Kavyanushasanam

Author(s): Hemchandracharya, T S Nandi, Jitendra B Shah
Publisher: L D Indology Ahmedabad

Page 77

કાવ્યાનુશાસન
મહિમા માને છે. એ જ હવાલો આચાર્યે વિવેકમાં મૂળ શ્લોકની છણાવટ કર્યા વગર તેના તાત્પર્યનું ગ્રહણમાત્ર કરીને આપ્યો છે. આમ આચાર્ય હેમચન્દ્ર ફક્ત સારગ્રહણ કરે છે અને વિસ્તાર ત્યજે છે. એ જ વાત આગળ ચલાવતાં હેમચન્દ્ર વિવેકમાં (પૃ. ૨૪૩, એજન) નોંધે છે કે, તમાત્ર નગી विधेयार्थनिष्ठतया प्राधान्यस्यानूद्यमानार्थपरतया तद्विपरीतवृत्तिना उक्तवच्छब्देन सह सदाचारनिरतस्येव पतितेन वृत्तिर्नेष्यत एवेति स्थितम् ।
यदाह-नार्थस्य विधेयत्वे निषेधस्य विपर्यये ।
समासो नेष्यतेऽर्थस्य विपर्यासप्रसङ्गतः ॥ इति ।
આ નોંધ વ્યક્તિવિવેક પૃ. ૧૯૩ (એજન) પ્રમાણે શબ્દશઃ છે. તેનો અર્થ આ પ્રમાણે છે. - “આથી આ(‘મસંરશ્ચ)માંના “
નનો “સંસ્થવ' પદ સાથેનો સંબંધ વિદ્વાનો, જેમ સદાચારી પતિત સાથેનો સંબંધ ન સ્વીકારે, તેમ સ્વીકારતા નથી; કારણ કે, “નવું વિધેય અર્થ-પરક હોવાથી પ્રધાન છે અને “સંસ્થવ' એ પદ ઉદ્દેશ્યપરક હોવાથી ‘'–પ્રધાન છે. જેમ કે, કહ્યું છે કે, - “જ્યારે “ગ” ( નિષેધ) પ્રધાન હોય અને નિષેધ્ય અર્થ (=વિગત) અપ્રધાન હોય ત્યારે સમાસ સ્વીકારાતો નથી. તેનાથી વાક્યર્થ ઊલટસૂલટ થઈ જાય છે.”
‘વિવેક”માં “પ્રધાનત્વે :” વગેરે કારિકા ઉદ્ધત કરાઈ છે તેના ઉપલક્ષમાં જ અલંકારચૂડામણિમાં આચાર્યશ્રી નોંધે છે કે, “અનુક્તવત્વના અનુવાદથી બીજું ક્યાંય કશું વિહિત થતું નથી. જેમ કે, “કુપાત્માનમત્રસ્તાઓ' વગેરેમાં. અહીં અત્રસ્તતા વગેરેના અનુવાદથી પોતાના આત્માનું ગોપન વિહિત થયું છે. આ ઉદાહરણ મહિમાએ પણ (પૃ. ૧૮૫, એજન) આપ્યું છે
વાક્યગત “અવિકૃવિધેયાંશ' દોષનું ઉદાહરણ કાવ્યાનુશાસનમાં ‘શ શવનમાસનં ' (શ્લોક ૩૫૧) વગેરે અપાયું છે. આચાર્ય નોંધે છે કે, અહીં “શાવ” વગેરેના અનુવાદથી શય્યાદિ વિહિત થયાં છે. આ ઉદાહરણ વ્યક્તિવિવેકમાં (પૃ. ૪૩૧) અપાયું છે. આના ઉપર “વિવેક'માં આચાર્ય વ્યક્તિવિવેકની કારિકા
“અનુવાદ્ય મનુજ્જૈવ ન વિપેચમુવીરયેત્ ”
"नालब्धास्पदं किञ्चित् कुत्रचित् प्रतितिष्ठति ॥" (વ્યક્તિવિવેક ૨.૯૪) - (વિવેક પૃ. ૨૪૪, એજન) અને
'विधेयोद्देश्यभावोऽयं रूप्यरूपकतात्मनः ।'
તત્ર વિધેયોચિત્ પૂર્વમધ્યતે | (વ્યક્તિવિવેક ૨.૯૫)