAzakti maharniza chor3anezA dhyAna karanA cAhiye vicAra karanA cAhiye / aura yathAsAdhya chor3anA cAhiye | L Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura krm-vivaar| AtmAkA svabhAva aura AtmAkA svarUpa para vastuse sarvathA, bhinna hai zuddha vuddha jJAyakasvabhAva TaMkotkIrNa nirmala acalaM vimala parama bItarAga niraMjana parama pavitra aura sarva upAdhi rahita sukha maya zAtimaya jJAnamaya darzanamaya anaMtavIryamaya cidAnadamaya akSaya anaMta svabhAva maya AtmA hai| vaha na to puNyamaya hai aura na pApa maya hai| puNya pApase sarvathA bhinna hai| saMhArake samasta padArtha mAtmAke eka bhI upayogI nahIM haiN| koI bhI padArthole AtmAkA saMbaMdha nahIM hai jisase ki AtmAko ina saMsArI pApa puNya padA. those lAbha yA hAni hosake isoprakAra AtmA ajara amara akSaya hai nirAkAra hai amUrtIka hai anAdi nidhana hai| avyaya hai anata hai isaliye autmA na to strI hai na puruSa hai na napuMsaka hai na gorUpa haiM, na naraka rUpa haiM na devarUpa haiM na niyaMvarUpa hai na krodhI haiM na mAnI hai na lobhI hai na mAyAvI haiN| ina samasta prakArake jAlase rahita parama vizuddha svasvabhAvameM paraNata jJAnadarzanamaya hai / yaha zuddhA. tmAkA svarUpa hai| parantu saMsArI AtmA karmose baddha hai| / isaliye puNyakarmake udayameM harSita honA, yA pApakarmake uda. yameM dukhI honA, saMtApita honA yaha vivekI puruSakA kArya nahIM hai puNya pApa donoMprakArakI paraNAta para apane bhAvoMko na rakhakara puNya pApa phaloMkI icchAkA parityAga kara apane Atma svarUpakI. bhAvanA karanA caahiye| isa liye kisI bhI padArtha meM rAga nahIM karanA cAhiye kisI bhI padArthako AtmasvarUpa nahIM samajhanA caahiye| kisI bhI padA Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jova aura pharma- vicAra / [ 210 ko sugrarUpa nahIM mAnanA cAhiye (kyoMki sukha eka AtmAkAhI dharma hai ) kisI bhI padArtha kI prAptiko icchA gardI karanI cAhiye yA sasArake pArthAkI prApti ke liye lAlasA nahIM rakhanA cAhiye mamatva bhI pariNAmoMse kisI padArtha sevanakA na karanA cAhie kisI bhI padArthako prApti ke lie Ari NAma nahIM karanA cAhiye / amuka padArtha kI prApti nahIM hogI to merA aniSTa dogA maraNa hogA isa prakArako bhAvanA nahIM karanA cAhie / koI bhI kisIkA duzmana nahIM hai koI bhI kisIko chAni nahIM pahucAtA hai na koI kisIko mAra saktA hai na kisIko koI janma devakA chaina koI kisIkA pAlana poSaNa kara zaraNabhUna rakha satA hai isalie kisI ke sAtha dveSa nahIM karanA caahie| kisI bhI padArtha kI prAptise zokAtura nahIM honA cAhie / padArthoMke svarUpaye jAnanevAlA bhavyajIva samasta padArthoMse apane mitra samajhe samasta padArtho kA kartA yA bhoktA nahIM mAne maiM isa padArthakA bhoganevAlA hai aisA bhI vicAra apane bhAvoM meM nahIM rakhe / apaneko sarva padAdhase sarvathA alipta mAne / dhana putra mitra gRha strI ye to pratyakSa bhinna hai hI parantu apane zarIrako bhI apane se sarvathA bhinna mAne-itanA hI nahIM dravyakarma aura bhAva karma athavA matijJAna Adike bhAvoMko bhI apanA svarUpa nahIM mAne / indriya aura manake kArya bhI apane nahi hai aisA sarvathA jAne | isalie indriya aura manake saMtoSArtha hiMsA jhUTha corI Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 ] : jIva aura karma vicAra / pApAcAra - kuzIla- anyAya -- anIti-kapaTa vizvAsaghAta mArana tADana Adi pApakarmo ko kabhI nahIM kare / * parantu jIva isa samaya azuddha avasthAmeM hai karmAdhIna hai isalie aisA vyavahAra aisI nIti aura aise AvaraNoMko kare jisase AtmA apane svarupako prApta hojAya ! apane anaMtajJAna- anaMtadarzana anaMtavIrya aura anaMta sukha evaM samyagdarzana samyagjJAna samyakcAritra rUpa nidhiko prApta hojAya / ajara amara akSaya anaMta avinAzI avinavara nitya nirAbAdha-ni prakaMpa macala vana jAya / isalie puNyakAryoM kI prAptike lie udyoga bare kyoki puNyake binA jinadharmakI prApti nahI holakatI hai, puNyake binA zrAvaka kula prApta nahIM hotA hai puNyake binA nIroga zarIra prApta nahIM hotA hai puNyake binA sapta parama sthAnoMkI prApti nahIM hotI hai puNyake vinA AcAra vicAra aura dharmako dhAraNa karanevAlA uttama gotra prApta nahIM hotA hai| puNyake binA nirAkulatAke sAdhana strI putra dhana saMpadA prApta nahIM hotI hai| puNyake binA dhyAnake lAyaka uttama saMhananoMkI prApti nahIM hotI hai| puNyake binA pUrNa Ayu prApta nahI hotI haiM / puNyake binA mokSamArga ke samasta sAdhana prApta nahIM hote haiM puNyake 'binA jagata ke parama upakArI niHkAraNa caMdhu parama pavitra digaMbara guruokA samAgama bhI nahI hotA hai jisase jIva dharmako grahaNa kara saMsArake duHkhoMse chUTakara paramasukhako prApta ho / punyake binA bhagavAnakI pUjA aura satpAtra meM dAna deneke bhAtra taka nahIM Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura karma- vicAra | [Re hote haiM punya vinA zrAvakAcArako AzAko pAlana karaneke bhAva nahIM hote haiM balki zrAvakAcArakI AjJAko malina aura duSTa banAneke bhAva hojAte hai / punyake binA rasoI kI zuddhi-caukAkI zuddhi annapAnI zuddhi piDazuddhi saskAra zuddhi aura bhAtroMkI zuddhi nahIM hotI hai / isalie AcAryo kI jagatake bhalAI ke lie eka yahI AjJA hai ki bhavyajovo apanA sukha cAhate ho to puNya saMpAdana kro| jinapUjana kro| satpAtrameM dAnado svAdhyAya karo / upavAsa karo apanapa karo / kuzikSAko ekadama tyAga karo kusaMgatiko chodd'o| midhyAtva ko chodd'o| jinAgamakI AjJA sarvaca prabhukI AjJA samajhakara eka akSarakI bhI zaMkA mana karo / apane jJAna aura buddhimeM padArthoM ke samajhane kI tAkata na ho to moha jAla meM par3akara Agamako phalakita karanekA udyoga mata karo apanI AtmA para sabase prathama dayA pAlo jo sva ( apanI AtmA kI) disAkA tyAga hogA to saMsArake samasta jIvoM kI hiMsAkA tyAga hojAyagA jo svaAtmAkI ( apanI AtmAkI ) dayA pAlanakI jAyago to saMsArake prANI mAtrako dayA pAlana ho jaaygii| parantu yaha pApI jIvar3A dUsaroMke upakAra bhAvoMko dikhAtA huA (mAna ghaDAI yA svArtha ke lie ) dUsaroM kI dayA karane kA DhoMga khUba pITatA hai parantu apano AtmAkI dayA va mAtra nahIM karanA hai / mAyAcArase duniyAMko ThagatA hai / kahatA hai ki striyoM para dayA karo aura bhAvanA rakhatA hai unake sAtha vyabhicAra sevana karane kii| kahatA hai ki apanI unnati karo aura { Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220] jIva aura dharma-vicAra / vAhatA hai unase pratiSThA dhana tathA maujmjaa| kahatA hai ki dharma karo aura upadeza detA hai ( malinavAsanAkI bhAvanA manameM rakha. kara ) ki iMdriyoMko puSTa kie binA zarIrameM kuvata nahIM hogI aura usake binA dharma nahIM hogaa| kahatA hai ki samAjakI saMkhyA ghaTI aura izArA karatA hai mithyAdRSTi madya mAsa bhakSaNa karanevAloM ke sAtha bhojana pAna krneko| kahatA hai devakI pUjA karo parantu ekAtame batalAtA hai ki ye saba DhoMga hai| kahatA hai ki devako pahivAno parantu digaMbara zvetAvara yA anya samasta devoMkI vinaya karaneke kArya karatA hai / aira lekha likhatA hai jisase devakI 'parIkSA na hosake / phahatA hai maiM jaMnI hU paraMtu deva guru aura zAstrako mAnatA hI nahIM / vahatA hai maiM jainiyoMza paDita (maMne jainiyoMke dharmakI vidyA sokhaneke lie aura dharmakI sevA karaneke lie hajAge kAyA samAjake dAna dharmake khAe ) aura mAnatA nahIM hai jinAgama / tathA jinAgamakI naya nikSepa pramANa koTiko pramANa nahIM mAnatA hai Agamako hI tor3akara AgamakaM viruddha malina kAryoko AgamameM praveza karA denA cAhatA hai satyako naSTa kara meM dharma batalAnA cAhatA hai, koI jAtipAti tor3ane meM samunnati batalAtA hai aura isake dvArA dharma karma eva pavitra AcaraNoMko naSTa karanA cAhatA hai| koI svarAjyaprAptikA pralobhana dekara khAdI paharaneme dharma batalAtA hai rAjadroha karaneseM dharma batalAtA hai kaida nAnemeM dharma batalAtA hai AtmahatyA aura para hatyAmeM dharma batalA. tA hai koI kahatA hai ki hamAre hRdayameM dayA hai, hama sabako eka Page #223 -------------------------------------------------------------------------- Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222) jIva yaura dharma.vicAra / apane antaraMgakA pavitra rakho manakI zuddhi kro| jJAnako zuddhi kro| phira apane AvaraNa zuddha karo to puNyakarma saMpAdana kara skoge| jinakA mana mailA hai| jinakA hRdya kaluSita hai, jinakA peTa sApha nahIM hai jinake mAva maile hai jinake pariNAma malina hai jinakI buddhipara kuzikSA aura kusaMgatikA mailo paradA par3A hai ve dharmakA kitanA hI DhoMga batalAve parantu ve dharma karmako jAnate ho nhiiN| ve puNya aura pApako samajhatehA nahIM hai / aura isIliye ve puNyakAryako karanA nahIM cAhate haiN| tathA pApakarmako chor3anA nahIM cAhate haiN| he bhAI! jo tU apanA hita cAhatA hai to satyabhAvoMle dharmakI parIkSA kara / satyAltyakA vidyArakara rAga dveSa pakSapAtako chor3a kara vicAra kara / naya nikSepake dvArA vastu svarUpa vicAra apanA matalaba yA duSTa abhiprAyako lAmane mata rata! manako pavitra rakha kara aura vuddhikI pavitratAko barAbara sthira rakhakara dharmako parokSA kr| apanI vuddhi ( malina duddhi) ke yogya tarka para vizvAsa mata kara kiMtu apanI buddhi aura jJAnako Agamake anukUla rakha kara tarka kalauTIpara dharmakI parIkSAra / apane pavitra bhAvoMkI anubhava agnike dvArA dharmakharI suvarNako tapAkara parIkSAkara paratu ahila. madonmatta aura svaccha banakara dharmakI parIkSA mRtakara, dekhAnA jo tUne logoMke dekhAdekhI madonmana banakara dharmakI parIkSAkI to ta sabase prathama apanI AtmAkohI ThagegA Thahara jarA dhairya rakha jarA socavicAra Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jIva aura krmvicaar| [223 kara kAryakara / khuya gaharA vicArakara' manako sthira rakhakara vicAra kara buddhi parase rAgadveSakA paradA uThAkara vicAra kara aura satya bhAvoMse apane hitako pahicAna apanI malAI ghurAI apanA sukha dugna apanA mArga kumArga dekha / jo uttama ho jisameM nirAkulatA hoM jisameM saMtyatA ho, jisameM dukha nahIM ho, jisane AtmA pasina' na bananA ho, jo saMmArake mArgako nahIM bar3hAnA ho, jo karmakA nAza bhAralA ho, jo AtmAko nimala yanAtA hai / jo ananamAnadarzana sunavIrya prakaTa karatA ha, usa dharmako dhAraNa kara ! sacce bhAvoMse vAraNa kara, mAzacAra choDakara dhAraNakara, anIti aura durbhAdhAko chor3akara dhAraNa kara mazya sanmArga milegaa| viSaya kapAyoMkI: vijaya avazya hI kI jAyagA / pharma baMdhana azya ho toDe jAyaMge baMdhana muka avasthA avazya prApta hogii| svataMtratAko avazya prApta karegA janma maraNake paMdase avazya hI muka hogA; pApole chUTegA kaura puNyakA prApta hogaa| duHloMme mukta hogA aura sukhoM ko prApta hogA acala avinAzI anupama nirovAdha rAjyako prApta hogaa| vipada nArAyaNapada-pratinArAyaNapada maDhalezvara pada sAva bhaumapada samrATapada Adi,mahAna padako prApta hogaa| - / - jagAle mautika svarAjyake liye (jisakA milanA-hAthameM nahIM, magiyoMka-sAtha bhojanapAna roTI beTI karanA cAhatA hai, vidhavA vivAha karanA cAhatA hai hiMsA karanA cAhatA hai kaNTa, zora pApAcArasa duniyAko, ThAnA cAhatA hai, anauti aura adhamameM sasArako DhakelanA cAhatA hai| mAnA vAhanA haiM mora dUsaroM ko 15 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 ] . jova aura bame-vicAra | mAranA cAhatA hai| are bhAI ! isa prakAra apanI AtmAko patita mata banA karma baMdhakA vicAra kara, puNya aura pApake svarUpako rivAra, gaura apanI AtmAko saMbhAla jisa prakAra bhAboMkI + vizuddhi sthira ho, jisa prakAra pariNAmoM meM nirmalatA prApta ho jisa prakAra samyagdarzanakI prApti ho athavA samyagdarzanakI dRr3hanA ho vaha kArya kara jisase terA avazya hI bhalA hogA / - puNya pApa prakRtiyoMke viSaya meM, aMtima do zabda puNya pApa prakRtiyoMke viSaya meM prakAza DolA jAcukA hai| to mI mukhya do bAtoM ko dhyAna meM rakhanA cAhiye | sabase nikRSTa anaMtAnaMta dukhako pradAna karanevAlI mananAnaMta saMsAra meM paribhramaNa karAnevAlI tIna loka aura tIna kAlameM mithyAtva ke samAna anya koI pApa prakRti nahIM hai / pApa prakRtiyoMkI janmadAdA mithyAtva prakRti hai / eka mithyAtva prakRtikA udaya hai to samasta pApaprakRtiyoMkA udaya niyamase hai hI, mitva prakRtike kAraNa hI karma baMgha (saMsArakA ) hotA hai karmabaMdhake kAraNa - mithyAtva atrirate pramAda kaSAya aura yoga ye pAMca kAraNa hai paraMtu pA~coM meM mukhya eka mithyAtva hI hai anya cAra aviratAdi kAraNa saMsArake karma baMdhake kAraNa nahIM hai aviratAdi cAra kAraNa mithyAtvake sAtha hove to tIvratama karmabaMdha hotA haiM / ghora karmabaMdha hotA hai zIghra nahIM chUTanevAlA 'karmabaMdha hotA hai isaliye bhavya jIvoMko 4 prathama midhyAtvakA tyAga karanA cAhiye / . $ 1 WE Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura karma vicaar| 225 puNya pratiyoM meM sabase utzaSTa tAyaMkara prakRti hai nIpaMkara prakRtike udayaphe pradhama hI (garbhAyatAra avasthAke chaha mahInA prathama ho) rattavRSTi hotI hai| nagarIkI racanA hotI hai deva deviyA indra indrANI garbha mahotsava aura janma mahotsava karatI hai tIna lokara jIyAko janma samaya sukha prApta hotA tapakalyANa jJAnakalyANa aura nirvANa phlyANameM samasta jagataphe jIva utsava manAte hai| jaisA puNyakA prabhAva tIrthakara pratike udayase hotA hai vasA anya puNya pratise nahIM hotA hai| samosaraNaphA vebhatra bhI isI prakRtika udayase jaganako sAkSAta patalA detA hai ki indra caMdra nAgendra mahamindra cakarA nArAyaNa ti nArAyaNa Adi kisImA puruSako yaha atula saMpatti prApta nahIM hai isaliye tIrthakara prakRtiphe tamAna puNya prakRti anya nahIM hai, parantu tIrthaMkara prakRtikA padha samyagdarzanakA vizuddhise hotA hai| isaliye samyagdarzanakI vizuddhi jisa prakAra jesa jitane prayatna dvArA ho sake vaha kArya pharanA caahiye| samyagdarzanake samAna tIna loka tIna phAlameM phalyoNa karane yAlA anya koI bhI nahIM hai yadhu hai to samyagdarzana hai nidhi tosamyadarzana, saMpati hai no samyagdarzana sukhakA khajAnA hai to samyagdarzana saMsArasepAra honephA sAdhana hai to eka samyagdarzana duAstroMkA nAza karanevAlA hai to eka sampAdarzana aura karmabaMdhana toDanekA upAya hai to eka mAtra samyAdarzana / / / - isaliye samasta prayatnoM ke dvArA samyAdarzanakI prApti karo Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226] jIva aura karma-vicAra / deva zAstra gurukI avicala zraddhA hI samyagdarzanako utpanna karane vAlI hai| paraMtu losa moha pratiSThA goraSa Adike pralobhanase jinAgama jinadharma jinaguru aura jinadeyake svarUpameM kisI prakArakA viparyAsa mata karo deva guru zAstrake svarUpako paisAke liye bhoga vilAsake liye aura gagana baDAIke pAnekI garajase anyathA mata karo apane matalaba ( saMsArakI icchAoMkI pani ) ke liye deva zAstra guru aura dharmakA svarUpa parivartana mata kro| deva zAstra guru dharmakI sarvotkRSTatA-sarvoccatA-paramapavitratA aura saboMskRSTa nirdoSatAko naSTa mata karoM / pUrNabhAvoMse vizuddha pariNAmoMse devazAstra guru aura dharmakI zraddhA karo basa isImeM savakA hita hai / isImeM bhalAI hai aura yahI sukhakA mArga hai| badhArvadhaka prakRtiyoMkA vivaraNa pAMca jJAnAvaraNa 5 nava darzanAvaraNa 14 do prakArakI vedanIya 6 solahakapAya 32 nara nokaSAya 41 mithyAtva 42 cAra prakArake Ayukarma 46 cAroM prakArakI gati 50 pAMca prakArako jAti 55 pAMca prakArake zarIra 6. tIna AgopAga 63 chaha saMhanana 66 chaha saMsthAna 75 sparza 76 rasa 77 gaMdha 78 varNa 76 cAra bhAnupUrvya 83 magurulaghu 84 upadyAta 85paraghAta 86 Atama 87 ucota 88 ucchvA sa86 do prakAra vihAyogati 61 pratyeka zarIra 62 sAdhAraNazarIra 63 asa 64 sdhArara 65 subhaga 66 durbhaga 17 sukhara 18 dusvara. 26 zuma 100 azubha 101 sUkSma,102 vAdara 103. paryApti,104 aparyApti 105 sthira 106 asthira 107 Adeya 108 janAdeya 106 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " " joca aura phrm-vicaar| [220 yazakIrti 110 ayazaH koni 111 tIrthakara 112-do gotra 111 pAMca aMtarAya 116 nirmANa 120 isaprakAra esa sI voma prakRti vaMdhake yogya hotI hai| nAnA lovaoNkI anekSA eka samayameM eksI vIsa 120 prajAtiyoMkAbaMdha ho sakA hai| __ sabaMdhapani samyakprakRti 1 samyagamithyAtva 2 pAMca garIra paMca zarIra saMghAta 12 sAna sparza 16 cAra rasa 23 gaMdha 24 cAra varNa 28 ye aSTAviMzati prakRti abaMdha sA hai| guNasthAnoMkI apekSA kRtiyoMkA vivaraNa nidhyAtva guNasthAnameM AhAra zarIra AhAraka aMgopAMga aura nIkara prati isa prakAra tIna prakRtikA baMdha pahale guNasthAna nahIM hotA hai isalira 120 pratizamase tIna prati kama kara denele ekamo manha 117 pratiyokA bandha mithyAtva sthAnameM ho sakatA hai| mithyAzI jIzeko ekmau satraha prakRtikA dadha hotA hai isaliye mithyAtvakA tyAga karanA bahuta ho zreyaskara hai| pAMva jJAnAvaNa 5 nava darzanAvarapA 14 dvidhA vedanI 16 solaha kyAya 32 hAsyAdi SaTa 38 strI veda 36 puveda 4. tiryavAyu 41 manuSyAyu 42 devAyu 43 tiryaMca gati 44 manuSyagani 45 devagati 46 paMcendriya jAti 47 audArika zarIra 48 kriyaka zarAra 46 tejasa 50 kArmANa 51 baudArika AMgopAMga 52 vaikiyika sAMgopAMga 53 nirmANe 54 { samacatutra nirodha parimaMDala Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura karma vicAra | -X 5 svAti vAmana kujaka saMsthAna ) 59 (vajravRSabha' nArAva nRpama nArAca nAgece ardha nArAca kolaka) pAMca saMhanana 64 pa 65 rasa 66 gaMdha 67 varNa 68 ( viryagati manuSya gatiM devagati manupUrva ) to pu 1 baghu 72 upaghAta 73 paraghAta 74. udyota : abhvAla : dvidhAvihAyogati 84 pratyeka zarIra 228 ] sa 80 subhaga 86 dubhaMga 82 sukhara 83 dukhara 84 zubha 85 azubha 86 vAdara 87 paryAta 88 sthira 86 asthiraM 60 baSa 61 anAdeva 62 yatraH kIrti 63 yazaH kIrti 62 dvigotra 66 paMca antaraya 2011 isaprakAra ekso eka prakRtiyoMkA vanya dUsare guNasthAna ( sAsAdana guNasya na ) meM honA hai / mithyAtva 1 napuMsan veda 2 narakyu 3 naraka gati sAnupUrvya 8 narakagati 5 cAra jAti (ekendriya jAti do indriya jAti tIna indriya jAti cAra indriya jAti) huMDaka saMsthAna 10 asaM pratApAdikA saMhanana 11 Atapa 12 sthAvara 13 sAdhAraNa 14. sUkSma 15 vAryAta 16 ina solaha prakRtiyoMkA baMdha dUpare sAsAdana guNasthAnameM nahIM hotA haiM isaliye ye prakRti abaMdhaka hai| kyoMki ye prakRtiyAM pahale guNasthAna meM hI vantra saktI haiM / pAMca jJAnAvaraNa 5 : cakSu avakSu avadhi kevala nidrA pracalA) charda darzanAvaraNa 21 dvidyA vedanI 13 ( mapratyAkhyAna pratyAkhyAna saMjvalana ) vAraha kapAya 25 (hAsya dipaTa hAsya arati rati zoka Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jova aura karma-vicAra | '[226 maya jugupsA 32 pucheda 32 devagati 23 manuSyagati 34 paMcendriya ani 35 cAra zarIra ( godAripha caikiyaka tejasa phArmANa ) 36 tAripha bhAgopAMga 40 pelipapha AgApA 41 nirmANa 42 samacaturastra saMsthAna 43 va nArAva saMhanana 44 41 isa 4ga 47 varNa 48 devagatiprAyognAnupUrva 46 manuSya gati prAyAgyAnupUrva 50 guru laghu 51 upaghAta 52 paraghAna 53 // basa 54 prazasta vAyogati 55 pratyeka zarAra 56 57 subhaga 58 nuppara 51 zubha 60 azubha 61 cAdara 62 paryApta 63 sthira asthira 65 Adeva 66 yA kAti 60 yazaHkAni 68 Una gotra 6 pAva antarAya 38 04 cahattara va prakRtikA baMdha samitya guNasthAna meM tIsare guNasthAnameM ) hotA hai / f hiMdrA nidrA ? prAcalatA 2 styAnagRddhi 3 cAra anaMtAnuyaya kho veda 8 tiryagAyu 6 manuSyAlu 10 deyu 11 tigati 12 ( nigrodha parimaMdara sAti vAyana phuka) cAra sapAna 16 (nRpabha nArAca nArAca arddhanArAca kIlaka ) cAra saMhanana 20 tiryaggani prAyogyAnupUrya 21 dayota 22 aprazasta nihAyAgani 23 durbhaga 24 ra 25 bAya 26 nova gotra 27 isa prakAra 27 sattAIsa pharma prakRtiyoMkA karma baMdha tIsare mizra guNasthAna meM nahIM hotA hai / isaliye 27 prakRti yaha tIsare guNasthAna meM avadhaka hai / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230] / lIva aura pharma-vicAra / bauthe guNa sthAnameM- .. ... .. * pAMca jJAnAdharaNa 5 ( cakSu-pracakSu avadhi kevale nidrA analA) cha darzanAvaraNa 11 do vedanI 13 cAraha kapAya (apratyAsthAna pratyAkhyAna saMjvalana ) 25 hAsyAdiSaT nau kapAya 31 puveda 32 devagata 33 manpyAta 34 paMcendriya jAti 35 cAra zarIra ( audArikA kriyika tejasa kArmaNa) 36 audArika mAMgopAga 40 kriyika bhAgoga'41. nirmANa 42 sama caturana rUsthA 43 cala vRSama nAgaca saMhasanana 44 sparza 45 rasa 46 gaMdha 47 varNa 48 denagati prAyogyAnupUrva 46 manuSyagati prAyogyAnuH pujyaM 50 guru laghu 51 upadhAna 52 paraghAta 53 uzvAsa 54 prazasta vihAyogati 55 pratyeka zarIra 56 vasa 7 subhaga 58 susvara 56 zubha 60.azubha 61 vAdara 62 paryApti 63 sthira 64 asthira 65 Adeya 66 yazaH kIrti 6.7 ayazaH kIni 68 Uba gotra 1 pAtra antarAya'74 manuSyAyu 75 devAyu 7 tIrthakara 77 - isa prabAra cothe ( avirata guNasthAnameM ) 77 prakRtiyoMkA karma bandha hotA hai| " panave saMyatA saMgrata gaNasthAna- .. . pAca jJAnAvaraNa 5 ( cakSu anakSu.avadhi-phevala nidrA pracala) chaha darzanAvaraNa 11 do vedano 13 mATha kapAya (pratyAkhyAna saM jvalana ) 22 puveda 22 hAsyadipaTa 28 devAyu 26 devagati 30 paMcendriya jAti 31 vaikriyika tejasaM phArmaNa) nIna. zarIra 34 vaikriyika AMgopAMga 35 nirmANa 36 samaveturastra saMsthAna 37 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jova aura krm-vicaar| / 234 'sparza 38 rasa 36 gaMdha 40 varNa 41 devagati prAyogyA pUrva 42 'maguru laghu 43 upadhAna 44 paradhAta 45 uzvAsa 46 prazasta vihAyogati 47 pratyeka zI 48 prala 46 subhaga 50 susvara 56 zubha 52 azubha 53 vAdara .4 paryApti 55 ricA 56 Asthera 57 mAdeya 58 yazaH koti 56 ayazaH kAni 60 nArtha karatva 61 UMca gotra 2 paMca antarAya 67 , isa prakAra 67 seMDasaTa prakRtiyoM kA vadha pAMcaveM deza vista guNasthAnameM hotA hai| pAcave guNasthAnameM avaMdha praphani apratyAkhyAna pAya 4 manuSya 5 manuSyagati 6 audArika zarIra 7 audArika AgovAga 86jra vRSama nAgava saMhanana ha manudhya gati prAyogyAnupUrNa 10 pAnaveM gugastha nameM ukta daza praka niyoMkA pharmabaMdha nahIM hotA hai isaliye ye kati avadhaka hai| uTe pramatta saMyata guNasthAnameM pAMca jJAnA raNa 5 (cakSa annakSa avadhi kevala nidrA pracalA ) chaha dazanAvaraNa 11 do vedanI 13 saMcalana kAya 17 hamyAdi paTa no kaSAya 23 puveda 24 devAyu 25 devagati 26 paMcendriya jAti 7 cAra zarIra (vaikriyikAhAraka tejasa kArmaNa ) 31 vai. kriyika mAgopAMga 32 AhAraka AgopAga 33 niryANa 34 samacaturastra saMsthAna 35 sparza 36 rasa 30 gadha 38 varNa 36 devagati prAyogyAnupUrva 40 aguru laghu 41 upaghAta 42 paraghAta 43 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232] / jIva aura karma vicAra / uzvAsa 44 prazasta vihAyogati 45 pratyeka zarIra 46. sa. subhaga 48 susvara 46 zubha 50 vAdara 51 paryApti 52 sthira -53 asthira 54 Adeya 55 yazaHkIrti 56 ayaza vIni 57 tIrthaparatva 58 aMca gotra 56 pAMca rAya 64. isa prakAra 65 prakRti cha guNasthAnameM baMdharUpa hai 65 prakatiyoMphA carma ratva hotA hai| chaThe guNasthAnameM (pramatta guNasthAna ) pratyAkhyAna krodha mAna mAyA robha ye cAra prakRti avadhaka hai-pratyAkhyAna pAyakA baMdha nahIM hotA hai| sAtaveM capramatta guNa sthAnameM vadha hone yogya prakRti- / pAMca jJAnAvaraNa 5 chaha darzanAvaraNa 11 sAtAvedanI 12 cAra saMcalana yapAya (16 hAsya 17 rati 18 bhaya 16 jugupsA 20 puveda 21 devAyu 22 devagati 23 pacendriya jAti 24 cAra zara (vaikiyika AhAraka tejasa kArmaNa ) 28 kriyila AMgopAMga 26 AhAraka mAMgopAMga 30 nirmANa 31 samacaturastra saMsthAna 32 Adya saMhanana 33 sparza 34 rasa 35 gaMdha 36 varNa 37 devagati 38 magurulaghu 36 udyAta 40 paravAta 41 uzvAsa 42 prazasta rihA. yogati 43 pratyeka zarIra 44 la 45 subhaga 46 susvara 47 zuma 48 paryApti 46 sthira 50 Adeya 51 yazaH kItti 52 tIrthakaratva 53 pAMca gaya 56 . .. isa prakAra sAtava guNasthAnameM 56 prakRtiyokA baMdha hotA hai sAtava guNasthAnameM prabaMdhaka karma prakRti- . Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , jova aura krm-vicaar| 1933 ___ asAtAvedanI 1 arati 2 zoka 3 asthira 4 azubha.5 ayazaH kIrti 6 ye chaha prakRtiyoMkA baMdha nahIM hotA hai| ...' ___ mATa- apUrva paraNa guNa sthAnameM 58 dharma prakRtiyoM kA baMdha hotA hai| sAtaveM guNasthAnameM jo 56 varma prakRti banalAI hai unameM devAyu pharma prakRtiko choDakara zeSa 58 dharma prakRtiyoMkA dharma baMdha hotA hai yaha eka karma prakRti AThaveke prathama aMzame kama hotI haiN| paraMtu dUsare bhAgameM nidrA aura pracalA ina do karma prakRtiyoM kA vaMdha kama nahIM hojAtA hai isaliye pAThavaM guNasthAna 56 prakRtidoMko karma baMdha hotA hai| tIsare bhAgameM-paMceMdriya jAti (kriyika tejasa AhAraka kArmaNa zarIra ) cAra zarIra 6 samacaturala sasthAna 7 vaikriyika zarIra AgopAga AhAraka mAgopAMga varNa 10 gaMdha 12 rasa 12 sparza 1H devagati prAyogyAnupUrva 24 agurulaghu 15 upaghAta 16 paraghAta 17 uzvAla 18 prazasta vihAyogAta 16 trasa 20 vAdara 21 paryApti 22 pratyeka zarIra 23 sthira 24 zubha 25 subhaga 26nusvara 27 Adeya 28 nirmANa 26 tIrthakaratva 3vye tIsa prakRtiko chor3akara avazeSa 26 prakRtiyoMkA baMdha hotA haiN| ___ AThave guNasthAnameM vadha yogya karma prakRti paMca jJAnAvaraNa 5 cAra darzanAvaraNa (cakSu avakSu avadhi kevala) sAtAvedanI 10 cAra sajvalana chapAya 14 hAsya 15 rati 16 maya 17 jugupsA 18 pu veda 16 yazakItti 20 UMca gotra 21 paMca maMtarAya 26 ina 26 karma prakRtiyoMkA karmabaMdha hotA hai| Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 | - jIva aura karma vicAra / Hygie navameM guNasthAna ( anivRtti karaNa ) ke prathama bhAga meM - pAMca jJAnAvaraNa 5 cAra darzanAvaraNa sAtAvedanI 10 cAra saMjvalana 14 puved 15 yazaH kIrtti 26 UMcagotra 17 paMca aMta C rAya 22 isa prakAra navameM guNa sthAnake prathama bhAgameM 22 phama prakRti baMdha hotA hai / natrameM guNasthAnake dvitIya bhAga meM ukta 22 dharma kRpratiyoM meM se puveda nAmakI prakRtiko choDakara 21 prakRtiyoMkA karmabaMdha 7 hotA hai / tIsare bhAga meM - saMcalana krodha prakRtiko choDakara 20 prakRti karma hotA hai / cauthe bhAga -saMjcalana mAna prakRtiko chor3akara 16 prakRtikA karmabaMdha hotA hai / pAcaveM bhAga -saMjvalana mAyA prakRtiko choDakara 18 prakRtiSA varmabaMdha hotA hai / ( pAMca jJAnAvaraNa 5 cAra darzanAvaraNa 6 sAtAvedanI 10 sUkSma lobha 11 yazakIti 12 UMca gotra 13 pAMca aMtarAya 18 isaprakAra 16 ka prakRtibaMdha hotA hai / dazave - sUkSma sAMparAya guNasthAnameM-pAMva jJAnAvaraNa 5 cAra darzanAvaraNa 6 sAtAvedanI 10 yazaH kIrti 11 UMca gotra 12 pAMca aMtarAya 17 isa prakAra 10 karma prakRtiyoMkA karmavadha hotA hai / isake bAda upazAMta va pAya kSoNa pAya sayoga devalI ina tIna guNa sthAnoMmeM eka sAtAvedanI varma prakRtikA baMdha hotA hai / 4 J Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jova aura dhrm-vicaar| [235 bhayoga phevalI guNasthAnameM kisI bhI rama prakRtikA dhaMdha nahIM, hotaa| sthitibaMdha parma pugala vargaNA jo AtmAke sAtha saMbaMdhita hotI hai ye pitane samaya payaMta bhAtmAke sAtha rahate haiN| unakI sthiti kitane samara papena rahatI hai| jaise paka manuSyane AdAra liyA AhArakA rasa vana para sahArakA bhAga kitane samaya payata rahegA isa prakAra kI sthinika sthinibaMdha madate hai| pAMca mAnAvaraNa, navidha darzanAvaraNa, sAtAvedanI pAca aMtarAya, ina bA~kI sthiti baMdha tIsoDAphoDi mAgarako hai| mithyAtvakI (darzana mohanI kama) utkRSTa sthiti sattara koDA koDi mAgaraphI hai| sAtAvedanI strI vedanI manuSya gati prAyogyAnu pUrvyasI utkRSTa yini 25 phoDAkoDisAgarakI hai|| anaMtAnubaMdha krodhamAna mAyA lobha, apratyArayAna-pratyAkhyAna aura sadhyanana kodha mAna mAyA lobha ina solai kapAyako utkRSTa sthiti 50 koTAkoDi sAgarako! puveda, dAmya, devagati, samacaturastra saMsthAna, banavRSabhanArAca saMhanana, devAti prAyogyAnu pUrvya, prazasna vihAyogati, sthira, zuma, subhaga, susvara, mAdeya, yazaphIti ayazaH kIrti uMcagotra ina pharmoM kI sthiti 10 koTAkoDi sAgarakI hai| napuMsaka veda, rati, arati zoka, bhayajugupsA, narakagati tirya. Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ ] jIva aura karma-vivAra / gati, ekondriya nAti pacendriya jAti audArika kriyika tejasa phArmaNa zarIra huDaka saMsthAna audArika vaikriyika mAMgopAMga ase prAptAmRpATikA saMhanana varNa gaMdha sArza narakagati prAyogyAnu parva tiyogati prAyogyAnupUrva agurulaghu upaghAta paraghAta ucchApta. sAtapa udyota aprazasna vihAyogati prata sthAvara vAdara paryApti pratyeka zarIra yasthira azubha durmaga dusvara anAdeya ayazAkoni nirmANa nIva gotra ina kokI sthiti 20 koDAkoDi sAgara naraka deva paryAyakI Ayu dharmakI sthiti 33 sAgarakI haiN| manuSya niryavakI vAyu dharmakI sthiti tIna palyakI hai| (hIMdriya tIna indriya cAra indriya jAti) tIna jAti vAmana saMsthAna kIlaka saMhanana sUkSma, aparyApti sAdhAraNa ina prakRtiyoMkI . utkRSTa sthiti 18 koDAkoDi lAgarakI hai| ___ svAti saMsthAna, nAgaca saMhanana ina do dharma prakRtikI utkRSTa sthiti 14 koDAkoDi sAgara kI hai| - kunjaka saMsthAna bharddha nArAca saMhananakI utkRSTa sthiti 16 phoDAkoDi sAgarakI hai| __ AhAraka zarIra AhAraka mAMgopAMga tIrthaMkara ina pharma prakRti. yokA utkaTa sthiti aMna koDAkoDi pramANa hai| / __nigrodha saMhanana yatra nArAva saMhananakI utkRSTa sthiti 22 koTAkoDi sAgara pramANa hai| - noTa~ina karma prakRtiyoMkI utkRSTasthiti jitane koDAkohi Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura krm-vicaar| [230 he utane dI saphaDA vapoMkI AvAdho sthiti hotI hai yA. bhaavaadho| jina pharmokI utkRSTa sthiti maMta phoTAyoDi sAgarakI hai unakA bhAvAdhAkAla matamuharta hai| yaha pharma sthiti saMjJA pacendriya jIvoMkI samajhanA bhAvArtha-jaise svAti sasthAna yA nAgaca saMhananakI 14 koTAmoDi sAgaraphI utkaSTa sthita haiM to inaphA AvAdhAphAla 24 mau varSa hogA yA phujaka saMsthAnakI utkaTa sthiti 16 phoDAphodi sAgaraphI hai to isa parma prakRtikA bhAvAdhAphAla saugaha soca hogaa| epha ghoDAkoDi sAgarakI yAyukA bAyA. dhApAla sau varSa hogaa| mAvAdhAmAla vinA pharmako sthiti nahI hotI hai jina phokI sthiti saMta: koDAphoDi sAgarako hai una kamokA AvAghAphAla tamuharta hai| baMdhakI apekSAse sarvatra pada krama hotA hai| ephandriya jIvakI to mithyAtva (darzanamohanIke dhamakI sthiti eka sAgarakI hai baMdhako apekSA yaha karma sthiti aura AvAdhAkArakA varNana hai| . pAyoMkI sthiti ( epha indriya lodhaphI apekSAse) eka sAgaraphe sAtamAga pharanA cAhiye usameMse cAra bhAga bhAgakI mAyu hai| eka sAgaraphe 4 bhAga hai / zAnAvaraNa darzanAvaraNa aMtarAya sAtAvedanI pharmakI utkRSTa sthiti eka sAgarake sAtabhAgameMse tIna mAgako Ayu hai| sAgarake / mAga sthiti haiN| nAma gotra aura Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 238 ] 'jIva aura karma-vivAra / no pAyakA utkRSTa sthiti eka sAgarane sAta bhAga 2 bhAga' ( sa gara ) sAgara sthita hai| ___ uka moko utkRSTa sthiti ekendriya jIvoM kI apekSAse hai| do indriya tIna indriya cAra indriya jIvoMkI apekSAse maukI sthiti nIce likhe pramANa hai| . . ! ~ " .. dvIndriya jIvoMke darzana mohanIya karma ( mithyAtva) kI sthiti pacAsa sAgarake samAna hai| cAra indriya jIvoMke darzana mohanI. (mithyAtma dharma) dharmakI utkRSTa sthiti -sau sAgarake samAna ___ alenI paMcendriya jIyoke mithyAtvako utkRSTa sdhiti eka hajAra sAgarake samAna hai| * , . .. . , do indriya Adi asenI paMcendriya jIvoMke anya koko sthi. ti Agamase jAnanA . ... - - . . pAca jJAnAvaraNa cakSu acakSu avadhi aura pevala, darzanAvaraNa saMjvalana lobha pAMca aMtarAya ina kA~kI sthiti (jaghanya-aMta sAtA vedano karmakI jaghanya sthiti 62 muharta sI hai| 3 yazakIrti kaMgotra kI jaghanya sthiti 8 muharta kI hai ,krodha saMjmalanadI jaghanya (sthiti) do mAsa hai. saMcalanA mAyAjI sthiti AdhAmAsa hai (15 divasa) saMjvalana mAnakI sthiti eko mAsa hai| . pulya vedako jayanya sthiti ATha varSe haiN| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jova aura karma- vicAra / [[236 nidrA nidrA nidrA, pravalA pravalA pravalA, styAna gRddhi vedanI karmako jaghanya sthiti sAgara ke sAta bhAgameMle tIna bhAga sAgarake bhAga pramANa hai / 17 tathA pahapake saMkhyAta bhAgakama, bhAvArtha-eka sAgara ke sAta bhAgameM se tIna bhAga, paraMtu palyopamake asaMkhyAta bhAga kama cAhiye / zi ke eka sAgara ke sAta sAta bhAga kiye jAya usameMbhI palyopamake bhAga hIna sthiti hotI haiM / anantAnubandho apratyAkhyAna pratyAkhyAnakI sthiti sAgarake, sAta bhAgameMse cAra bhAga sthiti haiM / parantu vaha bho patyopama saMkhyAta bhAga hona hai / eka sAgara ke patyopaya - G varSa chIna / ATha no kaSAyoM kI sthiti eka sAgarake sAta bhAgoM meM * bhAga parantu palyopamake satyAta bhAga hIna / + 1 narakakI jaghanyaM bhAyu daza hajAra varSa hai devoMkI jaghanya Ayu daza hajAra varSa hai / ticokI jaghanya Ayu aMtarmuhurtakI haiN| manuSyoM kI jaghanya mAgu aMtarmuhUrta kI hai| naraka gAMta deva gati vaikiyika AMgopAMga narakagati prAyogyAnupUrvyaM devagati prAyogyAnupUrvya kI aghanya sthiti eka sAma rake sAta bhAgameM se do bhAga patyopama saMkhyAta bhAga hIna saMspAta bhAga hIna 16 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 lIva aura kme-vicaar| AhAraka AgomAMga tIrthaMkara pharma prakRnikI sthiti sAgaro. parakoDAphoDi hai| , 2 .. isase avazeSa nAma rmako prakRtiyoM kI jaghanya sthiti sAgaropamaphe sAta mAgameMse do bhAga palyopama saMkhyAta mAga honA " . . . . noTa-karmoMkI jaghanya sthitimeM sarvatra AvAdhA kAla bhI aMtamuhUrta hai / AvAdhAke binA sthiti baMdha nahIM hotA hai| jaghanya sthiti baMdha sAmAnya saMjJo paMcendriya jIvoMkI sama. jhanI cAhiye / do indriya tIna indriya cAra indriya aura asainI asaMhI padriya jIvoMkI jaghanya sthiti Agamase jAnanA to bhI sAmAnya apekSAmaM jaghanya hI kahIM para utkRSTa sthiti baMdha hotA haiN| palpaka sakhyAta bhAga hIna bhI sthiti bandha hotA __ anubhAga bNdh| . -: - jima prakAra meghakA pAno kSume rahakara mIThA pana utpanna kara detA hai jisake guNa vaidyakrameM bhinna bhinna rUpase batalAye haiN| isI prakAra mAhAra, rasa, uparasa, dhAtu upadhAtu yAdiko utpanna karatA hai jisakA bhinna bhinAphalasavako anubhavameM AtA hai| padArzameM jo jo guNa hote haiM una guNoMke svarUpakA anubhavameM AnA mAsvAda meM AnA vaho usakA phala hai|" , : madirA pInekA phala mada utpana honA hai| viSa bhikSaNakA Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura krm-vicaar| [241 phala marA prApta honA hai| isIprakAra jinane pharma hai unakA phala bhinna bhinna prakAra hotA hai| ___ jisa prakAra go dUdhamA phala zAMti aura pauSTika hai pAcaka hai sAdu hai parantu sArake dUrakA phala garma unmAdaka hai / aura prANoM phA vyatyaya karAne vAlA revk| jima prasAra mIThA pAnI saMtApamArapha aura dAhako dUra karane ghAlA hai hamIprakAra dvArA pAnI dAhakAraka yora asaMtopako utpanna karane vAlA hai| ilI para more mRra medokA phalaM bhinna minna prakArase honA hai| pAnAlA phala mAnakA AvaraNa hai darzanAvaraNa kA phala daphA AraNa, yedanAkA phala mukha dumbakA pradAna karanA hai| modanI (darzana mAno ) kA phala viparona anubhava maranA he| yA prAramA ma gugAmeM girAnatA prApta karAnA hai| pAryokA phala vArisamA ghAna mAnA hai athavA krodhAdika durbhAgakA pranTa honA hai nararu prAyuma phala narakameM sthiti karanA hai / devAyukA 'phaTa deva paryAyakA yini pUrNa karanA hai / nAma pharmakA phala bhinna minna prakAramaM no karma (gara) kI racanA honA hai gona karmakA phala nAca kaMna go meM janma lenA hai| antarAyakA phala dAna lAbha AdikI aprApti hai| - isa prakAra mUla prakRtiyoMkA anubhAga (phala) sAmAnya rUpase - he vizeSa mAgamase jAnanA caahiye| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 jIva aura karma-vicAra / " anubhAga baMdhakA kucha vizeSa khulAsA / ____ jJAnAvaraNAdi karmoM kA jo rasa athavA jo anubhava athavA vipAka' janita phala, athavA jJAnAvaraNAdi karma prakRtiyoMkA apane svabhAvAnurUpa kArya athavA jisaprakAra Amake vIjakA Amaphala aura nIvake vIjakA nIva phala, imalIke vojakA imalIphala honAusake svabhAva guNa-va kArya prakaTa honA so anubhAgabandha hai / * " anubhAgavadha do prakAra hai / eka zubha dUsarA mazuma (kyoMki kamoMke kAraNa bhI zubha aura azubha rUpa do prakAra hai| jisako puNya aura pApa kahate hai| athavA hiMsAdi pravRtti rUpa yA hiMsAdi nivRti rUpa athavA azubha citavana Arta raudra -dhyAna rUpa yA daza dharma citavanarUpa) zubha karmoM kA phala zubha hotA hai / lokmeM isako puNya karma kahate haiM / zubha karmokA phala azubha hotA hai jisako pApa kahate haiN| zubha phokA phala .(puNya) sukha-rUpa ,anubhavameM AtA haiM azama kA~kA phala dukha rUpa anubhavameM AtA hai| . , pariNAmoMmeM jaisI kaMpAyoMkA' vizepa yA kama (maMdodaya) 'udaya hotA hai karmoke rasameM sthiti aura anubhAgameM vizepatA paise 2 adhika hotI haiM goke dUdhase bher3ake dUdhameM cikanatA adhika hai| isI prakAra koI AmameM khaTTA rasa phama aura vikArI rasa hotA hai to koI AmakA rasa mIThA bahuta aura guNakArI hotA hai yaha jIvoMke pariNAmoMkI zakti aura vAhA~ nimittakA kAraNa hai| Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jova aura dharma vicAra / [ 243 1 AtmA ke bhAvoMke nimitta aura vAhya kAraNoMke nimittase pudgala paramANuoMmeM jila prakAra dharma rUpa hone kI zakti hotI hai usI prakAra AtmAka svAya janita pariNAmoM dvArA va dravya kSetra kAlake tIvratara nimittoM dvArA una pharma paramANuoM meM (pharma prakR tiyoMmeM) aisI zakti utpanna hotI hai jisase ve jIvoM ko ekdama zanakA AvaraNa kara detI hai ( akSarake yanna bhAga paryaMta ) yA nyUnAdhika panAse nAvaraNa kara detI hai jisakA phala ( anubhAga ) mAnakA nahIM honA hai| anubhAgameM rasa zaktikI vizeSatAse vizeSa phala dAna zakti hotI hai / jeMsa nIva kata kaTuru hai nIvale nirAyatA kucha adhika baTuka hai nirAyatAse indrAyaNakI jar3a adhika kaTuka he / indrAyajase kuTako adhika kaTuka hai / isIprakAra kamoMmeM rasa bhAga zaktiphI jaise jaise vizeSatA hogI vaise 2 do phala dAna zaktimeM vizeSatA hogI / tIvra tIvratara tIvratama Adi bhedoMse aneka prakArakA anubhAga hogA / isI prakAra jaise 2 bhAtroM kI paraNati se kamavana kiyA hai vaisA ho anubhAga hogA / jaghanya madhyama utkRSTa pariNAmoMke bheda ananta hai para AtmA ke zubha pariNAmoM ko vizeSa prakartatA honese zubha prakRtiyoMkA hI prakarSa anubhAga hotA hai aura AtmAke azubha pariNAmoM kI prakarSatAse kevala azubha prakRtiyoM kA hI prakarSa anubhAga hotA hai / ubhayarUpa pariNAma honese mizra anubhAga hotA hai pariNA Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4] jIva aura km-vicaar| mA~kI maMdatAsa maMda anubhAga hotA hai | kamA 2 pariNAmoM meM vizeSa vizuddhi honema zuma prakRti hI anumAnameM mukhyatAse AtI hai itara prakRtiyoM kA anubhAga nahIM hotA hai| isI prakAra pariNAmoM ko vizeSa malinatAle kevala azuna prakRtikA anubhAga hotA hai, kamI zubhakA vizeSa aura azumakA kama, azuma mA vizeSa no zubhakA. kama anumAga hotA hai| ___ anumAga do prakAra hotA hai svapratyaya (svamukha ) aura para pratyaya (pAmukha) mUla prakRtiyoM kI sAmAnyadRSTine vicAra kiyA jAya tA svatra svamukha hI anumA hogaa| aura uttara prakRtiyoM kA paramugna anumAna hogaa| paraMtu yaha niyama sarvatra hI kAryakArI nahIM hai| Ayurma aura cAritra mohanomakA anumAga niyAle svapratyaya (svamutra) hI hotA hai| kyoMki narakAyukA anubhAga kabhI bhI kisI meM niryadAyurUpa vA manuSya vAyurUpa nahIM hotA hai| isIprakAra dAna mohanIkA anumAga carita mAhIrUpa nahIM hotA hai aura cAritramohanIkA anubhAga darzana mohanolapa nahIM hotA hai| * isIprakAra dezaghAniprakRti aura sarvavAni prakRniyoM kI apekSA se anubhAga doprakAra hotA hai| dezaghAtI atmAke guNomeM sarvAza kapase ghAta nahIM karatI haiM usameM aisA anubhAga nahIM hotA hai jisase AtmAke sarvAza guNoMkA ghAta ho aura jisakA anumA~ga AtmAke sarvAza rUpale guNoMkA ghAta karanevAlA ho vaha. saMbaMdhoti prati hai| Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva sau karma-vivAra / // 245 sarvAta prakRti vanAvaraNa kevaladarzanAvaraNa nidrA nidrA pracApracalApracalA styAnagRddhi 4 ( anavA * 4 nuvAna prAnAnucokI mAna mAyA homa.) pApa 12 20 kRti ke mastaguNAMkA ghAta karanI hai jisa prakAra gami namana vanako prazanita kara detI hai uloprakAra AnA manahara gugako AvadA karanegalI ukta grIsa prakRti hai| dezanoka ku 1 fen 2 _F-zru 1 3 -avadhi-mana paroya jJAna 9 2 3 varaNa 4--adhidarzanAvaraNa 7 dAna-lAbha bhoga upabhoga - pApa ana 12 mAno mAna lAyA bha 4 5 7 2 3 4 " 6 7 26 nanasya (dAhana zaka bhaya jugupsA puveda khAri napuMsakaneda ) 25 ina prakR'nayA~ anubhAga dezaghAnA hai / parantu jina uka - 5 prakR netroM kA utkRSTa anubhAgavadha honA hai| cina inakA pariNamana sarvadhAnI ke samAna hI honA hai| isaliye upayukta prakRtiyoM se devaghAtI vA sardadhAnI donoM prakAra bhI kaha sake haiN| anubhAga ke rasa vizeSatA kI apekSA inameM dezavAtitva vA sarva ghAtitna donoM prakAra hI hosake hai| apanA jaghanyaM yA vinmadhyema anubhAgako dezavAni samajhanA nAMdiye 1 madhavA sarvadhAti prakRtiyoMke sAhacaryake binA jina prakRti Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24] jIva aura karma vicAra / voMmeM kArya karane AtmAke guNoMko ghAta karanekI sAmathya nahIM rahe unako adhAtI prakRti kahate haiN| ina aghAti pharma prakRtiyoMko puNya pApa rUpa donoM prakArase kahate haiM parantu dhAtI prakRtiyoM ko pAparUpa hI kahate haiN| azubha pakRtiyoM ke anugagake cAra sthAna hai nIva bAjIra vipa kAlakUTa / bhAvArtha jimaprakAra nIbase kAMjIra vizeSa vikAro hotA hai kAjIrasa pi vizeSa vidhArI hotA hai aura vipase kAlahara [hAlAhalA ekadama vikArI hai rasoprakAra azubha prakRniyoMke anu. mAga bhI cAra prakAra hote hai koI anubhAga to nIMvake samAna kama vikArI hotA hai puNya puruSoM ne aisA anubhAga vizeSa dukhakA pradAna karanevAlA nahIM hotA haiN| kAjIrake samAna zubha prakRtiyoSA ganubhAga manuSyAdi paryAyameM kucha vizeSa duHkha pradAna karatA hai, to bho AtmAke svarUpa citavanameM vizeSa hAni nahIM pahuMcA vaktA / ____ viSa aura hAlAhalake samAna azubha prakRtiyAM nigoda Adi azubha paryAyameM apanA aisA anubhAga karAtI haiM ki jisase AtmAke sarvaguNoM ghAta hojAtA hai| isI prakAra zubha prakRtiyoMkA anubhAga sthAna bAra prakAra hotA hai / guDha khAMDa zarkarA amRta, jaise guDa khAMDa aura zarkarA aura amRtameM uttarottara svAda aura sukha hai usIprakAra zubha prakRtiyoMmeM uttarottara cAra meda aise hote hai jo vizeSa vizeSa sukha paidA karate hai| - Page #249 -------------------------------------------------------------------------- Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ N ' jIva aura karma vicAra / moM ko saMbhAla na kIjAya nA savaidhAni prakaniyoM kA karmacaMdha satata hotA rhegaa| AtmA saMsa rase muMpha kabhI nahIM hogaa| jo sukha cAhate ho, jo manukta honA cAhate ho, jo kamoM kA anubhAga na bhAgakara kii| avipAka nirA karanA cAhate ho to pariNAmAMkI saMbhAla rkhaa| rAgadve pase pariNAmoM ko bacAmo malina bhAvoM kA pariNati o rakSA kromithyAtva pariNatime dUra raho sadaiva japa tapa dhyAna saMyama gupte dharma cAritra Adi dvArA apane pariNAmoMko sarala AjAra bhArda maya satyamaya milomamayaH banAyo / basa yahI anubhAga baMdha jAnanekA phala hai| cAhe puNya rUpa anumAga ho cAhe pApa rUra ho parantu karmoM kA anubhAga philo prakAra bhI uttama nahIM hai| pradezabaMdha pradeza baMdhakA svarUpa khAsa vicAra karane yogya hai| lAkAkAzameM maveM va kAmeNa vargaNArya khacA khaca bharI huI haiN| AkAzakA aisAkoI pradeza nahIM hai ki jisameM kArmaNa vargaNAkA astitva na ho| ve pudgala paramANu anaMtAnaMta hai| atyaMta sUkSana hai atIndriya haiN| una paramANuoM ko AtmA samaya samayameM grahaNa karatA hai jisa samaya AtmAke sAtha unakA savaidha ho jAtA hai taba unameM mAnava raNAdi karma pratike yogya pariNamana' honekI zakti utpanna ho jAtI hai| Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura dhrm-vicaar| [246 zAnAvaNAdi meM prakRtiyoM ke yogya sUkSma (atIndriya) manana puna paramANuko atmA apane mana vacana kAyake vyApArase apane AtmA ke samasta pradezoM ke sAtha cAroM tarapha (Urya adhaH tiryaga rUpale ) eka kSetrAvagAhA saMzlepa rUra saMvadha karatA hai usako pradezabaMdha kahate haiN| pradezabaMdha punaramANu ke pradezoMkI gaNanA hotI hai eka sAtha eka AtmAmeM mana kavana kAyake pRthaka pRthaka vyApAra dvArA jinane anaMta yA ananAnata pudgala paramANu bhAtmA ke samasta prade: zoke sAtha pAsa eka kSepAcagAho hAte haiM mo pradeza vatra hai| dharmavadha cAhe mana yAga ho, cAhe bacana yoga ho, cAhe kAya yoga hA, parantu eka sa tha pudgala paramANu -nana saMkhyAmeM grahaNa hote hai| samaya samayameM pudgala paramANu piDa znata saMkhyAme grahaNa hote hai / usako pradezavadha rahate haiM / jinne pradezoM (paramANuoM) kI saMkhyAko lekara vadha hotA hai / imokA nAma pradezavadha hai| kamase kama una pudgala paramANumoko sakhyA (jo samaya pravaddha hokara AtmAke sAtha sabadha hote hai ) anaMta rUpa hai / siddha rAzise bhanaMna bhAgamaya hai| ananake manata bheda he so kama (s madhyama-utkRSTa rUpase bhA vicAra kiyA jAya to bhI samasta anaMta rUpa hI hogaa| pochese usameM karma prakRtiyoMke yogya vibhAga hotA hai isaliye pradezavedhako sAmAnya yahI artha hotA hai ki una pugAla paramANu.. mokI saMkhyAkA prabaMdhAraNa kitanA hai| Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250] jIva aura krm-vicaar| / baMdhake dazabheda hai------- vadha 1 utkarpaNa 2 saMmAma 3 apakarSaNa 4. udIraNA 5 satva 6 udaya 7 upazama 8 nirdhAtta ha ni:kAcanA 10 / " karma aura Atma pradezoMke sAtha paraspara dUdha pAnIke ekameka (kSetrAgAhI ) saMzleSa rUpa saMbaMdha honA sobaMdha hai / ' jina karmokebaMdha sama meM jitanI sthiti huI hai usase adhika honA so utkarSaNa hai| smyakta va mithyAtvake prabhAvase mAyukA utkarSaNa hotA hai| sammdRSTo jIva apane bhAvoMkI vizudranAse puNya prakRti tathA sAyudhamakI sthitikA utkarpaNa karanA hai isI prakAra mithyAdRSTI jIva apane bhAvoMkI malinatAse azubha prakRti tathA Ayumako sthitiko bar3hAtA hai| isa prakAra sthitikA car3hAnA lo utkarSaNa baMdha hai| mAyuSA bar3hanA vadhyamAna mAyumeM hI niyamase hotA hai bhujya. mAnameM nhiiN| saMkramaNavaMdha-sAvizaya puNyake yogale jisa samaya pApa prA. tiyoMkA udgha palaTakara punya rUpa anubhAgame bhAtA hai usako saMkra. maNa kahate hai| isI prakAra pApake tIvra yogase puNya prakRtiyoMkA udaya pApa rUpa palaTa kara hotA hai usako saMkramaNa kahate haiM / para prakRti rUpa pariNamanako saMkramaNa kahate haiN| . , apakarSaNa-sAtizaya puNya pApake yogale (samyagdarzana aura mithyAdarzanake prabhAvase ) jisa samaya AyukarmAdi, prakRtiyoMko sthitimeM hrAsa hotA hai usako apakarSaNa kahate hai| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura karma divAra / [ 251 yaha bhI mAna AyumeM hotA hai bhujyamAna AyumeM nahIM ? zreNika mahArAjakI AyubaMdha tetIsa sAgarase kevala 84 hajAra varSakA hI raha gayA / isI prakAra midhyAdRSTi jIvoMkI puNya prakRtiyoM kI sthitikA ghaTanA so apakarSaNa hai / udIraNA-jisa kamakA anubhAga udaya kAlake prathama hI ho jAve / dharmakA phala udayakAlake prathamaddI udayameM A jAve yA udaya kAlake prathama ho udaya rUpa le AnA to udIraNA hai / satya-kamakA mastitva AvAdhA kAla paryaMta gharAvara rahanA so satya kahalAtA hai| karmake mastitvako satva kahate haiM / udaya-karma apanA phala kAlAnusAra pradAna kare anubhAga rUpameM pravartita ho jAye usako udaya kahate haiM / upazama-sattAmeM rahakara karma udaya kAla honepara bhI apanA phala nahIM pradAna kare usako upazama kahate hai / nighatti-jisa dharma kI udIraNA ho sakI ho parantu saMkramaNa na ho sake usako nidhatti kahate hai / niHkAcana- jisa karmakI udIraNA va saMkramaNa ye donoM nahIM ho sake karma apanA anubhAga pUrNarUpale pradAna kare usako niHkAcana baMdha kahate haiM / "karmavidhi TArI na Tare, karma apanA phala diyevinA nahIM rahate haiN| puNya puruSoM ko bhI apanA kArya ghatalA dete hai jisako bhaki saMSyatA kahate haiN| vaha niHkAvana nAmakA karmabaMdha hai / yoM to Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252] jIva aura Ema-vicAra / samasta karmo kAphala prAyaH saMsArI jIva mAgate hI haiM. paraMtu kitane ho karmoko saMkramaNa bhI karate haiN| azubhasa zubha kara sake haiN| dAna pUjA japa tapa Adi puNya kAryosa zubhadharmake; rasako badalakara zubharUpa karasake hai| jo pharma azubha udagrarUpa horahA hai usako pUjA dAnAdi zubhakAryoM ke dvArA zubharUpa pariNamana karA sakta hai paraMtu jinako ni:kAcana paMdha huA hai yaha marma apanA rasa (phala) diye vinA sarvathA vahIM rahatA hai / cAhe puNya kara yo aura kucha bhI mahAna kArya (uttama japa tapa) karo usakA phala to bhoganAhI pddegaa|" , . ., eka nikAcana marmabaMdhayo choDaphara itara (anya ) karmavaM ke rasa ( phala anumAga) kA pariNamana zubhAzubha: rUpa ho sakatA TO / ' kitane hI bhAI yaha prazna karate rahate hai ki jinapUjana karane vAle hamane bahutase daridra dekhe phira pUjanakA phala kyA? dAna denekA phala kyA? . . . . una bhAiyoMko vicAra karanA cAhiye ki koI bhI karma (jina pUjA dAna Adi kame) tatkAla hI, udaya rUpa nahIM AtA hai| mAghAdhA phAlake pazcAt hI udayameM AtA hai| isase tatkAla pUjAdi kAryoMkA phala sabako nahIM dIkhatA hai| dUsare bhAvoMkI sAttizaya vizuddhatA ho to pUjAdi zubha kAryoMkA phala. tatkAla bhI dRSTi gocara ho paraMtu jinako prathama ; ni:kAdhana nAmaphA dharmabaMdhakA udayA hai maha to "TArenA Tare" 'karma, vidhi miTenA meTese' unako Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura dhrm.vicaar| [253 tatkAla pujAdi zubha kAryokA phala nahIM prApta hotA hai phAlAtara meM avazya hI puNya karmakSA phala niyama prApta hotA hai| ___ kamI kamA mAyoMkI vizuddhatAsaM kitane hI jIvoMvo unake mazuma smokA pariNamana pUjAdi zubhakAryoM ke phalase tatkAla hI zamarUpa ho gayA hai| sarpapI phalamAlA hogaI, daridra lakSmIvAna hogaye, gegI paMcana kAyA bana gye| ni:putrasaMtati pAle bana gye| saprakAra pUjAdi zabha kAryosAnizaya puNya tatkAla ho phala prada hokara manana jIze ke baDe baDe bhArI sakTAko dUrapara unheM parama sukhI banA denA / . isaliye samAna bharajInoMko darmabaMdhakA svarUra jAnakara yaha yitrAra karanA cAhiye ki visa bhI prakArame puNya saMpAdana para risA bhI samaya jin pRjana-nigu smaraga-jinaspacitavana jina gtutigAyana Adile puNya vRddhi kreN| puSya avazya hA apanA phala, surarupa btlaayegaa| dukhoMse ecAyegA aura saMpaToMko dUra paraMgA paratu puNya apanA phala diye vinA nahIM rhegaa| - isIprakAra pApakAra karate samaya vicAra karanA cAhiye ki pApa phArthIkA phala (jIva tisAvArI parastrI sevana anyAya Adi pApakAryoMkA phala) avazya hI milegaa| atyanta ghora pApa kameke phalase apane pUrva bhavaya puNya karmoMkA phala bhI azubha pariNamana ho jAtA hai aura vartamAna pApakA phala bhI tatkAla hI prApta ho jAtA hai| Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254] jIva aura karma-vivAra / manudhyapadha-munihatyA. rAjavaca prajA poDana aura ghora atyA. cAra kA phala tatkAla ho udaya rUpameM AtA hai jisase lakSmIkA vinAza hojAtA hai putra stro bhAI kuTaMba parivArakA viyoga hojAtA hai, samasta vairI bana jAte hai, roga zoka AdhivyAdhi aura . upAdhi A dhamakatI hai phira cAro taraphase duHkhaho dukha gokara hotA hai| isaliye pApakAryoM ke pharate samaya vicAra karo paropakAra karaneke liye bhI jIva vadha yA anyAnya sevana mata karo jaise ki rASTronnatiko paropakAra yatalAkara krAntikArI durnItika dvArA ghora pApa karate haiN| aura apaneko netA- ( sanmArga prakAzaka ] banane kI DIga mArakara jagatako Thagate haiM / dUsaroMke dhana saMpatti para tAdhinnA tAdhinnA karate hai mauja majA karate haiN| saila sapATe ur3Ate haiM aura cAhe jo khAte pIte haiN| manuSya bhavaprAptakaranekA phala vicAra karanA cAhiye kuzikSAke durzAname manuSyabhava prApta karane kA saubhAgya vyartha hI nahIM kho denA cAhiye kucha puNyasaMpAdana kara apanA bhalA karanA caahiye| pradeza baMdha mana vacana kAyake vyApArase 5 kriyAle) hotA hai isa liye mana vacana kAyaka dvArA aise kArya karanA cAhiye jisase vizeSa puNya baMdha ho, aura pApakarmAkA anumAga zumarUpa pariNamana ho / ve puNya kArya meM haiN| : / kAyake puNyakArya- , , , "haDha Asanase sAmAyika- karanA, kAyotsarga dhAraNa karanA niryikAra gurusevA karanA bhagavAnakA prakSAla karanA tIrthayAtrA Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura krm-vicaar| [255 (parose ) pharanA, dAnadenA, dAnake liye rasoI ghanAnA, madirajIko sApha karanA, gurujanoMkI yAvRtya karanA, gurujanoMko namaskAra karanA, ghoDaphara vinayama vaMdanA karanA, Dhoka denA, ivitha pUrvaka calanA, jAbAkI hima apane zorake vyApArase na ho isa prakAra zarIrakI pravRtti pharanA, zagemsa gaigAmI saMvAkaranA bhagavAnako pUjana bayata bhaki sAya nRtya pUrvaka karanA ityAdi puNyakAryakA kApare dvArA mAMpAdana karanA caahiye| vavanake dvArA dina mita parako sukha pharane gale ThAgamake anukUla dhanana pAlanA, NamAkAra maMtra kA jApa dena', bhagavAnakI stutikaranA, zAstroM kA paThana karanA, jIvoMko dayAmA upadeza denA zAstrArya kara jinamArgako jagadamna pramAnA karanA, Agamake yavanoMkA pracArakaranA, gurujanoMke ( AcArya upAdhyAya sAdhu aila pakSullaka Adi ) samakSa yinIta bhAvale Agamake rahasyako pUchanA, zAstroMkA pahAtA yartha batalAnA pATha karanA, natyAyasUtra, sahastra mAma, makkAmarAdi pAThoMkA yolanA) so saya yavanake zumakArya hai| manake zumakArya-tatvoMkA zraddhAna karanA, prabhukA dhyAna dharanA, magavAnake guNophA citavana karanA, saMsAra deza bhogoMse vaigagya mAvanAmokA citavana karanA AgamakI AzAkA sarvatra pracAra ho aisI bhAvanA karanA, jinAgamakI pavitratA sarvakAlameM savatra mavichinna banA rahe aisA vicAra karanA, samasta jIva jinarAjakI mAmAphI zirodhArya phara kva pApoMse baceM aisA vicAra karanA, jina dharmapara gharake mithyAtvI va anya matoMke dvArA jo mithyA avarNa Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256] jIva aura karma-vicAra / bAda horahe haiM unakA maiM kisaprakAra nAza phara aisA vicAra karanA, munijanoMke pavitra udyogameM jo manuSya roDA lagAphara munijanoMkI nidAra athavA avarNamAda lagAphara jo pavitra mArgakA ghAta kara rahA hai usako maiM kisaprakAra nivAraNaphara saccI prabhAvanA kara aisA vicAra karanA striyoM kA pavitra zIla ajJAnI loga kuzikSA ke prabhAvase bhraSTa karate haiM maiM unake zolakI rakSA phisaprakAra karU aisA vicAra karanA so saba manake dvArA puNyakarma hai| pApakarma-zarIrake dvArA jIvoMkA vadha pharanA, bhAvAnakI matikA toDanA, zAstroMkA artha viparIta likhanA, mithyA lekha likhanA, svacchada hopara anargala calanA, madya mAMsa bhakSaNa karanA, anyAyake kArya karanA, vyabhicAra sevana karanA, Adi zarIrake pApakarma hai| jhUTha bolanA, Agamake viruddha bolanA, mithyA zAstroM kA upadeza denA, jIvavadha yuddha laDAI aura kalahakA upadeza denA, vidhavAvivAdakA upadeza denA, jAtipAMtike lopakA bhASaNa karanA, mukyioMkI nidA karanA, jinadharma meM aparNavAda lagAnA, dharmAtmA bhAiyoMkI niMdA karanA aura unako kaSTa denekI saMbhASaNA denaa| jinAgamameM palaka prApta ho jinAgamakI pavitratA naSTa ho jAve aisA upadeza denA, rASTrakathA karanA, strI kathA karanA, anyamata prazaMsana karanA, ji.gimako asatya ThaharAnekA mithyA vacana bolanA azAnI chamastha logoMkI tatva ravanAko satya mAdi samasta pApa kArya pavana dvArA hote haiN| Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura krm-dhivaar| [250 parastrI haraNa karanephA vicAra paranA, triyoMko vyabhicArI panA nekA vicAra karanA, muniyoMko upasarga yA kaSTa dene kA vicAra karanA, dharmakI pavitratA naSTa pharanekA vicAra karanA, jIvoMko dukha denekA vicAra karanA dUsaroMko lUTane mArane aura yadha pharanekA ricAra karanA, mAtaraudra dhyAnake dvArA bhale pure vicAra karanA, viSaya pAya aura bhoga vilAsakI vRddhi ke vicAra karanA, bhoga. bilAsa aura anubhavAnaMdake liye vyabhicArakA vicAra karanA jinAgamakI AzAkA anyathA vicAra karanA jinAgamake marthako manamAne svArtha ke liye manartha rUpa atha paranekA vicAra karanA ityAdi sarva manake pApa kArya hai| isIprakAra mana vacana kAyakedvArA mahAna nidyakArya karanA dUla. roko SaSTa denA apane svArtha ke liye kasAI svAnA kholanA viDiyo ghara bolanA phataleAma karanA, samatha go Adiko mArakara dharma batalAnA duHkhI pIDita manupyoM ke mAranemeM dharma patalAnA devIpara ghadha karanA, yuddhakI bhAvanA karanA, corI karanA dhUsa lenA dhakI vairisTara banakara nyAyAlayameM jhUTha bolnaa|| mAsa nAnA dAru sevana karanA, zudake hAthakA bhojana pAna pharanA so samasta pApake kAma hai| mumukSujana ho! jarA vicAra kro| phitane dukha kauke -nimittase sahana kiye| naraka, tADana mArana zUlI ropaNa Adi. dukhoMko pAyA tithaMca yonike duHna pratyakSa haiN| eka samaya bhI aisA vyatIta nahIM havA ki jisameM tujhako duHkhoMke AnekI Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258] , jIva aura karma-vivAra / AzaMkA na rahI ho| manuSya bhava bAra bAra prApta nahIM hotA hai| kaThinatAse prApta huvA hai| phira bhI puNyayogase jinAgamakA upa. deza silA satsaMgati va saddharmakA sahayoga milaa| sadbuddhi prApta huii| phira bhI vicAra nahIM karatA hai| hA!, pApoMmeM hI dharma mAna kara pApoMke kAryameM caTapaTa daur3atA hai| javAnIkI aMdhatAmeM vicArahIna hotA hai| mAtA bahina takakA bicAra nahIM karatA hai| sabake pavitra zIlako naSTa kara pApamArgake bar3hAnemeM khuza hotA hai| vyabhicArameM dharma ghatalAtA hai yaha terA kaisA vicAra ? yaha teraha jaisA jJAna ? yaha tero kaisI zikSA ? jisa bhAratake gauravako prathama aneka rAjA mahArAjA aura puNya puruSoMne zoladharmakI rakSA phara bar3hAyA usako tu kuzikSAke prabhAvase javAnIkI adhatAmeM khotA hai naSTa karatA hai| ___ he bhavya ! aba bhI ceta ! vyartha hI pApakarmake vicAroM ke dvArA apanA aura asaMkhya bhole saMsArIjIvoMkA hita naSTa mata kara sanmArgakA vicAra kara, jinAgamakI pavitra AjJAkA vicAra kara, viSayoM kI putalImeM magna hokara vyabhicAra (vidhavA vivAha ) kA upadeza mata de| ___ he bhavyajIva ! dhanamadoM unmatta hokara pApake kArya karanemeM vicAra zaktiko naSTa na kr| tArA aura caMdrake samAna camakane ghAlI yaha vibhUti kSaNamAtrameM naSTa ho jAyagI aura dekhate dekhate vilIna ho jaaygii| aura tU holIkA nAthU banakara apaneko tathA jagatake bhole ajJAnI prANiyoMko kUpameM mata 'ddhkel| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura dhrm-vicaar| [256 yada dhana aura yA manuSya bhara mahAn puNyaphe yogase prApta humA hai uso ta apanI dhanakI unmattatAmeM vicArAdha hokara cyAmanAra, hiMsA,naTha, sanyAya, parakhI haraNa saptavyasanaseyana aura atyAcAroMka phASio banargala sevana kara rahA hai| re bhAI ! suSa vicAra aura ganchI soca, phira aisA maukA nahIM milegA aura naye sayoga milNge| isaliye dhana aura buddhize prApta kara jina pUjana, satyAnadAna, guru sevA, jinapratimA nirmANa, jina maMdigaMdAra, gdhottaya, dharmAtmA bhAiyoMkI muzrapA, jinAgamakI sevA Adi uttara phAryo meM dhanako ragAra yAtma palyANa kr| jagana jogazosanmArga para lgaa| pavitra jainadharmakI sevA kara mora jaga jIvoMko jainadharma kI pavitratA evaM sarvotkaenAkA yogha phraa| bhavyAtman ! mAnakA prApta karanA mahAn dulaMma hai puNyake yogale mAnakI prApti hotI hai| eka sammAna dvArA anaMta bhavaphe pharma badhana papha kSaNAprameM naSTa ho jAte hai| to maukI nirjarA sanata bharameM ghora tapazcaraNake dvArA (baDe 2 kara sahana phara) karatA dai una pharmoM kI nirjarA jAgI triguptime lolA mAtra phara letA hai| he bhavya tu yo0 e0 huA, vakIla hubA, jJAnakA prophesara panA, zAnaphA vairiera duyA, mAnako prApta kara apaneko jJAnI samajhane lagA parantu jAna prApnaphara cAhe jo cAhe jaisA khAyA, madirA pAna kiyA, garimeM bhojana phiyA, hoTalameM junA pahanakara abhakSa bhakSaNa kiyA, parastrI rapaTI dhanA, vyabhivAra aura anItikA pracAra karanevAlA Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260] jIva aura karma-vicAra / netA vanA, jagatake bhole jIvoMke dhana aura strIko haraNa karanevAlA banA, mAgamako mizyA TaharAne ghAlA ghanA, guruoMkI nindA karane thAlA banA, bhagavAnakI mUrtikA nirAdara karane vAlA banA jainadharma meM avarNavAda lagAnevAlA dhanA, jainadharmakI pavitratAko naSTa karanevAlA canA, jainadharmake pavitra bheSako dhAraNaphara cAMDAloMke sAtha bhojana pAna karanevAlA vanA, viSayakSAya aura mithyA mArgakI puSTi karane vAlA banA, anaMta saMsArako baDhAnevAlA banA aisI dazAmeM dhikAra hai tere jJAnako! dhikkAra hai terI samajhako! dhikAra hai tero nItiko! dhikAra hai terI zikSA ko! re vicAra zIla! jarA to vicAra kara ki jJAnake dvArA kaise pavitra gaura uttama kArya hote hai jJAnI purupoMke kArya lokottara hote haiM paraMtu he jJAnin ! tU jJAna saMpAdana kara evaM zAnakA prophesara bana phara jinAgamake viruddha mithyAtvakI vRddhi karatA hai| mithyAtyakI vRddhimeM dharma mAnatA hai, jinAgamake lopa karanemeM hI apanA saubhAgya samajhatA hai parantu tero yaha bhUla tujhako avazyahI dukha degI, tere duSTa kArya tujhako avazyahI naraphakA dukha deMge, tujhe gadA suarakI paryAyameM paTaphegeM kamaukA phala avazyahI milegaa| __ he vicAra zIla ! mithyAtvake samAna anya koI pApa nahIM hai mithyAtvakI vRddhi jinAgamakI pavitratA naSTa karanese, jinAgamakI AzAko nahIM mAnanese, jinAgamako satya svarUpa nahIM jAnanese, jinogamake artha meM viparyAsa karanese, deva gurukI mithyA nidA, karanese hotI hai| isaliye cAhe jo ho parantu pesA paropakAe Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jodha aura phrm-vicaar| [261 karanA mata sIkho jisase tumhArA dharma naSTa ho, tumhArA mAgama naSTa ho, dharma mAyatanameM mithyA maparNavAda lagAphara / medrohI mata bno| pApake pravArapha mata pano, dharmake nidapha mata pano, zIla dhamake lopa pharanegale mata yano, hiMsA jhuTha corIke paDhAnevAle mata yano, hindI bho dharmAtmA bhAiyoMkA dila dusAnevAle mata bano, mAnake jAlameM duniyAko Thagane ghAle mata pano, jAna talavAra bhI adhika kara hai talavArasa eka hI manuSyakA bagha hotA hai parantu jJAna hajAroM anuppoMkA yadha eka sAtha hojAtA hai isaliye he jJAnavAro! mAtakA durupayAga mata karo / jJAna prApta kara jJAnale anyAya mata phro| mAnane vArina pAlo, nAnase zuddhatAphA vicAra karo / bAmavarSakA saMcana phge| dI jaanii| jisane apane ko pApasa banAyA hai| jilA pAga phokA tyAga hai| jisane piDhazuddhi bhojanazuddhikA pAlanagara anyAya aura atyAcArako svata: choDA hai tathA saMsArasa anyAya aura atyAcArasa apane ko pacAyA hai| mAno manuSya samyagdarzanako vRddhi karatA hai / samyagdarzanako vizuddhi karatA hai, jinAgamakI pavitratAkA sarvatra pracAra gharanA hai, yAtmAko pahicAnatA hai, saba jIvoMpara dayA karatA hai, samasta jIvaoNkA hita cAhatA hai, svArtha yA moja majAke liye anyAyakA sevana nahIM karatA hai, sadAvArako naSTa nahIM karatA hai, pApa puNyako pahicAnatA hai karmabaMdhako samajhanA hai| parantu vartamAna samayameM jinAgamako zraddhA rakhakara jinAgamake Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262] jIva aura kama-vicAra / jJAna dvAga jJAnI bananekA abhAva ho gayA aura pazcima vidhA (nAstika vidhA ) kI kuzikSAse apaneko jJAnI (naklI jJAnIkA) bAdhaMvara paharanevAle manuSya jhonakA sadupayAga nahIM karate haiN| ghAstavikamai unakA jJAna macA nahIM hone se puNya pApake kAryo meM vika jaga bhI nahIM rahatA hai| vAstavika dayA nahIM pAlate hai| kAyadA kAnUnase bacanA vAsa yahI mahilA dharma samajhate hai| ghoDA nahIM cale nA mAra dene meM hiMsA nahIM, pazu pakSImeM jIva nahIM, pAyara aura asamarthame mAtmA nahIM haiM aise malina vinAse hisA aura pahisAkA svarUpa jAnate hI nhiiN| jAne hAsekyAMki jinAgamake pavana unake bhoga vilAsa moja manAme anIti ghatalAte hai| asadAcAra patalAte haiN| isaliye vartamAnake kuzikSita jJAnI jinAgamaphA vizvAsa nahIM karate hai| mithyAtvasaM vaco mithyAtvako choDo, mithyAtyake tyAgameM dharma mAno, he bhAI! isI meM sapakA hita hai| karmabaMdhakA kSaya asaMyata samyagdRSTI (cothAguNasthAna) saMyatA saMyata (pAMcavAM guNasthAna) pramatta guNa sthAna ( chahAguNasthAna ) apramatta / sAtavAguNasthAna ) meM kramase daza prakRtikA kSaya hotA hai| - anaMtAnuvaMdhI krodha 1 mAna 2 mAyA 3 lobha 4 mithyAtva 5 samyamithyAtva 6 samyaktva prakRti 7 tiryagAyu 8 devAyu'6 nara. kAyu 10 isa prakAra daza prakRtiyoMkA kSaya bauthA pAMcavA chaTTA sAtaveM guNa sthAnameM hotA hai| Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAva aura pharma- vicAra / [ 263 t navameM guNa sthAnake nau vibhAga mAne hai unameM kamase nIce iii prakRtiyoMkA kSaya hotA hai / prathamamAgane - styAnagRddhi 1 nadrA nidrA 2 pracalApracalA 3 narakagati 4 niryaggati 5 ekedriya jAti 6 dvIndriya jAti 7 tIna indriya jAti 8 turindriya jAti narakagati prAyogyAnu puvva 10 tiryagati manu purca 11 mata 12 udyota 13 sthAvara 14 sUkSma 15 sAdhAraNa 16 ina solaha prakRtiyoMkA kSaya navameM guNa sthAna ke prathama bhAga meM hotA hai / dvitIyabhAgameM- apratyAkhyAna kodha 1 mAna 2 mAyA 3 lobha 4 pratyAkhyAna krodha 5 mAna / mAyA 7 lobha 8 ina ATha kama prakRtiyoMkA kSaya navameM guNa sthAnake dvitIyabhAgameM hotA hai / tRtIyabhAgameM - napuMsaka vedakA kSaya hotA hai / caturthabhAga-strIvedakA kSaya hotA hai / pacamabhAgameM - hAsya 1 rati 2 ati 3 zoka 4 bhaya 5 jugusAI isaprakAra na guNasthAnake sabameM bhAgameM kSaya hotA hai / chaThe bhAgameM- puMvedakA kSaya hotA hai / saptama bhAga meM saMjvalana kodhakA kSaya honA hai AThave bhAgameM saMjcalana mAnakA kSaya hotA hai / nava bhAga meM - saMjvalana mAyAkA kSaya hotA hai bha isa prakAra navameM guNa sthAnake natra vibhAgoM meM chattIsa phama prakRtiyoM kA kSaya hotA hai / dazave guNasthAna meM saMJcalana lobhakA kSaya hotA hai cArahava Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264] bIva aura pharma-vivAra / guNasthAna (kSINakapAya) ke dvicaramasthAnameM nidrA pracalApracalAphA kSaya hotA hai| vAraharvake aMta samayameM pAMca jJAnAvaraNa 5 cAra darzanAvaraNa : pAMca aMtarAya 14 isa prakAra caudaha kama prakRtiyoMkA bArahaveM guNa sthAnake aMta samayameM kSaya hotA hai| isa prakAra ghArahaveM guNa sthAnameM 16 karma prakRtimoMkA jhapa hotA hai| isa prakAra vothe guNa sthAnase prAraMbha kara vArahaveM guNasthAna ke aMta payaMta 63 bama prakRtiyoMkA kSaya hotA hai| terahaveM guNasthAnameM kisobhI pharmaprakRtikA kSaya nahIM hotA hai| caudahave guNasthAnake dvivaramasamaya meM pAna zarIra 5 pAca saMghAta 5 pAMca baMdha 5 tona mAMgopAMga 2 chaha saMhanana chaha lasthAna 6 pAMcavarNa 5 do gaMdha 2 pAMva rasa 5 mATha sparza 8 devagati 1 aparyApti 1 pratyeka zarIra sthira 1 zubha 1 azubha 1 durbhaga 1 duskhara 1 susvara 1 anAdeya ayaza:kIrti 1 ma. sAtA vedanI 1 agurulaghu 1 paraghAta 1 upaghAta 1 ubhyAsa 1 nIca gotra 1 nirmANa 1 devagatyAnu pUrva 1 do vihAyogati 2 anAdeya 1 isa prakAra 72 kama prakRtiyoM kA kSaya bodahA guNa sthAnake dvicarama lamayameM hotA hai| caudahaveM guNa sthAnake aMta samayameM Adeya 1 manuSyagati 2 manuSyagati mAnuSyaM 3 paMcendriya jAti 4 manuSyAyu 5 paryApti 6 trasa 7,ghAdaraH 8 subhaga 6 yAra kIrti 10 sAtAvedano 11 gotra 12 tIrthakara 13 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jIva saura dharma-vicAra / [265 isa prakAra 13 pratiyoM kA kSaya ayoga phevalI karate haiN| isaprakAra codhe guNase baudA guNasthAna paryaMta guNasthAnoMmeM yapAkamase 148 karmaprakRtiyoM kA kSaya hotA hai / isaprakAra samasta kopA samUla nArAphara mAtmA paramAtmA hotA hai| jisa prakAra sAvarake UparakA chilaphA dUra karane para vaha punaH aMkurita hone ke liye sarvadhA asamartha honAtA hai aise hI paramAtmA phauMkA samUla nAza para denese janmamaraNa rahita hojAte hai| isa prakAra pratyeka mAtmA apane AtmIya zuddha puruSArthase paramAtma pada prApta kara sakatA hai yahI jana siddhAntakA udAra Azaya hai| samasta phose rahita, niraMjana, nirvikAra, nidopa, amRtIna, nigakula, ni, nirbhaya, azarIra, nirmala, saMsArase parAtIta, janma. maraNa rahita, zoka rahina. juguppA dana, kheda svedahita, rogarahita kSudhA rahita, vivAmA rahita, anaMtazAna anaMta darzana anata sukha saMpanna, anaMta ghIrya sahita, AtmA avinAzI nitya aSTa guNa maMDina hojAtA hai| phira yaha paramAtmA saMsArameM lauTakara bho nahIM A sakatA hai| he mavyAtman ! jo saMsArake janma maraNake dukhoMse sadAke lie haTanA cAhate ho to kokA nAza karanekA udyoga kro| phamake sivAya anya koI bhI jIvakA duzmana nahIM hai, dukhna pradAna karane vAlA nahIM haiM, janma maraNakA pradAna karanevAlA nahIM hai, pazu pakSI naraka Adi paryAyameM varNanAtIta vedanAkA denevAlA nahIM hai| jIvoMko jo phaSTa ho rahA hai yaha sarva pharma janita hai karma baDe Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 / jIva aura karma-vivAra / calavAna hai jagatake jIvoMko apane svAdhInakara manamAnA dukha dete haiM / jo svataMtra honA cAhate ho, jo janma maraNake dugvoMse chUTanA cAhate ho, jo sukha zAtiko prApta honA cAhate ho to karmoke nAza karanekA udyAga karo / karmo kA nAza nirbaMdha avasthAse prApta honA hai isIliye guruoM ko taraNa tAraNa dukha nivAraNa karanevAlA, janma maraNako uccheda karanevAlA, parama sukhako pradAna karanevAlA mAnA haiM / guru hI akAraNa baMdhu hai, masAra samudrake jahAja hai; vipadA dU karanevAle haiM aura dukhoMse bacAnevAle haiM / ko 6 zaraNabhUta guru hI mAtA haiM pitA haiM vadhu he rakSakalokotama hai parama maMgalake pradAna karanevAle maMgala maya hai paramapuruSa haiM yogI hai, yogIzvara hai, kAma krAdha mAna mAyA lobha IrSA dveSa rAgamoha chala prapacako jItanevAle hai / guru hI trikAlajJAnI hU~ bhavadadhile tArane vAle haiN| saphala darzI haiM / sakala hitaiSI haiN| sabake kalyANa karane vAle haiM, sabako sanmArga batalAnevAle haiM, niHsvArtha buddhise nirAkAMkSita hokara sabake duHkhoMko miTAne vAle haiM, satra jIvoMkA paropakAra karanevAle haiM, zatru aura mitra donoM ko eka samAna jAnanevAle parama vItarAga haiM, jinako apanI nidAmeM krodha nahIM hai, aura apanI kIrtimAna pratiSThA meM harSa nahIM haiM, isa prakAra kSamA satya zaudha tyAga brahmacarya Adi utkRSTa guNoMke dhAraNa karane vAle haiN| isaliye mokSamArgakA bikAza guruse hI hotA hai / ve hI dhIra Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva aura dharma vicri| [264 bora upra sAhasI samasna parApahoMko sadanakara ghora tapazcaraNa aura mavivala dhyAna dvArA pharmoke nAza karane vAle hote haiN| he bhAI! jo tU sapane pharmAkA nAza karanA cAhatA hai to guruphI sevA karanA sokha gurukI zaraNa prApta ho / guruko parama pUjyadeva samajha, indra narendra dharaNendra aura jagatake jIvoMse pUjya mAnanIya vadanIya evaM avanIya samajha / yahutase samayase guruoMkA darzana nahIM thA isaliye mokSamArga bhI vyaka nahIM thaa| aya trilokake jIvoMko pAvana karanevAle, jaina dharmakA uddhAra karanevAle, saMsArase tArane vAle, mokSa mArgako pradAna karane vAle, anaMta sukhoMko denevAle, zrI 108 zrIdigambarA. cArya zAMnisAgara mahArAjakA avatAra huA hai unakA sagha jagatameM surya ke samAna prakAza kara rahA hai| __ aya jAgo! aba jAgo! jAgRta ho! jAgRta ho!! saMsArake bahutase prANiyoMne moha rUpI gADha aMdhakArako bhedakara guruke saMgha dvArA samyakta ratnako prApta kara liyA hai| apanI khoI huI nidhi jo mithyAtva andhakArameM vilIna thI vaha guru sUryake prakAzameM svaya. meva prakAzita ho gaI hai / isaliye sonekA samaya nahIM hai| gurusevAke dvArA mokSa mArgako prApta ho apanA mAtma kalyANa kro| aura dukhoMkA nAza kara karma baMdhana rahita ajarAmara pada mokSa sukhako prApta ho| zivamastu savuddhigstu kalyANamastu . Page #270 -------------------------------------------------------------------------- Page #271 -------------------------------------------------------------------------- _