Book Title: Anand Pravachan Part 03
Author(s): Anand Rushi, Kamla Jain
Publisher: Ratna Jain Pustakalaya
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004006/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000 00000 00000 0 000 o000 -Ccccc0000 300... 00.00000053 AcArya zrI Ananda RSi Ananda-pravacana ROO For Personale te Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana tRtIya bhAga For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra kI paccIsavIM nirvANa zatAbdI samAroha ke upalakSa meM Ananda pravacana tRtIya bhAga pravacanakAra: AcArya zrI Ananda RSi jI mahArAja saMpreraka : zrI kundana RSi sampAdikA : kamalA jaina 'jIjI' prakAzaka : zrIratna jaina pustakAlaya buruDagA~va roDa-ahamadanagara For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana : tRtIya bhAga pRSTha : 348 prakAzaka : zrIratna jaina pustakAlaya vuruDagA~va roDa-ahamadanagara (mahArASTra) prakAzana : vi0 saM0 2026, basanta paMcamI 1673, pharavarI dvitIya saMskaraNa 16.83 vyavasthAjaina bhAratI prakAzana, jaina nagara meraTha-2. mudraka : premabhUSaNa jaina ke liye sanarAIja prinTarsa, 546, subhASa nagara, mertth| mUlya : 15/ (pandraha rupaye mAtra) For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya zramaNa saMgha ke dvitIya paTTadhara paramazraddheya AcArya zrI AnandaRSijI ma0 sA0 ke pravacanoM kA saMgraha pAThakoM meM lokapriya hotA jA rahA hai, adhyAtmarasika jijJAsuoM meM usakI mA~ga bar3hatI jA rahI hai--yaha atyanta prasannatA kA viSaya hai| AcArya zrI kI pravacana mAlA kA yojanAbaddha prakAzana hamane gata varSa hI prArambha kiyA thaa| isakI mUla preraNA to hameM jijJAsu pAThakoM se hI milI, usI se prabhAvita hokara AcArya zrI ke aMtevAsI evaM suyogya ziSya zrI kundanaRSi jI ne pravacana-prakAzana kI bhAvanA vigata khuzAlapurA cAturmAsa meM zrAvaka saMgha ke samakSa vyakta kI / vahA~ ke utsAhI zrAvaka saMgha ne ina pravacanoM ke saMkalana evaM sampAdana-prakAzana meM ucita utsAha pradarzita kiyA aura yaha kalpanA sAkAra rUpa lene lagI / alpasamaya meM hI "Ananda pravacana" ke do bhAga prakAzita ho gaye aura yaha tRtIya bhAga Apake samakSa hai| pravacanoM kA saMpAdana bahana kamalA jaina 'jIjI' ne bar3I hI kuzalatA tathA zIghratA ke sAtha kiyA hai / inake prakAzana meM bhI aneka sadgRhasthoM ne sahayoga pradAna kiyA hai (jinakI zubha nAmAvalI agale pRSThoM para aMkita hai) sAtha hI zrIyuta zrIcanda jI surAnA 'sarasa' ne inako sundara va zIghra mudrita karAkara pustakAkAra rUpa diyA hai| paMDitaratna zrI vijayamuni jI zAstrI ne isakA Adi vacana likhakara pustaka ke gaurava meM cAra cA~da lagA diye haiM / ina sabake udAra sahayoga ke prati hama kRtajJa haiN| dvittIyAvRtti ke prakAzana prasannatA kI bAta hai ki pUjya AcArya zrI ke pravacanoM ko jaina-ajaina janatA ne hRdaya se apanAyA hai / tRtIya bhAga kI pratiyA~ samApta ho jAne para zrI jaina bhAratI prakAzana ke saMcAlaka zrI premabhUSaNa jI jaina ne apanI dekha-rekha meM isakA punarmudraNa alpa samaya meM karAyA hai, jisake lie hama hRdaya se inake atyanta AbhArI haiN| mantrI zrIratna jaina pustakAlaya, vuruDagA~va roDa, ahamadanagara For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamArA mahatvapUrNa sAhitya + adhyAtma dazaharA + samAjasthiti digdarzana + jJAnakuMjara dIpikA + amRta kAvya-saMgraha + tiloka kAvya-saMgraha + candragupta ke solaha svapna + saMskAra (upanyAsa) + zramaNa saMskRti ke pratIka + RSi sampradAya kA itihAsa + Ananda pravacana (1 se 12 bhAga taka) + syAdvAda siddhAnta : eka anuzIlana + zrI tiloka zatAbdI abhinandana grantha + bhAvanA yoga + tIrthaMkara mahAvIra jaina dharma, darzana aura saMskRti kA sAra jJAna dene vAlA pratinidhi mAsika sudharmA Apa par3hie, auroM ko preraNA dIjie / sampUrNa sAhitya ke lie patravyavahAra kareM zrIratna jaina pustakAlaya buruDagA~va roDa-ahamadanagara (mahArASTra) AjIvana sadasyatA-151 For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana - tRtIya bhAga ke prakAzana meM udAratApUrvaka sahayoga dene vAle sadRgRhasthoM kI zubha nAmAvalI 1001) rAjamalajI bAphanA, gautamapurA 1001) mAnakacandajI rAjamalajI jaina, indaura 1101) mainAbAI jaina, dehalI 501) sau0 candrakuvara bAI candanamala jI jaina, sujAlapura maNDI 501) munsIrAma TekacandajI jaina, dehalI 501) phUlacandajI phUlaphagara, auraMgAbAda 501) pRthvIrAjajI candUlAla jI botharA, cAkana 501) rAmA jaina haujarI, ludhiyAnA 501) genamalajI mAnakacanda jI bhalagaTa, nArAyaNagA~va 500) bhikacandajI candanamala jI rAMkA, khuzAlapurA 501) pAnakuMvara bAI C/o pannAlAla jI jAMgar3A, jAlanA 501) birajIbAI C/o campAlAla jI baida, candrapura 501) sau0 santoSa devI premasAgara jI jaina, govindagar3ha 501) jamanAlAla jI rAmalAla jI kimatI, indaura 250) jJAnacanda jI camana lAla jI jaina, mAlera koTalA 250 ) pannAdevI C/o kherAtIlAla jI jaina, 250 ) Tekacandra jI jaina, 250) birumala jI rAmadhArIlAla jI jaina 250) zrIrAma jI sarApha jaina, 250) hukumacandra jI jaina osavAla, 151 ) lakhamIcanda jI hastImala jI osavAla, zAjApura 150 ) jagannAtha jI surendra kumAra jI jaina, mAlerakoTalA 101) gaNDArAma jI jaina 251) javAharalAla jI sAyaracandra jI dhokA, yAdagIrI 33 11 31 For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 6 64 120 130 141 152 1 kalyANakAriNI kriyA 2 puruSArtha se siddhi 3 nidrA tyAgo ! 4 alpabhojana aura jJAnArjana 5 mauna kI mahimA 6 satsaMgati durlabha saMsArA 7 jJAna prApti kA sAdhana : vinaya 8 tapo hi paramaM zreyaH 6 asAra saMsAra 10 svAdhyAya : parama tapa 11 dIpa se dIpa jalAo ! 12 indriyoM ko sahI dizA btaao| 13 Atma-zuddhi kA mArga : cAritra 14 tapazcaraNa kisalie? 15 vinaya kA suphala 16 satya kA apUrva bala 17 Atma-sAdhanA kA mArga 18 mukti kA mUla : zraddhA 16 samaya kA mUlya A~ko ! 20 mAnava jIvana kI saphalatA 21 samaya kama : maMjila dUra 22 samaya se pahale ceto ! 23 vamana kI vAJchA mata karo 24 rukomata ! kinArA samIpa hai 25 kA~ToM se bacakara calo ! 26 sunakara hRdayaMgama karo ! 27 jIvana ko niyantraNa meM rakho ! 28 vijayAdazamI ko dharmamaya banAo ! 176 163 204 217 226 236 252 261 278 261 301 314 For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adivacana paramazraddheya AcArya samrATa pUjyapravara zrI AnandaRSi jI mahArAja se Aja kauna vyakti aparicita hogA ? unake paricitoM ko khoja nikAlanA kaThina nahIM hai / lekina usa vyakti ko khoja nikAlanA sarala bAta nahIM hogI, jo unake jAdU-bhare vyaktitva se Aja taka aparicita rahA ho / samagra jaina samAja hI Aja unheM apanA dveya nahIM mAnatA, balki jo jaina nahIM haiM, ve jainoM se bhI adhika tanmayatA ke sAtha, apAra niSThA ke sAtha, unheM apanA pUjya mAnate haiM, unheM apanA devatA mAnate haiM, unheM apanA bhagavAna mAnate haiM / vastutaH AcArya zrI apane meM mahAnatama haiM / abhI pichale varSa taka maiM mahAraSTra meM thA / mahArASTra prAnta ke nagara-nagara meM aura grAma-grAma meM maiMne paribhramaNa kiyA hai / AcAryazrI kI janmabhUmi aura dIkSAbhUmi bhI dekhane kA sadbhAgya mujhe milA / maiM yaha dekhakara cakita raha gayA ki mahArASTra kI janatA ke mana para unake jAdU-bhare vyaktitva kI eka amiTa chApa hai / vahA~ ke loga Ananda - vibhora hokara kahate hai --- "mAnava jIvana kA carama lakSya hai Ananda ! aura vaha hameM mila gayA haiM / isa Ananda ko pAkara hama svayaM Andamaya citta meM itane nimagna ho cuke haiM ki aba hameM kisI anya Ananda kI na AkAMkSA hai, aura na abhilASA hI / " isI ko maiM vyaktitva kA camatkAra kahatA hU~ / yahI hai, jIvana kI uccatama dazA / Aja kA buddhivAdI vyakti isa bhAvanA ko zraddhA kA atireka bhI kaha sakatA hai / parantu yadi kisI mAnava ne Aja taka kucha pAyA hai, to yaha satya hai ki vaha use zraddhA ke atireka meM se hI upalabdha ho sakA hai / arjuna zrIkRSNa se jo kucha pAyA, gautama ne mahAvIra se jo kucha pAyA, tathA Ananda buddha se jo kucha pAyA, vaha saba kucha zraddhA kI carama pariNati hai | zraddhAzUnya vyakti ko kucha bhI upalabdha karane kI nizcita hI asaMbhAvanA hai / AcAryazrI svayaM hI zraddhAmaya puruSa haiM / zraddhA hI unakA jIvana hai, aura zraddhA hI unakA prANa hai / zraddhA meM se zraddhA hI upalabdha ho sakatI hai, azraddhA kabhI nahIM / ne mahArASTra saMtoM kI pAvana bhUmi rahA hai / mahAraSTra kI bhUmi ke kaNa-kaNa meM zraddhA, prema aura sadbhAva parivyApta hai / yadi mahArASTra kA vAstavika For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 paricaya pAnA ho, to Apako kama se kama vahA~ ke tIna saMtoM kA paricaya pAnA hI hogA - saMta jJAnezvara, saMta tukArAma, aura saMta samartha rAmadAsa | saMta jJAnezvara ne gItA para jo jJAnezvarI TIkA likhI hai, vaha unakI zikSA kA phala nahIM hai, vaha unake anubhava kA pariNAma hai / saMta tukArAma ne jo abhaMga chandoM meM padyoM kI racanA kI hai, vaha kisI skUla kI zikSA nahIM hai, vaha unake jIvana kI gaharAI meM se mukharita huA hai / saMta samartha rAmadAsa ne apane dAsa bodha meM jo kucha likhA hai, jo kucha bolA hai, aura jo kucha upadeza diyA hai, vaha kahIM bAhara se nahIM, unake hRdaya ke antastala se hI abhivyakta huA hai / mahArASTra ke saMtoM kI isa pAvana paramparA kI jIvanta kar3I hai parama zradveya AcArya samrATa AnandaRSijI mahArAja / guru kauna haiM ? saMta kA lakSaNa kyA hai ? isa prazna ke uttara meM adhyAtmayogI zrImada rAjacandra jI ne apane Atma siddhi grantha meM kahA thA Atma-jJAna samadarzitA, vicare udaya prayoga / apUrvavANI paramazruta, sadguru lakSaNa yogya // AcArya zrI isa artha meM ve guru haiM, jisameM samasta lakSaNa ghaTita ho jAte haiM / unakI vANI nizcaya hI apUrva hai / unakA zruta nirmala hai / Atma-jJAna hI unake jIvana kA lakSya hai / zAnta svabhAva hone ke kAraNa aura udAra bhAvanA ke kAraNa samadarzitA bhI unameM mukharita ho uThI hai / saMta tukArAma ke zabdoM meM ve jaba mahArASTra kI janatA ko apanI vANI se mantra-mugdha kara dete haiM, to janatA jhUma uThatI hai / jina logoM ne unakI amRta vANI kA pAna marAThI bhASA meM kiyA hai, ve kahA karate haiM ki jitanA mAdhurya aura jitanA oja, unakI marAThI bhASA meM hai, utanA anya bhASA meM nahIM / apane pravacana ke madhya meM jaba rAmadAsa jI samartha tInoM saMta hI sAkSAt ve jJAnezvara kI ovI aura saMta tukArAma kA abhaMga tathA kA " manAMce zlokA" bolate haiM to aisA lagatA hai ki ve apane sahaja bhAva meM aura sahaja svara meM bola rahe hoN| unake pravacanoM meM marAThI bhASA kI kavitAe~ pracura mAtrA meM upalabdha hotI haiM / jaise-- yahI kAraNa hai ki poTA sAThI khaTapas karizI avaghA bIla / rAma nApa dhetA tujhI basatI dAtakhIla // For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 peTa ke lie to tuma hara samaya khaTapaTa karate ho / kabhI bhASaNavAdI, kabhI logoM ko bhulAvA denevAlI caTapaTI bAteM, aura kabhI dhana kuberoM kI athavA aphasaroM kI khuzAmada karane meM nahIM cUkate / kintu jaba Izvara bhajana karane kA athavA rAma-nAma lene kA samaya AtA hai, to mAno tumhArI jabAna gU~gI ho jAtI hai, athavA tumhAre dA~ta eka-dUsare se cipaka jAte haiM / saMta tukArAma kA eka dUsarA abhaMga bhI par3hie aura usakA Ananda lIjie dravyAci yA AzA tujalA dAhI dizA na puratI / kIrtanAzI jAtA tujhI jar3a jhAlI mAtI // isa dhana kI abhilASA lie hue to tuma dasoM dizAoM meM jAne ke liye sadA taiyAra rahate ho, yahA~ taka ki dasa dizAe~ bhI tumhAre liye pUrI nahIM par3atIM / kintu, dharma kI sAdhanArUpI eka dizA meM jAnA tumhAre liye kaThina ho jAtA hai / saMta tukArAma apane eka dUsare abhaMga meM saMsArI AtmAoM ko udbodhana dete hue kahate haiM ki " AzAntRSNA mAyA apamAnAce bIja, nAzili yA pUjya hoije te / " AzA tRSNA aura mAyA ye tInoM apamAna ke bIja haiM inakA nAza karane para hI manuSya pUjanIya ho sakatA hai / vastutaH bhAratIya saMtoM ne jahA~ vairAgyasaritA pravAhita kI hai, vahA~ unhoMne icchA, tRSNA evaM mAyA kA bhI virodha kiyA hai / AcArya zrI kI vANI meM, unake amRtamaya pravacanoM meM isa prakAra ke uddharaNa sthAna-sthAna para motI ke samAna jar3ita hote rahate haiM, aura unakA prabhAva zrotAoM ke mana evaM mastiSkoM para gaharI chApa chor3a jAte haiM / isI prakAra AcArya zrI ke pravacanoM meM prAkRtabhASA, saMskRtabhASA, hindI bhASA aura phArasI bhASA ke padya bhI yathA-prasaMga aura yathAvasara sahajabhAva se unake zrI mukha se phUla jaise jharate rahate haiM / yaha unake apane pravacanoM kI eka vizetA hI hai ki ve apane anubhAva kA samanvaya apane se pUrva AcAryoM evaM saMtoM kI vANI se karate jAte haiM / yahI kAraNa hai ki unake pravacanoM meM mAdhurya evaM gAMbhIrya prasphuTita hotA rahatA hai / AcArya zrI kI pravacana zailI bar3I adbhuta hai, unakI bhASA bar3I madhura hai, aura unake bhAva gambhIra hone para bhI sarva sAmAnya janatA kI pakar3a meM AsAnI se A jAte haiM vaktRtvakalA kI yaha sabase bar3I siddhi evaM sabase bar3I saphalatA maiM mAnatA hU~ / AcArya zrI ke pravacanoM kA saMkalana, saMpAdana evaM prakAzana honA prArambha For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 ho cukA hai / yadi Aja se bahuta varSoM pahale yaha kArya prArambha ho gayA hotA to abhI taka janatA kAphI lAbhAnvita ho cukI hotI / Ananda-pravacana ke prathama bhAga evaM dvitIya bhAga prakAzita ho cuke haiM aura aba tRtIya bhAga prakAzita ho rahA hai / isa tIsare bhAga meM jIvanopayogI tathA hRdaya sparzI aneka viSayoM kA sundara pratipAdana huA hai / jaise--kriyA, jJAna aura zraddhA / puruSArtha se siddhi, nidrA tyAgo, alpa bhojana aura jJAna sAdhanA, mauna kI mahimA, satsaMgati durlabha saMsArA, jJAna prApti kA sAdhana : vinaya, tapo hi paramaM zreyaH, asAra-saMsAra, svAdhyAya: parama tapa, dIpa se dIpa jalAo, idriyoM ko sahI dizA batAo, tapazcaraNa kisalie ? vinaya kA suphala, satya kA apUrva bala, Atma-sAdhanA kA mArga, mukti kA mUla : zraddhA Adi-Adi aneka naitika evaM dhArmika viSaya isa tRtIya bhAga meM saMkalita evaM sampAdita kiye gae haiM / Ananda-pravacana ke tRtIya bhAga meM saMpAdaka ne jo zrama kiyA hai, nizcaya hI vaha saphala ho gayA hai / prakAzaka ne ina pravacanoM kA prakAzana karake dhArmika janatA ke mAnasa meM susaMskaroM kA jo bIja - vapana kiyA hai, ve avazya hI dhanyavAda ke pAtra haiM / parama snehI munivara paM0 pravara zrI kundanaRSijI ne itane sundara pravacanoM kA saMkalana karAne kA jo zreya kiyA hai, unake lie maiM parama prasanna hU~ / AzA hai, bhaviSya meM bhI ve apane isa prayatna ko gatizIla rakheMge / prasiddha sAhityakAra evaM lekhaka zrIcandrajI surANA 'sarasa' ke parizrama ne evaM unakI mudraNa kalA ne prastuta prakAzana meM nizcaya hI sone meM sugandha kA kArya kiyA hai / ye sabhI sahayogI bar3e bhAgI haiM, isa artha meM ki inhoMne eka mahApuruSa kI vANI ko sAmAnya janatA taka pahu~cAne kA saphala prayAsa kiyA hai / vijayamuni zAstrI jaina bhavana motI kaTarA, AgarA 26-12-72 For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI bAta pAThako ! ___ Apane kahIM par3hA hogA ki svAmI vivekAnanda jI ghUmate-ghUmate eka bAra kisI aise sthAna para jA pahuMce, jahA~ kisI bhavana kA nirmANa kArya cala rahA thA / anekoM kArIgara aura majadUra apane-apane kArya meM juTe hue the| ___svAmI jI kucha dera Thahara kara yaha dekhate rhe| itane meM eka vyakti IMTeM aura patthara apane mastaka para Dhokara lAtA huA dikhAI diyaa| vivekAnandajI ne kutuhalavaza usase pUcha liyA- "bhAI ! yahA~ kyA banA rahe ho tuma ?" __usa vyakti ne svAmI jI ko dekhA to apane mastaka para rakhA huA IMToM kA tasalA nIce pRthvI para rakha diyA aura hAtha joDakara namaskAra karate hue atyanta gadgad svara se bolA--''mahArAja ! yahA~ bhagavAna kA mandira bana rahA hai / bana jAne para saiMkar3oM-hajAroM vyakti Akara deva-darzana kareMge tathA bhaktipUrvaka pUjA-pATha karake manavAMchita phala paaeNge| maiM bhI bar3A bhAgyavAna hU~ ki mujhe pahale hI bhagavAna ke isa mandira ke nirmANa kArya-meM apanA thor3A-sA sahayoga dene kA suavasara mila gayA hai|" bandhuo, isI prakAra zramaNa saMgha ke AcArya samrATa apane sadupadezoM ke dvArA jo AdhyAtmika sAhitya kA bhaMDAra bhara rahe haiM usakA vartamAna meM bhI mumukSu lAbha uThA rahe haiM aura cirakAla taka uThAte rheNge| kintu isake sRjana sampAdana ke rUpa meM mujhe bhI pahale hI jo lAbha mila rahA hai usake liye mere hRdaya meM Antarika evaM asIma prasannatA hai| Apake samakSa "Ananda-pravacana" kA yaha tIsarA bhAga AyA hai aura mujhe parama santoSa hai ki isase pUrva mere dvArA sampAdita donoM bhAgoM ko bhI Apa logoM ne pasaMda kiyA hai| yahI kAraNa hai ki isa tIsare bhAga ke sampAdana meM merA utsAha bar3hA hai| For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 mujhe AzA hai ki ise bhI Apa pasaMda kareMge tathA bhaviSya ke liye mujhe preraNA tathA utsAha pradAna kreNge| isa tRtIya bhAga ke sampAdana meM prakANDa viduSI mahAsatI zrI umarAva kuvara jI 'arcanA' kA jo sahayoga aura sad preraNA milI hai usake liye maiM bahuta AbhArI huuN| ___ anta meM kevala itanA hI ki "Annada-pravacana" ke prathama donoM bhAgoM ke samAna hI isa tIsare bhAga se bhI pAThaka adhikAdhika lAbha khaThAe~ge to maiM apanA prayatna sArthaka smjhuugii| -kamalA jaina 'jIjo' ema0 e0 For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana tRtIya bhAga For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakAriNI kriyA dharmapremI bandhuo, mAtAo evaM bahano ! Aja hama vicAra kareMge ki jIvana meM kriyA kA kyA mahattva hai tathA ise kisa prakAra zuddha aura dRr3ha banAyA jA sakatA hai ? bhagavAna mahAvIra ne kriyA-ruci ke bAre meM kahA hai : dasaNa-nANa caritte, tava viNae sacca samii guttIsu / jo kiriyA bhAvasUI, so khalu kiriyAruI nAma / -uttarAdhyayana sUtra a. 28 gAthA 25 darzana, jJAna, caritra, tapa, vinaya, satya, samiti evaM gupti Adi kI sahAyatA se jIvana ko zuddha rakhate huye dharmArAdhana karane kI bhAvanA rakhanA hI kriyA-ruci kahalAtI hai| kriyA-ruci kA saMkSipta artha hai-kriyA arthAt karma meM ruci rkhnaa| kintu karma se tAtparya yaha nahIM hai ki manuSya kukarma aura sukarma kI pahacAna kiye binA hI andhAdhudha cAhe jaisA kArya kiye calA jAye / use pratyeka kArya ko apane samyakjJAna kI kasauTI para kasate huye satya, zIla, tapa Adi se nirdoSa banAte huye tathA vrata niyamoM kI sImA meM bA~dhakara use ucchRkhalatA kI ora jAne se bacAte huye sampanna karanA cAhiye / tabhI usakA jIvana pavitra bana sakatA hai tathA AtmA apane cira-abhIpsita lakSya kI ora bar3ha sakatI hai| spaSTa hai ki manuSya meM jJAna ho tathA zubha kriyAoM ke dvArA AtmA ko nirantara karma-bandhana rahita karate jAne kI ruci ho / tabhI vaha mokSa-mArga para gati kara sakatA hai arthAt jJAna ke vidyamAna hone para bhI agara apane AcaraNa yA karma se vaha mokSa-mArga para bar3he nahIM to usakA jJAna paMgu ke samAna nirarthaka sAbita hotA hai aura vaha apane lakSya kI ora cAhate huye bhI bar3ha nahIM sktaa| kahA bhI hai : gati binA pathajJo'pi nAptopi puramIpsitam / mArga kA jJAtA bhI yadi gantavya sthAna kI ora cale nahIM to apane iSTa nagara meM nahIM pahuMca sktaa| For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 Ananda pravacana : tRtIya bhAga saMsAra kahA~ hai ? ___eka gambhIra prazna uThatA hai ki manuSya agara nirantara karma meM pravRtta rahe to vaha zAnti kaise prApta kara sakatA hai ? dUsare zabdoM meM, agara vaha sadA hI sAMsArika kAryoM meM lagA rahe to saMsAra-mukta kaise ho sakatA hai ? __isakA uttara yahI hai ki vahI vyakti Adarza vyakti kahalA sakatA hai jo karma karate huye bhI unameM lipta na ho / usakA pratyeka karma niSkAma aura niHsvArtha bhAva se kiyA jAya / udAharaNasvarUpa vyakti mAtA-pitA athavA anya dIna-duHkhI yA rogiyoM kI sega kA kArya kare kintu usake dvArA vaha suputra kahalAne kI athavA paropakArI kI upAdhi pAne kI bhAvanA na rakhe athavA usake prati moha se gRddha hokara apanA saMsAra na bar3hAye / gambhIratApUrvaka socA jAya to saMsAra bAhara nahIM hai, vaha manuSya ke andara hI hai / saMsAra-paribhramaNa ke bar3hane kA kAraNa bAhya kriyA-kalApa mahIM haiM varan AtmA meM rahe huye moha, mamatA, Asakti tathA yaza-prApti kI kAmanA Adi vibhAva hI haiM / ataH eka vana kA vAsI saMyAsI bhI agara ina durbhAgnAoM se nahIM baca pAtA to vaha saMsArI hai aura dUsarA isa saMsAra meM rahate huye tathA nirantara ghora karma karate huye bhI apane Apa meM vana kI-sI zAMti aura nirjanatA kA anubhava karatA hai| vaha saccA saMsAratyAgI aura saMyAsI hai| to mere kahane kA abhiprAya yahI hai ki zAnti prApta karane ke liye manuSya ko akarmaNya banane kI athavA saMsAra se bhAgane kI AvazyakatA nahIM hai, aura bhAgakara vaha jAyegA bhI kahA~ ? saMsAra to usake andara chipA huA usake sAtha hI calegA / ataH agara vyakti saccI zAnti cAhatA hai to use apane andara ke saMsAra ko nikAla denA cAhiye / isakA pariNAma yaha hogA ki vaha jahA~ bhI rahegA saMsAra-mukta rahegA tathA usakA pratyeka karma aura AcaraNa zuddha hokara AtmA kI unnati meM sahAyaka banegA / AvazyakatA kevala yahI hai ki unakI samasta kriyAyeM sacce jJAna ke sAtha kI jAye tAki ve zubha phala pradAna kareM tathA apanI kriyAoM ke dvArA vaha jJAna ko saphala banAe / anyathA usakA prApta honA na honA barAbara ho jAyegA / zAstroM meM kahA gayA hai:__"kriyAvirahitaM hanta ! jJAna mAtramanarthakam / " -jJAnasAra arthAt-vaha jJAna nirarthaka hI hai jo vrata-niyama, tyAga-pratyAkhyAna Adi uttama kriyAoM se rahita hai| AcaraNa kA mahattva manuSya ke jIvana meM AcaraNa kA bar3A bhArI mahattva hai / vahI mAnava mahAmAnava bana sakatA hai jisakA caritra ucca koTi kA ho / For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakAriNI kriyA 3 bahuta samaya pahale maiMne aMgrejI kI eka pustaka dekhI thI jisake cAroM konoM para cAra vAkya likhe huye the / Apako bhI maiM batAnA cAhatA hU~ ki ve vAkya kauna-kauna se the aura unake dvArA jIvana kA kisa prakAra vizleSaNa kiyA gayA thaa| pustaka ke pahale kone para diyA thA-"Blood is life." khUna hI jIvana hai| hama jAnate bhI haiM ki khUna kA zarIra ke liye ananyatama mahattva hai / agara vaha nahIM hai to zarIra kA alpakAla ke liye TikanA bhI kaThina ho jAtA hai| jo kucha manuSya khAtA hai usakA pAcana hone para rasa banatA hai aura usI se rakta kA aura vIrya kA nirmANa hotA hai jo ki jIvana ko TikAne ke liye anivArya hai / jisa vyakti ke zarIra meM khUna kA bananA banda ho jAtA hai usakA zarIra kisI bhI hAlata meM adhika dina nahIM TikatA / isaliye kahA gayA hai ki khUna hI jIvana hai| aba pustaka ke dUsare kone para likhA huA vAkya suniye / vahA~ likhA thA"Knowledge is life." arthAt - jJAna hI jIvana hai| jJAna ke abhAva meM jInA koI jInA nahIM hai| pazuoM ke zarIra meM khUna kAphI tAdAda meM hotA hai kintu unakA jIvana kyA jIvana kahalA sakatA hai ? kaThina parizrama kiyA, vivazatApUrvaka bojhA DhoyA aura milane para cara liyA; basa pratidina yahI krama calatA hai / to una zarIroM meM khUna rahane para bhI kyA lAbha hai usase ? pazu ke alAvA manuSya ko bhI leM to saMsAra meM anekoM mUrkha tathA ajJAnI vyakti pAye jAte haiM jo ki pazuoM ke samAna hI peTa bharane ke liye parizrama kara lete haiM aura udarapUrti karake rAtri ko sokara bitA lete haiN| aise vyakti dharma-adharma, pApa-puNya, loka-paraloka tathA jIva-ajIva Adi kisI bhI tattva ko samajhane kA prayatna nahIM karate / apanI AtmA ke bhaviSya kI cintA na karate huye dharmArAdhana kI ora phaTakate hI nahIM, kisI bhI zubha kriyA ko karane kI unakI pravRtti nahIM hotii| yaha saba kyoM hotA hai ? sirpha jJAna ke abhAva ke kAraNa / to aisI jindagI pAkara bhI pAnA sArthaka kahalAtA hai kyA ? nahIM ! jIvana vahI saphala kahalAtA hai jise jJAna ke Aloka se Alokita kiyA jAya / arthAt mAnava ko jJAna kI prApti karake usakI sahAyatA se apanI AtmA ko jAnanA-pahacAnanA cAhiye, usake vikAsa aura vizuddhi kA vicAra karanA cAhiye tathA usameM chipI huI anantazakti aura anantazAnti kI khoja karanI cAhiye, tabhI vaha apane manuSya-janma ko sArthaka kara sakatA hai yAni mukti-patha para bar3ha sakatA hai / kahA bhI hai:"tapasA kilviSa hanti, vidyAyA'mRtamaznute / " manusmRti For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana : tRtIya bhAga tapa kI sAdhanA karane se pApa naSTa ho jAte haiM aura jJAna kI ArAdhanA karane se "AtmA kI amRtatA" prApta hotI hai | koI pratibandha nahIM 4 isa saMsAra meM hama prAya: dekhate haiM ki manuSya jJAna kI prApti meM bahuta zIghra nirAzA kA anubhava karane lagatA hai / vaha dhana prApti kI AzA, svAsthya lAbha kI AzA aura putra-pautrAdi kI bar3hotarI kI AzA kA kabhI tyAga nahIM karatA kintu jJAna-prApti kI AzA tanika-sA kAraNa banate hI tyAga detA hai / ghara-gRhasthI kA kartavya bhAra mastaka para Ate hI athavA umra ke thor3A sA bar3hate hI vaha apane Apako jJAna prApti ke ayogya samajhane lagatA hai / kintu yaha usakI mahAn bhUla hai / jJAna-prApti meM samaya, kAla athavA umra IT koI pratibandha nahIM hai / usake liye to 'jaba jAge tabhI saberA' sAbita hotA | ataH jitanA bhI samaya aura jaisI bhI suvidhA mile, use jJAna kA choTe se choTA aMza bhI grahaNa karate rahanA cAhiye / nItijJoM kA kathana bhI hai:"kSaNazaH kaNazaH caiva vidyAmarthaM ca sAdhayet / " dhanavAna banane ke liye to eka-eka kaNa kA bhI saMgraha kareM aura vidvAn banane ke liye eka-eka kSaNa kA bhI sadupayoga kareM / aisA kyoM kahA jAtA hai ? manuSya mukti rUpa siddhi ko hAsila janma ke prayatna se nahIM, apitu aneka sakatI hai / jaisA ki kahA gayA hai: isIliye ki samyakjJAna prApta karane para hI kara sakatA hai aura aisI mahAn siddhi eka janmoM taka prayatna karane para prApta ho "anekajanmasaMsiddhistato yAti parAM gatim / " siddhi kA dvAra aneka janma-janmAntaroM taka prayatna karane para hI khula pAtA hai / isa kathana se spaSTa hai ki mAnava ko jIvana ke anta taka bhI agara jJAnaprApti kA avasara mile to cUkanA nahIM cAhiye tathA kisI bhI prakAra kI nirAzA kA anubhava nahIM karanA cAhiye / AtmA kA ekamAtra sAthI jaina darzana ke mahAn jJAtA zrI vAdideva sUri ke saMyama grahaNa kiyA / saMyama grahaNa karane ke pazcAt zrI bayaH prApta ziSya ko jJAna prApti kI preraNA dI / I vRddha saMta ne apane guru kI AzA zirodhArya karake jJAnAbhyAsa karanA prArambha kiyA aura ve pratidina ekAMta meM baiThakara kucha na kucha yAda karane lage / pAsa eka vRddha puruSa ne vAdideva sUri ne apane unheM aisA karate dekhakara par3osa meM rahane vAle eka vyakti ne yaha socakara ki bUr3hA totA aba kyA rAma-rAma par3hegA, unakA upahAsa karanA prArambha kiyA / For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakAriNI kriyA 5 eka dina usane jahAM ve vRddha santa jJAnAbhyAsa karate the vahIM para eka mUsala lAkara jamIna meM gAr3a diyA aura pratidina usako pAnI se sIMcane lgaa| __santa ko usa vyakti kA yaha kArya dekhakara bar3A Azcarya huaa| kutUhala na dabA sakane ke kAraNa unhoMne eka dina pUcha liyA-"bhAI, isa mUsala ko sIMcane se kyA lAbha hogA ?" ___ vyakti bolA- "maiM ise isaliye sIMcatA hU~ ki kisI dina yaha harA-bharA ho jAyegA aura isameM phUla va phala laga jaaeNge|" saMta cakita hue aura bole-"bhalA yaha sUkhI lakar3I kA mUsala kabhI bhI harA-bharA ho sakatA hai ?" __"kyoM nahIM, jaba Apa jaise bUr3he vyakti bhI aba vidyA prApta kara sakate haiM to isa mUsala meM phala-phUla kyoM nahIM laga sakate ? jarUra laga sakate haiN|" ___ saMta ko yaha sunakara apanI jJAna-prApti ke viSaya meM bar3I AzaMkA aura nirAzA huI / ve apane gurujI ke samIpa pahuMce aura apane prayatna ke viSaya meM nirAzA vyakta kii| gurujI ne dRr3hatApUrvaka kahA-"yaha kaisI bAta hai ? mUsala jar3a hai, parantu tuma caitanyazIla ho / usakI aura tumhArI tulanA kaise ho sakatI hai ?" saMta punaH bole-"gurudeva, maiM vRddha ho gayA hU~, aba kaise jJAna prApta kara sakatA haiM ?" ___ zrI vAdideva sUri muskarAye aura bole-"tumhArA yaha zarIra bUr3hA ho sakatA hai kintu isake andara rahI huI AtmA bUr3hI nahIM hai| usameM caitanyatA kA ujjvala prakAza jyoM kA tyoM jagamagA rahA hai| tumheM nirAza hone kA koI kAraNa nahIM hai| abhI tuma jitanA bhI jJAna prApta kara loge vaha tumhArI AtmA kA sAthI banakara sadA tumhAre sAtha clegaa| tumhArA ananta yAtrA kA pAtheya banakara vaha tumhAre sAtha rhegaa| ____ guru kI bAta sunakara saMta kI A~kheM khula gaI aura unhoMne usI kSaNa se binA kisI kI paravAha kiye tathA binA tanika bhI nirAzA kA anubhava kiye jJAnArjana meM citta lagAyA aura kucha samaya bAda hI eka mahAn vidvAn aura dArzanika bana gye| isa udAharaNa se Azaya yahI hai ki manuSya ko binA kisI bAdhA kI paravAha kiye tathA binA umra bar3ha jAne kI nirAzA kA anubhava kiye jIvana ke anta taka bhI jJAna-prApti kI AkAMkSA aura prayatna kA tyAga nahIM karanA caahiye| unheM bhalI-bhA~ti samajhanA cAhiye ki: ___"gate'pi vayasi grAhyA vidyA sarvAtmanA budhaiH / " For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 Ananda pravacana : tRtIya bhAga buddhimAnoM ko vRddhAvasthA prApta hone para bhI navIna-navIna vidyAoM ko apanI sampUrNa zakti dvArA sIkhanA caahiye| vastutaH jJAna hI jIvana hai / isake abhAva meM manuSya pazu ke samAna hai aura pazuvat jIvana kA prApta karanA na karanA samAna hai| aba maiM Apako batAne jA rahA hU~ ki pustaka ke tIsare kone para kyA likhA huA thA ? vahA~ likhA thA-Truth is life. arthAt satya hI jIvana hai| jisane yaha vAkya likhA hogA, usakA maMtavya yahI hai ki zarIra meM khUna hai, mastiSka meM jJAna bhI hai kintu agara hRdaya meM saccAI nahIM hai to pUrvokta donoM vizeSatAoM ke hone para bhI jIvana, jIvana nahIM kahalAyegA kyoMki satya kI mahimA ananta hai aura vahI dharma kA sabase mahattvapUrNa aMga hai| hamAre zAstroM meM satya kA advitIya mahattva batAte huye kahA hai:__ "taM logammi sArabhUyaM, gambhIrataraM mahAsamuddAo, thirataragaM merupavvayAo, somataragaM caMdamaMDalAo, dittataraM sUramaMDalAo, vimalataraM sarayanahamalAo, surabhitaraM gndhmaadnnaao|" -praznavyAkaraNa sUtra, 2-24 arthAt- satya loka meM sArabhUta hai / yaha mahAsamudra se bhI adhika gambhIra hai / sumeru parvata se bhI adhika sthira hai / candramaNDala se bhI adhika saumya hai aura sUrya maNDala se bhI adhika daidIpyamAna hai| itanA hI nahIM, vaha zaratkAlIna AkAza se bhI nirmala aura gandhamAdana parvata se bhI adhika saurabhayukta hai| __isa prakAra jahA~ hamAre zAstroM meM satya kA aneka prakAra se nirUpaNa karate huye usake aneka aMgoM kA tathA lakSaNoM kA vistRta vivecana kiyA gayA hai, vahA~ satya ko sarvocca sthAna bhI pradAna kiyA gayA hai| ___ kheda kI bAta hai ki Aja ke yuga meM satya ko kaur3iyoM ke mUlya kA banA diyA gayA hai| caMda TakoM ke lobha meM hI manuSya apane ImAna ko va satya ko beca detA hai / Aja kA zAsana vidhAna satya kI rakSA nahIM kara pAtA tathA pratyeka vyakti rizvatakhorI, jhUThI gavAhI athavA isI prakAra ke asatya eva anItipUrNa kArya karake dhanopArjana karane ke prayatna meM lagA rahatA hai| pariNAma yaha hotA hai ki vaha na to satya ko hI apanA pAtA hai aura na hI sacce sukha kI prApti hI kara pAtA hai / usakA sampUrNa jIvana hAya-hAya karane meM hI vyatIta hotA hai| ___ aisA kyoM huA ? isa viSaya meM kisI vicAraka ne bar3I sundara aura arthapUrNa kalpanA ko hai| usane batAyA haipAtra parivartana jaba manuSya ne apane jIvana kI dIrghayAtrA para calane kI taiyArI kI aura usa para calane ke liye pahalA kadama bar3hAyA, ThIka usI samaya kisI ajJAta For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakAriNI kriyA 7 zubhacintaka ne use donoM pAtra donoM hAthoM meM thamA diye aura cetAvanI dI"dekho, apane dAhine hAtha meM rahe huye pAtra kI bar3I sAvadhAnI se rakSA karanA / agara tuma aisA karate rahoge to tumhArA sampUrNa jIvana nizcita aura sukha se ota-prota rhegaa|" baMdhuo ! Apako jAnane kI jijJAsA hogI ki una donoM pAtroM meM kyAkyA thA aura manuSya ne kisa pAtra kI rakSA kI ? samAdhAna isakA yaha hai ki usa ajJAta hitaiSI ne jo do pAtra mAnava ke hAtha meM thamAe the, unameM se dAhine hAtha vAle pAtra meM satya bharA thA aura dUsare meM sukha / pAtradAtA kA abhiprAya yaha thA ki agara satya kI rakSA kI jAegI to sukha ke lie prayatna karanA hI nahIM pdd'egaa| vaha svayaM hI mAnava ke pAsa banA rahegA / ata: satya ko usane manuSya ke dAhine hAtha meM thamAyA aura usakI surakSA ke liye cetAvanI bhI de dii| mAnava ne usa mahAn AtmA kI bAta mAna lI aura apanI yAtrA para ravAnA ho gyaa| calate-calate jaba vaha thaka gayA to usane eka sthAna para donoM pAtra sAvadhAnI se rakha diye aura samIpa hI leTa gayA tathA gaharI nidrA meM so gyaa| Apa jAnate haiM ki isa saMsAra meM pharizte aura zaitAna donoM hI rahate haiN| mAnava ke durbhAgya se vahA~ acAnaka eka zaitAna kA Agamana huA aura usane cupacApa donoM pAtroM kA sthAna badala diyaa| arthAt dAhine hAtha vAlA pAtra bA~ye hAtha kI ora tathA bA~ye hAtha vAlA dAhine hAtha kI ora rakha diyaa| becArA mAnava jaba uThA to usane punaH apane kramAnusAra rakhe huye pAtra uThAe tathA mArga para agrasara ho gyaa| kintu phira huA kyA ? apane hitaiSI ko diye huye vacana ke anusAra vaha dAhine hAtha vAle pAtra kI rakSA to jI jAna se karatA rahA aura bAMye hAtha vAle pAtra kI upekSA / Aja bhI vaha yahI kara rahA hai / arthAt sukha kI to rakSA karatA hai aura satya kI upekssaa| para satya ke abhAva meM use kisI bhI prakAra kA sukha hAsila nahIM hotaa| apAra vaibhava aura sone-cAMdI ke ambAra bhI use Atmika zAMti evaM satuSTi pradAna nahIM kara pAte / isaliye sacce sukha ke abhilASI prANI Izvara se yahI prArthanA karate haiM:-- hiraNmayena pAtreNa satyasyApihitaM mukham / tatvaM pUSannapAvRNu satya dharmAya dRSTaye / / -IzAvAsyopaniSad satya kA muha svarNa pAtra se DhakA huA hai / he Izvara, usa svarNa pAtra ko tU uThA de jisase satya dharma kA darzana ho sake / For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 Ananda pravacana : tRtIya bhAga kahane kA abhiprAya yahI hai ki satya ke abhAva meM manuSya jIvana nissAra aura khokhalA hai / jaba taka jIvana meM satya kA AvirbhAva nahIM hotA, manuSya kAryakSetra athavA dharmakSetra, kisI meM bhI saphalatApUrvaka kadama nahIM rakha sakatA / sAmAjika kSetra meM jisa prakAra satyavAdI puruSa sarvadA sammAna, pratiSThA evaM prazaMsA prApta karatA hai, usI prakAra dhArmika kSetra meM bhI asatya kA tyAga karane para anekAneka pApoM se apane jIvana ko bacAtA huA calatA hai / asatya bhASaNa kA mUla kaSAya hotA hai aura jahA~ kaSAya hotA hai vahA~ hiMsA, corI, kuzIla tayA parigraha rUpa sabhI doSa pAye jAte haiN| satya ke pAlana se hI ina sabase bacA jA sakatA hai| isIliye vicArakoM ne kahA- "satya hI jIvana hai|" . ___ aba pustaka ke cauthe kone para likhI huI bAta sAmane AtI hai| vahA~ likhA thA-'Conduct is life. arthAt-'AcaraNa athavA cAritrya hI jIvana hai|" isa vAkya meM nihita rahasya ko hameM bar3I gambhIratApUrvaka khojanA caahiye| isase tAtparya hai ki manuSya ke zarIra meM jIvana kAyama rakhane ke liye rakta ho, saMsAra kI sthiti ko samajhane ke liye jJAna ho aura vaha satya kI mahimA ko bhI mAnatA ho kintu inakA upayoga vaha jIvana meM karatA ho to usa jJAna aura jAnakArI se kyA lAbha uThAyA jA sakatA hai ? ___Apa eka halavAI kI dukAna para jAyeM aura dukAna meM rakhI huI miThAiyoM ke nAma, guNa aura kImata Adi kA pUrNa vivaraNa jAna leM, kintu agara una padArthoM ko Apa cakheM hI nahIM to una samasta miSThAnna pAtroM kI jAnakArI Apake kyA kAma AegI ? kucha bhI nhiiN| .. ___ isI prakAra anekAneka pothiyoM ko Apane kaNThastha kara liyA, pA~coM mahAvratoM aura bAraha aNuvratoM ke mahattva ko samajha liyA, dharma ke vibhinna aMgoM kA bhalI-bhAMti jJAna kara liyaa| kintu agara una sabako apane AcaraNa meM arthAt kriyA meM nahIM utArA to vaha saba jJAna aura jAnakArI usI prakAra vyartha jAyegI, jisa prakAra sampUrNa khAdya padArthoM ke viSaya meM jAnakArI karake bhI unheM na khAne para ApakI bhUkha jyoM kI tyoM banI rhegii| spaSTa hai ki jJAna kA kriyAtmaka rUpa hI AcaraNa hai aura usake abhAva meM korA jJAna nirarthaka hai / isa viSaya meM mere guru mahArAja ne eka bAra batAyA thA ki eka vyakti unake pAsa dIkSA grahaNa karane ke irAde se aayaa| bolA-"bhagavan ! maiM aba apanI AtmA kA kalyANa karanA cAhatA hU~ ataH kRpA karake mujhe dIkSA diijiye|" ___gurudeva ne usase kahA-"bhAI ! dIkSA lenA cAhate ho yaha to bahuta acchI bAta hai, maiM isase inkAra nahIM karatA kintu sAdhu banane ke pazcAt pUrNatayA For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakAriNI kriyA ahiMsA kA pAlana karanA par3egA, satya bolanA hogA, corI nahIM karanI hogI; brahmacarya se rahanA aura sampUrNa parigraha kA tyAga karanA pdd'egaa|" usa vyakti ne kahA- "maiM ina sabakA pAlana kruuNgaa|" pariNAma yaha huA ki use dIkSA de dI gii| kintu svAbhAvika hai ki koI bhI Adata jaldI nahIM chuutttii| eka dina rAtri ke samaya usa navadIkSita sAdhu ne apanI purAnI Adata ke anusAra kisI santa kA rajoharaNa, kisI kA bichAvana, kisI kI mAlA aura kisI kI pUjanI Adi aneka vastuyeM idhara kI udhara kara dii| aba huA kyA ki a~dhere sthAnaka meM sabhI santa apanI-apanI Avazyaka vastuoM ko khojane meM parezAna hone lge| bar3A Azcarya huA ki yaha gar3abar3a kaise ho gaI ? ___ kAraNa jAnane ke liye guru mahArAja ne sabhI se pUchanA Arambha kiyA ki yaha kArya kisane kiyA aura kyoM kyiA ? jaba navadIkSita sAdhu se yaha bAta pUchI gaI to usane kahA- "gurudeva ! yaha saba maiMne hI kiyA hai|" __gurujI ne punaH prazna kiyA- "tumane aisA kyoM kiyA ? maiMne dIkSA dene se pUrva hI kahA thA ki kisI kI bhI vastu binA usakI AjJA se nahIM uThAnI hogii|" santa ne hAtha jor3akara kahA- "gurudeva ! maiMne kisI kI bhI corI nahIM kI / eka bhI vastu curAkara apane pAsa nahIM rkhii| kevala Adata thI isaliye Aja ina vastuoM ko idhara-udhara rakha diyA hai|" gurujI ha~sa par3e aura bole-"bhAI ! yaha ThIka hai ki tumane kisI kI vastu nahIM curAI aura tuma satya bhI bole ho kintu isa bAta ko bhI dhyAna meM rakho ki dUsare kI vastu ko bhale hI curAyA na jAye para binA usakI AjJA ke hAtha bhI lagAyA jAye to sAdhu ko corI kA doSa lagatA hai aura usake AcaraNa meM azuddhatA AtI hai|" __ usa sAdhu ko apanI bhUla samajha meM A gaI aura phira kabhI bhI usane vaisA nahIM kiyaa| baMdhuo ! Apa bhI samajha gaye hoMge ki vaha santa corI karanA burA samajhate the aura satya bhI bolate the kintu AcaraNa meM tanika-sI asAvadhAnI bhI unake jIvana ko azuddha banA rahI thI jisake liye unheM sAvadhAna honA pdd'aa| __ AzA hai Apako dhyAna hogA ki hamArA Aja ke pravacana kA mUla viSaya kriyA-ruci ko lekara hI cala rahA hai tathA hameM isake mahattva ko samajhAte huye apanI kriyA ayavA AcaraNa ko zuddhi tathA dRr3hatA ke viSaya se samajhanA hai| For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 Ananda prabacana : tRtIya bhAga caritra nirmANa sarvaprathama prazna yaha uThatA hai ki caritra kyA hai ? saMkSipta meM isakA uttara yahI ho sakatA hai ki manuSya kI bhAvanAoM aura usakI manaHsthitiyoM kA sammilita rUpa hI caritra kahalAtA hai| manuSya kA mana bhAvanAoM kA eka akSaya bhaNDAra hotA hai / ise sAgara kI upamA dI jAya to bhI atizayokti nahIM hai / sAgara meM jisa prakAra pratipala asaMkhya lahareM AtI aura jAtI haiM usI prakAra mana meM bhI nirantara bhAvanAoM kI lahareM uThatI rahatI haiN| unameM kucha zubha aura kucha azubha hotI haiN| yahI bhAvanAyeM manuSya ke caritra kA nirmANa karatI haiN| zubha bhAvana yeM uttama saMskAroM ko banAtI haiM tathA azubha bhAvanAyeM kusaMskAroM ko / vyakti agara apanI kubhAvanAoM para kAbU nahIM rakha pAtA to usake citta meM kusaMskAroM kA bIja jama jAtA hai aura vahI dhIre-dhIre use kukarma karane ke liye prerita karatA hai tathA jo vyakti durbhAvanAoM ke vega meM nahIM bahatA, unheM laharoM ke samAna Ane aura jAne detA hai vaha apane hRdaya meM zubha bhAvanAoM ko rokakara susaMskAroM kA nirmANa karatA hai tathA unase preraNA pAkara sukarma karane lagatA hai| __ye saMskAra hI mAnava ke caritra kA nirmANa karate haiM / agara saMskAra zubha hue to vaha saccaritra aura saMskAra azubha hue to duScaritra vyakti kahalAtA hai / koI bhI manuSya apane janma se hI mahAn yA niSkRSTa nahIM paidA hotA, vaha zanaiH-zanai: apane ekatrita kiye hue saMskAroM ke bala para hI uttama yA adhama banatA hai| manusmRti meM kahA gayA hai : 'janmanA jAyate zUdraH saMskArAd dvija ucyte|" janma se manuSya zUdra hI paidA hotA hai, kintu saMskAroM ke uttama hone para dvija kahalA sakatA hai| kachue ke samAna bano! eka bAta aura bhI dhyAna meM rakhane kI hai ki jisa prakAra sAgara meM lahareM avazyameva uThatI haiM, unheM uThane se rokA nahIM jA sakatA, usI prakAra mana ke isa athAha samudra meM bhI bhAvanAoM kI taraMgoM ko uThane se nahIM rokA jA sakatA / inako rokanA athvA mana kI bhAvanAoM para kAbU pA lenA sambhava nahIM hai| dUsare zabdoM meM, mana ko mAranA kaThina hai| phira savAla yaha uThatA hai ki Akhira kiyA kyA jAya, jisase mana kI ina azubha bhAvanAoM ke prabhAva se bacA jA sake / isakA ekamAtra upAya yahI hai ki mana:-sAgara meM uThane vAlI kubhAvanAoM ko ve jisa prakAra janma letI haiM, usI prakAra bahate huye nirarthaka jAne diyA jAye / jisa prakAra kachuA apane For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakAriNI kriyA 11 sira aura pairoM ko apanI zarIra rUpI khopar3I ke andara kara letA hai aura aneka prahAroM ko sahakara bhI unase prabhAvita nahIM hotA, usI prakAra manuSya ko bhI apanI zubha- bhAvanAoM ko sameTakara antarAtmA meM chipA lenA cAhiye tathA azubha bhAvanAoM kI taraMgoM ko nirtharaka baha jAne denA cAhiye / isakA pariNAma yaha hogA ki azubha bhAvanAoM kA prabhAva mana para alpakAla taka hI rahegA / vAstava meM dekhA jAye to caritra kA nirmANa mana meM uThane vAlI ina zubha aura azubha taraMgoM ke dvArA hI hotA hai / ye uThatI haiM aura uThakara punaH samApta bhI ho jAtI haiM / kintu inakI asaliyata samApta nahIM ho pAtI / jisa prakAra Aga lagane para use bujhA diyA jAtA hai para kitanA bhI prayatna kyoM na kiyA jAye usakA kucha na kucha cihna usa sthAna para avazya rahatA hai / ThIka isI prakAra mana meM uThane vAlI bhAvanAyeM bhI apanI kucha na kucha chApa avazya chor3a jAtI haiM / yadyapi ve Upara se lakSita nahIM hotI kintu ajJAta rUpa se apanA kAma karatI rahatI haiM arthAt mana ke dvArA zArIrika kriyAoM para prabhAva DAlatI haiN| bAra-bAra uThane vAlI mana kI lahareM jo kama yA adhika prabhAva mana para DAlatI haiM, vahI saMskAra kahalAte haiM / pratyeka vyakti kA caritra inhIM saMskAroM ke dvArA nirmita hotA hai / agara zubha saMskAroM kI mukhyatA rahI to caritra uttama banatA hai, aura azubha saMskAroM kI mukhyatA rahI to vaha nimna zreNI kA mAnA jAtA hai / saMskAra manuSya ke anajAne meM hI usake karmoM para apanA prabhAva DAlate rahate haiM / isaliye pratyeka Atma-kalyANa ke icchuka ko cAhiye ki vaha mana meM uThane vAlI azubha bhAvanAoM kA prabhAva mana para kama se kama par3e, isa prayatna meM rahe / aisA karane para usake mana meM zubha vicAroM kI prabalatA rahegI aura ve azubha vicAroM ko dabAte huye manuSya ko zubha karma yA zubha kriyAyeM karane ke liye prerita karate raheMge tathA usake caritra meM dRr3hatA A sakegI / cAritrika dRr3hatA ke liye abhyAsa kI AvazyakatA anivArya hai / usake abhAva meM uttama se uttama saMskAra bhI alpakAla meM hI lopa ho jAte haiM / asAdhAraNa zakti kA srota - abhyAsa rUpa meM prakaTa hotA abhyAsa kI zakti kA varNana zabdoM meM kiyA jAnA sambhava nahIM hai / abhI maiMne Apako batAyA hai ki mana meM nirantara uThane vAlI bhAvanAyeM dhIre-dhIre saMskAra bana jAtI haiM aura saMskAroM kA samUha caritra ke hai / jaba mana meM adhika saMskAra ikaTThe ho jAte haiM to bana jAte haiM aura vaha svabhAva taba kAyama rahatA hai, jabaki manuSya apane saMskAroM ke anusAra karma karane kA prayatna athavA abhyAsa karatA rahe / ve manuSya kA svabhAva For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 Ananda pravacana : tRtIya bhAga dhyAna meM rakhane kI bAta hai ki manuSya bhale hI anekAneka zubha saMskAroM kA dhanI bana jAye kintu unheM kAyama rakhane ke liye agara vaha kriyA ke rUpa meM unakA abhyAsa nahIM karegA to ve saMskAra usake liye lAbhaprada nahIM ho skeNge| abhyAsa ke dvArA kusaMskAroM ko susaMskAroM meM badalA jA sakatA hai / tathA burI AdatoM ko acchI AdatoM meM parivartita kiyA jA sakatA hai| koI vyakti kitanA bhI patita kyoM na ho, usake liye yaha kahanA ki vaha kabhI sudhara nahIM sakatA ThIka nahIM hai kyoMki vaha vyakti kevala galata abhyAsa ke vazIbhUta hotA hai aura agara use satsaMga mile tathA zubha kAryoM ko preraNA dI jAye to dhIre-dhIre una kAryoM kA abhyAsa ho jAne se vaha nizcaya hI sudhArA jA sakatA hai| caritra kevala abhyAsa kA pratIka hotA hai jo ki navIna abhyAsa se punaH badalA jA sakatA hai| __abhyAsa meM asAdhAraNa zakti nihita hai kintu vaha dhIre-dhIre prApta hotI hai / Apa loga bar3e-bar3e pahalavAnoM ko dekhate haiM jo ki eka hajAra daMDa baiThaka eka bAra meM lagA sakate haiN| kintu agara unase Apa pUche ki Apa meM itanI zakti kahA~ se AI to uttara yahI milegA ki pratidina abhyAsa karane se / pahale hI dina hajAra baiThakeM lagA lenA svastha se svastha vyakti ke lie bhI sambhava nahIM hai| vaha jaba prArambha karegA dasa, bIsa, paccIsa yA adhika to pacAsa baiThakoM se bhI prArambha kara legA para hajAra baiThakeM pratidina lagAne ke liye use bahuta dinoM taka abhyAsa karanA hI pdd'egaa| zakti kI parIkSA, dikhAI dene vAle svastha zarIra se nahIM apitu abhyAsa se kI jA sakatI hai| pratiyogitA kahA jAtA hai ki eka bAra eka rAjA aura eka rAnI apane mahala ke jharokhe meM baiThe hue vArtAlApa kara rahe the tathA bAhara ke sundara dRzyoM kA avalokana bhI karate jA rahe the| acAnaka rAjA pUcha baiThe-"rAnI ! tumhAre zarIra meM tAkata adhika hai yA mere zarIra meM ?" rAnI yaha prazna sunakara muskarAI aura bolI "isa viSaya meM maiM kyA kahU~, mahArAja ! AjamAiza karake dekhanA caahiye|" ____ "hA~ yaha bAta ThIka hai / dekho, mahala ke nIce vaha gAya kA choTA-sA bachar3A hai kucha hI dina kA janmA huaa| dekheM hamameM se kauna use uThAkara Upara lAtA hai ?" rAnI rAjA kI isa bAta para sahamata ho gii| pahale rAjA sAhaba nIce gaye aura usa choTe se bachar3e ko goda meM uThAkara Upara le Ae tathA punaH le jAkara nIce chor3a diyaa| aba rAnI kI bArI aaii| vaha bhI nIce utarI aura bachar3A choTA-sA to thA hI ata: vaha bhI use uThAkara Upara le AI aura nIce le jAkara chor3a bhI diyaa| For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakAriNI kriyA 13 yaha dekhakara rAjA bole-"hama donoM kI tAkata samAna hai, koI antara nhiiN|" rAnI ne koI uttara nahIM diyA kevala haMsa pdd'ii| isake bAda rAnI ke mana meM na jAne kyA bAta AI ki vaha pratidina eka bAra nIce jAtI aura usa bachar3e ko uThAkara Upara le AtI tathA vApisa chor3a bhI aatii| yaha krama barAbara eka varSa taka calatA rahA, rAnI ne eka dina bhI bachar3e ko uThAkara Upara lAne meM nAgA nahIM kiyA / bachar3A aba eka varSa kA ho cukA thaa| ___ aba eka dina punaH jabaki rAjA Upara mahala meM hI the, rAnI ne kahA"mahArAja ! Aja hama phira se dekheM ki hama donoM meM se kisI kI tAkata ghaTI to nahIM ?" rAjA ne uttara diyA- "na to hama vRddha huye haiM aura na hI roga-grasta / phira tAkata kyoM ghaTegI ? vaha to eka varSa pahale ke samAna hI hogii|' 'phira bhI parIkSA kara lI jAya to kyA harja hai ?" rAnI ne Agraha kiyaa| rAjA prasannatA ke mUDa meM to the hI, bole-"acchI bAta hai aisA hI sahI para Aja kisa prakAra hama apanI zakti kI parIkSA kareM ? bachar3A to bar3A ho gayA ? "bar3A ho gayA to kyA huA ? hama usI ko uThAkara Upara lAne kA prayatna kareMge / ApakI AjJA ho to yaha kArya prArambha kiyA jAya ?" "acchI bAta hai aisA hI sahI / para maiM socatA hU~ ki maiM to kisI taraha use uThAkara le hI jAU~gA, asaphala tumheM hI honA par3egA ?" rAjA ne puruSa hone ke nAte apane bala kA garva kiyaa| rAnI muskarAI aura bolI-"hAtha kaMgana ko ArasI kyA ? abhI hI parIkSA kA pariNAma jJAta ho jaaegaa| pahale Apa use lAne kA prayatna kiijiye|" yaha sunakara rAjA mahArAnI ko mAta dene ke irAde se zIghratApUrvaka nIce utara gae tathA bachar3e ko lAne kI koziza karane lage para prathama to bachar3A acAnaka hI rAjA ko dekhakara bidakane lagA tathA idhara-udhara bhAgane lgaa| dUsare kisI taraha use pakar3A to sAla bhara meM usameM kAphI bojha bar3ha jAne ke kAraNa rAjA use uThA hI nahIM sake / phalasvarUpa ve khAlI hAtha lauTe aura rAnI se apanI kaThinAI kaha sunaaii| saba kucha sunakara rAnI bolI-"aba Apa mujhe ijAjata deM to maiM bhI jAkara prayatna karUM ?" For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 Ananda pravacana :tRtIya bhAga rAnI kI bAta sunate hI mahArAja jora se ha~sa par3e aura bole-"vAha ! jaba maiM hI use nahIM lA sakA to tuma kyA lA sakogI ? vyartha koziza karane se kyA lAbha hai ?" para rAnI ne kisI taraha rAjA se hA~ kahalavA lI aura bachar3e ko lAne ke lie nIce utara gaI / bachar3A rAnI ko nitya dekhane ke kAraNa pahacAnatA thA, ataH turanta usake samIpa A gyaa| isake alAvA vaha roja use uThAkara Upara lAtI thI, usa abhyAsavaza zIghra ho usa dina bho uThAkara Upara le AI / yaha dekhakara rAjA bhauMcakke se raha ge| bAle-"bar3e Azcarya kI bAta hai ki jise maiM nahIM uThA sakA usI bachar3e ko tuma uThAkara le AI ? isakA kyA kAraNa hai ? kyA tuma mujhase adhika balavAna ho gaI ho ?' __rAnI ha~sa par3I aura namratApUrvaka bolI- "maiM Apase adhika zaktizAlI nahIM ho gaI hU~ mahArAja ! bAta kevala yaha hai ki maiM sAla bhara se ise roja uThAkara Upara lAtI hU~ ataH mujhe isakA vajana uThAne kA abhyAsa ho gayA hai aura apane eka varSa pUrva ke usa dina ke bAda vajana uThAne kA abhyAsa kiyA hI nahIM, ataH Apa ekAeka ise nahIM uThA sake / zarIra kI tAkata abhyAsa se aneka gunI bar3ha jAtI hai aura abhyAsa ke dvArA kaThina se kaThina kArya bhI saMbhava ho jAtA hai| saMta tukArAma jI ne bhI abhyAsa kA mahattva batAte hue eka abhaMga meM kahA hai : ole mUla bhedI, khar3akAce aMga, ____ abhyAsArzI sAMga kArya siddhi // 1 // dore cirAkApe paDilyA kAcaNI, abhyAse sevanI viSa par3e // 2 // kahA gayA hai-kisI bhI kArya kI siddhi abhyAsa se hI ho sakatI hai / ole yAnI gIlI / gIlI aura choTI-sI komala bar3a meM bhI agara pratidina jala DAlA jAya to vaha dhIre-dhIre itanI tAkatavara ho jAtI hai ki patthara ko bhI bheda detI hai| ___ isI prakAra jaisA ki hama prAyaH dekhate haiM kue para calane vAle carasa kI rassI jisa patthara para se bAra-bAra AtI aura jAtI hai, use itanA ghisa detI hai ki patthara para gaharA nizAna yA rAstA bana jAtA hai| ___ yahI saMta tukArAma jI ne kahA hai ki rassI bhI puna:-punaH Ane aura jAne ke kAraNa patthara para apanA mArga banA letI hai| padya meM Age kahA "abhyAse sevanI viSa pdd'e|" For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakAriNI kriyA 15 . jisa jahara ko khAne se alpa-kAla meM hI manuSya kA prANAMta ho jAtA hai vahI viSa abhyAsapUrvaka pratidina lene se amRta kA kArya katA hai / yaha bhI koI navIna bAta nahIM hai / prAyaH sunane meM AtA hai ki aphIma kA AdI vyakti prArambha meM bAjarI ke dAne jitanI aphIma letA hai, para kucha dina bAda usakA abhyAsa ho jAne para phira jvAra ke dAne jitanI aura usake pazcAt cane kI dAla ke barAbara aura dhIre-dhIre do Ane cAra Ane se bar3hate-bar3hate vaha tolebhara aphIma bhI pratidina udarastha kara letA hai / Azcarya kI bAta hai ki tolAbhara aphIma khAkara vaha nahIM maratA para agara aphIma na mile to mara jAtA hai / to pratidina sevana karane se vaha usake liye amRta hI huA na ! ___ to baMdhuo ! Apa abhyAsa kI mahimA ko bhalI-bhAMti samajha gae hoMge ki isake dvArA kisI prakAra asabhava ko bhI sabhava banAyA jA sakatA hai| pratyeka kArya cAhe vaha acchA ho yA burA, saphala tabhI hotA hai jaba ki usake liye abhyAsa kiyA jAe / isIlie agara hama apanI AtmA ko karma-mukta karake ananta sukha kI prApti karanA cAhate haiM to hameM tapa, tyAga, saMyama aura mana para vijaya pAne kA abhyAsa karanA hogA / apane jJAna ko kriyAoM meM utArakara AcaraNa ko zuddha aura dRr3ha banAnA par3egA / sAdhanA patha para calane ke lie ina donoM kI samAna aura anivArya AvazyatA hai / pUjyapAda zrI amIRSi jI mahArAja ne bhI kahA hai :jJAna kriyA bina mokSa mile nahIM, zrI jina Agama mAhIM kahI hai| eka hI cakra se nAhIM cale ratha, do bina kAraja hota nahIM hai // jJAna hai pAMgulo adha kriyA mila donu kalA kari rAja grahI hai| kije vicAra bhalI vidha amRta, zrI jina dharma ko sAra yahI hai / / hamAre Agama spaSTa kahate haiM ki jisa prakAra ratha eka pahiye se kabhI nahIM calatA, usameM donoM cakra samAna rUpa se Avazyaka haiM, usI prakAra mokSa mArga ko sAdhanA rUpI gAr3I bhI apane jJAna aura kriyA rUpI donoM pahiyoM ke sahAre se hI Age bar3ha sakatI hai| kyoMki jJAna prakAza kA puja hai kintu calane meM asamartha hai aura kriyA calane meM samartha hai para mArga nahIM dekha sktii| isalie mArgadraSTA jJAna evaM gati karane meM kuzala kriyA, ina donoM kalAoM ke dvArA mumukSu ko zivapura kA sAmrAjya prApta karane kA prayatna karanA cAhie / hamArA jainadharma yahI kahatA hai| For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 Ananda pravacana : tRtIya bhAga aTUTa AsthA ___AtmA ko saMsAra mukta karanA koI sarala kArya nahIM hai| ise saphala banAne ke liye antaHkaraNa meM aTUTa zraddhA samyak darzana honA cAhie / darzana zabda yahA~ zraddhA-vAcaka hai, vaise isake kaI anya artha bhI hote haiN| ___darzana yAnI dekhanA, dazana yAnI namaskAra karanA tathA darzana yAnI saiddhAntika vicAra, 'yathA--nyAyadarzana, pAtaJjaladarzana, yogadarzana Adi-Adi / kintu yahA~ hama darzana kA artha zraddhA se hI le rahe haiN| samyakatva se sar3asaTha bola jo batAe gae haiM, unameM pahalA bola haizraddhAna cAra / ' ye cAra zraddhAna kyA haiM ? aba hameM yaha jAnanA hai / vicAra pUrvaka dekhA jAya to inameM do prakAra kI davAe~ haiM aura do prakAra ke paraheja / Apako sunakara Azcarya ho rahA hogA ki yaha davAiyA~ kaisI aura paraheja kaisA ? para yaha satya hai / zarIra ke roga ko miTAne ke lie jisa prakAra davA lenI par3atI hai, usI prakAra ajJAna aura mithyAtva rUpI roga se grasita hone ke kAraNa AtmA ko puna:-puna: janma aura maraNa kA kaSTa uThAnA par3atA hai| usake nivAraNa ke lie bhI davA lenI hotI hai tabhI usase chuTakArA mila sakatA hai| Atmika roga kI auSadhiyA~ ___ AtmA ke roga ko miTAne vAlI auSadhiyoM meM se prathama hai-"paramattha saMthavo vA" arthAt paramArtha kA paricaya karanA / yaha kisa prakAra kiyA jA sakatA hai ? nava tattvoM kI jAnakArI karane se / jIva kyA hai ? ajIva kyA hai ? pApa kyA hai aura puNya kyA hai ? Azrama kise kahate haiM aura saMvara kise ? nirjarA kaise hotI hai tathA baMdha aura mokSa kyA haiM ? jaba vyakti ina sabakI jAnakArI bhalI-bhAMti kara letA hai tabhI vaha heya aura upAdeya ke antara ko samajhatA hai| udArahaNasvarUpa-jaba vaha pApa ke pariNAma aura puNya ke mahattva ko tathA baMdha aura nirjarA ke lakSaNoM ko jAna legA tabhI pApa-karmoM ke ba~dha se bacane kA prayatna karegA tathA puNyopArjana karatA huA pUrva baMdhe hue karmoM kI nirjarA kA prayatna kregaa| isa prakAra paramArtha kA paricaya athavA nau tattvoM kI jAnakArI Atmika rogoM ko dUra karane ke lie davA sAbita huI na ? agara isa acUka auSadhi kA sevana vyakti barAbara kare to nizcita hI use AtmA kI samasta bImAriyoM se chuTakArA mila sakatA hai| aba hameM Atmika rogoM kI dUsarI auSadhi ke viSaya meM jAnanA hai / saMsAra meM aneka vyakti aise haiM jo ghora jJAnAvaraNIya karma kA udaya hone ke kAraNa jJAna hAsila nahIM kara pAte aura usake abhAva meM jIva, ajIvAdi tattvoM kI jAnakArI karane meM asamartha rahate haiN| bebasa hokara ve pUcha baiThate haiM-"hamAre For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakAriNI kriyA 17 pAsa jJAna nahIM hai aura isa vajaha se hama paramArtha kA paricaya prApta nahIM kara sakate, buddhihInatA ke kAraNa hama pApa evaM puNyAdi ke viSaya meM jAna nahIM sakate to hama kyA kareM?" __ aise logoM ke liye hI dUsarI auSadhi batAI hai-sevA-kArya / kahA hai-- "bhAI ! agara puNya kI kamI ke kAraNa tuma jJAna hAsila nahIM kara sakate ho to jJAnI puruSoM kI sevA karo ! sevA se bhI ananta puNyoM kA upArjana ho sakatA hai / nau prakAra ke puNyopArjana ke sAdhanoM meM sebA bhI eka hai| usake liye kuzAgra buddhi yA agAdha jJAna kI AvazyakatA nahIM hai / pratyeka vyakti isa pavitra kArya ko kara sakatA hai| sevA hRdaya aura AtmA ko pavitra banAtI hai tathA jJAna kI prApti meM sahAyaka banatI hai / sevA kA mArga bhakti ke mArga se bhI maha na hai| gautama buddha kA kathana thA--jise merI sevA karanI hai vaha pIr3itoM kI sevA kare / ' sevA kArya sahaja nahIM hai / tulasIdAsa jI ne kahA bhI hai_ 'sevA dharama kaThina jaga jaanaa|' - arthAt-sevA karanA bar3A kaThina kArya hai / ise karate huye vyakti ko na jAne kitanA apamAna, durvacana, lAMchana aura tiraskAra sahana karanA par3atA hai| kintu agara vaha yaha saba pUrNa zAMti aura saMtoSapUrvaka sahana karatA hai to usakI AtmA nirantara vizuddhatA ko prApta hotI jAtI hai| vipatti aura pIr3Agrasta prANiyoM kI sevA karanA parama utkRSTa dharma hai aura ise karane se ananta puNyoM kA saMcaya hotA hai| isa durlabha mAnava jIvana ko pAkara jo prANI para-sevA ko apanA mukhya kartavya nahIM mAnatA vaha apane jIvana kA lAbha nahIM uThA sktaa| isaliye mahApuruSa kahate haiM pAsa tere hai koI dukhiyA tUne mauja ur3AI kyA ? bhUkhA-pyAsA par3A par3ausI tUne roTI khAI kyA ? Azaya spaSTa hai| isa padya meM svArthI aura vilAsI vyakti kI bhartsanA karate huye kahA hai-"are prANI, agara tere samIpa koI abhAvagrasta yA rogapIr3ita duHkhI vyakti ghora kaSToM meM se gujara rahA hai aura tUne usakI ora dhyAna na dekara kevala apanI hI mauja-zauka kA dhyAna rakhA hai, apane bhoga-vilAsa ke sAdhanoM ko juTAne aura unheM bhogane meM hI lagA rahA hai to tUne yaha jIvana pAkara kyA kiyA ? kucha bhI nhiiN|" terA par3osI tana para vastra aura peTa ke liye anna nahIM juTA sakA kintu tU pratidina nAnA prakAra ke madhura pakavAna udarastha karatA rahA to kyA huA ? kyA isase terI kIrti bar3ha gaI ? nahIM, apanA peTa to pazu bhI bhara letA hai| tUne usase adhika kyA kiyA ? agAdha jJAna aura buddhi kA dhanI hokara tathA For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 Ananda pravacana : tRtIya bhAga hRdaya meM anekoM uttama bhAvanAoM kA bhaMDAra rakhakara bhI tUne unakA upayoga nahIM kiyA to mAnava tana pAne kA tUne kyA lAbha uThAyA ? yaha mata bhUla kijIvitaM saphalaM tasya ya. parArthodyata: sdaa| -brahmapurANa usI kA jIvana saphala mAnA jAtA hai jo paropakAra meM pravRtta rahatA hai| sevA paropakAra kA ho dUsarA nAma hai| sevAvratI ko ni:svArtha bhAva se saMta-mahAtmAoM ko, dharma guruoM kI, gurujanoM kI evaM duHkhI, dardA dra aura pIr3itoM kI sevA karanI cAhiye / jo aisA karate haiM ve vAstava meM hI atmika rogoM ko naSTa karane vAlI auSadhi kA sevana karate haiM tathA janma-maraNa ke duHkhoM se chuTakArA prApta karake ananta sukha ke adhikArI banate haiN| donoM davAoM ke liye paraheja ___ baMdhuoM, Apane janma-maraNa ke kaSToM se mukti prApta karane kI do auSadhiyoM ke viSaya meM to jAna liyA kintu aba yaha jAnanA bhI Avazyaka hai ki una auSadhiyoM ke sAtha paraheja kauna-kauna se rakhane cAhiye ? kyoMki koI bhI davA kAragara tabhI hotI hai jabaki usake anukUla paraheja bhI rakhA jAye / paraheja na rakhane se davA kabhI ThIka asara nahIM kara paatii| paraheja aura pathya hI davA ko zaktizAlI banAte haiM / saMskRta ke eka vidvAn ne to pathya ko davA se bhI adhika guNakArI batAyA hai / kahA hai auSadhena vinA vyAdhiH pathyAdeva nivartate / na tu pathyavihInasya, bheSajAnAM zatarapi // zloka meM batAyA hai--bImArI kabhI-kabhI binA auSadhi lie kevala ucita paraheja aura pathya kA dhyAna rakhane se bhI ThIka ho sakatI hai, kintu pathya ke abhAva meM to saikar3oM auSadhiyAM lene para bhI use ThIka nahIM kiyA jA sktaa| arthAt--davA nahIM lI para paraheja rakhA to do dina bAda hI sahI para bImArI svayaM hI ThIka ho jAyegI kintu davA lekara bhI agara paraheja sahita pathya kA sevana na kiyA to vaha davA lenA nirarthaka hogaa| isaliye aba hameM dekhanA hai ki sAMsArika kaSToM se nivRtti pAne ke liye batAI gaI donoM davAoM ke sAtha paraheja kauna-kauna se batAe gae haiM ? paraheja bhI do prakAra ke batAe gae haiM jinameM se prathama ke viSaya meM kahA hai-- ___ "dharma pAyane vamiyo, tenI saMgama vrje|" dharma ko grahaNa karake bhI jisane punaH use tyAga diyA ho yAnI dharma-mArga For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANakAriNI kriyA 19 para calate-calate jo vicalita hareka patha-bhraSTa ho gayA ho, usakI saMgati vajita kI gaI hai / dharma-bhraSTa vyakti kI saMgati karane para usake kucha na kucha doSa Ae binA nahIM raha sakate / kavi vRnda ne bhI kusaMgati ko atyanta hAnikAraka mAnA hai / kahA hai-- Apa akAraja Apano, karata kusaMgati sApa / pAMya kulhAr3A deta hai, mUrakha apane hAtha // jo vyakti durjanoM kI saMgati karatA hai, aisA mAnanA cAhiye ki vaha apane paroM meM kulhAr3I mArakara apanI hI hAni karatA hai| vastuna: saMgati kA asara hue binA kadApi nahIM raha sktaa| isIlie kavi vara rahima ne bhI apane vicAra prakaTa kiye haiM - rahimana ujalI prakRti ko nahIM nIca kA saMga kariyA bAsana kara gahe, kArikha lAgata aMga / / ujalI prakRti arthAt uttama svabhAva evaM guNoM vAle vyakti ko kabhI bhI nikRSTa vicAroM vAle vyakti kI saMgati nahIM karanI cAhiye / anyathA jisa prakAra pUrI sAvadhAnI se bhI kAlikha lage bartana ko hAtha meM uThAne se thor3Ibahuta kAlikha hAthoM meM laga hI jAtI hai. usI prakAra duguNI vyakti ke saMsarga meM rahane se kucha na kucha avaguNa sajjana vyakti meM A ja te haiN| yahI kAraNa hai ki hamAre dharma-grantha dharma-bhraSTa vyaktiyoM kI saMgati mumukSa ke liye varjita mAnate haiM tathA unakI saMgati se paraheja karane kI AjJA dete haiN| ___ dUsarA paraheja batAyA gayA hai-- "kutIrthInI saMgata baraje / " azraddhAlu vyakti kA samAgama bhI niSiddha hai / jisa vyakti ke hRdaya meM sacce deva, sacce guru aura sacce dharma ke prati zraddhA nahIM hai vaha apane sasarga meM rahane vAle anya vyakti ko bhI nAnA prakAra ke kutarka karake tathA apane vAkjAla meM ulajhA karake azraddhAlu bamAne kA prayatna karegA tathA usakI zraddhA ko DhIlI banA degaa| ataH aise vyaktiyoM kI saMgati se paraheja karanA hI AtmArthI ke liye ucita hai| ___ to baMdhuoM, maiM Apako yaha batA rahA thA ki Atma-kalyANa ke icchuka vyakti meM kriyA-ruci honI caahiye| kintu jaisA ki maiMne abhI batAyA thA, kriyA aMdhI hotI hai aura usakA mArga-darzana jJAna aura zraddhA hI kara sakate haiM / ataH jaba taka manuSya kI zraddhA majabUta nahIM hotI usakA jJAna samyak jJAna nahIM kahalAegA aura vaha kriyA ko sahI mArga nahIM batA skegaa| isalie Avazyaka hai ki vyakti AtmA ke kaSToM kA nAza karane ke lie abhI-abhI batAI gaI donoM davAoM kA sevana kare tathA donoM hI prakAra ke parahejoM kA dhyAna rkhe| For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 Ananda pravacana : tRtIya bhAga aisA karane para hI usakI AtmA doSa-rahita bana sakegI tathA usakI kriyA meM vizuddhatA evaM dRr3hatA AegI aura eka bAra jaba kriyA meM zuddhatA A jAegI to phira punaH puna. abhyAsa ke dvArA vaha itanI majabUta ho jAyegI ki koI bhI sAMsArika zakti use vicalita nahIM kara skegii| usake uttama saMskAra itane puSTa aura prabala ho jAe~ge ki ve AgAmo janmoM meM bhI mana ko saMtulita evaM zuddha rakhane meM sahAyaka bneNge| kahA bhI hai "mano hi janmAntarasaMgatijJam / " arthAt-Atma pradezoM se anuprerita manarUpI koza meM hI pUrvajanmoM ke saMskAra nihita rahate haiM aura vahI pUrvajanmoM kI saMgati kA evaM sthiti kA jJAtA hotA hai| jo bhavya-prANI isa bAta ko samajha leMge ve sadA sAvadhAna rahakara apane saMskAra aura AcaraNa ko vizuddhatara banAe hue mukti-patha para agrasara ho skeNge| For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ UU puruSArtha se sidhdi dharmapremI bandhuo. mAtAo evaM bahano ! kala hamane zrI uttarAdhyayana sUtra ke aTThAsaveM adhyAya kI paccIsavIM gAthA ke viSaya meM kucha vicAra kiyA thaa| usa gAthA meM kriyA-ruci kise kahate haiM tathA kriyA-ruci kA svarUpa kyA hai ? isakA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| gAthA meM pahalA zabda 'darzana' tathA dUsarA zabda 'jJAna' hai / ina donoM para kucha vivecana kala kiyA thA, aura Aja bhI jJAna ke viSaya meM hI kucha kahA jaaegaa| jJAna kise kahate haiM ? isa prazna kA uttara isa prakAra diyA jA sakatA hai 'jJAyate anena iti jJAna" arthAt-jisase jAnA jAya usako jJAna kahate haiM athavA jisameM jAnane kI zakti ho vaha jJAna kahalAtA hai / __ vastutaH jJAna jIva evaM ajIva sabhI padArthoM kI pahacAna karAtA hai aura jaba taka kisI vastu kI pahacAna nahIM hotI usakA koI mUlya nahIM hotaa| uda haraNasvarUpa eka choTe zizu ke sAmane hama cAhe amUlya ratna rakha deM aura cAhe aphIma kI ddhelii| jJAna ke abhAva meM zizu na ratna kA mahattva jAna sakatA hai aura na hI aphIma kA doSa / na vaha ratna ke mUlya se lAbha uThA sakatA hai aura na aphIma ke vinAzaka prabhAva se apane Apako bacA sakatA hai / vaha donoM ko samAna rUpa se hAtha meM lekara khelatA hai athavA muha meM bharane kA prayatna karatA hai| kintu eka bar3A vyakti aisA nahIM karatA / vaha donoM ke guNa aura doSa ko samajhatA huA upayoga karatA hai / aisA kyoM ? isaliye ki use ratna aura aphIma kI pahacAna hotI hai jo zizu meM nahIM hotii| pahacAna ke abhAva meM sagA putra bhI parAyA jAna par3atA hai| gobara ikaTThA karane vAlA dhanavAna eka nirdhana vyakti ne apanI garIbI se parezAna hokara apane putra ko usI gAMva ke kucha vyaktiyoM ke sAtha paradeza bheja diyA jo ki dhana kamAne kI icchA se jA rahe the / kaI varSa taka vaha bAlaka udhara hI rahA aura dhIre-dhIre bar3A ho For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 Ananda pravacana : tRtIya bhAga gayA sAtha hI vyApAra kI kalA meM hoziyAra ho jAne ke kAraNa usane bahuta dravyopArjana bhI kara liyaa| aneka varSa bIta jAne ke pazcAt jaba vaha atula dhana kA svAmI ho gayA, usane apane gA~va lauTane kA irAdA kiyA aura aneka naukara-cAkaroM ke sAtha ravAnA huaa| jisa samaya vasa apane gAMva ke samIpa pahuMcA, rAtri ho cukI thI cUki vaha bacapana meM hI ghara chor3a gayA thA ataH ghara DhUDhane kI dikkata ke kAraNa pAsa hI banI eka dharmazAlA meM apane bhArI lavAjame ke sAtha Thahara gyaa| usane vicAra kiyA ki prAtaHkAla hote hI apane ghara calA jaauuNgaa| mAre prasannatA ke use rAtri ko nIMda nahIM AI ataH prAtaHkAla zIghra uThakara nitya-karma se phAriga hone ke liye dharmazAlA se bAhara niklaa| bAhara Ane para dekhatA kyA hai ki eka dIna-hIna vRddha vyakti bar3I kaThinAI se dharmazAlA ke Asa-pAsa rAtri meM Thahare hue pazuoM kA gobara ikaTThA kara rahA hai / para isI bIca eka anya vyakti AyA aura usa vRddha ke ikaTThe kiye hue gobara ko le bhAgA / vRddha atyanta kRzakAya aura nirbala thA ataH kucha bhI virodha nahIM kara sakA kintu du:kha ke mAre hAya-ha ya karatA huA rone lgaa| vAstava meM hI saMsAra meM nirbala vyaktiyoM ko sabhI satAte haiM, balavAnoM kA koI kucha nahIM bigAr3a paataa| eka gujarAtI kavi ne ThIka hI kahA hai sabalA thI sahako bie, nabalA teja na DAya / bAghataNo mAMge nahIM, bhoga bhavAnI mAya // arthAt-balavAna se saba Darate haiM ata: nirbala hI satAyA jAtA hai / koI prazna kare ki aisA kyoM ? to kavi eka bar3A sundara dRSTAnta dekara use samajhAtA hai ki aura to aura, devI bhavAnI bhI Darake mAre zera kA bhoga nahIM mAMgatI, apitu bakare aura murge jaise nirbala prANiyoM kA hI bhoga cAhatI haiM / Apa logoM meM se bhI kisI ne kabhI nahIM sunA hogA ki devI ne kabhI zera ko jibaha karake car3hAne kI mAMga kI ho / yaha isaliye ki zera tAkatavara hotA hai ataH kisakI majAla hai jo use pakar3a kara usakA balidAna kara ske| to maiM yaha batA rahA thA ki gobara bInane vAle nirbala vRddha kA gobara anya vyakti chIna le gayA aura vaha koI vaza na calane ke kAraNa ro par3A / videza se lauTakara Ane vAlA yuvaka samIpa hI khar3A yaha dekha rahA thaa| pUcha baiThA"bAbA ! jarA se gobara ke china jAne se rote kyoM ho?" vRddha duHkhI hotA huA bolA-'beTA ! maiM atyanta vRddha haiN| koI bhI aura kAma nahIM kara pAtA / kevala isa gobara ke kaMDe banAkara becatA hU~ aura usase mile hue paise se kisI taraha AdhA peTa anna khA pAtA hU~ / ataH Aja isa For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 puruSArtha se siddhi gobara ke chIna jAne kA matalaba yaha huA ki eka dina mujhe aura merI vRddhA patnI ko upavAsa karanA par3egA / " - 'kyoM kyA tumhAre koI putra nahIM hai ?" yuvaka ne sahaja bhAva se prazna kiyA / A~sU poMchate hue bUr3he ne uttara diyA - "putra to mere hai, para vaha bacapana meM hI videza calA gayA thA / yogya banakara dhana kamAyegA to merI daridratA dUra ho jAegI, yahI socakara maiMne use bhejA thA / kintu varSoM ho gae usane merI khoja-khabara hI nahIM lii| kisI ke sAtha samAcAra Ae the ki aba vaha khUba dhanavAna ho gayA hai aura idhara Ane vAlA hai / para kaba AegA patA nahIM / " "bAbA ! tumhArA aura tumhAre putra kA kyA nAma hai ?" yuvaka ne utsukatA se pUchA / vRddha ne apanA aura putra kA nAma batAyA / para unheM sunate hI yuvaka apane pitA ke caraNo para gira par3A aura milana ke harSa tathA pitA kI daridratA ke duHkha se A~sU bahAne lagA / nAma sunate hI vaha jAna gayA thA ki yahI mere pitA haiM / vRddha pahale to usa yuvaka kA vyavahAra dekhakara bhauMcakkA-sA raha gayA para turanta hI asalI bAta samajha gayA aura usane apane putra ko chAtI se lagA liyA / aba vaha lakhapati bApa thA / yaha thA pahacAna se pahale aura usake pIche kA pariNAma / jaba taka vRddha ko jJAna nahIM thA ki yaha yuvaka merA putra hai vaha lAkhoM kA svAmI hote hue bhI thor3e se gobara ke china jAne se ro par3A aura kucha kSaNoM ke bAda hI apane Apako atula vaibhava kA svAmI mAnakara ha~sane lagA / yaha hotA hai jJAna kA karizmA / kahA bhI hai -- "jJAnaM sarvArthasAdhakam / " - sabhI prakAra ke padArthoM kI prApti meM jJAna sahAyaka hotA hai | jJAna prApta karane para hI vyakti dharma-kSetra meM praveza kara sakatA hai / jaba taka use jIva-ajIva, pApa-puNya, Azrava, saMvara, nirjarA, bandha aura mokSa Adi samasta tattvoM kI pahacAna nahIM hogI, arthAt inakA jJAna nahIM hogA, taba taka vaha dharma kSetra meM agrasara nahIM ho sakegA / ataH Avazyaka hai ki manuSya sarva prathama apane hRdaya meM jJAna kI jyoti jalAe aura usake prakAza meM apane nirdiSTa lakSya kI ora bar3he / udyama, jJAna prApti kA sAdhana jJAna kI paribhASA aura usakA mahattva jAna lene ke pazcAt hamAre sAmane prazna AtA hai ki jJAna kisa prakAra hAsila kiyA jAya ? For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 Ananda pravacana : tRtIya bhAga isa sambandha meM hamAre dharma-zAstra jJAna prApti ke gyAraha upAya athavA kAraNa batAte haiM jinheM apanAkara manuSya jJAna hAsila kara sakatA hai / inameM se pahalA upAya hai-udyama karanA / vahI manuSya jJAna prApta kara sakatA hai jo udyamI ho / udyama ke abhAva meM jJAna to bar3I bhAlI cIja hai, choTI se choTI siddhi bhI hAsila nahIM ho sktii| ___ hama prAya: dekhate haiM ki billI dUdha pItI hai / kintu kyA vaha gAya-bhaiMsa kharIda kara pAlatI hai ? nahIM phira bhI dUdha prApta kara hI letI hai / subaha se zAma taka vaha ghara-ghara meM ghUmatI-phiratI hai aura isa prakAra bhaTakate-bhaTakate kahIM na kahIM usakA dAva laga jAtA hai / to billI dina bhara udyama karatI hai aura usake phalasvarUpa apane icchita kI prApti kara letI hai| isI prakAra manuSya ko bhI jJAna rUpI dugdha prApta karane ke liye udyama karanA Avazyaka hai, aura yaha bhI Avazyaka hai ki use jJAna jahA~ se bhI prApta ho sake prApta kare / saMskRta meM kahA hai "bAlAdapi subhASitaM grAhyam / " kahate haiM ki subhASita to baccoM se bhI grahaNa kara lenA cAhiye / yaha vicAra karanA bhUla hai ki hama sATha varSa ke haiM aura bAlaka ATha hI varSa kA hai| bhale hI vaha ATha varSa kA hai kintu agara usane kahIM se koI uttama bAta sunI aura Apako Akara batA dI to Apako avilamba use grahaNa kara lenA caahiye| eka dohe meM yahI bAta batAI gaI hai uttama vidyA lIjiye, yadapi nIca paM hoya / par3ayo apAvana Thaura pai, kaMcana tajata na koya // dohe meM kahA hai-- manuSya ko uttama vastu yA vidyA jahA~ se bhI prApta ho, lenI cAhie cAhe vaha kisI nIca se nIca vyakti ke pAsa hI kyoM na ho| jisa prakAra gande stha na aura gandagI meM par3e huye sone ko pratyeka vyakti turanta uThA letA hai, yaha socakara vahIM par3A nahIM rahane detA ki yaha gandagI meM par3A hai, isI prakAra buddhimAna vyakti uttama guNoM ko avilamba grahaNa karane kA prayatna karatA hai cAhe ve kisI bhI jAti ke vyakti meM kyoM na hoN| . . bodha prApti gAMdhAra deza ke rAjA siMharatha ne, jise 'niggaI rAjA' bhI kahA jAtA thA eka per3a ke Tha se ho bodha prApta kara liyA thA aura usake kAraNa apane samasta karmoM kA kSaya karane meM samartha hue the| ___ eka bAra rAjA nigAI apane musAhiboM evaM sevakoM ke sAtha vana krIr3A karane ke lie mahala se ravAnA hue ! zahara ke bAhara unhoMne eka Ama kA vRkSa, For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSArtha se siddhi 25 hare-hare pattoM, phUloM aura phaloM se ladA huA dekhA / vRkSa atyanta sundara dikhAI de rahA thA ata: rAjA siMharatha ne apane ghor3e para baiThe baiThe hI hAtha bar3hAkara vRkSa se eka maMjarI tor3a lI aura Age bar3ha gyaa| rAjA ke pIche unakA dala A rahA thaa| jaba dala ke vyaktiyoM ne rAjA ko a ma-maMjarI tor3ate hue dekhA to una sabhI ne vRkSa se maMjariyA~. phala yA pattaM toDanA prArambha kara diyA / pariNAma yaha huA ki thor3I hI dera meM vaha phalA-phUlA vRkSa tahasa-nahasa hokara Tha-sA dikhAI dene lgaa| ___ jaba rAjA niggaI vana krIr3A se lauTe to unakI dRSTi punaH usa vRkSa para pdd'ii| ve yaha dekhakara hairAna raha gae ki thor3I hI dera meM vRkSa kI kyA se kyA sthiti ho gaI ? vRkSa ko dekhate-dekhate rAjA ko vicAra AyA- "isa vRkSa ke samAna hI zarIra kI zobhA bhI anitya hai. tathA kisI bhI samaya naSTa ho sakatI hai, phira maiM kyoM zarIra kI zobhA bar3hAne kA nirarthaka prayatna karU ? acchA ho ki maiM apanI AtmA ko hI sa~vAra la jisase lAbha hI lAbha hai|" yaha vicAra Ate hI rAjA ne use kArya rUpa meM pariNata karane kA nizcaya kara liyA aura apane putra ko rAjya sauMpa diyaa| tatpazcAt. unhoMne saMyama mArga grahaNa kiyA tathA anta meM kevala-jJAna kI prApti kara saMsAra-mukta hue| ___ kahane kA abhiprAya yahI hai ki jo vyakti guNa-grAhI hotA hai vaha pratyeka vyakti se aura vyakti hI nahIM, anya samasta padArthoM se bhI kucha na kucha bodha hAsila karane kA prayatna karatA hai / vaha yaha nahIM dekhatA ki amuka guNa kisa pAtra meM hai / usakA lakSya udyama karanA hotA hai aura udyama karane para vaha kabhI niSphala nahIM jAtA, kucha na kucha lAbha avazya hotA hai| pUjyapAda zrI tiloka RSi jI mahArAja ne bhI udyama kA bar3A mahattva batAyA hai| kahA hai udyama dharma sadA sukhadAyaka, udyama thI saba duHkha miTe hai| udyama jJAna-dhyAna tapa saMyama, __ udyama thI karma maila chuTe hai| udyama thI RSi siddhi mile saba, udyama zreSTha daridra ghaTe hai| tiloka kahata haiM kevala' daMsaNa', ___ udyama thI ziva mela paTe hai| kavi kA kathana hai- agara dharma-kSetra meM vyakti udyama kare to vaha atyanta sukhakara hotA hai aura samasta dukhoM se chuTakArA dilAne vAlA sAbita hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 Ananda pravacana / tRtIya bhAga kyoMki udyama ke dvArA hI jJAna kI vRddhi hotI hai tathA dhyAna, tapasyA a di meM abhyAsa bar3hatA hai| zAstroM meM varNana AtA hai ki anekAneka mahAmuni kaI-kaI praharoM taka eka Asana se dhyAna kiyA karate the| yaha udyama se hI saMbhava hotA hai| isI prakAra kaThina tapa bhI udyama ke abhAva meM nahIM kiyA jA sktaa| abhyAsa se hI kaI dinoM tathA mahInoM ko tapasyA kI jAtI hai| aneka prakAra kI siddhiyA~ aura labdhiyAM udyama se prApta hotI haiM tathA daridroM kI daridratA dUra hogI dekhI jAtI hai / eka choTA sA dRSTAnta haimRta sarpa ke sthAna para ratnahAra eka vyakti atyanta nirdhana thaa| yadyapi usake ghara meM patnI, putra va putrI Adi kaI sadasya the kintu sabhI pramAdI the| jaise-taise mehanata majadUrI karake peTa to ve bharate hI the kintu dhana kamAne meM koI utsAha aura lagana se parizrama nahIM karate the| nirdhana vyakti kA putra bar3A huA aura pitA ne usakA vivAha bhI kara diyaa| navAgata putravadhU yadyapi eka garIba kI hI kanyA thI para vaha bahuta hoziyAra aura udyamapriya thii| sasurAla meM Ate hI jaba usane dekhA ki yahAM ke vyakti saba puruSArthahIna haiM to usane sasura se kahA-"pitAjI ! aise ghara kA kAma kaise calegA ? Apako dhana prApti ke lie kucha na kucha prayatna avazya karanA cAhie !" sasura ne jabAba diyA- "hama kyA kareM ? hamAre pAsa pUjI nahIM hai / pUMjI ke binA kaise koI kAma kiyA jA sakatA hai ?" bahU vinayapUrvaka bolI- "pUjI nahIM hai to koI bAta nahIM, Apa abhI itanA hI kareM ki jaba bhI ghara se bAhara jAya~, khAlI hAtha kabhI na lautteN| jo kucha bhI Apako rAste meM mile cAhe vaha reta hI kyoM na ho lekara aayeN|" sasura bhalA vyakti thaa| usane socA-'yahI sahI, dekheM baha kI bAta kA kyA pariNAma nikalatA hai| usane aba pratidina jo kucha bhI mAga meM milatA thA lAnA prArambha kara diyaa| eka dina jaba vaha kahIM se lauTa rahA thA, aura to kucha nahIM milA, rAste meM eka marA huA sarpa dikhAI diyaa| use dekhakara vaha Age bar3ha gayA para docAra kadama hI gayA thA ki bahU kI bAta yAda aaii| socane lagA-'merI bahU ne kahA thA, jo kucha bhI mArga meM mile le aanaa|' yaha dhyAna meM Ate hI vaha puna: loTA aura usa sarpa ko uThA laayaa| para ghara para Akhira usa kalevara kA kyA upayoga thA ? ataH bahU ne use chata para lejAkara eka ora DAla diyaa| For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSArtha se siddhi 27 saMyogavaza usI dina eka cIla kahIM se ratna jaTita hAra coMca meM dabAkara ur3atI huI udhara se gujarI / usakI dRSTi khUna se bhare kisI padArtha para pdd'ii| Apa jAnate hI haiM ki giddha tathA cIla Adi pakSiyoM ko mRtaka zarIra se adhika priya anya koI vastu nahIM hotii| ataH usane hAra ko vahIM paTaka diyA aura jaldo se mRta sarpa ko muMha meM dabAkara ur3a gii| vAstava meM hI jaba bhagava na detA hai chappara phAr3akara detA hai, para vyakti ko udyama kabhI nahIM chor3anA caahiye| usa nirdhana vyakti ke parivAra vAloM ne jaba mRta sarpa ke badale cIla ko ratna-hAra chor3akara jAte dekhA to saba prasannatA se pAgala ho uThe / sArI daridratA kapUra ke samAna ur3a gii| sasura ne apanI putravadhU kI bahuta prazaMsA kii| kintu usane kevala yahI kahA -"yaha saba Apake udyama kA hI phala hai / jo vyakta thor3A bhI udyama yA puruSArtha karatA hai bhAgya usakA sAtha avazya detA hai|" eka saMskRta bhASA ke zloka meM kahA bhI hai yathAgniH pavanoddhata: susUkSmo'pi mahAn bhavet / tathA karma samAyukta devaM sAdhu vivardhate // jisa prakAra thor3I-sI Aga vAyu kA sahArA pAkara bahuta bar3I ho jAtI hai, usI prakAra puruSArtha kA sahArA pAkara deva kA bala vizeSa bar3ha jAtA hai| ___ isIliye pUjyapAda zrI tiloka RSi jI mahArAja ne kahA hai - udyama se hI Rddhi-siddhi prApta hotI hai, da radratA miTatI hai aura itanA hI nahIM, dharma-kSetra meM udyama karane vAlA sAdhaka to kevala-jJAna aura kevala-darzana prApta karake mokSa ko bhI prApta kara letA hai| . isalie baMdhuoM, hameM kabhI bhI jJAna-prApti ke prayatna meM pramAda nahIM karanA ca hiye tathA kisI bhI kAraNa se nirAza nahIM honA caahiye| aneka vyakti thor3I-mI Ayu ke bar3hane hI jJAna-prApti ke prayatna kA sarvathA tyAga-sA hI kara dete haiM / aise vyaktiyoM se agara hama kabhI pUcha lete haiM-"kyoM bhAI ! sAmAyika karate ho?" uttara milatA hai -"mahArAja, sAmAyika ke pATha nahIM aate|" hama puna kahate haiM -"nahIM Ate to sIkha ddaalo|" para javAba chUTate hI mila jAtA hai-"abe kAI sIkhaNarI Tema hai mahArAja ?" yaha lIjiye, hamIM se se ulaTA prazna ho gyaa| para hama bhI kacce nahIM hai / kaha dete haiM-"hA~, aba bhI TAima hai| roja eka-eka zabda bhI yAda karoge to yAda ho jaayegaa|" muslima jAti meM to kahA jAtA hai ki janma lete hI bacce kI par3hAI cAlU ho jAtI hai aura use kaba meM jAne taka par3hate rahanA caahie| maiMne sunA hai - eka pAzcAtya vidvAn kI assI varSa kI umra ho jAne ke pazcAt adha For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 Ananda pravacana : tRtIya bhAga mAgadhI (prAkRta) bhASA par3hane kI icchA huI aura usane use par3hakara jaina darzana meM bahuta acchI jAnakArI hAsila kara lI / kahane kA abhiprAya yahI hai ki umra kI paravAha kiye binA jaba bhI jJAna prApta karane kI icchA ho, manuSya ko usake lie udyama karanA prArambha kara denA caahie| kisI vidvAn ne kahA hai gate'pi vayasi grAhmA vidyA sarvAtmanA budhaiH / yadyapi syAnna phaladA, sulabhA sAnyajanmani // arthAt - - umra bIta jAne para bhI buddhimAn manuSya hara taraha se vidyA ko prApta kare / cAhe vaha isa janma meM phala na de lekina dUsare janma ke lie sulabha ho jAtI hai / kitanA mahattva batAyA gayA hai jJAna kA ? isIlie kahA jAtA hai ki jJAna-prApti ke mArga meM "jaba jAge tabhI saberA" mAnakara cala denA cAhiye / eka satya prasaMga hai - zAstra vizArada praur3ha kavi zrI amIRSI jI mahArAja kA eka bAra ahamadanagara meM cAturmAsa huA / cAroM ora ke loga darzanArtha AyA hI karate the / unhI dinoM amarAvatI ke samIpa cAndUra bAjAra nAmaka sthAna se zrI badhumala jI rAMkA bhI saparivAra darzanArtha Ae / unakI umra usa samaya sATha varSa kI thI / " pUjyapAda zrI amIRSi jI mahArAja ne usa dina pravacana meM sahaja hI kahA jo vyakti yaha kahatA hai ki hamako jJAna hAsila nahIM hotA athavA kucha yAda kareM to smaraNa nahIM rahatA, yaha galata bAta hai / sAmAyika athavA pratikramaNa kA koI eka-eka zabda bhI pratidina yAda kare to bAraha mahIne meM pratikramaNa sampUrNa yAda ho sakatA hai / yAda nahIM hotA, yaha kahanA kevala na sIkhane kA bahAnA mAtra hai tathA bar3I bhArI kamajorI hai / " pravacana sunane vAle zrotAoM meM zrI budhamala jI rAMkA bhI baiThe the / unake hRdaya meM yaha bAta baiTha gaI / vyAkhyAna ke pazcAt unhoMne zrI amIRSi jI mahArAja se nivedana kiyA- "mahArAja ! mujhe niyama karavA dIjiye pratidina eka nayA zabda yAda karane kA / mujhe pratikramaNa yAda karanA hai / " yaha niyama lekara unhoMne roja eka zabda sIkhane kA krama cAlU rakhA aura pUrA pratikramaNa kaNThastha kara liyA / jaba merA cAturmAsa cAndUra bAjAra meM thA maiMne dekhA ki ve pratidina zrAvakoM ko pratikramaNa sunAte the / vastuta prayatna aura udyama karane se hI manuSya kI pratyeka icchA pUrI hotI hai / kevala manoratha karane se to kucha nahIM ho sakatA / pacatantra meM kahA For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSArtha se siddhi 26 bhI hai udyamena hi siddhayanti kAryANi na mnorthaiH| na hi suptasya siMhasya pravizanti mukhe mRgAH // jisa prakAra soye hue siMha ke muMha meM mRga apane Apa nahIM cale jAte, use prayatna karanA par3atA hai, usI prakAra kevala icchA mAtra se koI kArya siddha nahIM hotaa| usake lie udyama karanA par3atA hai / ___ vAstava meM ho saphalatA kI kuMjI udyama hai aura usake abhAva meM manuSya kA jIvana pazu ke samAna hai / kisI vidvAn ne to yahA~ taka kahA hai "agara tUne svarga aura naraka nahIM dekhA hai to samajha le ki udyama svarga hai aura Alasya naraka hai|" sarvAdhika lAbhakArI dizA ... hama dekhate haiM ki isa saMsAra meM pratyeka vyakti karma karatA hai aura apano zakti ke anusAra usameM juTa bhI jAtA hai| kintu jJAna ke abhAva meM vaha yaha nahIM samajha pAtA ki kauna-se karma usake lie adhika lAbhadAyaka sAbita hoMge arthAt use kisa dizA meM udyama karanA cAhie / isa viSaya meM hama vicAra kareM to tIna prakAra ke karma hamAre samakSa Ate haiM aura unheM karane vAle tIna prakAra ke vyakti, jinheM hama uttama, madhyama aura nimna puruSa kaha sakate haiM / nimna zreNI ke vyakti bhI karma karate haiM aura unheM karane meM apanI zakti lagAte haiM kintu unake dvArA lAbha ke badale unheM hAni uThAnI par3atI hai / udAharaNasvarUpa eka vyakti corI karatA hai, DAke DAlatA hai aura hatyAe~ karake bhI dhana kA upArjana karatA hai / ina saba kAryoM meM bhI udyama karanA Avazyaka . hotA hai / aparAdhoM ke kAraNa kAnUna se bacane ke liye use na jAne kitanI . parezAniyAM uThAnI par3atI haiM, kahAM-kahAM bhaTakanA hotA hai / kintu usa udyama kA pariNAma kyA hotA hai ? anekAneka karmoM kA bandhana aura naraka tathA tiryaMcAdi gatiyoM meM nAnA prakAra ke duHkhoM kA bhoganA / isIliye aise nikRSTa kAryoM ke liye udyama karanA prANI ke liye varjita hai / jo vyakti isa prakAra anAcAra athavA atyAcAra karake apanA durlabha jIvana samApta karatA hai usakA paraloka meM to koI sAtha detA hI nahIM apitu isa loka meM bhI vaha mahAn apayaza kA bhAgI banatA hai tathA pratyeka vyakti usakI chAyA se bhI bacane kA prayAsa karatA hai| zekhasAdI ne aise bhAgyahIna prANiyoM ke liye satya hI kahA hai-- bada akhtara taraja maradumAjAra nesta / ki roje musIbata kasarA bhAra nesta // -gulistA~ For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 Ananda pravacana : tRtIya bhAga . atyAvArI se bar3hakara abhAgA aura koI nahIM hai, kyoMki vipatti ke samaya usakA koI mitra nahIM hotaa| ___ karane kA abhiprAya yahI hai ki adhama puruSa athavA nimna zreNI ke vyakti bhI udyama karate haiM aura apanA samaya va zakti karma karane meM vyatIta karate haiM / kintu unake udyama se lAbha ke badale ha ni hI hotI hai / pApa-puNya, dhamaa-dharma athavA paraloka ko na mAnane ke kAraNa aise vyakti kisI bhI kArya se paraheja nahIM kara pAte aura isaliye unakA nAnA prakAra se patana hotA jAtA hai| kahA bhI hai vivekabhraSTAnAM bhavati vinipAtaH zatamukha: -viveka se bhraSTa vyaktiyoM kA saiMkar3oM prakAra se patana hotA hai| aise vyakti apane anucita kAryoM para paradA DAlane ke lie asatya bhASaNa, kapaTa, krodha, ma yAcAra, atyAcAra, anAcAra, pizunatA, zaThatA Adi anekAneka durguNoM ke pAtra banate haiM tathA unakI AtmA kaluSitatara banatI huI janmajanma ntara taka apane kukRtyoM kA duHkhada pariNAma bhogatI hai| dUsare prakAra ke vyakti madhyama zreNI ke kahalAte haiN| aise vyakti paraloka ke viSaya meM saMdigdha bane rahate haiM / aura kadAcit paraloka ko mAna bhI lete haiM to use bahuta dUra mAnakara a.ne isI loka ke lAbhoM kA dhyAna rakhate haiN| unakA uddezya kevala isa loka meM sukha se jIvana-yApana karane ke liye pracura dhanopArjana karanA tathA logoM ke dvArA sammAna evaM pratiSThA prApta kara lenA hI hotA hai / apanA sampUrNa prayatna ve isI ke liye karate haiM aura unakA udyama ihalaukika lAbhoM kI prApti ke liye bhI hotA hai / AtmA kA Age jAkara kyA hogA use isa saMsAra-paribhramaNa se chuTakArA kaise mila sakegA isa bAta kI unheM adhika cintA nahIM rahatI aura isIliye tyAga, tapasyA tathA dharmArAdhana kI ora unakI ruci nahIM raha pAtI / sArAMza yahI ki madhyama zreNI ke aise vyaktiyoM kA udyama bhI koI zubha phala pradAna nahIM kara pAtA aura AtmA kI isa lambI yAtrA meM sahAyaka nahIM hotaa| kintu tIsarI zreNI ke puruSa jinheM hama uttama puruSa kahate haiM ve apane pratyeka kArya kA nirdhAraNa kevala vartamAna ko hI lakSya meM rakhakara nahIM apitu bhaviSya ko bhI sanmukha rakhakara karate haiM / ve AtmajJAna ke dvArA pApa aura puNya ke rahasya ko jAnate haiM tathA apanI jJAnamUrti cetanA kI anubhUti kA Ananda lete haiN| unakI deva, guru aura dharma meM dRr3ha AsthA hotI hai / uttama puruSa bhalI-bhAMti jAnate haiM ki jisa prakAra talavAra kI kImata usakI myAna se nahIM hotI usI prakAra manuSya jIvana kI kImata manuSya zarIra se nahIM AMkI jA sktii| talavAra kA mUlya usake pAnI se hai usI prakAra manuSya For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSArtha se siddhi 31 zarIra kI uttamatA AtmA ke sadguNoM se tathA usakA pavitratA se jAnI jA sakatI hai| ___to jo vyakti AtmA kI kImata jAna lene haiM ve pratyeka kArya AtmA ko karma-bandhanoM se mukta karane ke lakSya ko lekara karate haiM / ve pUNyazIla puruSa anekAneka puNyoM ke phalasvarUpa pAe hue mAnava-jIvana ko nirarthaka nahIM jAne dete / unakA vizvAsa hotA hai ki agara pUrvakRta puNya ko isI jIvana meM bhogakara samApta kara diyA aura navIna puNya kA tathA dharma kA saMcaya na kiyA to anantakAla taka unakI AtmA ko punaH saMsAra-bhramaNa karanA par3egA tathA naraka, nigoda tathA tiryaMca gati kI dussaha aura bhISaNa yAtanAe~ bhugatanI pdd'egii| agara mAnava-jIvana rUpI yaha avasara eka bAra hAtha se calA gayA to isakA phira se prApta karanA kaThina hI nahIM varan asambhava ho jaayegaa| una mahAmAnavoM kI dRSTi meM yaha jIvana aura jIvana meM bhoge jAne vAle sukha eka madhura svapna se adhika mahattva nahIM rakhate jo nidrA bhaMga hote hI vilIna ho jAte haiN| pUjyapa da zrI amIRSi jI ne apane eka padya meM bar3e sundara DhaMga se yahI bAta batAI hai| kahA haieka niradhana nara dekhyo hai supana rena, __tAmeM eka dhama ko bhaMDAra tina pAyo hai| bAMdhI hai havelI sAra deza deza gAma-gAma, kInI hai dukAna ati vaNaja calAyo hai // pura meM AdaramAna khamA-khamA kahe sahu, cAkara aneka nArI saMga meM lubhAyo hai| jAgyo taba niradhana milata na pUro anna, amIrikha kahe aiso saMsAra kahAyo hai // isa saMsAra kA rUpa kavi ne kaisA batAyA hai ? jaise eka nirdhana vyakti kSudhA, tRSA, zIta va tApa Adi se vyAkula huA bhI kisI samaya svapna meM dekhatA hai ki use dhana kA eka vizAla koza prApta ho gayA hai aura usake dvArA vaha kevala apane gAMva meM hI nahIM apitu oka gAMvoM aura zaharoM meM bar3I-bar3I haveliyAM cunanA rahA hai| bar3e bhArI paimAne para usane dukAneM kholI haiM aura vyApAra cAlU kara diyA hai| itanA hI nahIM pratyeka vyakti se use a.dara-sammAna milatA hai tathA naukara-cAkaroM kI senA pratipala usakA hukma bajAne ke liye tatpara hai sAtha hI rambhA ke samAna sundara aura sarvaguNa-sampanna patnI ke sAtha bhoga-vilAsa karate huye samaya vyatIta ho rahA hai / kintu usakA vaha sukhamaya saMsAra kitanI dera taka use khuziyAM pradAna karatA hai ? kevala nIMda ke TUTane taka hI to? nidrA-bhaMga hote hI vaha apanI ghora daridrAvasthA meM apane Apako pAtA hai tathA punaH usase jUjhane lagatA hai| For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 Ananda pravacana : tRtIya bhAga isaliye jJAnI puruSa isa kSaNabhaMgura jIvana kI anityatA ko jAna lete haiM tathA samajha lete haiM ki yaha saMsAra svapnavat hai tathA jIvana samApta hote hI na dhana unake sAtha jAtA hai aura apane jina sambandhiyoM ke liye vaha nAnA prakAra ke pApa-karma karatA hai na ve hI raMca mAtra bhI usake sahAyaka banate haiN| sAtha agara koI dene vAlA hai to ekamAtra dharma hii| aura isaliye jIvana meM zubha-karmoM kA karanA Avazyaka hai| zAstroM meM spaSTa kahA gayA hai : katArameva aNujAi kamma" arthAt-karma apane kartA kA hI anugamana karate haiM / bandhuoM, hameM zAstroM ke ina vidhAnoM kI ora dRSTipAta karate hue saMbhala jAnA hai tathA yaha vizvAsa rakhanA hai ki apane kRtakarmoM kA phala hameM hI arthAt hamArI AtmA ko hI bhoganA pdd'egaa| ___ agara yaha vizvAsa hamAre hRdaya meM jama jAtA hai to nizcaya hI hamArA udyama satkarmoM meM laga sakegA tathA hamArA mana moha, Asakti aura vikAroM se bacatA huA dharmArAdhana kI ora unmukha hogA aura taba saMsAra kI koI bhI zakti sahI dizA meM kiye jAne vAle hamAre udyama ko saphala karane meM samartha nahIM ho skegii| AzA hai, mere Aja ke kathana kA sArAMza Apa samajha gaye hoNge| vaha yahI hai ki saMsAra ke pratyeka vyakti kA manoratha udyama karane para hI pUrNa ho sakatA hai binA udyama yA puruSArtha ke kisI bhI kArya kI pUrti sambhava nahIM hai| kintu udyama karane se pUrva vyakti ko yaha nizcaya bhI bhalI-bhA~ti kara lenA cAhiye ki kisa dizA meM udyama karane se usakI AtmA kA kalyANa ho skegaa| kyoMki agara usakA prayAsa galata dizA meM hogA to usa udyama se lAbha ke badale mahAn hAni uThAnI par3egI arthAta usakI AtmA ko isa janma ke pazcAt bhI duHkhoM se chuTakArA nahIM mila skegaa| AtmA ke kalyANa kI sahI dizA dharmArAdhanA karanA hai aura isaliye mumukSu ko dAna, zIla, tapa, bhAva tathA tyAga-pratyAkhyAna Adi zubha kriyAoM ko dRr3ha aura saphala banAne meM apanI sampUrNa mAnasika evaM zArIrika zakti lagAnI cAhiye tabhI vaha mokSa prApti ke apane sarvotkRSTa manoratha ko pUrNa kara skegaa| For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . nidrA tyAgo! dharmapremI bandhuo, mAtAo evaM bahano ! . hamAre vicAra-vimarza ke daurAna zrI uttarAdhyana sUtra ke aTThAIsaveM adhyAya kI paccIsavIM gAthA cala rahI hai| isa gAthA meM batAyA gayA hai ki jJAna kI vRddhi hogI aura usakA vistAra hogA to AtmA meM prakAza bar3ha skegaa| jJAna-prApti ke gyAraha kAraNa hote haiN| unameM pahalA kAraNa hai-udyama krnaa| udyama ke viSaya meM maiMne Apako kala vistRta rUpa se batAyA thA ki jJAnAbhilASI cAhe kitanA bhI manda-buddhi kyoM na ho, agara vaha udhama karatA rahe arthAt parizrama karanA na chor3e to nizcaya hI jJAna-lAbha kara sakatA hai| ___ aba jJAna-prApti kA dUsarA kAraNa hameM jAnanA hai| vaha hai--nidrA kA tyAga karanA / nidrA-tyAga kA artha yaha nahIM hai ki usakA sarvathA tyAga kara denA caahie| Azaya yahI hai ki nidrA utanI hI lI jAya jitanI zarIra kI thakAvaTa ko miTAne ke liye Avazyaka ho / dina-rAta ghaNToM sote rahanA samaya kA durupayoga aura jJAna-prApti meM kamI karanA hI hotA hai| kisI vidvAn ne bhI nidrA kI niMdA karate huye kahA hai :__"adhika nidrA vyAdhigrasta kI mAtA, bhogI kI priyatamA evaM Alasya kI kanyA hai|" ___arthAt -adhika nidrA lene vAlA vyakti vyAdhigrasta, bhogI aura AlasI ho jAtA hai tathA ye tInoM bAteM manuSya kI jJAna prApti evaM sAdhanA meM bAdhaka banatI haiN| isalie nIMda utanI hI lenI cAhiye jitanI mastiSka aura zarIra kI thakAvaTa miTAkara unheM sphUrtidAyaka banAne meM anivArya ho / samaya para sonA aura samaya para jAganA zarIra ko bhI svastha banAtA hai tathA jJAna-prApti meM bhI sahAyaka banatA hai| Aja hama dekhate haiM ki aneka par3he-likhe aura amIroM ke putra prAtaHkAla ATha-nau athavA dasa baje taka bhI soye rahate haiN| dera taka jAganA aura dera taka sonA unake liye phaizana-sA ho gayA hai| rAtri ko ve dera taka saira-sapATA karate haiM, sinemA dekhate haiM athavA tAza khelate rahate haiM / svAbhAvika hI hai ki rAta ko bAraha-eka aura do baje taka jAgane ke pazcAt ve prAtaHkAla For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 Ananda pravacana : tRtIya bhAga dera se uThate haiN| pariNAma yaha hotA hai ki unakA citta sadA asthira aura udvigna banA rahatA hai tathA cintana, manana aura AdhyAtmikatA kI ora to unmukha hI nahIM hotaa| isake liye unheM samaya bhI nahIM milatA / ina sabake liye upayukta samaya kevala prAtaHkAla athavA brahmamuhUrta ke pazcAt kA hI hotA hai para unakA vaha samaya sone / vyatIta hotA hai| phira kaba ve jJAnArAdhanA athavA sAdhanA kara sakate haiM ? rAtri ke pichale prahara meM vahI vyakti jAga sakatA hai jo rAtri ke prArambha meM jaldI so jaay| jaldI sone kA mahattva bahuta bar3A mAnA jAtA hai / eka pAzcAtya vidvAn kA kathana bhI hai : One hour's sleep before midnight is worth three after wards." -jArja harbaTa ___AdhI rAta ke pahale kI eka ghaNTe kI nidrA usake bAda kI tIna ghaNTe kI nidrA ke barAbara hotI hai| lekhaka ke kathana kA Azaya yahI hai ki agara vyakti rAtri ke prArambha meM eka ghaNTe bhI gaharI nidrA meM so le to use pichalI rAtri meM do ghaNTe jAgane kI zakti hAsila ho jAtI hai aura usa samaya vaha utsAhapUrvaka jJAnArAdhanA karane ke liye tatpara ho sakatA hai| samaya para kauna so sakatA hai ? ___ yaha prazna atyanta mahattvapUrNa hai kintu isake uttara meM hama svayaM bhI sahaja hI soca sakate haiM ki jo vyakti arthopArjana kI cintA se rahita hogA, kAma bhogoM kI gRddhatA jisameM nahIM hogI aura jisakA citta zAnta hogA vaha zIghra hI gaharI nidrA ke vazIbhUta ho jaaegaa| eka saMskRta ke vidvAn ne bhI kahA brahmacaryarategrAmya - sukha - nispRhacetasaH / nidrA saMtoSatRptasya svakAlaM nAtivartate // arthAt-jo manuSya sadAcarI hai, viSayabhoga se nispRha hai aura santoSa se tRpta hai, usako samaya para nidrA Aye binA nahIM rhtii| vastutaH sadAcArI aura dharmAtmA puruSa sadA samaya para sote haiM aura samaya para hI jAgakara apanA amUlya samaya Iza-cintana evaM jJAnArAdhanA meM vyatIta karate haiN| unakI dinacaryA aura rAtricaryA donoM hI niyamita aura vizuddha hotI haiM / tathA unheM Atma-sAdhanA ke mArga para agrasara karane meM sahAyaka banAtI haiM / saMsAra kA pratyeka mahApuruSa apane zuddhAcaraNa evaM niyamita caryA ke kAraNa hI mahAn kahalAyA hai| nAge so pAve aura sove so khove yugapuruSa mahAtmA gAMdhI apane jIvana kA eka kSaNa bhI atirikta nidrA athavA pramAda meM bitAnA pasanda nahIM karate the| cintana, manana, aura prArthanA For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidrA tyAgo ! 35 unake jIvana ke avibhAjya aMga the aura spaSTa hai ki ina sabakA upayukta samaya brahmamuhUrta hI hotA hai| gAMdhIjI kI sarvapriya prArthanA bhI yahI thI : uTha jAga masAphira bhora bhaI aba raina kahA~ jo sovata hai| jo sovata hai so khovata hai jo jAgata hai so pAvata hai // vastuta: prAtaHkAla kA samaya bar3A mahattvapUrNa aura pavitra hotA hai| isa kAla meM sAdhaka kA citta cintana, manana tathA dhyAna Adi meM jitanA ekAgra rahatA hai, utanA anya kisI bhI samaya meM nahIM raha paataa| isI prakAra eka jJAnAbhilASI chAtra sampUrNa dina meM jitanA pATha yAda nahIM kara pAtA usase bhI bahuta adhika vaha prAtaHkAla ke alpa samaya meM hI yAda kara letA hai| yaha prabhAva usa zubha samaya kA hI hotA hai| isaliye, pratyeka jJAna-vRddhi ke icchuka prANI ko apanA prAta.kAlIna amUlya vakta kevala nidrA meM vyatIta karake naSTa nahIM kara denA cAhie / anyathA bAda meM use kevala pazcAtApa hI karanA par3atA hai| eka spaSTavaktA ne kahA bhI hai sonA-sonA mata karo yAro, uThakara bhajo murAra / eka dina aisA soyegA, lambe pA~va pasAra // ___ kyA kahA hai ? yahI ki "jIvana kI ina amUlya ghar3iyoM meM kyA tU soUM. soU karatA rahatA hai ? sone ko to eka dina aisA milegA ki punaH uThanA saMbhava hI nahIM hogaa| ataH jaba taka tujhameM uThane kI zakti haiM, prAtaHkAla uThakara prabhu kA smaraNa kiyA kr|" soyA huA kauna rahe prazna bar3A vicitra hai aura sunakara Apako Azcarya hogA ki kyA prAta:kAla ke vakta bhI koI soyA huA rahe to ThIka rahatA hai ? para bAta yaha yathArtha hai / saMsAra meM aise bhI aneka jIvoM kI kamI nahIM hai jo ki adhika se adhika sote rahane ko acchA mAnate haiM / zrIbhagavatI sUtra meM varNana AtA hai ki jayanti nAmaka eka suzrAvikA ne zrI maha vIra bhagavAn se prazna kiyA 'bhagavana ! yaha jIva sotA huA acchA hai yA jAgatA huA ?" dekhiye isa saMsAra meM praznakartAoM kI kamI nahIM rahI aura pratyeka prakAra kA prazna aura usakA samAdhAna sadA hotA rahA hai| to zrAvika ke prazna ke uttara meM bhagavAn ne kahA-"kitane hI jIva sote hue acche hote haiM aura kitane hI jIva jAgate hue acche rahate haiN|" . sunakara AzcaryapUrvaka punaH pUchA gayA-"bhagavana yaha kaisI bAta ? sote hue bhalA kona acche rahate haiM ?" For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 Ananda pravacana : tRtIya bhAga bhagavAna ke dvArA uttara milA-"jo jIva pAtakI haiM, Arambha-parigraha karane vAle haiM, dharma ke viruddha AcaraNa karate haiM, ve sote hI acche haiM, unakA jAganA ThIka nhiiN|" acchA bhagavan ! aba yaha batAiye ki "jAgate hue kauna se jIva acche rahate haiM ?" punaH prazna huaa| "dharmAtmA puruSa jAgate hue acche haiN| kyoMki ve jAgate raheMge to tattvaciMtana kareMge, zAstra-svAdhyAya kareMge, japa-tapa kareMge aura paramAtmA kA bhajana kareMge / aise dharmI puruSoM kA jAgatA rahanA acchA haiN|" mahAtmA kabIra kaha bhI gaye haiM : sotA sAdha jagAiye, kara nAma kA jApa / yaha tInoM sote bhale sAkata, siMha au sAMpa // kyA kahA hai ? yahI ki sAdhu puruSa ko to soyA huA bhI jagA denA cAhiye tAki vaha uThakara prabhu kA nAma jape para duSTa, siMha aura sarpa jaise hiMsaka prANI soye hue raheM, isI meM sabakA bhalA hai| yadyapi isa padya meM soye rahane vAle jIvoM meM manuSya kA ullekha nahIM kiyA gayA hai para hama jAnate haiM ki hiMsaka jantuoM kI apekSA kara aura pAtakI mAnava samAja ke liye adhika bhayAnaka aura khUkhAra hotA hai| siMha tathA sarpa Adi jIvoM kI apekSA bhI vaha prANiyoM kA adhika ahita karatA hai| isalie usakA soyA rahanA acchA hai| ulaTI gaMgA bhagavat gItA meM kahA gayA hai : yA nizA sarvabhUtAnAM, tasyAM jAgRti sNymii| .. yasyAM jAgrati bhUtAnI, sA nizA pazyato muneH // zloka ke bhAva atyanta mAmika haiN| isameM kahA hai-saMsAra ke samasta prANI jaba rAtri ke samaya so jAte haiM, usa samaya saMyamI puruSa jAgate haiM aura jisa samaya sArI duniyA jAgakara apane duniyAdArI ke prapaMcoM meM laga jAtI haiM, ve use rAtri mAnate haiM arthAt-saMyamI yA muni rAta ko dina aura dina ko rAta samajhate haiN| ___Apako sunakara Azcarya hogA ki aisA kyoM ? yaha to sarAsara ulTI bAta hai para hai yaha satya / rAta ko dina aura dina ko rAta mAnanA sAdhaka kI bhAvanAoM ke kAraNa hI saMbhava hai| isakA kAraNa yahI hai ki rAtri ke samaya sarvatra zAnti rahatI hai, tanika bhI zoragula nahIM hotA aura AvAgamana banda rahane se sAdhaka kA citta sthira banA rahatA hai| pariNAmasvarUpa vaha ekAgracitta se ciMtana, manana tathA dhyAna Adi apanI dhArmika kriyAoM ko For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidrA tyAgo! 37 sampanna karatA hai| dina ke samaya kolAhalapUrNa aura azAnta vAtAvaraNa meM ina sabako na kara pAne ke kAraNa vaha vyAkulatA kA anubhava karatA hai tathA mAtma-sAdhanA ke liye dina ko rAtri mAnatA hai| tAtparya yahI hai ki duniyAdArI meM phaMse hue logoM ke liye rAtri kevala rAtri hai, jo sokara hI vyatIta kI jAtI hai, aura dina arthopArjana Adi aneka prapaMcoM meM par3e rahane meM samApta hotA hai / unheM yaha vicAra karane kA samaya hI nahIM milatA ki AtmA kA bhalA kisameM hai aura usake liye kyA karanA caahie| unake ciMtana kA viSaya kevala yahI rahatA hai ki do paise adhika kaise paMdA kiye jA sakate haiM ? aura to aura rAta ko svapna bhI unheM isI viSaya ke Ate haiM / usa samaya bhI ve zAnti se so nahIM paate| hAM, dharma-kriyAyeM karate samaya arthAt sAmAyika pratikramaNa karate vakta yA vyAkhyAna sunate vakta avazya hI nIMda Ane lagatI hai / kyoMki vahI vakta unake liye bekAra hotA hai| ___eka satya ghaTanA hai-kisI zahara meM munirAja dharmopadeza de rahe the / eka vyakti ko upadeza sunate-sunate hI nIMda A gaI / kevala nIMda hI nahIM svapna bhI Ane lagA / svapna meM vaha kisI grAhaka ko apanA mAla dikhA rahA thA aura grAhaka kisI kAraNa lene meM AnAkAnI karatA thA / vyakti ke muha se svapna meM dikhAI dene vAle grAhaka ke lie nikalA le lo, le lo|' para ye zabda usake muMha se itanI jora se nikale ki Asa-pAsa baiThe hue aneka zrotAoM ne unheM sunA aura saba ha~sa pdd'e| ___ usa bhAI se logoM ne pUchA-"kyA bAta hai ?" vaha bolA--"mahArAja ! svapna A gayA thaa|" to vyAkhyAna meM bhI logoM ko svapna Ate haiM aura usameM ve apanI dukAna cAla rakhate haiN| tAtparya yahI hai ki sAMsArika prANI jAgate hue bhI sotA hai aura AtmArthI sAdhaka sote hue bhI jAgatA hai| vaha svapna meM bhI apane kartavya aura ciMtana ko nahIM chodd'taa| tabhI vaha saccA jJAna hAsila karatA hai aura Atmonnati ke patha para agrasara hotA hai / jJAna prApta karanA bar3I Ter3hI khIra hai| usake liye jJAnArthI ko atyanta sajaga aura sAvadhAna rahanA par3atA hai / dina bhara khUba peTa bhara khAne aura rAtri ko bephikra hokara sote rahane se jJAna-prApti sambhava nahIM hai / jJAnArthI ke lie ____saMskRta ke eka zloka meM batAyA gayA hai ki jJAnArthI ko kisa prakAra saMyamI aura niyamita jIvana bitAnA cAhie, agara use jJAna prApti kI utkaTa kAmanA hai / isa viSaya meM kahA gayA hai : kAka ceSTA, bakadhyAnaM zuno nidrA tathaiva ca / alpAhArI tyajennArI vidyArthI paMcalakSaNaH // For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 Ananda pravacana : tRtIya bhAga 1 zloka ke anusAra pA~ca lakSaNoM se yukta vidyArthI hI apane jJAna prApti ke lakSya ko pUrA kara sakatA hai / usakA pahalA lakSaNa hai - 'kAka ceSTA" arthAt vidyArthI kaue ke samAna apanI ceSTA rakhe / kauA bar3A hoziyAra pakSI mAnA jAtA hai / usakI dRSTi bar3I teja hotI hai jisakA udAharaNa dete hue kahA bhI jAtA hai-- 'kaue ke samAna painI dRSTi rakho / ' apane kArya meM vaha bar3A sajaga rahatA hai / jarA A~kha cUkI ki vaha vastu le bhAgatA hai / isalie usakI ceSTA ke samAna hI jJAnArthI kI aisI ceSTA ko vidvAn kahate haiM / dUsarA lakSaNa batAyA hai- babadhyAnaM' arthAt bagule ke samAna ekAgra hokara apane lakSya kI prApti meM lagA rahe / bagule kI dhairyatA sarAhanIya hotI hai / vaha ghaMToM eka paira para mUrtivat khar3A rahatA hai / usake zarIra meM koI harakata na hone ke kAraNa machaliyA~ bhrama meM par3a jAtI haiM aura nirbhaya hokara pAnI meM vicaraNa karatI haiM / kintu jisa uddezya ko lekara bagulA apane dhairya kA paricaya detA hai usakI pUrti ke samIpa hote hI vaha kaba cUka sakatA hai ? machalI ke samIpa Ate hI caTa se use pakar3a letA hai / jJAnArthI ko bhI aisA hI ekAgra hokara pratyeka zikSA aura pratyeka guNa ko avilamba grahaNa kara lenA cAhiye / tIsarI bAta batAI gaI hai - 'zuno nidrA' arthAt nidrA kutte ke samAna ho / hamArA Aja kA viSaya bhI yaha kaha rahA hai ki nidrA kama karane se jJAnalAbha hotA hai / yaha nahIM ki vyakti jJAna to hAsila karane kI icchA rakhe kintu rAtri ko soyA to prAtaHkAla taka kharrATe bharatA rahe aura dopahara ko khAnA khAkara leTe to phira zAma ko hI uThe / aisA karane para to jJAna-prApti kI kAmanA asaphalatA ke gahare samudra meM vilIna ho jAegI / ataH Avazyaka hai ki jisa prakAra kuttA tanika sI paira kI AhaTa hote hI jAga jAtA hai, sajaga ho jAtA hai usI prakAra vidyArthI bhI binA hilAne-DulAne aura AvAjeM lagAne para bhI samaya hote hI sajaga hokara jJAnAbhyAsa meM laga jAya aura kama se kama nidrA lekara adhika se adhika jJAnArjana karane kA prayatna kare / aba vidyArthI kA cauthA lakSaNa AtA hai - 'alpAhAra' / Apa soceMge ki AhAra kA jJAna prApti se kyA sambandha hai ? bhUkhe peTa to kisI bhI kArya meM mana nahIM lagatA phira par3hAI jaisA kArya khAe binA kaise hogA ? yaha satya hai ki binA AhAra kiye par3hane meM bhI mana nahIM laga sakatA ataH bhojana karanA anivArya hai / kintu yaha bhI satya hai ki AvazyakatA se adhika khAne se zarIra para Alasya chA jAtA hai aura adhika nidrA AtI hai / hama dekhate haiM ki peTa bhara jAne para bhI agara koI svAdiSTa vastu sAmane A jAtI hai to manuSya use avazya khA letA hai tathA dAla, sabjI yA caTanI ke svAdiSTa For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidrA tyAgo ! 36 banane para apanI khurAka pUrI ho jAne para bhI do phulake adhika udarastha karatA hai aura kahIM jImanavAra Adi meM jAne para to pUchanA hI kyA hai ? ThUsa-ThUsa kara khAye binA rahA hI nahIM jaataa| kintu isake phalasvarUpa Alasya aura nidrA mana va mastiSka ko ghere binA nahIM rahate tathA jJAnArjana meM bAdhA par3atI hai| isIliye zloka meM vidyArthI ke alpAhAra karane kA vidhAna hai / agara bhUkha se kucha kama khAyA jAya to adhika nidrA nahIM AtI tathA zarIra meM sphUrti banI rahatI hai jisake kAraNa jJAnAbhyAsa meM mana lagatA hai| pA~cavA~ lakSaNa hai -'nArI-tyAga' / jaba taka vidyArthI jJAnAbhyAsa kare, taba taka use pUrNatayA brahmacarya kA pAlana karanA cAhiye / vivAha se pahale buddhi meM jitanI saralatA aura pavitratA rahatI hai vaha vivAha ho jAne ke pazcAt nahIM rahatI kyoMki vivAha ke pazcAt mana anekAneka vicAroM aura cintAoM se bhara jAtA hai / maiM yaha nahIM kahatA ki vivAha ho jAne ke pazcAt jJAna prApta kiyA hI nahIM jA sakatA, kevala yahI kahatA hU~ ki use utanI zIghratA se aura ekAgratA se nahIM sIkhA jA sakatA, jitanA ki vivAhAvasthA se pUrva meM sIkhA jAtA hai / kabIra kA kathana hai : __ calo-calau saba koI kahai, pahuMce biralA koya / yaka kanaka aru kAminI, duragama ghATI doya // isakA Azaya yahI hai ki pratyeka vyakti apane uttama lakSya kI ora calatA huA Age bar3ho, Age bar3ho, kahatA hai lekina vahA~ taka koI biralA vyakti hI pahuMca pAtA hai / kyoMki eka dhana aura dUsarI nArI, inakA AkarSaNa use bA~dhane kA prayatna karatA hai| jJAna-prApti bhI mAnava kA eka pavitra aura atyuttama lakSya hai ataH use prApta karane ke liye bho manuSya ko bhoga-vilAsa kA tyAga karanA cAhiye anyathA lakSya-siddhi honI kaThina ho jaaegii| nidrA ke prakAra nidrA ke do prakAra mAne gaye haiM-eka dravya-nidrA tathA dUsarI bhAva-nidrA / dravya-nidrA ke viSaya meM maiM abhI taka bahuta kucha batA cukA hU~ aura yaha bhI batA cukA hU~ ki usakI ati se jJAnAbhyAsa meM kisa prakAra bAdhA par3atI hai / aba hameM lenA hai bhAva-nidrA ko| eka bAta dhyAna meM rakhanA Avazyaka hai ki dravya-nidrA meM soyA huA vyakti to hilA-DulAkara, jhaMjhor3akara yA pAnA DAlakara bho kisI taraha jagAyA jA sakatA hai / kintu bhAva-nidrA meM soe hue vyakti ko jagAnA bar3A kaThina hotA hai / Apako jAnane ko utsukatA hogI ki Akhira bhAva-nidrA kyA hai jisameM par3A huA vyakti jaldI se jAga bhI nahIM pAtA / bhAva-nidrA hai manuSya kI krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa tayA pramAda aura mithyAtva Adi meM par3e rahane kI For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana avasthA / jaba manuSya ke mana aura mastiSka para ye vikRtiyA~ hAvI ho jAtI haiM to vaha AtmA ke hAni-lAbha para vicAra hI nahIM kara paataa| bhAva-nidrA manuSya kI jJAna-vRddhi meM bAdhA to pahuMcAtI hI hai sAtha hI rahe hue jJAna para bhI mUr3hatA yA jar3atA kA aisA AvaraNa DAla detI hai ki usakA koI upayoga vaha nahIM kara pAtA / usakA jJAna mithyAjJAna athavA ajJAna kahalAtA hai| mithyAtva se paripUrNa citta vAle mithyAdRSTi puruSa kA jJAna ajJAna kyoM kahalAtA hai, isake cAra kAraNa eka zloka meM batAe gae haiM / kahA hai :-. sadasada visesaNAo, bhavaheU jhicchiovlNbhaao| nANa phalAmAvAo, micchAdissi aNNANaM // pahalA kAraNa hai-mithyAdRSTi ko sat-asat kA viveka nahIM hotaa| vaha jIva ko ajIva tathA ajIva ko jIva kaha detA hai, bahana ko mAtA yA patnI kahane lagatA hai| rassI ko sarpa samajhakara dUra bhAgatA hai yA sarpa ko rassI samajhakara uThAne kA prayatna karatA hai / jaba vaha pAgala vyakti aisA karatA hai, taba usakA jJAna yadyapi buddhimAna vyakti ke jJAna ke samAna hI satya pratIta hotA hai kintu use samyakjJAnI nahIM kahA jA sakatA / eka bAta aura bhI dhyAna meM rakhane kI hai ki mana kI taraMgoM ke vazIbhUta hokara jaba mithyAjJAnI vyakti apanI bahana ko bahana bhI mAna letA hai taba bhI usakI nirNayocita buddhi ke abhAva ke kAraNa usakA jJAna samya jJAna nahIM khlaataa| viveka ke abhAva meM usakA tathyajJAna bhI pramANabhUta nahIM mAnA jA sktaa| dUsarI bAta yaha hai ki vahI jJAna, jJAna kahalAtA hai jo AtmA ke anAdikAlIna bhava-bandhanoM ko naSTa kara use mukti pradAna karatA hai / jaisA ki kahA gayA hai : sA vidyA yA vimuktye| vahI vidyA athavA jJAna, jJAna hai jo mukti dilA sakatI hai| mithyAdRSTi kA jJAna AtmA ko janma-maraNa se mukta to kara hI nahIM pAtA apitu use adhika bar3hAtA hai / ataH vaha mithyAjJAna yA ajJAna kahalAtA hai| ___ tIsarI bAta yaha batAI gaI hai ki mithyAdRSTi kA jJAna usakI icchA para avalambita hotA hai| usake mana ko jaisA acchA lagatA hai, vaha vaisA hI mAna letA hai tathA lAkha prayatna karane para bhI apanI dhAraNA ko nahIM bdltaa| vaha apanI pratyeka galatI ko chipAne ke liye nitya naI galatiyAM kiyA karatA hai / For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidrA tyAgo! 41 mithyAdRSTi kA jJAna isaliye bhI ajJAna kahalAtA hai ki vaha jJAna ke phala ko kabhI prApta nahIM kara pAtA / jJAna kA phala hai pApapUrNa kAryoM se virata ho jAnA tathA Atma-kalyANakArI kAryoM meM laga jAnA / kintu mithyAdRSTi prANI aisA nahIM kara pAtA / vaha pApakAryoM meM adhikAdhika lipta hotA jAtA hai tathA patana ke mArga para bar3hatA hai| aisI sthiti meM usakA jJAna samyakjJAna kase kahalA sakatA hai ? pUjyavAda zrI amI RSijI mahArAja ne bhI mithyAvRSTi ke lakSaNa batAte hue kahA hai : karama AdhIna mUr3ha vikala anAdihu se, ____ bhayo na prakAza jJAna, Atama parama ko| jo jo pudgala ke saMyoga dizA cetana ko, sohI nija mAnata na mAnata bharama ko / jJAnAdika guNa se jo hoya ke vimukha rahe, jANe pudgala rUpa Atama dharama ko| aiso ghaTa vibhAva ajJAna basI rahyo tAke, kahe amIrikha vaMza bar3he hai karama ko / / mithyAdRSTi jIva apanI mUr3hatA ke kAraNa anAdi kAla se karmoM ke vaza meM par3A huA sadA vikalatA kA anubhava karatA rahA hai| usakI AtmA meM kabhI bhI jJAna kA Aloka nahIM huaa| bAhya padArthoM ke saMyoga se hone vAle kSaNika sukha aura duHkha ko hI vaha AtmA kA sukha-duHkha mAnatA rahA hai tathA Atmika guNoM se vimukha banA rahA hai / AtmA meM isa prakAra kI vibhAva dazA banI rahane ke kAraNa usakI karma paramparA samApta hone ke bajAya bar3hatI calI jA bAhya padArthoM ke saMyoga se sukha aura unake viyoga se duHkha kA anubhava karanA mar3hatA hai| kabhI-kabhI isakA pariNAma atyanta bhayaMkara aura mahAn karmabandhana kA kAraNa banatA hai| udAharaNasvarUpa-pUnA meM eka bAra eka garAba vyakti ne himmata karake resa meM dAMva lagA diyaa| bhAgyavaza usakA ghor3A jIta gayA aura usa daridra ko pandraha hajAra rupaye nakada mila gaye / ___ jIvana meM usane hajAroM to kyA saikar3oM rupaye bhI kabhI eka sAtha nahIM dekhe the / ataH pandraha hajAra rupayoM kA Dhera dekhakara vaha khuzI ke mAre bAvalA-sA ho gayA aura- "itane sAre rupye......|" ye zabda muMha se nikAlate-nikAlate hI khatma ho gyaa| For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana : tRtIya bhAga eka aura udAharaNa ThANAMga sUtra meM AyA hai ki eka avadhijJAnI muni ko avadhijJAna ho jAne ke kAraNa maryAdita pratyeka sthAna kI vastue~ dikhAyI dene lagIM / usa jJAna ke kAraNa unhoMne dekhA ki eka sthAna para apAra dhana chipA par3A hai / yaha mAlUma hote hI unake mana meM AyA - "are, itanA sArA dhana... / " basa, yaha vicAra AnA thA ki unakA avadhijJAna lopa ho gayA / aisA hotA hai sAMsArika dhana-dhAnya kA AkarSaNa / yadyapi muni samasta dhana aura parigraha mAtra kA tyAga kara cuke the kintu kevala dhana ko dekhakara jo kautUhala unheM huA, utane se hI mahAn prayatnoM se prApta huA amUlya jJAna unakA naSTa ho gayA / 42 isIliye mahApuruSa kahate haiM-- sAMsArika sukha prApta hone para garva se phUlo mata, aura dukha prApta hone para vyAkula mata hoo ! aisA jo kara pAte haiM ve mahApuruSa birale hI milate haiM / saMskRta bhASA meM zloka kahA gayA hai| : saMpadi yasya na harSo, vipadi viSAdo raNe ca dhIratvaM / taM bhuvanatraya tilaka, janayati janani sutaM viralam // arthAt - sampatti prApta hone hara jise khuzI nahIM hotI, vipatti Ane para kheda nahIM hotA tathA saMgrAma meM jAne para jo bhayabhIta nahIM hotA, aise tribhuvana prasiddha putra ko janma dene vAlI mAtA biralI hI hotI hai / prazna uThatA hai ki manuSya rAga-dveSa ke vazIbhUta kyoM hotA hai ? moha aura mamatA ke bandhana meM par3akara apane pairoM para Apa hI kulhAr3I kyoM mAratA hai ? uttara isakA yahI hai - 'bhAva-nidrA kA tyAga na kara sakane ke kAraNa / ' rAga, dveSa, moha, krodha aura kaSAyadi kA anubhava karanA hI bhAva-nidrA hai / jaba taka isakA tyAga na kiyA jAyegA prANI saccA jJAna hAsila nahIM kara sakegA aura usakI mokSa prApti kI kAmanA apUrNa rahegI / mere Aja ke kathana kA sArAMza yahI hai ki nidrA cAhe bhAva-nidrA donoM ho jJAna kI prApti meM bAdhaka haiM / ataH hI kalyANakara hai / jyoM-jyoM isameM kabhI kI jAyegI, tyoM-tyoM manuSya kI naisargika prakAza bar3hatA jAyegA aura vaha prakAza ajJAna ke karatA huA Atmika guNoM ko prakAzita karegA / isa vizAla vizva meM kevala jJAna ho mana ke vikAroM ko naSTa karake AtmA ko apane zuddha kI kSamatA rakhatA hai tathA usako apane lakSya kI ora bhI hai : jJAnena kurute yatnaM yatnena prApyate mahat / For Personal & Private Use Only dravya nidrA ho yA inakA tyAga karanA AtmA meM jJAna kA andhakAra ko naSTa svarUpa meM lAne bar3hAtA hai / kahA Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidrA tyAgo! 43 jJAna kI preraNA se hI prayatna Atma-vikAsa ke mArga meM gati karatA hai aura usI ke pariNAmasvarUpa paramAtmarUpa mahAn phala kI prApti huA karatI hai| isaliye bandhuoM ! hameM nidrA kA tyAga karate hue sadA sajaga rahanA hai tathA jJAna rUpI amUlya ratna kI prApti karake akSaya sukha kA upArjana karanA hai / isa mAnava jIvana kA eka-eka kSaNa durlabha aura amUlya hai| nidrA ke bahAne agara inheM kho diyA to hamArI mukti kI kAmanA nirAzA ke atala sAgara meM vilIna ho jAyegI aura anantakAla taka hameM punaH saMsAra-bhramaNa karanA par3egA tathA janma, jarA aura mRtyu ke asahya kaSToM ko bhoganA hogA / ata: buddhimAnI isI meM hai ki hama donoM prakAra kI nidrAoM kA yathAzakya tyAga karake jIvana ke amUlya kSaNoM kA sadupayoga kareM tathA apane abhISTa kI ora bddheN| * For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 alpa bhojana aura gyAnArjana dharmapremI bandhuo, mAtAo evaM bahano ! Ajakala hama zrI uttarAdhyayana sUtra ke aTTAIsaveM adhyAya kI paccIsavIM gAthA ke viSaya meM vicAra kara rahe haiM / isa gAthA meM kriyA ruci ke svarUpa kI vyAkhyA kI gaI hai / gAthA meM pahalA zabda darzana AyA hai / darzana kA artha hai 'zraddhAn' / zraddhA ko dRr3ha banAne ke liye jo prayatna kiyA jAtA hai, use 'kriyAruci' kahA gayA hai / dUsarA zabda gAthA meM AyA hai 'jJAna' / jJAnaprApti ke lie abhyAsa karanA bhI kriyAruci hI hai / jaba taka manuSya kI abhiruci jJAna kI ora nahIM hogI, jJAna prApta nahIM ho sakegA, aura jJAna ke abhAva meM AtmA kA kalyANa sambhava nahIM hogA / isIliye hama jJAna ke viSaya meM vistRta vicAra kara rahe haiM / jJAna AtmA kA nijI guNa hai tathA bahI AtmA ko saMsAra mukta karane kI zakti rakhatA hai / anya kisI bhI vastu meM vaha mahAn kSamatA nahIM hai / isakI mahattA ke viSaya meM jo kucha bhI kahA jAya kama hai / phira bhI vidvAn apane zabdoM meM isake mahattva ko batAne kA prayatna karate haiM / eka zloka meM kahA gayA hai : tamo dhunIte kurute prakAzaM, zamaM vidhatte vinihanti kopam / tanoni dharma vidhunoti pApaM, jJAnaM na ki ki kurute narANAm // batAyA gayA hai ki ekamAtra jJAna hI ajJAnarUpI aMdhakAra kA nAza karake AtmA meM apanA pavitra prakAza phailAtA hai tathA usake samasta nijI guNoM ko alokita karatA hai / jJAna hI Atmika guNoM ko naSTa karane vAle krodha ko miTAkara usake sthAna para samabhAva ko pratiSThita karatA hai tathA pApoM ko dUra karake AtmA meM dharma kI sthApanA karatA hai / anta meM saMkSepa meM yahI kahA gayA hai ki jJAna manuSya ke liye kyA-kyA nahIM karatA ? arthAt sabhI kucha vaha karatA hai jo AtmA ke liye kalyANakArI hai / For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alpa bhojana aura jJAnArjana 45 isa saMsAra meM jJAnI aura ajJAnI, donoM prakAra ke prANI pAye jAte haiM / jJAnI puruSa ve hote haiM jo apane viveka aura vizuddha vicAroM ke dvArA apanI indriyoM para pUrNa niyaMtraNa rakhate haiM tathA jJAna ke Aloka meM Atma-mukti ke mArga ko khoja nikAlate haiN| kintu ajJAnI vyakti isake viparIta hote haiN| ve viSaya-bhAgoM ko upAdeya mAnate haiM aura unheM bhoga na pAne para bhI bhogane kI utkaTa lAlasA rakhane ke kAraNa nirantara karma-bandhana karate rahate haiM tathA anta meM akAma maraNa ko prApta hokara punaH-punaH janma-maraNa karate rahate haiN| isIliye jJAnI aura ajJAnI meM antara batAte hue kahA gayA hai : jaM annANI kamma khavei bahuyAiM vAsa koDIhi / taM nANI tihi gutto khavei UsAsa mitteNa // arthAt- jina karmoM ko kSaya karane meM ajJAnI karor3oM varSa vyatIta karatA hai, unhIM karmoM ko jJAnI eka zvAsa mAtra ke kAla meM hI naSTa kara DAlatA hai| bandhuo ! jJAnI aura ajJAnI kI kriyA meM kitanA antara hai ? jJAna kA mahAtmya kitanA jabardasta hai ? isIliye to hamAre dharma grantha tathA dharmAtmA puruSa samyakjJAna kI prApti para bala dete haiM / kahate haiM- apane mana aura mastiSka kI samasta zakti lagAkara bhI jJAna hAsila karo / jJAna hAsila karane ke liye ve aneka upAya bhI batAte haiM jo ki gyAraha bhAgoM meM vibhakta kiye gae haiN| unameM prathama hai-udyama karanA tathA dUsarA hai-nidrA kama karanA / ina do ke viSaya meM hama kAphI kaha cuke haiM aura Aja tIsare para prakAza DAlanA hai / jJAna prApti kA tIsarA upAya hai-UnodarI krnaa| UnodarI ko hamAre yahA~ tapa bhI mAnA gayA hai| UnodarI kyA hai ? unodarI kA artha hai-kama khAnA / Apa soceMge ki thor3A-sA kama khAnA bhI kyA tapasyA kahalAyegI ? do kaura (kavala) bhojana meM kama khA liye to kauna-sA tIra mAra liyA jAegA? para bandhuoM ! hameM isa viSaya ko tanika gaharAI se socanA aura samajhanA hai / yahI sahI hai ki khurAka meM do-cAra kaura kama khAne se koI antara nahIM pdd'taa| kintu antara par3atA hai khAne ke pIche rahI huI lAlasA ke kama hone se| Apa jAnate hI hoMge ki karmoM kA bandhana kArya karane kI apekSA usake pIche rahI huI bhAvanA se adhika hotA hai| eka bAra maiMne Apako batAyA thA ki muni prasannacandra jI ko dhyAna meM baiThe hue hI apane rAjakumAra para AkramaNa karane vAle zatruoM ko mAra DAlane kA For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 Ananda pravacana : tRtIya bhAga vicAra aayaa| isa vicAra ke Ate hI kevala bhAvanA se hI zatruoM se yuddha karane ke kAraNa unheM sAtaveM naraka kA bandha par3ane kA avasara A gayA thA, kintu kucha kSaNa pazcAt hI jaba unakA hAtha apane mastaka para gayA to unheM apanI munivRtti kA dhyAna AyA aura kucha kSaNoM pahale hI udita huI bhAvanAoM para ghora pazcAtApa huA / pazcAtApa kI bhAvanA Ate hI unheM kevalajJAna ho gyaa| ___ yaha saba camatkAra kevala bhAvanAoM kA hI thaa| unhoMne zatruoM se yuddha kiyA nahIM thA kintu mAtra vicAroM se ho sAtaveM naraka kA aura una bhAvanAoM ke sthAna para punaH pazcAtApa kI bhAvanAoM ke paidA hote hI mokSa kA mArga paayaa| __to maiM Apako batA yaha rahA thA ki bhojana meM do grAsa kama khAne kA mahattva adhika nahIM hai, mahattva hai khAdya padArthoM ke prati raho huI Asakti ke kama hone kA / Asakti aura lAlasA kA kama honA hI vAstava meM AMtarika tapa hai| tapasyA aura Atmazuddhi hamAre jainAgamoM meM tapazcaryA kA bar3A bhArI mahattva aura vizad varNana kiyA gayA hai tathA Atma-zuddhi ke sAdhanoM meM tapa kA sthAna sarvopari mAnA gayA hai| tapazcaraNa sAdhanA kA pramukha paya hai / yaha Antarika (AbhyaMtara) aura bAhya do bhedoM meM vibhAjita hai| pratyeka sAdhaka tabhI apanI AtmA ko zuddha banA sakatA hai, jabaki usakA jIvana tapomaya bane / tapasyA ke dvArA AtmA kA samasta kaluSa usI prakAra dhula jAtA hai, jisa prakAra Apa sAbuna ke dvArA apane vastroM ko dho DAlate haiM / dUsare zabdoM meM, jisa prakAra agni meM tapakara svarNa niSkaluSa ho jAtA hai, usI prakAra tapasyA kI Aga meM AtmA kA samagra maila bhI bhasma ho jAtA hai tathA atmA apanI sahaja jyoti ko prApta kara letI hai / tapasyA se manuSya apanI ucca se ucca abhilASA ko pUrNa kara sakatA hai / kahA bhI hai : yada dUraMyada durArAdhyaM, yacca dUre vyavasthitam / tatsarvaM tapasA sAdhyaM, tapo hi duratikramam // jo vastu atyanta dUra hotI hai, jisakI ArAdhanA karanA atyanta kaThina dikhAI detI hai tathA jo hamArI dRSTi se bahuta U~cAI para jAna par3atI hai aura use prApta karanA hamArI kSamatA se pare mAlUma hotA hai / vaha vastu bhI tapa ke For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alpa bhojana aura jJAnArjana 47 dvArA hamAre lie sAdhya ho jAtI hai| tapasyA sampUrNa dUrI U~cAI ko samApta karake hameM usa vastu kI prApti karA detI hai| ____ kahane kA abhiprAya yahI hai ki tapa kA abhAva abAdhya aura apratihata hotA hai| vaha apane mArga meM Ane vAlI prabala se prabala bAdhAoM ko bhI alpa kAla meM hI naSTa kara detA hai tathA deva evaM dAnavoM ko apane samakSa jhukA letA hai| UnodarI bhI bAraha prakAra ke tapoM meM se eka hai, jo mana aura rasa nAindriya para niyantraNa karake bhAvanAoM aura vicAroM ko Asakti tathA lAlasA se rahita banAtA huA AtmA ko zuddha karatA hai| AhAra kA prayojana hama jAnate haiM ki bhojana kA prayojana zarIra ke nirvAha ke lie Avazyaka hai| saMsAra ke pratyeka prANI kA zarIra naisargika rUpa se hI isa prakAra kA banA huA hai ki AhAra ke abhAva meM vaha adhika kAla taka nahIM Tika sakatA / isalie zarIra ke prati rahe hue mamatva kA parityAga kara dene para bhI bar3e-bar3e maharSiyoM ko, muniyoM ko tathA yogI aura tapasviyoM ko bhI zarIra yAtrA kA nirvAha karane ke liye AhAra lenA jarUrI hotA hai| kintu Aja mAnava yaha bhUla gayA hai ki isa zarIra kA prayojana kevala Atma sAdhanA meM sahAyaka honA hI hai / cUki zarIra ke abhAva meM koI bhI dharma-kriyA, sAdhanA yA karmabandhanoM ko kATane kA prayatna nahIM kiyA jA sakatA ataeva ise Tike rahane mAtra ke lie hI khurAka denI par3atI hai| zarIra sAdhya nahIM hai, yaha kisI anya eka uttamottama lakSya kI prApti kA sAdhana mAtra hai| kheda kI bAta hai ki Aja kA vyakti isa bAta ko nahIM samajhatA / vaha to isa zarIra ko adhika se adhika sukha pahuMcanA apanA lakSya mAnatA hai aura bhojana ko usakA sarvopari uttama sAdhana / pariNAma yaha huA hai ki vaha udara meM acche se acchA pauSTika AhAra pahuMcAne kA prayatna karatA hai| isa prayatna meM vaha bhakSyAbhakSya kA vicAra nahIM karatA tathA mAMsa evaM madirA Adi nikRSTa padArthoM kA sevana bhI niHsaMkoca karatA calA jAtA hai| jihvAlolupatA ke vazIbhUta hokara vaha adhika se adhika khAkara apane zarIra ko puSTa karanA cAhatA hai tathA UnodarI kisa cIja kA nAma hai, ise jAnane kA bhI prayatna nahIM krtaa| __kintu isakA pariNAma kyA hai ? yahI ki, adhika 4sa-ThUsakara khAne se zarIra meM sphUrti nahIM rahatI, pramAda chAyA rahatA hai aura usake kAraNa AdhyAtma-sAdhanA gUlara kA phUla banI rahatI hai / mAMsa-madirA Adi kA sevana karane se tathA adhika khAne se buddhi kA hrAsa to hotA hI hai, citta kI samasta vRttiyA~ bhI dUSita ho jAtI haiM / aisI sthiti meM manuSya cAhe ki vaha jJAnAjana kare, to kyA yaha saMbhava hai ? kadApi nhiiN| jJAna kI sAdhanA aisI sarala vastu For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 Ananda pravacana : tRtIya bhAga nahIM hai, jise icchA karate hI sAdha liyA jAya / usake lie bar3A parizrama bar3I sAvadhAnI aura bhArI tyAga kI AvazyakatA rahatI hai / AhAra ke kucha bhAga kA tyAga karanA arthAt UnodarI karanA bhI usI kA eka aMga hai| agara manuSya bhojana ke prati apanI gRddhatA tathA gaharI abhiruci ko kama kare to vaha jJAna hAsila karane meM kucha kadama Age bar3ha sakatA hai| kyoMki adhika khAne se nidrA adhika AtI hai tathA nidrA kI adhikatA ke kAraNa jaisA ki maiMne kala batAyA thA, jIvana kA bahuta-sA amUlya samaya vyartha calA jAtA hai| Azaya merA yahI hai ki manuSya agara kevala zarIra TikAne kA uddezya rakhate hue kama khAe yA zuddha aura nirAsakta bhAvanAoM ke sAtha UnodarI tapa kare to apratyakSa meM tapa ke uttama prabhAva se tathA pratyakSa meM adhika khAne se pramAda aura nidrA kI jo vRddhi hotI hai usakI kamI se apanI buddhi ko nirmala, citta ko prasanna tathA-zarIra ko sphUrtimaya rakha sakegA tathA jJAnAbhyAsa meM pragati kara sakegA / khAdya-vastuoM kI ora se usakI ruci haTa jAegI tathA jJAnArjana kI ora abhiruci bddh'egii| sukha prApti kA rahasya . hakIma lukamAna se kisI ne pUchA- "hakImajI ! hameM Apa ese gura batAiye ki jinakI sahAyatA se hama sadA sukhI raha sakeM / kyA ApakI hakImI meM aise nuske nahIM haiM ?" ___lukamAna ne caTa se uttara diyA-"haiM kyoM nahIM ? abhI batA detA huuN| dekho ! agara tumheM sadA sukhI rahanA hai to kevala tIna bAtoM kA pAlana karopahalI-'kama khAo' / dUsarI--'gama khAo' aura tIsarI hai- nama jaao|" hakIma lukamAna kI tInoM bAteM bar3I mahattvapUrNa haiN| pahalI bAta unhoMne kahI-kama khaao| aisA kyoM ? isaliye ki manuSya agara kama khAegA to vaha aneka bImAriyoM se bacA rhegaa| adhika khAne se ajIrNa hotA hai aura ajIrNa se kaI bImAriyA~ zarIra meM utpanna ho jAtI haiN| isake viparIta agara khurAka se kama khAyA jAya to kaI bImAriyAM binA ilAja kiye bhI miTa jAtI haiN| ___ Aja ke yuga meM to kadama-kadama para aspatAla haiM, hajAroM DaoNkTara haiM aura nAnA prakAra kI davAiyAM goliyA~ aura injekzana haiM jinheM lete-lete manuSya zArIrika dRSTi se to parezAna hotA hI hai, dhana kI dRSTi se bhI kabhI-kabhI to divAliyA ho jAtA hai| kintu prAcInakAla meM jabaki DaoNkTara nahIM ke barAbara hI hote the, vaidya hI logoM kI bImAriyoM kA ilAja karate the aura unakA sarvotama nuskhA hotA thA, bImAra ko laMghana karavAnA / laMghana karavAne kA rthaa For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alpa bhojana aura jJAnArjana 46 hai-AvazyakatAnusAra marIja ko kaI-kaI dina taka khAne ko nahIM denaa| pariNAma bhI isakA kama camatkArika nahIM hotA thaa| laMghana ke phalasvarUpa asAdhya bImAriyAM bhI naSTa ho jAyA karatI thIM tathA jisa prakAra agni meM tapAne para maila jala jAne se sonA zuddha ho jAtA hai, usI prakAra upavAsa kI agni meM roga bhasma ho jAtA thA tathA zarIra kundana ke samAna damakane laga jAtA thaa| laMghana ke pazcAt vyakti apane Apako pUrNa svastha aura roga rahita pAtA thaa| lukamAna kI dUsarI bAta thI-'gama khAo' / Aja agara Apako koI do zabda U~ce-nIce bola de to Apa uchala par3ate haiN| cAhe Apa usa samaya sthAnaka meM saMtoM ke samakSa hI kyoM na khar3e hoN| bina saMta yA guru kA lihAja kiye hI usa samaya ITa kA javAba patthara se dene ko taiyAra ho jAte haiM / kintu pariNAma kyA hotA hai ? yahI ki tU-tU maiM-maiM se lekara gAlI galauja kI naubata A jAtI hai| para agara kahane vAle vyakti kI bAtoM ko sunakara bhI Apa unakA koI uttara na deM to? to bAta bar3hegI nahIM, aura lar3AI-jhagar3e kI naubata hI nahIM aaegii| ulaTe kahane vAle kI kaTu bAteM yA gAliyAM usake pAsa hI raha jAe~gI / jaisA ki sIdhI-sAdhI bhASA meM kahA gayA hai : dIdhA gAlI eka hai, palaTyA~ hoya aneka / jo gAlI deve nahIM, to rahe eka kI eka // sarvottama uttara mauna eka mahAtmA sadA apane jJAna-dhyAna eva tapa-samaya Adi kI sAdhanA meM lage rahate the| unheM isa bAta kI tanika bhI paravAha nahIM thI ki duniyA unake viSaya meM kyA kahatI hai ? loga stuti kareM yA nindA, acchA kaheM yA burA, isakA tanika bhI khayAla unake mana meM nahIM thaa| eka bAra vicaraNa karate hue ve kisI gAMva meM jA phuNce| vahA~ ke loga mahAtmA jo ke sAdhanA evaM dhArmika kriyAe~ dekhakara bahuta AkarSita hue tathA pratidina unake upadezoM ko sunane ke lie Ane lge| __usI gA~va meM do zreSThi bhI rahate the aura donoM mitra the / eka dina eka ne dUsare se kahA -"mitra ! sunA hai ki hamAre gAMva meM eka bar3e hI pahuMce hue mahAtmA padhAre haiM, kyoM na Aja calakara unakA satsaMga kiyA jAya ?" ____ dUsarA zrImaMta bolA- "mujhe kisI sAdhU sata para AsthA nahIM hai| ye saba kamA nahIM sakate ataH peTa bharane ke lie hI sAdhU kA bAnA pahana lete haiM / vyartha unake pAsa jAkara samaya naSTa karane se kyA lAbha hai ?" ___saMtoM kI nindA sunakara prathama vyakti bar3A kSubdha huA kintu kisI prakAra apane mitra ko rAha para lAne ke vicAra se usakI kahI huI bAtoM para dhyAna For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 Ananda pravacana : tRtIya bhAga na detA huA jabardastI use apane sAtha le claa| dUsarA mitra bhI apane mitra kI bAta na TAlane ke kAraNa hI sAtha ho liyaa| pravacana prArambha ho gayA thA ataH donoM cupacApa jAkara zrotAoM ke sAtha baiTha ge| pahalA mitra tallInatA pUrvaka upadeza sunane lagA kintu dUsarA mahAtmA ko kisI prakAra nIcA dikhAne kI udher3a-buna meM lagA rahA / kucha dera pazcAt pravacana samApta huA aura loga uThakara apane-apane ghara cala diye / maukA mila gayA aura sAdhU-nindaka zreSThi ne mahAtmA kI sahanazIlatA kI parIkSA lene ke lie unase kahA__ "kyoM mahArAja ! duniyAdArI ke kartavya nibhAte nahIM bane kyA isIlie Apane sAdhupana apanA liyA hai ?" saMta ne seTha kI bAta sunI para koI uttara nahIM diyA, kevala muskurAte rahe / isa para seTha ko bar3A burA lagA aura usane dUsarA tIra chor3A-"hama saMsArI logoM ko kitanI mehanata karanI par3atI hai ? kitanA pasInA bahAnA par3atA hai ? taba kahIM udarapUrti hotI hai / kintu sAdhU to basa harAma kA khAte haiN|" ___ mahAtmA jI kI mudrA pUrvavat hI rahI / unhoMne isa bAta kA koI uttara nahIM diyaa| seTha ise apanA apamAna samajhakara Aga-babUlA ho uThA aura krodhita hokara bola par3A-"harAma kA mAla khAne se to mara jAnA acchaa|" __ para saMta ke liye to ye kaTu bAteM cikane ghar3e para par3e hue pAnI ke samAna sAbita huii| na unheM krodha AyA aura na hI koI kar3avA uttara unake muha se niklaa| ve socane lage - "isa bhole vyakti ne apanI samajha se ThIka hI kahA hai| isakI dRSTi isa saMsAra ke bAhara nahIM jAtI to isakA kyA doSa hai ? agara yaha jAna letA ki isa saMsAra se pare bhI kucha hai aura usake lie bhI kamAI karanI par3atI hai to yaha samajha jAtA ki hama sAMsArika kamAI nahIM karate to kyA huA ? AdhyAtmika kamAI to karate haiM aura logoM kA jo khAte haiM use upadeza ke rUpa meM byAja sahita lauTA bhI dete haiM ata: vaha harAma kA khAnA to nahIM huA aura jaba harAma kA khAte nahIM to phira zarmindagI kisa bAta kI ? vaise maranA eka dina vAstava meM hai hii| isa bAta ko kahane meM harja hI kyA hai ?" ___ isa prakAra mahAtmA jI to apane vicAroM meM khoye hue the aura udhara seTha saMta ko itanI kaTu bAtoM ko sunane ke bAda bhI mauna dekhakara soca rahA thA"Azcarya hai ki aisI kar3avI bAteM sunakara bhI saMta ke cehare para eka bhI zikana nahIM AI / vAstava meM hI sAdhu asIma samatA ke dhArI hote haiM / dhikkAra hai mujhe, jo maiM sAdhuoM ke prati itane hIna bhAva rakhatA hU~ aura abhI maiMne ina mahAtmA ko aisI kaTu bAteM kahIM haiN|" yaha vicAra karate-karate hI seTha ko For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alpa bhojana aura jJAnArjana 51 mahAn pazcAtApa huA aura vaha mahAtmAjI ke caraNoM para loTatA huA bolA"bhagavana ! maiM bar3A pApI huuN| mahAn bhUla kI hai maiMne, kSamA kiijiye|" seTha ke pazcAtApa pUrNa udgAra sunakara aba saMta maMda-maMda muskarAte hue bole-"mitra ! tumhArA koI doSa nahIM hai / tumane jo kucha bhI kahA hai vaha kisI dRSTi se to Thoka hI hai|" ___"mujhe zarmindA mata kIjiye mahArAja ! maiMne Apako atyanta kaTu aura asahya zabda kahe haiM kintu phira bhI Apa mujhe mitra kaha rahe haiN|" dekho bhAI ! mahAtmA jI bole-do mitra the / unameM se eka paradeza gayA aura vahAM usane aneka naI-naI vastueM dekhiiN| unameM se eka bahuta bar3hiyA cIja vaha apane mitra ke liye kharIdakara lAyA aura apane gA~va meM Ane ke bAda usane vaha vastu mitra ke sAmane rakha dii| kintu pahalA mitra aparigraha vrata kA dhArI thA ataH usane usa kImatI vastu ko grahaNa karane se prema sahita inkAra kara diyA / " "aba tumhIM batAo ki jaba mitra ne usa vastu ko lene ke liye inkAra kara diyA to vaha kisake pAsa rahI ? jo lAyA thA usake pAsa rahI na ? basa isI prakAra tuma mere liye kucha laae| kintu mujhe usakI jarUrata nahIM thii| ataH maiMne use grahaNa nahIM kiyA / tumhArI vastu tumhAre pAsa hI rahI / merA usase kyA bigar3A-batAo " mahAtmA kI bAta sunakara seTha aura bhI pAnI-pAnI ho gayA tathA unakA saccA prazaMsaka banakara apane ghara ko lauTA / yaha pariNAma thA gama khAne kaa| hakIma lUkamAna kI tIsarI hidAyata thI-nama jaao| namanA arthAt namratA rakhanA bhI jIvana ko sukhI banAne kA sarvottama nuskhA hai| jo vyakti namra hotA hai vaha apanI kisI bhI kAmanA ko pUrI karane meM asaphala nahIM hotaa| namratA meM advitIya zakti hotI hai / eka pAzcAtya vidvAn ne kahA bhI hai: ___ "It was pride that changed angles in to devils; It is humility that makes men as angels." -AyasTAina abhimAnavaza devatA dAnava bana jAte haiM aura namratA se mAnava devatA / vastutaH abhimAna manuSya ko nIce girAtA hai kintu namratA use U~cAI kI ora le jAtI hai| mahAtmA AyasTAina se eka hI bAra kisI ne yaha pUcha liyA-"dharma kA sarvaprathama lakSaNa kyA hai ?" unhoMne uttara diyA "dharma kA pahalA, dUsarA, tIsarA aura kiMbahunA sabhI lakSama kevala vinaya meM hI nihita haiN|" For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 Ananda pravacana : tRtIya bhAga saMskRta ke eka AcArya ne bhI namratA kA mahattva batAte huye eka zloka meM kahA hai :-- vinazyanti samastAni vratAni vinayaM binaa| saroruhANi tiSThanti salilena binA kutaH / / arthAt-jisa manuSya ke jIvana meM vinaya kA abhAva hai, usake sabhI vrata vinaSTa ho jAte haiM / jaise pAnI ke abhAva meM kamala nahIM Thahara sakatA, usI prakAra vinaya ke binA koI vrata aura niyama jIvana meM Tika nahIM paataa| adhika kyA kahA jAya namratA samasta sadguNoM kA ziromaNi hai / namratA se hI saba prakAra kA jJAna aura sarva kalAe~ sIkhI jA sakatI haiM kyoMki namra chAtra apane krodhI se krodhI guru ko bhI prasanna kara letA hai jabaki avinayI ziSya zAMta svabhAvI guru ko bhI krodhI banA detA hai / spaSTa hai ki jJAna hAsila karane vAle ziSya ko atyanta namra svabhAva kA honA caahiye| Aja ke yuga meM hama dekhate haiM ki skUloM aura kaoNlejoM ke vidyArthI itane udaMDa aura ucchRGkhala hote haiM ki unake zikSaka unheM bhUleM karane para aura barAbara viSaya na taiyAra karane para bhI koI sajA nahIM de sakate anyathA unheM svayaM hI sajA bhogane ko bAdhya honA par3atA hai / para aisI avinItatA ke kAraNa kyA chAtra kabhI jJAnI bana sakate haiM ? nahIM, jise hama saccA jJAna aura uttama saMskAra kahate haiM, vaha saba avinIta chAtroM se kosoM dUra cale jAte haiN| pariNAma yahI hotA hai ki jJAna ke abhAva meM unakA jIvana doSoM aura vipattiyoM se paripUrNa banA rahatA hai tathA janma-maraNa kI zRMkhalA bar3hatI jAtI hai| to baMdhuo! maiM batA yaha rahA thA ki pratyeka Atma-hitaiSI vyakti ko samyakjJAna prApta karane kA prayatna karanA cAhiye aura isake liye use jJAna-prApti ke samasta upAyoM ko bhalI-bhA~ti samajhakara unheM kAryarUpa meM pariNata karanA cAhiye / jaisA ki maiMne abhI batAyA hai, UnodarI bhI jJAna-prApti kA eka upAya hai| . bhUkha se kama khAne se prathama to khAdya padArthoM para se Asakti kama hotI hai, dUsare, nidrA aura pramAda meM bhI kamI ho jAtI hai aura tabhI vyakti svastha mana evaM svastha zarIra se jJAnabhyAsa kara sakatA hai| kama khAnA arthAt UnodarI karanA, jisa prakAra AdhyAtmika dRSTi se tapa hai, usI prakAra jJAnArjana meM sahAyaka bhI hai| hameM donoM hI dRSTiyoM se mahattvapUrNa mAnakara use apanAnA cAhiye / For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mauna kI mahimA dharmapremI baMdhuo, mAtAo evaM bahano! hamArA viSaya jJAna prApti ke gyAraha kAraNoM ko lekara cala rahA hai| pahale hamane inameM se tIsare kAraNa 'UnodarI' para spaSTIkaraNa kiyA thaa| Aja alpa bolane se kisa prakAra jJAna adhika hAsila kiyA jA sakatA hai, isa para vicAra kreNge| ___ alpa yAnI thodd'aa| thor3A bolane ko saMskRta meM mita-bhASaNa kahate haiN| mita-bhASaNa karane kA artha hai-maryAdita bolnaa| ucita aura Avazyaka bolanA atyanta lAbhakArI hai| vaha kisa prakAra ? yahI maiM batAne jA rahA huuN| jihvA kisa liye ? saMsAra meM praznakartAoM kI kamI nahIM hai| koI yaha bhI prazna kara sakatA hai ki bhagavAna ne jIbha bolane ke liye hI dI hai, phira usakA upayoga kyoM na kareM ? __bAta sahI hai, maiM bhI ise mAnatA huuN| isa virATa vizva meM anantAnanta prANI haiM jo ekendriya haiM unheM kevala sparzendriya milI hai, anya indriyA~ nahIM aura jinake do indriyAM haiM unheM jihvA indriya milI to hai para spaSTa aura sArthaka bolane kI zakti nahIM milii| isI prakAra tIna evaM cAra indriyoM vAle prANI bhI spaSTa bolane meM asamartha rahate haiN| yahA~ taka kI samasta paMcendriya prANI bhI to spaSTa bola nahIM pAte / hama dekhate haiM vizAlakAya hAthI, ghor3e, zera Adi jo paMcendriya haiM ve bhI manuSya kI bhA~ti sArthaka vacanoM kA uccAraNa nahIM kara skte| vicAroM kA AdAna-pradAna kara sakane kI kSamatA kevala manuSya meM hI hai| isase sAbita hotA hai ki asaMkhya aura ananta janmoM meM bhramaNa karane ke pazcAt jIvana ko kevala mAnava yoni meM hI prabala puNyodaya se spaSTa, sArthaka aura vyakta vANI bolane kI kSamatA prApta hotI hai / ise prApta karane ke liye manuSya ko bar3A bhArI mUlya puNya ke rUpa meM denA par3atA hai| __kintu isa bhArI kImata dekara pAI huI bahumUlya bastu ko kyA hameM vyartha hI jAne denA cAhiye ? kyA usa cukAI huI kImata se punaH kucha vasUla nahIM karanA cAhiye / koI bhI buddhimAna vyakti isa bAta ko svIkAra nahIM kregaa| For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 Ananda pravacana : tRtIya bhAga vivekavAna vyakti nizcaya hI apanI amUlya jihvAzakti se puNya ke rUpa meM navIna saMcaya karegA aura vaha tabhI hogA jabaki vaha bahuta soca-vicAra kara vANI kA upayoga karegA tathA anAvazyaka aura nirarthaka bolane ke bajAya mauna rhegaa| pUjyapAda muni zrI amIRSi jI mahArAja ne sacce guru ke lakSaNa batAte huye kahA hai :mauna karI rahe nahIM Azrava ke veNa kahe, saMvara ke kAja mRdu vacana uccAre haiN| bolate haiM prathama vicArI nija hiye mAhi, ___ jIva dayA yuta upadeza visatAre haiN| Agama ke veNa ena, mAne sukhadena yena, mAne mithyA kena citta aisI vidha dhAre haiM / kahe amIrikha muni aise maunadhArI hoya, tAraNa taraNa sohI suguru hamAre haiN| kitanI sundara bAta hai ? kahA hai-anargala aura kaTuvacana bolakara karmoM kA bandhana karane ke bajAya jo mauna rahate haiM, kevala nirjarA kI dRSTi se madhura vacanoM kA uccAraNa karate haiM, pahale vivekApUrvaka vicAra karane ke pazcAt hI bolate haiM, jIva dayA kA pAlana kiyA jAya isa hetu upadeza dete haiM tathA Agama ke vacanoM ko hI satya evaM sukhadAyI mAnate haiM / svayaM kabhI mithyA bhASaNa nahIM karate tathA mithyA bhASaNa karane kI apekSA mauna rahanA adhika pasaMda karate haiM aise apane Apako tathA auroM ko bhI bhava-sAgara se pAra utArane kI kSamatA rakhane vAle hI hamAre sacce guru kahalA sakate haiN| sikkhoM ke dharmagrantha meM bhI kahA hai : jita bIliye pati pAIe so bolyA paravANa / kikkA bola viguccaNA suna mUrkha mana ajAna / / -(zrIrAga ma0 1) arthAt-aisI vANI hI bolane yogya hai, jisase manuSya sammAna paaye| he mUrkha aura ajJAnI mana ! kaTuvacana bolakara apamAnita mata ho| pratyeka buddhimAna vyakti apane vacanoM kA upayoga bar3I sAvadhAnI se karatA hai| vaha pUrA dhyAna rakhatA hai ki usake vacanoM se kisI bhI vyakti ko coTa na pahuMce aura na hI usake kathana kA tiraskAra hI ho / vANI ke mahattva ko jAna lene ke kAraNa vaha vyartha bakavAda se bacatA hai, nirarthaka tarka-vitarka aura vitaMDAvAda se pare rahatA hai tathA anucita haTha, chala yA kisI ko dhokhe meM DAlane vAle zabda nahIM kahatA / dUsaroM ko santApa dene se use svayaM kaSTa hotA hai isaliye For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mauna kI mahimA 51 usakI vANI meM ahaMkAra yA karkazatA nahIM hotI / apitu usakI vANI ke samAna hI usakA hRdaya bhI komala aura karuNA kI bhAvanA se paripUrita hotA hai / sundara hRdaya vAle kI vANI bhI usI ke anurUpa hotI hai / dUsare zabdoM meM, vANI eka darpaNa ke samAna hotI hai jisa para manuSya ke antastala kA pratibiMba par3atA hai| vANI kA vivecana karate hue eka vidvAn ne bar3e sundara bhAva prakaTa kiye haiM: The first, ingredient in conversation is truth; The next, good sense; the third, good humour, and the forth, wit. -sara Dabla Tempila bAtacIta kA pahalA aMza hai, satya, dvitIya, sundara, samajha-bUjha, tRtIya, sundara, vinoda aura caturtha, vAkcAturya / ___ vastutaH vANI kI mahimA avarNanIya hai| kevala use usakA sadupayoga karane vAlA vyakti hI use samajha pAtA hai / hamAre zAstrakAroM ne bhASA ke samyak prayoga para bahuta jora diyA hai / unakA kathana hai ki kaTu, kaThora yA asatya bhASA kA prayoga karane kI apekSA mauna rahanA hI uttama hai / bhASA para niyantraNa na hone para kabhI-kabhI bar3A bhayaMkara pariNAma sAmane AtA hai| arthAt-vAda-vivAda, tU-tU maiM-maiM, ghora saMgharSa aura mahAbhArata Thana jAne kI bhI naubata A jAtI hai / kintu agara vyakti mauna kA avalaMbana le letA hai to bar3e-bar3e saMghaSa bhI kSaNa bhara meM samApta ho jAte haiN| mauna kA mahattva ___ mauna kA prathama to zarIra se hI bar3A bhArI saMbaMdha hotA hai / jo vyakti kama bolate haiM unake mastiSka kI zakti kama vyaya hotI hai aura vaha zakti jJAna prApti meM sahAyaka banatI hai| adhika bolane vAle kA dimAga adhika tathA nirarthaka bAteM karane se thaka jAtA hai aura thake hue dimAga se jJAnArjana jaisA honA cAhiye vaisA saMbhava nahIM hotaa| dUsare, adhika bolane para athavA adhika vAda-vivAda karane para vyakti cir3hane lagatA hai tathA Aveza meM Akara krodhita bhI ho jAtA hai| pariNAma yaha hotA hai ki usakI buddhi malina ho jAtI hai aura malina buddhi jJAna ko grahaNa karane meM samartha nahIM ho paatii| aisA kyoM hotA hai, yaha gItA ke eka zloka se jAnA jA sakatA hai| usameM batAyA krodhAdbhavati saMmohaH saMmohAtsmRtivibhramaH / smRti bhraMzAd buddhinAzo buddhinAzApraNazyati // krodha se mUr3hatA utpanna hotI hai, mUr3hatA se smRti bhrAnta ho jAtI hai, smRti bhrAnta hone se buddhi kA nAza ho jAtA hai aura buddhi naSTa hone para prANI svayaM naSTa ho jAtA hai| For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 Ananda pravacana : tRtIya bhAga prANI ke svayaM naSTa hone se yahA~ yaha abhiprAya nahIM hai ki usakA zarIra naSTa ho jAtA hai athavA vaha mara jAtA hai| apitu krodha se utpanna mUr3hatA ke kAraNa kramazaH zakti evaM buddhi kA nAza ho jAne ke kAraNa usameM hitAhita kA jJAna nahIM rahatA, viveka samApta ho jAtA hai aura isa sabakA pariNAma yahI hotA hai ki vyakti ajJAna ke andhakAra meM bhaTakakara Atma-mukti ke mArga ko nahIM khoja paataa| eka udAharaNa se bhI spaSTa hotA hai ki krodha kisa prakAra sAdhaka ke mArga meM bAdhaka banatA hai| Atma-zuddhi eka vaiSNava santa ke pAsa eka sAdhaka AyA aura bolA- "gurudeva ! mujhe Atma-sAkSAtkAra kA koI upAya btaaiye|" santa ne kahA-"vatsa ! tuma eka varSa taka amuka mantra kA jApa ekAnta meM pUrNa mauna rahakara karanA tathA japa karate huye jaba varSa pUrA ho jAya usa dina snAna karake mere pAsa aanaa| tabhI maiM tumheM Atma-sAkSAtkAra kA upAya batA srkegaa|" ___ sAdhaka santa kI AjJAnusAra kisI ekAnta sthAna meM calA gayA aura eka varSa taka mauna rahakara unake batAye huye mantra kA japa karatA rahA / samaya pUrA hone para vaha santa ke Azrama kI ora cala diyaa| . idhara jaba santa ko sAdhaka ke Ane kA samAcAra milA to usane Azrama meM buhArI lagAne vAlI harijana strI se kaha diyA ki jaba sAdhaka gaMgA snAna karake yahA~ Aye to usake zarIra para apanI jhADU se thor3A-sA kacarA DAla denaa| bhaMgina ne vaisA hI kiyA arthAt jaba sAdhaka Azrama ke mukhya dvAra se praviSTa hone lagA, usane jhADU se kucha kacarA sAdhaka ke zarIra para girA diyaa| yaha dekhate hI sAdhaka Aga-babUlA ho gayA aura mAre krodha ke usa strI ko mArane ke liye daudd'aa| strI kisI taraha jAna bacAkara bhAga gaI aura sAdhaka bhI use na pA sakane ke kAraNa punaH nadI para snAna karake Azrama meM AyA / santa ke samakSa Akara usane kahA- ' gurudeva ! maiM eka varSa taka Apake batAye huye mantra kA jApa karatA rahA hU~ / aba Apa mujhe Atma-sAkSAtkAra kA upAya btaaiye|" ___santa bole-"bhAI ! abhI to tuma sarpa ke samAna krodhita hote ho| phira se ekAnta meM jAkara mauna-bhAva se usI mantra kA japa karo aura taba AtmasAkSAtkAra kA upAya jAnane ke liye aanaa|" sAdhaka ko yaha sunakara bar3A burA lagA kintu use santa kI bAta para vizvAsa thA aura use Atma-sAkSAtkAra karane kI lagana thI ataH cupacApa cala diyA aura punaH japa karane lgaa| For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mauna ko mahimA jaba isI prakAra dUsarA varSa pUrA huA to vaha bar3I utsukatA se gaMgAsnAna karake santa ke Azrama kI ora calA / kintu santa ko to usakI pUrI parIkSA lenI thI ataH unhoMne usa harijana strI ko phira se kacarA - kUr3A sAdhaka para DAlane ke liye kaha diyA / strI ne bhI vaisA hI kiyA tathA apanI jhADU sAdhaka ke pairoM se tanika chuA dI / sAdhaka yaha dekhakara pichalI bAra kI taraha mArane to nahIM daur3A kintu jhallA gayA aura kucha kaTu zabda bhaMgina ko kaha diye / usake pazcAt punaH nahAkara lauTane para usane santa se apanI prArthanA doharAyI / santa bole - "beTA ! abhI tumameM Atma-sAkSAtkAra karane kI yogyatA pUrI nahIM AI hai / eka bAra aura jAkara usI mantra kA japa eka varSa taka kro| mujhe AzA hai ki isa bAra tuma avazya saphala ho jAoge / " 57 sAdhaka ko guru kI bAta sunakara Azcarya huA aura kucha nirAzA bhI / kintu usane koI uttara nahIM diyA tathA mana meM kucha vicAratA huA zAMti se apane sthAna para lauTa AyA tathA mantra kA japa karane meM tallIna ho gayA / pUrNa mauna rahakara japa karate huye usane tIsarA varSa bhI samApta kiyA aura snAna karake saMta ke Azrama kI ora AyA / isa bAra bhI bhaMgina vahI thI aura unakA kArya bhI vaisA hI thA / aba kI bAra to usane kacare se bharI huI apanI TokarI ho sAdhaka para uDela dI / kintu sAdhaka isa bAra pUrNatayA badala cukA thA / usane tanika bhI krodha kiye binA donoM hAtha joDakara usa achUta strI se kahA- "mA~ ! tumane mujha para bar3A upakAra kiyA hai / tuma tIna varSa se mere antaHkaraNa meM chipe huye krodha rUpI zatru kA nAza karane ke mahAn prayatna meM lagI rahI ho / tumhArI isI kRpA ke kAraNa maiM use jIta sakA hU~ / " isa bAra jaba sAdhaka saMta ke samIpa pahuMcakara unake caraNoM meM nata huA to unhoMne use uThAkara hRdaya se lagA liyA aura bole - "beTA ! aba tuma AtmasAkSAtkAra kA upAya jAnane ke yogya ho gaye ho / tIna varSa ke mauna-jApa ne hI tumhAre krodha kA nAza kiyA tathA tumhArI AtmA ko zuddha banAyA hai / aba tuma mujhase jo bhI jJAna loge use sArthaka kara sakoge / " isa udAharaNa se spaSTa ho jAtA hai ki mauna meM kitanI zakti hai / mona rahakara mantra kA japa karane se hI sAdhaka ke krodha kA nAza huA, antaHkaraNa vizuddha banA aura jJAna prApti kI kSamatA paidA huI / isalie jJAna prApti ke gyAraha kAraNoM meM se mauna bhI eka kAraNa mAnA jAtA hai / rAjasthAnI bhASA ke eka dohe meM bhI krodha ke nAza kA sahaja upAya kavi For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 Ananda pravacana : tRtIya bhAga kula bhUSaNa pUjyapAda zrI tiloka RSi jI mahArAja ke dvArA batAyA gayA hai : jANa ro ajANa lIje, taMta lIje tANI / Agalo agana hove to Apa hoje pANI // kitanA sarala upAya hai ? kahA hai- agara hama kisI vyakti ke svabhAva ko jAnate haiM ki vaha zIghra Aveza meM A jAtA hai, krodha karatA hai tathA kaTu vacanoM kA prayoga karane meM bhI nahIM hicakicAtA to usake vacanoM se tarkavitarka se athavA anAvazyaka pralApa meM se bhI koI upayogI zikSA, arthAt sAra tattva nikalatA ho to hameM mauna rahakara grahaNa kara lenA cAhiye aura usakI anya saba bAtoM ko jAnate huye bhI anajAna-sA banakara upekSita kara denI caahie| __ isake alAvA agara uttara denA Avazyaka ho to kahane vAle kI kaTu bAtoM kA bhI mRdutApUrvaka uttara dekara usake krodha ko zAnta karane kA prayatna karanA cAhiye / dohe meM isI bAta ko dUsare zabdoM meM kahA hai ki agara sAmane vAlA vyakti krodha kI agni se jala rahA ho to hameM madhura vacana rUpI zItala jala se usakI krodhAgni ko zAMta karanA cAhiye / agara hama kahane vAle ke kaTu zabdoM kA usI prakAra uttara nahIM deMge to Akhira usakA krodha kaba taka ThaharegA ? nizcaya hI usakA krodha alpa samaya meM hI usake liye pazcAtApa kA kAraNa bana jAegA aura vaha Apako apanA hitaiSI mAnakara svayaM ApakA hitaiSI aura mitra bana jaayegaa| pUjyapAda zrI amIRSi jI mahArAja ne bhI vivekapUrvaka bolI jAne vAlI vANI kA mahattva batAyA hai :bolI se Adara aura jaga meM suyaza hoya, bolI se sakala jana mitra ho rahata haiN| bolI se aneka vidha bhojana madhura mile, bolo se khAvata mAra gAlI bhI sahata hai| bolI se hai khAMDa aura bolI se paMjAra tyAra, bolI se to jAya mUr3ha kaida kI sahata hai| amIrikha kahe bhavi bolI hai ratanasAra, suguNI vivekI bola tola ke kahata hai| padya meM batAyA gayA hai ki kisa prakAra usake upayoga se paraspara pUrNatayA virodhI phala nikalate haiM / eka ora jahA~ madhura vacanoM se vyakti ko saMsAra meM Adara aura suyaza prApta hotA hai, pratyeka vyakti usakA mitra bana jAtA hai tathA kisI ke yahA~ pahu~cane para use hArdika svAgata-satkAra aura bhojana-pAna prApta hotA hai, dUsarI ora usI vANI kA kaTutApUrvaka prayoga karane se vyakti ko For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mauna kI mahimA 56 anAdara evaM apayaza kI prApti hotI hai, aneka bAra gAliyA~ aura mAra bhI khAnI par3atI hai| itanA hI nahIM, apane kaThora vacanoM ke kAraNa usa mUr3ha ko kArAgRha kI havA bhI khAnI par3a jAtI hai| isaliye vivekI puruSa apane vacanoM ko ratnavata mAnakara bar3I samajha-bUjha sahita unheM upayoga meM lAte haiM anyathA mauna rahate haiN| eka nItivAna sarrApha ke samAna ve apane vacanoM kA mola karate haiN| ve na to dUsaroM kA hI nukasAna karanA cAhate haiM aura na apanA / ve barAbara taula karate haiM, barAbara dete haiM aura barAbara hI lete haiN| isI prakAra jJAnI puruSa apane zabdoM ko bhI taulakara mukha se nikAlate haiM tAki unase dUsaroM ko hAni na pahuMce aura unake bhI karmoM kA bandhana na ho| saphalatA ke sUtra pUjyapAda zrI tiloka RSi jI mahArAja ke viSaya meM Apa jAnate hI hoNge| joki eka ucca koTi ke saMta evaM mahAn kavi bhI the| inhoMne kevala dasa varSa kI alpAvasthA meM dIkSA grahaNa kI tathA usake pazcAt chabbIsa varSa taka saMyama kA pAlana kiyaa| kintu kula chattIsa varSa kI umra meM hI unhoMne aneka mahAn kArya sampanna kiye / uttamottama kAvya racanA kI, aneka kalApUrNa vastuoM kA nirmANa kiyA, satraha zAstra kaNThastha kiye aura atyadhika dharma-pracAra kiyaa| apane jIvana ke antima cAra varSoM meM to unhoMne itane adhika gAMvoM meM vicaraNa karate huye dharma-pracAra kiyA, jitanA varSoM taka vicaraNa karate huye bhI koI nahIM kara pAtA / ve jahA~-jahAM bhI jAte, upadeza to dete hI the, usa sthAna aura vAtAvaraNa ko lekara kavitAoM kI racanA bhI karate the| itanA saba ve kaise kara pAe ? tabhI, jabaki vyartha ke vArtAlApa tathA vAdavivAda Adi se bacate rahe / agara apanI dimAgI zakti ko unhoMne anAvazyaka bAtoM meM vyaya kara diyA hotA to yaha saba kadApi saMbhava nahIM thaa| ve kahate the : karor3a bAta kI vArtA, sakala grantha ko sAra / dayA, dAna dama AtmA, tiloka kahe ura dhAra / arthAt - karor3a bAtoM kI bAta aura samasta granthoM kA ekamAtra sAra itanA hI hai ki dayA kA pAlana karo, dAna do tathA AtmA para yAnI indriyoM para niyantraNa rkho| agara vyakti itanA ho samajha le aura use amla meM lAe to Atma-kalyANa karane meM samartha ho sakatA hai / Atma-mukti rUpI siddha kI saphalatA kA pahalA sUtra hai dayA kA pAlana karanA / hamArA jaina dharma to dayA athavA ahiMsA kI bhitti para TikA huA hI For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 Ananda pravacana : tRtIya bhAga hai, saMsAra ke anya sabhI dharma bho ahiMsA para bahuta jora dete haiM / dhyAna meM rakhane kI bAta hai ki pratyeka dharma AtmazAMti aura vizvazAMti ke pavitratama uddezya ko lekara hI sthApita kiyA gayA hai aura uccatama uddezya ahiMmA yA dayA ke abhAva meM pUrA nahIM ho sakatA / manuSya ke mana meM dayA kI jo svargIya bhAvanA pAyI jAtI hai, vaha ahiMsA kI hI amUlya dena hai| agara saMsAra ke prANiyoM ke hRdaya meM se yaha bhAvanA vilIna ho jAye to saMsAra kI sthiti kaisI ho jAya, isakI kalpanA karanA bhI bhayAvaha lagatA hai| saMbhavataH naraka jise kahA jAtA hai vahI isa pRthvI para pratyakSa dikhAI dene laga jaay| isIlie hamAre zAstra aura saMta mahApuruSa bAra-bAra dayA kA pAlana karane para jora dete haiN| eka phArasI kavi ne bhI yahI kahA hai : . mabAza varapa AjAra haraci khAhI kuna / ki dara tarIkate yA gaira ajI gunAhe nesta // arthAt-he manuSya ! tU aura jo cAhe kara, kintu kisI ko duHkha na de| kyoMki hamAre dharma meM isake alAvA dUsarA koI pApa nahIM hai| saphalatA kA dUsarA sUtra hai-dAna denaa| jisa vyakti ke hRdaya meM dayA kI bhAvanA hogI, usakI pravRtti dAna dene kI ora avazya bddh'egii| kyoMki dayA abhAvagrasta prANI para AtI hai aura usake abhAva ko pUrA karane kI icchA hone para dAna diyA jAtA hai 'dIyate iti dAnaM / ' jo diyA jAya vaha dAna hai| dAna kA bar3A bhArI mahattva hotA hai, ise dharmamaya jIvana kA mukhya aMga athavA dharma kA pramukha dvAra kahA jAtA hai / kahA bhI hai : nAsti dAnAt paraM mitramiha loke paratra ca / isa loka aura paraloka meM sarvatra hI dAna ke samAna dUsarA mitra nahIM hai / aisA kyoM kahA gayA hai ? isaliye ki isa loka meM dAna dene se jIva ko paraloka meM bhI ananta sukha kI prApti hotI hai| dhana-vaibhava tathA anya samasta bhautika padArtha to prANI ko kAla kA grAsa hote hI chor3a dene par3ate haiM, kintu dAna dekara jo puNya kamAyA jAtA hai vaha usake sAtha paraloka meM bhI jAtA hai / usakA kisI prakAra bhI naSTa honA saMbhava nahIM hotaa| eka kavi kA kathana bhI yahI hai: karale jo karanA hai abhI kala kA bharosA kucha nahIM, saccA khajAnA puNya kA, kAma tere aaegaa| pichalI kamAI khA calA, Age ko bhI karale jamA, na yauvana kA mAnakara saMga nahIM kucha jaayegaa| For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mauna kI mahimA 61 padya meM mAnava ko cetAvanI dI gaI hai--apane dhana athavA yovana kA tanika bhI garva mata kara / deha chUTate hI yaha saba terI AtmA se vilaga hone vAlA hai / isake alAvA, jIvana ke eka kSaNa kA bhI bharosA nahIM hai ki pAnI ke bulabule ke samAna yaha kaba miTane vAlA hai / ataH pUrvakRta puNyoM ke udaya se jo mAnava paryAya rUpI suavasara tujhe mila gayA hai isa pU~jI se agale janma ke lie bhI puNya kA saMcaya kara / kevala saMcita kiye hue puNya kA koSa hI tere sAtha jAegA aura tujhe lAbha pahu~cAegA / kahane kA abhiprAya yahI hai ki manuSya ko muktahasta se dAna karanA cAhie / hamAre bhArata kI pAvana bhUmi para to sadA se hI atyanta vizAla hRdaya vAle dAnI mahApuruSoM kA janma hotA rahA hai / jinhoMne apane prANa cAhe tyAga diye kintu yAcaka ko kabhI dvAra se nirAza nahIM lauTAyA / rAjA karNa ke pAsa svayaM indra brAhmaNa ke veza meM Ae aura unake kavaca aura kuNDala dAna meM mA~ge / karNa jAnate the ki kavaca aura kuNDala de dene para unakI mRtyu nizcita hai / ve yaha bhI jAnate the ki unheM mArane ke liye hI ye vastue~ mAMgI jA rahI haiM aura yAcaka svayaM indra haiM jo veza parivartana kara Ae haiM / lekina taba bhI mana meM malAla lAe binA unhoMne usI kSaNa kavaca aura kuNDala indra ko binA hicakicAhaTa ke pradAna kara diye / yaha hai hamArI bhAratIya saMskRti, jisameM dayA, dAna evaM paropakAra Adi aneka sadguNa samAye huye haiM / sacce mahApuruSa ina bAtoM se kabhI mu~ha nahIM mor3ate cAhe inake lie unheM apane prANa hI kyoM na nyauchAvara karane pdd'eN| ve bhalI-bhA~ti jAnate haiM ki saMsAra ke vyakti to mAnava kI kisI bhI prakAra kI unnati ko sahana nahIM kara sakate / pratyeka sthiti meM niMdA va aprazaMsA karane ke liye udhAra khAye baiThe rahate haiM / dharma- kriyA karane vAle ko DhoMgI tathA sAdhu bana jAne vAle ko bhI puruSArthahIna, nikammA aura kAyara kahane se nahIM cUkate / abhiprAya yahI hai ki pratyeka vyakti se niSkAraNa vaira rakhanA manuSya kA svabhAva hai aura kevala manuSya hI nahIM vaha anya nirdoSa prANiyoM ko bhI kaSTa pahu~cAne meM AgA-pIchA nahIM socatA / eka zloka meM kahA gayA hai : mRga mIna sajjanAnAM tRNa jala saMtoSa vihita bRttInAm / lubdhaka, dhIvara, pizunA: niSkAraNavairiNo jagati // kahate haiM - mRga yA hariNa jo ki ghAsa khAtA hai, jaMgala meM rahatA hai, kabhI kisI ko kisI bhI prakAra kA kaSTa nahIM detA, koI bhI nukasAna nahIM pahu~cAtA usake pIche bhI manuSya dhanuSa-bANa liye zikArI banakara ghUmatA rahatA hai / isI prakAra becArI machalI jo ki apane Asa-pAsa rahe huye thor3e yA adhika pAnI meM hI tairatI rahatI hai, apane usI saMsAra meM magana hokara ghUmatI For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 : Ananda pravacana : tRtIya bhAga hai / yaha manuSya hI dhIvara ke rUpa meM kAMTe DAlakara use pha~sAne ke liye baiTha "jAtA hai| tIsarA nambara hai-- sajjana puruSoM kA / sajjana athavA saMta jana bhI kisI prANI ko kaSTa, dukha yA hAni to pahu~cAtA hI nahIM hai, ulaTe unakI bhalAI aura paropakAra meM rata rahate haiM, sanmArga se bhaTake huoM ko mArga darzana karAte haiM tathA apanI hAni sahakara bhI auroM ko lAbha pahu~cAne kA prayatna karate haiM / jaisA ki kahA gayA hai : vipriyamapyAkarNya brUte priyameva sarvadA sujanaH / sAraM pibati payodharvarSatyambhodharo madhuram // jisa prakAra samudra kA khArA jala pIkara bhI bAdala mIThA jala hI barasAtA haiM, usI prakAra sajjana auroM kI kaTuvANI sunakara bhI sadA madhura zabda hI bolatA hai / kahA jAtA hai ki eka bAra hajarata alI namAja par3ha rahe the / acAnaka eka duSTa vyakti yahA~ AyA aura usane apanI talavAra una para vAra karane ke lie uThAI / talavAra unakI gardana para par3atI usase pahale hI anya vyaktiyoM ne usa ghAtaka vyakti ko pakar3a liyA tathA use hajarata alI ke sammukha upasthita kiyA / usI samaya eka bhakta unake liye zarabata kA gilAsa lekara AyA aura use pI lene kI prArthanA karane lagA / alI ne eka bAra gilAsa kI ora dekhA tathA dUsarI bAra ba~dhe huye aparAdhI kI ora / aparAdhI kI ora vahI karuNa dRSTi se dekhate hue ve bole - ' bhAI ! zarabata kA yaha gilAsa isa duHkhI ko de do, daur3a-dhUpa karane se becArA bahuta thaka gayA hogA / " namAja par3hane vAle rassI se bA~dhakara to aise saMtoM ke pIche bhI duSTa vyakti lage hI rahate haiM / unakI niMdA, apamAna aura hatyA karane taka se pIche nahIM haTate / aba hameM samasta granthoM ke sAra tattva kI tIsarI bAta Atma-damana ko lenA hai, jisakA ullekha zrI tiloka RSi jI mahArAja ne kiyA hai / jo sAdhaka AdhyAtmika sAdhanA karanA cAhatA hai use satat abhyAsa ke dvArA apanI indriyoM para niyantraNa karanA cAhie tathA mana kI gati kA bar3I bArIkI se adhyayana karate hue use vaza meM rakhane kA prayatna karanA cAhie / indriyoM kA svAmI mana hai aura agara use vaza meM kara liyA jAya to indriyoM para sahaja hI vijaya prApta kI jA sakatI hai / kintu mana ko vaza meM karanA hI bar3A kaThina hotA hai, kyoMki vaha atyanta dhRSTa hotA hai, aura isaliye usakA For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mauna kI mahimA 63 nigraha kara lene para bhI vaha punaH-punaH apanI capalatA ke kAraNa niyantraNa se bAhara hone kA prayatna karatA hai / pariNAma yaha hotA hai ki use vaza meM karane vAlA vyakti agara kamajora ho to svayaM hI usake vaza meM ho jAtA hai| __ maNo sAhasio bhImo duThThasso paridhAvai / -uttarAdhyayana sUtra hamAre jainAgamoM meM mana ko eka duSTa ghor3e kI upamA dI gaI hai| usake viSaya meM kahA gayA hai ki jisa prakAra duSTa ghor3A apane savAra ke niyantraNa se bAhara ho jAtA hai tathA lagAma khIMcI jAne para bhI aura vega se daur3atA hai, usI prakAra mana ko jyoM-jyoM niyantraNa meM rakhane kA prayatna kiyA jAtA hai tyoM-tyoM vaha tejI se viSayoM ko ora unmukha hotA hai| eka urdU ke kavi ne kahA hai : aspa ho AjAda sarapaTa kaida hotA hai savAra / aspa ho mutalikainAM hairAna hotA hai savAra // indriyoM ke ghor3e chUTe bAga DorI tor3a kara / vaha marA, vaha gira par3A asavAra sira muha phodd'kr|| jAne mana AjAda karanA cAhate ho aspa ko| kara rahe AjAda kyoM ho AstI ke sA~pa ko / aspa kA artha hai- azva / kavi ke kahane kA abhiprAya yaha hai ki vaza meM na AyA huA mana apane svAmI ko eka duSTa ghor3e ke samAna mahAn saMkaTa meM DAla detA hai ataH isa mana rUpI AstIna ke sA~pa ko prArambha se hI niyantraNa meM rakho, ise tanika bhI chUTa mata do| jo vyakti aisA karegA vahI apane mana evaM indriyoM para niyantraNa rakha sakegA aura dUsare zabdoM meM. Atma-damana kara skegaa| kintu aisA hogA kaba ? jabaki vaha saccA jJAna hAsila karegA tathA usake dvArA apanI AdhyAtmika sAdhanA ko majabUta banAegA / niyantraNa abhyAsa ke dvArA hI yaha dustara kArya sampanna kiyA jA skegaa| __ to baMdhuo ! yaha spaSTa hai ki saccI sAdhanA karane kA prayatna karane vAlA vyakti kabhI bhI apane uddezya meM saphalatA hAsila nahIM kara sktaa| isaliye Atma-hitaiSI vyakti ko sarvaprathama jJAnArjana kA prayAsa karanA cAhiye, aura jJAnArjana ke liye mukhya zarta yahI hai ki jJAnArthI apanI sampUrNa zakti isI uddezya kI pUrti meM lagAe tathA nirarthaka bAtacIta aura bakavAsa meM use vyaya na kare / __ jo vyakti kama se kama bAta karegA vahI jJAna prApti meM apanA adhika se adhika samaya aura zakti lagAkara usakI bhalI-bhAMti ArAdhanA kara skegaa| For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 Ananda pravacana : tRtIya bhAga kabIra ne kahA hai : vAda vivAde viSa ghanA, bole bahuta upAdha / mauna gahe sabakI saha, sumirai nAma agAdha / vastutaH adhika bolane se nAnA prakAra kI parezAniyAM sAmane AtI haiM aura vivAda adhika bar3ha jAne para kaTutA rUpI viSa utpanna huye binA nahIM rhtaa| isaliye sabase uttama yahI hai ki adhika se adhika mauna rahakara jJAnAbhyAsa kiyA jAye tAki use sacce arthoM meM prApta kiyA jA ske| eka pazcAtya vidvAn ne mauna kI mahattA batAte huye kahA hai :Silence is more eloquent then words. -kArlAila mauna meM zabdoM kI apekSA adhika vAkzakti rahatI hai| isaliye pratyeka Atmonnati ke icchuka vyakti ko adhika se adhika mauna rahakara jJAnAdi guNoM kA saMcaya karanA cAhiye / adhika bolane se dimAga kamajora hotA hai, svAsthya ko hAni pahuMcatI hai aura tIsarA nukasAna yaha hotA hai jo nirarthaka bAtacIta aura vAda-vivAda meM bahuta-sA samaya vyartha calA jAtA hai phalataH vyakti apanI Atmonnati ke mukhya uddezya kI siddhi meM pUrA samaya nahIM lagA pAtA tathA isake viparIta alpabhASI manuSya adhika se adhika samaya taka mauna rahane ke kAraNa apane amUlya samaya kI bacata kara letA hai tathA apane AdhyAtmika kAryoM ko karane kI kSamatA bar3hAtA hai| ___ adhika se adhika mauna rahane para hI mana ekAgratApUrvaka samAdhi meM sthira raha sakatA hai aura isakA punaH punaH abhyAsa ho jAne para usakI capalatA samApta hotI hai / ise hI mana para vijaya prApta karanA kahA jAtA hai| mauna kevala vANI kA hI nahIM, apitu mana kA bhI hotA hai aura mana ko viSayoM kI ora unmukha hone se rokanA hI isakA mauna kahalAtA hai / dhyAna meM rakhane kI bAta hai ki vacana kA mauna to icchA karate hI saMbhava ho sakatA hai kintu mana kI daur3a aharniza jArI rahane ke kAraNa use zAMta rakhanA bar3A kaThina hotA hai aura mastiSka ke bAra-bAra preraNA dene para bhI vaha idhara-udhara calA jAtA hai| isaliye vANI ke mauna ke sAtha-sAtha mana ke mauna kA bhI prayatna karanA caahiye| aisA karane para hI Atma-kalyANa kA icchuka vyakti adhika se adhika jJAna lAbha kara sakatA hai tathA apanI sAdhanA ko uccatara banAtA huA apane nirdiSTa lakSya mukti ko prApta kara sakatA hai| For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satsaMgati durlabha saMsArA! dharmapremI bandhuo, mAtAo evaM bahano! hamArA viSaya jJAna-prApti ke kAraNoM ko lekara cala rahA hai| jJAna-prApti ke gyAraha kAraNa haiM, jinameM se kala cauthe kAraNa 'mona' kA vivecana kiyA gayA thaa| Aja hama pAMcaveM kAraNa ke viSaya meM vicAra-vimarza kreNge| jJAna-prApti meM pA~cavA~ kAraNa hai-paMDita puruSoM kI saMgati / paMDita puruSoM kI saMgati kahA jAye athavA satsaMgati kahA jAya, eka hI bAta hai| hama dekhate hI haiM ki chAtra jJAna prApta karane ke liye apane zikSaka ke pAsa jAtA hai aura sAdhaka apane guru ke samIpa rahakara jJAnAbhyAsa karatA hai / donoM kA dhyeya eka hI hai aura vaha hai jJAna prApta karanA / agara zikSaka aura guru jJAnI haiM to ve jJAnAbhilASI ko sacce arthoM meM jJAnavAna banAe~ge aura isaliye jJAna prApti meM paMDita puruSoM kI saMgati mukhya kAraNa mAnI gaI hai| itanA hI nahIM jIvana kA sarvAGgINa vikAsa bhI satsaMgati se hI ho sakatA hai yaha bAta nivivAda satya hai| satsaMga aura jIvana-nirmANa koI bhI vyakti apane janma ke sAtha hI vidvattA, vIratA athavA koI anya ullekhanIya yogyatA lekara nahIM mAtA / vaha Age jAkara jo kucha bhI banatA hai kevala saMgati se hI banatA hai| vidvat kula meM janma lene vAlA zizu agara kusaMgati meM par3a jAya to cora, DAkU, juArI aura zarAbI bana jAtA hai tathA hIna kula meM janma lene vAlA bAlaka susaMgati pAkara mahA vidvAn aura sAdhu-puruSa banakara saMsAra meM logoM kA zraddhA-pAtra banatA hai / eka zloka meM kahA gayA hai : asajjanaH sajjana saGgisaGgAt, karoti duHsAdhyamapIha loke / puSpaHzrayA . zambhujAdhirur3hA, pipIlikA cumbati candrabimbam // asajjana bhI sajjanoM kI saMgati se isa saMsAra meM duHsAdhya kAma kara DAlate haiN| phaloM ke sahAre cIMTI zaMkara kI jaTA para baiThakara candramA kA cumbana lene pahu~ca jAtI hai| For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana : tRtIya bhAga kahane kA abhiprAya yahI hai ki satsaMgati se na ho sakane vAlA kAma bhI sahaja aura saMbhava ho jAtA hai / agara vyakti sadA zreSTha puruSoM kI saMgati meM rahe to ajJAna, ahaMkAra Adi aneka durguNa to usake naSTa hote hI haiM, use Atma-mukti ke sacce mArga kI pahacAna bhI hotI hai jisako pAkara vaha apane mAnava-jIvana ko sArthaka kara sakatA hai / 66 -- zrI bhartRhari ne bhI satsaMgati kA bar3A bhArI mahattva batAte hue kahA hai :jADya~dhiyo harati siJcati vAci satyaM - mAnonnati dizati pApamapAkaroti / zvetaH prasAdayati dikSu tanoti kIrtisatsaMgatiH kathaya kinna karoti puMsAm // - nIti zataka satsaMgati buddhi kI jar3atA ko naSTa karatI hai, vANI ko satya se sIMcatI hai, mAna bar3hAtI hai, pApa miTAtI hai, citta ko prasannatA detI hai, saMsAra meM yaza phailAtI hai / satsagati manuSya kA kauna-sA upakAra nahIM karatI ? kitanA mahAtmya hai satsaMgati kA arthAt sajjana puruSoM kA ? prazna uThatA hai ki aisA kyoM ? itanA adhika mahattva saMta samAgama ko kisaliye diyA gayA hai ? yahI maiM Apako batAne jA rahA hU~ / satsaMgati se lAbha 1 sajjana puruSoM ke samAgama se pahalA aura sarvottama lAbha yaha hai ki ve zatru aura mitra donoM se hI samAna vyavahAra karate haiM / ve sadA dUsaroM kA hita hI karate haiM, kabhI bhI kisI anya kI cAhe vaha unakA kaTTara vairI hI kyoM na ho, hAni nahIM karate, usake ahita kI bhAvanA hRdaya meM hI nahIM laate| isase spaSTa hai ki kinhIM kAraNoM se, sababa se agara ve kisI kA hita na kara pAe~ to bhI unake dvArA ahita hone kA bhaya nahIM rahatA / Apako kSamA nahIM karUMgA mahAtmA gA~dhI jaba dakSiNa aphrIkA meM the, unakI eka injIniyara kelana baiMka se jo ki jarmanI ke rahane vAle the, mitratA huI / kelana baiMka gA~dhI jI ke sadguNoM atyanta prabhAvita hue aura unake samparka se svayaM bhI bar3e sIdhe-sAdhe DhaMga se rahane lge| ve adhikatara gA~dhI jI ke sAtha hI rahA karate the tathA pratidina unake sAtha bhramaNArtha jAyA karate the / eka bAra unheM mAlUma par3A ki kucha vyakti bApU kI hatyA karane kA vicAra kara rahe haiM aura isake liye SaDyantra raca rahe haiM / yaha mAlUma hote hI ve satarka For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satsaMgati dulabha saMsAra 67 ho gaye aura eka pistola hara vakta apane koTa kI jeba meM rakhane lge| eka dina jaba donoM mitra ghUmane jA rahe the, gA~dhI jI ko sandeha huA aura unhoMne kelana baika kI koTa kI jeba meM hAtha DAlakara usameM se pistaula nikAla liyA tathA Azcarya se bole-"kyA mahAtmA TAlasTAya ke ziSya bhI pistaula jaisI hiMsaka vastu apane pAsa rakhate haiM ?" "agara jarUrata ho to rakhane meM kyA harja hai ?" baiMka ne muskarAte huye uttara diyaa| "kintu abhI aisI kauna-sI jarUrata ise rakhane kI A par3I hai ?" bApU ne puna: prazna kiyaa| "bAta yaha hai ki mujhe vizvasta sUtroM se mAlUma huA hai ki kucha vyakti ApakI hatyA karane kA SaDyantra raca rahe haiM / ataH ApakI surakSA ke liye maiM ise hara samaya apane pAsa rakhatA huuN|" baiMka kA uttara thaa| ___ sunakara gA~dhI jI Aveza meM Akara bole-"mitra, ! Apa merI rakSA kareMge ? yaha asaMbhava hai| vaise yaha AtmA amara hai, ise koI nahIM mAra sktaa| dUsare, hama ahiMsA ke siddhAMta ko mAnane vAle haiM ataH hameM ahiMsA para hI nirbhara rahanA cAhiye, hiMsA para nahIM / yaha zarIra to eka na eka dina naSTa honA hI hai para isake liye Apa kinhIM garIboM kA khUna kara deMge to vaha maiM sahana nahIM kara sakUgA / agara Apa mere hitaiSI mitra haiM to isI samaya yaha pistaula pheMka diijiye| bhale hI koI mujhe mAranA cAhatA ho, para agara Apane mere kAraNa kisI ko bhI mArA to maiM Apako kabhI kSamA nahIM kruuNgaa|" misTara kelana baiMka ne gAMdhI jI kI yaha bAta sunakara atyaMta lajjita hote hue usI samaya unase apanI bhUla ke liye kSamA maaNgii| isa udAharaNa se sAbita ho jAtA hai ki sajjana puruSa apane duzmana hI nahIM, apane hatyAre kA bhI ahita kabhI nahIM cAhate aura isa prakAra agara unase lAbha kI saMbhAvanA na bhI ho to hAni to kabhI hotI hI nhiiN| sajjanoM kI saMgati se dUsarA lAbha bauddhika vikAsa ke rUpa meM hotA hai| saMtoM kA anubhava jJAna bar3A bhArI hotA hai ataH unake mArga-darzana se bigar3atA huA kAma bhI bana jAtA hai / sacce saMta bhale hI jabAna se zikSA na deM para unake AcaraNa se bhI manuSya ko mUka zikSA milatI rahatI hai tathA jIvana satpatha para bar3hatA hai / kevala kitAbI jJAna ho manuSya ko U~cA nahIM uThA sakatA jaba taka ki usakA AcaraNa bhI jJAnamaya na ho jAye tathA isake liye saMta samAgama avazyaka hai / bahuta-sI bAteM aisI hotI haiM jinakA asara jabAna se kahane para For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 Ananda pravacana : tRtIya bhAga nahIM hotA apitu buddhimattA se kriyAtmaka rUpa dvArA samajhAne se hotA hai / eka udAharaNa se yaha bAta samajha meM A jAegI / khetoM meM pAnI pahu~cA rahA hU~ eka bAra eka saMta ghUmate-ghAmate gaMgA ke kinAre jA pahu~ce / vahA~ para ve bar3e manoyoga pUrvaka logoM ke kriyA-kalApa dekhane lage / eka sthAna para unhoMne dekhA ki kucha bhakta apane loToM meM jala bharakara aura donoM hAthoM se unheM Upara uThAkara apanA mastaka jhukAte huye punaH jala meM chor3a rahe haiM / santa ne unase pUchA - " tuma loga yaha kyA kara rahe ho ?" "sUrya ko jala car3hA rahe haiM mahArAja !" bhaktoM ne uttara diyA aura punaH apane kArya meM laga gaye / una anubhavI aura jJAnI santa ne yaha dekhA to unheM udbodhana dene kA vicAra kiyA / kintu sAtha hI socA ki jabAna se kahane para zAyada ye loga samajheMge nahIM aura bigar3a par3eMge ataH dUsarA rAstA apanAyA / vaha rAstA kyA thA ? santa una bhaktoM ke samakSa hI kucha aura dUra dhArA kI tarapha gaye tathA apane kamaMDala meM jala bhara-bharakara jaldI-jaldI sUrya ke viparIta dizA meM pheMkane lage / anya logoM ne tathA sUrya ko jala car3hAne vAle bhaktoM ne jaba unake isa ajIba kRtya ko dekhA to cakita hokara kahane lage - "mahArAja ! yaha Apa kyA kara rahe haiM ? sUrya ko jala na car3hAkara kidhara jala pheMka rahe haiM ?" saMta ne bar3I gambhIratA pUrvaka uttara diyA- "bhAI, maiM bar3I dUra se AyA hU~ / mere deza meM jala kA bar3A abhAva rahatA hai aura yahA~ isakI kamI nahIM hai / ata: maiMne vicAra kiyA hai ki kyoM na apane deza ke sUkhe par3e khetoM meM yahA~ se jala pahu~cA dU~ ? mujhe sUrya ko jala nahIM car3hAnA hai apane deza ke khetoM meM pahu~cAnA hai aura ve isI dizA meM haiN| agara maiM unheM yahA~ se jala pahu~cA dU~gA to ve saba hare-bhare ho jAe~ge / " saMta kI bAta sunakara vahA~ upasthita sabhI vyakti aura bhakta loga ha~sa par3e / bole - "lagatA hai ki ApakA dimAga tapasyA karate rahane ke kAraNa kucha phira gayA hai / bhalA sociye to sahI ki yahA~ se ApakA uchAlA huA jala Apake deza ke khetoM meM kaise pahu~ca sakegA ? aura itanI dUra se kisa prakAra unheM harAbharA kara sakegA ?" saMta muskurAte huye bole - " merA dimAga to bilakula ThIka kAma rahA hai aura isaliye mujhe vicAra AyA hai ki jaba Apake dvArA diyA huA jala isa pRthvI loka se sUrya loka taka pahu~ca sakatA hai to phira merA deza to sUryaloka se bahuta pAsa hai ata: yaha jala nizcaya hI vahA~ taka pahu~ca jAegA / " For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satsaMgati durlabha saMsArA 6e saMta kI bAta sunakara saba stabdha raha gaye aura unakI samajha meM saMta kI bAta A gaI ki jahA~ kAraNa hai vahIM usakA kArya bhI ho sakatA hai / aisA nahIM ki kAraNa to kahIM hai aura kArya kahIM anyatra ho jaae| ve yaha bhI samajha gae ki jaba bhautika kSetra meM bhI kArya aura kAraNa kA yaha niyama hai to AdhyAtmika kSetra meM to yaha saMbhava hI kaise ho sakatA hai ? AtmA kA kArya mokSa hai aura usake kAraNa samyakdarzana, samyakjJAna evaM samyakcaritra Adi haiM aura isa prakAra jabaki mokSa AtmA meM hI hai usake kAraNa bhI AtmA meM hI haiM phira usakA upAya bAhara kaise hogA ? aisA to kadApi nahIM hogA ki AtmA kahIM ho, mokSa kahIM ho aura usakI prApti kA upAya kahIM aura ho / jaba saMta kI kriyA se aura unake samajhAne se bhakta logoM ke hRdaya meM unakI bAta utara gaI to ve saba unake sAmane natamastaka ho gae aura unake prati atyaMta kRtajJa hue / 1 aisA kyoM huA ? una saMta kI alpa saMgati ke kAraNa ho / hA~, binA vacana se kahe jAne para bhI unakI rahasyamayI kriyA se na samajha logoM kI buddhi ne krAMtikArI mor3a liyA aura unakA bauddhika vikAsa sahI dizA meM huA / sajjanoM kI saMgati se isI prakAra lAbha huA karatA hai / tIsarA lAbha satsaMgati se yaha hotA hai ki manuSya ke mana ke aneka roga miTa jAte haiM / mana ke roga kyA hote haiM, isa viSaya meM jAnane kI Apako utsu katA hogI / yadyapi ve Apase chipe nahIM haiM / Aja sabhI prANI ina rogoM se pIr3ita haiM para unheM ve roga nahIM mAnate / to, mana ke roga haiM- krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa, viSaya-vikAra, asahiSNutA evaM ucchRMkhalatA Adi / yahI saba saMta samAgama yA unake sahavAsa se nirmUla hote haiM / isIliye unheM maMgalamaya tIrtha kahA jAtA hai| saMta tulasIdAsa jI ne bhI kahA hai :muda maMgalamaya saMta samAja / jimi jaga jaMgama tIratha rAja meM mahAn tyAga paMDita raghunAtha aura nimAI paMDita donoM mitra the| eka bAra donoM mitra nAva meM baiThakara jala-yAtrA kA Ananda le rahe the| usI samaya raghunAtha paMDita ne kahA - "maiMne nyAya zAstra para 'dodhIti' nAmaka TIkA likhI hai / " sunakara nimAI paMDita bole- maiMne bhI likhI hai TIkA, para abhI adhUrI hai / jaba-jaba mujhe koI naI bAta sUjhatI hai, maiM turaMta use likha DAlatA hU~ / " "kyA yahA~ bhI Apa apanI TIkA sAtha lAe haiM ?" For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. Ananda pravacana : tRtIya bhAga "hA~, hA~ ! yaha dekho usa TIkA ke hastalikhita pnne|" nimAI ne uttara diyaa| ____TIkA dekhakara raghunAtha ne anurodha kiyA ki use par3hakara sunaao| isa para nimAI paMDita prasannatA se eka-eka peja uThAkara apanI TIkA par3hane lge| raghunAtha paDita jyoM-jyoM TIkA sunate the unakA hRdaya viSAda se bharatA jA rahA thaa| anta meM unase rahA nahIM gayA aura unakI A~khoM se A~sU bahane lge| __ mitra ko rote dekhakara paMDita nimAI bar3e cakita huye aura unase rone kA kAraNa puuchaa| raghunAtha paMDita ne uttara diyA--"bhAI, maiM to yaha samajhatA thA ki merI TIkA nyAya ke granthoM meM sabase zreSTha hai / kintu Aja tumhArI likhI huI TIkA ke kucha peja sunakara merI dhAraNA galata sAbita ho gaI hai| mujhe lagatA hai ki tumhArI TIkA ke sAmane merI isa TIkA ko kauna pUchegA ?" "basa itanI sI bAta ? agara aisA hai to mitra, maiM apane isa TIkA-grantha ko abhI naSTa kiye detA hU~ kyoMki tumhArI prasannatA ke liye grantha to kyA maiM apane prANa bhI visarjana kara sakatA huuN|" kahate huye nimAI paMDita ne saMsAraprasiddha 'dIdhIti' TIkA se bhI uttama aura mahA parizrama se likhI gaI apanI . TIkA kA eka-eka peja jala meM pravAhita kara diyaa| yaha dekhate hI raghunAtha paMDita pAnI-pAnI ho gae / apane sajjana mitra kA tyAga dekhakara unheM apanI tuccha manovRtti evaM IrSyA kI bhAvanA para ghora pazcAtApa huA aura unake mana se ye duSTa roga sadA ke liye vilIna ho ge| yaha sajjana mitra kI saMgati kA hI prabhAva thaa| sajjanoM kI saMgati kA cauthA lAbha yaha hai ki usase guNa rahita vyakti bhI guNavAn bana jAtA hai / isa viSaya meM hitopadeza meM eka zloka diyA gayA kAca: kAJcana saMsargAddhatte mArakatI dyatim / tathA satsanidhAnena mUo yAti pravINatAm / suvarNa ke sambandha se kA~ca bhI sundara ratna kI zobhA ko prApta karatA hai, isI prakAra mUrkha bhI sajjana ke saMsarga se catura ho jAtA hai / __ manuSya kitanI bhI zikSA prApta kara le aura apanI tarkazakti bar3hA le, usase usakI Atmika zakti nahIM bar3ha pAtI / Aja ke yuga meM zikSita vyakti hI adhikatara nAstika pAye jAte haiM / nAstikoM meM na to Izvara ke prati AsthA hotI hai aura na hI unakA dharma-karma, loka-paraloka tathA puNya aura pApa meM vizvAsa hotA hai / pariNAma yaha hotA hai ki ve pApoM se nahIM Darate tathA dinoMdina apanI AtmA ko avanati kI ora le jAte haiN| For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satsaMgati durlabha saMsArAM 71 isake viparIta jo vyakti azikSita hote haiM, kintu saMta samAgama karate haiM, hRdaya aura vicAroM se mahAn bana jAte haiM / isakA kAraNa yaha hotA hai ki satsaMgati se unakI deva, guru evaM dharma meM AsthA utpanna ho jAtI hai aura ve pUrNa zraddhA sahita jo bhI kriyA karate haiM usakA uttama phala prApta kara lete haiM / isIlie pUjyapAda paMDita muni zrI amIRSi jI mahArAja ne kahA hai : uttama saMga umaMga dharI, sajiye suprasaMga anaMga nivAre / jJAna vadhe ru sadhe jina Ana, ajJAna kumati ko mUla ukhAre // zIla saMtoSa kSamA citta dhIraja, pAtaka se nita rAkhata nyAre / DArata dukha bhavobhava ke rikha, amRta saMgata uttama dhAre // kavi ne manuSya ko udbodhana diyA hai ki "sadA utsAha aura umaMga ke sAtha uttama puruSoM kI saMgati karo aura unakI saMgati se hRdaya ke bhAvoM ko nirmala batAte huye viSaya vikAroM kA tyAga karo / " " satsaMgati se tumhArA jJAna bar3hegA tathA bhagavAna ke vacanoM kA pAlana ho sakegA / isa sabase bar3hakara to yaha hogA ki tumhAre hRdaya meM ghara kiye hue ajJAna kA lopa hogA evaM kubuddhi jar3a-mUla se naSTa ho jAegI / " "tumhAre hRdaya meM zIla, saMtoSa, kSamA, dhaMyaM Adi aneka sadguNoM kA udaya hogA jo ki tumhArI AtmA ko pApoM se dUra rakhegA tathA bhava-bhava ke duHkhoM se chuTakArA dila.yegA | isaliye he prANI ! tuma uttama puruSoM kI saMgati karo / " vastutaH saMta-janoM kI saMgati se hRdaya meM rahe hue avaguNoM kA nAza hotA hai tathA sadguNoM kA AvirbhAva ho jAtA hai / aba satsaMgati kA pA~cavA~ lAbha kyA hai, hameM yaha dekhanA hai / yaha lAbha hai mana meM asIma zAMti kI sthApanA honA / jo vyakti sajjanoM kI saMgati karatA hai usake mana meM apAra zAMti sadA banI rahatI hai| kyoMki sajjanoM kI saMgati karane vAle vyakti kI koI niMdA nahIM karatA aura use kisI prakAra kI lajjA yA zarma kA anubhava nahIM hotA / saMta janoM kI saMgati karane vAlA vyakti agara burA ho taba bhI loga use bhalA kahate haiM tathA bure vyakti kI saMgati karane For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 Ananda pravacana : tRtIya bhAga vAle acche vyakti ko bhI duniyA burA hI mAnane lagatI hai| kahA bhI hai :-- sata saMgata ke vAsa soM, avaguna hU chipi jAta / ahira dhAma madirA pivai, dUdha jAniye tAta // asata saMga ke vAsa soM, guna avaguna hai jAta / dUdha pivai kalavAra ghara, madirA sahi bujhAta / / -vidura kitanI sundara bAta kahI gaI hai ? kahA hai-sajjanoM ke samIpa nivAsa karane se vyakti meM agara avaguNa hote haiM to bhI ve chipa jAte haiN| jisa prakAra koI vyakti ahIra ke ghara baiThakara madirA pItA hai to bhI loga yahIM mAnate haiM ki vaha dUdha pI rahA hai| aura isake viparIta durjanoM ke sAtha rahane vAle vyakti ke sadguNoM ko bhI duniyA~ durguNa hI mAnatI hai / yathA kalavAra ke yahA~ baiThakara vyakti agara vAstava meM dUdha hI pItA ho to bhI loga kahate haiM ki madirA pI rahA hai| eka pAzcAtya vidvAn ne bhI kahA hai : "Tell me with whom thou art found and I will tell thee who thou art." _geTe arthAt- mujhe batAiye Apake saMgI-sAthI kauna haiM aura maiM batA dUMgA ki Apa kona haiN| ___ kahane kA abhiprAya yahI hai ki duniyA kisI bhI vyakti ke sAthiyoM ko dekhakara hI usa vyakti ke caritra kA andAja lagAtI hai / isaliye pratyeka vyakti ko sadA bhale aura sajjana vyaktiyoM ke sahavAsa meM hI rahanA caahie| isase pahalA lAbha to yahI hogA ki loga use burA nahIM batAeMge, usakI niMdA nahIM kareMge tathA dUsarA lAbha yaha hai ki agara usameM avaguNa hoMge bhI to sajjana vyakti ke sAtha rahane se ve dhIre-dhIre naSTa ho jAeMge aura unake sthAna para sundara evaM Atma-kalyANakArI suguNoM kI sthApanA hogii| isakA pariNAma yaha hogA ki usa vyakti ke mana meM apUrva zAMti banI rhegii| sajjana vyakti kA kevala upadeza hI zikSA nahIM detA apitu usakA pratyeka kArya evaM pratikSaNa kI dinacaryA bhI satat zikSA detI hai tathA jJAna meM vRddhi karatI hai| eka zloka meM bhI yahI bAta kahI gaI hai : paricaritavyAH santo, yadyapi kathayanti no sadupadezam / yAsteSAM svairakathAstA eva bhavanti zAstrANi // sajjanoM kI upAsanA karanI cAhiye; cAhe ve upadeza na bhI dete hoM, kyoMki jo unake nijI vArtAlApa haiM vahI sadupadeza ho jAte haiN| isa prakAra satsaMgati se vyakti ko aneka lAbha hote haiN| sabase bar3A lAbha to yahI hai ki sajjanoM kI saMgati karane se vaha durjanoM ke saMga se baca jAtA For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satsaMgati durlabha sNsaar| 73 hai| bhale hI vyakti saMta-janoM kA upadeza na sune kintu samIpa rahakara unakI dinacaryA kA avalokana karate huye bhI dhIre-dhIre unake sadaguNoM kA anukaraNa karane lagatA hai aura yahI hAla durjanoM kI saMgati se hotA hai / na cAhane para bhI zanaiH-zanaiH vaha durguNoM kI ora sammukha hue binA nahIM raha paataa| tabhI kabIra ne kahA hai : kAjara kI koTharI meM kaso hUM sayAno jAya / eka lIka kAjara ko lAgi hai 4 lAgi hai // vastuta: kAjala se bharI huI koTharI meM praveza karate samaya manuSya nahIM cAhegA ki usake zarIra yA kapar3oM para tanika bhI kAlikha lge| kintu lAkha prayatna karane para bhI koI na koI kAlI rekhA yA dhabbA usa para lage binA nahIM rhegaa| ThIka yahI hAla durjanoM kI saMgati karane para hotA hai ki lAkha mana ko niyantraNa meM rakhane para bhI vaha duguNoM kI ora jAe binA nahIM rhtaa| unake sahavAsa se lAbha raMca-mAtra bhI nahIM hotA kevala hAni hI palle par3atI hai| durjana vyakti saMkhyA meM aneka hokara bhI kisI vyakti kA bhalA nahIM kara sakate kyoMki ve svayaM hI AtmA ko unnati kI ora agrasara karane kA mArga nahIM khoja pAte / tabhI kahA jAtA hai : zatamapyandhAnAM na pazyati / sau aMdhe milakara bhI dekha nahIM paate| kintu isake viparIta saMta-puruSa bhane hI akelA ho, vaha svayaM apane liye uttama mArga khoja letA hai tathA anya asaMkhya vyaktiyoM ko bhI mArga sujhAtA hai| caMdana ke samAna vaha atyalpa mAtrA meM hokara bhI manuSya ke mana ko AhlAda se bhara detA hai. jabaki gAr3I bhara lakar3I bhI isa kArya ko sampanna nahIM kara sktii| kisI ne yahI kahA hai :-- caMdana kI cuTakI bhalI, gAr3I bharA na kaatth| isalie baMdhuo ! bhale hI thor3e samaya ke liye kI jAya kintu saMgati satpuruSoM kI hI karanI cAhie usase hameM jo bhI lAbha hogA vaha hamAre jIvana ko unnati ke patha para kaI kadama Age bar3hA skegaa| maiMne eka dRSTAnta par3hA thA - truTi sudhAra eka bAra bhagavAn mahAvIra ke samavazaraNa meM devatA, vidyAdhara evaM sAdhAraNa For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 Ananda pravacana : tRtIya bhAga manuSya sabhI Ae the| vaitADhya parvata ke agale hisse meM vidyAdhara rahate haiM, apanI vidyA ke bala para hI ve apane kArya sampanna karate haiM ataH unheM vidyAdhara kahA jAtA hai| ___ to eka vidyAdhara jaba bhagavAna ke darzana karane ke pazcAt apane nivAsasthAna ko lauTane lagA taba usane apane vimAna ko calAne ke lie mantra pddh'aa| saMyogavaza vaha mantra ke kucha akSaroM ko bhUla gayA aura usakA vimAna eka aMgula bhI U~cA nahIM uTha sakA / bAra-bAra mantra par3hane para bhI vimAna ko na uThate dekha vaha bahuta parezAna huaa| vidyAdhara kI isa parezAnI ko mahArAjA zreNika ke putra evaM maMtrI abhaya kumAra ne dekhA to bhagavAna se pUchA- "deva, vidyAdhara kI parezAnI kA kyA kAraNa hai ?" bhagavAn ne uttara diyA--''isake mantra par3hane meM kucha galatI ho rahI hai / yaha mantra ke kucha zabdoM ko bhUla gayA hai ata: vimAna ko calA nahIM sktaa|" yaha dekhakara abhayakumAra vidyAdhara ke samIpa Ae aura bole- bhAI kyA bAta hai ?" "vimAna uTha nahIM rahA hai|" vidyAdhara ne saMkSipta uttara kiyaa| "Apa kauna-sA mantra par3ha rahe haiM ise uThAne ke liye ?" abhayakumAra ne punaH puuchaa| "vaha to maiM par3ha hI rahA hU~ aba Apa ko kyA-kyA batAU~ / " vidyAdhara ne rukhAI se khaa| "para batAne meM ApakA kyA nukasAna hai ? saMbhava hai maiM ApakI kucha sahAyatA kara skuu|" abhayakumAra ke Agraha aura apanI parezAnI ko dekhate huye vidyAdhara ne mantra abhaya kumAra ko sunAyA / abhayakumAra bar3e buddhimAna aura sabhI vidyAoM ke dhanI the| unhoMne phaurana mantra meM rahI huI truTi yA kamI ko pUrA kara diyA aura usake anusAra mantra par3hane para usa vidyAdhara kA vimAna kSaNabhara meM cala diyaa| isa udAharaNa se Azaya yahI hai ki abhayakumAra jaise satpuruSa ke kucha kSaNoM ke samparka se hI vidyAdhara ko kitanA lAbha huA ? dUsare, yaha zikSA bhI auroM ko milI ki kisI bhI mantra athavA pATha kA uccAraNa karate samaya usake zabdoM ko zuddha bolanA cAhie, akSara na adhika aura na hI kama bole jAne For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satsaMgati durlabha saMsArA caahie| Apa loga bhI jaba pratikramaNa karate haiM to usa samaya jJAna ke caudaha aticAra bolate hue kahate haiM- hINakkharaM, accakkharaM, arthAt kama yA adhika akSara bolA ho to tassa micchAmi dukkaDaM / to jisa prakAra mahApaMDita abhayakumAra kI kSaNika saMgati se vidyAdhara ke mantra - jJAna kI nyUnatA pUrNa huI, usI prakAra saMta janoM kI evaM guru kI saMgati karane se mumukSu prANI ke jJAna meM rahI huI nyUnatAoM kI tathA truTiyoM kI bhUleM ThIka hotI haiM tathA jJAna meM nirantara vRddhi hotI hai jisakI sahAyatA se vaha apanI sAdhanA ko sabala banAtA hai / dhyAna meM rakhane kI bAta hai ki manuSya kitAbI jJAna kitanA bhI hasila kara le, bar3e-bar3e granthoM ko kaNThastha karake vidvAnoM kI zreNI meM apane Apako samajhane laga jAe. phira bhI vaha jJAnI nahIM kahalA sktaa| kyoMki usakA jJAna tarka-vitarka tathA vAda-vivAda karake logoM ko prabhAvita karane tathA bhautika upalabdhiyoM ko prApta karane ke kAma hI AtA hai / vaha jJAna usakI AtmA ko karmamukta karane meM sahAyaka nahIM banatA / saccA jJAna vahI hai jo AtmA ko zuddhi kI ora bar3hAtA hai tathA zanaiH-zanaiH use bhava-bhramaNa se chuTakArA dilAtA hai aura aimA jJAna jise hama samyak jJAna kahate haiM saMta-janoM ke samparka se hI hAsila ho sakatA hai / saMta athavA sacce guru jo ki vizuddha samyak dRSTi ke dhArI hote haiM, vItarAga kI vANI para aTUTa vizvAsa rakhate haiM, viSaya-vikAroM alipta rahate haiM tathA tyAga aura tapasyA ke dvArA nirantara karmoM kI nirjarA karate hue sAdhanA patha para bar3hate haiM, ve hI sacce jJAnI kahalAte haiM tathA unhIM kI saMgati se anya prANI bhI jJAna-vRddhi karate hue apanI AtmA ko zuddhi kI ora le jA sakate haiM / 1 sacce saMta athavA guru kI pahicAna karAte hue pUjyapAda zrI amIRSi jI mahArAja kahate haiM : sabaM 75 jaga jAla saMsAra anitya, vicArI sujAna taje sukha sAre / gahe zivamArga virAga rahe, jaga-rAga dahe agha DAga nivAre // kare nahiM neha kabhauM tana teM, tapa saMjama se nija kAja sudhAre / taje vanitA dhana-dhAma amorikha, satya vahI gurudeva hamAre // For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 Ananda pravacana : tRtIya bhAga ___kyA kahA hai kavi ne ? yaha nahIM ki sAre zAstroM ko par3ha lene vAle, aneka dharma-granthoM ko kaNThastha kara lene vAle tathA anekoM vidyAoM ko jAnane vAle hamAre guru haiN| ___ kavi ne spaSTa kahA hai-jo isa jagata ko jaMgala samajhate haiM tathA samasta sAMsArika padArthoM ko anitya mAnakara inase prApta hone vAle kSaNika aura jhUThe sukhoM kI kAmanA nahIM karate, unheM tilAJjali de dete haiM tathA apane zarIra se raMca-mAtra bhI sneha na rakhate hue virakta hokara apane pApoM kA nAza karane ke lie sAdhanA kA ma gaM grahaNa karate haiM aura jo nirantara apanI indriyoM para tathA mana para saMyama rakhate hae tyAga-tapasyApUrvaka dharmArAdhana karate haiM, itanA hI nahIM apanI strI, putra, parivAra evaM dhana-vaibhava para se sampUrNa mamatva haTA lete haiM ve hI sacce mAyane meM hamAre guru haiM aura aise guru virale hI hote haiM / kahA bhI hai : guravo viralAH saMti, ziSya saMtApahArakA. / aise guru virale hI milate haiM jo ki apane ziSyoM ke kaSAya-janita kaSToM ko aura janma-maraNa rUpa saMtApa ko miTAne meM mArga-darzana karate haiM / ___ to baMdhuo ! isIlie kahA gayA hai ki satsaMgati karane se jJAna kI vRddhi hotI hai tathA sanmArga prApta hotA hai / saMta-janoM kI saMgati karane se sadA lAbha hI hotA hai, hAni kI saMbhAvanA nahIM rhtii| bhale hI vyakti aisI AtmAoM kI saMgati adhika na kara sake phira bhI use jahA~ taka bane prayatna karanA cAhie / kabhI-kabhI to kSaNabhara kA satsaMgata bhI jIvana ko aisA mor3a de detA hai ki jIvana bhara kI kamAI vyakti ko usa alpakAla meM hI ho jAtI hai| brahmANDa kI parikramA kahA jAtA hai ki eka bAra devatAoM meM isa bAta ke lie bar3A jhagar3A huA ki sabameM prathama pUjya kauna hai ? bahata kAla taka vAda-vivAda karane para bhI jaba isakA koI hala nahIM nikalA to sarva sammati se nizcaya kiyA gayA ki samasta brahmANDa kI jo koI pahale parikramA karake A jAya vahI sarvaprathama pUjya mAnA jaayegaa| yaha nizcita hote hI saba devatA apane-apane vAhanoM para savAra hokara brahmANDa kI parikramA karane ke liye ravAnA ho gye| kintu gaNeza jI bar3I cintA meM par3e, kyoMki unakA vAhana cUhA thA / usa para savAra hokara ve kaba brahmANDa kI parikramA karake lauTate ? bar3e bhArI asamaMjasa meM par3e hue ve mana mAre eka sthAna para baiTha gaye aura apanI samasyA kA hala kaise ho isa para vicAra karane lge| kintu bahuta dera taka socane para bhI unheM koI rAstA sujhAI nahIM diyA ataH bre atyanta duHkhI ho gye| For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satsaMgati durlabha saMsArA 77 akasmAt hI udhara se nArada RSi gujre| jyoMhi gaNeza jI kI dRSTi una para par3I, ve nArada jI ke samIpa Aye / gaNeza jI ko bahuta hI udAsa dekhakara nArada ne pUchA-"Apa Aja kisa cintA meM par3e haiM ?" "kyA batAU~ deva ! Aja maiM bar3I parezAnI meM hU~ / devatAoM meM kauna pUjya hai ? isa bAta ko sAbita karane ke liye saba devatA apane-apane zIghragAmI vAhanoM para savAra hokara brahmANDa kI parikramA karane cala diye haiM / para maiM isa cUhe para car3hakara kaise brahmANDa kI parikramA karU ? kRpA karake Apa hI koI upAya batAiye !" gaNeza jI ne nArada se prArthanA kii| nArada jI bar3e jJAnI aura tIvra buddhi ke the| kucha pala meM hI bole-"Apa rAma kA nAma likhakara usakI parikramA kara lIjiye / rAma nAma meM to akhila brahmANDa nihita hai / cintA kisa bAta kI ?" basa phira kyA thA / gaNeza jI ne caTa-paTa rAma kA nAma pRthvI para likhakara usakI parikramA kara lii| pariNAmasvarUpa unheM sarvaprathama brahmANDa kI parikramA ke rake Ane vAlA aura sarvopari pUjya mAnA gayA / kahA bhI jAtA mahimA AsU jAna ganarAU, prathama pUjiata nAma prabhAU / isa udAharaNa se sAbita hotA hai ki gaNeza jI nAradamuni kI alpa saMgati se hI devatAoM meM prathama pUjya bana gaye tathA eka upAya ko batA dene ke kAraNa hI nArada jI ne gaNeza jI ke gurupada ko prApta kara liyaa| to bandhuo, isIliye Apako bhI sadA yaha dhyAna rakhanA cAhiye ki alpakAla ke liye hI sahI para sata-samAgama avazya kreN| kauna jAnatA hai ki kisa kSaNa mana kI gati karavaTa badala le aura guru kA eka zabda bhI Apake jIvana ko sArthaka banA de| saMta-jIvana aura eka sAdhAraNa vyakti ke jIvana meM mahAn antara hotA hai| birale vyakti hI apanI vAsanAoM aura bhogalipsAoM para vijaya prApta karake Atma-sAdhanA ke patha para cala sakate haiM / saMsAra ke kArya to tanika buddhibala, manobala yA zArIrika bala se sampanna kara liye jA sakate haiM kintu Atma-utthAna kA kArya sahaja hI sambhava nahIM hotA / usake liye maha puruSoM ko tyAga, tapasyA, sahanazIlatA, samabhAva, zAMti, nirAzakti tathA saMtoSa Adi kI kaThina kasauTiyoM para kharA utAranA hotA hai| pUrNa ekAgracitta se unheM cAritra For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana: tRtIya bhAga dharma evaM saMyama kA pAlana karanA par3atA hai / kahA bhI hai :retain diTThI, carite puta ! duccare / javA lohamayA ceva, cAveyagvA sudukkaraM // 78 -- uttarAdhyayana sUtra 16-36 arthAt -- sarpa ko ekAgradRSTi kI taraha ekAgra mana rakhate huye caritra pAlana pAlana atyanta duSkara hai / dUsare zabdoM meM, lohe ke canoM ko cabAne ke samAna saMyama pAlanA atyanta hI kaThina hai / vastutaH saMta-jIvana atyanta duSkara kintu mahAmahima bhI hotA hai / isaliye vyakti ko unake jIvana se jJAna pAne ke liye unakI saMgati karanI cAhiye tathA unake sadupadeza evaM AcaraNa se apane Atma-kalyANa kA mArga pAnA cAhiye / satsaMgati se hI jJAna prApti saMbhava hai aura jJAna prApti se karma nAza karate hue mukti / ataH jise mukti kI abhilASA hai, use satsaMgati kA mahatva samajhakara usake dvArA apanI jJAna-vRddhi karanI cAhiye / For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA jJAna prApti kA sAdhana : vinaya dharmapremI bandhuo, mAtAo evaM bahano ! kala hamane jJAna-prApti ke pAMcaveM kAraNa 'paMDita puruSoM kI saMgati' ke viSaya meM pravacana kiyA thaa| Aja chaThe kAraNa vinaya ko lenA hai| dhyAkaraNa zAstra ke anusAra binaya zabda meM 'vi' upasarga hai / upasarga bAIsa hote haiM jinameM se 'vi' eka hai / vinaya zabda meM se 'vi' ko haTA diyA jAya to naya raha jAtA hai| naya zabda kA artha bhI Apako jAnanA cAhiye / 'nija' eka dhAtu hai isakA artha hai-prApti karanA / isI se naya banatA hai aura usakA artha bhI prApti karanA hotA hai / aba rahA 'vi' upasarga / ise naya ke pahale lagA dene se vinaya ho jAtA hai tathA artha nikalatA hai--vizeSa rIti se / vinaya ke liye bhagavAn ne cAra mUla sUtra kahe haiM- uttarAdhyayana, dazavakAlika, naMdI sUtra evaM anuyogadvAra sUtra / jAnane kI jijJAsA hotI hai ki ina cAroM sUtroM ko hI mUla sUtra kyoM kahA gayA hai jabaki aura bhI aneka sUtra vidyamAna haiM ? isakA samAdhAna yahI hai ki jJAna, darzana, cAritra aura tapa, ye cAroM jo ki mokSa ke mukhya sAdhana haiM inakA vivecana ina cAroM zAstroM meM kiyA gayA hai / ataH ina cAroM mUla sUtroM kA gambhIra adhyayana karake mumukSu prANI mokSa ke zAna, darzana, cAritra evaM tapa-rUpa sAdhanoM ko apanA sakatA hai / 'nandI sUtra' meM jJAna kA vizad varNana hai| yaha bhI kahA jA sakatA hai ki isa sUtra meM jJAna kA jitanA adhika spaSTokaraNa hai, utanA anya kisI bhI sUtra meM nahIM hai| ___jJAna ke pazcAt darzana AtA hai / darzana yAnI zraddhA / dUsare sUtra 'anuyoga dvAra' meM zraddhA kI dRr3hatA ke viSaya meM batAyA gayA hai tathA hamAre siddhAntoM kI kyA mAnyatAe~ haiM ? sAta naya kyA haiM ? unakA svarUpa kyA hai, ina sabhI kA spaSTIkaraNa bhI isI sUtra meM kiyA gayA hai / mokSa kA tIsarA sAdhana hai cAritra / cAritra kA vistRta vivecana 'dazavaikAlika sUtra' meM pAyA jAtA hai / sAdhu ko kisa prakAra rahanA cAhiye ? kaise For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 Ananda pravacana : tRtIya bhAga calanA ? kase bolanA ? kaise gocarI lAnA, Adi sabhI ke viSaya meM 'dazavaikAlika' meM nirdezana hai| cauthA sUtra hai -'uttarAdhyayana sUtra' / isameM tapa ke viSaya meM varNana diyA hai| Apa jo ki isa sUtra ko par3ha cuke hoMge, kaheMge ki isameM tapa kA kyA varNana hai ? kevala eka hI to tIsavA~ adhyAya isa viSaya kA hai / para ApakI yaha zikAyata sahI nahIM hogii| kyoMki vinaya bhI tapa hai aura isa sUtra ke naveM adhyAya meM vinaya kA bar3A vizad vivecana hai / vinaya kI mahattA - hamAre jaina-zAstroM meM vinaya ko bar3A mahattvazAlI mAnA gayA hai / isake viSaya meM kahA hai : - viNao jiNasAsaNa mUlaM, viNao nivvANa saahgo| viNao vippamukkasa, kuo dhammo kuo tavo ? arthAt-vinaya jina zAsana kI jar3a hai aura vinaya hI nirvANa kA sAdhaka hai| jisa vyakti meM vinaya nahIM hai, usameM dharma aura tapa Tika hI kaise sakate ___abhiprAya yahI hai ki jisa prakAra mUla ke abhAva meM zAkhAe~ tathA phala-phUla Adi kucha nahIM Tikate usI prakAra vinaya rUpI mUla ke abhAva meM usake phalaphUla rUpI dharma tathA tapa Adi nahIM Tika sakate / vinaya samasta laukika evaM lokottara sukhoM kA sAdhana hai / kisI manuSya meM bhale hI saikar3oM anya guNa maujUda haiM, kintu vinaya guNa nahIM hai to ve samasta guNa zobhAhIna mAlUma dete haiN| eka saMskRta bhASA ke kavi ne kahA bhI hai : nabhobhUSA pUSA kamalavanabhUSA mdhukro| vacobhUSA satyaM vara vibhavabhUSA vitaraNam // manobhUSA maMtrI madhusamaya bhUSA manasijaH / sado bhUSA sUktiH sakalaguNa bhUSA ca vinyH|| AkAza kA bhUSaNa sUrya hai tathA kamala-vana ke AbhUSaNa madhukara yAnI bhramara haiM / AkAza meM bhale hI asaMkhya tAre raheM kintu unase AkAza suzobhita nahIM hotA tathA kamaloM ke vana meM agara bhaMvare madhura-madhura gujAra na kareM to kamalavana bhI sUnA-sUnA lagane lagatA hai| For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna prApti kA sAdhana : vinaya Age kahA hai - kisI kI vANI kitanI bhI namratA aura madhuratA kyoM na liye ho, agara vaha satya se maMDita nahIM hai to saundarya rahita hI mAnI jaaye| isI prakAra manuSya ke pAsa dhana kI mAtrA kitanI bhI kyoM na bar3ha jAye agara usameM udAratA nahIM hai, dAna kI sundara bhAvanA nahIM hai to usakA samasta dhana vyartha hai, saundaryahIna hai| kyoMki sampatti kevala dAna se hI zobhA pAtI hai / agalI bAta mana ke viSaya meM kahI gaI hai ki vyakti ke mana kI mahattA aura zobhA anya vyaktiyoM se maMtrI sthApita karane meM hai| agara kisI vyakti ke mana dAna, dayA, paropakAra aura sevA Adi ke guNa haiM kintu saMsAra ke samasta prANiyoM ke prati maMtrI bhAva nahIM hai to ve anya sadguNa bhI sundara aura sarasa nahIM mAlUma hote / isI prakAra cAMdanI rAta ke bhUSaNa kamala haiM aura sajjanoM kI vANI ke bhUSaNa sUktiyA~ haiM / inake AbhAva meM saundarya adhUrA raha jAtA hai / para kavi ne Age kyA kahA hai ? yahI ki samasta guNoM kA bhUSaNa ekamAtra vinaya hai / aura isake na hone para koI bhI guNa zobhA nahIM pAtA / 8 1 I saMkSepa meM yahI kahA jA sakatA hai ki vinaya guNa saba guNoM se uttama hai, mahAn hai / jo vyakti apane se bar3oM ke tathA guNavAnoM ke prati vinaya bhAva rakhate haiM, unakA samma na aura satkAra karate haiM, apanI zikSA, vaibhava, tapa evaM bala kA abhimAna na karate huye apanI truTiyoM evaM ayogyatAoM ko samajhate huye gurujanoM se sadupadezoM ke dvArA unheM dUra karane kA prayatna karate haiM ve bhavya prANI hI jJAna ke adhikArI banate haiM tathA apane jIvana ko nirmalatA kI ora le jA sakate haiM / hamArA dharma vinayamUlaka hai aura vaha guNoM kI zreSThatA ko mahattva detA hai veza paridhAna athavA ADambara ko nahIM / arthAt jo jJAna, darzana evaM cAritra meM adhika haiM unako vinaya karane kA upadeza detA hai / yahI kAraNa hai ki agara eka sATha varSa kA vayovRddha vyakti bhI dIkSA letA hai to use pUrvadIkSita dasa varSa sAdhu kI bhI vaMdanA karanI par3atI hai / eka phaTehAla nimna kula ke dIkSita saMta ke caraNoM meM bAdazAha ko bhI jhukanA par3atA hai / ke kintu Aja ke yuga meM zikSA praNAlI kucha isa prakAra kI hai ki chAtroM meM kitAbI jJAna bhale hI bar3hatA calA jAya kintu vinaya guNa nahIM panapatA / pariNAmasvarUpa zikSaka aura ziSya ke bIca jaisA madhura sambandha sthApita honA cAhiye usake darzana bhI nahIM hote / ulaTe skUloM se par3hakara nikale hue chAtra kAlejoM taka jAte-jAte to itane uddaNDa ho jAte haiM ki unake mana ke mAphika na calane para ve apane prophesaroM ko bhI sajA dene kI dhamakiyA~ dete haiM / yahI hAla adhunika parivAroM kA bhI hai / parivAra ke choTe-choTe sadasya, putra, pautra Adi bhI apane se bar3oM ko apazabda kahate huye tathA gAliyA~ dete huye For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 Ananda pravacana : tRtIya bhAga pAye jAte haiM / phalasvarUpa usa parivAra meM prema evaM zAnti kA sAmrAjya nahIM rahanA / ulaTe ghRNA, tiraskAra tathA kalaha kA vAtAvaraNa banA rahatA hai / ThIka bhI hai jahA~ pitA-putra, sAsa-baha evaM devarAnI-jiThAnI hI Apasa meM lar3AI-jhagaDe karatI hoM vahA~ unakI saMtAna sadguNa sampanna kaise bana sakatI hai ? saccaritra aura suzIla mAtA hI kevala apanI santAna ko Adarza santAna ke rUpa meM lA sakatI hai| dUdha ko lajA rahA hai ? Apako mAlUma hI hogA pannA dhAya kA udAharaNa / mevAr3a ke gauravazAlI vaMza ke antima dIpaka nanheM rAjakumAra udayasiMha kI rakSA ke liye pannA ne apane putra kA balidAna kara diyA aura kisI taraha apane prANoM ko bhI saMkTa meM DAlakara vaha arAvalI ke durgama paha r3oM aura IDara ke kUTamArgoM ko pAra karatI huI kumbhala meru durga para phuNcii| usa durga kA kiledAra AzAsiMha depurA thaa| pannA dhAya ne bAlaka udayasiMha ko lAkara AzAzAha kI goda meM biThA diyA aura use zaraNa dene kI prArthanA kii| AzAsiMha tanika hicakicAyA aura bacce ko goda se utArane kA prayatna karane lgaa| yaha saba AzAzAha kI mAtA ne dekhA, jo ki kucha hI dUra para baiThI huI thii| zaraNAgata ko Azraya dene meM putra kI hicakicAhaTa dekhakara vaha siMhanI kI taraha garaja kara bolI__ "yaha kyA hai AzA ? kyA tU merA isI prakAra kA kAyara putra hai ? merA dUdha pIkara mujhe hI lajA rahA hai, mujhe vIra mAtA kahalavAne ke gaurava se vaMcita kara rahA hai ? kyA tU bhUla gayA hai ki hama jaina haiM aura zAha kahalAte haiM ? Aja eka zAha ke pAsa zaraNa lene ke liye svayaM rAjA AyA hai / yaha aura koI nahIM terA hI zAsaka mevAr3a kA rAjA hai| aura tU apane rAjA kI prajA hokara bhI use zaraNa dene se inkAra karanA cAhatA hai ? ise apanI goda meM uThA aura apanA zAhatva tathA vIratva dikhA ! aura yaha bhI dikhA saMsAra ko ki 'jaina' kabhI zaraNAgata kI rakSA se muMha nahIM mor3ate / " baMdhuo, kyA Apa kalpanA kara sakate haiM ki mAtA kI bAta sunakara AzAzAha ne kyA kiyA hogA? kyA usane apanI mA~ kI bAta kA virodha kiyA hogA ? yA use kaTu zabda kahe hoMge ? nahIM, AzAzAha sacce arthoM meM vIra mAtA kA vIra putra thaa| mAtA ke prati usake hRdaya meM apAra zraddhA aura prema thaa| ina sabake alAvA jo usameM sabase mahAn guNa thA, vaha thA vinaya guNa / For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna prApti kA sAdhana : vinaya 63 mAM kI cetAvanI sunate hI vaha vinayavAna putra uThA aura apanI mAtA ke caraNoM meM natamastaka hokara bolA - "Aja tumane mujhe kartavya se cyuta hone se bacA liyA hai mA~ ! maiM isI kSaNa pratijJA karatA hU~ ki apane prANoM kI bhI paravAha na karake apane bhAvI rAjA kI rakSA kruugaa|" huA bhI yahI, AzAzAha ne bar3I satarkatA se kumAra udayasiMha kI rakSA kI tathA use rAjanIti Adi sabhI vidyAoM meM pAraMgata karake bar3A hote hI cittaur3a ke rAjasiMhAsana para baiThA diyaa| kaisI thIM ve mAtAe~ ? eka ne to apane svAmI ke putra ke liye apane putra kA balidAna kiyA tathA dUsarI ne apane putra ko apane kartavya kA pAlana karane ke liye prerita kiyaa| para yaha isIliye sambhava huA ki putra meM bacapana se hI mAtRbhakti, AjJApAlana evaM vinayazIlatA ke guNa kUTa-kUTa kara bhare gaye the| usako mAtA ne apane putra AzAzAha ko zaMzAvasthA se hI saMskArI banAyA thaa| Aja bhI agara mAtAyeM cAheM to apane bAlakoM ko apanI icchAnusAra vinayI, vIra, vidvAn aura vicArazIla banA sakatI haiM / eka pAzcAtya vicAraka ne kahA hai"Men are what their mother made them." -emarsana manuSya vahI hote haiM jo unakI mAtAyeM unheM banAtI haiN| to maiM Apako yaha batA rahA thA ki jisa parivAra, samAja aura deza meM vyakti vinayavAna aura sahiSNu hote haiM, vahA~ kabhI kalaha evaM ApasI jhagar3oM kA vAtAvaraNa sthApita nahI hotaa| eka deza dUsare deza kI bar3hatI ko dekhakara prasanna ho, eka samAja dUsare samAja kA sahAyaka bane aura parivAra kA eka sadasya dUsare sadasya ke prati sneha aura namratA kA vyavahAra rakhe vahA~ kabhI azAMti nahIM hotii| azAMti kA mUla kAraNa hI avinItatA, ajJAna aura asahiSNutA hote haiM / ata: pratyeka vyakti ko ina durguNoM se bacane kA prayatna karanA caahiye| _ vinamratA jIvana kA mahAn guNa hai / isameM itanI zakti aura AkarSaNa hai ki anya samasta sadguNa milakara bhI isakA mukAbalA nahIM kara sakate tathA hRdaya meM isake Ate hI cumbaka ke dvArA khIMce gaye lohe ke samAna saba cale Ate haiN| jo vyakti vinaya ko apanA letA hai use sacce jJAna kI prApti hotI hai tathA usakI AtmA nirmalatara banatI jAtI hai / vinayI puruSa jahA~ bhI jAtA hai, For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 Ananda pravacana : tRtIya bhAga sammAna prApta karatA hai tathA vidvAn na hone para bhI sAre saMsAra ko apanI ora AkRSTa kara letA hai |khaa bhI hai"garva se devatA dAnava bana jAtA hai tathA vinaya se mAnava devtaa|" --AgasTAina vicAraka ne kitanI yathArtha bAta kahA hai ki vinaya ke abhAva meM ahaMkAra ke kAraNa jahA~ devatA bhI dAnava ke sadRza ho jAtA hai vahAM vinaya guNa se suzobhita manuSya, manuSya hokara bhI devatA kahalAne lagatA hai| isaliye pratyeka vyakti aura sAdhaka ko ahaMkAra kA tyAga karake vinaya ko apanAnA cAhiye / agara ahaMkAra jIvana meM praveza kara gayA to phira vinaya kA vahAM rahanA asambhava ho jAegA aura usa hAlata meM sacce jJAna kI prApti tathA mokSa kI abhilASA nigazA ke atala sAgara meM DUba jaayegii| cikane ghar3e para pAnI __ zrI uttarAdhyayana sUtra meM batAyA hai ki pAMca prakAra ke vyaktiyoM ko hita kI zikSA nahIM lagatI aha paMcahi ThANehi, jehi sikkhA na labhaI / thammA, kohA pamAeNaM, rogeNAessaeNa y|| ve pAMca kauna-kauna se haiM ? abhimAnI, krodhI, pramAdI, rogI aura aalsii| cikane ghar3e para se baha jAne vAle jala ke samAna ina pAMcoM prakAra ke vyaktiyoM ko kitanI bhI zikSA kyoM na dI jAya, usakA koI asara nahIM hotaa| isakA kAraNa kevala vinaya kA abhAva hI hotA hai / rAvaNa abhimAnI thaa| usake bhAI vibhISaNa ne use bAra-bAra kahA __ "bho laMkezvara ! dIyatAM janakajA rAmaH svayaM yAcate // " he laMkezvara ! janakaputrI sItA ko de do, rAma svayaM usakI tumase yAcanA kara rahe haiN| kintu ghamaNDa ke mAre jisake paira hI pRthvI para nahIM par3ate the, vaha rAvaNa apane hita ke liye dI jAne vAlI zikSA ko bhI kaise grahaNa karatA, pariNAma yahI huA ki use apanI sone kI laMkA ke sameta naSTa honA pdd'aa| eka jainAcArya ne abhimAnI vyakti ko madonmatta hAthI kI upamA dete hue saMskRta meM eka bar3A sundara zloka likhA hai / vaha isa prakAra hai zamAlAnaM bhaMjan vimalamati nAr3I vighaTayan / kiran durvApAMzUtkaramagaNayannAgama zruNim // bhramannuA svaraM vinaya vana vIthIM vidalayan / janaH kaM nAnathaM janayati madAMdho dvipa iva // For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna prApti kA sAdhana : vinaya 85 zloka meM batAyA gayA hai - 'ghora mada meM chakA huA hAthI jisa staMbha se bA~dhA jAtA hai, use ukhAr3a detA hai, rassI tor3a DAlatA hai, malina dhUli apane Upara DAla letA hai tathA mahAvata ke aMkuza kI bhI paravAha na karatA huA pRthvI para kI samasta vastuoM ko rauMdate huye icchAnusAra yatra-tatra vicaraNa karatA rahatA hai / ThIka isI prakAra arthAt madonmatta hAthI ke samAna hI garvonmatta vyakti bhI zAMti rUpI khaMbhe ko ukhAr3a detA hai tathA nirmala buddhi rUpI rassI ko tor3a DAlatA hai / itanA hI nahIM, vaha durvAkya rUpI dhUla ko uchAlatA hai aura Agama rUpI aMkuza kI tanika bhI paravAha kiye binA vinaya rUpI galiyoM ko rauMdatA huA svatantratApUrvaka idhara-udhara ghUmatA rahatA hai / anta meM kahA hai- madonmatta hAthI ke samAna hI abhimAna ke mada meM cUra huA vyakti kauna-sA anartha nahIM karatA ? arthAt pratyeka prakAra kA akaraNIya kArya vaha karatA hai | eka hindI kavi ne bhI kahA hai ------------ jaba laga aMkuza zIza para taba laga nirmala deha / gaja aMkuza ke bAhiraM, sira para DArata kheha // isakA artha Apa samajha hI gae hoMge ki jaba taka hAthI aMkuza meM rahatA hai, usakI deha nirmala banI rahatI hai / kintu jaise hI vaha mada meM cUra hokara aMkuza ke bAhara ho jAtA hai, apane mastaka para sUMr3a se dhUla DAla letA hai aura zarIra ko malina banA letA hai / to abhimAnI vyakti ke liye madonmatta hAthI kI upamA bilakula yathArtha hai / mithyAtva evaM abhimAna ke naze meM cUra huA prANI Agama rUpI aMkuza ko nahIM mAnatA tathA zAstrIya vANI ko heya samajhatA hai / Aja ke yuga meM avadhi jJAnI, manaHparyAya jJAnI, kevalajJAnI yA gaNadhara koI bhI upalabdha nahIM hote ataH zAstra hI hamAre liye aMkuza kA kAma karate haiM / zAstroM ke sahAre se hI manuSya cAhe to apanI durbhAvanAoM kA nAza kara sakatA hai tathA AtmA meM rahI huI truTiyoM ko sudhAra sakatA hai / kintu jise apane dhana-vaibhava kA athavA apane jJAna kA ahaMkAra hai vaha to zAstroM kI, guruoM kI tathA saMta janoM kI, kisI kI bhI paravAha nahIM karatA tathA sabakA tiraskAra eva apamAna karane ke liye kaTu vacana rUpI reta ko uchAlatA hai / usake aise akaraNIya vyavahAra se abhimAna to apanA mastaka uThA letA hai kintu vinaya guNa jo ki atyanta komala hotA hai, vaha daba jAtA hai / kintu kyA abhimAna sadA hI apanA mastaka U~cA karake cala sakatA hai ? nahIM, eka dina use burI taraha apamAnita hokara nIce giranA par3atA hai / For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 Ananda pravacana : tRtIya bhAga garva kharva vaiSNava granthoM meM eka udAharaNa AtA hai / namuci nAmaka eka daitya thaa| vaha bar3A zaktizAlI aura pratApI thaa| apanI zakti ke abhimAnavaza usane ghora tapasyA karake brahmA se yaha varadAna bhI prApta kara liyA ki 'maiM na kisI astra-zastra se marU, na kisI zaSka yA Adra padArtha se hI mruuN|' yaha varadAna prApta kara lene ke bAda to usake garva kA pUchanA hI kyA thA? niraMkuza hokara vaha anya prANiyoM para ghora atyAcAra karane lagA / sarvatra trAhitrAhi maca gii| kucha samaya pazcAt devAsura saMgrAma chir3A aura namuci ne devatAoM ke bhI chakke chur3A diye / varadAna prApta hone ke kAraNa maratA bhI vaha kisI se nahIM thaa| indra kA vajra bhI usake sAmane asaphala ho gyaa| kintu usake pApa kA ghar3A bhara gayA thA aura usakA mAna-mardana bhI honA thA ataH AkAzavANI huI. "ki yaha astra-zastra se nahIM maregA / ise samudra ke phena se mAro !" aisA hI kiyA gayA aura vaha mahApratApI daitya apane abhimAna ke kAraNa samudra ke phena dvArA burI taraha se mArA gayA / vAstava meM hI ahaMkAra vyakti ko kabhI na kabhI nIcA dekhanA hI par3atA hai / jaisA ki kahA ja tA hai sara nahIM U~cA kabhI rahate sunA abhimAna kaa| apane Upara hI hai par3atA, thUkA huA AsamAna kaa| ghamaMDa ke mAre koI vyakti agara AsamAna para thUkanA cAhe to kyA vaha isameM saphala hogA ? nahIM, usakA thUka usI ke cehare ko gaMdA karegA / isaliye abhimAna karanA vRthA hai sAtha hI AtmA kI unnati meM bAdhaka bhI hai| kAraNa yahI hai ki usake rahate AtmA meM vinaya guNa nahIM TikatA aura vinaya ke na rahane para jJAna-prApti saMbhava nahIM hotii| pratyeka vyakti ko gambhIratApUrvaka vicAra karanA cAhie ki isa virATa vizva meM eka se eka bar3hakara sampattizAlI, yazasvI evaM saundaryazAlI puruSa vidyamAna haiM / phira vaha kisa bUte para abhimAna karatA hai ? maiM aisA hU~, maiM vaisA hU~ ye garvoktiyA~ hI use eka dina le DUbatI haiN| eka kavi ne sadA maiM maiM karane vAle bakare kA dRSTAnta dekara isa 'maiM' se hone vAle anartha kA bar3A mArmika citra khIMcA hai| kavi ne kahA hai-- phakhara bakare ne kiyA mere sivA koI nhiiN| maiM hI maiM hUM isa jahA~ meM dUsarA koI nhiiN|| jaba na chor3I 'maiM-maiM' be mAyA o be-asavAba ne / phera dI gardana pa taMga Ake churI jallAda ne // For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna prApti kA sAdhana : vinaya lagI / gozta, haDDI aura camar3A jo thA jisme jAra meM / kucha pakA kucha bika gayA kucha phiMka gayA bAjAra meM || aba rahI AMteM phakata maiM-maiM sunAne ke liye / le gayA naddApha unheM dhunakI banAne ke lie // tAMta para para par3ane lagIM coTeM to ghabarAne maiM ke badale tU hI tU kI phira sadA Ane padya kI bhASA sarala aura sIdI-sAdI hai ataH Apa samajha hI gae hoMge ki bakare ke maiM-maiM zabda ne usakI kitanI durdazA karavAI / dhyAna meM rakhane kI bAta hai ki bakare kA udAharaNa koI vizeSa mahattva nahIM rakhatA / kintu usakI durgati ke pIche chipA huA mArmika rahasya samajhane kI bAta hai / ahaMkArI manuSya kA ahaMkAra isI prakAra usakI nAnA prakAra se durgati kA kAraNa banatA hai / vinayanAzaka krodha lagI // krodha bhI mAnava jIvana ke liye mahA anarthakArI hotA hai / isIliye gAthA meM kahA gayA hai ki krodhI ko bhI hita zikSA rucikara nahIM lagatI / krodha eka aisA Aveza hotA hai, jisake A jAne para manuSya ko bhAna nahIM rahatA ki vaha karaNIya kara rahA hai yA akaraNIya / isake AdhIna hokara manuSya marane-mArane ke liye bhI taiyAra ho jAtA hai / vaise hama dekhate haiM ki saMsAra ke pratyeka prANI ko prANa kitane priya hote haiM, kisI bhI kImata para vaha use khonA nahIM cAhatA / kintu krodhAveza meM usI amUlya prANa ko kSaNa bhara meM hI naSTa kara detA hai / abhI-abhI hamane ahaMkAra kI bhayAnakatA ke viSaya meM vicAra kiyA thA / kintu krodha usase bhI adhika bhayaMkara sAbita hotA hai / kyoMki ahaMkAra to manuSya kI dhIre-dhIre durdazA karatA hai kintu krodha to jisa kSaNa hRdaya meM utpanna hotA hai usI kSaNa se prANI kA ahita karane lagatA hai / eka zloka meM kahA bhI gayA 87 utpadyamAnaH prathamaM dahatyeva svayAzrayam / krodha kRzAnuvatpazcAdanyaM dahati vA na vA / / arthAt - krodha jaba utpanna hotA hai to usI samaya se apane Azraya sthAna yAnI antaHkaraNa ko agni kI taraha jalAne lagatA hai| usake pazcAt anya ko to vaha jalAye yA na bhI jalAye / isa kathana kA Azaya yahI hai ki krodha karane vAle vyakti ke dvArA dUsaroM kI hAni to ho pAe yA nahIM kintu usakI svayaM kI hAni to turanta hI hone laga jAtI hai / vastutaH krodha eka pracaNDa agni hai, jo manuSya isa agni ko vaza meM kara For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 Ananda pravacana : tRtIya bhAga legA yA usako bujhA degA vaha sukhI rhegaa| kintu jo manuSya isa krodhAgni ko apane vaza meM nahIM kara sakatA, vaha apane Apa ko bhaSma kara legaa| krodha se sabase bar3I hAni yaha hotI hai ki isake kAraNa vaira kA janma hotA hai aura usa sthiti meM manuSya sadguNoM kA saMcaya evaM jJAna-prApti kA prayatna karanA to dUra kevala apane duzmana se badalA lene kI udher3abuna meM hI par3A rahatA hai| aura kabhIkabhI to vaha vaira jIvana ke anta taka bhI samApta nahIM hotA tathA agale janmoM meM bhI nAca nacAtA rahatA hai / hama AgamoM kA adhyayana karate haiM to pAte haiM ki kisI prakAra vara janma-janma taka calatA hai tathA mahAn karma-bandhana kA kAraNa banatA hai| ___paM0 zobhAcandra jI bhArilla ne krodha se hone vAlI hAni kA bar3A marmasparzI citra khIMcA hai - kara krodha jIva jalate haiM, aura jalAte, ho ahaMkAra meM cUra kara bana jAte / nandana kAnana meM isane Aga lagAI, kara Asrava ko nirmUla mukti anuyaayii| kitanI sundara cetAvanI hai ? kahA hai- 'are mukti ke abhilASI bhole prANI ! tU krodha se dUra raha, kyoMki jo jIva ahaMkAra meM cUra hokara krUra bana jAte haiM tathA krodha ke vaza ho jAte haiM ve svayaM bhI krodhAgni meM jalate haiM tathA auroM ko bhI jalAte haiM / yaha krodha hI AtmA meM rahe hue sadguNa rUpI sundara bagIce meM Aga lagAtA hai ataH isase dUra rahakara karmoM ke Asrava ko roka !" ___ kavi ne Age krodha ko kama karane kA upAya bhI batAyA hai| vaha isa prakAra hai hokara samartha jo kSamA-bhAva dikhalAte / aparAdhI para bhI krodha na mana meM lAte // samatA ke sAgara meM jo nitya nahAte / bhava-sAgara ko ve zIghra pAra kara jAte // upazAnta bhAva zAzvata ananta sukhdaayii| kara Asrava ko nirmUla mukti anudaayo|| vaha. hai - jo bhavya prANI apanI hAni karane vAle aparAdhI para bhI krodha na karake use kSamA karane meM samartha ho jAte haiM tathA sama-bhAva ke sukhda sAgara meM avagAhana karate haiM ve bhava-samudra ko zIghrAtizIghra pAra kara lete haiM / upazamana bhAva AtmA ko ananta evaM zAzvata sukha kI prApti karAte haiM / ataeva he mumukSu prANI ! tU Asrava ko roka tathA kaSAyoM para vijaya prApta kara / kaSAya Atmika guNoM ko naSTa karate haiM ataeva Atma-hitaSI prANI ko inakA sarvathA For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna prApti kA sAdhana : vinaya 89 tyAga karake apanI AtmA ko nirmala banAnA cAhie tAki usameM zAMti, sahiSNutA, saMtoSa, sadbhAvanA Adi guNa panapa sakeM tathA vaha nirantara unnati-patha para bar3ha ske| pramAva kA kupariNAma ____ aba AtI hai gAthA meM kahI gaI tIsarI bAta / vaha yaha hai ki pramAdI vyakti ko bhI hita-zikSA nahIM bhAtI / jaba jIvana meM pramAda chA jAtA hai to prANI yaha nahIM samajha pAtA ki usake liye heya kauna-sI vastu hai aura ugadeya kauna-sI / ajJAna kA AvaraNa usakI buddhi ko kuThita kara detA hai tathA jJAna guNa ko panapane nahIM detA / ajJAna kA aMdhakAra usake mana para chAyA rahatA hai aura usake kAraNa vaha sahI mArga kabhI nahIM khoja paataa| pramAdI puruSa ke hRdaya meM eka aisI jar3atA ghara kara jAtI hai ki usakI ruci kisI bhI zubha-kriyA ke karane meM nahIM rahatI / vaha mUr3ha vyakti jJAna ke abhAva meM yaha bhI nahIM samajha pAtA ki kauna-sI kriyA use zubha phala pradAna karegI, aura kauna-pI azubha phala kA kAraNa banegI ? usakA adhika se adhika samaya kiMkartavyavimUr3hatA meM naSTa hotA hai kyoMki pramAda eka tandrA hai aura usameM par3A huA manuSya na jAgatA huA-sA lagatA hai aura na sotA huA sA hii| usake hRdaya meM kabhI jJAna kA dIpa nahIM jala pAtA aura na hI utsAha kI eka bhI kiraNa prasphuTita hotI hai / isa bhAvanA ke zikAra vyakti na bhautika kSetra meM vikAsa kara pAte haiM aura na AdhyAtmika kSetra meM hI bar3hate haiN| unakA sampUrNa jIvana moha-nidrA meM vyatIta ho jAtA hai / kabhI vaha nahIM vicAra pAtA ki yaha mAnava-paryAya use bar3I kaThinAI se milI hai aura aba agara vyartha calI gaI to punaH prApta honA durlabha ho jAegA! aise vyaktiyoM ko mahApuruSa bAra-bAra sAvadhAna karane kA prayatna karate haiM . tayA. puna:-punaH cetAvanI dete hue kahate haiM - mahAmoha nIMda meM anAdikAla cidAnanda / / sUto hai niHzaMka nija sudhi sabahI visAra // viSaya-kaSAya rAga-dveSa au pramAda vaza / karama kamAya bhava saMkaTa sahe apAra // ghaTa meM anaMta riddha rAje pe lukAya rhii| parakha na konI kabhauM jJAna nena se nihAra // kahe amorikha jAga tyAga moha nIMda aba / dekha nija rUpa ko nivAri ke mithyAMdhakAra // kavi ne udbodhana diyA hai - "are cetana ! tU apane Apako bhUlakara ana di. kAla se mahA moha kI isa nIMda meM nizcita hokara soyA huA hai tathA viSaya For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 Ananda pravacana : tRtIya bhAga vikAra, rAga-dveSa aura pramAda ke vaza meM hokara asaMkhya karmoM kA upArjana karatA huA ghora kaSTa saha rahA hai|" ___ "tUne kabhI bhI apane jJAna-rUpI netroM ko kholakara nahIM dekhA ki terI AtmA meM jJAna, darzana evaM cAritra kI kaisI amUlya aura apAra nidhi chipI huI praur3ha kavi muni zrI amIRSi jI mahArAja kahate haiM- "kama se kama aba to tU ajJAna aura mithyAtva ke aMdhakAra se nikalakara jJAna ke prakAza meM A, tathA isa moha-nidrA kA tyAga karake Atma-svarUpa kI pahacAna kara ! tujhe soye hue to anAdikAla ho gayA, aba jAga aura apane sat-cit mAnanmamaya rUpa kA avalokana kara !" baMdhuo, vAstava meM hI pramAdAvasthA Atmonnati ke lie ghAtaka viSa kA kAma karatI hai tathA isa durlabha mAnava jIvana ko nirarthaka banAkara chor3atI hai| ataeva isakA tyAga karake prANI ko mahApuruSoM kI cetAvanI aura hita-zikSA para dhyAna dete hue sajaga hone kA prayatna karanA cAhiye / uttarAdhyayana sUtra kI gAthA meM Age batAyA gayA hai ki rogI evaM AlasI vyakti ko bhI usake hita ke lie dI huI zikSA phaladAyaka nahIM ho paatii| roga do prakAra ke hote haiM-zArIrika aura mAnasika / donoM hI prakAra ke rogI apane zarIra kI cintA meM ghulate rahate haiN| apanI deha kI cikitsA ke alAvA unheM aura koI vicAra nahIM aataa| rogoM kA to zarIra se sIdhA sambandha hai hI ataH zarIra kI cintA svAbhAvika hai kintu mana ke roga jo viSaya-vAsAnAe~ Adi haiM unakI tRpti bhI zarIra ke svastha rahane para hotI hai| ata: ina rogoM kA rogI bhI sadA apane zarIra kI hI paravAha aura cintA karatA rahatA hai / pariNAma yaha hotA hai ki use AtmA kI nirogatA aura usakI zuddhi ke cintana ke liye samaya hI nahIM mila paataa|| dUpare jaba taka zarIra svastha nahIM rahatA mana bhI asvastha rahatA hai aura mana ke asvastha rahane para Atma-sAdhanA ho bhI kaise sakatI hai ? isaliye ina rogoM kA rogI hita zikSA meM ruci nahIM le pAtA / aba nambara AtA hai AlasI vyakti kaa| AlasI vyakti bhI jinAgama, jinavANI athavA mahApuruSoM ke dvArA diye gae sadupadezoM se koI lAbha nahIM utthtaa| barasoM jInA hai abhI to ___Alasya manuSya ke zarIra meM rahane vAlA usakA sabase bar3A varI kahA jA sakatA hai / jisake jIvana meM yaha ghara kara jAtA hai, use kahIM kA nahIM rkhtaa| For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna prApti kA sAdhana : vinaya 91 AlasI vyakti kisI bhI kAma ko samaya para nahIM karatA tathA sarvadA agalI bAra karane ke liye rakha chor3atA hai / usakA mUla mantra hI yaha hotA hai - Aja kare so kAla kara, kAla kare so prsoN| itanI jaldI kyoM karatA hai, abhI to jInA brsoN| to, barasoM jInA hai, yaha vicAra kara AlasI vyakti aiza-ArAma aura bhogopabhoga meM hI apane jIvana kA bahumUlya samaya vyatIta karatA calA jAtA hai / vaha bhUla jAtA hai ki mauta to usake janma lene ke samaya se hI use le jAne kI tAka meM rahatI hai aura maukA pAte hI le bhAgatI hai| eka paMjAbI kavi ne kahA bhI hai idhara uDIke mauta paI tainU gAve kAla traanaa| tUM phasayA moha mAyA andara hoke masta dIvAnA // tana hai kidhare mana hai kidhare, ulajhe kidhare vaannii| mAnuSa bhava anamola kI tU kadara na jAnI // padya meM kahA gayA hai- "are nAsamajha prANI ! idhara to mRtyu terI rAha dekha rahI hai aura kAla tarAne gA-gAkara prasanna ho rahA hai / aura udhara tU mUrkha banakara moha-mAyA meM masta ho rahA hai tathA barasoM taka jIne ke khvAba dekha rahA hai / terA tana, mana aura bacana kidhara ulajhe hue haiM ? lagatA hai ki tujhe isa amUlya manuSya-janma kI tanika bhI kadara nahIM hai / vastutaH Alasya ke samAna manuSya ko akarmaNya banAne vAlA anya koI bhI durguNa nahI hai / yaha mana aura zarIra donoM ko hI nikammA banA detA hai tathA vyakti puruSArtha hIna hokara raha jAtA hai| pariNAma yaha hotA hai ki vaha kala karUMgA, parasoM karUMgA yA yuvAvasyA kA Ananda uThA lene ke pazcAt vRddhAvasthA meM karUMgA, aisA socate-socate hI eka dina yahA~ se prayANa kara jAtA hai aura paraloka meM sAtha le jAne ke lie kucha bhI pUjI ekatrita nahIM kara paataa| kArlAina nAmaka eka vidvAn ne bhI yahI kahA hai"In idleness alone there is perpetual despair." Alasya meM hI sAntatika nirAzA rahatI hai| isa kathana se spaSTa jAnA jAtA hai ki AlasI vyakti jIvana meM kabhI saphalatA kA muha nahIM dekha pAtA / usake zarIra kI jar3atA kA pariNAma usakI AtmA ko bhoganA par3atA hai / kyoMki Alasya ke kAraNa hI vaha apanI AtmA kI unnati ke lie koI zubha kriyA karane meM samartha nahIM ho pAtA / For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 Ananda pravacana : tRtIya bhAga hitopadeza meM eka zloka diyA gayA hai| usameM bhI kahA gayA hai ki pratyeka prakAra kI unnati meM cha: kAraNa bAdhaka banate haiM / ve kAraNa ye haiM AlasyaM strI sevA, sarogatA janmabhUmi vAtsalyam / saMtoSo bhIrutvaM SadhyAghAtA mahattvasya // Alasya, strI kI sevA, rogI rahanA, janmabhUmi kA sneha, saMtoSa aura Darapokana ye cha: bAteM unnati ke lie bAdhaka haiN| __vastutaH isa saMsAra meM Alasya ke samAna anya koI bhI bhayaMkara pApa nahIM hai / isake vaza meM huA prANI ihaloka aura paraloka donoM hI ora se jAtA hai / isaliye isakA sarvathA tyAga karanA hI ucita hai / to Apane samajha liyA hogA ki abhimAnI, krodhI, pramAdI, rogI aura alasI vyakti kisa prakAra apane jIvana ko niSphala banAte haiM tathA manuSya janma pAkara bhI usakA koI lAbha nahIM uThAte / hameM ina saba bAtoM se zikSA lekara apane jIvana ko ina durguNoM se bacAne kA prayatna karanA cAhiye tathA manuSya janma-rUpo isa durlabha avasara ke eka-eka kSaNa kA lAbha uThAte hue Atmonnati ke patha para agrasara honA cAhiye / anyathA to yaha jIvana pAkara bhI hamane dharma sAdhanA nahIM kI aura puNya-saMcaya na kara pAyA to yaha cAhe jitanI lambI umra pAkara bhI use na pAyA huA hI mAnanA pdd'egaa| yaha durlabha jindagI milakara bhI na milI ke barAbara ho ja egii| pUjyapAda zrI amI RSi jI mahArAja ne bhI bar3e sundara DhaMga se kaI udAharaNa dete hue kahA haiUsara meha kupAtra saneha, juArI ko dhana bhayo na bhayo jyoN| jAra ko sukha ra chAra paM lIpana, mUr3ha se kUr3ha kiyo na kiyo jyoN| mUrakha mIta labAra ko sIkha, anIti ko rAja kiyo na kiyo jyoN| sA~ca vicAra amorikha dharma, binA juga koTi jiyo na jiyo jyoM // Usara arthAt baMjara bhUmi para barasA huA meha, kupAtra se kiyA huA sneha tathA juArI ke pAsa AyA huA dhana, jaisA huA na huA barAbara hai / usI prakAra anucita sambandha rakhane vAle premI se prApta sukha, rAkha ke Upara lIpanA tathA mUr3ha varakti se kI gaI gUr3ha bAteM bhI na kI jAne ke samAna hI haiM / isake sAtha hI mUrkha vyakti ko mitra manAnA, jhUThe ko zikSA denA tathA anItipUrvaka For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna prApti kA sAdhana : vinaya 63 rAjya karanA, jisa prakAra nahIM karane ke samAna hai, usI prakAra agara sahI DhaMga se socA jAya to dharma ke abhAva meM karor3a yuga taka bhI manuSya jiye to usake lie na jIne ke barAbara hI hai| dharma kA kitanA bar3A mahattva batAyA gayA hai ? aura yaha yathArtha bhI hai ki dharma ke abhAva meM jIvana, jIvana hI nahIM hai| usakA vaha jIvana pazu ke samAna hai| __to baMdhuoM, hameM agara manuSya-jIvana kA lAbha uThAnA hai to dharma ko jIvana meM avazya hI sthAna denA cAhie / aura dharma kI sthApanA hRdaya meM tabhI ho sakegI, jabaki hama sarvaprathama vinaya guNa ko apanAkara samyakjJAna kI prApti kreNge| vinaya, guNa hI jJAna-prApti meM sahAyaka banegA tathA jJAna sahita dharma kI ArAdhanA hameM abhISTa phala 'mokSa kI prApti karA skegii| For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmapremI bandhuo, mAtAo evaM bahano ! zrI uttarAdhyayana sUtra ke aTThAisaveM adhyAya kI paccIsavIM gAthA kA varNana cala rahA hai / kala hamane jJAna prApti ke chaThe kAraNa vinaya ke viSaya meM varNana kiyA thA / Aja sAtaveM kAraNa ko lenA hai / jJAna vRddhi kA sAtavA~ kAraNa haikapaTa rahita tapa karanA / - tapa kA mAhAtmya 8 tapo hi paramaM zreyaH hamAre jainAgamoM meM tapa kI bar3I bhArI mahimA batAI gaI hai / jainAcAryoM ne Atma-zuddhi ke liye aneka mArgoM kI gaveSaNA kI hai kintu unameM se sarvapradhAna mArga tapazcaraNa ko mAnA gayA hai / tapa do prakAra kA hai - AMtarika aura bAhya / jainazAstroM meM ina donoM kA jo vistRta evaM vyApaka varNana diyA gayA hai, use dekhate hue spaSTa kahA jA sakatA hai ki jaba taka sAdhaka apane jIvana ko pUrNa tapomaya nahIM banA letA, taba taka Atma zuddhi aura Atma-sAkSAtkAra kA usakA sarvocca dhyeya saphala nahIM ho sakatA / manusmRti meM bhI tapa kA mAhAtmya batAte hue kahA gayA hai" tapasA kilviSaM hanti / " tapa ke dvArA pApoM kA nAza hotA hai tathA asat pravRttiyoM ke sthAna para sat pravRttiyA~ sthApita hotI haiM / jisa prakAra dhobI malina vastroM ko sAbuna athavA soDe se svaccha kara letA hai, usI prakAra sAdhaka apane tapa ke bala para AtmA ko pUrNatayA vizuddha aura nirmala banA letA hai / tapasyA kA teja bar3A prakhara hotA AtmA kI sampUrNa kAlimA ko bhasma karake use daidIpyamAna banA detA hai, jisa prakAra agni svarNa ko tapAkara niSkaluSa evaM kAMtiyukta banA detI hai | hai aura vaha usI prakAra For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapo hi paramaM zreyaH 95 tapa kI mahattA kA jitanA bhI varNana kiyA jAye, thor3A hai, kyoMki usake dvArA isa virATa vizva kI koI bhI siddhi asAdhya nahIM raha jAtI / eka zloka yahI bAta kahatA hai yad dUraM yad durArAdhyaM, yacca dUre vyavasthitam / tatsarva tapasA sAdhyaM, tapo hi dUratikramama / / jo vastu atyanta dUra kI jAna par3atI hai, jisakI ArAdhanA karanA atyanta kaThina hai, jo itanI U~cAI para hai ki hamAre bala-bUte kI nahIM mAlUma hotI, vaha bhI tapazcaraNa ke bala para sahaja sAdhya bana jAtI hai| tapa ke dvArA hI manuSya apane abhISTa ko prApta kara sakatA hai| isakA prabhAva sAdhya-prApti meM Ane vAlI prabala bAdhAoM ko bhI palaka jhapakate hI naSTa kara sakatA hai tathA deva-dAnavAdi sabhI ko apanA AjJAnuvartI dAsa banA sakatA hai / mana aura indriyoM kI samasta ucchRkhalatAoM ko dUra karake ekamAtra tapa hI AtmA ko nirmala aura vizuddha banA sakatA hai tathA use karma-bandhanoM se chuTakArA dilA sakatA hai / tapa ke abhAva meM sAdhaka kabhI bhI apanI sAdhanA meM saphala nahIM ho sakatA tathA mAnava-jIvana kA lAbha nahIM uThA sktaa| kahA bhI adhruve hi zarIre yo, na karoti tapo'rjanam / / tapAjanam / sapazcAttapyate mUDho, mRto gatvAtmano gatim // yaha zarIra kSaNabhaMgura hai| isameM rahate huye jo jIva tapa kA upArjana nahIM karatA, vaha mUrkha marane ke bAda, jaba use apane duSkarmoM kA phala milatA hai, bahuta pazcAttApa karatA hai| ___ina saba bAloM se spaSTa hai ki tapa kI mahimA aparaMpAra hai aura bhavya prANI tapa ke dvArA hI pApoM kI nirjarA karake apane cAritra ko ujjvala banAtA huA apane sarvocca dhyeya ko prApta kara sakatA hai| tapasyA kaise ho? hamane tapasyA ke mahattva ko samajhA hai aura jAnA hai ki tapasyA ke bala para hI AtmA tapAye huye suvarNa ke sadRza nirmala, niSkaluSa evaM daidIpyamAna bana sakatI hai| ___ Apa kaheMge ki 'tapasyA to hama loga khUba karate haiM aura hamArI bahaneM to isa kArya meM hamase bhI pacAsa kadama Age haiN| pratyeka cAturmAsa meM saikar3oM upavAsa, bele, tele, aThAiyAM aura mAsakhamaNa arthAt eka-eka mahIne kI tapasyA bhI ve kara jAtI haiN|' ___ maiM bhI isa bAta ko mAnatA hU~ aura jAnatA hU~ ki Apa loga tapasyA karate haiN| kintu baMdhuoM ! tapasyA karake bhUkhe rahane ke sAtha-sAtha mana kI bhAvanAe~ bhI jitanI pavitra, dRr3ha aura vizuddha rahanI cAhiye, kyA vaisI hI ApakI rahatI haiM ? For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 Ananda pravacana : tRtIya bhAga ___ Apa jAnate hI hoMge ki bhAvanAoM kI lIlA bar3I jabardasta hai| unameM thor3A-sA hera-phera bhI pariNAma meM itanA mahAn parivartana lA detA hai ki usa para sahaja hI vizvAsa nahIM ho pAtA / yaha eka akATya satya bhI hai / bhAvanAoM ke utAra aura car3hAva se jIva Adhe kSaNa meM sAtaveM naraka kA aura agale Adhe kSaNa meM hI mokSa kA baMdha bhI kara letA hai| to aisI nAjuka bhAvanAoM ko kyA Apa apane niyaMtraNa meM rakha pAte haiM ? aneka vyakti kahate haiM- "mahArAja, zAstroM meM paDhate haiM ki prAcInakAla meM to bele ora tele kI tapasyA karane para hI tapasyA karane vAle kI sevA meM devatA A upasthita hote haiM kintu Aja to mahIne bhara kI hI kyA do-do mahIne kI tapasyA kara lene para bhI devatA kA dUta bhI pAsa meM nahIM phttktaa|" ___ sunakara ha~sI A jAtI hai para isakA uttara maiM samajhatA hU~ ki Apako de cukA hU~ aura vaha yahI hai ki tapasyA ke sAtha-sAtha dRr3ha Atma-zakti, bhAvanAoM kI prabalatA eva ciMtana kI aTUTa ekAgratA hI isakA kAraNa hai| Aja yaha bAta kadApi saMbhava nahIM hai ki Apa apanI tapasyA ke sAtha apanI bhAvanAoM ko bhI vaisI dRr3hatA se saMyamita rakha skeN| upavAsa Adi meM to kyA, eka sAmAyika ke kAla meM bhI ApakA mana sthira nahIM raha paataa| sAmAyika lekara vyAkhyAna sunate haiM usa samaya bhI ApakI nigAha pratyeka Ane vAle kI ora phaurana uTha jAtI hai tathA mana to pravacana-sthala meM bhI nahIM raha pAtA / vaha kabhI bAjAra, kabhI ghara aura kabhI basoM tathA TrenoM meM saphara karatA rahatA hai| eka minaTa bhI vaha eka sthAna para AtmAbhimukha hokara nahIM rahatA phira devatAoM ke Ane kI AzA Apa kisa bUte para kahate haiM ? ___to aba yahI batalAnA cAhatA hU~ ki tapasyA kaisI karanI cAhiye ? aura kaisI tapasyA karane se jJAna kI prApti hotI hai jo mukti kA kAraNa bana sakatA hai| hamArA Aja kA viSaya yahI hai ki tapa karane se jJAna bar3hatA hai| kintu kaisA tapa ? uttara hai-kapaTa rahita tapa kiyA jAye to jJAna kI prApti hotI hai| kapaTa kise kahate haiM ? ___ zAstrIya dRSTi se kapaTa tIsarA kaSAya hai / hama kapaTa kareM yA mAyA, eka hI artha kA sUcaka hai / mAyA zabda ke bhI kaI artha haiM / yathA-mAyA yAnI mohajAla / mara ThI bhASA meM mAyA ko prema kahate haiM aura kapaTa to hama kaha hI cuke haiN| kisI ghora tapasvI athavA araNaka evaM kAmadeva zrAvaka jaise ko apane dharma se DigAne ke liye devatA pizAca Adi ke rUpa meM Ae aura unheM bhayabhIta karane ke liye nAnA-prakAra ke jhUThe dRzya unhoMne dikhAe / vaha saba unakI mAyA yA kapaTa hI kahA jaaegaa| satI sItA kA haraNa karane ke liye rAvaNa rUpa badalakara AyA vaha bhI kapaTa thaa| For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapo hi paramaM zreyaH 67 vAstava meM, jo vastu jaisI hai, use vaisI na dikhAkara bhinna-bhinna rUpa meM dikhAnA yaha mAyA yA kapaTa kI zreNI meM AtA hai| isI prakAra tyAga, bhakti, tapa evaM saMyama kI kriyAoM meM manuSya apanI AMtarika bhAvanAoM ko chipAkara dikhAne ke liye unase ulaTI kriyAeM karatA hai to vaha kapaTa kahA jAtA hai / jaise-mana meM Adara aura zraddhA na hote hue bhI unheM pradarzita karane ke liye guru ko namaskAra karanA athavA bhagavAn ke astitva meM sandeha rakhate huye bhI logoM kI dRSTi meM dharmAtmA kahalAne ke liye pUjA-arcanA krnaa| . aisI kriyAoM se sAdhaka ko unakA uttama phala kadApi nahIM milatA, ulaTe kuphala bhugatanA par3atA hai| kapaTa bhagavAn ko bhI nahIM chor3atA bhagavAna mallinAtha ke jIva ne pUrva bhava meM apane chaH mitroM ke sAtha dIkSA grahaNa kI thI / sAtoM mitroM ne Apasa meM taya kiyA thA ki hama samAna karaNI kareMge tAki sabhI ko samAna phala mile / kintu dIkSA lene ke pazcAt mahAbala muni ke hRdaya kI bhAvanAyeM badala gaI aura unake hRdaya meM kapaTa kA udaya huA / kapaTa ke kAraNa unhoMne apane mitroM se kiye hue vAde ko tor3a DAlA aura vicAra kiyA "maiM sAMsArika avasthA meM bar3A bhArI rAjA thA aura aba sAdhupanA lekara bhI guru huuN| ye saba mere ziSya aura choTe haiM, to kyoM na maiM cupacApa inase bar3hakara karanI karUM ki Age jAkara bhI bar3A hI banA rhuuN|" isa vicAra ke sAtha hI bhagavAn mallinAtha ne mahAbala muni ke bhava meM utkRSTa tapa evaM jJAna, dhyAna-saMyamAdi kI uttama kriyAeM kiiN| phala yaha huA ki utkRSTa tapAdi kriyAoM kA phala to unheM milA arthAt bar3appana to mila gayA kintu karaNI meM kapaTa rakhane ke kAraNa strI gotra kA baMdha ho gyaa| ___ kahane kA abhiprAya yahI hai ki koI bhI zubha kriyA karane para usakA phala to avazya milatA hai kintu usameM kisI prakAra kA kapaTa rakhA jAye to usakA burA pariNAma bhI bhoganA par3atA hai| kI huI koI kriyA niSphala nahIM jAtI isa viSaya meM eka kavi ne kahA hai-- vRkSa niSphala aura vandhyA nArI, koI karma yoga raha jAve re / dayA vAna phala-phala jANa kabhI, niSphala nahIM jAve re ! dAna nita karajo re ! kavi kA kathana hai--pratyeka vRkSa ke liye prAkRtika niyama hai ki vaha phala pradAna kare aura hotA bhI aisA hI hai ki pratyeka vRkSa kisI na kisI prakAra For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 Ananda pravacana : tRtIya bhAga kA phala detA hai| kintu karmavaza koI vRkSa aisA bhI raha jAtA hai jo ki kisI prakAra kA phala nahIM detaa| isI prakAra strI jAti saMtAna prasava karatI hai, kintu pUrva karmoM ke phalasvarUpa koI-koI vandhyA bhI raha jAtI hai arthAt vaha kisI bhI santAna ko janma nahIM de paatii| to padya meM batAyA hai ki bhAgya-yoga se koI vRkSa niSphala raha sakatA hai aura strI bhI vandhyA ho sakatI hai kintu dayA aura dAna Adi kI zubha kriyAe~ kabhI bhI niSphala nahIM jaatiiN| unakA phala to nizcaya hI milatA hai para unameM kapaTa hone se jaisA milanA cAhiye vaisA nahIM mila paataa| ThANAMga sUtra meM batAyA gayA hai ki muni ko bayAlIsa doSoM ko dhyAna meM rakhakara aura unase bacakara AhAra-pa nI Adi lenA caahiye| isase unakI buddhi nirmala rhegii| agara ve aisA nahIM kareMge arthAt bayAlIsa doSoM meM se kinhIM doSoM ko anadekhA karake yAnI kapaTa rakhakara AhAra-jala le lege to unakI buddhi meM malinatA A jaayegii| buddhi kI malinatA se tAtparya yahI hai ki buddhi ke phala, jJAna meM kamI AnA athavA usameM vikRta ho jAnA; to yaha kapaTa kA hI pariNAma hai| kapaTa karane para usakA phala milanA avazyaMbhAvI hai / pUjyavAda zrI amIRSi jI mahArAja ne eka siyAra aura U~Ta kA manoraMjaka udAharaNa dekara kapaTa ke kupariNAma ko samajhAyA hai| udAharaNa padmamaya hai aura isa prakAra kahA gayA hai zyAla kahe U~Ta mAmA, cAlo na caNA ke kheta, kapaTa na jANyo U~Ta saMga hI sidhAve hai| zyAla kahe AdhA kheta bIca meM padhAro kyoM nI, zyAla U~Ta donoM Ache cUTa-bUTa khAve haiN| jaMbuka bharAyo peTa kheta dhaNI Ayo jANI, bolyo mAmA moya to bhUkaNa vAya Ave hai| U~Ta kI na mAnI zyAla bhUka ke gayo hai bhAga, lAThI patharA kI mAra U~Ta mAmA khAve hai| eka siyAra ne apanI svArtha-siddhi karane ke liye U~Ta se dostI kI aura use apanA mAmA banA liyaa| U~Ta becArA, sIdhA-sAdhA thA ataH usane siyAra se bhAnaje kA riztA mAna liyaa| eka dina siyAra U~Ta ke pAsa Akara bolA-"mAmA ! Ajakala cane kI phasala AI huI hai, khUba hare-bhare kheta haiM aura unameM cane paka gaye haiN| calo na, Aja kisI cane ke kheta meM cleN| Ananda se peTa bharakara lauTa aaeNge|" ___U~Ta bholA thA / usake dimAga meM usake zarIra ke anurUpa buddhi nahIM thI ataH siyAra ke sAtha ho liyaa| donoM kheta meM Ae aura cane khAne lge| U~Ta For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapo hi paramaM zreyaH 91 kinAre para hI khA rahA thA para dhUrta siyAra usase bolA-"yaha kyA mAmA ? kinAre para to saba per3a khAe hue aura khAlI haiM, kheta ke bIca meM calo! asalI Ananda cane khAne kA vahIM aaegaa|" bhAnaje kI preraNA se mAmA jI kheta ke bIca meM pahuMca gae aura cane khAne lge| thor3I hI dera meM siyAra kA peTa bhara gayA kyoMki usakA peTa choTA thA, kintu U~Ta kA kaise bharatA ataH vaha khAtA rahA / siyAra ke mana meM kuTilatA to thI hI, mana meM kapaTa rakhakara hI vaha U~Ta ko lAyA thA ataeva bolA___ "mAmAjI! merI Adata hai ki mujhe khAne ke bAda bhauMkanI AtI hai arthAt bhauMkane kI icchA ho jAtI hai / isIlie maiM to bhauMkatA huuN|" U~Ta ne ghabarAkara kahA-"bhAI cillAne kI kauna-sI jarUrata A par3I hai ? tuma cillAo mata, cupa raho / anyathA loga mujhe pakar3a kara mAreMge / " yahI to siyAra cAhanA thaa| usane jora-jora se huA~-huAM karake cIkhanA zurU kiyA aura kucha minaToM ke pazcAt vahAM se nau-do gyAraha ho gayA / siyAra kI AvAja sunate hI kheta kA mAlika daur3akara AyA aura U~Ta ko pakar3akara usakI khUba pUjA kii| becArA U~Ta piTa-piTAkara apanA sA muMha lekara lauTA / kaI dina taka mAra khAne ke kAraNa usakA zarIra darda karatA rhaa| para dhokhA khAkara U~Ta bar3A duHkhI huA aura lagatA hai ki usakI dazA para tarasa khAkara vidhAtA bhI usake gUr3ha magaja meM kucha buddhisa gayA / ata: vaha socane lagA ki mujhe siyAra ko usake kapaTa karane kA phala cakhAnA caahie| isake lie vaha maukA DhUDhane lagA aura saphala bhI huA U~Ta mAmA dAva rAkhI bhANejA ko eka dina, kahe goTha kIje eka kheta Acho pAyo hai| mAnI manavAra cAlyA mAraga meM AI nadI, kaise pAra pocUM jala adhika bharAyo hai / pITha pe biThAyo U~Ta Ayo majhadhAra kahe, bhANejA jI mhAne to loTaNavAya Ayo hai / kaha amorikha majhadhAra meM bahyo hai zyAla, kapaTa kiyA sU jIva duHla aiso pAyo hai / huA yaha ki eka dina dAva pAkara U~Ta ne bhI siyAra se badalA lene kI yojanA banAI aura usake pAsa Akara prema se bolA-"pyAre bhAnaje ! Aja maiMne bhI eka bar3A acchA kheta DhUDhA hai / calo na, vahA~ calakara apana mAmAbhAnaje goTha kreN| bar3A Ananda AegA / " For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 Ananda pravacana : tRtIya bhAga siyAra mAmA kI manuhAra se prasanna huA aura usI vakta U~Ta ke sAtha cala diyaa| genoM hI kucha dUra cale the ki rAste meM eka nadI A gaI / nadI pAra karanA siyAra ke vaza kI bAta nahIM thI ata: vaha bolA-"mAmA ! * isameM to bahuta jala hai, maiM kaise nadI pAra karU ?" _ "vAha ! yaha kyA bar3I bAta hai ? tuma mere bhAnaje ho ! Ao merI pITha para baiTha jAo ! maiM bAta kI bAta meM tumheM usa pAra liye calatA huuN|" siyAra bar3A khuza huA aura uchala kara U~Ta kI pITha para baiTha gayA / mana meM soca rahA thA-'vAha ! a ja kA dina to bar3A sundara hai / maje se U~Ta kI savArI karane ko milI aura kucha dera bAda bar3hiyA khAne ko bhI milegaa|" U~Ta cupacApa siyAra ko pITha para baiThAe nadI meM ghusa gayA aura bIca dhAra taka jA pahuMcA / usa sthAna para jala atyanta gaharA thaa| aba avasara upayukta dekhakara U~Ta bolA- "beTA bhAnaje ! merI Adata hai ki pAnI ko dekhate hI mujhe loTanavAya Ane lagatI hai / ataH maiM to aba isameM leTanA cAhatA huuN|" mAmA ko bAta sunakara siyAra ghabarA gayA aura cIkhA- "ha kyA gajaba karate ho mAmA ! tuma pAnI meM loToge to maiM mara nahIM jAU~gA?" para itanI dera meM to U~Ta pAnI meM baiTha cukA thA / ataH siyAra bahane lgaa| vaha bahuta cIkhA, cillAyA aura rone lagA para isase kyA hotA ? kapaTa karanI kA phala to bhoganA hI thaa| ___ isa udAharaNa ke dvArA kavi ne yahI batAyA hai ki kapaTa karane kA natIjA bahuta burA hotA hai aura kabhI na kabhI usakA pariNAma bhoganA hI par3atA hai| jo jIva kapaTa karatA hai use isI prakAra duHkhada phala bhugatanA par3atA hai| bhale hI vyakti bahuta caturAI se aura kapaTa kriyA-karake soce ki maiM kitanA hoziyAra hai, kisI ko patA bhI nahIM calane diyaa| kaisA ThagA duniyA ko, para vaha nAdAna prANI yaha bhUla jAtA hai ki saMsAra cAhe usakI cAlabAjI na samajhe para usake karma to usakI eka-eka harakata para giddha ke samAna panI dRSTi rakhate haiM tathA usI kSaNa aparAdha aura usakI sajA bhI niyata karate jAte haiN| isIliye sacce sAdhaka aura sacce bhakta apanI bhakti meM kapaTa nahIM rkhte| vaha paramAtmA se apane avaguNoM ko chipAte nahIM, tathA unheM prakaTa karate hue apane Apako karma-bandhanoM se bacAne kI prArthanA karate haiN| saMta tulasIdAsa ke eka bhajana se spaSTa hotA hai ki eka niSkapaTa bhakta kisa prakAra apane doSoM ko svIkAra karatA huA bhagavAn se dayA kI bhikSA mA~gatA hai / rAmAyaNa ke racayitA mahAkavi tulasIdAsa apane prabhu se kahate For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapo hi paramaM zreyaH 101 kauna jatana vinatI kariye ? nija AcaraNa vicAri hAri hiya mAni jAni Dariye // jehi sAdhana hari ! drabahu jAni jana so hachi parihariye / jAte vipati jAla nisadina duHkha, tehi patha anusariye / / jAnata hUM mana, vacana, karama, parahita kInheM tariye / so viparIta dekhi para-sukha binu kAraNa hI jariye // ___ kyA kahA hai tulasIdAsa jI ne ? yahI ki- "he prabhu ! maiM kisa prakAra Apa se vinatI karUM? jaba apane nindanIya AcaraNoM para dRSTipAta karatA hU~ taba hRdaya meM hAra mAnakara Dara jAtA hU~ aura prArthanA karane kA sAhasa hI nahIM hotaa|" - "he hari ! jisa sAdhana se Apa manuSya ko apanA bhakta samajhakara usa para kRpA karate haiM, use to maiM haThapUrvaka chor3a rahA hU~ aura jahA~ ApattiyoM ke jAla meM phaMsakara duHkha hI duHkha prApta hotA hai usa kumArga para calatA huuN|" ___ maiM jAnatA hU~ ki mana, vacana aura karma se dUsaroM kI bhalAI karane para maiM saMsAra-sAgara se pAra ho jAU~gA, kintu maiM isase ulaTA ho AcaraNa karatA hU~ tathA dUsaroM ke sukhoM ko dekhakara binA hI kAraNa IrSyA kI Aga meM jalA jA rahA huuN|" .. kitane zuddha bhAvoM se bhakta ne apane doSoM ko svIkAra kiyA hai ? kyA sabhI sAdhaka aisA kara sakate haiM ? nahIM, saMsAra ke adhikAMza prANI sadA apane pApoM para pardA DAlane ke prayatna me rahate haiN| ese to birale hI hote haiM jo niSkapaTa bhAva se sahaja hI apane doSoM ko bhagavAna ke sAmane rakha dete haiN| Age kahA hai zruti purAna sabako mata yaha satasaMga sudRr3ha dhariye / nija abhimAna moha iriSA basa tinahiM na Adariye // saMtata soi priya mohi sadA jAteM bhavanidhi pariye / kahI aba nAtha, kauna balate saMsAra-soga hriye| jaba kaba nikalamA svabhAvate, bahu ko nistriye| tulasIdAsa visvAsa Ana nahi, kata paca-paca mariye // kauna jatama vinatI kariye ? arthAt -'veda-purAna sabhI kA yaha siddhAnta hai ki khUba dRr3hatApUrvaka satsaMga kA Azraya lenA cAhiye kintu maiM to apane abhimAna, ajJAna aura IrSyA ke vaza kabhI satsaMga kA Adara nahIM karatA / ulaTe unase droha kiyA karatA huuN| For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 Ananda pravacana : tRtIya bhAga mere kaluSita mana ko vahI saba acchA lagatA hai, jisase saMsAra-sAgara hI meM par3A rhuuN| aisI sthiti meM he nAtha ! Apa hI kahiye maiM kisa bala se ina sAMsArika duHkhoM ko dUra karU ? jaba kabhI Apa apane dayAlu svabhAva se mujha para pighala jAeMge tabhI merA isa bhava sAgara se vistAra hogA anyathA nhiiN| kyoMki isa tulasIdAsa ko aura kisI kA to vizvAsa hI nahIM hai, phira vaha kisaliye anyAnya sAdhanoM meM paca-pacakara mare ?" "he prabho ! maiM kisa prakAra Apase vinatI karU ?" baMdhuo, kapaTa rahita bhakti kA yaha kitanA sundara aura sarvotkRSTa udAharaNa hai ? aisI bhakti hI bhagavAn ko rijhA sakatI hai aura aisA kapaTa rahita tapa hI AtmA ko nirmala banA sakatA hai| jo bhakta aura sAdhaka binA apane doSoM ko chipAe tathA binA dikhAve kI icchA rakhe pUrNa dRr3hatA evaM ekAgratApUrvaka bhakti aura tapasyA karatA hai, vahI samyajJAna kI prApti karake apanI sAdhanA ko saphala banA sakatA hai| jJAna-cakSu gaMbhIratApUrvaka vicAra kiyA jAya to samajha meM A jAegA ki jJAna ke abhAva meM manuSya kasI bhI bhakti aura sAdhanA kyoM na kare / vaha aMdhere meM DhelA pheMkane ke samAna hI sAbita hogii| ThIka usI prakAra, jisa prakAra eka nayanahIna vyakti calane ke liye kadama bar3hAtA hai para vaha ThIka sthAna para par3egA yA nahIM, yaha nizcita nahIM kahA jA sktaa| netra ke abhAva meM usa vyakti ke lie sArA jaga kevala andhakAra / hai isI prakAra jJAna ke abhAva meM samasta kriyAe~ sUnI hotI haiN| eka kuNDaliyA meM jJAna ko nayanoM ke samAna hI amUlya batAte hue kahA hai ki inako kholakara calo tAki sAdhanA-patha meM kahIM Thokara na lage aura bhaTakanA bhI na par3e-- nayana bahuta priya deha meM, lola sarasa anamola / yAte bhala anabhala dikha, cAlo inako khola // cAlo inako khola, mArga meM khatA na khAvo / zAstra jJAna ko leya, jagata meM saba sukha pAvo // cahUM kRSNa aMdhiyAra, vyartha hota saba sukha cayana / parAdhIna lAcAra, jaga meM bina ina priya nayana // jaise vyakti apanI A~khoM se saMsAra ke samasta sthUla padArthoM ko dekha sakatA hai, usI prakAra jJAna-netra ke dvArA vaha AtmA, paramAtmA, jIva, ajIva, dharma, adharma, pa.pa, puSa tathA loka-paraloka ke viSaya meM samajha sakatA hai / For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapo hi paramaM zreya 103 kuNDaliyA meM kahA hai- " isa mAnava deha meM netra sabase adhika sarasa, priya va amUlya haiM kyoMki inase hI hameM apane lie hitakara aura ahitakara padArthoM kA jJAna hotA hai / jIvana patha para inheM kholakara calo ! inheM kholakara calane se kabhI mArga bhraSTa nahIM hooge / " 1 afa Age yaha bhI kahA hai ki ina carma cakSuoM ke samAna hI apane jJAna netroM ko bhI kholo jo ki AgamoM kA tathA dharma granthoM kA adhyayana karane se prApta hote haiM / jo bhavya prANI apane jJAna netroM ko pA letA hai, usake sAmane chAyA huA ajJAna aura mithyAtva kA ghora andhakAra naSTa ho jAtA hai tathA vaha isa jagata meM rahate hue bhI pUrNa sukha aura saMtoSa kA anubhava karatA hai / inake abhAva meM vaha para-padArthoM ke AdhIna hokara lAcAra-sA bana jAtA hai tathA kabhI bhI apane dhyeya kI siddhi meM saphala nahIM ho pAtA / kahA bhI hai- zauca- kSamA- satya tapo damAdyA, guNAH samastAH kSaNatazcalaMti / jJAnenahInasya narasya loke, vAtyAhatA vA taravo'pi mUlAt // jJAna se rahita puruSa ke zauca, kSamA, satya, tapa, dama Adi saba guNa kSaNa mAtra meM hI samApta ho jAte haiM, jaise saMsAra meM A~dhI se Ahata vRkSa mUla se naSTa ho jAte haiM / ataH jJAnArAdhana karanA cAhiye / to baMdhuo, hameM apane Atmika guNoM kI rakSA ke liye jJAnArAdhana karanA hai aura isIliye jJAna kI prApti tathA vRddhi ke liye gyAraha kAraNa batAe jA rahe haiM / inameM se sAtavA~ kAraNa athavA sAdhana tapa hai jo ki Aja kA viSaya hai / tapa ke viSaya meM kahA gayA hai ki tapa kapaTa rahita ho / hamAre tapa karane ke pIche banAvaTa, DhoMga, yaza-prApti kI kAmanA athavA anya koI bhI svArtha nahIM honA cAhie / isa prakAra kA niSkapaTa tapa karane para hI usakA uttama phala prApta ho sakatA hai / kapaTa rahita tapa karane se kitanA mahAn lAbha hotA hai yaha eka zloka se jAnA jA sakatA hai yasmAnnazyati duSTavighna vitatiH kurvantidAsyaM surAH / zAMti yAti balI smaro'kSapaTalI dAmyatyaho sarpati // kalyANaM zubha saMpado'navarataM yasmAtsphurati svayaM / nAzaM yAti ca karmaNAM samudayaH sAraM paraM tattapaH // kahA gayA hai-- jisase duSTa vighnoM ke samUha kA nAza hotA hai, devatA dAsa bana jAte haiM, balavAna kAmadeva zAnta ho jAtA hai, indriyoM kA damana ho jAtA For Personal & Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 Ananda pravacana : tRtIya bhAga hai, sukha-saMpatti kI niraMtara vRddhi hotI hai aura karmoM ke samUha svayaM naSTa ho jAte haiM, vaha parama sArarUpa tapa hI hai / __ jo vyakti tapa ke mahattva ko samajha lete haiM tathA sacce tapa kI pahacAna kara lete haiM, ve apanI tapa-kriyA ko itanI dRr3ha, nirdoSa, nisvArthI evaM niSkapaTa banA lete haiM ki unheM usameM dhokhA nahIM khAnA pdd'taa| apane utkRSTa tapa ke dvArA ve icchita phala prApta karate haiM tathA mAnava-paryAya kA samucita lAbha uThA lete haiM / vaha lAbha kahA~ taka jAtA hai, isa viSaya meM kahA hai __ "tapaH sImA muktiH / " tapasyA kI sImA, tapasyA kA antima pariNAma mokSa hai| For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asAra saMsAra dharmapremI baMdhuo, mAtAo evaM bahanoM ! jJAna-prApti ke gyAraha kAraNoM meM se AThavAM kAraNa hai- saMsAra ko asAra smjhnaa| . __ sunakara Apako Azcarya hogA ki saMsAra ko asAra samajha lene mAtra se hI jJAna kaise prApta ho jAegA ? vAstava meM hI itanA-sA kaha denA ki saMsAra ko asAra samajhe to jJAna kI prApti ho, kAphI nahIM hai / yadyapi bAta yaha satya hai kintu binA isa bAta ke pIche rahe hae rahasya ko samajhe sAvadhAna nahIM ho sakatA / hameM isa bAta ko bhalI-bhAMti samajhanA par3egA ki saMsAra ko asAra samajhane kA kyA pariNAma hogA, athavA kina bhAvanAoM kA udaya hogA jo jJAna-prApti meM sahAyaka bneNgii| saMsAra asAra kyoM hai ? saMsAra ko isIlie asAra mAnA jAtA hai ki prathama to hamAre carma-cakSuoM se dikhAI dene vAlI jo bhI vastu hai vaha nAzavAna hai| bar3e-bar3e AlIzAna makAna, dhana-daulata, per3a-paudhe tathA saMsAra meM rahane vAle pratyeka jIva kA zarIra bhI nazvara hai / inase hama kitanA bhI gaharA sambandha rakheM ina para apanA prabhutva jamAe~ kintu, yA to eka dina ye saba svayaM naSTa ho jAe~ge yA phira hamArI AtmA ko hI inheM chor3akara kisI dina jAnA pdd'egaa| praur3ha kavi pUjyapAda zrI amIRSi jI mahArAja ne saMsAra kI asAratA ko batAte hue eka bar3A sundara padya likhA hai / vaha isa prakAra hai Ayu hai athira jaise aMjalI ke nIra sama, daulata capalatA jyoM dAminI palaka meN| yauvana pataMga raMga, kAyA hai nIkAma ati, vAra nahIM lAge osa bindu kI Dhalaka meN| supana samAna yaha, saMpadA pichAna mana, saritA ko pUra Dhala jAya jyoM palaka meM / For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 Ananda pravacana : tRtIya bhAga kahe amIrikha jaga sukha hai asAra dhAra, sukRta sadIva yahI sAra hai khalaka meM // isa saMsAra meM Ayu ajuli meM bhare hue jala ke samAna hai arthAt aMjulI meM bharA huA jala kitanI bhI sAvadhAnI rakho Tika nahIM pAtA, isI prakAra Ayu lAkha satarkatA rakhane para bhI samApta ho jAtI hai / vAlmIki rAmAyaNa meM bhI kahA hai-- ahorAtrANi gacchanti sarveSAM prANinAmiha / AyuSi kSapayantyAzu grISme jalamivAMzavaH / / dina-rAta lagAtAra bIta rahe haiM aura saMsAra meM sabhI prANiyo kI Ayu kA tIvra gati se nAza kara rahe haiM / ThIka usI taraha, jaise sUrya kI kiraNeM garmI meM zIghratApUrvaka phala ko sukhAtI rahatI haiN| ____ Age kahA hai--'daulata capalatA jyoM dAmini phalaka meN|' arthAt lakSmI atyanta caMcala hai| yaha Aja hai to kala nhiiN| jaise AkAza meM bijalI kSaNa bhara ke liye camakatI hai isI prakAra daulata Aja kisI ke pAsa dekhI jAtI hai aura kala kisI ke pAsa / yauvanaM pataMga ke raMga ke samAna sAbita hotA hai| pataMga para tanika-sA pAnI par3ate hI usa para kA raMga miTa jAtA hai, vaise hI pUrNa yuvAvasthA bhI alpakAla meM hI vRddhAvasthA ko prApta hotI hai aura kitanA bhI khilAyA, pilAyA aura nahalAyA kyoM na jAe yaha zarIra kSaNa mAtra meM hI AtmA ke prayANa karane para nirjIva ho jAtA hai| ThIka usI prakAra hai jisa prakAra kI sUrya kI eka kiraNa ke pRthvI para Ate hI osa kI bUda sUkha jAtI hai| ____ kavi Age kahatA hai-are mana ! yaha vaibhava aura saMpatti svapna ke samAna asthira hai / tU isakI bhalI-bhA~ti pahacAna kara le / nadI meM AI haI bAr3ha jisa prakAra jaldI hI samApta ho jAtI hai, vaise hI AI huI saMpatti punaH calI jAtI hai| isa prakAra isa jagata meM rahe hue pratyeka pradArtha se prApta hone vAlA sukha kSaNabhaMgura aura sArahIna hai| sAra hai to kevala sukRta karane meM hI, kyoMki usase prApta hone vAlA puNya samApta nahIM hotA tathA AtmA ke sAtha calatA kucha nahIM mA~ganA hai kapila muni pUrvAvasthA meM brAhmaNa the aura sthAnIya rAjA se do mAse svarNa ko prAta:kAla hote hI lene ke liye rAta ko hI ghara se nikala par3e / nagara meM gazta lagAne vAle sipAhiyoM ne unheM cora samajha kara pakar3a liyA tathA rAta bhara kaida meM rakhakara subaha rAjA ke sAmane upasthita kiyaa| For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asAra saMsAra 107 rAjA ne kapila kI sArI bAta sunI aura usakI daridrAvasthA para daza karake jo bhI icchA ho mA~gane ke liye kaha diyA tathA isa bAta para socane ke liye apanI vATikA meM bheja diyaa| kapila ne socanA zurU kiyA aura do mAse svarNa se bar3hate-bar3hate eka karor3a svarNamudrAoM ko lene kA vicAra karane lgaa| kintu isI kSaNa usakI buddhi ne palaTA khAyA aura vaha mocane lagA-- 'vAharI tRSNA, isakI to tRpti hotI hI nahIM, aisA lagatA hai ki-- kasiNaMpi jo imaM loyaM: paDipuNNaM balejja ikkasma / teNAvi se Na saMtusse, ii duppUrae ime AyA // --uttarAdhyayana sUtra 8-16 arthAt-dhana-dhAnya se bharA hamA sampUrNa loka bhI yadi koI kisI ko de deve, isase bhI lobhI jIva ko saMtoSa nahIM ho sktaa| AtmA kI tRpti honI atyanta kaThina hai| aisA vicAra Ate hI unheM apanI bhUla mAlama ho gaI ki do mAse svarNa ke kAraNa to maiM rAta bhara sipAhiyoM kI pakar3a meM rahA aura agara eka karor3a muhareM mA~ga lUgA to unake kAraNa bhaviSya meM merI na jAne kyA gati hogI ? aise zubha vicAroM ke Ate hI unheM jAtismaraNa jJAna ho gayA aura unhoMne usI samaya apane kezoM kA laMcana kara sAdhuvRtti ko dhAraNa kara liyaa| zAsana devatA-pradatta muniveza dhAraNa kara jaba ve darabAra meM pahuMce to rAjA ne cakita hokara pUchA-"kyA tumane abhI taka mAMgane ke viSaya meM kucha nizcita nahIM kiyA ?" kapila muni ne gambhIratApUrvaka uttara diyA-- "rAjan ! jahA~ lAbha hai vahA~ lobha bhI hai| merI tRSNA do mAse svarNa se bar3hate-bar3hate eka karor3a svarNamudrAoM taka pahuMca gaI thii| para zukra hai ki tRSNA kI vicitratA ne merI A~kheM khola dI haiM / aba mujhe na lAkha kI AvazyakatA hai aura na karor3a kI / AvazyakatA kevala usa kriyA ke khoja kI hai, jisake karane se maiM durgati meM na jaauuN|" kapila muni ne kathana thA adhuve asAsayammi, saMsArambhi dukkhapaurAe / ki nAma hojja taM kammayaM, jeNAhaM duggaina gcchejj| -uttarAdhyayana sUtra 8-1 isa adhruva, azAzvata aura duHkhamaya saMsAra meM aisA kauna-sA karma hai ? kauna-sA kriyAnuSThAna hai, jise apanAkara maiM durgati meM jAne se baca sakU ? vastutaH isa saMsAra meM kucha bhI zAzvata rahane vAlA nahIM hai| yaha zarIra For Personal & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 Ananda pravacana : tRtIya bhAga jisameM eka kA~TA bhI cubha ja ye to hama sahana nahIM kara pAte, bAlyAvasthA meM kitanA komala aura kapanIya hotA hai, yuvAvasthA meM mahAn zaktizAlI aura tejasvI ke rUpa meM AtA hai tathA jaba vRddhAvasthA AtI haiM apane samasta saundarya, zakti evaM oja ko khokara jarjara zaktihIna tathA parAdhIna bana jAtA hai / aura usake pazcAt Apa jAnate hI haiM ki kisI bhI samaya caitanyatA rahita hokara citA meM bhasma ho jAtA hai tathA haDDiyA~ yatra-tatra par3I rahatI haiM / kisI ne bar3I sarala aura sIdhI bhASA meM kahA bhI hai -- kahA~ janmA, kahA~ upanA kahA~ lar3AyA lAr3a ? kyA jAne kisa khAr3a meM par3A rahegA hAr3a ? 1 sAhityika dRSTi se padya meM koI vizeSatA yA AkarSaNa nahIM hai kintu bhAva kitanA marmasparzI hai ? manuSya kI jIvana-yAtrA kitanI ajIbo-garIba sthiti meM se hokara gujaratI hai aura samApta hotI hai yahI isameM bAyA gayA hai / kahA hai -- bAlaka kahA~ janma letA aura kahA~ usakA pAlana-poSaNa hotA hai / jo bhAgyavAna hote haiM unake mastaka para mAtA-pitA kI chAyA rahatI hai aura jinake azubha karmoM kA udaya hotA hai ve kabhI to mAtA ko hI kho dete haiM yA daridrAvasthA meM bhUkhe peTa rahakara hoza samhAlate haiM / koI anAthAlaya meM zaraNa lene ko bhI majabUra ho jAte haiM / isa prakAra kahIM janma lete haiM aura kahIM bar3e hote haiM / koI mAtA-pitA ke asIma lAr3a-pyAra kA anubhava karate haiM aura koI jana-jana kI jhir3akiyA~ khAkara apamAnita hote hue bAlyakAla vyatIta karate haiM / aura isake pazcAt jaba yuvAvasthA AtI hai taba zrImAnoM kI santAna to gulacharre ur3Akara apane aiza-ArAma meM nimagna rahakara karma-baMdhana karatI hai aura daridra kI saMtAna-bhUkhe peTa subaha se zAma taka majadUrI karake peTa bharatI hai / aneka vyakti deza-videzoM kI khAka chAnakara bhI parivAra kA pAlana-poSaNa karate haiM abhiprAya yahI hai ki kisI kA bhI jIvana sthira aura zAMtipUrNa nahIM hotA / vRddhAvasthA meM to vyakti svayaM hI nirupAya hokara apane zarIra ke kaSToM ko bhugatatA hai tathA parivAra ke sadasyoM kI apekSA aura bhartsanA ko viSa ke ghU~Ta kI taraha pItA huA mUka rudana karatA hai / tatpazcAt jaba kisI taraha nAnAprakara ke kaSToM kA aMta mRtyu ke rUpa meM ho jAtA hai to usakI haDDiyA~ bhI na jAne kauna-kauna se gaDhDoM meM par3I huI kisI vigata jIvana kA AbhAsa mAtra deto haiM / to manuSya kI jIvana yAtrA isI prakAra bhinna-bhinna aura ajIba-ajIba paristhitiyoM meM se gujaratI hai / koI yahA~ dhana ke liye rotA hai, aura koI svAsthya ke liye / koI putra ke na hone para duHkhI hotA hai aura koI putra ke kuputra sAbita hone para parezAna hotA hai / kisI ko patnI kakazA hotI hai to kisI kI alpakAla meM hI saMsAra se prayANa kara jAtI hai / For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asAra saMsAra isa prakAra yaha saMsAra dukhoM ke samUha ke alAvA aura kucha bhI nahIM hai / jaisA ki kahA jAtA hai "saMsAro du:khAnAmekamAspadam " saMsAra hI duHkhoM kA ekamAtra sthAna hai / saMsAra meM duHkha hI duHkha hai, sukha to kevala kalpanika hai / isIliye eka urdU bhASA ke kavi ne kahA hai -- bevaphA hai yaha jamAnA, dila kisI se nA lagAnA / gara hai tU kucha sayAnA, dila kisI se nA lagAnA // jamAnA yAnI saMsAra / yaha saMsAra kaisA hai ? bevaphA ! arthAt vizvAsa karane lAyaka nahIM hai kyoMki kSaNika hai / jo kSaNika ho usakA vizvAsa kyA karanA ? vizvAsa karane se lAbha bhI kyA hai jabaki hara vastu, jisa para moha rakhA jAya, naSTa ho jAtI hai yA usakA viyoga ho jAtA hai / ata: tujhameM samajhadArI hai to kisI ke bhI moha meM mata pha~sa, kisI se bhI dina mata lagA / Age kA padya haijisase tU dila lagAya, sadameM bahuta uThAyA / socA na kucha tU jAnA, aphasosa kahA na mAnA / / -- 106 'saMsAra kI vastuoM para tUne Asakti rakhI aura saMbaMdhiyoM para moha rakhA, usakA pariNAma kyA huA ? kevala yahI to ki anekAneka duHkha uThAe aura parezAniyoM meM par3A rahA / tUne na to svayaM hI kucha socA-samajhA aura na hI saMta mahAtmAoM ke kathana ko mAnA / ve sadA apane aura anya prANiyoM ke mana ko cetAvanI dete hue kahate rahe : duHkhAGgArakatIvra: saMsAro'yaM mahAnaso gahanaH / viSayAmRta lAlasa-mAnasa mArjAra ! mA nipata // arthAt - 'yaha saMsAra dukharUpI aMgAroM se dhadhakatA huA eka vikaTa rasoI ghara hai / he mana rUpI mArjAra ! tU viSaya-rUpI amRta kI lAlasA meM pha~sakara usameM mata kUda par3anA / ' / mahApuruSoM kI yaha cetAvanI yathArtha hai saMsAra ke prANI sukha prApti kI abhilASA se prerita hokara aisI pravRttiyA~ karate haiM jo unakI samasta ucca AkAMkSAoM para pAnI phera detI haiM ve yahI nahIM samajha pAte ki sacce sukha kA svarUpa kyA hai apitu, kSaNika aura jhUThe sukhAbhAsa meM hI sukha kI kalpanA kara lete haiM / saccA sukha viSayoM meM Azrita nahIM hotA, vaha Atma zrita hotA hai / para padArthoM kA saMyoga asthAyI hotA hai ataH unase prApta hone vAlA sukha bhI sthAyI aura paripUrNa nahIM ho sakatA / vAstavika sukha to vahI hai jo binA For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 Ananda pravacana : tRtIya bhAga kisI ke saMyoga se kevala apanI AtmA se hI prApta hotA hai / kintu manuSya isa bAta ko nahIM mAnatA aura pariNAma kyA hotA hai akla ko bhI haTAdI, khUbiyAM bhI saba miTAvI / usa vakta huA pachatAnA, aphasosa kahA na mAnA / / bevaphA hai yaha jamAnA! kavi kahatA hai-'are nAdAna ! tUne to apanI akla kA hI divAlA nikAla diyA / kama se kama mahApuruSoM kI zikSA ko mAnakara to sahI mArga apnaataa| subaha kA bhUlA zAma ko ghara A jAya taba bhI use bhUlA huA nahIM maante| candragupta aura cANakya jaisA mUrkha hai samrATa candragupta aura cANakya donoM hI buddhimAna the aura phira cANakya ko kUTanIti kA to pAra hI nahIM thA kintu bhUla unase bhI ho gaI ki unhoMne 'naMda' ko jItane ke liye sIdhA hI pATalIputra para AkramaNa kara diyA / pariNAmasvarUpa unheM mAta khAnI par3I aura donoM hI jaMgaloM meM mAre-mAre phirane lge| __ bhUkha-pyAsa se vyAkula ve saMyogavaza jaMgala meM banI huI eka jhoMpar3I para jA phuNce| usameM eka vRddhA rahatI thii| dhana-se kI dRSTi se vaha daridra thI kintu usakA hRdaya atyanta vizAla thA aura atithiyoM ke prati Adara se bharA huA thaa| bur3hiyA ne jyoM hI do atithiyoM ko dvAra para dekhA harSa se pAgala ho gaI aura unheM bar3e sammAna se andara bulA lAI / ThaMDA jala pilAyA aura baiThane ke liye TUTI khATa bichA dI / vaha nahIM jAnatI thI ki usakI jhoMpar3I meM svayaM rAjA candragupta aura unake buddhimAna mantrI cANakya Ae haiM / vaha to unheM kevala atithi mAnakara unakI sevA-suzrUSA meM laga gii| ___sahajabhAva se vRddhA bolI-'beTA ! tuma loga bahuta hI thake hue aura parezAna najara A rahe ho / tanika vizrAma karo jaba taka maiM khicar3I banAtI hU~, use khAkara jala piinaa|" sAyaMkAla kA samaya thA ataH vRddhA ne usI jhoMpar3I ke eka kone meM bane cUlhe ko jalAyA aura usa para khicar3I banane ke liye car3hA dii| kucha hI dera bAda usakA lar3akA kheta se lauTA aura apanI mAM se bolA-"jaldI se kucha khAne ko de ! bar3I bhUkha lagI hai|" ___mA~ aura to kyA parosatI, khicar3I karIba-karIba taiyAra ho gaI thI ataH usane jaldI se vahI eka thAlI meM parosa dI aura thAlI bhUkhe putra ke sAmane sarakA dii| putra ne Ava dekhA na tAva, ekadama garama khicar3I meM apanA hAtha DAla diyA aura turanta hI jora se cIkha utthaa| "are kyA huA ?" bur3hiyA ne ghabarAkara beTe se pUchA / For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asAra saMsAra "hAtha jala gayA mA~ ! khicar3I bahuta garama hai / " jalana se vyAkula hotA huA lar3akA bolA / putra ke duHkha se duHkhI hokara mAM bhartsanA ke svara meM bolI - "are abhAge ! kyA tU bhI candragupta aura cANakya jaisA hI bevakUpha hai ?" 111 candragupta aura cANakya dUra kahA~ the, vahIM to khATa para baiThe the / vRddhA kI bAta sunakara unake kAna khar3e ho gae aura turanta hI unhoMne pUcha liyA-" mAtAjI ! candragupta aura cANakya mUrkha kaise haiM ? kyA mUrkhatA kI hai unhoMne; aura phira unakA udAharaNa Apane apane putra para kaise ghaTita kiyA ? bur3hiyA muskarAtI huI bolI--"dekho beTA ! candragupta rAjA hai aura cANakya unakA buddhimAna mantrI / ve loga naMda vaMza kA nAza karanA cAhate haiM para unako itanI akla nahIM hai ki pahale Asa -pAsa ke choTe moTe rAjAoM ko jItakara taba rAjadhAnI para hamalA karate isase jIte hue rAjAoM kA bhI unheM sahayoga mila jAtA / para una mUrkhoM ne sIdhe hI bIca meM jAkara rAjadhAnI pATalIputra para car3hAI kara dI aura isIliye akele aura sahAyaka hIna hone ke kAraNa hAra gae / " / "isI prakAra mere isa lar3ake ne bhI kiyA ki garama khicar3I meM bIca meM hI sIdhA hAtha DAla diyA / ise cAhiye thA ki pahale Asa-pAsa arthAt kinArekinAre kI lekara ThaMDI karatA huA khAtA / kyoM ThIka kahA hai na maiMne ?" vAstava meM hI candragupta aura cANakya kI A~kheM vRddhA kI bAta se khula gaI / unhoMne vRddhA kI bAta ko zikSA mAnakara tathA apanI buddhi kA bhI upayoga karake naMda- vaMza kA nAza kiyaa| tabhI kahA jAtA hai- buddherbuddhimatA~ loke nAstyagamyaM hi kiMcana / buddhyA yato hatA nandAzcANakyena / sipANayaH // buddhimAnoM kI buddhi ke sammukha saMsAra meM kucha bhI asAdhya nahIM hai / buddhi se hI zastrahIna cANakya ne sazastra naMda vaMza kA nAza kara diyA / 1 isa udAharaNa se yahI abhiprAya hai ki prathama to manuSya apanI buddhi se kAma kare aura agara kisI kAraNa se usameM saphala na ho pAe to anya buddhimAna vyaktiyoM kI sahAyatA se kArya sampanna kare / jo vyakti aisA nahIM karatA vaha apane uddezya meM saphala nahIM ho pAtA / urdU bhASA ke kavi ne liye bhartsanA kI hai ki tUne apanI akla ko to ga~vA hI diyA bhI zikSA grahaNa nahIM kI / pariNAma yaha huA apanI saba vizeSatAoM ko kho mAnava kI isI - aura dUsare se I baiThA / " For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 Ananda pravacana : tRtIya bhAga AtmA meM asaMkhya zakti aura sadguNa chipe hue haiN| adhika kyA kahA jAya tIrthaMkaroM aura sarvajJoM kI AtmA meM jitanI zaktiyAM aura vizeSatAe~ thIM utanI hI Aja hamArI AtmA meM haiM. raMca-mAtra bhI nyUnatA nahIM hai / kamI kevala unheM pahacAnane kI aura unakA upayoga karane kI hai / para mAnava yahI nahIM kara pAtA hai tathA usake kAraNa bAda meM pazcAttApa karatA hai aisA pazcAttApa karane vAle ke sAtha kisa kI sahAnubhUti ho sakatI hai ? loga yahI kahate haiM-- karatA thA to kyoM kiyA, aba kari kyoM pachatAya / bove per3a babUla kA, Ama kahA~ se khAya ? to baMdhuoM, mAnava isa saMsAra ke pralobhanoM meM phaMsakara apane Apako bhUla jAtA hai aura saba kArya ulaTe hI karane lagatA hai / arthAt para padArtha joki naSTa hone vAle haiM unakI prApti aura yoga meM lagA rahatA hai, kintu Atmika guNa jo zAzvata sukha pradAna karane vAle haiM unakI upekSA karatA huA karma baMdhana bAMdhatA calA jAtA hai / vaha bhUla jAtA hai ki yaha saMsAra arthAt isameM pratyakSa dikhAI dene vAlI samasta vastue~ naSTa hone vAlI haiM / saMskRta meM kahA bhI hai-- yad dRSTaM tannaSTam / ' A~khoM se dekhI jAne vAlI saba vastueM nAzavAna haiN| abhiprAya yahI hai ki jisa prakAra svapna AtA hai aura vaha turanta naSTa ho jAtA hai usI prakAra yaha saMsAra bhI hai| kavikula bhUSaNa tiloka RSijI mahArAja kA eka sAragabhita padya bhI isI Azaya ko spaSTa karatA - yaha saMsAra svapana so hai jana, jaiso hai bijalI se sbkaaro| jIraNa patra kAna gaja ko puni, bAdala chAyA saMdhyA ro ujaaro|| indra dhanuSya dhvajA sama caMcala, aMbu kI lahara prapoTa vicaaro| kahata tiloka yo rIta khalaka kI, dhAra supaMtha ke Atama taaro|| padya kI bhASA atyanta sarala aura sodhI hai kintu antaHkaraNa ko bhigo detI hai| vAstava meM jo mahApuruSa hote haiM ve apane kAvya yA kavitA ko vidvattA ko dRSTi se nahIM likhte| ve yaha nahIM cAhate ki loga unake zabdADaMbaroM kI sarAhanA kareM aura U~ce U~ce zabdoM tathA alaMkAroM ko dekhakara unake pADitya kI prazaMsA kreN| ve kevala yaha cAhate hai ki vyakti unake bhAva ko samajheM tathA bhASA ko gahanatA meM na pha~sakara kaho huI bAtoM ko hRdayaMgama kreN| For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asAra saMsAra 113 isaliye kavitA meM kahA hai - he bhavya jIvo! yaha saMsAra svapna ke samAna hai| jisa prakAra bijalI kSaNabhara ke liye camakakara punaH lupta ho jAtI hai, usI prakAra saMsAra kI samasta vastue~ aura zarIra bhI alpakAla meM hI naSTa ho jAte haiM / eka hamArI AkhoM dekhI satya ghaTanA hai - jaba hama ropar3a (paMjAba) meM the| eka zrAvaka acchA-bhalA arthAt bilkula svastha thA, vyAkhyAna sunane ke liye aayaa| usane sAmAyika nahIM lo aura mAlA pherane lgaa| usI samaya usakI tabIyata kharAba ho gaI / logoM ne hamase yaha batAyA to hamane sthAnaka meM paM0 zrI jJAnamuni jI mahArAja ke sAtha jAkara use mAMgalika mantra-zravaNa kraayaa| para dekhate-dekhate hI usI samaya usake prANa pakherU deha chor3akara cala diye| isaliye kavi ne jIvana ko bijalI kI AbhA ke samAna mAnA hai / Age kahA hai-per3a para jaba navIna patte Ate haiM, kitane komala aura kamanIya lagate haiM kintu alpakAla meM hI ve jIrNa aura pIle par3a jAte haiM phira adhika samaya nahIM Tikate / agalA udAharaNa saMsAra ke asthAyIpana kA diyA hai ki hAthI ke kAna sadA caMcala arthAt hilate-Dulate rahate haiM, tathA sUrya ke Upara bAdaloM kI AI huI chAyA bhI adhika dera nahIM raha pAtI, isI prakAra saMsAra kI sthiti hai jo sthAyI nahIM rahatI / isI ke liye saMdhyA ke ujele, indra dhanuSa aura pAnI kI lahara kA bhI dRSTAnta diyA hai tathA kahA hai ki saMsAra pAnI ke bulabule ke samAna hai| ___ina sabhI udAharaNoM se Azaya yahI hai ki saMsAra kSaNika hai, azAzvata aura asthira hai / ataH isake prati moha-mAyA rakhanA nAsamajhI hai sAMsArika padArthoM kA kitanA bhI bhoga kiyA jAye use tRpti nahIM hotii| apitu lAlasAe~ bar3hatI hI jAtI haiN| isIliye mahApuruSa inheM samApta karane ke prayatna meM rahate haiN| eka urdU kavi ne bhI taMga hokara kahA hai bhare huye haiM hajAroM aramA~, phira usapaM hai hasaratoM kI hasarata kahA~ nikala jAU~ yA ilAhI, maiM dila kI basaata se taMga hokara / -dAga ___ kyA kahA hai zAyara ne ? vaha kahatA hai-isa dila meM hajAroM aramAna bhare hue haiM aura unake pUre hote jAne para bhI jo pUre nahIM ho rahe haiM unake liye hasarata banI rahatI hai arthAt kheda hotA rahatA hai| dila ko isa hAlata se parezAna huA maiM, he bhagavAn ! kahA~-kahA~ jAU~ ? For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 Ananda pravacana : tRtIya bhAga ___ jo bhavya prANI hote haiM unheM saMsAra meM isI prakAra chaTapaTAhaTa hotI hai aura jaba ve saMsAra ko asAra samajha lete haiM tabhI usase azakti haTAkara jJAnArAdhana meM juTate haiN| jJAna prApta karanA AtmasAdhanA kA pahalA kadama hai| jJAna ke abhAva meM AtmA ke hita ke liye kI gaI koI bhI kriyA saphala nahIM ho pAtI / kyoMki jJAna aisA Atmika prakAza hai, jisake kAraNa ajJAna aura mithyAtva kA andhakAra nahIM TikatA tathA prANi ko saccI vastu-sthiti kI jAnakArI hotI hai| ___ hamArA Aja kA viSaya isI bAta ko lekara hai ki saMsAra ko asAra samajheM to jJAna kI prApti ho sakI hai| hameM isakA zAbdika artha nahIM lenA hai ki saMsAra ko asAra kaha diyA to jJAna hAsila ho jaaegaa| nahIM, isakA bhAvArtha yaha hai ki saMsAra ko jaba hama asAra samajha lage to hamArI pravRttiyAM isakI ora se haTakara Atma-utthAna kI ora mur3a jAyeMgI / arthAt hamArA dhyAna para se haTakara 'sva' kI ora calA jAegA tathA 'sva' kI zakti aura asAdhAraNa guNoM ko samajhane ke liye hama jJAna prApta karane kI lAlasA bddh'aayege| Atma-ciMtana - baMdhuo, ApakI samajha meM A gayA hogA ki saMsAra ko asAra samajha lene para hamArI dRSTi bAhya-padArthoM se haTakara antara kI ora unmukha ho sakatI hai| para aba hameM yaha dekhanA hai ki AtmAbhimukha hokara hameM kisa prakAra cintana karanA hai tathA use kisa prakAra apane AcaraNa meM utAranA hai ? pUrNa ekAnta aura zAMta vAtAvaraNa meM baiThakara sarvaprathama hameM yahI socanA cAhie ki yaha deha kSaNabhaMgura hai, pratipala parivartita hotI rahatI hai / bAlyAvasthA ke pazcAt yuvAvasthA aura usake pazcAt vRddhAvasthA AtI hai / hamAre na cAhane para bhI ye avasthAe~ zarIra meM svayaM hI sthAna letI rahatI haiM / zaizavAvasthA meM zizu kI zArIrika zakti atyalpa hotI hai kintu jyoM-jyoM vaha kumArAvasthA aura yuvAvasthA kI ora bar3hatA hai, usakI zakti USAkAla ke sUrya ke samAna bar3hatI jAtI hai / aura jisa prakAra sUrya kA teja madhyAnha kAla taka kramazaH bar3hatA huA prakharatama ho jAtA hai, usI prakAra manuSya kI zakti, usakA zArIrika saundarya aura teja apanI carama sImA yA pUrNatA ko prApta hotA hai| kintu madhyAhna kAla ke pazcAt hI sUrya kA teja jisa prakAra kSINa hotA calA jAtA hai aura sAMyakAla taka vaha asta ho jAtA hai, usI prakAra yuvAvasthA ke pazcAt zarIra kI zakti, kAMti aura teja bhI kramazaH ghaTatA jAtA hai aura eka dina pUrNatayA naSTa ho jAtA hai / For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asAra saMsAra divasa ke prArambha aura ata kA yaha krama jisa prakAra anAdikAla se calA A rahA hai, usI prakAra manuSya zarIra ke janma aura maraNa kA krama bhI sadA se calatA AyA hai| isa krama ko saMsAra kA koI bhI mahApuruSa, mahArAjA cakravartI yA tIrthakara bhaMga nahIM kara sakA, sabhI ko isI krama se yaha saMsAra chor3anA par3A hai / kintu jina mahAmAnavoM ne yaha samajha liyA ki"zarIramAdyaM khalu dharma sAdhanam / " sabhI dharma karmoM ke liye zarIra hI sabase bar3A sAdhana hai / aisA samajha lene vAle apane zarIra kA lAbha uThAkara nizzaMka mRtyu kA AliMgana karate haiM, para moha-mAyA meM pha~se raha jAte haiM ve anta samaya ke nikaTa Ate jAne para pazcAttApa karate hue cetane kA prayatna karate haiM kintu zarIra ke azakta ho jAne se tathA indriyoM ke kSINa ho jAne ke kAraNa apane | uddezya meM saphala nahIM ho pAte / ve socate hI rahate haiM 115 dIkhata, mana ke mana hI mA~hi manoratha vRddha bhaye nija aMgana meM nAza bhayo vaha yauvana hU vidyAhna gaI bA~jha, bUjhabAre nahi dauro Avata kAla, kopa kara dasanana posata / kahaM nahiM pUje prIti soM cakrapANi prabhu ke caraNa / bhatra ba~dhana kATe kauna aba ? ajahu~ gahU re hari zaraNa / kintu aisA socane se phira kyA lAbha hotA hai jaba samaya nikala cukatA hai / samaya rahate to vaha moha ke prabala udaya se netravAna hote hue bhI andhA banA rahatA hai, kAna hote hue bhI baharA aura cetana hote hue bhI jar3a ke samAna niSkriya rahatA hai / dina-rAta bhoga-vilAsa meM rata rahatA hai nanA prakAra ke sAdhana juTAne meM nyAya-anyAya, satya-asatya, tathA aucitya - anaucitya kA bhI dhyAna nahIM rakhatA / tathA usake liye karttavya - akarttavya saba aba / auroM ke prati vizvAsaghAta karake artha kA upArjana karatA hai, asatya bhASaNa, chalakapaTa, corI aura hiMsA karake aizvarya kI vRddhi karatA hai / kevala eka kArya vaha nahIM karatA, aura vaha hai dharmArAdhana / usako apanI vRddhAvasthA meM karane ke liye rakha chor3atA hai / socatA hai jaba bur3hApA A jAegA taba dharmAcaraNa kara leNge| itanA hI nahIM vaha to yahA~ taka vicAra karatA hai ki yadi isa jIvana kA anta acAnaka A gayA taba bhI kyA hAni hai ? AtmA to naSTa hone vAlI nahIM hai / yaha ajara-amara aura avinAzI hai ataH jaba punarjanma hogA taba bhI dharma kA sAdhana kara leMge / For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 Ananda pravacana : tRtIya bhAga aise mUr3ha vyaktiyoM ke lie kyA kahA jAe ? jo apanI AtmA ko hI isa prakAra dhokhA dete haiM unheM samajhAnA bar3A kaThina kArya hai / bhagavAn mahAvIra ne to spaSTa kahA hai-- dullahe khalu mANuse bhave, cirakAleNa vi sammapANiNaM / gADhA ya vivAga kammuNo, samayaM goyama ! mA pamAyae / -uttarAdhyayana sUtra 10-4 arthAt-he gautama ! saba prANiyoM ke lie manuSyabhava cirakAla taka bhI durlabha hai / dIrghakAla pratIta hone para bhI usakI prApti hotA kaThina hai / kyoM ki karmoM ke phala bar3e gar3he hote haiM, ataH samaya mAtra kA bhI pramAda mata kro| yaha cetAvanI kevala gautama svAmI ke lie hI nahIM thI apitu manuSya mAtra ke lie hai| agara hama gaMbhIratA pUrvaka vicAra kareM to sahaja hI soca sakate haiM ki AgAmI bhava meM manuSya janma una vyaktiyoM kA ho bhI kaise sakatA hai, jo loga isa jIvana ko viSaya-bhogoM kA upabhoga karane meM tathA nAnA prakAra ke pApoM dvArA artha-saMcaya karane meM hI vyatIta karate haiN| unakI to vahI dazA hogI jo eka kavi ne bar3e kaThora zabdoM meM batAI hai / kahA hai :yoMhI janma khoyo, mAyA vAda meM vigoyo kabahuM na sukha soyo bhayo viSa hI ko vATa ko| dayA dharma kono nAhI, hari raMga bhIno nAhI, sAdhana ko cInyo nAhIM karI puNya pApa ko| loka meM na yaza paraloka te na vaza zuka, tana ura dhAryo na khavaiyA banyo kATa ko| kahata gupAla nara deha ko janama pAya, dhobI ko so kutto bhayo ghara ko na ghATa ko| to aisA vyakti jo apane sampUrNa jIvana ko moha-mAyA meM phaMsAkara kho detA hai tathA sAMsArika padArthoM meM Asakta rahakara unake lie hAya-hAya karate hue bitA detA hai| kabhI bhI sukha se so nahIM pAtA, vaha dharmArAdhana se vaMcita raha jAtA hai / aisA vyakti jo Atma-mukti ke sAdhanoM ko nahIM pahacAna pAtA aura puNya-pApa ke bheda ko nahIM jAnatA vaha na isa loka meM yaza kA bhAgI banatA hai aura na hI AgAmI bhava meM devagati yA manuSya gati hI prApta kara pAtA hai / isIliye kavi kahatA hai ki vaha dhobI ke kutte ke samAna na idhara kA rahatA hai aura na udhara kA hI / usake ihaloka-paraloka donoM hI bigar3ate For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asAra saMsAra 117 atyalpa hotI hai / pAtI, janma aura mokSa prApti sahaja nahIM hai usake sAdhanoM ko AtmA kevala manuSya yoni meM hI kara sakatI hai kyoMki anya yoniyoM meM buddhi kI mAtrA ataH jo AtmA mAnava janma meM mokSa kI sAdhanA nahIM kara maraNa ke phaMde se bacane ke liye prayatna nahIM karatI, vaha patita hokara nikRSTa yoniyoM meM punaH-punaH janma letI rahatI hai / ataH isa janma meM kSaNika sukha bhoga kara agale janma meM puNya kI kamAI kara lene kA vicAra mahAmUrkhatA se bharA huA kaha jA sakatA hai / saphalatA kaise mile ? yaha prazna atyanta mahatvapUrNa hai / kucha vyakti jIvana kI saphalatA ke viSaya meM vicAra karate haiM to apanI sImita dRSTi ke kAraNa ihalaukika saphalatA prApta kara lene ko hI jIvana kA saphala honA mAna lete haiM / arthAt dhana, yaza, parivAra kI vRddhi athavA pracura bhogopabhoga bhoganA hI unake jIvana kA lakSya yA jIvana kI saphalatA kA pramANa hotA hai / kintu aisA dRSTikoNa sarvathA galata hai kyoMki ina dRzyamAna padArthoM kI prApti zIghra hI viyoga meM badala jAtI hai / yA to jovanakAla meM hI inakA viyoga ho jAtA hai athavA jIvana samApta hote hI saba yahIM raha jAtA hai / isalie bhavya prANiyoM ! hameM jIvana kI saphalatA AtmA ke zAzvata kalyANa kI dRSTi se mAnanI cAhie agara isa jIvana ke dvArA hama AtmA ko U~cAI kI ora le jA sakeM to hI samajhanA cAhie ki hamArA jIvana aMzataH saphala huA hai / isake lie sarvaprathama to hameM pratipala yaha dhyAna rakhanA cAhie ki yadyapi AtmA amara hai kintu yaha jIvana amara nahIM hai / kisI bhI dina aura kisI bhI kSaNa yaha naSTa ho sakatA hai / hameM apane mana ko sadA yaha cetAvanI denI cAhie cAlahi / aise citta kara kRpA, tyAga tU apanI sira para nAcata khar3A jAna tU aise kAlahi // ye indriyagana niThura yAna mata inako kahibo ! zAMta bhAva kara grahana sIkha kaThinAI sahibau / / nijamati taraMga sama capala taji nAzavAna jaga jAniye / jAne karahu tAsu icchA kachuka ziva-svarUpa ura Aniye / / citta se kahA hai-- are mana ! aba to tU apanI kucAla chor3a aura yaha samajha ki mere sira para kAla khar3A nartana kara rahA hai / dekha, ye indriyAM atyanta niSThura haiM ataH inakA kahanA mAnakara pApoM kA ba~dha mata kara ! tU sama-bhAva For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 Ananda pravacana : tRtIya bhAga dhAraNa kara aura parISahoM ko jItane kI Adata DAla / mana kI icchAoM ko taraMgoM ke samAna capala mAnakara unake vaza meM mata ho tathA kucha samaya Izacintana meM lgaa| vastutaH kisI vyakti ke pAsa apAra vaibhava hai, loga bar3A AdamI mAnakara usakA sammAna karate haiM, bar3e parivAra kA vaha svAmI hai. tathA sadA aizvarya meM khelatA hai, kintu agara use apane jIvana ko saphala banAne kA dhyAna nahIM hai aura Atma-kalyANa ke uddezya ko lekara vaha sAdhanA nahIM karatA hai to usakA samasta vaibhava vyartha hai / dharma-sAdhanA ke abhAva meM usakI bhoga lipsA use le DUbane vAlI hai / jina indriya sukhoM aura viSaya-vAsanAoM kI pUrti ke lie manuSya apane amUla janma ko vyartha khokara bhI saphala mAnatA hai, unake viSaya meM bhagavAn mahAvIra kyA kahate haiM ? khaNamitta sokkhA bahu kAladukkhA, pagAmadukkha, aNigAmasukkhA / saMsAra mokkhassa vipakkhabhUyA, khANI aNatthANa u kAmabhogA / --uttarAdhyayana sUtra 14-13 arthAt--yaha kAma bhoga kSaNabhara sukha dene vAle haiM aura cirakAla taka dukha dene vAle haiM / unameM sukha thor3A hai aura dukha bahuta adhika hai| kAma bhoga janmamaraNa se chuTakArA pAne ke virodhI haiM, mokSa sukha ke parama zatru haiM tathA anarthoM kI khAna haiN| ina bhogoM ko bhogate rahane para bhI kabhI tRpti nahIM hotI / eka zAyara ne bhI kahA hai / hajAroM khvAhizeM aisI ki hara khvAhiza pai dama nikale / bahuta nikale mere aramAna lekina phira bhI kama nikle| suprasiddha zAyara 'gAliba' kA yaha kathana hai ki hRdaya meM hajAroM tamannAe~ hamezA banI rahatI haiM aura unake pUrI hote jAne para bhI itanI adhika bacI rahatI haiM ki hara samaya unheM pUrI karane kI icchA banI hI rahatI hai / kahane kA abhiprAya yahI hai ki viSaya yoga atRptikAraka haiM / inakA jitanA bhI sevana kiyA jAya utanI hI vyAkulatA adhika bar3hatI hai / isaliye bhavya prANI inase vimukha ho jAte haiM tathA apane hRdaya meM se viSaya lAlasA kI jar3a ko hI ukhAr3a pheMkate haiM / pariNAma yaha hotA hai ki ve nigakula hokara dharmArAdhana karate haiM tathA sAdhanA ke patha para agrasara hote cale ja te haiM / ve bhalIbhA~'ta samajha lete haiM ki saccA sukha bAhara nahIM hai, aMdara hI hai / eka kavi ne bar3I sundara bAta kahI hai : For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asAra saMsAra 116 vaha pahalU meM baiThe haiM aura badagumAnI, liye phiratI mujhako kahIM kA kahIM hai / zAyara kA kahanA hai--khudA to mere dila ke andara hI chipA baiThA hai para merI nAsamajhI use pAne ke liye na jAne kahA~-kahA~ bhaTakAtI hai / bAta eka hI hai / AtmA hI apane zuddha svarUpa meM paramAtmA hai tathA AtmA meM hI anaMta sukha aura anaMta zAMti vidyamAna hai / isaliye bAhara paramAtmA kI tathA sacce sukha kI khoja karanA vRthA hai| saccA sukha tabhI prApta ho sakegA jaba hama saMsAra ke sabhI padArthoM ko kSaNabhaMgura mAnakara AtmA meM ramaNa kreNge| aura aisA tabhI hogA jaba ki hama saMsAra ko asAra samajha leNge| hamArI yaha dRSTi hI samyakjJAna kA mukhya lakSaNa sAbita ho skegii| dUsare zabdoM meM saMsAra ko asAra samajha lene para hI hamArI buddhi sacce jJAna se mela khAegI aura hamAre kadama sAdhanA ke rAjamArga para aDiga rUpa se bar3ha skeNge| * For Personal & Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 svAdhyAya : parama tapa dharmapremI bandhuo, mAtAo evaM bahano ! zrI uttarAdhyayana sUtra ke aThAisaveM adhyAya kI paccIsavIM gAthA meM bhagavAna ne pharamAyA hai-kriyAruci kise kahanA ? kriyAruci kA svarUpa kyA hai ? isI saMdarbha meM Age batAyA hai - darzana aura jJAna ke viSaya meM abhiruci rakhanA kriyAruci hai kintu darzana aura jJAna meM ruci rakhanA hI kriyAruci kI pUrNatA nahIM hai, usake sAtha cAritra kA bhI saMbaMdha hai / cAritra mUla vastu hai aura jo apane cAritra ko ucca tathA pavitra rakha sakatA hai, vahI darzana aura jJAna kA pUrNatayA lAbha uThAtA huA apanI AtmA kA uddhAra kara sakatA hai| aura isake viparIta jo cAritrika dRr3hatA nahIM rakha pAtA usase vicalita ho jAtA hai, vaha darzana aura jJAna ke hote hue bhI apane ucca dhyeya meM saphala nahIM ho sktaa| kahA bhI hai : __ "yayA kharo caMdanabhAravAhI, bhArasya vettA na tu caMdanasya // " jaise caMdana kA bojhA lAdane vAlA gadhA kevala bojhe kA hI anubhava karatA hai, caMdana kI sugandha se kucha bhI sambandha nahIM rakhatA, vaise hI cAritrahIna vyakti mAtra jJAna kA bojhA Dhone vAlA hI kahA jAtA hai use apane jJAna se tanika bhI lAbha hAsila nahIM hotaa| isI bAta ko dUsare zabdoM meM bhI samajhAyA jA sakatA hai ki-jJAna kI gati kriyA hai aura : "gati binA pathajJo'pi nApnoti puramIpsitam / " mArga kA jJAtA hone para bhI vyakti agara gati na kare arthAt cale nahIM to apane abhISTa nagara meM nahIM pahuMca sakatA / isI prakAra apAra jJAna hAsila kara lene para bhI sAdhaka apane sAdhanA-patha para kriyA-rUpa gati na kare to zivapura kaise pahuMca sakatA hai? isa prakAra jJAna ke sAtha kriyA Avazyaka hai aura kriyA ke sAtha jJAna / kyoMki vyakti ke pairoM meM gati ho, vaha khUba idhara-udhara calatA phiratA ho, kintu apane nirdiSTa mArga kA use jJAna na ho to bhI vaha kolhU ke baila ke samAna yA to gati kara karake bhI vahIM rahegA athavA idhara-udhara bhaTaka jaaegaa| isalie For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya : parama tapa jJAna kA honA bhI anivArya hai aura hama isI uddezya ko lekara jJAna prApti ke kAraNoM kA vivecana kara rahe haiM / jJAnaprApti ke gyAraha kAraNa haiM jinameM se ATha kAraNoM ko hama bhalI-bhA~ti samajhA cuke haiM aura Aja naveM kAraNa ke viSaya meM kahanA hai| jJAna prApti kA navA~ kAraNa hai-- sIkhe hue jJa na para punaH puna: vicAra karanA / jo jJAna hAsila kiyA jAya usakA bAra-bAra ciMtana karane para hI vaha vRddhi ko prApta hotA hai / bahIkhAtA palaTate raho Apa logoM ko Apake bujurga zikSA dete haiM- "sadA bahIkhAte ke panna e ulaTate raho / " ve kahate haiM - " bahiyA~rA pannA ulaTe to savA tolo sonA lAde / " yahA~ sone se matalaba sonA hI nahIM hai / kyoMki bahIkhAte meM sone kI DaliyA~ rakhI huI nahIM hotIM / unakA bhAva yaha hotA hai ki- bahI ke panna ulaTate rahane se dhyAna rahatA hai ki amuka se hameM rakama lenI hai yA amuka meM rakama DUba rahI hai / kabhI-kabhI to samaya para rakama na mA~gI jAya to miyAda samApta ho jAne se phira milanI saMbhava nahIM hotI / isIliye bahIkhAte ulaTane kA Adeza Apako diyA jAtA hai ki Apako dene tra lene kA barAbara dhyAna rahe / 121 zAstroM ke anusAra bhI jo karja liyA jAtA hai vaha avazyameva cukAnA par3atA hai / RNa, vaira aura hatyA ina tInoM kA phala bhugate binA chuTakArA kadApi saMbhava nahIM hai / ataH inase bacane ke lie bhI apane pratidina ke kAryakalApa aura AcaraNa para rAtri ko avazyameva ciMtana karanA cAhiye / use bhI eka taraha se apane vyavahAra kA bahIkhAtA hI mAnanA cAhiye | agara Apa apane pratidina ke kAryoM kA lekhA-jokhA rakheMge to Apako apanI bhUloM kA tathA kiye gae anucita kAryoM kA patA cala jAegA aura unake lie pazcAttApa karate hue Apa bhaviSya meM unase bacane kA prayatna kareMge / to hamArA Aja kA viSaya to yaha hai ki sIkhe hue jJana kI punarAvRtti karate raheM to jJAna kI vRddhi hotI hai / zAstroM meM batAyA gayA hai ki gautamasvAmI ne bhagavAna mahAvIra se anekoM prazna pUcha-pUchakara apane jJAna kI vRddhi kI / prazna bhI thor3e nahIM, par3hane meM AyA hai ki chattIsa hajAra praznottara bhagavAna aura gautama svAmI ke bIca hue / jambU svAmI bhI sudharmA svAmI ke sanmukha eka zAstra pUrA karate hI dUsarA par3hane kI AjJA avilamba mA~gate the / yaha saba jJAna prApti aura jJAna vRddhi kI jijJAsA ke kAraNa hI saMbhava hotA hai / jisa vyakti meM jJAna prApta karane kI prabala utkaMThA hotI hai. vaha apanA For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana : tRtIya bhAga adhika se adhika samaya jJAnArAdhana meM hI lagAtA hai / bhale hI vaha usakA par3hA huA hI kyoM na ho, vaha punaH punaH usakA svAdhyAya karake bhI utanA hI prasanna hotA hai / 122 saba jaNimA pravartta ahamadanagara meM eka bar3e anubhavI, jJAnI evaM dharma ke prati aTUTa zraddhA rakhane vAle zrAvaka the / unakA nAma kizanalAlajI muthA thA / bahuta pahale maiMne bhI unase kucha zAstroM kA paThana kiyA thA / jina dinoM maiM unase zAstrIya adhyayana karatA thA, vahIM para eka viduSI aura sAdhvI ziromaNi sthavirA mahAsatI rAmakuvarajI bhI virAja rahIM thIM / pandraha solaha sAdhviyoM meM vaha sabase bar3IM thIM, svayaM bhI bahuta viduSI thIM / kintu jaba bhI maiM muthAjI se zAstra par3hatA ve vayovRddhA satIjI bhI usI zAstra kI eka prati lekara baiTha jAtI tathA par3he jAne vAle viSaya kI punarAvRtti kiyA karatIM thIM / tArIpha kI bAta to yaha hai ki unase choTI eka satI thIM, jaba unase kahA gayA ki tuma bhI zAstra ko lekara baiTho tAki kucha na kucha lAbha hAsila ho sake to ve baiThatIM to kyA, bolIM- "mhAre to saba jANiyA pravartte / " arthAt - 'mujhe to sabakI jAnakArI hai / ' sunakara bar3A Azcarya huA ki unase bar3I, U~ce darje kI tathA vidvAna satI zrI rAmakuvarajI mahArAja to saba jAnakArI hote hue bhI zAstra lekara baiTha jAtI aura choTI satI kahane lagIM - 'mhAre to saba jANiyA pravarte / bhale hI una viSayoM kI unheM jAnakArI hogI, kintu agara vahI viSaya punaH duharA liyA jAtA to kyA nukasAna thA ? aura jJAna pakkA hI to ho jAtA / - maMdasaura meM eka gautama jI vAghiyA nAma ke suzrAvaka the / ghara ke sampanna hI kyA lakSAdhIza the kintu unakI dharma meM aTUTa zraddhA thI / unheM bhagavatI sUtra sunane kA bar3A zauka thA / jo bhI saMta unake yahA~ padhArate ve unase prArthanA karate - "bhagavan ! bhagavatI sUtra sunAiye / na jAne jIvana meM kitanI bAra unhoMne bhagavatI sUtra sunA aura samajhA hogaa| kyA jarUrata thI unheM bAra-bAra use sunane kI ? kevala isIlie to sunate the ki unakA sIkhA huA jJAna aura kI huI jAnakArI kahIM kama na ho jAya / vAstava meM hI jJAna ke sacce pipAsu jinavANI rUpI amRta kA pAna karake kabhI bhI nahIM aghAte / ve jinavANI rUpa zAradA se puna: puna: prArthanA karate haiM : . terI hI kRpA teM mati- timira vinasi jAya, terI hI kRpA teM jJAna bhAnu ko ujAsa hoya / For Personal & Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya : parama tapa 123 terI hI kRpA teM dUra kumati palAya jAya, terI hI kRpA teM hita sumati prakAza hoya / terI hI kRpA teM gaNa doSa Tali jAya saba, terI hI kRpA teMvara kAvya ko abhyAsa hoya / terI hI kRpA teM vidyA buddhi bala badhe mAya, amIrikha sakala saphala ura Asa hoya / pUjyapAda zrI amIRSi jI mahArAja ko kitanI bhAva bharI prArthanA hai ? kahate haiM - "he jina vANI mAtA ! tU mujha para kRpA kara / kyoMki terI kRpA hone se hI buddhi para chAyA huA andhakAra lupta ho sakatA hai tathA jJAna rUpI sUrya kA prakAza AtmA meM phaila sakatA hai|" "terI kRpA se hI durbuddhi kA palAyana ho sakatA hai tathA usake sthAna para subuddhi apane divya Aloka sahita mere mana meM praveza kara sakatA hai|" "terI kRpA hone para hI mere samasta doSa naSTa ho sakate haiM tathA mujhe sundara evaM Atma-hitakArI kAvyoM kA abhyAsa ho sakatA hai|" "adhika kyA kahU~ ? he devI! terI kRpA - ho jAya to merA vidyA aura buddhi kA bala bar3ha sakatA hai aura mere hRdaya kI samasta kAmanAe~ phalIbhUta ho sakatI haiN|" - kavi ne Age kahA hai-jina-jina para terI kRpA huI hai ve sabhI isa saMsAra sAgara se pAra ho gaye haiM tathA apane jIvana ko saphala banA gae haiM ! maiM bhI tumhArI kRpA kA hRdaya se abhilASI hU~ kyoMki : terI hI kRpA teM ghane jar3amati dakSa bane, terI hI kRpA teM zuma jaga jasa chAyo hai / terI hI kRpA teM zratasAgara ko pAve pAra, terI hI kRpA te gaNarAjA pada pAyo hai| terI hI kRpA teM saba Agama sugama hoya, Agama meM tero hI akhaMDa bala gAyo hai / sumati bar3hAya de haTAya de ajJAna tama, amIrikha jananI zaraNa tava Ayo hai / kahate haiM- 'maiMne sunA hai aura par3hA hai ki terI kRpA se mahAmUrkha bhI paMDita bana gaye haiM aura sampUrNa jagata meM apane yaza kA prasAra kara gae haiN|" terI kRga se hI aneka jar3amati zruta-sAgara meM gote lagAkara apUrva nidhi prApta kara cuke haiM aura gaNarAja kahalAe haiN|" _ 'maiM aura kucha nahIM jAnatA para isa bAta para aTUTa vizva sa rakhatA hU~ ki agara terI kRpA ho jAya to samasta Agama mere lie atyanta sugama aura dUsare For Personal & Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 Ananda pravacana : tRtIya bhAga zabdoM meM kara kaMkaNavat ho sakate haiM kyoMki AgamoM meM terI hI advitIya zakti kA varNana hai / " kahA bhI hai : 'sarvasya locanaM zAstraM yasya nAstyaMdha eva saH / ' samAna haiM, jise zAstra kA jJAna nahIM vaha zAstra sabake lie netra ke andhA hai / isIlie kavi ne anta meM kahA hai- he jinavANI mAtA ! maiM aura to kucha nahIM jAnatA, basa terI zaraNa meM A gayA hU~ / ata: aba tU hI mere antamanasa meM se ajJAnAndhakAra ko dUra kara tathA jJAna kI jyoti jalAkara isameM sumati kI sthApanA kara / " mahAtapa svAdhyAya - bandhuo, jinavANI athavA Agama ke vacana hI AtmA kA hita karane vAle haiM | AgamoM kA punaH punaH paThana yA svAdhyAya jJAna kI abhivRddhi karatA hai tathA dAnAdi anya samasta zubha kriyAoM kI apekSA aneka gunA adhika phala pradAna karatA hai / kahA bhI hai : "koTidAnAdapi zreSThaM svAdhyAyasya phalaM yataH / " manoyogapUrvaka uttama granthoM kA svAdhyAya evaM ciMtana-manana karor3oM kI sampatti kA dAna karane kI apekSA bhI adhika uttama hai / vastutaH svAdhyAya atyanta zubha- bhAvanAoM ke sAtha manoyogapUrvaka kiyA jAnA cAhiye / anyathA vaha kevala totA raTanta bhI kahalAyegA tathA AtmA meM raMcamAtra bhI zuddhatA nahIM lA skegaa| kyoMki : " paThanaM mananavihInaM pacanavihInena tulyamazanena / " ciMtana aura manana rahita vAcana aisA hI hai, jaisA ki pAcana kriyA se rahita khAyA huA bhojana / mAnava jo bhI AhAra karatA hai vaha paca jAne para hI aisA rasa banAtA hai jo ki zarIra ko puSTa kare / pAcanazakti ke abhAva meM udarastha kI huI pratyeka vastu zarIra ko lAbha ke badale hAni pahu~cAtI hai / isI prakAra par3hA jAne vAlA viSaya AhAra ke samAna hai aura usa para ciMtana-manana karanA pAcana kriyA kahalA sakatI hai / isa kriyA ke abhAva meM paThita viSaya sArahIna aura nirarthaka sAbita hotA hai / aura samaya kI barbAdI athavA hAni hI pahale par3atI hai / isIlie svAdhyAya karanA jisa prakAra AtmA ko khurAka dene ke samAna anivArya hai, usI prakAra usa para ciMtana-manana karanA usa khurAka ko pacAkara aisA rasa banAnA hai, jisase AtmA zuddha aura dRr3ha bana sake / For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya meM bar3I bhArI zakti chipI huI hai isIlie ise mahAna tapa mAnA gayA hai / Aja hama dekhate haiM, tapa kA artha loga kevala upavAsa karane se hI lete haiM aura tapa ke nAma para eka, do, ATha, dasa, mahIne aura usase bhI adhika dina lagAtAra upavAsa karake apane Apako tapasvI mAna lete haiM / isake alAvA aneka sAdhu-mahAtmA paMcAgni tapa karake apane Apako ghora tapasvI sAbita karate haiM / kintu hameM bhalI-bhAMti samajha lenA cahie ki kevala zarIra ko bhUkhA rakhakara yA use agni se tapAkara hI hama tapa kara lene ke uddezya ko pUrNa nahIM mAna sakate / yadyapi isa prakAra ke tapoM ko bhI maiM vyartha nahIM kahatA agara samabhAva tathA nirahaMkAra hokara karane para ye sabhI apanA-apanA phala avazya pradAna karate haiM tathA yaha bhI uttama hai, kintu sabase bar3A tapa aura sarvottama phala dene vAlA tapa svAdhyAya hI hai / svAdhyAya : parama tapa 125 dharmagranthoM kA tathA AgamoM kA svAdhyAya karane se buddhi nirmala hotI hai, jJAna kI vRddhi hotI hai tathA vastu tatvoM kI ja nakArI ke sAtha-sAtha saMsAra kI asAratA aura bhogoM kI aniSTatA kA mana ko bhAna hotA hai / isake pariNAma svarUpa prANI saMsAra meM rahakara bhI usase alipta rahatA hai tathA bhogoM ko bhogatA huA bhI unameM anAsakta bhAva rakhakara karma - bandhanoM se bacA rahatA hai / aisA jIva pratikSaNa sAMsArika sukhoM kA tyAga karane athavA mRtyu kA svAgata karane ke liye taiyAra rahatA hai / vaha apane mana ko pratipala yahI udbodhana detA rahatA hai - ati caMcala ye bhoga, jagatahUM caMcala teso / tU kyoM bhaTakata mUr3ha jIva saMsArI jaiso // AzA phA~sI kATa citta nirmala hna re / sAdhana sAdhi samAdhi parama nija pada ko hvare // karire prapIta mere vacana duri re tU iha ora ko / china yahai- yahai dinahU bhalo nija rAkhe kahu mora ko / / mana ko kitanI sundara cetAvanI dI gaI hai ki - " jaisA yaha saMsAra caMcala athavA asthira hai, isI prakAra saMsAra ke bhogopabhoga bhI asthira haiM ataH mere mUr3ha mana; tU kyoM ina saba meM bhUlA huA bhaTaka rahA hai ? merI to tujhe yahI sIkha hai ki tU abhilASAoM ke phaMde se chUTakara apane Apa ko nirmala banA tathA samAdhi bhAva rakhatA huA Atma-sAdhanA karake apane nija-svarUpa ko aura dUsare zabdoM meM paramAtma pada ko prApta kara / " punaH kahA hai- "he mana ! tU mere vacanoM para vizvAsa kara ki yaha saMsAra eka divasa ke samAna hai jo pratipala asta hone kI ora bar3hatA hai / isalie tU isase vimukha hogA / " For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana: tRtIya bhAga mere kahane kA abhiprAya yahI hai ki jo bhavya prANI sadA svAdhyAya karate haiM ve saMsAra kI asAratA ko bhalI-bhA~ti samajha lete haiM tathA apane mana ko isI prakAra udba'dhana dete huye use vizuddha banAye rakhate haiM / aura aisI AtmAe~ hI anta meM mukti-lAbha karatI haiM / svAdhyAya ke prakAra 126 aba hameM yaha dekhanA hai ki svAdhyAya kauna sI kriyAoM ke karane se apane sampUrNa artha ko sAbita karatA hai ? svAdhyAya kevala granthoM ke punaH-puna: par3ha lene mAtra ko hI nahIM kahate haiM / usake bhI pA~ca prakAra ke bheda haiM / ve isa prakAra haiM - vAcanA, pRcchanA paryaTanA, anuprakSA tathA dharmakathA | vAmaNA - vAyaNA kA artha hai - zAstra kI vAcanI lenA yA pATha lenA / hama apane Apa kitanA bhI adhyayana kareM para viSaya ko jJAnavAnoM ke samajhA e binA kadApi use usake sahI rUpa meM nahIM samajha sakate / isalie vinaya pUrvaka guru se pATha lenA caahie| vahI vAyaNA arthAt vAcanI lenA kahA jAtA hai / pRcchanA - yaha svAdhyAya kA dUsarA bheda hai / guru se pATha le bhI liyA kintu kahIM para koI bAta samajha meM nahIM AI aura kisI prakAra kI zaMkA raha gaI to pATha lene kA koI lAbha nahIM hogA, ulaTe zaMkA kA zalya citta ko bhramita kara degA yA usameM kisI prakAra kI azraddhA kA janma ho jAegA / isalie lie hue pATha meM kahIM bhI koI bAta samajha meM Ane se raha gaI ho athavA kisI prakAra kA sandeha jAgRta huA ho to mana hI mana meM tarka-vitarka karane kI apekSA usI samaya apane guru athavA AcArya se zaMkA kA samAdhAna kara lenA cAhiye / isI ko pRcchanA yA pUchanA kahate haiM / paryaTanA- - svAdhyAya kA tIsarA bheda paryaTanA hai / paryaTanA kA artha hai lie hue pATha kI bArambAra punarAvRtti karanA / Aja ke yuga meM hamArI buddhi aisI nahIM hai ki kisI bAta ko hamane eka bAra par3hA yA sunA to vaha yAda ho gaI aura use phira kabhI bhUleM hI nahIM / Apa mahAjana haiM, mahAjanoM ko sadA hisAba-kitAba rakhanA par3atA hai aura bahakhAnoM meM rakameM jor3anI, ghaTAnI va bar3hAnI par3atI haiN| isake lie Apa bacapana meM kitane pahAr3e, addhe, paune, savAye, Dyor3he aura DhAye raTate haiM ? Apake mAtA-pitA Apake sIkhe hue anya viSayoM para adhika dhyAna nahIM dete / kintu pahAr3e aura hisAba-kitAba meM tanika bhI galatiyA~ nahIM rahane dete / isI prakAra aMgrejI par3hate samaya Apako eka-eka zabda kA mAyanA ghanToM yAda karanA par3atA hai / saMskRta bhASA bhI sarala nahIM hai, jaba taka zabdoM ke rUpa aura dhAtue~ Apa khUba yAda nahIM kara lete haiM taba taka usameM bhI pragati nahIM ho sakatI / isa prakAra ye sAMsArika lAbhoM ko pradAna karane vAlI vastue~ bhI jaba Apa raTate For Personal & Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya : parama tapa haiM, bAra-bAra doharAte haiM to phira mukti pradAna karane vAle AdhyAtmika viSayoM ko samajhane vAle AgamoM aura zAstroM ko binA bAra-bAra doharAye, binA una para punaH punaH cintana manana kiye kaise AtmA ko nirmala banA sakate haiM ? unheM bhI bAra-bAra doharAnA Avazyaka hai aura isI ko paryaTanA kahate haiM / anuprekSA -- yaha svAdhyAya kA cauthA aMga hai| bAra-bAra paryaTanA karake jJAna kI jo bAteM yAda kI jAtI haiM una para gambhIra vicAra karanA aura una para nAnA prakAra se manana karanA anuprekSA kahalAtA hai| binA vicAra kiye aura manana kiye kevala zabdoM aura vAkyoM ko yAda kara lenA hI kAphI nahIM hotA, jaba taka ki unheM bhAvanAoM meM ramA nahIM liyA jAye / jaba AgamoM kI zikSAe~ hamAre vicAroM meM, bhAvanAoM meM aura hRdaya meM rama jAtI haiM tabhI unakA saccA lAbha AcaraNa ke dvArA uThAyA jAtA hai / 127 dharmakathA -- yaha svAdhyAya kA pA~cavA~ aura antima aMga hai / jaba pUrva ke cAroM aMgoM yA sIr3hiyoM ko vyakti saphalatA pUrvaka pAra kara letA hai taba vaha dharmakathA karane lAyaka bana sakatA hai / dharmakathA meM vyAkhyAna, upadeza yA pravacana kucha bhI kahA jAya, sabhI zAmila ho jAte haiM / kintu dharmopadeza denA sahaja nahIM hai, atyanta kaThina kArya hai / upadeza dene vAle ke sAmane aneka prakAra kI kaThinAiyAM AtI haiM / prathama to AdhyAtmika viSayoM ko vyavasthita DhaMga se janatA ke sAmane rakhanA, use sarala se sarala DhaMga se samajhanA, zrotAoM ke dvArA pUche gae praznoM kA uttara denA tathA vividha prakAra kI zaMkAoM kA nivAraNa karanA, yaha saba dharmakathA karane vAle ke lie Avazyaka hai, dUsare apane vicAroM ko prabhAvotpAdaka rUpa meM pragaTa karanA usase se bhI adhika Avazyaka yA anivArya hai / kyoM ke acchI se acchI aura satya bAta ko bhI agara logoM ke sAmane uttama tarIke se na rakhI jAya to usakA utanA prabhAva logoM para nahIM par3atA jitanA sAdhAraNa bAta ko bhI prabhAvotpAdana tarIke se rakhI jAne para par3atA hai / isaliye dharmakathA karane vAle ko svAdhyAya ke pUrva varNita cAroM aMgoM meM pUrNa paripakvatA hAsila karake hI dhamaMkathA para AnA cAhie / vaise dekhA jAye to dharmopadeza karanA svAdhyAya ke anya sabhI aMgoM kI apekSA aneka guNA adhika mahatvapUrNa hai / isake dvArA ananta karmoM kI nirjarA hotI hai / kyoMki jahA~ svAdhyAya ke cAra aMgoM se kevala apanA hI lAbha hotA hai vahA~ dharmopadeza se asaMkhya anya vyaktiyoM ko lAbha ho sakatA hai / rAjA paradezI jisake hAtha sadA khUna se sane rahate the. eka dina ke dharmopadeza sunane se badala gayA, chaH vyaktiyoM kI hatyAyeM roja karane vAlA - arjunamAlI dharmopadeza se hI hatyAe~ karanA chor3akara muni ho gayA aura For Personal & Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 Ananda pravacana : tRtIya bhAga DAkU aMgulimAla bhagavAna ke upadeza se apanI Atma-sAdhanA kI ora bar3ha claa| donoM hAtha laDDU kahane kA abhiprAya yahI hai ki dharmakathA athavA dharmopadeza kA bar3A bhArI mahatva hai aura yaha svAdhyAya kA sabase mahatvapUrNa aMga aura mahAtapa hai| kaI vyakti kaha dete haiM-mahArAja ! saikar3oM hajAroM vyakti upadeza sunate haiM para usake anusAra karate kyA haiM ? basa Apa bolate rahate haiM aura ve dastUra ke samAna sunate haiM tathA samaya hote ghara ke lie ravAnA ho jAte haiN| aba aise vyaktiyoM ko kaise samajhAyA jAye ? hama kevala yahI kaha sakate haiM- "are bhAI ! so vyaktiyoM meM se agara do vyaktiyoM ne bhI jina-vacanoM ko Atma-sAt kara liyA to kitanI acchI bAta hai / aTThAnaveM vyaktiyoM ko jAne do| jinake palle par3A vahI bahuta hai| - isake alovA agara saba loga bhI nahIM samajhate haiM to bhI dharmopadeza dene vAle ko to lAbha hogA hii| unakI jJAna vRddhi hogI aura kalyANakArI bhAvanAoM ko dRr3hatA prApta ho skegii| sAtha hI vaha samaya zubhakriyA meM vyatIta hogaa| aura kyA cAhie ? dharmopadeza se zrotA aura vaktA donoM ko hI lAbha hotA hai hAni kisI kI nahIM hotii| zrotA jisa samaya ko kevala bAtoM meM, anIti yukta vyApAroM meM athavA anya isI prakAra ke karma bandhanoM ko bar3hAne vAle karmoM meM barbAda karate, vaha to nahIM kareMge / utane samaya meM unake pariNAma kucha to sthira raheMge hii| isalie dharmakathA pratyeka dRSTi se lAbhakArI hai| anta meM kevala itanA hI kahanA hai ki pratyeka mumukSu, prANI ko pratidina thor3A sA samaya bhI avazyameva satsvAdhyAya tathA cintana manana meM bitAnA caahie| vaise kahA gayA hai "caturvAraM vidhAtavyaH svAdhyAyoSyamahanizam / " rAta aura dina meM sAtvika granthoM kA svAdhyAya cAra bAra karanA cAhie / lokamAnya tilaka ne to kahA hai "maiM naraka meM bhI uttama pustakoM kA svAgata karUMgA kyoMki inameM vaha zakti hai ki jahA~ ye hoMgI vahA~ apane Apa hI svarga bana jaaegaa|" isalie hameM anya anivArya kriyAoM ke samAna hI svAdhyAya ko bhI anivArya kArya mAnanA cAhie tathA kitanI bhI vyastatA hone ke bAvajUda bhI kucha samaya isake lie nikAlanA cAhie / anyathA isa saMsAra ke kArya to kabhI samApta hone vAle haiM nahIM; rAta-dina hAya-hAya karatA huA prANI kevala arthopArjana aura usake lie bhI jhUTha, phareba, anIti tathA dhokhA dene ke phala For Personal & Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya : parama tapa svarUpa nAnA prakAra ke pApoM kA upArjana karatA huA tathA logoM kI dRSTi meM hRdayaha na sAbita hotA huA isa janma ko kho degaa| kavi zrI amaracanda jI mahArAja ne kahA bhI hai :--- chala-chadama aneka prakAra race, sadasatya-viveka vinaSTa bhayA / sabake dila meM bana zalya cubhA, na kadApi karI tilamAtra dayA / madamatta banA mahiSAsura-sA, basa pIkara viSayoM kI vijayA / apanA-para kA hita sAdha sakA kucha bhI nahiM, vyartha nRjanma gyaa| to bandhuo, yaha durlabha mAnava-janma pAkara use hameM isa taraha vyartha hI nahIM kho denA hai / varan usakA jitanA bhI saMbhava hai lAbha uThAnA hai| aura vaha dharmagranthoM ko par3hane se tathA unakA punaH-punaH svAdhyAya karane se hI saMbhava ho sakegA / vahI bAta jo eka bAra par3hane athavA sunane se samajha meM nahIM AtI, dubArA tibArA par3hane se sahaja hI hRdayaMgama ho jAtI hai| Apa parIkSA dete samaya prazna patra ko kevala eka bAra hI nahIM par3hate, bAra-bAra par3hate haiN| kyoM ? isIlie ki pUchI huI bAta ko bhalI-bhAMti samajha skeN| phira mokSa pradAna karane vAlA AdhyAtmika viSaya Apa eka bAra par3hane se hI sahaja meM kaise samajha skeNge| isIliye kahA gayA hai pratidina svAdhyAya kro| jo par3ha nahIM sakate unheM sunane kI Adata DAlanI caahie| usase bhI jJAna lAbha hotA hai / kahane kA abhiprAya kevala yahI hai ki jaise bhI bana sake svAdhyAya avazya karanA cAhiye aura use AcaraNa meM utArakara AtmA ko UcAI kI ora le jAnA caahie| tabhI usakA kalyANa honA sambhava hogaa| . For Personal & Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIpa se dIpa jalAo dharmapremI bandhuo, mAtAo evaM bahano, hamArA viSaya jJAna-prApti ke gyAraha kAraNoM ko lekara cala rahA hai / kala hamane inameM se naveM kAraNa 'svAdhyAya' para spaSTIkaraNa kiyA thA aura Aja dasave kAraNa para vivecana karanA hai| jJAna-prApti kA dasavA~ kAraNa hai-jJAnavaMta ke pAsa rahakara jJAna hAsila karanA / yaha bAta atyanta hI mahatvapUrNa hai| agara kisI jJa na prApti ke icchuka ko jJAnavaMta kA samAgama nahIM huA aura vaha anupayukta vyakti ke pAsa jJAnaprApti kI icchA se pahuMca gayA to use lAbha ke badale ghora hAni uThAnI pdd'egii| isaliye jJAna-prApti ke gyAraha kAraNoM ko jora dekara yaha kAraNa batAyA gayA hai ki jJAnavaMta ke samIpa rahakara hI jJAna prApta kreN| prajvalita dIpaka se hI dIpaka jalatA hai, bujhe dIpaka ke pAsa hajAroM dIpaka par3e raheM taba bhI prakAza nahIM miltaa| Aja ke jJAnadAtA Adhunika yuga meM to hameM kadama-kadama para jJAnadAtAoM kI prApti hotI hai| jJAna ke nAma para zikSA dene vAloM kI Aja tanika bhI kamI nahIM hai| skUloM aura kAlejoM meM zikSA dene vAle sabhI apane Apako jJAnadAtA hI mAnate haiN| kintu jJAna ke nAma para vibhinna viSayoM ko raTAkara vizvavidyAlayoM kI DigariyAM dilavA denA hI kyA jJAna lAbha karanA kahalAtA hai ? jina katipaya prakAra kI jAnakAriyoM ko prApta kara U~cI-U~cI naukariyAM mila bhI jAtI haiM aura adhika se adhika tanakhvAha milane lagatI hai kyA use hI jJAna hAsila karanA kahA jA sakatA hai ? nahIM, agara jJAna prApta karake bhI mAnava saccA mAnava nahIM bana sakA, usameM Atma vizvAsa utpanna nahIM ho sakA usake andara chipI huI mahAn zaktiyA~ jAgRta nahIM ho sakI tathA usakA caritra sarvaguNa sampanna nahIM bana sakA to vaha aneka vidhAoM kA jJAtA aura aneka bhASAoM kA jAnakAra vidvAna bhI jJAnI nahIM kahalA sktaa| eka kavi ne bar3e sundara DhaMga se yahI bAta kahI hai: For Personal & Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIpa se dIpa jalAo 131 matimAna hue dhatimAna hue, ___ guNavAna hue bahu khA guru laateN| itihAsa bhUgola khagola par3he nita, nyAya rasAyana meM kaTI rAteM // rasa piMgala bhUSaNa bhAvabharI, guNa sIkha guNI kavitA karI ghaateN| yadi mitra. caritra yA cArU huA, dhikkAra hai saba caturAI kI bAteM // padya kA artha Apa samajha hI gaye hoMge ki kore zabda aura bhASAoM ke pAMDitya se AtmA kA tanika bhI kalyANa nahIM hotA / itihAsa, bhUgola. khagola, nyAyazAstra tathA rasa alaMkAroM ko ripUrNa bhASA bolane aura likhane se bhI koI lAbha nahIM hai agara jJAna kA phala jo ki cAritra yA sadAcAra hai, usakI prapti na huI to / jJAna kI sArthakatA caritra ke lAbha meM nihita hai| aba taka saMsAra meM jitane bhI mahApuruSa hue haiM, jinhoMne apane pUrva karmoM kI nirjarA karake mukti lAbha kiyA hai vaha apane sudRr3ha cAritra kI badaulata hI kiyA hai / eka saMskRta kahAvata hai sarve padA hastipade nimagnAH arthAt-hAthI ke paira meM sabhI pairoM kA samAveza hotA hai, isI prakAra sadAcAra meM sabhI pavitratAoM kA tathA samasta guNoM kA samAveza hotA hai| kintu Aja ke jJAnadAtA jJAnArthI ko zikSita aura vidvAna banA dete haiM, unheM adhyApaka, vakIla, majisTraTa yA isI prakAra ke anya padavIdhArI bhI banA sakate haiM kintu unheM sadAca rI nahIM banA skte| ve kitAbI jJAna dete haiM kintu AcaraNa kI zuddhatA pradAna nahIM kara sakate / isakA kAraNa yahI hai ki ve svayaM hI dRr3ha AcArI nahIM hote, AcaraNa kI mahattA evaM usakI gambhIratA para vizvAsa nahIM rakhate / aura isase spaSTa hai ki jisa bAta ko ve svayaM hI dRr3hatApUrvaka nahIM apanA sakate auroM meM kaise DAla sakate haiM ? ___ sArAMza kahane kA yahI hai ki Aja adhikatara jJAna ke nAma para jo diyA jAnA hai vaha jJAna nahIM kahalA sakatA kevala zikSA kahalAtI hai jo sAMsArika labdhiyoM ko prApta karAne meM sahAyaka banatI hai| dekhA jAya to zikSaka kA apanA cAritra hI aisA honA cAhiye jo mUka zikSaka kA kArya kare, jise dekhakara zikSArthI ko zraddhA jAgRta ho jAya / anyathA jo zikSA vyakti ko nirbaloM ko satAne ke liye prerita kare, jo ise dharatI aura dhana kA gulAma banAe tathA bhoga-vilAsa meM DubAye, vaha zikSA bhI nahIM kahalA sakatI, use jJAna kahanA to mahAmUrkhatA hai| For Personal & Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 Ananda pravacana : tRtIya bhAga saccA jJAnI kauna ? prazna uThatA hai ki jaba skUloM aura kAlejoM meM prApta kiyA huA U~cA se U~cA jJAna bhI jJAna nahIM kahalAtA to phira jJAna kise kahA jA sakatA hai ? isa viSaya meM saMkSipta meM yaha kahA jA sakatA hai ki vaha jJAna hI saccA jJAna hai jisa jJAna se mukti prApta ho :-- 'jJAnAnmukti prjaayte|' jJAna se hI mukti mila sakatI hai arthAta isa saMsAra meM AtmA ko puna:-punaH janma-maraNa karane se chuTakArA mila sakatA hai / ___ aba jijJAsA hotI hai ki jJAna aisA kyA jAdU kara detA hai jise AtmA saMsAra se mukta ho jAtI hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki saccA jJAna vastu ke satya svarUpa ko prakAza meM lA detA hai| vaha hameM batalAtA hai ki amuka vastu tyAgane yogya hai aura amuka vastu grahaNa karane yogy| use vizuddha samyak dRSTi prApta ho jAtI hai aura viveka usakI AtmA meM jAgRta ho jAtA hai jisake kAraNa vaha viSaya-bhogoM se virakta hone lagatA hai| aura kinhIM kAraNoM se unakA tyAga nahIM kara pAtA to, anta.karaNa meM unameM lipta nahIM hotaa| kahA jA sakatA hai ki agara samyakadaSTi bhogoM ko heya samajhatA hai to unakA sarvathA tyAga kyoM nahIM karatA ? isa prazna kA uttara yahI hai ki viveka ke jAgRta rahane para bhI aura bhogoM ko heya samajhane para bhI pUrva karmoM ke udaya se cAritra kA anuSThAna nahIM kara pAtA kintu usakI AtmA meM chaTapaTAhaTa rahatI hai / jaise eka kaidI kArAgRha meM rahane para vahA~ kA kaSTa bhogatA hai rUkhA-sUkhA khAtA hai kintu pratikSaNa cAhatA hai ki kaba isa kArAgAra se nikluu| isI prakAra jJAnI aura samyakadRSTi saMsAra ko kArAgRha samajhatA huA rucikara na hone para bhI bhogoM ko bhogatA hai para usakI abhilASA yahI rahatI hai ki kaba isa saMsAra-kArAgAra se nikalakara mukta ho jAU~ / jJAnI puruSa sadA AtmA ke ajara-amara aura avinAzI svarUpa kA vicAra karatA hai / cintana meM lIna hokara vaha socatA hai ki na jAne kisa-kisa dizA se Aye hue ananta paramANuoM kA samUha yaha merA zarIra hai jo pratipala naSTa hotA jA rahA hai| vaha vicAra karatA hai- zarIra pudgalamaya aura AtmA cetanAmaya hai, zarIra rUpI hai aura AtmA arUpI hai, zarIra nazvara hai, AtmA anazvara hai / maiM AtmA hU~ zarIra nahIM huuN| zarIra ke naSTa ho jAne para bhI merI AtmA jyoM kI tyoM ananta zaktizAlI banI rhegii| jJAnI puruSa bhalI-bhA~ti jAnatA hai ki yaha zarIra jaba svayaM merA nahIM hai to kisI kA putra, kisI kA pitA aura kisI kA pati kaise ho sakatA hai ? yaha merA hotA to mere vaza meM rhtaa| maiM nahIM cAhatA hU~ taba bhI yaha bAlaka se For Personal & Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIpa se dIpa jalAo 133 yuvA huA hai, yuvA se praur3ha aura vRddhatva kI ora calatA jaaegaa| aura eka dina loga kaheMge : jina dA~toM se ha~sate the hamezA khila khila / aba darda se haiM vahI satAte hila hila / kahA~ haiM aba ve javAnI ke maje ? ai joka bur3hApe se hai dA~ta kila-kila / / vastuta: kona cAhatA hai ki vaha vRddha ho jAye, usakI samasta indriyA~ zirila ho jAyeM aura gardana hilane lge| dA~toM kA gira jAnA aura muha kA popalA ho jAnA kauna pasanda karatA hai| to saccA jJAnI apane zarIra ko nazvara aura apanI AtmA se alaga mAnatA hai| isI prakAra vaha viSaya-bhogoM ko bhI ghora anarthakArI aura tyAjya mAnatA hai| vaha vicAra karatA hai ki kAma vikAra isa durlabha mAnava-jIvana ko varadAna banAne ke badale ghora abhizApa banA detA hai| kisI ne kahA bhI hai : jJAnI ha ko jJAna jAya dhyAnI ha ko dhyAna jAya / mAnI ha ko mAna jAya sUga jAya jaMga te / / jogI kI kamAI jAya, siddha ko siddhAI jAya / bar3e kI bar3AI jAya rUpa jAya aMga te / / vAstava meM hI ye bhoga athavA kAma vikAra rUpI pizAca jJAnI kA jJAna, dhyAnI kA dhyAna, sammAnita kA mAna, vIra ko vIratA, yogI ko janma bhara kI kamAI ko naSTa kara detA hai tathA vyakti ke bar3appana ko miTTI meM milAkara usake sampUrNa saundarya para pAnI phera detA hai / isIliye mahApuruSa viSaya-vikAroM se bacate haiM tathA apanI indriyoM para aura mana para pUrNa saMyama rakhate haiM / ve mana ke dAsa nahIM banate / svAmI banate haiM tathA mana anusAra svayaM na calakara mana ko apanI icchAnusAra calAte haiM / ve anya prANiyoM ko bhI cetAvanI dete haiM : yadi kathamapi nazyed bhogalezena natvaM, punarapi tadavAptirdu kho dehinA~ syAt / iti hata viSayAzA dharmakRtye yatadhvaM, yadi bhavamRtimukta mukti saukhpe'sti vAJchA / / arthAt-yadi vizya bhogoM ke leza mAtra se bhI kisI prakAra manuSyatva haeTa ho jAya to jIva ko mahAna duHkha se bhI punaH prApta nahIM ho sktaa| ata: yadi janma-maraNa rahita mukti rUpI sukha meM tumhArI icchA hai to viSayoM ko AzA ko tyAgakara tumheM dharmakriyAoM meM saMlagna honA cAhiye / For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 Ananda pravacana : tRtIya bhAga vaiSNava dharmagranyoM meM eka gaNikA kA udAharaNa AtA hai / usa gaNikA kA nAma piGgalA thaa| kahA jAtA hai ki eka dina vaha apUrva zRGgAra karake apane premI kI pratIkSA meM baiThI rahI / kintu mahAna pratIkSA ke bAvajUda bhI vaha AdhI rAta taka nahIM AyA to piGgalA ko bar3I glAni huI / usane socA-jitanA samaya Aja maiMne isa vyakti kI pratIkSA meM barbAda kiyA utanA agara Izvara ke bhajana meM lagAtI to merA zayada kalyANa ho jaataa| yaha vicAra Ate hI usane usI kSaNa se vezyAvRtti kA tyAga kara diyA ' aura apane mana ko saMpUrNata: bhagavadbhajana meM lagAyA / pariNAma yaha huA ki usake samasta pApa naSTa ho gae aura usakI AtmA kA uddhAra ho gyaa| kahane kA abhiprAya yahI hai ki asaMkhya pApoM kA upArjana karane vAlI vezyA bhI bhogoM se virakta hokara saMsAra-mukta ho gaI to phira saMsAra meM aisA kauna sA vyakti hai jo apanI AtmA kA uddhAra nahIM kara sakatA ? para isake liye dharma para saccI zraddhA aura samyak jJAna kI AvazyakatA hai| agara vyakti sahI jJa na prApta nahIM karegA to use mokSa-prApti kA saccA mArga nahIM mila pAegA aura vaha ina sAMsArika labdhiyoM meM ulajhakara puna-:punaH saMsAra bhramaNa karatA rhegaa| samyaka jJAna kI prApti kaise ho? ___ aba hamAre sAmane prazna yaha hai ki mumukSu saccA jJAna kaise prApta kare ? sacce jJAnadAtA kI pahacAna karanA kaThina hai para asaMbhava nhiiN| saccA jJAna vahI hai jo AtmA ko zuddhi kI ora le jAya tathA usa jJAna ko pradAna karane vAlA jJAnavaMta kahalA sakatA hai| hamArA Aja kA viSaya bhI yahI hai ki jJAnavaMta ke pAsa par3he to sacce jJAna kI prApti ho sakatI hai| vaise dekhA jAya to hamAre liye sacce jJa nadAtA Agama aura jina vacana haiM kintu kisI bhI ajJAnI vyakti kA unase sIdhA saMparka karanA kaThina hotA hai / jaba taka AgamoM meM nihita jJAna ko koI jJAnavAna sarala aura samajhA kara na batAe, taba taka unase kucha hAsila karanA kaThita hotA hai / aura AgamoM ke jJAna ko skUloM athavA kaoNlejoM ke zikSaka aura prophesara nahIM par3hAte unheM to svayaM Atma-sAdhanA ke patha para calane vAle sAdhu puruSa ho samajhA sakate haiM / zAstroM meM varNana AtA hai ki subAhakumAra ko dIkSA grahaNa karane ke pazcAt sthavira mahArAja ke pAsa jJAna-prApti ke liye baiThAyA gayA / Apako jAnane kI jijJAsA hogI ki sthavira kise kahate haiM ? saMskRta bhASA meM 'sthavira' kA artha hai 'vRddha' / 'hamAre ThANAMga (sthAnAMga) sUtra meM tIna prakAra ke sthavira batAe gaye haiM-vayasthavira, dIkSA sthavira aura sUtrasthavira / For Personal & Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIpa se dIpa jalAo vaya sthavira - use kaheMge jisane janma lene ke pazcAt sATha varSa kI umra taka jJAna aura anubhava prApta kiyA hai / eka bAta aura hai ki bhale hI kisI vyakti ne adhika jJAna hAsila nahIM kiyA ho kintu sATha varSa kI umra taka meM use saMsAra meM vibhinna prakAra ke itane anubhava ho jAte haiM, dUsare zabdoM meM use acchI aura burI sabhI prakAra kI itanI paristhitiyoM se gujaranA par3atA hai ki binA par3he bhI use nAnA praka ra kA jJAna apane Apa hI prApta ho jAtA hai / Aja ke yuvaka apanI thor3I sI zikSA ke ahaMkAra meM Akara apane gurujanoM kI athavA svayaM apane mAtA-pitA kI bhI bhartsanA karane lagate haiM / spaSTa kahate haiM- "tuma kyA jAno isa viSaya meM ? hamane par3hI hai yaha bAta / " ve isa bAta ko bhUla jAte haiM ki unhoMne cAra dinoM meM kitAboM se jo jJAna prApta kiyA hai use aneka gunA adhika jJAna unake gurujanoM ne pratyakSa meM apane anubhavoM meM bhogakara prApta kara liyA hai / 135 jisa prakAra koI bhI kalA kevala kitAboM meM par3hakara nahIM sIkhI jAtI, usakA sahI jJAna karane para hotA hai, usI prakAra jJAna kI kitAboM meM par3ha lene mAtra se pUrNatva prApta nahIM kara pAtA jaba taka ki use jIvana meM na utArA jAya / isaliye jahA~ yuvAvasthA meM kevala kitAbI jJAna hotA hai vahA~ vRddhAvasthA meM anubhavoM kA vizAla bhaNDAra jJAna ke rUpa meM parivartita ho jAtA hai / eka pAzcAtya vidvAna ne kahA hai --- "yuvAvasthA bahuta sundara hai, isameM saMdeha nahIM, para jahA~ jIvana kI gahanatA kI jAMca hotI hai vahA~ yauvana kA koI mahatva nahIM raha jAtA / " - DAsTAevsakI to yuvAvasthA jahA~ anubhava zUnya aura jJAna se korI hotI hai vahAM vRddhAvasthA anubhava-jJAna se bojhila / isI kAraNa kahA jAtA hai "jyoM jyoM bhIje kAmarI, tyoM tyoM bhArI hoya / " nAnA prakAra ke kaSToM, saMkaToM aura parezAniyoM se gujarane ke bAda hI eka vRddha apane jJAna koSa kI vRddhi kara pAtA hai / 'phreMkalina' nAmaka eka dArzanika ne bar3e sundara zabdoM meM batAyA hai ki Ayu ke anusAra kisa prakAra manuSya meM parivartana hotA hai / usane kahA hai " At 20 years of age the will reigns ; at 30 the wit, at 40 the judgement." arthAt - bIsa varSa kI Ayu meM saMkalpa zAsana karatA hai, tIsa varSa meM buddhi aura cAlIsa varSa me viveka / dArzanika kA kathana yathArtha hai / bIsa varSa kI umra meM yuvaka kevala vicAra karatA hai aura maMsUbe bA~dhatA hai / kriyAtmaka kucha bhI nahIM kara pAtA / kintu For Personal & Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 Ananda pravacana : tRtIya bhAga tIsa varSa kA hote-hote usakI buddhi kA vikAsa hotA hai tathA usakI sahAyatA se vaha pratyeka kArya ko sahI DhaMga se karane kA prayatna karane lagatA hai / para isa umra meM bhI vaha ucita anucita kA pUrNatayA vibhAjana nahIM kara pAtA yaha vibhAjana vaha cAlIsa varSa kI umra ke bAda kara pAtA hai jabaki usakA viveka pratyeka bAta meM 'dUdha kA dUdha aura pAnI kA pAnI' karane meM samartha ho jAtA hai / to isa kathana se spaSTa hai ki cAlIsa varSa ke pazcAt sATha varSa kI avasthA taka vyakti apane anubhava, jJAna aura viveka ke bala para vaya sthavira kahalAne lagatA hai aura aise sthavira anya vyakti ko jJAna dene meM samartha ho jAte haiM / dIkSA sthavira - jo bhavya prANI sAMsArika dukhoM se bhayabhIta hokara dIkSA grahaNa kara lete haiM, arthAt sAdhutva aMgIkAra kara lete haiM / ve apane saMyama mArga para bIsa barSa taka calane ke pazcAt dIkSA sthavira kahalAne kI yogyatA hAsila kara lete haiM / koI prazna kara sakatA hai ki dIkSA grahaNa kara lene arthAt paMca mahAvratoM ke pAlana kA prArambha kara dene ke pazcAt bhI bIsa varSa taka unheM sthavira kyoM nahIM kahA jA sakatA ? isakA kAraNa yahI hai ki dIkSA grahaNa kara lete hI sAdhanA meM vaha dRr3hatA nahIM A jAtI aura usakA jJAna itanA paripakva nahIM ho jAtA ki vaha auroM kA bhI pUrNatayA mArga-darzana kara sake / dIkSA to aneka alpavaya ke bAlaka bhI grahaNa kara lete haiM / atimukta kumAra ne mAtra ATha varSa kI avasthA meM hI sAdhutva svIkAra kara liyA thA aura sAdhu bana jAne ke bAda bhI ve bAlakIr3A kiyA karate the / nAva tire re ! udAharaNasvarUpa eka dina varSAkAla ke pazcAt apane se bar3e saMtoM ke sAtha ve jaMgala kI ora jAte haiM tathA lauTate samaya baccoM ke svabhAvAnusAra reta kI pAla banAkara bahatA huA pAnI roka dete haiM tathA usameM apanA choTA sA pAtra tairAkara khuza hote haiM aura zora macAte haiM- 'merI nAva tire, merI nAva tire / to svAbhAvika hai ki dIkSA le lene para bhI aise saMta kadApi sthavira kahalA sakate / hA~ bIsa varSa taka dIkSA kA pAlana kara lene ke pazca t ve avazya hI nAnA prakAra ke parISad sahakara tathA ucca koTi kA jJAnArjana karake isa lAyaka banate haiM ki ve auroM kA mArga-darzana kara sakeM tathA sthavira kahalA sakeM sUtra sthavira - sUtra sthavira ko hI jJAna sthavira bhI kahate haiM / sthAnAMga sUtra aura 'samavAyAMga' inake viSaya meM vistRta rUpa se batAyA jAtA hai ki jo For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIpa se dIpa jalAo 137 'sthAnAMga sUtra' aura 'samavAyAMga sUtra' kA bhalI-bhA~ti adhyayana kara le vaha sUtra sthavira yA jJAna sthavira kahalAtA hai / ___ isa viSaya meM bhI tarka karane vAle cakate nahIM haiM / ve kahate haiM - "bhagavatI sUtra" sabase bar3A hai tathA pannavagA evaM jIvAbhigama sUtra bhI itane bar3e aura mahatvapUrNa haiM phira 'sthAnAMga sUtra' evaM 'samavAyAMga sUtra ke jAnakAra hI sthavira kyoM kahalAte haiM ?" ___ bAta yaha hai ki ye sUtra eka taraha se jJAna kI khAtA bahiye haiN| Apake yahA~ eka rokar3abahI hotI hai aura eka khAtAbahI / ropa Daba hI meM Apako pratidina likhanA par3atA hai tathA khAtAbahI meM Upara nAma de dene se Apako patA cala jAtA hai ki kisase kitanA lenA hai aura kise kitanA denA hai| to jisa prakAra ApakI khAtAbahI hotI haiM usI prakAra 'sthAnAMga sUtra' evaM 'samavAyAMga sUtra' jJAna kI khAtA bahI haiN| inake dvArA jJAnArthI jJAna ke viSaya meM pUrNa jAnakArI kara sakate haiN| isalie ina sUtroM ke jAnakAra ko sUtra sthavira mAnA jAtA hai tathA unheM auroM kA jJAna dAna ke yogya batAyA gayA hai| Apa samajha gae hoMge ki aise sthaviroM yA anubhavI saMtoM ke pAsa jJAna prApta karane se hI samya jJAna hAsila ho sakatA hai jo ki Atma-sAdhanA meM saha yaka banatA hai / sthavira yA anubhavI santoM ke pAsa jJAna sIkhane se vaha bar3I saralatA se jJAnArthI ke mastiSka meM jama sakatA hai| kyoMki ve AgamoM ke pUrNa jJAtA hote haiM ataH pratyeka viSaya ko bar3I saralatA se samajhA dene meM samartha hote haiN| anyathA apane apako mahAvidvAna aura paMDita ma nane vAle vyakti auroM ko to sahI mAga para lAne meM asamartha hote hI haiM svayaM bhI saMsAra meM upahAsa kA pAtra banate haiN| yogIzvara svargavAsI hue eka paMDita jI jo apane Apako bar3A pahuMcA huA saMta mAnate the, pratidina gaMgA ke kinAre para gAyatrI-mantra kA jora-jora se pATha kiyA karate the / gaMgA ke samIpa hI eka kumhAra rahatA thaa| usake yahA~ miTTI Dhone ke lie eka gadhA thA / saMyogavaza vaha prAtaHkAla usI samaya jara-jora se reMkA karatA thA, jisa samaya paMDita jI gAyatrI mantra kA uccAraNa karate the / ... pratidina aisA hone para paMDita jI kA dhyAna usa ora gayA tathA ve vicAra karane lage-oha, lagatA hai ki yaha pazu pUrva janma kA koI mahAn yogI hai jo mere sAtha hI mantra kA pATha kiyA karatA hai / ise kadApi pazu nahIM mAnanA cAhie / loga kahA karate haiM - "dharmeNa honA pazubhiH samAnAH / " para paMDita jI usa gadhe ko dekha kara socate, yaha manuSya se bhI ucca prANI For Personal & Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 Ananda pravacana : tRtIya bhAga hai jo pazu hokara bhI dharma kA ArAdhana karatA hai tathA dhArmika vicAra rakhatA hai / ve use apanA gurubhAI aura sAthI mAnate the tathA use yogIzvara kahA karate the / ve mantra - pATha karate aura gadhe ke bhI sAtha dene se atyanta prasanna hote the / yaha krama bahuta dinoM taka calatA rahA / kintu eka dina jaba paMDita jI gAyatrI mantra kA pATha kara rahe the, unheM apane guru bhAI kI AvAja sunAI nahIM dI / jaba mantra samApta hone taka bhI vaha nahIM bolA to ve usakI khoja meM kumhAra ke yahA~ gae / kumhAra ke yahA~ jAkara paMDita jI usase bole - "bhAI tumhAre yahA~ eka yogIrAja rahate the, ve Aja kahA~ gae ?" yogI ? kaise yogIrAja ? kumhAra ne cakita hokara pUchA / " are vahI jo mere sAtha pratidina prAtaHkAla gAyatrI mantra kA pATha kiyA karate the / " "mahArAja ! mere yahAM to koI yogI yA sanyAsI Aja taka nahIM rahA kevala eka gadhA thA jo Aja mara gayA / " kumhAra ne paMDita jI kI mUrkhatA ko kucha-kucha samajhate hue uttara diyA / paMDita jI yaha samAcAra sunakara bar3e dukhI hue para kumhAra ke bolane ke DhaMga se kupita hokara bole " tuma kaise bevakUpha ho ? eka mahAna yogI ke nidhana para kahate ho merA gadhA mara gayA ?" kumhAra samajha gayA ki paMDitajI ko apane jJAna kA ajIrNa ho gayA hai / vaha unheM khantI mAnakara piMDa chur3Ane ke lie bolA - "bhUla huI mahArAja ! mere yahA~ rahane vAle yogI sacamuca hI svarga cale gae / " paMDita jI phira aura kyA kahate ? mu~ha laTakAye udAsa bhAva se gaMgA taTa para Ae, snAna kiyA aura eka mahAyogI ke nidhana ke upalakSa meM zoka pradarzita karane ke lie nAI ke yahA~ jAkara apanA sira mur3A Ae / tatpazcAt apane ghara ke liye ravAnA hue| mArga meM unheM vahA~ ke nagara seTha mile / paMDita jI seTha jI ke yahA~ yajamAnI karate the ataH sadA pUjA-pATha karane jAyA karate the / seTajI ne unheM sira mur3Ae udAsa bhAva se rAste para calate hue dekhA to pUcha baiThe - "kyA huA paMDita jI ! parivAra meM kahIM koI svargavAsI ho gayA hai kyA ?" "are, parivAra kA koI mara jAtA to mujhe itanA dukha nahIM hotA kintu Aja to eka mahAn yogIzvara kA nidhana ho gayA hai / Apa to nagara seTha haiM, nagara kI na ka haiM / Apako kyA unake lie zoka nahIM manAnA cAhie / " paMDita jI ne tiraskAra ke svara meM uttara diyA / For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIpa se dIpa jalAo 136 seThajI ke gaurava ko coTa lagI aura apane Apako nagara kA aguA mAnakara unhoMne bhI nAI ke yahA~ jAkara pahalA kArya sira mur3Ane kA kiyA / isake bAda jaisA ki unakA progrAma thA rAjya ke mantrI se milane kA aura isIlie ve apanI havelI se cale the, aba cala die / subaha-subaha hI sira mur3Ae nagara seTha ko apane yahA~ AyA huA dekhakara mantrI jI cakarAe aura sarvaprathama isakA kAraNa puuchaa| seTha jI ne uttara diyA "hamAre paMDita jI ne batAyA hai ki Aja apane nagara meM eka mahAn yogIrAja kA svargavAsa ho gayA hai aura agara unakA zoka hamane nahIM manAyA to rAjya ke bar3e AdamI hone ke nAte loga hameM burA kaheMge / isalie socA kama se kama itanA to kara hI liyA jAya tAki loga mAna jAe~ ki hameM bhI yogIrAja ke nidhana kA zoka hai / maiM to kahatA hU~ ki Apako bhI aisA hI karanA cAhiye anyathA loga kaheMge isa rAjya ke bar3e-bar3e AdamiyoM meM kisI ko bhI dharma para aura dharmAtmAoM para zraddhA nahIM hai / " seTha jI kI bAta mantrI ko bhI ucita jAna par3I unhoMne bhI apanA mastaka keza-rahita karavAkara nagara meM hue mahAn yogI ke nidhana kA zoka manAyA / kintu jaba ve rAja darabAra meM pahuMce to mahArAja ko namaskAra karate hI unhoMne pahalA prazna yahI pUchA - " mantrivara ! kyA huA hai ? Aja Apane mastaka kaise muMDAyA ?" "annadAtA ! Aja hamAre nagara meM eka mahAn aura siddha yogI kA svargavAsa ho gayA hai / " "acchA ! kyA nAma thA unakA ? rAjA ne sahaja bhAva se pUchA / " " nAma to mujhe mAlUma nahIM hai mahArAja !" "to ve nagara meM kaba se raha rahe the, aura kahA~ Thahare hue the ?" "mujhe yaha bhI mAlUma nahIM hai hujUra !" rAjA bar3e cakita hue / bole " Apako kucha bhI mAlUma nahIM hai to phira unake svargavAsI hone kA zoka kisake kahane se manAyA hai ?" "mujhe to nagara sela ne batAyA thA / " mantrI ne kucha zarmindA hote hue uttara diyA / rAjA ne seThajI ko bulavAyA aura unase bhI yogIrAja ke viSaya meM pUchA / para seThajI kyA jAnate the jo batAte, unhoMne paMDita jI kA nAma liyA / aba rAjA kA kutUhala bar3hA ataH unhoMne paMDitajI ko bhI bulavAyA aura unase svayaM unake, seThajI ke aura mantrI ke sira muMDAkara zoka manAne kA kAraNa pUchA / For Personal & Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 Ananda pravacana : tutIya bhAga paDitajI becAre rAja-darabAra se bulAvA Ane ke kAraNa vaise bhI ghabarAye hue the para dhIre-dhIre bole-- " "mahArAja ! gaMgA nadI ke kinAre eka kumhAra ke ghara meM pUrva janma ke koI mahAna yogI gadhe ke rUpa meM rahate the aura jaba maiM pratidina prAtaHkAla gAyatrI mantra kA pATha karatA thA ve bhI mere sAtha mantra bolA karate the|" paMDita jI kI bAta sunakara rAjA aura samasta darabArI sahI bAta samajha gaye aura ha~sa par3e / rAjA bole-'mantrI jI, Apa logoM kI buddhi kA kitanA sundara pramANa hai ? are ! paMDitajI to mahAjJAnavAna haiM kyA Apa loga bhI aba aipe jJAnI ho gae haiM ? taba to ho cukA mere rAjya kA kalyANa / " rAjA kI bAta sunakara mantrI jI va seThajI atyanta zarmindA hue aura mastaka jhukAkara ghara lauTa aae| .. to baMdhuo ! mere kahane kA Azaya yahI hai ki saMsAra meM aise aise jJAnavaMtoM kI bhI kamI nahIM hai / kinta agara hameM mokSa-prApti kA sahI mArga jAnanA hai to hameM sacce jJAna vAna kI bhI khoja karanI cAhie tathA unase samyak jJAna kI prApti karake usa mArga para dama dAne caahie| hamArA jIvana alpa hai kintu sAdhanA bahuta va ranI hai| agara samaya isI prakAra vyathaM jAtA rahegA to kucha bhI hAtha nahIM lagegA / eka urdU ke kavi ne bhI kahA hai :- ..... rahatI hai kaba bahAre javAnI tamAma umra / __ mAninda bUye gula, idhara AI udhara gaI / / kavi kA kathana yathArtha hai / jindagI to alpakAlIna hai hI, usameM bhI yuvAvasthA, jisa samaya manuSya adhika se adhika sAdhanA kara sakatA hai vaha to phUla kI khuzabU ke samAna hai jo eka hI jhoMke meM idhara se udhara calI jAtI hai / isalie hameM samaya vyartha nahIM gavAnA cAhie tathA sacce jJAnavAna ke pAsa jJAna hAsila karake Atma-jyoti jagAte hue saMsAra mukta hone kA prayatna karanA caahie| For Personal & Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyoM ko sahI dizA batAo! dharmapremI bandhuo, mAtAo evaM bahano ! kala maiMne Apako jJAna-prApti kA dasavA~ kAraNa samajhAyA thA ki jJAnavanta ke pAsa hI jJAna lenA caahie| Aja jJAna prApti ke gyArahaveM kAraNa para vivecana karanA hai / yaha hai - indriyoM ke viSayoM kA tyAga karanA / jo mahAmAnava apanI indriyoM ko vaza meM kara letA hai, vahI samyakjJAna hAsila kara sakatA hai / indriyoM ke mukhya pA~ca viSaya haiM - zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza / yoM to indriyoM ke teIsa viSaya aura do sau cAlIsa vikAra batAye gaye haiM aura isa prakAra vistRta rUpa se inake sambandha meM samajhAyA gayA hai / kintu hameM abhI ina pA~ca mukhya viSayoM ko hI lenA hai| anarthakArI indriyA~ mAnava isa saMsAra meM rahakara jitane bhI pApoM kA upArjana karatA hai, ve saba indriyoM ke vaza meM na raha pAne ke kAraNa hI karatA hai| indriyoM ke vaza meM hokara hI vaha saMsAra meM punaH punaH janma letA hai aura maratA hai / kisI bhI taraha mRtyu ke caMgula se chUTa nahIM pAtA / aura chuTegA bhI kaise ? kiso vidvAna ne kahA hai : kuraMgamAtaMgapataMgabhagamInA hatA paMcabhireva paMca / eka: pramAdI sa kartha na na hanyate yassevate paMcabhireva paMca / / arthAt - hiraNa gAne se hAthI hastinI se, pataMga dIpaka se, bhramara gandha se aura machaliyA~ jIbha ke svAda se mohita hokara apane prANa kho detI haiM / phira jinheM pA~ca indriyA~ haiM aura jo sabhI viSayoM kI Asakti meM phaMsate haiM to unako mRtyu kyoM chodd'egii| For Personal & Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana : tRtIya bhAga kahane kA abhiprAya yahI hai ki jo eka-eka indriyoM ke vaza meM hokara ve pazu-pakSI bhI jaba mRtyu ko prApta hote haiM to pA~ca-pA~ca indriyoM ke vaza meM rahane vAle manuSya bAra-bAra mRtyu ke caMgula meM kyoM nahIM phaMseMge ? arthAt avazya hI phaMseMge / 142 isaliye mumukSu ko cAhiye ki vaha apanI indriyoM ko azubha kriyAoM meM pravRtta karake pApopArjana karane kI bajAya zubha kriyAoM meM lagAye jisase puNya kA upArjana ho sake aura baMdhe hue karmoM kI nirjarA ho / karNendriya hamAre pAsa karNendriya hai isake dvArA sunA jAtA | para socane kI bAta yaha hai ki inase kyA sunA jAya ? kyA sinemA ke gAne ? yA vikAroM ko protsAhana dene vAlI azlIla bAteM nahIM, aisI bAtoM ko sunane se mana viSayoM kI aura unmukha hotA hai tathA usake kAraNa azubha karmoM kA bandha hotA hai / ataH azlIla gAne yA azlIla bAteM na sunakara kAmoM se hameM dharmopadeza athavA jina-vacana sunanA cAhiye / saMgIta sunanA burA nahIM hai, na use sunAnA kahIM jita hI kiyA hai kintu usake mAdhyama se hameM Izvara kI prArthanA aura usake guNa-gANa sunanA cahiye / meM saMgIta ke dvArA mAnava jitanI sugamatA aura zIghratA se apane iSTa tanmaya ho sakatA hai vaisA anya koI bhI dUsarA sAdhana nahIM hai| yogI loga AtmA aura paramAtmA kI ekatA ke liye ghora tapasyA karake apane zarIra ko 1. sukhA dete haiM vaha ekatA yA abhinnatA saMgIta se sahaja meM hI prApta ho sakatI hai | isaliye kArlAila nAmaka eka pAzcAtya vidvAna ne kahA hai. :-- Music is well said to be the speech of angels." saMgIta ko phariztoM kI bhASA ThIka hI kahA hai / hama bhI prAyaH dekhate haiM ki bhakta loga saMgIta ke dvArA hI apane Apako Izvara se milAte haiM / Aja saMsAra meM jitane bhakta hue haiM unakA apane prabhu kI arcanA kA sabase bar3A sAdhana bhajana-kIrtana hI rahA hai| sUradAsa, tulasIdAsa aura mIrA Adi aneka bhaktoM ke sundara-sundara padya Aja ghara-ghara meM gAye jAte haiN| lAkhoM vyakti unase prabhAvita hote rahe haiM aura Aja bhI hote haiM / isaliye hameM apane kAnoM se paramAtmA kI prArthanA yA AgAmoM kI vANI sunanI cAhiye, jisase hamArA mana nirmala ho sake / aura hama svastha citta se jJAna-prApti kara sakeM / cakSu - indriya dUsarI indriya hameM A~kha ke rUpa meM prApta hai / A~kha zarIra kA sabase adhika mahattvapUrNa aura anamola aMga hai / A~khe hRdaya kI tAlikA haiM / jo bAta vANI For Personal & Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyoM ko sahI dizA batAo 143 avalokana prakaTa nahIM kara pAtI vaha bAta, AMkheM AsAnI se batA detI haiN| manuSya kI AMkhoM meM bar3I camatkArika zakti hotI hai be antara ke pratyeka bhAva ko bar3I AsAnI se grahaNa kara letI haiM / yathA-koI lajjAjanaka bAta hote hI ve jhuka jAtI haiM, Ananda kA anubhava hone para camaka uThatI haiM, karUNA kA bhAva Ate hI barasa par3atI haiM aura vahI AMkheM krodha kA bhAva Ane para jala uThatI haiN| AMkhoM se grahaNa kiye hue bhAva kA mana para bhI bar3A bhArI asara hotA hai| jaise viSaya-vikAroM ko protsAhita karane vAle nATaka sinemA, yA nRtya adi dekhane para mana meM turanta vikAra AtA hai usI prakAra mahApuruSoM ke citra dekhane para athavA tyAgI satpuruSoM ke darzana karane para mana ke vikAra naSTa hote haiM tathA AtmA nirmala banatI hai| cAritravAna santoM ke darzana karane para bhI hRdaya meM pavitratA kI jyoti jala uThatI hai tathA mana aura buddhi pariSkRpta ho jAte haiN| santa tulasIdAsa jI apane mana se kahate haiM : mana itanoI yA tanu ko parama phalu / saba aMga subhaga bindumAdhava chabi taji subhAva, avaloku eka palu // arthAt-'he mana ! isa zarIra kA parama phala kevala itanA hI hai ki nakha se zikha taka sundara aGgoM vAle zrI bindumAdhava jI kI chavi kA pala bhara ke liye apane caMcala svabhAva ko chor3akara sthiratA ke sAtha prema se darzana kara / ' to bhAiyo, A~khoM kA upayoga hameM isI prakAra santa-munirAjoM ke darzana karane meM tathA mana ko pavitra banAne vAle dRzyoM ko dekhane meM karanA caahiye| tabhI hamArI buddhi nirmala hogI tathA mana jJAnArjana karane meM laga skegaa| jihvA-indriya tIsarI indriya mAnava kI jihvA hai| jihvA ke dvArA rasa kA anubhava kiyA jAtA hai / manuSya jo kucha bhI khAtA hai usake svAda kA anubhava jihvA karatI hai| vaha yaha nahIM dekhatI ki amuka vastu udara meM jAkara lAbha pahuMcAyegI yA hAni / use kevala apanA hI khyAla rahatA hai / jihvA kI lolupatA ke kAraNa aneka vyakti rogoM ke zikAra ho jAte haiM aura kabhI-kabhI to unake prANoM para bhI A banatI hai| mahAtmA kabIra ne isaliye jihvA kI bhartsanA karate hue kahA hai : khaTTA mIThA caraparA, jihvA saba rasa leya / coroM kutiyA mili gaI, paharA kisakA deya // kahane kA abhiprAya yahI hai ki jIbha kI lolupatA ke kAraNa manuSya bhakSyA For Personal & Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 Ananda pravacana: tRtIya bhAga bhakSya kA khyAla nahIM karatA aura sake kAraNa apane zarIra kI hI hAni nahIM apitu buddhi kA bhI nAza kara detA hai / Apa loga kahA bhI karate haiM : jaisA ana jala khAiye, ta~sA hI mana hoya / jaisA pAnI pIjiye, taso bAnI soya || artha Apa samajha hI gaye hoMge ki anna aura jala zuddha grahaNa kiye jAyeM to mana tathA vacana zuddha hote haiM aura inake azuddha hone para ve azuddha tathA vikRta ho jAte haiM / yaha sahI hai ki AhAra ke abhAva meM zarIra Tika nahIM sakatA / jIvana kA nirvAha ke lie AhAra grahaNa karanA anivArya hai / kintu dhyAna rakhane kI bAta yaha hai ki AhAra nIti dvArA kamAye hue paise se lAyA gayA ho tathA ve padArtha svayaM bhI zuddha aura sAtvika hoM / saMsAra ke tyAgI, tapasvI evaM santamunirAja bhI AhAra karate haiM para ve jihvA kI lolupatA ke vazIbhUta hokara koI akhAdya udarastha nahIM ka te / kevala zarIra ko TikAye rakhane ke lie zuddha vastuoM kA upayoga karate haiM / 1 kintu kheda kI bAta hai ki Aja ke mAnava ne AhAra kA asalI prayojana joki kevala zarIra - nirvAha hai use bhulA diyA hai tathA jilA kI tRpti ko hI mukhya prayojana mAna liyA hai| yahI kAraNa hai ki nAnA prakAra kI satvahIna kintu jihvA ko tRpta karane vAlI cIjoM ko bhojana meM sthAna diyA jAtA hai / itanA hI nahIM, Aja ke adhikAMza vyaktiyoM ne mA~sa, machalI aura aNDe Adi joki hiMsA ke pramANa haiM unheM bhI apane bhojana meM sammilita kara liyA / ve jihvA kI lolupatA ke kAraNa yaha jAnane kA bhI prayatna nahIM karate ki mA~sAhAra se kitanI hAniyA~ uThAnI par3atI haiM / DaoNkTaroM aura vaidyoM kA kathana hai ki mA~sa prathama to dera se pacatA hai dUsare kapha bAta, pitta ke vikAra utpanna karatA hai / rakta-doSa aura vizUcikA Adi ko janma detA hai / isameM cInI aura nazAstA kA aMza mAtra bhI na hone se mastiSka kI nasoM ko kamajora banAtA hai aura isake kAraNa mastiSka aura buddhi apanA kArya barAbara nahIM karate / spaSTa hai ki jaba buddhi kAma nahIM karegI to manuSya jJana kI prApti kaise karegA / mA~sa bhakSaNa karane vAloM ke hRdaya meM atyanta nirdayatA, krU tA aura kaThoratA hotI hai / unake hRdaya kI gati tIvra ho jatI hai aura zvAsa-prazvAsa tIvratA se Ate jAte haiM / isalie sAdhanA aura yogAbhyAsa karane vAle vyakti jo ki prANAyAma ko atyadhika mahatva dete haiM ve mA~sAhAra kadApi nahIM karate / For Personal & Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyoM ko sahI dizA batAo 145 mahAbhArata meM kahA gayA hai : adhRSyA sarvabhUtAnAmAyuSmAnno rujaH sadA / bhavatyabhakSayanmAMsaM dayAvAnprANinAmiha / / hiraNyadAna rgodAna midAnazca sarvazaH / / mA~sasyAbhakSaNe dharmo, viziSTa iti na zrutiH / / arthAt -jo vyakti mAMsabhakSaNa na karake prANiyoM ke viSaya meM dayAvAn hote haiM ve sabase mAnavIya, AyuSmAna aura roga se rahita hote haiN| hamArI yaha zruti hai ki mone kA dAna tathA gAyoM ke dAna kI apekSA mA~sa-bhakSaNa kA tyAga karane se viziSTa dharma hotA hai| ___ kahane kA abhiprAya yahI hai ki jo bhavya puruSa apanI AtmA ko U~cA uThAnA cAhate haiM, apane jJAna ko nirmala banAte hue usameM adhikAdhika vRddhi karanA cAhate haiM unheM apanI jihvAindriya para pUrNa niyantraNa rakhate hue zuddha aura sAtvika AhAra ke dvArA apano buddhi ko kuzAgra banAnA caahie| ghrANendriya yaha manuSyoM ko sugandha aura durgandha kI pahacAna karAtI hai / sugandha sabhI vyaktiyoM ko priya lagatI hai aura bhakta to tAje puSpa, agara evaM candanAdi ke dvArA apane iSTa ko bhI prasanna karane kA prayatna karate haiM / kintu kucha vyakti aise bhI hote haiM jo ina bAtoM kI ora dhyAna diye binA durgandha ko bhI sugandha mAnakara apane Apako usI meM ramA lete haiM / pyAja, lahasuna, mAMsa, madirA Adi kA sevana karane vAle una vastuoM kI sugandha ko bhI sugandha mAnate haiM / madirA-pAna karane vAle 'yakti ke para barabasa hI madmazAlA kI ora bar3ha jAte haiM aura use bhale hI madya pIne ke lie na mile, usakI sugandha pAkara bhI vaha masta ho jAtA hai| aisA vyakti kabhI apane jIvana ko nirmala nahIM banA pAtA / ____ sparzendriya--yaha manuSya kI pAMcavIM indriya hai / sparza karate hI ise vastu kI kaThoratA, komalatA tathA cikane pana yA khuradarepana kA AbhAsa ho jAtA hai| jo vyakti isake vaza meM hote haiM, ve vilAsI kahalAte haiM / aise vyakti kaThora zaiyyA para nahIM so sakate, moTA kapar3A nahIM pahana sakate aura khuradarA vastra or3ha nahIM skte| kintu sAdhaka, tyAgI yA santa aisI bAtoM kI paravAha nahIM karate / unheM pahanane ko rezama mile yA mRgachAlA, bichAne ke liye puSpoM kI zayyA ho yA patharIlI bhUmi, or3hane ke liye mulAyama caddara ho yA TATa sabhI samAna hote haiM / isa prakAra kI vastuoM ke prati udAsInatA rakhate huye ve apanA citta jJAna-dhyAna aura sAdhanA meM lagAte haiN| For Personal & Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 Ananda prabacana : tRtIya bhAga ___ mere kahane kA abhiprAya yahI hai indriyoM ke viSayoM kA AkarSaNa bar3A prabala hotA hai aura bar3e-bar3e vidvAna bhI inake vaza meM hokara apanA ahita kara baiThate haiN| manusmRti meM kahA gayA hai : "balavAn indriya-grAmo siddhAMsamapi karSati" bhAvArtha hai-indriya-samUha bar3A balavAna hai yahI kAraNa hai ki vidvAna bhI inake viSayoM ke bhulAve meM Akara inakI ora AkarSita ho jAyA karate haiN| ataeva viSayoM se pratikSaNa sAvadhAna rahanA cAhiye / mahApuruSa, joki pApoM se bhayabhIta hote hue apanI AtmA ko unase bacAnA cAhate haiM, ve apanI samasta indriyoM para niyantraNa rakhane kA prayatna karate haiM aura tabhI unakI buddhi nirmala hotI huI AtmotthAna meM saMlagna hotI hai| bhagavadgItA meM bhI yahI batAyA gayA hai : yadA saMharate cAyaM kUrmoGgAnIva sarvazaH / indriyANIndriyArthabhyastasya prajJA pratiSThitA // kachuA jaise saba ora se aMga sameTa letA hai vaise hI jaba puruSa indriyoM ko unake viSaya se sameTa letA hai taba usakI buddhi sthira huI kahI jAtI hai| yadyapi indriyAM zarIra meM apanA-apanA kArya karane ke liye haiM aura inase kAma lenA bhI cAhiye / kintu socanA yaha hai ki inase kaisA kArya liyA jAya ? hamAre Agama pukAra-pukAra kara kahate haiM ki manuSya agara cAhe to inhIM indriyoM kI sahAyatA se mana ko sumArga para calA kara sugati prApta kara sakatA hai aura agara vaha svayaM hI inake igitAnusAra cala par3e to kugati kI ora pramANa karatA hai| "indriya parAjaya zataka nAmaka grantha meM eka padya diyA gayA hai / jisameM kahA hai : accha azva ati capala nita, dhakata kugati kI ora / thAmaMta bhava jJAtA sudhI, khecisu jina-vaca Dora // accha yAnI indriyA~ / saMskRta meM accha ko akSa kahate haiM, donoM zabdoM kA artha indriyA~ hI hai / padya meM indriyoM ko caMcala ghor3oM kI upamA dI gaI hai| kahA hai - ye indriyA~ rUpI capala ghor3e AtmA ko kugati kI ora dhakelate haiN| arthAt AtmA ko naraka tathA tiryaMca paryAya meM le jAne kA prayatna karate haiM / For Personal & Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kintu jo AgamoM ke lagAma lagAkara inheM haiM / indriyoM ko sahI dizA batAo 147 jJAtA aura jJAnavaMta haiM ve jina vacana rUpI DorI yA rokate haiM tathA AtmA ko nimna gati meM jAne se bacAte Apa loga gRhasya haiM, bhalI-bhAMti jAnate haiM ki ghor3e ko kisa prakAra rokA jAtA hai / Apa jisa ghor3e para baiThate haiM, agara vaha lagAma khIMcane se Apake kAbU meM nahIM AtA to Apa use kA~Te kI lagAma lagA dete haiM / kA~Te kI lagAma jaba use ToMktI hai to vaha apanI caMcalatA chor3ane para hai / utane para bhI nahIM mAnatA to Apa use aise sthAna para Dhele hote haiM vahAM daur3Ate haiM / kahane kA matalaba yaha hai ki pazu kI capalatA miTAne ke liye to Apa khUba hoziyArI se kAma lete haiM / majabUra ho jAtA jahA~ patthara aura isa saMsAra meM usa kintu ina indriya rUpI ghor3oM ko bahakAne se rokane ke liye prayatna kyoM nahIM karate / eka pazu para savArI karate samaya to Apako bar3A Dara banA rahatA hai ki kahIM gira na par3e aura zarIra ko coTa na laga jAya / para indriyoM rUpI ina pA~coM ghor3oM ke bahaka jAne para Apako Dara nahIM lagatA ? usa samaya Apako bhaya nahIM hotA ki agara ye bahaka kara kumArga para cala diye to AtmA ko kitanI coTa pahuMcegI ? jina viSaya sukhoM ko bhogakara Apa Aja phle nahIM samAte haiM, kyA ve sadA ke liye Apako upalabdha raheMge ? nahIM, ye saba bijalI ke samAna caMcala haiN| Aja haiM to kala nahIM bhI raha sakate haiN| Aja jisa javAnI para Apa ghamaMDa karate haiM kala vaha svayaM hI Apako chor3a jaaegii| ise cAra dina kI cA~danI hI mAnanI cAhiye / isake bAda aMdherI rAta nizcaya hI Ane vAlI hai / usa samaya ApakA yaha rUpa aura lAvaNya naSTa ho jaaegaa| Aja to apako saundarya aura bala kA dhanI mAnakara Apake sAmane ApakI khuzAmada karate haiM, ve hI kala Apako dekhakara nAka-bhauM sikor3ane lageMge / isaliye isa sasAra ko aura isa jIvana ko svapna kI sI mAyA mAnakara ceto aura usa sukha ke liye prayatna karo jo sadA akSaya rahegA / kavi sundaradAsa jI ne prANI ko isa saMsAra ko svapna aura bhrama mAnakara cetAvanI dI hai / kou nRpa phUlana seja para sUto AI, jaba laga jAgyo tau lauM ati sukha mAnyo hai / nIMda jaba AI, taba vAhI kUM svapana Ayo, jAya paryo naraka ke kunDa meM yoM jAnyo hai / ati dukha pAve para nikasyo na kyoM ho jAhi, jAgi jaba paryo taba svapana bakhAnyo hai / yaha jhUTha vaha jhUTha jagata svapana doU, 'sundara' kahata jJAnI saba bhrama mAnyo hai / For Personal & Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana: tRtIya bhAga apanI sarala bhASA meM kavi ne batAyA hai ki yara jagata korA bhrama aura mRga marIcikA hai yA svapna jaisI mAyA hai / isaliye hameM isake AkarSaNa meM nahIM phasanA hai / viSaya vikAra kSaNika aura jhUThA sukha pradAna karake AtmA ko du.kha ke gahare garta meM Dhakela dete haiM / ataH hameM isa jIvana ko kSaNabhaMgura samajhakara eka kSaNa kA bhI vilamba nahIM karanA cAhiye tathA dharmArAdhana meM juTa jAnA cAhiye | aneka vyaktiyoM kI Adata hotI hai ki ve yuvAvasthA to dhana kA upArjana karane meM aura indriyoM ke sukhoM ko bhogane meM bitAte haiM tathA dharma-karma ko vRddhAvasthA meM karane ke liye chor3a dete haiM / unheM isa bAta kI paravAha nahIM rahato ki jisa vRddhAvasthA meM vaha dharmArAdhana kareMge vaha AegI bhI yA nahIM ? aura A bho gaI to usa samaya unameM dharmopArjana karane kI zakti rahegI bhI yA nahIM / jaldI kyA par3I hai ? eka seTha atula dhana kA svAmI thA aura sadA aizvarya meM jhUlA karatA thA / kintu usakI patnI bar3I jJAnavatI thI / vaha aneka bAra kahatI 148 "seTha jI, dhana to Apake pAsa bahuta hai aura isakA bhoga bhI Apane bahuta kara liyA hai| acchA ho ki aba Apa thor3A bahuta samaya paramAtmA kI bhakti meM lagAe~ / yaha zarIra hameM kevala bhogoM ko bhogane ke liye hI nahIM milA hai / yaha to pArasamaNi ke sadRza hai jisase hama AtmA ko suvarNa ke samAna nirmala banA sakate haiM / kahIM aisA na ho ki Apa AtmA ko sonA na banA pAe~ aura yaha zarIra rUpI pArasamaNi Apake hAtha se calI jAya / " "kyA vAhiyAta bAta karatI ho seThAnI ! abho merI umra hI kyA hai ? kara lU~gA dharmArAdhana ! aisI jaldI kyA par3I hai ?" seTha uttara dekara TAla detA / saMyogavaza eka bAra seTha jI bImAra par3a gae aura seThAnI se bole" jaldI se phona karake DaoNkTara ko bulAo / " seThAnI ne DaoNkTara ko bulAyA aura DaoNkTara ne seThajI kI acchI taraha parIkSA karake davA kA nuskhA likha diyaa| tatpazcAt seThAnI ne davAiyA~ ma~gAI aura ma~gAkara eka AlamArI meM rakha dIM / jaba dina bhara ho gayA to seThajI ghabarAkara bole - " seThAnI ! kyA abhI taka merI davAiyA~ nahIM AI ?" " davAiyAM to kabhI kI A gaI, AlamArI meM rakhI haiM / " seThAnI ne zAMti se uttara diyA / "are bhalI Adamina phira mujhe detI kyoM nahIM ho tuma ?" For Personal & Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyoM ko sahI dizA batAo 146 "seThAnI, jaldI kyA hai ? de dUMgI davAI Aja nahIM to kala, kala nahIM to parasoM yA usake bAda kabhI kisI dina bhI de duuNgii|" ___ "para maiM isase pahale hI mara gayA to phira vaha davA mere kisa kAma AegI ?" ___yahI avasara seThAnI cAhatI thii| chUTate hI bolI- "Aja Apa yaha kyA kaha rahe haiM ? mRtyu abhI kaise A sakatI hai ? Apa sadA kahate haiM na ki abhI merI umra hI kA hai, dharma-karma saba bAda meM kara lgaa| isIliye maiMne socA ki mRtyu to Apake pAsa abhI phaTaka hI nahIM sakatI ataH davAI kisI dina bhI de dUMgI jaldI kyA hai Akhira ?" ___seThAnI kI bAta sunakara seTha kI A~kheM khula gii| bolA-"maiM bar3I bhArI galatI kara rahA thA seTha nI ! sacamuca hI jIvana kA koI bharosA nahIM hai / mujhe svastha hote hI aba apanA cita paramAtmA ke cintana meM lagAnA hai / maiM samajha gayA hU~ ki jisa taraha roga nAza ke liye auSadhi kI jarUrata hai, usI prakAra janma-maraNa kA na za karane ke lie Izvara kI ArAdhanA karanA bhI jarUrI hai| vaha vinA vilamba kiye prArambha kara denA cAhiye anyathA merA yaha zarIra rUpI pArasa-patthara jo mujhe milA hai vyartha ho jaayegaa|" seThAnI pati kI bAta sunakara AnandAtha bahAtA huI uThI aura usane usI kSaNa lAkara apane pati ko davA dii| seTha svastha hote hI datta-citta se Izvara ke bhajana-pUjana meM laga gyaa| vastutaH hameM yaha manuSya kA colA isIliye milA hai ki isakI sahAyatA se hama apane karma-bandhanoM ko kATakara paramapada prApta kreN| kintu loga indriya sukhoM ke bhogoM meM yaha bAta sarvathA bhUla jAte haiN| unheM aisA lagatA hai mAno ve anantakAla taka isI sthiti meM raheMge aura isIliye yahA~ bhogane ke liye hajAroM prakAra ke sAdhana juTAte haiM tathA dhana se tijoriyA~ bhara lete haiN| kintu urdU kavi joka kA kahanA hai : kyA yaha duniyA jinameM koziza ho na dI ke vAste / vAste vA~ ke bhI kucha, yA saba vahIM ke vAste // isa duniyA~ meM Akara paraloka ke lie bhI kucha karanA cAhie; yaha nahIM ki yahA~ ke lie to hama dina-rAta koziza kareM aura udhara kI phikra bilkula hI chor3a deN| kamalavata bhale hI Apa gRhastha haiM, phira bhI dharmArAdhana evaM Atma-sAdhanA kara sakate haiM / sasAra meM rahakara bhI saMsAra se virakta aura bhogoM ko bhogate hue bhI unase alipta raha sakata haiN| sAdhanA karane ke lie sAdhu bana jAnA hI Avazyaka For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 Ananda pravacana : tRtIya bhAga nahIM hai| saccA sAdhu vahI hai jo saMsAra meM rahakara bhI sAMsArika padArthoM meM asakti na rakhe, svajana-parijanoM ke bIca meM rahakara bhI usake prati moha na rakhe / hamAre Agama kahate haiM : santi egehi bhivahiM gAratthA saMjamuttarA / gAratthehi ya samvehi, sAhavo saMjamuttarA // -uttarAdhyayana sUtra 5-20 bhagavAna kA kathana hai-eka-eka gRhastha aisA hai jo saMtoM kI apekSA bhI sAdhanA-mArga meM zreSTha hai| bhale hI usane sAdhutva aMgIkAra nahIM kiyA hai aura sAMsArika kArya karatA hai / prazna hogA ki samasta sAMsArika kAryoM ko karate hue bhI vaha santoM kI apekSA zreSTha kyoM mAnA jA sakatA hai ? __ isakA uttara yahI hai ki vaha apane mana aura indiyoM para pUrNa saMyama rakhatA hai tathA jina-vacanoM para pUrNa AsthA rakhatA huA nilipta bhAva se sAMsArika kArya karatA hai| dekhA jAya to karmoM kA bandhana aura kamoM kI nirjarA pUrNatayA bhAvanAoM para nirbhara hotI hai| usake liye gRhastha yA sAdhu kA veza kAraNa nahIM bntaa| isIliye zloka meM batAyA gayA hai ki jo gRhasta saMyama-mArga para calate haiM, zreSTha haiM aura paMcamahAvratadhArI sAdhu to sabhI gRhasthoM se zreSTha haiM hii| bandhubho mere, Aja ke kathana kA sArAMza kevala yahI hai ki hameM apanI indriyoM para saMyama rakhanA caahie| aisA na karane se AtmA karma-bhAra se bojhila ho jAyegI tathA unnati ko aura jAne ke badale avanati kI ora agrasara hone lgegii| kahA bhI hai : "ApadAm prathitaH paMthA indriyANAmasaMyama. // " indriyoM kA asaMyama yAnI viSayoM kA sevana hI ApattiyoM ke Ane kA mArga kahA gayA hai| yadyapi indriyoM ko apanA kArya karane se rokA nahIM jA sakatA kintu prayatna karane para unheM azubha kriyAoM meM pravRtta hone se rokA jA sakatA hai aura zubhakriyAoM meM lagAyA jA sakatA hai / hameM kevala unheM kumArga para jAne se mor3aka sumArga kI aura bar3hAnA hai| hameM kabhI bhI yaha nahIM bhUlanA hai ki saMsAra kA koI bhI padArtha aura svayaM apanA zarIra bhI sthAyI rahane vAlA nahIM hai| zrI bhartRhari ne eka zloka meM batAyA hai : AdhivyAdhi zatarjanasya vividharArogyamunmUlyate / lakSmIryatra patanti tatra vitRtadvArA iva vyApadaH // jAtaM jAtamavazyamAsu vivazaM mRtyuH karotyAtmapAt / tatki nAma niraMkuzena vidhinA yanimitaM susthitam / / For Personal & Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyoM ko sahI dizA batAo 151 arthAt-sekar3oM mAnasika aura zArIrika roga svAsthya kA nAza kara DAlate haiN| jahA~ sampatti aura vaibhava hai vahA~ vipatti cora ke samAna daravAjA tor3akara AkramaNa karatI hai / jo janma letA hai, use mRtyu zIghra hI apane caMgula meM phaMsA letI hai / taba batAo nirakuza vidhi ne kauna-sI vastu sadA sthAyI rahane vAlI banAI hai ? kavi kA kathana yathArtha hai ki saMsAra meM koI bhI vastu sthAyI rahane vAlI nahIM hai / yA to unakA svayaM hI viyoga ho jAtA hai yA phira manuSya marakara unheM chor3a jAtA hai. isaliye Avazyaka hai ki mRtyu ko sadA smaraNa rakhA jAya / kahA jAtA hai ki bAdazAha ne apane mahala meM sthAna-sthAna para, yahA~ taka ki darabAra meM bhI aneka kaleM banavA rakhI thiiN| yaha usane isaliye kiyA thA ki kabroM ko dekhakara use haradama mRtyu yAda AtI rahe aura mRtyu ke yAda A jAne se vaha pApoM se bacatA huA khudA ko yAda karatA rahe / jo vyakti saMsAra meM Asakta nahIM rakhatA vaha apanA sampUrNa samaya bhI sAMsArika kAryoM meM barabAda kara sakatA hai| apane eka-7ka kSaNa kI kImata mAnakara sAdhanA ke liye tathA jJa na rjana ke lie samaya nikAla hI letA hai / aisA vyakti hI saccA santa yA mahAtmA kahalA sakatA hai| " kavi joka ne kahA hai : sarApA pAka haiM. dhoye jinhoMne hAtha duniyA se| nahIM hAjata ki vaha pAnI bahAyeM sara se pAU~ taka / kitanI sundara bAta hai ? vAstava meM sAMsArika viSaya bhogoM se jinhoMne mukti pA lI hai unakI AtmA pUrNatayA pAka arthAt nirmala ho cukI hai| aise vyaktiyoM ko gaMgAsnAna yA mala-malakara zarIra ko sApha karane kI koI AvazyakatA nahIM hai| kyoMki jinake hRdaya se vAsanAe~ nikala jAtI haiM unheM phira kisI bhI dikhAve kI AvazyakatA nahIM rhtii| __isIlie bandhu po ! hameM indriyoM ke viSayoM se bacanA cAhie tAki hamArI buddhi nirmala bane aura nirmala buddhi ke dvArA hama samyajJAna hAsila kara mokSamArga para bar3ha sakeM / mukti kA sahI paya jJAna hI dikhA sakatA hai aura jJAnalAbha vahI sAdhaka kara sakatA hai jo apane mana aura indriyoM para sayama rakhane meM samartha ho| For Personal & Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 Atma-zudi kA mArga; cAritra dharmapremI bandhuo, mAtAo evaM bahano ! pichale kucha dinoM se hamAre yahA~ zrI uttarAdhyayana ke aTTha IsaveM adhyayana kI paccIsavIM gAthA cala rahI hai| usameM kriyAruci kA svarUpa kyA hai isa sambandha meM batAyA gayA hai| aba taka hamane darzana aura jJAna ke viSaya meM vicAra-vimarza kiyA hai tathA jJAna-prApti ke gyAraha kAraNoM athavA sa dhanoM ke viSaya meM bhI samajhAyA hai| una sAdhanoM ko kriyA rUpa meM lAnA hI cAritra kahalAtA hai / cAritra kahA jAya athavA AcaraNa, donoM kA Azaya eka ho hai| cAritra kA mahatva cAritra Atma sAdhanA kA eka mahatvapUrNa hI nahIM varan anivArya aMga hai| isake binA jJAna-prApti kA koI lAbha nahIM uThAyA jA sakatA / isalie pratyeka mumukSu kA kartavya hai ki vaha jina vacanoM ko sunakara una para zraddhA yA vizvAsa rakhe, unheM samajhe aura phira unheM apane jIvana meM utAre / kyoMki kevala sunane aura samajha lene athavA tote ke samAna zAstroM kA svAdhyAya kara lene se hI kabhI hameM apane lakSya kI prApti nahIM ho sktii| kahA bhI hai : "sarve vyasanino jJeyA yaH kriyAvAn sa paMDitaH / " jo manuSya sat pravRtti nahIM karate hue kevala paThana-pAThana meM hI lage rahate haiM, ve kevala jJAna meM Asakti rakhane vAle hI kahalAte haiM / kintu jo puruSa apane jJAna ko AcaraNa meM utAra lete haiM ve hI kriyAbAna aura paMDita kahalAte haiN| kriyA Avazyaka kyoM ? prazna hotA hai ki kriyA karanA Avazyaka kisalie hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki agara vyakti jJAna ke dvArA dharma-adharma, puNya-pApa tathA saMsAra kI nazvaratA aura AtmA kI amaratA Adi ke viSaya meM jAna to legA kintu saba kucha jAnate hue bhI apane AcaraNa aura kAryoM ko zubha meM pravRtta nahIM karegA arthAt apane mana evaM indriyoM ke dvArA zubha kriyAe~ nahIM karegA to karmoM kI For Personal & Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-zuddhi kA mArga; cAritra parateM usakI AtmA para car3hatI jAe~gI aura usake mastiSka meM bharA huA jJAna vyartha sAbita ho jAegA / AtmA ko janma-maraNa se mukta karane ke lie AvazyakatA hameM isI bAta kI hai ki hama pUrvopArjita karmoM kI nirjarA kareM arthAt unheM samApta kareM aura navIna karma - bandhanoM se bceN| yaha tabhI ho sakatA hai, jabaki hama apanA eka-eka kArya karate hue sAvadhAnI barateM yaha dhyAna rakheM ki aisA karane se kisI pApa karma kA upArjana to nahIM ho jAegA ? jIvana meM pApoM kA Agama coroM ke samAna cupacApa aura ati zIghratA se ho jAtA hai / isalie Apa jisa prakAra apane dhana kI surakSA ke lie use tijorI meM tAlA lagAkara rakhate haiM aura Upara se makAnoM kI dIvAreM bhI U~cI U~cI aura kabhI-kabhI to una para nukIle kA~ca ke Tukar3e lagAkara banavAte haiM / usI prakAra apanI AtmA ke sadguNa rUpI amUlya ratnoM kI rakSA ke lie bhI vratoM kI dIvAreM nirmita kareM tathA indriyoM ke sayama rUpI nukIle kA~coM se pApa rUpI coroM ko Ane se rokeM / vrata grahaNa karane kA artha hai - mana aura indriyoM ko azubha kI ora pravRtta na hone dene kI pratijJA karanA athavA jitanA saMbhava ho, maryAdA meM rahanA / inheM grahaNa karane se manuSya anekAneka vyartha ke karmoM ke bandhana se apanI AtmA ko bacA sakatA hai / karmoM kA Agamana kisa prakAra hotA hai isa viSaya meM eka bar3A sundara zloka kahA gayA hai -- gavAkSAt samIro yayAyAti gehaM taDAgaM ca toyapravAha praNAlyA / galadvArato bhojanAMdyA picaMDa, tathAtmAnamAzu pramAdazca karmaH // 153 gavAkSa yAnI jharokhA / jisa prakAra kisI bhI makAna meM jharokhe se havA AtI hai, usI prakAra AtmA rUpI ghara meM pramAdAdi pAroM kI havA indriyoM rUpI jharokhoM se A jatI hai / kintu jharokhoM meM kivAr3a lagAkara aura unheM baMda karake havA ko Ane se rokA jAtA hai, usI prakAra vrata-rUpI kivAr3a lagAkara indriyarUpI jharokhoM se bhI pApa karma rUpI havA ko Ane se rokA jA sakatA haiM / karmoM ke Agamana ko samajhAne ke lie dUsarA udAharaNa tAlAba meM Ane vAle pAnI ke pravAha ko lekara diyA gayA hai| kahA hai teja varSA hone para jisa prakAra pAnI aneka choTI-moTI nAliyoM ke andara bahatA tAlAba meM jA pahu~catA hai, usI prakAra vratoM kI roka na lagAne para pApakarma rUpI jala indriya rUtAniyoM meM se pravAhita hotA huA AtmA-rUra tAlAba meM jA pahu~catA hai | For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 Ananda pravacana : tRtIya bhAga tIsarA udAharaNa hai-apanI jihvA para saMyama na rakhane se jisa prakAra khAdya padArtha athavA jala gale se hotA huA udara meM utara AtA hai, usI prakAra pApa karma bhI kisI na kisI indriya-dvAra se AtmA meM utara Ate haiM / kahane kA abhiprAya yahI hai ki pratyeka sAdhaka ko pApopArjana se bacane ke lie vratoM ko aMgIkAra karanA anivArya hai| vrata jitane aMzoM meM bhI grahaNa kie jAe~ge utanI hI roka azubha kriyAoM para lagegI aura pApoM kA upArjana kama hogaa| vrata eka sudar3ha gar3ha ke samAna hote haiM jo nAnA prakAra ke sAMsAki AkarSaNoM aura pralobhanoM se manuSya kI rakSA karate haiN| sacce hRdaya se mokSa kI kAmanA rakhane vAle bhavya prANI apane prANa dekara bhI apane vratoM kI rakSA karate haiN| seTha sudarzana ke viSaya meM Apa jAnate hI haiM ki unhoMne sUlI para car3hanA kabUla kara liyA kintu apane parastrI-tyAga ke vrata kA akhaMDa rUpa se pAlana kiyaa| pariNAmasvarUpa sUlI bhI unake lie siMhAsana bana gii| isI prakAra vijayakumAra aura vijayAkumArI kI kathA bhI hameM par3hane ko milatI hai / saMyogavaza donoM ne mahIne meM pandraha dinoM ke za la-vrata ke pAlana ke niyama le lie the| vijayakumAra ne kRSNapakSa ke aura vijayAkumArI ne zukla pakSa ke| ___ bhAgyavazAt donoM kA Apasa meM vivAha ho gyaa| jaba donoM ko eka dUsare ke vratoM kA patA calA to kitane Azcarya kI bAta hai ki donoM meM se kisI ke cehare para bhI zikana nahIM aaii| ___vijayAkumArI ne pati se kahA-'acchA ho ki Apa dUsarA vivAha kara leM aura mujhe jIvana bhara zIla vrata pAlane kA prema se avasara deN|" kintu vijayakumAra ne uttara diyA-"vAha ! yaha kaisI bAta kara rahI ho ? dUsarA vivAha kisa lie karanA ? tumhAre samAna mujhe bhI to jIvana bhara brahmavarya vrata ke pAlana karane kA sunaharA avasara milegaa| dUsarI zAdI karake maiM yaha maukA hAtha se nahIM ja ne duuNgaa| hama donoM eka dUsare se anAsakta bhAva se prema rakhate hue taba taka ghara meM raheMge jaba taka mere mAtA-pitA ko isa bAta kA patA nahIM cala jaaegaa| jima dina unheM isa bAta kA patA calegA, hama dIkSA grahaNa karake donoM hI Atma-kalyANa meM juTa jaaeNge|" vAstava meM hI donoM ne aisA kiyA aura jisa dina isa bAta kA rahasya khUlA, unhoMne paMca mahAvrata aMgIkAra kara liye tathA AtmA kA kalyANa kiyaa| ___ jo mahApuruSa isa prakAra mahAvratoM kA pAlana kara sakate haiM ve to dhanya haiM, kintu vratoM kA aMzataH arthAt bane jahA~ taka pAlana karane vAle bhI apanI For Personal & Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-zuddhi kA mArga; cAritra 155 AtmA ko nirmala banA sakate haiN| kyoMki karmoM kA bhAra jitanA kama ho utanA hI acchA / anyathA na jAne kitane janmoM taka unakA pariNAma bhugatanA par3atA hai / isI bAta ko eka saMskRta ke kavi ne samajhAI hai : pramRddha janara jite dravyajAte, prapautrA yathA svatvavAdaM vadaMti / bhavAnaMta - saMyojite pApakArye. viga suvataM nazyati svIyatA no|| karmoM kA bhugatAna kisa prakAra karanA par3atA hai isa para zloka meM eka dRSTAMta diyA gayA hai / kahA hai : vaddha yAnI ghara kA bar3A vyakti aura pravaddha kA artha hai vaddha se bhI bahuta bar3A dAdA, paradAdA smjhiye| to mAna lIjiye kisI ke paradAdA ne bahuta sampatti arjita kii| kaI makAna, kheta Adi sabhI kucha unhoMne banavAe aura lie / para ve apane adhikAra kI vastuoM ko agara kisI ko de jAte haiM to usake pautra yA prapautra usa para apanA svAmitva mAnate haiM tathA pIr3hiyoM se calI A rahI sampatti ko kAnUmana lene, kA prayatna karate haiN| ve kahate haiM hamAre pUrvajoM kI yaha sampatti hai aura isa para hamArA adhikAra hai| to baMdhuo, jisa prakAra kaI pIr3hiyoM kI sampatti kA vyakti mAlika svayaM bana jAtA hai, usI prakAra anaMta bhavoM ke upAjita karmoM kA bhoktA bhI use hI bananA par3atA hai| vedavyAsa jI ne bhI kahA hai : svakarmaphala nikSepaM vidhAna parirakSitam / bhUtagrAmamimaM kAlaH samantAta parikarSati / -mahAbhArata apane- apane karma kA phala eka dharohara ke samAna hai, jo karmajanita adRSTa ke dvArA surakSita rahatA hai| upayukta avasara Ane para yaha kAla isa karma-phala ko prANisamudAya ke pAsa khIMca lAtA hai| jisa prakAra eka bachar3A hajAroM gAyoM ke bIca meM bhI apanI mAM ko pahacAnakara usake pAsa calA jAtA hai, usI prakAra aneka janmoM ke pApa-karma bhI apane karane vAle ko pahacAna lete haiM aura use pariNAma bhogane ko bAdhya kara dete haiN| kahane kA abhiprAya yahI hai ki pUrvajanmoM ke karma bhI sAMsArika sampatti ke samAna pIr3hiyoM taka surakSita rahate haiM aura prANI ko unheM bhoganA hI par3atA hai| Apane gajasukumAla muni ke viSaya meM sunA hogA aura par3hA bhI hogA ki For Personal & Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 Ana da pravacana : tRtIya bhAga unake jIva ne ninyAnave lAkha bhava se pUrva jo pApa karma kiyA thA vaha usa janma meM udaya meM AyA aura somila brAhmaNa ke dvArA unake mastaka para jalate hue aMgAre rakhe gaye / isa prakAra vyakti apane dAdA paradAdA kI pUMjI kA mAlika banatA hai aura AtmA bhI kiye huye pichale samasta janmoM ke karma kA bhoktA bhI anivArya rUpa bana jAtA hai / isaliye Avazyaka hai ki vratoM ko grahaNa karake pUrva karmoM kI nirjarA kI jAya tathA navIna karmoM ke baMdhana se bacA jAya / jaba taka vrata aMgIkAra nahIM kiye jAte, taba taka karmoM kA bandhana honA bhI rokA nahIM jA sakatA / eka kavi ne kahA hai :-- buddhi kA sAra tatva artha kA sAra do pAtra deha kA sAra vrata lo jabAna prabhu nAma lene phakata upadeza dene ko / tiro tiro yaha kahane ko / / AnA jo huA merA, nIMda gaphalata kI chor3o atyanta sarala bhASA meM kavi ne bar3I mahatvapUrNa bAteM kaha dI haiM / padya meM kahA gayA hai buddhi kA sAra kyA hai ? arthAt buddhi agara hameM milI hai to usakA lAbha hameM kaise uThAnA cAhiye ? uttara bhI isakA sAtha ho hai ki agara buddhi hamAre pAsa hai to usase tatvoM kA vitana kiyA jAya / jIva kyA hai ? ajIva kyA ? puNya aura pAra meM kyA pharka hai tathA bandha aura mokSa kA svarUpa kyA hai ? nirjarA kaMse kI jA sakatI hai Adi / vicAra, dAna | dhAra, ko / jo vyakti ina bAtoM kA vicAra nahIM karatA ki maiM kahA~ se AyA hU~ ? aba kahA~ jAne kA prayatna karanA hai ? bhagavAna ke Adeza kyA haiM aura unakA pAlana kaise ho sakatA hai ? karmoM kI nirjarA kaise kI jA sakatI hai aura kama bandhanoM se bacA jA sakatA hai ? to vaha vyakti cAhe dhana-vaibhava ke ambAra khar3e kara le yA ucca se ucca padavIdhArI bana jAye, usakA samasta dhana aura yaza Adi sabhI nirarthaka haiM / padya meM dUsarI bAta kahI gaI hai -- ' artha kA sAra do pAtra dAna' arthAt agara prApta hue dhana kA lAbha lenA hai to supAtra ko dAna do| deza ke liye, samAja ke lie, dharma pracAra ke lie anAtha aura vidhavA bahanoM ke lie tathA dhanAbhAva ke kAraNa jo zikSA prApta nahIM kara sakate haiM una garIba vidyArthiyoM ke lie apane dhana kA vyaya karo to dhana kA kucha sAra nikAla sakoge anyathA apane aura apane baccoM ke lie to pazu-pakSI bhI prayatna karate hI haiM / manuSya ke pAsa bhale hI karor3oM kI sampatti ho, para usakI AtmA ke sAtha tA vahI For Personal & Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-zuddhi kA mArga; cAritra 157 puNya jAegA jo dAna dekare upArjita kiyA jaaegaa| eka udAharaNa se Apa yaha bAta samajha sakege tatvajJa seTha 1 eka seTha atyanta vaibhavazAlI the / karor3oM kI sampatti unake pAsa thI kintu ve dila ke bar3e udAra aura paropakArI vRtti ke the / koI bhI yAcaka unake dvAra se khAlI nahIM jAtA thA sAtha hI unakI dharma ke prati atyanta zraddhA aura aTUTa lagana thI / unakI ina vizeSatAoM ke kAraNa cAroM ora khUba prazaMsA hone lagI / eka bAra eka mahAtmA unake nagara meM Ae / mahAtmA jI ke yahA~ ve seThajI aura anya aneka vyakti bhI darzana rtha gae / kucha samaya pazcAt vahA~ bhI seTha jI ke viSaya meM carcA hone lagI / loga mahAtmA jI se seTha kI bhAgyavAnI kI sAhanA karane lage / kintu seThajI bar3e tatvajJa the / ve apanI prazaMsA aura apane vaibhava kI sarAhanA sunakara bole- "mahArAja ! ye loga kahate haiM ki maiM bar3A mAladAra hU~ para yaha bAta satya nahIM hai / " saMta ne sahaja bhAva se pUchA - " aimA kyoM ? tumhAre pAsa karor3oM kI sampatti hai aura cAra-cAra suputra bhI haiM / phira tumhArI puNyavAnI aura dhana sampannatA meM kyA kasara hai ?" seThajI ne muskarAte huye uttara diyA - "bhagavan ! bAhya dRSTi se jaisA loga kahate haiM maiM karor3apati avazya hU~ kintu AMtarika dRSTi se dekhA jAya to maiM kevala bIsa hajAra kA hI mAlika hU~ / kyoMki merI jitanI bhI dikhAI dene vAlI pUMjI hai, vaha saba maiM yahIM chor3akara jAne vAlA hU~ kevala zubha khAte meM arr kiyA huA bIsa hajAra rupaye kA phala hI mere sAtha jAegA / " "dUsare, vyavahAra dRSTi se mere cAra putra jarUra haiM para ve bhI mujhe sirpha zmazAna taka le jAe~ge / ataH ve cAroM putra nakalI haiM / " seThajI kI yaha bAta sunakara saba vicAra karane lage. yaha kyA bAta huI ? kyA putra bhI nakalI hote haiM ? phira asalI putra kauna se kahalAte haiM ? eka vyakti ne pUcha bhI lI yaha bAta / seThajI bole -- " bhaI merA sAtha dene vAle mere asalI lar3ake do haiM / eka to dharma jisakA kucha hI aMzoM meM maiMne upArjana kiyA hai, aura dUsarA hai pApa / dharma suputra hai vaha merI rakSA karegA aura pApa kuputra hai jo kaSTa degA kintu rahegA to mere sAtha hI / isa prakAra mere putra kevala ye hI donoM haiM / " seThajI kI bAta yathArtha thI / logoM kI samajha meM A gayA ki saccA dhana For Personal & Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 Ananda pravacana : tRtIya bhAga aura sacce putra isa saMsAra meM kauna se hote haiM / vastutaH seThajI ne buddhi aura artha donoM kA sAra nikAla liyA thaa| padma meM tIsarI bAta kahI gaI hai--'deha kA sAra lo vrata dhAra / " arthAtisa manuSya paryAya kA kucha sAra nikAlanA hai, yAnI lAbha lenA hai to jIvana meM vratoM ko dhAraNa kro| cAheM vyakti aNuvrata dhAraNa kare yA mahAvrata grahaNa kare use apane jIvana ko saMyamita avazya banAnA caahiye| hama kabhI apane bhAiyoM se niyama lene ko kahate haiM to unakA uttara hotA hai :-"mahArAja ! baMdokar3I meM mata naaNkhoN|" para bhAI ! jarA vicAra to karo ki apane makAna meM tuma daravAje aura usameM bhI tAle kyoM lagAte ho? isalie na ki koI dhana-sampatti curAkara na le jAe ? to AtmA ke andara bhI to sadguNa rUpI amUlya dhana hai / kyA usake curAe ja ne kI koI phikra nahIM hai ? vrata AtmA ke lie tAle ke samAna hI haiM jinake lage jAne para usa dhana kI corI kA bhaya miTa jAtA hai| kabhI-kabhI hameM samajhAne ke lie logoM ko kahanA par3atA hai-"Apa apanI kamIja meM baTana kyoM lagAte haiN|" uttara ve caTa se de dete haiM- "mahArAja ! inake binA kapar3A sthira nahIM rhtaa|" basa ! isI prakAra jisa prakAra baTanoM ke binA ApakI kamIja sthira nahIM rahatI, usI prakAra vratoM ke binA ApakA mana bhI sthira nahIM raha sktaa| jo jJAnI puruSa apane mana ko vratoM ke dvArA niyaMtraNa meM rakha lete haiM ve he sAdhu bane yA gRhastha bane raheM Atma-mUkti ke mArga para bar3ha calate haiN| aisA kyoM vahA jAtA hai, isa viSaya meM kavi sundaradAsajI ne kahA hai :-- karma na vikarma kare, bhAva na abhAva dhare, zubha na azubha pare yAteM nidhar3aka hai| basa tIna zUnya jAke pApahu na puNya tAke, adhika na nyUna vAke svarga na naraka hai| sukha-dukha sama doU nIcahu na U~ca koU, aisI vidhi rahe soU, milyo na pharaka hai| eka hI na doya jAne, baMdha mokSa bhrama mAna sundara kahata jJAnI jJAna meM hI rata hai| jo vyakti nIti aura satya mArga para calatA huA apanA nirvAha karatA hai aura kisI prakAra kA abhAva hone para bhI usa abhAva ko mahasUsa na karake koI kukarma nahIM karatA, kisI ke adhIna nahIM rahatA aura azubha kRtya na karane ke kAraNa nidhar3aka rahatA hai / vaha na kisI ko kucha detA hai aura na kisI se kucha For Personal & Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma zuddhi kA mArga; cAritra . letA hai, mAna-apamAna aura sukha-dukha ko samAna samajhatA hai| apane parivAra aura bandhu bAndhoM meM rahakara bhI kisI ke prati mamatA nahIM rakhatA / zubhAzubha, pApa-puNya aura svarga-naraka ko koI cIja nahIM samajhatA, kisI ko U~cA aura nIcA nahIM samajhatA sabhI meM Izvara kA hI aMza mAnatA hai / isake alAvA karma-baMdha aura mukti ko bhI mana kA saMkalpa mAnatA hai tathA sadA brahma jJAna meM lIna rahatA hai aisA jJAnI aura jitendriya puruSa nizcaya hI janma-maraNa se mukta ho jAtA hai / kintu aisA tabhI ho sakatA hai jabaki vyakti apane mana tathA indriyoM ko apane niyantraNa meM rakha sake / vratoM ko grahaNa karane ke lie hI indriyoM para niyaMtraNa rakhanA hotA hai / jisa vyakti kA mana usake vaza meM rahatA hai. usakA cAritra niSkalaMka hotA hai kabhI bhI koI pralobhana use apanI ora AkarSita nahIM kara pAtA / use sadA yahI dhyAna rahatA hai-- U~cA mahala cinAiyA, subarana kalI bulAya / rahe masAnA jAya // karate bahuta gumAna / khAte nAgara pAna // parimala aMga lagAya / dekhata gaye vilAya // te mandira khAlI pare, malamala khAsA pahirate Ter3he hokara cAlate mahalana nA~hI por3hate, te supane dIse nahIM, ( 156 - kabIradAsa -- saMyamI aura jJAnI puruSa saMsAra kI vicitratA aura nazvaratA ke viSaya meM socatA hai - jina vaibhavazAlI zrImantoM ne sunaharA kAma karAkara U~ce U~ce mahala banavAe the, ve Aja zmazAna meM cale gae haiM aura unake mahala sUne par3e haiM / kImatI malamala aura khAsA kapar3oM ke vastra pahanane vAle, pAna ke bIr3e mu~ha meM dabAe atyanta garvapUrvaka aiMThakara calane vAle, itra, phulela adi lagAkara mahaloM meM phUloM kI zaiyyA para sukha se sone vAle bhI Aja aise vilIna ho gae haiM ki svapna meM bhI kabhI dikhAI nahIM dete / basa ! apane cintana meM saMsAra kI isI anityatA ke bAre meM vicAra karate hue bhavya prANI apane mana ko jagata se udAsIna banA lete haiM tathA sayama ke ke dvArA apane cAritra ko surakSita rakhate haiM, kalaMkita nahIM hone dete / For Personal & Private Use Only padya meM kavi ne Age kahA hai- 'jabAna prabhunAma lene ko / ' arthAt hameM jihvA milatI hai to usakA upayoga Izvara ke guNa-gAna aura prArthanA meM karanA Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 Ananda pravacana : tRtIya bhAga cAhie / nirarthaka vAda-vivAda tathA be sira-paira kI bAteM karane se kucha bhI lAbha hAsila nahIM hotA, ulaTe samaya kI hAni hotI hai tathA anargala rAga-raMga aura viSayattejaka bAtoM ke karane se bhAvanAo meM vikRti AtI hai tathA karmoM kA baMdhana hotA hai| idhara-udhara kI bakavAda karanA pAnI ko bilone ke samAna hai| jisa prakAra ghaNToM, dinoM aura mahInoM bhI pAnI ko biloyA jAya to usameM se makkhana kI prApti nahIM hotI, usI prakAra vyartha kI bAteM karane se kucha bhI palle nahIM pdd'taa| __isake alAvA isI jihvA se agara kaTu zabdoM kA uccAraNa kiyA jAya to kabhI-kabhI bar3I khUna-kharAbI, mAra-kATa aura hatyAe~ bhI ho jAyA karatI haiM / eka pAzcAtya vidvAn ne kahA bhI hai-- "No sword bites so fiercely as an evil tongue." -pI. siDanI koI talavAra itanA bhayAnaka ghAva nahIM karatI jitanA ki eka burI jihvA / ___ isalie baMdhuo ! hameM apanI jabAna ko vyartha kI bakavAsa meM nahIM lagAe rahanA hai tathA usake dvArA kisI kA dila duHkhAkara karma-baMdha bhI nahIM karanA hai / isase hameM lAbha uThAnA hai aura vaha tabhI mila sakatA hai, jabaki hama ise prabhu-bhakti meM lagAe raheM, isake dvArA dIna-dukhiyoM ko sAntvanA pradAna kareM tathA apanI madhura vANI se auroM ke duHkha-bhAra ko kucha na kucha halkA kare / jihvA kI mahattA ko samajhane vAlA jJAnI puruSa kabhI bhI usakA galata upayoga nahIM karatA tathA usakI sahAyatA se nAma-smaraNa kara apane asakhya karmoM kI nirjarA karake AtmA ko nAnA prakAra ke kaSToM se bacAtA hai / pUjyapAda zrI amIRSi jI mahArAja ne bhI Iza-bhakti yA prabhu kA nAma lene se hone vAle lAbha ke viSaya meM kahA hai-- prabhu nAma lie saba vighana vilAya jAe, ___ garur3a ke zabda suna trAsa hota vyAla ko| mahAmoha timira pulAya yoM dineza ude, megha barasata dUra karata dukAla ko|| For Personal & Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-zuddhi kA mArga ; cAritra 161 cintAmaNi hoya jahA~ dAridra rahe na raMca, ___ dhanantara Aye meTe vedana karAla ko| taise jina nAma se karama ko na aMza rahe, aise prabhu amIrikha japata trikAla ko / / jo vyakti bhagavAn kA bhajana karate haiM unake samasta vighna kapUra ke samAna vilIna ho jAte haiN| padya meM batAyA hai-garur3a kI AvAja sunakara jisa prakAra sarpa bhayabhIta ho jAtA hai, sUrya ke udaya hote hI ghora aMdhakAra naSTa ho jAtA hai, barasAta Ane para akAla dUra hotA hai, citAmaNi ratna ke hone para daridratA nahIM rahatI, tathA dhanvaMtari vaidya Akara bImAra kI samasta pIr3AoM ko miTA detA hai, isI prakAra jinezvara kA nAma lene se baMdhe hae karmoM kA leza bhI AtmA ke Upara nahIM rahatA / isIlie saMta-maha tmA prANiyoM ko preraNA dete haiM ki apanI jihna indriya ko vyartha kI bAtoM meM na lagAkara usase paramAtmA kA nAma lo tAki AtmA kA kalyANa ho sake / kavi Age kahatA hai-''maiM yahA~ para tumheM yahI cetAvanI dene AyA hU~ ki gaphalata kI nidrA kA tyAga karo aura ajJa na ke a~dhere se jJAna ke prakAza meM Akara sahI mArga para clo| apane cAritra ko daDha rakhakara agara sAdhanA ke mArga para caloge to isa saMsAra-sAgara ko pAra kara loge / " Apane brahmadatta cakravartI aura citta muni ke bAre meM sunA hI hogA ki una donoM ke jIvoM ne pA~ca janma sAtha-sAtha kie the aura usake pazcAt chaThe janma meM ve alaga-alaga hue| citta muni ne brahmadatta cakravartI ko Akara bodha denA cAhA ataH kahA - "brahmadatta ! hama pichale pA~ca janmoM meM sAtha-sAtha rahe haiM para tumane niyANA kara liyA thA ata: cakravartI bana gae aura maiMne niyANA nahIM kiyA ataH dhanADhya uttana kula meM janma lekara aba muni ho gayA huuN|" "aba bhI maiM cAhatA hU~ ki tuma apanA hRdaya dharma-dhyAna meM lagAo, kucha aMgIkAra karo tathA sAdhanA ke patha para bar3ho ! tuma se adhika nahIM bana pAtA hai to dAna do tathA vratoM kA aMzataH hI pAlana kro|" citta muni ke upadeza kA brahmadatta para koI asara nahIM huA aura usane ina sabake lie spaSTa inkAra kara diyA / taba muni ne kahA- "acchA aura kucha bhI nahIM ho sakatA to kama se kama anArya karma to mata karo! Arya karma karane kA hI nizcaya kara lo|" kintu citta muni ke samajhAne kA kucha bhI prabhAva nahIM par3A kyoMki citta kahI brahmadatta nahIM mAnI, TolA re nAhIM lage ttaaNcii| For Personal & Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 Ananda pravacana : tRtIya bhAga kavi ne kahA hai ki patthara para jisa prakAra eka bhI TAMcI kA nizAna nahIM par3atA usI prakAra citta muni kA samasta prayatna niSphala gyaa| unakI eka bhI bAta brahmadatta ne nahIM maanii| __ pariNAma yahI huA ki muni to saMyama-patha para calakara uccagati ke adhikArI bane aura brahmadatta sAtaveM naraka meM gae / ___vastutaH jo vyakti tanika bhI puruSArtha svayaM nahIM kara sakatA usakI saMta, mahAtmA yA svayaM bhagavAn bhI kyA sahAyatA kara sakate haiM ? mandira se nikalo! eka cora corI karane gayA kintu durbhAgya se logoM ko usake Agamana kA patA cala gayA aura 6 usake pIche par3a ge| Age cora daur3atA rahA aura pIche-pIche bahuta se vyakti / ___ cora daur3atA-daur3atA eka mandira meM pahaMcA jisameM ambAdevI virAjamAna thiiN| andara jAkara vaha bhayAkrAMta vyakti gir3agir3AyA- "mAtA mujhe bacAo ! anyathA maiM Aja mArA jAU~gA / bahuta se vyakti merA pIchA kara rahe haiM / ". ___ arabAdevI bolI-"vatsa ! bhayabhIta mata hoo maiM tumheM bacA luugii| para eka kAma karanA ki tumhArA pIchA karane vAle vyakti jaba andara Ae~ to jora se eka huMkAra kara denA / " "mA~ ! maiM kaise iMkAra karUMgA? merA to Dara ke mAre galA baiTha gayA hai|" "to tuma A~kheM hI dikhA denA unheM, usake bAda maiM samhAla luugii|" "maiM to A~kheM bhI nahIM dikhA sakatA ye bhI to bhaya ke mAre patharA gaI haiN|" cora dInatA se bolaa| ___ "acchI bAta hai, to tuma uThakara daravAjA banda kara lo !' devI ne tIsarA sujhAva diyaa| para cora bolA-"merI TA~geM itanI kA~pa rahI haiM ki maiM uTha bhI nahIM sakatA / daravAjA banda kaise karUM ?" "are bhAI ! itanA kyoM bhayabhIta ho rahe ho? tuma uThakara merI mUrti ke pIche chipa jaao|" devI ne dayA karake phira Adeza diyaa| para cora atyanta bhIrU thaa| hAtha jor3akara kahane lagA-"devI mA~ ! mujha se to hilA bhI nahIM jAtA yahA~ se / " ___aba to ambAmAtA ko bhI krodha A gyaa| bolI- "tuma mahA kAyara aura nikamme vyakti ho| aisI puruSArthahIna kI maiM koI sahAyatA nahIM kara sakatI / cale jAo mere mandira meM se|" kahane kA abhiprAya yahI hai ki pratyeka vyakti ko puruSArthI to honA hI cAhie / puruSArtha ke abhAva meM vaha koI bhI zubha karma karane meM samartha nahIM ho For Personal & Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-zuddhi kA mArga; cAritra 163 sktaa| kahA bhI hai artho vA mitravargovA aizvaryavA kulAndhitam / zrIzcApi durlamA bhoktuM tathaivAkRtakarmabhi // -vedavyAsa (mahAbhArata) jo puruSArtha nahIM karate ve dhana, mitra, aizvarya, uttamakula tathA durlabha lakSmI, kisI kA bhI upayoga nahIM kara sakate / puruSArtha ke abhAva meM manuSya apane cAritra ko bhI dRr3ha nahIM banA sakatA aura usakA jJAna nirarthaka jAtA hai / agara vyakti zubha vicAra rakhatA hai to usake anurUpa use karma bhI karane cAhie tabhI vaha caritravAna aura sAdhaka kahalA sakatA hai / kisI bhI vyakti kI saccI parakha usake pAMDitya athavA vidvattA ke bala para nahIM kI jA sakatI / apitu usake karmoM ko dekhakara hI usake acche bure kI pahacAna kI jA sakatI hai / __ manuSya apane caritra kA nirmAtA svayaM hI hotA hai / kyoMki samasta acchAiyA~ aura burAiyA~ usake andara vidyamAna rahatI haiN| jJAna aura puruSArtha ke dvArA vaha apane andara rahI huI acchAiyoM ko ubhAra sakatA hai tathA mithya tva aura ajJAna ke dvArA burAiyoM ko jisa prakAra rezama kA kIr3A apane Apa meM se hI tAra nikAlakara eka jAla-sA apane cAroM ora buna letA hai tathA usameM pha~sa jAtA hai, usI prakAra caritrahIna vyakti apane andara kI burAiyoM ko apane cAroM ora phailA letA hai aura usake pariNAmasvarUpa karmoM ke asaMkhya baMdhanoM meM svayaM hI jakar3a jAtA hai / caritrahInatA kA sabase bar3A kAraNa usakI durbalatA, Atmavizva sa kI kamI aura ajJAna hotA hai| kintu jo nara-pugava ina kamiyoM ko dUra karake apane jJAna kI jyoti prajjvalita kara lete haiM ve samasta bAdhAoM ko jItate hue sAdhanA-patha para bar3hate haiM tathA apane lakSya ko prApta kara lete haiM / saccaritra vyakti kI icchA zakti aTUTa aura camatkArika hotI hai / dUsare zabdoM meM isI icchA zakti ko hama bhAvanA kahate haiM jisake bala para sAdhaka alpakAla meM bhI svarga aura mokSa taka prApta kara letA hai| paramAtmA ko prApta karane ke lie mandira, masjida, gurudvArA yA girajAghara kahIM bhI bAhara jAne kI AvazyakatA nahIM hai / vaha to usakI AtmA meM hI nivAsa karatA hai| kAva joka ne kahA bhI hai-- vaha pahalU meM baiThe haiM aura bdgumaanii| lie phiratI mujhako kahIM kA kahIM hai / For Personal & Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 Ananda pravacana : tRtIya bhAga arthAt--paramAtmA to mere andara hI sthita hai kintu merA bhrama usakI khoja meM mujhe na jAne kahA~ kahA~ le jAtA hai / to baMdhuo, anta meM mujhe yahI kahanA hai ki agara hameM mukti kI abhilASA hai to hameM apane jJAna ke dvArA cAritrika dRr3hatA apanAnI hai / aura caritra meM dRr3hatA lAne ke lie vrata niyama, tyAga - pratyAkhyAna Adi ke dvArA mana tathA indriyoM para pUrNa saMyama rakhanA hai / aisA karane para hI hama apane AcaraNa ko zuddha evaM nirmala banA sakeMge tathA apane icchita lakSya ko prApta kara sakeMge / yadyapi samyakdarzana aura samyakjJAna bhI mukti ke sAdhana haiM kintu mukhya sAdhana cAritra hai / darzana evaM jJAna meM paripUrNatA A jAne para bhI jaba taka cAritra meM pUrNatA nahIM AtI, AtmA ko mukti nahIM mila sakatI / aura caritra meM pUrNatA Ate hI vaha tatkAla janma maraNa se sarvadA ke lie mukta ho jAtI hai / usake anAdikAlIna kaSToM kA aura vyathAoM kA anta ho jAtA hai / spaSTa hai ki cAritra kA mUlya AdhyAtmika kSetra, tathA vyAvahArika kSetra donoM meM hI atyanta mahattva rakhatA hai / koI bhI vyakti cAhe vaha mahA vidvAn ho, dArzanika ho, vaijJAnika ho athavA anya koI bhI mahAn vizeSatAe~ apane Apa meM rakhatA ho, jaba taka sadAcArI nahIM bana jAtA use pratiSThA prApta nahIM hotI / vahI vyakti jIvana meM yaza kA upArjana karatA hai aura mara kara bhI amara banatA hai jo apane AcaraNa meM dRr3hatA prApta kara letA hai tathA jisakA AcaraNa svayaM hI auroM ke lie Adarza banakara unakA mArga-darzana karatA hai / yahI hAla AdhyAtmika kSetra meM bhI hai| jaba taka sAdhaka dAna, zIla, tapa tathA bhAva Adi kI ArAdhanA karatA hai, apane mana aura indriyoM ko niyaMtraNa meM rakhatA hai tathA maraNAMtaka parISaha Ane para bhI dharma - mArga ko nahIM chor3atA, vaha apanI AtmA ko nirmala banAkara use pA~cavIM gati jise mokSa kahate haiM, usameM le jA sakatA hai / abhiprAya yahI hai ki prANI jaba apanA lakSya mukti ko banA letA hai tathA usakI ruci vizvAsa aura zraddhA saba usI dizA meM sthira ho jAte haiM. tabhI usakA cAritra dRr3ha banatA hai aura vaha uttarottara unnata hotA huA AtmA ko samasta karmoM se mukta karatA hai / ataeva hameM apane cAritra ko niSkalaMka rakhate hue use itanA sabala banAnA hai ki mukti svayaM hI Akara hamArI AtmA kA varaNa kare / * For Personal & Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmapremI bandhuo, mAtAo evaM bahano ! zrI uttarAdhyayana sUtra kI gAthA ke anusAra kala cAritra ke viSaya meM batAyA gayA thA aura Aja usI kI gAthA ke dUsare caraNa meM tapa kA ullekha hone ke kAraNa tapa ke viSaya meM batAyA jAyegA / 14 tapazcaraNa kisalie ? tapazcaryA ke viSaya meM kriyA karane kI jo ruci hai vaha bhI kriyA ruci kahalAtI hai / tapa karanA anya kriyAoM kI taraha sarala nahIM hai, usake lie zArIrika kaSTa to sahana karanA hI par3atA sAtha hI samabhAva rakhanA aura indriya sukhoM kA tyAga bhI karanA par3atA hai / kintu usakA lAbha anya samasta kriyAoM kI apekSA asaMkhya gunA adhika hotA hai / DhaMDhaNa RSi ne tapasyA ke bala para kevala jJAna prApta kara liyA thA tathA AgamoM meM anya aneka bhavya AtmAoM ke viSaya meM varNana AtA hai, jinhoMne tapa ke dvArA apane icchita lakSya 'mokSa' ko prApta kiyA hai / tapa AtmA meM rahe hue pApoM ko tathA durbalatAoM ko dUra karake use tapAye hue sone ke samAna nirmala, niSkaluSa evaM ujjvala banAtA hai | bane jitanA karo ! hamAre jainAgamoM meM tapa kA bar3A vistRta vivecana diyA gayA hai| usameM tapa ke mukhya prakAra bAraha batAye haiM aura unakA vivecana kramazaH kiyA jAyegA / abhI to hameM yaha vicAra karanA hai ki adhika yA kama jitanA bhI ho sake tapa avazya karanA cAhiye / kyoMki - - sakAmanirjarAsAraM tapa evaM mahat phalam / " " - yogazAstra icchApUrvaka kaSTa, parISaha evaM upasarga Adi sahana karane se sakAma - nirjarA kI utpatti hotI hai, jo ki Adarza tapasyA hI hai aura isakA mahAn phala yahI hai ki isase karmakSaya ho jAyA karate haiM / For Personal & Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 Ananda pravacana : tRtIya bhAga isIliye merA kahanA hai ki jitanA ho sake tapa kro| agara roja sambhava nahIM hai to dvitIya, paMcamI, aSTamI, ekAdazI aura caturdazI ina pA~ca tiriyoM ke dina hI kucha na kucha kro| jitanA bhI tyAga kara sakate ho, jo bhI vrata dhAraNa kara sakate ho avazya kro| inake alAvA pA~ca tithiyoM meM bhI Apase prArambha meM na bane to caturdazI pandraha dina meM eka bAra AtI hai| usa dina hI adhika nahIM to rAtri bhojana kA tyAga karo, harI mata khAo, brahmacarya vrata rakho aura ye bhI na bane to sAmAyika hI kro| agara eka dina kA mahattva Apa samajha leMge aura usa dina kucha dharma-kriyA athavA tapa karane lageMge to ApakI icchA aSTamI ko bhI isI prakAra kucha na kucha karane kI ho skegii| AvazyakatA yahI hai ki apa prArambha kreN| koI bhI kAma prArambha karane ke bAda to pUrA par3atA hI hai para pUrA tabhI hotA hai jaba ki Arambha kiyA jAtA hai / tapa kA yahI hAla hai / vyakti eka namokArasI bhI kare usase naraka ke bandhana TUTate haiN| namokArasI kA artha hai-sUrya udaya hone ke eka ghaNTe bAda khAnA-pInA / yaha koI kaThina bAta nahIM hai / sahaja ho eka ghaNTA binA khAye pIye nikAlA jA sakatA hai| para hogA yaha bhI tabhI, jakaki vyakti isa bAta kI ora dhyAna de, namokArasI ke mahattva ko samajhe tathA usake pAlana kA nizcaya kare / zAstrakAroM ne tapa kA bar3A bhArI mahattva mAnA hai aura ise mokSa ke cAra mArga dAna, zIla, tapa aura bhAva meM tIsarA sthAna diyA hai / tapasyA kA artha kevala eka, do dasa yA adhika upavAsa karanA hI nahIM hai apitu vinaya, sevA, prAyazcita Adi-Adi bAraha prakAra ke Abhyantara evaM bAhya tapa mAne gaye haiN| anya dharmoM meM tapa kA sthAna ___ yaha sahI hai ki hamAre jaina dharma meM tapa kI mahimA bar3I bhArI batAI hai tathA ipakA sUkSma vivecana sthAna-sthAna para diyA hai / kintu anya sampradAyoM meM bhI isakA mahattva kama nahIM hai / vaiSNava sampradAya Apa ko atyanta Avazyaka aura pavitra mAnatA hai| vaha kahatA hai- adhika tapa na kiyA jA sake to bhI ekAdazI kA to vrata pratyeka ko karanA hI cAhie / magaThI bhASA meM santa tukArAma jI karate haiMpaMdharAve divazI eka ekAdazI, kAre na karizI vratasAra // 1 // pandraha dina bAda eka ekAdazI AtI hai taba bhI he prANI ! tU use kyoM nahIM karatA ? usa dina vrata kyoM nahIM rakhatA ? For Personal & Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapazcaraNa kisalie ? 167 ekAdazI kA dina ati zreSTha mAnA jAtA hai / kintu isa vrata meM kucha vikRti A gaI hai / zAstrIya dRSTi se dekhA jAya aura aneka bujurga zraddhAlu dora bhaktoM se jAnakArI ko jAya to ve batAte haiM-dasamI ke dina eka vakta khAnA cAhie, ekAdazI ke dina nirAhAra rahakara dvAdazI ko puna: eka vakta AhAra karanA cAhiye / kintu aba isa vidhAna ke anusAra nahIM kiyA jAtA / yahA~ taka ki dasamI aura dvAdazI ko to eka bAra nahIM khAte so nahIM khAte para ekAdazI ko bhI nirAhAra rahane ke sthAna para phalAhAra ke bahAne kucha na kucha khAte haiM / arthAt eka dina ke liye bhI khAnA nahIM chor3ate / jabaki kahA gayA hai - na bhoktavyaM, na bhoktavyaM samprApte harivAsare ekAdazI ke dina kucha bhI nahIM khAnA cAhiye / isIliye santa tukArAmajI ne Age kahA hai :kAya tujhA jIva jAto eka divase phArAnAce pise ghaMzI ghar3I ||2|| bhartsanA ke svaroM meM kahA gayA hai- are ! kyA eka dina na khAne se tera jIva calA jAyegA jo tU phalAhAra ke nimitta se khAne kI taiyArI karatA hai ? af hI hai ki ekAdazI ke dina phalAhAra karane kA niSedha zAstrIya dRSTikoNa se bhI hai aura santa mahAtmA bhI yahI kahate haiM / isa prakAra vaiSNava sampradAya meM bhI tapasyA kA vidhAna hai / eka mahIne meM do bAda ekAdazI AtI hai, bAraha mahIne meM caubIsa bAra tapazcaryA huI / aura isake bIca meM kabhI pradoSa hotA hai kabhI vAra / usa dina bhI tapasyA rahatI hai / ekAdazI ke mahattva ko batAte hue vaiSNava dharma granthoM meM eka kathA hai durvAsA RSi ne zApa diyA - kAtyAyana smRti mahArAjA ambarISa bhagavAn ke parama bhakta the tathA ekAdazI vrata ke aDiga vratI the / eka bAra unake yahA~ durvAsA RSi Aye / ambarISa ne unheM dvAdazI ke dina apane yahA~ bhojana karane kA nimantraNa diyA / kyoki be dvAdazI ko brAhmaNa bhojana karAye binA pAraNA nahIM karate the / durvAsA RSi snAna dhyAna Adi karane ke liye usameM bahuta dera laga gaI / dvAdazI thor3I hI thI aura ha jAtI thI / idhara zAstroM kI AjJA thI ki ekAdazI vrata karake dvAdazoM ko bAhara gaye / kintu unheM usake pazcAt trayodazI For Personal & Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 Ananda pravacana : tRtIya bhAga pAraNA karanA cAhiye / ataH mahArAjA ambarISa ne brAhmaNoM kI AjJA se isa doSa ko miTAne ke liye tulapI kA eka pattA muMha meM le liyaa| itane meM hI durvAsA RSi A gaye aura binA AjJA liye mahArAja ko tulapI kA pattA le lene ke kAraNa krodha se AgababUlA ho gaye / mAre krodha ke unhoMne ambarISa ko zApa de diyA-"tujhe jo isa bAta kA garva hai ki maiM isI janma meM saMsAra-mukta ho jAU~gA vaha galata sAbita hogA aura abhI tujhe saMsAra meM dasa bAra janma maraNa karanA pdd'egaa|" kahate haiM ki aisA zApa de dene para bhI RSi ko tRpti nahIM huI aura unhoMne kRtyA nAmaka eka rAkSasI kA nirmANa kiyA jo paidA hote hI ambarISa ko khAne ke liye daudd'ii| apane tapasvI bhakta kI yaha durdazA bhagavAn se nahIM dekhI gaI aura unhoMne usI kSaNa apane sudarzana-cakra ko bhakta rakSA ke liye bheja diyaa| sudarzana cakra AyA aura vaha kRtyA rAkSasI ko mArakara durvAsA RSi ke pIche par3a gyaa| durvAsA RSi cakra ke Dara se tInoM lokoM meM bhAgate phire para kisI ne unheM Azraya nahIM diyA / anta meM ve bhagavAn viSNu ke pAsa gaye aura viSNu ne unheM mahArAjA ambarISa se hI kSamA yAcanA karane ke liye khaa| ___ maratA kyA na karatA ? isa kahAvata ko caritArtha karate hue durvAsA RSi lauTe aura ambarISa ke caraNoM para A gire / dayAlu rAjA ne bar3I vinamratA se stuti karake cakra ko zAnta kiyaa| ___isake pazcAt viSNu bhagavAna ne prakaTa hokara durvAsA RSi se kahA- Apa ghora tapasvI haiM ataH ApakA diyA hayA zApa niSphala to nahIM jA sakatA kintu apane bhakta ke zApa ko maiM grahaNa karatA hU~ aryAt isake badale meM maiM dasa bAra zarIra dhAraNa kruuNgaa| bandhuo ! isa kathA se Apako do bAtoM kA jJAna huA hogaa| prathama to yaha ki apane ekAdazI vrata athavA tapasyA ke prabhAva se ambarISa ne bhagavAna ko bhI apanI sahAyatA ke liye bAdhya kara diyA arthAt tapasyA meM kitanI camatkArika zakti hotI hai yaha siddha kiyA / dUsare, yaha spaSTa ho gayA ki tapasyA kabhI niSphala nahIM jaatii|| durvAsA RSi krodhI avazya the kintu ghora tapasvI bhI the ataH unakA diyA huA zApa khAlI nahIM gayA aura use svayaM viSNu ko lenA pdd'aa| isase jJAta hotA hai ki tapa kabhI nirarthaka nahIM jaataa| Aja vyakti thor3I-sI bhI tapasyA karake usake phala meM sandeha karane lagate haiM ki kauna jAne isakA lAbha mujhe kucha milegA yA nhiiN| ve bhUla jAte haiM ki bIja bone para phasala paidA hotI to For Personal & Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapazcaraNa kisalie ? 166 avazyaMbhAvI hai aura isI prakAra tapa karane para usakA phala milanA bhI nizcita hai, cAhe usake liye icchA kI jAya athavA nhiiN| kahA bhI hai "tapo'thavA ki na karoti dehinAm ?" prANiyoM ke liye tapa kyA nahIM karatA hai ? arthAt sabhI prakAra kI siddhiyA~ tapa hI pradAna karatA hai / tapa kI isa mahattA ke kAraNa hI sabhI dharmoM ne ise sammAna diyA hai tathA dharma kA anivArya aMga mAnA hai / aura to aura musalamAnoM meM bhI tapa karanA Avazyaka mAnA gayA hai / Apa jAnate hI haiM ki ramajAna kA mahInA ane para ve pUre mahIne rojA rakhate haiM / una dinoM ve dina bhara kucha nahIM khaate| rAtri ko cA~da dekhane ke pazcAt hI AhAra grahaNa karate haiM / Apa kaheMge - " ve dina ko nahIM khAte to kyA huA rAtri ko to khAte haiM / " para bhAI ! yaha to mAno ki ve dina ke cAra prahara taka to kucha nahIM khAte | yaha bhI kyA kama hai ? hamAre yahA~ to bhojana meM eka grAsa bhI kama khAyA jAya to use uNodarI tapa mAnate haiM, phira musalamAna dina ke cAra-cAra prahara taka bhI kucha nahIM khAte to yaha unakA tapa nahIM huA kyA ? unake aisA karane se siddha hotA hai ki ve bhI tapasyA ko kama mahattva nahIM dete, use apane dharma kA abhinna aMga mAnate haiM / isa prakAra spaSTa ho jAtA hai ki tapazvaryA cAritra dharma kA eka sudRr3ha aMga hai / aura isIliye cAhe jaina dharma ho, cAhe vaiSNava dharma, aura cAhe muslima dharma ho sabhI meM tapasyA kA vidhAna hai| isake abhAva meM koI bhI vyakti apanI sAdhanA ko sampUrNa phaladAyinI nahIM banA sakatA / hamAre yahA~ sobhaprabha nAmaka eka bar3e AcArya hue haiM, unhoMne tapasyA ko kalpavRkSa kI upamA dI hai / kalpavRkSa aisA vRkSa mAnA jAtA hai, jisake nIce Akara vyakti jo bhI cAhe ho jAtA hai tathA jo bhI vaha cAhe mila jAtA hai / AcArya ne kisa prakAra tapa ko kalpavRkSa mAnA hai yaha unake eka hI zloka se vidita hotA hai / zloka isa prakAra hai saMtoSaH sthUlamUlaH prazama - parikara - skandha-bandha prapaJcaH / paJcAkSI zodha zAkhaH sphura dabhayadalaH zIla saMpatpravAlaH // zraddhAbhyaH pUrasekAdvipula kula balaMzvarya saundarya bhogaH - svargAdi prApti - puSpa: zivapada phaladaH syAttapaH kalpavRkSaH // For Personal & Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 Ananda pravacana : tRtIya bhAga AcArya ne tapasyA ko kalpavRkSa kI upamA dI hai kintu Apako jijJAsA ho sakatI hai ki jaba pratyeka vRkSa ke jar3a, zAkhAe~, phala, pattiyA~ Adi hote haiM to tapasyA rUpI kalpavRkSa meM ye saba haiM yA nahIM ? aura haiM to kisa prakAra haiM ? zloka meM ApakI isa jijJAsA kA bhI samAdhAna diyA gayA hai / sarvaprathama isameM tapa-rUpI kal-vRkSa kI jar3a ke sambandha meM batAyA hai / kahA hai- tapasyA rUpI isa kalpavRkSa kI jar3a saMtoSa hai / aba Apa pUcheMge ki saMtoSa jar3a kaise huI ? vaha isaliye ki, jisake hRdaya meM saMtoSa hogA vahI tyAga kara skegaa| saMtoSa ke abhAva ne na to indriyoM para saMyama raha sakegA, na mana ko vaza meM rakhA jA gA aura na hI tapasyA ho sakegI / jahA~ vyakti eka upavAsa bhI nahIM kara pAtA, vahA~ ATha-ATha dina athavA mahIne bhara bhI upavAsa kara jAtA hai / aisA kyoM ? isaliye ki use saMtoSa rahatA hai / khAdya padArthoM ke prati Asakti aura gRddhatA kA tyAga karake vaha satoSa ko dhAraNa karatA hai aura isaliye usameM tapa karane kI zakti svayaM hI A jAtI hai / isake viparIta jisa vyakti ko indriyoM ke viSayoM se kabhI tRpti nahIM hotI, bhoga bhogakara bhI usase saMtoSa nahIM hotA vaha cAhe gRhastha banA rahe yA sanyAsI banakara vana-vana phiranA prArambha karade kintu usakA jIvana tapomaya nahIM bana pAtA / na vaha kisI prakAra kA bAhya tapa hI kara pAtA hai aura na hI AbhyaMtara tapa kA ArAdhanA kara sakatA hai | kahane kA abhiprAya yahI hai ki saMtoSa ke abhAva meM bhale hI vyakti sAdhu bana jAya, vaha kisI prakAra kA tapArAdhana karane meM samartha nahIM bana sakatA, aura saMtoSa ko dhAraNa karake vaha apane ghara aura parivAra meM rahakara bhI tapasvI bana sakatA hai / pratyeka paristhiti meM saMtuSTa rahane vAle vyakti kA eka bar3A sundara udAharaNa hai 1 sabhI yAtrI haiM kisI gA~va meM eka vyakti rahatA thA, usake eka hI lar3akA thA / lar3akA javAna ho gayA aura usa vyakti ne lar3ake kA vivAha kara diyA / eka dina pitA ne kisI uddezya se kucha vyaktiyoM kI mITiMga karane kA nizcaya kiyA aura unheM sUcanA bhejadI / daivayoga se usI dina tIsare prahara meM usake putra kA hArTaphela ho gayA aura vaha svargavAsI huA / 1 pitA ne pUrNa zAMti se mRta ko baiThaka hI meM liTAkara usa para eka kapar3A DAla diyA tathA svayaM daravAje meM baiThakara AmaMtrita vyaktiyoM ke Ane kI pratIkSA karane lagA / For Personal & Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapazcaraNa kisalie? 171 samaya hote hI eka-eka karake loga Ane lage aura vaha vyakti unheM apaneapane sthAna para biThAne lgaa| acAnaka hI eka vyakti kI dRSTi kapar3A or3he hue kisI vyakti ke zarIra para par3I to usane pUcha liyA-yaha kauna so rahA hai ?" pitA apanI usI zAMti ke sAtha bolA- merA putra mara gayA hai| maiMne socA ki hama saba pahale apanI mITiMga kA kArya nipaTA leM to phira milakara ise zmazAna le cleNge|" ___vyakti kI bAta sunate hI vahA~ upasthiti sabhI vyakti isa prakAra cauMka par3e jaise vahA~ akasmAta hI koI bhayaMkara sarpa nikala AyA ho / eka vyakti ne mahAn Azcarya se kahA - "Apa kaise haiM ? ikalautA putra mara gayA aura usako lAza para kaphana or3hAkara aisI zAMti se mITiMga kA kArya karane jA rahe haiM ? kyA Apako apane isa javAna putra kI mRtyu kA raMja nahIM hai ?" vaha vyakti bolA- "bhAI, raMja kyA karanA ? merA aura isakA kyA nAtA hai ? hama saba sarAya ke musAphira haiN| pUrva janmoM ke karmavaMza eka-dUsare se milate haiM aura apanA-apanA samaya pUrA hone para apanI-apanI rAha jAte haiN| AtmA kA sagA kauna hai ? koI bhI nahIM / ata. eka vyakti pahale cala diyA to kyA huA ? sabhI ko to jAnA hai, isameM raMja aura zoka karane kI kyA bAta hai ?" baMdhuo, hara paristhiti meM isa prakAra samabhAva aura saMtoSa rakhane vAlA vyakti hI nirAsakta bhAva se tapArAdhana kara sakatA hai tathA Atma-sAdhanA meM sahAyaka pratyeka kriyA ko pUrNa ekAgra citta se sampanna karane ne samartha hotA hai / bhale hI vaha vyakti gRhastha ho cAhe sAdhu ho| to isa prakAra tapa-rUpI kalpavRkSa kA mUla saMtoSa hai yaha spaSTa ho jAtA hai / aba hameM isake tane ko dekhanA hai ki vaha kyA hai ? zloka meM batAyA gayA hai- zAMti-rUpI samUha isa vRkSa kA tanA hai / jaba taka vRkSa kA tanA majabUta aura dRr3ha nahIM hai tA, vRkSa kI DAliyA~ evaM phala-phUla Adi sthira nahIM raha sakate jaise khaMbhoM ke majabUta hone para hI usa para chata Tika sakatI hai| saMtoSa-rUpI mUna para zAMti-rUpI tanA hotA hai, kavi kI yaha bAta yathArtha hai| AcArya cANakya ne bhI kahA saMtoSAmRtatRptAnAM yatsukhaM zAntacetasa m / na ca taddhanalubdhAnAmitazcetaca dhAvatAm // saMtoSa rUpI amRta se jo loga tRpta hote haiM, unako jo zAMti aura sukha hotA hai, vaha dhana ke lobhiyoM ko, jo idhara-udhara bhaTakate rahate haiM, nahIM prApta hotaa| For Personal & Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 Ananda pravacana : tRtIya bhAga hRdaya meM zAMti kA AvirbhAva honA aura usakA vahA~ sthira rahanA atyanta kaThina hotA hai, sahaja nahIM kyoMki zAMti usI ko prApta hotI hai, jo apanI sArI icchAoM kA tyAga kara detA hai tathA maiM aura merepana kI bhAvanA se mukta ho jAtA hai| aise vyakti ko kabhI zAMti nasIba nahIM hotI jo sadA kahA karatA haimero deha mero geha, mero parivAra saba, mero dhana-mAla, maiM to bahu vidhi bhAro huuN| mere saba sevaka, hukama koU meTe nAhi, ... merI yuvatI ko maiM to adhika piyAro hUM // mero vaMza U~co, mere bApa-dAdA aise bhaye, ___ karata bar3AI maiM to jagata ujAro huuN| sundara kahata mero-mero kari jAne zaTha, aise nahIM jAne, maiM to kAla hI ko cAro hUM // "merI deha, ghara, kuTumba, dhana-mAla sabhI merA hai / maiM bahuta bar3A AdamI huuN| koI sevaka merI AjJA kA ullaMghana nahIM karatA ! merI patnI mujhe atyanta pyAra karatI hai, merA kula aura vaMza bar3A U~cA hai / mere dAdA-paradAdA bar3e nAmI vyakti the aura maiM svayaM bhI eka dIpaka ke samAna huuN|" kavi sundaradAsajI kahate haiM ki aisI bar3AI karane vAlA aura ghamaNDa meM cUra rahane vAlA mUrkha yaha nahIM jAnatA ki maiM to svayaM hI kAla kA eka grAsa hU~ / to maiM Apako batA yaha rahA thA ki sAMsArika padArthoM aura parijanoM ko dina-rAta merA-merA kahane vAlA vyakti moha aura Asakti ke gahare khaDDe meM jA giratA hai aura phira use zAMti nasIba hI kaise ho sakatI hai ? vaha sadA lAlacI aura azAnta banA rahatA hai / saccA sukha usase kosoM dUra bhAgatA hai / kyoMki vAstavika sukha to saMtoSa aura usase utpanna zAMti meM hI nihita hai / saMta tulasIdAsajI ne bhI kahA hai sAta dvIpa nava khaMDa lauM, tIni loka jaga mA~hi / tulasI zAMti samAna sukha, aura dUsaro nAhiM // zAMti kA kitanA mahattva batAyA gayA hai ? vastutaH zAMti ke samAna saMsAra meM anya koI bhI aura sukha nahIM hai| eka pAzcAtya vidvAn ne bhI kahA hai'Peace is the happy and natural state of man." -TAmasan zAMti manuSya kI sukhada aura svAbhAvika sthiti hai / arthAt - zAMti AtmA kA svAbhAvika aura nijI guNa hai / isake abhAva meM anyatra kahIM bhI For Personal & Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapazcaraNa kisalie ? 173' sukha kI prApti nahIM ho sktii| manuSya ko viSayoM kA sukha aura AtmA kI zAMti donoM meM se kisI eka ko cunanA par3egA / ye donoM eka sAtha nahIM raha sakate / isa saMsAra meM rahakara agara Atmika zAMti prApta karanI hai to viSayoM ke sukhoM kA tyAga karanA par3egA aura aisA nahIM kiyA gayA, arthAt viSayabhogoM kA tya ga nahIM kiyA to jovana bhara azAMti kI Aga meM jalanA pdd'egaa| __ isalie pratyeka sAdhaka ko cAhie ki vaha saMtoSa-rUpImUla para sthita zAMti-rUpI tane ko sudRr3ha banAe tAki usakA tapa-rUpI kalpavRkSa kisI bhI prakAra ke bhaya se rahita raha sake / AcArya cANakya ne to zAMti ko mahA tapa mAnA hai / kahA hai - _ zAMti tulyaM tapo nAsti / zAMta ke samAna dUsarA koI tapa nahIM hai / yahA~ bhI AcArya somaprabha ne zAMti ko tapa-rUpI kalpavRkSa kA sabase mahattva pUrNa aMga tanA mAnA hai jisake AdhAra para sampUrNa vRkSa Tika! rahatA hai / ___ zloka meM Age kahA hai-'paMJcAkSI zodhazAkhaH / ' arthAt-pA~ca akSa, yAnI indriyA~ vRkSa kI zAkhAe~ haiM / ina indriyoM ko jaba pUrNatayA apane niyaMtraNa meM rakhA jAegA tabhI ina para madhura phala aura phala laga skeNge| phala aura phUla se tAtparya hai zubha karmoM kA baMdha honaa| ___Apa jAnate hI haiM ki jo prANI apanI indriyoM ko apane vaza meM nahIM rakha pAte, unheM nAnA prakAra ke pApa karmoM kA bhAgI bananA par3atA hai tathA saMsAra meM anAdara aura apayaza kA bhAgI bananA par3atA hai| isake viparIta jo apanI indriyoM ko vaza meM kara lete haiM, saMsAra unake unmukha mastaka jhukAtA hai / tapa kA prabhAva eka rAjA bar3A pramAdI thA aura sadA viSaya bhogoM meM anurakta rahatA thaa| vaha apane rAjya-kAyaM meM bar3I lAparavAhI rakhatA thA ataH vaha sArA kArya usake mantrI ko hI karanA par3atA thaa| ___ mantrI prathama to becArA dina-rAta rAjya ke kArya meM vyasta rahatA, aura kabhI rAjA ke pAsa kisI Avazyaka kArya se jAtA to rAjA ghaMToM use dvAra para biThAye rakhatA / jaise-taise milatA to bhI sIdhe muha bAta na karatA aura nAnA prakAra se usakI bhartsanA karane lagatA thA / yaha saba dekhakara mantrI ko ina sAMsArika kAryoM se bar3I napharata ho gii| yadyapi vaha rAjya kA kartA-dhartA thA aura usake pAsa bhI atula aizvarya ikaTThA ho gayA thA, kintu usameM use tanika bhI sukha najara nahIM AtA thaa| __Akhira usane saba kucha chor3a dene kA nizcaya kiyA aura eka dina apane For Personal & Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 Ananda pravacana : tRtIya bhAga putroM ko Adeza diyA-"jitanA bhI dhana le jA sako le jAkara kisI anya rAjA ke rAjya meM raho !". putroM ne pitA kI AjJA kA pAlana kiyA aura dhana-mAla lekara kipA anya sthAna para cale gaye / idhara mantrI ne bacA huA dhana garIboM ko bAMTa diyA aura svayaM cupacApa jaMgala kI ora cala diyaa| jaMgala meM jAkara usane ghAsaphUsa kI eka choTI-sI jhopar3I banAI aura usameM rahakara tapa karane lgaa| ___ jaba do-cAra dina bAda usa viSayI rAjA ke rAjya meM mantrI ke na hone se bar3I avyavasthA ho gaI to rAjA ko mantrI kA dhyAna aayaa| usane apane karmacArI mantrI ko bulAne ke lie bheje kintu unhoMne lauTakara yahI uttara diyA-"mantrI to sanyAsI bana gaye haiM aura tapasyA karane meM laga gae haiN|" taba rAjA svayaM jaMgala meM mantrI ke pAsa gayA aura bolA- "mantrivara ! tuma to itane bar3e rAjya ke sampUrNataH kartA-dhartA the tathA pracura dhana tumhAre pAsa thA, phira kyoM sanyAsI ho gaye ho ? isa tapasyA meM laga jAne se tumheM kyA hAsila huA ?" __ mantrI ne uttara diyA-"mahArAja ! mere sanyAsI bana jAne aura tapArAdhana karane se prathama to yahI huA hai ki jahA~ maiM Apake dvAra para ghaMToM baiThA rahatA thA aura Apa darzana bhI nahIM dete the, Aja svayaM hI calakara mere pAsa Ae haiM / yaha kevala mere do-cAra dina ke tapa hI kA phala hai| adhika karane para phira kyA lAbha hogA yaha agalA samaya btaaegaa| kintu yaha to nizcita hai ki dhana-vaibhava aura viSaya-bhogoM kA tyAga kara dene para turanta hI zubha phala kI prApti hone lagatI hai / jaba taka maiM ApakA mantrI banakara ina sAMsArika sukhoM ko sukha mAnatA rahA, mujhe eka dina ke liye bhI zAMti prApta nahIM huii| para Aja saba ko chor3a dene se maiM apane Apako bar3A halkA mAnatA hU~ tathA merA citta bar3I zAMti kA anubhava karatA hai / vAstava meM hI indriyoM kA dAsa banane se bar3hakara saMsAra meM aura koI duHkha nahIM hai| isalie maiM saba chor3achAr3akara tArAdhana meM laga gayA hai aura aba Apake rAjya meM lauTakara nahIM aauuNgaa|" mantrI kI bAteM sunakara rAjA kI bhI A~kheM khula gaI aura vaha bhI apane putra ko rAjya sauMpakara sAdhu bana gayA tathA apane mana aura indriyoM ko pUrNataH vaza meM karake tapazcaryA meM lIna ho gyaa| Age kahate haiM-vRkSa meM pattiyAM bhI hotI haiM, ve pattiyAM kauna-sI haiM ? uttara diyA he daidIpyamAna abhayadAna karane kI jo pravRtti hai ve hI isa tapa-rUpI kalpavRkSa kI pattiyA~ haiM / For Personal & Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapazcaraNa kisalie? 175 megha kumAra muni ne apane pichale hAthI ke bhava meM tIna dina taka paira U~cA rakhakara eka kharagoza ke prANa bacAye / yaha abhayadAna kA utkRSTa udAharaNa hai| hamAre AgamoM meM batAyA gayA hai ki paza bhI tyAga, vrata tathA pratyAkhyAna karake AThaveM svarga taka jA sakatA hai phira manuSyoM meM to aisI abhayadAna kI uttama bhAvanA ho to vaha kyA nahIM prApta kara sakatA ? zaraNAgata kI rakSA karanA itanA uttama dharma hai ki usake samakSa anya samasta dhana kriyAe~ bhI phIkI haiM / jo vyakti aisA nahIM karatA, usake sabhI sukRta naSTa ho jAte haiM / kahA bhI hai - zaraNAgata kaha je tahi, hita anahita nija jaani| . te nara pAmara pApamaya, tinhahiM vilokata hAni // - saMta tulasIdAsajI kahate haiM- jo vyakti apanI hI lAbha-hAni kA vicAra karatA huA zaraNa meM Ae hue ko zaraNa dene se inkAra kara detA hai usa adhama aura pAnI vyakti kA darzana bhI mahA azubha hotA hai| ____aura isake viparIta prANiyoM kI rakSA karane vAle mahAn pApI ke samasta pApoM kA prAyazcita rakSA karane jaise puNya-karma ke dvArA hotA hai| abhayadAna denA vrata, upavAsa, japa, tapa Adi samasta kriyAoM se uttama hai| zloka meM kahA hai--zIla sampatpravAlaH / jo tapasvI hogA vaha zIla-dharma kA pAlana avazya kregaa| zIla kI mahimA aparampAra hai aura usakA pAlana karane vAle virale hI hote haiN| mahAtmA kabIra ne kahA bhI hai jJAnI dhyAnI saMyamI, dAtA sUra aneka / japimA tapimA bahuta haiM, sIlavaMta koI ek| kahate haiM-jJAnI, dhyAnI, saMyamI, dAnI, zUravIra aura japa-tapa karane vAle to bahuta mila jAte haiM kintu zIlavAna puruSa koI-koI hI hote haiM / kahane kA abhiprAya yahI hai ki brahmacarya kA pAlana karanA atyanta kaThina hai aura saccA tapasvI hI isakA pUrNatayA pAlana kara sakatA hai| dUsare zabdoM meM yaha bhI kahA jA sakatA hai ki tapasyA kA mUlAdhAra brahmacarya hI hai| brahmacarya kA athavA zIla-dharma kA pAlana na karane para kaThina se kaThina yA ghora tapasyA bhI nirbhAva aura niSphala sAbita hoto hai / zIla-dharma ke saMyoga se hI tapasyA mahAna banatI hai| zrI sUtrakRtAMga meM kahate bhI haiM "tavesu vA uttamaM bNbhcerN|" For Personal & Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 Ananda pravacana : tRtIya bhAga arthAt-brahmacarya vrata saba tapoM meM uttama hai| spaSTa hai ki jIvana meM zIla-dharma kA bar3A bhArI mahattva hai| isI ke bala para dharma, satya, sadAcAra, bala va lakSmI Adi Tike raha sakate haiM / zIla hI ina saba sadguNoM kA Azraya-sthala hai| ___maharSi vedavyAsa ne bhI zIla kI mahimA kA bakhAna karate hue mahAbhArata meM likhA hai zIlaM pradhAnaM puruSe, tadyasyeha praNazyati / na tasya jIvitenArtho na dhanena na baMdhubhiH / vyAsajI ne to yahAM taka kaha diyA hai ki zIla mAnava jIvana kA amUlya ratna hai / use jisa manuSya ne kho diyA usakA jInA hI vyartha hai cAhe vaha kitanA kI dhanI athavA bhare-pUre ghara kA kyoM na ho| ___aba prazna hotA hai ki tapa-rUpI kalpavRkSa kA siMcana kisa prakAra ke jala se hotA hai ? uttara hai-zradvA-rUpI jala se vaha sIMcA jAtA hai| zraddhA ke abhAva meM tapa to kyA koI bhI zubha kriyA phaladAyinI nahIM banatI kyoMki zraddhA vaha zakti hai jo karma karane meM utsAha, preraNA evaM Atmika bala pradAna karatI hai| zraddhA ke abhAva meM manuSya kabhI bhI isa saMsAra-sAgara se pAra nahIM ho sakatA / na kabhI aisA huA hai aura na hotA sambhava hI hai| aisA kyoM ? isalie ki __ "zraddhAvAn labhate jJAnaM, tatparaH sNytendriyH|" yaha gItA kI bAta hai ki-zraddhAlu puruSa hI jJAna prApta kara sakatA hai aura jJAna prApta hone para hI indriyoM kI saMyama-sAdhanA ho sakatI hai| Azaya yahI hai ki zraddhA ke dvArA vyakti apanI uttama se uttama abhilASA ko bhI pUrNa kara letA hai / vaiSNava granthoM meM eka laghukathA haipApoM kA bhAgIdAra koI nahIM __ ratnAkAra nAmaka eka vyAdha thA / yadyapi vaha brAhmaNa thA phira bhI vyAdha kA ka rya karatA thaa| ratnAkAra jaMgala meM pazu-pakSiyoM kA zikAra to karatA thA vana mArga se hokara jAne vAle vyaktiyoM ko bhI lUTa letA thaa| eka dina saMyogavaza udhara se nArada jI nikle| vyAdha ne unheM bhI ghera liyaa| chanane ke liye to unake pAsa thA hI kyA ? para nArada jI ne vya dha se kahA-bhAI ! tuma apane jina svajanoM ke liye ghora pApa-pUrNa kArya karate ho ve saba tumhAre dvArA upArjita isa dhana ke hI bhoktA haiM, kintu tuma jo mahAn pApoM kA upArjana kara rahe ho inameM koI bhI hissA nahIM baTAyegA / For Personal & Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapazcaraNa kisalie ? vyAdha RSi kI bAta sunakara cakita huA aura bolA - " kyA Apa saca kahate haiM / ina samasta pApoM kA phala akele mujhe hI bhoganA par3egA ?" "hA~ yaha bilkula satya hai / koI bhI tumhAre pApoM meM hissA baTAne ke lie taiyAra nahIM hogA, vizvAsa na ho to jAkara apane gharavAloM se pUcha Ao ! maiM taba taka yahIM khar3A rahU~gA / " ratnAkara vyAdha nArada RSi ke prati anAyAsa hI zraddhA umar3a par3I thI ataH una para vizvAsa karake vaha bhAgA huA ghara gayA aura bArI-bArI se apanI patnI, putra, bhAI Adi sabhI se pUchA - "mere kamAe hue dhana meM se to tuma sabhI hissA baTAte ho para mere pApoM kA kaSTa bhogane meM kauna-kauna hissA baTAegA, yaha batAo ? " vyAdha kI bAta sunakara saba mauna raha gae, kisI ne bhI pApoM meM hissA baTAne ke lie hA~ nahIM kI / yahA~ taka ki usakI patnI bhI isake lie taiyAra nahIM huI / isIlie mahApuruSa prANI ko cetAvanI dete hai 177 pApoM kA phala ekale, bhogA kitanI bAra ? kauna sahAyaka thA huA, karale jarA vicAra ! kara jinake hita pApa tU, calA naraka ke dvAra / dekha bhogale svarga-sukha, ve hI aparampAra // to ratnAkara vyAdha jina bhayaMkara pApoM kA upArjana kara rahA thA unakA phala bhogane meM jaba parivAra kA eka bhI vyakti taiyAra nahIM huA aura unhoMne kaha diyA- "hama tumhAre pApa ke bhAgI nahIM haiM" to vyAdha kI A~kheM khula gaI aura vaha ulaTe pairoM lauTA / nArada jI ke samIpa Akara vaha unake caraNoM para gira par3A aura bolA "bhagavan, mujhe kSamA kIjiye / ApakI bAta yathArtha hai / bhI vyakti mere pApoM meM hissA lene ko taiyAra nahIM hai / merA uddhAra kaise ho sakegA ?" nAradajI ne kahA - "bhAI ! tuma 'rAma-nAma' japA karo / " para Azcarya kI bAta thI vyAdha "rAma rAma" zabda kA uccAraNa nahIM kara sakA / mere ghara para eka aba Apa batAiye bajAya usake vyAdha ne prasannatA pUrvaka isa bAta ko svIkAra kara liyA aura zraddhApUrvaka rAma ke badale ulaTA 'marA-marA' mantra kA japa karane lagA / isI mantra ke pratApa se vaha vaha vyAdha Age jAkara 'bAlmIki' muni ke nAma se prasiddha huA / yaha saba zraddhA kA hI pratApa thA / zraddhA aisI amUlya aura camatkArika bhAvanA hai ki usake dvArA manuSya ke mana meM samasta durguNa dUra ho jAte haiM tathA For Personal & Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 Ananda pravacana : tRtIya bhAga bhAvanAe~ viSaya-vikAroM kI ora se haTakara zubha-kriyAoM ko preraNA dene lagatI haiM / samyaka zraddhA jIvana-nirmANa kA mUla kAraNa hotI hai jo mAnava ko uttarottara pragati ke patha para agrasara karatI hai| isake abhAva meM manuSya kA jIvana jJAna ko pITha para lAde hue gadhe ke samAna bana jAtA hai| arthAt zraddhA ke abhAva meM jJAna kevala dimAga meM bojha ke sadRza hI raha jAtA hai| usakA koI upayoga nahIM hotaa| ataeva pratyeka sAdhaka aura tapasvI ko apanA pratyeka zubha karma zraddhA kI snigdhatA ke sAtha karanA cAhiye, tabhI icchita phala kI prApti ho sakatI hai| ' __aba hamAre sAmane prazna AtA hai--kalpavRkSa meM phUla kaise lagate haiM ? isa viSaya meM vivecana karane kI AvazyakatA nahIM haiM kyoMki uttama kula, uccajAti, Aryadeza, sundara zarIra, vipula aizvarya evaM svarga kI prApti Adi sabhI tapa-dharma ke phUla athavA puSpa haiN| kintu hameM kevala puSpoM se hI santoSa nahIM kara lenA cAhiye apitu isa vRkSa se phaloM ko prApta karane kA prayatna karanA caahiye| dhyAna meM rakhane ko bAta hai ki tapasyA meM jahA~ cAha kI bhAvanA rahatI hai / arthAt sAdhaka zreSThi, rAjA yA deva-pada Adi ko prApta karane kI kAmanA mana meM rakhatA haiM to svarga kA adhikArI bana jAtA hai / para yaha tapa kA doSa hai| tapa kA saccA aura sarvazreSTha phala kevala mokSa hai| jo prANI nisvArtha bhAva se tapa karatA hai vaha anta meM Atma-mukti prApta kara akSaya sukha kA bhAgI banatA hai / isIlie mahApuruSa prANI ko bAra-bAra cetAvanI dete haiM - "karadvArakapATabhedi davare sphotaM tapastapyatAm // " arthAt saMsAra rUpI kaidakhAne ke krUra dvAroM ko cakanAcUra kara dene vAle aura mokSa sukha ko dene vAle isa samRddha tapa ko tuma ArAdhanA kro| bandhuo, tapa ke mahatva ko Apa samajha gaye hoMge aura yaha bhI samajha gaye hoMge ki ise kalpavRkSa kyoM kahA gayA hai| yaha jAna lene ke bAda aba Avazyaka hai ki hama apanI zakti ke anusAra Antarika aura bAhya tapa karake karma-mala kA nAka kareM tathA sarvocca gati kI prApti ke prayatna meM juTa jaaeN| tabhI hamArA mAnava-janma sArthaka kahalA skegaa| For Personal & Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinaya kA suphala dharmapremI baMdhuo, mAtAo evaM bahano ! / zrI uttarAdhyayana sUtra ke aTThAisaveM adhyAya kI paccIsavIM gAthA kA vivecana karate hue kala tapazcaryA ke viSaya meM hamane vicAra-vimarza kiyA thA aura Aja vinaya ke viSaya meM kahanA hai| vinaya ke sAta bheda batAye gaye haiN| kisa-kisakA vinaya karanA cAhiye isa bAre meM kahA hai - jJAna ke vinaya, darzana kA vinaya. cAritra kA vinaya, mana kA vinaya, vacana kA vinaya, kAyA kA vinaya evaM lokopacAra vinaya karanA cAhiye / jJAna, darzana tathA caritra Adi vinayoM ko sAtha lokopacAra vinaya bhI anta meM batAyA hai / yaha kyA hai isa viSaya meM ThANAMga sUtra meM kahA hai-- "logovayAra viNae sattavihe paNNatte taMjahA abbhAsavattiyaM, paracchaMdANuvattiyaM kajjahe, kajjapaDikaiyA, attagavesaNayA, desa-kAlaNayA, svvsysuypddilomyaa|" isameM lokopacAra vinaya sAta prakAra kA batAyA gayA hai jinameM se pahalA abbhAsavattiyaM-abhyAsa kA artha hai prayatna krnaa| kintu yahA~ yaha artha nahIM hai, yahA~ abhyAsa se artha liyA gayA hai--guru ke najadIka rahane kA abhyAsa rkhnaa| guru ke samIpa rahane se ziSya ko aneka prakAra kA lAbha hAsila hotA hai / unase adhyayana karane se zAstra-jJAna to prApta hotA hI hai, sAtha hI unake jIvana se bhI mUka zikSA milatI rahatI hai jo ziSya ke cAritra ko zuddha aura sundara banAtI hai / cAritra kA jJAna kevala pustakoM aura dharma-granthoM meM par3hakara prApta nahIM kiyA jA sakatA, use vyavahAra meM lAkara hI samajhA jA sakatA hai / cAritra ke bala para hI manuSya apane jIvana ko dUSita karane vAle sAMsArika pralobhanoM se baca sakatA hai / For Personal & Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 Ananda pravacana : tRtIya bhAga isIlie pUjyapAda zrI amIRSi jI mahArAja manuSya ko caritravAna banane ke liye preraNA dete hue kahate haiM : mAnuSa janama zubha pAye ke bhulAya mata, ausara gayAma citta, phera pachitAvego / sAdhu jana saMgata aneka bhA~ta kara tapa, chorike kupaMtha eka jJAna paMtha AvegI // jIva dayA satya girA adatta na loje kabhI, dhArike ziyala moha mamata mittaavego| ThAvego sukriyA ete mana meM virAga dhAra, kahe amIrikha tabe mokSapada pAvego / kavi ne kahA hai-he jIva ! aisA mahAna aura zubha mAnava bhava pAkara tU bhUla mata kara, agara yaha avasara tUne kho diyA to phira janma-janmAntara taka pazcAttApa karanA par3egA / isalie sAdhu-janoM kI tathA guruoM kI saMgati kara, unake samIpa rahakara jJAna darzana, cAritra evaM tapa kI ArAdhanA karane kA prayatna kara tathA ajJAna evaM mithyAtva ke kupaMtha para na calakara jJAna ke zubha mArga para A ! he sAdhaka ! terA cAritra tabhI nirmala banegA jaba ki tU ahiMsA kA pAlana karegA, apanI jihvA se satya kA hI uccAraNa karegA, kabhI binA dI huI vastu ko nahIM legA, zIlavAn banegA tathA samasta sAMsArika vastuoM para se Asakti haTAkara nirAsakta bhAva se apane kartavya kA pAlana karatA huA AtmA kI unnati ke liye bhI prayatna karatA rhegaa| aisA karane para hI tU apane sarvocca lakSya mokSa kI prApti kara skegaa| vastuta: jo sAdhaka apane guru ke samIpa rahakara jJAnArjana ke sAtha-sAtha AtmA ko unnata banAne vAle anya sadguNoM ko grahaNa karane kA prayatna karegA tathA apane guru kI dinacaryA, unake tyAga-pratyAkhyAna tathA unakI tapaH sAdhanA para pragAr3ha vizvAsa aura zraddhA rakhatA huA unheM apanAne kA prayatna karegA vahI apanI AtmA ko saphala banAtA huA Atma-kalyANa kara skegaa| ___ lokopacAra vinaya kA dUsarA bheda hai :-paracchaMdANavattiyaM / isakA artha hai bar3oM ke svabhAva ke anukUla rahanA athavA bar3oM ke caraNa-cihnoM para calanA / yaha bhI vinaya kA eka mahatvapUrNa aMga hai / jo vinIta sAdhaka yA ziSya apane guru ke dvArA tiraskRta hokara bhI unake prati AsthA aura pUrNa bhakti rakhatA hai usake liye saMsAra meM kucha bhI alabhya nahIM hotaa| For Personal & Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinaya kA suphala vinaya kA phala Apane candrayaza muni kA udAharaNa sunA honA / jaba unhoMne dIkSA grahaNa nahIM kI thI, eka dina apane bahanoI ke sAtha AcArya rudradatta muni ke darzanArtha gaye / 181 sAle bahanoI kA riztA ha~sI majAka kA hotA hai, yaha Apa jAnate haiM / isI dRSTi se candrayaza kumAra ke bahanoI ne majAka meM AcArya se kaha diyA"yahaM hamAre sAle candrayaza jI Apake ziSya hone ke lAyaka haiM / " AcArya rudradatta bar3e krodhI svabha va ke the ataH unhoMne yaha sunate hI pAsa hI paDI huI rAkha meM se muTThI bhara rAba uThAI aura candrayaza ke mastaka ke bAloM kAna kara diyaa| isa ghaTanA ko candrayaza ne antaHkaraNa se svIkAra kiyA aura usI vakta muniveza dhAraNa karake apane Apako muni mAna liyA / para aba eka samasyA bar3I vikaTa sAmane A khar3I huI / candrayaza muni ne socA --" maiM acAnaka hI muni bana gayA hU~ ataH aba mere mAtA-pitA aura kuTumbIjana Akara gurujI ko parezAna kareMge aura burI- bhalI kaheMge ataH acchA ho ki hama Aja hI yahA~ se anyatra cala deM / " yaha vicAra kara ve vinayapUrvaka AcArya se bole -- -- "bhagavan ! hama Aja hI yahA~ se cala deM to kaisA rahe ?" krodhI guru ne uttara diyA--' tujhe dikhAI nahIM detA ki maiM cala sakane lAyaka nahIM hU~ / " "maiM Apako apane kandhe para uThAkara le calU~gA / " candrayaza muni ne kahA aura kiyA bhI yahI / ve gurujI ko apane kandhe para biThAkara vahA~ se zAma ko ravAnA ho gaye | rAste meM ghora andhakAra thA kucha bhI sujhAI nahIM detA thA ata: patthara Adi kI Thokara lagane se AcArya kA zarIra adhika hila uThatA thA aura atyadhika jarjarAvasthA hone ke kAraNa unheM takalIpha hotI thI / pariNAma svarUpa ve apane hAthoM aura pairoM se navadIkSita muni ko mArate jA rahe the tathA jaba se kaTUktiyA~ kahate jA rahe the / kintu dhanya the candrayaza muni, jo ki guru ke vAkya bANoM kI athavA hAthoM aura pairoM ke prahAroM kI paravAha na karate hue vicAra kara rahe the - "hAya ! maiM pApI hU~ jisake kAraNa mere gurujI ko itanI takalIpha ho rahI hai / unake isa dukha aura vinaya ne unake parimANoM meM itanI uccatA lA dI ki usa samaya hI unheM vaha kevala jJAna ho gayA jo ki varSoM kI ghora tapasyA aura mahAna sAdhanA ke pazcAt bhI prApta nahIM hotA / kevala jJAna ke pariNAmasvarUpa unheM mArga kara kaMkaNavat sujhAI dene lagA aura ve pUrNa sAvadhAnI se guru ko uThAye hue mArga para calane lage / isakA For Personal & Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 Ananda pravacana : tRtIya bhAga phala yaha huA ki candrayaza muni ko ThokareM nahIM lagIM aura AcArya ko takalIpha honA banda ho gaI / para unheM isase bar3A Azcarya huA aura isIlie ziSya se pUchA -- --' kyA bAta hai ? mArga vahI hai aura ghora a~dherA bhI / phira tU itanI sAvadhAnI se kaise calane laga gayA hai ?" muni ne atyanta vinayapUrvaka hI uttara diyA- "gurudeva ! yaha saba Apa hI kI kRpA kA phala hai kyoMki maiM aba saba kucha aura yaha mArga bhI pUrNa rUpa se dekha rahA hU~ / isIlie calane meM takalIpha nahIM hotI aura Apako bhI kaSTa nahIM ho rahA hai / " jyoM hI gurujI ne yaha bAta sunI, ve samajha gaye ki mere ziSya ko kevalajJAna ho gayA hai / isa bAta ko jAnate ho aba unake hRdaya meM pazcAttApa kA tUphAna uThA / ve vicAra karane lage - ' hAya ! maiM kitanA duSTa hU~ jo aba taka apane isa vinIta aura kevala jJAna ke adhikArI ziSya ko hAtha-pairoM se coTeM pahu~cAtA rahA / dhikkAra hai mujhe jo maiMne aise kevala jJAnI ko asAtanA pahu~cAI / " pazcAttApa kI bhAvanA guru rUdradatta AcArya ke hRdaya meM itanI ugra huI aura pariNAmoM meM itanI uccatA tathA tIvratA AI ki usI kSaNa unheM bhI kevalajJAna kI upalabdhi ho gaI / kahane kA abhiprAya yahI hai ki jo sAdhaka vinaya ko antaratama meM prati SThita kara letA hai usake liye kucha bhI aprApya nahIM rahatA / vinaya guNa ke dvArA hI candrayaza muni ne svayaM kevalajJAna prApta kiyA aura apane guru ko bhI prApta karavAyA / isIlie zAstra meM kahA gayA hai ki gurujanoM ke svabhAva ke anukUla rahanA cAhiye / guru krodhI ho sakate haiM, pitA krodhI ho sakate haiM tathA sAsa va sasura bhI krodha ho sakate haiM kintu mahAnatA usI vyakti kI hai jo apane madhura vyavahAra aura vinaya se unheM santuSTa kare aura apane Apako unake anukUla banAne kA prayatna kare / 'kajjaheu' yaha lokopacAra vinaya kA tIsarA bheda hai / isakA artha haikArya sampanna karane hetu vinaya karanA / mAna lIjiye, kisI ko jJAna prApta karanA hai to vaha jisa visI ke pAsa bhI mile vinayapUrvaka grahaNa kare / kabhI bhI yaha na soce ki jJAnadAtA mujhase nimna kula kA hai, nimna jAti kA hai yA ki anya dharma yA sampradAya kA hai / do akSara sikhAne vAlA bhI grahaNa karane vAle ke liye guru aura pUjya hotA hai / eka udAharaNa se Apa yaha bAta samajha sakeMge / For Personal & Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinaya kA suphala 183 vinaya ke abhAva meM vidyA hAsila nahIM hotI rAjA zreNika ke rAjya meM eka bhaMgI rahatA thaa| eka bAra usakI patnI garbhavatI huI / garbhAvasthA meM use Ama khAne kA dohada utpanna huA aura apane pati se usane apanI icchA jAhira kI ! bhaMgI patnI ko icchA ko jAnakara bahuta ciMtita huA kyoMki una dinoM Ama kA mausama thA nahIM ataH vaha kahIM se Ama nahIM lA sakatA thA / kintu acAnaka use dhyAna AyA ki rAjA zreNika ke nijI bAga meM Ama ke aise per3a haiM jinameM sadA hI Ama lagA karate haiN| yaha dhyAna Ate hI bhaMgI atyanta prasanna huA aura usane apanI strI ke dohada ko pUrA karane kA nizcaya kiyaa| Apa soceMge ki rAjA ke zAhI bagIce meM se bhaMgI ko kauna Ama lAne detA, para yaha samasyA hala karanA usake liye koI bar3I bAta nahIM thii| kyoMki bhaMgo ko aisI eka siddhi hAsila thI ki vaha apane tIra ke dvArA kahIM se bhI koI bhI cIja apane pAsa ma~gavA sakatA thaa| ata: usane yahI kiyA, arthAt bagIce ke bAhara se hI tIra chor3A aura eka Ama usameM phaMsakara A gyaa| ghara jAkara usane Ama patnI ko diyA aura patnI ne use khAyA / para vaha Ama use itanA adhika svAdiSTa lagA ki vaha pratidina pati ko use ma~gAne ke liye bAdhya karane lgii| bhaMgI apanI vidyA ke bala se roja Ama lAne lagA / phala yaha huA ki bagIce meM AmoM kI saMkhyA bahuta kama ho gaI aura vahA~ kA mAlI bar3A cakita huA ki bagIce meM cora kabhI dikhAI detA nahIM, para Ama ghaTate jA rahe haiN| usane jAkara rAja-darabAra meM isa bAta kI zikAyata kii| phalasvarUpa rAjA zreNika ne apane asAdhAraNa buddhizAlI mantrI abhayakumAra ke dvArA AmoM ke cora (bhaMgI) kA patA lagavAyA aura use mRtyudaNDa dene kI AjJA dii| bhaMgI jAti se nimna thA kintu jJAna meM bar3hA-car3hA aura eka advitIya vidyA kA adhikArI thaa| usane kahA "rAjan ! Apa mujhe saharSa mRtyudaNDa de dIjiye kintu pahale mujhase vaha vidyA sIkha lIjiye jisake dvArA maiM binA bagIce me ghuse hI Ama ma~gavA liyA karatA thaa| anyathA vaha merI mRtyu se mere sAtha hI samApta ho jaayegii|" zreNika ko bhaMgI kI bAta a~ca gaI aura unhoMne use darabAra meM vidyA sikhAne ke liye upasthita hone kA Adeza diyaa| bhaMgI darabAra meM lAyA gayA For Personal & Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 Ananda pravacana : tRtIya bhAga aura use apanI vidyA sikhAne ke lie kahA / bhaMgI ne apanI vidyA sikhAnA prArambha kiyA kintu rAjA zreNika ke palle usakA eka akSara bhI nahIM par3A / isase zreNika nArAja ho gaye aura bole - " lagatA hai ki tU mujhe dhokhA de rahA hai yA kapaTa karatA hai / anyathA terI vidyA mujhe samajha meM kyoM nahIM AtI ?" mantrI abhayakumAra usa vakta darabAra meM upasthita the aura aba ucita avasara dekhakara bole - "hujUra vidyA vinaya ke abhAva meM nahIM sIkhI jA sakatI / Apa siMhAsana para virAjamAna haiM aura yaha bhaMgI Apake samakSa khar3A hai / phira vidyA Apa kisa prakAra grahaNa kara sakate haiM ? guru ke samakSa to Apako pUrNa namratA aura vinItatA ke sAtha hI rahanA par3egA / " bAta rAjA kI samajha meM A gaI aura ve turanta siMhAsana se utara gaye / tatpazcAt unhoMne usa bhaMgI se guru ke samAna hI hArdika zraddhA arpita karate hue yathA vidhi vidyA dene kI prArthanA kii| rAjA ke vinaya kA camatkArika phala huA aura alpa samaya meM hI unhoMne vidyA meM siddhi hAsila kara lI / vidya dAna ke pazcAt bhaMgI ko mRtyu daNDa dene ke liye le jAyA jAne lagA kintu mantrI abhayakumAra jo ki prArambha se hI bhaMgoM ko kAla kA grAsa banane denA nahIM cAhate the, rAjA se bole "garIba paravara ! aparAdha kSamA kareM, aba yaha bhaMgI jo ki Apako vidyA dAna dene ke kAraNa Apake liye guru ke samAna pUjya bana gayA hai Apake dvArA mRtyudaNDa diyA jAne lAyaka nahIM hai / kyA koI ziSya apane guru ko mRtyudaNDa de sakatA hai ?" apane putra aura mahAmantrI abhayakumAra kI A~kheM khula gaIM aura unhoMne usI kSaNa bhaMgI ko vidA kiyA / bAta sunakara rAjA zreNika kI sajA se barI karake sasammAna kahane kA abhiprAya yahI hai ki kisI bhI kArya ko sampanna karane, athavA kisI bhI kalA ko sIkhane ke liye vinaya guNa kI prathama aura anivArya AvazyakatA hai / isake abhAva meM manuSya kabhI bhI apane zubha lakSya kI prApti nahIM kara sakatA / ata: ise lokopacAra vinaya kA tIsarA bheda kahA gayA hai / aba hamAre sAmane cauthA bheda AtA hai-- 'kajjapaDikaiyA' / isakA artha hai - upakAra karane vAle kA badale meM upakAra karanA / hamArA dharma to kahatA hai - apanA apakAra koI kare to usakA bhI manuSya upakAra hI kare, apakAra nahIM / phira upakAra karane vAle kA to upakAra karanA hI cAhiye / mahAkavi kAlidAsa ne to kahA hai - na kSudro'pi prathama- sukRtApekSayA sazrayAya / prApte mitre bhavati vimukhaH kimpunaryastayoccaiH // For Personal & Private Use Only - meghadUta Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinaya kA suphala 185 apane Upara upakAra karane vAlA mitra yadi daivayoga se apane ghara A jAya to nIcAtmA bhI bhaktipUrvaka usakA Adara karate haiM, usase vimukha nahIM hote phira uccAtmAoM kA to kahanA hI kyA hai / arthAt ve to upakAra karane vAle kA upakAra karate hI haiN| yuga prasiddha kavi ravIndranAtha Taigora ne bhI bar3e bhAva bhare zabdoM meM kahA hai He who wants to do good knocks at the gate; he who loves finds the gate open. ___jo dUsaroM para upakAra jatAne kA icchuka hai, vaha dvAra khaTakhaTAtA hai| jisake hRdaya meM prema hai usake liye dvAra khule haiN| kahane kA sArAMza yahI hai ki upakArI kA upakAra karanA eka prakAra se apanA hI upakAra karanA hai aura manuSya jIvana kI saphalatA isI meM hai ki vaha apane upakArI ke upakAra ko kabhI na bhUle aura usake kiye hue upakAra se bar3hakara usakA upakAra kare / upakAra ke viSaya meM adhika kyA kahA jAya usakA mahattva to pazu-pakSI bhI samajhate haiN| jIvanadAtA ko jIvanadAna kahate haiM ki eka bAra eka cIMTI nadI ke jala meM bahI jA rahI thii| nadI ke kinAre para khar3e hue vRkSa para usa samaya eka cir3iyA baiThI thI usane cIMTI ko jala meM bahate hue dekhA to use bar3I dayA AI kintu vaha nikAle kaise ? soca vicAra kara cir3iyA ne cIMTI ke pAsa eka vRkSa kA pattA girA diyA / cIMTI patte para Akara baiTha gaI to cir3iyA ne usa patte ko apanI coMca se uThAkara nadI se bAhara sUkhI jamIna para rakha diyaa| pariNAma yaha huA ki cIMTI kI jAna baca gii| donoM meM isa ghaTanA ke pazcAt bar3I mitratA ho gii| cIMTI cir3iyA ke prati bar3I kRtajJa haI aura apane para upakAra karane vAlI cir3iyA kA badalA cukAne kA avasara dekhane lgii| Akhira eka dina use maukA mila hI gyaa| eka zikArI usa jaMgala meM AyA aura zikAra karatA huA ghUmane lgaa| isI bIca usane cIMTI kI sakhI cir3iyA para bhI nizAnA saadhaa| cIMTI ne jyohi yaha dekhA vaha daur3akara zikArI ke hAtha para car3ha gaI aura jyoMhi zikArI ne golI calAI, usane zikArI ke hAtha para jora se kATa khaayaa| cIMTI ke kATate hI zikArI kA hAtha hila gayA aura usakA nizAnA cUka gayA / pari For Personal & Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 Ananda pravacana : tRtIya bhAga NAma spaSTa hai ki cir3iyA baca gii| isa prakAra usa nanhIM-sI cIMTI ne bhI apanI jIvanadAtrI cir3iyA kI jAna bacAkara apane upakAra kA badalA cukA diyaa| Aja to hama dekhate haiM ki aneka vaibhavazAlI vyakti apane dhana ke naze meM cUra ho jAne ke kAraNa apane pUrva ke upakArI kintu nirdhana mitroM ke upakAra ko hI nahIM bhUla jAte, apitu unako apanA mitra kahane meM bhI saMkoca aura lajjA kA anubhava karate haiM / aise kRtaghna puruSoM ke viSaya meM maharSi bAlmIki ne likhA hai kRtArthA hyakRtArthAnAM mitrANAM na bhavanti ye / tAnmRtAnApi kavyAdA kRtaghnAnopabhuJjate // arthAt - jo apanA svArtha siddha ho jAne para apane mitroM ke kArya ko pUrA karane kI paravAha nahIM karate una kRtaghna puruSoM ke marane para mAMsAhArI jantu bhI unakA mAMsa nahIM khAte / kavi ke kathana kA yahI Azaya hai ki upakArI ke upakAra ko na mAnanA tathA usake upakAra ko bhUla jAnA mahAn kRtaghnatA hai aura isase bar3hakara saMsAra meM anya koI pApa nahIM hai| isIlie maharSi vedavyAsa mahAbhArata ke vana parva meM kahate haiM pUrvopakArI yaste syAdaparAdhe griiysii| upakAreNa tat tasya kSantavyamaparAdhinA // jisane pahale kabhI tumhArA upakAra kiyA ho, usase yadi koI bhArI aparAdha bhI bana jAya, to bhI pahale ke upakAra kA smaraNa karake usa aparAdhI ke aparAdha ko kSamA karate hue usakI bhalAI karanI cAhie / upakAra ka' badalA upakAra se cukAnA bhI vinaya guNa kahalAtA hai aura lokopacAra vinaya ke cauthe aMga ke rUpa meM batAyA jAtA hai / mahApuruSa to sadA apane apakArI kA bhI upakAra hI karate haiN| marAThI bhASA meM kahA hai - dighale duHkha parAne, usaNe pheDU nayeci sosAve / zikSA deva tayAlA, karila mhaNoni urgeci vaisAve // baMdhuo ! Aja ke yuga meM to kavitAe~ mana kI laharoM ke anusAra hI likhI jAtI haiM aura usameM zRMgAra rasa kI bharamAra hotI hai| kintu prAcIna kAla ke kavi apanI pratyeka kavitA kisI na kisI prakAra kI zikSA ko lekara hI likhate the| marAThI kA yaha padya jisa samaya maiM skUla meM par3hatA thA, For Personal & Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinaya kA suphala 187 usa samaya bolI jAne vAlI kavitA meM se hai, jisameM kahA gayA hai- bhale hI dUsaroM ne tumheM anekoM duHkha diye haiM, kintu tuma usake sAtha vaisA mata karo arthAt unheM duHkha mata do| duHkha dene vAle ko sukha pahuMcAnA hI mahAn AtmAoM ke lakSaNa haiM / bhagavAn mahAvIra ko bhujaMga caNDa kauzika ne DasA kintu kyA bhagavAn ke mana meM usakA apakAra karane kI bhAvanA AI ? nahIM, unhoMne to use karuNApUrvaka aisA pratirodha diyA ki vaha asaMkhya cITiyoM ke dvArA zArIrika rUpa se calanI ke sapAna banA diyA jAne para bhI, tathA 'rAhagIroM ke dvArA patthara mAre jAne para bhI samabhAva rakhatA huA, marakara AThaveM svarga meM gyaa| sArAMza yahI hai ki bhayaMkara rUpa se Dasa lene vAle sarpa ko bhI bhagavAna ne AThaveM svarga meM pahuMcA diyaa| isase bar3hakara upakAra aura kyA ho sakatA hai ? satI caMdanabAbA kI kathA bhI Apane aneka bAra sunI aura par3hI hogii| mUlA seThAnI use hathakar3I ber3iyoM meM jakar3a detI hai, usakA sira muMDA detI hai tathA nAnA prakAra ke anya anekAneka kaSTa detI hai| kintu bhagavAn mahAvIra ko ur3ada ke chilakoM kA AhAra dene para saunayoM kI dRSTi devatAoM ke dvArA hotI hai to vaha mUlA seThAnI ko grahaNa karane ke lie kahatI huI kahatI hai "yaha saba Apake upakAra kA hI pariNAma hai / " isa prakAra mUlA seThAnI ke diye hue kaSTa kI bhI vaha upakAra kahakara apane asakhya nivir3a karmoM kI nirjarA kara letI hai| isIlie kavi kahate haiM-- jo tujhako kA~TA buve, tAhi bova tU phUla / tujhako phUla kA phala hai, vAhi zUla kA shuul|| yAnI; "tU kisI kI burAI kA badalA burAI se mata de ! tujhe to bhalAI ke badale lAbha ho hogA aura burAI karane vAle ko svayaM usake karma sajA de deNge| tU usakI burAI kI sajA dekara svayaM pApa-karma kA bhAgI mata bana !" sIdhe-sAde zabdoM meM kahe gae ina zabdoM meM kitanA rahasya hai ? kitanI mahAn zikSA hai yaha ? agara manuSya isa bAta ko samajha le to usakI AtmA kI bhI nicAI kI ora nahIM jA sktii| mahApuruSa isa guNa ko apanAkara hI apanI AtmA ko unnata banAte haiN| ___ saMkSepa meM, isa viSaya ko lekara tIna vRttiyoM kA rUpa diyA jA sakatA hai| pahalI vRtti yA bhAvanA jo zaitAna kI kahalAtI hai, vaha hai-upakAra karane vAle kA bhI apakAra karanA / dUsarI bhAvanA sAdhAraNa mAnava kI hotI hai, jo apane Upara upakAra karane vAle kA samaya milate hI upakAra karake badalA For Personal & Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 Ananda pravacana : tRtIya bhAga cukAnA hai| tIsarI sarvocca aura mahAna bhAvanA hai jo devatAoM kI athavA sAdhu-puruSoM ko kahalAtI hai / vaha hai-apane para apakAra karane vAle para bhI upakAra hI karanA / burAI kA badalA bhI bhalAI se hI denaa| burAI ke badale bugaI aura bhalAI ke badale meM bhalAI karanA koI bar3I bAta nahIM hai| mahAnatA to usI bhavyaprANI kI mAnI jA sakatI hai jo burAI ke badale meM bhalAI kre| vahI saccA sAdhu kahalA sakatA hai| saMskRta ke eka padya meM bhI kahA gayA hai upakAriSu yaH sAdhuH, sAdhutve tasya ko guNaH ? apakAriSu yaH sAdhuH, saH sAdhuH sadbhirucyate // upakAra ke badale meM jo sAdhu upakAra kare usameM usakA kyA sAdhutva hai ? sAdhu to vahI kahalA sakatA hai jo apakAra kA badalA bhI upakAra ke rUpa meM deve / prANI kI mahAnatA tabhI sAbita hotI hai jaba vaha dUsaroM ke kiye hae apakAra ko tathA apane dvArA kiye hue upakAra ko bhUla hI jAya / jaisA ki saMta tulasIdAsa jI ne kahA hai karI burAI aura ne, Apa kiyo upakAra / tulasI ima do bAta ko, cita se dehu utAra // " kyA kahate haiM tulasIdAsa jI ? ve bhI ina do bAtoM ko bhUla jAne kI preraNA dete haiM / jo abhI-abhI maiMne batAI hai| vaise bhI eka kahAvata hai-- "nekI kara aura kue meM DAla / " isakA artha bhI yahI hai kisI ke sAtha nekI karake use bhUla jAo, kabhI bhI punaH smaraNa mata kro| anyathA tumhAre dila meM ahaMkAra kI bhAvanA panapa jaaegii| Aja to duniyA isase ulaTI hI calatI hai / vaha auroM ke sadaguNoM ko athavA unakI kI huI bhalAI ko to yAda nahIM rakhatI ulaTe unakI kI huI burAI ko athavA unake Aveza meM kaha diye gaye durvacanoM ko hI yAda rakhatI hai / aneka vyakti to mRtyu ke samaya taka bhI kisI se baMdhe hue baira ko nahIM tyAgate aura kaha jAte haiM- "merI lAza bhI amuka vyakti ko chUne mata denaa|" kitane ajJAna aura avinaya kI bhAvanA hai yaha ? AtmA ko aise bara se kitanI hAni pahuMcatI hai ? janma-janmAntara taka bhI usase ba~dhe hue karmoM se chuTakArA nahIM mila pAtA aura vaha saMsAra meM punaH punaH janma-maraNa karatI huI bhaTakatI rahatI hai| ___ isIlie zAstra kahate haiM ki kisI ke upakAra kA badalA to upakAra karake do hI, sAtha hI apakAra karane vAle kA bhI upakAra karo, apakAra ke badale apakAra karake karmoM kA bandha mata kro| For Personal & Private Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinaya kA suphala 186 lokopacAra vinaya kA pAMcavA~ bheda hai-'attagavesaNayA isakA artha hai, AtmA kI gaveSaNA yAnI khoja karanA / AtmA kI khoja se tAtparya hai AtmA kI zaktiyoM ko pahacAnanA tathA usameM rahe hue sadguNoM ko vikasita krnaa| jo vyakti AtmA ko saccI pahacAna kara letA hai vaha na kisI sAMsArika pralobhana meM phaMsatA hai aura na hI kisI vastu ke athavA sambandhI ke viyoga para hI zoka karatA hai / yahA~ taka kI apanI mRtyu ke samIpa A jAne para bhI vaha bhayabhIta nahIM hotA, kisI bhI prakAra kA duHkha mahasUsa nahIM krtaa| kyoMki vaha bhalI-bhAMti jAna letA haina jAyate mriyate vA vipazci, ___ nnAyaM kutazcinna babhUva kazcit / ajo nityaH zAzvatoSyaM purANa, na hanyate hanyamAne zarIre // -kaThopaniSada nitya caitanya rUpa AtmA na utpanna hotA hai na maratA hai, na yaha kisI se huA hai aura na isase koI huA hai / yaha ajanmA hai, nitya hai, zAzvata hai aura purANa hai; zarIra ke mAre jAne para bhI yaha maratA nahIM hai| yahI bAta gItA meM bhI kahI gaI hai nainaM chindanti zastrANi mainaM dahati pAvakaH / na cainaM kledayantyApo na zoSayati mArUtaH // isa AtmA ko zastra kATa nahIM sakate, agni jalA nahIM sakatI, jala ise bhigo nahIM sakatA aura pavana ise sukhA nahIM sktaa| spaSTa hai ki AtmA ajara-amara hai aura ananta zaktizAlI hai| samyakdarzana, samyak jJAna aura samyak cAritramaya hai / AvazyakatA hai kevala inakI pahacAna karane kI aura inake dvArA pUrvakRta karmoM kI nirjarA karate hue ise pUrNa vizuddha banAne kI / yaha tabhI ho sakatA hai jabaki isa pApa rahita, jarArahita, mRtyu, rahita, zoka rahita, bhUkha aura pyAsa rahita AtmA ko jAnane kI manuSya icchA kare aura isake sacce svarUpa ko samajha kara isakI mukti kA prayatna karane meM laga jAye / vaha AtmA meM rahe hue sadguNoM ko jagAe tathA dayA evaM ahiMsA kI bhAvanA ko hRdaya meM pratiSThita karatA huA apanI AtmA ke samAna hI anya sabhI ko AtmA ko samajhe / apane dukha-darda kI taraha hI auroM ke dukha-darda ko mAne / jo prANI aisA samajha letA hai va svapna meM bhI kisI anya ko kaSTa pahu~cAne kI kAmanA nahIM krtaa| dayA kA mahattva batAte hue pUjyapAda zrI amIRSi jI mahArAja ne bhI kahA hai For Personal & Private Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 Ananda pravacana : tRtIya bhAga jagata ke jIva tAko Atama samAna jAna, sukha abhilASI saba dukha se Darata hai| jANI hama prANI pAlo dayA hita ANI, yahI mokSa kI nisANI jinavANI ucarata hai| megharaparAya meghakuvara dharamarUci, nija prANa tyAga para jatana karata hai| janama maraNa meTa pAmata ananta sukha, amIrikha kahai ziva sundara varata hai| * kavi kahate haiM-jisa prakAra hamArI AtmA duHkha se bhayabhIta hotI hai tathA sukha kI abhilASA karatI hai, usI prakAra saMsAra kA pratyeka prANI duHkha se DaratA hai tathA sukha prApti kI kAmanA karatA hai| yaha vicAra karake pratyeka mumukSu ko para-hita aura para-dayA kA pAlana karanA cAhie yahI bhAvanA mokSa kI prApti karAtI hai aisA jinavANI kA kathana hai| isI bhAvanA ke kAraNa rAjA megharatha, muni dharmaruci aura meghakumAra Adi ne apane prANa dekara bhI anya prANiyoM kI prANa rakSA kii| dayA kI bhAvanA se hI jIva janma-maraNa kA anta karake akSaya sukha kI prApti karatA hai tathA ziva-ramaNI kA varaNa karatA hai| yaha saba AtmA ko pahacAna lene para hI saMbhava hotA hai| isIlie ise lokopacAra vinaya kA aMga mAnA hai tathA AtmA kA vinaya kahA gayA hai| isa vinaya kA chaThA bheda hai-'deshkaalnnyaa|' deza meM kaisI paristhiti cala rahI hai aura kisa vakta use kyA AvazyakatA hai isa bAta kI bhI manuSya ko jAnakArI rakhanI cAhiye tathA paristhiti ke anusAra apanA sahayoga dene kA prayatna karanA cAhie / kahA bhI jAtA hai jananI janmabhUmizca, svargAdapi griiysii| arthAt jananI aura janmabhUmi svarga kI apekSA bhI adhika mahatvapUrNa hotI haiN| isIlie anekoM dezabhakta deza ke liye apane prANa bhI nyauchAvara karane meM nahIM hicakicAte / kisI ne to yahA~ taka kahA hai-- deza-bhakta ke caraNa sparza se kArAgAra apane ko svarga samajha letA hai, indrAsana use dekhakara kA~pa uThatA hai / devatA nandana-kAnana se usa para puSpavRSTi kara apane ko dhanya mAnate haiM, kalakala karatI huI sura-saritA aura tANDava nRtya meM lIna rudra bhI usakA jaya-jayakAra karate hai|" kahane kA abhiprAya yahI hai ki jaba taka manuSya isa mAnava deha ko dhAraNa kiye rahatA hai use apane parivAra, samAja aura deza meM rahanA par3atA hai| ataH sabhI ke prati yathocita kartavyoM kA pAlana karanA usakA anivArya pharja ho For Personal & Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinaya kA suphala 161 jAtA hai / jisa deza meM usane janma liyA hai, jahA~ kI havA aura pAnI ne usake zarIra kA poSaNa kiyA hai usake prati mAnava kA kartavya hai ki vaha jahA~ jisa prakAra kI jarUrata ho use pUrA karane meM tatpara rhe| yahI deza ke prati vinaya kI bhAvanA kahalAtI hai / aba lokopacAra vinaya kA antima aura sAtavAM bheda hamAre sAmane AtA - 'samvatthesuyapaDilomayA / ' arthAt samasta sAMsArika padArthoM para anAsakta bhAva rakhanA / bhAvanA kA jIvana meM bar3A bhArI mahattva hotA hai / kyoMki karmoM kA bandha bhAvanAoM para hI AdhArita hai / agara vyakti kI kisI vastu Asakti nahIM hai to vaha bhale hI cakravartI kyoM na ho, aura anekAneka indriya sukhoM kA upabhoga kyoM na karatA ho, apanI AtmA ko mukti kI ora le jAtA hai tathA asakti rahane para eka daridra bhI parigraha ke pApa kA bhAgI banakara naraka kI ora prayAsa karatA hai / saMsAra meM aneka vyakti aise haiM jo geruA vastra pahanakara lambI-lambI mAlAe~ gale meM DAla lete haiM tathA apane Apa ko sAdhu ghoSita kara dete haiM kintu aneka bAra rAta ke a~dhere meM unheM sinemAgharoM meM baiThe hue pAyA jAtA hai / vastra vairAgiyoM jaise aura mana bhogiyoM jaisA ho to Atma-kalyANa kisa prakAra hogA ? banAnA to mana ko vAsanAhIna hai na ! mana jaba bhogecchAoM se rahita ho jAtA hai to usa para sacce vairAgya aura bhakti kA raMga zIghra car3hatA hai / aura isake viparIta agara mana vAsanAoM kI kAlimA se kAlA banA huA hai| to usa para vairAgya kA raMga car3hanA sambhava nahIM hai / saccA sAdhu to apane mana aura indriyoM ko apane vaza meM karatA huA lakSmI se kahatA hai -- mAtarlakSmi bhajasva kaMcidaparaM matkAMkSiNI mA sma bhUbhagemya: spRhayAlavo nahi vayaM kA nispRhANAmasi ? sadya. syUta palAza patra puTikA pAtre pavitrIkRte, bhikSAsakta bhireva samprati vayaM vRtti samIhAmahe / -- bhartRhari 1 arthAt -- 'he mA lakSmI ! aba to tU kisI aura kI talAza kara; mujhe to viSaya bhogoM kI tanika bhI cAha nahIM hai / mere jaise nispRha aura icchA rahita vyakti ke lie tU sarvathA tuccha hai, kyoMki maiMne aba palAza ke patroM ke donoM meM kevala bhikSA ke sattU se hI gujArA karane kA saMkalpa kara liyA hai / bandhuo ! jo prANI isa prakAra apanI icchAoM ko samApta kara detA hai, kisI bhI padArtha para Asakti nahIM rakhatA tathA sukha bhoga aura dhana vaibhava ko For Personal & Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 Ananda pravacana : tRtIya bhAga tucca samajhatA hai vahI paramapada ko prApta kara sakatA hai / isake viparIta jo padarthoM para se apanA mamatva nahIM haTAtA tathA jIvana ke anta taka bhI unameM Asakta banA rahatA hai vaha dharmArAdhana kA dina-rAta DhoMga karake bhI apanI AtmA ko raMga mAtra bhI U~cI nahIM uThA pAtA / pariNAma yaha hotA hai ki usakI samasta UparI kriyAe~ usakI antarAtmA ko nahIM chUtI aura usakA samasta prayatna vyartha calA jAtA hai| ... isaliye sAdhaka ko cAhiye ki vaha jJAna, darzana, cAritra, mana, vacana, kAma aura lokopacAra vinaya ko samajhe tathA usako apane jIvana meM utaare| tabhI vaha apane mAnava paryAya ko sArthaka kara sakatA hai tathA jIvana kA saccA lAbha uThA sakatA hai| For Personal & Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satya kA apUrva bala dharmapremI bandhuo, mAtAo evaM bahano ! ___ zrI uttarAyana sUtra ke aTThAisaveM adhyAya kI paccIsavIM gAthA ke AdhAra para kaI dina se hama vicAra vinimaya kara rahe haiM / vinaya ke viSaya meM kala batAyA jA cukA hai / vinaya ke pazcAt gAthA meM sacca' zabda AyA hai| sacca kA artha hai- satya / satya ke viSaya meM ruci rakhanA tathA satya bolanA kriyA ruci ke andara hI AtA hai| satya kA mahAtmya maharSi vedavyAsa ne satya ko atyanta mahAn aura saba se bar3hakara dharma mAnA hai / kahA hai "satya se bar3hakara dharma nahIM hai / satya parabrahma paramAtmA hai|" aura mahAtmA gA~dhI ne kahA hai "paramezvara satya hai| yaha kahane ke bajAya satya svayaM hI paramezvara hai|" yaha kahanA adhika upayukta hai|" eka pAzcAtya vidvAna ke bhI yahI vicAra haiM"One of the sublimest things in the world is plain truth." -bulbara sarala satya saMsAra kI sarvotkRSTa vastuoM meM se eka hai| abhiprAya yahI hai ki satya jIvana kA sabase sundara zRMgAra hai aura sarvottama dharma hai / jo vyakti mana se, vacana se aura zarIra se satya kA AcaraNa karatA hai vaha paramezvara ko pahacAna letA hai tathA mukti kA adhikArI banatA hai| dekhA jAya to satyavAdI aura asatyavAdI donoM kI anta meM gati eka sI hI hotI hai / eka daridra kI kabra bhI usI prakAra jamIna meM banAI jAtI hai jisa prakAra eka amIra kii| For Personal & Private Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 Ananda pravacana : tRtIya bhAga kisI urdU bhASA ke zAyara ne kahA hai jhAr3a janakI kabra pa hai au nizA kucha bhI nahIM, jinake dhosoM se amInoM-AsamAM the kA~pate / cupa par3e haiM kabra meM aba hUM na hA~ kucha bhI nhiiN| takhtavAloM kA patA dete haiM takhte gaura ke, dama va khuda hai kabra meM dAge ajA kucha bhI nhiiN| kitanI dardanAka tasvIra hai ? kahA hai--jinake udghoSa se pRthvI aura AsamAna bhI kAMpa jAte the ve hI mahA pratApI vyakti Aja kabra meM soye hue haiM aba ve na apane vaibhava kA pradarzana kara sakate haiM aura na hI unakI bulanda AvAja hI kahIM gUja sakatI hai| unakA samasta gaurava aura samasta bala unake sAtha hI kabra meM so gayA hai| sAtha gayA hai to kevala unakA puNya aura azuddha karma / vastutaH manuSya kaisA bhI kyoM na ho, agara vaha dharmaparAyaNa aura satyavAdI hai to apane sAtha puNya le jAtA hai aura mithyAbhASI tathA pApAtmA hotA hai to pApa karmoM kA bojha lAdakara saMsAra meM bhaTakatA hai / hamAre prazra vyAkaraNa sUtra ke dvitIya saMvaradvAra meM satya ke viSaya meM atyanta vistRta varNana diyA gayA hai / satya kyA hai ? satya se kyA-kyA lAbha haiM ? inake kitane nAma karaNa kiye gaye haiM ? Adi-Adi sabhI bAteM sUtra meM samajhAI gaI haiN| eka sthAna para yaha bhI kahA gayA hai - sacca khu bhagavaM / " arthAt - satya hI bhagavAna hai| satyavAditA sAdhAraNa vastu nahIM hai / eka jabaradasta kasauTI hai, jisa para birale hI khare utarate haiN| jo khare utara jAte haiM, unakA nAma sadA ke liye amara ho jAtA hai / satyavAdI harizcandra ko hajAroM yuga bIta jAne para bhI saMsAra yAda karatA hai| vaha kyoM ? isIliye ki unhoMne satya ke liye apanA sarvasva tyAga diyA tathA apanI patnI aura putra ko bhI becA ? kyA pratyeka vyakti satya ko aisI kasauTI para kharA utara sakatA hai ? nahIM aisI mahAn AtmAe~ koI-koI hI hotI haiM aura jo hote haiM ve adhika kAla teka saMsAra-bhramaNa nahIM krtiiN| isalie pratyeka vyakti ko satya bhASaNa karate hue apanA AcaraNa uttama banAnA cAhie tathA jhUTha ko kabhI bhI prazraya nahIM denA cAhie / saMskRta ke eka vidvAna ne asatya bhASaNa ko atyanta hAnikara batAte hue kaI udAharaNoM se isakI puSTi kI hai / kahA hai-- For Personal & Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satya kA apUrva bala 165 yazo yasmAd bhasmIbhavati vanavahnariva vanaM, nidAna du khAnAM yadavaniruhANAM alamiva / na yatra syAcchAyAtapa ivaH tapaH sayama-kathA, kathaM cittanmithyAvacanamabhidhatte na matimAn // kavi kA kathana hai--jisa prakAra vana meM dAvAnala laga jAne para sampUrNa jaMgala jalakara bhasma ho jAtA hai, usI prakAra asatya bhASaNa bhI isa saMsAra rUpI vana dAvAnala ke samAna hai jisake prajvalita ho jAne se mAnava kA yaza aura kIrti sabhI bhasma ho jAte haiM / dUsarA kAraNa jhaTha ke liye yaha diyA gayA hai ki jaise vRkSa ke liye jala mUla ke samAna hotA hai arthAt jala hI vRkSa ko pallavita puSpita karatA hai tathA use puSTa banAtA hai usI prakAra jhUTha duHkha rUpI vRkSa ko puSTa karatA hai| yAnI jhUTha bolane se, dukhoM kI prApti hotI hai| bIsarI bAta zloka meM batAI gaI hai--chAyA meM dhUpa nahIM rahatI aura dhUpa meM chAyA nahIM rahatI, arthAt dhUpa aura chAyA eka sAtha kabhI nahIM raha sakate usI prakAra asatya jahA~ rahatA hai vahA~ japa, tapa saMyama nahIM rahatA tathA jahA~ ye saba rahate haiM vahA~ asatya nahIM ttiktaa| ___ isaliye jo buddhimAna vyakti hote haiM ve kabhI satya ko dhAraNa karake apane japa, tapa tathA saMyama kI sAdhanA ko naSTa nahIM krte| santa tukArAma jI bhI saMkSepa meM satya aura asatya kI pahacAna isa prakAra karAte haiM-- satya tociM dharma asatya te karma, ANIka he varma nArhI duje // satya bhASaNa karanA parama dharma hai aura asatya bola nA karma bandhana kA kAraNa hai| Apa bhI eka dohA prAya: bolate haiM-- sA~ca barAbara tapa nahIM, jhUTha barAbara pApa / jAke hirade sA~ca hai tAke hirave Apa // arthAt--satya ke samAna anya koI dharma yA tapa nahIM hai tathA jhUTha bolane jaisA anya koI bhI pApa nahIM hai| jo vyakti satya bolatA hai usake hRdaya meM paramAtmA svayaM nivAsa karate haiN| vAstava meM jo satya bolatA hai, usakI Izvara bhI svayaM sahAyatA karatA hai eka udAharaNa se Apa ise bhalI-bhA~ti samajha pAyeMge / For Personal & Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 Ananda pravacana : tRtIya bhAga satya kI rakSA eka bAraha vratadhArI zrAvaka the| unake eka hI putra thA / ikalautA lar3akA hone ke kAraNa vaha bar3e lAr3a pyAra meM pala rahA thaa| pariNAma yaha huA ki usa para kisI kA anuzAsana yA aMkuza nahIM raha sakA tathA vaha duSTa mitroM kI saMgati meM par3a gyaa| durjanoM ko saMgati ke kAraNa usameM aura aneka avaguNa to mA hI gaye, sAtha hI vaha corI karane meM bhI nipuNa ho gyaa| dhIre-dhIre kaI vyakti Akara zrAvaka ke Age zikAyateM karanA prArambha kiyA ki ApakA putra corI karatA hai / yaha sunakara pitA ko bar3A dukha huA para unhoMne prema se putra ko samajhAyA-"beTA ! corI karanA mahApApa hai, sAtha hI vaha apayaza kA kAraNa bhI banatA hai ataH isa durguNa kA tyAga kara do| loga mujhe upAlambha dete haiN|" kintu putra ne uttara diyA-"pitAjI ! Apane mujhe corI karate hue dekhA hai kyA ? loga Akara jhUThI zikAyateM karane laga jAya to maiM kyA kruuN|" becArA pitA cupa ho gyaa| kahatA bhI kyA ? usane AMkhoM se to lar3ake ko corI karate dekhA nahIM thaa| para pApa kA ghar3A kabhI na kabhI phUTatA hI hai| eka bAra vaha lar3akA corI karate hue pakar3A gayA aura logoM ne gavAha ke rUpa meM usake pitA kA hI nAma likhavA diyaa| kyoMki ve jAnate the ki zrAvaka kabhI jhUTha nahIM bolte| ___ aba jaba cora putra kA mukadamA nyAyAlaya meM upasthita huA to usake pitA ko gavAhI ke liye bulavAyA gyaa| jaja ne usase prazna kiyA-"kyA tumhArA lar3akA coriyAM karatA hai ? isa corI meM bhI usakA hAtha hai kyA ? ___aba zrAvaka ke sAmane bar3I kaThinAI A upasthita huii| jhUTha vaha bola nahIM sakatA phira kahe kyA ? satya bole to beTA jela jAtA hai aura asatya kahe to usake vrata khaNDita hote haiN| phira bhI usane pUrNatayA vicAra kara satya bolane kA hI nizcaya kiyA aura maryAdita zabdoM meM uttara diyA "sAhaba ! Apane mere putra ke bAre meM pUchA hai / yadyapi maiMne ise corI karate hue kabhI dekhA nahIM hai kintu logoM ne samaya-samaya para Akara avazya isake corI karane kI zikAyateM mujhase kI haiN| yaha Apake sAmane hai Apa jaisA ucita samajheM kreN| mujhe kucha bhI nahIM kahanA hai|" zrAvaka ke aura eka pitA ke yaha zabda sunakara majisTreTa atyanta prabhAvita huaa| usake hRdaya meM AyA "kitanA satyavAdI pitA hai yaha ? para kaisA durbhAgya hai ki isake aisA kuputra paidA huaa|" For Personal & Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satya kA apUrva bala 167 kintu anta meM usane nirNaya dete hue yahI kahA--maiM kevala tumhAre pitA kI satyavAditA se prabhAvita hokara tumheM isa bAra chor3a rahA hU~ tathA AzA karatA hU~ ki aba tuma kabhI corI karane jaisA janghaya kArya nahIM kroge| bandhuo, isa udAharaNa se yahI zikSA milatI hai ki mAnava cAhe kaisI bhI vikaTa paristhiti meM kyoM na ho para use satya kA tyAga nahIM karanA cAhiye / satya eka aisI adbhuta zakti hai jisake prabhAva se anahonI sambhava ho jAtI hai aura jhUTha ke kAraNa banatA huA kArya bhI bigar3a jAtA hai / jhUThe vyakti kA koI kabhI vizvAsa nahIM karatA tathA use apratiSThA kA bhAgI bananA par3atA hai| bhale hI jhUTha madhura zabdoM meM bolA jAya, vaha hAni hI pahuMcAtA hai| kavi kulabhUSaNa pUjyapAda zrI tiloka RSijI mahArAja ne kahA bhI hai jhUTha batAvata sA~ca samokara, jahara milAya ke deta hai gUla / kahata tiloka kare mana ko vaza, jAya jamA vaza jhUTha ke sUla // kavi kA kathana hai madhura zabdoM meM bolA gayA jhUTha ThIka vaise hI kahalAtA hai, jaise gur3a ke andara viSa milAkara kisI ko de diyA jAya / isIliye pratyeka mAnava ko apane mana para saMyama rakhate hue asatya bhASaNa kI pravRtti kA sarvathA tyAga kara denA cAhiye / asatya bhAvI avizvAsa kA pAtra banatA hai / jaba maiM skUla meM par3hA karatA thA to pustaka meM eka pATha AyA thA, Apa logoM ne bhI use par3hA hogA-eka gar3ariye kA bAlaka jaba apanI bakariyoM ko carAne ke liye jaMgala meM jAtA thA to pratidina cillAtA thA-"bher3iyA AyA, bheDiyA aayaa|" usakI AvAja sunakara bhAsa-pAsa khetoM meM kAma karane vAle kisAna do cAra to bar3I tejI se daur3akara Aye para jaba dekhA ki lar3akA jhUTha mUTha ho cillAyA karatA hai to unhoMne phira usake cilla ne para AnA banda kara diyaa| para saMyogavaza eka dina bher3iyA sacamuca ho A gayA use dekhate hI lar3akA kA~pa gayA aura jora se cIkhA- "are daur3o bacAo ! bher3iyA AyA hai mujhe khA jaayegaa|" kintu Apa samajha sakate haiM ki usakA kyA pariNAma honA thA ? yahIM huA ki logoM ne usake cIkhane-cillAne ko jhUTha samajhA aura bher3iyA bakarI ko uThAkara le gyaa| For Personal & Private Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana : tRtIya bhAga asatya kA puTa diye ko jhUThA aura jhUThe dukAnadAra vastuoM isa saMsAra meM Ajakala manuSya apanI pratyeka kriyA meM binA nahIM rahatA / kacaharI meM dekhA jAya to vakIla sacce ko saccA pramANita karane ke prayatna meM rahate haiM, dukAnoM para kI adhika kImateM batAkara logoM ko Thagane kI koziza karate haiM aura parivAra meM bhI pratyeka sadasya asatya bhASaNa karake apane pitA kA bhAI kA yA anya kisI kA dhana har3apa jAne kI phirAka meM rahatA hai / 168 ina saba bAtoM ko lakSya kara kisI kavi ne manuSya ko jhir3akI dI hai :jhUla kapaTa sU mana bharyo jJAna dhyAna sUM dUra, kAma krodha se vana karyo rahyo ghamaNDa meM cUra, nUra saba khoya diyo thAro / -- kahA hai - "are ajJAnI ! tU jIvana bhara jhUTha aura kapaTa ke dhandhe hI karatA rahA aura isI kAraNa jJAna-dhyAna meM terA citta nahIM lagA / kevala bhogoM kI tRpti ke liye aura apane ahaMkAra kA poSaNa karane kI terI pravRtti banI rahI kintu isakA pariNAma kyA huA ? yahI ki tUne apanA nUra yA ki gaurava-kho diyA / " aura - saTTA paTTA tU kiyA, kiyA anokhA kAma / kAla bajArI meM pha~syo, liyo na sata gurunAma / kamAyo khoya diyo sAro 1 " are mUrkha ! yaha mAnava janma pAkara tUne kyA kiyA ? yahI anokhA kArya kiyA ki yA to saTTe ke bAjAra meM unmatta kI taraha dAva lagAtA rahA aura isase bhI sabra nahIM huA to kAlA dhandhA karatA rhaa| basa inase tujhe phurasata hI nahIM milI ki kabhI Izvara kA smaraNa karatA / para kyA tU samajhatA hai maiMne kamAI kara lI hai ? nahIM yaha jAna le ki ulaTe isa saba ke kAraNa tUne pUrva janmoM meM kiye gaye puNya kI sArI kamAi kho dI hai / jina puNya karmoM ke bala para yaha durlabha deha tujhe milI thI usa saMcita kamAI ko bhI tUne naSTa kara diyA hai / kavi ne Age bhI kahA hai bar3A banAyA baMgalar3A, kiyA pApa rA kAma / risvata sU dhana jor3iyo-jhUTha kamAyo nAma // bar3hAyo Arambha ro bAro / .. "are bhole prANI ! tUne pApa karma kara karake bar3e-bar3e baMgale banavA liye haiM para kyA tU inameM hamezA hI banA raha sakegA ? isI dvAra se nikAleMge eka mahAtmA ghUmate-ghAmate dinoM apanI bar3I bhArI havelI kisI seTha ke ghara jA pahu~ce / seTha ne unhIM banavAI thI / ataH mahAtmA jI ko bhojana karA For Personal & Private Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satya kA apUrva bala 166 kara vaha unheM apanI habelI dikhAne lgaa| AlIzAna makAna kI mahAtmAjI sarAhanA karate cale ge| kintu jaba seTha apane sundara zayanagRha meM unheM le gayA aura usameM rakhI huI durlabha vastuoM ko tathA usakI apUrva banAvaTa ko dikhAne lagA to mahAtmA jI ne kaha diyA--"seThajI ! saba kucha ThIka hai para eka bhUla Apane ise banavAte hue kara dI hai / " seThajI cauMka par3e aura bole--"bhagavan ! kyA bhUla ho gaI isakA nirmANa karane meM ?" - "tumane isameM se nikalane ke lie yaha dvAra kyoM banavA diyA ?" saMta zAMti pUrvaka bole - seThajI ha~sa par3e aura kahane lage--'vAha gurudeva ! agara isameM dvAra nahIM hotA to Apa aura maiM abhI isameM se Ate hI kaise ? aura phira binA dvArA kA bhI kamarA hotA hai kyA ?" ___ "para mere bhAI ? jaba tumhAre prANa isa deha ko chor3akara cale jAe~ge to loga isI dvAra se tumheM nikAla kara bhI to le jAe~ge na ! phira kyA isa zayanagRha meM tuma eka dina bhI adhika raha sakoge ? mahAtmA jI kI bAta sunate hI seTha ko Atma-bodha huA aura use apanI bhUla mahasUsa ho gaI ki ye saba vizAla makAna aura mahala mAnava ke lie vyartha haiM / AMkha mUdate hI inake mahatva usake lie raMcamAtra hI nahIM rhtaa| isIlie kavi ne kahA hai ki pApa-kama kara karake bar3e-bar3e baMgale banAkara tathA ghUsa aura rizvata le lekara dhanavAna ke rUpa meM prasiddhi pA lenA aura dhana kubera kahalAkara duniyA~ meM nAma kamAnA vyartha hai| isase kevala saMsAra bhramaNa bar3hatA hai| isa udAhahaNa se spaSTa ho jAtA hai ki asatya aura chala-kapaTa manuSya ko patana kI ora le jAte haiN| ataH pratyeka buddhimAna vyakti ko satya-dharma kI hI ArAdhanA karanI cAhiye / satya kA pAlana karane ke liye yaha anivArya nahIM hai ki vyakti sAdhu hI bana jAya / pratyeka sAdhAraNa vyakti yA cora, DAkU aura kasAI bhI satya kA pAlana kara sakatA hai phira Apa to itane bar3e-bar3e zrAvaka haiM, cAhe to sahaja hI satya kI ArAdhanA kara sakate haiN| vizvasa bar3I bhArI cIja hai / Apa posTa oNphisa meM jAte haiM aura binA bhAva-tAva kiye liphAphe yA kArDa kharIda lete haiM / kyA vahA~ Apa kArDa-liphAphoM ke paise kama karane ke liye kahate haiM ? nahIM kyoki Apako vizvAsa hai ki yahA~ inakI eka hI kImata hai / kintu ApakI dUkAna para jaba grAhaka AtA hai to vaha Apase kitanI hujjata karatA hai ? aisA kyoM ? kAraNa isakA yahI hai ki Apa bIsa rupaye kI vastu ke pahale tIsa rupaye dAma batAte haiN| grAhaka bho For Personal & Private Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 Ananda pravacana : tRtIya bhAga jAnatA hai ki Apa jyAdA dAma batAte haiM aura vaha pandraha rupaye se kahanA prArambha kara detA hai| pariNAma yaha hotA hai ki Apa kImata ghaTAte jAte haiM aura vaha thor3A-thor3A bar3hAtA jAtA hai| bar3I kaThinAI se eka sthAna para Akara phaisalA AtA hai aura vastu kI bikrI hotI hai| grAhaka kama se kama meM lenA cAhatA hai aura Apa adhika se adhika vasUla karane kI icchA rakhate haiM / isa para kitanI kaThinAI dukAna calAne meM hotI hai ? __ para isakI bajAya agara Apa apanI pratyeka vastu kI ImAnadArI aura saccAI se eka hI kImata rakheM to kitanI jhaMjhaToM se baca jAya ? kucha dina taka to avazya apanI sAkha banAne meM Apako pratIkSA karanI pdd'egii| para jyoM hI logoM ko mAlUma ho jAyegA ki ApakI dukAna para sahI aura eka hI dAma kI vastue~ milatI haiM to caTapaTa binA bhAva-tAva kiye ApakI vastue~ kharIdane lgeNge| Aja hama dekhate haiM ki kitaneka loga vyApAra karate samaya dAma ke sambandha meM jhUThI kasameM khA jAte haiM aura kasameM bhI kisakI ? apane yA apane parivAra vAloM kI nahIM, apitu dharma kI aura bhagavAn kii| ThIka bhI hai / jaba dharma kA patA nahIM aura bhagavAna ko dekhA nahIM to unakI kasameM khAne meM bigar3atA hI kyA hai ? para yAda rakho ! yaha jIvana hI AtmA kI Adi aura anta nahIM hai / pUrvakRta puNyoM ke bala para to Apako yaha manuSya kI janma aura buddhi mila gaI para beImAnI aura jhaTa-kapaTa ke kAraNa baMdhate jAne vAle karmoM ke kAraNa agale janma meM socane vicArane kI zakti bhI milegI yA nahIM yaha koI nahIM jAna sktaa| - saMsAra ke sabhI dharma satya kI mahimA kI mukta kaMTha se sarAhanA karate haiM ! mahAbhArata meM kahA gayA haisarvedAdhigamanaM sarvatIrthAvagAhanam / satyasyaiva ca rAjendra, kalAM nAhanti SoDazIm // samasta vedoM kA jJAna aura paThana tathA samasta tIrthoM kA snAna satya ke solahaveM bhAga ke barAbara bhI nahIM hotaa| aura to aura, jisa muslima dharma ko hama apanA dharma-virodhI mAnate haiM, usameM bhI kahA gayA hai ki satya ko apanAo, use chor3o mata 'balA tasa bisula hakkA vilbAtale va takamatula hkkaa|" ___ isakA artha hai-satya para AvaraNa mata DAlo, use chipAo mt| satya atyanta balazAlI aura parAkramI hotA hai / jisa prakAra sUrya ke samakSa andhakAra For Personal & Private Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satya kA apUrva bala 201 vilIna ho jAtA hai, usI prakAra satya ke sAmane asatya nahIM TikatA usakA lopa ho jAtA hai / kahane kA abhiprAya yahI hai ki satya sabhI dharmoM kA mukhya aMga mAnA gayA hai / sabhI ne usakI mahattA batAte hue use AtmA kA svAbhAvika aura parama pavitra guNa mAnA hai / pratyeka vaha sAdhaka jo mukti kA abhilASI hai tathA sAdhanA ke patha para bar3hanA cAhatA hai use sarva prathama satya dharmaM ko aMgIkAra karanA cAhie | satya ke abhAva meM vaha Atmonnati ke mArga para eka kadama bhI Age nahIM bar3ha sakatA kahA bhI hai "dharmaH satye pratiSThitaH / " satya hI mahAn hai ataH anya samasta dharma usI meM samAhita ho jAte haiM / vAstava meM hI jahA~ satya pratiSThita hotA hai vahA~ se chala, kapaTa, IrSyA, mithyAbhASaNa evaM anIti Adi samasta durguNa palAyana kara jAte haiM AvazyakatA kevala yahI hai ki mAnava dRr3ha saMkalpa sahita satya kI ArAdhanA kare tathA use durgA ko Ane se rokane ke lie eka sajaga praharI ke samAna niyukta kare / kyoMki tanika bhI asAvadhAnI se agara eka bhI durguNa hRdaya meM praveza kara gayA to usake sAthiyoM ko Ate dera nahIM lagegI / - satya kA sthAna satya kA sthAna kevala vacana meM hI nahIM honA cAhie apitu mana aura zarIra meM use sthAna denA cAhiye / arthAt vacana se satya bolA jAnA cAhiye, mana meM bhI sacce vicAra lAne cAhiye aura unhIM ke anusAra karma meM bhI saccAI honI cAhiye / kisI kavi ne mahAtmA puruSa ke lakSaNa batAte hue kahA bhI hai manasyekaM vacasyekaM, karmaNyekaM mahAtmanAm / manasyanyad vacasyanyat, kArye cAnyad durAtmanAm // mahAtmA puruSa ke mana, vacana tathA karma, tInoM meM ekarUpatA rahatI hai tathA durAtmA athavA durjana vyakti ina tInoM meM bhinnatA rakhatA hai / arthAt - vaha mana meM socatA kucha aura hai tathA kArya kucha aura hI prakAra ke karatA hai / spaSTa hai ki kevala jihvA se bolA huA satya kabhI AtmA ko unnata nahIM banA pAtA, jaba taka ki usake anurUpa mana meM saccAI na ho aura mana kI saccAI ke anurUpa kriyA na kI jAya / dUsare sakatA hai ki jaisA mana meM vicAra kiyA jAya / aura jaisA bolA jAya usI ke karane para hI kahA jA sakatA hai zabdoM meM yaha bhI kahA jA vaisA hI bolA jAnA cAhiye anurUpa karma bhI kiye jAne cAhiye | aisA ki satya ko sacce arthoM meM svIkAra kiyA For Personal & Private Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 Ananda pravacana : tRtIya bhAga gayA hai / bho bhaya prAgI aisA karate haiM ve hI ajJAna ke andhakAra ko cIrakara jJAna ke Aloka kI ora bar3hate haiM tathA AtmA ko paramAtmA banAne kI yogyatA hAsila karate haiN| isalie pratyeka mumukSu ko agara apanI AtmA kA kalyANa karanA hai tathA cirakAla se isa saMsAra-cakra meM pisatI huI apanI AtmA ko ananta duHkhoM se bacAnA hai to use mana, vacana aura karma ina tInoM se hI satya ko ramAnA hogA anyathA lakSya-siddhi usase kosoM dUra rhegii| satya bhASaNa bhI dhajita hai bandhuo sunakara Apako Azcarya hogA ki kyA satya bolanA bhI kabhI hAnikara hotA hai aura jise bolane se inkAra kiyA jAtA hai ? hA~, yaha satya hai| hamAre zAstra kahate haiM- satya kA mUla RjutA arthAt saralatA hai tathA asatya kA mUla krodha mAna, mAyA tathA lobha Adi cAroM kaSAya hai / Apa jAnate hI haiM ki kaSAya ke vaza meM hokara jo bhI kArya kiyA jAtA hai, vicArA aura bolA jAtA hai vaha sahI arthoM meM apanA zubha pariNAma nahIM dikhaataa:| isI prakAra kisI bhI kaSAya ke Aveza meM bolA huA satya bhI asatya hI sAbita hotA hai| mAnava jaba vAsanAoM ke phande meM phaMsA rahatA hai, bhogalipsA meM grasta rahatA hai tathA lobha aura lAlaca meM par3akara apanA viveka kho baiThatA hai usa samaya agara vaha satya bhI bolatA hai to vaha asatya hI mAnA jAtA hai / isI prakAra kisI ko apamAnita karane ke uddezya se, kisI ke prati vyaMga karane ke vicAra se athavA kisI kA upahAsa karane kI dRSTi se agara vaha satya bole to asatya kI koTi meM ginA jAtA hai| dazavakAlika sUtra meM kahA bhI hai taheva kANaM kANatti, paMDagaM paMDagattiya / vAhiyaM vAvi rogatti, teNaM coretti no vae / arthAt-krodha kaSAya ke vazIbhUta hokara kisI kAne vyakti ko kAnA kahanA, napusaMka ko napusaka kahanA athavA cora ko cora kahanA satya hone para bhI kaSTa, pahuMcAne kA kAraNa banatA hai ataH aisA satya bolanA varjita hai| isIliye mahApuraSa kabhI aisI bhASA kA prayoga nahIM karate tathA aisA satya nahIM bolate jo anya prANI ko duHkha pahuMcAtA hai aura usake aniSTa kA kAraNa banatA hai| eka udAharaNa se yaha bAta spaSTa ho jAtI hai For Personal & Private Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satya kA apUrva bala 203 mauna sarvottama bhASA hai ___eka mahAtmA kisI vana meM eka vRkSa ke nIce baiThe hue the| sahasA unhoMne eka mRga ko apane samIpa se bhAgakara kisI dizA meM jAte dekhaa| usake netroM se lopa hote hI usake pIche par3A huA zikArI vRkSa ke samIpa AyA aura mahAtmA jI se pUchane lagA - "mahArAja ! abhI-abhI eka hiraNa idhara AyA thA vaha kisa ora bhAgakara gayA hai ?" saMta ne zikArI kI bAta kA koI uttara nahIM diyA, pUrNatayA mauna rahe / agara ve mRga ke jAne kI dizA batA dete to yadyapi vaha unakA satya-bhASaNa hotA kintu usase eka niraparAdha prANI kI hatyA ho jAtI / ataH unhoMne mauna rahanA hI uttama samajhA / vaise bhI kama bolanA tathA adhika se adhika mauna rahanA jJAnavRddhi, buddhi ke vikAsa tathA smaraNa zakti ko bar3hAne meM sahAyaka hotA hai / kahate bhI haiM "maunaM sarvArtha sAdhanam / " kahane kA abhiprAya yahI hai ki mAnava satya bole para vaha priya aura hitakara ho kisI ko pIr3A pahuMcAne vAlA aura anarthakArI na ho| agara usake satya se aisA hotA hai to vaha satya, satya nahIM hai| AzA hai Apa mere Aja ke kathana ko samajha gae hoMge tathA yaha bhI samajha gae hoMge ki sahI arthoM meM jise satya kahA jAtA hai vaha kitanA mahima maya hai aura mana, vacana tathA zarIra se kisa prakAra usakI ArAdhanA karanI cAhie / chala, kapaTa tathA mAyAcArI ke sAtha bolA huA satya na to dUsaroM ko lAbha pahuMcAtA hai aura na hI bolane vAle kI AtmA ko unnata banA sakatA hai / ulaTe vaha AtmA ke patana kA kAraNa banatA hai| isalie jo prANI apanI AtmA kA hita cAhate haiM, use adhogati kI ora prayANa karane se rokanA cAhate haiM tathA sadA ke lie ananta sukha aura ananta zAnti kI goda meM vizrAma karanA cAhate haiM, unheM satya ko usake zuddha rUpa meM apanAnA cAhie tathA icchita lakSya kI pUrti ke prayatna meM juTa jAnA caahie| For Personal & Private Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-sAdhanA kA mArga' dharmapremI bandhuo, mAtAo evaM bahano ! kaI dinoM se hamArA viSaya kriyA ruci ke svarUpa kI jAnakArI ke liye cala rahA hai / kriyA ruci kise kahate haiM isa sambandha meM jJAna, darzana, cAritra tapa, vinaya aura satya kA varNana samayAnusAra kiyA jA cukA hai| aba gAthA meM 'samiI' zabda hai / samiI yAnI samiti / vyAkaraNa zAstra kI dRSTi se dekhA jAya to samiti meM 'sam' upasarga hai aura iti 'iNa' dhAtu hai / iNa kA artha hai clnaa| yaha saba milAkara samiti kA artha hotA hai acchI taraha se clnaa| para prazna uThatA hai samiti acchI taraha se kidhara calane ko kahatI hai ? kyA dillI bambaI jaise bar3e-bar3e nagaroM kI ora yA amerikA igalaNDa jaise videzoM kI ora ? nahIM, vaha mokSa mArga kI ora acchI taraha se gati karane ko kahatI hai / mokSa mArga ke viruddha calanA samiti nahIM khlaatii| samiti pAMca prakAra kI hai- IryA samiti bhASA samiti, eSaNA samiti AdAnabhANDa mAtra nikSepaNA samiti tathA uccAra prazravaNa khela jalla siMghANa pariSThAyanikA samiti / (1) pAMca samitiyoM meM pahalI IryA samiti hai| IryA samiti kise kahate heM yaha yoga zAstra meM batAyA gayA hai lokAtivAhite mArge, cumbite bhAsvadaMzubhiH / janturakSArthamAlokya, gatirIryA matA satAm / / arthAt -- jisa mArga para logoM kA AvAgamana ho cukA ho aura jisa para sUrya kI kiraNeM par3a rahI hoM yA par3a cukI hoM , usa para jIva-jantuoM kI rakSA ke liye Age kI cAra hAtha bhUmi dekhakara calanA santa puruSoM ke mata se IryA samiti hai| For Personal & Private Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-sAdhanA kA mArga 205 isa prakAra viveka pUrvaka gamana karane se kisI anya prANI ko kaSTa nahIM hotA usakI kisI prakAra kI hAni nahIM hotI ulTe apanA bhI lAbha hogA ki prathama to anya prANiyoM ko kaSTa pahuMcAne ke kAraNa baMdhane vAle karmoM se bacAva hogA tathA patha para bikhare hue kA~ToM se pairoM kI takalIpha nahIM hogI aura Thokara Adi lagane se gira par3ane kA Dara bhI nahIM rhegaa| rAjasthAnI bhASA meM bhI dekhakara calane se hone vAle lAbha ko bar3e rucikara zabdoM meM kahA gayA hai nIce dekhyAM guNa ghaNA, jIva jantu Tala jAya / Thokara ko lAge nahIM par3I vastu mila jAya // dekhakara calane ko kitanA kalyANakara mAnA gayA hai ? kahA hai nIce dRSTi DAlakara calane se eka to jIvoM kI dayA hogI dUsarA phAyadA Thokara nahIM lagatI, tIsare saDaka para par3I huI vastu bhI prApta ho sakatI hai| isa prakAra AdhyAtmika aura sAMsArika, donoM dRSTiyoM se nIce dekhakara calane se lAbha hotA hai| vaiSNava sampradAya meM bhI IryA samiti kI dUsare zabdoM meM puSTi kI gaI hai| kahA hai dRSTipUtaM nyaset pAdaM, vastrapUtaM jalaM pibet / satyapUtAM vaded vAcaM, manaHpUtaM samAcaret // - manusmRti padya kA pahalA caraNa hamAre viSaya kI puSTi karatA hai / isameM kahA gayA hai - agara tumheM calanA hai to dRSTi se pavitra bhUmi para apane kadama rakhane cAhiye / dRSTi se pavitra bhUmi kA kyA artha hai ? yaha nahIM ki najara DAlI aura jamIna pavitra ho gaI / artha yahI hai ki apanI dRSdi se mArga ko dekho ki vaha kIr3e-makor3e tathA anya sUkSma jIvoM se yukta to nahIM hai| agara vaha sUkSma prANiyoM se rahita hai to use pavitra mAnakara usa para kadama bar3hAo / aisA karane se dravya aura bhAva donoM taraha se lAbha hai| dravya dRSTi se jIva hiMsA nahIM hogI aura bhAva dRSTi se AtmA para pApoM kA bojha nahIM bddh'egaa| padya ke dUsare caraNa meM kahA hai - 'jala ko vastra se chAne binA na piyo' / binA chAnA huA jala pIne se aneka bAra kaI jIva udara meM cale jAte haiM jo vahA~ bar3hakara takalIpha dete haiM athavA zarIra ke anya kisI hisse se nikalate haiM jinheM 'bAlA' kahA jAtA hai| __ Age kahA gayA hai--'vANI ko satya se pavitra karake bolo|' isa viSa meM hama kala kAphI vivecana kara cuke haiM / vastuta: vahI vANI pavitra au uccAraNa kiye jAne yogya hai jo satya se paripUrNa hai / For Personal & Private Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 Ananda prabacana : tRtIya bhAga padya kA cauthA aura atima caraNa hai- 'manaH pUtaM samAcaret / ' mana meM jo pavitra vicAra Ae~ una ke anupAra kArya kro| hamAre bhAiyoM meM koI isakA galata artha bhI le sakatA hai ki mana meM to corI karane kI, juA khelane kI, zarAba yA gA~jA pIne kI bhAvanA bhI AtI hai to kyA usake anusAra hI kara lenA cAhiye ? nahIM. yaha pahale hI batA diyA gayA hai ki mana ko jo pavitra lage vahI kArya karane cAhiye / yadyapi manuSya galata kArya karatA hai kintu vaha yA to majabUrI ke kAraNa, Adata ke kAraNa yA lobha tathA svArtha ke kAraNa unheM karatA hai / kintu usakA mana unheM galata to mAnatA hI hai / kyoMki mana ko dhokhA nahIM diyA jA sktaa| isaliye svayaM mana kI gavAhI se pavitra mAne jAne vAle kAryoM ko karane kA hI padya meM Adeza diyA gayA hai| _ 'IryAsamiti' arthAt dekhakara calanA / yaha bAta kevala jaina dharma yA vaiSNava dharma hI nahIM kahatA, muslima dharma bhI yahI kahatA hai / usakA kathana hai ___ "jere kadama hajAra jAnasta // " kadama yAnI paira, jere yAnI nIce tathA jAnasta yAne jantu / to kahA gayA hai "tumhAre pairoM ke nIce hajAroM jantu ho sakate haiM ata: pUrNa sAvadhAnI se dekhakara clo|" __ isa prakAra hamAre vItarAga prabhU ne IryAsamiti ke dvArA sAvadhAnI pUrvaka calane kI jo ajJA dI hai vaha sarva sammata hai tathA anya dharma bhI usake pAlana kA Adeza dete haiM / sajjana tathA santa puruSa IryA samiti kA pAlana karane meM pUrNa sAvadhAnI rakhane kA prayatna karate haiM / hamAre liye to dazavakAlika sUtra ke pA~caveM adhyayana meM spaSTa Adeza diyA gayA hai-"tumheM gocarI ke liye bhI jAnA hai to dhyAna rakho kisI ke ghara meM sIr3hI lagAI huI hai to usa para mata cddh'o|" kyoMki gira jAne para loga upahAsa kareMge ki santa asAvadhAna rahe aura gira par3e / isake alAvA koI bahana yA bhAI sIr3hI se koI vastu sAdhu ko baharAne ke liye utAre to vaha vastu bhI grahaNa mata karo kyoMki kadAcit vaha vyakti gira par3e to sAdhu ke nimitta se hI use coTa lagegI aura use kaSTa hogaa| isaliye IryA samiti kA pAlana karanA sAdhu ke liye to Avazyaka hai ho pratyeka manuSya ke liye bhI anivArya hai| (2) bhASA samiti--dUsarI bhASA samiti kahalAtI hai| isa samiti ke viSaya meM bhI yogazAstra meM ullekha hai avadyatyAgataH sarvajanInaM mita bhASaNam / priyA vAcaMyamAnAM, sA bhASAsamiti rucyate // For Personal & Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-sAdhanA kA mArga 207 bhASA sambandhI doSoM se bacakara prANI mAtra ke lie hitakArI parimita bhASaNa karanA bhASA samiti hai| bhASA samiti saMyamI puruSoM ke lie atyanta priya hotI hai| ___sAdhu ke lie mauna dhAraNa karanA atyanta uttama hai kintu sadA mauna rakhane se jIvana meM kArya nahIM calatA ata: use vANI kA prayoga karanA jarUrI ho jAtA hai / ataH bhASA ke prayoga ke lie kucha niyama bhI banAe gae haiM / yathA sAdhu krodha, mAna, mAyA lobhAdi kaSAya tathA hAsya aura bhaya se prerita na hokara bole| Avazyaka hone para hI kama se kama bole nirarthaka bakavAda na kare aura vikathAoM se dUra rhe| apriya eva kaThora bhASA kA prayoga na kare tathA bhaviSya meM hone vAlI ghaTanAoM ke viSaya meM nizcayAtmaka rUpa se kucha na khe| jo ba teM satya rUpa se dekhI, sunI, aura anubhava na kI ho unake viSaya meM nizcita rUpa se kucha na kahe tayA para-pIr3A janaka satya bhI na bole / asatya bhASaNa to pUrNa rUpa se vajita hai hii| - isa prakAra bhASA ke viSaya meM sAdhu ko bar3I sAvadhAnI rakhane kI aura bhASA ke jo solaha doSa mAne jAte haiM unheM bacAkara bolane kI AvazyakatA rahatI hai anyathA dUsarA mahAvrata jo ki satya hai vaha bhaMga hotA hai| vaise bhI pratyeka mAnava ko apanI bolI meM viveka aura madhuratA rakhanA hI cAhie / anyathA jitane bhI va kayuddha aura mAra-pITa ke prasaMga Ate haiM ve bhASA ke anucita prayoga se hI ghaTate haiM / viveka aura madhuratA pUrNa bhASA bolI jAne para aisI apriya ghaTanAoM kI saMbhAvanA nahIM krtii| maiM to kahatA hU~ ki Akhira madhura vacana bolane meM vyakti kI hAni hI kyA hotI hai ? kharca to upase kucha nahIM hotA ulTe prIti aura sammAna kI prApti hI hotI hai / Apako eka dohA yAda hI hogA kAgA kiptakA dhana hare, komala kisako deta / mIThe vacana sunAya ke, jaga apanA kara leta / / kauA aura koyala donoM hI bolate haiM / kauA kisI se dhana letA nahIM aura koyala kisI ko kucha detI nhiiN| vaha kevala apanI madhura vANI se logoM ko vaza meM karatI hai tathA kauA karkaza AvAja ke kAraNa vyaktiyoM ko manako napharata se bhara detA hai| kahane kA abhiprAya yahI hai ki tAkata bolane meM nahIM hai varan bolane kI miThAsa meM hai / isalie cAhe zrAvaka ho yA zrAvikA sAdhu ho yA sAdhvI, For Personal & Private Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Te08 Ananda pravacana : tRtIya bhAga pratyeka ko apanI vANI kA uccAraNa karate smaya bar3A viveka aura bar3I madhuratA rakhanI cAhie / zAstroM ke anusAra karkaza, kaThora, aura marmakArI bhASA kA prayoga karanA varjita hai / isalie vyakti ko apanI jabAna para sadA aMkuza rakhanA cAhie / sAdhuoM ke lie dUsarA mahAvrata satya bhASaNa hai tathA pA~ca samitiyoM meM dUsarI bhASA samiti hai / donoM kA ghaniSTa sambandha hai / mana meM AyA jo baka diyA, yaha sAdhu kA lakSaNa nahIM | sAdhu ko bahuta soca vicAra kara apane zabdoM kA prayoga karanA caahie| kyoMki hitaM manohAri ca durlabhaM vacaH lAbhaprada aura sAtha hI cittAkarSaka vacana bahuta alabhya hote haiM / bhASA kA sthAna bar3A U~cA mAnA jAtA hai / uttama bhASA bolane vAlA a kahalAtA hai | ThANAMga sUtra meM Arya nau prakAra ke mAne gae haiM / jAtiArya, kula Arya jJAna-Arya, darzana-Arya, cAritra - Arya mana- Arya, vacana - Arya tathA kAyA se Arya / isa prakAra ATha taraha ke lakSaNa Arya puruSa ke lie batAye gaye haiM tathA isI meM eka navA~ vacana Arya bhI mAnA gayA hai / arthAt - jo madhura, hitakara evaM satya - bhASI ho vaha bhI kArya kahalAne kA adhikArI hai / vaha tabhI yaha adhikAra prApta karatA hai, jabaki apanI bhASA para saMyama rakhatA hai / zreNika caritra ke eka kathAnaka se yaha bAta ApakI samajha meM A sakatI hai ki satyavAditA kA kitanA jabardasta prabhAva par3atA hai / saccA sAdhutva rAjA zreNika sAdhu-saMtoM para tanika bhI AsthA nahIM rakhate the ulaTe unheM nIcA dikhAne ke prayatna meM rahate | kintu rAnI celanA ko jaina dharma aura dharma guruoM para aTUTa AsthA thI tathA vaha bhI aise saMyoga ke lie utsuka thI jise pAkara vaha rAjA ko sacce sAdhu kA mahattva batA sake / rAnI celanA atyanta buddhimatI evaM jJAnavatI thii| eka bAra jabaki rAjA zreNika rAjamahala meM hI the / eka saMta ne mahala meM praveza karanA cAhA / kintu rAnI ne unheM dekhate hI apanI tIna aMguliyA~ U~cI kI / jinakA artha thA-- 'agara Apa andara padhAranA cAhate haiM to batAie ki ApakI mana, vacana evaM kAya, ye tInoM guptiyA~ yA yoga nirmala hai yA nahIM ?' munirAja ne yaha dekhakara apanI do aMguliyA~ U~cI kIM aura eka nIcI rakhI / celanA ne isa para saMketa ke dvArA hI andara Ane kA niSedha kara diyA / saMta usI kSaNa ulaTe pairoM ma thara gati se cala diye / For Personal & Private Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-sAdhanA kA mArga 209 kucha samaya pazcAt dUsare saMta rAjamahala kI ora Ate hue dikhAI diye aura rAnI celanA ne usI prakAra apanI tInoM aMguliyA~ U~cI karake mUka prazna pUchA-uttara meM dUsare saMta ne bhI kevala do aMguliyAM U~cI kI aura eka nIce jhukAlI / rAnI ne unheM bhI andara Ane se inkAra kara diyaa| isI prakAra tIsarI bAra eka santa padhAre aura rAnI ke dvArA vahI kriyA duharAI gii| santa ne bhI spaSTa rUpa se eka aMgulI nIcI karake do ko U~cA kiyA aura rAnI ke inkAra karane para usI praphullabhAva se lauTa ge| rAjA zreNika yaha saba apanI A~khoM se dekha rahe the / tInoM saMtoM kA AnA, aMgu le meM kA U~vA nIvA karanA aura unakA raMca mAtra bhI burA na mAnate hue loTA ja nA dekhakara cakita raha gae / utsukatA ko na dabA pAne ke kAraNa rAnI celanA se unhoMne isa sabakA rahasya puuchaa| rAnI ne uttara diyA"Apa kRpayA una saMtoM se hI yaha bAta pUche to adhika acchA rhegaa|" zreNika ko isa saba AzcaryapUrNa kriyAoM kA bheda jAnane kI utkaMThA thI ataH ve prathama bAra Ane vAle saMta ke samIpa gae aura unase pUchA- "mahAtman ! Apa rAjamahala meM padhAra rahe the, kintu rAnI ke tIna aMguliyA~ U~cI karane para Apane eka nIce jhakAI vaha kyoM ?" - saMta ne sahaja bhAva se uttara diyA -"rAjan ! mahArAnI jI ne tIna aMguliyAM Upara kI thIM usake dvArA unhoMne mujha se yaha pUchA thA ki merI tInoM guptiyAM arthAt mana, vacana aura kAya ye tInoM yoga dRr3ha haiM yA nahIM ? kintu maiMne do aMguliyA~ U~cI karake aura eka nIce jhukAkara yaha uttara diyA thA ki mana aura vacana to mere dRr3ha haiM kintu kAya arthAt zarIra saMyamita nahIM hai, usase mujhe doSa lagA huA hai / " .. rAjA zreNika bar3e cakita hue aura punaH pUchane lage-"Apako zarIra se kyA doSa lagA ?" muni bole--"maiM sAdhanA kara rahA thA usa samaya kisI vyakti ne sambhavataH mujhe pASANa samajhakara mere pairoM para agni jalAI aura maiMne agni se bacane ke liye apane zarIra ko hilA diyA, isase agnikAya ke jIvoM kI hiMsA huI aura mujhe usa hiMsA kA pApa lgaa|" zreNika yaha sunakara stabdha raha gaye / socane lage- 'kaise haiM yaha mahAtmA jo apane zarIra ko bacAne ke liye bhI use hilA-DulA lete haiM to jIvoM kI hiMsA mAnate haiM tathA usa doSa ko spaSTa rUpa se svIkAra bhI kara lete haiN|" For Personal & Private Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 Ananda pravacana : tRtIya bhAga aba zreNika ko anya donoM santoM ke viSaya meM bhI jAnane kI utsukatA huI aura ve dUsare santa ke samIpa jA phuNce| unase pUchA-"mahArAja ! Apako tInoM yogoM meM se kauna-sA doSa lagA ?" santa ne uttara diyA-"mahArAja ! mere mana meM eka vicAra A gayA thaa| eka bAra jaba maiM kisI gRhastha ke yahA~ AhAra lene gayA thA to eka bahina mujhe AhAra pradAna kara rahI thI / AhAra lete samaya merI dRSTi usa bahana ke paroM kI ora calI gaI tathA mujhe yaha vicAra A gayA ki merI patnI ke paira bhI aise hI sundara the| isa vicAra ke kAraNa merI manogupti zuddha nahIM raha skii|" rAjA santa ko spaSTokti se atyanta prabhAvita hue aura tIsare santa ke samIpa bhI pahuMce / unase bhI unhoMne prazna kiyA-"bhagavan ! Apa rAjamahala meM kyoM nahIM padhAre ? kyA Apake yogoM meM se bhI koI doSapUrNa thA ?" muni ne uttara diyA-"merI vacana gupti meM doSa thA mahArAja !" "vaha kaise ?" zreNika kI utsukatA bar3ha rahI thii| muni bole-"mahArAja ! eka bAra maiM kisI mArga se gujara rahA thaa| usI mArga se eka rAjA bhI apanI caturaMgiNI senA lekara apane kisI duzmana se mukAbalA karane jA rahA thA / sapIma hI kucha bacce geMda khela rahe the / unameM se kucha hAra gaye aura bar3e naravasa ho gaye / yaha dekhakara merI jabAna se nikala gayA-"Daro mata, isa bAra jIta jAoge !" rAjA ne yaha zabda suna liye aura soca liyA ki jaba santa ne hI kaha diyA hai ki jIta jAoge to phira maiM avazya jItU gA / aisA socakara usakA sAhasa atyadhika bar3ha gayA aura vaha raNa meM vijaya hokara lauTA / Ate hI usane kahA :___ "mahArAja ! ApakI kRpA se hI maiMne duzmanoM ko samApna kara vijaya prApta kii|" maiMne cauMkate hue pUchA- "maiMne Apa se kyA kahA thA ?" rAjA bolA-Apane kahA thA na ki "Daro mata isa bAra jIta jaaoge|" to rAjan ! isa prakAra baccoM ko kahe hue mere zabdoM ko usa rAjA ne apane liye samajha liyA aura unake kAraNa apane-ApameM asIma sAhasa mAnakara usane raNAMgaNa meM saikar3oM vyaktiyoM kI jAne liiN| yaha saba mere asAvadhAnI se kahe hue zabdoM kA prabhAva thaa| isaliye mujhe vacanagupti meM doSa lagA aura maiM mahArAnI calegA kI kasauTI para kharA na utara pAne ke kAraNa rAjamahala meM na jAkara vApisa lauTa aayaa|" For Personal & Private Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-sAdhanA kA mArga 211 rAjA zreNika santoM kI bAta se bahuta hI camatkRta hue aura socane lage kitanA ucca jIvana hai ina santoM kA ? apanA choTe se choTA doSa bhI ye doSa mAnate haiM tathA apane vacanoM para kitanA saMyama rakhate haiM ? vAstava meM hI ye sacce sAdhu haiN| AnI bhASA para pUrNa saMyama rakhanA kitanI bar3I bAta hai ? saMskRta ke eka zloka meM kahA bhI hai : svastuteH paranivAyA; kartA loke pade pade / parastuteH svanidAyAH, kartA kopi na vidyate // arthAt apanI stuti yA prazaMsA karane vAle to Apako kadama-kadama para mila jAyeMge kintu auroM kI stuti tathA apanI nindA karane vAle mahApuruSa ine-gine hI milege| ___ aura mahApuruSa tabhI mahApuruSa kahalAte haiM jabaki ve apanI bhASA para pUrNatathA saMyama rakhate haiM / bhASA kI saMyamitatA ke kAraNa hI anya puruSoM para unakA prabhAva par3atA hai, jisa prakAra rAjA zreNika para santoM kI satyavAditA aura apane doSoM kI spaSTa svIkArokti kA par3A thaa| (3) eSaNA samiti-tIsarI samiti eSaNA samiti kahalAtI hai / isakA artha hai muni AhAra sambandhI samasta doSoM kA bacAva karate hue gRhastha ke yahA~ se zikSA le| isa para zrI hemacandrAcArya ne apane yogazAstra meM eka zloka diyA hai : dvicatvAriztA bhikSA doSanityamadUSitam / muniryadannamAdatte, saiSaNA samitirmatA / / arthAt-pratidina bhikSA ke bayAlIsa doSoM ko TAlakara jo muni nirdoSa bhikSA lete haiM yAnI AhAra aura pAnI grahaNa karate haiM, use 'eSaNA-samiti' kahate haiN| ___ AhAra ke viSaya meM itanA dhyAna rakhane kA nirdeza isIliye diyA gayA hai ki AhAra ke sAtha sAdhaka ke AcAra aura vicAra kA ghaniSTa sambandha hai / sAdhaka athavA sAdhu kI saMyama mAtrA tabhI nirvighnata pUrvaka cala sakatI hai jabaki usakA AhAra sayama ke anurUpa zuddha evaM nirdoSa ho / kisI ne kahA bhI hai "jisa prakAra dIpaka andhakAra kI kAlimA kA bhakSaNa karake kajjala kI kAlimA hI paidA karatA hai, usI prakAra manuSya bhI jaisA khAtA hai vaise hI apane jJAna ko prakaTa karatA hai|" ___ asvAdavRtti evaM parimita a hAra kA bar3A bhArI mahattva hai| jo vyakti isa viSaya meM lolura tathA svAdiSTa bhojana kA abhilASI banA rahatA hai, vaha yathocita rUpa se saMyama kA nirvAha nahIM kara pAtA kyoMki azuddha aura gariSTha AhAra ko grahaNa karane se buddhi malina ho jAtI hai / isIliye muniyoM ko pUrNa tathA zuddha evaM saMyamita AhAra karane kA Adeza diyA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 Ananda pravacana : tRtIya bhAga kahane kA abhiprAya yahI hai ki sAdhu apanI ora se lagane vAle solaha doSa tathA gRhastha kI ora se lagane vAle bhI solahoM doSoM kA bacAva karake nirdoSa AhAra lAe tathA usakI binA sarAhanA athavA nindA kie asvAdavRtti se kevala zarIra calAne kA sAdhana mAtra samajha kara hI grahaNa kreN| isakA pariNAma yahI hogA ki zuddha AhAra ke kAraNa usakI buddhi nirmala banegI tathA buddhi nirmala rahane se AcaraNa bhI uttama raha skegaa| pavitra anna khAne se mana kI vRttiyA~ nirmala rahatI haiN| pavitra anna kaunasA ? eka bAra guru nAnaka ghUmate-ghUmate kisI gA~va meM jA phuNce| unake vahA~ pahuMcate hI gA~va bhara ke vyakti prasannatA se bhara gae tathA aneka vyakti apane-apane ghara se unake liye nAnA prakAra ke uttamottama khAdya padArtha banavAkara laaye| una logoM meM gAMva kA jamIMdAra bhI thA jo atyanta svAdiSTa aura madhura pakavAna banavAkara lAyA thaa| kintu guru nAnaka ne jamIMdAra kI eka bhI vastu ko grahaNa nahIM kiyA tathA eka garIba luhAra ko lAI huI binA cupar3I moTImoTI roTiyAM namaka ke sAtha khaaii| jamIMdAra ko apane lAye huye bhojana kA tiraskAra dekhakara bar3A kSobha huA aura usane nAnaka jI se pUchA "mahAtmAjI ! kyA kAraNa hai ki Apane mere lAe hue pakavAnoM ko to chuA bhI nahIM aura isa luhAra kI sUkhI roTiyoM ko khAyA ?" guru nAnaka ne muha se koI uttara nahIM diyA para luhAra kI roTI meM se bacA huA eka Tukar3A uThAyA aura use donoM hAthoM meM dbaayaa| roTI dabAte hI saba ne Azcarya se dekhA ki roTI meM se dUdha kI bUdeM Tapaka rahI haiN| usake pazcAt nAnaka jI ne jamIMdAra ke lAye hue pakavAnoM meM se eka miThAI kA Tukar3A uThAyA aura use bhI apane hAthoM se dbaayaa| dekhane vAle vyakti aura bhI camatkRta hue, jaba unhoMne dekhA ki miThAI meM se khUna kI bUMdeM jhara rahI haiN| aba guru nAnaka jI ne jamIMdAra ko sambodhana karate huye kahA-"dekho bhAI ! isa luhAra ne apanA paisA bar3I mehanata se tathA bar3e pavitra vicAroM ke sAtha kamAyA hai ataH isakA anna pavitratama hai / ise khAne se merI buddhi nirmala rhegii| kintu tumhArA paisA dUsaroM ko satAkara tathA unakA peTa kATakara anIti se kamAyA gayA hai ata: isase taiyAra kiyA huA anna dUSita hai| ise For Personal & Private Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-sAdhanA kA mArga 213 khAne para mujhe apanI buddhi aura vicAroM ke dUSita hone kA bhaya thA ataeva maiMne nahIM khAyA / apavitra aura dUSita anna se pApavRttiyA~ panapatI haiN| ___ jamIMdAra yaha sunakara bar3A lajjita huA aura usane apanI bhUloM ke liye guru nAnaka se kSamA maaNgii| bandhuo ! isa udAharaNa se yahI sArAMza nikalatA hai ki manuSya ko sadA zuddha tathA nekanIyatI se upAjita anna hI khAnA cAhiye / yadyapi muniyoM ko itanI chAnabIna kA maukA nahIM mila pAtA phira bhI unheM jahA~ taka ho sake zuddha AhAra hI lenA cAhie tathA pUrNa nigasakta bhAva se use grahaNa karanA cAhiye / yahI eSaNA samiti kA lakSaNa hai| aba hamAre sAmane cauthI samiti AtI hai (4) AdAnabhANDa nikSepaNa samiti- isase tAtparya hai-"muni ko apane pAtra, vastra, pustakeM Adi samasta vastue~ bar3I sAvadhAnI aura yatna se rakhanI tathA uThAnI cAhiye / kahA bhI hai AsanAdIni saMvIkSma, pratilikhya ca yatnataH / gRhNIyAnikSipedvA yat, sAdAnasamiti smRtAH // -yogazAstra Asana, rajoharaNa, pAtra, pustaka Adi saMyama ke upakaraNoM ko samyak prakAra se dekha-bhAla karake yAtanA pUrvaka grahaNa karanA aura rakhanA AdAna samiti kahalAtI hai| isa samiti kA vidhAna isIlie kiyA gayA hai ki saMyama ke lie Avazyaka upakaraNoM ko agara sAvadhAnI se uThAyA aura rakhA jAegA to usase atyanta sUkSma jantuoM kI hiMsA nahIM hogii| jo muni samyak prakAra se isa samiti kA pAlana karatA hai vaha aneka prakAra kI hiMsA se apanA bacAva kara sakatA hai ataH pratyeka vastu ko viveka pUrvaka hI uThAnA aura viveka pUrvaka hI rakhanA caahiye| saMyama mArga meM upayoga meM Ane vAlI vastue~ bhI do prakAra kI hotI haiM (1) oghopadhi (2) aupAhikopadhi / oghopadhi una vastuoM ko kahate haiM jo muni ko sarvadA apane pAsa rakhanI par3atI haiM / yathA-rajoharaNa / ise chor3akara kahIM bhI jAnA sAdhu ke liye niSiddha hai / hamAre AcAryoM ne to isake lie yaha maryAdA rakhI hai ki pAMca hAtha dUra kahIM bhI rajoharaNa ko chor3akara mata jaao| For Personal & Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 Ananda pravacana : tRtIya bhAga dUsare prakAra kI aupagrahikopadhi vastue~ kahalAtI haiN| jaise-dANDAdika yAnI lar3akI vagairaha / ina donoM prakAra ke upakaraNoM ko grahaNa karanA aura rakhanA yatanA ke sAtha honA caahiye| .. mAna lIjiye Apake pAsa pUjanI hai| kisI ne vaha Apase mAMgI aura agara Apane use pheMka kara de dI to isakA artha ayatanA evaM aviveka mAnA jaaegaa| keMkakara vastu dene se vAyuyAna ke jIvoM kI hiMsA to hotI hI hai sAtha hI aziSTatA bhI sAbita hotI hai / ziSTAcAra ke nAte vinayapUrvaka aura prema se mAMgI jAne vAlI vastu samIpa jAkara hI denI cAhiye / __ isake alAvA sAdhu ko apanI vastue~ yatra-tatra bikharI huI nahIM rakhanI cAhiye / sthAnaka yA Asare ke dvAra sarva sAdhAraNa ke lie sadA khule rahate haiM / ataH vahAM para agara sAdhu kI vastu bikharI huI idhara-udhara par3I raheM to eka to dekhane meM acchA nahIM lagatA, dUsare koI bhI maukA pAkara curA sakatA hai, tIsare anajAna vyakti kI Thokara Adi lagane se bhI daNDa pAtra Adi TUTa phUTa sakate haiN| jaba maiM navadIkSita thA, mujhe ina saba bAtoM kA pUrNatayA viveka nahIM thA, phalasvarUpa eka dina satI ziromaNi rAmakuvara jI ke ma0 va zrI sundara jI ma0 ne mujhase kahA thA--"choTe mahArAja ! apanI vastuoM ko yathAsthAna sambhAla kara rakhiye sAdhu ke liye aisA karanA anivArya hai|" Aja bhI mujhe mahAsatI jI ke ve zabda barAbara yAda haiM / unhoMne yaha bhI kahA thA-"hamAre zAstrakAroM kA kathana hai ki bhaNDopakaraNa Adi samasta vastu yathA-sthAna rakhane ke sAtha-sAtha vastra tathA rajoharaNa Adi kI donoM vakta pratilekhanA karanI caahie|" ___ aneka zrAvaka kahate haiM tathA koI-koI santa bhI kaha dete haiM-"inameM kyA sAMpa viccha haiM jo pratidina donoM vakta inheM dekheM ?" para sA~pa bicchUoM kA honA bhI koI asambhava bAta nahIM hai| hama Apa logoM ke zahara meM to avazya hI bar3I-bar3I bilDiMgoM meM Thaharate haiM kintu jaba vihAra meM hote haiM taba atyanta choTe kacce aura gande sthAnoM para bhI Thaharane ke prasaMga Ate haiM aura una bahuta dinoM se banda par3e makAnoM meM sA~pa bicchU aura kIr3e-makor3e Adi jantu kapar3oM meM tathA bhaMDopakaraNa meM Akara baiTha jAte haiN| eka bAra hama bodavar3a meM the| vahAM eka bhAI ne upavAsa kiyA aura sAyaMkAla meM pauSadha karane ke liye aayaa| hamane use pahale hI kaha diyA thA For Personal & Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-sAdhanA kA mArga 215 "bhAI pratilekhana kara lenaa|" usane jyoMhi darI aura caddara kA pratilekhana kiyA, eka bahuta bar3A aura kAle syAha raMga kA bicchU caddara meM se nikalakara bhaagaa| ___ sArAMza yahI hai ki vastroM meM jIva jantuoM kA AkAra chipa jAnA koI bar3I bAta nahIM hai / Apa gRhasthoM ko bhI anubhava hogA ki bahuta dinoM se banda par3I peTiyoM meM gadde rajAiyoM meM aura khAne-pIne kI vastuoM meM bhI aneka prakAra ke jIva utpanna ho jAte haiM / isIliye AdAna bhAMDa nikSepaNA samiti ke dvArA aneka prANiyoM kI hiMsA se bacane kA nirdeza diyA hai| (5) pAMcavIM samiti kahalAtI hai-'utsarga samiti / ' aura tanika vistAra se kahA jAya to isakA pUrA nAma hai-"uccAra prazravaNa khela siMghANa jalla pariSThApanikA samiti / isakA artha bhI eka zloka ke dvArA batAyA gayA hai-- kaphamUtramala prAyaM, nirjantujagatItale / yatnAghadutsRjetsA:dhuH sotsargasamitivet / / __ kapha, mUtra, mala jaisI vastuoM kA jIva-jantuoM se rahita pRthvI para yatanA ke sAtha muni tyAga karate haiM / yahI utsagaM samiti hai| bandhuo, AzA hai apa ina pAMcoM samitiyoM ke viSaya meM bhalI-bhAMti samajha gaye hoNge| para sAtha hI yaha bhI Apako samajha lenA cahiye ki inakA pAlana kevala muniyoM ko hI karanA cAhiye yaha bAta nahIM hai / aneka prakAra kI hiMsA se bacane ke liye jo ye pAMca prakAra ke vidhAna banAye gaye haiM ye zrAvakoM ke liye bhI utane hI AdaraNIya haiM jitane zramaNoM ke liye| isaliye pratyeka gRhastha ko bhI ina samitiyoM ko dhyAna meM rakhate hue inake pAlana karane kA pUrNa prayatna karanA cAhiye / kyoMki hiMsA ke pApa kA bhAgI banane se to pratyeka prANI ko bacanA caahiye| vizeSa taura se hamArI bahaneM jo rasoI banAtI haiM, unheM adhika se adhika upayoga aura viveka rakhane kI AvazyakatA hai| unheM dhyAna rakhanA cAhiye ki jUThe bartana ghaNToM yA ki subaha se zAma taka aura zAma se subaha taka vaise hI na par3e raheM, anyathA unameM anekoM makkhiyA~ aura macchara gireMge tathA unake marane se mahAn pApa unakI AtmA ko bhoganA pdd'egaa| isI prakAra zAka-sabjI ke chilake vagaira bhI bar3I sAvadhAnI se aura sApha jagaha meM DAlane cAhiye tAki prathama to adhika gandagI ke kAraNa unameM kITANu utpanna na ho jAyeM tathA asAvadhAnI ye khir3akiyoM aura chajjoM para se unheM pheMkane meM kisI vyakti para For Personal & Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 Ananda pravacana : tRtIya bhAga ve na gireM / aneka bAra hama dekhate haiM ki binA dekhe-bhAle ve upara se hI jUThana tathA rAkha Adi kA gandA pAnI sar3aka para pheMkatI haiM aura rAhagIroM ke vastroM para unake chIMTe uchala jAyA karate haiM aura jhagar3e bhI paidA ho jAte haiM ataH kahane kA abhiprAya yahI hai ki abhI-abhI batAI huI ina pAMcoM samitiyoM kA muni ko pUrNa rUpa se tathA gRhasthoM ko bhI yathAzakti vivekapUrvaka pAlana karanA cAhiye / tabhI hamArI kriyAe~ zuddha bana sakeMgI tathA kriyAoM ke nirdoSa banane se pApa-kamoM kA bhAra AtmA para kama cddh'egaa| manuSya ko kabhI nahIM bhUlanA cAhiye ki sAmAyika, upavAsa, pauSadha evaM anya tyAga-niyamoM kI apekSA bhI apanI kriyAoM meM viveka rakhanA adhika Atma kalyANakArI hai| isake abhAva meM dharmArAdhana kI bar3I-bar3I kriyAe~ bhI niSphala sAbita ho jAtI haiN| * For Personal & Private Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukti kA mUla : zracdA dharmapremI bandhuo, mAtAo evaM bahano ! kucha dinoM se hama 'zrI unrAdhyayana sUtra' ke aTThAisaveM adhyAya kI paccIsavIM gAthA ke AdhAra para kriyA ruci ke viSaya meM spaSTIkaraNa kara rahe the aura usake sandarbha meM jJAna, darzana, cAritra, tapa, vinaya, satya tathA pAMca samitiyoM kA varNana Apa bhalI-bhAMti samajha cuke haiM / Aja hama isI sUtra ke aTThAIsaveM adhyAya kI tIsavIM gAthA ke anusAra yaha samajheMge ki jIvana meM zraddhA kA mahattva kitanA hai aura yaha kisa prakAra mukti kA mUla mAnA jA sakatA hai| gAthA isa prakAra hai nAdaMsaNissa nANaM, nANeNa viNA na hunti caraNa gunnaa| aguNissa natthi mokkho, natthi amokkhassa nighaannN|| arthAt-jo vyakti darzana yAnI zraddhA rahita hai, use jJAna kI prApti nahIM hotI aura jJAna ke abhAva se usake jIvana meM caritra guNa nahIM A sakatA tathA cAritra guNa ke na hone para mokSa prApti sambhava nahIM hai| mokSa ke abhAva meM AtmA akSaya sukha prApta nahIM kara sktii| isa gAthA ke anusAra spaSTa hai ki mokSa-prApti ke liye sarvaprathama zraddhA Avazyaka hai aura dUsare zabdoM meM zraddhA hI mokSa kA mUla hai / zraddhA kA mahattva avarNanIya hai / hama loga prArthanA meM bhI kahA karate haiM "zraddhA hai so sArayAra, zraddhA ho se khevopAra" yAnI zraddhA hI jIvana meM eka sAra vastu hai jo saMsAra-sAgara se pAra utAra sakatI hai / isa virATa vizva meM pratyeka vyakti zArIrika, mAnasika athavA bhautika, kisI na kisI duHkha se pIr3ita hai aura vaha inase mukti prApta For Personal & Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 Ananda pravacana : tRtIya bhAga karanA cAhatA hai / kintu kevala cAhane mAtra se to koI bhI mukti prApta kara nahIM sktaa| use AtmA ko saMsAra mukta karane ke liye aneka pApar3a belane par3ate haiN| zraddhA jIvana ke nirmANa kA mUla mantra hai| isake abhAva meM vizva kA koI bhI prANI karmoM se mukta huA ho aisA kahIM bhI itihAsa nahIM khtaa| vyakti kitanI bhI pothiyA~ kyoM na par3ha jAya tathA kitanI bhI kalAe~ kyoM na sIkha jAya, agara usa meM zraddhA nahIM hai to vaha saba vidvattA aura kalAoM kI paripUrNatA usake jIvana ko apUrNa hI rakhatI hai / arthAt-vaha use isa bhavasamudra se pAra nahIM karA sktii| zraddhA ke dvArA mana kI aneka ulajhaneM sulajha jAtI haiM tathA buddhi vikasita hokara jJAna ko grahaNa karatI hai| kyoMki mana meM zraddhA hone para hI usameM vinaya guNa panapatA hai, jisake dvArA samyaka jJAna kI prApti hotI hai / zraddhA aura vinaya kA ghaniSTa sambandha hai / bhaddhA ke rUpa raddhA ke do rUpa hote haiM--pahalI samyak zraddhA aura dUsarI andhazraddhA / ina donoM meM jamIna aura AsamAna kA antara hotA hai arthAt donoM hI paraspara virodhI hotI haiN| samyak zraddhA meM vinaya guNa kA samAveza hotA hai jo guru pradatta jJAna ko prApta karAtA hai aura andha zraddhA meM kevala jida aura ahaMkAra kI bhAvanA rahatI hai jo jJAna prApti meM bAdhaka banatI hai tathA karmoM ke bhAra ko bar3hAtI hai isIliye Azyaka hai ki mumukSu samyak zraddhA ko apanAe tathA samyak jJAna kI prApti karake apane AcaraNa ko sudRr3ha banAe / bhagavad gItA meM kahA bhI hai "zraddhAvAn labhate jJAnaM, tatparaH saMyatendriyaH / " zraddhAlu puruSa hI jJAna prApta kara sakatA hai aura jJAna prApta hone para hI indriyoM kI saMyama-sAdhanA ho sakatI hai| sAdhaka agara jJAna prApta karanA cAhatA hai to usakI vItarAga ke vacanoM para tathA una vacanoM ko samajhAne vAle guru para pUrNa zraddhA aura vizvAsa honA ca hie tabhI guru samyak rUpa se ziSya ko jJAna-dAna de sakatA hai| zAratrakAroM ke kathanAnusAra jJAna bhI tIna prakAra kA mAnA jAtA haijaghanya, madhyama evaM utkRSTa / ArAdhanA ke thokar3e meM isa prakAra ke bheda batAye gaye haiN| For Personal & Private Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukti kA mUla : zraddhA 216 jaghanya ArAdhanA meM bhI pAMca samiti tathA tIna gupti kA to kama se kama jJAna cAhiye ho / jaghanya ArAdhanA karane vAle kA bhI bhagavAn kI vANI para vizvAsa aura bharosA hotA hai / aisI zraddhA bhI jisake dila meM hotI hai aura jJAna alpa hotA hai taba bhI bhagavAn kahate haiM ki vaha ArAdhaka hai / virAdhaka vahI kahalAtA hai jo bhagavAn ke jJAna ko na mAne, usa para AsthA na rakhe / aise vyakti ke pAsa jJAna ho to bhI vaha na hone ke barAbara hai / isake viparIta zraddhAlu vyakti sadA yahI vicAra karatA hai - "saMsAra meM mujhase kitane bar3e-bar3e santa aura satiyA~ haiM jinheM gyAraha aMga aura caudaha pUrva kA jJAna hotA hai / mere pAsa to hai hI kyA ? usameM yaha vizvAsa avazya hotA hai ki mujha meM jJAna kI kamI jarUra hai kintu maiM bhagavAn kI AjJA meM to isIliye vaha ArAdhaka kahalAtA hai tathA isI bhAvanA aura AsthA ke kAraNa vaha zanaiH-zanaiH samyak jJAna ko prApti kA adhikArI bana jAtA hai / gAthA meM Age batAyA gayA hai -- jJAna ke binA caraNa guNa kI prApti nahIM hotI / caraNa yAnI paira aura caraNa yAni cAritra bhI hotA hai| caraNa kA artha pairoM se isaliye liyA gayA hai ki jJAna caraNa arthAt cAritra ke dvArA hI sAdhanA meM gati karatA hai / cAritra ke abhAva meM sAdhanA Age nahIM bar3ha sakatI cAritra agara uttama hai to sAdhaka Atma sAdhanA meM Age bar3hegA, pragati karegA anyathA bhautika jJAna kitanA bhI kyoM na ho, vaha kabhI mokSa ke liye kI gaI sAdhanA meM sahAyaka nahIM bana sakatA / jJAnasampanna AtmA hI sAdhanA patha para cala sakatI hai / uttarAdhyayana sUtra meM bhagavAn se prazna pUchA gayA hai " nANa sampannayAe NaM bhante ! ove kiM jaNayaI ?" arthAt - he bhagavan ! jJAna sampanna AtmA hogI usako kyA lAbha hogA ? uttara diyA gayA hai- " nANa sampannayAe jobe savvabhAvAhigamaM jaNayaI / nANasaMpannaNaM jIve cAuraMte saMsArakantAre na viNassaI / " jo jJAna sampanna hogA usake pAsa duniyA meM jitane bhAva haiM unakA jJAna rahegA / bhAvoM kA artha hai- jIba, ajIva, puNya pApa Adi samasta tattvoM kI jAnakArI honA / I jJAna sampanna AtmA cAra gati aura caurAsI lAkha yoniyoM meM bhaTakane ke liye jo araNya ke samAna saMsAra hai usameM bhaTakane se baca jAyegA / naraka For Personal & Private Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana : tRtIya bhAga saMsAra, tiryaMca saMsAra, manuSya saMsAra aura deva saMsAra, ina cAroM prakAra ke saMsAroM se mukta ho sakegA tathA inameM pha~sA nahIM rahegA ! kintu AvazyakatA samyak jJAna kI prApti kI tathA jina vacanoM para sampUrNataH AsthA rakhane kI hai / jinavANI kA mahattva batAte hue pUjya zrI amIRSi ne kahA hai- 220 kevalavaMta mahaMta jineza prakAza karI sabako sukhadAnI | yA suna hoya mithyA tama dUra lahe nija Atama rUpa pichAnI // jAmaprasAda anaMta tire ti haiM tiratejU amI bhava prANI / yA sama amRta aura nahIM dhana hai, dhana hai, dhana hai jinavANI || kahate haiM -- bhagavAn jinezvara ne jisa vANI kA uccAraNa kiyA hai tathA mahApuruSoM ne jise sarva sAdhAraNa ke ajJAnAMdhakAra kA nAza karane ke lie use prakAzadIpa banAkara prastuta kiyA hai. usake dvArA mithyAtva dUra ho jAtA hai tathA AtmA apane sacce svarUpa ko pahacAna letA hai| jisa amUlya vANI ke prabhAva se ananta AtmAe~ bhava-sAgara pAra kara cukI haiM, kara rahI haiM tathA bhaviSya meM bhI karatI raheMgI usa amUlya jinavANI ko bAra-bAra dhanya hai / prazna uThatA hai -- jina vacanoM ke jJAna meM aisI camatkArika zakti kaise hai, jisake kAraNa cAroM prakAra ke saMsAra naSTa ho jAte haiM ? zAstra meM isa bAta kA uttara diyA gayA hai - "jahA sUi sasuttA na viNassaI / tahA jIve sasutte saMsAre na viNassaI / nANa-vijaya-taba carite joge saMpAuNai sa-samaya para samaya visArae ya asaMghANijje bhavaI / " jo suI Dore sahita hotI hai vaha kho jAne para bhI Dore kI sahAyatA se arthAt DorA hAtha meM rahane ke kAraNa mila jAtI hai / kintu usameM agara dhAgA naDalA huA ho to phira use khojanA kaThina aura kabhI-kabhI to asaMbhava ho ho jAtA hai / isI prakAra jIva ke lie batAyA gayA hai ki vaha eka suI ke samAna hai aura usameM jJAna dhAge kA kAma karatA hai / jJAna rUpI dhAge sahita jo jIva hogA vaha adhika bhaTakegA nahIM aura kadAcit bhaTaka bhI jAegA to zIghra apane sthAna para A jAegA / utkRSTa jJAniyoM ke lie to kahanA hI kyA hai ? ve eka hI jIvana meM yA atyalpa kAla meM bhI pariNAmoM kI car3hatI se For Personal & Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukti kA mUla : zraddhA 221 mukti prApta kara lete haiM / kintu unase kama jJAna rakhane vAle bhI tIsare, sAtaveM, aura phira bhI nahIM to pandrahaveM bhava meM bhI mokSa ko prApta kara hI lete haiM / jJAna kA dhAgA isa jIva rUpI suI ko khIMca hI letA hai| ananta saMsAra meM sadA ke liye kho jAne nahIM detaa| ___ gAthA meM Age kahA gayA hai--jJAna se vinaya, tapa aura cAritra kI prApti hotI hai| to pahalI bAta yaha hai ki jJAna vinaya ke dvArA prApta kiyA jaae| agara avinaya kA mana meM udaya hogA to jJAna kA vikAsa ruka jaaegaa| eka udAharaNa hai-- zAna vRddhi meM roka kisI gAMva meM eka bar3haI rahatA thaa| vaha purAne jamAne kA thA, ata: sAdhAraNa vastue~ banAyA karatA thaa| kintu usakA lar3akA nae DhaMga kI vastue~ banAnA sIkha gayA kyoMki vaha apane kAma meM kAphI hoziyAra ho gayA thaa| lar3akA prAyaH naI-naI vastue~ yA mUrtiyA~ banAkara pitA ke pAsa lAyA karatA thA / bar3haI apane putra kI kalA kuzalatA para mana hI mana atyanta prasanna hotA tathA gaurava kA anubhava karatA thA kintu phira bhI usake kAma meM adhika se adhika cAturya lAne kI bhAvanA se vaha putra kI banAI huI vastu meM kucha na kucha nuksa nikAla detA thaa| yathA--'isake donoM hAtha samAna nahIM haiM, athavA A~kheM ThIka nahIM banI haiM / ' lar3akA A~kheM ThIka karake lAtA to pitA kaha detA-'isakA paira Ter3hA hai|' isa sabakA pariNAma yaha huA ki bar3haI kA putra apane kArya meM atyanta pravINa ho gyaa| kintu eka dina bAta bigar3a gii| putra atyanta parizrama karake eka bar3I utkRSTa kalAkRti kA nirmANa karake lAyA aura bolA-"pitAjI ! dekhiye ! Aja maiMne kitanI sundara cIja banAI hai ? pitA atyanta harSita huA kintu apanI Adata ke anusAra bolA-"beTA ! cIja to tumane bahuta acchI banAI hai para phira bhI isakI sundaratA meM kucha kamI raha gaI hai|" ___lar3akA pitA ke dvArA pratidina nuksa nikAle jAte rahane ke kAraNa kucha aprasanna to rahatA hI thA para Aja apanI atyanta parizrama se banAI huI kRti meM bhI pitA ke dvArA kamI nikAlI jAtI dekhakara kruddha ho gayA aura gusse se bolA For Personal & Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 Ananda pravacana : tRtIya bhAga "Apa hamezA merI banAI huI vastu meM galatI hI nikalA karate haiM, kabhI Apane apanI jindagI meM aisI vastu banAI bhI hai ?" aba bApa bolA-maiM jAnatA hU~ tuma mujha se bahuta hoziyAra ho, aura maiM tumhAre samAna sundara vastue~ banA bhI nahIM sakatA hU~ kintu maiMne tumheM adhika se adhika hoziyAra kalAkAra banAne kI icchA se tumhArI kRtiyoM meM kamiyAM batAI vIM / tumheM Aja merA kahanA burA lagA hai, ataH Aja se kucha nahIM khuuNgaa| para yAda rakhanA aba tuma Age bar3hane vAle nahIM ho|" Aja bhI hama dekhate haiM ki putra thor3A bahuta bhI par3ha likha jAte haiM to apane gurujanoM ko aura mAtA-pitA ko apane se hIna samajhane lagate haiM / kahate haiM"the kAI jANoM meM mhAro kAma Apa nipaTA leuuN| aise avinayI vyakti jinake hRdaya meM bar3oM ke prati zraddhA aura vinaya kI bhAvanA nAma mAtra kI bhI nahIM hotI ve kisa prakAra samyakajJAna kI prApti karake Atma-mukti ke mArga para bar3ha sakate haiM ? aise vyaktiyoM ko jaba guru ke prati zraddhA nahIM hotI to jina vANI yA jina vacanoM meM ruci kisa prakAra ho sakatI hai ? pUjyapAda zrI amIRSi jI mahArAja ne apane samasyApUrti padyoM meM bar3e sarala aura sundara zabdoM meM batAyA bhI hai ki kina vyaktiyoM ko jina bhagavAna ke vacanoM meM ruci nahIM hotI ? padya isa prakAra hai zubha zabda anUpa gambhIra mahA, __ svara paMcama vANi vade vibudhA / nara nArI pazu sura indra zacI mila, Avata baina pIyUSa chudhA // saba loka aloka ke bhAva kahe, Sadravya padAratha bheda mudhA / cita moda amIrikha hoya taba, _ 'kinako na ruce jina bena sudhA / / kahA gayA hai-bhagavAna ke jina gambhora, kalyANakArI aura jJAna garimA se ota-prota vacanoM ko sunane ke lie strI, puruSa, pazu, devatA aura indra bhI Ate haiM tathA unheM amRtamaya mAnakara apanI AtmA kI kSudhA ko tRpta karate haiM aura jo vacana, loka, aloka Sadravya evaM samasta padArthoM ko kara kakaMNavat spaSTa karake samajhA dete haiM tathA samasta prANiyoM ke hRdayoM ko praphullita dete haiM ve hI sudhAmaya vacana kinako nahIM rucate haiM ? isI prazna kA uttara dUsare padya meM diyA gayA hai jise samajhanA pratyeka vyakti ke lie Avazyaka hai / padya meM batAyA hai For Personal & Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukti kA mUla : zraddhA 223 nahiM jAnata jeha nijAtama rUpa ratA para dravya cale virudhA / ghaTa jora mithyAjvara ko tihase, saba dUra bhaI nija dharma chudhA // mana lIna parigraha Arambha meM, prabhu sIkha na dhArata bheda dudhA / ju amIrikha jIva abhavya huve, tinako na ruce jina caina sudhA // kahA gayA hai-jo vyakti apane Atma-svarUpa ko nahIM samajhatA, usakI ananta zakti para vizvAsa nahIM karatA tayA usameM rahe hue samyak darzana, jJAna evaM cAritra ke guNoM ko vikasita karane kA prayatna nahIM karatA apitu parapadArthoM meM hI Asakta banA rahatA hai, aise vyaktiyoM ke hRdaya meM sadA mithyAtva banA rahatA hai aura usa mithyAtva rUpI jvara ke kAraNa usakI AtmA meM dharma kI kSudhA kabhI balavatI nahIM hotii| vaha sadA svArtha meM andhA banA rahatA hai tathA nirantara parigraha kI vRddhi meM lagA rahatA hai / eka udAharaNa haitRSNA kA phala ___eka lakar3ahArA pratidina lakar3iyAM kATane ke liye jaMgala meM jAyA karatA thaa| dina bhara vaha lakar3I kATatA aura zAma ke vakta jaba bhArI gaTThA lekara lauTatA to use do-cAra Ane unheM becakara prApta hote the| parivAra meM patnI aura choTe-choTe bacce the ataH una ine-gine paisoM se sabakI udara pUrti honA kaThina ho jAtA thA aura isI kAraNa lakar3ahArA kAphI kRza ho gayA thaa| lakar3ahArA jisa mArga se pratidina gujaratA thA usI mArga para eka per3a ke nIce eka saMta dhyAna karate the| ve usa durbala lakar3ahAre ko pratidina udhara se gujarate hue tathA dina bhara ke parizrama svarUpa eka gaTThA lakar3I kA lAte hue dekhA karate the| eka dina unhoMne lakar3ahAre se usake viSaya pUchA-lakar3ahAre ne apanA pUrNa dukhada vRttAnta unheM btaayaa| saMta ko dayA AI aura unhoMne yaha socakara ki do-cAra Ane se isakA parivAra-sadA bhUkhA raha jAtA hai, unhoMne lakar3ahAre para hathelI para eka aMka likha diyA aura kahA--"Aja se tumheM pratidina eka rupayA apanI lakar3I kI kImata kA mila jAyA kregaa|" ___ lakar3ahArA bar3A prasanna huA aura khuzI ke mAre lagabhaga daur3atA huA sA hI ghara lauttaa| vahAM para apanI patnI se usane samasta ghaTanA kaha sunaaii| patnI bar3I cAlAka thI bolI-"are ! jaba saMta ne dayA karake tumhArI hathelI For Personal & Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 Ananda pravacana : tRtIya bhAga para eka kA aMka likhA thA to tumane usa para eka bindI aura kyoM na lagavA lI ? kyA tumheM itanA bhI nahIM sUjhA ?" becArA lakar3ahArA strI kI bAta sunakara apanI bhUla para dukhI huA para bolA-"bhAgavAn ! abhI isa eka ke aMka kI parIkSA to ho jAne de| agara yaha sacamuca hI mujhe eka rupayA roja dilAegA to bAda meM dekha lUgA / saMta to mere mArga meM hI rahate haiN|" isa ghaTanA ke bAda do-cAra dina nikala gae aura pratidina lakar3ahAre ko apanI lakar3I kA eka rupayA roja milane lgaa| yaha dekhakara to lakar3ahArA lAlaca meM A gayA aura usane eka dina punaH jAkara saMta se kahA- "mahArAja! ApakI kRpA se mujhe aba eka rupayA roja mila jAtA hai aura kisI taraha maiM bAla-baccoM sahita peTa bhara letA hU~ kintu hama meM se kisI ke tana para pUre vastra nahIM haiM aura zIta Rtu A rahI hai ataH Apa merI hathelI para eka aMka ke Age eka bindI aura lagA deM to hameM pahanane ko vastra aura or3hane bichAne ke lie bistara mila jaaeNge| ApakI bar3I kRpA hogI agara Apa aisA krdeN|" ___ mahAtmA jI ne dayA karake eka ke Age bindI lagAkara vahA~ dasa banA diye aura lakar3ahAre ko pratidina dasa rupaye prApta hone laga gye| kintu Apa jAnate hI haiM "jahA lAho tahA loho" jahA~ lAbha hotA haiM vahA~ lobha bar3hatA hI jAtA hai| isI lobha ke vazIbhUta hokara lakar3ahArA kaI bAra mahAtmA ke pAsa pahuMcA tathA sundara makAna tathA patnI ke liye jevara Adi kI AvazyakatAe~ batAkara eka ke aMka para kaI bindayAM lagavAtA calA gyaa| pariNAma yaha huA ki vaha apane zahara kA eka dhanADhya raIsa bana gayA aura atyanta vilAsitApUrvaka sukha se jindagI gujArane lgaa| kintu Apa jAnate hI haiM ki tRSNA kA kabhI anta nahIM hotA, usakA virATa udara kabhI bhI tRpti kA anubhava nahIM krtaa| mahAtmA sUradAsa jI ne kahA bhI hai tInahiM loka ahAra kiyo saba, sAta samudra piyo puni paanii| aura tahA~-tahA~ tAkata Dolata, kADhata A~kha durAvata prAnI // For Personal & Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukti kA mUla : zraddhA 225 dA~ta dikhAvata jIbha hilAvata, yA hita maiM yaha DAkinI jaanii| sundara khAta bhaye kitane dina, he tRsnA ! ajahUM na aghAnI / / tRSNA ke viSaya meM kahA hai ki yaha tInoM lokoM kA AhAra kara-karake bhI agha tI nahIM tayA sAtoM sAgaroM kA pAnI pI-pI karake bhI tRpti nahIM hotI / yaha sarvatra DolatI huI apanI bhayaMkara dRSTi se prANiyoM ko DarAtI tathA dhamakAtI hai aura unheM apane vaza meM kara letI hai| mujhe to aisA lagatA hai ki yaha sadA bhUkho rakhane vAlI tathA atRpta rahane vAlI eka DAkinI hI hai / - vastutaH isa tRSNA ke phera meM par3akara bar3e-bar3e buddhimAna aura samajhadAra bhI anta meM bar3e duHkhI hote haiM aura pazcAtApa karake anta meM ise kosate haiM / ____ yahI hAla usa lakar3ahAre kA bhI huaa| atala vaibhava prApta karake bhI use santoSa nahIM huA aura vaha phira eka dina santa ke pAsa jA pahuMcA / santa use dekhakara cakita hue aura bole - ''bhAI ! aba to tuma itane bar3e seTha ho gaye ho, apAra daulata tumhAre pAsa hai aba kyA cAhate ho ?" __se bolA "bhagavan ! ApakI kRpA jaba mere Upara ho gaI hai to eka choTA moTA rAjya bhI mila jAya to kyA bar3I bAta hai| itanI kRpA aura ho jAya ApakI to jIvana bhara ApakA ehasAna nahIM bhuuluugaa|" santa ko seTha kI bAta sunakara bar3A Azcarya huA aura mana meM krodha AyA socane lage - 'isa vyakti ko maiMne eka lakar3ahAre se itanA bar3A seTha banA diyA taba bhI isako tRSNA samApta nahIM huI ?' unhoMne kahA- 'lAo hathelI phailaao|'' seTha jI ne bar3I AzA aura utsAha se hathelI mahAtmA jI ke Age phailA dii| ___ santa ne usI kSaNa seThajI kI hathelI para se samasta bindiyoM ko chor3akara eka aMka miTA diyaa| pariNAma yaha huA ki seTha rAjA banane ke sthAna para punaH lakar3ahArA banakara raha gyaa| vaha kahAvata sArthaka huI ki "caube jI chabbe banane gaye aura dube hI raha gaye / ' isaliye pUjyapAda kavi zrI amIRSi jI mahArAja ne kahA hai - jo para dravya meM rata rahate haiM aura tRSNA ke phera meM par3akara apane hRdaya meM mithyAtva kA poSaNa karate haiM, unakI AtmA meM dharma kI kSudhA nahIM jaagtii| Age kahA hai - mana lIna parigraha Arambha meM, prabhu sIkha na dhArata bheda dudhA // ju amIrikha jIva abhavya huve, tinako na ruce jina baina sudhA / For Personal & Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 Ananda pravacana : tRtIya bhAga arthAt -- jo parigraha meM hRdaya meM dhAraNa nahIM karate aise rucikara nahIM lagatA / kintu jina vacanoM para vizvAsa na karane se aura unheM grahaNa na karane se mAnava kA jIvana kitanA apUrNa rahatA hai ? jJAna ke abhAva meM usakA AcaraNa sadAcaraNa nahIM kahalA sakatA tathA sadAcaraNa na hone se mokSa prApti kI saMbhAvanA hI nahIM rahatI / isake viparIta jo vyakti apane AcaraNa ko unnata banA letA hai vaha zanaiH zanaiH apanI AtmA ko paramAtmA banAne ke prayatna meM saphala ho jAtA hai / saMta vinobA bhAve ne kahA hai " jisane jJAna ko AcaraNa meM utAra liyA usane Izvara ko hI mUrtimAna kara liyA samajho / " manuSya kA AcaraNa hI yaha sAbita karatA hai ki vaha kulIna hai yA akulIna ! vIra hai yA kAyara, sadAcArI hai yA anAcArI / bhautika jJAna prApta kara lene se hI saccA jJAnI nahIM mAnA jA sktaa| isake alAvA aneka zAstra par3hakara bhI vyakti mUrkha aura ajJAnI kI koTi meM hI AtA hai, agara vaha usake anusAra AcaraNa nahIM karatA / ThIka usI prakAra jisa prakAra rogI DAkTara dvArA likhe auSadhiyoM kA sevana par3hatA hai tathA usako liye bhI pradIpa kA usameM likhI huI jina vacanoM ko lIna rahate haiM aura jina bhagavAna kI zikSA ko abhavya jIvoM ko jina vANI rUpI amRta bhI hue nuskhe ko bAra-bAra par3hatA hai kintu nahIM karatA / saccA jJa nI vahI hai jo apane AcaraNa meM utAranA hai / aise mahApuruSa dUsaroM ke kAma karate haiM, jisake prakAza meM anya vyakti apanA mArga pA lete haiM / gItA meM kahA bhI hai- yadyadAcarati zreSTha sttatadevetaro janaH / sa yatpramANaM kurute lokastadanuvartate // zreSTha puruSa jo-jo karate haiM anya puruSa bhI usase grahaNa karake usake anusAra vyavahAra karate haiM / vaha jo Adarza sthApita kara detA hai, loga usake anusAra calate haiM / jJAna se viveka jAgatA hai aura vivekayukta vicAra AcaraNa ko zuddha banAte haiN| manuSya ke jaise vicAra hote haiM vaisA hI unakA AcaraNa banatA hai / acche vicAra sundara bhaviSya kA nirmANa karate haiM aura bure vicAra manuSya ko adha: patana kI ora le jAte haiM / saMkSepa meM manuSya vaisA hI banatA hai jaise usake vicAra hote haiM kyoMki uttama vicAra hI manuSya ko uttama karma karane kI preraNA dete haiM / sundara vicAra hI manuSya ke sabase ghaniSTha evaM hitakArI mitra hote haiM / For Personal & Private Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukti kA mUla : zraddhA 227 eka pAzcAtya vidvAna ke vicAroM kI mahattA batAte hue kahA hai-- "They are never alone that are accompanied with noble thoughts. sundara vicAra jinake sAtha haiM ve kabhI ekAnta meM nahIM rhte| abhiprAya. yahI hai ki jisake vicAra sundara hote haiM vaha kabhI akelApana mahasUsa nahIM karatA kyoMki uttama vicAra para padArtha athavA bAhya jagata kI ora jAne kI apekSA apane andara kI ora jhAMkate haiM arthAt Atma-svarUpa ko pahacAnane kA tathA usakI ananta zakti ko khojane aura use upayoga meM lene kA prayatna karate haiM / isI prayatna meM lage rahane kA kAraNa unheM bAharo jagata kI apekSA mahasUsa nahIM hotI tathA unake hRdaya meM bAhya parigraha kI bar3hAne kI pravRtti nahIM jaagtii| __yaha saba hotA hai zraddhA ke dvaaraa| zraddhA hone para hI vyakti apane viSaya ke dvArA jJAna kI prApti karatA hai tathA jJAna prApta kara lene para use apane AcaraNa meM utaratA huA indriyoM para saMyama rakhatA hai aura dAna, zIla, tapa tathA bhAva kI ArAdhanA karatA huA mukti kA adhikArI banatA hai / spaSTa hai ki mukti kA mUla zraddhA hai| ___ baMdhuo ! yaha kabhI nahIM bhUlanA cAhiye ki zraddhA hRdaya kI amUlya vastu hai aura buddhi mastiSka kii| zraddhA meM vizvAsa hotA hai aura buddhi meM take / agara ye donoM TakarAte haiM to unakA pariNAma kabhI-kabhI bar3A bhayaMkara rUpa le letA hai| bhautika jJAna kI prApti karane vAle tathA anekoM pothiyA~ par3hakara jo vyakti jina vacanoM meM avizvAsa karatA hai tathA AtmA ke sacce svarUpa aura usake samyak jJAna, samyak darzana evaM samyak cAritra rUpI guNoM ko lekara kutarka karatA rahatA hai, vaha hRdaya kI AsthA ko kho baiThatA hai tathA mukti ke mArga se bhraSTa hokara avanati athavA adhogati kI ora prayANa karatA hai / isaliye agara hameM mukti kI kAmanA hai to sarvaprathama hRdaya meM AsthA athavA zraddhA kI sudRr3ha nIMva rakhanI cAhiye / Apane sunA hogA-zraddhA eka-eka kaMkara ko zaMkara banAne kI kSamatA rakhatI hai aura tarka zaMkara ko bhI kaMkara banA kara chor3atA hai jisake hRdaya meM zraddhA hotI hai usakI dRSTi samadRSTi bana jAtI hai| mahAtmA kabIra kA kathana hai-- samadRSTi sataguru karo, mero bharama nikAra / jaha dekhU taha eka hI sAhaba kA dIdAra / / samadRSTi taba jAniye, zItala samatA hoya / saba jIvana kI AtamA, lakhe eka soya / / For Personal & Private Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana : tRtIya bhAga citta meM samatA kA honA ho jIvana kI sarvottama avasthA hai / yaha avasthA unhIM ko prApta hotI hai jinake pUrva puNyoM kA udaya hotA hai / samadRSTi hI yoga - siddhi kA saccA svarUpa hai / jo prANI amIra, garIba, pazu-pakSI, sarpa evaM bicchU Adi samasta prANiyoM meM eka samAna cetana AtmA ko dekhatA hai, taba usake hRdaya meM kisI eka ke prati rAga, kisI eka ke prati virAga, kisI ke prati vaira-virodha athavA kisI ke bhI prati mahatva nahIM raha jAtA hai| use na koI zatru dikhAI detA hai aura na koI mitra / na svarNa para use lAbha hotA hai aura na miTTI se udAsInatA / aisI antaHkaraNa kI avasthA hone para use Atmika Ananda kI prApti hotI hai / para yaha samasta phala zraddhA kA hI hotA hai / zraddhA abhAva meM AtmA aura sama-bhAva kabhI nahIM AtA aura sama-bhAva yA samAdhi na Ane para AcaraNa athavA kriyAyeM pApa rahita nahIM bana pAtI / 228 isaliye bandhuo, agara Apako Atma-mukti ko abhilASA hai to sarvaprathama hRdaya meM zraddhA ko majabUta bnaao| isake dRr3ha hone para hI jJAna evaM caraNa arthAt cAritra kI prApti hogI tathA Apa zanaiH zanaiH mukti ke patha para cala sakeMge / For Personal & Private Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 samaya kA mUlya A~ko dharmapremI bandhuo, mAtAo evaM bahano ! zrI uttarAdhyayana sUtra ke dazaveM adhyAya meM bhagavAna mahAvIra ne apane pradhAna ziSya gautama ko sambodhita karate huye puna: puna: kahA hai- "samayaM goyama ! mA pamAyae / " arthAt - he gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda mata karo / prazna uThatA hai - pramAda kisa bAta meM nahIM karanA ? khAne-pIne meM ? ghUmane phirane meM ? kImatI vastrAbhUSaNa banavAne meM ? yA ki indriyoM ke sukhoM ko bhogane meM ? nahIM, bhagavAna ne ina bAtoM meM pramAda na karane ke liye nahIM kahA hai / unhoMne kahA hai- AtmA-sAdhanA karane meM pramAda mata karo, dharmadhyAya karane meM Alasya mata karo ! gautamasvAmI se hI yaha kyoM kahA gayA ? jijJAsA hotI hai ki bhagavAna ke anya hajAroM ziSya the phira unhoMne apane pradhAna ziSya gautama, jo ki svayaM hI caudaha pUrva kA jJAna rakhate the, mati jJAna, zrutajJAna, avadhijJAna evaM mana paryAya jJAna, ina cAroM jJAnoM ke dhanI the / anya prANiyoM ke mana ko samasta bAteM jAnane kI jinameM tAkata thI aura ar3hAI dvIpa ke andara jisameM jambUdvIpa, dhAtakI khaNDa aura ardhapuSkara Ate haiM inameM jitane bhI paMcendriya prANI the una sabakI bhAvanAoM ko jAnane aura samajhane kI zakti thii| aise mahAjAnI gautama ko hI bhagavAna ne eka samaya kA bhI pramAda na karane ko zikSA kyoM dI ? vaha isalie kI pradhAna ziSya hone para bhI unheM jo bAta kahI jAya use anya caudaha hajAra ziSya samajheM aura mAneM / vyavahAra meM bhI hama dekhate haiM ki hamAre gharoM meM bar3e vyakti jaise kArya karate haiM choTe bho unakA hI anukaraNa karane lagate haiM / sAdhu sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikA, kramazaH cAra tIrtha mAne jAte haiM | mukhyatA prathama tIrthaM sAdhu ko dI jAtI hai aura sAdhuoM meM bhI gautama svAmI sabase bar3e the, ataH unheM hI sambodhita karake bhagavAna ne samaya mAtra kA bhI pramAda na karane kI zikSA dI thii| vaha kevala unake lie hI nahIM thI apitu cAroM tIrthoM ke lie usa samaya bhI thI aura Aja bhI hai / For Personal & Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 Ananda pravacana : tRtIya bhAga bar3oM kA kArya hai choToM ko samajhadAra evaM buddhimAna samajhakara bhI unheM sadupadeza denA Apako anubhava bhI hogA ki jaba ApakA putra vyavasAya sambandhI kArya karane ke lie yAnI mAla kharIdane yA becane ke lie jAtA hai to Apa use ghara para aura sTezana para Trena meM baiThate-baiThate taka bhI cetAvanI dete haiM--' beTA ! jokhima sAtha hai / bahuta rupaye-paise pAsa meM haiM ata. bar3I sAvadhAnI rakhanA, adhika nidrA mata lenA, sajaga rahane kA prayatna krnaa|" __ aisA Apa kyoM kahate haiM ? Apa jAnate haiM ki ApakA putra hoziyAra hai, aura apane kArya meM catura hai / anyathA Apa use dhana va anya jokhima kA sAmAna dekara bhejate hI kyoM ? kintu phira bhI ApakA mana use zikSA dene kA hotA hai ataH bAra-bAra sAvadhAna rahane kI preraNA dete haiM / pitA apane samasta beToM ko koI bAta kahanA cAhatA hai to vaha bar3e lar3ake ko sambodhita karake hI vaha bAta kahatA hai / sasura bahuoM ko upadeza denA cAhatA hai to apanI putrI ko sIkha detA hai tAki bahue~ use sunakara svayaM hI usa hita-zikSA ko grahaNa kara skeN| isIlie bhagavAna mahAvIra ne apane priya evaM sabase bar3e ziSya gautama ko pramAda na karane kI zikSA dI jo Aja bhI hamAre aura Apa sabake lie utanA hI mahatva rakhatI hai| eka dRSTAnta aura bhI Apake sAmane rakhatA hU~--vAsudeva ke avatAra zrIkRSNa ne mahAbhArata meM yuddha ke samaya arjuna ko upadeza diyA thaa| joki Aja vizvavikhyAta gItA ke rUpa meM hamAre samakSa hai| kintu kyA vaha kevala arjuna ke lie hI thA ? nahIM, vaha upadeza usa samaya bhI pratyeka vyakti ke lie thA aura Aja bhI pratyeka vyakti ke liye hai| anyathA kyoM ghara-ghara meM 'bhAgavatagItA' par3hI jAtI ? muslima dharma meM kurAna sarvocca aura pavitra grantha mAnA jAtA hai / hajarata mohammada ne jinheM musalamAna apanA paMgambara mAnate haiM a. ne cAra dosta hajarata alI, hajarata abUbakara Adi ko jo upadeza diyA vaha kurAna zarIpha ke rUpa meM hai / para kyA vaha upadeza unhoMne kevala apane dostoM ko hI diyA thA ? nahIM, Aja usakA eka-eka zabda pratyeka musalamAna ke liye brahmavAkya ke samAna hai aura pratyeka musalamAna usakA pragAr3ha zraddhA aura bhakti se pArAyaNa karatA hai| ___ kahane kA abhiprAya yahI hai ki bhagavAna mahAvIra ne gautamasvAmI ko sambodhana karake kAla kA eka samaya bhI vyartha na gaMvAne kA jo upadeza diyA hai vaha Aja hama sabake lie hai aura hama sabhI ko pramAda kA tyAga karake For Personal & Private Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya kA mUlya A~ka 231 pratyeka pala kA sadupayoga karanA cAhiye kyoMki jIvana kSaNika hai aura na jAne kisa dina kisa vakta vaha samApta ho sakatA hai / kahA bhI hai duma-pattae paMDurae jahA, nivaDai rAigaNANa accae / evaM maNuyANa jIviyaM samayaM goyama ! mA pamAyae // uttarAdhyayana sUtra a 10 gA. 1 kahA gayA hai - vRkSa ke Upara jo pIle patte haiM ve kaba taka Thaharane vAle haiM ? havA kA eka jhoMkA Ate ho ve nIce gira jAte / isI prakAra manuSya kA jIvana hai jo kisI bhI samaya naSTa ho sakatA hai / ataH he gautama! samaya mAtra kA bhI vilamba Atma-sAdhanA meM mata karo / jIvana ko kSaNikatA kA eka aura udAharaNa uttarAdhyayana sUtra ke dasaveM adhyAya kI dUsarI gAthA meM diyA hai kusagge jaha osabindue, thovaM ciThTai lambamANae / evaM maNuyANa jIviyaM samayaM goyama ! mA pamAyae // jisa prakAra kuza ke agrabhAga para jala kA bindu camakatA hai | kintu usakI camaka kitane samaya taka ThaharatI hai ? sUrya kI eka kiraNa ke par3ate hI vaha sUkha jAtI hai / isI prakAra manuSya kA jIvana alpakAla kA hai, ataH he gautama ! eka samaya ke lie bhI pramAda mata karo / vastuta: jisa prakAra gautama svAmI kA jIvana eka-eka pala karake bIta rahA thA, usI prakAra hamArA jIvana bhI eka-eka pala karake hI samApta hotA jA rahA hai aura una jaise divya puruSa ko bhI jaba bhagavAna ne cetAvanI dI bhI to hama kisa ginatI meM haiM ? gautama svAmI kA to pratyeka kSaNa ho uccatama sAdhanA meM vyatIta ho rahA thA aura Aja hamArA jIvana kisa prakAra saMsAra ke prapaMcoM meM bIta rahA hai, hama jAnate hI haiM / isIlie unakI apekSA hameM isa cetAvanI kI anivArya AvazkatA hai / agara yaha isI prakAra bItatA calA gayA to anta meM pazcAttApa ke alAvA kyA hAtha AegA ? kucha bhI nahIM / eka hindI ke kavi kA kathana hai- jIvana eka vRkSa hai phAnI, bacapana patta sAkha javAnI / phira hai patajhar3a khuzka bur3hApA, isake bAda hai khatama kahAnI / For Personal & Private Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana : tRtIya bhAga 1 phAno kA artha hai nAzavAna / to kavi kahatA hai--yaha jIvana eka vRkSa ke samAna nAzavAna hai / koI vyakti prazna karatA hai - jIvana aura vRkSa meM samAnatA kaise huI ? bacapana, javAnI aura bur3hApA kyA ye tInoM cIjeM vRkSa meM pAI jAtI haiM ? 232 isakA uttara dene vAlA vyakti bhI kama catura nahIM hai / vaha batAtA haijaba vRkSa ugatA hai, usameM sarva prathama komala patte Ate haiM, isI prakAra manuSya kA bacapana hotA hai, isake pazcAt vRkSa meM bar3I-bar3I aura puSTa DAliyA~ AtI haiM vaha manuSya kI javAnI ke samAna kahalAtI haiM / phala, phUloM aura sudRr3ha zAkhAoM se bharapUra vRkSa pratyeka mana ko mugdha kara letA hai tathA pratyeka prANI usase phala prApti kI tathA usakI chAyA meM vizrAma karane kI icchA karate haiM / isI prakAra jaba vyakti pUrNa yuvAvasthA ko prApta kara letA hai to usake snehI, svajana tathA putra, putrI, patnI, pitA athavA mAtA use aneka prakAra kI AzAe~ rakhate haiM aura manuSya kI vaha avasthA anya donoM avasthAoM se bhinna tathA ahaMkAra se bharI huI hotI haiM / use garva hotA hai ki maiM ina sabakA pAlana-poSaNa karatA hU~ tathA sabakA Azraya rUpa hU~ / kintu kyA vaha yuvAvasthA bhI sadA TikatI hai ? nahIM, usake lie yahI kahA jA sakatA hai rahatI hai kaba bahAre javAnI tamAma umra / mAninda bU gula, idhara AI udhara gaI || arthAt - javAnI kI bahAra kyA sampUrNa umra taka banI rahatI hai ? vaha to phUla kI khuzabU ke samAna idhara se AtI hai aura udhara calI jAtI hai / Azaya kahane kA yahI hai ki yuvAvasthA bhI sthAyI nahIM rahatI tathA jisa prakAra vRkSa komala koMpaloM se bar3hakara hrA-bharA tathA phala aura phUloM se eka dina lada jAtA hai / kintu anta meM patajhar3a ke Ate hI usake hare patte pIle par3a jAte haiM, aura una sabake jhar3a jAne se vRkSa ThUMTha ke sama na khar3A raha jAtA hai tathA kucha samaya pazca t ukhar3akara dharAzAyI hotA hai / usI prakAra yuvAvasthA kI raMgIniyoM meM bhUlA huA prANI alpakAla meM hI samasta rAga-raMga se hAtha dhokara jarAvasthA ko prApta karatA hai / vRkSa ke patajhar3a ke samAna hI manuSya vRddhAvasthA meM pUrNatayA zaktihIna ho jAtA hai jisa prakAra vRkSa ke patte pIle par3a jAte haiM, usI prakAra manuSya kA zarIra kamajora ho jAtA hai tathA tvacA jhurriyoM se bhara jAtI hai, indriyA~ nirbala ho jAtI haiM tathA sampUrNa zarIra jarjara ho jAtA hai / For Personal & Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya kA mUlya AMko 233 bhartRhari ne bhI vRddhAvasthA kA atyanta dayanIya citra upasthita kiyA hai gAtraM saMkucitaM gativigalitA bhraSTA ca dantAvaliH, dRSTirnazyati vardhate badhiratA vaktraM ca lAlAyate / vAkyaM nAdriyate ca bAndhavajano mAryA na zuzrUSate, hA kaSTaM puruSasya jIrNatrayasaH putro'pi mitrAyate // kahA gayA hai-mAnava kI vRddhAvasthA atyanta khedajanaka hotI hai / isa avasthA meM zarIra sikur3a jAtA hai / cAla dhImI ho jAtI hai, dantapaMkti TUTakara gira jAtI hai, dRSTi manda ho jAtI hai. kAna bahare ho jAte haiM, muha se lAra TapakatI hai, bandhuvarga bAtoM se bhI sammAna nahIM karate, putra bhI zatru ho jAte haiM, yahA~ taka ki strI bhI sevA-suzruSA nahIM krtii| __vAstava meM hI saMsAra meM aisA hotA hai / jisa putra ko mAnava anekAneka kaSTa sahakara bhI use pAla-posa kara bar3A karatA hai, anIti aura beImAnI se dhana kamAkara apane liye anekAneka karma-bandhana karatA haA bhI dhana joDatA hai vahI putra hoza samhAlane ke pazcAt tathA apanI patniyoM ke A jAne ke bAda pitA kI avajJA karatA huA unheM apazabda kahatA hai tathA use eka dina bhI sukha se bharapeTa anna nahIM khAne detaa| vRddhAvasthA kI dazA kisI nagara meM eka seTha rahatA thaa| apanI yuvAvasthA meM usane apAra vaibhava ikaTThA kiyA tathA vRddhAvasthA meM apane putroM ko apanA sampUrNa kArobAra saMbhAla diyaa| pariNAma yaha huA ki usake putroM ne samasta vyApAra aura dhana ko apane hAtha meM kara lene ke pazcAt pitA ko bAhara ke barAmade meM eka TUTI cArapAI para sulA diyA aura eka lAThI hAtha meM dekara kaha diyA-"pitAjI yaha lAThI Apake pa sa rakhI hai agara ghara meM kutte-billI athavA cora bhikhamaMge A jAyeM to unheM bhagAte rhnaa|" seTajI becAre kyA karate ? nirupAya he kara yahI kArya karane lge| ghara ke saba sadasya jaba khA cukate the taba unheM bacA-khucA khAnA bAhara hI mila jAyA karatA thaa| unakI bahue~ khAne kI thAlo aura loTe meM pAnI rakha jAyA karatI thiiN| __kucha dina isI taraha bIta gae / para seThajI kI putra badhuoM ko yaha vyavasthA bhI rucikara na lgii| ve kahane lagI- sasura jI bAhara baiThe rahate haiM ataH unheM bAra-bAra bAhara Ane-jAne para ghUghaTa nikAlanA par3atA hai isase bar3I parezAnI hotI hai / acchA to yaha ho ki inheM habelI kI UparI maMjila ke caubAre meM rakha diyA jAya / eka ghanTI inheM de deMge tAki koI kAma hogA to yaha ghanTI bajA deMge aura inheM vastu pahuMcA dI jaaegii|" For Personal & Private Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 Ananda pravacana : tRtIya bhAga seThajI ke putroM ne apanI patniyoM kI salAha se kahI huI bAta jaba sunI to use turanta maMjUra kara liyA aura apane pitA ko UparI maMjila para le jAkara vahA~ rahane kI unakI vyavasthA kara dii| becAre vRddha seTha Upara hI rahane lage / jaba unheM bhojana, pAnI yA kisI anya vastu kI AvazyakatA hotI to ve ghanTI bajA diyA karate the / ghanTI kI AvAja sunakara naukara-cAkara unheM unakI Avazyaka vastu vahIM de AyA karate the| yaha krama bhI kAphI dinoM taka calatA rahA / para eka dina seTha ke durbhAgya se unakA pautra khelatA-khelatA Upara calA gayA aura ghanTI ko apane liye sundara khilaunA samajhakara uThA lAyA / ghaMTI jyoMhI nIce gaI bUr3he kI muzkila ho gii| ghaMTI ke na bajane se kisI vyakti ko unakA dhyAna na AyA aura bhojana tathA pAnI ke liye dabe kaMTha se cIkhanA-cillAnA koI suna bhI na skaa| pariNAma yaha huA ki do dina bIta gae / bhojana ke binA to phira bhI seTha ke prANa Tike rahate, para jala ke na milane se ve kUca kara gae / ___to baMdhuo, isa jIvana kA aneka bAra isa prakAra anta hotA hai / kahA bhI yAvad vittIpArjanazakta, tAvat nija parivAre raktaH / tadanu ca jarayA jarjara dehe, vArtA ko'pi na pRcchati gehe / / --mohamudgara jaba taka dhana kamAne kI sAmarthya rahatI hai, taba taka kuTumba ke vyakti saba taraha se prasanna rahate haiM / isake bAda bur3hApe meM zarIra ke jarjara hote hI koI bAta bhI nahIM puuchtaa| isIliye mAnava ko samaya rahate hI ceta jAnA cAhiye arthAt jisa avasthA meM usakA zarIra sazakta rahatA hai, samasta indriyA~ kAma karatI haiM tathA vaha apanI icchAnusAra apane dhana kA dAna-puNya dvArA sadupayoga kara sakatA hai use kara lenA cAhiye / dharmArAdhana ke liye vRddhAvasthA kI pratIkSA karanA jIvana ko vyartha naSTa kara denA hI hai| hama jAnate haiM ki saMsAra ke sabhI puruSa gRha tyAga kara sAdhu nahIM bana sakate kintu saMsAra meM rahakara bhI jo mana ko saMsAra meM nahIM ramAte ve Atma-mukti ke mArga para saphalatApUrvaka cala sakate haiM / tyAga (dAna' mana se kiyA jAtA hai| coroM ke dvArA curA le jAne para, spardhA ke kAraNa dAna dene para athavA putra-pautroM ke dvArA le liyA jAne para vaha tyAga dhana kA tyAga nahIM kahalAtA / For Personal & Private Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ skegii| samaya kA mUlya A~ko 235 mahAbhArata meM kahA gayA hai :-- "jisane icchA kA tyAga kiyA hai; usako ghara chor3ane kI kyA AvazyakatA hai, aura jo icchA se ba~dhA huA hai, usako vana meM rahane se kyA lAbha ho sakatA hai ? saccA tyAgI jahA~ rahe vahI vana aura vahI bhavana-kaMdarA hai|" jo vyakti isa bAta ko samajha lete haiM, ve apane jIvana kA eka bhI amUlya kSaNa vyartha nahIM jAne dete / nItikAroM ne kahA bhI hai :-- 'kSaNazaH kaNazazcava, vidyAmarthaM ca sAdhayeta / " arthAt manuSya kSaNa-kSaNa kA upayoga karake jJAna hAsila kare tabhI jJAnArjana ho sakatA hai tathA vyApArI eka-eka kaNa kA, jJAnI eka-eka anAja ke dAne ko saMgraha kare to dhana kA sagraha kara sakatA hai| sArAMza kahane kA yahI hai ki dhanava na bananA hai to eka-eka kaNa kA saMgraha karo tathA jJAnavAna bananA hai to binA eka pala bhI naSTa kiye jJAna hAsila karo tathA Atma-sAdhanA ho skegii| jIvana kA eka eka kSaNa amUlya hai ata: pratyeka kSaNa kA jaba sadupayoga hogA tabhI lakSya kI prApti saMbhava ho skegaa| AtmA kA saccA ghara isa durlabha jovana kA lAbha vahI vyakti uThA sakatA hai jo sampaka jJAna kI prApti karake saMsAra kI anityatA aura asAratA ko samajha letA hai tathA isa jagata ko sarAya aura svayaM ko eka yAtrI mAnatA hai / mahAtmA kabIra ne kahA bhI hai : jisako rahanA uttaghara, so kyoM jor3e mitta ? jaise para ghara pAhunA, rahe uThAye citta // ita para ghara uta hai dharA, banijana Aye hATa / karma karInA bevi ke, uThi kara cAle bATa / itane sIdhe aura sAdara zabdoM meM kavi ne mAnava ko cetAvanI dI hai ki jisa vyakti ko apanI AtmA. puNya-pa pa tathA loka aura paraloka para vizvAsa hai vaha isa saMsAra se mamatva rakhe hI kyoM ? use isa saMsa ra meM isa prakAra rahanA cAhiye jisa prakAra eka mehamAna kisI ke ghara ja tA hai kintu yaha samajhakara ki yaha merA asalo ghara nahIM hai, usakA vitta azAMta rahatA hai tayA prati pala use apane ghara kA smaraNa AtA hai aura vaha apane ghara jAne ke liye mana meM maMsUbe bA~dhe rahatA hai tathA vyAkula banA rahatA hai / ___ uhAraNasvarUpa eka yAtrI kisI biyAvAna jaMgala meM se hokara gujaratA hai| mArga meM dina asta hone ko ho jAtA hai aura vaha ghabarAne lagatA hai / kintu usI samaya use eka choTA sA makAna yA pyAU mila jAtI hai tathA vahA~ raho For Personal & Private Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 Ananda pravacana : tRtIya bhAga vAlA vyakti prema se use ThaMDA jala pilAtA hai, rUkhA-sUkhA jo kucha usake pAsa hotA hai khAne ko bhI detA hai tathA rAtri vizrAma ke liye Agraha karatA hai| yAtrI vahAM Thahara bhI jAtA hai kintu vaha rAta kyA usakI nizcitatA se vyatIta hotI hai ? nahIM, use rAta bhara yahI vicAra hotA rahatA hai ki kaba prAtaHkAla ho aura kaba maiM apane ghara phuNcuu| __yahI hAla mAnava jIvana aura AtmA kA hai / AtmA kA saccA aura sthAyI ghara mokSa hai use anta meM pahuMcanA vahIM hai / yaha mAnava zarIra athavA anya jo bhI deha use prApta hotI hai vaha ghora jaMgala meM mile hue yAtrI ko milI huI usa pyAU ke samAna hai jisameM rAta bhara rahakara bhI use apane ghara pahuMcane kI AkAMkSA banI rahatI hai| isaliye pratyeka mumukSu ko sadA yahI vicAra karanA cAhiye ki mujhe isa mAnava deha meM bahuta kama samaya aura eka yAtrI ke nAte hI rahanA hai / ata: isa deha aura isa saMsAra meM Asakti rakhanA kevala karma-bandhana kA hI kAraNa hai| yaha saMsAra to eka hATa athavA bAjAra ke samAna hai / jisa prakAra hATa ke dina aneka vyApArI apanA-apanA mAla lekara Ate haiM tathA dina bhara kI bikrI ke bAda zAma hote-hote apanA bacA huA sAmAna sameTa kara apane gA~va kI ora cala dete haiM, usI prakAra yaha AtmA isa saMsAra-rUpI hATa meM alpakAla ke liye AtA hai tathA karmoM kI kharIdI-bikrI karake apane rAste para cala detA hai / agara puNya-karmoM ko kharIdatA hai to uttama gati kI ora agrasara hotA hai tathA pApa karmoM kA upArjana karatA hai to adhogati kI ora prayANa karatA hai / pariNAma yaha hotA hai ki use apane asalI ghara muktidhAma pahuMcane meM dera lagatI hai aura nAnA yoniyoM rUpI mArga meM bhaTakate hue anekAneka kaSToM aura yAtanAoM ko bhugatanA par3atA hai| mere kahane kA sArAMza yahI hai ki manuSya ko bhalI-bhAMti yaha samajha lenA cAhiye ki yaha saMsAra asAra aura mithyA hai / jisa prakAra pyAja ko jyoMjyoM cholate jAya~ usameM se pattoM ke alAvA aura kucha bhI prApta nahIM hotA, usI prakAra isa sasAra ke bhogoM ko jitanA bhI bhogA jAya usase lAbha kucha bhI nahIM hotaa| phira bhI mAnava cetanA nahIM hai tathA sAMsArika padArthoM aura sAMsa rika sambandhoM ke moha meM par3akara apanI Asakti ko bar3hAtA huA apanI hI hAni karatA hai| tulasIdAsa jI ne ThIka hI kahA hai - karata cAturI moha basa, lakhata na nija hata hAna / zuka-markaTa iva gahata haTha tulasI garama sujAna // dukhiyA sakala prakAra zaTha, samujhi parata toi nAhiM / lakhata na kaMTaka mIna jimi, azana bhakhata bhrama nAhiM / / For Personal & Private Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya kA mUlya A~ko 237 vyakti moha meM andhA hokara apanA hAni-lAbha nahIM dekhatA / indriyasukhoM ke phera meM par3a jAne se usakI tRSNA balavatI hotI jAtI hai aura usakI pUrti na ho pAne ke kAraNa vaha Akula-vyAkula hotA hai Asakti ke kAraNa krodha karatA hai tathA krodha janita moha ke kAraNa isa saMsAra meM pha~satA calA jAtA hai| isakA kAraNa yahI hai ki vaha na mAnava janma ke mahattva ko samajhatA hai aura na hI samaya kI kImata AMkAra jJAna-dRSTi se jagata kI asAratA ko jAna pAtA hai / kevala bhautika jJAna kI pustakoM ko raTa-raTAkara avazya hI apane Apako vaha vidvAna aura catura vyakti kI zreNI meM samajhane lagatA hai tathA apanI zikSA ke haTha se jipa prakAra totA baheliye ke jAla meM phaMsa jAtA hai aura bandara roTI ke lobha meM madArI ke kabje meM A jAtA hai usI prakAra vaha viSayoM ke lAlaca meM Akara saMsAra ke jAla meM ulajha jAtA hai / bhogoM kI lAlasA use ThIka usI prakAra jagata ke bandhana meM bAMdha detI hai, jisa prakAra kAMTe meM lagI huI roTI yA ATe ko khAne ke lAlaca meM machalI jAla meM phaMsa jAtI hai| kitane kheda kI bAta hai ki manuSya isa durlabha deha, arya kSetra ucca jAti athavA paripUrNa indriyAM pAkara bhI Atma-mukti ke apane virATa uddezya aura lakSya kI ora dhyAna nahIM detaa| vaha kevala duniyAdArI ke dhandhe meM hI phaMsA rahatA hai / jisa prakAra pazu apane bhaviSya kI koI kalpanA nahIM karate usI prakAra saMsAra ke sukhoM meM gRddha prANI bhI apane bhaviSya kA khyAla nahIM karate / aise mUr3ha prANiyoM meM aura pazuoM meM AkRti ke bheda ke alAvA aura kyA antara samajhA jAya ? kucha bhI nahIM / aise vyaktiyoM kA mahApuruSa bAra-bAra samajhAte haiM / kahate haiM kyA dekha divAnA huA re ? mAyA banI sAra kI suI aura naraka kA kuA re / hAr3a cAma kA banA pAMjarA tAmeM manuA~ sUA re| bhAI bandhu aura kuTumba kabIlA tinameM paca-paca mUA re / kahata kabIra suno bhAI sAdho, hAra calA jaga jUA re / mahAtmA kabIra kA kathana hai-he bhole prANI ! tU isa saMsAra meM kyA dekhakara divAnA ho rahA hai ? isa jagata meM jo kucha bhI dikhAI detA hai saba nazvara aura mithyA hai, kevala mAyA hai jo ki sAra kI suI ke samAna AtmA ko sadA koMcatI rahatI hai / dUsare zabdoM meM yaha jagata apane nAnA prakAra ke AkarSaNoM se manuSya ko lubhAtA hai aura usa para karmoM kA ananta bojhA lAdakara maraka rUpI gahare kue meM Dhakela detA hai / For Personal & Private Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 Ananda pravacana : tRtIya bhAga yaha AtmA jo ki ana ta zakti, ananta sukha evaM ananta teja kA koza hai, isa haDDI aura camar3e ke piMjare meM kaida hai kintu isa mAyAmaya saMsAra ko bhI vaha sukhamaya mAnakara mithyAtva kI gaharI nidrA meM soyA huA hai| ___ yaha jIva AtmA ke zuddha svarUpa ko bhUla gayA hai, apane lakSya kA use bhAna nahIM hai / kevala isa deha ke sambandhI kuTumbiyoM aura svajana-parijanoM ke liye ahanizi pacatA rahatA hai, unhIM ke sukha ke liye anyAya, anIti aura nAnA prakAra ke pApoM se dhanopArjana karatA huA karma-bandhana karatA hai tathA anta meM eka juArI jisa prakAra apane dhana ko khokara khAlI hAtha ghara lauTatA hai, usI prakAra yaha bhI isa jIvana kA kucha bhI lAbha na uThAtA huA apane ananta puNyoM se prApha durlabha mAnava bhava ko khokara caurAsI lAkha yoniyoM meM bhaTakane ke liye cala detA hai / isaliye bandhuo ! hameM samaya kI kImata samajhanI cAhiye tathA jIvana ke eka kSaNa ko bhI vyartha khoye binA jJAna-prApti evaM Atma-sAdhanA meM nirata rahate hue apane lakSya ko ora bar3hanA cAhiye / samaya ke eka-eka kSaNa ko bhI agara hama sArthaka kara leMge to bhaviSya ke anekAneka kaSToM se baca sakate haiM / agrejI meM eka kahAvata bhI hai "A stich in time saves nine." samaya para thor3A sA prayatna bhI Age kI bahuta sI parezAniyoM ko bacAtA hai| ___ isaliye bhagavAna mahAvIra ke upadeza ko hRdayaMgama karate hue hameM apane eka-eka kSaNa ko sArthaka karanA cAhiye / yaha kabhI nahIM bhUlanA cAhiye ki bItA huA samaya punaH lauTa kara nahIM AtA aura agara use khA diyA to anta meM kevala pazcAttApa hI hAtha AtA hai| * For Personal & Private Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 mAnava jIvana kI saphalatA dharmapremI bandhuo, mAtAo evaM bahano ! kala ke pravacana meM maiMne ziSya gautama ko bAra-bAra he gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda mata karo / batAyA thA ki bhagavAna mahAvIra ne apane pradhAna kahA thA - "sayamaM goyama mA pamAyae / " arthAt maiMne yaha bhI kahA thA ki bhagava na kA yaha upadeza kevala gautama svAmI ke liye hI nahIM thA apitu unake samasta ziSyoM ke liye, anya samasta sAdhusAdhviyoM ke liye tathA zrAvaka zrAvikAoM ke liye thA / Aja bhI vaha upadeza isI prakAra hamAre aura Apa sabhI ke liye hai / bhagavAna ne gautama ko upadeza dete hue eka gAthA aura kahI thI vaha isa prakAra hai ss ittariyammi Aue, vihaNAhi rayaM pure kaDaM joviyae bahu paccavAyae / samayaM goyama mA pamAyae // kahA hai- 'he gautama ! yaha manuSya kA AyuSya atyalpa hai aura usameM bhI anekAneka vighna Ate rahate haiM isaliye binA vilamba kiye pUrvakRta karma rUpI raja ko AtmA se alaga karo tathA jIvana ko kalyANakArI mArga para lagAo / kala maiMne Apako batAyA thA ki yaha jIvana eka vRkSa ke samAna hai jisameM bacapana rUpI aMkura, phala evaM phUloM se ladA huA yauvana tathA vRddhAvasthA ke samAna patajhar3a AtA hai tathA usake pazcAt saba khatma ho jAtA hai, kahAnI mAtra raha jAtI hai | koI prazna karatA hai ki yaha saba kyoM ho jAtA hai ? kyoM yaha jIvana rUpI vRkSa isa prakAra samApta hotA hai ? uttara meM yahI kahA jAtA haiAyuSya rUpI cUhe ise kutarate rahate haiM / cUhe do prakAra ke kahe jA sakate haiM eka sapheda aura dUsarA kAlA / dina rUpI cUhA zveta raMga kA hai aura rAtri rUpa kAle raMga kA / ye donoM bArI-bArI se vRkSa ko kutarate rahate haiM tathA vRkSa For Personal & Private Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 Ananda pravacana : tRtIya bhAga kA AyuSya isane samApta ho jAtA hai / manuSya ke jIvana ko bhI isI prakAra kAla rUpI cUhe samApta kara dete haiN| kAla kI zakti hama sadA dekhate haiM ki yaha ananta balazAlI kAla hamAre dekhate-dekhate hI nae ko purAnA banAtA hai aura purAne ko naSTa kara detA hai| kAla kI zakti ko athavA isakI gati ko koI nahIM roka pAtA / eka pala kA bhI vilamba kiye binA tathA eka pala kI bhI virAma lie binA nirbAdha rUpa se yaha apanA kArya kiye jAtA hai| bacce ko yuvA, yuvA ko vRddha banAtA huA eka dina vaha use isa saMsAra se le jAtA hai / __ kheda hai ki apanI AMkhoM se yaha saba dekhate hue bhI hama isa alpa-jIvana kA lAbha nahIM uThAte tathA hamArA mana isa saMsAra se virakta nahIM hotaa| saMskRta ke eka zloka se kahA gayA hai pratidivasamanekAn prANino ni.sahAyAn / maraNapathagatAMstAna prekSate mAnavo'yama // svagatimapi tathA tAma budhyate bhAvinI vA / / tadapi nahi mamatvaM duHkhamUlaM jahAti // kavi kA kathana hai-pratidina anekAneka prANI nissahAya ke samAna mRtyu ke mArga para jAte haiM / hama svayaM bhI dekhate haiM ki kAla balI ke sAmane kisI kA vaza nahIM cltaa| sAtha hI hama bhI jAnate haiM ki hameM bhI eka dina isakA zikAra bananA par3egA kintu phira bhI du.kha ke mUla mamatA kA hama tyAga nahIM kara paate| eka dina mujhe bhI maranA hai, yaha bhalI-bhAMti jAnate hue bhI vyakti mohamAyA meM adhikAdhika pha~satA calA jAtA hai / vaha adhikAdhika parigraha ikaTThA karatA hai tathA jIvana ke anta taka bhI use chor3anA nahIM cAhatA hai / pUjyapAda zrI amIRSi jI mahArAja ne isIlie mAnava ko cetAvanI dete hue likhA hai khalaka meM Aya lalacAyo hai viSaya sukha, phUlo phire kAla bhaya citta se visAra ke| bar3e-bar3e rAyA ghanachAyA jyoM vilAya tAko, lei gayo kAla jar3AmUla te ukhAra ke / For Personal & Private Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnava jIvana kI saphalatA 241 zvAsa hI kI Asa phera kauna visavAsa kare, le jAvana mAhIM kare chAra tana jAri ke| amIrikha kahe Aya, base the jagata mAMhI, anta ko sidhAye mahimAna dina cAra ke // kahA hai- "are mUr3ha / jIva ! tU isa jagata meM Akara viSaya-sukha maiM Asakta banA huA garva se phUlA nahIM samAtA / lagatA hai ki kAla kA tujhe tanika bhI bhaya nahIM hai / tabhI to anivArya rUpa se Ane vAlI mRtyu ke Dara ko hRdaya se visAra kara apane dhana-vaibhava tathA kuTumbiyoM ke moha meM Asakta banA huA hai| kintu yAda rakha ! isa jagata meM tU to kyA cIja hai, tere se bhI adhika samRddhizAlI puruSa aura bar3e-bar3e rAjA mahArAjA bhI isa saMsAra meM Akara vilIna ho gae haiM / kAla unheM isa prakAra jar3a-mUla se ukhAr3akara le gayA hai ki Aja unakA cihna bhI kahIM dikhAI nahIM detaa| kyA tU yaha nahIM jAnatA ki jaba taka tU kuTumbiyoM ke lie pacatA rahatA hai, unake lie nAnA prakAra ke pApa-karma aura anIti kara karake artha kA upArjana karatA hai tathA terI sAMsa calatI hai tabhI taka mujhe saba cAhate haiM para zvAsa ke samApta hote hI ve hI loga eka kSaNa kA bhI vilamba kiye binA terI deha jalAkara rAkha kara dete haiM / yahI to saMsAra kA niyama hai ki jo bhI isa pRthvI para AtA hai cAra dina mehamAna ke samAna rahakara anta meM saba chor3achAr3akara yahA~ se sidhAra jAtA hai / ___ kahane kA abhiprAya yahI hai ki manuSya ko apane durlabha jIvana aura isakI kSaNa-bhaMguratA ko samajhakara apane eka-eka kSaNa kA sadupayoga karanA caahie| use pratipala yaha dhyAna rakhanA cAhie ki mujhe koTi puNyoM ke phalasvarUpa jo paryAya milI hai ise kaise sArthaka banAyA jAya ? / mAnava kI jIvana saphalatA manuSya jIvana kI saphalatA ke viSaya meM logoM ke vicAra bhinna-bhinna prakAra ke hote hai / kucha vyakti jIvana kI saphalatA aTUTa dhana kI prApti meM samajhate haiM, kucha duniyA ke dvArA yaza aura prasiddhi prApta karane meM tathA kucha vyakti adhika se adhika sAMsArika sukhoM kA upayoga karane meM / aise vyaktiyoM kI dRSTi kevala bAhya saMsAra taka hI sImita rahatI hai aura ve isa janma ko hI sukhI banAnA apanA sarvotama lakSya mAna lete haiN| For Personal & Private Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana : tRtIya bhAga kintu jo jJAnI puruSa hote haiM ve isa zarIra aura isa saMsAra ko koI mahattva nahIM dete / kyoMki ve jAnate haiM - yaha deha kSaNa-bhaMgura hai aura isake naSTa hote hI samasta sAMsArika upalabdhiyA~ unake lie lopa ho jAtI haiN| 1 242 isalie ve apanI antarAtmA meM jhAMkate haiM tathA apanI AtmA ko jo ki punaH punaH nAnA prakAra ke deha piMjaroM meM baddha hotA hai, use mukta hone kA prayatna karate haiM / aise mahApuruSa sAMsArika sukhoM ko asthAyI mAnakara usa ananta sukha kI kAmanA karate haiM joki prApta hone ke pazcAt phira kabhI vilIna nahIM hotA / yahI kAraNa hai ki unheM isa saMsAra se koI lagAva nahIM hotA tathA ve saMsAra meM rahate hue bhI saMsAra se virakta rahate haiM / saccA sukha kahA~ hai ? eka mahAtmA ke pAsa eka vyakti AyA aura bolA - "mahAtman ! Apa aneka divya zaktiyoM ke dhanI haiM aura parama sukhI haiM ataH kRpayA mujhe bhI aisA koI mantra batAiye jisase maiM bhI sukhI bana jAU~ / mahAtmA bole - "bhAI vaha dekho ! nadI ke kinAre para eka pArasa patthara par3A hai | use le jAo / usa pArasa patthara se tuma jitanA bhI lohA chuaa| oge saba sonA bana jAegA aura tumheM saMsAra meM sukha hI sukha prApta hogA / " 1 sukha kI abhilASA rakhane vAlA vaha vyakti mahAtmA jI kI bAta sunakara prasannatA se bhara gayA aura daur3akara nadI ke kinAre se pArasa patthara uThA lAyA / use mahAtmA jI ko dikhAkara bolA- "bhagavan ! yahI hai kyA vaha pArasa patthara ?" "hA~ yahI hai, le jAo ise, isake dvArA tuma cAhe jitane lohe ko sonA banA lenA aura sukha se rahanA / vyakti atyanta prasanna hokara vahA~ se ravAnA huA para kucha dUra hI pahuMcA thA ki usake mana meM vicAra AyA "mahAtmA jI ne kitanI saralatA se mujhe pArasa patthara batA diyA ! para agara isase asIma sukha prApta ho sakatA hai to svayaM mahAtmA jI ne ise apane pAsa kyoM nahIM rakhA ? unhoMne isakA upayoga kyoM nahIM kiyA ? isase agara saccA sukha prApta ho sakatA hai to ve svayaM bhI to isase cAhe jitanA sonA banA sakate the ? isase mAlUma hotA hai ki sone aura cAMdI ke prApta kara lene para bhI vaha sukha nahIM mila sakatA jo mahAtmA jI ko abhI milA huA hai / " yaha vicAra Ate hI yaha loTA aura saMta ke pAsa Akara bolA - "bhagavan ! yaha pArasa patthara mujhe nahIM cAhie / " For Personal & Private Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnava jIvana kI saphalatA 243 saMta cakita hokara bole-"kyoM ? tumane sukha-prApti kA mantra jAnanA cAhA thA aura maiMne usake badale meM tumheM sukha prApti ke lie yaha anupama vastu batA dI; kyA isase bhI tumheM saMtoSa nahIM huA ?" ___ nahIM bhagavan ! mere mana meM yaha vicAra AyA ki agara isa vastu se saccA sukha prApta hotA to Apa isakA upayoga karake svayaM hI kyoM nahIM sukhI bana jAte / Apa to vaha vastu pradAna kIjie jisase Apa kucha bhI dhana vaibhava na rakhate hue bhI sukhI haiN|" __ saMta muskurA kara bole-"vatsa ! sumhArI bAta saca hai| agara gambhIra vicAra kiyA jAya to saccA sukha dhana-vaibhava meM nahIM hai / mAnava kitanA bhI sukha kyoM na prApta karale aura kitanA bhI sonA-cA~dI kyoM na ikaTThA karale use saccA aura sthAyI sukha prApta nahIM ho sktaa| agara tumheM sacce sukha kI abhilASA hai to ina sAMsArika sukhoM kA tyAga karo aura apane mAnava jIvana kA lAbha uThAkara akSaya sukha kI prApti karane kA prayatna karo / mAnava jIvana kI saphalatA isI meM hai ki usake dvArA karma-bandhanoM se mukti prApta karake sadA ke lie bhAva-bhramaNa se bacA jAya / " vastutaH sacce saMta dhanavAnoM se kyA kahate hai ? yahI ki vayamahi parituSTA valkalastvaM ca lakSmyA / sama iha paritoSo nirvizeSA va zeSaH / / sa tu bhavati daridro yasya tRSNA vishaalaa| manasi ca parituSTe korthavAnko daridraH / / --bhartRhari arthAt hama vRkSoM kI chAla zarIra para lapeTa kara bhI santuSTa haiM para Apa lakSmI se santuSTa haiM / hamArA aura tumhArA donoM kA saMtoSa samAna hai, koI antara nahIM hai / kintu daridrI vaha hai jisake mana meM vizAla tRSNA hai / mana meM saMtoSa hone para kauna dhanI aura kona nirdhana hai ? yAnI mana meM santoSa ho to dhanI aura nirdhana donoM samAna haiM / kavi ke kathana kA abhiprAya yahI hai ki isa saMsAra meM sukhI vahI vyakti hai jo apanI pratyeka prakAra kI sthiti meM saMtuSTa rahatA hai, tathA du:khI vahI hai jise adhika se adhika vaibhava tathA samRddhi prApta hone para bhI saMtoSa nahIM hotA / isalie jise sukhI honA hai, use apanI icchAoM kA, kAmanAoM kA tathA indriya sukhoM kA tyAga karanA cAhie / jaba taka ina sabakA tyAga athavA inheM kama se kama nahIM kiyA jAegA, sukha kI upalabdhi nahIM ho sakegI-- For Personal & Private Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana: tRtIya bhAga zekhasAdI ne gulistAM meM likhA hai- 244 ai kanAyata tabana garama garadA~ / ke barAye tI heca nemata nesta // -- he santoSa ! mujhe dhanI banA de, kyoMki saMsAra kI koI daulata tujhase bar3hakara nahIM hai / saMta tulasIdAsa jI ne bhI yahI kahA hai- jahA~ toSa tahA~ rAma hai. rAma toSa nahi bheda | sulasI dekhI gahata nahi, sahata vividha vidhi kheda // kavi ne kahA hai -- jaba manuSya duniyAdArI ke sambandhoM kI AzA tyAgakara tathA daulata ko nazvara mAnakara bhagavAn kI zaraNa meM jAtA hai. taba use saMtoSa prApta hotA hai / dUsare zabdoM meM jahA~ saMtoSa hai vahIM bhagavAn hai, donoM meM koI antara nahIM hai / tulasIdAsa jI kA kathana hai-- maiMne svayaM dekhA hai aura anubhava kiyA hai ki jinhoMne bhagavAn kI zaraNa prApta kI hai ve nizcaya hI sukhI hue haiM tathA isake viparIta jo vyakti saMsAra ke sukhoM se aura dhana-daulata se sukha kI AzA karate raheM haiM evaM bhagavAna se vimukha rahe haiM, ve janma janmAntara taka jIvana aura maraNa kA duHkha sahate haiM tathA nAnA prakAra kI vedanAoM ko sahate rahate haiM / bAlyAvasthA meM ve paratantra rahate haiM, yuvAvasthA meM asahya kArya bhAra se dabe rahate haiM aura vRddhAvasthA meM to indriyoM ke azakta tathA zarIra ke kSINa ho jAne se apane hI sambandhiyoM ke dvArA apamAnita hote rahate haiM tathA asahya du:kha kA anubhava karate hue jIvana ko samApta karate haiM / isIlie mahApuruSa kahate haiM ki jIvana meM jaisI bhI paristhiti sAmane Ae usameM saMtoSa rakho tathA sadA apane jIvana ko saphala banAne kA prayatna karo / prazna uThatA hai ki jIvana ko saphala kisa prakAra banAyA jAya ? isa prazna kA uttara bar3I gaMbhIratA tathA bar3e vistRta rUpa se diyA jA sakatA hai kintu maiM Apako saMkSepa meM hI kucha batAtA hU~ / sarvaprathama to jIvana kI saphalatA ke viSaya meM vicAra karate samaya hameM yaha bAta bhalI-bhA~ti samajha lenI cAhie ki hamArA jIvana amara nahIM hai, kintu AtmA nizcaya rUpa se amara hai / AtmA amara hone ke kAraNa karmabaMdhanoM ke phalasvarUpa nAnA dehoM kI dhAraNa ratI tathA punaH punaH janma-maraNa ke kaSToM ko bhogatI hai / kintu ajJAnI puruSa AtmA ke amaratva para vizvAsa na For Personal & Private Use Only Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnava jIvana kI saphalatA 245 karake isa jIvana ko hI apanA saba kucha samajha lete haiM tathA jIvana paryanta agaNita manorathoM kA sevana karate hue kala amuka kArya, parasoM amuka aura eka varSa athavA do varSa bAda amuka kAma kareMge, isa prakAra kI skImeM banAte rahate haiM / ve yaha bhUla jAte hai - AgAha apanI mauta se koI bazara nahIM / sAmAna sau barasa ke pala kI khabara nhiiN| arthAt manuSya barasoM ke progrAma banA letA hai para svayaM kI mRtyu kA use koI patA nahIM par3atA / jisa samaya kAla sAmane Akara khar3A ho jAtA hai, vaha eka kSaNa kA bhI avakAza diye binA usake samasta manorathoM ko samApta kara detA hai| isalie aise asthAyI aura kSaNabhaMgura jIvana ko viSayabhogoM meM vyatIta karanA manuSya ke lie buddhimAnI kI bAta nahIM hai / use cAhie ki vaha isa durlabha jIvana kA lAbha uThAe arthAt apanI AtmA ko karma-bandhanoM se mukta karane kA prayatna kare tathA ananta va akSaya sukha kI prApti kA prayatna kre| ananta sukha kaise prApta ho ? ananta sukha kI prApti manuSyoM ko tabhI ho sakatI hai jabaki vaha AtmA ko apane vizuddha svarUpa kI ora le jAya / jaise-jaise AtmA apane asalI svarUpa ko prApta karatI jAegI vaise-vaise usakA kalyANa honA saMbhava hotA jAegA / para yaha tabhI hogA jabaki manuSya indriyoM ke sukhoM se muha mor3ane kA prayatna kregaa| indriyoM ke viSaya haiM-sparza, rasa, gaMdha, rUpa aura zabda / inameM manuSya kI Asakti nahIM honI cAhie / yaha sahI hai ki indriyAM apanA kArya chor3a nahIM sktii| kAnoM meM zabda par3egA to kAna use zravaNa kareMge hii| A~khoM ke sAmane koI vastu AegI to vaha use dekheMgI hI arthAt -koI bhI indriya apanA kArya karanA banda nahIM kara sakatI, ataH indriyoM ko jItane kA artha yaha nahIM hai ki unheM apane kAma se roka diyA jAya / AvazyakatA kevala isI bAta kI hai ki unake dvArA grahaNa kiye jAne vAle viSayoM meM Asakti na ho roga aura dvaSa na ho| manohara rUpa dekhakara, karNapriya zabda sunakara athavA susvAda rasa kA AsvAdana karake rAgabhAva nahIM honA cAhie tathA apriya viSayoM se ghRNA yA dveSa kA bhAva jAgrata nahIM honA cAhiye / ina donoM prakAra ke avasaroM para sama-bhAva rakhanA sacce mAyane meM indriya viSaya hai| For Personal & Private Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 Ananda pravacana : tRtIya bhAga kintu indriya vijaya bhI sacce hRdaya se honI caahie| jo vyakti ina viSayoM kA tyAga kare va yathArtha meM unheM tyAge tabhI usameM lAbha hai / Ajakala aise banAvaTI mahAtmA dikhAI dete haiM jo mastaka para jaTAe~ bar3hA lete haiM, zarIra para bhasma ramA lete haiM, jala meM ghaNToM khar3e rahate haiM kA~ToM para zayana karate haiM tathA apane cAroM ora agni jalAkara usakI AtApanA kara lete haiN| isa prakAra jAhira rUpa meM to zarIra ko kaSTa dete haiM, karmendriyoM se unakA kAma nahIM lete, kintu mana aura jJAnendriyoM ko ve vaza meM nahIM rakha pAte, AzA aura tRSNA unakI kama nahIM hotI / aise vyaktiyoM kA jIvana vRthA hI jAtA hai| tapa kA DhoMga karane se kabhI AtmA kA kalyANa nahIM hotaa| gItA ke tIsare adhyAya meM kahA bhI hai - karmendriyANi saMyamya ya Aste manasA smaran / indriyArthAn vimUr3hAtmA mithyAcAraH sa ucyate // jo manuSya karmendriyoM ko vaza meM karake kucha kAma to nahIM karatA, kintu mana meM indriyoM ke viSaya kA dhyAna karatA hai vaha manuSya jhUThA aura pAkhaNDI hai| tAtparya yahI hai ki jaTA-jUTa bar3hAne se netroM ko lAla kara lene se, bhabhUta milane se kaupIna dhAraNa kara lene se athavA tilaka aura chApe lagA lene se hI koI yogI nahIM bana jaataa| yogI kevala mana se banA jA sakatA hai| rahIma ke kathanAnusAra tana ko yogI saba kare manako biralA koya / saha je saba sidhi pAiye jo mana yogI hoya / / arthAt - tana se nAnA prakAra kI dhama kriyAoM kA bahAnA karane vAle to aneka vyakti mila jAte haiM kintu jo mana meM dharmAtmA aura saccA yogI kahalA sakatA hai aise birale hI hote haiM aura jo mana se yogI bana jAte haiM ve sahaja hI saba prakAra kI divya siddhiyA~ hAsila kara lete haiN| mukhya bAta hai mana ko vAsanAhIna aura niSkAma banAne kii| jaba sAdhaka ke mana meM kisI prakAra kI kAmanAe~ nahIM rahatIM, usake mana meM zatrutA-mitratA, iyA aura dvaSa kA bhAvanAe~ lupta ho jAtI hai aura vaha saMsAra ke samasta prANiyoM ko eka dRSTi se dekhatA hai tathA sabhI ko samAna samajhatA hai to use parama-pada kI prApti nizcaya hI hotI hai| kintu usake liye use mahAna tyAga karanA par3atA hai / unheM kaisA bananA par3atA hai yaha eka chappaya meM batAyA gayA hai For Personal & Private Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnava jIvana kI saphalatA 247 kanyA arU kopIna-phaTI puni pacha purAnI / binA yAcanA bhIkha, nIMda maraghaTa manamAnI / / raha jaga soM nizcita, ghiraijita hI mana Ave / rAkhe cita ko zAnta, kabhI anucita nahIM bhAve / jo raheM lIna asa brahma meM, sovata aru jAgata pdaa| haiM rAja tuccha tihUM bhuvana aise puruSana ko sdaa| jo vyakti saikar3oM cithar3oM se banI huI aura Upara se phaTI huI kopIna pahana letA hai aura praphullatApUrvaka vaisI hI gudar3I bhI or3ha letA hai, binA mA~ge mila jAya to khA letA hai aura na mile to parabrahma paramAtmA kA smaraNa karatA huA cAhe jahA~ bhale hI vaha sthAna maraghaTa hI kyoM na ho nizcintatA pUrvaka so jAtA hai / jagata ke dvArA cAhe stuti kI jAya athavA nindA ve mAnApamAna se sarvathA pare rahakara nizcintatA pUrvaka apanA jIvana yApana karate hue jidhara se icchA ho jAya udhara hI cala dete haiM / aise mahApuruSa apane hRdaya ko viSaya bikAroM se pUrNatayA pare rakhate hue sadA samabhAva meM vicaraNa karate haiM tathA apanI jihvA se kisI zatru ko bhI kaTu-vacana nahIM kahate / sote athavA jAgate hue pratyeka pala paramAtmA ke ciMtana meM lIna rahate haiM / paramAtmA se unakI isa prakAra lau laga jAtI hai ki usake kAraNa unheM tInoM lokoM kA rAjya bhI tuccha mAlUma par3atA hai / kyoMki unheM kisI bhI vastu ko prApta karane kI kAmanA nahIM hotii| aise sacce yogo hI apane mAnava jIvana ko sArthaka kara sakate haiM jo ki andara aura bAhara se sAmAna hote haiM / jaisI saralatA unake bAhya jIvana meM hotI hai vaisI hI unake citta meM bhI banI rahatI hai agara aisA na ho to "viSa-rasa bhare kanakaghaTa" ke samAna hI unheM mAnA jA sakatA hai / Ajakala hama pratyeka jagaha dekhate haiM ki banAvaTa kA hI bolabAlA adhika rahatA hai / para usase lAbha kyA ? kucha bhI nhiiN| hAni hotI hai| jaise zIziyoM para lebila lagA huA hai uttama davAI ke nAma kA / kintu andara vaisA asara na karane vAlI davA na ho to vaha kyA lAbha pradAna karegI sivAya hAni ke ? isaliye pratyeka manuSya ko ADambara kA tyAga karake apane jIvana ko andara aura bAhara se svaccha sphaTikamaNi ke samAna banAnA cAhiye / kala maiMne vRkSa kA udAharaNa dete hue Apako batAyA thA ki jisa prakAra usakI bAlyAvasthA, phala phUloM se ladI huI yuvAvasthA aura patajhara ke samAna vRddhAvasthA AtI hai usI prakAra mAnava jIvana kI bhI kahAnI hai / vRkSa apane For Personal & Private Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 Ananda pravacana : tRtIya bhAga jIvana ko jisa prakAra bitAtA hai tathA jaba taka apanA astitva rakhatA hai, auroM kA bhalA hI karatA hai| usake phala logoM ko svAdiSTa lagate hue tRpti pradAna karate haiM, phUla madhura mahaka dete haiM tathA patte bhI nasIhata dene meM pIche nahIM rhte| mujhe isa viSaya para eka sundara dohA yAda AyA hai / vaha isa prakAra hai Ama phale patta pAya ke, mahuA phale patta khoya / jo tAhU kA rasa pive, patta kahA~ se hoya ? dohA bar3A mArmika hai / kavi kahatA hai-Ama ke vRkSa meM prathama patte Ate haiM, phira maMjarI aura usake pazcAt phala / isa prakAra usake sundara aura anya prANiyoM ko lAbha kara jIvana kA prArambha pattoM se hotA hai / patta se yahA~ 'pata' arthAt ijjata zabda liyA hai| to Ama ke vRkSa kI ijjata prArambha se hI usake patte bar3Ate haiM agara ve na hote to Ama ke vRkSa kI 'pata' rahanA kaThina ho jaataa| . aisA kyoM ? isake uttara meM mahue ke vRkSa kA udAharaNa diyA gayA hai / kahA hai - mahue kA bhI eka vRkSa hotA hai / usameM choTe-choTe sapheda phala lagate haiN| kintu jaba ve phala lagate haiM to usa vRkSa ke samasta patte jhar3a jAte haiN| pattoM kA jhar3anA mahue ke vRkSa kI 'pata' khonA prArambha kara detA hai / kyoMki patte to jhar3a jAte haiM aura phira mahue ko zarAba banatI hai jise pIkara manuSya zarAbI kahalAtA hai tathA usa zarAba ke naze meM anekAneka asabhyatApUrNa kukRtya karate apanI ijjata yA 'pata' kho detA hai / spaSTa hai ki jisa phala ne Ane se pahale hI apane patte yA 'pata' ga~vA dI usakA rasa pIkara vyakti apanI 'pata' kaise rakha sakatA hai ? naze meM vaha gAliyA~ detA hai, logoM se jhagar3atA hai tathA parAI bahU beTiyoM para kudRSTi DAlatA hai / yaha saba 'pata' cale jAne ke kAraNa hI hotA hai / isIliye mahApuruSa kahate haiM-apanI 'pata' rakho / para vaha kaise rahe ? tabhI raha sakatI hai jabaki Apa auroM kI 'pata' rakho / Aja saMsAra meM anekAneka nirdhana aura apaMga vyakti haiN| Apako cAhiye ki tana, mana yA dhana se jase bhI bane unakA rakSaNa karo, unakI sevA karo aura vaha bhI na bane to unake prati sahAnubhUti kI bhAvanA to rakho ! Apake dvAra para eka bhikhamaMgA khar3A hai to ApakA pharja hai ki svayaM susvAdu bhojana karate hoM para use eka ThaNDI yA bAsI roTI do ! aura vaha bhI nahIM denA cAhate to kama se kama usakA tiraskAra to mata karo, use gAliyA~ to mata do| For Personal & Private Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnava jIvana kI saphalatA 246 vRkSa para aneka zAkhAe~ hotI haiM aura vaha kucha nahIM karatIM to kama se kama thake hue athavA klAnta vyakti ko zItala chAyA to pradAna karatI haiM, unake phUla auroM kA adhika bhalA nahIM kara sakate to apanI madhura sugandha se yAtriyoM ke dimAga ko tAjA to karate haiM / manuSya kA jIvana bhI isI prakAra kA honA cAhiye / agara vyakti cAhe to apane jIvana kI khUzabU ko kevala isa janma meM nahIM, ananta kAla taka bhI banAye rakha sakatA hai / para yaha sambhava kaise ho ? kevala uttama kArya karane se jIvana ko dharmamaya evaM karuNAmaya banAe rakhane se, anya AzrayahIna prANiyoM ko zaraNa dene se tathA saMkaTagrasta vyaktiyoM kI rakSA karane se / aisA karane para hI manuSya kA jIvana anantakAla taka suvAsita raha sakatA hai tathA loga usake jIvana ko apanA Adeza banA sakate haiM / mahAvIra, buddha, rAma aura kRSNa ko Aja bhI loga kyoM yAda karate haiM ? kyoM unakI pUjA karate haiM ? isIliye ki unakA sampUrNa jIvana anya prANiyoM kA bhalA karane meM vyatIta huA / aise vyaktiyoM kA jIvana hI sArthaka mAnA jA sakatA hai jo svayaM to Atma-svarUpa kI saccI pahacAna karake AtmA ko bandhana - mukta kara leM aura saMsAra meM apane jIvana kA sarvocca Adarza sthApita kara jAe~ / mere Aja ke kathana kA sAra yahI hai ki hameM apane isa durlabha mAnavajIvana ko sArthaka banAyA hai aura yaha sArthaka tabhI bana sakatA hai jabaki hama sAMsArika pralobhanoM ko jIta leM tathA adhika se adhika tyAga, niyama, tapasyA Adi ke dvArA apane ba~dhe hue karmoM kI nirjarA kareM tathA navIna karmoM kA baMdhana hone / isake liye hameM pratikSaNa yaha dhyAna rahanA cAhiye ki - bhogA meghavitAnamadhya- vilasatsaudAminIcaMcalA / AyurvAyuvighaTTitA bhrapaTalI lInAmbuvad bhaMguram / lolA yauvana lAlasA tanubhRtAmityAkalayyadrutaM / yoge dhairya-samAdhi siddhisulabhe buddhi bidadhvaM budhAH // arthAt - isa saMsAra ke bhogavilAsa saghana bAdaloM meM camakane vAlI vidyuta kI taraha caMcala haiM / manuSya kI umra pavana se chinna-bhinna hue bAdaloM ke sadRzaM kSaNasthAyI hai, yuvAvasthA kI umaMgeM bhI sthira nahIM haiM / isaliye jJAnI tathA buddhimAna vyaktiyoM ko parama dhairya evaM lagana se apane citta ko ekAgra karake use Atma-sAdhanA meM lagAnA cAhiye / For Personal & Private Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 Ananda pravacana : tRtIya bhAga vastutaH isa jagata meM jJAnI aura ajJAnI jIvana meM bar3A antara hai| ajJAnI kI umra jAhe jitanI adhika ho jAya, usase use kucha bhI hAsila nahIM hotaa| moha ke vaza meM par3A huA vaha kabhI bhI yaha nahIM soca pAtA ki yaha mAnava jIvana bar3I durlabhatA se milA hai aura agara isa bAra bhI cUka gaye to phira hAtha meM AnA kaThina hai / mahApuruSa isIliye bAra-bAra aise vyattiyoM ko cetAvanI dete haiN| kavi sundaradAsajI ne bhI ajJAnI vyakti ko tAr3anA dete hue kahA haideha saneha na chAMr3ata hai nara, jAnata hai yaha phira nahiM dehA / chIjata jAta ghaTa dina-hI-dina, dIsata hai ghaTa ko nita vhA // kAla acAnaka Aya gahe kara, ThAi girAi kare tana khehA / sundara jAni karo yaha nihacaM, .. eka niraMjana sU kara nehA // kavi kA kathana hai-"are mUrkha ! tU isa bAla ke ghara se niHzaMka aura masta hokara baiThA huA hai / para yaha to pratipala chIjatA aura ghaTatA jAtA hai / nitya hI isakA kSaya hotA calA jA rahA hai| tU yaha mata bhUla ki kisI bhI dina kAla acAnaka Akara tujhe hAtha pakar3akara cala degA aura terI isa deha ko miTTI meM milA degaa| isaliye tU isa deha se, apane strIputroM se tathA daulata se moha mata rakha tathA ekamAtra paramAtmA se prema kara, tabhI terA jIvana sArthaka bana skegaa| jJAnahIna vyakti mahApuruSoM kI ina saba pUrva cetAvaniyoM ko bhI bhUla jAtA hai tathA jIvana ke anta taka bhI Asakti aura mamatva kA tyAga nahIM krtaa| merA ghara hI svarga hai eka vyakti jIvana bhara apane kuTumba kI sukha-suvidhA ke liye daur3a-dhUpa karatA rahA aura svaya kaSTa pAkara bhI usane apane parivAra ke vyaktiyoM ko kaSTa nahIM hone diyaa| kintu jaba vaha bUr3hA ho gayA to usake sabhI putra pautrAdi ne usakI ora se muMha phera liyaa| vRddha becArA apanI khATa para par3A-par3A jyoM-tyoM karake dina kATa rahA thaa| koI bhI usakI bAta nahIM pUchatA thaa| eka dina usakA choTA potA For Personal & Private Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnava jIvana kI saphalatA AyA aura use mArane tathA gAliyA~ dene lagA / bUr3hA bhI usase baka-jhaka karatA rahA / kahate haiM / ki usI samaya nArada RSi udhara se A nikale aura vRddha kI durdazA hotI dekhakara usase bole - "bhAI; isa prakAra kaSTa se jIvana kyoM bitA rahe ho ? tumhArA hI pApa tumheM mAra rahA hai| isaliye yA to tuma vana meM jAkara tapasyA karo anyathA mere sAtha svarga calo / " nAradajI kI bAta sunate hI bUr3hA krodha se lAla-pIlA ho gayA aura bolA - "mahArAja ! Apa apane rAste para jAo / mere baTe-pote haiM, mujhe mAre cAhe gAliyA~ deM. mere liye yahI svarga hai / Apako isase kyA matalaba hai ?" 251 nAradajI usa ajJAnI vyatti kI moha- mamatA dekhakara daMga raha gae / aura socane lage-- buddhihIna vyaktiyoM kI moha-mamatA bur3hApe meM aura bhI bar3ha jAtI hai / ye hajAroM kaSTa sahana kara leMge para a sakti ko nahIM tyAgeMge / yahI kAraNa hai ki inheM puna: puna: isa saMsAra meM janma-maraNa karate rahanA par3atA hai / vastutaH moha-mamatA aura viSayAsakti hI samasta anarthoM kA mUla hai / saMsAra meM hama dekhate haiM ki hAthI aura mRga Adi pazuoM ko eka-eka indriya ke viSaya kA zikAra hokara bhI apane prANoM kI Ahuti denI par3atI hai to phira manuSya to pA~coM indriyoM ke viSayoM meM Asakta rahatA hai to phira usakI durdazA kA anumAna kaise lagAyA jA sakatA hai ? isIliye jJAnI puruSa viSaya bhogoM se vimukha ho jAte haiM / ve bhalIbhA~ti samajha lete haiM ki saMsAra kI ye bhoga sAmagriyA~ unake liye bhayaMkara viDambanA kA kAraNa bana jAyeMgI / ve apane citta kI dhArA ko viSaya lAlasA se nirmUla kara dete haiM tathA nirAkula hokara Atma-cintana evaM Atma-sAdhanA meM laga jAte haiM / AtmA kI ananta zakti para pUrNa vizvAsa rakhate haiM tathA usake bala para dAna, zIla, tapa tathA bhAva kI ArAdhanA karate huye usase bhI Age bar3hakara saMyamI jIbana ko apanAte haiM tathA ghora pariSahoM ko bhI samabhAva pUrvaka sahakara Atmika dRr3hatA kA apUrva udAharaNa sasAra ke samakSa rakhate hue samasta karmabaMdhanoM se sadA ke lie mukta ho jAte haiM / yahI mAnava jIvana ko sArthaka karanA kahalAtA hai / jo bhavya prANI apane isa amUlya jIvana ko sacce hRdaya se saphala banAnA cAhate hai, unheM nirantara apanA Atma bala bar3hAnA cAhiye / Atma bala ke bar3hane se indriyoM kI prabalatA svayaM hI kama hogI tathA viSayAsakti ghaTatI calI jAyegI / isa sabakA NAma yaha hogA ki AtmA kA utthAna hogA tathA manuSya kA jIvana saphalatA ke rAja-patha para agrasara hotA calA jAegA / For Personal & Private Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya kama : maMjila dUra dharma premI bandhuo, mAtAo evaM bahano ! zrI uttarAdhyayana sUtra ke dasaveM adhyAya kI cauthI gAthA meM kahA gayA hai dullahe khalu mANuse bhave, cirakAleNa vi sabbapANiNaM / gADhAya vivAga kammuNo, samayaM goyama ! mA pamAyae // arthAt - he gautama ! samaya mAtra kA bhI pramAda mata kro| pramAda kyoM nahIM karanA ? isake uttara meM kahA hai-manuSya janma kI prApti honA atyanta durlabha hai / anya-anya zarIra to phira bhI mila sakate haiM kintu mAnava zarIra milanA aura mAnavoM meM bhI kArya kSetra milanA, ucca kula meM janma lenA tathA pAMcoM indriyoM kA paripUrNa honA atyanta kaThina hai| puNya ke abhAva meM ye saba bAteM milanI mahA muzkila haiN| hamAre zAstra batAte haiM- ekendriya se dvIndriya meM janma lene ke lie ananta puNya kI AvazyakatA hotI hai aura dvIndriya se bhI tri-indriya meM janma lene ke liye to usase bhI aneka gune puNya cAhie / isI prakAra tIna se cAra aura cAra se pAMcoM indriyAM prApta karane ke lie adhikAdhika puNya karmoM kA upArjana karanA anivArya hotA hai| tAtparya yahI hai ki mAnava kA yaha paMcendriya zarIra pAne ke lie anantAnanta puNyavAnI ho tabhI ise pAnA sambhava ho sakatA hai / ___ isa viSaya meM kahA~ taka kahA jAya ? Apa svayaM hI gambhIratApUrvaka samajhane kA prayAsa kare tabhI bhalI-bhAMti samajhA jA sakatA hai ki paMcendriya bana gaye para phira bhI agara ana rya kSetra meM paidA hue. jahA~ puNya aura pApa kI pahacAna hI na ho sake, nIti aura anIti ke antara samajhane kA avasara hI na Aye to usa paMcendriya zarIra ko prApta karane kA kyA lAbha uThAyA jA sakatA hai ? isake alAvA Arya deza meM janma le liyA, ucca kula meM bhI sthAna prApta kara liyA kintu satsaMgati nahIM milI aura uttama saMskAra prApta nahIM ho sake to phira vaha kSetra aura kula bhI kyA kAma AyA ? sAtha hI yaha saba mila For Personal & Private Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya kama : maMjila dUra 253 gayA aura zarIra apaMga huA athavA dIrgha AyuSya nahIM milA taba bhI milA huA mAnava-janma vyartha calA jAtA hai / aneka zizu mAtA kI kukSi se bAhara Ate hI isa saMsAra ko chor3a jAte haiM aneka zaizavAvasthA ko pAra bhI nahIM kara pAte aura aneka zaizavAvasthA ko pAra kara bhI lete haiM to yuvAvasthA prApta karate na karate hI kAla ke grAsa bana jAte haiN| jIvana kI kSaNabhaMguratA ke viSaya meM kabIra jI ne kahA bhI hai : pAnI kero budabudo, asa mAnaSa kI jAta / dekhata hI chipa jAegA, jyoM tArA parabhAta / / kabirA pAnI hauja kA, dekhata gayA bilAya / aise jiyarA jAegA, dina dasa DholI lAya // yaha manuSya-jIvana pAmI ke bulabule ke samAna hai| jisa prakAra pAnI kA bulabulA uThatA hai aura kSaNa mAtra meM vilIna ho jAtA hai usI prakAra manuSya kA jIvana bhI kSaNa mAtra meM samApta ho jAtA hai| dUsare zabdoM meM prabhAta kA tArA jisa prakAra dekhate dekhate hI gAyaba ho jAtA hai usI prakAra manuSya deha se AtmA cAroM ora khar3I huI bhIr3a ko dekhate-dekhate hI adRzya rUpa se pala mAtra meM hI kisI ajJAta yoni kI ora prayANa kara jAtA hai| kabIra jI ne Age bhI kahA hai-jisa prakAra pAnI se bhare hue ghar3e se thor3A-thor3A karate hue kucha hI dinoM meM pAnI samApta ho jAtA hai, usI prakAra yaha jIvAtmA bhI dasa-pA~ca dina kI miyAda samApta hote hI deha se nikala jaayegaa| isIlie bhagavAna ne bAra-bAra kahA hai-'samaya mAtra kA bhI pramAda mata karo, tathA jIvana ke pratyeka pala ko sArthaka banAne kA prayatna kro| jahA~ taka bhI bana sake santoM kI saMgati karo, zAstra zravaNa karo tayA unameM dI huI zikSA ko jIvana meM zraddhApUrvaka utArate hue apane cAritra ko samujjvala bnaao|' ___ agara aisA nahIM kiyA, arthAt jina vacanoM para zraddhA nahIM rakhI tathA unheM samyak prakAra se AcaraNa meM na utAra kara unake anurUpa kriyA na ko to vaha jJAna koI bhI zubha phala pradAna nahIM kara sakegA tathA usase jIvana ke uddezya kI siddhi hAsila nahIM ho skegii| vaha jJAna usI prakAra sAbita hogA jaise cikane ghar3e para pAnI DAlA jAya to vaha yoMhI baha jAtA hai, athavA rAjasthAnI kahAvata meM -rIte cUlhe phUka' yAnI cUlhe meM Aga to hai nahIM para bArabAra usameM phUka lagAI jAya to kyA hogA ? kyA Aga jalegI vahAM para? nahIM ! isI prakAra zraddhA aura jJAna hone para bhI agara unake anusAra kriyAe~ kI jAe~ to karmoM kA nAza ho sakegA ? yA navIna karmoM ke bandhana hone se hama baca sakeMge kyA? nhiiN| For Personal & Private Use Only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana : tRtIya bhAga zAstra kI gAthA meM Age kahA gayA hai-- karmoM kA vipAka bar3A gAr3hA hotA hai arthAt unheM bhugatanA hI par3atA hai unheM bhugate binA kisI bhI prakAra chuTakArA nahIM mila sakatA / vikrama caritra meM kahA gayA hai ; 254 "avazyameva bhoktavyaM kRtaM karma zubhAzubham "" isa AtmA ne jaise bhI zubha athavA azubha karma kiye haiM, unhIM ke anusAra isa AtmA ko zubha athavA azubha phala avazya hI bhoganA par3atA hai / gajasukumAla muni apane ninyAnave lAkha bhava se pahale strI kI yoni meM the / unake eka sota thI aura vaha mara cukI thI / sota kA eka lar3akA thA jise vaha phUTI AMkhoM se bhI nahIM dekha sakatI thI / isIlie usa lar3ake kI sAra-samhAla meM vaha dhyAna nahIM detI thI / eka bAra usa lar3ake ke mastaka meM asaMkhya phor3e-phuMsI ho gaye / kintu unakI yathAvidhi cikitsA na hone ke kAraNa baccA bahuta takalIpha pAne lagA / yaha dekhakara pAsa-par3osa ke vyaktiyoM ne usa strI kI bar3I bhartsanA kI tathA sauta-putra kI sAra-sambhAla na karane ke lie ulAhane diye / strI yaha saba sunakara krodha se Aga-babUlA ho gaI tathA lar3ake ke prati IrSyA se bhara uThI / gusse hI gusse meM usane eka bahuta moTI roTI banAI aura tabe para DAla dI / jaba roTI adhasikI aura Aga ke samAna khUba garama ho gaI to usane tabe para se uThAkara use apanI sota ke usa zizu ke mastaka para rakha dii| nanhA baccA darda ke mAre tilamilA uThA aura kucha dera meM hI chaTapaTAkara usane prANa tyAga kara diye / usa nirdayI strI kA jIva hI ninyAnave lAkha bhava ke pazca tu gajasukumAla ke rUpa meM isa pRthvI para AyA aura usa bAlaka kA jIva somila brAhmaNa ke rUpa meM, jisane apane mastaka para garamAgarama roTI rakhane kA badalA lene ke lie gajasukumAla ke mastaka para aMgAre rakhe / kahane kA abhiprAya yahI hai ki nikAcita karma asaMkhya bhavoM ke bIta jAne para bhI binA bhoge nahIM chUTate / unheM avazyameva bhugatanA par3atA hai / isIlie pratyeka vyakti ko karma bandhanoM kA bhaya rakhate hue aisI kriyAoM se bacane kA prayatna karanA cAhiye / anyathA unase pIchA chur3AnA kaThina hI nahIM asambhava ho jAtA hai / maharSi vedavyAsa jI ne karmoM kI vicitratA bar3e sundara DhaMga se eka zloka For Personal & Private Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya kaya : maMjila dUra 255 meM samajhAI hai kahA hai : suzIghramapi dhAvantaM, vidhAnamanu dhAvati / zete sahazayAnena, yena na yA kRtam / / upatiSThati tiSThantaM, gacchantamanugacchati / karoti kurvataH karmacchAyevAnuvidhIyate / / arthAt-jisa manuSya ne jaisA karma kiyA hai, vaha usake pIche lagA rahatA hai| yadi kartA zIghratApUrvaka daur3atA hai to karma bhI utanI hI tejI ke sAtha usake pIche jAtA hai| jaba vaha sotA hai to usakA karma phala bhI usake sAtha hI so jAtA hai| jaba vaha khar3A hotA hai to vaha bhI pAsa hI khar3A rahatA hai aura jaba manuSya calatA hai to usake pIche-pIche vaha bhI calane lagatA hai / itanA hI nahIM, koI bhI kriyA karate samaya karma kartA kA sAtha nahIM chor3atA sadA chAyA ke samAna pIche lagA rahatA hai / ___vastutaH karmoM kI zakti bar3I jabardasta hotI hai aura vahI vyakti unase bhAga pAtA hai jo pratipala sajaga rahatA haA eka samaya mAtra kA bhI vilamba kiye binA bandhe hue karmoM kI nirjarA aura bhaviSya meM karmoM kA bandhana na ho yaha dhyAna meM rakhate hue isa saMsAra meM jala meM kamalavata rahatA hai| jaba manuSya ke karma usakA pIchA nahIM chor3ate to vaha jahAM bhI jAya vahI sthiti usake sAmane AtI hai| bhAgya para kisI kA jora nahIM hai eka vyakti bar3A garIba thA kintu usakI bahana saubhAgya se kisI bar3e gharAne meM byAha dI gaI thii| becArA bhAI kisI taraha rUkhA-sUkhA khAkara apane dina vyatIta karatA thaa| kabhI-kabhI to use bhara peTa khAnA bhI mayassara nahIM ho pAtA thaa| ___eka bAra bhAI ne socA-"merI bahana zrImanta ke yahA~ hai, to calUkucha dina apanI bahana ke yahA~ cala kara rahaiM, kama se kama kucha dina to bhara peTa aura aura acchA khAne ko milegaa|" ___ yaha vicAra kara bhAI apanI bahana ke ghara kI ora cala diyaa| bahana apane bhAI ko dekhakara atyana prasanna huI aura usakA hArdika sneha se svAgata kiyA / para jaba bhojana kA vakta huA to bahana ne socA-"merA bhAI nitya makke kI roTI aura kar3hI khAtA hai ataH usakI pasanda kA hI khAnA bnaauuN| phalasvarUpa usane makkA kI roTI aura kar3hI bnaaii|" jaba bha I khAne baiThA to bar3e utsAha se usake acche acche pakavAnoM kI AzA kI ki bahina aba parosakara lAtI hI hogI / para jaba usakI bahana eka thAlI meM kar3hI aura makkA kI roTI lekara AI aura thAlI bhAI ke sAmane rakha dI / bhAI ne vahI khAnA jo ghara para khAtA thA sAmane dekhakara apanA For Personal & Private Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 Ananda pravacana : tRtIya bhAga mastaka pITa liyA aura socane lagA merI takadIra hI jaba aisI hai aura isameM yahI khAnA likhA hai to maiM kahIM bhI kyoM na calA jAU~ milegA to yahI / aisA vicAra kara vaha punaH apane ghara lauTa AyA aura santoSa pUrvaka dina gujArane lgaa| kahane kA abhiprAya yahI hai ki bhAgya athavA karma sadA vyakti ke sAtha rahate haiM / ye pratyakSa dikhAI nahIM dete kintu ananta zakti sampanna jIvAtmA ko bhI ye pachar3a dete haiM, apanA bhugatAna kiye binA nahIM chodd'te| jisa prakAra sUrya aura candra mahAna zaktiza lI hote haiN| samagra saMsAra ko jIvana pradAna karane kI zakti rakhate haiM kintu rAhu aura ketu unheM bhI apane zikaMje meM daboca lete haiM tathA unake teja aura prakAza ko roka dete haiN| isI prakAra aAtmA ke ananta zaktizAlI hote hue bhI karma usakI samasta zakti para pAnI pherate hue use asahAya banA dete haiN| isIlie bhagavAna mahAvIra svAmI kA pharamAna hai ki karmoM kA vipAka bar3A gAr3hA hotA hai ataH kSaNa mAtra bhI pramAda kiye binA unheM naSTa karane kA prayatna karo / kyoMki jIvana to thor3A hai aura karma rUpI merU parvata ko pAra karake jIvAtmA ko apane lakSya taka pahuMcane kA prayatna karanA hai / kisI kavi ne bhI kahA hai samaya hai kama aura saphara hai laMbA, dUra hai maMjila terI ! kitane mArmika zabda haiM ? kahA gayA hai-are jIva ! terA yaha mAnava-janma rUpI samaya to bahuta hI thor3A hai aura mukti-rUpI maMjila bahuta dUra hai / ataH svAbhAvika hI hai ki avirAma gati se aura binA samaya naSTa kiye tU usa ora bar3hatA cala / anyathA prakAza hote hI tujhe mArga sujhAI nahIM degA aura pariNAmasvarUpa na jAne kitane samaya taka idhara-udhara bhaTakanA pdd'egaa| hamAre zAstroM meM kahA gayA hai - koI jIva agara vigraha-gati meM par3a jAya to usakA chuTakArA honA kaThina ho jAtA hai / vigraha-gati kise kaheMge? isakA artha hai jAnA to thA sIdhA udhara aura cala diyA dUsarI or| vigraha-gati meM maMjila dUra ho jAtI hai kyoMki bhaTakanA par3atA hai| isa maMjila meM koI apane sAtha puNya lAtA hai aura koI pApa / puNyavAna ko sukha prApta hotA hai aura puNyahIna ko duHkha / sukha aura duHkha, donoM hI jAla haiM jinameM ulajhakara prANa Atma-sAdhanA kA khyAla nahIM rakha paataa| para aise kaba taka kAma calegA ? anantakAla bhaTakate ho gae aura punaH isI cakkara meM par3a gaye to phira anantakAla aise hI bhaTakanA hogaa| ataH mahApuruSa bAra-bAra For Personal & Private Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya kama : maMjila dUra 257 kahate haiM - jIvAtmA aba to samhala ! jIvana bIta gayA so bIta gayA, para aba jo bacA hai use Atma-utthAna meM lgaa|' buddhimAna vahI hai jo bIte hue kI paravAha na karake bace hue kI samhAla kare / kueM meM sau hAtha rassI calI jAne para bhI agara aMgula bhI bacI rahatI hai to mAnava usake dvArA apane lauTe ko bharakara khIMca lAtA hai| eka kahAvata bhI hai gaI so gaI aba rAkha rahI ko' -jo umra bIta gaI, vaha to calI hI gaI, usake liye duHkha yA pazcA. tApa karane se koI lAbha nahIM hai, AvazyakatA kevala yahI hai ki bacI huI kA sadupayoga kiyA jAya / marAThI bhASA meM bhI kahA gayA hai "gelI tI gaMgA, ANi rAhile te tIrtha / " arthAt -gaI so gaMgA aura rahA so tIrtha / vahI bAta hai ki jitanA AyuSya bIta gayA use gaMgA ke samAna pravAhita huA samajho aura jo bacA hai use tIrtha mAnakara usakI ArAdhanA karake hI jIvana ko saphala bnaayo| anantakAla bhI jaba AtmA ko nAnAprakAra kI vedanA bhogate hue tathA bhinna-bhinna yoniyoM meM bhaTakate hue bIta gayA to usakI tulanA meM manuSya janma hai hI kitanA ? agara sau varSa kI bhI Ayu mAna lI jAya to unameM se pacAsa varSa to rAtri ko sone meM vyatIta ho jAte haiM / bAkI rahe pacAsa; jinameM se sAr3he bAraha varSa bacapana hone ke kAraNa khelane-kUdane meM aura anta ke sAr3he bAraha varSa vRddhAvasthA kI Azakti ke nikala jAte haiM / aba rahe kevala paccIsa varSa unameM bhI Apako caina kahA~ hai ? kabhI bImArI A gaI, vaha nahIM AI to mAtA-pitA kA viyoga ho gyaa| dhana nahIM huA to daridratA se jUjhanA pdd'aa| patnI, santAna aura parivAra kA pAlana-poSaNa karanA pdd'aa| isI prakAra kI saikar3oM ulajhanoM kI jAla Apake sAmane rahatI hai aura usI meM phar3aphar3Ate hue yaha AtmArUpI pakherU eka dina ur3a jAtA hai / ___abhiprAya yahI hai ki mAnava jIvana atyanta thor3e samaya kA hai aura AtmA ke lie saphara bahuta lambA hai / isI saphara ke bIca use mAnava paryAya rUpI alpa samaya milA hai to binA samaya naSTa kiye use apanI mokSa-rUpI maMjila para pahuMcane kA prayatna karanA hai| to prazna aba yaha uThatA hai ki mukti-rUpa siddhi prApta karane ke liye kyA prayatna kiyA jAya ? athavA paramAtmA ko prApta karane kA mArga kona sA hai ? isa prazna kA uttara bar3A gambhIra hai| Aja ke yuga meM dharma ko samajhanA bar3A For Personal & Private Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 Ananda pravacana : tRtIya bhAga kaThina ho gayA hai / pratyeka vyakti apane-apane sampradAya yA apane-apane kriyAkANDa meM hI dharma mAnate haiN| kintu yaha saba kitanA galata hai yaha bAta eka kavi ne apane zabdoM meM bar3e hI sundara tarIke se kahI hai / vaha isa prakAra hai Atmabheda bina bhara bhaTakate, sana dhokhe ko TATI meN| koI dhAtu meM Izvara mAnata, koI patthara mATI meM / vRkSa meM koI, jala meM koI, koI jaMgala aura ghATI meM / koI tulasI, rudrAkSa meM koI, koI mudrA aura lAThI meM / bhagata kabIra, kahe koI nAnaka, koI zaMkara paripATI meN| koI nimbArka, rAmAnujI koI, koI ballabha paripATI meN| koI dAdU koI garIba dAsI, koI gerU raMga kI ThATI meM / kaha 'AjAda' bheSa jo dhAre, jale naraka kI bhATI meM / / isa prakAra AtmA ke bheda ko samajhe binA vyakti bhinna-bhinna vastuoM meM bhinna bhinna sthAnoM meM aura bhinna-bhinna dharma-pravartakoM kI paripATiyoM meM Izvara ko khojate phirate haiM tayA nAnA prakAra ke kriyAkANDoM ko karane meM tayA tulasI kI mAlA, rudrAkSa Adi dhAraNa karane meM dharma kara lene kI itizrI mAnate haiM / para ve kitanI bhUla meM rahate haiM ? bhagavAna mahAvIra se unake ziSya ne eka bAra pUchA-bhagavan ! dharma kA sthAna kahA~ hai ? arthAt -dharma kahA~ para rahatA hai ? bhagavAna kA saMkSipta uttara thA "ujjUbhUyassa ciTThai dhammaM / " arthAt--'zuddha hRdaya meM dharma rahatA hai|" jisa vyakti kA hRdaya zuddha yA sarala hai, dharma ko kevala vahIM samajhanA cAhiye / jisake mana meM viSaya, kaSAya, rAga, dveSa tathA moha Adi kA prabala vega rahatA hai vahA~ dharma kA astitva DhUr3he nahIM milatA, cAhe vaha kaise bhI bheSa kyoM na dhAraNa karale athavA mandira, masjida, girajAghara, gurudvArA, sthAnaka yA upAsare meM jAkara pUjA-pATha, sAmAyika, pratikramaNa Adi nAnA prakAra ko kriyAe~ dina rAta kyoM na karatA rahe / saccA dharma vahI hai, jisake dvArA mAnava kI AtmA meM satyatA, vyApakatA, nirmalatA evaM udAratA A sake / dharma saMsAra ke samasta prakAroM ke saMtApoM kA zamana karane ke lie hotA hai tathA pratyeka prakAra kI azAMti ko dUra karake zAMti kI sthApanA karanA cAhatA hai| kintu jahA~ dharma ko lekara matabheda ho jAtA hai, itanA hI nahIM, raktAta taka kI naubata A jAtI hai to saMsAra ke sAmane dharma vikRtarUpa meM sAmane AtA hai| For Personal & Private Use Only Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya kama: : maMjila dUra 256 jaina dharma ne isIliye syAdvAda siddhAnta kA pratipAdana kiyA hai / syAdvAda siddhAnta vizva ke samasta dharmoM sampradAyoM, matoM eSa darzanoM kA samanvaya karatA hai / vaha batAtA hai ki jagata ke sabhI dharma aura darzana kisI apekSA se satya ke hI aMza haiM / kintu jaba loga una pratyeka aMzoM ko eka dUsare se na milAkara eka-eka aMza ko hI pakar3akara baiTha jAte haiM tathA satya hote hue bhI anya aMzoM ko galata sAbita karate haiM, to vaha dharma unake liye saMsAra pAra karAne vAlI naukA na banakara majhadhAra meM DubAne kA kAraNa bana jAtA hai / pratyeka anya dharma ko mithyA kahakara asvIkRta karane se manuSya mithyAvAdI tathA andhavizvAsI bana jAtA hai / ina doSoM kA nivAraNa karate hue syAdvAda siddhAnta mAnava ko vibhinna dharmoM kA samanvaya karane kI zikSA detA hai / AcArya siddhasena divAkara ne kahA bhI haiudadhAviva sabaM sindhavaH, samudIrNAstvayi nAtha ! dRSTayaH / na ca tAsu bhavAn pradRzyate, pravibhaktAsu saritsvivodadhiH / / arthAt - he nAtha ! jisa prakAra samasta nadiyA~ sAgara meM pahu~cakara usameM mila jAtI haiM, usI prakAra vizva ke samasta darzana Apake zAsana meM mila jAte haiM tathA jisa prakAra bhinna bhitra darzanoM meM Apa dikhAI nahIM dete usI prakAra bhinna-bhinna nadiyoM meM samudra dikhAI nahIM detA / jaise samasta nadiyoM kA Azraya samudra hai, vaise hI samasta darzanoM ke liye Apa Azraya sthala haiM / eka urdU bhASA ke kavi ne bhI yahI bAta kahI hai zekha kAbAM se gayA vAM taka brAhmaNa dera se / eka thI donoM kI maMjila, phera thA kucha rAha kA // kitanI sundara aura satya bAta hai ? ki kAbA se agara musalamAna jannata meM gayA to brAhmaNa mandira se zivapura calA gayA / pharka kyA par3A ? rAste kA phera hI to thA / isalie bandhuo ? agara hameM apanI AtmA ko karmoM se mukta karanA hai, to dUsaroM ke avaguNa na dekhakara apane avaguNa hI dekhanA cAhiye tathA dUsaroM kI nindA na karake apane hI doSoM kI AlocanA karanI cAhie / aisA karane para hI hameM Atma-svarUpa kA jJAna ho sakatA hai tathA hama mukti ke mArga para bar3ha sakate haiM / paM0 zobhAcandrajI bhArilla ne bhI kahA hai apane avaguNa kI jo nindA karate haiM / para paranindA se sadA kAla Darate haiM // For Personal & Private Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 Ananda pravacana : tRtIya bhAga guNavAnoM se sadguNa kA gAte gAnA / kara karma nirjarA pAyA mokSa ThikAnA / / vastutaH aise vyakti hI karmoM kI nirjarA karake mukti-lAbha karate haiM / ataeva bandhuo ! hameM yaha kabhI nahIM bhUlanA cAhie ki hamArA jIvana alpa hai aura saphara lambA hai / isa thor3e se kAla meM hI agara hamane pUrvakRta karmoM kI nirjarA karake puNya karmoM kA bhAtA sAtha meM na liyA to maMjila taka pahu~canA kaThina hI nahIM, asambhava ho jaaegaa| isa saMsAra kI choTI-choTI mAtrAoM meM to hama rupayA-paisA, bhojana sAmagrI tathA aneka prakAra kI anya vastue~ lekara ravAnA hote haiM / to phira mokSa jaisI lambI yAtrA meM hI agara dharma evaM puNyarUpI sAmAna sAtha meM lekaraM na cale to maMjila taka kaise pahuMca sakeMge? * For Personal & Private Use Only Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 samaya se pahale ceto dharmapremI baMdhuo, mAtAo evaM bahano! zrI uttarAdhyayana sUtra ke dasaveM adhyayana kI chabbIsavIM gAthA meM bhagavAn mahAvIra ne pharamAyA hai parijUrai te sarIrayaM kesA paMDarayA havaMti te| se savvale ya hAyaI, samayaM goyama mA pamAyae / arthAta-he gautama ! terA zarIra saba prakAra se jIrNa ho rahA hai| tere bAla zveta ho gae haiM aura sabhI bala kSINa hotA jAtA hai, ataH aba samaya-mAtra kA bhI pramAda mata kr| bandhuo ! maiM pahale bhI Apako batA cukA hai ki bhagavAna kA upadeza kevala gautama svAmI ke liye hI nahIM thA apitu usa sayaya bhI manuSya mAtra ke lie thA Aja aura Aja bhI sabake lie hai| vAstava meM hI vRddhAvasthA jIvana kI anya saba avasthAoM se nikRSTa yA dayanIya hai / isa avasthA meM samasta indriyAM kSINa ho jAtI haiM aura ve apane apane kArya meM ayogya ho jAtI haiN| zrotrendriya jo ki apane samaya meM kSINa se kSINa AvAja ko bhI grahaNa kara letI hai, vRddhAvasthA meM samIpa Akara jora-jora se cIkhane para bhI pUre zabda grahaNa nahIM kara pAtI / eka choTA sA udAharaNa hai... eka baharA aura vRddha AdamI eka gAMva se dUsare gAMva meM jA rahA thaa| sAtha meM vaha apanI gAr3I meM baiMgana bharakara le jA rahA thaa| vaha gA~va se thor3I hI dUra gayA thA ki usakA paricita dUsarA mitra mila gayA / usane pUchA -"dAdA ! kahAM jA rahe ho ?" vRddha baharA to thA hI dosta kI bAta suna nahIM paayaa| bolA-gAr3I meM baiMgana bharakara le jA rahA huuN|" For Personal & Private Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana : tRtIya bhAga bhAgya se Agantuka bhI baharA thA / usane samajhA merI bAta kA sahI javAba diyA hI hogA ataH usane dUsarA prazna pUchA - " bAla bacce saba ThIka haiM ?" 262 bahare ne ArAma se uttara diyA- "ghara jAkara bhuratA banAU~gA kaI dina se icchA ho rahI hai / " isake pazcAt donoM vRddha apane-apane rAste para cala diye / abhiprAya kahane kA yaha hai ki vRddhAvasthA aisI hI duHkhadAyI hotI hai / kintu jo samajhadAra vyakti hote haiM ve apanI vRddhAvasthA aura baharepana kA bhI sadupayoga kara lete haiM / para aisA ve hI kara sakate haiM jo harma ke prati tathA jinavANI ke prati pragAr3ha vizvAsa rakhate haiM / eka udAharaNa se yaha bAta bhI ApakI samajha meM A jAegI / baharepana kA bhI sadupayoga eka vRddha jo ki baharA thA pratidina eka mahAtmA kA pravacana sunane jAyA karatA thA / usake kAna meM bar3I kaThinAI se koI zabda hI praveza kara pAtA thA jo ki jora se bolA jAtA thA / mahAtmA jI pratidina usa vRddha ko bar3e utsAhapUrvaka sabhA meM baiThA huA dekhate the / ve jAnate the ki vRddha ko sunAI nahIM par3atA / ataH eka dina unhoMne izAre se vRddha ko apane pAsa bulAyA aura khUba jora se pUchA - " Apako pravacana ke zabda sunAI par3ate haiM kyA ?" vRddha ne sahaja bhAva se uttara diyA- "nahIM / " mahAtmA ne dusarA prazna usI prakAra se pUchA - "phira Apa pratidina pravacana sunane ke lie yahA~ Akara kyoM baiThate haiM ?" mahatmA jI ke prazna ke javAba meM usa dharma - priya vyakti ne kitanA sundara uttara diyA ? kahA - " mahAtman ! isa sthAna para zAstra kA vAcana hotA hai tathA jinavANI kI dhvani gU~jatI rahatI hai / isIlie kisI anya sthAna para baiThane kI apekSA mujhe yahA~ baiTane se adhika zAMti milatI hai / " " dUsarA kAraNa yahA~ baiThane kA yaha hai ki zAstroM meM kahA jAtA hai"mahAjanoM yena gataH saH panthAH / " arthAt -- ghara ke bar3e vyakti jaisA karate haiM, unakI dekhA-dekhI parivAra ke anya vyakti bhI vaisA hI karane lagate haiM / yahI kAraNa hai ki mere yahA~ Ane se merI patnI putra-putriyA~ Adi sabhI pratidina yahA~ Akara bhagavAna kI vANI zravaNa kahate haiM / agara maiM yahA~ AnA chor3a dU~ to ve bhI nahIM Ae~ge / mere pratidina Ane ke kAraNa unake hRdaya meM bhI For Personal & Private Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya se pahale ceto 263 bhagavatakathA ke prati zraddhA aura ruci banI rahatI hai tathA kucha na kucha zikSA lekara hI ve lauTate haiM aura usase parivAra kA vAtAvaraNa zAMtimaya banA rahatA hai|" __ mere yahA~ Ane kA tIsarA kAraNa aura bhI hai| vaha yaha ki-bhagavAna ke vacana maiM suna nahIM pAtA phira bhI unake sparza se mere aMga to pavitra hote hI haiN| ThIka usI prakAra jisa prakAra sarpa kA viSa maMtroM se utArA jAtA hai / una maMtroM ko sarpa ke dvArA kATA huA vyakti samajhatA nahIM phira bhI unase zarIra meM vyApta huA viSa utara AtA hai / phira Apa hI batAiye kyA merA yahA~ pratidina AnA kama lAbhadAyaka hai ? mahAtmA jI bahare kintu usa jJAnavAna evaM buddhimAna vyakti kI bAta sunakara atyanta prabhAvita hue aura mana hI mana unakI bhUri-bhUri prazaMsA karane lge| ___ Azaya kahane kA yahI hai ki vRddhAvasthA meM indriyA~ isI prakAra kSINa ho jAtI haiM, kintu jo vyakti jJAnI aura samajhadAra hote haiM ve apanI kSINa-indriyoM kA bhI ucita upayoga karate haiM, jisa prakAra abhI-abhI batAe hue usa bahare zrotA ka udAharaNa maiMne Apake sammukha rakhA hai| ___vRddhAvasthA meM na ghrANendriya barAbara kAma kara pAtI hai aura na cakSaindriya ho / Aja ke samaya meM to hama choTe-choTe bAlakoM kI A~khoM para bhI cazmA car3hA huA dekhate haiM phira bur3ha pe meM to pUchanA hI kyA hai / na uttama granthoM kA paThanapAThana ho kara sakate haiM aura na zAstroM kA svAdhyAya hI ho sakatA hai| javAnI meM to jihvA indriya caTakhAre le lekara pratyeka vastu kA sva da letI hai, vahI vRddhAvasthA meM parezAnI ho jAtI hai kyoMki muha meM dA~ta nahIM rahate aura isaliye vastu binA ThIka se cabAye hI nigalanI par3atI hai| adhakacarI nigalane se kisI vastu kA barAbara svAda nahIM aataa| bur3hApe meM zarIra kI samasta indriyoM ke kSINa hone para bhI ve kucha na kucha kArya to karatI hI haiM. kintu dA~ta to bilakula jhar3a jAte haiN| inake jhar3ane kI bAta ko lekara dArzanika kanphyUziyasa ne apane ziSyoM ko bar3I sundara zikSA dI hai| unake kaI ziSya the| jaba kanphyUziyasa vRddha huye to unake muMha meM eka bhI dA~ta nahIM rahA eka dina zikSaNa dete samaya unhoMne apane ziSyoM ke sAmane apanA muMha bAyA aura pUchA "mere muha meM kyA hai ?" 'Apake muha meM to gurudeva kucha bhI nahIM hai|" ziSyoM ne uttara diyaa| "mere muha meM dA~ta haiM ?" punaH prazna huaa| For Personal & Private Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 Ananda pravacana : tRtIya bhAga "nhiiN|" "kyA tuma loga batA sakate ho ki jIbha to komala hote huye bhI muha meM sthita hai aura dAMta itane kar3e hone para bhI kyoM jhar3a gaye ?" hamArI samajha meM to nahIM AtA gurudeva ! yaha bAta Apa hI spaSTa kiijie|" kanphyUziyasa ne kahA - "dekho, isakA kAraNa samajhanA kaThina nahIM hai| jabAna apanI komalatA ke kAraNa hI TikI rahatI hai tathA dAMta apanI kaThoratA ke kAraNa jhar3a jAte haiM / agara tuma logoM ko bhI apanA jIvana sundara banAnA hai to apane svabhAva meM mRdutA rkho| kaThoratA aura karkazatA jIvana ko asundara to banAtI hai, kabhI-kabhI prANa-ghAta kA kAraNa bhI bana jAtI haiM / svabhAva kI madhuratA hRdaya meM vinaya guNa ko vikasita karatI hai aura vinaya ke dvArA anekAneka guNoM kA jIvana meM avirbhAva hotA hai|" ___ to maiM Apako batA to yaha rahA thA ki bhagavAna ne kahA hai- indriyA~ niraMtara kSINAvasthA ko prApta hotI jA rahI haiM ataH samaya-mAtra kA bhI pramAda mata kro| mRtyu to bAlaka ke janmate hI tAka lagAkara rahatI hai| aMgrejI meM agara Apa kisI dasa varSa ke bAlaka kI umra pUchate haiM to Apako yahI uttara milatA hai - "This child is ten years old." yaha baccA dasa varSa purAnA hai / kahane kA matalaba yahI hai ki pratyeka vyakti janma lene ke sAtha hI purAnA hone lagatA hai| zaizavAsthA meM jo saralatA, bholApana evaM culabulApana rahatA hai, vaha yuvAvasthA meM nahIM rahatA tathA yuvAvasthA meM jo zakti, sAmarthya, smaraNazakti, buddhi tathA teja rahatA hai vaha bur3hApe meM lopa hone lagatA hai| zakti kSINa ho jAtI hai, indriyA~ niSkraya hone lagatI haiM, raMga badala jAtA hai tathA tvacA jhurriyoM se bhara jAtI hai| kavi sundaradAsa ne bhI kahA haijaba se janama leta, taba se hI Ayu ghaTe, mAI to kahata, mero bar3o hota jAta hai| Aja aura kAla dina-dina hota aura, doryo-doryo phirata khelata aura khAta hai / / bAlApana bItyo, aba yauvana lagyo haiM Aya, yauvanahu bIte, bUDho Dokaro dikhAta hai| 'sundara' kahata aise dekhata hai bUjhi gayo, tela ghaTi gaye jaise dIpaka bujhAta hai // For Personal & Private Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya se pahale ceto 265 pratyeka prANI jabase janma letA hai, tabhI se usakI umra kama hone lagatI hai / mAtA samajhatI hai ki merA putra bar3A ho jAtA hai| dina-dina usakA raMga badalatA hai / bAlyAvasthA meM vaha khelatA-kUdatA aura bhAgA-bhAgA phiratA hai / bacapana bItate hI zaktisampanna yuvAvasthA AtI hai jisameM yuvaka nAnA prakAra ke asAdhAraNa kArya karatA hai| kintu jaba vRddhAvasthA AtI hai taba usakI deha ekadama jarjara hokara ThIka usI prakAra naSTa ho jAtI hai, jisa prakAra tela kama hote jAne para cirAga bujha jAtA hai| zarIra to zarIra, saMsAra kI samasta vastuyeM hI nAzavAna aura asthira haiM / isa virATa-vizva meM jo kucha bhI netroM ke sammukha dikhAI detA hai vaha naSTa hone vAlA hai| athAha jala se bharA samudra eka dina registAna meM pariNata ho jAegA, aise-aise vizAla bagIce Aja jinakI sumadhura aura dila va dimAga ko tarotAjA karane vAlI khuzabU samasta vAtAvaraNa ko sugandhita kara detI hai, ve hI upavana kabhI jhAr3a-jhaMkAr3a evaM ghAsa-phUsa ko paidA karane vAlI jamIna bana jaayeNge| Aja dikhAI dene vAlI aneka maMjilI imArateM kala ko khaNDahara bana jAyeMgI tathA inameM camagIdar3eM nivAsa kareMgI aura ullU bolane lageMge / lAkhoM karor3oM vyaktiyoM se bhare hue ye nagara kucha kAla meM vana bana jAyeMge athavA pRthvI ke garbha meM samA jAyeMge / Apa jAnate hI haiM ki bhUbhargavettAoM ne mohana-jodar3oM jaise aneka nagara pRthvI meM se khoja karake nikAle haiN| manuSya ke sthAnoM para siMha, vyAghra, hAthI, geMDe Adi yahA~ para A baseMge / isa prakAra jaba saMsAra kI koI bhI vastu sthAyI rahane vAlI nahIM hai, to phira mAnava-deha kI kyA bisAta hai ki vaha sthAyI banI raha ske| pAMca tattvoM se banI huI yaha kAyA jise mAnava itra-phulela se sudhAsita karatA hai, zIta se bacane ke liye garama vastra pahanatA hai, grISma meM havAdAra makAnoM aura paMkhoM ke nIce use rakhatA hai| paroM kA kaSTa na dene ke lie moTara-gAr3iyoM meM ghUmatA hai tathA zarIra ko kaSTa na hone dene ke lie makhamalI gaddI para sotA hai, vaha patte para par3I huI jala kI bUMda ke samAna kSaNa bhara meM naSTa ho jAtI hai / lAkha prayatna karane para bhI bAlyAvasthA ke pazcAt yuvAvasthA aura yuvAvasthA ke pazcAt vRddhAvasthA Ane se nahIM ruktii| manacale kavi najIra akabarA ne bhI bur3hApe kA bar3A sahI citra khIMcA hai / likhA hai vaha joza nahIM, jise koI khopha se dhle| vaha joza nahIM, jisase koI bAta sahale // For Personal & Private Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 Ananda pravacana : tRtIya bhAga jaba phissa hue hAtha, thake pA~va bhI pahale | phira jisake jo kucha zauka meM Ave soI kahale // saba cIja kA hotA hai burA, hAya ! bur3hApA / Azika ko to allAha na dikhalAya bur3hApA // kahate the javAnI meM to saba Apase A cAha / aura husna 'dikhAte the, vaha saba Ake dilarubAha // yaha kaTTara bur3hApe ne kiyA, Aha najIra Aha / aba koI nahIM pUchatA, allAha hI allAha // saba cIja kA hotA hai burA, hAya ! bur3hApA | Azika ko to allAha na dikhalAya bur3hApA || vAstava meM hI kavi kA kathana yathArtha hai| bur3hApe meM vANI meM vaha joza nahIM rahatA jisake dvArA koI usa vyakti se bhaya khAye / hAtha, paira va zarIra kSINa ho jAne para choTe se choTA bAlaka bhI cAhe jaisI ha~sI usase kara jAtA hai tathA ve hI saba vyakti jo usake kamAye huye dhana para palate haiM tathA usakI kRpA se ho meva miSThAna Adi khA-khAkara apane udara ko tRpta karate haiM ve hI apane poSaNa karane vAle vyakti kA bur3hApA Ane para bAta-bAta meM aura taraha-taraha se anAdara karate hue peTa bharane ke liye sUkhe Tukar3e usake sAmane rakha dete haiM / kahA~ taka kahA jAya, javAnI meM to vyakti dina-rAta Akara khuzAmada karate haiM tathA na nA prakAra se use prasanna rakhane kA prayatna karate haiM; ve hI vRddhAvasthA A jAne para giragiTa kI taraha raMga badala lete haiM / koI bhI vRddha kI khojakhabara lene aura bAta pUchane nahIM AtA / isIliye kavi kahatA hai - he allAha ! tU kisI ko bhI vRddhAvasthA pradAna mata kara / baMdhuo, mere kathana kA abhiprAya yahI hai ki vRddhAvasthA to AnI hI hai use koI roka nahIM sakatA / para hameM kevala yahI cAhie ki hama yuvA athavA vRddha jo bhI ho isI kSaNa jAga jAyeM / bhale hI hama rI umra kama athavA jyAdA ho, usase koI pharka nahIM pdd'egaa| kyoMki jaba bhAvoM kI utkRSTatA A jAtI hai to jIva kSaNamAtra meM hI apane samasta kAryoM ko naSTa karake saMsAra mukta ho jAtA hai / AvazyakatA hai apanI AtmA meM samyakjJAna kI jyoti jagAne kI / jJAna kI mahattA eka zloka se bhalI-bhA~ti jAnI jA sakatI hai : ajJAnI kSapayet karma, yajjanmazata- koTibhiH / tajjJAnI tu triguptAtmA nihantyantamuhUrtake // For Personal & Private Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya se pahale ceto 267 jJAna kI kaisI adbhuta mahimA batAI gaI hai| kahA hai--ajJAnI puruSa jina karmoM ko saikar3oM aura karor3oM varSoM meM bhI naSTa nahIM kara sakatA unheM jJAnI apane mana, vacana aura zarIra para saMyama rakhakara kevala antamuhUrta meM hI khapA DAlatA hai arthAt unakA pUrNatayA kSaya kara detA hai| to mukti prApti kA sarvaprathama sAdhana hai / samya jJAna kI prApti karanA / ajJAnI evaM mithyAcArI jahA~ apanI vivekahInatA ke kAraNa nirantara patana kI ora agrasara hotA huA naraka kI duHpaha yatraNAoM ko bhogatA hai, vahA~ jJAnI nirantara apanI AtmA ko unnata banAtA huA mukti kI ora bar3hatA hai / . prazna uThatA hai ki aisA kyoM ? isakA kAraNa yahI hai ki jJAnI puruSa sadA guNa grahaNa karane ke prayatna meM rahatA hai| saMsAra kI hIna se hIna vastu yA nimnakoTi ke vyakti meM bhI vaha jo guNa dekhatA hai, use prApta karanA cAhatA hai / vaha pApa se ghRNA karatA hai, pApI se nahIM / kintu isake viparIta ajJAnI uttama se uttama vastu aura vidvAn se vidvAn vyakti meM bhI doSa dekhatA huA usakI nindA va AlocanA karake apane hRdaya meM ahaMkAra evaM dvaSarUpI durguNoM kA poSaNa karatA hai| isalie ajJAna se patana aura jJAna se abhyudaya hotA hai| saMsAra ke sabhI mahApuruSa AtmA ko karma mukta karane ke lie sarvaprathama jJAna-prApti kI ora bar3hate haiM / jJAna ko hI saMsAra-sAgara se pAra karane vAlI naukA mAnakara usakA sahArA lete haiM / jJAna ke viSaya meM kahA~ taka kahA jAya, eka zloka se Apa samajha sakate haiM - - jJAnAdvidanti khalu kRtyamakRtya jAtam / jJAnAccaritramamalaM ca samAcaranti / jJAnacca bhavyabhavinaH zivamApnuvanti / jJAnaM hi mUlamatula sakalazriyAM tat // arthAta jJAna ke dvArA hI vyakti ko kartavya aura akartavya kA jJAna hotA hai. jJa na se hI nirmala cAritra kA pAlana kiyA jA sakatA hai| jJa na ke dvArA hI bhavyaprANI mokSa kI prApti kara sakate haiM, kyoki usake abhAva meM ghora tapasyA evaM ghoratara kAyakneza bhI samyak cAritra meM nahIM AtA aura vaha saba mukti kA pradAtA na hokara saMsAra ko bar3hAne kA hI kAraNa banatA hai| saMkSepa meM lokika evaM lokottara sahI prakAra kI siddhiyAM prApta karane kA ekamAtra sAdhana jJAna hI hai| ___ samyakjJAna kI prApti se kyA-kyA lAbha hotA hai, yaha batAnA yadyapi pUrNatayA saMbhava nahIM hai| kintu maiM saMkSipta meM kucha bAteM Apako batAne kA prayatna karatA huuN| For Personal & Private Use Only Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 Ananda pravacana : tRtIya bhAga moha para vijaya jina mahAmAnavoM ko saccA jJAna prApta ho jAtA hai ve sarvaprathama moha ko jItane kA prayatna karate haiN| ve bhalI-bhAMti samajha lete haiM ki moha-mamatA hI saMsAra meM AtmA ke paribhramaNa karane kA kAraNa hai| yahAM na koI kisI kA pati hai, na koI kisI kI strI, na koI kisI kA pitA hai aura na koI kisI kA putra / saba nAte svArtha ke kAraNa haiM, jisa dina usakA svArtha sadhanA samApta ho jAegA, ve saba bhI alaga-alaga ho jAyeMge / saMyoga ke sAtha viyoga aura janma ke sAtha mRtyu AnI nizcita hai / ajJAnI vyakti apane kisI bhI sambandhI kI mRtyu para zoka karatA hai tathA Akula-vyAkula hotA hai| kintu zanI aura nirmohI vyakti kisI ke janma yA mRtyu para dukha aura zoka nahIM karatA / eka sundara udAharaNa se yaha spaSTa ho jAtA hai / nirmohi parivAra kisI nagara meM eka rAjA thA, vaha bar3A jJAnI aura tattvavettA thaa| samasta nagara nivAsI tathA Asa-pAsa yA dUra ke vyakti bhI jo use jAnate the, nirmohI rAjA kahate the| eka dina usa rAjA kA rAjakumAra zikAra khelatA huA vana meM rAstA bhUla gyaa| ghUmate-ghUmate use bar3e jora kI pyAsa lagI aura vaha pAnI kI talAza meM bhaTakatA huA eka saMta ke Azrama meM pahuMca gyaa| saMta ne use pAnI pilAyA aura usakA paricaya pUchA / jaba saMta ko rAjakumAra kA paricaya mAlUma huA to unhoMne kahA-"rAjakumAra ! eka hI vyakti nirmohI bhI ho aura rAjA bhI ho yaha kaise sambhava hai ? jo rAjA hogA vaha nirmohI nahIM ho sakatA aura jo nirmohI hogA vaha rAjA kaise banegA ? ___ gajakumAra bolA-"bhagavan ! agara Apako vizvAsa na hotA ho to Apa parIkSA karake dekha lIjie, mere pitAjI to kyA, merA sArA parivAra aura naukara-cAkara taka bhI nirmohI haiN|" saMta sunakara cakita hue aura bole-aisI bAta hai ? tuma yahIM Thaharo aura kucha mmaya taka Ananda se Azrama meM raho / maiM nagara meM jAkara mAlUma karatA hai ki vAstava meM hI tumha rA parivAra aisA hI nirmohI hai kyA ?" rAjakumAra ne turanta yaha svIkAra kara liyA aura Azrama meM Thahara gyaa| idhara saMta naraka kI ora cala die| jaba saMta rAjamahala ke mukhyadvAra para pahaMce to sarvaprathama unheM eka dAsI dikhAI dii| saMta ne apanI parIkSA kA prArambha dAmI se hI prArambha kiyaa| usase kahA For Personal & Private Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya se pahale ceto 1 tU suna cerI zyAma kI bAta sunAvo tohi / ku~vara vinAsyo siMha ne, Avana pario mohiM // saMta ne vicAra kiyA ki dAsI merI bAta sunakara rotI-pITatI mahala ke andara daur3egI, isalie, bolA- "arI zyAma kI dAsI ! tumhAre rAjakumAra ko vana meM siMha ne mAra DAlA hai, ataH mujhe yaha samAcAra lekara AnA par3A hai / " kintu dAsI zAntabhAva se bolI - nA maiM cerI zyAma kI, nahiM koI mero zyAma / prArabdhavaza mela yaha, suno RSi abhirAma // RSi dAsI kI bAta aura usakI zAMti dekhakara cakita hue aura mahala meM Age bar3he / mahala meM unheM rAjakumAra kI patnI milI / rAjakumAra kI dhu saMta ko praNAma kiyA aura praznasUcaka dRSTi se unakI ora dekhA / saMta ne bar3I gaMbhIratA se kahA tU suna cAtura sundarI, abalA yauvanavAna ! devI-vAhana-dala malyau, tumharo zrI bhagavAna // 266 arthAt he vanayovanA catura sundarI ! Aja mahAdevI durgA ke ne tumhAre paramezvararUpa pati kA dalana kara diyA hai arthAt unheM mAra vAhana siMha DAlA hai / rAjabadhu ne RSi kI bAta sunI, kSaNabhara zAMta rahI, para usake pazcAt bolI tapiyA pUraba janama kI, kyA jAnata hai loka / mile kamavaza Ana hama, aba vidhi kona viyoga // saMta ko mahAna Azcarya huA / socane lage vilApa karatI pativratA nArI jahA~ striyA~ pati kI mRtyu kI AzaMkA karate hI kAMpane lagatI haiM aura usakI mRtyu ho jAne para to chAtI pITatI huI hRdaya vidAraka haiM tathA sArA vAtAvaraNa apane rudana se bhara detI haiM, vahA~ yaha apane pati kI mRtyu kI bAta sunakara bhI sthira citta se kaha rahI hai - " tapasvI jI ! loga bhAgya ke khela ko kaise pUrva meM na jAne kaise-kaise karma kiye hoMge, jinake kAraNa isa janma meM pati-patnI ke rUpa meM A mile the / para aba vaha saMyoga samApta ho gayA hai, ataH vidhAtA ne hameM alaga-alaga kara diyA hai| basa itanI-sI to bAta hai / " vadhu kI nirmohatA para vicAra karate hue RSi aba rAjakumAra kI mAtA ke pAsa pahu~ce | mahArAnI apane kisI kArya meM vyasta thIM / mahAtmA ko For Personal & Private Use Only khar3I hai tathA ulaTe samajha sakate haiM ? Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 Ananda pravacana : tRtIya bhAga dekhate hI sAdara uThIM aura unheM namaskAra kiyaa| mahAtmA jI gaMbhIratApUrvaka unakI ora dekhate hue bole rAni tumako vipatti ati, suta khAyo mRgarAja / __ hamane bhojana nA kiyA, isI mRtaka ke kAja // arthAt-"mahArAnI! Aja tuma para bhayaMkara vipatti A gaI hai / " mahArAnI ne Azcarya se pUchA- kyA vipatti mahArAja ?" RSi ne kahA- "Aja tumhAre putra kA mRgarAja siMha ne bhakSaNa kara liyA hai| isIliye maiMne bhI bhojana nahIM kiyA aura daur3A huA Apako samAcAra dene AyA huuN|" ___ yaha Azcarya hai ki eka mAtA jisake lie usakA putra A~khoM kA tArA hotA hai tathA vaha kuputra bhI ho to usake lie hRdaya meM kabhI napharata nahIM lAtI, svayaM anekAneka kaSTa sahakara apane putra kA pAlana-popaNa karatI hai / kahate bhI haiM : 'mAtrA samaM nAsti zarIra poSaNam / " "mAtA ke samAna putra ke zarIra kA poSaNa karane vAlA anya koI nahIM hotii|" usI mAtA kA dila rakhane vAlI mahArAnI ne RSi ko uttara diyA eka vRkSa Da leM ghanI, paMchI baiThe Aya / yaha pATI pIrI bhaI, ur3a-ur3a cahu~ diza jAyeM // kyA kahA mAtA ne ? yahI ki "jisa vRkSa para saghana DAliyAM hotI haiM, pakSI usa para Akara vizrAma lete haiN| kintu patajhar3a ke Ate hI saba ur3a-ur3a kara bhinna-bhinna dizAoM meM cale jAte haiM / to putra kA nidhana ho gayA to kyA huaa| hama sabhI to pakSI haiM aura eka dina yahA~ se ravAnA hokara apanIapanI rAha pkdd'eNge|" RSi ko rAjakumAra kI bAta satya mahasUsa huI aura ve vicAra karane lage ki vAstava meM hI yahA~ saba moha ko jIte hue haiM / para parIkSA lene meM rAjA ba.kI the ata: aba ve rAjA samIpa meM pahuMca ge| mahArAja darabAra meM apane siMhAsana para AsIna the| RSirAja ko Ate dekhA to unakI ucita abhyarthanA karake yogya Asana pradAna kiyA tathA AdarapUrvaka pUchA - "bhagavan ! kaise padhAranA huA ?" ___RSa ne apanI pUrvavat gaMbhIratA kAyama rakhI aura teja netroM se rAjA ko dekhate hue bole-- For Personal & Private Use Only Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya se pahale ceto 271 rAjA mukha te rAma kaha, pala-pala jAta ghdd'ii| suta khAyo mRgarAja ne, mere pAsa khar3I // arthAt--''rAjan ! rAma kA nAma lo, jIvana kI ye amUlya ghar3iyA~ kSaNakSaNa meM samApta hotI jA rahI haiM / Aja hI mere netroM ke samakSa tumhAre putra ko siMha ne khA DAlA hai|" para dhanya hai vaha pitA, jisane vRddhAvasthA kI lAThI ke samAna aura rAjakumAra jaise honahAra tathA advitIya saundarya ke dhanI putra ko mRtyu kI bAta sunakara bhI upha taka nahIM kiyaa| ulaTe RSi ko mIThI tAr3anA dI-- tapiyA tapa kyoM choDiyo, ihA~ palaka nahiM soga / bAsA jagata sarAya kA, sabhI musAphira loga / / rAjA ne kahA--"tapasvIrAja ! isa jarAsI bAta ke kAraNa Apane apanI tapasyA ko chor3akara kyoM kaSTa kiyA ? mujhe to putra kI mRtyu kA tanika bhI zoka nahIM hai| zoka karanA bhI kisalie ? yaha jagata to eka sarAya ke samAna haiM jisameM prANI Ate haiN| kucha ghar3I, dina yA mahIne nivAsa karate haiM aura apaneapane gantavya kI ora cala dete haiN| mega putra bhI iso saMsArarUpI sarAya kA musAphira thA ataH cala diyA aura saba merA vakta AegA to maiM bhI cala duuNgaa| AtmA kA bhI kyA koI putra yA pitA hotA hai ? yaha akelI hai aura akelI hI jaaegii| bAkI zarIra ke rizte to usake saMsAra ke samasta prANiyoM ke sAtha ananta bAra ho cuke haiM / isa janma meM vaha deha se merA putra thA para pichale janmoM meM vaha asakhya pitAoM kA putra banA hogaa| phira mujhe cintA yA duHkha kisa bAta kA ?" Apa to nizcita hokara punaH apanI sAdhanA meM anumAna lagAiye ! merI tanika bhI ciMtA mata kIjiye / saMsAra me janma aura maraNa kA cakra to calatA hI rahatA hai / usameM Azcarya kI kyA bAta hai ? ' rAjA kI bAta sunakara RSi ko vizvAsa ho gayA ki vAstava meM rAjA nirmohI hai / loga jhUTha nahIM kahate / isane aura isake parivAra ne sacamuca hI moha ko jIta liyA hai| __vastutaH manuSya cAhe sAdhu banakara jaMgala meM rahe yA gRhasthAvasthA meM ghara para rahe, use nirmohI rAjA ke samAna moha se rahita hokara rahanA caahiye| moha tathA Asakti kA tyAga kara dene vAlA prANI bhava-bandhana meM nahIM ba~dhatA aura vahI sadA ke lie karmoM se mukta ho sakatA hai| Aja to hama dekhate haiM ki manuSya yuvAvasthA meM viSaya-bhogoM meM phaMsA ho rahatA hai, vRddhAvasthA meM bhI AzA-tRSNA kA tyAga nahIM kara pAtA tathA usakI For Personal & Private Use Only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 Ananda pravacana : tRtIya bhAga moha-mamatA aura bhI bar3ha jAtI hai| vaha rAta-dina apane beToM, potoM tathA prapautroM kI cintA meM ghulatA rahatA hai| pariNAma yahI hotA hai ki vaha jIvanaparyanta paramAtmA ko smaraNa karane kA vakta nahIM nikAla paataa| zrI zaMkarAcArya ne kahA bhI hai - bAlastAvat krIr3AsaktaH, taruNastAvat taruNI raktaH / vRddhastAvat cintAmagna: pare brahmaNi ko'pi na lagna / / manuSya bacapana meM to khela-kUda meM lagA rahatA hai, javAnI meM strI meM Asakta rahatA hai aura bur3hApe meM cintA (phikaroM) meM DUbA rahatA hai lekina parabrahma ke cintana meM koI bhI nahIM laga paataa| ___ vastutaH isa mithyA aura nAzavAna saMsAra kI vastuoM meM Asakti rakhanA vRthA hai / yahAM koI kisI kA nahIM hai| phira unakI cintA aura phikra meM isa durlabha deha ko vyartha naSTa kara denA kahA~ kI buddhimAnI hai ? putra, strI, pati yA anya koI bhI svajana sambandhI mara gayA to kyA huA ? pratyeka manuSya ko hI to eka dina apanI rAha para jAnA hai| hAM, agara ve cale jAyeM aura hama sadA yahAM bane raheM, taba to koI bAta bhI hai para jaba sabhI ko jAnA hai to phira moha aura mamatA kisalie? ___ isIlie mumukSu ko cAhie ki vaha samasta sAMsArika pralobhanoM ko jIte tathA sAMsArika bandhanoM meM apanI AtmA ko ba~dhA na rakhe / isake sAtha hI vaha samabhAva meM rhe| ___ samadarzI kaise banA jAya ? samadarzI bananA mukti prApti kA dUsarA sAdhana hai| agara manuSya ke hudaya meM sama-bhAva A gayA to samajhanA cAhie ki usake lie siddhi prApta meM kucha bhI bAkI nahIM rahA / jJAnI puruSa sampUrNa vizva ke prANiyoM meM eka hI cetana AtmA mAnatA hai / amIra-garIba, choTA-bar3A, pazu-pakSI tathA jagata kA pratyeka anya prANI usakI dRSTi meM samAna mAlUma detA hai / sabhI ko Atmavat mAnanA hI samadarzI kahalAtA hai / jaba prANI kI aisI dRSTi ho jAtI hai to usake hRdaya meM kisI ke bhI prati rAga aura kisI ke bhI prati virAga kI bhAvanA nahIM rhtii| kisI se usakA virodha nahIM hogA aura kisI ke bhI prati praNaya bhAva nahIM rahatA / na use koI apanA zatru dikhAI detA hai aura na koI mitra / citta kI aisI avasthA meM bhavya prANI kA hRdaya parama santoSa evaM Ananda kA anubhava karatA hai| kavi najIra kA kathata hai ye ekatAI ye ekaraMgI, tisa Upara kayAmata hai| na kama honA na bar3hanA aura hajAroM ghaTa meM ba~Ta jAnA / For Personal & Private Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya se pahale ceto 273 kavi ke kathana kA Azaya hai-izvara eka hai aura eka raMga hai / vaha nirvikAra aura akSaya hai| usameM na koI parivartana AnA hai aura na hI vaha kama hotA hai yA bar3hatA hai| phira bhI mahAn Azcarya kI bAta hai ki vaha ghaTaghaTa meM isa prakAra prakaTa hotA hai jaise eka sUrya kA pratibimba asaMkhya jalAzayoM meM eka hI jaisA dikhAI detA hai| nissandeha jIvAtmA aura paramAtmA meM koI antara nahIM hai| sAgara meM saikar3oM nAveM aura jahAja calate haiM / asaMkhyoM magara, machaliyAM aura jala-jantu usameM rahate haiN| saikar3oM vyakti usameM snAna karate haiM kintu usI sAgara ke jala ko eka loTe meM bhara liyA jAya to usameM na nAveM cala sakeMgI aura na hI koI usameM snAna kara sakegA / sAgara meM athAha jala rAzi hai aura loTe meM thor3A sA jala hai| donoM eka haiM aura unake eka hone meM koI sandeha nahIM kiyA jA sakatA / usI prakAra jIvAtmA aura paramAtmA ke eka hone meM bhI sandeha nahIM kiyA jA sktaa| eka cIMTI ke zarIra meM bhI vahI zaktizAlI AtmA hai aura hAthI ke zarIra meM bhii| saMsAra ke samasta dharmazAstra isa viSaya meM yahI kahate haiM / kurAna meM kahA hai| "lA ilAhI illA annaa|" yAnI AtmA ke sivA dUsarA Izvara nahIM hai / bAibila meM bhI IsAmasIha dvArA kahA gayA hai / "You are the living temples of God." - tuma Izvara ke jIvita mandira ho / kahane kA abhiprAya yahI hai ki jo prANI apanI AtmA ko paramAtmA ke rUpa meM lAnA cAhatA hai use saMsAra ke samasta prANiyoM ko apanI AtmA ke samAna hI mAnanA cAhiye tabhI vaha apane lakSya kI prApti kara sakatA hai| zrI zaMkarAcArya ne bhI kahA hai zatrau mitre putre bandhau, mA kuru yatnaM vigraha sandhau / bhava sama cittaH sarvatra tvaM vAJchasyacirAd yadi viSNutvam / arthAt -he prANI ! agara tU zIghra hI mokSa yA viSNutva cAhatA hai to zatru aura mitra, putra aura bandhuoM se virodha aura praNaya mata kara, yAnI saba ko eka najara se dekha ; kisI meM bhI bheda mata mAna / __ aisI samadRSTi hI AtmA ko unnata banAtI hai tathA karmoM ko naSTa karate hue use paramAtmapada kI prApti karAtI hai / isI dRSTi kA prabhAva hama prAcIna itihAsoM meM dekhate haiM ki maharSigaNa apane AzramoM meM siMhoM ko gAya va For Personal & Private Use Only Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 Ananda pravacana : tRtIya bhAga bakariyoM ke samAna pAlate the tathA viSadhara bhujaMgoM ko bhI apane gale meM DAlA karate the / isakA kAraNa kevala yahI thA ki unakI AtmA pUrNa saccAI se una bhayaMkara prANiyoM ko bhI apane samAna hI mAnatI thii| unakI AtmA yahI pArthanA karatI thI samaSTi sataguru karo, mero bharama nivAra / nheM dekhU taha eka hI, sAhaba kA dIdAra // samaSTi taba jAniye zItala samatA hoya / saba jIvana kI AtamA, lakheM eka sI soya / / aura jaba unakI yaha kAmanA phalIbhUta ho jAtI thI to ve gadgad hokara kahate the samadRSTi sataguru kiyA. bharama kiyA saba dUra / dUjA koI rikha nahIM, rAma rahA bharapUra / jIvana kI aimI avasthA hI sarvottama mAnI jA sakatI hai aura yaha unhIM ko prApta hotI hai jinake pUrva janmoM ke asaMkhya puNya saMcita hote haiN| to bandhu po hamane Aja kI bAta kA prArambha to bhagavAna mahAvIra ke gautama ko die hue usa upadeza se kiyA thA- "he gautama ! terA zarIra saba taraha se jIrNa ho rahA hai, bAla zveta ho gae haiM, zakti bala kSINa huA jA rahA hai ataH samaya mAtra kA bhI pramAda aba mata kara / " ___isalie hameM cAhiye ki isI kSaNa se hama sajaga aura satarka ho jAya~ / umra bhale hI hamArI kucha bhI ho kevala apanI AtmA aura usako zakti para vizvAsa honA caahiye| paMcatantra meM kahA hai mAdau citte punaH kAye, satAM sampadyate jraa| asatAM tu puna kAye, naiva citte kadAcana // arthAt satpuruSoM ko pahale vitta meM aura bAda meM zarIra meM bur3hApA AtA hai tathA asa.puruSoM ko zarIra meM hI bur3hApA A jAtA hai citta meM kabhI nhiiN| isa bAta ko hameM gambhIratA pUrvaka samajhanA cAhie / padya ke anusAra sajjana puruSoM ke citta meM pahale bur3hApA A jAtA hai arthAt unake hRdaya meM saMsAra ke prati udAsInatA A jAtI hai| pariNAmasvarUpa ve pahale se hI jagata se virakta hokara Atma-sAdhanA meM laga jAte haiM / __kintu jo asatpuruSa arthAt durjana hote haiM ve zarIra ke vRddha ho jAne para bhI viSaya-bhogoM meM ruci rakhate haiM tathA tRSNA aura mamatA kA tyAga nahIM karate / aise vyakti jIvana ke anta taka bhI satarka nahIM ho pAte tathA agale janma meM sAtha le jAne ke liye puNya kA tanika bhI saMcaya nahIM kara skte| For Personal & Private Use Only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya se pahale ceto 275 - ataeva hameM zarIra ke vRddha hone na hone kI paravAha nahIM karanI hai tathA 'jaba jAge tabhI saverA' vAlI kahAvata ko caritArtha karate hue saMsAra se virakta rahakara Atma-kalyANa meM juTa jAnA hai| zarIra ke vRddha ho jAne para bhI AtmA kI anantazakti meM kabhI kamI nahIM AtI yaha vicAra karake apane vicAroM ko uccatama banAte hue karmoM kI nirjarA karanI hai| mRtyu se Daro mata! jo ajJAnI vyakti yaha vicAra kara ghabarAne lagate haiM ki aba hamArI vRddhAvasthA A gaI.aura hameM kAla kA grAsa bananA par3egA, ve zoka aura cintA ke kAraNa hAya-hAya karake apane karmoM kA bandhana karate haiM tathA agale janma ko bhI bigAr3a lete haiN| kintu jJAnI puruSa mRtyu ko eka vastra badalakara dUsarA pahana lene ke samAna hI sAdhAraNa mAnate haiM / unheM isa zarIra ke naSTa ho jAne kA tanika bhI bhaya nahIM hotA / kyoMki ve AtmA ko amara aura avinAzI mAnate haiM / ve vicAra karate haiM - 'isa deha kA nAza hone se merI kyA hAni hai ? yaha naSTa ho jAyegI to dUsarI nabIna deha milegii| merI AtmA to zAzvata hai jise koI naSTa nahIM kara sktaa| bhagavadgItA meM kahA bhI hai naina chindanti zAstrANi, nainaM dahati pAvakaH / na cainaM kledayantyApo na zoSayati mArutaH / / avinAzI tu tadviddhi yena sarna midaM tatam / vinAzamavyayasyAsya, na kazvirakatuM mahati // arthAt isa AtmA ko zAstra kATa nahIM sakate, agni jalA nahIM sakatI, jala ise bhigo nahIM sakatA aura pavana ise sukhA nahIM sktaa| koI bhI zakti isa ajara-amara aura nivAsI AtmA ko naSTa karane meM samartha nahIM hai / bhISma pitAmaha kaI dina taka zarazayyA para leTe rahe aura usameM unhoMne raMcamAtra bhI duHkha yA kaSTa kA anubhava nahIM kiyaa| kyoMki ve bhalI-bhA~ti vizvAsa karate the ki merI AtmA pahale bhI thI, aba bhI hai aura bhaviSya meM bhI rhegii| yahI kAraNa thA ki antima kSaNa taka unhoMne parama pitA paramAtmA kA smaraNa kiyA aura smaraNa karate-karate hI prasannatApUrvaka apanA colA badala liyA / ___mahApuruSa isI prakAra svayaM prabuddha rahate haiM tathA auroM ko bhI bodha dete haiM mahAtmA buddha ke samaya meM eka strI kA ikalautA putra kAla kavalita ho gyaa| strI apane putra kI mRtyu se atyanta zokAkula huI aura use lekara rotI-pITatI huI buddha ke pAsa A kara bolI For Personal & Private Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 Ananda pravacana : tRtIya bhAga "bhagavan ! merA yahI eka beTA thA aura yaha bhI mara gayA kRpA karake ise kisI bhI prakAra jIvita kara dIjiye / bhagavAn buddha strI kA dukha dekhakara vyathita huye kintu usakI AtmA ko jagAne ke liye bole-'bahana ! maiM tumhAre putra ko jIvita kara dUMgA para eka zarta hai ki tuma kisI aise ghara se rAI ke thor3e se dAne le Ao jisa ghara meM kisI kI bhI kabhI mRtyu na huI ho| putra-zoka se vihvala strI buddha kI bAta sunakara Azvasta huI aura nagara kI ora daudd'ii| kintu pratyeka ghara meM ghUmane para bhI use koI aisA kahane vAlA na milA jahA~ para kisI kI mRtyU na haI ho| koI pitA kI, koI dAdA kI, koI putra kI aura koI patnI kI mRtyu huI hai, yahI kahatA thaa| anta meM nirAza hokara vaha punaH buddha ke pAsa AI aura bolI - bhagavan ! aisA to koI bhI ghara mujhe nahIM milA jahAM kisI kI mRtyu na huI ho| sabhI ke ghara meM koI na koI marA hai|" buddha ne yaha sunakara kahA- "bahina ! tuma aba to samajha hI gaI hogI ki mRtyu kA a nA anivArya hai| jo janmA hai vaha maregA hii| Age pIche hameM bhI yaha deha chor3anI hai, ataH dhairya dhAraNa karo tathA apane Atma-kalyANa kI ora dhyAna do|" mahAtmA buddha kI bAta sunakara strI ko bodha huA aura usane mRtyu ko avazyambhAvI mAnakara apane citta ko zAnta kiyA tathA mRtaka putra ke zava ko lekara usakA kriyA-karma karane cala dii| isaliye bandhuo, hameM bhI na vRddhAvasthA ke liye zoka karanA hai aura na mRtyu se bhayabhIta honA hai / apitu yaha prayatna karanA hai ki hama tyAga, tapasyA, vrata tathA niyamAdi ke dvArA karmoM kI nirjarA karake aisA prayatna kareM jisase punaH janma na lenA par3e aura mRtyu kA kaSTa bhI na bhoganA pdd'e| ___hameM apane jIvana ke bace huye samaya kA hI bar3I satarkatA pUrvaka sadupayoga karanA hai / bItA huA samaya kabhI lauTakara nahIM aataa| agara hama yaha bAta . bhalI-bhAMti samajha lete haiM to nizcaya hI apanA paraloka sudhAra kara mukti ke patha para agrasara ho sakate haiM ! paM0 zobhAcandrajI bhArilla ne bhI kahA hai tajo moha-mamatA bhaja samatA, Atma-svarUpa nihaaro| hRdaya paTala kA rAga-raMga dho dharma bhAva ura dhaaro| For Personal & Private Use Only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya se pahale ceto 277 yaha anityatA bhavya bhAvanA jo pratidina bhAte haiM / duHkha-zoka se mukta bhavya ve zAzvata sukha pAte haiM / to zAzvata sukha pa.ne kA yahI sarvottama nuskhA hai ki saMsAra kI anityatA kA dhyAna rakhate hue mokSAbhilASI prANI moha-mamatA kA tyAga karake hRdaya meM mamatA ko dhAraNa kare tathA apane hRdaya-paTala se rAgadveSa kI kAlimA ko miTAkara use svaccha banAe tathA dharmArAdhana meM juTa jaae| jo bhavya prANI aisA kareMge, ve nizcaya hI zAzvata sukha kI prApti kareMge tathA sadA ke liye janma-maraNa ke kaSToM se mukta ho jaaeNge| vRddhAvasthA to kyA jIvana ke antima samaya meM bhI agara unakA samAdhi bhAva rahegA tathA ve paNDita maraNa ko prApta kareMge to unheM punaH isa loka meM AnA nahIM pdd'egaa| For Personal & Private Use Only Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 vamana kI vAJchA mata karo ! dharmapremI bandhuo ! mAtAo evaM bahano ! zrI uttarAdhyayana sUtra ke dasaveM adhyAya meM bhagavAna mahAvIra ne gautama svAmI ko lakSya karake sayama mArga se tanika bhI vicalita na hone kA Adeza diyA hai / unhoMne kahA hai - ciccA Na dhaNaM ca bhAriyaM, osohisi anagAriyaM / mA baMtaM puNo ki Avie, samamaM goyama ! mA pamAyae / / arthAt - " he gautama ! tU dhana aura bhAryA Adi ko chor3akara - anagAra bhAva ko prApta huA hai arthAt dIkSita ho gayA hai| aba isa vamana kiye hue ko phira tU grahaNa na kara aura samaya mAtra kA bhI pramAda mata kara / " isa gAthA ke dvArA zikSA dI gaI hai ki dhana, dhAnyAdi samasta vastue~, atula vaibhava aura strI, putra Adi sabhI kA tyAga karake jina mokSAbhilASI vyaktiyoM ne saMyama grahaNa kiyA hai unheM puna: kabhI bhI ina sabakI vAMchA nahIM karanI cAhiye / kyoMki tyAgI huI vastu vamana samAna hotI hai aura unheM grahaNa karanA vamana ko grahaNa karanA hI kahalAtA hai / rAjula aura rathanemi kI kathA isakA jvalaMta udAharaNa hai / jaba bhagava na neminAtha vivAha karane ke liye gae para toraNa dvAra se loTakara dIkSita ho gae to unakA choTA bhAI rathanemi mana-hI-mana meM atyanta prasanna huA / yaha vicAra kara ki aba rAjomato se merA vivAha ho sakegA / vaha rAjImatI ke pAsa svayaM hI gayA aura usase apane sAtha vivAha karane Agraha kiyA / kintu rAjomatI satI buddhimAna thI / usane uttara diyA"pahale tuma mere liye bheMTa meM aisI vastu lAo jo saMsAra meM pratyeka prANI ko priya aura lAbhakArI ho / " For Personal & Private Use Only Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vamana ko vAJchA mata karo 276 rathanemi ne bahuta socA aura vicArA ki aisI vastu kyA ho sakatI hai jo saMsAra ke samasta prANiyoM ko priya ho ? anta meM use yaha sUjhA ki gau kA dUdha aisI vastu hai jo saMsAra ke pratyeka prANI ke liye priya aura hitakara hotA hai / yaha vicAra ate hI vaha ratna jar3e kaTore meM zuddha gAya kA dUdha rAjImatI ko bheMTa meM dene ke liye le AyA / rAjImatI ne rathanemi kI bheMTa dekhakara " tuma mere liye vAstava meM bar3I sundara bheMTa tAki maiM bheMTa kA prayuttara de sakU~ / " prasannatA vyakta kI aura kahAlAe ho, para tanika dera Thaharo ratha baDA prasanna huA aura isa AzA se vahA~ baiThA rahA ki usakI saugAta ke upalakSa meM rAjImatI vivAha ke liye hA~ kahegI / rAjImatI kaTorA uThAkara andara calI gaI aura dUdha pIne ke pazcAt kucha aisI davA khAI jisase use vana ho gayA / usane usa ratna jar3ita kaTore meM hI vamana kiyA aura upe vahA~ lAI jahA~ rathanemi baiThA huA thA, pAsa Akara bolI - " rathanemi ! agara mujhase tumheM saccA pyAra hai to ise pI ja o / ' ramane yaha sunakara bar3A cakti huA aura krodhita bhii| lAla A~kheM " karatA huA bolA - "kyA vamana kI huI vastu bhI pIne yogya rahatI hai ? yaha to merA sarAsara apamAna hai / " thakI bAta sunakara rAjula muskarAtI huI bolI - "bhAI ! maiM bhI to tumhAre bar3e bhAI ke dvArA tyAgI huI arthAt vamana kI huI strI haiM / agara tuma mujhe grahaNa kara sakate ho to isa merI vamana kI huI vastu ko kyoM nahIM grahaNa kara sakate / " rAjula kI yaha bAta sunate hI rathanemi ko hoza A gayA aura usane apanI icchA ko dhikkArate hue socA - ' sacamuca hI maiM vamana kiye hue ko grahaNa kahanA cAhatA thA / ghora pazcAttApa karate huye vaha vahA~ se ulaTe pairoM lauTa gayA aura pravajyA grahaNa karake sAdhu bana gyaa| idhara rAjImatI ne bhI apane pati neminAtha kA anusaraNa karate hue saMyana aMgIkAra kara liyA / usane soca liyA ki mujhe bhI isa saMsAra meM rahakara aba kyA karanA hai ? kucha samaya bIta gayA aura rAjula dRr3hata pUrvaka karatI rahI / kintu eka bAra ajIba saMyoga A rAjImatI anya sAdhviyoM ke sAtha vicaraNa kara rahI thI ki eka pahAr3I sthAna apane saMyama kA pAlana upasthita huA / satI para ghanaghora varSA barasane lagI / varSA ke kAraNa sAdhviyAM bhIMga to gaI hI, eka dUsare se bichur3a bhI gaI / rAjamatI ne bhI varSA se bacane ke liye eka For Personal & Private Use Only Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 Ananda pravacana : tRtIya bhAga guphA kA Azraya liyA aura use nirjana samajhakara usameM apane gole vastroM ko sukhA lene ke irAde se kholanA prArambha kiyaa| kintu durbhAgyavaza usI guphA meM sAdhu-rathanemi bhI apane dhyAna meM baiThA huA thaa| rAjImatI ke guphA meM pahu~cane ke kAraNa kucha AhaTa huI aura rathanemi kA dhyAna bhaMga ho gyaa| idhara kucha kSaNa pazcAt a~dhere meM kucha dikhAI dene kA prArambha hone para rAjImatI kI dRSTi bhI guphA meM cAroM ora ghUma gaI tathA usane rathanemi ko vahA~ dekhaa| use dekhate hI vaha lajjita hokara gIle vastra punaH pahanane hI lagI thI ki rathanemi jo punaH ekAnta meM rAjImatI ko pAkara kAmavAsanA kA zikAra bana gayA thA bolA chor3a jogane bhoga Adara tU. sA~bhala sohanavaraNI jii| sukha vilasI ne saMyama lesyAM, pIche karasyA~ karaNI jii| kyA kahA rathanemi ne ? yahI ki-'he sundara navayauvanA ! merI bAta suna, merA yaha kahanA ki abhI to tU yaha yoga chor3a de aura maiM bhI ise chor3e 'detA huuN| kucha dina hama bhoga-vilAsa kara leM aura sAMsArika sukhoM kA rasAsvAdana kreN| usake pazcAt punaH saMyama le leMge aura uttama kriyAe~ kreNge| __isa prakAra paMcamahAvratadhArI sAdhu rathanemi ke hRdaya meM tyAge hue bhogoM kI lahara punaH uThI aura usane punaH-punaH rAjImatI sAdhvI se praNayanivedana kiyaa| kintu satI sAdhvI rAjula kaccI miTTI kI banI huI nahIM thI ki rathanemi kI kAma-vAsanA kI lahara Ate hI gala jaatii| usane rathanemi ko dhikkArate hue spaSTa kaha diyA : gAyA~ ko dhaNI gavaliyo, tU mata jANe koya / saMyama ro dhaNI tU nahIM, hiye vimAsI joya / caMdana bAle bAvano, jo karaNI cAhe rAkha / cauthA sUcUkyA pache thAre kulane lAge dAga | kitane tiraskArapUrNa zabda the rAjamatI ke ? vaha kahatI hai-"are rathanemi ! jisa prakAra gAyoM ko carAne vAlA gvAlA gAyoM kA svAmI nahIM hotA usI prakAra lagatA hai ki mahAvratoM ko dhAraNa karake tathA saMyama ko grahaNa karake bhI tU saMyamI nahIM hai|" For Personal & Private Use Only Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vamana kI vAJchA mata karo 281 "are mUrkha ! tU yaha bhI nahIM socatA ki bAvane candana ko jalA dene para usakA kyA mUlya raha jAtA hai ? kevala rAkha hI to hAtha AtI hai| isI prakAra cAra-cAra mahAvratoM ko kaSTa kara dene para kyA hAtha Ane vAlA hai ? ulTA tere mahAna kula meM dAga laga jAegA / isaliye aba bhI kucha nahIM bigar3A hai ata: sabhala jA aura apane vratoM kA, tyAga kA tathA bAta kA dhyAna rakhate hue mana meM Ae hue vicAroM para sacce hRdaya se pazcAttApa kara tathA saMyama kI avicala sAdhanA kara / " sAdhvI rAjImtI kI bAta sunakara ratha nemi jo ki vAsanA ke kSaNika pravAha meM baha jarUra gayA thA kintu kula na aura sulabha-bodhi tha ata: usI vakta ceta gyaa| rAjImatI kI bAteM sunate hI usakI A~kheM khula gaI aura usane apanI nikRSTa bhAvanAoM ke lie ghora pazcAttApa karate hue zuddha hRdaya se kSamA yAcanA kI tathA usake pazcAt ghora tapasyA karake Atma-kalyANa kiyaa| - mana kI isI prakAra kI caMcalatA kA vicAra karate hue bhagavAna ne upadeza diyA hai ki saMsAra kI jina vastuoM kA aura bhogoM kA tyAga kara diyA jAya unheM kiye hue vamana ke samAna mAnakara punaH grahaNa karane kI icchA kadApi nahIM karanI cAhie / Aja taka jina bhavya prANiyoM ne mokSa prApta kiyA hai, vaha karma se, dhana se athavA santAna se nahIM apitu tyAga ke dvArA hI use pAyA hai / isalie jisa vastu kA tyAga kara diyA jAya usakI punaH vacana aura zarIra se hI nahIM, apitu mana se bhI kAmanA nahIM karanI cAhie / tyAga aura niyama aMgIkAra karane pazcAt unakA pAlana karane se hI kalyANa ho sakatA hai| ___ kahane kA abhiprAya yahI hai ki koI bhI vrata-niyama dhAraNa kara liyA jAya to phira cAhe jaise upasarga aura kaSTa kyoM na Aye unheM chor3anA nahIM caahie| choTe se choTA niyama grahaNa karake bhI unheM chor3ane se ananta karmoM kA baMdha hotA hai to phira cAra mahAvratoM ko dhAraNa karake chor3ane vAle kI to kyA durdazA hogI isakA anumAna lagAnA bhI asambhava hai| ___ kuNDarika aura puNDarika ke viSaya meM to Apa jAtate hI haiM / puNDarika ko rAjya milatA hai tathA kuNDarika dIkSita ho jAte haiM kintu varSoM saMyama pAlana karane ke pazcAt bhI ve vicalita ho jAte haiM tathA naraka ke ba~dha-bA~dha lete haiM / jJAtA dharmakathA sUtra meM to yahA~ taka varNana AtA hai ki unhoMne gyAraha aMgoM kA jJAna kiyA thA kintu karmoM kI gati vicitra hai| sthavira mahArAja ke sAtha vihAra karate hue unake zarIra meM vyAdhi utpanna ho jAtI hai aura usI nagara meM unakA ilAja hotA hai, jahA~ unakA bhAI puDarika rAjya karatA thaa| rAjA ne muni kuNDarika kA ilAja sthavira mahArAja kI AjJA se kiyaa| For Personal & Private Use Only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 Ananda pravacana : tRtIya bhAga ilAja hone para zarIra ko vyAdhi to dUra ho gaI kintu ve khAne-pIne kI mamatA meM aise Asakta hue ki sAdhu dharma ko chor3akara rAjya ho mAMga baitthe| rAjA puNDarika ne unheM samajhAne kA bahuta prayatna kiyA / kahA Apa to muni haiM, ata: rAjAoM ke bhI rAjA haiN| Apa tyAgI haiM anaH mahArAjA bhI Apake caraNoM meM mastaka jhukAte haiN|" aura bhI aneka prakAra se kuNDarika muni ko samajhAne kA prayatna kiyaa| indriya-parAjaya zataka meM eka gAthA dI gaI hai bahai gosIsa sirikhaNDa chArakkae / chagala gahagaha merAvaNaM vikkae / kappataru toDi eraNDa so vAvae / jujmi visaehi maNuantaNaM haare|| arthAt - muni ke samajhAne ke lie dRSTAnta dete hue kahA hai- agara Apako rAkha kI jarUrata hai to rAkha to bahuta milatI hai| usake lie isa saMyama rUpa bAvame candana ko jalAkara rAkha karanA ThIka nahIM hai| jo vyakti aisA karate haiM ve bar3I murkhatA kara jAte haiN| candA ko jalAkara rAkha karane vAlA mUrkha nahIM to aura kyA kahalAyegA ? . dUsarA dRSTAnta diyA hai-bakare ko kharIdane ke lie airAvata hAthI ko becanA / yaha bhI buddhimAnI kI bAta nahIM hai sa~yama airAvata hAthI ke samAna hai, use dekara bakarA lenA kinAre para Akara punaH phisala jAne ke samAna hai / tIsarI bAta hai-kalpavRkSa ko ukhAr3akara eraNDa kA per3a lagAnA / pUrvajanma ke asaMkhya puNyoM ke phalasvarUpa to pravajyA rUpI kalpavRkSa cittarUpI AMgana meM ugatA hai kintu use ukhAr3akara athavA haTa kara viSaya-kaSAya rUpI eraNDa ke vRkSa ko sthApita karanA sAdhaka ke lie hIre ko chor3akara kaMkara ko grahaNa karanA hai| cauthI zikSA padya meM dI gaI hai-thor3e se viSaya sukhoM ke lie manuSyajanma ko hI nirarthaka kara denA buddhimAnI naheM hai| ___ isa taraha aneka prakAra se kuNDarika muni ko samajhAyA para unake hRdaya para koI asara nahIM huA tathA unhoMne rAjya-prApti kA Agraha kiyaa| puNDirika ne AdhA hI kyA sampUrNa rAjya ho unheM dekara svayaM sAdhu kA bAnA dhAraNa kara liyA aura tyAga niyama apanA kara apanI AtmA kA kalyANa kiyA / kintu kuNDarika ne rAjya lekara apanI hI AtmA kA patana kiyA aura sAtaveM naraka kI ora prayANa kiyaa| For Personal & Private Use Only Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vamana kI vAJchA mata karo 283 udAharaNa kA sArAMza yahI hai ki lie hue niyama arthAt tyAga ko huI vastue~ vamana ke samAna hotI haiM jinako puna: grahaNa karane ko kadApi kAmanA nahIM karanI caahie| bhApa gRhastha haiM Apa se bar3A tyAga nahIM hotA kintu kisI dina agara Apane yaha niyama le liyA ki Aja maiM harI sabjI nahIM khAU~gA to vahI tyAga choTA hote hue bhI bar3A aura mahatvapUrNa ho jAtA hai / aisA kyoM hotA hai ? isalie ki jaba taka kisI vastu kA tyAga nahIM kiyA jAtA hai usake sAmane Ate hI citta use grahaNa karane ko icchA karane lagatA hai kintu tyAga karane ke pazcAt vaha vastu sAmane Ae bhI to mana use pAne ke lie lAlAyita nahIM hotA / kyoMki ApakI bhAvanA yahI rahatI hai ki Aja mere liye yaha tyAjya hai| vrata le lene para yaha kahanA- "amuka vastu kA tyAga to kara diyA para kyA karU' aba nibhanA kaThina hai|" yaha bar3I nirbalatA hai / agara aisI nirbalatA hRdaya meM A jAya to phira apane niyama para dRr3ha rahanA kaThina ho jAyegA / Apa vyApAra karate haiM kabhI usameM naphA hotA hai aura kabhI ghATA / para ghATA Ane para use chor3a dete haiM kyA ? yahI bAta cAritra ke sambandha meM haiN| pahale to cAritra udaya yoM hI nahIM AtA hai / ananta puNya saMcita hoM to cAritra lene kI bhAvanA kisI ke hRdaya meM nAgatI hai aura vaha vrata niyama grahaNa karatA hai| kintu una ananta puNyoM ke phalasvarUpa prApta kiye gaye cAritra ko puna: tyAga kara dene kI vAMchA karanA kitanI hona evaM nikRSTa bhAvanA hai / adhika tyAga karake use phira yahaNa karane kI apekSA to thor3A tyAga karake usakA hI dRr3hatA se pAlana karanA jyAdA acchA hai| isa bAta ko eka gAthA meM kahA gayA hai avale jaha bhAravAhae mA maggo visme'vgaahiyaa| pacchA pacchANutAbae, samayaM goyama ! mA pamAyae / -uttarAdhyayana sUtra 10-33 arthAt-viSaya mArga meM calatA huA nirbala bhAravAhaka, bhAra ko pheMka kara pIche se pazcAtApa karane lagatA hai, usI prakAra he gautama ! tU mata bana ataH isa viSaya meM samaya mAtra bho pramAda mata kr|" jisa vyakti ke zarIra meM kama zakti hotI hai aura vaha bhAra adhika uThA letA hai arthAt pAMca sera vajana uThAne kI tAkata ho para bIsa sera vajana For Personal & Private Use Only Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.84 Ananda pravacana : tRtIya bhAga / apane zarIra para lAda kara cala par3atA hai use Akhira meM bhAra pheMkakara pazcAttApa karanA par3atA hai / isase lAbha ke bajAya hAni ho hotI hai / ataH bojha utanA hI lenA cAhie jitanA uThAyA jA sake yaha bAta tyAga niyama aura mahAvratoM ke dhAraNa karane ke lie lAgU hotI hai / arthAt tyAga karane se pahale mana ko pakkA karake hI unheM karanA cAhie aura utanA hI tyAga karanA cAhie jo anta taka nibhAyA jA sake / apanI mana ko zakti aura dRr3hatA se adhika tyAga kara denA yAni niyama grahaNa kara lene se unheM nibhAnA kaThina ho jAtA hai tathA unheM bhaMga karake ghora pazcAttApa karanA par3atA hai| ataH jisa kAma kA bIr3A lo, jise uThAo use pUrA karake chor3o tabhI klyANa ho sakatA hai / joza yA oroM kI dekhA-dekhI ke kAraNa zakti se adhika vrata niyama grahaNa karake unheM binA anta taka nibhAe chor3a dene se AtmA kA akalyANa hotA hai tathA asaMkhya karmoM kA bandhana hotA hai / Apane zAstroM meM araNaka zrAvaka tathA kAmadeva zrAvaka Adi ke viSaya meM par3hA hogA ve loga bhagavAna mahAvIra ke darzanArtha Aye aura unake upadeza ko bhI sunA / sunakara mana meM vicAra AyA- 'bhagavAna kA kathana yathArtha hai, isa saMsAra meM koI kisI kA nahIM hai / kevala dharma AkhirI samaya sahArA dene vAlA hai / isalie anekoM rAjA, mahArAjA, zreSThi aura bar3e-bar3e mahArathI apanA saba kucha tyAgakara bhagavAna kI sevA meM upasthita hue haiM tathA AtmasAdhanA meM juTe hue haiM / hameM bhI ina sAMsArika ulajhanoM se nikalakara AtmakalyANa karanA cAhie / ' isa prakAra unake hRdaya meM virakti kI bhAvanA AtI hai aura ve isa sambandha meM socate haiM / kintu sAtha hI apanI sAmarthya para dRSTipAta karate haiM ki cAritra dharma aMgIkAra kara to leM para use nibhA sakeMge yA nahIM ? vicAra karate-karate Ananda jI ne nizcaya kiyA - abhI merA cAritra dharma grahaNa karanA ucita nahIM hai / bhAvanA hai para utanI sAmarthya nahIM hai / kyoMki mere pAsa cAra gokula haiM, pA~ca sau hala caleM utanI pRthvI hai, cAra karor3a sona~yA jamIna meM haiM, cAra karor3a ghara ke pasAre meM aura cAra karor3a vyApAra meM tathA anekoM jahAja haiM / aisI sthiti meM merA saMyama grahaNa karanA ucita nahIM hai ataH ThIka yahI hai ki maiM zrAvaka ke bAraha vrata dhAraNa karU / apane vicArAnusAra unhoMne zrAvaka ke vrata hI dhAraNa kiye / para unheM nibhAyA kisa prakAra ? araNaka zrAvaka ko devatA ne parIkSA lene ke lie nAnA prakAra se satAyA, unake jahAja ko samudra meM DubA dene kI dhamakiyA~ dIM, yahA~ taka ki unheM mAra DAlane kA bhI Dara dikhAyA / raMcamAtra bhI nahIM Dige / kintu ve apane dharma se For Personal & Private Use Only Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vamana kI vAJchA mata karo 285 mara jAnA tathA sarvasva kA vinAza ho jAnA kabUla kara liyA kintu dharma kA tyAga nahIM kiyaa| samudra me jo unake anekoM sAthI the una saba ne to kaha diyA- "araNaka zrAvaka dharma ko nahIM tyAgate to na sahI hama saba use chor3ane ke lie taiyAra haiN|" kintu devatA thakakara una logoM se yaha kahakara cala diyA ki tuma logoM meM dharma hai hI kahA~ ? vaha to kevala araNaka zrAvaka meM hI hai| kahane kA abhiprAya yahI hai ki bhale hI saMyama grahaNa na kiyA jAya, bAraha vrata bhI na liye jAyeM kintu choTA sA eka vrata bhI grahaNa karake use punaH khaMDita nahIM karanA caahie| tyAgI huI vastu, tyAgA huA bhoga vamana ke samAna samajha kara puna: usake najadIka Ane kI icchA karanA sAdhaka ke lie ghRNita aura niSiddha hai| badhuo prAcIna samaya meM zrAvaka kitane dRr3ha huA karate the atula vaibhava hote hue bhI bAraha vrata to aMgIkAra karate hI the sAtha hI unakA pAlana bhI mRtyu taka kI paravAha na karate hue karate the| unake mukAbale meM Aja Apake pAsa kitanI sAmagrI hai ? phira bhI kyA Apa koI vrata grahaNa karate haiM ? kitane niyama haiM Apake ? purAne zrAvaka eka mahIne meM cha:-cha: pauSadha kara liyA karate the para Apa kyA eka bhI kara pAte haiM ? nahIM kyoMki unake lie aiza-ArAma aura indriya sukhoM kA tyAga karanA par3atA hai / tyAga ke mahatva ko Apa samajhate nahIM haiM, usa para vizvAsa nahIM karate haiN| anyathA jAna pAte ki dRr3hatApUrvaka tyAga karane se anta meM mokSa prApti bhI ho sakatI hai| bhagavadgItA meM kahA gayA hai ___ "tyAgAcchAntiranantam" -icchApUrvaka prApta bhogoM ke parityAga kA antima pariNAma "ananta zAMti" hai / ___isIlie mumukSu prANI saMsAra ke duHkhoM se ghabarAkara sarvadA yahI bhAvanA pAte haiN| - - sarpa sumana ko hAra ugra barI aru sajjana / kaMcana maNi aru loha kusuma zayyA aru pAhana / / tRNa aru taruNI nAri savana para eka dRSTi cita / kahaM rAga nahiM rova dvaSa kitahaM na kahaM hita / ha haiM kaba merI yaha dazA-gaMgA ke taTa tapa japata / rasa bhIne durlabha divasa ye, bItaMge 'ziva-ziva' raTata // For Personal & Private Use Only Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana: tRtIya bhAga mokSa kI sacce hRdaya se kAmanA karane vAlA bhavya prANI apane hRdaya se rAga aura dveSa kA sarvathA na za karake tathA unakA sarvathA tyAga karake itanA samabhAva apane hRdaya meM lAnA cAhatA hai ki cAhe usake gale meM puSpoM kA hAra ho athavA sarpoM kA hAra samAna mAlUma hoM / kaMcana ho yA lohA tathA phUloM kI zayyA ho yA patthara kI zilA eka jaisI mahasUsa hoM / dRSTi ke sAmane ghAsa kA tinakA ho yA rati ke samAna sundara nArI, donoM para samAna dRSTi par3e / kisI se bhI na prema rakhe aura na kisI se kaTu bAta kahe / I isa prakAra moha-mamatA tathA rAga aura dveSa kA tyAga karake vaha cAhatA hai ki maiM isa prakAra virakta banakara patita pAvanI gaMgA ke kinAre para baiThakara japa-tapa karake apanA samaya vyatIta karU N / vaha kahatA hai - he bhagavAn ! merI aisI sthiti kaba AegI, jabaki maiM apane jIvana ke atyanta durlabha dina ziva, ziva' karate hue vyatIta karU~gA / 286 sArAMza yahI hai ki agnI AtmA kA hita cAhane vAle prANI ko adhika se adhika vyAga karane kI bhAvanA rakhanI cAhiye, lekina kramazaH tyAga niyama unnA hI aMgIkAra karanA cAhie jitanA pUrNatayA nibhAyA jA sake / koI bhI vrata dhAraNa karate samaya dRr3ha nizcaya aura pUrNa vicAra kara lenA cAhie ki yaha mujhase nibha sakegA yA nahIM / pUrNa vicAra pUrvaka kAma na karane para vaha pUrA nahIM par3atA tathA khaMDita ho jAne para anta meM usake lie pazcAtApa karanA par3atA hai | santa mahApuruSa sadA yahI upadeza dete haiM ki duniyAdArI kI moha-mAyA ko kama karate hue Atma-sAdhanA meM lago, jitanA bana sake utanA tyAga - niyama karo para usakA pUrNatayA pAlana kro| unake anubhava kahate haiM - jagata meM jhUThI dekhI prIta / apane hI sukha soM saba lAge, kyA dArA kyA mIta // kahA gayA hai - isa jagata meM maiMne acchI taraha dekhA hai ki prema yA prIta saba jhUTha hai / kisI kA bhI kisI ke prati saccA prema nahIM hai / saba apane-apane svArtha ke lie muhabbata pradarzita karate haiM / kintu jaba svArtha sAdhana honA banda ho jAtA hai to A~kheM phera lete haiN| eka dRSTAnta isa viSaya meM diyA gayA hai mAM kA prema bhI jhUThA hai eka sthAna para paMDitoM kI sabhA thI / usameM ve isI bAta para bahasa kara rahe the ki saMsAra kA pratyeka prANI svArthI hai| binA svArtha ke koI bhI kisI se prema nahIM karatA / kintu eka paMDita ne kahA- 'yaha galata hai aura kisI kA For Personal & Private Use Only Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vamana kI vAJchA mata karo 287 prema saccA ho yA na ho, mAttA kA prema jhUThA nahIM hotA / vaha prANa dekara bhI apane putra kI rakSA karatI hai / kintu dUsare ne isa bAta ko nahIM mAnA aura vaha kahane lagA - "nahIM mAtA bhI samaya Ane para apane putra ko chor3akara apane prANa bacAtI hai / " para pahale paMDita ne aba isa bAta ko nahIM mAnA to dUsare ne kahA maiM pratyakSa batAtA hU~ / usane do hoja khuvAe / eka hauja meM pAnI bharavA diyA aura dUsare kosaM khAlI rakhA / kintu khAlI hauja meM dUsare hauja kA pAnI A sake aisA cheda karavA liyA / khAlI hoja meM eka baMdariyA aura usake bacce ko rakha diyA / usake pazcAt bhare hue hauja kA cheda khola diyA jisase dhIre-dhIre pAnI khAlI hoja meM Ane lagA / jaba pAnI thor3A bharA aura baccA usameM DUbane lagA to baMdariyA ne apane bacce ko Upara uThA liyA kintu jaba aura pAnI bar3hA aura svayaM bandariyA DUbane lagI to usane bacce ko chor3a diyA aura svayaM uchalakara apanI jAna bacAne kI koziza karane lagI / sabhI ke prema ko svArthamaya batAne vAle paMhita ne kahA - "dekho, apanI jAna bacAne ke lie isa bandariyA ne mAtA hokara bhI apane bacce ko chor3a diyA hai aura apanI jAna bacAne kI koziza kara rahI hai / madA aisA hI hotA hai / ghara meM Aga laga jAtI hai to mAM-bApa bhI dor3akara bAhara A jAte haiM aura phira cIkhate haiM- "hamArA baccA to andara hI raha gayA, bacAo use " isa prakAra mahApuruSa saMsArI saMbandhiyoM ke svArtha kA digdarzana karAte haiM, para phira bhI mana ke na cetane para usakI bhatrtsanA karate hue kahate haiM mana mUrakha ajahUM nahiM samajhata, sikha de hAryo nIta / jagata meM jhUThI dekhI prIta ! arthAt - are mUrkha mana ! tU thor3A to samajha / nAnA prakAra kI nIti pUrNa zikSAe~ de dekara maiM thaka gayA para abhI bhI tujhe akala nahIM AI / tU kaisA hai ? jagata kA vyavahAra dekha-dekhakara bhI sAvadhAna nahIM hotA apanA peTa to pazu bhI bhara letA hai para dimAga se kAma nahIM liyA to phira tU insAna kaisA ? tIna prakAra ke manuSya manuSya ko agara zreNiyoM meM vibhakta kiyA jAya to tIna prakAra se kiyA jA sakatA hai / prathama zreNI kA manuSya pazuvat hotA hai jaise hamAla / hamAla arthAt kulI / kulI dina bhara pazu ke samAna bojhA DhotA phiratA hai aura unase canda paise pAkara peTa bhara letA hai / vaha cintana-manana nahIM kara pAtA kyoMki For Personal & Private Use Only Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a nanda pravacana : tRtIya bhAga usake dimAga meM zakti nahIM hotI buddhi nahIM hotI / buddhi ke abhAva meM usakA viveka jAgRta nahIM ho pAtA tathA apanI AtmA kI zakti aura usake svarUpa ko jAnane kA vaha prayatna nahIM kara sakatA / 288 dUsare prakAra kA vyakti kArIgara ke samAna hotA hai / vaha kucha zarIra se kAma letA hai aura kucha dimAga se / dimAga se kAma letA huA vaha saMsAra ke svarUpa ko samajhatA hai kintu ajJAna aura mithyAtva ke andhakAra meM bhaTaka jAtA hai tathA kartavya ke sthAna para akartavya karane lagatA hai| Atma-sAdhanA ke lie bhI vaha kriyAe~ karatA hai kintu samyak zraddhA aura samyak jJAna na hone ke kAraNa ve kriyAe~ banAvaTI aura viveka rahita sAbita hotI haiM tathA be lakSya kI siddhi nahIM karA sakatIM / tIsare prakAra kA vyakti kala kAra ke samAna hotA hai / jisa prakAra kalAkAra aneka prakAra kI kalAe~ dikhAtA hai, thor3e kharca meM bhI vizeSa prakAra kI kuzalatAe~ logoM ke sAmane rakhatA hai, usI prakAra kalAkAra ke samAna bana jAne vAlA vyakti zarIra, dimAga aura antaHkaraNa se bhI kAma letA hai / usakA viveka jAgRta rahatA hai ataH vaha bhogoM ko heya samajhakara unakA tyAga karatA jAtA hai / antaHkaraNa meM viveka jAgRta rahane ke kAraNa vaha satya-asatya kI pahacAna kara letA hai tathA kalAkAra ke samAna satya ko apane jIvana meM utAratA huA apane cAritra ko niSkalaMka banAtA hai / use sacce deva, guru tathA dharma para pUrNa vizva sa hotA hai ataH usakI sAdhanA mukti kI rUhI dizA kI ora bar3hatI jAtI hai / apane zarIra ko vaha AtmA kA kArAgAra samajhatA huA aise zubha avasara aura samaya kI pratIkSA meM rahatA hai ki kaba merI AtmA isa kaida se mukta ho tathA punaH kisI bhI zarIra rUpI piMjare meM kaida na na ho pAe / vaha saMsAra meM rahatA hai, saMsAra kI sukha sAmagriyoM kA upabhoga bhI karatA hai kintu pUrNa nirvika ra bhAva se / kyoMki vaha isa bAta para vizvAsa karatA hai ki jaba taka mere karmoM kI sthiti yA avadhi pUrNa nahIM hogI, taba taka merI AtmA ko vivaza hokara saMsAra bhramaNa karanA par3egA / aisA vicAra kara vaha sAMsArika padArthoM kI prApti meM sukha aura unake viyoga se duHkha kA anubhava nahIM karatA / eka vidvAna ne kahA bhI hai uttamaH kleza - vikSobhaM soDhuM zakto nahItaraH | maNireva mahAzANagharSaNaM, na tu mRdkaNam // For Personal & Private Use Only Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vamana kI vAJchA mata karo 286 --uttama puruSa hI duHkha aura zoka ko sahane meM samartha hotA hai, adhama manuSya nhiiN| jaise maNi kharAda ke gharSaNa ko sahana kara sakatA hai, miTTI kA telA nhiiN| . jisa prakAra saccA kalAkAra pratimA ke nirmANa meM bhAvoM ko bhI bar3I bArIkI se aMkita kara sakatA hai, usI prakAra saccA viveko apanI AtmA meM bArIkI ke sAtha pratyeka sadguNa evaM pratyeka kalyANakArI bhAvanA ko samAhita kara letA hai / pariNAma yaha hotA hai ki usakI Atma-zakti dRr3ha se dRr3hatara : banatI jAtI hai tathA vaha kramazaH heya viSayoM kA tyAga karatA jAtA hai aura tyAge hue viSayoM ko vamana ke samAna samajhakara punaH kabhI bhI unheM grahaNa karane kI icchA nahIM krtaa| ___ aura to aura vaha mRtyu kI bhayaMkaratA ko bhI jIta letA hai| mRtyu ko ko vaha duHkhadAyI aura zoka kA kAraNa nahIM mAnatA apitu eka sAdhAraNa aura svAbhAvika kriyA mAnatA hai / apane purAne aura jorNa zarIra kA tyAga karanA vaha purAne aura jIrNa vastra kA tyAga karane ke samAna samajhatA hai| paramArtha dRSTi se vicAra karake vaha mRtyu ke Ane para rotA nahIM, cIkhatA-cillAtA nahIM, varana pUrNa nirbhayatApUrvaka usakA sAmanA karatA huA kahatA hai jisa marane se jaga Dare, mere mana Ananda / marane hI te pAiye, pUraNa paramAnanda / . vaha kahatA hai-saMsAra ke ve loga ajJAnI haiM jo marane se Darate haiN| mere hRdaya meM to usake Agamana kI apAra khuzI hai kyoMki marane para hI to maiM pUrNa aura paramAnanda ko prApta kara skuugaa| to vivekI tathA apanI AtmA ke svarUpa ko samajhane vAlA tathA apanI Atma-zakti para vizvAsa karane vAlA vyakti mRtyu se tanika bhI nahIM DaratA aura apane Apako isa saMsAra meM eka abhinetA mAnakara jisa taraha sTeja se abhinetA abhinaya karake saharSa utara jAtA hai usI prakAra vivekI vyakti bhI isa saMsAra ko sTeja mAnakara apane sampUrNa jIvana ko hI abhinaya jAnakara mRtyu ke bahAne ise chor3a jAtA hai / zrI bhartRhari ne yahI bAta apane eka zloka meM bar3e sundara DhaMga se kahI hai / zloka isa prakAra hai kSaNaM bAlo bhUtvA kSaNamapi yuvA kAmarasikaH / kSaNaM visonaH kSaNamapi ca sampUrNa vibhavaH / / jarAjINeragarnaTa iva balI-maNDita tanunaraH saMsArAnte vizati yamadhAniyatranikAm / / For Personal & Private Use Only Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 Ananda pravacana : tRtIya bhAma arthAt manuSya nATaka ke abhinetA ke samAna hai, jo kSaNa bhara meM bAlaka, kSaNabhara meM yuvA aura kAmI rasiyA bana jAtA hai tathA kSaNabhara meM daridra aura kSaNa meM dhana va aizvarya se pUrNa ho jAtA hai / usake pazcAt anta meM bur3hApe se jIrNa aura sikur3I huI khAla kA rUpa dikhAkara, yamarAja ke nagararUpI parde kI oTa meM chipa jAtA hai| isa prakAra baMdhuo, yaha saMsAra eka nATyazAlA hai aura prANI isameM abhinaya karane vAle abhinetA / jo bhavya puruSa isa satya ko samajha lete haiM ve ise yathArtha mAnakara isameM Asakta nahIM hote tathA pratIkSaNa apane abhinaya ko samApta karane ke lie taiyAra rahate haiM / kintu aisI zakti mAnava meM kaba AtI hai ? jaba vaha sacce kalAkAra ke samAna dharma ko apane jIvana meM utAra letA hai, tathA apane zarIra, dimAga aura antaHkaraNa se kAma letA hai / jo tyAga aura niyamoM ko apanAtA hai tathA una para pUrNatayA dRr3ha rahatA hai| eka bAra kisI bhI vastu kA tathA viSaya-bhogoM kA tyAga karane ke pazcAt unakI ora phirakara bhI nahIM dekhtaa| tyAge hue bhogoM ko vamana ke samAna samajhatA hai aura unase pUrNatayA napharata rakhatA huA apane Atma-sAdhanA ke patha para avicalita kadamoM se bar3hatA jAtA hai| aisA vyakti hI apane sampUrNa karmoM kI nirjarA karake ananta evaM akSaya sukhoM kI prApti karake saMsAra-bhramaNa se mukta ho jAtA hai| For Personal & Private Use Only Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI rAmo mata, tijArA samIra ruko mata, kinArA samIpa hai dharmapremI bandhuo, mAtAo eva bahano! Aja kA viSama maiM zrI uttarAdhya yana sUtra kI eka gAthA se prArambha kara rahA huuN| gAthA isa prakAra hai : tiNNo hu si aNNavaM mahaM, kiM puNa ciTThasi tiirmaago| abhitura pAraM gamittae, samayaM goyama ! mA pmaaye|| -uttarAdhyayana sUtra 10-34 isa gAthA meM bhagavAna mahAvIra svAmI ne pharamAyA hai-he gautama ! tU ati vistRta saMsAra samudra ko taira gayA hai, phira tIra ko prApta karake aba kyoM khar3A hai ? pAra jAne ke lie zIghratA kara / isa viSaya meM samaya mAtra bhI pramAda mata kr| kahane kA Azaya yahI hai ki jIva cAroM gatiyoM meM jo caurAsI lAkha yoniyA~ haiM unameM anaMta kAla se janma-maraNa karatA calA A rahA hai aura aba asaMkhya puNyoM ke phalasvarUpa use mAnava-paryAya prApta huI hai| dUsare zabdoM meM yaha bhI kahA jA sakatA hai cAra gati aura caurasI lAkha yoniyoM rUpI yaha jo asIma saMsAra-sAgara hai isameM aba mAnava-janma rUpI kinAre para A gayA hai / yaha mAnava-janma aisA janma hai ki aba yaha cAhe to zIghra hI isake kinAre taka pahuMcakara zivapura ko prApta kara sakatA hai| kyoMki mAnava-janma ke alAvA aura koI paryAya aisI nahIM hai, jisameM rahakara jIva AtmA ke kalyANa ke liye prayatna kara sake / svarga ke devatA bhI apAra sukhoM kA bhoga karate haiM, zaktizAlI aura jJAnavAna bhI hote haiM kintu ve bhI Atma-mukti ke liye sAdhanA karane meM samartha nahIM ho pAte / ve kevala pUrvakRta puNyoM kA upabhoga hI karate haiM tathA mAnava janma pAne ke liye tarasate haiM kyoMki AdhyAtmika For Personal & Private Use Only Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 Ananda pravacana : tRtIya bhAga dRSTikoNa se agara vicAra kiyA jAya to sarvajJa prabhu ke kathanAnusAra carama sImA kA AdhyAtmika vikAsa kevala manuSya hI kara sakatA hai| sAMsArika sukhoM ke lihAja se yadyapi devatAoM ko manuSya kI apekSA adhika sukha prApta haiM kintu Atma-sAdhanA kI dRSTi se devatA nagaNya sAbita hote haiN| ve adhika se adhika cAra guNasthAna prApta kara sakate haiM kintu mAnava caudaha guNa sthAnoM ko hI pAra karake paramAtma pada ko pA sakate haiN| isIlie mAnava janma ko atyanta mahimAmaya tathA saMsAra-sAgara kA kinArA mAnA jAtA hai / yoM to saMsAra meM ananta prANI haiM kintu manuSya ke pAsa viveka, buddhi aura anta.karaNa hai vicAra karane kI ora vANI ke dvArA vyakta karane kI anupama zakti hai / isI ke kAraNa vaha jIva-jagata kA ziromaNi aura saMsAra-sAgara kA kinArA kahalAtA hai| mAnava apane jIvana kA uddezya loka-paraloka, pApa aura puNya tathA naraka nigodAdi ke duHkhoM kA jJAna karatA huA apane hRdaya meM zubha bhAvanAe~ rakhatA huA Atma-mukti ke liye prayatna kara sakatA hai / bhavya prANI sadA yaha bhAvanA rakhatA hai : kaba duHkhadAtA yaha Arata tajU go dUra, ___ kaba dhana dhAmate hI mamata mittaauuNgo| kaba viSa tulya jAnI, tyAgUgo viSaya rAga, kaba maiM viSaya jItI jJAna ura lAU~go / kaba hoM pramAda mada chorike karUgo dharma, sthira pariNAma karo, bhAvanA so bhaauuNgo| kahe amIrikha mamoratha yoM citAre bhavi, . dhanya vaha dina ghar3I, saphala kahAU~go / ... isa prakAra jise mAnava-janma rUpI sarvottama paryAya aura saMsAra rUpI sAgara kA kinArA mila gayA hai use tanika bhI pramAda na karake samyak jJAna, samyak zraddhA aura samyak cAritra kI ArAdhanA karate hue pratikSaNa mana meM yahI bhAvanA rakhanI cAhiye- "maiM kaba Arta-dhyAna kA tyAga karake dhana, dhAnya, makAna tathA samasta vaibhava se mamatva haTAU~gA ? maiM kaba viSayoM ko viSa ke samAna samajhakara inakA tyAga karU~gA tathA hRdaya meM jJAna kI jyoti jagAU~gA ? kaba maiM pramAda evaM ahaMkAra kA tyAga karake dharma ko hRdaya meM dhAraNa karUMgA tathA apane pariNAmoM ko sthira rakhatA huA zubha bhAvanAoM ko citta meM sthAna duuNgaa| pUjya-pAda zrI amIRSijI kahate haiM-bhavya prANI yahI socatA hai ki For Personal & Private Use Only Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ruko mata kinArA samIpa hai 263 kaba vaha zubha ghar3I aura zubha dina AyegA jabaki maiM apane manorathoM kI pUrti karake apane jIvana ko saphala banAU~gA ? to bandhuo, prathama to anantakAla taka nAnA yoniyoM meM nAnA kaSTa sahakara jIva bar3I kaThinAI se manuSya jIvana ko prApta karatA hai aura phira agara samasta sAMsArika pralobhanoM se bacakara tathA samasta sambandhiyoM se mamatva haTAkara pAMca mahAvrata dhAraNa karake sAdhu bana jAtA hai to phira saMsAra sAgara kA kinArA prApta kara lene meM aura kyA kasara raha jAtI hai ? kucha bhI nhiiN| isIliye, bhagavAna mahAvIra gautamasvAmI ko sambodhita karate huye kahate haiM ki he gautama ! tuma isa asIma saMsAra ko tairakara isake kinAre taka to A gaye ho ataH binA pramAda kiye zIghra hI bAhara Ane kA prayatna kro| yahI jIvana kA vAstavika uddezya hai| dUsare zabdoM meM mAnava-jIvana kA uddezya mAtmA ke sacce svarUpa ko samajhakara use karmoM se mukta karake avyAbAdha zAnti evaM akSaya sukha prApta karanA hai aura isIliye isa mAnava-janma rUpI saMsAra sAgara ke kinAre ko prApta kara lene ke bAda manuSya ke samasta prayatna, puruSArtha tathA sAdhanAe~ aisI honI cAhiye jo usa anantasukha kI prApti meM sahAyaka bana skeN| kisa mArga para calanA hai ? prazna uThatA hai ki Atma-mukti ke liye manuSya ko kyA karanA cAhiye, kauna-sI kriyAe~ karanI cAhiye tathA kauna-sA mArga apanAnA cAhiye / isa viSaya ko eka udAharaNa se samajhA jA sakatA hai / eka santa ke Azrama meM unake kaI ziSya unase vidyAdhyayana kiyA karate the| kaI varSa taka yaha krama calatA rahA tathA aneka ziSya apane guru kI antima parIkSA meM uttIrNa hokara apane-apane ghara cale ge| kintu eka ziSya karIba bAraha varSa taka unake Azrama meM rahakara bhI gurujI kI parIkSA meM uttIrNa nahIM ho skaa| yaha dekhakara guru ko ziSya para bar3I jhajhalAhaTa huI / ve bole-'tU itane varSa taka mere pAsa rahakara bhI jyoM kA tyoM hI hai / na zAstrIya jJAna hI hAsila kara sakA hai aura na hI kucha bhI kaNThastha kara pAyA hai / Akhira kaba taka tU isa prakAra yahA~ rhegaa|" . ziSya bar3I namratA se bolA-"bhagavan ! mere aparAdha kSamA kiijie| maiM Apake pAsa rahakara kucha bhI jJAna prApta nahIM kara sakA, isakA mujhe bar3A duHkha hai| para Apa yahI samajhakara mujhe apane caraNoM meM rahane dIjie ki ApakI vRddhAvasthA meM sevA karane ke liye koI na koI cAhiye aura maiM vahI huuN|" guru usakI namratA para pighala gae aura cupacApa rahe / For Personal & Private Use Only Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 Ananda pravacana : tRtIya bhAga kucha dina isI prakAra nikala ge| ziSya bar3I lagana se gurujI kI sevA karatA rahA / eka dina gurujI snAna kara rahe the aura ziSya unakI pITha ko hAtha se masala-masala kara dho rahA thaa| acAnaka vaha bola par3A-"mandira to bar3A hai para isameM bhagavAna kahIM dikhAI nahIM dete / " / guru ne ye zabda sune to unhoMne apane lie hI yaha bAta samajhI aura apane ziSya para atyanta krodhita hue| bole-"tU kasA namakaharAma hai ? mere pAsa varSoM se rahakara merA hI apamAna kara rahA hai ? Aja hI mere Azrama se nikala jaa|" kahane ke sAtha-sAtha hI unhoMne use Azrama se nikAla diyaa| ziSya guru ke dvArA nikAla diye jAne para bhI pUrvavat muskarAtA rahA aura Azrama ke bAhara hI jhoMpar3I banAkara usameM rahane lgaa| kintu vaha jaba taba Akara apane guru ke darzana kara jAtA thaa| isI prakAra eka dina vaha gurujI ke darzanArtha aayaa| usane dekhA gurujI to apane sAmane koI grantha rakhe usakA pATha kara rahe the aura eka makkhI khir3akI ke kAMca se bAhara kA dRzya dekhatI huI kA~ca se bAra-bAra apane sira ko Takkara mAra-mAra kara apane Apako parezAna kara rahI hai / kSaNa bhara ziSya gurujI ke pIche khar3A rahA aura bolA-' Stop and see back." arthAt-Thaharo aura pIche dekho! gurujI acAnaka bhAe hue ziSya kI bAta sunakara punaH camatkRta hue para krodhita na hokara vicAra karane lage-"Akhira isane aisI bAta kisa prakAra kaha dI hai ? kSaNa-bhara cupa rahakara unhoMne pUchA- "tUne yaha bAta kaise kahI ?" ziSya bolA-"gurudeva ! yaha makkhI kAMca meM se bAhara jAne ke liye parezAna ho rahI hai para yaha nahIM jAnato ki merA mArga yaha nahIM hai, maiM jahA~ se AI haiM vahIM mujhe lauTanA hai|" gurujI ziSya kI bAta samajha gaye aura bole-"vatsa; maiM aba taka bhrama meM thA ki tumane itane varSoM meM bhI kucha sIkhA nhiiN| para maiM samajhatA hU~ ki tumane jo sIkha liyA hai aura jAna liyA hai vaha aba taka aura koI bhI merA ziSya nahIM sIkha paayaa| tumane mujhe bhI Aja sahI mArga batA diyA hai| bandhuo, Apa bhI samajha gae hoMge ki ziSya kI bAta meM kyA rahasya thA ? vaha yahI batAnA cAhatA thA ki zAstroM ke svAdhyAya aura aneka granthoM ke paThana-pAThana meM kucha nahIM hone vAlA hai / karmoM se chuTakArA to tabhI milegA jabaki ina sabase muha mor3akara AtmA meM jhAMkA jAyegA yA AtmA meM ramaNa kiyA jaayegaa| jisa prakAra apane hI ghara meM pahuMcane ke lie Apa bAhara nahIM nikala jAyeMge to ApakA ghara dUra se dUra hotA jAyegA / isI prakAra AtmA ko zuddha aura nirmala banAne ke liye bAhya-kriyAe~ karate rahane se kucha lAbha For Personal & Private Use Only Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ruko mata, kinArA samIpa hai 265 nahIM ho skegaa| AtmA ko U~cI bar3hAne ke liye AtmA meM pahu~cane kA mArga hI grahaNa karanA hogaa| ____ Aja hama dekhate haiM ki manuSya tIrtha-yAtrA karatA hai, mandiroM meM jAkara ghaNToM pUjA karatA hai / Aja bhI sthAnaka meM Akara sAmAyika, pratikramaNa aura pauSadha karate haiM, kintu kyA yahIM mArga AtmA ko zuddha banAne kA hai ? nahIM, jaba taka hama apanI AtmA kI ora nahIM AeMge, usameM bhare hue viSaya-kaSa.ya ko naSTa nahIM kareMge, vAsanAoM ke kacare ko sApha nahIM kareMge, saMkSepa meM apanI AtmA kI kamajoriyAM aura doSoM ko dUra na karake auroM ke avaguNa rakhate raheMge tathA oroM kI nindA va AlocanA karate raheMge, taba taka Atma-kalyANa honA asambhava hai| zIze meM apanA pratibimba dekho ! kahA jAtA hai ki eka ziSya ne apane guru se varSoM taka jJAna to prApta kiyA hI, sAtha hI unakI itanI sevA kI ki gurujI ne use prasanna hokara eka aisA darpaNa pradAna kiyA jisake dvArA vaha pratyeka vyakti ke mana kA pratyeka bhAva usameM jhalaka uThatA thaa| ziSya darpaNa pAkara atyanta prasanna huA aura usane parIkSA karane ke lie darpaNa kA muha apane gurujI kI ora kara diyaa| para vaha dekhatA kyA hai ki usake guru ke mana meM ahaMkAra, krodha, moha, lobha tathA vAsanA Adi ke kITANu aneka konoM meM kulabulA rahe haiN| ziSya yaha dekhakara daMga raha gayA aura socane lagA-mere gurujI ke hRdaya meM bhI yaha saba vikAra hai kyA ? para darpaNa spaSTa saba bAta batA hI rahA thA ataH usakA mana gurujI se vimukha ho gayA aura vaha unake pAsa se cala diyA / ____darpaNa usake pAsa hI thaa| ata: aba vaha jahA~-jahA~ jAtA pratyeka vyakti ke samakSa zIze kA muMha kara detA aura dekhatA ki kisI bhI vyakti kA dila sApha nahIM hai / pratyeka ke hRdaya meM IrSyA, dvaSa, ahaMkAra, chala, kapaTa aura dhokhA Adi bharA par3A hai| yaha saba dekhakara vaha hairAna aura parezAna ho gayA tathA ghabarAkara punaH kucha dina pazcAta apane guru ke pAsa Akara bolA___"gurudeva ! yaha kyA bAta hai ki saMsAra ke jitane bhI vyaktiyoM ke manoM ko maiMne isa darpaNa se dekhA hai sabhI ke diloM meM nAnA prakAra ke doSa bhare par3e haiM / kisI kA bhI to hRdaya sApha aura pApa rahita nahIM hai ? kyA saMsAra meM sabhI aise haiM ? kisI kA bhI dila pavitra nahIM hai ?" ____ gurujI ziSya kI bAta sunakara muskurAe aura unhoMne apane ziSya kA vaha hAtha jisameM darpaNa thA pakar3a liyA tathA usa darpaNa kA muha svayaM ziSya kI ora kara diyaa| For Personal & Private Use Only Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana : tRtIya bhAga ziSya ne prathama bAra usa darpaNa meM apane mana kA citra dekhA / para vaha daMga raha gayA yaha dekhakara ki svayaM usake mana kA pratyeka konA krodha, mAna, mAyA, lobha, ahaMkAra, rAga, dva eSa tathA IrSyA Adi se bharA par3A hai / vaha bahuta hI hairAna hokara bolA - "mahArAja ! yaha kyA bAta hai ? merA hRdaya to sabhI ke hRdayoM se jyAdA burA dikhAI detA hai ?" guru ne sasneha ziSya kI ora dekhate hue kahA - "beTA, yaha darpaNa maiMne tumheM dUsaroM ke mana kI burAiyAM dekhane ke lie nahIM apitu apane mana kI burAiyoM aura doSoM ko dekhane ke lie diyA hai / ataH isameM tuma apane mana ko dekhA karo aura use dekha-dekhakara burAiyoM ko dUra karane kA prayatna kiyA karo / " 266 to bandhuo, yaha udAharaNa hameM yahI batAtA hai ki hamArI dRSTi kevala apanI AtmA kI ora honI caahie| hameM apane mana ke doSoM ko dekhakara unakA nivAraNa karanA cAhie tathA AtmA ko adhika se adhika nirmala banAne kA prayatna karanA cAhie / yahI AtmA kI mukti kA sIdhA aura saccA mArga hai / vyakti abhI batAe gae udAharaNa ke anusAra usa ziSya kI taraha jo darpaNa meM kevala dUsaroM ke mana kI burAiyoM ko dekhA karatA thA kabhI bhI svayaM apanI AtmA se burAiyoM ko nikAla nahIM sktaa| vaha apanI samasta zakti oroM kI nindA, AlocanA karane meM vyartha kharca kara detA hai ki isa sabakA tyAga karake agara vaha kevala apanI hI kamI aura burAiyA~ dekhatA hai to kramazaH apanI AtmA ko nirmala banAtA calA jAtA hai / vastutaH pratyeka vyakti meM koI na koI doSa hotA hai kintu jo vyakti apanI kamI ko kamI nahIM mAnatA vaha kabhI apanI AtmA ko nirmala nahIM banA sakatA para isake viparIta jo apanI pratyeka kamI ko bar3I mAnakara use AtmA se nikAlane kA prayatna karatA hai vahI Atma-kalyANa ke mArga para cala sakatA hai / mahAtmA kabIra ne to kahA hai: nindaka niyare rAkhiye, bina pAnI sAbuna binA, A~gana kuTI chavAya / nirmala kareM subhAva // kyA kahA hai ? kahA hai jisa prANI ko apanI AtmA ko zuddha karane kI lagana ho use to yaha cAhie ki vaha apanI nindA karane vAle athavA apanI galatiyA~ va doSoM kA digdarzana karAne vAle vyakti ko sadA apane samIpa rakhanA cAhiye tAki usake batAte hI vaha apane doSa kA parimArjana kara sake / For Personal & Private Use Only Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ruko mata, kinArA samIpa hai 297 kavi kA kathana satya bhI hai kyoMki jisa vyakti ko agne durguNoM kA patA nahIM calatA vaha unheM dUra kara bhI kaise sakatA hai ! apane zarIra kI aura vastroM kI gandagI kA jinheM patA nahIM cale, vaha inheM sApha kaise karegA ? isIlie mahApuruSa kahate haiM -nindA karanI hai to apane avaguNoM kI karo aura prazaMsA karanI hai to dUsaroM ke guNoM kI kro| arthAt apane avaguNoM ko aura dUsaroM ke guNoM ko hI dekho| aisA karane para hI jIvana unnata aura pavitra bana sakatA hai| apanI kamiyoM kA nirIkSaNa aura unakA saMzodhana hI Atma-zuddhi ke mUla mantra haiM / jaba vyakti meM ye donoM pravRttiyAM panapa jAtI haiM tabhI vaha AtmotthAna ke mArga para bar3ha sakatA hai tathA saMsAra-sAgara ke isa manuSya janma rUpI kinAre se tanika sA Age bar3hakara hI zivapura pahuMca sakatA hai / Aja ke mere kathana kA sArAMza yahI hai ki bandhuo, yaha mAnava janma atyanta durlabha hai aura ananta puNyoM ke udaya se prApta huA hai aura sabase bar3I bAta to yaha hai ki yaha janma hI aisA hai jisameM manuSya apanI AtmA ke svarUpa ko samajhakara use karma-mukta kara sakatA hai| tathA bhalI-bhAMti samajha sakatA hai ki saccA mokSa kevala AtmA kA nirmala honA hai| usake lie kahIM bhI bAhara jAne kI tathA bAhya ADambara karane kI AvazyakatA nahIM hai / kahA bhI hai muktipurI tere mana meM bAbA, DhUDhe kahA~ gagana meN| svarga naraka ke A~gana meM bAbA, DhUDhe kahAM gagana meM ? hai biveka kI paharedArI pApa nahIM A pAte / droha, moha, ajJAna, asaMyama; dUra khar3e skucaate| zucitA ramI yahAM kana-kana meM-bAbA DhUr3he kahA~ gagana meM ? kitanI sundara aura mArmika bAta hai| kavi kA kathana hai- are bhole prANI ! jisa mokSa kI prApti ke lie tU jamIna AsamAna eka kara rahA hai tathA soca rahA hai ki vaha bahuta Upara hai, vaha to terI hI apanI AtmA meM nihita hai / AtmA kI pUrNatayA karma rahita avasthA se anya bhI kahIM muktipurI hai kyA ? tU kyoM bhUla jAtA hai ki svayaM svarga bhI to tere antaHkaraNa rUpI A~gana meM nRtya kara rahA hai / phira tU svarga aura mokSa ko kahA~ DhUr3hatA hai ? agara terA hRdaya saralatA, zuddhatA aura viSaya vikAroM se rahita hai aura usa para bhI sadviveka sajaga aura satarka rahakara usakI paharedArI kara rahA hai to pApoM kA antaHkaraNa meM praveza honA saMbhava nahI hai / hRdaya ke kaNa-kaNa meM For Personal & Private Use Only Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 Ananda pravacana : tRtIya bhAga jaba pavitratA rama rahI hai aura samasta antaHkaraNa nirmala bhAvoM se bharA huA hai to bhalI-bhAMti samajha le ki ajJAna, asaMyama, moha tathA vaira-virodha saMkucita hokara bhaya ke kAraNa dUra hI raheMge tathA tere andara praveza karane kA sAhasa nahIM kara paayeNge| __ kavi ne Age ke padya meM sacce sAdhaka anta karaNa ko eka vyavasthita darabAra ke rUpa meM citrita karate hue kahA hai- "tere mana ke sundara siMhAsana para satya rUpI rAjA evaM ahiMsA rUpI mahArAnI pratiSThita hai tathA sneha, sadbhAvanA, virakti, sevA, karuNA, dayA Adi aneka sundara sadguNa darabAriyoM ke samAna unakI zobhA bar3hA rahe haiM / tere isa hRdaya-darabAra meM agaNita satyadhAro paigambara evaM avatArI bhI virAjamAna haiM / phira batA ki tU bana-vana meM kisalie bhaTaka rahA hai ?'' arthAt satya ahiMsA rAjA rAnI; saba sadguNa darabArI / agaNita satyabhakta baiThe haiM, paMgambara avatArI // tU kyoM bhaTaka rahA vana-vana meM bAbA DhUr3he kahA~ gagana meM ? vAstava meM hI kavi ne niSpApa aura nirdoSa hRdaya kA bar3A sundara citra khIMcA hai ki jIvana kI sabhI acchAiyAM kevala manuSya ko apanI AtmA meM hI nihita haiM / usase alaga rahakara pUjA-pATha tathA mAnA prakAra ke anya kriyAkAMDa vyartha haiM aura unase Atma-kalyANa saMbhava nahIM hai| AtmA kI asAdhAraNa mahimA batAte hue kavi ne Age bhI kahA hai-- siddha zilA hai yahIM, yahIM baikuNTha yahIM hai jannata / mana kI muktipurI para karade nyochAvara sAre mata // bana jA mukta isI jIvana meM, bAbA DhUDhe kahA~ gagana meM ? jaba hama itihAsa uThAkara dekhate haiM to mAlUma hotA hai ki dharma ke nAma para logoM ne kitanA khUna-khaccara kiyA hai tathA kisa prakAra rakta kI nadiyA~ bahAI haiM ? aura vaha saba kyoM huA ? kevala isIlie ki vyaktiyoM ne dharma ko AtmA ke andara nahIM mAnA tayA use apane-apage DhaMga se kiye jAne vAle UpI kriyA-kAMDoM meM hI samajha liyA / mandira vAloM ne pratimA kI pUjA karane meM, sthAnakavAsiyoM ne saMta darzana tathA sAmAyika, pratikramaNa athavA anya kriyAoM meM, sikkhoM ne gurugrantha kA pATha karane meM, musalamAnoM ne namAja par3hane aura kurAna kI AyateM kaNThastha karane meM tathA IsAiyoM ke girajAghara meM jAkara bAibila kA adhyayana karane meM dharma mAna liyaa| pariNAma yaha huA ki bhinna-bhinna sampradAya khar3e ho gae, dharma ko vibhinna nAmoM se pukArA jAne lagA aura unameM matoM kI moTI-moTI dIvAreM khar3I ho For Personal & Private Use Only Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaI haiM / ve nahIM samajha sake ki - - ruko mata, kinArA samIpa haiN| "vatthusahAo dhammo / " arthAt vastu kA apanA svabhAva hI dharma hai | jisa prakAra jala kA dharma zItalatA, agni kA uSNatA, mizrI kA svabhAva mIThApana hai, isI prakAra AtmA kA svabhAva yA dharma sat-cit-Anandamaya hai / jJAna, darzana tathA cAritramaya hai / pratyeka jIva kI AtmA agara apane sahaja svabhAva evaM vizuddha rUpa meM raha sake to nizcaya hI vaha AtmA dharmamaya hai / spaSTa hai ki dharma AtmA se alaga kahIM nahIM hai / usake jJAna, darzana evaM cAritra hI use dharmamaya mAnate haiM / isIliye kavi ne kahA hai-- "terI AtmA meM hI siddhazilA, baikuNTha yA jannata jo kucha bhI kahA jAya saba hai / isalie samasta sampradAyoM aura matoM ko tU kevala apane mana ko muktipurI para hI nyochAvara kyoM nahIM kara detA ? jannata, baikuNTha aura siddhazilA para eka hI sthiti ke nAma hI to haiM / pratyeka vyakti apanI AtmA ko zuddha banAkara hI to mukti kA anubhava kara sakatA hai / usake lie bhinna-bhinna mArgoM kA nAma denA mUrkhatA nahIM to aura kyA hai ? bheda saba Upara se dikhAI dene vAlA hai andara to kevala eka hI tatva nihita hotA hai / mandira, masajida, girajAghara, gurudvArA aura zivAlaya to eka hI prakAra ke cUne, miTTI aura patthara se bane hue hote haiM / kahA bhI hai- 266 banavAo zivAlaya yA masajida, hai IMTa vahI, cUnA hai vahI / ye mAra vahI, majadUra vahI, miTI hai vahI, gArA hai vahI // AzA hai Apa padya kA artha samajha gaye hoMge / Azaya yahI hai ki Upa veza-bhUSA yA kriyA- kAMDoM ko lekara lar3anA-jhagar3anA bhArI bhUla hai / paramAtmA kA nivAsa kevala AtmA meM ho hotA hai / jisa samaya AtmA samasta karmoM se mukta ho jAtI hai, vaha bhI paramAtma-svarUpa bana jAtI hai / isIlie kavi ne kahA hai ki tU apanI AtmA ko pUrNatayA vizuddha banAkara isI jIvana meM mukta ho jA ! to bandhuo ! hameM aisA mahimAmaya aura durlabha mAnava-jIvana pAkara ise vyartha nahIM khonA hai / agara anantakAla ke pazcAt bhI ise pAkara hamane kho diyA to samajhanA cAhie ki hamArI AtmA bhava-sAgara ke kinAre taka Akara bhI puna: majhadhAra kI ora mur3a gaI hai tathA usa ora agrasara ho rahI hai / For Personal & Private Use Only Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana: tRtIya bhAga isa virAT vizva meM jIte to sabhI vyakti haiM kintu aise kitane haiM jo apane jIvana ko sArthaka banAne ke sambandha meM gaMbhIra vicAra karate haiM tathA usa para amala kara lete haiM ? kitane vyakti aise haiM jo apane svabhAva meM bhadratA rakhate haiM, indriyoM para saMyama rakhate haiM, zakti ke anusAra dAna, zIla, tapa aura bhAva kI ArAdhanA karate haiM / samasta prANiyoM ke prati maitrI, karuNA evaM sadbhAvanA ke bhAva rakhate hue apane hRdaya ko ahaMkAra, IrSyA, dveSa, para- nindA, kAma, krodha aura mithyAtva se dUra rakhane kA prayatna karate haiM / 300 sArAMza yahI hai ki jo bhavya prANI pApoM se DaratA hai, punaH caurAsI lAkha yoniyoM meM cakkara kATane ke bhaya se sadA sajaga aura sAvadhAna rahatA hai tathA prApta hue mAnava-jIvana ko pUrNatayA sArthaka karanA cAhatA hai vaha isa mAnavajanma rUpI bhava samudra ke kinAre ke karIba Akara punaH usameM gote lagAne ke kArya athavA kukRtya nahIM karatA / vaha sadA apanI AtmA meM ramaNa karatA hai tathA usake zuddha svarUpa kI prApti karane kA prayatna karate hue eka dina kinAre para pahu~ca jAtA hai tathA sadA sarvadA ke lie janma maraNa se mukta ho jAtA hai / For Personal & Private Use Only Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 kA~ToM se bacakara calo - dharmapremI bandhuo, mAtAo evaM bahano! Apa jAnate haiM ki pratyeka vyakti apane jIvana ko adhikAdhika unnata banAnA cAhatA hai| itanA avazya hai ki koI apane jIvana kI saphalatA vaibhavazAlI banane meM mAnatA hai, koI yaza-pratiSThA kI prApti meM, koI sAMsArika sukhoM ko adhikAdhika bhoga sakane meM, jIvana ko saphala aura uttama mAnate haiM / kintu jIvana kI saphalatA ina saba padAryoM ko prApta karane meM nahIM hai / ina saba upalabdhiyoM ko prApta karane kI icchA rakhane vAle vyaktiyoM kI dRSTi meM zarIra mukhya hotA hai aura AtmA nagaNya / dUsare zabdoM meM ve zarIra aura AtmA ko bhinna nahIM samajhate kyoMki unakI dRSTi ati sIsita hotI hai / isa jIvana aura isa pRthvI ko hI ve saMsAra samajhate haiN| para jJAniyoM kI dRSTi aisI nahIM hotI, ve AtmA ko zAzvata kalyANa ke dRSTikoNa se gambhIra vicAra karate haiM tathA bhalI bhA~ti samajhate haiM ki yaha zarIra eka piMjarA hai aura AtmA rUpI haMsa isameM kaida hai| ___paM0 zobhAcandra jI bhArilla ne isa Atma-haMsa kI kaida kA atyanta sundara citra khIMcA hai, kahA hai - haMsa kA jIvita kArAgAra / __ azuci kA hai akSaya bhaMDAra // vividha vyAdhiyoM kA maMdira tana, roga zoka kA mUla, isa bhava, paramava meM zAzvata sukha ke sadaiva pratikUla / jJAnI, karo rAga parihAra / hasa kA jIvita kArAgAra / ina caMda paMktiyoM meM kitanA rahasya bharA huA hai ? kavi ne spaSTa batAyA hai ki apavitratA ke isa akSaya-koSa rUpI zarIra meM hamArA zuddha svarUpI tathA akSaya sukha evaM zAnti ko prApta karAne vAlA niSpApa evaM niSkaluSa AtmA For Personal & Private Use Only Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 Ananda pravacana : tRtIya bhAga rUpI haMsa kaida hai / isa zarIra ke kAraNa hI AtmA ko zAzvata sukha prApta nahIM ho pAtA kyoMki yaha asaMkhya vyAdhiyoM kA nAnA prakAra ke viSaya-vikAroM evaM moha tathA zoka kA mUla sthAna hai| isI ke kAraNa manuSya ArtadhyAna va raudradhyAna ko dhyAkara AtmA ke liye ananta vedanAoM kA arjana karatA hai dUsare zabdoM meM apane Apa hI apane pairoM meM kulhAr3I mAratA hai| - isIlie ina paMktiyoM ke racayitA ne cetAvanI dI hai-he jJAnI jIva ! tuma isa zarIra aura saMsAra ke prati hone vAle rAga kA tyAga karake apane Atma-haMsa ko punaH-punaH navIna zarIroM meM kaida hone se bacAo aura ise mukta kro| bhagavAna mahAvIra ne bhI apane priya ziSya gautama svAmI ko sambodhita karate hue kahA hai buddhe parininbuDe care, gAma gae nagare va saMjae, santImaggaM ca bUhae, samayaM goyama ! mA pmaaye| - uttarAdhyayana sUtra 10-36 arthAt - "he gautama ! prabuddha va zAntarUpa hokara saMyama-mArga meM vicaraNa karo tathA pApoM se nivRtta hokara grAma, nagara yA araNya Adi sthAnoM meM raha kara zAMti ke mArga para bar3ho / isa kAma meM samaya mAtra kA bhI pramAda mata kro|" kitanA sundara evaM kalyANakArI upadeza diyA gayA ki he jIva ! agara tujhe apanI AtmA rUpI haMsa ko sadA ke liye vibhinna zarIroM ke kArAgAroM meM kaMda hone se bacAnA hai, arthAt sadaiva ke lie zarIra-kArAgAra se mukta karanA hai to tatvajJa banakara saMyama mArga meM vicaraNa kara / kaSAya rUpa agni se apanI AtmA ko jhulasane se bacA tathA zAnta rUpa hokara saba pApoM se dUra rahate hue zAzvata sukha kI prApti kA prayatna kr|" __"bhale hI tU gAMva meM rahe, nagara meM rahe athavA vanoM meM nivAsa kare para svayaM karmoM ke upArjana se bace tathA anya prANiyoM ko sadupadeza dekara unheM bhI pApa karmoM se bacAkara kalyANakArI mArga para calAne kA prayatna kare tabhI terA jIvana svayaM tathA para ko zAMti pahuMcAne vAlA bana sakatA hai| vAstava meM hI yaha zikSA pratyeka mumukSu ke lie hai jise apane amUlya mAnava paryAya ko saphala banAne kI Atmika chaTapaTAhaTa hai| bhagavAna mahAvIra ke dvArA pharamAI huI gAthA meM sarvaprathama zabda Aya hai-'buddhe' arthAt tatvoM For Personal & Private Use Only Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAMToM se bacakara calo 303 ko jAnane vAle prabuddha / jo prabuddha hoMge ve hI svayaM apanA aura dUsaroM kA kalyANa kara skeNge| Apa namotthuNaM pATha meM bolate haiM - 'buddhANaM bohayANaM' yAni bhagavAna tattva ko jAnate the aura isaliye oMroM ko bhI upadeza dete the| agara svaya unake pAsa jJAna nahIM hotA to vaha auroM ko kyA upadeza de sakate the? jisake pAsa jaisI vastu hotI hai vahI vaha auroM ko detA hai| bhagavAna ke pAsa kevala jJAna aura kevaladarzana thA ata: unhoMne dUsaroM ko bhI jJAna pradAna kiyaa| savaprathama ve tatvajJa bane aura usake pazcAt auroM ko nasIhata dii| kalyANakArI nasIhata kA AtmotthAna meM bar3A bhArI bhAga hotA hai / eka pAzcAtya vidvAna ne kahA bhI hai"God counsel has no Price" -acchI nasIhata amUlya hotI hai / kahane kA Azaya yahI hai ki prathama to mumukSa svayaM prabuddha bane aura usake pazcAt zAMti se vicaraNa karatA haA auroM ko bA~dha dene kA prayatna kare / agara vaha svayaM tatvajJa nahIM hotA to auroM ko bodha denA usake liye asambhava hai / svayaM vyakti jJAnI ho aura apane AcaraNa meM vaha jJAna ko utAratA bhI ho, tabhI usake upadeza kA asara auroM para par3atA hai| upadeza kA saccA prabhAva __eka vyakti apane putra ko eka saMta ke pAsa lAyA aura bojA-''bhagavan ! yaha lar3akA gur3a bahuta khAtA hai kRpA karake isakI yaha Adata chur3avA diijiye|" ____ saMta ne uttara diyA-"bhAI ! ise eka pakSa ke bAda mere pAsa lAnA, taba maiM isakI gur3a khAne kI Adata ko chudd'vaauuNgaa| pandraha dina bAda vaha vyakti apane lar3ake ko lekara punaH mahAtmA ke pAsa aayaa| mahAtmA ne bacce ko bar3e pyAra se kahA- "vatsa ! tuma gur3a mata khAyA kro|" usa lar3ake ne usI dina se gur3a khAnA chor3a diyaa| ___ bahuta dina bAda eka dina mahAtmA ne usa vyakti se pUchA-"tumhArA lar3akA aba to gur3a nahIM khAtA ? pitA ne uttara diyA-"mahAtmA jI ! Apake upadeza ne bar3A camatkArika asara kiyA hai / aba merA putra kabhI bhI gur3a nahIM khaataa| kintu Apa kRpayA mujhe isa bAta kA rahasya samajhAiye ki Apane use gur3a na khAne kA upadeza usI dina na dekara pandraha dina pazcAt kyoM diyA thA ? For Personal & Private Use Only Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda prabacana : tRtIya bhAga saMta ne ha~sakara kahA 'bhAI ! usa vakta taka maiM svayaM hI gur3a khAtA thA ataH gur3a khAnA chor3ane ke bAda hI maiMne tumhAre putra ko na khAne ke liye upadeza diyA thA / kyoMki jina bAtoM ko manuSya svayaM AcaraNa meM na lAe unake liye upadeza dene para usa upadeza kA koI asara nahIM hotA / svayaM tyAgavRti apanAne ke bAda hI tyAga kA upadeza diyA jAnA cAhiye aura vahI upadeza auroM para asara karatA hai / 304 vastutaH agara koI vyakti svayaM to galata mArga para cala rahA hai para dUsare ko anya sahI mArga para calane ke liye kahegA to sunane vAlA batAne vAle kI bAta kaise mAnegA ? vaha tabhI usa mArga ko sahI samajhegA jabaki batAne vAlA svayaM bhI usa sacce mArga para cala rahA hogA / isI prakAra tatvoM ko jAnane vAlA tatvajJa hI auroM ko bodha de sakegA ajJAnI vyakti nahIM / udAharaNa svarUpa eka jJAnI vyakti agara oroM se kahe ki tuma krodha mata kiyA karo to sunane vAle usakI bAta para kaba dhyAna deMge ? ve tabhI usakI bAta mAneMge jabaki upadeza dene vAlA vyakti krodha tathA anya kaSAyoM ko jIta legA / vaha kisI ke ke dvArA nindA kiye jAne para krodhita na hogA aura stuti yA prazaMsA karane para harSita na hogA / aisI sthiti Ane para hI usake upadezoM kA prabhAva logoM para par3a sakegA / para aisI sthiti kaba AegI ? tabhI, jabaki vyakti saccA jJAna santoSa, kSamatA tathA dhairya kA adhikArI bana jAegA / Aja ke to yuga meM thor3A vaibhava prApta hote hI athavA koI ucca padavI prApta karate hI vyakti apane Apako adhikArI mAna baiThatA / vaha yaha bhUla jAtA hai ki aisA adhikAra kaba taka TikegA ? jaba taka vaha pada usake pAsa rahegA tabhI taka to athavA jaba taka usakI tijorI meM dhana rahegA tabhI taka vaha apane Apako adhikArI mAna pAegA / daulata kyA adhikAra kA lakSaNa hai ? Apa thor3A sA dhana pAkara hI ahaMkAra se bhara jAte haiM, akar3akara calate haiM, para yaha vicAra nahIM karate ki yaha daulata kaba taka raha sakatI hai ? dolana kA artha hama do latoM se bhI lagA sakate haiM / lata yAno Adata / daulata athavA lakSmI meM do lateM hotI haiM eka A kI aura eka jAne kii| kyoMki daulata yA lakSmI caMcala hotI hai, AtI aura jAtI rahatI hai yaha sabhI jAnate haiM / to lakSmI kI ye donoM lateM kharAba hotI haiM / Apa pUcheMge yaha kisa prakAra ? isa prakAra ki jaba yaha AtI hai to pITha meM lAta mAratI hai / For Personal & Private Use Only Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA~ToM se bacakara calo 305 pariNAmasvarUpa Alasya aura pramAda ke kAraNa ApakI toMda nikala AtI hai kyoMki daulata pAne ke pazcAt Apa phira koI bhI parizrama kArya to karate hI nahIM haiM ataH gaddI para baiThe baiThe toMda nahIM bar3hegI to aura kyA hogA? ___ aba isa daulata kI dUsarI lata bhI Apa jAna lIjiye ! abhI maiMne isake Ane kA pariNAma batAyA thA aba jAne kA pariNAma dekhanA hai / vaha yahI hai ki jaba yaha jAtI hai to peTa meM lAta mAra kara jAtI hai jisase manuSya kubar3A ho jAtA hai / sunakara Apako Azcarya hogA, kintu bAta sahI hai / jaba lakSmI calI jAtI hai to usase rahita vyakti ko peTa bhara anna bhI khAne ko nahIM milatA tathA peTa bharane ke lie kaThina parizrama karate-karate tathA paise kI prApti ke lie cintA karate-karate baha yuvAvasthA meM bhI vRddha ke samAna jhuka jAtA hai arthAt kubar3e ke samAna dikhAI dene lagatA hai| paMcataMtra meM eka sthAna para kahA bhI hai : "jinake pAsa daulata hai ve yadi vRddha bhI ho cuke haiM to javAna haiM, aura jo daulata se rahita haiM ve javAna hote hue bhI vRddha haiN|" to bandhuo, isa daulata yA Take kI mahimA avarNanIya hai| jaba taka yaha pAsa meM rahatI hai, taba taka to sArI duniyA aura sabhI sukha vyakti ke kadamoM meM loTate haiM sabhI use merA-merA kahakara sammAna dete haiN| kahA bhI hai : TakA kare kulahUla, TakA miradaMga bajAvai , TakA ghar3e sukhapAla, TakA sira chatra dharAvai // TakA mAya aru bApa, TakA bhayana ko bhaiyA / TakA sAsa aru sasura, TakA sira lAr3a la.yA // vastuta: jaba taka TakA pAsa meM rahatA hai manuSya ke sukhoM kA pAra nahIM rahatA aura vyakti abhimAna ke naze meM cUra hokara nirdhanoM para atyAcAra karatA hai, una para nAnA prakAra se apanA bar3appana aura adhikAra jamAne ke lie taiyAra rahatA hai| para aisA adhikAra sadA TikanevAlA nahIM hotaa| Apa logoM ke lie hI yaha bAta nahIM hai / hama logoM ke lie bhI yahI niyama hai / mAna lIjiye-AcArya, upAdhyAya pravartaka yA upapravartaka koI bhI padavIdhArI muni haiM, agara vaha choTe santoM ko dabAnA cAhate haiM to unake adhikAra aura pAkara ye bhI Tika nahIM sktiiN| ___ adhikAra meM cAra akSara haiM - a, dhi, kA, aura ra / agara adhikAra pAkara vyakti maryAdA meM rahatA hai to usakA adhikAra bhI kAyama rahatA hai / jaise rAma the| unhoMne adhikAra prApta kiyA kintu phira bhI maryAdA meM rahe to Aja bhI For Personal & Private Use Only Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 Ananda prabacana : tRtIya bhAga sArA saMsAra unakA nAma gaurava se letA hai / santa bhI adhikAra pAkara apanI maryAdA kA ullaMghana na kare to unakA pada pAnA sArthaka hai / anyathA pada to prApta kara liyA aura ulaTe rAste para cale gaye to kyA hogA ? Apa loga hI kaheMge - "kyA rakhA hai mahArAja meM ?" kahane kA abhiprAya yahI hai ki adhikAra pAkara vyakti ko usakA sadupayoga karanA cAhie tathA usakI maryAdA rakhanI cAhie / anyathA kyA hogA jAnate haiM ? yahI ki adhikAra meM se 'a' haTa jAyegA aura kevala dhikkAra hI palle par3egA / agara hama itihAsa uThAkara dekhate haiM to mAlUma ho jAtA hai ki bAdazAha auraMgajeba ko adhikAra milA, kintu usane apane adhikAra kA upayoga hinduoM ko, jinheM kAphira kahatA thA unheM nirmUla karane ke prayatna meM kiyA / guru govindAsa ke do bAlakoM ko bhI musalamAna na banane ke kAraNa jIte jI dIvAla meM cunavA diyA / hiTalara ko adhikAra milA to vaha tAnAzAha bana gayA / pariNAma isa saba kA kyA huA ? yahI ki Aja bhI loga aise adhikAriyoM kA nAma dhikkAra ke sAtha lete haiM aura aise adhikAriyoM ke udAharaNoM ko lekara hI zukrAcArya ne kahA hai : adhikAramadaM pItvA ko na muhyAt punazciram / adhikAra rUpI madirA kA pAna karake kauna hai jo cirakAla taka unmatta nahIM banA rahatA ? para bandhuo ! aisA honA nahIM cAhie / pUrvakRta puNyoM ke udaya se mAnava paryAya prApta huI hai aura lakSmI kA bhI saMyoga mila gayA hai / isalie ina donoM kA upayoga isa prakAra karanA cAhie jisase ihaloka aura paraloka donoM hI sudhara skeN| Apake pAsa paisA hai to use dIna-dukhI aura daridra vyaktiyoM ke kaSToM ko dUra karane meM kharca karo, samAja meM anAtha bAlaka aura nirAzrita vidhavA bahaneM haiM unakI sahAyatA meM lagAo / paise vAle hone ke nAte Apa saba ke mAna-sammAna ke adhikArI bane haiM, samAja aura saMgha ke ziromaNi kA pada Apako prApta hue to pratyeka ke sAtha namratA, sadbhAvanA aura sadvyavahAra rakho / anyathA ApakA vaibhava aura ApakA sammAna thothA banakara raha jAyegA / jabAna se to phira loga ApakI prazaMsA kara dege kintu hRdaya se tiraskAra karanA nahIM chor3eMge / hamAre jaina samAja meM cAhe ve digambara haiM, zvetAmbara haiM, terApanyI yA sthAnakavAsI haiM adhikatara vyavasAyI aura vyApArI haiN| sabhI dhana kamAne meM For Personal & Private Use Only Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA~ToM se bacakara calo 307 bar3e hoziyAra haiN| jainiyoM ko paisA kamAnA khUba AtA hai para usakA sahI upayoga karanA nahIM aataa| are, dhana kamA liyA hai to kNa usakA upayoga Apake kevala apane aura apane parivAra ke sukha-bhoga meM hI karanA cAhie ? nahIM, use paropakAra meM bhI lagAnA caahie| hamAre samAja meM paropakArI aura dAnI nahIM haiM. aisA maiM nahIM kahatA para yaha avazya kahatA hU~ ki rupaye meM eka AnA aise mahApuruSa mileMge aura pandraha AnA kevala apanI bhoga-sAmagriyA~ juTAne vAle hoMge / isalie anya logoM kI A~khoM meM yaha samAja khaTakatA rahatA hai| ve kahate haiM - "hama to bhUkheM marate haiM aura ve jainI yA baniye gula chareM ur3Ate haiM / " loga to hameM bhI Apa logoM ke lie ulAhanA dene se nahIM cUkate / jaba hama mahArASTra meM vicaraNa kara rahe the| vahA~ pravacana marAThe bhI kAphI tAdAda meM AyA karate the| eka bAra unameM se eka vyakti bolA-'mahArAja Apake ye bhakta yaha kevala loTA DorI lekara Aye the para Aja haveliyAM banAkara ___aba hama usa bAta kA kyA jabAba dete ? kahanA par3A-"bhAI ! ina logoM ne haveliyA~ banavAI haiM avazya, kintu kisa prakAra ye rahate haiM isa para to vicAra karo ki ye vyApArI eka rupaye ke pIche pAva AnA, AdhA AnA, eka AnA yA cAra Ane bhI kamAte hoMge aura isa prakAra lakhapati bana gaye / para tuma loga khetoM meM gine-cune dAne DAla kara hajAroM aura karor3oM dAne prApta kara lete ho phira bhI bhUkhe kyoM marate ho ? aura isakA kAraNa kyA hai ?" vaha vyakti bolA-'mahArAja ! Apa hI batAiye ki isakA kyA kAraNa hai ?' maiMne kahA- 'tumhArI phasala acchA pAnI barasa jAne se ThIka A jAtI hai to tuma loga usase prApta paise kA saMyama nahIM karate / jaba taka vaha pAsa meM rahatA hai, khela tamAzoM meM, zarAba pIne meM, mAMsa khAne meM, juA khelane meM aura aise hI aneka vyasanoM meM ur3A dete ho| kintu ye vyApArI loga aisA nahIM karate / ye loga na zarAba pIte haiM, na mA~sa khAte haiM, na juA-corI hI karate haiM / kisI bhI durvyasana meM se apane paise ko vyartha nahIM khote| isalie inakA paisA surakSita rahatA hai aura usase ye sthAyI sampatti kharIdakara yA banavAkara ArAma se rahate hue bharasaka dharmadhyAna meM samaya vyatIta karate haiN| kahane kA abhiprAya yahI hai ki hamArA samAja yadyapi ina logoM ke jaisA nahIM hai aura usameM adhika durvyasana bhI nahIM haiM aura jAtiyoM ke samAna, phira For Personal & Private Use Only Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 Ananda pravacana : tRtIya bhAga bhI Aja kI pIr3I ke to aneka yuvaka mAMsa, zarAba aura jue ko bhI AnA cuke haiM tathA inakA prayoga karake hI apane Apako sabhya mAnate haiN| kAraNa isakA yahI hai ki ve santoM ke samparka meM nahIM A pAte / prAcIna kAla se jo yaha samAja anekAneka duguNoM se bacA huA hai vaha santoM kI saMgati aura unake upadezoM ko hRdayaMgama karane ke kAraNa hai| ___ isaliye pratyeka mAtA-pitA ko cAhie ki vaha apanI santAna meM prArambha se hI uttama saMskAra ddaaleN| unakI ruci sadguru kI saMgati aura unake upadezoM meM bar3hAyeM / anyathA yaha arya kula, AryakSetra aura Arya jAti kA pAnA nirarthaka calA jaayegaa| bahuta se vyakti Akara hamase kahate haiM . "mahArAja !" hamAre samAja meM daheja kI prathA dina dUnI aura rAta caugunI bar3ha rahI hai / paise vAle vyakti to lAkhoM kharca karake apanI zobhA bar3hAte haiM para madhyama varga mArA jAtA hai| vAstava meM yaha hajAroM kA TIkA aura daheja lenA bahuta burI bAta hai / isa kuprathA ke kAraNa aneka guNavAna evaM suzikSita kanyAoM ko yogya ghara bAra nahIM mila pa tA tathA paisA diyA jAne para cAhe jaisI kanyA lakSAdhIzoM ke yahA~ pahu~ca jAtI hai| TIkA tathA daheja Adi adhika se adhika dekara cAra dina ke liye to Apa yaza prApta kara lete haiM kintu isakA kuprabhAva samAja ke anya vyaktiyoM para kitanA par3atA hai isakA bhI Apa kabhI andAja lagAte haiM kyA? nahIM, kitane nirdhanoM kI Ahe Apako lagatI haiM yaha bhI Apa soca nahIM pAte / kitanA acchA ho ki Apa loga daheja tathA anya isI prakAra ke vyartha jAne vAle paise ko paropakAra meM kharca kre| para yaha upadeza Apake hRdaya meM utare tabhI to yaha saba sambhava hai / anyathA to loga boleMge hI, cupa kyoM raheMge? Apa AvazyakatA se adhika sAMsArika sukhoM kA upabhoga kareM aura khAye na jA sake itane khAdya padArthoM kA saMgraha kareM tathA dUsarI aura asaMkhya logoM ko bharapeTa roTI bhI nasIba na ho to ve cupa kaise raha sakate haiM ? isIliye merA kahanA hai ki logoM kA muMha banda rakhanA hai to bAMTakara khAnA caahiye| samAja meM kurItiyoM ko prazraya dekara use khokhalA nahIM banAnA caahie| Apa santoM ke samparka meM Ate haiM, unake upadeza sunate haiM, kintu usa para amala nahIM karate / phicUlakharcI meM pratiyogitA ke liye to Apa phaurana taiyAra ho jAte haiM para jahA~ Atma-kalyANaka ro kriyAe~ karane ko kahA jAtA hai, isa kAna se sunakara usa kAna se nikAla dete haiN| For Personal & Private Use Only Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAMToM se bacakara calo 306 yaha bAta isa prakAra saca bhI hai ki cA~dI ko kharIdane vAle bahuta mila jAyeMge, sone ko kharIdane vAle gine cune aura ratnoM ko kharIdane vAle to birale hI milate haiM samyak jJAna, darzana evaM cAritra amUlya ratna haiM aura inheM vahI grahaNa karatA hai jo samagra saMsAra se vimukha ho jAtA hai| gautamasvAmI sAMsArika pralobhanoM ko jIta cuke the isIlie pAMca mahAvratoM ko dhAraNa karake ve zramaNa bana ske| ve jAna gaye the ki yaha saMsAra mithyA aura asAra hai, mAyA ne isameM apanA jAla bichA rakhA hai aura jo isameM phaMsa jAtA hai vaha kahIM kA nahIM rhtaa| eka kavi ne bhI kahA hai : isa jAla meM saba ulajhAye duniyA hai gorakha dhandhA / DAla rakhA hai sabane gale meM, lobha moha kA phandA / / phira bhI sakala jagata hai andhA / isa duniyA ke sukha bhI jhaThe, isakA pyAra bhI jhtthaa|| sAvadhAna ho isa Thaga nIne hai bar3oM bar3oM ko luuttaa| mUrakha mata bana isakA bandA / kavi kA kathana yathArtha hai / yaha jagata vAstava meM ho gorakhadhandhA hai| jidhara dekho udhara hI vyakti lobha, moha, viSaya. vikAra tathA anya nAnA prakAra ke jAla meM phaMsA huA hai / mAyA kA pralobhana itanA jabardasta hai ki usake kAraNa usakI dRSTi apane bhaviSya kI ora nahIM jAtI tathA paraloka meM kyA hogA, isakA bhI use khyAla nahIM aataa| kintu mahApuruSa isIlie to prANI ko bAra-bAra cetAvanI dete haiM ki yaha jagata aura isake prApta hone vAle sukha sacce nahIM haiM kevala sukhAbhAsa hI karAte haiM / isa jagata ke samasta sambandhI jo pyAra jatAte haiM, usameM bhI svArtha ke alAvA kucha nahIM hotaa| isIlie he prANI ! bar3e-bar3e rAjA mahArAjAoM, seThasAhUkAroM tathA padavIdhAriyoM ko jisa mAyAmaya jagata ne lUTa liyA hai usase sAvadhAna raha, mUrkha banakara isake phaMde meM mata phaMsa anyathA yahAM se vidA hote samaya kevala pazcAttApa hI tere hAtha aaegaa| ___ jo bhavya jIva isa bAta ko samajha lete haiM ve cAhe sAdhu bana jAya yA ghara meM raheM; isa saMsAra meM jala kamalavat nilipta rahate haiM / isa viSaya meM udAharaNasvarUpa eka bar3A sundara udAharaNa granthoM meM milatA hai mithilA jalatI hai to jalane do! ekabAra maharSi vyAsa ne apane putra zukadeva se kahA- "tuma rAjA janaka ke pAsa jAkara unase upadeza grahaNa kro|" zukadeva pitA kI AjJAnusAra mithilAnagarI kI ora cala diye / vahA~ pahu~cakara ve rAjamahala ke dvAra para jA For Personal & Private Use Only Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 Ananda pravacana : tRtIya bhAga khar3e huye aura dvArapAla se apane Ane kI sUcanA rAjA janaka ke pAsa bhejii| rAjA ne uttara meM kahalA bhejA-"dvAra para tthhro|" zukadeva tIna dina taka rAjabhavana ke dvAra para khar3e rahe kintu janaka ne unheM bhItara nahIM bulava yaa| kintu isa para bhI zukadeva ko jarA bhI krodha nahIM aayaa| rAjA ne bhI zukadeva ke krodha kI parIkSA lene ke lie hI unheM tIna dinoM taka dvAra para khar3A rakhA thaa| anta meM cauthe dina zukadeva jI ko mahala meM bulAyA gyaa| andara jAkara unhoMne dekhA ki rAjA janaka svarNamaDita siMhAsana para AsIna haiM unake sAmane aniMdya sundarI navayauvanAe~ nRtya kara rahI haiM, kucha unakI sevA meM saMlagna haiM / tAtparya yaha ki rAjA ke cAroM ora aiza- ArAma ke sAdhana bikhare haye the aura yahI dikhAI detA thA ki rAjA janaka bhogoM meM rata haiN| yaha saba dekhakara zukadeva jI ko bar3I ghaNA huI aura ve mana hI mana vicAra karane lage-"pitAjI ne mujhe kisa naraka kuNDa meM bheja diyaa| kyA yahI rAjA janaka kA parama jJAna hai ki isa prakAra saMsAra ke bhoga-vilAsoM meM rahA jAya ? mere pitA kitane bhole hai ki isa vilAsI rAjA ko ve parama jJAnI mAnate haiN|" __ zukadeva ke mana ke bhAva unake cehare para bhI Ae binA nahIM raha sake / eka kahAvata bhI hai "ceharA, mastiSka aura hRdaya donoM kA pratibimba hai|" to zukadeva ke hRdaya meM rAjA janaka ke prati jo napharata bhare vicAra Ae ve unake cehare se bhI jhalakane lge| rAjA janaka ne unheM tADa liyA aura ve kucha kahane ko utsuka hI huye the ki saMyogavaza mithilApurI meM bar3e joroM se Aga laga gaI / bAhara se karmacArI daur3e hue Aye aura vyagra hokara bole"mahArAja ! nagara meM Aga laga gaI hai aura vaha rAjabhavana taka bhI pahuMcane bAlI hai|" ___ zukadeva ne jyoMhI yaha bAta sunI socane lage-"are merA daNDa kamaNDala to bAhara hI rakhA hai kahIM vaha na jala jaay|" yaha vicArakara jyoMhi ve bAhara jAne ke liye taiyAra hue ki mahArAja ke vAkya unake kAnoM meM par3e jo ve Aga lagane kI khabara lAne vAle dUtoM se kaha rahe the : anantazcAsti me bitta, manye nAsti hi kiJcana / mithilAyA~ pradagdhAyAM, na me dahyati kiJcana / For Personal & Private Use Only Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA~ToM se bacakara calo 311 arthAt-mega AtmarUpa dhana ananta hai / usakA anta kadApi nahIM ho sakatA / isa mithilA ke jalane se merA kucha bhI nahIM jala sktaa| rAjA janaka ke yaha vacana sunate hI zukadeva ko bodha ho gayA ki vAstava meM janaka sacce jJAnI haiM, jinheM kisI bhI sAMsArika padArtha meM Asakti nahIM hai aura jo vyakti aise-ArAma ke sAdhanoM kA upabhoga karate hue bhI rAjA janaka ke samAna saMsAra se anAsakta rahatA hai, vahI jJAnI mokSa kI prApti kara sakatA hai| unheM apane Apa meM bhI lajjA mahasUsa huI ki jahA~ rAjA janaka mithilA ke jala jAne se bhI vyagra nahIM hue, vahA~ maiM apane daNDa-kamaNDala ke jala jAne kI sambhAvanA se hI vikala ho uThA thaa| aba unheM janaka se upadeza prApta karane kI AvazyakatA nahIM rahI thI ataH ve vahA~ se ulaTe pairoM loTa aae| udAharaNa se spaSTa hai ki mamatA aura asakti hI samasta dukhoM kA kAraNa hai| jisa bhavya prANI kI kisI bhI padArtha meM mamatA nahI hotI, vaha cAhe sAdhu ho yA gRhastha, avazya hI mukti kA adhikArI bana sakatA hai| parantu jo vyakti ghara chor3akara sanyAsI kA veza dhAraNa kara letA hai para mana se apanI vastu para se usakA moha samApta nahIM hotA, vaha sanyAsI kA bAnA pahanakara bhI kabhI apanI AtmA kA kalyANa nahIM kara sktaa| usake liye jJAna, darzana aura cAritra kucha bhI mUlya nahIM rakhate / na vaha unheM prApta hI kara sakatA hai aura na unheM jIvana meM utAra sakatA hai| isaliye baMdhuo, sarvaprathama hameM sAMsArika pralobhanoM ko hI jItanA hai una para mamatA haTane para hI hama saMsAra ko jIta skeNge| eka pAzcAtya vidvAn ne bhI kahA hai : "Every moment of resistance to temptation is a victory." -- pralobhana ke avarodha kA pratyeka kSaNa vijaya hai| -phebara agara vyakti sAMsArika padArthoM se mamatva nahIM haTAyegA to vaha kadApi Atma-sAdhanA ke mArga para nahIM cala skegaa| kyoMki isa mAyAmaya saMsAra meM kadama-kadama para pralobhana ke kA~Te biche hue haiM aura unameM ulajha-ulajha kara rAhI yA to bhaTaka jAegA athavA nirAza hokara apanA mArga chor3a baitthegaa| eka kavi ne yahI bAta kahI hai :-- saMbhala saMbhala kara calanA re jaga meM / kaMTaka biche par3e paga-paga meM // kahate haiM-are cetana ! agara tU apanI AtmA ko zuddha, buddha aura arihaMta. For Personal & Private Use Only Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 Ananda pravacana : tRtIya bhAga banAnA cAhatA hai to bahuta soca-vicAra kara tathA saMbhala-saMbhala kara cala / tyAga aura tapasyAmaya isa Atma-sAdhanA ke mArga meM samasta sAMsArika sukha rUpI kAMTe jo ki Age calakara asahya pIr3A pahuMcAne vAle hote haiM, biche hue haiN| ataH bahuta soca vicArakara tathA sajaga hokara isa para cala / anyathA agara ye cubha gae to janma-janmAntara taka pApa karma banakara AtmA meM cubhate rheNge| isa sthUla pRthvI para kucha dera calane ke liye bhI kahA gayA hai| "upAnat mukhabhaMgo vA, dUrato vA vivrjnm|" __upAnat kahate haiM jUtI ko| bhUmi para calane ke lie Apa yA to jUnI pahanakara apane pairoM kI rakSA kara sakate haiM, athavA kA~ToM bharA mArga chor3akara anya rAste para gamana karake bhI apane pairoM kA bacAva kara sakate haiN| to mokSa prApti ke liye bhI isI prakAra sAvadhAnI se calanA pdd'egaa| yA to ghara meM rahakara sukha-bhoga bhogate huye bhI unake prati Asakti aura pralobhana rUpI kAMToM se bace rahanA par3egA athavA isa mArga ko chor3akara tyAga, tapasyA, niyama tathA indriya saMyama rUpI sAdhanA kA mArga apana nA hogaa| isa mArga para calane se kA~ToM kA bhaya nahIM rahegA tathA pratyeka vyakti nirbhaya hokara apane lakSya kI ora bar3ha skegaa| __hama sAdhuoM ko yahI mArga apanAnA par3atA hai / gautamasvAmI bhI samasta sAMsArika bhoga-rUpa kAMToM se bacane ke liye samyak jJAna, darzana evaM cAritra se yukta hokara isa mArga para cala par3e the| phira bhI bhagavAna ne unheM punaH punaH Adeza diyA ki he gautama ! prabuddha hokara saMyama mArga para calo tathA pApoM se bacate hue gAMva, nagara yA vana meM jahA~ cAho zAMti se vicaraNa kro| - gAMva aura nagaroM meM jo prabuddha vyakti vicaraNa karatA hai vaha svayaM to zAMti aura saMyamapUrvaka apane Atma-sAdhanA ke mArga para calatA hI hai, sAtha samparka meM Ane vAle anya vyaktiyoM ko bhI sahI mArga sujhAtA hai tathA unheM samajhA detA hai ki Atma caitanya svarUpa hai| prabuddha vyakti ajJAniyoM ko batA detA hai ki saMsAra ke pratyeka jIva kI AtmA ke samana zakti hai aura pratyeka meM paramAtmA banane kI kSamatA hai| alaga se use mandiroM, masajidoM, girajAgharoM yA anya dharmasthAnoM meM khojanA vRthA hai / ye saba to mArga haiM jo eka hI sthAna para jise hama mokSa kahate haiM, pahuMcA sakate haiN| kisI zAyara ne bhI kitanI sundara bAta kahI hai kAbe jAnA bhI to butakhAne se hokara jAhida / dUra isa rAha se allAha kA ghara kucha bhI nahIM / For Personal & Private Use Only Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA~ToM se bacakara calo 313 kahA hai- are bhakta ! agara kAbA jAnA hai to jAo; para mandira se hokara bhI eka mArga udhara ko hI jAtA hai| allAha kA ghara vahAM se bhI dUra nahIM hai| to bandhuo Apa samajha gae hoMge ki mandira, masajida, girajAghara yA gurudvArA kahIM ne bhI jAyA jAya, usameM koI harja nahIM hai zarta kevala yahI hai ki pApa karma rUpI kAMToM se AtmA ko bacAte hue calA jAya / agara aisA nahIM kiyA jAegA to koI bhI mArga maMjila taka pahuMcAne meM samartha nahIM ho sakegA isaliye agara hameM apanI maMjila ko pAnA hai, apanI AtmA ko paramAtmA banAnA hai to paga-paga para biche hue ina kA~ToM ko bacAkara samaya mAtra kA bhI pramAda kiye binA calate rahanA hai| tabhI hamArI lakSya pUrti ho skegii| For Personal & Private Use Only Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmapremI bandhuo, mAtAo evaM bahano ! kintu bar3oM kA pharja hI kaI dinoM se hamArA viSaya zrI uttarAdhyayana sUtra kI una gAthAoM ko lekara cala rahA hai jinameM bhagavAna mahAvIra ne apane sabase bar3e ziSya gautama svAmI ko amUlya zikSAe~ pradAna kI haiM / isase yaha sAbita nahIM hotA hai ki gautama ajJAnI the yA ve una bAtoM ko jAnate nahIM the, yaha hotA hai ki ve choToM ko sadA sAvadhAna aura satarka karate raheM / Apa jAnate hI haiM ki ApakA putra par3hane ke liye videza jAtA hai aura videza jAne vAlA svayaM hI samajhadAra tathA hoziyAra hotA hai phira bhI Apa loga Tra ena meM baiThate-baiThate bhI use kahate haiM rAste meM sAvadhAnI se rahanA, khAne-pIne kA dhyAna rakhanA, phijUla kharca mata karanA aura kisI bure vyakti kI saMgati mata karanA, Adi Adi / 26 sunakara hRdayaMgama karo isI prakAra bhagavAna ne apane caudahapUrva kA jJAna rakhane vAle ziSya gautama ko bhI puna: puna: Atma-kalyANakArI zikSAe~ dI haiM jinameM se ke kucha viSaya meM hama kaI dinoM se jAnate A rahe haiN| Aja hama isa zAstra ke dasaveM adhyAya kI antima gAthA ko dekheMge jisameM racayitA ne svayaM apanA maMtavya pragaTa kiyA hai - -- buddhassa nimamma bhAsiyaM, sukahiyamaTTha paovasohiyaM rAgaM dosaM ca chiMdiyA, kahA hai- "sundara artha evaM mahAvIra svAmI kI uttamottama siddhigaI gae goyame / tti bemi / -- uttarAdhyayana sUtra 10-37 padoM se suzobhita - buddha (tattvajJa ) bhagavAna zikSAoM se nihita tattvoM kA gautama svAmI For Personal & Private Use Only Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sunakara hRdayaMgama karo 315 para aisA prabhAva par3A ki ve sampUrNa rAga aura dvaSa kA nAza karake siddhi ko prApta ho gae yahI maiM kaha rahA huuN|" isa gAthA meM sarvaprathama buddha zabda AyA hai| isa zabda kA artha Apako bauddha dharma ke pracAraka buddha se nahIM, apitu bhagavAna mahAvIra se hI lenA hai / buddha kise kahate haiM aura mahAvIra ke lie isakA prayoga kyoM kiyA gayA hai isa viSaya meM kahA hai - "buddhasya-kevalAlokAvalokita samasta vastutatvasya prakramAcchImanmahAvIrasya / " arthAt--jisane kevala jJAna ke dvArA samasta loka ke padArthoM ko jAna liyA hai vaha buddha hotA hai ataH bhagavAna mahAvIra ke liye hI buddha vizeSaNa AyA hai| bhagavAna mahAvIra kA diyA huA sadupadeza agara mumukSa grahaNa kare to vaha nizcaya hI parama zAnta aura kisI bhI prakAra ke du:kha se rahita ananta sukha rUpa mokSa ko prApta kara sakatA hai| para grahaNa karanA hI to mahA kaThina hai / vItarAga ke vacanoM ko isa kAna se sunakara isa kAna se nikAla diyA jAya to unheM sunane se kyA lAbha ho sakatA hai ? lAbha tabhI hAsila ho sakatA hai jaba ki zAstroM kI vANI ko kAna se sunakara hRdaya meM utArI jAya / anyathA sunA nahIM sunA samAna hai, lAbha kucha nhiiN| Apa kaheMge- 'hamane ga~vAyA kyA ?" are bhAI ! sarvaprathama to Apane vartamAna samaya hI ga~vAyA aura AcaraNa nahIM kiyA to bhaviSya ke liye kucha ikaTThA nahIM kiyaa| phira donoM hI tarapha se gaye yA nahIM ? kisI bAta ko sunakara hRdayaMgama karane se kitanA lAbha hotA hai aura vyakti kA kitanA mahatva bar3ha jAtA hai yaha eka udAharaNa se spaSTa ho jAtA hai / Apane bhI use samaya-samaya para sunA hI hogaa| lAkha rupaye kI mUrti eka zilpakAra tIna mUrtiyA~ banAkara kisI rAjA ke darabAra meM laayaa| mUrtiyA~ tInoM hI atyanta sundara thIM aura dekhane meM hUbahU eka hI jaisI dikhAI detI thIM / rAjA ko ve bar3I pasanda AI aura unhoMne kalAkAra se unakA mUlya puuchaa| kalAkAra ne eka-eka mUrti kI ora iMgita karate hue uttara diyA-- "mahArAja ! isa mUrti kA mUlya eka kor3I hai, isakA eka rupayA aura isa tIsarI kA mUlya eka lAkha rupayA hai / For Personal & Private Use Only Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 Ananda pravacana : tRtIya bhAga rAjA kalAkAra kI bAta sunakara daMga raha gae aura A~kheM phAr3a-phAr3akara punaH una mUrtiyoM kI ora bArI-bArI se dekhane lge| bahuta dhyAna se dekhane para bhI unheM unameM koI antara dikhAI nahIM diyaa| eka-sA raMga, eka-sA rUpa, eka-sI banAvaTa aura eka-sI nakkAzI unheM tInoM meM dikhAI de rahI thii| socane lage Akhira eka kor3I, eka rupayA aura eka lAkha rupaye jaisA antara ina samAna mUrtiyoM meM kisa prakAra hai ? jaba unakI samajha meM kisI bhI taraha yaha anta nahIM mAlUma huA to kalAkAra se hI yaha pharka batAne ke liye khaa| kalAkAra ne kahA-"mahArAja ! eka DorA ma~gavA dIjiye, maiM abhI Apako ina meM rahA huA antara batAe detA huuN|" izArA karate hI DorA A gyaa| aba kalAkAra ne tInoM sundara mUrtiyA~ rAjA ke sAmane rakhI aura eka mUrti ke kAna meM DorA ddaalaa| Dore kA agalA hissA mUrti ke dUsare kAna meM se nikala gyaa| yaha dikhAkara kalAkAra bolA--mahArAja ! yaha mUrti kevala eka kaur3I ke mUlya kI hai / vaha isa prakAra ki yaha mUrti usa vyakti ke samAna hai jo hita zikSA yA sadupadeza ko isa kAna se sunakara usa kAna se nikAla detA hai| aba dUsarI mUrti kI parIkSA karane kI bArI AI / kalAkAra ne usa mUrti ke kAna meM bhI horA ddaalaa| usa dUsarI mUrti ke kAna meM DAlA huA DorA mUrti ke muMha se bAhara nikalA / yaha dikhAkara zilpI bolA--mahArAja ! yaha mUrti eka rupaye ke kImata kI hai, kyoMki yaha aise manuSyoM kA pratinidhitva karatI hai jo uttama bAtoM ko sunakara dUsare kAna se to nahIM nikAlate para jabAna se kahakara bhUla jAte haiN| rAjA mUrtiyoM ke guNa jAnakara cakita aura prapanna ho rahe the| aba unakI utsukatA tIsarI mUrti kA guNa jAnane meM bar3hI ki isa eka lAkha rupaye ke mUlya kI mUti meM aisA konasA guNa hai ? unhoMne kalAkAra se zIghratApUrvaka usa mUrti kA guNa batAne ke liye kahA / zilpakAra ne punaH DorA uThAyA aura tIsare nambara kI mUrti ke kAna meM DAlA rAjA aura samasta darabArI bar3I vyagratA ke sAtha mUrti para dRSTi gar3Ae hue the ki kyA rahasya aba sAmane AnevAlA hai ? sabane dekhA-- kalAkAra ke dvArA mUrti ke kAna meM DAle hue Dore kA muMha kahIM se bhI bAhara nahIM niklaa| rAjA ne isakA kAraNa puuchaa| . kalAkAra ne gambhIratApUrvaka uttara diyA-mahArAja ! isa mUrti ke kAna meM DAlA huA DorA na kAna meM se bAhara nikalatA hai aura na muha se / yaha sIdhA isake peTa meM utara gayA hai| isIliye isakA mUlya eka lAkha For Personal & Private Use Only Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sunakara hRdayaMgama karo manuSya sune hue upadezoM ko, mahAvacanoM ko kAna se sunakara hRdaya meM vizuddha banAkara mokSa ko pA sakatA rupaye kA yA mAravAr3I bhASA meM rupayA hai / yaha mUrti batAtI hai ki agara puruSoM kI zikSAoM ko aura zAstroM ke utAra le to apanI AtmA ko pUrNatayA hai / aisA guNa rakhane vAlA vyakti hI lAkha 'lAkhINA' puruSa kahalAtA hai / saMskRta bhASA meM bhI vItarAga vANI ko hRdaya meM dhAraNa karane vAle tathA una para cintana-manana karane vAle vyakti ko hI AMkha vAlA kahate haiM / zloka isa prakAra hai cakSuSmaMtasta eva, ye zrutajJAna cakSuSA / samyak sadaiva pazyaMti, bhAvAn heyetarAnnarAH // 317 kahate haiM - A~kha alaga hai aura AMkhavAle alaga haiN| gAr3I alaga hai aura gAr3I vAlA alaga hai / apane dAsa A~kha haiM para usakA upayoga nahIM kiyA jAya to A~kha ke hone se kyA lAbha hai ? A~kha hokara bhI agara vyakti A~kha mUdakara cale tathA rAste meM ThokareM khAtA jAya to use Apa mUrkha hI kaheMge / afa ne zloka meM A~kha ko zruta jJAna kI upamA dI hai / zruta jJAna rUpI A~kha khulI hone para vyakti bhalI-bhA~ti jAna sakatA hai ki zAstra kyA kahate haiM ? samyak darzana, jJAna aura caritra kyA haiM tathA ve kisa prakAra AtmA ko unnata aura niSpApa banAte haiM ? manuSya ke liye heya jJeya tathA upAdeya arthAt chor3ane, jAnane aura grahaNa karane lAyaka kyA haiM ? zruta jJAna rUpI cakSu se hI mAnava viSaya vikAroM se arjita honevAle pApoM kA tathA satya, ahiMsA acaurya Adi sadguNoM se hone vAle lAbhoM kA jJAna kara sakatA hai / hitopadeza meM kahA gayA hai : sarvasya locanaM zAstraM yasya nAstayaMdha eva saH / zAstra sabake liye netra ke samAna haiM / jise zAstra kA jJAna nahIM vaha andhA hai / vastutaH zAstroM kA jJAna kiye binA nahIM jAnA jA sakatA ki zrAvaka ke kartavya kyA haiM aura sAdhuoM ke kyA haiM ? vItarAgoM kI spaSTataH donoM ke apane-apane karttavya aura apanI-apanI carcA ke viSaya meM batAtI hai kintu agara zrAvaka usake anusAra na cale to unakI bhUla hai aura sAdhu bhI apanI carya kA zAstrAnusAra pAlana na kare to unakI mahA bhayaMkara galatI hai / bhagavAna kisI kA bhI rAkhI nahIM bA~dhate arthAt ve kisI kA bhI pakSapAta nahIM karate / zrAvaka ho yA sAdhu saba apanI-apanI karanI kA hI phala prApta karate For Personal & Private Use Only Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 Ananda pravacana : tRtIya bhAga haiM / 'jo jaisA karegA vaisA hI bharegA' yaha kahAvata yathArtha hai / na uttama aura zubha karanI ke binA zrAvaka kA kalyANa hogA aura na hI upayukta karanI ke binA sAdhu kA hI uddhAra ho sakegA / isaliye zAstra zravaNa karake use hRdayaMgama karanA tathA AcaraNoM meM utAranA anivArya hai | anyathA sunanA, nahIM sunanA barAbara hai / jisa prakAra A~kha hote hue bhI binA unakA upayoga kiye andhaM ke samAna calanA / jo zrutajJAna rUpI A~kha ko pAkara bhI usakA sadupayoga nahIM karate unakI AtmA unnata hone ke bajAya patana kI ora hI agrasara hotI hai / eka subhASita meM patana ke tIna kAraNa batAe gae haiM kahA hai sevanAt / vihitasyAnanuSThAnAnnintisya ca anigrahAccendriyANA~, naraH patanamRcchati // I patana ke tIna kAraNoM meM se pahalA kAraNa hai vihita yAnI jo kahA gayA hai / saMsAra ke pratyeka kSetra meM apane-apane niyama hote haiM / Apake samAja meM kucha sAmAjika niyama hote haiM, jinakA pAlana na karane para Apa samAja se bahiSkRta kiye jA sakate haiN| rAjanIti ke bhI anekAneka niyama hote haiM jinakA pratyeka vyakti ko pAlana karanA par3atA hai / agara rAjya ke niyamoM ke viruddha koI kArya karatA hai to vaha aparAdha mAnA jAtA hai tathA rAjya use sajA diyA karatA hai / Apake bIca meM esa0 DI0 ema0 sAhaba baiThe haiM inhoMne sarakAra ko apanI amUlya sevAe~ dI haiM / aba to una kAryoM se riTAyara ho gae haiN| lekina apane kArya-kAla meM agara Apa rAjanIti ke anusAra nahIM calate, unakA yathAvidhi pAlana nahIM karate to isa U~ce pada para kaise pahu~cate ? kahane kA abhiprAya yahI hai ki jo vyakti rAjya ke niyamoM kA pAlana nahIM karatA usakI AtmA patana kI ora bar3hatI hai tathA vaha nAnA prakAra ke gaira-kAnUnI kArya karake kaida khAne meM sar3atA hai / samAjanIti aura rAjanIti ke anusAra hI dharmanIti ke bhI aneka niyama haiM jinakA zrAvakoM aura sAdhuoM ko pAlana karanA caahie| para Amataura para hama dekhate haiM ki aisA hotA nahIM hai / dharmanIti kA athavA dharma ke niyamoM kA pAlana karane meM vyakti apekSA aura pramAda karatA hai / isakA sabase bar3A kAraNa yahI hai ki samAja ke aura rAjya ke niyamoM kA pAlana na karane para Apako usakI sajA pratyakSa se bhoganI par3atI hai aura pAlana na karane para pratyakSa rUpa meM koI phala nahIM bhoganA dharma ke niyamoM ke For Personal & Private Use Only Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sunakara hRdayaMgama karo 316 par3atA / para baMdhuo, yaha yAda rakho ki samAja aura rAjya ke niyama tor3ane para to Apako kevala isa janma meM hI sajA bhogakara chuTakArA mila jAtA hai| para dharma ke niyamoM kA pAlana na karane para unake liye aneka janmoM taka sajA bhoganI par3atI hai| satya bolanA ahiMsA kA pAlana karanA, corI na karanA, tathA dAna, zIla tapa va bhAva kI ArAdhanA na karanA dharma ke niyamoM kA tor3anA hI kahalAtA hai jinake kAraNa aise pApa karma ba~dha jAte haiM jo janmajanmAntara taka bhI AtmA ko sajA dete rahate haiM tathA use isa saMsAra kI caurAsI lAkha yoniyoM meM punaH-puna janma-maraNa karAyA karate haiN| isIlie zloka meM kahA gayA hai ki vihita niyamoM kA pAlana na karane para AtmA kA patana hotA hai| patana kA dUsarA kAraNa subhASita meM kahA gayA hai -nidita kAryoM kA karanA / jina kAryoM kI nindA kI gaI hai, tiraskAra kiyA gayA hai unakA sevana karane se bhI AdamI patita hotA hai / prazna hotA hai ki ve tidita kArya va AcaraNa kauna-kauna se haiM jinakI zAstroM meM niMdA kI gaI hai| uttara meM kahA jA sakatA hai - krodha, mAna, mAyA, lobha tathA IrSyA-dvaSa Adi niMdanIya vikAra haiM / jinakA nAza karanA Avazyaka hai anyathA ye AtmA ko kabhI bhI karma-mukta nahIM hone deNge| kahA bhI hai : kohaM ca mANaM ca taheva mAyaM __lobhaM cautthaM ajjhattadosA / aiyANi vaMtA arahA mahesI, ____Na kubbaI pAva " kAravei // bhagavAna ne ina cAra kaSAyoM kA vamana kiyA hai, chor3a diyA hai tabhI ve vaMdanIya bane / anyathA ve bhI hamAre samAna hI sAdhAraNa vyakti the| kintu kaSa yoM kA tyAga karane se unake ghanaghAtI karma naSTa ho gye| abhI maiMne kahA ki bhagavAna ne cAroM kaSAyoM kA vamana kiyaa| vamana ke sthAna para tyAga karanA bhI kahA jA sakatA hai| para tyAga karane kI bajAya vamana karanA yaha kahanA adhika upayukta hai / kyoMki chor3I huI yA tyAga kI huI vastu to punaH grahaNa kI bhI jA sakatI jisa prakAra naMdISaNa muni ne muni dharma tyAgakara bAhara varSa taka eka vezyA ke yahA~ nivAsa kiyA thaa| zAstroM meM ullekha hai ki jisa samaya naMdISeNa ne dIkSA grahaNa kI usa samaya AkAzavANI huI thI ki abhI tumhAre bhogAvalI bAkI haiM / kintu naMdiSaNa ne nahIM mAnA aura saMyama aMgIkAra kara liyaa| For Personal & Private Use Only Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 Ananda pravacana : tRtIya bhAga saMyamI banane ke pazcAt eka bAra ve vicaraNa karate hue vezyAoM ke muhalle meM jA pahuMce / Upara kI ora dekhA to dikhAI diyA ki jharokhoM meM se do vezyAeM jhAMka rahI hai / eka ne muni se kahA--"muni jI, Apa idhara Ae to haiM kintu kucha dhana bhI Apake pAsa hai yA nahIM ?" itane meM dUsarI bola par3I--"inake pAsa dhana kahA~ par3A hai ? dekhatI nahIM hai svayaM hI to jholI meM kATha ke bartana lekara bhikSA mAMgate hue phira rahe haiM / " ____ naMdiSeNa muni ne yaha bAta sunI to unheM krodha A gayA aura usI samaya apanI labdhi kA prayoga karake unhoMne bAhara karor3a sonayoM kI varSA vezyA ke A~gana meM karavAdI tathA unheM lene ke lie vezyA ko kaha diyaa| kintu vezyA bolI--"mahArAja, maiM muphta kA paisA nahIM sktii| agara Apako mujhe inheM denA hai to Apako bhare yahA~ rahanA pdd'egaa|" aura muni naMdiSaNa ko vahA~ rahanA par3A / kintu itane para bhI unakA niyama thA ki ve pratidina dasa vyaktiyoM ko pratibodha dene ke pazcAt hI apane muha meM anna va jala DAlate the| dhIre-dhIre naMdiSeNa ko vezyA ke yahA~ rahate hue bAraha varSa vyatIta ho gaye / eka dina ve nau vyaktiyoM ko hI pratibodha de pAra the ki dina bahuta car3ha gayA aura bhojana nahIM kara pAe kyoMki dasavAM vyakti unheM pratibodha dene ke liye milA hI nahIM / yaha dekhakara vezyA jo ki yaha samajhane lagI thI ki aba ye mujhe chor3akara kahA~ jA sakate haiM, tAnA detI huI bolI--muni jI ! pratibodha dene ke liye dasavA~ koI anya vyakti nahIM milatA to tuma svayaM hI dasaveM kyoM nahIM bana jAte ? vezyA kA yaha kahanA hI thA ki naMdiSeNa usI kSaNa uTha khar3e hue aura yaha kahate hue cala diye--'hA~, yahI bAta ThIka hai|" ___kahane kA Azaya yahI hai ki tyAge hue padArthoM ko to phira grahaNa kiyA jA sakatA hai kintu uttama se uttama padArtha kA bhI vamana karane ke pazcAt use koI grahaNa nahIM karatA / bhagavAna ke lie isIlie kahA gayA hai ki unhoMne cAroM kaSAyoM kA jo ki niMdanIya haiM, vamana kara diyA thaa| vamana kara dene ke pazcAt unakA sevana nahIM kiyA ataH ve saMsAra-sAgara ko pAra kara ge| __ patana kA tIsarA kAraNa batAyA hai-indriyoM ke viSaya meM Asakta rhnaa| jo vyakti apanI indriyoM para vijaya prApta nahIM kara pAtA hai| usakA nAnA prakAra se patana hotA hai jo ananta vedanAoM kA kAraNa banatA hai| kahA bhI hai __ "ApadAm prathitaH paMthA indriyANAmasaMyamaH / " For Personal & Private Use Only Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sunakara hRdayaMgaya karo 321 -indriyoM kA asaMyama arthAt viSayoM kA sevana hI ApattiyoM ke Ane kA mArga kahA gayA hai| - Aja ke yuga meM loga kucha to samaya ke prabhAva se aura kucha pazcimI sabhyatA aura zikSA ke prabhAva se vilAsitA kI ora bar3hate jA rahe haiN| ve adhika se adhika bhoga vilAsa kara lene meM hI jIvana kI sArthakatA mAnate haiN| hamAre bhArata kI prAcIna saMskRti aura vicAradhArA kI ora unakI upekSA hai, use heya kahane meM bhI ve nahIM cUkate / isakA kAraNa yahI hai ki unheM sacce Ananda kI paribha SA hI mAlUma nahIM hai / mahAtmA gA~dhI kA kathana hai "sukha-duHkha dene vAlI bAharI cIjoM para Ananda kA AdhAra nahIM hai| Ananda sukha se bhinna vastu hai / mujhe dhana mile aura maiM usameM sukha mAnU yaha moha hai / maiM bhikhArI hoU~, khAne kA duHkha ho, phira bhI mere isa corI yA. kinhIM dUsare pralobhanoM meM na par3ane meM jo bAta maujUda hai vaha mujhe Ananda pradAna karatI hai|" gAMdhI jI ke kathana se spaSTa hai ki bAhya padArthoM se prApta hone vAlA sukha, sukha nahIM apitu sukhAbhAsa mAtra hai / Ananda kA saccA srota to apane andara hI hai ataH use andara se hI khoja kara nikAlanA hogA / AdhyAtmikatA kA parityAga karake korI bhautikatA kA Azraya lene para Ananda kI prApti honA kadApi saMbhava nahIM hai| isa saMsAra meM sadA se do prakAra kI bhAvanAe~ manuSyoM ke andara rahatI A rahI haiM / eka ko hama AsurI bhAvanAe~ kahate haiM aura dUsarI ko devI / jo vyakti sAMsArika saphalatAoM kI prApti meM arthAt indriya sukhoM ke sampUrNa sAdhana juTA lene meM aura unakA bhoga karane meM hI prayatnazIla rahate haiM. dhana sammAna aura padaviyoM ke abhilASI bane rahate haiM ve apane ina bhautika prayAsoM ke kAraNa AtmA aura AtmA ke lAbha ko sarvathA bhulA baiThate haiN| unheM hama AsurI bhAvanAoM ke svAmI kaha sakate haiN| ve bhUla jAte haiM ki hama cAhe jitane bhoga bhogeM magara unakA anta na kabhI AyA hai aura na hI AegA kintu hamArI umra isa tRSNA kA gaDDhA bharatebharate hI pUrI ho jAegI / arthAt hama bhogoM ko zAnta nahIM kara pAyeMge aura ye bhoga zarIra va indriyoM ke naSTa hote hI hameM chor3a deNge| muslima zAyara joka ne kahA hai duniyA se jauka riztaye-ulphata ko tor3a de| jisa sara kA ye bAla usI sara pe jor3a de // For Personal & Private Use Only Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 Ananda pravacana : tRtIya bhAga para joka nahIM chor3egA isa pIrA jAla ko| yaha porA jAla gara tujhe cAhe to chor3a de| kavi kA kahanA hai ki manuSya ko cAhie to yaha ki vaha saMsAra ke prati moha ko samApta kara de tathA yaha AtmA jisa paramAtmA kA aMza hai usI meM use milA de kintu jIka kA kathana hai ki loga duniyA ko nahIM chor3ate, cAhe duniyA hI unheM nikammA karake tyAga detI hai / apanI isa AsurIvRtti ke kAraNa ve aise nivir3a pApa karmoM kA bandhana kara lete haiM ki sacce Ananda kA anantakAla taka bhI anubhava nahIM kara paate| kintu devI bhAvanAeM rakhane vAle bhavya puruSa mahApuruSoM ke upadeza sunakara tathA zAstra zravaNa karake apane AtmA kI pahacAna kara lete haiM tathA usameM rahe hue sadguNoM ko evaM usameM rahI huI anantazakti va camatkArika kalAoM ko jagA lete haiM / bhagavAna ke upadezoM ko sunakara ve saceta ho jAte haiM aura devI bhAvanAoM ke svAmI banakara jAna lete haiM ki ina samasta bhautika sukhoM se pare bhI koI sukha va Ananda hai jisakI tulanA meM saMsAra ke sampUrNa sukha tuccha haiM / ve dhIra vIra aura saMyamI puruSa jIvana ke rahasya, usake lAbha aura usakI ke dbhuta zakti ko jAnakara AzA aura tRSNA para sadaiva ke lie vijaya prApta kara lete haiM / saMsAra ke prati moha ko tyAga kara AtmA se nAtA jor3ate haiN| ve mahApuruSa svayaM to jAgRta ho hI jAte haiM, saMsAra ke anya prANiyoM ko bhI jagAne ke lie kahate haiM tasmAdanantamajaraM paramaM vikaasii| tabrahma cintaya kimebhirasadvikalpai // yasyAnuSaGgiNa ime bhuvanAdhipatyabhogAvayaH kRpaNa lokamatA bhavanti / / - bhartRhari kahate haiM-he prANiyo ! tuma to ajara, amara avinAzI evaM zAntipUrNa parabrahma paramAtmA kA dhyAna kro| saMsAra ke mithyA jaMjAloM meM kucha bhI nahIM hai / ye saba anitya aura asAra haiM ataH usa abhUtapUrva paramAnanda kI prApti kA prayatna karo jisake samakSa pRthvI pati mahArAjAoM kA Ananda bhI sarvathA tuccha dikhAI detA hai| __matalaba yahI hai ki saMsAra ke bhoga-vilAsoM meM tanika bhI Ananda nahIM hai, unameM tuma jo Ananda mAna ho vaha kSaNika hai / saccA Ananda kahIM bAhara prApta nahIM ho sakatA vaha to apanI AtmA se hI prApta ho sakatA hai / For Personal & Private Use Only Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAtmA kabIra ne bhI kahA hai sunakara hRdayaMgama karo jyoMnayanana meM pUtalI, tyoM mAlika ghaTa mAMhi / mUrakha nara jAne nahIM, bAhara DhUMr3hana jAhiM // kastUrI kuNDala base mRga DhU~r3he vana mAhi / aise ghaTa-ghaTa brahma hai, duniyA jAne nAhiM // jisa prakAra A~khoM meM putaliyA~ haiM, usI taraha hRdaya meM paramAtmA hai kintu mUrkha vyakti use DhU~r3hane ke lie bAhara bhAgate phirate haiM / dUsarA udAharaNa mRga kA diyA gayA hai / kahA hai- kastUrI hiraNa kI apanI nAbhi meM hI hotI hai kintu vaha use khojane ke lie vana-vana meM bhaTakatA hai / 323 Azaya kahane kA yahI hai ki saccA Ananda evaM mokSa prApti kA sthAna to mAnava kI apanI AtmA hI hai para durbuddhi ke kAraNa vaha usa Ananda ko saMsAra ke bhogoM meM pAnA cAhatA hai aura kucha vyakti agara bhogoM se virakta ho jAte haiM to sAdhu sanyAsI kA bheSa dhAraNa karake mandira, masjida, gurudvArA Adi sthAnoM meM yA tIrtha sthAnoM meM bhagavAna ko khojate phirate haiM / donoM hI prakAra ke vyakti ajJAna meM rahate haiM / na unheM Ananda hI prApta ho pAtA hai aura na bhagavAna hI / isakA kAraNa kavi sundaradAsa jI batAte haiM kouka jAta prayAga banArasa kou gayA jagannAthahi dhAvaM / kou mathurA badarI haridvAra su kou gaMgA kurukSetra nahAye || kouka puSkara hva paMca tIratha daurahi dauriju dvArikA Ave / sundara vitta gaDyo ghara mA~hi su bAhara DhUr3hata kyoM kari pArzva // sarala aura sIdhI-sAdhI bhASA meM kavi ne kitanI rahasyapUrNa bAta kaha dI hai ki jisa prakAra ghara meM gar3A huA dhana bAhara DhUMDhane se nahIM mila sakatA, usI prakAra jo paramAtmA apanI AtmA meM hI nihita hai, vaha prayAga, kAzI, gayA, purI, mathurA, kurukSetra aura puSkara Adi tIrthoM meM kaise mila sakatA hai ? to bandhuo, maiM Apako yaha batA rahA thA ki jo jJAnI puruSa hote haiM unake hRdaya kA nAtA avicchinna rUpa se prabhu se jur3A rahatA hai / unakA citta duniyAdArI kI jhaMjhaToM se mukta aura nirmala, bhAvanAe~ zuddha aura kriyAe~ niSkapaTa hotI haiM / prANI mAtra ke prati unakI apAra karuNA aura sneha kI bhAvanA hotI hai / unake zruta jJAna rUpI, netra sadA khule rahate haiM aura isIliye be kabhI koI nidita karma nahIM karate aura apanI AtmA ko patana ke rAste para For Personal & Private Use Only Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 Ananda pravacana : tRtIya bhAga nahIM jAne dete / ve bhalI-bhAMti jAna lete haiM ki karma-bandhanoM ke mUla kAraNa rAga aura dveSa hI haiM, jaba taka inheM nahIM jIta liyA jAtA, svarga aura mukti kI kAmanA nirarthaka hai|| ____sAdhAraNa puruSoM kI to bAta hI kyA hai bhagavAna mahAvIra ke ziSya svayaM gautamasvAmI ko bhI bhagavAna ke prati jaba taka rAga bhAva rahA, ve kevala jJAna kI prApti nahIM kara sake / yadyapi unakA bhagavAna ke prati prazasta rAga thA / deva, guru aura dharma ke prati jo rAga hotA hai vaha prazasta kahalAtA hai tathA saMsAra ke anya padArthoM ke prati rahA huA rAga aprazasta kI koTi meM AtA hai| __to apane guru ke prati bhI gautama svAmI kA prazasta rAga thA kintu usake kAraNa bhI unheM kevala jJAna kI prApti nahIM ho skii| kaI bAra isake lie unake mana meM bar3A khyAla AyA aura eka dina gautama mana citave jI, mane kyoM na upaje kevala jJAna ? kheda pAmyA prabhu dekhane, bulAyA zrI vardhamAna jii| arthAt eka dina gautama svAmI bar3e duHkha pUrvaka vicAra karane lage ki mere aneka guru bha I kevala jJAna kI prApti karate jA rahe haiM kintu mujhe vaha kyoM nahIM prApta hotA? unakI isa vicAradhArA ko sarvajJa prabhu ne jAna liyA aura unheM apane samIpa bulAkara parama sneha se kahA thAre ne mhAre goyamA, ghaNA kAla nI prIta / / Age hI ApA~ bhelA rahyA, 'bali lor3a bar3AI nI rIta jii| moha karma ne lIjo jIta jI, kevala Ar3I che yAhI bhIta jii| kyA kahA bhagavAna ne ? kahA thA-he gautama ! tumhArA aura merA bahuta samaya yAnI bahuta janmoM se sneha calA A rahA hai / bar3e-choTe banate hue isI prakAra hama pahale bhI sAtha rahe haiM / para aba tuma mere prati rahe hue moha ko jIto / kyoMki tumheM kevala jJAna prApta hone meM mAtra yahI eka rukAvaTa hai| isI prakAra mastaka para maMDarAtA huA kevala jJAna gautama svAmI ko prApta nahIM ho sakA thA, jaba taka unakA bhagavAna ke prati prazasta yA vizuddha rAga rahA / jaba unakA ciMtana isake viparIta calA aura unhone vicArA ki AtmA kA koI nahIM haiM saba apane-apane karmoM kA phala bhogate haiM kisI para bhI rAga rakhanA nirarthaka hai, to kSaNa bhara meM unheM kevala jJAna kI prApti ho gii| rAga dazA se Upara Ate hI unake lakSya kI pUrti huI aura siddha bane / For Personal & Private Use Only Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sunakara hRdayaMgama karo 325 to hamArA viSaya Aja yahI cala rahA hai ki hameM vItarAga ke vacanoM para vizvAsa karanA cAhiye tathA unheM hRdayaMgama karate hue AcaraNa meM utAranA cAhiye / agara hamAre zrutajJAna rUpI cakSu ughar3e raheMge to hamArA mana kabhI bhI nindita karmoM ko karake karmoM kA bandhana nahIM kregaa| ulaTe pratikSaNa yaha vicAra karegA ki jIvana ke amUlya kSaNa eka-eka karate nikale jA rahe haiM aura jIvana kA kucha bhI lAbha nahIM mila pA rahA hai / aisI hI vicAradhArA vAle kisI kavi ne kahA hai ve hI nisi ve hI divasa, ve hI tithi ve bAra / ve udyama ve hI kriyA, ve hI viSaya vikAra / / ve hI viSaya vikAra, sunata dekhata aru sUghata / ve hI bhojana bhoga jAgi sovata aru U~ghata // mahA nilaja yaha jIva, bhoga meM bhayau videhI / ajahUM palaTata mAMhi, kar3hata guNa ve ke ve hI // kavi ne apanI kuNDaliyA meM mana ke sacce pazcAtApa kA kitanA sundara citra khIMcA hai ? kahA hai-pUrva kI taraha hI dina, rAta, tithi, vAra, nakSatra mAsa aura varSa Ate haiM tathA jAte haiN| usI taraha hama khAte-pIte sote-jAgate tathA kAma-dhandhe karate haiM / koI bhI parivartana dikha I nahIM detA / jina nirarthaka kAryoM ko pahale karate the aba bhI unheM hI bArambAra kiye jA rahe haiN| yadyapi hama dekhate haiM ki inheM karane se bhI hamArI indriyoM ko kabhI tRpti nahIM ho pAtI, hamArI lAlasA kabhI samApta nahIM hotI phira bhI mahAna Azcarya hai ki hama isa asAra aura mithyA saMsAra se moha nahIM tyAgate / bandhuo, jo vyakti aisA socate haiM ve zanai: zanaiH avazya hI apane Apako badala lete haiN| unakA pazcAtApa nirarthaka nahIM jAtA aura subaha kA bhUlA huA jisa prakAra zAma ko ghara A jAtA hai, usI prakAra ve bhI apane Atma-svarUpa ko prApta kara lete haiM / cAhie manuSya meM Atma-kalyANa kI saccI lagana aura saccA puruSArtha / ina donoM ke sahAre ve ananta karmoM kI nirjarA karake bhI anta meM mukti prApta karane meM saphala ho jAte haiN| For Personal & Private Use Only Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 jIvana ko niyaMtraNa meM rakho dharmapremI baMdhuno, mAtAo evaM bahano ! bhagavAna mahAvIra ne manuSya jIvana ko sArthaka karane ke do kAraNa batAe haiM / eka zrAvakadharma aura dUsarA sAdhudharma / yahA~ eka bAta Apako dhyAna meM rakhanI cAhie ki zrAvakadharma aura gRhasthadharma meM bar3A bhArI antara hai| kahane meM hama Apa sabhI ko zrAvaka kahate haiM, kintu vAstava meM Apa saba zrAvaka nahIM kahalA skte| pAvaka Apa tabhI kahalA sakate haiM, jaba ki zrAvaka dharma ke lie banAe huye niyama yA vrata aMgIkAra kreN| jaba taka vrata aMgIkAra nahIM kiye jAte aura aMgIkAra kara lene para unakA pAlana nahIM kiyA jAtA, taba taka anekAneka anartha jIvana meM ghaTane kI AzaMkA banI rahatI hai| Ter3hI khIra Apa socate hoMge ki zrAvaka ke vratoM kA pAlana karanA kaunasA kaThina kAma hai ? Akhira to zrAvaka bhI hamAre jaise gRhastha hI hote haiN| kintu aisA nahIM hai, zrAvaka dharma kA pAlana karanA bhI Ter3hI khIra hai| kabhI-kabhI to aise prasaMga Ate haiM ki zrAvaka ko apane prANoM kA balidAna bhI denA par3atA hai| sudarzana seTha zrAvaka the kintu eka patni vrata ke dhArI hone ke kAraNa unheM sUlI kI sajA dI gaI thii| yaha to unake dharma kA prabhAva thA ki sUlI bhI siMhAsana bana gaI / araNaka bhI zrAvaka the, para devatA ke dvArA dharma tyAga kA kahane para bhI unake inkAra karane se unheM jahAja sameta jala meM DUbane kI naubata AI / satI subhadrA bhI zrAvikA thI aura usake apane dharma aura vratoM kA pUrNatayA pAlana kiye ja ne se ghara-ghara meM gAI jAne vAlI kalaka kI kaha nI bhI yaza prApti kA kAraNa bnii| kahane kA abhiprAya yahI hai ki zrAvaka dharma kA phala to prANI mahAn yaza aura puNya ke rUpa meM milatA hI hai kintu unakA pAlana karane meM kabhI-kabhA bar3I vipattiyA~ jhelanI par3atI haiN| For Personal & Private Use Only Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana ko niyaMtraNa meM rakho 327 jaba taka Apa vrata grahaNa nahIM karate Apako kahIM koI dikkata mahasUsa nahIM hotI aura Apa khule rahate haiM, kintu vrata grahaNa karane ke pazcAt Apako maryAdA meM rahanA par3atA hai| rAtri bhojana kA Apa tyAga karate haiM to samaya para khAnA par3egA | dizA kI maryAdA kI hai to usase Age nahIM jA sakate | dhana kI sImA nizcita kara lI hai to sImA se adhika nahIM rakha sakate | ahiMsA satya, acaurya aura brahmacarya kA bhI pAlana karanA hogA / isa prakAra jitanA tyAga kiyA jAya usakA pAlana bhI cAhe jitanI parezAniyA~ kyoM na sAmane Ae~, karanA to par3egA hI / vratoM kA grahaNa karanA apane Apako eka sImA bA~dha lenA hotA hai jisakA Apako ullaMghana nahIM karanA cAhie / aisA karane para hI Apa sacce zrAvaka kahalA sakate haiM / ApakA jIvana maryAdita santulita aura sundara banA sakatA hai| nadI jaba taka apane donoM kinAroM ke bIca meM bahatI hai, tabhI taka usakI mahanA hai / agara vaha apanI sImA arthAt apane kinAroM ko tor3akara vaha nikalatI hai to loga usase bhayabhIta hokara yatra-tatra bhAgane lagate haiM / isI prakAra zrAvaka dharma kA pAlana karanA bhI sahaja nahIM hai kAphI kaThinAiyoM se bharA huA hai kintu hamArA sAdhu dharma to aura bhI kar3aka hai usameM koI sImA yA chUTa nahIM hai / pA~ca mahAvratoM kA pUrNatayA pAlana karanA par3atA hai / Apako jAnane kI jijJAsA hogI ki yaha saba takalIpheM aura parISaha kisalie sahana karanA ? uttara yahI hai ki binA tyAga aura tapa ke jIvana vizuddha nahIM bana sakatA / tyAga ke abhAva meM indriyA~ bhogoM kI ora betahAsA daur3atI haiM una para saMyama nahIM rakhA jA sakatA / manuSya jIvana-bhara bhogoM ko bhogakara bhI tRpta nahIM hotA bhale hI vRddhAvasthA kyoM na A jAya / isIlie bhartRhari ne kahA hai avazyaM yAtArazciratara muSitvA'pi viSayA / viyoge ko bhedastyajati na jano yatsvayamamUm // vrajanta: svAtaMtryAdatula paritApAya manasaH / svayaM tyaktvA te zama-sukhamannataM vidadhati // viSayoM ko hama cAhe jitane dinoM taka kyoM na bhogeM, eka dina ve nizcaya hI hameM chor3akara alaga ho jAe~ge / aisI sthiti meM manuSya unheM svayaM apanI icchA se hI kyoM na chor3a de kyoMki isa judAI meM pharka hI kyA hai ki manuSya unheM nahIM chor3egA to ve manuSya ko chor3a deMge / usa sthiti meM use bar3A For Personal & Private Use Only Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 Ananda pravacana : tRtIya bhAga dukha aura kleza hogA / para agara manuSya apanI icchA se unheM chor3a de to use isa jIvana meM saMtoSa aura usaka bAda ananta sukha aura zAnti prApta hogii| vastutaH jo loga viSayoM ko svecchA se tyAga dete haiM unheM bar3A AtmasaMtoSa prApta hotA hai / kintu jinheM jIvana ke anta meM jabarana tyAganA hotA hai unakA anta ati vikalatA meM hotA hai| isalie buddhimAna aura jJAnavAna ko samaya rahate hI samasta dhana-daulata aura strI putrAdi se moha mamatva ko haTA lenA cAhie / tathA icchA pUrvaka tyAga karane ke pazcAt punaH unheM grahaNa karane kI svapna meM bhI kAmanA nahIM karanI cAhie / tyAga karake punaH grahaNa karanA aura dAna dekara bhI puna: use lenA kisI vastu kA vamana karake use phira se grahaNa karane ke samAna hai| isI kAraNa rAjA iSakAra kI rAnI kamalAvatI ne rAjA ko pratibodha dekara svayaM bhI saMyama mArga ko apanAyA thaa| - zrI uttarAdhyayana sUtra ke caudahaveM adhyAya meM isa para vizada varNana hai| saMkSepa meM kathA isa prakAra hai-bhagu purohita usakI patnI tathA unake do putra ina cAroM ne eka sAtha hI dIkSA grahaNa kara lii| bhRgu rAjya purohita the ataH unake yahA~ agara sampatti thii| jaba cAroM ghara se nikala gae to rAjya ke niyamAnusAra ki vArisa na hone para dhana rAjya koSa meM AtA hai, purohita kA dhana gAr3iyoM meM bhara bharakara rAjamahala kI ora Ane lgaa| _____rAnI kamalAvatI ne jharokhe se yaha dekhA to rAjA se pUchA-"yaha dhana kahA~ A rahA hai|" . rAjA ne batAyA-"bhRgu purohita ne saparivAra dIkSA le lI hai aura unake dhana kA aba koI vArisa nahIM hai ataH yaha saba rAjyakoSa meM jamA kiyA jA rahA hai|" __rAnI ko yaha jAnakara atyanta duHkha huA aura usane rAjA iSukAra se kahA , vaMtAsI puriso rAyaM, na so hoi psNsio| mAhaNeNa pariccataM, dhaNaM AyAumicchasi / / - uttarAdhya yana sUtra 14-38 arthAt -he rAjan ! vamana kiye hue ko punaH khAne vAlA kabhI prazaMsA kA pAtra nahIM hotA aura Apa to brAhmaNa dvArA tyAge hue dhana ko grahaNa karane kI icchA rakhate haiN| For Personal & Private Use Only Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana ko niyaMtraNa meM rakho 3.6 rAnI ke kahane kA tAtparya yahI thA ki rAjya ke purohita ko Apane hI to samaya-samaya para saMkalpa karake vipula dAna diyA hai aura aba ve loga dIkSita ho gae to kyA huA ? dhana to ApakA diyA huA vahI hai / phira Apa kaise ise grahaNa kara rahe haiM ? isake alAvA eka bAra Apane ise tyAgA aura aba brAhmaNa ne ise tyAga diyA to yaha to do bAra vamana kiyA jA cukA hai | ataH Apa jaise mahArAjA ko aisA heya padArtha kabhI bhI punaH svIkAra nahIM karanA cAhie / aisA karane para Apa vAntAzI kahalAe~ge aura saMsAra meM prazaMsA ke yogya nahIM baneMge ulaTe tiraskAra ke pAtra bana jAe~ge / rAjA ikSukAra rAnI kI bAta para ha~sa par3ate haiM tathA kahate - "rAnI ! rAjyakArya ko tuma kyA jAno ? hama rAjA haiM, saMsAra meM rahate haiM aura phira purohita / jaba ghara meM rahate the taba taka dhana hamane liyA nahIM / aba to ve use chor3a hI gae haiM phira usa apAra dhana rAzi se rAjyakoSa kyoM na bharA jAya / rAnI kamalAvatI ke gale se yaha bAta nahIM utrii| usane punaH apanI bAta ko doharAte hue rAjA kI tRSNA ko lakSya karake kahA savvaM jaga jai tuhaM, savvaM vAvi dhaNaM bhave / savvaM pi te apajjatraM, neva tANAya taM tava // - uttarAdhyayana sUtra 14-36 kyA kahA rAnI ne ? yaho ki mahArAja ! yadi sArA jagata ApakA ho jAya, samasta dhanAdi padArtha bhI Apake ho jAya arthAt vizva kA saba kucha ApakA ho jAya to bhI vaha ApakI tRSNA ko pUrA karane meM samartha nahIM ho pAegA / usa para bhI yaha saba mRtyu Adi ke kaSToM ke samaya tanika bhI sahAyatA nahIM karegA na hI usase rakSA kara sakegA / saba yoM hI aura yahIM par3A raha jaaye| rAjA iSukAra ko rAnI kI aisI bAtoM se bar3I jhuMjhalAhaTa huI aura ve bole - " jaba tuma itanA jJAna rakhatI ho tA svayaM hI dIkSA kyoM nahIM le letIM ?" pati kI bAta sunakara kamalAvatI ne turanta uttara diyA- "mahArAja ! maiM to saMsAra chor3ane ke lie imI kSaNa taizara huuN| merI AtmA to piMjare meM par3e hue pakSI ke rUmana chaTapaTA hI rahI hai, kevala ApakI AjJA kI hI dera hai / kintu maiM cAhatI hU~ - ime ya baddhA phandanti mama hatthajjamAgaya / vayaM ca sattA kAmesu, bhavissAmo jahA ime // -- uttarAdhyayana sUtra 14-45 For Personal & Private Use Only Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana : tRtIya bhAga devI kamalAvatI kA kathana hai - he Arya ! maiM to saMyama grahaNa karanA cAhatI ho hU~ para sAtha hI yaha bhI cAhatI haiM ki ye kama-bhoga Adi jo nAnA prakAra se surakSA karane para bhI asthira haiM, para hamAre hastagata haiM aura jisameM hama Asakta haiM ina saba ko jisa prakAra magapurohita chor3akara cale gae haiM, isI prakAra hama donoM bhI ina kA parityAga karake saMyama mArga para cale / rAnI kI zuddha va AMtarika bhAvanA meM bar3I zakti thI isaliye usane aneka uhAharaNa dete hue rAjA ko vairAgya kI ora pravRtta kara liyaa| pariNAma svarUpa rAjA iSukAra aura rAnI kamalAvato donoM ne hI saMyama grahaNa karake apanI AtmA kA uddhAra kiyaa| kahane kA abhiprAya yahI hai ki vratoM ko aMgIkAra karanA tathA jIvana meM tyAgavRtti ko apanAnA bar3A kaThina hai| aisA ve hI mahApuruSa kara sakate haiM jo devI zakti se alakRta hote haiN| jinake hRdaya meM vaira, virodha, rAga aura dveSa ko sthAna nahIM hotA jo kartavya, akartavya, dharma, adharma, nyAya aura anyAya kA vicAra karate haiM aura jo sampUrNa jagata se nispRhI banakara rahate haiM / saMskRta meM eka zloka hai udArasya tRNaM vittaM, zUrasya maraNaM tRNam / virakta ya tRNaM bhAryA, nispRhasya tRNaM jagat / / jo vyakti udAra hotA hai usake lie dhana tinake ke samAna hotA hai| unakI dRSTi meM miTTI aura sonA barAbara hotA hai| aise udAra vyakti birale hI hote haiM / para pRthvI kisI bhI kAla meM aise mahApuruSoM se zUnya nahIM rhtii| a.ne bambaI cAturmAsa ke samaya maiMne sunA thA ki eka pArasI bandhu ne eka hI vakta meM paitIsa lAkha rupaye dAna meM de diye the| paropakArI vyakti to apanA sarvasva bhI dAna meM dene se nahIM hi vakicAte / isalie kahA gayA hai paropakAraH kartavyaH prANarapi dhanarapi / paropakArajaM puNyaM na syAt Rtu zatairapi / / -dhana aura prANa sabhI se paropakAra karanA cAhie; kyoMki paropakAra ke puNya ke barAbara sau yajJoM kA bhI puNya nahIM hotaa| sarvottama phala eka seTha bar3A dharmAtmA thaa| usane aneka yajJa karavAe aura apanA karor3oM kA dhana unameM kharca kara diyaa| pariNAma yaha huA ki vaha svayaM nirdhana ho For Personal & Private Use Only Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana ko niyantraNa meM rakho 331 gyaa| taba eka dina usakI seThAnI ne salAha dI ki tuma apane do-cAra yajJoM kA phala rAjA ko dekara unase dhana le Ao tAki hamArA jIvana-yApana ho sake / seTha rAjI ho gyaa| ravAnA hote samaya seThAnI ne seTa ko rAha meM khAne ke lie kucha roTiyA~ banAkara rakha diiN| seTha calate-calate eka vana meM pahuMcA aura bhUkha laga jAne ke kAraNa eka peDa ke nIce roTiyA~ khAne baitthaa| kintu jyoMhI vaha roTI meM se grAsa tor3ane baiThA usane dekhA ki per3a kI koTara meM eka kutiyA byAI huI maraNAsanna avasthA meM par3I hai / kaI dinoM se teja varSA hone ke kAraNa vaha khAne kI talAza meM jA nahIM sakI thii| __ seTha ne jaba yaha dekhA to apanI samasta roTiyA~ usa kutiyA~ ko khilA dI tathA Apa bhUkhA-pyAsA rAjA ke samakSa paha~cA rAjA ne sammAna se seTha ko biThAyA aura vahAM Ane kA kAraNa puuchaa| seThajI ne apanI sArI hAlata rAjA ko batA dI aura apane Ane kA kAraNa bhI batAyA ki vaha unake pAsa kucha yajJoM kA phala becane AyA hai / rAjA ke darabAra meM eka mahA vidvAna jyotiSI thA, ataH rAjA ne usase pUchA - 'ina seThajI ke kona se phala sarvottama hai ?" __ jyotiSI ne soca vicAra kara kahA- "mahArAja ! inhoMne jitane bhI yajJa kiye haiM una saba ke phaloM meM sarvAdhika uttama phala inake usa paropakAra kA hai jo ki apanI samasta roTiyAM rAha meM kutiyA ko khilAkara kiyA hai / Apa usa phala ko kharIda liijiye|" rAjA ne seThajI se isa viSaya meM puuchaa| kintu seThajI apane usa ekamAtra paropakAra ke puNya-phala ko dene ke liye taiyAra nahIM hue aura vaise hI binA kucha liye lauTane ko tatpara ho ge| kinta rAjA bhI bar3e udAra the / ataH unhoMne seTha ke yajJoM kA yA unake paropakAra kA, kisI kA bhI phala na kharIdate hue unheM vipula dhana dekara sasamma na vidA kiyaa| sArAMza yahI hai ki saMsAra meM udAratA ke samAna aura koI guNa nahIM hai tathA jo udAra hotA hai vaha apane dhana ko yA jo kucha bhI ApakA apanA kahalAtA hai use tRNa ke samAna samajhatA hai / zloka meM dUsarI bAta kahI gaI hai- "zUrasya maraNaM tRgam / " yAnI zUravIra ke liye maranA tinake ke samAna hai| For Personal & Private Use Only Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 Ananda pravacana : tRtIya bhAga jo puruSa sacce zUravIra yA bahAdura hote haiM ve mRtyu kI raMcamAtra bhI paravAha nahIM krte| hamAre yahA~ eka mejara sAhaba jo apane hI samAja ke vyakti haiM prAya darzanArtha AyA karate haiN| eka dina maiMne unase pUchA-"Apa kahA~ rahate haiM ?' ve bole-mahArAja ! mujhe baoNrDara para rahanA par3atA hai| ora vahA~ hamArI jAna hathelI para rahatI hai| kintu deza kI sevA karane meM mujhe itanI prasannatA hotI hai ki marane kA tanika bhI bhaya nahIM lagatA kisI bhI kSaNa marane ke liye taiyAra rahatA huuN|" itiha sa uThAkara dekhane para bhI hameM jJAta hotA hai ki saradAra bhagatasiMha rAjaguru aura sukhadeva jaise anekAneka dezabhaktoM ne ha~sate-ha~sate apane prANoM kA balidAna kiyA hai / isake alAvA kevala deza ke liye hI nahIM, dharma aura paropakAra ke liye bhI anekoM vIroM ne apane prANoM kA utsarga karane meM raMcamAtra bhI hicakicAhaTa nahIM kii| hamAre dharma-zAstra batAte haiM ki Apa hI ke jaise anekoM zrAvakoM meM apane dharma ko na tyAgane meM maraNAMtaka upasarga sahana kiye haiM tathA apane dharma kI rakSA kI hai| aneka rAjAoM ne to zaraNAgata kI rakSA karane ke liye bhI apane prANoM kI AhutiyAM dI haiN| to zloka yahI kahatA hai ki jo zUravIra hote haiM unake liye isa deha se AtmA kA pRthak ho jAnA eka tinakA TUTa jAne se adhika mahatva nahIM rkhtaa| - zloka kI tIsarI bAta hai - virakta puruSa ke liye strI tRNa ke samAna isa kathana kA yahI Azaya hai ki jo vyakti kAma-vikAroM ke pralobhanoM ko jIta letA hai usake liye bhogavilAsa aura nArI tRNa ke samAna mahattvahIna sAbita hote haiN| dekhA jAya to saMsAra meM cAroM ora nAnA-prakAra ke pralobhanoM kA jAla bichA huA hai| kintu saSTi ke samasta pralobhanoM meM sabase bar3A pralobha / hai kAma-vikAra / yaha pralobhana itanA jabardasta aura vyApaka hotA hai ki pratyeka prANo isake caMgula meM phaMsA rahatA hai / rAjA bhartRhari ne to yahA~ taka kaha diyA hai AsaMsAraM tribhuvamidaM, cinvatAM tAta tAdRGa / naivAsyAkaM nayanapadavIM zrotravatmagito vaa| yo'yaM dhatte viSayakariNI gADharUDhAbhimAna kSIvasyAnta kakaraNariNaH saMyamAlAna-lIlAm // kahate haiM- ''bhAI ! maiM sAre saMsAra meM ghUmA aura tInoM bhuvanoM meM khoja kara lI, kintu aisA koI manuSya maiMne na dekhA aura na hI sunA, jo apanI For Personal & Private Use Only Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana ko niyantraNa meM rakho 333 kAmecchApUrNa karane ke liye hathinI ke pIche daur3ate huye madonmatta hAthI ke samAna mana ko vaza meM rakha sakatA hai|" to bandhuo, inake bhI kahane kA Azaya yaha hai ki viSaya-vikAra bar3e zaktizAlI hote haiM aura inheM jItanA bar3A kaThina hai| kintu ye jIte hI nahIM jA sakate yaha kahanA bhI ucita nahIM hai| agara ina kAma-bhogoM ko jItA nahIM jAtA to hamAre tIrthaMkara evaM avatArI puruSa Aja kisa prakAra hamArI zraddhA aura pUjA ke pAtra banate ? Aja bhI aneka sAdhu aura sAdhviyAM bAla brahmacArI milate haiM tathA anya saba bhI saMyamI jIvana apanA lene ke bAda pUrNa brahmacarya kA pAlana karate haiN| samaya para AyA hUM vAsavadattA mathurA kI apUrva sundarI evaM sarvazreSTha nartakI thI / hajAroM vyakti usakI eka-eka musakAna ke liye tarasate the| eka dina usane apane vAtAyana se dekhA ki atyanta sundara evaM yuvA bhikSu pIlA vastra or3he tathA bhikSA-pAtra hAtha meM liye mArga se gujara rahA hai / vAsavadattA usa bhikSu ko dekhakara atyanta mohita huI aura zIghratApUrvaka nIce Akara pukAra uThI--"bhante !" bhikSu samIpa AyA aura nartakI ke sAmane khar3e hokara usane apanA bhikSA kA pAtra Age bar3hA diyaa| kintu nartako bolI-"Apa Upara calira ! yaha mega mahala, merI sampatti aura maiM svayaM ApakI honA cAhatI huuN| Apa mujhe svIkAra kiijie|" bhikSu ne uttara diyA- 'maiM tumhAre pAsa phira kabhI aauuNgaa|" utsukatA se vAsavadattA ne puchA "kaba padhAreMge Apa ?' "jaba vakta aaegaa|" kahate hue bhikSu upagupta vahA~ se Age cala diye / kaI varSa vyatIta ho gae aura vAsavadattA apane durAcaraNa ke kAraNa bhayaMkara rogoM kA zikAra bana gaI / usakA gaganacumbI bhavana aura apAra sampatti, sabhI kucha usase alaga ho gae aura vaha svayaM Azraya rahita hokara sar3aka ke eka kinAre para par3I thii| zIra para maile-kucale aura phaTe kapar3e the tathA zarIra para aneka ghAva the jinase durgandha nikala rahI thii| ____ ekAeka bhikSu upagupta udhara se A nikale aura vAsavadattA ko pahacAna lene ke kAraNa zIghra usake pAsa Akara bole- "vAsavadattA ! idhara dekho, maiM A gayA haiN|" For Personal & Private Use Only Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana: tRtIya bhAga rogiNI nartakI ne bar3I kaThinAI se apanI A~kheM kholIM aura bhikSu ko pahacAna kara bolI - "kauna, bhikSu upagupta tuma aba Ae ho ? aba mere pAsa kyA rakhA hai ? merA yauvana, saundarya, dhana Adi sabhI kucha naSTa ho gayA / " kahatI huI nataMkI ro par3I / 334 "para mere Ane kA samaya bhI sabhI huA hai vAsavadattA", kahate hue bhikSu upagupta ne zAnti se usake samIpa baiThakara usake ghAvoM ko dhonA zurU kiyA / kucha dinoM meM auSadhopacAra se vAsavadattA kA saundarya pUrvavat AkarSaka huA / taba bhikSu upagupta ne kahA ki, aba paramAtmA ke batAe hue mArga para calo arthAt brahmacAriNI banakara tumhAre saundarya ko dekhakara jo AtmAe~ vicalita huI thIM, unako sanmArga para lagAvo aura unake jIvana ko sArthaka banAvo / vAsavadattA ne bhI usa bhikSu ke vacanoM ko zirodhArya kiyA va usa kArya meM saphala banI / isa prakAra saMsAra meM aneka narapuMgava aise hote haiM jo kAma vikAroM ko sarvathA jIta lete haiM aura bhoga-lAlasA kA tyAga karake apanI AtmA ko unnata banAte hue sAdhanA ke mArga para bar3hate haiM / aba zloka kA antima caraNa sAmane AtA hai : nispRhasya tRNaM jagat / yAnI jo nispRhI mAnava hotA hai usake liye samagra saMsAra ho tinake ke samAna mUlyarahita sAbita hotA hai / jisake hRdaya meM jagata ke prati saccA vairAgya utpanna ho jAtA hai vaha sadA madhyasthabhAva meM ramaNa karane lagatA hai / use na koI padArtha priya lagatA hai aura na apriya / na kisI bhI vastu para usakA rAga hotA hai aura na kisI vyakti se dveSa / rAga aura dva eSa hI saMsAra bhramaNa karAne vAle hote haiM : "rAgo ya doso'vi ya kamma boyaM " - rAga aura dva eSa hI samasta karmoM ke bIja haiM / svarUpa se alaga ho jAtA hai tathA inhIM do doSoM ke kAraNa AtmA apane usakI bhayaMkara durgati hotI hai| isa saMsAra meM jitane bhI kaSTa, saMkaTa aura vedanAe~ bhugatanI par3atI haiM unakA kAraNa yahI rAga aura dveSa kI hI jor3I hai / yahI AtmA ke viveka para pardA DAlakara buddhi ko bhI bhraSTa karatI hai / kintu jo bhavya prANI apanI AtmA ko sampUrNa kaSToM aura sampUrNa upAdhiyoM se mukta karanA cAhate haiM ve sarvaprathama kisI bhI padArtha aura prANI kona priya mAnate haiM, na atriya / apitu sabake prati upekSaNIya bhAva rakhate For Personal & Private Use Only Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana ko niyantraNa meM rakho 335 haiM / ve bhalI-bhA~ti jAna lete haiM ki jaba taka ina samasta duHkhoM kI jar3a rAga aura dveSa ko parAjita nahIM kiyA jAegA, taba taka AtmA ko vAstavika sukha kI prApti nahIM ho sakegI aura na hI use apane zuddha svarUpa ko upalabdhi hI hogii| ___ isIliye mumukSu jIva sAMsArika pralobhanoM ko jItane ke liye apanI zakti ke anusAra aNuvratoM yA mahAvratoM ko dhAraNa karake tyAga aura tapasyAmaya jIvana vyatIta karate haiM / AtmA-sAdhanA ke isa mArga para agara ve dRr3hatApUrvaka calate haiM to rAga-dveSa kA nAza hokara vItarAga-dazA kI prApti hotI hai aura phira usa AtmA ko sarvajJa tathA sarvadarzI hone meM dera nahIM lgtii| ataeva bandhuo, agara hameM bhI apanI AtmA kA kalyANa karanA hai to yathAzakti vrata-niyamoM ko apanAnA cAhiye tAki hamArA jIvana saMyamita bana sake tathA dina-dina hamArI AtmA apane zuddha svarUpa kI ora agrasara ho ske| For Personal & Private Use Only Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 vijayAdasamI ko dharmamaya banAo! dharma premI bandhuo, mAtAo evaM bahano ! Aja vijayAdazamI kA viziSTa dina hai / vaise to pratyeka tithi eka mahIne meM do bAra AtI hai, dasamI bhI usI prakAra AtI jAtI rahatI hai| kintu Aja kI isa tithi se pahale 'vijaya' zabda lagAyA jAtA hai aura isa vizeSa zabda kA prayoga eka varSa meM eka bAra hI isa tithi ke liye kiyA jAtA hai / isakA kAraNa Apa sabhI jAnate haiM ki Aja ke dina dharmAvatAra rAmacandrajI ne rAvaNa para vijaya prApta kI thii| yadyapi rAvaNa ke pAsa apAra daulata, asIma zakti tathA bar3A bhArI sainyabala thA tathA rAmacandrajI se mukAbalA karane ke liye aneka prakAra ke sAdhana maujUda the| rAma ke pAsa yaha saba kucha nahIM thA kintu dharma, nyAya, nIti aura maryAdA pAlana kI bhAvanA kA jabadasta bala thaa| usa bala ke kAraNa hI rAma ne vanavAsI hote hue bhI sone kI laMkA ke svAmI mahAbalI rAvaNa para isI vijayAdazamI ko vijaya prApta kI thii| AdhyAtmika dRSTi se vijayAdazamI kaise manAI jAya ? maharSi vAlmIki ne aura mahAkavi santa tulasIdAsajI ne vizAla rAmAyaNa kI racanA kI hai, jo Aja saMsAra ke mahatvapUrNa granthoM meM ginI jAtI hai tathA ghara-ghara meM usakA pratidina pATha kiyA jAtA hai| pratyeka ma nava usa grantha se cAhe to aneka zikSAe~ le sakatA hai / mahApuruSoM kA sampUrNa jIvana hI zikSAprada hotA hai| hamAre kavikula bhUSaNa pUjyapAda zrItiloka RSi jI mahArAja ne bhI apane dasa vAkyoM meM rAmAyaNa se liye jAne vAle jJAna ko gAgara meM sAgaravat bhara diyA hai / sarvaprathama unhone kahA hai : For Personal & Private Use Only Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijayAdasamI ko dharmamaya banAyo ! 337 vijayAdasamI dina vijaya karotuma jJAna dRSTi kara nara nArI / dharma dazaharA karalo umaMga se, mithyA moha--rAvaNa mArI / / Tera / kavi ne mumukSu ko preraNA dI hai- isa vijayAdasamI ke dina tuma bhI.. vijaya prApta karo, yazasvI bano ! para kaise yazasvI bananA aura kisa prakAra vijaya prApta karanA ? uttara bhI padya meM hI hai ki isa dazahare ko tuma mithyAtva rUpI rAvaNa ko mArakara dharma dazahare ke rUpa meM manAo / yadyapi bAhya zatrao ko mAranA bhI sahaja nahIM hai usake liye bhI sAhasa aura zakti kI AvazyakatA hai kintu Antarika zatru to itane jabardasta hote haiM ki unheM jItanA atyanta hI kaThina hai tathA usake liye mahAn AdhyAtmika bala aura sAdhanA kI AvazyakatA hai| to samyakatva kI prApti karanA, apanI zraddhA majabUta banAnA tathA moha evaM mithyAtva rUpI rAvaNa kA jotanA hI mukti ke icchuka ke liye saccI vijayAdasamI manAnA hai / kavi ne Age kahA hai : e saMsAra. sAgara ke andara karma rUpa aba thava pAnI / bharma rUpa par3e bhaMvara isI meM, DUba jAta jahA~ jaga prANI // tIna daNDa trikUTa dvIpa hai, lAlaca laMkA baMka baNI / mahAmoha ratnazravA nAmaka rAkSasa rAjA isameM dhaNI // klesa kekasI rANI hai usakI akaladAra samajho jahArI / dharma dshhraa..........|| 1 // isa saMsAra rUpI samudra meM karma-jala labAlaba bharA huA hai / pratyeka prANI karmoM ke isa jala meM DabatA utarAtA rahatA hai / koI jijJAsu prazna karegAsamudra meM to bha~vara hote haiM, phira isa saMsAra-sAgara meM bhaMvara kauna se haiM ? uttara hai-isa saMsAra samudra meM bharma rUpo bha~vara bar3e jabardasta haiM / svarga kahIM hai yA nahIM ? naraka bhI vAstava meM hai yA yoM hI vyakti Darate rahate haiM isI bhrama meM par3e hue vyakti bhaMvara meM phaMsa jAte haiM tathA patana kI ora agrasara hote hue pUrNatayA DUba jAte haiM / padya meM Age kahA hai-'tIna daNDa trikUTa dvIpa hai|' kauna se daNDa aura trikUTa ? mana, vacana aura kAyA ye tIna daNDa haiM / kisI jIva ko kAyA yoga hai, kiso ko mana yoga aura kisI ko vacana yoga hai / yahI tIna trikUTa AdhyAtmika dRSTi se kahe jAte haiM / aba pUchA laMkA kauna sI hai ? uttara diyA hai -lAlacarUpI laMkA banI vara For Personal & Private Use Only Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 Ananda pravacana : tRtIya bhAga huI hai| yAnI lAlaca hI laMkA hai| laMkA meM rAvaNa kA pitA ratnazravA rAkSasa rAjya karatA thA / AdhyAtmika dRSTi se isa lAlaca rUpI laMkA meM mahAmoha rUpI ratnazravA-rAkSasa rahatA hai| ratnazravA kI patnI yA rAvaNa kI mAtA kekasI thI, aura yahA~ mahAmoha rUpI rAkSasa kI rAnI kleza hai / jahA~ mahAmoha rahegA vahA~ kleza to rahegA hii| mohakA dUsarA nAma ajJAna bhI hai aura jahA~ ajJAna hogA vahA~ kleza na ho yaha saMbhava nahIM hai / kyoMki ajJAnI kabhI sahI mArga para nahIM calatA aura sahI mArga para na calane vAlA samAja ke vyaktiyoM kI hAni karake kleza kA kAraNa banatA hai| kisI ne kahA bhI hai nipaTa abudha samajha kahA~, budha-jana vacana-vilAsa / kabahU bheka na jAnahIM, amala kamala kI bAsa // jo vyakti mahAmUrkha hotA hai vaha vidvAnoM ke vacanoM kI upayogitA aura sundaratA ko nahIM samajha sAtA jisa prakAra meMr3haka nirmala kamala kI bAsa ko (sugandha ko)| to jahA~ mahAmoha athavA ajJAna hotA hai vahA~ dharma, nIti tathA nyAya Adi nahIM raha pAte aura inake virodhiyoM ke kAraNa kleza kA sAmrAjya banA rahatA hai| ___ kavi ne apane Age ke padya meM batAyA hai ki mahAmoha rAjA ke tIna putra haiM, jisa prakAra rAvaNa, vibhISaNa aura kubhakarNa tIna putra ratnazravA rAkSasa ke the| padya isa prakAra hai mithyAmohanI usakA pharjada, dasa mithyA dasa Anana hai| bIsa Azrava kI bhujA haiM usake, kapaTa vidyA kI khAnana hai| samyaktva mohanI vibhISaNa dUjA, naMdana so kucha hai nyaayii| mizra mohanI kubhakarNa e, sacapica bAta meM adhikAI / mahAmoha ke e tihaM naMdana, samajho suguNA nara nArI dharma dazaharA // 2 // kavi ne ratnazravA ke rAvaNa, vibhISaNa aura kubhakarNa jaise putroM kI mahAmoha ke mithyA mohanIya, samyaktva mohanIya evaM mizra mohanIya se bar3I sundara upamA dI hai / batAyA hai For Personal & Private Use Only Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijayadazamI ko dharmamaya banAo! 336 mahAmoha kA sabase bar3A putra hai-'mithyA mohanIya / ' rAvaNa ke dasa mukhoM ke samAna mithyAtva mohanIya ke bhI dasa mukha haiM / ve kyA haiM ? dasa prakAra ke mithyAtva, yathAjIva ko ajIva mAne aura ajIva ko jIva mAne, dharma ko adharma mAne aura adharma ko dharma ma ne amukta ko mukta aura mukta ko amukta tathA sAdhu ko asAdhu aura asAdhu ko sAdhu mAnanA Adi dasa prakAra ke mithyAtva hI mithyAtva mohanIyarUpI rAvaNa ke dasa muha haiN| aba Apa kaheMge - rAvaNa ke to bIsa bhujAe~ thIM mithyAtva mohanIya ke bIsa bhujAe~ kauna-kauna sI haiM ? uttara yahI hai ki jahA~ mithyAtva rahegA vahA~ Azrava bhI raheMge / Azrava yAnI pApa ke Ane ke rAste ! bIsa prakAra ke Azrava hI usakI bIsa bhujAoM ke samAna haiN| isake alAvA rAvaNa jaisA dhokhebAja aura karaTI thA usI prakAra 'mithyAtva mohanIya' bhI kATa vidyA kI khAna aba rAvaNa ke dUsare bhAI vibhISaNa kA nambara AtA hai / vibhISaNa ne bAra-bAra apane bhAI ko samajhAyA thA-'sItA ko vApisa kara do kyoMki dUsare ko vastu curA lAnA aura apane pAsa rakhanA adharma hai|" tAtparya yaha hai ki vibhISaNa nyAya mArga para calatA thA aura isI prakAra samyaktva mohanIya bhI hotA hai jo mAnava ko prazasta mArga para calane kI preraNA detA hai| aba tIsarA bhAI mizra mohanIya hai jo kabhI idhara aura kabhI udhara vicAroM kI taraMgeM bahAtA hai| ThIka usI prakAra, jisa prakAra kubhakarNa thA jo rAvaNa ke samIpa jAtA to rAvaNa kI hA~ meM hA~ milAtA thA aura jaba vibhISaNa ke pAsa jAtA thA use bhI prasanna rakhane ko koziza karatA thaa| Apa yaha kahAvata bhI kahA karate haiM-- 'gaMgA gae gaMgAdAsa, jamunA gae jamunAdAsa / isI prakAra mizra mohanIya kI prakRti hai jo Dhulamula banI rahatI haiN| aba kavi Age kahate haiM parapaMca nAma maMdodarI nAme, mithyAmoha rAvaNa rAnI / viSaya indrajIta ahaM meghavAhana mithyA rAvaNa ke sukhadAnI // kumati nAma candranakhA bahana hai, kaThina krodha khara ke maahii| dUSaNa dUSaNa tIna zalya trizirA, e donu hI usake bhAI / / saMjvalatika candranakhA zabuka kacha eka Ayo hoziyArI dharma dshhraa...||3|| For Personal & Private Use Only Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 Ananda pravacana : tRtIya bhAga rAvaNa kI patnI maMdodarI thI aura yahA~ mithyAmohanIya rAvaNa kI patnI parapaMca yA mAyA kahalAtI hai| aba prazna hai-rAvaNa ke lar3ake kauna ? rAvaNa ko bar3A ghamaNDa thA ki merA bar3A putra indrajIta hai jisane indra ko bhI jIta liyA thA tathA dUsarA putra meghavAhana hai jo megha ke samAna zatru-samUha meM garjanA karane vAlA hai| yahA~ bhI mithyAmohanIya rUpI rAvaNa ke do putra batAe gae haiM- pahalA viSaya aura dUsarA ahaMkAra / indrajIta ke samAna viSaya bhI atyanta zaktizAlI haiM / inheM jItanA bhI bar3A kaThina hai| kahA bhI hai mikSAzanaM tadapi nIrasamekavAraM zayyA ca bhUH parijano nijadehamAtram / / vastraM ca jIrNa-zatakhaNDamalIna knyaa| hA hA tathA'pi viSayA na parityajanti / -bhartRhari aisA vyakti jo ki bhIkha mAMga-mAMgakara eka hI vakta nIrasa aura alonA khAtA hai, jise or3hane-bichAne ke lie bhI vastra na hone aura palaMga takiyA na hone ke kAraNa dharatI para sonA par3atA hai, jisakA koI bhI sagA sambandhI nahIM hotA kevala usakI deha ke alAvA, jisake vastra jIrNa-zIrNa bane rahate haiM tathA or3hanevAlI kathar3I meM saikar3oM cIthar3e laTakate haiM / kheda hai ki aise loga bhI viSayoM ko nahIM tyAgate phira vaibhavazAlI aura dhanika vyaktiyoM kA to kahanA hI kyA hai ? ve viSayoM ko kaise jIta sakate haiN| isalie viSayoM ko mithyamoha rUpI rAvaNa ke zaktizAlI putra indrajIta ko upamA dI hai| isa mithyA moha kA dUsarA putra ahaMkAra batAyA hai / rAvaNa kA dUsarA putra meghavAhana jisa prakAra garva ke kAraNa garjanA karatA thA isI prakAra ahaMkAra ke naze meM cUra vyakti duniyA ke kisI prANI kI paravAha nahIM karatA / vaha bhUla jAtA hai ki mere garva kA pariNAma kyA hogA ? kevala yahI ki usakA patana honA anivArya ho jaaegaa| isIlie kabIra ne kahA hai dhana aru yauvana ko garaba kabahUM kariye nAMhi / dekhata hI miTa jAta hai, jyoM bAdara kI chAMhi / arthAt--dhana athavA yauvana kisI kA bhI manuSya ko garva nahIM karanA For Personal & Private Use Only Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijayadazamI ko dharmamaya banAo ! cAhie kyoMki jisa prakAra bAdala kI chAyA havA se haTa jAte hI miTa jAtI hai, usI prakAra dhana va yauvana bhI alpakAla meM hI vilIna ho jAte haiM / to garva athavA ahaMkAra mithyA mohanIya kA dUsarA putra hai jo apane samaya meM to kisI ko bhI kucha nahIM samajhatA tathA gardana Ter3hI karake hI calatA hai| kintu alpakAla meM hI usakA garva cUra-cUra ho jAtA hai / 341 rAvaNa kI eka bahana thI, jisakA nAma ca dranakhA thA kintu sUpa ke samAna bar3e-bar3e nAkhUna hone ke kAraNa use zUrpanakhA bhI kahate the / zUrpaNakhA ne hI apane bhAI rAvaNa ko kubuddhi pradAna kI thI yaha kahakara ki -- " tumhAre antaHpura meM itanI rAniyA~ haiM para Aja maiM jise dekhakara AI hU~ usake sAmane ye saba kucha bhI nahIM haiM / " bahana ke kathana ke kAraNa ho rAvaNa ne sItA kA haraNa kiyA aura use nirbaMza ho jAnA par3A / isI prakAra mithyA moha kI bahana kubuddhi hai jo prANI ko kumArga para calA kara kugati pradAna karavAtI hai / kubuddhi aisA kyoM karatI hai ? kyoMki usakA vivAha krodha-rUpI khara ke sAtha ho jAtA hai / donoM kA saMyoga milane se hI bhayaMkara ghaTanAe~ ghaTatI haiM / khara ke do bhAI the --dUSaNa aura trizirA / krodha rUpI khara ke bhI do bhAI haiM-- pahalA dUSaNa arthAt avaguNa aura dUsarA trizirA rUpa tIna zalya - mAyA zalya yAnI kapaTa, niyANazalya yAnI nidAna karanA ki merI amuka karanI kA amuka phala mile / tosarA mithyAdarzana zalya arthAt galata zraddhA rakhanA / khara ke eka putra thA zaMbuka / eka bAra vaha apane mAmA rAvaNa ke yahA~ gayA to vahA~ para usane sUryahaMsa khaDga ko dekhA / dekhakara usake hRdaya meM amiTa icchA huI ki mujhe bhI sUryahaMsa khaDga prApta karanA hai / kavi ne usake vicAroM ko apane padya meM likhA hai- jJAna rUpa sUrya haMsa khaDaga ke sAdhana kI dila meM AI / mAta-pitA kA hukma na mAnA rahyA vo upazama bana mA~I // usI bakhata meM rAmarAja gRhi daza lakSaNa dazaratha rAyA / saMvara bhAvanA rANI kauzalyA dharma rAma putra jAyA || samakita sumitrA rAnI dUsarI, sata lakSmaNa kI mahatArI / dharma dazaharA // 4 // zaMbUka ke hRdaya meM sUrya haMsa khaDga ko prApta karane kI balavatI icchA huI For Personal & Private Use Only Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 Ananda pravacana : tRtIya bhAga aura usane apane mAtA-pitA se yaha bAta khii| mAtA-pitA ne isake lie inkAra kiyA kyoMki use prApta karane ke lie bAraha varSa taka oMdhe laTake rahakara sAdhanA karanI Avazyaka thii| para zaMbUka mAnA nahIM aura usane khaDga kI sAdhanA ke lie eka jhAr3I meM oMdhe laTakakara sAdhanA prArambha kara dii| pratidina usakI mAtA zUrpanakhA use AhAra dekara AtI hai aura zaMbUka jaMgala meM hI rahatA hai / yahA~ jaMgala kauna-sA ? 'upazama' yAnI Upara kI zAnti / to zaMbUka udhara tapasyA kara rahA hai aura idhara rAjA dazaratha ke putra rAmacandrajI ko vanavAsa hotA hai / AdhyAtmika dRSTi se dazaratha, kSamA mAdava, Arjava Adi dasa lakSaNoM vAle dharma ko kahA gayA hai| jahA~ dharmAvatAra rAma kA janma hogA vahAM mAtA-pitA bhI zuddha aura sarvottama hone cAhie / to pitA dasa lakSaNayuta dharma aura mAtA mAnI gaI hai saMvara bhAvanA ! jise kauzalyA mAtA kahA jA sakatA hai| pApa kriyAoM ke rukane para saMvara bhAvanA AtI hai, dUsare zabdoM meM pApa-rUpI jala ko rokane ke lie pAla ke samAna kAma karane vAlI bhAvanA saMvara bhAvanA kahalAtI hai / vaha vahIM rahegI jahA~ dharma rhegaa| dazaratha kI dUsarI rAnI sumitrA thii| sumitrA yahA~ hama kise kaheMge ? samyaktva ya nI zraddhA ko| to isa zraddhArUpa sumitrA ne satya rUpa lakSmaNa ko janma diyA / jahA~ zraddhA hogI satya avazya hogA / yahA~ dhyAna meM rakhane kI bAta hai ki jahA~ dharma hogA vahA~ satya hogA aura jahA~ satya rahegA vahA~ dharma anivArya hai / satya ko chor3akara dharma nahIM rahatA aura dharma ko chor3akara satya nahIM raha sakatA / isIlie dharma rUpa rAma ke sAtha hI satya-rUpI lakSmaNa bhI vanavAsa meM sAtha gae aura sAtha hI rahe / eka bAta aura batAne kI jo raha gaI ki rAmacandrajI kA vivAha sItA se huA thA aura yahA~ dharmarUpI rAma kA vivAha kisa ke sAtha huaa| yaha bAta agalA padya batA rahA hai sumati sItA se dharma rAma kA bahuta ThATa se vivAha bhayA / eka divasa vo pitA hukma se tInoM hI saMyama vana meM gayA / satya lakSmaNa vo khar3A pakar3akara sajala saMbuka kA sira dhaayaa| kumati candranakhA kahI pati su, khara dUSaNa trizirA dhAyA / satya lakSmaNa taba car3he sAmane, una tInU kuliyA mArI dharma dazaharA // 5 // dharma rUpI rAma kA sumati rUpI sItA ke sAtha vivAha bar3e ThATa-bATa se For Personal & Private Use Only Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijayadazamI ko dharmamaya banAo ! 343 huaa| para kaikeyI ke varadAnoM ko dene ke lie vacanabaddha hone ke kAraNa eka dina dharma rUpI rAma, satya-rUpI lakSmaNa aura sumati rUpI sItA tInoM hI vana meM cale ge| vana hama kauna-sA.leMge ? saMyama, rUpI, arthAt saMyama rUpI vana meM dharma, satya aura sumati tInoM gaye / eka bAra usa vana meM vicaraNa karate samaya lakSmaNa kI dRSTi usa sUrya haMsa khaDga para par3I jo sAdhanArata zaMbuka kI sAdhanA ke bala para usI samaya usake lie AyA thaa| khaDga ko dekhate hI lakSmaNa ke citta meM kautUhala upajA ki yahAM aisI kauna-sI camakadAra vastu par3I huI hai unhoMne use uThAne ke lie hAtha bar3hAyA aura lakSmaNa svayaM bhI vAsudeva ke avatAra the ataH hAtha bar3hAte hI khaDga unake hAtha meM A gayA / saMyoga kI bAta thI ki usa amUlya vastu ke lie bAraha varSa se sAdhanA to zaMbUka kara rahA thA para vaha hAtha lagA lakSmaNa ke / ___ khaDga jyoMhi lakSmaNa ke hAtha meM AyA unhoMne socA hai to yaha sundara khaDga hI para kucha kArya bhI karatA hai yA nahIM ? yaha dekha to la / arthAt kahIM yaha kevala garajane vAle bAdala ke samAna hI to nahIM hai ki camakadAra hote hue bhI isameM dhAra hI na ho / isa bhAva se unhoMne sahaja bhAva se usa khaDga ko umI jhAr3I para calA diyA jisake andara zaMbUka oMdhe muha laTakA huA thaa| paira Upara the aura sira nIce / khaDga calA aura usase jhAr3I sameta pala bhara meM zaMbUka kA mastaka bhI kaTa gayA / mastaka ke dhar3a se alaga hote hI lakSmaNa kI dRSTi usa ora gaI ki unake hAtha se yahA~ anartha ho gayA hai arthAt eka puruSa mArA gayA hai to unheM apAra kheda huA aura anajAna sthiti meM mAre jAne vAle vyakti kI pahacAna kA prayatna karane lage ki yaha kauna hai ? itane meM hI zUrpanakhA putra ke liye khAnA lekara AI para usako mRta dekhate ho vilApa karane lagI tathA lakSmaNa ko nAnA prakAra se upAlambha dene lgii| lakSmaNa ne apane ajJAna dazA meM kiye gaye aparAdha ke liye zUrpanakhA se bArambAra kSamAyAcanA kI tathA Antarika-kheda prakaTa kiyaa| kintu putra-zoka se vihvala zUrpanakhA mahAkrodha se bhI bhara gaI aura avilamba ghara jAkara apane pati aura devara se bolI-"kaisA rAjya karate ho tuma ? tumhAre rAjya meM hI mere niraparAdha putra ko lakSmaNa ne mAra ddaalaa| dhikkAra hai tumheN|" For Personal & Private Use Only Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijayAdazamI ko dharmamaya banAo! 344 zUrpanakhA ke zabda sunakara khara, dUSaNa aura trizirA tInoM bhAI lakSmaNa ko mAra DAlane ke lie Aye kintu vAsudeva lakSmaNa kA ve kyA bigAr3a pAte ? ve tInoM svayaM hI mAre gye| aba jarA mana kI gati kA camatkAra dekhiye ! zUrpanakhA kA putra mArA gayA tathA pati aura devara bhI samApta hue| kintu mana kA camatkAra thA ki zUrpanakhA lakSmaNa kA deva rUpa saundarya dekhakara mohita ho gaI aura unase bolI - "lakSmaNa ! tuma mujhe bahuta acche lage ho aura maiM pUrNatayA tuma para anurakta ho gaI hU~ ataH mujhe svIkAra kro|" kintu vAsudeva ke avatAra tathA uttama puruSa lakSmaNa bhalA kisa prakAra aisA anAcAra kara sakate the ? unhoMne uttara diyA--"tuma mere lie mAtA aura bhAbhI ke samAna ho / kyoMki prathamata: mere jyeSTha bandhu zrI rAma vandrajI ke samIpa Apane prArthanA kI hai ataH maiM tumase kaise vivAha kara sakatA hU~ ? yaha kadApi sambhava nahIM hai|" lakSmaNa kA yaha uttara suna kara zUrpanakhA jo ki kumati kA rUpa thI usakI . mati phira badala gaI / mana ke viSaya meM satya hI kaha hai kabahUM mana gaganA car3he, kabahUM gire patAla / kabahUM cupake baiThatA, kabahUM jAvai cAla // mana ke to bahu raMga haiM, china-china badale soya / eka raMga meM jo rahe, aisA biralA hoya // vastuta: mana kabhI to Upara kI ora arthAt uttama vicAroM kI ora agrasara hotA hai aura kabhI nIce kI ora yAnI adhamatA kI ora giratA hai| isa prakAra isake aneka raMga haiM jinheM vaha kSaNa-kSaNa meM badala sakatA hai / zUrpanakhA ke mana kI bhI aisI gati huI / putra ke mara jAne para pahale zoka vihvala, phira prArthanA kA svIkAra nahIM hone para krodha se lAla-pIlI ho / gii| pati tathA devara Adi ke mAre jAne para lakSmaNa ko dekhakara kAmavikAra ke caMgula meM jA pha~sI para usameM bhI saphala na hone se vara kI Aga meM jalane lagI tathA kisa prakAra apane tiraskAra kA badalA lU yaha vicAratI huI apane bhAI mahAzaktizAlI rAvaNa ke pAsa pahuMcI / aura vahA~ jAkara kyA kiyA yaha agale padya meM batAyA jA rahA hai For Personal & Private Use Only Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana : tRtIya bhAga 345 . mithyAmoha rAvaNa ke pAsa vo sumati sItA kI karI bar3AI / sunA bahuta taba lAlacavaza vahA~ cala AyA laMkA sA~I // chala vidyA kA nAda sunAkara, sumati sItA kivI hai corI / rAma lakSmaNa jaba jAnA bheda e, soce aba lAnI hai dorI / / jhUTha sAhasa gati dRSTi hai usakI sata lakSmaNa kI kArI svaarii| dharma dshhraa......||6|| aba kUmati rUpI zUrpanakhA apane bhAI mithyAmoha rUpa rAvaNa ke samIpa AI aura usake samakSa dharma rUpI rAma kI sumati rUpI patnI sItA ke saundarya kI atyadhika prazaMsA karane lgii| eka kahAvata hai 'karelA aura nIma cddh'aa|' rAvaNa vaise hI mahAn ahaMkArI aura apanI zakti ke naze meM cUra rahane vAlA thaa| socane lagA-saMsAra kI sarvottama vastue~ mere pAsa hI honI caahie|' agara sItA itanI rUpavatI hai to use mere hI antaHpura kI zobhA bar3hAnI hogii| pratyakSa meM bahana se bolA- "aisI bAta hai to maiM sItA ko bAta kI bAta meM le AtA huuN|" kahane ke anusAra usane kiyA bhii| para rAma va lakSmaNa vAsudeva tathA baladeva ke avatAra the, ataH mahAna zaktizAlI hone para bhI usakI dAla unake samakSa nahIM gala sakatI thii| ataH usane banAvaTI zaMkhanAda kiyA aura rAma lakSmaNa ke dUra cale jAne para pIche se sItA ko uThAkara le gyaa| jaba rAmacandrajI aura lakSmaNa lauTe tathA sItA ko apanI kuTiyA meM na pAyA to bhArI zoka aura cintA meM DUba gaye tathA sItA kI khoja karane lge| khoja ke daramyAna ghAyala jaTAyu pakSI ke dvArA patA calA ki sItA ko rAvaNa uThAkara le gayA hai / isake alAvA eka aura bhI bar3I bAta yaha huI ki mArga meM nakalI sugrIva aura asalI sugrIva kI lar3AI ho rahI hai tathA asalI sugrIva para jAdatI kI jA rahI hai / to rAma ne lakSmaNa ko izArA kiyA aura lakSmaNa ne nakalI sugrIva ko mArakara asalo sugrIva ko sabhI prakAra kI parezAniyoM se mukta kara diyaa| aba dekhiye ki usakA kyA pariNAma huA ? santoSa sugrIva jaba bhayA pakSa para bahota bhUpa usakI sNge| jAma, jAMbubAhana nIla nalAdika sumana mAna hanumata aMge / / khabara lAyA vo samati sItA ko bahuta jorAvara duniyA meM / For Personal & Private Use Only Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 vijayAdazamI ko dharmamaya banAo ! dAna ziyala tapa bhAva ko senA leke gaye laMkA ThAmeM // mithyA rAvaNa sunI bAta e ki vo Apako hUziyArI / dharma dazaharA // 7 // jaba nakalI sugrIva ko samApta kara diyA to asalI sugrIva sansuSTa ho gayA / santoSa rUpI sugrIva jaba rAmacandrajI ke pakSa meM ho gayA to usake sAtha aura bhI bahuta se rAjA unake sAtha ho gaye / mahAvrata rUpI jambuvAhana nIla, nala tathA sumana hanumAna rAma ke pakSa meM ho jAne para sItA kI khoja aura use vApisa lAne kI AzA ba~dha gaI / hanumAna ne laMkA meM jAkara sItA ko rAma kA sandeza diyA aura lauTakara rAma ko sItA kI dazA ke viSaya meM batAyA / aba kevala eka lakSya hI sAmane thA - rAvaNa ke caMgula se sIko chur3AnA | kintu mithyAmoha rUpI rAvaNa ko parAsta karanA sarala bAta nahIM thI unake lie bho to sainya bala cAhie thA / para unake pAsa senA kauna-sI thI ? kevala dAna, zIla, tara aura bhAva kI caturaMgiNI senA lekara ve lakA pahu~ce / jaba rAvaNa ko isa bAta kA patA calA to usane bhI bhArI sainya taiyAra kara liyA / para usakI senA kauna-sI thI cAra kaSAya rAkSasa dala bhArI, kudhyAna dhvajA ke pharrAve / apakIti kA baje nagArA, vikathA kA kar3avA gAve || kuzIla ratha meM baiThA huziyArI, sAta vyasana zastrA dhAre / rAga-dveSa urAva jorAvara, saheja subhaTa se nahiM hAre / naya-nejA sajhAya ghoSa de rAma Aya car3ha tiNapArI / dharma dazaharA // 8 // rAvaNa kI senA ke viSaya meM batAyA hai-- krodha, mAna, mAyA tathA lobha Adi cAra kaSAya rUpI rAkSasoM kI usakI senA hai tathA senA ke Age kudhyAna arthAt AdhyAna raudradhyAna rUpI dhvajA phaharAtI hai / raNAMgaNa meM loga kar3akhe gAte haiM tathA nagAre bajAte haiM / rAvaNa kI senA meM bhI vikathA ( strIkathA, bhaktakathA, dezakathA, rAjakathA) rUpI kar3ave gAye jAne lage aura apakIrti ke nagAre baja uThe / rAvaNa kuzIla rUpI ratha meM bar3I huziyArI se baiThA hai aura sAta vyasana rUpI zastroM se laisa ho gayA hai / rAga aura dva eSa usake tathA ina saba ke bala para vaha rAma se lohA lene ke lie jorAvara umarAva haiM taiyAra ho gayA hai / For Personal & Private Use Only Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana : tRtIya bhAga 347 idhara rAma bhI jaisA ki maiMne abhI batAyA thA, dAna, zIla, tapa aura bhAva kI caturaMgiNI senA ke Age nIti kI dhvajA phaharAte hue tathA svAdhyAya ke nagAre bajAte hue yuddha bhUmi meM pahu~ca gaye / sata lakSmaNa taba dhIraja dhanuSa le baiThe zIla ratha ke mA~I / rosa AI || lIgAre | mAre || bhArI / arU barU jaba mile Anakara, mithyA rAvaNa kU ajJAna cakra bhejA lakSmaNa para jora calA nahIM jJAna cakra jaba bhejA hari ne ekadama meM rAvaNa rAma lakSmaNa ko jIta bhaI jaba jaga meM bhayA jasa " dharma dazaharA || || satya rUpI lakSmaNa apane dhairya rUpI dhanuSa ko dhAraNa karake zIla rUpI ratha meM savAra hokara Age bddh'e| udhara se rAvaNa bhI sAmane A gyaa| donoM kA AmanA-sAmanA huA / satya rUpI lakSmaNa ko dekhakara mithyAmoha rUpI rAvaNa krodha se bhara gayA aura usane apanA ajJAna rUpI cakra lakSmaNa para calA diyA / kintu ajJAna cakra satya-rUpa lakSmaNa kA kyA bigAr3a sakatA thA ? usakA koI jora nahIM calA aura vaha lakSmaNa jI kI pradakSiNA karane lagA / rAvaNa ne punaH use apane hAtha meM lenA cAhA para vaha lauTakara nahIM AyA / zAstroM meM varNana hai-- arihanta bhagavAna, cakravartI baladeva aura vAsudeva ko koI mAra nahIM sakatA / ve apanA samaya Ane para hI colA badalate haiM / lakSmaNa bhI vAsudeva ke avatAra the ataH cakra unakA kucha bhI nahIM bigAr3a sakA aura ulaTe unhIM ke hAtha meM A gyaa| tArIpha kI bAta to yaha hai ki vahI ajJAna cakra vAsudeva lakSmaNa ke hAtha meM Akara jJAna cakra bana gayA aura phira usI se svayaM rAvaNa mArA gyaa| isa prakAra rAma va lakSmaNa kI jIta huI aura cAroM tarapha unakA jaya-jayakAra hone lagA / usake pazcAt kyA huA ? - sumati sItA kU lekara Ae, mukti ayodhyA rAjya kare / janma maraNa bhaya duHkha miTe, jahA~ rAma rAjA so jaga meM khare || samvata ugaNIse sAla ar3atisa kA peTha AMborI dakSiNa mA~I / vijayAdasamI dina kovi lAvaNI, samajhadAra ke dila mA~I // tiloka rikha kahe satya rAmAyaNa dharma parva yoM sukhakArI / dazaharA - dharma // 10 // For Personal & Private Use Only Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348: vijayAdasamI ko dharmamaya banAo ! sumati rUpI sItA ko maryAdA puruSottama dharma rUpI rAma ne punaH prApta kara liyA / aba savAla hai--dharma rAjA rAjya kahAM karegA ? vahIM jahA~ mukti rUpI ayodhyA hai| jahA~ dharma rAjA rAjya karate haiM vahA~ janma-maraNa kA samasta duHkha miTa jAtA hai / rAma ke pAsa saccAI thI, nIti thI, nyAya thA aura dharma thA isalie Aja bhI hama unheM yAda karate haiM jabaki lAkhoM varSa vyatIta ho gaye haiN| para rAvaNa ne adharma aura anIti se kAma liyA thA jisake kAraNa Aja taka loga napharata se usakA nAma lete haiM aura banAvaTI putalA banAkara jalAte haiN| bandhuo, agara Apa isa rAmAyaNa kA AdhyAtmika dRSTi se cintana kareMge to Apake AtmA kA bhI kalyANa hogA / dharma kI sadA jaya hotI hai aura adharma kI parAjaya / Apako bhI dharma kA pakSa lenA hai, dharma kI ArAdhanA karanI hai / agara dharma para Apa pUrNa zraddhA rakhate haiM to yaha rAmAyaNa ApakI AtmA ko unnata banAne meM sahAyaka bnegii| For Personal & Private Use Only Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 00.0.0.00000 -Ananda-pravacanA, AlasTa RSi 2014 ndir@ko. onasi ainelibran org