Book Title: Sachitra Bhagwan Mahavir Jivan Charitra
Author(s): Purushottam Jain, Ravindra Jain
Publisher: 26th Mahavir Janma Kalyanak Shatabdi Sanyojika Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003697/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ga nilatant sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Eduestions Intervent lekhaka : puruSottama jaina ravIndra jaina Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta grantha ke viSaya meM abhimata bhagavAna mahAvIra kA darzana ahiMsA evaM samatA kA darzana hai| mahAvIra adhyAtma ko hI upakRta nahIM kiyA apitu anekAnta aura sApekSavAda ke dvArA aneka samasyAoM kA samAdhAna prastuta kara vyavahAra jagata ko bhI sa~vArA hai| AdhyAtmika evaM sAmAjika krAnti ke saMdarbha meM bhagavAna mahAvIra kA jo avadAna rahA hai use prastuta grantha sundara DhaMga se prastuta kiyA gayA hai| sacitra bhagavAna mahAvIra nAmaka grantha meM lekhakadvaya zrI puruSottama jaina aura zrI ravIndra jaina ne zvetAmbara evaM digambara donoM paramparAoM ke AdhAra para samanvaya kA prayAsa kiyA hai| aneka saTIka pramANoM ke AdhAra para prastuta bhagavAna mahAvIra kA jIvana cAritra apane Apa meM eka mahatvapUrNa AyAma hai| bhagavAna mahAvIra se sambandhita jIvana citra atyAdhika spaSTa aura AkarSaka hai| DaoN. sAdhvI smRti jI ke kuzala sampAdana ne grantha kI mahimA ko zataguNita kara diyA hai / zrImAn zrIcanda jI surAnA kA zrama bhI grantha ke prakAzana meM sahayogI banA hai| muni vIrendra kumAra Education International + For Personal and Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * * * * * * * * * * * * * * * * [a] 26vIM mahAvIra janma zatAbdI ke upalakSya meM sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra * prerikA jinazAsana prabhAvikA jaina jyoti upapravartinI zrI svarNakAntA jI mahArAja kI suziSyA mahAsAdhvI saralAtmA zrI sudhA jI mahArAja Zhang Jing Yan Yan Jing Yan Yan Yan Yan Yan Yan Yan Yan Yan Yan Yan Yan Yan Yan Yan Yan Yan Zhao * lekhaka puruSottama jaina ravIndra jaina (mAlera koTalA) sAdhvI * sampAdaka DaoN. smRti jI ma. ema. e., pI-eca. DI. * prakAzaka . 26vIM mahAvIra janma-kalyANaka zatAbdI saMyojikA samiti, paMjAba mahAvIra sTrITa, purAnA basa sTaiNDa, mAlera koTalA-148 023 (paMjAba) * * * * * * * * * * * * * * * * Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Co 26vIM mahAvIra janma zatAbdI ke upalakSya meM prakAzita sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra jinazAsana prabhAvikA jaina jyoti upapravartinI zrI svarNakAntA jI ma. kI suziSyA mahAsAdhvI zrI sudhA jI mahArAja : puruSottama jaina, ravIndra jaina : sAdhvI DaoN. smRti jI mahArAja ema. e., vi. saM. 2057 ASAr3ha pUrNimA, julAI 2000 # pustaka # sapreraNA # lekhaka # saMpAdaka # prathamAvRtti : : : # prakAzaka evaM prAptisthAna : * 26vIM mahAvIra janma kalyANaka zatAbdI saMyojikA samiti, paMjAba mahAvIra sTrITa, purAnA basa sTaiNDa, mAlera koTalA - 148 023 (paMjAba) * divAkara TaiksTogrAphiksa e-7, avAgar3ha hAusa, aMjanA sinemA ke sAmane, # mudraNa : bhUSaNa dI haTTI sarrAphA bAjAra, ambAlA zahara (paMjAba) # citra saujanya : vANIbhUSaNa upapravartaka zrI amara muni jI dvArA saMpAdita padma prakAzana, narelA, dillI dvArA prakAzita kalpasUtra ke antargata bhagavAna mahAvIra jIvana prasaMga / zrI rAjeza surAnA # mUlya : Jain Educationa International pI-eca. DI. divAkara TaiksTogrAphiksa, e-7, avAgar3ha hAusa, ema. jI. roDa, AgarA - 282002 phona : (0562) 350296, 520129 rupaye tIna sau pacAsa mAtra ( 350 /- ) ****** ema. jI. roDa, AgarA - 282 002 For Personal and Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Namo arihaMtANaM Namo siddhANaM Namo AyariyANa Namo uvajjhAyANaM Namo loe savva sAhUNaM eso paMca NamukkAro, savva pAva ppaNAsaNI / maMgalANaM ca savvesiM, paDhamaM havai maMgalaM // Jain Educationa International www.jainellbrary. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa saMgha ke ArAdhya puruSa AcArya samrATa zrI AtmArAma jI ma. AcArya samrATa zrI AnandaRSijI ma. AcArya samrATa zrI devendra munijI ma. AcArya samrAT DaoN. zrI zivamunijI ma. u. bhA. pravartaka bhaNDArI padmacandajI ma. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International samarpaNa pUjya guruNI jI upa pravarttinI sAdhvIrata zrI svarNakAntA jI mahArAja ko sAdara samarpita Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . samarpaNa 0.0 * prastuta grantha prabhu mahAvIra ke 2600veM janma mahotsava para apanI guruNIjI jinazAsana prabhAvikA sAdhvIratna jaina jyoti zrI svarNakAntA jI ma. ke kara-kamaloM meM sahaja bhAva se samarpita karate haiN| lala ledis leti.lein.lon.lein. loss. in... in... I0. 10 ravIndra jaina puruSottama jaina maNDI govindagar3ha LIF Ebricationa International For Personal and Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya pichale 30 varSoM se hamArI saMsthA 25vIM mahAvIra nirvANa zatAbdI saMyojikA samiti, paMjAba ke nAma se kAma karatI thIM, aba vahI saMsthA 26vIM mahAvIra janma kalyANaka zatAbdI saMyojikA samiti, paMjAba ke rUpa meM sAre paMjAba meM jainadharma kA pracAra kara rahI hai| aba to paMjAbI jaina sAhitya para 50 grantha prakAzita ho cuke haiN| bhaviSya meM yaha pracAra kA kArya abhI taka cAlU hai| jinazAsana prabhAvikA sAdhvI jaina jyoti zrI svarNakAntA jI ma. isa saMsthA kI saMsthApaka prerikA haiM / yaha samiti jaina ekatA, zAkAhAra va jaina saMskRti kI rakSA ke lie samarpita saMsthA hai| samiti kI preraNA se paMjAbI vizvavidyAlaya meM jaina ceyara kI sthApanA huii| vahA~ samiti va sAdhvI jI donoM ne vipula mAtrA meM jaina sAhitya pahu~cAyA / iNTaranezanala pArvatI jaina avArDa, iNTaranezanala bhagavAna mahAvIra zAkAhAra avArDa, AcArya zrI AtmArAma bhASaNa mAlA Adizvara dhAma kuppakalA meM sAdhvI zrI svarNA jaina pustakAlaya kI sthApanA samiti kI pramukha dena hai / Ajakala guruNI sAdhvI svarNA jI ma. ke asvastha rahane ke kAraNa unakI pramukha ziSyAoM ne yaha kAma apane hAthoM meM uThAyA hai| hara roja guruNI jI kI sevA, dharma-pracAra donoM kArya sAtha-sAtha calate haiN| unhIM kI pramukha ziSyA zAnta mudrA, gupta tapasvinI sAdhvI rAjakumArI jI va sAdhvI sudhA jI haiN| sAdhvI rAjakumArI jI ke AzIrvAda se yaha kArya isa samiti ke lekhakadvaya ke hAthoM sampanna huaa| prabhu mahAvIra ke 2600 sAlA janmadina para hamArI saMsthA kI ora se yaha tuccha bheMTa prabhu mahAvIra ke caraNoM meM samarpita hai| samitikA pramukha kArya to paMjAbI bhASA ke andara dharma-pracAra kA rahA hai| para lambe samaya se prabhu mahAvIra kA sarvamAnya hindI jIvana-caritra vidvAnoM ke lie kamI ko pUrA karegA / vidvat varga hamAre prakAzana ko sammAna degaa| saMsthA sAdhvI sudhA jI (prerikA) va samasta guru bhaktoM kA prakAzana sahayoga ke lie dhanyavAda karatI hai aura bhaviSya meM sahayoga kI AzA karatI hai| 31.3.1999 maNDI govindagar3ha Jain Educationa International 3 For Personal and Private Use Only saMyojaka - puruSottama jaina Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina AcArya DaoN. zivamuni jI ma. sA. kA AzIrvacana 2600vIM mahAvIra janma kalyANa zatAbdI saMyojikA samiti paMjAba dvArA bhagavAna mahAvIra ke jIvana ko saMsparza karane vAle sacitra jIvana cAritra prakAzita karane jA rahI hai| 21vIM sadI kI ora bar3hate hue deza meM sacitra jIvana caritroM kI pradhAnatA bar3ha rahI hai| sacitra jIvana caritra ko dekhane mAtra se hI bahuta sArI bAteM sAmAnya vyakti ko bhI prabhAvita kara jAtI hai, evaM aneka bhavijanoM ko Atma bodha kI ora prerita karatI hai| aise to bhagavAna mahAvIra ke aneka caritra chape hue haiM, lekina isa caritra kI vizeSatA hai ki isameM zAstra, curNi, niyukti evaM aba taka ke sabhI prakAzita cAritroM kA sahayoga lekara upa pravartinI mahAsatI zrI svarNakAntA jI ma. kI ziSyA mahAsatI zrI sudhA jI ma. kI preraNA se evaM isakA sundara saMpAdana mahAsatI DaoN. smRti jI ma. ne kiyA hai| mahAsatI jI kA puruSArtha anumodanIya hai| prastuta graMtha ke lekhaka dvaya 2600ve janma-kalyANaka varSa meM yaha eka racanAtmaka kArya hogA jo varSoM taka jana sAdhAraNa meM evaM bAlaka, yuvaka, yuvatiyoM evaM vidyArthiyoM kA bhagavAna mahAvIra ke jIvana bodha prApta karane meM sahayoga kregaa| isa maMgalamaya kArya ke lie hamArA AzIrvAda evaM zubha kAmanAe~ Apake sAtha haiN| vizeSataH prerikA sAdhvI sudhA jI ma. va sAdhvI jI rAjakumArI sAdhuvAda kI pAtra haiM, AzA hai hai bhaviSya meM bhI vaha jinazAsana kI prabhAvanA ke kAryoM meM agrasara rhegii| prastuta graMtha ke lekhaka zrI puruSottama jaina maMDI govindagar3ha va zrI ravIndra jaina mAlera koTalA paMjAbI jaina sAhitya ke prathama lekhaka, anuvAdaka va sampAdaka haiN| aba taka inakI paMjAbI va hindI bhASA meM 50 ke karIba pustakeM chapa cukI haiN| mere se yaha donoM ciraparicita hai| donoM deva, guru va dharma ke prati samarpita hai| isakA pramANa prastuta graMtha hai| mere zodhanibaMdha ke samaya inhoMne paMjAbI vizvavidyAlaya, paTiyAlA meM merI kAphI sahAyatA kI thii| prastuta graMtha inake dharma ke samarpita jIvana kA jItA-jAgatA udAharaNa hai| harSa kA viSaya hai ki inhoMne sArA sAhitya sAdhvI zrI svarNakAMtA jI ma. kI preraNA va dizA nirdeza meM likhaa| paMjAbI bhASA meM inhoMne bhagavAna mahAvIra ke cAritra pahale likhA thA, jisake do saMskaraNa prakAzita ho cuke haiN| prastuta graMtha kA saMpAdana viduSI sAdhvI DaoN. smRti jI ma. ne kiyA hai| maiM unheM sAdhuvAda bhejatI huuN| inake sAhityaka kArya se prasanna hokara bhUtapUrva rASTrapati jJAnI jailasiMha inako zramaNopAsaka pada se vibhuSita kiyaa| yaha paMjAba meM sAhityaka va sAmAjika kArya meM bar3ha-car3hakara bhAga lete haiN| pahale inhoMne 2500vIM mahAvIra nirvANa zatAbdI samAroha samiti kI sthApanA kI thii| aba prabhu mahAvIra kA 2600vIM janma kalyANaka para yaha prastuta graMtha samAja ko arpita kara rahe haiN| maiM donoM ko badhAI va sAdhuvAda detA huuN| isa pustaka ke prakAzana meM zrI zrIcanda surAnA jI va unake suputra zrI rAjeza surAnA ne puruSArtha kara ise jIvanopayogI banAyA hai, etadartha saadhuvaad| maMgala maitrI ke sAtha -zivamuni, sUrata Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzIrvAda yaha bAta sarvamAnya hai ki saMsAra ke prAcInatama dharmoM meM jainadharma kA apanA sthAna hai| jainadharma na to kisI dharma kA aMga hai, na koI anya dharma jainadharma kA / jainadharma svatantra dharma hai / isake grantha, deva, darzana, tattva cintana anya dharmoM se bhinna haiM / ye bhAratIya dharma hai jisakI apanI paramparA hai jise hama zramaNa paramparA kahate haiN| isakA prAcIna nAma nirgrantha bhI prApta hotA hai| jainadharma anAdi hai / isakA koI zurU karane vAlA nhiiN| tIrthaMkara bhI isa dharma ke pracAraka saMsthApaka hote haiN| isa yuga meM bhagavAna RSabha se prabhu mahAvIra taka 24 tIrthaMkara saMsAra ko ahiMsA, anekAnta va aparigraha kA mArga batAte rahe haiN| unake pavitra vacanoM kA saMkalana unake jJAnI gaNadharoM va AcAryoM ne sUtroM ke rUpa meM kiyaa| ina tIrthaMkaroM meM antima tIrthaMkara prabhu mahAvIra saMsAra ke yuga puruSoM meM apanA sarvopari sthAna rakhate haiN| unake jIvana para aneka AcAryoM ne bhinna-bhinna bhASAoM meM, vibhinna kAloM meM anekoM granthoM kI racanA kI hai| isa yuga meM bhI aMgrejI, urdU meM prabhu mahAvIra kA jIvana-caritra likhA gayA / hamArI guruNI jinazAsana prabhAvikA upapravartinI zrI svarNakAntA jI preraNA se paMjAbI meM jIvana caritra likhA gyaa| hamArI guruNI paMjAbI jaina sAhitya kI prathama prerikA va lekhikA haiN| unhIM ke ziSya zrAvaka ziromaNi, samAja ratna lekhaka ravIndra jaina va puruSottama jaina ne yaha kArya sampanna kiyA / aba hamArI guruNI jI ma. asvastha haiN| unake dharma pracAra ke kArya ko Age bar3hAne kA bIr3A merI bahina guruNI jI kI ziSyA, sarala AtmA mahAsAdhvI sudhA jI ne uThAyA hai| pahale inhIM kI preraNA se guruNI jI kI dIkSA svarNa jayantI para abhinandana grantha kI racanA huii| aba prabhu mahAvIra ke 2600 janma-kalyANaka para prabhu mahAvIra kA sacitra jIvana-caritra unhIM sAdhvI sudhA jI ke dizA-nirdezana va preraNA se prakAzita ho rahA hai| isa hindI bhASA kI kRti ke lekhana kA kArya bhI hamArI guruNI ke AzIrvAda se donoM dharma-bhrAtAoM ravIndra jaina va puruSottama jaina ke hAthoM se sampanna huA hai| isa kArya meM vidvAnoM ke sAtha-sAtha muni zrI jayAnaMda jI ke sujhAvoM ke lie AbhArI haiN| maiM isa kArya kI prerikA sAdhvI sudhA ko apanI zubha kAmanA detI hU~, jinendra prabhu se prArthanA karatI hU~ ki vaha isI taraha deva, guru va dharma kI sevA karatI raheM / maiM donoM lekhakoM ko AzIrvAda detI hU~ ki vaha dharma - kArya meM hamArI dharma - yAtrA meM sahAyaka bneN| maiM apane samasta sAdhvI parivAra kI bhI AbhArI hU~ jinhoMne isa kArya meM donoM bhAiyoM va sAdhvI sudhA kA hAtha ba~TAyA hai| isa grantha kA prakAzana AgarA ke zrIcanda surAnA va rAjeza surAnA ke tattvAvadhAna meM huA / inakA sahayoga amUlya va avismaraNIya hai| yaha hamAre sAdhuvAda ke pAtra haiN| ataH maiM sabhI dAnI bhAI-bahinoM ko sAdhuvAda detI hU~ / lekhaka, prakAzaka va dAnI sabhI guruNI jI ke AzIrvAda ke pAtra haiN| pAThakoM se prArthanA hai ki pustaka kI truTiyoM kI ora dhyAna na dekara isa grantha ke uddezya ko samajheM / tabhI lekhakoM kA zrama sArthaka hogaa| ataH maiM va samasta sAdhvI parivAra yaha grantha jinazAsana sAdhvI ratna, jaina jyoti zrI svarNakAntA ke kara-kamaloM meM sahaja bhAva se samarpita karate haiN| prabhu mahAvIra kA yaha jIvana bhrAnta dhAraNAoM ko samApta karo / jainasthAnaka 31.3.1999 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only - sAdhvI rAjakumArI ambAlA Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prerikA kI kalama se bhagavAna mahAvIra kA 2600 sAlA janma karIba hai / vibhinna saMsthAyeM vibhinna Ayojana sampanna karane jA rahI haiN| pAThakoM koM yAda ho prabhu mahAvIra kA 2500vA~ nirvANa utsava upapravartinI guruNI zrI svarNakAntA jI ma. kI preraNA se manAyA gayA thaa| taba prabhu mahAvIra kA nirvANa manAne jainoM ke cAroM sampradAyoM kI samiti bnii| isI samiti ne sAre janakalyANa ke kArya kara diye / parantu pUjya guruvaryA ko jaina samAja kI eka kamI khaTakatI rahI vaha thI ki jainoM kA sAhitya hara sthAnIya bhASA meM thA para paMjAbI meM na thA / guruNI jI ne isa kArya ke lie zrI puruSottama jaina va zrI ravIndra jaina, mAlera koTalA ko taiyAra kiyaa| donoM ne sArA kAma sNbhaalaa| pahale sarakArI stara kI samiti bnii| jaina samAroha kiye| roDa, nagara kA nAmakaraNa prabhu mahAvIra ke nAma para rkhe| pahalI bAra cAroM sampradAya eka jhaNDe eka nizAne ke tale ikaTThe hue| phira hamane eka sAhitya samiti kA gaThana bhI kiyA, jo paMjAbI, hindI bhASA meM, jaina samUha ke lie sAhitya taiyAra kre| pahale paMjAba meM jaina sAhitya urdU bhASA meM prApta thaa| gA~voM meM gurumukhI par3hAI jAtI thI, jo Aja paMjAbI bhASA kI lipi hai / maiMne guruNI jI ke AzIrvAda se apane nirdezana meM ina donoM ko jarUrI kAma diyaa| isameM Agama anuvAda, jaina kahAnI lekhana, mUla pustakoM ke rUpa meM 50 grantha chapa cuke haiN| hindI meM abhinandana grantha kA prakAzana huA hai| isI nirvANa zatAbdI para paMjAbI vizvavidyAlaya meM jaina ceyara kI sthApanA huii| kaoNleja, skUla, dharmazAlA, pustakAlaya, aspatAla kI sthApanA huii| bhASaNamAlA kA Ayojana huA / guruNI jI kA sandeza yUnivarsiTI se rASTrapati taka pahu~cA / jaina vidvAnoM ko bhASaNa ke lie Amantrita kiyA gayA, sanmAna kiyA gyaa| yaha kArya lagAtAra cAlU hai| aba bhagavAna mahAvIra kA 2600 sAlA janma A rahA hai hameM use dharma pracAra dvArA manAnA hai| guruNI jI kI kAphI samaya se icchA thI ki prabhu mahAvIra kA sarala sacitra jIvana zAstra para AdhArita ho / maiMne guruNI jI kI icchA ko smjhaa| maiMne ravIndra jaina, mAlera koTalA aura puruSottama jaina zAstroM meM se hiNTa diye| phira prakAzita 27 granthoM kI sUcI taiyAra kii| ina donoM ne svayaM bhI lAibreriyoM se upalabdha mahAvIra caritra par3he / AdhArabhUta grantha 'mahAvIra eka anuzIlana' lekhaka AcArya devendra muni va muni zrI kalyANavijaya kRta zramaNa mahAvIra grantha ko cunA gyaa| hama ina donoM lekhakoM va grantha prakAzakoM ke AbhArI haiN| isa grantha kI pANDulipi jo zrI zrIcanda jI surAnA ne mehanata se par3hA aura saMzodhana kiyaa| unake saputra zrI rAjeza surAnA ne prakAzana meM pramukha sahayoga diyaa| zrI ravIndra jaina va zrI puruSottama jaina ke sAtha surAnA parivAra hamAre sAdhuvAda kA pAtra hai / zAstra carcA kA AdhAra muni zrI kalyANagana vijaya kRta krAmaNa mahAvIra haiN| parama pUjya uttara bhAratIya pravartaka bhaNDArI zrI padmacandra jI ma. ke ziSyaratna upapravartaka vANIbhUSaNa zrI amara muni ma. ne bhI kRpAkara kalpasUtra ke raMgIna citroM se bhagavAna mahAvIra ke jIvana se sambandhita citra lene kI svIkRti pradAna kii| unake prati AbhAra prakaTa karane ke lie zabda milanA asaMbhava hai| aba bhagavAna mahAvIra kA 2600vA~ janma - dina A rahA hai| guruNI jI kI preraNA se hamane 26vIM mahAvIra janmazatAbdI saMyojikA samiti paMjAba kA nirmANa kiyA hai| harSa kA viSaya hai ki abhI isa samiti ne prakAzana kA hAtha kAma meM liyA hai| sAtha meM sAdhvI svarNakAntA jaina pustakAlaya kI sthApanA kA kArya zurU kiyA hai| abhI taka 50 choTI pustakeM chapa cukI haiN| bhaviSya meM anya paMjAbI aprakAzita jaina sAhitya chapavAne kA irAdA hai| sabase adhika dhanyavAda dAnI sajjanoM kA hai, unhoMne apane dhana ko saphala kiyaa| ve samasta sAdhvI parivAra, lekhakadvaya, prakAzaka sabhI guruNI zrI svarNakAntA jI ma. ke AzIrvAda ke pAtra haiN| - sAdhvI sudhA jainasthAnaka aMbAlA 17.5.2000 Jain Educationa International 6 For Personal and Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya darzana buddhi kA viSaya hai, jJAna AtmA kA viSaya hai| darzana cintana kI gaharAI meM utaratA hai, jIva aura jagat kI paheliyA~ sulajhAtA hai, jabaki jJAna jIvana se mukharita hokara caritra banatA hai aura jIvana ko zreSThatA tathA pavitratA ke zikhara para pahu~cAtA hai| ta bhagavAna mahAvIra kevala eka mahAna dArzanika hI nahIM the, ve gahare jJAnI - AtmajJAnI the| unakA jJAna jIvana ke pratyeka koNa ko sparza karane vAlA, usakA pariSkAra karane vAlA hai aura jIvana ko pAradarzitA pradAna karane vAlA thA / unhoMne jo kucha kahA, pratipAdana kiyA, vaha kevala cintana kA pariNAma nahIM thA, kintu jIvana kA jiyA huA gaharA akhaNDa satya thaa| usameM jIvaMtatA thI, prANavattA thI aura eka prakhara tejasvitA thii| dUsaroM kI anubhUti ko AtmasAt karake svayaM kI anubhUti banAI thI aura vahI anubhUti abhivyakti bnii| isalie unakI vANI meM dIrghakAlIna sAdhanA kA anubhava mukharita thA / jIva mAtra kI bhAvanAoM, saMvedanAoM aura jIjiviSAoM kA spandana thA usameM, isalie vaha jIva mAtra ke kalyANa aura sukha-zAnti kA nimitta bnii| merI pUjya guruNIvaryA sAdhvI ratna zrI sudhAjI ma. kI bahuta varSoM se bhAvanA thI ki bhagavAna mahAvIra ke sAdhanAmaya aura paropakAra parAyaNa jIvana kI ghaTanAoM kA sarala aura sahaja rUpa meM likhakara sabhI ke lie prastuta kiyA jAya / 2500vIM mahAvIra nirvANa zatAbdI varSa para pUjya mahAguruNI sAdhvI ratna upapravartinI zrI svarNakAntA jI ma. ne bhI isa viSaya meM do-tIna bAra bhAI ravIndra jaina va bhAI puruSottama jaina ko preraNA dI aura apanI antara icchA AzIrvAdarUpa meM vyakta kI, ki mahAtapodhanI zramaNa zreSTha bhagavAna mahAvIra kA jIvana caritra likheN| pUjya mahAguruNI jI kI bhAvanA ko grahaNa kara preraka zabdoM kI preraNA se sphuraNA prApta kara zrI ravIndra jaina va zrI puruSottama jaina ne bhagavAna mahAvIra kA sampUrNa jIvana vRtta lipibaddha kiyaa| unhoMne aneka graMthoM kA parizIlana kiyA aura phira apanA cintana sAtha meM jor3ate hue usakA lekhana bhI kiyaa| pUjya guruNI varyA kI preraNA kA hI supariNAma Apake hAthoM meM hai / prastuta graMtha ke lekhaka hamAre dharmabhrAtA haiM, lagabhaga 30 varSoM se jaina sAhitya ke sevA meM kAryarata haiM / guruNI kI preraNA se bhAI puruSottama jaina va bhAI ravindra jaina ne hindI va paMjAbI bhASA meM jainadharma para 50 jyAdA graMtha likhe haiN| paMjAbI bhASA ke yaha lekhaka, anuvAdaka, TIkAkAra, kathAkAra haiM, jinhoMne jaina jagata ko paMjAbI logoM taka pahu~cAyA hai| donoM bhrAtAoM ne guruNI jI kI preramA se jaina AgamoM para paMjAbI TIkAyoM hai, jinameM adhikatara prakAzita ho cukI haiN| donoM ne paMjAbI vizvavidyAlaya paTiyAlA meM jaina ceyara, AcArya zrI AtmArAma jaina bhASaNa mAlA va saMskRta AvArDa kI sthApanA kI hai| mere donoM bhrAtAoM ne 10 varSoM se guruNI jI kI preraNA se prastuta graMtha bar3I lagana va mehanata se taiyAra kiyA hai| maiM svayaM ko saubhAgyazAlI samajhatI hU~ ki mujhe aise mahAna graMtha kA saMpAdana karane kA avasara milA hai| Jain Educationa International yaha varSa prabhu mahAvIra ke 2600 veM sAlA janma jayantI ke rUpa vizva bhara meM manAyA jA rahA hai| isa avasara para samiti ne do kAryoM ko apane hAthoM meM liyA hai - (1) Adizvara dhAma meM sAdhvI svarNA jaina pustakAlaya aura ( 2 ) prastuta 7 For Personal and Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha sacitra zramaNa bhagavAna mahAvIra caaritr| guruNI jI ke AzIrvAda se donoM kArya sampanna hone ke karIba haiN| isake atirikta yaha anekoM paMjAbI jaina sAhitya kI gatividhiyA~ jArI haiN| donoM kA bhASA vibhAga paMjAba dvArA sammAna ho cukA hai| isase pahale rASTrapati jJAnI jaila siMha jI, inheM zramaNopAsaka pada se vibhUSita kara cuke haiN| inakI sAhityaka va sAmAjika gatividhiyA~ satata jArI haiN| bhaviSya meM yaha deva, guru va dharmoM kI bhakti kara unake AzIrvAda prApta karate raheMge, yahI merI zubhakAmanA hai| prastuta graMtha meM unhoMne kitanA zrama kiyA hai, yaha bhUmikA se patA laga jAtA hai| isa graMtha meM unhoMne jainadharma ke donoM sampradAyoM kI mAnyatAoM kA pUrNa dhyAna rakhA hai aura koziza kI gaI hai, koI aisI bAta na likhI jAe, jisase kisI paramparA ke viruddha ho| apanI tuccha buddhi ke anusAra maiMne jo kucha saMzodhana kiyA hai, vaha saMtoSa aura samAdhAna hetu hI kiyA hai aura isako sajAne saMvArane tathA sundara citroM ko saMyojita karake eka paripUrNa pustaka svarUpa pradAna karane meM bhAI rAjeza jI sarAnA ne bhI bahata zrama kiyA hai| sabake zrama kA. sabakI sadabhAvanA kA yaha saphala sacitra bhagavAna mahAvIra kA jIvana darzana hai| isa kArya ko mujhe sauMpane ke lie merI guruNI ne yogya samajhA, isake lie natamastaka unako AbhAra pragaTa karatI huuN| kalpasUtra ke antargata bha. mahAvIra jIvana viSayaka citra prApta karAne meM upapravartaka vANI bhUSaNa zrI amara muni jI ma. ne jo AtmIya anugraha pradAna kiyA hai vaha mere lie utsAhavardhaka AzIrvAda rUpa hai| bhagavAna mahAvIra kI 2600vIM janma jayantI varSa ke avasara para hamArI eka vinamra zraddhAMjali usa parama puruSa ke caraNoM meM hai| mujhe vizvAsa hai, vItarAga deva kA yaha tapomaya divya jIvana aura unake jana kalyANakArI upadeza, adhyAtma rasa bharI tattva carcAe~ hamAre antaHkaraNa ko sadA pavitratA tathA zreSThatA ke patha para bar3hAne meM sambala bnegaa| saMpAdana kArya meM agara koI truTi raha gaI ho to maiM samasta zrIsaMgha se kSamAyAcanA karatI huuN| eka bAra maiM punaH apanI guruNI va isa graMtha kI prerikA sAdhvI sudhA jI ma. kA AbhAra prakaTa karatI huuN| donoM dharma bhrAtAoM ko isa kArya ke lie sAdhuvAda detI huuN| jaina sthAnaka -sAdhvI smRti aMbAlA zahara (ema.e., pI-eca.DI.) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prerikA zrI sudhAjI mahArAja pUjya guruNI jI upa pravarttinI sAdhvIrata zrI svarNakAntA jI mahArAja For Personal and Private Use Only sampAdikA DaoN. zrI smRti jI mahArAja Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ C sAdhvIzrI rAjakumArI jI ma. sAdhvIzrI sudhA jI ma. Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA bhArata dharma-pradhAna deza hai / yahA~ bahuta se dharmoM kA janma huA hai| jaina dharma vizva kA prAcInatama dharma hai| yaha dharma anAdi hai, zAzvata hai | jainadharma meM tIrthaMkara paramparA hai jisameM 24 tIrthaMkara bharata kSetra meM janma lete haiN| mahAvideha kSetra meM yaha paramparA zAzvata rahatI hai| isa kSetra meM tIrthaMkaroM kA kabhI abhAva nahIM rhtaa| bhagavAna RSabhadeva prathama bhikSu, prathama zramaNa tapasvI, mAne gaye haiN| unheM mAnava sabhyatA ko asi, masi, kRSi pradAna kI / striyoM ko unhoMne 64 kalAe~ va puruSoM ko 72 kalAe~ sikhaaiiN| vaha mAnava sabhyatA, dharma ke AdIzvara, vizvakarmA the| unhIM ke putra ke nAma se isa Aryavarta kA nAma bhAratavarSa pdd'aa| phira eka ke bAda 22 tIrthaMkaroM ne zramaNa (dharma) saMskRti kA pracAra kiyA / isI paramparA ke antima tIrthaMkara the varddhamAna, jJAtaputra bhagavAna mahAvIra / prabhu mahAvIra para likhanA sUrya ko dIpaka dikhAnA hai| para bhakti kI zakti se kucha bhI asambhava nahIM hai| prazna ho sakatA hai ki hamAre grantha meM nayA kyA hai ? nayA kucha nahIM hai / hamane to mahApuruSoM dvArA likhe granthoM kA anukaraNa kiyA hai| spaSTa zabdoM meM kaheM, to isa grantha meM hamArA apanA kucha nahIM, mAtra pUrva AcAryoM ne jaise prabhu mahAvIra kA guNagAna kiyA haiM unakA pavitra caritra likhA hai, hamane bhI una bhaktipUrNa zabdoM meM apanA svara milAyA hai| unhIM kA anumodanA kiyA hai / yahI anumodana hamArI bhakti hai / niryukti sAhitya niyuktikAroM meM AcArya bhadrabAhu kA nAma pramukha hai| inakA samaya vikrama kI 5vIM - 6vIM sadI hai| Avazyaka niyukti meM prabhu mahAvIra ke 27 bhavoM, svapna, kevalajJAna ke samaya vihAra kA varNana prApta hotA hai| isa niyukti meM gaNadharavAda upalabdha hai| indrabhUti Adi dvArA pAvApurI meM yajJa kA Ayojana, usameM indrabhUti Adi 11 gaNadharoM va unake ziSyoM ke bhAga lene kA varNana hai / phira prabhu mahAvIra se unakI dArzanika carcAoM kA varNana hai| isa niyukti para nimnalikhita saMskRta TIkAe~ upalabdha haiM jinakA vivaraNa isa prakAra hai 1. malayagiri vRtti 2. hAribhadrayA vRtti 3. pradeza vyAkhyA 4. vizeSAvazyakabhASya 5. TIkA 6. Avazyakaniryukti dIpikA 7. vizeSAvazyakabhASya vivaraNa 8. cUrNi Jain Educationa International AcArya zrI malayagiri AcArya zrI haribhadrasUri malladhArI AcArya zrI hemacandra jI zrI jinabhadragaNi kSamA zramaNa jI malladhArI AcArya zrI hemacandra jI zrI vijayadAnasUri jI zrI koTyAcArya zrI jinadAsagaNI mahattara 9 For Personal and Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya cUrNa meM saMskRta va prAkRta donoM bhASAe~ milatI haiN| isa cUrNi sAhitya meM pramukha Avazyaka cUrNi hai jisameM prabhu mahAvIra kI tapasyA kA varNana vizada rUpa meM milatA hai| cUrNi granthoM ke atirikta nimnalikhita granthoM meM prabhu mahAvIra kA jIvanavRtta prAkRta bhASA meM milatA hai 1. caupanna mahApuruSa cariaM 2. mahAvIra cariaM 3. mahAvIra cariaM 4. zrI tiloya pannatti 1. triSaSThizalAkA puruSa caritra 2. laghu triSaSThizalAkA puruSa caritra 3. laghu trizaSThizalAkA puruSa caritra 4. tiresaTha smRtizAstra prabhu mahAvIra kA jIvana saMskRta bhASA meM bhI nimnalikhita AcAryoM ne likhA hai| yaha grantha saMskRta bhASA meM apanA mahattva rakhate haiN| jyAdAtara grantha digambara AcAryoM ne likhe haiM vi. saM. 1126-1129 5. mahApurANa 6. purANa sAra saMgraha 7. rAyamalla abhodaya 8. caturaviMzatI jinacaritra 9. vIrodayakAvya 10. uttarapurANa 11. varddhanAma caritram 12. vIra varddhamAna caritra zrI zIlaMkAcArya zrI nemicandrasUri zrI guNacandra 1. tiresaTha mahApuruSa guNAlaMkAra mahApurANa 2. vaDhmANa kahA 3. vaDhmANa kahA 4. mahAvIra caritra 5. mahAvIra caritra 6. vaDhamANa kahA 7. vaDhamANa caritra Jain Educationa International kalikAla sarvajJa AcArya hemacandra jI somaprabha AcArya mahAmahima upAdhyAya zrI meghavijaya jI paNDita AzAdhara jI merutuMga ajJAta padamacandra amaracanda muni jJAnasAgara AcArya guNabhadra mahAkavi asaMga bhaTTAraka sakalakIrti jayamitra abhayadevasUri puSyadaMta raighU kavi naraSeNa zrI dharmakavi vikrama 868 vikrama 1141 vikrama 1139 apabhraMza sAhitya isa bhASA meM jaina sAhitya vipula mAtrA meM upalabdha hai| hindI bhASA isI bhASA se nikalI hai| kucha dUsare sAhitya ko chor3a sArA sAhitya jaina hai| prabhu mahAvIra para likhe grantha kA varNana isa prakAra hai AcArya puSpamitra 9vIM - 10vIMsadI 10 For Personal and Private Use Only 1615 20vIM sadI 15vIM zatAbdI saM. 1545 saM. 1512 saM. 1512 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAdezika bhASAoM meM rAjasthAnI sAhitya kA pramukha sthAna hai| isa sAhitya meM rAsa va purANa paramparA pramukha hai| bhagavAna mahAvIra para isa bhASA meM abhI isa bhASA ke hajAroM grantha aprakAzita haiN| nimnalikhita grantha upalabdha haiMgrantha kA nAma kavi kA nAma racanAkAla 1. mahAvIra rAsa kavi kumudacandra 2. varddhamAna rAsa kavi navalasAra 3. mahAvIrano rAsa padama kavi saM. 1609 4. varddhamAna rAsa varddhamAna kavi saM. 1665 5. varddhamAna purANa navala rAya saM. 1691 6. varddhamAna caritra kesarIsiMha saM. 1691 7. varddhamAna suvanikA kavi buddha jI 8. mahAvIra purANa manasukha sAgara 9. mahAvIra rI vinatI bhaTTAraka zubhacanda 10. mahAvIra chaMda bhaTTAraka zubhacanda Adhunika sAhitya ___ Ajakala prabhu mahAvIra para bhAratIya va videzI bhASAoM meM itanA sAhitya prakAzita huA hai jitanA kisI bhAratIya dharma saMsthApaka para kama hI huA ho| hamAre deza kI pramukha bhASA hindI, saMskRta, prAkRta, gujarAtI, urdU, marAThI, tamila, paMjAbI, phreMca, telagU, kannar3a, baMgAlI ke atirikta jarmana va aMgrejI meM sAhitya upalabdha hai| isa sAhitya ke racayitA jaina AcArya, upAdhyAya, sAdhu, sAdhvI, zrAvaka, zrAvikAe~ va videzI lekhaka haiN| usa sAhitya meM kucha cunIMdA granthoM ke nAma hama yahA~ de rahe haiM jina granthoM kI isa pustaka meM sahAyatA lI gaI hai kra. saM. pustaka kA nAma lekhaka samaya bhASA gujarAtI gujarAtI 1925 1941 1981 1929 1. zrI mahAvIra svAmI caritra vakIla nandalAla, lallUbhAI baDerA 2. mahAvIra kathA gopAladAsa jIvAbhAI 3. bhagavAna mahAvIra candrarAja bhaNDArI 4. zrI mahAvIra caritra muni harSacanda 5. zrI vardhamAna caritra sva. zrI jJAnacanda 6. bhagavAna mahAvIra kA Adarza jIvana sva. zrI cauthamala jI ma. 7. zramaNa bhagavAna mahAvIra muni zrI kalyANavijaya jI 8. tIrthaMkara varddhamAna zrI zrIcanda rAmapuriyA 9. tIrthaMkara mahAvIra (1-2) AcArya vijayaindrasUri jI 10. bhagavAna mahAvIra : eka anuzIlana AcArya zrI devendra muni jI 11. Agama aura tripiTaka : eka anuzIlana muni zrI nagarAja hindI gujarAtI hindI hindI hindI hindI hindI hindI hindI 11 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI hindI hindI paMjAbI paMjAbI hindI hindI urdU 1946 hindI hindI 12. jainadharma kA maulika itihAsa AcArya zrI hastImala jI 13. jainadharma kA maulika itihAsa (bhAga 1-2) paM. balabhadra 14. sanmati mahAvIra zrI sureza muni zAstrI 15. bhagavAna mahAvIra ravIndra jaina, puruSottama jaina 16. mahAvIra siddhAnta aura upadeza upAdhyAya zrI amara muni anuvAdaka-ravIndra jaina 17. vizva jyoti mahAvIra upAdhyAya zrI amara muni 18. cAra tIrthaMkara paM. sukhalAla jI saMghavI 19. bhagavAna mahAvIra zrI kAzIrAma cAvalA 20. mahAvIra vANI paM. becaradAsa dozI 21. vaizAlI ke rAjakumAra tIrthaMkara DaoN. nemicandra varddhamAna mahAvIra 22. kAlpanika adhyAtma mahAvIra AcArya buddhisAgara 23. bhagavAna mahAvIra muni zrI ratnavijaya 24. kyA varddhamAna vivAhita the? paM. hIrAlAla duggar3a 25. bhagavAna mahAvIra zrI kAmatAprasAda jaina 26. nirgrantha bhagavAna mahAvIra jaya bhikkhu 27. yuga puruSa mahAvIra zaradakumAra sAdhaka 28. jagaddhAraka bhagavAna mahAvIra ambAlAla narAyANa jozI 29. bhagavAna mahAvIra DaoN. zobhAnAtha pAThaka 30. kuNDalapura ke rAjakumAra bhagavAna mahAvIra jayaprakAza zarmA 31. prabhu mahAvIra nuM jIvana caritra muni ambAvijaya 32. varddhamAna (mahAkAvya) anUpa kavi 33. vIrAyaNa (mahAkAvya) 34. bhagavAna mahAvIra citra saMpuTa muni yazovijaya jI hindI aMgrejI hindI hindI hindI hindI hindI hindI hindI gujarAtI hindI hindI hindI, guja., aMgrejI English gujarAtI gujarAtI 34. Secred Book of East 36. jJAtaputra zramaNa bhagavAna mahAvIra 37. trizalAnandana mahAvIra 38. zramaNa bhagavAna mahAvIra nuM jIvana 39. mahAvIra vardhamAna 40. puruSottama mahAvIra 41. mahAvIra kA arthazAstra 42. tIrthaMkara mahAvIra Dr. Herman Jacobi hIrAlAla rasikadAsa kApar3iyA ratilAla zAha muni zrI bhadraMkara vijaya jI DaoN. jagadIzacanda jaina yuvAcArya mahAprajJa yuvAcArya mahAprajJa saMpAdaka : zrIcanda surAnA 'sarasa' gujarAtI hindI hindI hindI hindI 12 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamane yahA~ una granthoM kA varNana kiyA hai jinheM hamane par3hA yA jinake viSaya meM hameM jAnakArI prApta huI hai aura unakI sahAyatA se kucha zabda likha paaye| prabhu mahAvIra para anaginata grantha abhI aprakAzita avasthA meM bhaNDAroM kI zobhA bane hue haiN| __yaha bar3I viDambanA rahI hai ki jisa yuga puruSa ne saMsAra ko itanA kucha diyA, usa yuga puruSa kA nAma kisI bhI vaidika grantha meM nahIM pAyA jaataa| dUsarI ora prathama tIrthaMkara kA varNana veda, upaniSad, purANa sAhitya meM bharA par3A hai| isakA eka hI kAraNa hamArI samajha meM AtA hai ki prabhu mahAvIra kA yuga yajJoM, veda, brAhmaNa, pazubali, dAsa-prathA, chuAchUta kA yuga thaa| prabhu mahAvIra ne apanI ahiMsaka krAnti se ina rur3hiyoM ko jar3a se ukhAr3a pheNkaa| unhoMne veda aura brAhmaNa donoM kA prabhutva asvIkAra kara brAhmaNoM dvArA banAI varNa vyavasthA ko jar3a se samApta kara diyaa| dharma ke nAma para yajJoM meM pazubali ko kukRtya btaayaa| jAti kA AdhAra karma ko mAnA, janma ko nhiiN| strI aura dAsoM kI maNDiyA~ banda krvaaiiN| unheM apane dharma-saMgha meM barAbara kA sthAna diyaa| bhagavAna mahAvIra aura bhagavAna buddha ke kAraNa brAhmaNavAda 500 varSa taka panapa na skaa| kyoMki prabhu mahAvIra ke samaya ke rAjA bhI inhIM dharmoM ko mAnane vAle the| prabhu mahAvIra aura veda prabhu mahAvIra ne vedoM ko IzvarIya jJAna nahIM maanaa| Izvara ko jagat kA kartA nahIM maanaa| unhoMne to mukta AtmA ko paramAtmA maanaa| brAhmaNa samAja isa virodha ko sahana na kara skaa| unhoMne jainoM ko nAstikoM kI saMjJA meM rakhate hue kahA- "nAstiko veda nindk|" veda kA nindaka nAstika hai| smRtikAra ne nAstika kI paribhASA hI badala ddaalii| prabhu mahAvIra ko brAhmaNa dharma ne na pahale sthAna diyA na aba diyA hai| hA~, samaya AyA, jaba jainoM se sattA china gaI to eka brAhmaNa senApati puSya mitra ne jainadharma para itane julma kiye ki unheM bihAra, ur3IsA, baMgAla se palAyana kara rAjasthAna, gujarAta va dakSiNa bhArata AnA pdd'aa| jainoM ke pavitra sthala samApta kara diye| ur3IsA ke rAjA khAravela jainadharma ko sAre bhArata taka phailAyA thaa| vahA~ bhI yaha itihAsa kI bAta bana gyaa| dakSiNa bhArata meM jainoM para atyAcAra gupta kAla zAnti se biitaa| cAhe usa samaya ke rAjA brAhmaNa dharma ko mAnane vAle the phira bhI dUsare ko sanmAna dete the| phira kumArila bhaTTa, zaMkarAcArya, maNDana mizra ne rAjAoM ko prerita kara jainadharma para aneka pratibaMdha lgvaaye| dakSiNa bhArata meM vaiSNava dharma ke samaya zaivoM ne yaha krama cAlU rkhaa| dakSiNa bhArata ke rAjyoM meM jainoM kI saMkhyA karor3oM meM thii| isa saMdarbha meM gajarAja rAThauDa kRta 'jainadharma meM maulika itihAsa' bhAga 4 ka pRSTha 45 para likhA hai- "tiruappara aura jJAna sambandhara ina donoM ke samakAlIna zaiva santoM ne ekezvaravAda ke siddhAnta kA pracAra kiyaa|" ____"tiruappara pahale jaina sAdhu the phira zaiva bne| pUrva vyApaka prabhAva ke kAraNa unheM rAjyAzraya milaa| tiru jJAna sambandhara ko madhurApati pANDava rAja sundara pANDava ne samarthana diyaa| usakA dUsarA nAma kubja pANDava thA usane jainadharma kA parityAga kara diyaa| isI samaya tiruappara nAmaka, jo pahale dharmasena nAmaka jaina AcArya thA, vaha zaivoM se carcA meM hAra gyaa| usake prabhAva se kAMcIpati pallavarAja mahendra bdle| prathama (600-630) meM jainadharma tyAga zaiva bana gyaa|" zaivoM dvArA jainoM para kiye gaye atyAcAra kI sAkSI dene vAle poriyapurANa, madurA ke mInAkSI mandira ke citra kAphI haiN| isa taraha tamilanADu se jainadharma samApta ho gyaa| phira Andhra pradeza meM liMgAyata sampradAya ne Aga meM tela kA kAma kiyaa| rAmAnuja AcArya ne (12 sadI) meM apane abhiyAna meM jainoM kA dharma parivartana krvaayaa| ina julmoM ke do hI 13 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraNa the-jainoM ko rAjyAzraya na milanA tathA jaina saMghoM meM phuutt| muslima hamalA kara pahale gujarAta ke samudrI taTa, phira kaMdhAra ke khuzka mArga se jainadharma ko nukasAna pahuMcAte rhe| hindU yA brAhmaNa sAhitya meM to zramaNa va brAhmaNa zabda hI upalabdha hote haiN| IrAnI ne sabase pahale sindhu ke kinAre rahane vAloM ko 'hindU' khaa| phira muslima ne isI nAma se pukaaraa| mugala kAla meM isa deza ko hindustAna kahate the| Aja brAhmaNa svayaM ko hindU mAnakara jainadharma, sikkha, bauddha ko isakI zAkhA kahate haiN| para na to bhAratIya saMvidhAna kI dhArA meM aisA varNana hai aura na hI hindU sAhitya unakI bAta ko svIkAra karane ko taiyAra hai| hindU zabda bhaugolika zabda hai kisI dharma kA pratIka nhiiN| 1947 meM hindustAna do bhAgoM meM ba~Ta gayA bhArata va paakistaan| isa dRSTi se yahA~ kA hara nAgarika bhAratIya hai dhArmika dRSTi hindU nhiiN| agara aisA ho to jaina aura anya dharma kA antara spaSTa na ho| jaina kisI bhI dRSTi ne hindU dharma kA aMga nhiiN| jainoM kA apanA sAhitya, tIrthaMkara, siddhAnta va tIrthasthAna haiN| mani bauddha sAhitya meM bhagavAna mahAvIra ____ agara brAhmaNoM ne prabhu mahAvIra ko 2600 sAla taka mahattva nahIM diyA, to bhI satya samApta na ho skaa| bauddha granthoM meM prabhu mahAvIra kA 51 bAra varNana upalabdha hotA hai| yaha bAta dUsarI hai yahA~ prabhu mahAvIra buddha ke virodha meM haiN| AcArya zrI nagarAja jI ne apane grantha 'Agama aura tripiTaka' bhAga 1 meM isakA acchA saMkalana kiyA hai| DaoN. bhAgacanda jaina ne bhI isa viSaya para acchA prakAza DAlA hai| ina 51 prasaMgoM meM 32 to mUla tripiTakoM ke haiN| majjhima nikAya ke dasa .dIrghanikAya ke cAra haiM. aMgattara nikAya va saMyakta nikAya ke sAta-sAta haiN| sattanipAta meM do aura vinayapiTaka meM do ullekha haiN| ina ullekhoM meM anekoM viSayoM para buddha aura nirgranthoM kI banAI carcAoM, ghaTanAoM kA ullekha hai| bauddha granthoM se prabhu pArzvanAtha kI cAturyAma paramparA para acchA prakAza par3atA hai| prabhu mahAvIra kA nAma nirgrantha jJAtaputra AyA hai jo unakA guNa niSpanna nAma hai| nirgrantha jainadharma kA prAcIna nAma hai| jJAtR vaMza ke sapUta hone ke kAraNa vaha jJAtaputra khlaaye| jJAta licchaviyoM kI zreNI thI jisake pramukha rAjA siddhArtha the| unakI mAtA trizalA ceTakarAja kI bahina thiiN| bauddha sAhitya meM kaI sthAnoM para nirgranthoM kI tapasyA, karmavAda kI carcA hai| aneka jaina pAribhASika zabda Aye haiN| isa taraha bauddha sAhitya meM hameM eka nahIM do tIrthaMkaroM kI paramparA kA acchA jJAna hotA hai| mahAtmA buddha ke cAcA vappa bhI nirgrantha the| eka mAnyatA ke anusAra bhagavAna buddha bhI kucha samaya jaina muniyoM ke ziSya rhe| agara bauddha grantha na hote to prabhu mahAvIra ke sAre jIvana kA pramANa denA mazkila thaa| kyoMki kacha pAribhASika zabda kucha videzI lekhakoM ne prabhu mahAvIra aura buddha ko eka maanaa| kisI ne jainadharma ko bauddha dharma kI zAkhA maanaa| para tripiTaka sAhitya ne eka kSaNa meM sArI samasyA hala kara dii| itanA saba hote hue bhI bhagavAna mahAvIra ke bAre meM, jaina mAnyatA kSINa nahIM huii| jaina AcArya prabhu mahAvIra kA jIvana unake jIvanakAla va jainadharma meM aba taka likhate Aye haiN| bhAratIya sAhitya ke sirpha bauddha sAhitya meM prabhu mahAvIra kA varNana milatA hai| jainadharma kA varNana, prathama tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva kI paramparA unake dharma kA varNana veda, purANa, upaniSad sAhitya meM zramaNoM ke antargata AyA hai| buddha kA varNana to mAtra purANoM meM hai, vedoM meM nhiiN| hAlAMki buddha sAhitya meM prabhu mahAvIra ko mahAtmA buddha ke pratidvandvI ke rUpa meM citrita kiyA gayA hai| para jainadharma kA itihAsa saMgharSoM kA itihAsa rahA hai| jainoM ko mAtra brAhmaNoM se hI nahIM, bauddhoM se bhI saMgharSa karanA pdd'aa| akalaMka va AcArya haribhadra kI kathA isa bAta kA pramANa hai ki jainoM ko bauddhoM ne bhI kaSTa diye| 14 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ina saba bAtoM ke viparIta eka bhI aisA udAharaNa upalabdha nahIM, jaba kisI jaina rAjA ne kisI anya dharma para julma DhAyA ho| jaina hamezA dezabhakta loga rahe haiN| maurya yuga ho yA nanda sAmrAjya, khAravela ho yA kumArapAla; sabhI rAjAoM ne jainadharma ke sAtha anya dharmoM ko pUrNa rAjakIya saMrakSaNa diyaa| kumArapAla ne somanAtha ke mandira kA jIrNoddhAra kiyaa| jaina maMtriyoM ne jaina mandiroM ke atirikta hindU mandira va masjidoM ke nirmANa meM sahayoga diyaa| Aja bhI jaba vizvabaMdhutA va ahiMsA kI bAta hotI hai to jainadharma kA kArya sabase Age hai| ahiMsA kA sambandha jitanA mahAvIra se hai utanA kisI mahApuruSa se nhiiN| jainadharma ke bAre meM anya mithyAlApa milate haiM jinheM hamArI pAThya pustakoM meM DAla diyA gayA hai jinheM hamAre choTe bacce par3hate haiN| jaina samAja isa janma zatAbdI ke 2600 varSa para isa bAta para dhyAna dene kI paramAvazyakatA hai ki jainoM kI svatantra sattA, itihAsa, saMskRti, sabhyatA ke bAre meM adhika se adhika logoM ko paricaya karAyA jaaye| jainoM ko jainatva ke rUpa meM paricaya karAnA hogA, nahIM to jaina, bauddha kI taraha itihAsa kI bAta raha jaayeNge| paramparAe~ aise hI samApta hotI haiN| para jainoM para julma Aja bhI jArI haiN| koI bhI sattAdhArI ho koI na koI ghaTanA ghaTita ho jAtI hai| Aja bhI jaina mandiroM ke nirmANa meM rukAvaTa DAlI jA rahI hai, jainadharma ko miTAne kA dRr3ha prayatna jArI hai| 1881 se aba taka jaina alpasahAyaka samAja rahA hai para abhI bhI jainadharma ko na to svataMtra dharma mAnA gayA hai nA hI alpasaMkhyaka Ayoga meM sthAna diyA gayA hai| brAhmaNa samAja phAMsIvAdI paramparA ko Age bar3hAye hue haiN| para ina bAtoM ke lie jainoM kI ajJAnatA bhI pramukha doSI hai unakI nA koI rAjanaitika vicAradhArA hai na ant| maMca ke binA sarakAra koI bAta samajhAI nahIM jA sakatI hai na paramparA kI rakSA kI jA sakatI hai| vivAha ke viSaya meM digambara mAnyatA prasiddha jaina vidvAna paM. valabhadra jaina ke jainadharma ke maulika itihAsa bhAga-2 meM isa prakAra likhA hai| hamane pustaka ke pRSTha 52 para jo likhA hai usake prakAzana meM truTiyA~ raha gaI haiN| lAIna 16 para zvetAmbara ke sthAna para digambara par3hA jaave| rAjA jitazatru ko prabhu kA phUphA hamane paM. valabhadra jaina kI pustaka jainadharma kA maulika itihAsa ko AdhAra mAnakara likhA hai| zvetAmbara sAhitya isa rizte kA ullekha nahIM ye bAta hama apane vidvAnoM para chor3ate haiM / pAThakoM se anurodha hai ki yaha pRSTha ko zuddha karake pddh'eN| ___ "bhagavAna mahAvIra kA bAlya-jIvana uttarottara yuvAvasthA meM pariNata hotA gyaa| isa avasthA meM bhI unakA citta bhogoM kI ora nahIM thaa| yadyapi unheM bhoga aura upabhoga kI vastuoM kI kamI nahIM thI, kintu unake antarmAnasa meM unake prati koI AkarSaNa nahIM thaa| ve jala meM kamalavat unase nispRha rahate the| ve usa kAla meM hone vAlI viSama paristhiti se paricita the| rAjyakArya meM bhI unakA mana nahIM lagatA thaa| rAjA siddhArtha aura mAtA trizalA unheM gRhastha-mArga ko apanAne kI preraNA karate the aura cAhate the ki varddhamAna kA citta kisI taraha rAjya-kArya ke saMcAlana kI ora ho| eka dina rAjA siddhArtha aura mAtA trizalA ne mahAvIra ko vaivAhika sambandha karane ke lie prerita kiyaa| kaliMga deza kA rAjA jitazatru, jinake sAtha rAjA siddhArtha kI choTI bahana yazodA kA vivAha huA thA, apanI rI yazodayA ke sAtha kumAra varddhamAna kA vivAha sambandha karanA cAhatA thaa| parantu kumAra varddhamAna ne ise svIkAra nahIM kiyaa|' paM. valabhadra jaina ne yaha pramANa kahA~ se likhA hai, isakA varNana unhoMne nahIM kiyaa| kucha tathya hamane isake lie gaNi zrI kalyANavijaya jI ma. va AcArya zrI devendra muni jI ma. kA anukaraNa kiyA hai| donoM mahApuruSoM ne bhagavAna mahAvIra ke jIvana ke hara pahalU ko chuA hai| gaNi kalyANavijaya to svayaM una sthAnoM para gaye haiM, jahA~ prabhu mahAvIra padhAre the| vaha isa sadI ke pramukha jaina itihAsakAra haiN| unhoMne AgamoM ke AdhAra para prabhu mahAvIra ke vihAra kSetra ko taya kiyA hai jise sabhI vidvAnoM ne mAnya kiyA hai| 15 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya devendra muni jI kI kRti mahAvIra kA jIvana-caritra kA eka zodha prabandha hai| unhoMne sabhI likhita jIvanacaritra granthoM ko sAmane rakhakara hara bAta likhI hai| AcArya zrI devendramuni jI kI pustaka bhagavAna mahAvIra : eka anuzIlana hamAre lie AdhAra bhUta banI hai| hamArA prayAsa rahA hai ki prastuta pustaka meM zvetAmbara aura digambara mAnyatAoM kA ullekha kara diyA jaaye| prabhu mahAvIra kA jIvana caritra vibhinna samaya para vibhinna AcAryoM va vidvAnoM ne bhinna-bhinna bhASAoM meM prakAzita kiyA hai| una sabakA varNana yahA~ isalie karanA jarUrI hai ki hamane ina granthoM kA AdhAra isa pustaka meM liyA gayA hai| prabhu mahAvIra ke jIvana srota kA vivaraNa hameM ina granthoM se upalabdha hai jinakA vivaraNa isa prakAra hai kra. saM. pustaka kA nAma racayitA samaya bhASA 1. AcArAMgasUtra, zrutaskaMdha-prathama, dvitIya Arya sudharmA I. pU. chaTI zatAbdI ardha-mAgadhI, prAkRta 2. sUtrakRtAMga Arya sudharmA I. pU. chaTI zatAbdI ardha-mAgadhI, prAkRta 3. sthAnAMga Arya sudharmA I. pU. chaTI zatAbdI ardha-mAgadhI, prAkRta 4. samavAyAMga Arya sudharmA I. pU. chaTI zatAbdI ardha-mAgadhI, prAkRta 5. bhagavatIsUtra Arya sudharmA ___I. pU. chaTI zatAbdI ardha-mAgadhI, prAkRta 6. jJAtAdharmakathAMga Arya sudharmA I. pU. chaTI zatAbdI ardha-mAgadhI, prAkRta 7. upAsakadazAMga Arya sudharmA I. pU. chaTI zatAbdI ardha-mAgadhI, prAkRta 8. antakRddazAMga Arya sudharmA I. pU. chaTI zatAbdI ardha-mAgadhI, prAkRta 9. anuttaraupapAtika Arya sudharmA I. pU. chaTI zatAbdI ardha-mAgadhI, prAkRta 10. vipAka Arya sudharmA I. pU. chaTI zatAbdI ardha-mAgadhI, prAkRta 11. aupapAtika Arya sudharmA ___ I. pU. chaTI zatAbdI - ardha-mAgadhI, prAkRta 12. nirayAvalikA Arya sudharmA I. pU. chaTI zatAbdI ardha-mAgadhI, prAkRta 13. rAjapraznIya Arya sudharmA I. pU. chaTI zatAbdI ardha-mAgadhI, prAkRta 14. kalpAvataMsikA Arya sudharmA I. pU. chaTI zatAbdI ardhamAgadhI, prAkRta 15. puSpikA Arya sudharmA I. pU. chaTI zatAbdI ardha-mAgadhI, prAkRta 16. uttarAdhyayana Arya sudharmA I. pU. chaTI zatAbdI ardha-mAgadhI, prAkRta mw mw mw mw mw mr ina sabhI granthoM kA saMkalana bhagavAna mahAvIra ke samaya unake pA~caveM gaNadhara Arya sudharmA ne kiyA thaa| inameM prabhu mahAvIra ke jIvana kI pramukha ghaTanAoM kA varNana A gayA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta grantha hamArA lekhana kSetra mUlataH paMjAbI bhASA rahA hai| jinazAsana prabhAvikA, jainajyoti upapravartinI sAdhvI zrI svarNakAntA jI ma. kI preraNA se 50 ke karIba choTI-bar3I pustakeM prakAzita ho cukI haiM jinameM AgamoM ke anuvAda, kathA sAhitya, stotra sAhitya, itihAsa va purAtattva para pustakeM zAmila hai| mahAsAdhvI zrI sudhA jI kI satpreraNA aura AzIrvAda kA phala hai ki unakA sAhitya sAre saMsAra meM pahuMca rahA hai| isa bImArI kI avasthA meM guruNI svarNA Atma-bala itanA uccA hai ki lagatA nahIM ki vaha bImAra haiN| unake adhUre kAryoM ko Age bar3hAnA zrIsaMgha kA karttavya hai| hamArA jIvana unake upakAroM kI kahAnI hai| unakI preraNA se hama paMjAbI meM prathama bAra jaina sAhitya likha ske| kisI jaina sAdhvI ko bhArata ke rASTrapati ne jaina jyoti pada diyaa| paMjAbI vizvavidyAlaya ne "AcArya AtmArAma jaina bhASaNamAlA' meM bhASaNa karane kA nimantraNa diyaa| unheM pada se alaMkRta kiyaa| unakA 50vA~ dIkSA mahotsava pada unheM abhinandana grantha bheMTa kiyA gyaa| yahI nahIM prabhu mahAvIra kA 2500 sAlA nirvANa mahotsava unhIM kI preraNA va dizA-nirdeza meM manAyA gyaa| sarakArI samiti kI vaha viziSTa atithi bniiN| ye sAre kArya prathama bAra he| unakA jIvana hara sAdha-sAdhvI ke lie preraNA srota hai| hamArI guruNI jJAna kI bhaNDAra haiN| itanA saba pAkara bhI unheM ahaM chU nahIM gyaa| unake upakAroM ko bhulAnA asambhava hai| vaha pravartinI mahAsatI zrI pArvatI jI ma. kI ziSyAnuziSyA haiM pravartinI jI hindI kI prathama jaina mahilA lekhikA thiiN| unake sanmAna meM Apane iNTaranezanala pArvatI jaina avArDa sthApita krvaayaa| hamAre hara kArya meM unakA sneha va AzIrvAda rahatA hai| vaha bhaktoM ko hara kaSTa se ubAratI haiN| sAdhvI sudhA jI va sAdhvI rAjakumArI unakI do pramukha ziSyA haiN| unake parivAra meM 30 ke karIba sAdhviyA~ haiM jo sabhI sampanna parivAroM se sambandhita haiN| sAMsArika sukha-suvidhAoM se paripUrNa haiN| sAdhvI kiraNa jI, sAdhvI saMtoSa jI, DaoN. smRti jI kA pUrNa sahayoga rahA hai| sAdhvI DaoN. smRti jI bahuta hI pratibhAzAlinI sAdhvI haiN| ve adhyayanazIla haiN| isa pustaka kI pAMDulipi kA nirIkSaNa, saMpAdana va saMzodhana unhoMne atyadhika zrama se kiyA hai| sabhI sAdhvI guruNI kI sevA samarpaNabhAva se karatI haiN| ambAlA meM 32 sAla se virAjamAna mahAsAdhvI zrI svarNakAntA jI itanI prasiddha haiM ki jaina-ajaina sabhI inheM pahacAnate haiN| Apa sampradAya, bhASA, jAti ke bheda se dUra haiN| Apake guNoM kI jhalaka Apake ziSyA parivAra para bhI dekhane ko milatI hai| isa pustaka meM bhagavAna mahAvIra jIvana se sambandhita aneka raMgIna citra hameM u. bhA. pravartaka bhaNDArI zrI padmacandra jI ma. ke vidvAn ziSyaratna upapravartaka zrI amura muni jI ke sacitra kalpasUtra se prApta hue haiN| zrI amara muni jI ma. kI isa udAratA va kalA ke prati hama hArdika kRtajJa haiN| prerikA mahAzramaNI jJAnaprajJA sAdhvI sudhA jI ma. Apa sAdhvI zrI svarNakAntA jI ma. kI pramukha ziSyA haiN| sAdhvI rAjakumArI jI ke bAda ApakA sthAna hai| ApakA janma paTTI meM sampanna jaina parivAra meM huA thaa| bI. e. taka Apane zikSA grahaNa kii| Apa bahubhASAvid, vinamra pravacana bhUSaNa, zAstroM ke rahasyoM kI jJAtA sAdhvI haiN| sAMsArika dRSTi se Apa mahAsAdhvI zrI svarNakAntA jI kI bhAnajI haiN| Apa sabhI kAmoM ko sahaja DhaMga se kara DAlatI haiN| hamAre jIvana para Apake athAha upakAra haiN| guruNI jI kI hara bAta kA phaisalA lene kA adhikAra ApakA hai| Apa dharma-pracAra meM preraNA detI rahatI haiN| paMjAbI sAhitya kI satata dhArA ko Apa prajvalita rakhatI haiN| guruNI jI ke bhaktoM ko dharma kAryoM kI preraNA detI rahatI haiN| kaI varSoM se ApakA Agraha thA ki paMjAbI sAhitya paMjAba taka sImita hai| hameM eka sarvamAnya prabhu mahAvIra kA jIvana-caritra taiyAra karanA caahie| unakI balavatI preraNA isa varSa raMga laaii| 17 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saubhAgya se agalA varSa prabhu mahAvIra ke janma-kalyANaka ke 2600 varSa samApta hogaa| usa avasara para hindI bhASA meM hamArA yaha choTA prayAsa hai| isake lie hama punaH sva. AcArya devendra muni jI ma. va gaNi kalyANavijaya jI ma. ko punaH praNAma karate haiM jinake granthoM ke kAraNa hama isa kArya ko sahajatA se ka paaye| hama una sabhI granthoM va prakAzakoM ke AbhArI haiM, jinake granthoM kI hamAre dvArA sahAyatA lI gaI hai| hama zramaNasaMgha ke cartutha AcArya DaoN. ziva muni ke AbhArI haiM ki unhoMne hameM AzIrvAda diyaa| sAtha hI muni zrI jayacanda jI ma. va vIrendra muni ke sujhAvoM ke lie AbhAra prakaTa karate haiN| yaha grantha sacitra hai| ina sabhI citroM ke lie Apa isa grantha ke vyavasthApaka jaina jagat ke prasiddha vidvAn, bhAI zrI zrIcanda jI surAnA ke AbhArI haiM, jinakI kRpA se hameM citra mile| jinakA sahayoga isa prakAzana meM kAma aayaa| bhAI rAjeza jI isa grantha ke prakAzaka haiM unakA sahayoga bhI kisI se kama nhiiN| hama samasta surAnA parivAra va prakAzana vibhAga ke karmacAriyoM ke AbhArI haiM jinhoMne bhASA va lipi kI kaThinAiyoM ko jhelA aura zramapUrvaka zuddha mudraNa kraayaa| sabase bar3hakara hama dAnI sajjanoM ke AbhArI haiM jinhoMne guru-bhakti va prabhu-bhakti kA pramANa dete hue apane dravya kA sadupayoga kiyaa| ___hama donoM (ravIndra va puruSottama) prerikA va samasta sAdhvI parivAra isa grantha ko jinazAsana prabhAvikA, jaina jyoti, mahAzramaNI jaina paMjAbI sAhitya kI prathama prerikA, lekhikA, zAstra marmajJa guruNI, upapravartinI zrI svarNakAntA jI ma. ke kara-kamaloM meM bheMTa karate haiN| prabhu mahAvIra ke 2600 sAlA janma-dina para hamArI bheMTa svIkAra kreN| vidvat janoM se prArthanA hai ki isa grantha ke lekhana prakAzana meM bahuta-sI truTiyA~ raha jAnA svAbhAvika hai| vicAra bheda koI raha sakatA hai jisake kAraNa kisI kI mAnyatA paramparA ko AghAta pahu~cA ho, to hama mana, vacana, kAyA se prabhu mahAvIra kI sAkSI se kSamA mA~gate haiN| hamArA hindI bhASA meM prathama prayatna hai| vidvat jana isa grantha meM acchI bAta grahaNa kreN| jo truTiyA~ hoM, vaha hamArI jholI meM DAla deN| lAibrerI kI pustakoM ke lie AcArya vimala muni jI ma., sAdhvI DaoN. sAdhanA jI ma. va AcArya nityAnaMda jI ma. kA AzIrvAda va sahayoga hameM milatA rahA hai| isa mahattvapUrNa sahayoga ke lie dhanyavAda ke pAtra haiM! eka bAra meM punaH isa grantha kI AzIrvAdikA sAdhvI rAjakumArI jI ma., prerikA sAdhvI sudhA jI ma. tathA saMpAdikA DaoN. smRti jI ma. kA AbhAra prakaTa karate haiN| jina vidvAnoM ne sujhAva diye unake bhI AbhArI haiN| vaha saba sAdhuvAda va dhanyavAda ke pAtra haiN| 18 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta pustaka kI prerikA divya vibhUti zrI. sudhA jI ma. -pravacana prabhAvikA sAdhvI zrI kiraNa jI ma. ___ mahAn kAryoM ko karane kI sapreraNA mahAmAnavoM kI antaHsthalI se svataH udbhUta hotI hai| vartamAna yuga meM vardhamAna mahAvIra kI jIvanI ko jana-jana taka pahu~cAne kA sukArya yadyapi bahuta samaya se hamAre mana meM taraMgita thA tathApi isa mahAn kArya ko preraNA milI hai-divya vibhUti mahAsatI zrI sudhA jI mahArAja se| svarNamaya nakSatra-khacita jaina gagana kA Apa eka vilakSaNa nakSatra haiM, dhruvatArA haiM, AdhyAtmika pakSa se Apa upapravartanI zrI svarNakAntA jI mahArAja kI suziSyA haiM dharmaputrI haiM, to bhautika pakSa se unakI bhAnajI haiN| ___ agasta mAha kI prathama tithi ko san 1943 meM paMjAba rAjya ke paTTI nagara meM zrI trilokacanda jI evaM zrI kauzalyAdevI jI ke sugRha meM ApakA janma huaa| paMjAba kI vIra prasUtA bhUmi Ana-bAna aura zAna ke lie vizva-vikhyAta hai, jisane zUravIroM, dAnavIroM, RSi-muniyoM, bhaktajanoM jaise ratnoM ko janma dekara apane Apako dhanya kiyA hai| itihAsa isa bAta kA sAkSI hai ki guru govindasiMha jaise zUravIroM kI karmabhUmi aura nAnaka jaise bhakta-ziromaNi, AcArya zrI AtmArAma jI ma. jaise mahAn santoM evaM mahAn vyaktitva ko janma dene vAlI mahAn yahI paMjAba kI pAvanadharA hai| itihAsa kI punarAvRtti hotI hI hai| paramparA ko kAyama rakhate hue jaina jagata kI jIvanta jyoti guruNI zrI sudhA jI ma. ne bhI isa aMcala ko apane svanAma dhanya jIvana se gauravAnvita kiyaa| AdhyAtmikatA kA vAtAvaraNa to pariveza se milA hI kintu AcArya samrAT zrI AtmArAma jI ma. jaise mahAn santa kI jIvanayAtrA ke antima kSaNoM meM unakI aparimita sahiSNutA, vedana kSamatA dekhakara Apake hRdaya meM vairAgya ke aMkura phUTa pdd'e| zanaiH-zanaiH vairAgya ke nanheM paudhe ko vRkSa banane ke anukUla vAtAvaraNa milatA rahA aura jaba yaha mahAn vRkSa apanI zItalacchAyA se dharAdhAma ke Atapa tapta jana ko chAyA dene ke lie Atura ho uThA to vivaza hokara pArivArika janoM ko dIkSA kI AjJA denI pdd'ii| 14 pharavarI 1965 ke zubha dina zrI premacandra jI ma. va zrI hemacandra jI ma. ke pAvana sAnnidhya meM Apane hariyANA pradeza ke kaithala prAnta meM sarvavirati dIkSA aMgIkAra kI aura taba se upapravartinI zrI svarNakAntA jI ma. kI dvitIya ziSyA ke rUpa meM dharma kI prabhAvanA anavarata kara rahI haiN| ahaMkAra rahita, sarala, saMyamapUrNa ApakA jIvana svarNa kI taraha anupama hai| sAdhvI zrI svarNakAntA jI ma. jaisI uccakoTi kI sAdhvI ratnA ke lie eka suziSyA kI bhA~ti Apake hRdaya meM pUrNa samarpaNa va niSThA kA bhAva hai| Apake mukhamaNDala para teja ke sAtha karuNA, prabhAva ke sAtha niSThA, tathA vyAvahArikatA ke sAtha AdhyAtmikatA kA maMjula samanvaya hai| jisa prakAra nadiyoM meM gaMgA, puSpoM meM gulAba, vRkSoM meM candana 19 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ va nakSatroM meM candramA hai| usI prakAra svarNamAlA kI Apa samujjavala maNi hai| ApakI vANI se sadpreraNA pAkara aneka AtmAoM ne apanI jIvanadhArA ko nUtana AyAma diyA hai| tapasyA ke kSetra meM bhI Apake varSItapa, aThAI vrata Adi kI tapasyAe~ mahatI upalabdhiyA~ haiN| bhaMDArI zrI padmacaMdra jI ma. dvArA Apako 'pradIpta tapasvinI' kI padavI se alaMkRta kiyA gayA hai| Apa jaisI tapa-tyAga-saMyama samarpaNa kI pratimA ke dIrghAyutva va uttama svAsthya kI maMgala kAmanA karate haiN| ApakI preraNA se 24veM tIrthaMkara vardhamAna bhagavAna mahAvIra kI jIvanI prakAzita hone jA rahI hai yaha bahuta hI khuzI kA prasaMga hai isako par3hane se jana jIvana ko preraNA milegii| isake lekhaka zrI ravindra kumAra jaina aura zrI puruSottama jaina jinhoMne apanA kImatI samaya nikAlakara isa grantha ko likhane meM pUrA-pUrA jIvana kA lAbha liyaa| aise hI yaha bhaviSya meM dharmakAryoM meM samaya lagAte rhe| __eka bAra punaH maiM divya vibhUti, isa grantha kI mahAn prerikA pradIpta tapasvinI guruNI zrI sudhA jI mahArAja ke prati zAsaneza prabhu se yahI prArthanA karatI huuN| ki yugoM taka ApakA mArgadarzana hama sabako aura samAja ko prApta hotA rhe| ApakI zakti vRddhiMgata hokara samAja nirmANa kI dizA meM lagI rahe aura Apake punIta AzIrvAda aura jIvanotthAna va sAhitya racanA kI preraNAe~ sabako mile| ApazrI jI kI sadaiva jaya vijaya ho| svAsthya lAbha, vRddhi nirantara hotI rhe| merI lAkha-lAkha zubha kaamnaaeN| isI maMgala kAmanA, maMgala yAcanA ke sAtha-sAtha namAmi tAM yasyA matiH srlaa| namAmi tAM yasyA AkRtiH srlaa| namAmi sudhAsama antaHsantoSadAyinI yasyA gatiH yasyA jAgRtiH srlaa|| 20 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JAINISM IN PUNJABI LANGUAGE (Contribution of Ravinder Jain & Puruhottam Jain) -Dr. Dharam Singh Jainism belongs to the 'sramanic' tradition, the earliest religious tradition in India and perhaps in the world. It is said to be not only pre-Vedic in origin but also distinct from and some times contradictory to Vedic metaphysics and moral values. In fact, the origin of Jainism can be traced to pre-historic times : the founder of Jainism and first of the 24 Tirthankaras of Jainism, Lord Rishabh, belongs to pre-historic era. References to him are found in the Rig Veda, the earliest extent religions literature in India. It can be easily concluded from such references that, one, Jainism belongs to pre-Vedic times and, second, it was quite a popular tradition during the RigVedic days. Among the peculiar characteristics of Jainism are its refusal to have faith in the existence of an ultimate Reality responsible for the creation, preservation and ultimate destruction of this manifest world (Jainism believes in the plurality of soul), stress on a simple and austere life and cultivation of moral and ethical values in personal as well as in social life. The Jainas are strictly vegetarian and they give paramount importance to celebacy/chastity. The Karma plulosophy in Jainism is perhaps the most detailed and comprehensive. Emphasis herein is on performing good, selfless deeds, and finally to cause cessation of all Karma. These and such other metaphysical and moral tenets of Jainism are summed up in the nine tatva and have been discussed in detail in all the 45 agams of the faith. In fact, Jainism is quite a new name given to the tradition. In the Vedas and the Puranas it has variously been written as arihat or arihan. It has also been called nirgranth or nigganth. It has been so called since it is not a religion of the Book, i.e., a religion having faith in revelatory word and since it refused to accept the revelatory character of the Vedas. In some of the Jain sutras, Jin Shasan, Jin Marg and Jin Bachan have also been use as synonyms of Jainism. Thus, Jainism is a distinct and independent religion of Indian origin. However, Hinduism has tried to own the Jaina Tirthankaras either as attributive names of Vishnu or Shiva or as their incarnations. This is not something new as Hinduism has always tried to assimilate any other tradition that came in contact with it. Lord Buddha and even Guru Nanak have also been referred to as incarnations of Vishnu, a Hindu god. Almost all the Jaina Shastras are originally in Prakrit/Ardh Magadhi. This is unlike the early Hindu belief which declared Sanskrit to be a language of gods, the only language which could convey divine ideas. The Jaina Shastras are in a language comprehensible to common man. However, later on when Jain scholars and savants received royal pationage beginning with King Vikramadityais rule, these Shastras came to be transcribed in Sanskrit language. May be, these scholars under royal pationage wanted to write in a language different from that of the common man. Although the last Tirthankar (Lord Mahavira) of Jainism was born and received enlightenment in East India yet be travelled quite extensively throughout the Punjab. The Jaina 29 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sources refer to places like Kankhal (near Haridwar), Hastinapur (Meerut), Kurukshetra, Rohtak, Jind, Narnaul, Hansi, Sialkot and Bhera (Sindh Sobir Desh) etc. which Lord Mahavira visited during his preaching odysseys, thus covering almost the entire Punjabi-speaking region. Unfortunately however, there was almost no Jaina literature in Punjabi until the middle of the 20th century. The very fact that there are quite a sizeable number of people in Punjab belonging to Jaina tradition and the very fact that the region was associated with the life of Lord Mahavira demanded that there should be some literature in Punjabi to make the local populace familiar with the lives of the Jaina Tirthankaras; their contemporary society, their teachings and the masses' response to these teachings; the Jaina Shastras and their place vis-a-vis scriptures of other traditions; and the present state of Jainism and the Jainas. The task fulfil these demands was rather orduous, but the challenge was accepted two young men from the Malwa region-Ravinder Kumar Jain of Malerkotla and Purushottam Jain of Dhuri. These 'brothers-in-faith' have rendered yeomen's service in publishing a lot of Jaina literature in Punjabi. They have been the first to render several of the sutras into Punjabi, besides writing several books on the life of Mahavira, Jaina philosophy and society. Their attempts becomes all the more admirable since neither of them is an academician by profession. There is a selfless job-no personal motives except the desire to serve their mother-tongue and to carry the Jaina literature to each Punjabi-knowing house. They have, in this venture, been encouraged, inspired, helped and guided by Jain Sadhvi Shri Swarn Kanta Ji Maharaj who. is herself deeply interested in literacy activities. It will not be an exaggeration to say that the literacy potential in these two young men was discovered and brought out by her. We give below a gist of their workso 1. Bhagwan Mahavira, a biography of Lord Mahavira, has been the first such biography in Punjabi language. Based on the information called from about 150 volumes in Sanskrit, Prakrit, Hindi, Gujrati, Urdu, Upfrance and English, the book gives a scientific and object view of various events from the Lord's life. It includes about 40 pictures relevant to the Lordis life. 2. Jain Dharma: Ik Sankhep Jankari (Jainism: A brief introduction) is the only book in Punjabi dealing with Jaina history, religion, literature, philosophy etc. Comprising about 250 pages, the book has been recommended for under-graduate students. 3. Puratan Punjab Vich Jain Dharma (Jainism in Ancient Punjab) is a very useful book in so far it provides very valuable information on the 'Tirthankaras' visits to Punjab, and makes very interesting comments on the contemporary life. It also gives photographs of some ancient Jaina idols, manuscript specimen, genaeological tables etc. The book was released on 27th February, 1987 by Giani Zail Singh, the then President of India. 4-6. Bhagwan Mahavira de Updesh (Teachings of Lord Mahavira), Jain Sahit te Sanskriti di Ruprekha (An outline of Jaina Literature and Culture) and Jain Agamlik Jankari (Jain Agams : An introduction) are some of the brief pamphlets prepared by them. Such handi literature serves a very useful purpose in cultivating moral and ethical values among especially the youth. 7. Bharati Sahit Vich Bhagwan Mahavira (Lord Mahavira in Indian Literature) is an illustrated catalogue of whatever has been written on Lord Mahavira in Buddhist and other Indian religious literature. Jain Educationa International 22 For Personal and Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. Jain Dharma de Itihasik Mahapurakh (Historical personalities of Jainism) is a collection of stores taken from scriptures. These stores with moral lessons attached to them are a compulsory reading for the youth. 9. Anjane Rishte, in Hindi, is a perceptive study of dreams reverse etc. had by Purushottam Jain. The author makes the work readable and interesting by relating these to the fundamental principles of Jainism. The book has been very well received by the Hindi world. The due has rendered invaluable service by translating into Punjabi some of their scriptures and a few other books on Jaina literature and Philosophy. It is for the first time that the Jain scriptures have become available in Punjabi. 1. Bhagwan Mahavira : Siddhant te Updesh : It is the Punjabi translation of Upadhyay Amar Muni's book in Hindi. It is a very useful handbook on Jain literature and philosophy. 2. Sri Uttaradhyayan Sutra : One of the main four sutras, is send to contain essence of Jainism-as Dhammapada is in Buddhism, Gita in Hinduism and Japuji in Sikkhism. It comprises detailed information on Jain history, philosophy, tradition, tatva etc. Although several excess of this have been available in Sanskrit and Prakrit and translation in several European languages. It is the first translation-cum-commentary in Punjabi. Besides, the Punjabi edition also makes useful comparisons with scriptures from other traditions. 3. Sri Sutra-Kritang Sutra, the second of the main 11 angs is in two volumes and contains denunciation by Lord Mahavira of the contemporary 363 traditions. The Punjabi translation-cumcommentary makes an analytical study of several schools of philosophy. 4-9. Nirayavalika Sutra comprises five subordinate angs. It narrates the history of Vaishali including the war between King Shrenik, King Konik and their brothers. The remaining up-angs give details about the lives of some of the Tirthankaras as well as about the inition ceremonies of several Jain monks (Sadhus) and nuns (Sadhvis). These latter are still unpublished. 10. Saman Sutra, a common volume prepared jointly by all the four sects of Jainas at the time of the 25th Centenary Nirvan Celebrations of Lord Mahavira. The Punjabi translation by these young scholars is of paramount value. 11. Upasak Dushang Sutra is the fifth of the 11 angs is comprises information in 10 devotees who observe the twelve fasts of the laity. These devotees come from different walks of life in society such as peasant, trader, all of whom are quite affluent. 12. Giata Dharma-kathang is a narrative and gives useful historical information about Mallinath, the only woman Tirthankar. It is under print. 13. Nirayavalika, a collection of five books on up-angs, is a translation in Punjabi by Acharya Shri Atma Ram Ji Maharaj, a renowned savant of Jainism, Sadhvi Swarn Kanta Ji was the Chief Editor, with Ravinder Jain and Purushottam Jain assisting her in the editorial talk. 14. Bir Thui, a rendering in Punjabi in the form of an independent book of a chapter from the Sutra-Kritang Sutra. The text, believed to the oldest form of poetry, is a enlogy (Thui) of Lord Mahavira (Bir). It is an excellent specimen of the poet's prosodic art. 15. Bhagwan Mahavira de Panj Siddhant, a translation of the known Jain saint and scholar Shri Gyan Muni, discusses in detial and in easily comprehensible style five principles of Lord Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Mahavira such as non-violence, anekantvad, aparigrahi, Karm and Ishvaravad. It is a very useful treatise for anyone interested in Jain religion and philosophy. 16-17. Bhaktamber Stotra, by Acharya Shri Mantung and Kalyanmandir Stotra, by Acharya Shri Siddhasen Diwakar, are invocation to Lord Rishabhdev and Lord Parshvanath. These have been rendered into Punjabi for the first time and are quite useful for Punjabi-knowing devotees. 18. Dashavaikalika Sutra, a basic Jain text a study of which is mandatory for anybody desirous of receiving initiation (diksha) as a monk or nun. It comprises all the rules and regulations governing the life of ascetics. It has also been translated in Punjabi for the first time. 19. Sandhu Prakaran, a sort of nitishastra, is an excellent treatise on the art of leading at noble, successful life. The makes an interesting reading for the Jainas as well as the general readers. 20. Anmol Bachan, a collection of some of the more meaningful sayings of Sadhvi Shri Swam Kanta Ji Maharaj, has been rendered in Punjabi. It is a good specimen of their editorial skill. 21. Asthanjali is a felication volume presented to Jain Acharya Shri Vimal Muni Ji Maharaj on the 50th anniversary of his 'dikshai. Shri Ravinder Jain and Purushottam Jain are Chief Editors of the volume. 22. Besides writing and translating scriptures and other literature in Punjabi, these 'brothersin-faith' have also tried their pen in Hindi. Mahashramani is a 250 pages felicitation volume, with a foreword by Giani Zail Singh, presented to Sadhvi Shri Swarn Kanta Ji on the 40th anniversary of her 'diksha". The catalogue of publication given above is not exhaustive, rather it is only a selective list. Our aim simply is to show that Shri Ravinder Jain and Shri Purushottam Jain have been the first to attempt to write and publish works on Jain religion, history, literature and philosophy in Punjabi. Because of being the first attempt these works of their short-comings. One such drawback is the lack of the availability of theological/philosophical terms in Punjabi and the use by the authors of Hindi/Sanskrit terms. Second, the authors always seem to be in tearing hurcy. This compled with the authorsi lack of academic training has resulted in some printing and methodological mistakes. In spite of such minor short-comings the attempts by Shri Ravinder Jain and Shri Purushottam Jain deserve high appreciation from his community and the Punjabi literacy circle. Jain Educationa International 24 For Personal and Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA ? 1. zramaNa saMskRti kI rUparekhA 2. jaina mAnyatAoM ke AroM kA saMkSipta varNana sRSTi vikAsa kI kahAnI 3. jainadharma kI tIrthaMkara paramparA : eka vizleSaNa 4. Adi tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva 5. anya tIrthaMkaroM ke viSayoM meM Avazyaka jAnakArI khaNDa 2 1. sAdhanAkAla 1. bhagavAna mahAvIna pUrva bhavoM kA varNana 2. bhagavAna mahAvIrakAlIna paristhitiyA~ 3. mahAvIra kA janma mahotsava, bacapana, vivAha va saMkalpa 4. dIkSA - kalyANaka 1. kevalajJAna mahotsava 2. gaNadhara saMvAda 3. tIrtha sthApanA anukramaNikA 1. tIrthaMkara mahAvIra dvArA dharma pracAra khaNDa 1 Jain Educationa International khaNDa 3 khaNDa 4 khaNDa 5 For Personal and Private Use Only kahA~ ? mr ww v 6 8 15 17 23 38 43 57 61 107 111 134 139 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International ke prakAzana ke suavasara para hArdika zubhakAmanAoM sahita HISSARIA INDUSTRIES C-28, Industrial Area Hanumangarh Jn.-355 512 For Personal and Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ G upa pravarttanI sAdhvIratna zrI svarNakAntAjI mahArAja For Personal and Privat C lain Educationa International Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - khaNDa 1 (1) zramaNa saMskRti kI rUparekhA (2) jaina mAnyatAoM ke AroM kA saMkSipta varNana : sRSTi vikAsa kI kahAnI (3) jainadharma kI tIrthaMkara paramparA : eka vizleSaNa (4) AditIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva (5) anya tIrthaMkaroM ke viSayoM meM Avazyaka jAnakArI (tIrthaMkara caritra) / - RREDMINERAL - GA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa saMskRti kI rUparekhA saMsAra meM eziyA mahAdvIpa bahuta se dharmoM, sabhyatAoM evaM saMskRtiyoM kI janma bhUmi hai| eziyA mahAdvIpa meM bhAratavarSa hI vaha puNya dharA hai, jise saMsAra ke cAra dharmoM ko janma dene kA saubhAgya prApta hai| ye cAra dharma haiM - (1) vaidika dharma (2) jainadharma (3) bauddha dharma tathA (4) sikkha dharma / prAcIna kAla se hI isa dharA para eka aisI saMskRti panapI, jo AryoM ke Agamana se pahale isa dharA para sthApita ho cukI thii| isa saMskRti ke saMsthApaka vrAtya, zramaNa arhat, arha va paramahaMsa the / isakA varNana saMsAra kI prAcInatama pustaka Rgveda meM sasammAna huA hai| ye loga tapasyA meM vizvAsa rakhate the / jAti-pA~ti, aspRzyatA, yajJa Adi kriyAkANDa, pazubali ke parama virodhI the / ye varNa-vyavasthA meM bhI vizvAsa nahIM rakhate the / tapasyA ke atirikta ye loga na to veda ko mAnate the, na hI brAhmaNa saMskRti dvArA svIkAra kisI anya grantha ko mAnate the / ina logoM kI apanI paramparA thI / inake do varga the- (1) tyAgI zramaNa ( mahAvratI), (2) tathA upAsaka zrAvaka (aNuvratI) varga / zramaNa AtmA, paramAtmA, punarjanma, sRSTi, svarga, naraka va mokSa ke bAre meM svatantra vicAradhArA rakhate the / tapasyA, dhyAna dvArA yaha varga AtmA ke svarUpa kA cintavana karatA thA / itihAsakAroM ne isa jAti kI vicAradhArA ko zramaNa saMskRti kA nAma diyA hai, jinake netA prathama dharma - unnAyaka vizva ko karma kA upadeza dene vAle tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva the / RSabhadeva kA varNana Rgveda ke atirikta bhAgavatapurANa zrImad Adi meM bahuta hI vistAra se AyA hai| isa jAti ke kucha cihna dakSiNa bhArata kI drAvir3a jAti meM dekhe jAte haiN| AryoM kA inase prathama saMgharSa gaMgA-yamunA ke kinAre taka huaa| phira AryoM ne inakI dharma-saMskRti ko apanAnA zurU kiyaa| isI kAraNa se bhagavAna RSabha ko viSNu va ziva ke avatAroM meM zAmila kara aura inheM apane DhaMga prastuta kiyaa| bhagavAna RSabhadeva ne mAnava jAti ko svAvalambana kA pATha pddh'aayaa| unhoMne puruSa ko 72 kalAe~ va striyoM ko 64 kalAe~ pradAna kara naI sabhyatA ko janma diyaa| isa prakAra zramaNa saMskRti meM RSi va kRSi donoM sAtha-sAtha cle| isake viparIta Arya loga ghumakkar3a jAti ke the / vaha kabIloM meM rahate the / bahudevavAda meM vizvAsa karate the / AtmA, paramAtmA va punarjanma ke bAre meM AryoM kI mAnyatA taba taka spaSTa na ho sakI thii| isI kAraNa vaidika saMskRti meM kahIM bhI kisI stara para ekarUpatA nahIM hai| vaidika saMskRti eka taraha se brAhmaNavAda, yajJa, pazubali, jAtivAda meM vizvAsa karatI hai| vahIM zramaNa saMskRti ina bAtoM kA virodha karatI hai| vaidika saMskRti ne SaDdarzana kI dArzanika paramparA ko janma diyaa| phira isI paramparA meM Age calakara avatAravAda ke mAdhyama se purANoM dvArA brAhmaNavAda kA khUba prasAra huA / mahAbhArata, rAmAyaNa se lekara bhakti paramparA taka isa dhArA kI bahuta-sI zAkhAyeM phUTI aura vikAsa ko prApta huiiN| zramaNa saMskRti ke prAcIna pA~ca rUpa mAne gaye haiM- (1) jaina (nirgrantha), (2) zAkya (bauddha), (3) AjIvaka niyativAdI, (4) geruka, tathA (5) taaps| pahale do bhAga Aja bhI jaina va bauddha dharma ke nAma se jAne jAte haiM / antima tIna rUpa vaidika saMskRti meM ghula-mila gaye / zramaNa saMskRti ne upaniSad vicAradhArA, gItA, purANa va sAMkhya darzana ko khUba prabhAvita kiyaa| jitanA ahiMsA va karuNA kA upadeza ina granthoM meM milatA hai, saba para jainadharma kA prabhAva hai| vaidika dharma avatAravAda meM vizvAsa rakhatA hai| jainadharma AtmA se paramAtmA banane meM vizvAsa rakhatA hai| jainadharma meM avatAravAda ke lie cAhe koI sthAna na ho, para dharma ke mAmale meM eka Thosa mAnyatA sthApita hai ki saMsAra meM kabhI bhI sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only 3 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma kA anta nahIM hotaa| samaya-samaya para hara kSetra meM tIrthaMkara janma lete rahate haiN| tIrthakara apane kSetra aura kAla meM dharma kA saMdeza dete haiN| jambadvIpa ke bharatakSetra meM hama saba jIvana yApana karate haiN| isa kSetra meM aneka tIrthaMkaroM ne samaya-samaya para jinadharma kA upadeza diyaa| videha kSetra meM 20 viharamAna tIrthakara sadaiva vidyamAna rahate haiN| jainadharma : eka svatantra va prAcIna dharma sva. AcArya zrI devendra muni jI ma. apane grantha "mahAvIra : eka anuzIlana" pRSTha 7 para likhate haiM "yaha sAdhikAra kahA jA sakatA hai ki jainadharma vizva kA sabase prAcIna dharma hai| yaha na to vaidika dharma kI zAkhA hai, na bauddha dharma kii| jainadharma eka sarva svatantra dharma hai| yaha satya hai ki jainadharma zabda kA prayoga vedoM, tripiTakoM va jaina AgamoM meM nahIM milatA, jisake kAraNa tathA sAmpradAyika abhiniveza ke kAraNa kitane hI itihAsakAroM ne jainadharma ko arvAcIna mAnane kI bhayaMkara bhUla kI hai| hameM unake aitihAsika jJAna para tarasa AtA hai|" apanI bAta ke pramANa meM vaha zrI lakSmaNa zAstrI jozI kA pramANa dete haiM, jinhoMne apanI pustaka "vaidika saMskRti kA vikAsa' meM likhA hai-"jaina va bauddha dharma vaidika saMskRti kI hI zAkhAe~ haiM / yadyapi sAmAnya manuSya inheM vaidika nahIM maantaa| sAmAnya manuSya kI isa bhrAnta dhAraNA kA kAraNa hai ina zAkhAoM kI veda virodhI klpnaa| saca to yaha hai ki jainoM aura bauddhoM kI tIna antima kalpanAe~-karmavipAka, saMsAra kA baMdha aura mokSa yA mukti antatogatvA vaidika hI haiN|" para zAstrI jI kI ye bAteM mUlataH galata haiN| vedoM meM to AtmA aura mokSa kI kalpanA nhiiN| isa saMdarbha meM e. e. maikDonelDa kA mata hai-"panarjanma ke siddhAnta kA vedoM meM saMketa nahIM miltaa|" para eka brAhmaNa grantha meM yaha ukti milatI hai- "jo loga vidhivat saMskAra Adi nahIM karate vaha mRtyu ke bAda punaH janma lete haiM aura bAra-bAra mRtyu kA grAsa banate haiN|" vaidika saMskRti ke tIna mUla tattva haiM-yajJa, brAhmaNa aura vrnn-vyvsthaa| tInoM kA jaina va bauddhoM ne virodha kiyA hai| DaoN. lAsena ne buddha aura mahAvIra ko eka mAnA hai kyoMki jaina aura bauddha paramparA kI mAnyatAoM meM aneka samAnatAe~ haiN| pro. vebara ne jainadharma ko bauddha dharma kI zAkhA batAyA hai| para ina sabhI galata dhAraNAoM kA anta karane vAle jarmana ke vidvAn pro. harmana jaikobI ne jaina va bauddha AgamoM ke AdhAra para, tarkoM se siddha kiyA-"jaina aura bauddha donoM svatantra dharma haiN| itanA hI nahIM balki jainadharma bauddha dharma se purAnA bhI hai| jJAtaputra zramaNa bhagavAna mahAvIra isake antima pracAraka (unnAyaka) the| unase 250 varSa pahale kAzI nareza rAjA azvasena va vAmAdevI ke putra bhagavAna pArzvanAtha ho cuke the, jinakA nirvANa I. pU. 777 pUrva huA thaa|" isa taraha pro. jaikobI ke bAda kisI bhI vidvAn ne jainadharma bauddhadharma ko eka batAne kA sAhasa nahIM kiyaa| kintu unakI ziSya paramparA ke vidvAnoM ne bauddha granthoM ke saMdarbha se bhagavAna mahAvIra kA varNana prastuta kiyaa| bauddha granthoM meM bhagavAna pArzvanAtha ke cAturyAma kA varNana isa bAta ko siddha karatA hai ki jainadharma mahAtmA buddha se pahale saMsAra meM thAsvayaM buddha jIvana ke Arambha meM isa paramparA meM dIkSita hue the| unake cAcA vapya nirgrantha paramparA ko mAnate the| pro. harmana jaikobI ne Age likhA hai-"isa bAta kA koI pramANa nahIM ki pArzvanAtha jainadharma ke saMsthApaka the| jaina paramparA prathama tIrthaMkara RSabhadeva ko hI jainadharma kA saMsthApaka mAnane meM eka mata hai| isa mAnyatA meM satya kI saMbhAvanA hai|" | 4 - sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sindhu ghATI kI sabhyatA se prApta kAyotsarga sthita yogI kI pratimA, svastika cihna jainadharma kI prAcInatA kA mu~habolatA pramANa hai| DaoN. jaikobI kA samarthana DaoN. rAdhAkRSNa, DaoN. sTIvensana aura zrI jayacandra vidyAlaMkAra ne bhI kiyA hai| jainadharma ke prAcIna nAma vedoM, purANoM meM kezI, vAtarazanA, paramahaMsa, vrAtya, arhan, Arhata, zramaNa zabda jainadharma ke sAdhuoM ke lie prayukta hue haiN| Rgveda meM 'arhan' ko vizva kI rakSA karane vAlA kahA gayA hai|' zatapatha brAhmaNa meM "arhan" kA AhvAna kiyA gayA hai aura unheM kaI sthaloM para zreSTha kahA gayA hai / 2 zrutakevalI bhadrabAhu ne kalpasUtra meM ariSTanemi sahita sabhI tIrthaMkaroM ke nAma ke sAtha "arhat" vizeSaNa prayoga kiyA hai / 3 isI taraha RSibhASita sUtra meM pratyekabuddha ko "arhat" kahA gayA hai / 4 padma-purANa' aura viSNu-purANa meM jainadharma ke lie "arhat" dharma zabda prayukta kiyA gayA hai| bhagavAna mahAvIra ke samaya meM jaina ke liye "nirgrantha " zabda kA vyavahAra hotA thA / isa bAta kI puSTi jaina tathA bauddha sAhitya meM huI hai| azoka ke zilAlekhoM meM "niggaMTha" zabda milatA hai| vaidika granthoM meM bhI "nirgrantha" zabda upalabdha hai| sAtavIM zatI meM baMgAla meM "nirgrantha " sampradAya prabhAvazAlI hone ke kAphI pramANa haiM / dazavaikAlika, uttarAdhyayana aura sUtrakRtAMgasUtroM meM jinazAsana, jinamArga, jinavacana zabdoM kA prayoga milatA hai| sarvaprathama jaina zabda kA prayoga jinabhadra gaNi kSamAzramaNa kRta vizeSAvazyakabhASya meM prApta hai / " usake pazcAt matsyapurANa meM jinadharma va devI bhAgavata hanumAna meM jainadharma kA ullekha huA hai| jainadharma kisI vyakti va deza ke nAma se sambandhita nahIM hai| yaha dharma arhatoM kA dharma hai / yahI jainadharma yA jinadharma hai| jainadharma meM koI bhI vyakti mAnava se mahAmAnava bana sakatA hai| Arhata dharma ko padama purANa meM sarvazreSTha dharma kahA hai, jisake saMsthApaka RSabhadeva the| Arhata loga yajJoM meM vizvAsa kara karmabaMdha aura karmanirjarA ko mAnate the| 1 1. Rgveda 2/33/10, 2/3/1/3, 7/14/28, 10/2/2, 99/7/10/85/4 2. 3/4/1/3-6, tai. 2/4/6/5, tai. A. 4/5/7, 5/4/10 3. kalpasUtra devendramuni sampAdita 161 - 162 4. RSibhASita 1/ 26 5. padmapurANa 13/35 6. viSNupurANa 3/18/2 7. kanthokopInottarA sadvAdIA yeNo se yathAjAtarUpa dharA nirgrantha niSparigraha iti saMktItutiyaM terirIya AraNaka bhAga 2 vR. 778 10/66 sAyaNabhASya bhAga 2 / 7-78 8. 117 gAthA - 10 pada, sUkti 1045-1046 / Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only 5 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina mAnyatAoM ke AroM kA saMkSipta varNana : sRSTi vikAsa kI kahAnI jaina mAnyatAoM ke saMdarbha meM DaoN. premasumana jaina kA kathana dhyAna dene yogya hai / vaha kahate haiM "jaina mAnyatA ke anusAra sRSTi zAzvata hai| sukha se duHkha kI ora tathA duHkha se sukha kI ora vizva kA kramazaH avasarpaNa va utsarpaNa hotA rahatA hai / avasarpaNa kI Adi sabhyatA atyanta sarala aura sahaja thii| kisI taraha kI kauTumbika vyavasthA na hone ke kAraNa koI uttaradAyitva nahIM thA, ataH koI vyavasthA nahIM thii| jaina paramparA meM aisI mAnyatA hai ki usa samaya jIvana kI AvazyakatAoM kI pUrti kalpavRkSoM se ho jAtI thI / prakRti aura mAnavIya tattvoM kA yaha aise sammizraNa kA yuga thA jahA~ dharma-sAdhanA pApa-puNya, U~ca-nIca Adi dvandvAtmaka pravRttiyoM kA astittva nahIM thaa| jaina purANakAroM ne aisI paristhiti ke yuga ko bhoga - bhUmi vyavasthA kA yuga kahA hai| kintu avasarpiNI kAla-cakra kA dUsarA aura tIsarA vibhAga- kramazaH vyatIta huA to kAla - prabhAva se sabhI bAteM hAsonmukha hone lgiiN| kalpavRkSoM ko lekara chInAjhapaTI hone lgii| isalie isa asurakSA kI sthiti ne surakSA aura sahayoga kA AhvAna kiyaa| isase sAmUhika vyavasthA pratiphalita huI, jise jaina sAhitya meM 'kula' nAma diyA gayA aura jisane isa vyavasthA kA zrIgaNeza kiyA use 'kulakara' kahA gayA / jaina paramparA meM isa taraha ke 14 kulakaroM kI mAnyatA hai / pratyeka kulakara ne vyavasthA ko gati pradAna kI / antima kulakara nAbhi the| inake samaya taka vibhAjana kI vyavasthA ke sAtha-sAtha daNDa-vyavasthA kA bhI prArambha ho cukA thaa| samAja meM kevala strI-puruSa yugala hI kramazaH utpanna hote the / -mahAvIra : eka anuzIlana (AcArya zrI devendra muni jI, pRSTha 15-16 ) isa prakAra antima kulakara nAbhi ko vaidika paramparA ne 'manu' ke rUpa meM svIkAra kiyA hai| unhIM ke suputra prathama tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva hue| jaina paramparA ke anusAra AroM kA vibhAjana isa prakAra kiyA gayA hai| isa saMdarbha meM muni zrI nathamala ( mahAprajJa) jI apane 'jainadarzana ke maulika tattva' meM kahate haiM- "isa kAla-vibhAga ko hama krama-hAsavAda yA krama-vikAsavAda kA nAma de sakate haiN| hara kAla meM unnati - avanati kA daura calatA rahatA hai| avasarpiNI kAla meM varNa, gandha, rasa, sparza, saMhanana, saMsthAna, AyuSya, zarIra, sukha Adi padArtha kI kramazaH avanati hotI hai / " utsarpiNI meM ukta padArthoM kI unnati hotI hai para vaha avanati aura unnati samUhApekSA se hai, vyakti kI apekSA se nahIM / avasarpiNI kI carama sImA hI utsarpiNI kA prArambha hai aura utsarpiNI kA anta avasarpiNI kA janma hai / kramazaH yaha kAla-cakra calatA rahatA hai| pratyeka avasarpiNI aura utsarpiNI ke 6--6 bhAga hote haiM - ( 1 ) ekAnta suSamA, (2) suSamA, (3) suSamA - duSamA, (4) duSamA- suSamA, (5) duSamA, (6) duSamA-duSamA / sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 6 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha 6 avasarpiNI ke vibhAga haiN| utsarpiNI ke bhI 6 vibhAga isa anukrama se hote haiM - (1) duSamA - duSamA (2) duSamA, (3) duSamA- suSamA, (4) suSamA-duSamA, (5) suSamA, (6) ekAnta suSamA / avasarpiNI kAla Aja hama avasarpiNI ke pA~caveM duSamA Are meM jI rahe haiM / hamAre yuga kA jIvana-krama ekAnta suSamA se zurU hotA / usa samaya bhUmi snigdha (cikanI ) thii| varNa, gandha, rasa aura sparza manojJa thA / miTTI kI miThAsa Aja kI cInI se ananta guNA thI / karmabhUmi thI, para karmayuga zurU nahIM huA thA / padArtha atisnigdha the / isalie usa jamAne ke loga tIna dina meM thor3I vanaspati khAte aura tRpta ho jAte the, vikAra kama the| Ayu lambI thI / ve loga 3 palyopama taka jIte the| 3 kosa kA ucca zarIra thaa| zAnta va santuSTa hote the| aisA samaya 4 karor3a sAgara kA bItA / tIna kror3Akror3I kA dUsarA sukhamaya bhAga zurU huaa| isameM bhojana do dina ke bAda hone lagA / Ayu 2 palya, U~cAI 2 kosa raha gaI / padArthoM meM snigdhatA ghaTatI gii| tIsare sukha - duHkhamaya kAla vibhAga meM aura kamI aaii| bhojana eka dina bAda hone lgaa| jIvana kA kAlamAna 1 palya aura U~cAI 1 kosa raha gaI / isa yuga kI kAla maryAdA thI eka kror3Akror3a sAgara / isake antima caraNa meM padArthoM kI snigdhatA meM bhI kamI hotI gaI taba kRtrima vyavasthA AI aura isI daurAna kulakara vyavasthA kA janma huA / yaha karma-yuga ke zaizavakAla kI kahAnI hai| samAja saMgaThana abhI huA nahIM thA / yaugalika vyavasthA cala rahI thI / eka jor3A hI saba kucha thA / na kula thA, na varga aura na jAti / samAja aura rAjya kI bAta to bahuta dUra thI / janasaMkhyA kama thii| mAtA-pitA kI mauta se do yA tIna mAsa pahale eka yugala janma letA aura bar3A hokara dampati kA rUpa le letA / vivAha saMsthA kA udaya nahIM huA thA / jIvana kI AvazyakatAe~ sImita thI / na khetI hotI thI, na kapar3A banatA thA aura na makAna banate the| unake bhojana va nivAsa ke sAdhana kalpavRkSa the| kalA-vijJAna kA koI nAma nahIM jAnatA thA / koI rAjA nahIM the, koI prajA nahIM thI / koI bhI sAMsArika sambandha nahIM thA / dharma-karma nahIM thaa| loga sahaja dhArmika the| sabhI cugalI, nindA, Aropa se dUra the / lar3anA-jhagar3anA ve jAnate taka nahIM the| zastra va zAstra se anabhijJa the| hara prakAra kI burAI se ye loga mukta 1 tIsarA ArA biitaa| cauthe Are meM sabhI varNa, gandha, sparza, Ayu ghaTane lge| kalpavRkSa kSINa hone lage / yaugalika vyavasthA TUTane lagI, samasyAe~ bddh'iiN| sAdhana kama hue| loga samasyAoM ke kAraNa jhagar3ane lge| aparAdha aura avyavasthA ke kAraNa kulakara aaye| jinhoMne daNDa nIti ko janma diyaa| kevala tIna daNDa nItiyA~ thIM- hAkAra, mAkAra, phira dhikkAra / isa prakAra jainadharma meM sRSTi ko vikAsavAdI siddhAnta se samajhAyA gayA hai| yaha krama bharata kSetra meM isI prakAra calatA rahatA hai| isI vyavasthA ne kula ko janma diyA jisake bAre meM hama pahale batalA cuke haiN| utsarpiNI kAla kA Arambha suSamA se hotA hai, anta duSamA - duSamA taka hotA hai| Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only 7 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI tIrthakara paramparA : eka vizleSaNa jainadharma meM mahAmaMtra navakAra ke pA~ca padoM meM pahalA pada ' Namo arihaMtANaM' hai| arihaMta meM sAmAnya kevalI va tIrthaMkara kevalI donoM A jAte haiM / tIrthaMkara arihaMtoM ke jIvana meM kucha vizeSatAe~ hotI haiM, jo sAmAnya kevaliyoM meM nahIM hotIM / Atma-jJAna yA kevalajJAna kI dRSTi se donoM eka hote haiN| para tIrthaMkaroM kI paramparA zAzvata hai| tIrthaMkara kA yaha kAla- vibhAjana mAtra jambUdvIpa ke bharatakSetra meM rahatA hai / mahAvideha kSetroM meM 20 viharamAna tIrthaMkara paramAtmA hamezA vidyamAna rahate haiM aura rheNge| vahA~ sAmAnya vyakti nahIM pahu~ca sakatA / para viziSTa jJAnI apane tapa ke prabhAva se Aja bhI tIrthaMkaroM ke darzana kara sakate haiN| hamAre isa jambUdvIpa ke bharatakSetra meM anantakAla se isI prakAra tIrthaMkara janma lete rahe haiM, dharma-pracAra karate rahe haiM, nirvANa prApta karate rahe haiM aura bhaviSya meM karate raheMge / tIrthaMkara nAmakarma ke udaya se jIva ko tIrthaMkara gotra kI prApti hotI hai| jo zramaNa, zramaNI zrAvaka, zrAvikArUpI dharmatIrtha kI sthApanA karate haiN| isa dharmarUpI tIrtha ke saMsthApaka tIrthaMkara hote haiN| jainadharma kA koI saMsthApaka nahIM hai| yaha ArhatoM kA dharma hai, jinadharma hai, zramaNa dharma hai, nirgrantha dharma hai / "jaina" zabda kA artha hai jItane vaalaa| AtmA ke kaSAya, doSoM ko jItane vAlA jaina hai| jainadharma anAdi dharma hai kyoMki tIrthaMkara hara kAla meM kisI na kisI kSetra meM vidyamAna rahate haiN| tIrthaMkara paramparA kA anukrama hamAre bharatakSetra meM hI hotA hai / mahAvideha meM tIrthaMkara sadaiva vidyamAna rahate haiN| jambUdvIpa ke bharatakSetra meM 24 tIrthaMkara janma lete haiN| tIrthaMkara kA janma kSatriyakula meM hotA hai / ve kabhI daridra kula meM janma nahIM lete| janma ke samaya hI ve tIna jJAna ke dhAraka hote haiM-mati, zruta va avadhi | tIrthaMkara ke janma se pahale unakI mAtA 14 svapna dekhatI haiM (1) hAthI, (2) vRSabha, (3) siMha, (4) lakSmI, (5) mAlA, (6) candramA, (7) sUrya, (8) dhvajA, (9) kalaza, (10) padma sarovara, (11) samudra, (12) ratnarAzi (13) vimAna, (14) nirdhUma agni / tIrthaMkara arihaMta ke pA~ca kalyANaka devoM va manuSyoM dvArA manAye jAte haiM - (1) cyavana-kalyANaka, (2) janma-kalyANaka, (3) dIkSA - kalyANaka, (4) kevalajJAna-kalyANaka, (5) nirvANa-kalyANaka / tIrthaMkara nizcaya, binA guru ke dIkSA grahaNa karate haiM phira apanI zakti se kevalajJAna prApta kara pUrva tIrthaMkaroM kI paramparA ko jAgrata karate haiM / kevalajJAna ke bala se praznoM ke uttara sUkSma rUpa meM dene meM ve samartha hote haiN| ve cAra ghAtiyA karmoM kA pUrNa nAza karate haiM / ye karma hai - jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAya / dIkSA se pahale tIrthaMkara eka varSa taka dAna dete haiN| tIrthaMkara kA jIva dharatI para tIrthaMkara arihaMta kahalAtA hai| nirvANa ke bAda ve nirAkAra paramAtmA ke rUpa meM siddha gati prApta karate haiN| tIrthaMkara kA jIva avazyameva mukti ko jAtA hai| tIrthaMkara 8 pratihArya unake sAtha calate haiN| isake atirikta 34 atizayoM ke ve svAmI hote haiM, jinakA vivaraNa isa prakAra hai aSTa pratihArya - aSTa pratihArya jo kevalajJAna ke bAda utpanna hote haiM ve haiM - (1) azoka vRkSa, (2) deva - dundubhi, (3) puSpa vRSTi, (4) dharma-cakra, (5) tIna chatra, (6) svarNamaya siMhAsana, (7) AbhAmaNDala, (8) cAmaradhArI indra / ye aSTa pratihAryaM tIrthaMkara bhagavAna ko kevalajJAna prApta hote hI ghaTita hote haiM aura nirvANa avasthA taka sAtha rahate haiN| ina pratihAryoM ke prabhAva se tIrthaMkara kI dharmasabhA ke AsapAsa sukha-zAnti rahatI hai / sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 8 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaba tIrthaMkara kA janma hotA hai, taba deva tIrthaMkara kI mAtA ko praNAma karake tIrthaMkara rUpa zizu ko sumeru parvata para snAna ke lie le jAte haiM, jahA~ deva-deviyA~ janma-mahotsava manAte haiN| isa prakAra unakI dIkSA mahotsava deva va manuSya apanI-apanI paramparAnusAra manAte haiN| kevalajJAna hone ke pazcAt unakI dharmasabhA kI anupama racanA devatA milakara karate haiM, jise jaina paribhASA meM samavasaraNa kahate haiN| tIrthaMkaroM ke nirvANa hone para unakA agni-saMskAra bhI sabhI deva milakara karate haiN| tIrthaMkara sarvajJa hote haiN| ve prazna karane vAle ke hara prazna kA uttara binA pUche dete haiN| ve jana-kalyANa ke lie dharmopadeza karate haiN| ve svayaM tarate haiM tathA auroM ko tArane meM sakSama hote haiN| ve svayaMbuddha, puruSottama, ziva, arihaMta, kevalI, jina kahalAte haiN| tIrthaMkaroM kI saMkhyA to nizcita hai para sAmAnya kevalI, jinheM hama guNoM kI dRSTi se arihaMta zreNI meM rakhate haiM, unakI saMkhyA nizcita nahIM hai| jitanI AtmAyeM sRSTi meM haiM sabameM paramAtmA banane kI zakti hai| para tIrthaMkara nAmakarma udaya se yaha zakti tIrthaMkara ko prApta hotI hai| tIrthaMkara gotra ke bIsa sthAnaka tIrthaMkara nAmakarma gotra jina kAraNoM se upArjana hotA hai unheM 20 sthAnaka kahate haiN| inhIM kI ArAdhanA kisI janma meM tIrthaMkara kA jIva lambe samaya taka karake tIrthaMkara nAmakarma gotra bA~dhatA hai| ina boloM kA vivecana isa prakAra hai (1) arihaMta bhakti, (2) siddha bhakti, (3) guru bhakti, (4) pravacana bhakti, (5) zrutajJAna meM sthavira kI bhakti, (6) sUtra bahuzruta, artha bahuzruta aura sUtra va artha donoM ke jAnakAroM kI bhakti, (7) bAhya va Abhyantara tapa ke dhAraka muniyoM kI sevA bhakti, (8) nirantara jJAnopayoga ke rasika banane se, (9) zuddha samyaktva dhAraNa karane se, (10) jJAna Adi prApta kara mana, vacana, kAyA se vinaya karane se, (11) zuddha bhAva se pratikramaNa karane se, (12) mUlaguNa aura uttaraguNoM kA pAlana karane se, (13) zubha dhyAna, (14) bAhya va Abhyantara tapa karane se, (15) sAdhu-mahAtmA ko supAtradAna dene se, (16) AcArya, upAdhyAya, sthavira, tapasvI, glAna, rogI, navadIkSita, sahadharmI, kula, gaNa aura saMgha kI sevA bhakti se, (17) gurujanoM kI bhakti se, (18) nayA jJAna par3hane, cintana karane ke abhyAsa se, (19) zrutajJAna kI bhakti se, (20) pravacana prabhAvanA se| cauMtIsa atizaya inhIM pUrvajanmoM ke zubha karmoM se tIrthaMkaratva kI prApti hotI hai| tIrthaMkaratva meM pramukha cauMtIsa atizaya hote haiN| inameM se kucha janma ke samaya se hI hote haiN| kucha kevalajJAna ke pazcAt utpanna hote haiN| kucha svAbhAvika yA devakRta hote haiN| janmajAta atizaya (1) tIrthaMkara bhagavAna ke zarIra ke bAla na bar3hate haiM, na ghaTate haiM balki vyavasthita rahate haiN| (2) tIrthaMkara bhagavAna ke zarIra para kabhI maila nahIM jmtaa| (3) tIrthaMkara bhagavAna kA AhAra va nIhAra gupta hotA hai| (4) tIrthaMkara arihaMta kA rakta sapheda raMga kA hotA hai| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandraha atizaya kevalajJAna ke pazcAt (1) tIrthaMkara arihaMta ke zvAsocchvAsa meM kamala - jaisI sugandha AtI hai| (2) tIrthaMkara arihaMta jaba vihAra karate haiM to AkAza meM dharma-cakra calatA hai, jahA~ ve Thaharate haiM dharma cakra bhI Thahara jAtA hai, punaH vihAra ke pazcAt dharma cakra svayaM calane lagatA hai| (3) tIrthaMkara arihaMta ke zIrSa para tIna chatra hamezA hote haiM jinakI jhAlareM motI kI banI hotI haiN| (4) tIrthaMkara arihaMta ke donoM ora indroM dvArA ratnajar3ita DaNDiyoM vAle cAMvara DhulAye jAte haiN| (5) vaha sphaTika maNDita, jar3ita, nirmala, dedIpyamAna siMhAsana para virAje dRSTigocara hote haiM / (6) unake Age jhaNDiyoM se ghirI indradhvajA dikhAI detI hai jo ratnajar3ita hotI hai| (7) vaha apane zarIra se bAraha guNA U~ce azoka vRkSa ke nIce virAjate haiN| (8) sUrya se bhI adhika tejasvI AbhAmaNDala tIrthaMkara ke pIche dRSTigocara hotA hai / (9) tIrthaMkara arihaMta jahA~-jahA~ calate haiM, caraNa-kamala rakhate haiM vahA~ khaDDe, Toye, TIle sabhI sama ho jAte haiN| (10) tIrthaMkara arihaMta jaba calate haiM dharatI para phaile kA~Te svayameva ulTe ho jAte haiM / (11) tIrthaMkara arihaMta jahA~ hote haiM vahA~ Rtue~ svayameva suhAvanI, anukUla ho jAtI haiM / (12) tIrthaMkara arihaMta ke Age cAroM ora eka yojana taka manda manda zItala vAyu calatI hai aura azuci ko dUra karatI hai| (13) tIrthaMkara ke cAroM ora bArIka-bArIka sugaMdhita jala kI bU~dAbA~dI va puSpavRSTi hotI hai / (14) yaha devakRta puSpavRSTi prabhu (15) manojJa varNa, gandha, rasa aura sparza kA sadbhAva pAyA jAtA hai| (16) amanojJa varNa, gandha, rasa va sparza nahIM rahatA / (17) tIrthakara bhagavAna ke cAroM ora eka-eka yojana taka baiThI pariSad saMlagna hokara prabhu kI amRtavANI upadezAmRta kA pAna karatI hai| (18) tIrthaMkara prabhu ardhamAgadhI prAkRta meM upadeza dete haiN| (19) Arya-anArya manuSya, pazu-pakSI, sabhI prANI isa upadeza ko apanI-apanI vANI ke anusAra samajhate haiN| (20) tIrthaMkara ke samavasaraNa meM sabhI jIva-jantu apanA paraspara vaira - virodha bhUla jAte haiN| unake darzana mAtra se svAbhAvika vaira yA pUrvabhava kA vaira samApta ho jAtA hai| zera va bakarI eka ghATa para pAnI pIte haiN| (21) dUsare dharmoM ko mAnane vAle tIrthaMkaroM ke darabAra meM haTha va pUrvAgraha chor3a prabhu-bhakta bana jAte haiN| (22) unake darabAra meM koI kisI taraha kI carcA nahIM karatA kyoMki unheM hara prazna kA uttara binA pUche prabhu dvArA prApta hotA hai| (23) tIrthaMkara paramAtmA jahA~ hote haiM vahA~ 25 - 25 yojana taka cAroM ora Iti, bhIti Adi upadrava nahIM hote / (24) tIrthaMkara arihaMta jahA~ virAjate haiM vahA~ mahAmArI kA Aga kA phailAva nahIM hotA / sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 10 ghuTanoM taka hotI hai| puSpoM ke DaNThaloM kA komala mukha Upara A jAtA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (25) tIrthaMkara para para-cakra kA AkramaNa nahIM hotaa| (26) tIrthaMkara kA sva-cakra bhI upadrava nahIM krtaa| (27) tIrthaMkara ke yahA~ ativRSTi nahIM hotii| (28) tIrthaMkara ke yahA~ anAvRSTi nahIM hotii| (29) tIrthaMkara ke kSetra meM akAla nahIM pdd'taa| (30) tIrthaMkara jahA~ virAjate haiM vahA~ sAre pUrvotpanna upadrava zAnta ho jAte haiN| tIrthaMkara kA bala tIrthaMkara meM jahA~ Atma-bala hotA hai vahA~ zArIrika bala bhI unake samAna na pahale thA, na hai aura na Age hogaa| AcAryoM ne unake zArIrika bala kA isa prakAra udAharaNa diyA hai2,000 zeroM kA bala = 1 aSTApada (vivihAra jAti ke zera meM) 10,00,000 aSTApadoM kA bala = 1 baladeva meM 2 baladevoM kA bala = 1 vAsudeva meM 2 vAsudevoM kA bala = 1 cakravartI meM 1,00,00,000 cakravartiyoM kA bala = 1 indra meM aise ananta indra milakara bhI prabhu kI choTI a~gulI ko milakara bhI nukasAna pahu~cAnA cAheM, to vaha usa choTI a~gulI ko jhukA nahIM skte| kahane kA tAtparya hai ki unake puNya pratApa ke kAraNa ve ananta balazAlI hote haiN| bhASA ke peMtIsa guNa (1) tIrthaMkara kA upadeza saMskAra-sampanna hotA hai| (2) eka yojana taka sunAI detA hai| (3) ve 'tU' jaise apazabda prayoga nahIM krte| (4) megha kI taraha gmbhiir| (5) guNjaaymaan| (6) ghRta kI taraha snigdha va zahada se jyAdA miitthaa| (7) unake vacana se 62 rAga va 30 rAginiyA~ utpanna hotI haiM, jinheM sunate hI zrotA prasannatA anubhava karate haiN| (8) zabda kama aura vizAla artha vAlA pravacana kahate haiN| (9) haTharahita updesh| (10) binA rukAvaTa ke upadeza calatA rahatA hai| (11) spaSTa va shNkaarhit| (12) zrotA eka mana hotA jAtA hai| (13) deza va sthiti anukuul| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (14) vyartha bAtoM se dUra, artha bhrpuur| (15) jIva-ajIva Adi 9 tattvoM kA vivecn| (16) sAMsArika kAryoM kA varNana saMkSipta bhASA meN| (17) baccA bhI samajha letA hai| (18) sva-prazaMsA va pr-nindaarhit| (19) dUdha aura mizrI kI taraha miitthaa-miitthaa| (20) gupta rahasya prakaTa na karane vaalaa| (21) khushaamdrhit| (22) jana-kalyANa va aatm-klyaannkaarii| (23) AtmA kA Ahat nahIM krtaa| (24) bhASA kA vizuddha upyog| (25) na dhImA na ucca balki madhyama svr| (26) zrotA pravacana meM dhanya-dhanya kaha uThate haiN| (27) citra kI bhA~ti vastu kA svarUpa spaSTa samajhAte haiN| (28) vishraamrhit| (29) jo bhI pravacana sunatA hai usakA saMzaya binA pUche dUra ho jAtA hai| (30) sunane vAle unake vAkya ko hRdaya meM basA lete hai| (31) hara pakSa se shii| (32) prabhAvazAlI va tejsvii| (33) dRddh'taapuurnn| (34) thkaavttrhit| (35) vivakSita artha kI samyak siddhi taka avicchinna artha vAlI ho| ___ tIrthaMkaroM kI bhASA meM itane guNa hote haiM ki jo bhI unake samavasaraNa meM AtA hai vaha kucha pAkara jAtA hai| unakA upadeza bekAra nahIM jaataa| koI-koI vrata grahaNa karatA hai| anya guNa (1) ananta jJAna, (2) ananta darzana, (3) ananta cAritra, (4) ananta bala, (5) ananta vIrya, (6) ananta kSAyika samakita, (7) vajraRSabhanArAca saMhanana, (8) samacaturasrasthAna, (9) 34 atizaya (Upara varNana ho cukA hai), (10) vANI ke 35 guNa (varNana ho cukA hai), (11) 1008 zarIra ke lakSaNa, (12) 64 indroM dvArA puujit| isake atirikta saMsAra kI sabhI zreSTha zaktiyoM ke ve svAmI trailokya cakravartI hote haiN| | 12 -- sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 12 For Personal and Private Use Only Jain Educationa International Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamane yahA~ tIrthaMkaroM ke bAre meM moTI-moTI bAteM batAI haiM jo jainadharma kI prAcIna mAnyatAoM para AdhArita haiM, AsthA (samyaktva) ke AdhAra haiN| isI kAraNa jaina tIrthaMkara sAkAra paramAtmA yA vItarAga ke rUpa meM zraddhA ke kendra haiN| tIrthaMkara paramAtmA 18 doSoM se rahita hote haiN| ve rAga-dveSa ke bandhanoM ko tor3a karma jaMjIroM se mukta hote haiN| karmabaddha avasthA meM par3A jIva saMsArI hai aura duHkhI hai| para karma jaMjIreM TUTate hI janma-maraNa kI paramparA hamezA ke lie samApta ho jAtI hai| tIrthaMkara zAzvata sthAna siddhazilA ko prApta karate haiN| yaha tIrthaMkara saMsAra ke jIvoM ke lie Adarza ke rUpa meM pUje jAte haiN| jainadharma meM bhakti kA mUla uddezya-prabhu ke guNoM kA cintavana karanA hai| AcArya mahAprajJa kI bhASA meM "hara tIrthaMkara, tIrthaMkara banane se pahale apane se pahale hue tIrthaMkaroM kI bhakti karatA hai| hara siddha, siddhatva se pahale siddhoM kI bhakti karatA hai| yaha guNa sAmAnya arihaMta kevaliyoM se tIrthaMkaroM ko bhinna karate haiN|' tIrthaMkara bhagavAna aThAraha doSarahita hote haiM (1) dAnAntarAya, (2) lAbhAntarAya, (3) vIryAntarAya, (4) bhogAntarAya, (5) upabhogAntarAya, (6) hAsya, (7) rati, (8) arati, (9) saptabhayamukta, (10) jugupsA (ghRNA), (11) zoka, (12) kAma, (13) mithyAva, (14) ajJAna, (15) nidrA, (16) avirati, (17) rAga, (18) dvess| bhinna-bhinna kSetroM meM tIrthaMkaroM kI saMkhyA sAdhvI umeza jI zAstrI ne tIrthaMkara pustaka meM tIrthakaroM kI utpatti ke bAre meM isa prakAra likhA hai (pRSTha 10-11) "bharatakSetrApekSA se tIrthaMkara sadaiva 24 hI hote haiN| tIsare Are meM prathama tIrthaMkara aura cauthe Are meM 23 tIrthaMkara hote haiN| yaha aTala niyama hai| bharatakSetra kI apekSA 24 kI saMkhyA zAzvata hai| mahAvideha kSetra meM viharamAna meM rUpa 20 tIrthaMkara sadaiva vidyamAna rahate haiN| vahA~ hamezA cauthA kAla vartatA hai| 15 karmabhUmiyoM meM tIrthaMkara bhagavAna hote haiN| karmabhUmiyoM kI apekSA eka samaya meM jaghanya 20 tIrthaMkara aura utkRSTa 160 yA 170 tIrthaMkara ho sakate haiN| jaise pA~ca mahAvideha kSetra aura hara eka kSetra meM 4-4 tIrthaMkara pAye jA sakate haiN| yoga 5 x 4 = 20 tIrthaMkara hue| utkRSTa 160 / jaise pA~ca videha kSetroM meM 32-32 vijaya haiN| 32 x 5 = 160 vijayoM meM eka-eka tIrthaMkara hote haiM yoM 160 tIrthaMkara hue| pA~ca bharata pA~ca airavata ina dasa kSetroM meM bhI 10 tIrthaMkara hue to isa apekSA se 170 tIrthaMkara hote haiN| ___ zrI jambUdvIpa gaNitazAstra meM kisI apekSA se jaghanya 4 tIrthaMkara aura utkRSTa 34 tIrthaMkara kahe haiM jaise 32 vijayoM meM eka eka yoM 32 hue aura bharata-airavata meM eka-eka yoM 34 tIrthaMkara batalAye haiN| avatAravAda va uttAravAda tIrthaMkara kisI devI-devatA ke avatAra nahIM hote| ve to sAmAnya manuSya hote haiM, jo pUrvajanmoM kI viziSTa sAdhanA-ArAdhanA dvArA tIrthaMkara nAmakarma gotra kA baMdha karate haiN| tIrthaMkara na kisI ko zApa dete haiM na aashiirvaad| yaha unakI sadeha vItarAga avasthA kI saMskRti hai| isake viparIta vaidika paramparA avatAravAda meM vizvAsa rakhatI hai| gItA meM zrIkRSNa ne kahA hai "Izvara aja, ananta aura paramAtmA hone para bhI apanI anantatA ko apanI mAyA-zakti se saMkucita kara zarIra dhAraNa karatA hai|" avatAravAda kA sIdhA artha hai-Izvara kA mAnava deha meM dharatI para prakaTa honaa| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 13 13 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Izvara ke avatAra lene kA eka mAtra uddezya sRSTi ke cAroM ora jo adharma kA aMdhakAra chAyA hai, use naSTa kara dharma kA prakAza, sAdhuoM kA paritrANa, duSToM kA nAza aura dharma kI sthApanA karanA hai| vaidika dharma meM koI bhI AtmA paramAtmA kA rUpa kabhI bhI nahIM le sktii| isake viparIta jainadharma meM sAdhanA kA uddezya hai rAga-dveSa ko chedana kara 18 pApoM se mukta ho AtmA ko janma-jarA-maraNa ke duHkhoM se mukta karanA aura arihaMta avasthA prApta kara kevalajJAna ke dhAraka bnnaa| jainadharma kI mAnyatA ke anusAra mAtra aDhAI dvIpa meM 15 karmabhUmiyA~ haiN| unameM eka samaya meM 170 kSetra haiM, jahA~ tIrthaMkara utpanna hote haiN| eka samaya meM eka kSetra meM sarvajJa aneka ho sakate haiM, para eka samaya meM eka kSetra meM tIrthaMkara eka hI hotA hai| eka samaya meM adhika se adhika 170 tIrthaMkara utpanna hote haiM, jyAdA nhiiN| tIrthaMkara va sAmAnya kevalI meM mukhya antara viziSTa ghaTanAoM kA hai| tIrthaMkara ke samAna sAmAnya kevaliyoM para koI bhI ghaTanA ghaTita nahIM hotii| mukta avasthA meM sabhI jIva siddha bana jAte haiN| AtmA ajara-amara ho jAtI hai| ananta kAla ke lie unheM ananta jJAna, ananta darzana, ananta sukha aura ananta zakti meM lIna ho jAnA hotA hai| vahA~ karmabaMdha aura karmabaMdha ke kAraNoM kA sarvathA abhAva hone se jIva punaH saMsAra meM nahIM aataa| jainadharma kA tIrthaMkara IzvarIya avatAra nahIM hai| mUlataH jainadharma avatAravAda ko nahIM maantaa| yahA~ zubha karma se prApta tIrthaMkara gotra hai isake pIche karma siddhAMta hai| vaidika avatAroM kI mAnyatA . jainadharma ke tIrthaMkaroM kI mAnyatA kA prabhAva dUsare dharmoM para bhI par3A hai| vaidika dharma ke purANoM meM avatAravAda ke vibhinna devatAoM ke avatAra mAne jAte haiN| bhAgavata purANoM meM avatAroM ke tIna vivaraNa milate haiM jo anya purANoM se prApta hone vAle dazAvatAra paramparA se pRthak haiM vaidika paramparA meM 10, 16, 22, 24 pramukha avatAroM kA varNana milatA hai| bhAgavata meM kahIM bhagavAna ke asaMkhya avatAra mAne gaye haiN| dazama skaMdha meM 12 avatAroM kI bAta kahI gaI hai| ukta sUcI meM Age calakara pA~ca rAtra vAsudeva ke hI paryAya vibhavoM kI saMkhyA 24 se bar3hakara 39 taka ho gaI hai| laghu bhAgavatAmRta meM yaha saMkhyA 25 tathA sAtvata taMtra meM 41 se adhika ho gaI hai| ina caubIsa avatAroM meM matsya, varAha, kUrma Adi to avatAra pazu ke haiN| haMsa pakSI hai| kucha avatAra pazu va mAnava donoM ke mizrita rUpa hai jaise-nRsiMha va hygriiv| vaidika paramparA meM jaina paramparA kI taraha avatAra kI vyavasthA kA varNana nahIM miltaa| ina 24 avatAroM kI sUcI meM bhagavAna RSabhadeva va aMtima avatAra meM mahAtmA buddha ko zAmila kiyA gayA hai| bhadanta bauddha bhikSu kA mata hai ki "IsA pUrva prathama yA dvitIya zatAbdI meM jaivika buddha kA ullekha ho cukA thaa|" bauddhoM meM bhI vaidika dharma kI taraha asaMkhya avatAroM kI kalpanA kI gaI hai| para Age calakara yaha saMkhyA 5, 7, 24 aura 36 taka sImita ho gii| jainadharma meM 24 tIrthaMkaroM kI mAnyatA eka hai cAhe zvetAmbara ho yA digambara inameM koI aMtara nhiiN| -mahAvIra : eka anuzIlana pR. 20-21 (AcArya zrI devendra muni ke AdhAra para) 1. digambara paramparA solaha svapna mAnatI hai-- (1) gaja, (2) vRSabha, (3) siMha, (4) lakSmI, (5) mAlA, (6) zazi, (7) sUrya, (8) kumbhaddhika, (9) meSayugala, (10) sAgara, (11) sarovara, (12) siMhAsana, (13) deva vimAna, (14) nAga vimAna, (15) ratnarAzi (16) nirdhUma agni| | 14 // 14 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AditIrthakara bhagavAna RSabhadeva jainadharma meM caubIsa tIrthaMkara kI mAnyatA bahuta prAcIna hai| hama isa adhyayana meM aitihAsaka tIrthaMkaroM kA varNana kreNge| hamane isa pustaka ke prathama adhyayana meM likhA thA ki prathama tIrthaMkara RSabhadeva kA varNana bhAratIya darzana paramparA meM bharA par3A hai| samasta vaidika graMtha, bauddha graMtha, sikkhoM kA dazama graMtha isake pramANa haiN| RSabhadeva jaina mAnyatA ke anusAra avasarpiNI kAla ke tRtIya Are ke upasaMhAra kAla meM utpanna hue| bAkI tIrthaMkaroM aura prathama tIrthaMkaroM meM bahuta lambA aMtarAla hai| vaidika dRSTi se RSabhadeva prathama satayuga ke aMta meM hue aura rAma-kRSNa ke avatAroM se pUrva hue| vaha Atma-vidyA ke prathama puraskartA the| kalpasUtra meM unheM prathama rAjA, prathama kevalI, prathama tIrthaMkara aura prathama dharmacakravartI mAnA gayA hai| vaha prathama rAjA bhI the| brahmANDapurANa ke anusAra vaha dasa prakAra ke dharma ke pravartaka the| zrImadabhAgavata meM jainadharma kI bhA~ti bhagavAna RSabhadeva kA varNana AyA hai| zrImadbhAgavata meM batAyA hai-"vAsudeva ne AThavA~ avatAra nAbhi aura marudevI ke yahA~ dhAraNa kiyaa| ve RSabha rUpa meM utpanna hue| unhoMne saba AzramoM dvArA namaskRta mArga dikhlaayaa| unake sau putra the| prathama putra bharata ke nAma se isa deza kA nAma bhAratavarSa pdd'aa| bhAgavata ne inheM mahAyogI kahA hai| unhoMne apane logoM kI parAdhInatA samApta karane ke liye asi, masi, kRSi va zilpa kA upadeza diyaa| jambUdvIpa prajJapti ke anasAra unhoMne striyoM ko 64 va paruSoM ko 72 kalAyeM pradAna kii| phira vaha prathama rAjA bne| unhoMne sAmAjika vyavasthA sthApita kii| logoM ko pazu jIvana se nikAlakara usakA vAstavika rUpa btaayaa| ayodhyA nagarI kA nirmANa kiyaa| saMsAra ke logoM ko karma karane kA upadeza diyaa| jaina paramparA anusAra unhoMne lambe samaya taka rAjya kiyaa| phira rAjyoM ko putroM meM vibhAjita kara sAdhu jIvana svIkAra kiyaa| unake prathama putra bharata va choTe putra takSazilA samrAT bAhubali ko chor3a sabhI sAdhu bana gye| unakI do putriyA~-brAhmI va sundarI thiiN| Apane strI-zikSA kA sUtrapAta karate hue brAhmI ko lipijJAna diyaa| Aja bhI vaha lipi brAhmI kahalAtI hai aura bhArata kI yaha prAcInatama lipi hai| sundarI ko unhoMne gaNita kI zikSA dii| do suputriyoM brAhmI va sundarI ne bhI pitA va bhAI kA anukaraNa kiyaa| donoM putriyoM ne sAdhvI jIvana svIkAra kiyaa| prathama tIrthaMkara banakara ve saMsAra ke kone-kone taka phuNce| unakI jIvana-gAthA krAntikArI ghaTanAoM se bharI paDI hai| para hama yahA~ yaha batAne kI ceSTA kara rahe haiM ki bhagavAna RSabhadeva saMsAra kI sabhyatAoM meM Aja bhI mAnyavara rahe haiN| cAroM veda, purANa unake guNagAna karate haiN| sindhu ghATI kI sabhyatA se prApta mudrAyeM, cinha sabhI jainadharma se sabaMdhita haiN| purANoM ne Arhat dharma ke upAsakoM ko asura mAnA hai kyoMki ve yajJoM, vedoM va brAhmaNoM kA virodha karate the| bhagavAna RSabhadeva kI prasiddhi ke bAre meM AcArya devendra muni jI likhate haiM-"bhArata meM hI nahIM apitu saMsAra meM vaha kRSi devatA ke rUpa meM pUje jAte haiN| kahIM unheM varSA kA devatA mAnA jAtA hai, kahIM sUrya deva kA rUpa mAnA jAtA hai| cInI tripiTakoM meM unakA ullekha milatA hai| jApAnI unako 'rokazaba' kahate haiN|" madhya eziyA, misra aura yUnAna tathA aineziyA phoneziyA evaM phaNika logoM kI bhASA meM ve 'rezepha' khlaaye| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akkar3a aura sumerana kI saMyukta pravRttiyoM se utpanna bevIloniyA kI saMskRti aura sabhyatA bahuta prAcIna mAnI jAtI hai| unake vijayarAjA hammUrAvI (2123-2081 I. pU.) ke zilAlekhoM se jJAta hotA hai- "svarga aura pRthvI kA devatA vRSabha thaa|" sumeru loga kRSi ke devatA ke rUpa meM baila kI pUjA karate the / hitI loga bhI bhagavAna RSabhadeva se prabhAvita rahe haiN| DaoN. rAdhAkRSNa; DaoN. sTIvenzana 3, jayacanda vidyAlaMkAra inheM jainadharma kA saMsthApaka mAnate haiM / kaI loga bhagavAna RSabhadeva kI samAnatA Adima bAbA aura ziva se karate haiM / dazama graMtha meM guru goviMdasiMha ko 24 avatAroM meM eka arhat avatAra mAnA hai| bhagavAna RSabhadeva ke sAtha hajAroM logoM ne dIkSA grahaNa kii| kucha loga saMyama ke kaSTa na jhela ske| para vaha ghara nahIM aaye| vaha bhinna-bhinna bheSoM meM dharma-pracAra karane lge| aise hI kapila nAma kA rAjakumAra thA jo sAMkhyadarzana kA saMsthApaka bnaa| jaba prabhu RSabhadeva ko ayodhyA meM kevalajJAna prApta huA, usI dina bharata rAjA ko putra - ratna prApta huA va cakravartI banane kA lakSaNa cakra AyudhazAlA meM utpanna huA / bharata ne sArI pRthvI jiitii| ve prathama cakravartI bne| unake choTe bhrAtA bAhubali, jo bharata se jyAdA zaktizAlI unhoMne apanI svataMtratA kA saudA na kiyA / unhoMne apanI prabhusattA kI rakSA ke liye bharata kI adhInatA svIkAra na kI / yuddha meM senAyeM utthiiN| donoM ora ke maMtrI kI salAha se malla - yuddha, muSTi-yuddha, dRSTi-yuddha hue| sabhI meM bAhubali jIta gye| phira bharata cakravartI ne cakra calAkara bAhubali ko samApta karanA caahaa| para cakra parijanoM para nahIM cltaa| isI kAraNa vaha bAhubali ke pAsa Akara bharata ke pAsa lauTa aayaa| bharata ke isa dhokhe se bAhubali kA mana vairAgya kI ora mur3a gayA / bAhubali - bharata yuddha gaMdhAra deza meM huA thA / unake 100 putroM se 100 dezoM kI sthApanA huI thI / bharata ko parAjita kara bAhubali ne dIkSA grahaNa kI / yuddha - bhUmi tapa - bhUmi bana gaI / mana meM dvandva calatA rahA, jise svayaM bhagavAna RSabhadeva ne apanI sAdhvI banI putrI brAhmI va sundarI ko bhejakara dUra kiyA / bhagavAna RSabhadeva apane dIkSA kAla meM hara deza meM ghuume| unhoMne eka varSa kA lambA tapa kiyaa| usa samaya koI bhI zuddha bhikSA dene vAlA nahIM thA / para punarjanma ke yAda Ane ke kAraNa bAhubali ke pautra zreyAMsa rAjA ne prabhu ko prathama ikSurasa kA AhAra pradAna kiyA / isa AhAra ke kAraNa unake vaMza ko ikSvAku nAma devatAoM ne diyaa| zreyAMsa rAjA kA dAna vAlA dina jaina itihAsa meM akSaya tRtIyA kahalAyA / Aja bhI hajAroM jaina bhagavAna RSabhadeva kI smRti meM zraddhA ke anusAra varSI tapa karate haiM aura vaha dIrgha tapasyA hastinApura pAraNA sthala para kholate haiM / hajAroM sAdhu sAdhviyoM ke alAvA lAkhoM zrAvaka-zrAvikAoM ko prabhu ne mokSamArga btaayaa| svayaM bharata cakravartI ke putra marIci, jo bhikSu jIvana se bhaTaka gaye the, unako prabhu ne antima tIrthaMkara ghoSita kiyaa| jainadharma ke prathama tIrthaMkara prabhu RSabhadeva kA nirvANa aSTApada parvata para huA, jise Aja kailAza parvata kahate haiM / bhagavAna RSabhadeva ko saMsAra ke sabhI logoM ne kisI na kisI rUpa meM mAnA hai / yahA~ taka kavi sUradAsa va guru govindasiMha ne dazama graMtha kI 24 avatAroM kI kathA meM RSabhadeva kA arhat avatAra kI kathA rUpa meM zraddhA se varNana kiyA hai| 5. "iha ikSvAku kula vaMzodbhavena nAbhisutena marUdevyA nandane / mahAdevena RSabheNa - dasa prakAra dharma svayameva cIrNaH / " 2. bhAratIya darzana kA itihAsa, bhAga 1, pRSTha 287 3. kalpasUtra kI bhUmikA 4. bhAratIya itihAsa kI rUparekhA / 16 Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only - brahmANDapurANa Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya tIrthakaroM ke viSayoM meM Avazyaka jAnakArI (tIrthaMkara caritra) jainadharma meM 'kucha tIrthaMkaroM kA to bahuta vistAra se varNana hai / para kucha tIrthaMkara aise bhI haiM, jinake jIvana kI ghaTanAoM kA krama nahIM milatA hai| eka bAta ullekhanIya hai ki bhagavAna RSabhadeva ke samaya paMca mahAvrata, pratikramaNa, cAturmAsa karanA Avazyaka tthhraayaa| para bIca ke tIrthaMkaroM ke samaya meM cAturyAma dharma, brahmacarya, aparigraha donoM kA eka vrata aparigraha banAyA gyaa| bAkI tIrthaMkaroM ne brahmacarya ko parigraha vrata se alaga rakhakara pA~ca mahAvrata batAye / bhagavAna ajitanAtha dUsare tIrthaMkara bhagavAna ajitanAtha kA varNana theragAthA 1/ 201 meM pratyekabuddha ke rUpa meM AyA hai| mahAbhArata meM ajita aura ziva ko eka citrita kiyA gayA hai| lagatA hai ye tIrthaMkara donoM mAnyatAoM meM jainoM kI taraha pUjanIya rahe hoNge| sorasansa ne mahAbhArata ke vizeSa nAmoM kA koSa banAyA hai| isameM supArzva candra aura sumati nAma ke jaina tIrthaMkaroM ko asura batAyA gayA hai| 2 vaidika mAnyatA ke ullekha nahIM miltaa| anusAra jainadharma asuroM kA dharma rahA hai| asura ArhatoM ke upAsaka the kintu jaina graMthoM meM aisA viSNupurANa, 3 padmapurANa, 4 matsyapurANa, 5 ,5 devI bhAgavata 6 meM asuroM ko Arhata yA jainadharma kA anuyAyI batAyA gyaa| avatAroM ke nirUpaNa meM bhagavAna RSabha ko viSNu kA, supArzva ko kupatha asura kA aMzAvatAra mAnA gayA hai| mahAbhArata meM viSNu aura ziva ke sahasra nAma Aye haiM usa sUcI meM zreyAMsa, ananta, dharma, zAnti aura saMbhava ke nAma viSNu ke rUpa meM Aye haiM jo vastutaH jaina tIrthaMkaroM ke nAma haiN| inakI mahAnatA ke kAraNa mahAbhArata ke lekhaka ne unheM tIrthaMkaroM ke vizeSaNoM ke rUpa meM jor3A hai| nAma sAmya ke atirikta ina mahApuruSoM kA sambandha asuroM se jor3A gayA hai| asura veda virodhI Arhat dharmopAsaka the / bhagavAna zAntinAtha bhagavAna zAntinAtha solahaveM tIrthaMkara the / pUrvabhava meM ve rAjA megharatha the| unhoMne eka kabUtara ke badale apanI jaMghA kA mA~sa dekara usake prANoM kI rakSA kI thii| isa ghaTanA kA varNana mahAbhArata meM rAjA zivi ke rUpa meM kiyA thA / agale janma isa anukampA ke kAraNa unhoMne cakravartI va tIrthaMkara gola bA~dhA / kuru vaMza meM hastinApura meM mAtA acirA aura rAjA vizvasena ke yahA~ unakA janma huA thaa| janma hote hI rAjya meM phailA roga samApta ho gayA thaa| bauddha graMtha meM bhI zAMtinAtha kI dayA kA samarthana 'jImUtavAhana' ke rUpa meM milatA hai| isI taraha hastinApura meM zrI kuMthunAtha paidA hue| bhI cakravartI va tIrthaMkara the| inakA nirvANa sammeda zikhara parvata para huA / caudahaveM tIrthaMkara aranAtha kA varNana aMguttaranikAya meM 'araka' nAma se AyA hai| inake bAre meM kahA gayA hai- buddha se pahale jo sAta tIrthaMkara paidA hue the yaha unameM aMtima the / sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only 17 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mallInAtha isake bAda bhagavatI mallInAtha kA varNana AtA hai| svayaM zramaNa mahAvIra dvArA jJAtAdharmakathAMgasUtra meM mallI bhagavatI kI kathA varNita kI gaI hai| bhagavAna mallinAtha ko zvetAmbara paramparA strI tIrthaMkara ke rUpa meM svIkAra karatI hai isake viparIta digambara paramparA unheM puruSa rUpa meM svIkAra karatI hai| digambara paramparA kI mAnyatA hai ki strI kyoMki nagna nahIM raha sakatI, isalie pUrNa saMyama grahaNa nahIM kara sakatI, strI ke tIrthakara hone kA prazna nahIM utthtaa| strI ke tIrthaMkara ke bAre meM donoM mAnyatAyeM eka-jaisI hai para zvetAmbara strI kA tIrthaMkara honA acherA (acambhA) mAnate haiN| zvetAmbara paramparA meM isa prakAra ke kaI Azcarya milate haiN| jJAtAdharmakathAMga meM bhagavatI mallI kA varNana aitihAsika DhaMga se milatA hai"pUrvajanma meM saMyama va tapa kI ArAdhanA ke kAraNa 7 jIvoM ne manuSya gotra baaNdhaa|" 1. pratibuddha ikSvAku vaMza kA rAjA huA jisakI rAjadhAnI ayodhyA thii| 2. candracchAya aMga deza kA rAjA huA jisakI rAjadhAnI campA thii| 3. zaMkha kAzI deza kA rAjA huA jisakI rAjadhAnI vArANasI thii| 4. rukmi kuNAla deza kA rAjA huA jisakI rAjadhAnI zrAvastI thii| 5. adInazatru kuru deza kA rAjA huA jisakI rAjadhAnI hastinApura thii| 6. jitazatru paMcAla deza kA rAjA huA jisakI rAjadhAnI kAMpilyapura thii| 7. sAtavA~ jIva jo mahAbala muni kA thA mithilA ke rAjA kumbhaM va rAnI prabhAvatI ke strI tIrthaMkara ke rUpa meM paidA huaa| mAtA ne caudaha svapna dekhe| pAThakoM se svapnaphala rAjA va rAnI ne puuchaa| mallI kA bhaviSya jAnakara donoM prasanna hue| yauvanAvasthA meM mallIdevI kI carcA anupama sundarI ke rUpa meM hone lgii| yaha carcA deza-dezAntaroM meM phaila gii| pUrvajanma ke karmodaya se chahoM rAjA bhagavatI mallI kI mA~ga karane lge| vaha apanI senA ke sAtha nagara meM A ghuse| bhagavatI mallI ne buddhimattA ke sAtha una rAjAoM ko rokane meM sahAyatA kii| phira unheM pratibodha dekara sabhI ko saMyama-patha para lgaayaa| phira svayaM anekoM prajAjanoM ke sAtha sAdhanA mArga aMgIkAra kiyA kevalajJAna prApta kara Apa tIrthaMkara rUpa meM dharma-pracAra karane lge| lambA samaya dharma-pracAra karane ke pazcAt bhagavatI mallI kA nirvANa sammeda zikhara parvata para huaa| bhagavAna munisuvrata svAmI bIsaveM tIrthaMkara munisuvrata kA samaya zrI rAmacandra jI ke samakAlIna hai| jaina rAmAyaNa ke anusAra bahuta se jIvoM ne prabhu se saMyama grahaNa kiyaa| vAlmIki rAmAyaNa meM tApasa va zramaNoM kA ullekha kaI sthAnoM para huA hai| yaha bAta aura hai ki jaina rAmAyaNa va hindU rAmAyaNa meM ghaTanA krama kI dRSTi se kAphI aMtara hai| para yaha aMtara to sabhI hindU rAmAyaNoM meM bhI prApta hotA hai| isI kAraNa gosvAmI tulasIdAsa ne hindU va jaina rAmAyaNoM ko AdhAra rakhakara rAmacaritamAnasa kI racanA kii| bauddha ke 'dazaratha jAtaka' va jaina kI 'pauma siri cariu' meM rAma kA varNana hai| prabhu mallInAtha, munisuvrata ikkIsaveM tIrthaMkara naminAtha kA vaidika graMthoM meM koI varNana nahIM hai| | 18 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna neminAtha bAIsaveM tIrthaMkara kA janma samudravijaya rAjA va rAnI zivAdevI ke yahA~ soriyapura meM huaa| yaha samaya yAdavoM kI unnati kA samaya thaa| unakI ma~ganI rAjula rAjakumArI se huii| bArAta dulhana ke daravAje para phuNcii| acAnaka Apane dekhA ki hajAroM pazu bAr3e meM ba~dhe par3e haiN| patA lagAyA to patA calA ki ye sabhI barAtiyoM kI sevA ke lie kaI dina se bA~dhe par3e haiN| Apane bArAta vApasa kara dii| ghara meM Akara eka varSa varSIdAna diyA, phira giranAra para jAkara saMyama grahaNa kiyaa| ApakI maMgetara rAjula ne ApakA anukaraNa kiyaa| usane bhI apanI saikar3oM sakhiyoM ke sAtha saMyama grahaNa kiyaa| bhagavAna neminAtha kI kathA jaina Agama aMtakRddazA, nirayAvalikA, dazavaikAlika, utarAdhyayanasUtra meM bar3e mArmika DhaMga se upalabdha hai| saikar3oM lekhakoM ne deza kI vibhinna bhASAoM-saMskRta, prAkRta, apabhraMza, hindI, paMjAbI meM likhA hai| paryuSaNa ke dinoM meM aMtakRddazAsUtra par3hA jAtA hai| isa kAraNa yaha gAthA hara vyakti kI jubAna para hai| hajAroM kaviyoM ne nemi-rAjula kI viraha gAthA ko prema-gAthA ke rUpa meM citrita kiyA hai| ___ bhagavAna neminAtha kA dUsarA nAma ariSTanemi bhI hai| ariSTanemi kA varNana vedoM, purANoM meM bhI AyA hai| isIlie sarvapallI DaoN. rAdhAkRSNana ne kahA thA-"vedoM meM RSabha, ajita, ariSTanemi jaina tIrthaMkaroM kA varNana upalabdha hotA hai|" bhagavAna ariSTanemi ke saMbaMdha meM adhika sAmagrI dekhane ke lie AcArya devendra muni jI kA zodha graMtha "bhagavAna ariSTanemi va karmayogI zrIkRSNa : eka vivecana" dekhanA caahiye| jisameM AcAryazrI ne bahuta prayatna se bhagavAna ariSTanemi ke bAre meM prAcIna graMthoM se saMdarbha juTAye haiN| bhagavAna pArzvanAtha teIsaveM tIrthaMkara bhagavAna pArzvanAtha ke bAre meM DaoN. harmana jaikobI ke vicAra hama pIche likha Aye haiN| pUrva va pazcima ke itihAsakAra Apako bhArata kA prathama aitihAsaka mahApuruSa mAnate haiN| bhagavAna pArzvanAtha kAzI-nareza azvasena va mAtA vAmAdevI ke suputra the| ApakA yuga tapa meM haThayoga kA yuga thaa| usI samaya upaniSad graMtha likhe gye| ina saba graMthoM para Apake upadezoM kA khulA asara hai| kyoMki sabhI upaniSad dhyAna, AtmA, mokSa kI bAta karate haiN| veda, yajJa, havana, pazubali virodhI haiN| zramaNa paramparA ke prazaMsaka haiN| bhagavAna pArzvanAtha ne yogiyoM dvArA tapa ke pradarzana kI kriyA kA virodha kiyaa| usa samaya meM yogI jiMdA pAnI yA agni meM samAdhi le lete the, ulTA laTakate the, paMcAgni tapa karate the| unakI sabhI kriyAoM meM ajJAnatA jhalakatI thii| isI taraha kI eka ghaTanA kAzI meM bhI ghttii| jaba bhagavAna pArzvanAtha ne kamaTha saMnyAsI ko lakar3I cIrakara sarpa kA jalatA jor3A nikAlakara dikhaayaa| jalate sarpa jor3e ko Apane navakAra maMtra sunaayaa| isI kAraNa unakI sadgati huii| donoM marakara dharaNendra va padmAvatI nAma ke devarUpa meM paidA hue| zvetAmbara paramparA Apako vivAhita mAnatI hai| ApakI zAdI rAjakumArI prabhAvatI se honI mAnI jAtI hai| inake pitA kI yuddha meM Apane sahAyatA kI thii| bhagavAna pArzvanAtha kA janma 727 I. pU. meM huA thaa| 100 varSa kI Ayu meM Apane sammeda zikhara para nirvANa prApta kiyaa| Aja bhI isa pahAr3a kA nAma pArasanAtha hilsa va sTezana kA nAma pArasanAtha hai| ApakA varNana bauddha graMthoM meM anekoM sthaloM para upalabdha hotA hai| bhagavAna buddha ne kucha samaya zramaNoM ke nirgrantha dharma kI sAdhanA kI thI jisake bAre meM ve ziSya sAriputra se kahate haiM- "sAriputra ! bodhiprApta se pUrva maiM dAr3hI-mUchoM kA luMcana sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra - 19 / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karatA thaa| maiM khar3A rahakara tapasyA karatA thaa| ukaDu (Asana) meM baiThakara tapasyA karatA thaa| hathelI para bhikSA lekara khAtA thaa| baiThe hue, sthAna para Akara diye hue anna ko apane lie taiyAra kiye anna se aura nimantraNa ko svIkAra nahIM karatA thaa| yaha sArA AcAra jaina paramparA anusAra jinakalpI muni kA hai| paM. sukhalAla jI saMghavI, dharmAnaMda kauzAmbI, DaoN. rAdhAkumuda mukarjI10 aura zrI rAisa DeviDsa11 ne bhagavAna buddha ko bhagavAna pArzvanAtha kI paramparA se prabhAvita batAyA hai| bauddha graMthoM meM bhagavAna mahAvIra ko cAturyAma dharma kA pramukha batAyA hai| ___isake bAda aMtima tIrthaMkara jJAtaputra zramaNa bhagavAna mahAvIra hue jinake bAre meM hama pAThakoM ko vistRta jAnakArI deNge| upasaMhAra yahA~ hamArA uddezya zramaNa saMskRti meM tIrthaMkara paramparA kA saMkSipta paricaya denA hai| jainadharma kI prAcInatA ke bAre meM bhAratIyoM meM upalabdha jAnakArI, dezI va videzI vidvAnoM ke jainadharma ke prati vicAroM se janamAnasa ko avagata karAnA hai| hamArA eka uddezya bhAratIya saMskRti kI do dhArAoM-zramaNa va vaidika ko spaSTa karake batAnA hai| caubIsa tIrthaMkaroM ke bAre meM saMkSipta jAnakArI hama eka cArTa meM de rahe haiN| zvetAmbara AcArya kalikAla sarvajJa AcArya hemacandra sUrIzvara ne 24 tIrthakaroM ke bAre meM triSaSTizalAkA puruSa caritra meM jaina AgamoM, cUrNi, niyukti, TIkAoM ke AdhAra para vistArapUrvaka likhA hai| 1. theragAthA 1/20 2. jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, bhAga 1, prastAvanA pRSTha 24 / 3. viSNupurANa 3/17/18 4. padmapurANa sRSTi khaNDa, adhyAya 5, zloka 170-413 5. matsyapurANa 24/43-49 6. devI bhAgavata 4/13/54-57 / 7. (ka) majjhima nikAya mahAsiMhanAda putra 1/1/2 (kha) bhagavAna buddha : dharmAnanda kauzAmbI, pRSTha 68-69 8. cAra tIrthaMkara, pRSTha 140-141 9. pArzvanAtha kA cAturyAma dharma, pRSTha 28-31 10. hindU sabhyatA, pRSTha 23 99. Mr. Rhyce Devids : Gautam the Man, pp. 22-25. 20 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - khaNDa 2 (1) bhagavAna mahAvIra : pUrvabhavoM kA varNana (2) bhagavAna mahAvIrakAlIna paristhitiyA~ (3) mahAvIra kA janma-mahotsava, bacapana, vivAha va saMkalpa (4) dIkSA-kalyANaka - - Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra : pUrvabhavoM kA varNana mahAvIra kI pRSThabhUmi ___ hamane pichale pRSThoM ke mAdhyama se jainadharma kI prAcInatA tathA tIrthaMkaroM ke bAre meM mahattvapUrNa jJAna arjita kiyA hai| tIrthaMkaroM ke sambandha meM zrI AcArAMgasUtra meM zramaNa bhagavAna mahAvIra ne kahA hai__"jitane bhI tIrthaMkara pahale hue haiM, vartamAna meM haiM, bhaviSya meM hoMge una sabakA upadeza eka hI hai vaha hai ahiNsaa| kisI bhI jIva kA hanana mata kro| kisI bhI jIva ko baMdhaka mata bnaao| sabhI ko prANa priya haiN| koI bhI maranA nahIM cAhatA hai|" bhagavAna mahAvIra ke pUrvabhavoM kA varNana zvetAmbara mAnyatAoM ke AcArAMga va kalpasUtra meM prApta nahIM hotaa| samavAyAMga meM prabhu mahAvIra ke eka bhava kA varNana hai, unhoMne samyak darzana kI upalabdhi jisa bhava meM prApta kI, isakA sarvaprathama varNana Avazyakaniyukti meM milatA hai| tIrthaMkaroM ke samavasaraNa va dharmopadeza ke viSaya meM zrI uvavAIsUtra meM batAyA gayA hai- "sabhI tIrthaMkara jIva-ajIva kI vyAkhyA karate haiN|" ___ "saMsAra meM yaha jIva anaMta kAla se vibhinna yoniyoM meM janma letA rahatA hai, maratA hai, punaH phira janma letA haisaMsAra meM aisA koI kSetra nahIM, koI gati nahIM, koI yoni nahIM, jahA~ isa jIva ko bhaTakanA na par3A ho| janma, jarA, mRtyu se grasita isa saMsAra ke jIva ko janma-maraNa ke cakra se bacane ke lie saMyama-sAdhanA karanI par3atI hai| arihaMta, siddha, sAdhu va dharma kI zaraNa meM jAnA par3atA hai|" uttarAdhyayanasUtra meM jina durlabha vastuoM kA varNana hai usameM prathama manuSya-bhava hai| manuSya ke janma kI prApti devatAoM se bar3hakara hai| manuSya jJAna, darzana, cAritra va tapa kI ArAdhanA kara janma, jarA, vyAdhi se mukta hokara paramAtmA bana sakatA hai| tIrthaMkara ko pUrvajanmoM meM bahuta sAdhanA karanI par3atI hai| sabhI tIrthaMkaroM ke pUrvabhavoM kA varNana jaina graMthoM meM upalabdha hai| yahA~ pahale bhava kA artha pahalA janma nhiiN| prathama bhava kA artha vaha janma hai, jaba tIrthaMkara jIvana kI yAtrA zurU hotI hai| inhIM janmoM ke bIca jaba AtmA aneka bAra nIca gati meM calI jAtI hai usa janma ko isameM nahIM ginA jaataa| ina sUciyoM meM mAnava, deva, pazu ke janmoM kA hI varNana kiyA jAtA hai| tIrthaMkara kA jIva jarUrI nahIM ki svarga se aaye| naraka bhogakara bhI tIrthaMkara rUpa meM janma le sakatA hai| tIrthaMkara paramparA utanI hI prAcIna hai, jitanI AtmA yA ssstti| yaha krama calatA rahatA hai| yahA~ kucha ghaTatA hai, to kucha bar3hatA hai, kucha samApta hotA hai| tInoM ko uppei vA, vigei vA dhuvei vA kahA hai| isI dRSTi se hama jainadharma ko prAcInatama dharma kahate haiM kyoMki isakA koI saMsthApaka nahIM hai| isI krama meM bhagavAna mahAvIra ke pUrvabhavoM kA varNana jaina graMtha Avazyakaniyukti, AvazyakacUrNi, haribhadra vRtti, malayagiri vRtti, cauvanna mahApurisacariyaM, mahAvIracariyaM, vizeSAvazyaka bhASya, triSaSTizalAkA puruSa caritra aura kalpasUtra kI TIkAoM meM upalabdha hai| digambara paramparA meM pUrvabhavoM kA varNana uttarapurANa meM AyA hai| zvetAmbara paramparA meM 27 bhavoM kA varNana hai aura digambara paramparA meM 33 bhavoM kA / aba ina bhavoM kA vivecana hama kareMge, tAki hameM patA laga sake ki bhagavAna mahAvIra sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra - 23 23 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko tIrthaMkara gotra bA~dhane ke lie kitane janmoM kI yAtrA karanI pdd'ii| zramaNa bhagavAna mahAvIra kI mahAnatA ko prakaTa karane meM ye bhava hamArI sAdhanA ke lie zikSA pradAna karate haiN| tIrthaMkara mahAvIra ko mahAvIra banane se pahale jina paristhitiyoM se gujaranA par3A, una sabakA varNana hai| zvetAmbara paramparA meM bhI bhavoM kI saMkhyA kA aMtara hI nahIM apitu nAma, sthala aura Ayu saMbaMdhI donoM paramparAoM kA aMtara hai| para punaH hama pAThakoM kA dhyAna khIMcanA cAhate haiM ki ina janmoM ke bIca aMtima sattAIsaveM bhava garbhaparivartana ko AcAryoM ne bhava nahIM maanaa| kyoMki yaha ghaTanA indra ke Adeza se huii| zvetAmbara paramparA ke anusAra yaha bhI accherA (Azcarya) thaa| samavAyAMgasUtra kI vRtti AcArya abhayadevasUri ne chabbIsavA~ bhava devAnaMda brAhmaNI kI kukSi se janma grahaNa karane kA batAyA hai| sattAIsavA~ bhava trizalA rAnI ke garbha meM Ane kA AcArya abhayadeva ke atirikta kisI bhI graMtha meM garbha-parivartana ko bhava nahIM mAnA hai| __ aba hama pAThakoM ke samakSa prabhu mahAvIra ke una janmoM kA varNana karate haiM, jinameM unhoMne viziSTa sAdhanA kI / naraka bhoge| svarga bhoge| manuSya gati va pazu gatiyoM kA bhramaNa kiyaa| vibhinna prakAra se karmaphala bhoge| jaise pahale kahA jA cukA hai ki jaina tIrthaMkara kisI bhI vaidika paramparA kI taraha devI-devatA kA avatAra nahIM hote| ve to sAmAnya puruSa hote haiN| apane zubha karmoM se tIrthakaratva ko prApta kara janma-maraNa kI yAtrA samApta karate haiN| jaba taka jIte haiM sAkAra paramAtmA kA rUpa arihaMta kahalAte haiN| nirvANa ke bAda vahI nirAkAra siddha paramAtmA banate haiN| ve rAga-dveSa se mukta, ratnatrayI ke svAmI hote haiN| bhagavAna mahAvIra kI kathA bar3I rocaka rahI hai| yaha kathA prAcIna mAnyatAoM kA sundara samanvaya hai| yaha kathA janma, jarA, mRtyu meM pha~se prANiyoM ko ubArane ke lie, unako preraNA dene ke liye aura mahAvIratva se pahale unheM kitane janmoM taka bhaTakanA par3A, usakI sajIva gAthA hai| mahAvIra ke pUrva bhavoM kA varNana isa prakAra haiprathama-nayasAra kA bhava saMsAra ke bhava-cakra meM prANI anaMta kAla se thaper3e khA rahA hai| isa bhava-cakra ko jaina paribhASA meM karmabaMdhana kahate haiN| karma kI paribhASA jainadharma kI apanI hai| karma ko mAtra kArya nahIM mAnA gayA hai, na hI bhaagy| jainadharma meM karmavAda kA svatantra siddhAMta hai| isa karma ke phala se na Izvara baca sakatA hai na mnussy| jaina siddhAnta kahate haiM ki zakti-sampanna Izvara rAga-dveSa se mukta hai| vaha saMsAra ke kisI cakra meM nahIM par3atA / saMkhyA kI dRSTi se Izvara eka nhiiN| jitanI AtmAe~ haiM sabhI meM Izvara samAyA huA hai| hara AtmA paramAtmA banatI hai, arhat banatI hai, kevalI banatI hai, jina banatI hai, sarvajJa puruSottama trilokInAtha banatI hai, saMsAra dvArA pUjita banatI hai| para karma ke anusAra, use janma-maraNa, zubha-- azubha gati meM ghUmanA hotA hai| bhagavAna mahAvIra kA jIva prathama bhava meM nayasAra nAmaka prANI thaa| ApakA janma mahAvideha kSetra ke mahAvapravijaya meM jayantI nagarI ke antargata purapratiSThAna grAma meM huaa| vahA~ kA rAjA zatrumardana thaa| na mahAvIra ke jIva ne sabase pahale isI janma meM samyaka darzana prApta kiyA thaa|3 nayasAra grAma ciMtaka thaa| grAma kA makhiyA hote hae bhI vaha baDA sarala. vinamra aura ha~samakha svabhAva kA thaa| vaha logoM meM bahata hI priya thaa| vahA~ kA samrAT usakI saralatA va ImAnadArI se bahuta prabhAvita thaa| eka samaya kI bAta hai rAjA ne apane lie eka bhavya rAjaprAsAda banAnA zurU kiyaa| isake lie rAjA ko kAphI mAtrA meM imAratI lakar3I kI jarUrata thii| samrATa ne isa kArya ke lie nayasAra ko cunaa| nayasAra lakar3I ke kArya kA vizeSajJa thaa| nayasAra aneka karmacAriyoM va gAr3iyoM ko lekara jaMgala meM gyaa| usane devadAra, sAla Adi ke vRkSoM ko kaTavAnA zurU kiyaa| usameM se vaha acchI lakar3I apane kArIgaroM se kaTavAtA joki rAjaprAsAda ke nirmANa ke kAma A ske| nayasAra kA jaMgala bhavya thaa| usane kArya ke lie hajAroM sthAnIya majadUroM ko Theke para rakhA thaa| hara dopahara ko majadUra apane ghara se lAyA khAnA khaate| khAnA khAkara punaH kAma para laga jaate| nayasAra bhI majadUroM ke sAtha hI khAnA 24 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaataa| yaha krama hara roja calatA thA para eka dina aisA bhI AyA ki usake jIvana meM divya ghaTanA ghaTI, jo bhaviSya meM use tIrthaMkaratva kI yAtrA kI ora le gii| supAtradAna eka dina kI bAta ki dhUpa bahuta thii| majadUra kAma karate-karate thaka cuke the| nayasAra ne sabako bhojana karake ArAma karane kI salAha dI / vaha svayaM bhI bhojana karane ke lie baiTha gyaa| naukaroM ne usake sAmane bhojana rkhaa| bhojana ko dekhate hI nayasAra ciMtana karane lagA - "itanI dhUpa hai, jaMgala hai| aise meM jaise mujhe bhUkha lagI hai, kitane prANI bhUkhe hoNge| koI atithi agara isa samaya A jAye, to maiM use bhojana karAkara hI bhojana karU~ / " AtmA ke jaba zubha pariNAma hote haiM to saba maMgalamaya hotA hai| AtmA ke pariNAmoM se zubha-azubha karma kA baMdhana hotA hai| nayasAra apane sthAna se utthaa| U~ce pahAr3a para khar3A huA phira talahaTI kI ora usane najara daudd'aaii| usane dekhA ki bahuta dUra kucha muni rAstA bhaTake hue idhara A rahe haiN| vaha daur3akara una muniyoM kI ora bhaagaa| isa bhayaMkara garmI meM manuSya ko dekhakara thake-hAre muniyoM ko prasannatA huii| nasAra ne muniyoM ko namaskAra kiyaa| thake-mA~de muniyoM se nayasAra ne pUchA - "bhagavan ! Apa isa tapatI dopaharI isa jaMgala meM kaise padhAre ?" meM muniyoM ne kahA- "bhadra ! hamane sArthavAha ( kAphale) ke sAtha prasthAna kiyA thA / sArtha ne eka sthAna para vizrAma kiyaa| usI samaya hama pAsa ke grAma meM bhikSA ke lie nikle| punaH apane sthAna para Aye, to sArtha samUha pahale hI nikala cukA thaa| hama bhI cale / para Age Akara rAstA bhUla gaye / " nayasAra ne muniyoM kI bAta ko zraddhA-bhaktipUrvaka sunaa| usane muniyoM ko kahA - " bhagavan ! ciMtA kI koI bAta nahIM / Apa mere se pahale zuddha AhAra grahaNa kIjiye, vizrAma kIjiye / maiM Apako jahA~ bhI kaho, vahIM chor3a aauuNgaa| mere yahA~ mIThI chAcha va khAnA taiyAra hai, pahale use grahaNa kro|" jaina muni to bhikSA ke 42 doSa TAlakara bhikSA grahaNa karatA hai| vaha pAtra (dAnI) va bhojana donoM kI zuddha parakhakara bhojana grahaNa karatA hai| isIlie jaina sAdhu ke bhojana ko gocarI kahA gayA hai- "jaise gAya ghAsa ke maidAna meM ghAsa ko khAtI hai para ghAsa kA koI nukasAna nahIM hotA / sAdhu bhI isI taraha dAtA se bhikSA grahaNa karatA hai / ise madhukarI bhI kahate haiM / jisa prakAra bha~varA phUla-phUla ke kaNa se zahada ikaTThA karatA hai, sAdhu bhI hara ghara se ghUmakara thor3A-thor3A bhojana grahaNa karatA hai| vaha apane liye kharIdA, banAyA, sAmane banAyA bhojana grahaNa nahIM karatA hai| yaha bhojana cAhe kitanA hI zuddha ho, aisA bhojana nirdoSa nahIM mAnA jAtA hai| nayasAra ne muniyoM kI ora dekhA / muniyoM ne nayasAra dvArA pradatta bhojana kI ora / zuddha AhAra thA / lene vAlA supAtra thaa| muniyoM ne bhojana grahaNa kiyA / bhojana khAne ke bAda vaha muni - maNDalI calane ko taiyAra huI / nayasAra ko muniyoM se isa taraha lagAva ho gayA ki vaha bhAvuka ho utthaa| usakI A~kheM vinamratA aura saralatA ke kAraNa bhara AI / sacamuca sarala hRdaya meM dharma ThaharatA hai| banAvaTI va kapaTI logoM ke pAsa dharma kA kyA kAma ? unake pAsa dharma nahIM, dambha ThaharatA hai| dambha mithyAtva kA dUsarA rUpa hai| muniyoM ne nayasAra se kahA- "bhadra ! tU rotA kyoM hai ? tU bhAgyazAlI hai| tUne supAtradAna diyA hai jo bar3e bhAgya se upalabdha hotA hai| tUne hamArI khUba sevA kI hai| hameM rAstA batAyA hai / hamArA bhI kartavya hai ki tumheM dharmopadeza deN| tumheM kucha mArga btaayeN|" nayasAra ne nivedana kiyA- "hA~ mahArAja ! mujha garIba para Apane itane upakAra kiye| isa jaMgala meM to pazu-pakSI ke atirikta manuSya kahA~ AtA hai ? Apa pdhaare| merA bhojana pavitra kiyaa| isa ghara ko pUjanIya bnaayaa| aba mujhako dharmopadeza dene kI kRpA kreN|" Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only 25 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muniyoM ne use dharma kA rahasya batAte hue kahA - " saralatA aura zAnti dharma kA bIja hai / deva, guru aura dharma kI bhakti kro| mithyAtva ko chodd'o| samyaktva ko grahaNa kro| tumhArA jIvana saphala hogaa|" nayasAra ne muni ke upadeza se saralatA se dharmatattva ko grahaNa kiyaa| para abhI to yaha zurUAta thI / asalI jIvana saMgrAma kI zurUAta / tathAgata buddha ne apane eka janma meM dIpaMkara buddha ko rAstA dikhAyA thA / aisA varNana jAtaka aTTha kathA meM AyA hai| digambara paramparA AcArya guNabhadra racita uttarapurANa (74-15) meM isa kathA kA varNana isa prakAra se AyA hai "jambUdvIpa ke videha kSetra meM sItA nadI ke kinAre puSkalAvatI deza kI puNDarIkiNI nagarI ke madhuvana meM purUravA nAma kA bhIloM kA saradAra rahatA thA / vaha sabhI kuvyasanoM kA AdI thA / " eka bAra vaha jaMgala meM apanI patnI ke sAtha zikAra ko gayA / dopahara taka use koI jIva nahIM milaa| dopahara ke samaya usane pattoM meM kucha AvAja sunii| usane socA- 'koI mRga pattoM ke pIche chipA baiThA hai ?' para jyoM hI usane tIra bA~dhane kI taiyArI kI to sAmane sAgarasena nAma ke muni ke darzana hue| patnI ne pati ko samajhAte hue kahA- "ye hamAre vana ke devatA haiM inhe mata maaro| " patnI kI bAta sunakara bhIla zAMta ho gayA / vaha muni ke pAsa aayaa| Akara muni ko praNAma kiyaa| muni mahArAja ke upadeza se prabhAvita ho usane madhu, mA~sa va zarAba kA tyAga kara diyaa| ina vratoM kA pAlana usane marate dama taka kiyA / yahI purUravA bhaviSya meM prabhu mahAvIra ke rUpa meM prakaTa huA / dUsarA bhava yaha nayasAra kA jIva marakara zubha karma ke kAraNa saudharma devaloka meM eka palyopama kI sthiti vAlA deva banA / uttarapurANa meM isakI Ayu eka sAgaropama kahI gaI hai| lambe samaya taka usane svarga sukha bhoge / tIsarA - marIci kA bhava svarga se calakara nayasAra kA jIva tIsare janma meM bhagavAna RSabhadeva ke putra bharata cakravartI ke yahA~ rAjakumAra marIci ke nAma se paidA huaa| prathama tIrthaMkara prabhu RSabhadeva kA upadeza sunakara vaha unake pAsa sAdhu banA / vaha vizuddha tapaH sAdhanA karatA thA / usane gyAraha aMgoM kA adhyayana bhI kiyA / eka bAra bahuta bhayakaMra garmI pdd'ii| isa tapa ko usakA zarIra sahana na kara skaa| usane socA- 'mujhe gRhastha bana jAnA cAhiye / saMyama kA pAlana maiM nahIM kara sakatA / saMyama kA mArga to mere lie meru ke samAna hai|" phira socane lagA- 'gRhastha Azrama meM bhI kauna - sA sukha hai ? jo sukha kA satya mArga hai vaha to bhagavAna RSabhadeva kA batAyA huA hai| para aba maiM isameM calane meM asamartha huuN| aise meM mujhe zramaNoM kA veSa ko chor3a nayA veSa grahaNa karanA cAhiye / ' yaha socakara usane parivrAjaka kI veSabhUSA dhAraNa kara lI / saMkalpa - vikalpa meM usane yaha nizcaya kiyA "maiM hara grAma meM bhagavAna RSabhadeva ke dharma kA pracAra kruuNgaa| maiM kabhI apanI kamajorI nahIM chipAU~gA / " vaha daNDa, chatra, khar3AU~ ko dhAraNa karatA / mAthe para tridaNDa tilaka lagAtA / guruA vastra dhAraNa karatA / sacitta jala pItA / jo jijJAsu banakara usake pAsa pahu~cate, vaha sabako spaSTa kahatA - "saccA dharma to bhagavAna RSabhadeva kA hai| maiM usa dharma kA pAlana karane meM asamartha huuN|" isa prakAra vaha logoM ko pratibodhita kara bhagavAna RSabhadeva ke sAdhu parivAra meM vRddhi karatA / 26 Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna RSabhadeva dvArA marIci kA bhaviSya kathana ___ eka bAra bhagavAna RSabhadeva dharma-pracAra karate hue ayodhyA nagarI pdhaare| bharata cakravartI caturaMgI senA lekara darzana karane aayaa| usa samaya bharata cakravartI ne prazna kiyA "prabhu ! Apake samavasaraNa meM aisA koI jIva hai jo Apake samAna tIrthaMkara banane yogya ho?" RSabha prabhu ne kahA-"hA~ devAnupriya ! hai| tumhArA putra marIci isa kAla meM aMtima tIrthakara varddhamAna ke rUpa meM utpanna hogaa| isase pUrva vaha potanapura kA adhipati tripRSTa vAsudeva bnegaa| phira videha kSetra kI mUkA nagarI meM tumhAre jaisA hI priyamitra nAmaka cakravartI bnegaa| isa prakAra vaha jIva tIna upAdhiyoM ko prApta kregaa|' bhagavAna kI bhaviSyavANI se bharata cakravartI prasanna huaa| vaha parivrAjaka bane apane putra marIci ke pAsa aayaa| prabhu RSabhadeva kI bhaviSyavANI bharata ne harSAvega ke sAtha kahA "marIci ! tU dhanya hai| tU bar3A bhAgyazAlI hai| terA bhaviSya mahAn hai| tU bhaviSya meM vAsudeva bnegaa| cakravartI pada pAyegA aura aMta meM dharma cakravartI tIrthaMkara bnegaa|" apane bhaviSya ko sunakara marIci itanA prasanna huA ki usake mana meM prasannatA ke sAtha kucha ahaMkAra kA aMza bhI A gyaa| vaha nAcatA huA isa prakAra kahane lagA___"ahA ! maiM kitanA mahAn huuN| merA kula aura vaMza mahAn hai| mere dAdA prathama tIrthaMkara prabhu RSabhadeva haiN| mere pitA bharata prathama cakravartI haiM aura maiM prathama vAsudeva, phira cakravartI banU~gA / phira tIrthaMkara bnuuNgaa| harSa aura jAtIya gaurava meM phUlakara usane apane pairoM ko tIna bAra jamIna para pachAr3akara kahA- 'maiMne bahuta prApta kara liyA hai| aba isase adhika mujhe kisI kI AvazyakatA nahIM hai|'' vaha ahaMkAravaza nAcane-kUdane lgaa| __ ahaMkAra patana kI pahalI sIr3hI hai| vaha jAtIya ahaMkAra aura Atma-prazaMsA ke kAraNa apanI utkRSTa sAdhanA ke phala se vaMcita ho gyaa| usane kula mada ke kAraNa nIca gotra kA baMdha kiyA jisakA phala bhaviSya meM use bhoganA pdd'aa| (dekho citra 1) eka bAra marIci bImAra par3a gyaa| usakI sevA ke liye usakA koI ziSya nahIM thaa| use ziSya kI jarUrata kA ahasAsa huaa| usane eka rAjaku mAra kapila ko dIkSita kiyaa| kapila muni ne apane guru marIci se pUchA-"Apa kaThora saMyama ke mArga ko kyoM nahIM apanAte?" marIci ne ziSya ko galata uttara dete hue kahA-"mere mArga va jinamArga meM koI aMtara nahIM hai|' kapila ne mithyA mata kI sthApanA kI / marIci ne aMtima samaya meM binA AlocanA kiye jIvana pUrA kiyaa| marIci kA kula abhimAna kA phala use lambe samaya taka bhoganA pdd'aa| marIci kA jIva koTAkoTi sAgaropama taka saMsAra meM bhaTakatA rhaa| marIci bhagavAna RSabhadeva ke prathama upadeza meM hI unakA ziSya banA thaa| marIci ke aneka ziSya, jinhoMne marIci kA sAtha diyA thA, usake jIvana meM use chor3a punaH prabhu ke zrIsaMgha meM sAdhu bana gaye the| jaina paramparA marIci ko parivrAjaka sampradAya kA saMsthApaka mAnatI hai| isI kAraNa parivrAjaka sampradAya ko zramaNoM kA aMga mAnA gayA hai| prAcIna kAla meM ye logoM kI veda virodhI vicAradhArA kA samarthana karate the| guNabhadra AcArya ne marIci ko bharata kA jyeSTha putra mAnA hai| parantu zvetAmbara paramparA meM mAtra putra mAnA hai| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra - 27 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caupannamahApurisacariyaM meM marIci ko bhAgavata dharma kA pravartaka kahA gayA hai| marIci ke atirikta usake ziSya sAMkhyamata pravartaka kapila kA varNana jaisA jaina graMthoM meM AyA hai, vaisA bhAgavata aura viSNupurANa meM upalabdha nahIM hotA hai| bhAgavatakAra ne bharata vaMza kI paramparA kA varNana karate hue aneka pIr3hiyoM ke pazcAt use samrAT putra kahA hai| usakI mAtA kA nAma utkalA diyA hai| jaina sAhitya meM kapila ko rAjaputra mAnA gayA hai| vaidika-sAhitya meM vaha viSNu kA pA~cavA~ avatAra va kardama RSi kA putra hai| use mahAjJAnavAna, pratibhA sampanna mAnA gayA hai| bhAgavata gItA meM zrIkRSNa ne unheM siddhoM meM sarvazreSTha mAnA hai| caturtha bhava-brahmadeva caurAsI lAkha pUrva kI Ayu pUrNa kara marIci kA jIva brahmadevaloka meM dasa sAgaropama kI sthiti vAlA deva bnaa| pA~cavA~ bhava-kauzika ___ yahA~ se svarga kI Ayu pUrNa kara marIci kA jIva kollAka sanniveza meM assI lAkha pUrva kI Ayu vAlA kauzika brAhmaNa bnaa| phira pUrvajanma ke zubha karma ke pariNAma se usane vairAgya dhAraNa kara parivrAjaka dIkSA svIkAra kii| AcArya zIlAMka ne likhA hai ki kauzika kA jIva marakara saudharma devaloka meM utkRSTa sthiti vAlA deva banA thaa| digambara paramparA ke graMthoM meM bhI aisA hI varNana hai| usakA janma-sthAna ayodhyA kahA gayA hai| usakA pitA kapila brAhmaNa aura mAtA kAlI hai| usakA nAma jaTila kahA gayA hai| isa bhava kI Ayu ke bAda usane vibhinna gatiyoM meM janmamaraNa kiyA jo saMkhyAtIta hai| chaThA bhava-puSyamitra ___ kauzika kA jIva apanI Ayu pUrNa karake sthUNA (sthAnezvara) meM puSyamitra nAmaka brAhmaNa huaa| vahA~ usakI Ayu . 72 lAkha pUrva kI thii| aMtima samaya meM vaha tridaNDI parivrAjaka bnaa| sAtavA~ bhava-saudharmadeva jainadharma meM jAti-pA~ti, dharma va liMga kA mahattva nahIM hai, na hI deza, kAla va Ayu kA prazna hai| jo bhI sAdhanA kare use usakI sAdhanA anusAra jarUra phala milatA hai| isI dRSTi se puSyamitra marakara saudharma devaloka meM madhyama sthiti vAlA deva bnaa| vahA~ usane devatA ke sukha bhoge| AThavA~ bhava-agnidyota devaloka kI Ayu pUrNa kara vaha caitya sanniveza meM agnidyota nAma kA brAhmaNa huaa| usakI Ayu 769 lAkha pUrva kI thii| vahA~ bhI vaha tridaNDI parivrAjaka bnaa| digambaroM ke uttarapurANa meM isa bhava kA varNana nahIM milatA hai| navamA bhava-IzAna devaloka yahA~ se AyuSya pUrNa kara agnidyota brAhmaNa IzAna devaloka meM paidA huaa|vhaaN lambe samaya taka devaloka ke sukha bhoge| dasavA~ bhava-agnibhUti ___ isa bhava meM usakA janma mandira sanniveza meM huaa| usakA kula brAhmaNa thaa| usakI kula Ayu 56 lAkha pUrva thii| jIvana ke aMtima kAla meM vaha tridaNDI parivrAjaka bnaa| pUrvajanma kA marIci bhava-bhava meM parivrAjaka banakara sAdhanA karatA gyaa| sAdhanA kA phala sadaiva mIThA hotA hai phira sAdhanA cAhe kisI rUpa yA veSa meM kI jaaye| uttarapurANa meM sUtikA nAmaka bhava meM agnibhUti brAhmaNa kI patnI gautamI ke yahA~ agnisaha brAhmaNa ke rUpa meM utpanna huaa| | 28 - sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavA~ bhava-sanatkumAra vahA~ se Ayu pUrNa kara sanatkumAra kalpa meM madhyama sthiti vAlA deva bnaa| bArahavA~ bhava-bhAradvAja vahA~ se AyuSya pUrNa kara zvetAmbikA nagarI meM bhAradvAja nAma kA brAhmaNa bnaa| usakI Ayu 44 lAkha pUrva kI thii| yahA~ bhI vaha tridaNDI parivrAjaka bnaa| uttarapurANa ke anusAra eka bhava agnimitra kA aura dvitIya bhava mAhendrakalpa kA ye do bhava aura hue| vahA~ se calakara yaha jIva zAGkaNa brAhmaNa kI patnI mandirA ke yahA~ vizva-vizruta bhAradvAja-putra ke rUpa meM paidA huaa| terahavA~ bhava ___ bhAradvAja vahA~ se Ayu pUrNa kara mAhendra kalpa meM madhyama sthiti vAlA deva bnaa| yahA~ se cyavakara usakI AtmA ne aneka bhava grahaNa kiye jo saMkhyAtIta the| caudahavA~ bhava marIci kA jIva vibhinna gatiyoM meM bhramaNa karatA huA rAjagRha meM sthAvara nAmaka brAhmaNa huaa| vahA~ usakI kula Ayu cauMtIsa lAkha pUrva thii| jIvana ke aMta meM vaha tridaNDI parivrAjaka bnaa| isa taraha 6 bhava parivrAjaka ke mAne jAte haiN| yahA~ eka bAta dhyAna dene vAlI hai ki vaha nayasAra ke bhava meM jAkara samyak darzana kA pracAraka bnaa| cAhe zurU meM parivrAjaka sampradAya zramaNoM kA aMga thaa| bAda meM yaha sampradAya mithyA AgrahoM meM pha~sa gyaa| ekAnta Agraha ke kAraNa parivrAjakoM kI sAdhanA bAla sAdhanA banakara raha gii| aisI sAdhanA svarga kA kAraNa to bana sakatI hai, para mokSa kA kAraNa nahIM bana sktii| samyaktva ke abhAva meM isa jIva ko anaMta-anaMta janma bhaTakanA par3atA hai| samyaktva milane para saMsAra bhramaNa-paritra-sImita ho jAtA hai, jaisA nayasAra ke sAtha huaa| pandrahavA~ bhava-brahmadevaloka __isa bhava meM vaha jIva madhyama devaloka kI sthiti vAlA deva huaa| uttarapurANa meM brahmA ke sthAna para mAhendra nAma AyA hai| devaloka kI Ayu saMpUrNa kara usakI AtmA ne aneka bAra aneka bhavoM meM janma liyaa| solahavA~ bhava-vizvabhUti brahmaloka kI Ayu pUrNa kara nayasAra kA jIva lambe samaya taka janma-maraNa ke cakra meM pha~sA rhaa| lambe bhava-bhramaNa ke pazcAt vaha magadha kI rAjadhAnI rAjagRha meM yuvarAja vizAkhabhUti ke putra vizvabhUti ke rUpa meM paidA huaa| vizAkhabhUti kA bar3A bhAI vizvanandI rAjA thaa| usakA putra thA vishaakhnNdii| donoM bhAiyoM meM ApasI IrSyA-dveSa kUTa-kUTakara bharA huA thaa| vizvabhUti yadyapi rAjA ke choTe bhAI kA putra thA para vaha bar3A tejasvI, parAkramI thaa| dUsarI ora rAjA kA putra vizAkhanaMdI kAyara, bhIru aura cir3acir3A thaa| yahI kAraNa thA ki vizvabhUti apane parivAra meM sammAna kA pAtra thaa| vizvabhUti ko puSpa-krIr3A kA atyadhika zauka thaa| vaha apanI rAniyoM ke sAtha udyAna meM jAtA aura vibhinna phUloM kI geMda banAkara unase kheltaa| idhara jaba rAjakumAra vizAkhanaMdI, vizvabhUti ke krIr3A sukha kI bAta sunatA, to dveSa kara jala-bhuna jaataa| usakA mana karatA ki vaha abhI udyAna meM jAkara vizvabhUti ko nikAla de| vaha apanI mAtA taka ke sAmane isa bAta ke liye cIkhapukAra krtaa| para saba dina eka samAna nahIM hote| kabhI-kabhI puNyavAna jIva ko bhI musIbata meM pha~sanA par3atA hai| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra - 29 / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka samaya vizvabhUti puSpakaraMDaka udyAna meM apanI paliyoM ke sAtha unmukta krIr3A kara rahA thaa| mahArAnI kI usa udyAna meM puSpa vagairaha lene aaii| unhoMne vizvabhUti ke sukha ko dekhA, vaha bhI rAjakumAra kI bhA~ti jala-bhuna gaI / unhoMne jAkara rAnI se kahA- "he mahArAnI jI ! rAjya kA saccA sukha to vizvabhUti bhogatA hai| tumhArA beTA vizAkhanaMdI to becArA yuvarAja hote hue bhI duHkha bhoga rahA hai / usameM himmata nahIM ki vaha udyAna meM jA ske|" rAnI ko yaha bAta coTa kara gii| rAnI ne rAjA ko phaTakAra lagAte hue kahA - " Apake rAjya meM kitanA anyAya hai ki merA beTA vizAkhanaMdI yuvarAja hote hue bhI udyAna meM nahIM jA sktaa| ApakA bhatIjA sArA sArA dina apanI rAniyoM ke sAtha udyAna meM puSpa-krIr3A karatA rahatA hai| yuvarAja vaha hai yA vizvabhUti ?" mahArAja bahuta samayajJa the| unhoMne rAnI kA krodha zAMta karate huye kahA - "yaha hamArI kula maryAdA hai| jaba koI rAjA yA rAjakumAra Adi apane antaHpura meM rAniyoM-dAsiyoM ke sAtha udyAna meM ho to dUsarA koI praveza nahIM kara sktaa|" rAnI kahA~ samajhane vAlI thii| rAnI ne kahA - " ApakI maryAdA kisa kAma kI ? jaba merA putra bhikhAriyoM kI taraha ghUmatA rhe| kAna kholakara suna lo, jaba taka vizvabhUti ko ghara se nahIM nikAlA jAegA, taba taka maiM anna-jala grahaNa nahIM kruuNgii|" rAjA ke sAmane ghora dharma-saMkaTa utpanna ho gyaa| eka to apane parivAra kI kalaha, dUsarA apane bhAI ke lar3ake kI smsyaa| usane socA-'"eka hI rAjya meM aisA anyAya kaise saMbhava hai ?" guNavAna vizvabhUti ke sAmane merA AlasI putra vizAkhanaMdI hai| vizva bhUti hamAre rAjya kI zakti kA pratIka hai| ina striyoM kA svabhAva dveSamaya hotA hai| inako zAMta karane aura parivAra kI kalaha ko samApta karane ke lie koI samAdhAna DhU~r3hanA par3egA / " rAjA ne yaha bAta apane amAtya se kii| amAtya ne eka SaDyantra rcaa| usane eka patra rAjA ko phuNcaayaa| usa patra ko par3hate hI rAjA ne yuddha kI ghoSaNA kara dii| raNabheriyA~ bajane lgiiN| ghoSaNA huI - " par3osI sAmanta puruSasiMha ne sImA para AkramaNa kara diyA hai|" vizvabhUti ne jaba raNabheriyA~ suniiN| vaha udyAna meM apanI krIr3A samApta kara bAhara nikalA / yoddhA vahI hai, jo apanA karttavya phcaane| apanI zUravIratA ko parakhane kA pramANa yoddhA yuddha meM detA hai| usane bAhara Akara zahara meM praveza kiyaa| phira rAjA ke pAsa Akara prArthanA kI- " acAnaka yaha yuddha huA kaise ? kisa duzmana kI zAmata AI hai ?" rAjA ne maMtrI ke patrAnusAra vizvabhUti ko samajhAyA - 'par3osI sImA para puruSasiMha sAmanta ne AtaMka macA rakhA hai| maiM usI ke sAtha yuddha karane jA rahA huuN|" sAtha meM vaha banAvaTI patra bhI vizvabhUti ko thamA diyA, jisameM par3osI sAmanta dvArA yuddha ghoSaNA kI dhamakI likhI huI thI / patra ko dekhakara vizvabhUti kA kSatriyatva jAga uThA / usane prArthanA kI- "mahArAja ! mere hote hue Apa yuddha meM jAyeM, yaha Apane socA kaise ? yaha bAta sunakara merA sira zarma se jhuka gayA hai| Apa AjJA dIjiye, maiM usa sAmanta kA zIza kucala dU~ ?" rAjA to yahI cAhatA thA, usane svIkRti pradAna kara dI / vizvabhUti senA ko susajjita kara cala pdd'aa| para puruSasiMha koI dhamakI nahIM dI thI, vaha lar3anA bhI nahIM cAhatA thaa| jaba use patA calA ki vizvabhUti senA sahita A rahA hai, to vaha upahAra lekara sAmane aayaa| bahuta se hAthI, ghor3e, hIre-motI Adi rAjA yogya upahAra samarpita kara calatA bnaa| vizvabhUti ne binA lar3e puruSasiMha ko usakI jimmedAriyoM ke lie jarUrI nirdeza diye, tAki sImA surakSita raha ske| 30 Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvabhUti yuddha maidAna se vApasa aayaa| vaha punaH rAjakIya udyAna ke lie saparivAra jAne lgaa| darabAna ne prArthanA kI-"mahArAja ! aba Apa rukiye, kyoMki yuvarAja vizAkhanaMdI udyAna meM parivAra sahita jala-krIr3A kara rahA hai|" vizvabhUti ruka gyaa| use gaharA AghAta lgaa| vaha socane lagA-'maiM jinake lie prANa nyochAvara karane ko taiyAra hU~, ve merI jAna ke pyAse haiN| yaha kapaTayukta vyavahAra mujhe udyAna se nikAlane ke lie kiyA gyaa|' udyAna meM hI krodha umar3a aayaa| krodhAvega meM vahIM para kapittha (kaitha) ke vRkSa para pA~va se prahAra kiyaa| eka prahAra se vRkSa ke sAre phala dharatI para gira pdd'e| vizvabhUti ne gusse meM Akara dvArapAloM se kahA-"jaise maiM eka jhaTake se ina phaloM ko dharatI para girA sakatA hU~, vaise eka hI bAra meM kitanoM ke prANa maiM le sakatA huuN| para rAjA ke gaurava ke kAraNa maiM aisA nahIM kara rhaa| udyAna meM hI jAnA thA to mujhase pUchakara jA sakatA thaa| maiM yuvarAja ko iMkAra nahIM krtaa| para yaha dhokhA karane kI kyA jarUrata thI? aba jAo, apane rAjakumAra vizAkhanaMdI se kaha do, isakA pariNAma acchA nahIM hogaa|" ____ muni vizvabhUti ne gusse meM ye bAteM kaha to dI, para yahI glAni zIghra hI vairAgya meM badala gii| usane eka hI jhaTake meM ghara-parivAra kA moha chor3A aura Arya saMbhUti se saMyama grahaNa kara liyaa| kaThora sAdhanA Adi dIrgha tapasyA se tapojanya upalabdhiyA~ prApta kii| ____ eka bAra kI bAta hai, muni vizvabhUti anagAra mathurA meM bhramaNa kara rahe the| idhara mathurA meM vizAkhanaMdI apanI zAdI ke lie AyA huA thaa| tapa ke kAraNa vizvabhUti kA zarIra jIrNa-zIrNa ho cukA thaa| use pahacAnanA muzkila thaa| muni vizvabhUti tapasyA ke pAraNe hetu bhikSA ke lie ghUma rahe the| yuvarAja vizAkhanaMdI ke sevakoM ne unheM pahacAna liyA aura yuvarAja vizAkhanaMdI ko sUcanA dii| vizAkhanaMdI sAmane aayaa| usane dekhA eka mahAn yoddhA tapa ke kAraNa jIrNa-zIrNa avasthA meM hai| usakA krodha zAMta nahIM huA thaa| vaha muni ko ghUrakara dekha rahA thaa| acAnaka eka sadyaHprasUtA gAya muni ko Takkara dekara calatI bnii| muni kI isa durdazA se vaha pApI vizAkhanaMdI khUba prasanna huaa| usane vyaMgya karate hue kahA-"vizvabhUti ! tumhArA vaha parAkrama jo kapittha ko toDate samaya dekhA gayA thA, kahA~ gAyaba hai?" rAjakumAra ke vyaMgyamaya vAkya muni kI krodhAgni kA kAraNa bne| unhoMne Aveza meM Akara kahA-"duSTa ! maiM sAdhu bana gayA hU~, to bhI tU merA majAka kara rahA hai| maine jaba saMsAra se riztA tor3a diyA hai, to merI sAdhanA kA majAka karane kA tujhe koI adhikAra nhiiN| tUM merI kSamA va tapasyA ko merI durbalatA samajha rahA hai| para tujha ajJAnI ko sAdhu bhASA meM samajhAnA asambhava hai|" / muni kA krodha apane aMtima Aveza meM thaa| unhoMne usI samaya usa gAya ko donoM sIMgoM se pakar3akara cakkara kI taraha ghumAkara AkAza meM uchAla diyaa| phira unhoMne nidAna karate hue kahA-"kyA durbala siMha zRgAla se gayA-gujarA hotA hai ? yadi mere japa, tapa, saMyama va brahmacarya meM zakti ho, to agale janma meM asImita zaktizAlI bnuuN|" isa prakAra binA AlocanA kiye aura nidAna ke kAraNa muni kAladharma ko prApta hue| yahA~ Azcarya isa bAta kA hai ki digambara AcArya guNabhadra ne isa bAta kA varNana zreyAMsa tIrthaMkara ke pUrvabhava batAne meM kiyA hai| vahA~ sabhI prakaraNa eka samAna nahIM hai, vahA~ vizvabhUti ke sthAna para vizvanaMdI nAma AyA hai| vizvanaMdI ke sthAna para vishvbhuuti| parivAra ke nAmoM meM aMtara hai| uttarapurANa meM AyA hai ki vizvabhUti dIkSA lekara rAjya apane choTe bhAI ko de dete haiM para yahA~ kapittha vRkSa va kapaTa yuddha kA varNana nahIM hai| yahA~ donoM bhAiyoM kA udyAna meM yuddha dikhAyA hai| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 31 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarapurANa ke anusAra vizAkhanaMdI zAdI ke lie nahIM jAtA, vaha to rAjya cyuta ho jAtA hai aura eka rAjA kA dUta banakara mathurA jAtA hai| vahA~ vaha eka vaizyA ke makAna meM baiThakara yaha najArA dekhatA hai ki usakA bhAI muni banA ghUma rahA hai| jainadharma meM adhyAtma zakti va labdhi kA prayoga sAMsArika kAmoM ke lie varjita hai| nidAna karane para usakA prAyazcitta va AlocanA kara lI jAye to jIvana vizuddha bana jAtA hai / para vaira kI samApti tatkAla na ho to vaira lambe samaya taka calatA rahatA hai| sattarahavA~ bhava vahA~ se Ayu pUrNa kara mahAzukra kalpa meM utkRSTa sthiti vAlA deva huA / aThAharavA~ bhava- tripRSTa vAsudeva devaloka se AyuSya pUrNa kara potanapura nagara ke prajApati rAjA va rAnI mRgAvatI ke yahA~ putra rUpa meM utpanna huA / mAtA ne janma se pUrva sAta svapna dekhe / janma ke samaya zizu ke pRSTha bhAga meM tIna pasaliyA~ hone ke kAraNa usakA nAma tripRSTa rakhA gyaa| rAjA prajApati prativAsudeva azvagrIva ke mANDalika rAjA the 1 rAjA prativAsudeva ne kisI jyotiSI se pUchA - "merI mRtyu kaise hogI ?" jyotiSI kahA- "rAjan ! Apake dUta caNDamegha ko pITegA, tuGgagiri para rahe kesarI siMha ko mAregA, usI ke hAthoM ApakI mRtyu hogii|" yaha sunakara azvagrIva bhayabhIta huaa| use apane dUtoM se jJAta huA ki prajApati rAjA ke bar3e putra bahuta balazAlI haiN| rAjA ne parIkSA karane hetu caNDamegha dUta ko unake pAsa bhejaa| rAjA prajApati usa samaya apanI sabhA meM baiThA thA / saMgIta kI jhaMkAra se rAjasabhA kA vAtAvaraNa indrasabhA kA dRzya prastuta kara rahA thaa| sabhI sabhAsada va rAjA saMgIta kA Ananda lUTa rahe the| ThIka usI samaya caNDamegha dUta ne binA sUcanA diye dhRSTatApUrvaka rAjasabhA meM praveza kiyaa| rAjA ne usa dUta kA svAgata kiyaa| saMgIta aura nRtya kA kAryakrama kucha samaya ke lie rokakara dUta kA saMdeza sunA / darabAra meM baiThe tripRSTa kumAra ko raMga meM bhaMga DAlane kI ghaTanA se gaharA AghAta lgaa| unhoMne apane sevakoM ko yaha Adeza diyA ki jaba dUta yahA~ se ravAnA ho, to hameM sUcita karanA / rAjA ne prativAsudeva kA saMdeza sunakara dUta ko vidA kiyaa| udhara dUta bAhara aayaa| usane zahara chodd'aa| jaMgala meM donoM kumAroM ne dUta ko khUba piittaa| dUta ke bAkI sAthI bhAga gaye / jaba prajApati ko apane putroM dvArA dUta ke apamAna kA patA calA, to vaha bahuta ghbraayaa| bahuta vaha rAjA azvagrIva ke darabAra meM pahu~cA, para taba taka sArA khela bigar3a cukA thaa| rAjA azvagrIva ne samajha liyA ki merA kAla paidA ho gayA hai| ina donoM rAjakumAroM ko maravAne meM hI merA hita hai| usane eka yojanA banAI / azvagrIva ne tuGgagrIva kSetra meM dhAna kI khetI karavAI aura phira prajApati ko Adeza bhejA--"yahA~ eka krUra siMha ne AtaMka macA rakhA hai| usane rakSaka taka ko mAra diyA hai| pUrA grAma bhayagrasta hai / ataH Apa jAkara grAmINoM kI rakSA kiijiye|" prajApati jaba zAli kSetra meM jAne lagA to putroM ne vinaya kI - "hamAre hote Apa jaMgala meM jAyeM, yaha anucita hai| Apake isa choTe se kArya ko hama pUrA kreNge|" 32 Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citra naM.1 marIci se mahAvIra bharata cakravartI cakravartI vAsudeva tIrthakara marIci bhagavAna RSabha deva dvArA marIci kA bhaviSya kathana tathA bharata cakravartI dvArA bhaviSya batAne para marIci ahaMkAra meM uchlnaa| Educationa international For Personal and Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citra naM.2 15 vA bhava tripRSTa vAsudeva TARNCE tripRSTa vAsudeva dvArA siMha kA vinaash| Jain Educationa international For Personal and Private Use Only www.einelibrary.org Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citra naM. 3 tripRSTa vAsudeva kI sabhA RANER vaira kA badalA zayyA pAlaka ko daNDa tripRSTa vAsudeva kI sabhA meM saMgIta kA kAryakrama tathA zayyApAlaka ke kAnoM meM khaulatA zIzA ddaalnaa| in Educationa intematonal For Personal and Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citra naM. 4 23vo bhava priya mitra cakravartI sthAnava 25vA bhava nandana rAjakumAra priyamitra cakravartI ke bhava meM rAjya vaibhava kA bhoga kara bAda meM tpsyaa| nandana ke bhava meM bIsa sthAnaka kI aaraadhnaa| Jan Educationa international For Personal and Private Use Only wi Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prajApati apane putroM ko bhejanA nahIM cAhatA thA / para donoM putroM ne pitA se jAne kI anumati mA~gI / bahuta Agraha karane para pitA ne bahuta sAre zastra va sainikoM ke sAtha putroM ko ravAnA kiyaa| ve dhAna ke khetoM meM phuNce| vahA~ kheta-rakSakoM se pUchA - "rAjA yahA~ para kisa prakAra aura kitane samaya taka rahatA hai ?" kheta-rakSakoM ne kahA- "jaba taka dhAna paka nahIM jAtA, rAjA caturaMginI senA ke sAtha isa kSetra kA gherA DAlakara rakSA karatA hai|" tripRSTa ne pUchA - "mujhe usa siMha kI guphA batAo, jahA~ AtaMka macAne vAlA vaha siMha rahatA hai / " grAmavAsiyoM ne na cAhate hue tripRSTa ko guphA kA rAstA batA diyaa| ratha para savAra sazastra tripRSTa kumAra usa guphA ke samIpa phuNcaa| siMha a~gar3AI lekara utthaa| usane siMha-garjana kiyA / tripRSTa ne vicAra kiyA- 'siMha nihatthA hai, mujhe bhI zastra rakhakara siMha kA mukAbalA karanA caahie|' usane apane zastra pheMka diye, ratha bhI chor3a diyaa| siMha ne tripRSTa ko dekhA / tripRSTa ne siMha ko / siMha tripRSTa kumAra para kUda par3A / tripRSTa kumAra guphA meM praveza kara cukA thaa| usane sArathI va ratha bAhara khar3A kara diyA thA kyoMki usane socA thA ki jaba siMha astra zastra va ratharahita hai, to maiM bhI kAyaratA nahIM dikhAU~gA / akele kumAra ne siMha-garjanA kA abhUtapUrva zaurya se uttara diyA / usane siMha ko jabar3oM se pakar3A aura purAne vastra kI taraha cIra DAlA / siMha aba hAra cukA thA / usake prANa aTake hue the| pAsa meM sArathI ne siMha kI isa durdazA ko dekhA phira sAntvanA bhare svara meM kahA - "he vana ke svAmI ! tuma pazuoM meM siMha ho, merA svAmI manuSya meM siMha hai / do siMhoM kI lar3AI thI / kisI kI vijaya to honI thI / so tU ghabarA mt| yaha to janma-maraNa kA cakra hai|" siMha ke prati kahe sArathI ke zabdoM ne siMha ko sacamuca sAntvanA pradAna kI, jisase vaha zAnta bhAva se prANa tyAga skaa| tripRSTa kumAra siMha - carma ko lekara jaba gA~va Aye, sArA gA~va unake abhUtapUrva sAhasa se dhanya-dhanya kara uThA / unhoMne apane kRSakoM se kahA- "usa ghoTaka grIva se kaha denA- aba nizcinta rahe / " jaba azvagrIva kumAra kI zaurya gAthA kA patA calA, to vaha IrSyA aura bhaya kI Aga meM jala utthaa| usane eka SaDyantra rcaa| usane donoM rAjakumAroM ko apane yahA~ rAjadhAnI meM bulaayaa| donoM vahA~ nahIM gaye / isa bAta se jala-bhunakara usa azvagrIva ne potanapura para car3hAI kara dii| tripRSTa kumAra bhI sainya bala ke sAtha sAmane aayaa| use narasaMhAra acchA na lagA / "hamArI ApasI duzmanI meM ina becAre sainikoM kA kyA doSa ? agara yuddha karanA to hama donoM kreNge|" - vizvabhUti ne yaha prastAva azvagrIva ke sAmane rkhaa| azvagrIva ne prastAva svIkAra kara liyaa| donoM meM yuddha huaa| sabhI zastra - astra samApta ho gaye, to rAjA cakraratna pheNkaa| tripRSTa ne cakraratna pakar3a liyaa| usI ke cakraratna se rAjA kA sira chedana kara ddaalaa| tabhI divya vANI se nabhamaNDala gU~ja uThA- - "tripRSTa nAmaka prathama vAsudeva prakaTa ho gayA hai|" yahA~ digambara uttarapurANa meM vizAkhanandI kA jIva azvagrIva prativAsudeva kahA gayA hai vahA~ siMha kA prasaMga nahIM hai| samaya Ane para azvagrIva ko naSTa kara vaha tripRSTa vAsudeva banA / tripRSTa jahA~ yoddhA thA, vahA~ krodhI bhI thA / usake krodha ke kAraNa use bhagavAna mahAvIra ke bhava meM tapasyA kAla meM kaI upasarga aaye| udAharaNa ke lie hama yahA~ eka prasaMga de rahe haiM Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only 33 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ va kA jIva AyaSya parNa kara sAtava tamastamA narapa tripRSTa ko saMgIta bahuta pasaMda thaa| eka zAma usake yaha saMgItakAra gAnA gA rahe the| saMgIta madhura thaa| tripRSTa ke kAnoM ko saMgIta acchA lgaa| usane apane sevakoM se kahA- "jaba maiM so jAU~, saMgIta banda karavA denaa|" zayyApAlaka ne AjJA ko grahaNa kiyaa| kucha samaya ke bAda samrAT kI A~kha laga gii| samrATa ke sevaka saMgIta kI mastI meM DUba gye| subaha ho cukI thii| rAjA tripRSTa kI A~kha khulii| saMgIta aba bhI cala rahA thaa| rAjA ne zayyApAlaka se saMgIta banda na karavAne kA kAraNa jAnanA caahaa| sevakoM ne kahA-"saMgIta itanA acchA thA ki hama ise chor3a nahIM sakate the| isa kAraNa saMgIta calatA rhaa|" rAjA ko sevakoM kI bAta para krodha A gyaa| usane AjJA kI avahelanA karane vAle zayyApAlaka ke kAnoM meM pighalA zIzA u~r3ela diyaa| becArA zayyApAlaka bhayaMkara vedanA se tar3aphane lgaa| usake prANoM kA anta ho gyaa| tripRSTa vAsudeva ne sattA ke mada meM bahuta se krUra kRtya kiye jisake kAraNa nikAcita karmoM kA bandhana kiyaa| mahArambha aura mahAparigraha ke kAraNa usane 84 lAkha pUrva varSa taka rAjya kiyaa| __ kaI AcAryoM kI mAnyatA hai ki isI bhava meM nayasAra ke jIva kA samyaktva naSTa huaa| vaha marakara kugati ko prApta huaa| unnIsavA~ bhava-sAtavIM naraka rNa kara sAtaveM tamastamA naraka ke apratiSThAna narakAvAsa meM nairayika rUpa meM utpanna huaa| bIsavA~ bhava vahA~ se marakara vaha kesarI siMha bnaa| yaha bhava digambara grantha uttarapurANa meM upalabdha hotA hai| vaha bhayaMkara siMha kisI samaya hariNa ko pakar3akara khA rahA thaa| usa samaya eka cAraNa labdhidhArI munirAja pdhaare| unhoMne ucca svara meM usa jIva ko dharmopadeza sunAyA aura usake tripRSTa ke bhava ke pApa ginAye, jisake kAraNa vaha samyaktva se bhraSTa huA thaa| jisake pariNAmasvarUpa use siMha kA janma milaa| muni kI udghoSaNA ke kAraNa usa jIva ko jAtismaraNa jJAna ho gyaa| uttarapurANa kA kartA kahatA hai-munirAja ne use pururavA Adi samasta bhavoM kA bodha karavAyA aura kahA- "maiMne yaha bhava-vivaraNa zrIdhara tIrthaMkara ke mukha se sunA hai, tU dasa bhava pUrNa kara tIrthaMkara bnegaa|" siMha ke jIva ne muni se tattvacarcA suna zrAvaka vrata grahaNa kiye| vaha marakara saudharma svarga meM siMhaketu deva bnaa| do sAgara kI Ayu bhogakara vaha dhAtakIkhaNDa ke videha kSetra meM rAjA kanakapuNDra aura kanakamAlA kA putra huaa| eka bAra vaha apanI patnI kanakavatI ke sAtha mahAgiri para gayA, vahA~ use priyamitra muni ke darzana-upadeza kA saubhAgya milaa| usane saMyama grahaNa kara liyA aura sAtaveM svarga meM utpanna huaa| vahA~ se devaloka kI Ayu pUrNa kara jambUdvIpa ke kauzala deza kI sAketa nagarI meM rAjA vrajasena aura rAnI zIlavatI ke yahA~ hariSeNa rAjakumAra bnaa| yahA~ bhI usakI AtmA jAgRta thii| usane muni zrutasAgara se dIkSA grahaNa kii| Ayu pUrNa kara mahAzukra devaloka meM 16 sAgaropama Ayu vAlA deva bnaa| ina bhavoM kI carcA zvetAmbara granthoM meM upalabdha nahIM hai| ikkIsavA~ bhava-cauthI naraka zvetAmbara granthoM ke anusAra siMha kA jIva marakara cauthI naraka meM gyaa| naraka se nikalane se pazcAt usane aneka bhava meM tiryaMca aura manuSya ke rUpa meM janma liyaa| ina bhavoM kI ginatI saMkhyA se bAhara hai| | 34 34 -- sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIsavA~ bhava-manuSya kA sabhI zvetAmbara granthoM meM bAIsavA~ bhava manuSya kA hai para ina granthoM meM nAma, AyuSya, jIvana kA prasaMga nahIM milatA hai| "mahAvIracariyaM" meM guNacandra ne itanA avazya batAyA hai ki isI bhava meM tapa-japa kI sAdhanA kara isa jIva ne cakravartI ke yogya puNya arjita kiyaa| kalpasUtra meM bhI isa bhava kA varNana prApta nahIM hotA hai| AcArya vijayadharmasUri ne isa bhava meM pitA kA nAma priyamitra va mAtA kA nAma vimalAya batAyA hai| svayaM kA nAma vimala kahA gayA hai| vimala, saMyama grahaNa kara tapa karatA hai| para AcArya jI ne yaha pramANa kahA~ se liyA isakA ullekha nahIM kiyA hai| teIsavA~ bhava-priyamitra cakravartI isa bhava kI Ayu pUrNa kara nayasAra kA jIva mahAvideha kSetra kI mUkA nagarI meM dhanaMjaya rAjA kI patnI rAnI dhAriNI ke yahA~ paidA huaa| usake yahA~ cakraratna paidA hone se usane saMsAra ke rAjAoM ko apane adhIna kiyaa| vaha priyamitra cakravartI bnaa| cakravartI kA vaibhava pAkara bhI usakA mana vairAgya meM lagA huA thaa| vaha Arhata vANI kA upAsaka thaa| usakA saubhAgya thA ki usakI nagarI meM poTTilAcArya pdhaare| usane pravacana sunaa| dIkSA grahaNa kii| eka karor3a varSa taka saMyama-ArAdhanA kii| samavAyAMgasUtra meM isa bhava meM usakA nAma poTTila thaa| usane poTTilAcArya se dIkSA grahaNa kii| navAGgI TIkAkAra abhayadevasUri ne unheM rAjaputra mAnA hai| samavAyAMga ke atirikta anya granthoM meM isa bhava ke jIva kA nAma priyamitra hai| digambara AcArya guNabhadra ne mUkA nagarI ke sthAna para puNDarIkiNI nAma diyA hai aura mAtA-pitA kA nAma manoramA aura sumitra batAyA hai| poTTilAcArya ke sthAna para bhagavAna kSemaMkara ke pAsa priyamitra eka hajAra rAjAoM ke sAtha saMyama grahaNa karatA hai| caubIsavA~ bhava-mahAzukra yahA~ se AyuSya pUrNa kara yaha jIva mahAzukra kalpa ke sarvArthasiddha vimAna meM utpanna huaa| uttarapurANa va samavAyAMgasUtra ke vimAna kA nAma sahasrAra AyA hai| yahA~ Ayu kisI grantha meM 17 sAgaropama hai aura kisI meM 18 sAgaropama hai| paccIsavA~ bhava-nandana rAjakumAra yahI bhava thA jisa bhava meM bhagavAna mahAvIra ne tIrthaMkara yogya karma kA upArjana kiyaa| vaha devaloka kI Ayu pUrNa kara kSiprA nagarI ke jitazatru samrAT kI bhadrA mahArAnI kI kukSi se putra rUpa meM utpanna huaa| usakA nAma nandana rakhA gyaa| ___ bacapana se rAjakumAra vairAgya manovRtti kA thaa| vaha dIna-duHkhiyoM kA sahArA thaa| zramaNoM kA sahaja bhakta thaa| vaha guNoM kA bhaNDAra thaa| usakI Ayu 25 lAkha varSa thii| eka lAkha varSa taka usane nirantara sAdhu-jIvana grahaNa kiyaa| usake guru kA nAma yahA~ bhI poTTilAcArya thaa| samasta eka lAkha varSa ke sAdhu-jIvana meM usane 11 lAkha, 60 hajAra mAsakhamaNa kA tapa kara karmoM ko khpaayaa| sevA, svAdhyAya va tapa kI triveNI usake andara bahatI thii| isI janma meM usane tIrthaMkara gotra kA upArjana kara liyaa| digambara paramparA anusAra mahAvIra ke jIva ne isa bhava meM tIrthaMkara gotra ke 16 bola pUrNa kiye va zvetAmbara paramparA meM 20 bola, aisA varNana prApta hotA hai| mAtA kA nAma vIramatI tathA pitA kA nAma nandivardhana hai| unakA apanA nAma nanda thaa| nandana muni ke jIva ne isI bhava meM eka mAsa kI saMllekhanA dhAraNa kii| chabbIsavA~ bhava-prANata devaloka meM yahA~ se AyuSya pUrNa kara vaha prANata devaloka meM puSpottarAvataMsaka vimAna meM bIsa sAgara kI sthiti vAlA deva huaa| uttarapurANa ke anusAra acyuta svarga meM puSpottara vimAna meM zreSTha indra banA jahA~ usakI Ayu 22 sAgaropama thii| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra _ 35 35 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattAIsavA~ bhava - RSabhadatta brAhmaNa ke putra rUpa meM prAyaH loga ise bhava nahIM ginate / digambara paramparA to ise mAnatI hI nahIM hai / nayasAra se mahAvIra taka kI yAtrA pUrNa ho cukI thI / zvetAmbara AgamoM meM isa bAta kA kaI sthaloM para spaSTa varNana upalabdha hotA hai| AcArAMga, bhagavatI, kalpasUtra, mathurA kI prAcIna mUrtiyoM meM isa bhava kA varNana hai| bAda meM hue haracAritra lekhaka ne isakA varNana kiyA hai| zvetAmbara paramparA meM yaha ghaTanA accherA (acambhA) mAnI jAtI hai| hama kalpasUtra AdhAra para isakA varNana kreNge| ke bhagavAna mahAvIra kA jIva grISma Rtu ke caturtha mAsa, aSTama pakSa, ASAr3ha SaSThI ke dina hastottara nakSatra kA yoga A prANa devaloka ke dasaveM svarga ke puSpatrottara pravara puNDarika mahAvimAna se bIsa sAgara kI Ayu pUrNa kara cyuta huA / usakA janma jambUdvIpa ke dakSiNa bharata kSetra meM sthita brAhmaNakuNDa grAma meM pramukha vaidika zAstroM ke jJAtA karmakANDI koDAla gotrIya brAhmaNa RSabhadeva va jAlaMdhara gotrIya brAhmaNI devAnandA ke yahA~ huaa| prabhu ke avataraNa se pUrva devAnandA tIrthaMkara yogya 16 svapna yA 14 svapna dekhe| yaha jIva garbha meM tIna jJAna kA dhAraka thA / pitA ne svapna ke AdhAra para bacce kI bhaviSyavANI kI - "bAlaka sundara hogaa| bar3A hokara veda, itihAsa, nighaNTu, gaNitazAstra, jyotiSa, vyAkaraNa, brAhmaNa grantha, parivrAjaka zAstroM meM pAragaMta hogA / " svapna kA phala suna mAtA prasannatA se uchala uThI / para devAnandA kA yaha sukha kSaNa-bhaMgura thA / jaba devarAja indra ko yaha sUcanA milI ki tIrthaMkara kA jIva brAhmaNI devAnandA ke yahA~ pala rahA hai to deva zakrendra socane lagA tIrthaMkara, cakravartI, baladeva, vAsudeva Adi zUdra, adhama, tuccha, alpa kauTumbika, nirdhana, kRpaNa, bhikSu yA brAhmaNa meM utpanna nahIM hote / ve to rAjanya kula meM jJAta kSatriya, ikSvAku, harivaMza meM avatarita hote haiM / kula zakrendra ne hariNaigameSI deva ko bulAyA / garbha - parivartana kA Adeza diyaa| yaha saba kyoM ghaTita huA ? eka choTe se abhimAna ke kAraNa karmabandha kA phala thA, to nayasAra ke jIva ne rAjakumAra mArIci ke bhava meM bA~dhA thaa| karmaphala se na bhagavAna (mahAvIra) baca sakatA hai aura na koI jIva / isI ahaM ke kAraNa usa jIva ko 82 rAtri brAhmaNI ke garbha meM rahanA pdd'aa| hariNaigameSI deva ne donoM mAtAoM ko 83vIM rAtri meM avasarpiNI nidrA dI / garbha-parivartana kara diyaa| tIrthaMkara mahAvIra kA jIva kSatriyakuNDa ke nareza rAjA siddhArtha kI mahArAnI trizalA ke garbha meM sthApita kara diyA gyaa| trizalA kA garbha devAnandA brAhmaNI ke garbha meM sthApita kara diyA gyaa| garbha ke samaya prabhu tIna jJAna ke dhAraka hone ke kAraNa yaha jAnate the / AcArya bhadrabAhu ne kalpasUta meM isa ghaTanA kA ullekha kiyA hai - "saMharaNa se pUrva yaha hone vAlA hai, unheM jJAta thA kintu aisA ho rahA hai isa bAta ko vaha nahIM jAnate the / saMharaNa ke pazcAt bhI unheM jJAta thA ki aisA ho cukA hai, saMharaNa ho rahA hai yaha unheM jJAta nahIM thA / para donoM mAtAoM ko yA kisI anya prANiyoM ko isa ghaTanA kA patA nahIM thA, kyoMki devoM ne yaha kArya bahuta hI sUkSma samaya meM kara ddaalaa|" isa prakAra nayasAra ke jIva ko mahAvIra banane meM janma se pUrva kaI janmoM meM kitanA saMgharSa karanA par3A, ina bhavoM kI kahAnI isI ora saMketa karatI hai| yahA~ yaha bAta ullekhanIya hai ki jaina paramparA ne kahIM bhI mahAvIra ko na avatAra mAnA hai, na svarga se sIdhA AyA niSkalaMka jIva / unako bhI svayaM karmaphala bhoganA par3A, vaha bhI tIrthaMkara ke bhava meN| jaina itihAsa meM aisI ghaTanA pahale kabhI nahIM huI thI / so isa ghaTanA ko Azcaryajanaka mAnA gyaa| jainadarzana kI eka bAta dhyAna dene yogya hai ki karmaphala meM bhagavAna va insAna eka stara para hai| hama Age dekheMge ki karma ke phala nahIM baca sakA hai| koI 36 Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indra dvArA prabhu kI vandanA ___kalpasUtra ke anusAra jaba indra ko bhagavAna mahAvIra ke devAnandA kI kukSi meM Agamana kI sUcanA milii| unhoMne avadhijJAna se dekhA ki carama tIrthaMkara kA janma ho cukA hai| usako abhUtapUrva prasannatA huii| vaha apane siMhAsana se nIce utre| apane bhinna-bhinna ratnoM dvArA jar3ita pAdukA utaarii| pharza para baitthe| dupaTTe ko kaMdhe para DAlakara hatheliyoM kI aMjalI bA~dhakara vaha indradeva sAta-ATha kadama Age bddh'e| bAyeM ghuTane ko U~cA kara dAhine ghuTane ko dharatI para TikAkara tIna bAra mastaka se lgaayaa| phira sIdhe baiTha ge| taba donoM hAthoM ko isa prakAra sameTA ki kar3e aura pahu~ce Adi AbhUSaNa sthira va dhvanirahita ho gye| dasoM nAkhUna paraspara jur3a gye| isa prakAra donoM hatheliyoM ko milaayaa| karabaddha hokara una hAthoM ko mastaka se lagAkara bhagavAna kI isa prakAra stuti kI-- "namaskAra ho unheM jo arihaMta haiM, bhagavaMta haiM, AdipuruSa haiM, tIrthaMkara haiM, svayaMbuddha haiM, puruSottama haiM, puruSasiMha haiM, puruSoM meM kamala kI taraha haiM, puruSoM meM gaMdhahasti kI taraha zreSTha haiN|" "namaskAra ho unheM jo tIna lokoM meM uttama haiM, lokanAyaka haiM, lokahitakArI haiM, lokadIpaka haiM, lokaprakAzaka haiM, saMsAra ke jIvoM ko abhayadAna dene vAle haiM, jJAnanetra dene vAle haiM, mArgadarzaka haiM, zaraNadAyaka haiM, jIvanadAyaka haiM, bodha dene vAle haiM, dharma dene vAle haiM, dharma kI dezanA dene vAle haiM, dharmanAyaka haiM, dharmasArathI haiN|" ___ "namaskAra ho unheM jo cAra ghAtiyA karmoM ke saMhAraka dharma cakravartI haiM, bhava samudra meM hopa ke samAna haiM, prANadAyaka haiM, zaraNadAyaka haiM, avabodha aura avalamba dene vAle haiM, apratihata zreSTha jJAna va darzana ke dhAraka haiM, chadmAvasthA se rahita haiM, jina haiM, jinanAyaka haiM, pAra utara cuke haiM, tAraka haiM, buddha haiM, bodhadAtA haiM, mukta haiM, muktidAtA haiM, sarvajJa haiM, sarvadarzI haiM, zivarUpa haiM, acala haiM, rogarahita haiM, ananta haiM, akSaya haiM, apunarAvRttirUpa siddhagati nAma sthAna para pahu~ce hue haiM, avyAbAdha haiN| aise jinoM ko merA namaskAra ho|' pUrva meM hue tIrthakaroM dvArA kathita aura pUrva varNita sabhI guNoM ke dhAraka, siddhagati ko prApta karane kI abhilASA karane vAle, tIrtha kI sthApanA karane vAle, antima tIrthaMkara zramaNa bhagavAna mahAvIra ko merA namaskAra hai| 'yahA~ svarga meM baiThA huA maiM devAnandA kI kokha meM pala rahe bhagavAna ko vandana karatA huuN| prabhu merA vandana svIkAra kareM' yaha kahakara indra prabhu ko vandanA karate haiM, namaskAra karate haiM aura taba apane siMhAsana ke pUrva kI ora mukha karake baiThate haiN|" zakrendra dvArA kI gaI stuti meM tIrthaMkara ke bAre meM jainadharma-darzana kI mAnyatA va zraddhA to vyakta hotI hI hai sAtha meM zakrendra ne yaha bhaviSyavANI bhI kI ki prabhu mahAvIra pUrva meM hue tIrthaMkaroM ke dharma ko bar3hAne ke lie paidA hue haiN| jina tIrthaMkaroM ke dharma ko janatA bhUla cukI thii| __ dharma ke nAma para bejubAna pazuoM kI gardana para Are calate the| naramedha, azvamedha Adi yajJoM meM hajAroM pazuoM kI baliyoM kA vidhAna thaa| isa vyavasthA meM pazudhana dharma ke nAma para samApta ho rahA thaa| yaha vyavasthA manusmRti, dUsare dharmazAstra, bAlmIki rAmAyaNa meM dekhI jA sakatI hai| zakrendra ne isa ajJAna ko miTAne vAle jIva ko namaskAra kiyA hai| prabhu mahAvIra kA jIvana krAntikArI jIvana thA, aisA jIvana saMsAra meM kama upalabdha hai| yaha krAnti ahiMsA dvArA samAja-vyavasthA badalane kI thI, isIlie vaha mahAvIra khlaaye| 1. (ka) jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, bhAga 3, pRSTha 71 (kha) prAkRta sAhitya kA itihAsa 2. bhagavAna mahAvIra : eka anuzIlana, pRSTha 168 (AcArya zrI devendra muni jI ma.) 3. Avazyaka niyukti sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra __ _ 37 37 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIrakAlIna paristhitiyA~ Aja se 2600 varSa pUrva ke bhAratIya itihAsa ko koI vidvAn dekhatA hai, to hairAna ho jAtA hai ki bhAratIya dharma, samAja va saMskRti itane patana ke gaDDhe meM gira cukI thI ki anumAna lagAnA kaThina hai| zAyada jisa kaliyuga kI bAta hamAre hindU purANoM meM hai, usase bhI bhayaMkara sthiti usa samAja kI thii| usa sabhyatA ko hama vaidika sabhyatA kaha sakate haiM, kyoMki usakA AdhAra veda the| yaha brAhmaNa saMskRti thI, kyoMki usa samaya veda va brAhmaNa samAja ke hara kSetra para chAye hue the| usa samaya ke loga upaniSadoM kI krAnti ko pUrNataH bhUla cuke the, jina kAryoM kA virodha upaniSadoM ne kiyA thA usakI bAta sunane vAlA, pracAra karane vAlA koI mahApuruSa nahIM thaa| upaniSadoM kI racanA 23veM tIrthaMkara bhagavAna pArzvanAtha ke samaya zurU huI thii| isI kAraNa upaniSadoM para bhagavAna pArzvanAtha kI ahiMsA kI mAnyatA spaSTa dikhatI hai| AtmA, paramAtmA, punarjanma ke bAre meM naye vicAra janma le cuke the| hameM ina bAtoM kI carcA karane se pahale usa yuga ke itihAsa se gujaranA pdd'egaa| sarvaprathama dhArmika kSetra ko leM, to sUtrakRtAMgasUtra meM 363 aura bauddha granthoM meM 63 matoM kA vivaraNa upalabdha hotA hai| ye sabhI mata apanI-apanI DaphalI, apanA-apanA rAga kI taraha ekAntavAdI the| bhagavAna mahAvIra ke samaya meM Astikamata ke sAtha nAstika-cArvAka, sAMkhyamata bhI ghUma rahe the| yahA~ hama una matoM kA varNana kareMge jo Aja yA to samApta ho gaye haiM yA vaidika paramparA ke bhAga bana gaye haiN| usa samaya tIrthaMkara pArzvanAtha kI zramaNa paramparA bhI chinna-bhinna ho gaI thii| unake kucha hI acche saMta-sAdhvI bace the| AcArya zrI devendra muni jI ma. ne 'mahAvIra : eka anuzIlana' pustaka meM usa yuga kA sundara vivecana pRSTha 206 meM kiyA hai-vaha likhate haiM "vaidika dRSTi se bhI vaha yuga vicitra paristhitiyoM meM se gujara rahA thaa| dArzanika cintana kA sthAna andhakAra ne le liyA thaa| dharma-sampradAyoM kI sthiti bar3I bhrAnta thii| kaTI huI pataMga kI taraha dharma-jijJAsu mAnava mana bhaTakA huA thaa| cArvAka ke anuyAyI bhautikatA kI parAkASThA ko jIvana kA antima chora mAnate the| koI akriyAvAda ko mAnatA thaa| kisI kA AghoSa thA ki akarmaNyatA hI dharma hai, koI kSaNikavAda meM dharma mAnakara mithyAvAda kA khaNDana karatA thA, koI mithyAvAda kA samarthana kara kSaNikavAda kA upahAsa karatA thaa| koI niyativAda kA samarthana karatA thA, to koI ucchedavAda kA, koI anyonyavAda ko mahattva detA thA to koI vikSepavAda ko| sabhI apane vaicArika kaTaghare meM Abaddha the| svarga va naraka bika rahe the| avyavasthA, manamAnI auddhatya aura svecchAcAra ne dharma kI pavitratA, darzana kI divyatA ko khaNDita kara diyA thaa| isa prakAra dharma aura darzana kI arAjakatA phailI huI thii|" samAja meM jAti-bheda, chuAchUta hara stara para chUta ke roga kI taraha phaila cukA thaa| brAhmaNa saMskRti kI manamAniyoM ke kAraNa kSatriya rAjAoM kA unakI AjJA ko dharma mAnakara calanA thaa| lambe-lambe samaya ke yajJa hote the| yajJa meM anya sAmagrI ke sAtha dhana, upayogI pazuoM va mAnavoM kI baliyA~ dI jAtI thii| usa samaya brAhmaNa, kSatriya, vaizya va zUdra varNa-vyavasthA para samAja AdhArita thaa| usa samaya yaha zruti Ama thI-"bhagavAna ne yajJa ke lie pazuoM kI racanA kI hai| veda meM varNita hiMsA, hiMsA nhiiN| ye saba kArya devatAoM ko prasanna karane va svarga-prApti ke lie kie jAte the| | 38 - sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brAhmaNa cAhe vidvAn ho yA mUrkha, sadAcArI ho yA vyabhicArI, agni kI taraha sadA pUjanIya va pavitra hai|3 paNDe va purohita logoM ke bhAgya ke nirmAtA bana gye| brAhmaNoM ke adhikAra itane vistRta ho gaye ki vaha zUdra ke dhana ke svAmI bhI ho gye| brAhmaNa brahmamukha ke samAna pavitra mAnA jAtA thaa| veda kA jJAna denA, par3hanA brAhmaNa kA adhikAra thaa| zUdra logoM ko na veda par3hane kA adhikAra thA, na unheM veda sunane kaa| zUdroM kI taraha strI ko bhI veda par3hane kA adhikArI nahIM mAnA jAtA thaa| yadi zUdra kabhI bhUla se veda kA pATha suna letA to usake kAnoM meM garamAgarama sIsA pighalAkara DAlA jAtA thaa| yadi vaha kaNThastha kara letA to use burI taraha mArA jAtA thaa| veda ke RcA bolane vAle zUdra kI jIbha kATa dI jaatii| unheM yajJa-prasAda grahaNa karane va vratAdi kA upadeza denA manA thaa| strI va zUdra donoM svatantratA ke yogya nahIM the| dAsoM va striyoM kI maNDiyA~ lagatI thiiN| usa samaya yaha ghoSa Ama thA"na strI svaatNtrymrhti| asvatantrA strI purussprdhaan|" -vaziSTha smRti, pRSTha 11 ina donoM ko dhArmika va sAmAjika adhikAroM se vaMcita kara diyA gayA thaa| bodhAyana smRti 2/2/52 para kahA gayA hai| "bacapana meM pitA, vivAha ke pazcAt pati va vRddhAvasthA meM putroM ke saMrakSaNa meM rahakara strI ko jIvana vyatIta karanA caahie|" sArA smRti sAhitya zUdroM kI karuNa gAthA kahatA hai| gItA 9/32 meM zrIkRSNa ne kahA hai "striyA~, vaizya aura zUdra saba pApa yoni haiM, pApajanya haiN|" inake saMskAra binA maMtra ke kiye jAte the tAki maMtra apavitra na ho jaayeN|" rAjanaitika sthiti rAjanaitika kSetra meM do taraha kI vyavasthAe~ thIM-gaNarAjya va raajtntr| bhagavAna mahAvIra ke nAnA ceTaka vaizAlI gaNarAjya ke pramukha the| isake atirikta licchavI gaNarAjya ke zAkya, malla, kozala, AmalakappA, vajigaNa, pippali vana, morIya gaNa choTe gaNarAjya the| inake atirikta kozala, vatsa, avantI, kaliMga, aMga, vaMga Adi svatantra rAjya the| gaNarAjyoM meM paraspara sneha thaa| ___ usa samaya meM bhagavAna pArzvanAtha kI paramparA ke saMta muni kezIkumAra the, usa samaya kI sthiti kA sundara citraNa uttarAdhyayanasUtra 23/75 meM pharamAyA hai| "Aja cAroM ora aMdhakAra hai| bholIbhAlI janatA aMdhakAra meM bhaTaka rahI hai| isa kAla-rAtri kA kaba aMta hogA aura kauna-sA sUrya isa kSitija para prakAza bikheregA? saMsAra ko dharmatattva se kauna Alokita karegA? yaha cintA kA viSaya hai|" yaha bAta unhoMne prabhu mahAvIra ke prathama ziSya indrabhUti gautama ko kahI thii| usa samaya bhArata meM hI nahIM, samasta vizva meM vyavasthA DA~vADola thii| dharatI mahApuruSa kI bATa joha rahI thii| aise samaya meM bhArata kI dharA para buddha va mahAvIra paidA hue| cIna meM lAotse, kanphyUziyasa, yUnAna meM pAIthAgorasa, aphalAtUna aura sukarAta, IrAna meM jaratustha, philistIna meM jireniyA aura ijakila5 paidA hue| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra kA janma dharatI kA saubhAgya thaa| karor3oM varSoM se mAnava jAti isakA intajAra kara rahI thii| vaha manuSya se paramAtmA ke rUpa meM apanI lIlA dikhAne dharatI para prakaTa hone vAlA thaa| isa yuga meM caturtha ArA bhI samApta hone vAlA thaa| antima tIrthaMkara ke Agamana kI sUcanA jaina paramparA meM zurU se calI A rahI thii| bhagavAna pArzvanAtha kI paramparA ke bhikSu va bhikSuNiyA~ isa bAta ko jAnate the ki 24vA~ tIrthaMkara 'varddhamAna' nAma se paidA hogaa| dArzanika mata vaha samaya aisA thA jaba bhArata kI dharatI para aneka darzana va dArzanikoM kA janma huaa| ye mata svamata kI prazaMsA kara dUsare kI nindA karate the| dhArmika vAtAvaraNa hara stara para bigar3A huA thaa| usa samaya kI dhArmika mAnyatAoM ko sUtrakRtAMgasUtra meM 4 samavasaraNa kA nAma bhagavAna mahAvIra ne diyA hai| inake nAma haiM-(1) kriyAvAda, (2) akriyAvAda, (3) vinayavAda, (4) ajnyaanvaad| (1) kriyAvAda kriyAvAdI AtmA ke sAtha kriyA kA sambandha mAnate haiN| unakA siddhAnta hai ki kartA ke binA puNya-pApa kriyA nahIM hotii| ve jIva Adi nava tattvoM ko ekAnta rUpa meM mAnate haiN| inake 180 bheda haiN| (2) akriyAvAda akriyAvAdiyoM kA varNana dazAzrutaskandha kI chaThI dazA meM upalabdha hai| isake atirikta sUtrakRtAMga meM bhI inakA varNana hai| inakI mAnyatA hai ki puNya-pApa Adi kriyA sthira lagatI hai, para utpanna hote hI vinAza hone se koI bhI padArtha sthira nhiiN| taba ise kriyA kaise lge| vastu meM nitya-anitya bheda nhiiN| inake 84 bheda haiN| inakI mAnyatA hai ""ihaloka nahIM, paraloka nahIM, mAtA nahIM, pitA nahIM, arihaMta nahIM, cakravartI nahIM, baladeva nahIM, vAsudeva nahIM, naraka nahIM, nArakI nahIM, acche-bure karma kA phala meM antara nhiiN| acche karma kA phala acchA, bure karma kA phala burA nahIM hotaa| kalyANa aura pApa aphala hai, punarjanma nahIM, mokSa nhiiN| sabhI kriyA phala zUnya haiN|" (3) ajJAnavAda ajJAnavAda kA mAnanA hai-"sAre jhagar3e jJAna ke kAraNa hote haiN| kisI ko pUrA jJAna prApta nahIM ho sktaa| sAre mata jJAna se paidA hue haiN| jJAna arjita karanA vyartha hai| ajJAna se jagat kA kalyANa hai|" sUtrakRtAMga meM ajJAnavAda ke 67 bheda kahe gaye haiN| (4) vinayavAda vinayapUrvaka vyavahAra karane vAle vinayavAdI kahalAte haiN| ve hara sthAna para binA kisI vilamba ke sabakI vinaya karate haiN| cAhe sAdhu mile, gRhastha mile, gAya mile yA kuttA mile, sabakI vinaya karanA vinayavAdI kA dharma hai| ina sabako ve mana, vacana va karma se deza aura kAla ke anusAra ucita mAna dekara dharma kA pAlana karate haiN| inake 32 bheda haiN| jaina granthoM meM ina vAdoM ke saMsthApakoM ke nAma to Aye haiM, para unakA vivaraNa prApta nahIM hotaa| nizIthacUrNi meM ina dharma-matoM kI saMkhyA meM bar3hottarI milatI hai| tattvArtharAjavArtika meM ina vAdoM kI bhASAoM ke nAma upalabdha hote haiN| | 40 / sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaha dharmanAyaka ___ bauddha granthoM meM chaha dharmanAyakoM kA bAra-bAra ullekha AyA hai| unake bAre meM saMkSipta varNana isalie jarUrI hai kyoMki inameM 5 kI mAnyatA itihAsa se samApta ho cukI hai| pUrNa kAzyapa va unakI mAnyatA yaha kAzyapa jAti ke brAhmaNa the| nagna rahate the| inake anuyAyiyoM kI saMkhyA 80,000 thii| eka dina rAjA ne unheM dvArapAla kA kArya sauMpa diyA, jise inhoMne apanA apamAna smjhaa| ve gusse meM apamAnita ho jaMgala meM nikala par3e, jahA~ coroM ne inake vastra chIna liye| taba se inheM logoM ne vastra bhI diye, para inhoMne kahA-"vastra lajjA ko Dhakane ke lie hai aura lajjA kA mUla pApamaya pravRtti hai| maiM to isa pravRtti se dUra huuN| isalie mujhe vastroM se kyA prayojana?' ye akriyAvAda ke samarthaka the| unakA mAnanA thA-"agara koI kucha kare yA karAye, kATe yA kaTavAye, kaSTa de yA dilAye, zoka kare yA karAye, kisI ko kucha duHkha ho yA koI de, Dara lage yA DarAye, prANiyoM ko mAra DAle, ghara meM seMdha lagAye, DAkA DAle, eka hI makAna para DAkA DAle, lUTamAra kare, paradAragamana kare, asatya bole to bhI pApa nahIM lgtaa| tIkSNa dhAra vAle cakra se yadi koI isa saMsAra ke pazuoM ko mArakara mA~sa kA Dhera lagA de, to bhI unako pApa nahIM hai| isameM koI doSa nhiiN| gaMgA nadI ke dakSiNI kinAre para jAkara yadi koI mAra-pITa kare, kATe yA kaTavAye, kaSTa de yA dilAye to bhI usameM pApa nhiiN| gaMgA nadI ke uttarI kinAre para jAkara koI dAna kare, yajJa kare yA karavAye, to bhI usameM koI puNya nahIM miltaa| dAna, saMyama, dharma aura satya meM koI puNya nahIM hai| maMkhali gozAlaka aura usakI mAnyatA ___ gozAlaka bhagavAna mahAvIra se bahuta samaya samparka meM rhaa| isa saMdarbha meM sUtrakRtAMga, bhagavatI, upAsakadazAMga meM vivaraNa prApta hotA hai| bhagavAna mahAvIra ke sAdhanAkAla meM vaha 5 varSa taka sAtha rhaa| para bAda meM usane alaga mata calAyA usakA mantavya thA ki "prANI ke apavitra hone meM na kucha hetu hai, na kaarnn| zuddhi ke lie hetu bhI koI nahIM hai, kucha bhI kAraNa nahIM hai| binA hetu aura binA kAraNa ke hI prANI zuddha hote haiN| nija zakti yA dUsare kI zakti se kucha nahIM hotaa| bala, vIrya, puruSArtha yA parAkrama yaha saba kucha nahIM hai| saba prANI balahIna aura nirvIrya haiM-ve niyati (bhAgya), saMgata aura svabhAva ke dvArA pariNata hote haiM-aklamaMda ho yA mUrkha sabako duHkhoM kA nAza karake 80 lAkha ke mahAkalpoM ke bhramaNa ke bAda hotA hai|"8 isa niyativAda ko AjIvaka mata bhI kahA gayA hai| ___ bauddha granthoM meM bhI maMkhali-putra kA sthAna-sthAna para varNana AyA hai| vaha bhagavAna mahAvIra va buddha kA mukhya virodhI thaa| jaina paramparA ke anusAra vaha tejolezyA kA svAmI thaa| usake bhaktoM kI ginatI lAkhoM meM thii| ajita kezakambalI aura unakI mAnyatA ___ yaha kezoM ke bane kambala ke vastra pahanatA thaa| isakI vicAradhArA lokAyata mata ke samAna thii| kaI loga ise nAstika mata mAnate the| unakA mata thA-dAna, yajJa, homa tathyahIna haiN| zreSTha aura kaniSTa karma kA phala aura pariNAma nahIM hai| ihaloka, paraloka, homa, mAtA-pitA, devatA, naraka Adi kucha nahIM hai| inakA jJAna dene vAle zramaNa isa saMsAra meM nahIM haiN| yaha zarIra cAra dhAtuoM kA banA hai| ye dhAtu jaba samApta ho jAte haiM, mRtyu ho jAtI hai, miTTI meM mila jAte haiN| AstikavAda bakavAsa hai| isa siddhAnta kA nAma ucchedavAdI thaa| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra ___ - 41 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakrudha kAtyAyana aura unake siddhAnta AcArya buddhaghoSa ne likhA hai- prakrudha usakA nAma thA, kAtyAyana gotra thA / vaha anyonyavAdI thA / usakA mata thA"sAta padArtha kisI ke lie karavAye, banAye yA banavAye hue nahIM ve bandhya kUTastha aura nagara dvAra ke stambha kI taraha acala haiN| ve na hilate haiM, na badalate haiN| eka-dUsare ko satAte nahIM haiN| eka-dUsare ko sukha-duHkha utpanna karane meM asamartha haiN| ve haiM - pRthvI, ap, teja, vAyu, sukha, duHkha va jIva / inheM mArane vAlA, sunane vAlA, sunAne vAlA, jAnane vAlA koI nahIM haiN| agara koI tIkSNa zastra se kisI kA sira kATa DAlatA hai to vaha usakA prANa nahIM letaa| itanA hI samajhanA cAhie ki sAta padArtha ke bIca avakAza meM zastra ghusa gayA hai| " saMjayavelaTTha putra va usakI mAnyatA isakA nAma chaha bola ke sAtha AyA hai / para isake bAre meM vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hai| vaha vikSepavAdI thA / usakA mata thA - "yadi koI mujhe pUche ki kyA paraloka hai aura mujhe aisA lage paraloka hai to maiM kahU~gA, haaN|" " parantu mujhe vaisA nahIM lagatA, mujhe aisA bhI nahIM lagatA ki paraloka nahIM hai / aupapAtika prANI hai yA nahIM / acche-bure karma kA phala hotA hai yA nhiiN| tathAgata mRtyu ke bAda rahatA hai yA nhiiN| inameM se kisI bhI bAta ke viSaya meM merI koI nizcita dhAraNA nahIM hai / " nirgrantha jJAtaputra kA cAturyAma mArga bauddha granthoM meM aneka prakaraNoM meM bhagavAna mahAvIra kA varNana jJAtaputra ke rUpa meM AyA hai / jJAtR prabhu mahAvIra kA vaMza thA jo licchaviyoM kI zAkhA thii| rAjA siddhArtha isa vaMza ke rAjA the| jJAtavaMzI kSatriya bhagavAna pArzvanAtha ke upAsaka the| jJAtaputra bhagavAna mahAvIra nAma thA / unakA dharma nirgrantha dharma uttarAdhyayanasUtra meM kezI- gautama saMvAda meM bhagavAna pArzvanAtha ke mArga ko cAturyAma mArga batAyA gayA hai| vahA~ likhA "prathama aura antima tIrthaMkara ke muni va sAdhviyA~ pA~ca mahAvrata kA pAlana karatI haiN| para dUsare se 23veM tIrthaMkara ke muni cAra mahAvratoM kA pAlana karate the / " thA / hai yahA~ 4 vratoM meM brahmacarya ko aparigraha mahAvrata kA aMga mAnA gayA hai| isa kAraNa isa dharma ko cAturyAma mArga kahA jAtA hai| 1. manusmRti 5 / 28 / 36 2. vahI 5 / 22/44 3. vahI 8 / 317-319 4. (ka) gautama dharmasUtra, pRSTha 165 (kha) adhyayayana 3, pRSTha 89-90 5. mahAvIra : eka anuzIlana, pRSTha 2/2 6. nAstikavAdI nAstikaprajJa, nAstikadRSTi, nosamyaktvAdI, nonityavAdI, ucchevAdI, sva-para lokavAdI / : 7. 8. (ka) bhAratIya saMskRti aura ahiMsA, pRSTha 45-46 (kha) bhagavAna buddha, pRSTha 14 (ka) bhAratIya saMskRti aura ahiMsA, pRSTha 45-46 (kha) bhagavAna buddha, pRSTha 181-183 42 Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA janma-mahotsava, bacapana, vivAha va saMkalpa (prabhu mahAvIra kA dharatI para janma) rAnI trizalA kA svapna darzana bihAra deza ke antargata kSatriya kuNDagrAma meM bhagavAna pArzvanAtha kI zramaNa paramparA ke upAsaka rAjA siddhArtha rAjya karate the| unakI rAnI trizalA vaizAlI nareza ceTaka kI putrI thiiN| trizalA ne pUrva varNita 14 svapna dekhe| una svapnoM ko dekhakara rAnI jaagiiN| vaha apane pati ke kakSa meM aaiiN| vaha prasannacitta thiiN| usane rAjA se apane svapnoM kA varNana kiyaa| rAjA ne kahA-"devI ! tumane kalyANakArI svapna dekhe haiN| inake phalasvarUpa hameM artha, bhoga, putra va sukha kI prApti hogI aura rAjya meM bhI abhivRddhi hogii| koI mahAn AtmA kA janma hogaa|2 siddhArtha rAjA ke mukha se svapna kA phala suna rAnI saMtuSTa huiiN| rAjA ke pAsa se uThakara vaha apane zayanAgAra meM aaii| mAMgalika svapna kahIM niSphala na cale jAyeM, etadartha zeSa rAtri adhyAtma jAgaraNa meM vyatIta kii| subaha ko rAjA siddhArtha utthe| unhoMne prAtaHkAla ke kArya sampanna kiye| vaha sarvaprathama vyAyAmazAlA meM gae, vahA~ unhoMne vibhinna prakAra kI vyAyAma-kriyA sampanna kii| zastrAbhyAsa, vyAyAma, mallayuddha aura padmAsana Adi Asana kiye| thakAna miTAne ke lie zatapAka aura sahasramAra tela kI mAliza karavAI snAna kiyaa| gozIrSa candana kA vilepana kiyaa| phira sundara vastra AbhUSaNoM se zarIra ko susajjita kiyaa| susajjita hokara sabhAbhavana meM aaye| rAjA siddhArtha ne rAnI trizalA ke sabhAbhavana meM baiThane kI svatantra vyavasthA krvaaii| unhoMne bIca meM bar3A paradA lgvaayaa| ratnajar3ita bhadra Asana lgvaaye| ___phira rAjA ne kauTumbika puruSa (naukara) ko Adeza diyA ki aSTAMga nimitta ke jJAtA svapna-pAThakoM ko rAjyasabhA meM Amantrita kiyA jaay| kauTumbika puruSa svapna-pAThakoM kI bastI meM gye| unake mukhiyA ko rAjA kA saMdeza sunaayaa| isa saMdeza va nimantraNa se sArI bastI meM khuzI chA gii| svapna-pAThakoM ne sabhAbhavana meM jAne yogya vastra pahane, pustakeM sAtha lI aura rAjA siddhArtha ke mahaloM kI ora cala pdd'e| svapna-pAThakoM dvArA phalAdeza svapna-pAThaka rAjaprAsAda meM aaye| unhoMne rAjA siddhArtha ko vidhi sahita praNAma kiyaa| rAjA ne unakA abhivAdana svIkAra karate hue rAnI trizalA ke dvArA dekhe 14 svapnoM kA phala puuchaa| __ sabhI svapna-pAThakoM ne Apasa meM vicAra-vimarza kiyaa| ve yaha jAnate the ki rAjA ke sAmane soca-samajhakara bolanA caahie| isI vidhi kA pAlana karate hae unhoMne rAnI dvArA dekhe svapnoM kA vizleSaNa kiyaa| granthoM se kiyaa| phira kahA-"he rAjan ! hamAre svapna-zAstra meM 42 svapna sAmAnya phala dene vAle aura 30 svapna uttama phala dene vAle mahAsvapna kahe gaye haiN| isa prakAra kula 72 svapna haiN| tIrthaMkara aura cakravartI kI mAtAe~ inameM se 14 svapna dekhatI haiN| vAsudeva kI sAta,6 baladeva kI cAra,7 mANDalika rAjA kI mAtA eka svapna dekhatI hai|" ApakI mahArAnI ne 14 mahAsvapna dekhe haiN| isase artha-lAbha, putra-lAbha, sukha-lAbha aura rAjya-lAbha hogaa| nau mAsa aura sAr3he sAta ahorAtri vyatIta hone para kulavaMta, kuladIpaka, kulakirITa, kulatilaka, sarvAGga sundara candra ke sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 43 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAna yogya AkRti vAlA, kAnta priyadarzI aura surUpa putra ko vaha janma degii| vaha putra lakSaNoM aura vyaMjanoM se yukta hogaa| zaizava samApta kara paripakva jJAna vAlA hogA, jaba vaha yauvana meM praveza karegA to dAnavIra, parAkramI aura cAroM dizAoM kA adhizAstA, cakravartI yA cAra gati kA anta karane vAlA tIrthaMkara hogaa| mahArAnI trizalA ke svapnoM kA phala svapna phala (1) gaja vaha cAra prakAra ke tIrtha sAdhu, sAdhvI, zrAvaka va zrAvikA kI sthApanA kregaa| (2) vRSabha bodhibIja vapana kregaa| (3) siMha vaha siMha kI bhA~ti kAmavAsanA kA nAza kara saMsAra meM bhaTakate prANI kI rakSA kregaa| (4) lakSmI vaha eka varSa dAna karake tIrthaMkara pada prApta kregaa| (5) puSpamAlA vaha triloka pUjya hogaa| saba loga usakI caraNa-dhala mastaka para dhAraNa kreNge| (6) candramA vaha candramA ke samAna zItala, kSamA Adi dharma ko dharatI para phailaaegaa| (7) sUrya vaha ajJAnarUpI aMdhakAra kA nAza kregaa| (8) dhvajA vaha dharma-dhvajA saMsAra meM phailaaegaa| (9) kalaza vaha dharmarUpI prasAda para kalaza kI taraha suzobhita hogaa| (10) padmasarovara usake lie devatA svarNa kamala kA Asana nirmita kreNge| (11) samudra vaha samudra kI taraha ananta jJAna-darzana rUpa maNi kA dhAraka hogaa| (12) vimAna vaha vaimAnika devoM dvArA pUjita hogaa| (13) nirdhUma agni vaha dharmarUpI suvarNa ko zuddha va nirmala karane vAlA hogaa| (14) ratnarAzi vaha vaibhava sampanna hogaa| AcArAMgasUtra meM svapna-pAThakoM kA varNana nhiiN| uttarapurANa meM svapna kA phala rAjA svayaM batAtA hai| mAtR-bhakta prabhu mahAvIra bhagavAna mahAvIra kA jIva garbha meM thA, to vaha tIna jJAna kA dhAraka thaa| usane socA-'mere hilane-Dulane se merI mAtA ko kaSTa hotA hai| mujhe isameM nimitta nahIM bananA caahie|' yaha socakara vaha nizcala ho gye| hilanA-DulanA banda kara diyA, akampa bana gye| sAre aMgoM ko sikor3a liyaa| isa bAta se mAtA trizalA ko bahuta coTa phuNcii| usane socA-'kyA kisI deva ne merA garbha apaharaNa kara liyA hai? kyA vaha mara gayA hai ? kyA vaha gala gayA hai?' vividha AzaMkAoM se trizalA ko hRdayAghAta phuNcaa| vaha rone lagI, phira isI gama meM mUrcchita hokara gira pdd'ii| paricArikAoM ne upacAra kiyaa| phira rAnI se unakI asvasthatA kA kAraNa puuchaa| rAnI ne apane garbha ke jIva kI kriyA ke bAre meM batAyA-"merA garbhastha jIva na hilatA hai na DulatA hai, usakA spandana bhI banda ho gayA hai|" yaha sunakara mahala meM zora maca gyaa| ghara meM dAsa-dAsI rAnI ke garbhastha jIva kI kuzalatA mA~gane lge| mahArAjA siddhArtha svayaM pdhaare| unhoMne jyotiSiyoM se isakA kAraNa puuchaa| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para jalda hI saba sAmAnya ho gyaa| bhagavAna mahAvIra ke jIva se apanI mAtA kA zoka dekhA na gyaa| unhoMne garbha meM yaha pratijJA kI ki jaba taka mere mAtA-pitA jIvita raheMge, taba taka maiM sAdhu nahIM bnuuNgaa| kucha samaya ke pazcAt mahAvIra ke jIva ne hilanA-DulanA zurU kiyaa| mAtA ke cehare para muskarAhaTa daur3a aaii| yaha ghaTanA mahAvIra ke garbha meM Ane ke sAr3he chaha mahIne kI hai| isa ghaTanA kA mahAvIra ke jIva para gaharA asara huaa| 'abhI to maiM garbha meM hU~, mA~ ne merA mu~ha nahIM dekhA, phira bhI mAtA ko mere se itanA moha hai| jaba maiM unake jIvanakAla meM sAdhu banU~gA to kitanA duHkha hogaa|'-yhii soca bhagavAna ne garbha meM pratijJA dhAraNa kii| ___ isa ghaTanA kA varNana kalpasUtra, AvazyakacUrNi, caupannamahApurisacariyaM, mahAvIracariyaM, triSaSTizalAkA puruSa caritra, vizeSAvazyakabhASya meM upalabdha hotA hai| para AcArAMga, Avazyakaniyukti, paumacariyaM va digambara granthoM meM isakA varNana nahIM milatA hai| ___ isa prakAra rAnI trizalA ne mahAvIra ke jIva ko vAtsalya bhAva se paalaa| jaba bhagavAna kA jIva garbha meM aayaa| dhana-dhAnya kI vRddhi hone lgii| zakrendra ke Adeza se vaizramaNa jRmbhaka devoM ke dvArA aTUTa dhana rAjA siddhArtha ke bhaNDAra meM pahuMcAyA gyaa| garbha-dhAraNa ke 6 mAsa pUrva hI devagaNa ne tIrthaMkara ke mAtA-pitA ke rAjaprAsAda para ratnoM kI vRSTi karanI zurU kara dii| rAnI trizalA kA dohada ___ garbha ke samaya mAtA trizalA ko kaI dohada utpanna hue jaise ki maiM apane hAthoM se dAna duuN| sadguru ko AhAra pradAna kruuN| deza meM amAri kI ghoSaNA krvaauuN| samudra, candra aura pIyUSa kA pAna karU~, uttama vastra dhAraNa kruuN| ___ kalpasUtra kI kalpalatA vRtti ke anusAra trizalA rAnI ko yaha dohada utpanna huA ki maiM indrANI ke kuNDala phnuuN| yaha dohada pUrA honA asambhava thaa| dohada pUrA na hone ke kAraNa vaha duHkhI rahane lgii| indra kA Asana kampita huaa| usane avadhijJAna se jaanaa| apanI zakti se divya nagara kA nirmANa parvata para kiyaa| vaha vahA~ saparivAra rahane lgaa| rAjA siddhArtha ko jJAta hone para vaha sasainya indra ke pAsa AyA aura kuNDaloM kI yAcanA kii| indra ne una kuNDaloM ko dene se inkAra kiyaa| donoM rAjAoM meM yuddha huaa| isa yuddha meM indra jAnabUjhakara hAra gyaa| kile para siddhArtha kA adhikAra ho gyaa| indrANI ke kAnoM ke kuNDala chInakara rAnI kA dohada pUrA huaa| janma aura utsava zrIkRSNa ne gItA meM kahA hai-"mAsAnAM mdhumaasosmi|"-maiN mahInoM meM mAdhava mAsa-caitra hU~ aura RtuoM meM bsnt| Aja se 2600 varSa pUrva isI taraha kA mAsa thaa| bhArata meM bhagavAna RSabhadeva, pavana putra hanumAna bhagavAna rAma va bhagavAna mahAvIra kA janma isI mAsa meM huA thaa| ___kalpasUtra meM AcArya bhadrabAhu svAmI ne kahA hai- "nau mahIne sAr3he sAta dina pUrNa hone para hastottarA nakSatra ke yoga meM trizalA kSatriyANI ne ArogyapUrvaka putra ko janma diyaa| vaha devatAoM kI bhA~ti jarAyu-rudhira va mala se rahita the| unake janma para sArA saMsAra prakAza se jagamagA uThA thaa| zItala, manda, sugandhita, dakSiNa pavana cala rahA thaa| sabhI dizAe~ zAnta aura vizuddha thiiN| zakuna jaya-vijaya ke sUcaka the|" devoM dvArA janma-mahotsava ___bhagavAna mahAvIra ke janma ke samaya chappana dikkumAriyA~ apanI paramparA anusAra sUtikA karma hetu aaiiN| unhoMne janma-mahotsava manAyA aura apane sthAna para calI giiN| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 45 | 45 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra kA janma hote hI zakrendra kA siMhAsana kampita huA / usane avadhijJAna se dekhA - "bhagavAna mahAvIra kA janma ho gayA hai| vaha bahuta prasanna huaa| vaha aneka deva-deviyoM ke parivAra ke sAtha kSatriyakuNDa grAma meM aayaa| usake sAtha bhavanapati, bANavyantara, jyotiSa aura vaimAnika deva unake indra aura devagaNa bhI aaye| saba devoM meM hor3a laga gii| sarvaprathama zakrendra ne bhagavAna ko aura mAtA trizalA ko tIna bAra pradakSiNA kara namaskAra kiyA / mahAvIra kA eka pratibimba banAkara mAtA ke pAsa rkhaa| avasvapinI nidrA meM mAtA ko sulAkara mahAvIra ko meru parvata ke zikhara para le gye| isI taraha se milatA-julatA varNana AcArAMgasUtra meM bhI upalabdha hotA hai| AcArya bhadrabAhu svAmI ke kalpasUtra va usakI TIkAoM meM isa ghaTanA kA sundara ullekha huA hai| jaba sabhI deva-deviyA~ apane vimAnoM sahita ikaTThe hone lage, svarga meM ghaNTe bajane lage, antima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra ne janma le liyA hai, aisI ghoSaNAe~ hone lgiiN| sabhI deva - devI apane vimAnoM meM ikaTThe hokara bhagavAna mahAvIra kA janma mahotsava manAne lge| isa prakAra IsA se 599 varSa pUrva caitra sudI trayodazI ko prabhu kA janma rAnI trizalA va pitA rAjA siddhArtha ke yahA~ huA / deva-dundubhiyA~ bajane lagIM / devatA isI joza meM bhagavAna mahAvIra ko meru parvata para le aaye| aba unakA prathama snAna devI-devatAoM dvArA bhinna-bhinna dravyoM se honA thA / meru kampana indra ne apane pA~ca rUpa banAye / indrANI ne bAlaka goda meM grahaNa kiyaa| devatAoM ke mana meM zaMkA paidA huI ki kucha hI ghar3I pahale janmA bAlaka, isa jala-snAna ke kalazoM ko kaise jhelegA ? parantu prabhu to avadhijJAnI the / avadhijJAna ke bala para unhoMne indra ko camatkAra dikhAyA / camatkAra to camatkAra hotA hai| tIna kAla meM kabhI kitane bhUcAla Aye, meru parvata kisI sthiti meM nahIM kA~patA / para Aja meru parvata kA saubhAgya thA / indra kI zaMkA ko dUra karane ke lie prabhu ne pA~va kA choTA a~gUThA meru parvata ko lgaayaa| sArA meru parvata prabhu kI zakti ke Age kA~pane lgaa| mAla pA~va ke a~gUThe ke sparza se yaha saba huaa| sabhI devoM ko apanI bhUla kA jJAna huA / indra ne jaba apane avadhijJAna se dekhA to usane jAnA ki yaha jinezvara deva ke ananta sAmarthya kA pariNAma hai / indra va sabhI devatAoM ne apanI bhUla mahasUsa kii| isa ghaTanA ke bAre meM kalpasUtra, caupannamahApurisacariyaM, mahAvIracariyaM, digambara paumacariyaM meM vistAra se AyA hai| digambara granthoM meM varNita hai ki tIrthaMkara jaba bAlaka rUpa meM hotA hai, taba bAlaka ke a~gUThe meM amRta kA lepa hotA hai| isa prakAra devI-devatA prabhu ke janma- mahotsava para nAcate haiM aura phira sabhI kAryakrama sampanna hone para bacce ko rAjA siddhArtha ke mahaloM meM pahu~cA Ate haiN| siddhArtha rAjA dvArA janma mahotsava rAjA siddhArtha ko prabhu ke janma kI sUcanA prAtaHkAla milatI hai| sUcanA dene vAlI dAsI priyaMvadA thii| rAjA siddhArtha isa sUcanA se itane prasanna hue ki unhoMne use apane mukuTa ko chor3a sabhI gahane badhAI meM de diye| yahI nahIM, use dAsatA se mukta bhI kara diyA / vipula dhana diyA tAki vaha bAkI kI jindagI ArAma se gujAra sake / 9 phira ArakSakoM ko bulAkara AjJA dI - "kArAgRha meM sabhI bandI mukta kara do| sarakArI karje samApta kara do| kisI ko kisI kA karjA denA ho, to usase kaho ki usakA sArA RNa rAjA cukAyegA, vaha RNa lene na jAye / " "bAjAra meM vyApAriyoM se kaho ki hara jarUratamaMda ko vastu niHzulka do, usake paise rAjadarabAra se prApta kro| " "jo vastue~ mApa-tola para dI jAtI haiM usameM Aja se vRddhi kara do|" sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 46 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "nagara meM sabhI sthAnoM para saphAI krvaao| saphAI ke bAda sugandhita dravya kA chir3akAva kro| " "rAjamArgoM ko sajAyA jaaye| mukhya mArga para maMca isa DhaMga se banAyA jAye ki loga dUra se rAjasI samAroha ko dekha skeN| dIvAroM para saphedI karavA do aura una para maMgala sUtrakathAe~ lgaao| zahara meM sabhI nATaka - maNDalI, nRtya-maNDaliyA~, rassI para khelane vAle, kuztI aura muSTi-yuddha karane vAloM ko, vidUSakoM ko, bandara ke samAna uchala-kUda karane vAloM ko, gaDDhe phA~dane vAloM ko, nadI tairane vAloM ko, kathA vAcakoM ko, rAsa karane vAloM ko, bA~sa para car3hakara khela dikhAne vAloM ko, hAtha meM citra lekara bhikSA mA~gane vAle maMkhoM ko, tUNa nAma kA vAdya bajAne vAloM ko, vINA, mRdaMga va tAliyA~ bajAne vAloM ko susajjita kro| unheM trika, catuSpatha (cauka) va cavara Adi meM apanI kalA kA pradarzana karane kI rAjAjJA sunaao|" rAjAjJA se lagatA hai ki rAjA siddhArtha svatantra rAjya ke ekachatra svAmI the / ve rAjya kI rAjadhAnI meM itanA kucha karane kA Adeza dete haiN| unakI apanI svatantra sattA thI / jaise kaidiyoM ko chor3anA, RNa Adi khatma karane kA Adeza pramukhataH sampanna rAjya ke lakSaNa haiN| ve koI mAmUlI rAjA yA sAmanta nahIM the| jaise ki pazcimI vidvAnoM kA mata rahA hai ki rAjA siddhArtha mAmUlI sAmaMta the| kalpasUtra meM unheM spaSTa rAjA kahA gayA hai| kalpasUtra jainadharma kA prAcIna likhi pramANa hai jisameM 24 tIrthaMkaroM kA varNana hai| usake bAda rAjA vyAyAmazAlA meM jAte haiN| dainika caryA sampanna karate haiM / phira sajadhajakara rAjasabhA meM Ate haiM / Ananda aura ullAsa ke madhura kSaNoM meM 10 dina ke mahotsava kI ghoSaNA karate haiM jisakA nAma 'sthita patita' mahotsava thaa| tIsare dina bAlaka ko candra-sUrya ke darzana karavAye gye| chaThe dina rAtri jAgaraNa huA / nAmakaraNa saMskAra bArahaveM dina nAmakaraNa saMskAra huaa| usa dina rAjA siddhArtha ne apane iSTa mitroM, svajanoM, snehiyoM va bhRtyoM ko Amantrita kara bhojana, pAnI, alaMkAroM se sabakA satkAra kiyA / saba loga prasanna the / una sabhI ke madhya rAjA siddhArtha ne ghoSaNA kI - "jisa dina se yaha bAlaka garbha meM AyA hai hamAre rAjya - parivAra meM hara prakAra kI vRddhi hotI jA rahI hai isalie hama isakA nAma varddhamAna rakheMge / " rAjA siddhArtha kI bAta kA saba logoM ne harSa-dhvani se svAgata kiyaa| rAjya - parivAra va adhikArI varga prabhu mahAvIra ke pitA ke tIna nAma AcArAMga va kalpasUtra meM prApta hote haiM(1) yazasvI, (2) zreyAMsa, (3) siddhArtha / mahArAnI trizalA jo videha deza vaizAlI kI suputrI thIM unake bhI tIna nAma Aye haiM(1) videhadinnA, (2) priyakAriNI, (3) trizalA / rAjA siddhArtha ke lie narendra aura kSatriya zabdoM kA prayoga huA hai / kalpasUtra ke anusAra unake darabAra meM ye padAdhikArI the| gaNanAyaka, daNDanAyaka, yuvarAja, talavara, mANDalika, kauTumbika, maMtrI, mahAmaMtrI, gaNaka, daivAraka, amAtya, vIra, pIThamardaka, nAgara, nigama, koTharI, senApati, sArthavAha, dUta, saMdhipAla / AcArya devendra muni jI ne apane grantha 'bhagavAna mahAvIra : eka anuzIlana' meM pazcimI vidvAnoM kI kar3I AlocanA kI hai ki vaha binA kisI kAraNa ke rAjA siddhArtha ko sAmanta likhate haiN| vaha likhate hai - "yadi siddhArtha sAdhAraNa kSatriya hotA to kyA vaizAlI kA mahAn pratApI ceTaka, jo 18 dezoM kA pramukha bhI thA, unase apanI priya bahina trizalA kI zAdI karatA / trizalA bhI eka sAmAnya kSatriyANI nahIM thI, vaha bhI mahArAnI thii|" Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only 47 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unake bar3e bhaiyA nandIvarddhana the| bahina sudarzanA thii| patnI yazodA thii| bhagavAna kI putrI priyadarzanA thii| bhagavAna ke sasura kaliMga samrATa sAmantasena the| unakI eka nAtinI bhI huii| digambara sAhitya meM sAmantasena ke sthAna para jitazatru nAma milatA hai aura yazodA dvArA dIkSA grahaNa karane kA varNana hai| bhagavAna kA parivAra bahuta Adarza parivAra thaa| vahA~ kisI kisma kA tanAva nahIM thaa| sabhI pyAra se rahate the| sabhI varddhamAna ko jI-jAna se cAhate the| prabhu varddhamAna ke prasiddha nAma nimna haiM varddhamAna-yaha nAma unake mAtA-pitA dvArA prApta huA jisakA varNana hama pIche kara Aye haiN| digambara purANoM ke anusAra "varddhamAna" aura "vIra" nAma indra dvArA diyA gayA hai| mahAvIra-jagat prasiddha "mahAvIra' nAma indra dvArA prabhu ko diyA gayA hai| kyoMki kisI anya tIrthaMkara ke jIvana meM va sAdhanA meM itane parISaha nahIM Aye jitane bhagavAna mahAvIra ke jIvana meM aaye| unheM zAnta bhAva se jaise unhoMne sahA, usakA udAharaNa kahIM upalabdha nahIM hai| bacapana meM deva ko harAne ke kAraNa indra ne unheM 'mahAvIra' nAma diyaa| sanmati-digambara uttarapurANa meM isa nAma kI eka kathA hai-"eka bAra saMjaya aura vijaya do AkAzagAmI cAraNa muniyoM ke mana meM kisI tattva ke prati zaMkA utpanna huii| vaha jyoM hI bhagavAna ke pAlane ke nikaTa Aye unakI zaMkA jAtI rhii|" tabhI se sanmati (acchI buddhi) yaha nAma prasiddha huaa| kAzyapa-yaha bhagavAna mahAvIra kA kula thaa| bahuta se tIrthaMkaroM kA gotra kAzyapa rahA hai| unakA vaMza ikSvAku thaa| jJAtaputra-kalpasUtra meM nAya, nAyaputta, nAyakulacandra, videha, videhadinna, videhajacca aura videhasumAla nAma Aye haiMye vizeSaNa haiM pahale tIna pitR pakSa ke haiN| agale tIna mAtR pakSa ke haiN| yaha nAma jaina AgamoM va bauddha graMthoM meM bhagavAna mahAvIra ko anya dharmanAyakoM se alaga karatA hai| jaina AgamoM meM yaha nAma bahuta prasiddha hai| videha-bhagavAna kI mAtA videha deza kI thii| pichale jamAne meM eka rAjA ke kaI rAniyA~ hotI thiiN| vaha apanI saMtAna ko apane dezoM kI pahacAna detI thiiN| vaizAlika-yaha nAma uttarAdhyayanasUtra meM AyA hai| isake TIkAkAra ne kahA hai prabhu vaizAlika isalie kahalAye kyoMki unakA kula vizAla thaa| unakI mAtA vaizAlI nareza ceTaka kI bahina thiiN| isaliye vaha vaizAlI se saMbaMdhita ho gye| prastuta adhyayana meM prabhu ke janmAbhiSeka kA hamane saMkSipta varNana kalpasUtra va usakI TIkA ke AdhAra para kiyA hai| yaha vivaraNa prAcIna AcArAMga meM kama milatA hai| vastutaH AgamoM meM kahIM bhI prabhu kA jIvana vyavasthita DhaMga se upalabdha nahIM thaa| isa kamI ko sarvaprathama AcArya bhadrabAhu svAmI ne anubhava kiyaa| unhoMne Agama paramparA ko sAmane rakha prabhu jIvana ko sundara DhaMga se prastuta kiyaa| Avazyakaniyukti, bhASya, cUrNi meM 24 tIrthaMkaroM ke bAre meM acchA varNana AyA hai| ina nAmoM meM varddhamAna aura mahAvIra hI pracalita haiN| bAkI nAma to zAstroM taka hI sImita haiM, janasAdhAraNa inheM nahIM jaantaa| prabhu mahAvIra kI janma-kuNDalI _jyotiSa kA viSaya bahuta hI vistRta aura gaMbhIra hai| mUla AgamoM meM aura kalpasUtra meM prabhu kI janma-kuNDalI upalabdha nahIM hotii| vaise AcArAMgasUtra ke dvitIya zrutaskaMdha meM ullekha hai-grISma Rtu ke prathama mAsa dUsarA pakSa-caitra sudI trayodazI ko hastottarA arthAt uttara phAlgunI nakSatra kA yoga hone para zramaNa bhagavAna mahAvIra kA janma huaa| ___ina ullekhoM se vartamAna meM pracalita rAziyoM kA varNana nahIM hai| isake bAda jaina AcArya bhadrabAhu ne mAtra grahoM ke bAre meM ullekha kiyA hai| | 48 48 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citra naM. 5 trizAlA mAtA kA svapna darzana HDalp garbha meM Ane para trizalA mAtA ne 14 divya svapna dekhe| Jain Educationa International For Personal and Prvate Use Only . Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citra naM.6 OTO zakrendra dvArA prabhu kA janma abhiSeka karane meru parvata para le jaanaa| Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citra naM.7 sainya vRddhi hi dhana vRddhi rAjya vRddhi nAma karaNa vimarza siddhArtha rAjA rAnI trizalA se putra kA nAmakaraNa karane ke lie vicAra vimarza karate haiN| sainya, rAjya, dhana arentications internandhAnya ko bar3hAne vAlA putra hone ke kAraNa vardhamAna' nAma rakhane kA nishcy| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citra naM.8 rAjakumAra vardhamAna dvArA sA~pa ko pakar3akara dUra karanA tathA mAyAvI deva kI pITha para mukkA mArakara usakA upadrava zAnta krnaa| Jain Educationa International Td Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "uccaTANaMgaesu mahesu / " arthAt sabhI graha ucca sthAnoM para the| dUsare - "puvvarattAvarattakAlasamayaMsi / " arthAt prabhu kA janma madhya rAtri meM huA / AcArya zrI devendra muni jI ne 'bhagavAna mahAvIra : eka anuzIlana' graMtha ke pRSTha 254-263 taka unakI kuNDalI kA vivecana kiyA hai| vaha eka sthAna para likhate haiM "isa (jainazAstroM) se spaSTa hai ki usa samaya meSa Adi rAziyoM kA pracalana bhI nahIM thA / yadi hotA to AMzika rUpa meM kahIM na kahIM ullekha hotA / " AcArAMga kalpasUtra ke ina sUtroM kI vyAkhyA kalpasUtra ke TIkAkAroM ne kI hai| unhoMne grahoM ke ucca sthAna va aMzoM kA varNana isa prakAra likhA hai graha sUrya candramA maMgala budha guru zukra zani rAzi meSa vRSabha makara kanyA karka mIna tulA aMza 10 3 28 15 5 27 20 Jain Educationa International 12 2 zu. janma-kuNDalI - bhagavAna mahAvIra 11 1 bu. sU. 3 10 ma. ke. gu. rA. 9 7 za. 8 kalpasUtra kiraNAvalI TIkA patra meM kahA gayA hai-sukhI, bhogI, dhanI, netA, maNDalapati, nRpati aura cakravartI kramazaH ucca grahoM ke prabhAva ke kAraNa hote haiM For Personal and Private Use Only caM. (1) tIna graha ucca hone para narendra hotA hai| (2) pA~ca graha ucca hone para ardha cakravartI hotA hai| (3) chaha graha ucca hone para cakravartI kA bhoga bhogatA hai| (4) sAta graha ucca hone para tIrthaMkara hotA hai| (5) yadi eka bhI graha ucca ho to vaha vyakti mahAn unnati karatA hai| yadi do-tIna graha ucca hoM to vaha mahAn unnati karatA hai| kalpasUtra meM rAhu va ketu kA ullekha nahIM hai| AcArya devendra muni isa kuNDalI ke vivecana se pUrNa sahamata nahIM lgte| vaha apane graMtha 'mahAvIra : eka anuzIlana' ke pRSTha 261 para likhate haiM "isa paddhati se bhagavAna mahAvIra ke janmakAlIna grahoM meM candramA aura budha donoM graha nizcita rUpa se uccatama nahIM haiN|" vaha TIkAkAra ke isa kathana se bhI sahamata nahIM kisAta graha ucca hone para tIrthaMkara kA janma hotA hai| vartamAna meM vibhinna lekhakoM ne jyotiSa ke AdhAra para nimna prakAra kI janma kuNDalI banAI hai| isakA vivecana hama apane vijJa pAThakoM para chodd'eNge| kyoMki mahAvIra jaise vyakti kI mahAnatA jyotiSa se jyAdA unake upadeza meM hai| unakI vaha krAnti hai ki jo unhoMne binA kisI ke sahAre saMsAra ke sAmane rkhii| dAsatA, aspRzyatA, yajJa, veda, pazubali ko dUra karanA kisI ke vaza kA kArya nahIM thA / unhoMne mAnavatA ke liye apanA rAjasukha, parivAra eka jhaTake meM tyAga diyaa| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 49 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lagna mAtA trizalA pitA siddhArtha janma-sthAna kSatriyakuNDagrAma samaya I. pU. 599 mAsa va tithi caitra trayodazI nakSatra uttara phAlgunI rAzi kanyA makara pAThakoM ko dhyAna rahe ki yaha janma-kuNDalI mahAvIra ke jIvana meM nahIM banI thii| agara banI hotI to rAjA ne jahA~ svapna-pAThakoM ko bulAyA thA, vahA~ janma para jyotiSiyoM se janma-kuNDalI kA nirmANa krvaate| para yaha bahuta bAda kI bAta hai| usa samaya rAhU-ketu grahoM kA ullekha graMthoM meM nahIM aayaa| AcArya devendra muni likhate haiM-TIkAkAra kA yaha sthAna AdhArahIna hai ki sAta graha ucca hone para tIrthaMkara kA janma hotA hai| bhagavAna mahAvIra kA parivAra virAT thA, kula virAT thA, vaMza virAT thaa| unake apane vyaktittva ke bAre meM uvavAIsUtra meM sundara ullekha milatA hai| "unakI A~kheM padmakamala ke samAna vikasita thiiN| lalATa ardha-candramA ke samAna dIptiyukta thaa| vRSabha ke samAna mA~sala skaMdha the| bhujAyeM lambI thiiN| pUrA zarIra sugaThita thaa| sundara AkAra thaa| prajjvalita nidhUma agni kI zikhA ke samAna tejasvI thA jise dekhate hI mana mugdha ho jAtA hai| unake zarIra ko dekhane ke lie A~kheM bAra-bAra lAlAyita hotI thiiN| unake darzana ke sAtha hI mana meM bhavyatA va priyatA kA bhAva jAga pdd'taa|10 unakA zArIrika saMgaThana saMsthAna, AkAra atyuttama thaa| unake zarIra kI prabhA nirmala svarNa rekhA kI taraha thii|12 vaha eka hajAra ATha lakSaNoM se yukta thaa|3 bhagavatI sUtra meM kahA gayA hai-"bhagavAna kA zarIra udAra, zRMgArarahita, alaMkArarahita hote hue bhI vibhUSita, lakSaNa, vyaMjana aura guNa se yukta thaa| atyaMta zobhAyamAna thaa|" __ bhagavAna kA jIva tIrthaMkara gotra ke upArjana karane ke kAraNa janma se tIna jJAna kA dhAraka thaa| bhagavAna ko apane pUrvabhavoM kA jJAna thaa| manuSya meM unakI kAnti aura buddhi nirAlI thii| yahI nirAlA DhaMga unheM janasAmAnya meM mahAn banAtA hai| mahApuruSa ke lakSaNa alaga hote haiM, jo janma se hI prakaTa hone lagate haiN| aisA kucha mahAvIra ke vyaktittva meM chipA thaa| unake bAhya darzana se vyakti AnaMdita ho jaataa| unakA ceharA cA~da kI taraha camakatA thaa| __ bhagavAna mahAvIra kA lAlana-pAlana bar3e pavitra vAtAvaraNa meM huaa| unakI dekhabhAla ke lie rAjA ne 5 dhAya mAtAe~ rkhiiN| unake alaga-alaga kArya the| 1. koI unheM dUdha pilaatii| 2. koI snAna kraatii| 3. koI vastra-AbhUSaNa se susajjita karatI / 4. koI unheM bAla-krIr3Ae~ krvaatii| 5. koI unheM goda meM baitthaatii| bAla-krIr3Ae~ mahApuruSa kA jIvana lIlAoM se bharA hotA hai| mahApuruSa ke jIvana meM saba sahaja ghaTita hotA hai| ina bAla-krIr3AoM kA sarvaprathama ullekha vizeSAvazyaka bhASya meM aura Avazyakaniyukti meM AyA hai jise bAda meM AcAryoM ne vistRta rUpa diyaa| | 50 / sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T inameM pramukha unakI Amalaka - krIr3A kA varNana hai| yaha bAta usa samaya kI hai jaba unakI umra ATha varSa se kama thii| vaha apane gRha meM sthita udyAna meM khela rahe the / isa khela meM sabhI bAlaka kisI eka vRkSa ko lakSya karake daur3ate haiM / jo bAlaka vRkSa para car3hakara nIce utara jAtA hai vaha vijayI kahalAtA hai| vijayI bAlaka parAjita baccoM kI pITha para car3hakara usa sthAna para jAtA hai jahA~ se daur3a prArambha hotI hai| eka dina bAlaka vardhamAna yahI krIr3A kara rahe the| eka dveSI deva sA~pa kA rUpa banAkara prabhu ke bala parAkrama kI parIkSA lene AyA / vaha baccoM ko DarAne lgaa| bAlaka sA~pa ke bhaya se bhAga gye| para kizora vardhamAna ne usa sA~pa ko binA Dare, jhijhake uThAyA aura dUsare sthAna para rakha diyA / 14 bhagavAna mahAvIra ke bacapana kA jainazAstroM meM kama varNana AyA hai| isakA kAraNa yaha hai ki jaina zAstrakAroM ne tyAga-pradhAna ghaTanA ko pramukha rakhA hai| sAMsArika ghaTanAoM para unhoMne jyAdA bala nahIM diyA hai| tiMdUSaka krIr3A isI taraha se milatI-julatI ghaTanA tiMdUSaka krIr3A kI hai| Amala krIr3A vAle dina hI yaha ghaTanA huii| bAlakoM ne punaH khelanA zurU kiyaa| dveSI deva aba bAlaka ke rUpa meM baccoM ke sAtha mila gayA / / isa khela meM kisI vRkSa ko lakSya rakhakara sabhI bAlaka daur3ate haiN| jo vRkSa ko prathama chU letA, vaha vijayI bAlaka sabhI hArane vAloM ke kaMdhe para baiThatA hai / deva baccoM ke sAtha khela rahA thA / vaha jAnabUjhakara hAra gyaa| use to prabhu ke bala - parAkrama kI parIkSA lenI thii| yaha deva indra dvArA prabhu kI prazaMsA sahana na kara sakA thaa| usakA mAnanA thA--deva-bala ke sAmane manuSya kA bala tuccha hai| hAre deva ne bAlaka vardhamAna ko apane kaMdhe para bitthaayaa| deva banA bAlaka calane lgaa| kucha hI samaya ke bAda bAlaka banA deva vikarAla rUpa meM prakaTa huA / usane bhayaMkara pizAca kA rUpa bnaayaa| prabhu vardhamAna usakI vikarAlatA dekhane se na Dare na ghabarAye palki akaMpa, aDola rhe| prabhu ne usake kaMdhe para eka mukkA maaraa| mukkA lagate hI deva apanI asala sthiti meM A gyaa| usane apanI karanI kI kSamA maaNgii| phira prabhu kI indra dvArA kI gaI prazaMsA ko saccA mAnate hue usane kahA- "prabhu ! prathama Apa merA vandana svIkAra kreN| merI bhUla ko kSamA kreN| indra ne ApakI jitanI prazaMsA kI thI Apa to usase jyAdA vIra va dhIra haiN|" deva stuti kara apane sthAna para calA gyaa| hAthI ko vaza meM karanA isI prakAra kI eka ghaTanA digambara jaina graMthoM meM bhI upalabdha hai| jaba prabhu bhara yauvana meM the / eka hAthI rAjya meM bigar3a gyaa| sAre rAjya meM AtaMka macA diyaa| rAjA va senA meM bhagadar3a maca gii| kisI mahAvata ke kAbU nahIM A rahA thaa| tabhI prabhu mahAvIra vardhamAna rAste se gujara rahe the| unheM sAmane dekhakara hAthI zAMta ho gyaa| prabhu ne usa para pyAra se hAtha pherA phira use mahAvata ko supurda kara diyaa| bhagavAna mahAvIra kA prArambhika jIvana zodhapUrNa thA / vaha hara bAta ko anekoM dRSTikoNa se parakhate haiN| sAre jIvana unhoMne kapragRha nahIM kiyaa| pAThazAlA meM jaba bAlaka zikSA ke yogya hotA hai to abhibhAvakoM ko zikSA kI ciMtA laganA svAbhAvika hai| unakI Ayu kucha bddh'ii| pitA siddhArtha ne unheM ATha varSa kI Ayu meM pAThazAlA bhejaa| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only 51 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pitAjI ne upAdhyAya kA sammAna vastra, alaMkAra, nAriyala se kiyaa| pAThazAlA ke saba baccoM ko sAmUhika bhoja diyaa| phira tIna jJAna ke dhAraka prabhu vardhamAna ko sAMsArika pAThazAlA meM chor3a aaye| unhoMne pAThazAlA ko rAjakumAra ke yogya bnvaayaa| isakA lAbha pAThazAlA ke hara bacce ko huaa| __ mAtA-pitA jaba vardhamAna ko adhyayana ke lie bheja rahe the, tabhI indra kA siMhAsana kaMpAyamAna huaa| usane avadhijJAna se dekhA-"tIna jJAna ke dhAraka aMtima tIrthaMkara ko pAThazAlA meM bhejA jA rahA hai|" indra ne usI samaya vRddha brAhmaNa kA rUpa banAyA phira pAThazAlA meM A gyaa| usane kahA- "upAdhyAya jI ! mere kucha prazna vyAkaraNa saMbaMdhI hai| agara Apa samAdhAna kara deM, to maiM RNI rhuuNgaa|" indra vezadhArI brAhmaNa ne prazna kiye| bAlaka vardhamAna ne sabhI praznoM kA uttara eka bAra meM hI de DAlA, jabaki unake guru taka ne yaha prazna sune nahIM the| indra ne unhIM praznoM ko 'indra vyAkaraNa' kA nAma diyaa| ___ jaba upAdhyAya ne isa bAlaka ko dekhA to hataprabha raha gye| unhoMne kahA-"tU to janmajAta jJAnI hai| tumheM par3hAnA hamAre basa kI bAta nhiiN| vaha unheM pahale dina hI rAjA ke pAsa chor3a aaye|" rAjA siddhArtha aura mahArAnI trizalA vardhamAna kI buddhi se prasanna the| aba vaha ghara A gye|5 vivAha bhagavAna mahAvIra ke yauvana ke bAre meM jainazAstra va itihAsakAroM ne bahuta kama likhA hai| unake pArivArika jIvana meM, unake parijanoM ke nAmoM ke atirikta AcArAMga, kalpasUtra Adi meM kucha nahIM aataa| yahI hAla bAda kA hai| isa lambe aMtarAla meM koI ghaTanA ghaTita na huI ho yaha to asambhava hai| zvetAmbara AgamoM meM prabhu mahAvIra ke zvasura kA nAma jitazatru thaa| kaliMga nareza samarasena ne apanI yogya putrI koNDIya gotrIya yazodA kI zAdI kA prastAva rAjA siddhArtha ke sAmane rkhaa| sAMsArika dRSTi se rAjA prabhu mahAvIra kA phUphA thaa| digambara graMthoM ke anusAra mahAvIra ke sasura kA nAma jitazatru thaa| para zvetAmbara graMthoM ke anusAra unakA pANigrahaNa huaa| yaha vivAha unhoMne mAtA-pitA kI AjJA ko zirodhArya karate hue kiyaa| jala meM kamalavat jIvana jIne kA udAharaNa saMsAra ke sAmane rkhaa| vivAha kA vistRta varNana jaina AcArya ne zAyada isaliye nahIM kiyA ki jainazAstra ke racayitA sAdhu the| sabhI brahmacArI the| unhoMne unhIM ghaTanAoM ko mahattva diyA jo jIvana ko vairAgya kI ora le jaaveN| prabhu mahAvIra ne zAdI kii| para vaha zAdI kaba, kitanI Ayu meM huI isakA varNana nahIM milatA hai| varNana AtA hai unakI putrI priyadarzanA ke sAdhvI banane kaa| priyadarzanA kA pati jamAli, jo prabhu mahAvIra kA bhAnajA bhI thaa| bha. mahAvIra ke kevalajJAna ke bAda sAdhu banatA hai| sAdhu vicAradhArA meM usane naye siddhAMta kI kalpanA kii| vaha 500 sAdhuoM ke sAtha saMgha se bAhara niklaa| ____ aba prazna hai yaha samaya kaise gujraa| hamArI apanI kalpanA hai ki prabhu janma se tIna jJAna ke dhAraka the isalie unheM apanA bhaviSya va hone vAlI ghaTanAoM kA parNa jJAna thaa| vaha kSatriya rAjakamAra the| bhAvI tIrthaMkara the| unhoMne kacha samaya mahala meM rahakara va bAhara ghUmakara, saMsAra meM phaile brAhmaNavAda ko karIba se jarUra dekhA hogaa| unake riztedAra to saba nigraMthoM ke bhakta the| para bar3e-bar3e rAjyoM meM yajJoM kA Ayojana hotA thaa| ye yajJa kaI-kaI dina clte| rAjA va prajA inameM zAmila hotii| hajAroM pazu dharma ke nAma para katla ho jaate| isa hiMsA ko dekhakara unhe hiMsA ke bhayaMkara rUpa kA anubhava huA hogaa| ajJAnI to hiMsA ajJAnavaza karatA hai| para tathAkathita paMDita bhI dharma ke nAma para hiMsA kre| vedamaMtroM dvArA 52 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazu kI bali de| khAne yogya padArtha Aga meM 'svAhA' kahakara samApta kara diyA jaae| Aja ke mukAbale taba kitanA pradUSaNa rahA hogaa| isakI kalpanA asaMbhava hai| isake alAvA unhoMne samAja ke nimna kahe jAne vAle varga kI sthiti ko karIba se dekhA hogaa| zUdra kI sthiti se vaha anabhijJa nahIM the| unakI bastiyA~ zahara se bAhara thiiN| unheM choTe kArya karane para majabUra kiyA jAtA thaa| aspRzyatA kA roga samAja meM ghara kara cukA thaa| zUdra aspRzya hai| vaha vedamaMtra na suna sakatA hai, na par3ha sakatA hai| zUdra ke lie sajAe~ alaga thiiN| smRtiyoM meM zUdra ke liye alaga kAnUna vyavasthA thii| jina zAstroM meM brAhmaNoM ne itanI asamAnatA bhara rakhI hai unheM dharmazAstroM kA nAma diyA gyaa| unameM brAhmaNoM ne apanI suvidhA anusAra saMskAra va sAmAjika-vyavasthA kA nirmANa kiyA thaa| yaha samaya thA jaba pazuoM ke sAtha-sAtha strI jAti kI avasthA bhI dayanIya thii| unhoMne striyoM kI durdazA dekhii| unakI maMDiyA~ lagatI dekhiiN| dAsoM kI maMDiyA~ usa samaya ke sabhya samAja kA aMga thiiN| kisI kI amIrI meM usake dAsoM va striyoM kI ginatI hotI thii| gulAmoM kI maMDiyA~ bhI lagatI thiiN| striyoM ko kisI stara para dharma kA adhikArI nahIM samajhA jAtA thaa| vaha dharma ke kisI anuSThAna meM mahattvapUrNa bhUmikA nahIM nibhA sakatI thii| usa samaya koI pardA-prathA nahIM thii| isake bAvajUda striyoM kI durdazA samAja ke sabhI vargoM meM eka-sI thii| unheM Atma-kalyANa ke mArga se vaMcita kara diyA gayA thaa| jainadharma kA prAcIna rUpa bilkula bikhara cukA thaa| mA~sAhAra kA dharma ke nAma para prayoga karate the| hiMsA ke isa mAhaula ko bAlaka vardhamAna ne apanI A~khoM se dekhaa| unhoMne striyoM kI durdazA aura samAja kI upekSA kA gahana adhyayana kiyaa| eka bAta dekhane vAlI hai-mahAvIra ne apanI juvAna baMda rkhii| unhoMne ghara, parivAra meM rahakara eka zabda bhI brAhmaNa va veda kI hiMsA ke viruddha nahIM bolaa| upadeza dene se pahale vaha apane ko kucha banAnA cAhate the| tapasyA kI Aga meM tapakara AtmA ko kandana banAne kA unakA lakSya thaa| isI lakSya kI prApti ke lie unheM abhiniSkramaNa kA phaisalA lenA thaa| hama dekhate haiM ki prabhu jora-jabaradastI meM vizvAsa nahIM rakhate the| vaha ahiMsA, zAMti, karuNA ke mArga para calakara hI apanI bAta samajhAnA cAhate the| aise samaya meM jabaki strI ko ardhAMginI kahakara bhoga kI sAmagrI samajhA jAtA thaa| striyoM kA koI saMskAra maMtra se nahIM hotA thaa| brAhmaNa cAroM vargoM kI strI se zAdI kara sakatA thaa| kSatriya, brAhmaNa ko chor3a tIna varNoM kI strI se zAdI kara sakatA thaa| vaizya (baniyA) Upara do ko chor3a do vargoM kI strI se zAdI kara sakatA thaa| becArA zUdra to eka zAdI karatA thaa| usake lie hara vyavasthA tor3ane kI sajA thii| striyoM va zUdra ko svatantratA nahIM thii| tulasIdAsa kI bhASA meM "Dhola ga~vAra zUdra pazu nArI, yaha saba tAr3ana ke adhikaarii|" zUdra pazu va nArI se eka-sA vyavahAra hotA thaa| unheM koI bhI dhArmika va sAmAjika adhikAra nahIM thaa| vaidikakAlIna adhikAra bhI usa samaya ke brAhmaNa ne kSatriyoM se chIna liye| apanI mahimA maMDita karavAne ke lie yaha AhvAna kiyA "pUjanIyo vipraH zIla guNa hiino|" zIla guNoM se hIna brAhmaNa janma se pUjanIya hai| zUdra para julmoM kI kahAniyA~ itihAsa bana gaI haiN| Aja bhI itanA samaya jAne para hama vaha adhikAra mAtR samAja va zUdroM ko nahIM de pAye, jinase brAhmaNoM ne unheM isa kAraNa vaMcita kara diyA thA ki vaha zUdra haiN| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahApuruSa to mahApuruSa hote haiN| para mahApuruSa krAnti ke aguA bane to yugoM taka unakA nAma rahatA hai| dekhane vAlI bAta hai ki jina bAtoM ke lie mahAvIra ne sAr3he bAraha varSa kaThora sAdhanA kI, ve sudhAra to rAjakIya kAnUna dvArA kiye jA sakate the| para mahAvIra kisI kI AtmA va zarIra ko majabUra karane ke khilApha the / samavAyAMgasUtra meM ina tIrthaMkaroM ke bAre meM batAyA hai ki vAsupUjya, mallI, nemi, pArzva aura mahAvIra kumArAvasthA meM dIkSita hue| digambara paramparA 'kumAra' kA artha 'ku~ArA' karatI hai aura prabhu ko brahmacArI mAnatI hai / para zvetAmbara paramparA meM 'kumAra' kA artha hai kumAra avasthA arthAt jina tIrthaMkaroM ne rAjya zAsana nahIM kiyA ho, vaha kumAra hai / 16 isI taraha AcArAMga evaM kalpasUtra meM bhagavAna kI patnI kA nAma yazodA spaSTa likhA hai / vahA~ unake cAcA kA nAma supArzva AyA hai vaha bhI zramaNopAsaka thA / vaha prabhu pArzvanAtha kI paramparA kA upAsaka thaa| bhagavAna mahAvIra ne parivAra meM rahakara saMsAra ko karIba se dekhA, parakhA tabhI vaha mahAn bane / vaise bhI tIrthaMkaratva ke rAste meM vivAha koI rukAvaTa nahIM hai| isa prakAra ke vAtAvaraNa meM rAjakumAra vardhamAna ne saMsAra ko bar3e karIba se dekhaa| unheM ghara meM koI kamI nahIM thI / mAtA-pitA unheM athAha sneha karate the / ghaTanAoM kA krama calatA rahA / lagatA hai 28veM varSa se pahale unakI patnI kA svargavAsa ho gayA hogaa| nahIM to AcArya unakA kahIM na kahIM varNana krte| isalie yazodA kA jIvana bIte kala kI bAta bana gayA / Azcarya kI bAta ki AcArya zIlAMka ne yazodA ke sAtha-sAtha bahuta kanyAoM ke sAtha zAdI kA ullekha kiyA hai / lagatA hai ki unhoMne yazodA ke sAtha Aye dAsI parivAra ko bhI zAmila kara liyaa| isake sAtha AcArya zIlAMka ne naMdIvarddhana ko choTe bhrAtA ke rUpa meM prastuta kiyA hai, jo pahale kisI graMtha meM nahIM AyA / naMdIvarddhana kA ullekha bhagavAna ke bar3e bhrAtA ke rUpa meM upalabdha hai| mAtA-pitA kI mRtyu digambara granthoM meM bha. mahAvIra kI pratijJA kA koI ullekha nahIM hai tathA jaba dIkSA lI taba mAtA-pitA vidyamAna the yaha bhI kahA hai| kintu zvetAmbara graMthoM meM spaSTa likhA hai ki mahAvIra jaba aThAIsa varSa ke hue taba unake mAtA-pitA ne apanA aMtima samaya nikaTa dekhakara AtmA kI zuddhi ke lie kRtapApoM kI AlocanA kI, phira saMthArA saMlaSeNA karake samAdhi bhAvapUrvaka zarIra tyAgA aura acyutakalavimAna se utpanna hue| mAtA-pitA svargavAsI ho jAne para prabhu ne socA- 'aba merI garbhastha pratijJA pUrI ho gaI hai| aba mujhe dIkSA lenI caahiye|' unhoMne apanI bAta apane bhrAtA naMdIvarddhana va cAcA supArzva ke sammukha rakhI / 17 apane isa vicAra se unhoMne bar3e bhrAtA naMdIvarddhana ko avagata kraayaa| unake isa phaisale se naMdIvarddhana bahuta duHkhI hue| usane kahA-"abhI mAtA-pitA ke viyoga ke duHkha ko hama vismRta hI nahIM kara pAye haiM aura tuma pravrajyA kI bAta karate ho| kyA yaha kArya isa samaya ghAva para namaka chir3akane ke barAbara nahIM hai ? ataH kucha kAla taka Thaharo, bAda meM pravrajyA le lenA / taba taka hama zoka rahita ho jAyeMge / "18 / jaba parijanoM kI bAta ko prabhu ne sunA, to socA- 'yaha loga sacamuca duHkhI haiN| kucha samaya rukakara mujhe inheM dhairya ba~dhanA caahiye|' isa bAta ko dhyAna meM rakhakara unhoMne uttara diyA- "acchA, to mujhe kaba taka ThaharanA hogA ?" parijanoM ne kahA--"kama se kama do varSa, taba taka zoka zAMta ho jAyegA / 19 54 Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivAra vAloM kI bAta sunakara prabhu ne uttara diyA- "ThIka hai, maiM ApakI AjJA ko do varSa ke lie zirodhArya hU~ / usake bAda maiM svatantra hoU~gA / Apa vAyadA kIjiye ki mujhe rokeMge nahIM / " isa taraha do varSa kA samaya zurU huaa| vaha ghara meM saMnyAsI bana gaye / zAstra kahate haiM- "vaha viraktabhAva se ghara meM rahate the| ve sacitta jala se snAna nahIM karate the| hAtha-pairoM kA prakSAlana bhI acitta jala se karate the| Acamana bhI usI kAle the| isa avadhi meM aprAsuka AhAra va rAtri bhojana kA upayoga bhI nahIM kiyA / 20 brahmacarya kA pUrNa pAlana kiyaa| mahAvratoM kA pUrNa pAlana kiyaa| bhU-zayana kiyaa| krodha Adi kaSAyoM se rahita ho ekatva bhAva meM lIna rahe / 21 cakravartI nahIM AcArya devendra muni jI ne eka ghaTanA ke dvArA likhA hai ki prabhu mahAvIra ke janma ke samaya cakravartI ke sAre lakSaNa the| kaI logoM ke mana meM bhrama paidA ho gayA ki ho na ho kumAra cakravartI na ho| isa dRSTi se zreNika, caNDapradyotana Adi rAjAoM ne unakI sevA meM apane kumAra bheje| para prabhu mahAvIra to vItarAgatA ke pratIka the / prabhu kI viraktatA dekhakara sabako vizvAsa ho gayA ki prabhu mahAvIra cakravartI banakara hamArA rAjya nahIM chiineNge| hamAre sAtha sadvyavahAra kreNge| phira dhIre-dhIre sevA meM rahane vAle sabhI rAjAoM ne dekhA - "prabhu to niSparigrahI haiM / tyAgI AtmA haiM / ghara, parivAra ke moha se kosoM dUra haiN|" to ve cala diye| 22 unhoMne apane rAjAoM ko batAyA - " siddhArtha kSatriya kA putra to virakta AtmA hai, ise saMsAra se kucha lenA-denA nhiiN| isa vyakti se hameM koI bhaya nahIM honA cAhiye / isa taraha sabhI rAjA bhayamukta ho gaye / lokAntika devoM kI preraNA va varSIdAna bhagavAna mahAvIra kI dIkSA va varSIdAna kA varNana kalpasUtra AcArAMgasUtra meM AyA hai / kalpasUtra meM AcArya bhadrabAhu ne kitane sundara zabdoM meM kahA hai " zramaNa bhagavAna mahAvIra dakSa the, dakSa pratijJa the, asAmAnya rUpavAna the, svAtmalIna the, sarala svabhAvI the, anupama kAntivAna the, atyanta sukumAra the, suprasiddha the, jJAtavaMza candramA ke samAna the, videha the, videhadinnA ( trizalA - putra) the, videhajAtya the / ve tIsa varSa taka gRhasthAvAsa meM rhe| para vaha nirlepa kamala kI taraha hokara vicre| apane mAtA-pitA ke svargavAsa ke bAda garbha meM lie saMkalpa ke pUrNa ho jAne para apane se bar3e kI anumati prApta kara ve gRha-tyAga ke lie taiyAra hue| usa samaya lokAntika jItakalpI devoM ne paramparAnusAra kAnta, priya, manojJa, mana ko chUne vAlI, udAra, kalyANa, ziva aura chanda rUpa, maMgalakArI, mRdu, madhura, maMjula, zobhAkArI, mana meM utara jAne vAlI, citta ko prasanna karane vAlI, gambhIra aura punarukti rahita vANI meM bAra-bAra abhinandana karate hue bhagavAna kI stuti kI aura kahA "he nanda! ApakI jaya ho ! jaya ho ! he lokanAtha ! he bhagavan ! bodha prApta kro| sAre saMsAra ke sabhI prANiyoM ke hita ke lie dharmatIrtha pravartana karo, jo parama hita sukha nizreyasa karane vAlA hogaa|" isake bAda devatAoM ne jayaghoSa kiyaa| yahA~ eka vibhinnatA kaI AcAryoM meM pAI jAtI hai-kisI ne pahale varSIdAna likhA hai, kisI ne devoM ke saMbodhana ke baad| tIrthaMkara eka varSa dAna dete haiM yaha tIrthaMkara paramparA kA mahattvapUrNa lokopakArI kArya hai| vizeSAvazyakabhASya meM dAna kA prasaMga isa prakAra hai- " dAna dene kI prakriyA pratidina pUrvAhna meM dIkSA se eka varSa taka calatI rahI / prAtaH bhojana ke samaya dAna dene Ate, vaha bhI caurAhoM para, bAjAroM meM, galiyoM meM isa prakAra kI ghoSaNA hotI ki jinako jo mA~ganA hai vaha mA~ge, jo mA~gegA use vaha vastu milegI / isa prakAra pratidina eka karor3a ATha lAkha suvarNa mudrAoM kA dAna hotA / 23 Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only 55 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvazyakacUrNi aura mahAvIracariyaM meM varNana hai ki jaba dIkSA lene kA eka varSa avazeSa rahA taba mahAvIra ke mana meM eka varSa ke bhItara ghara chor3ane kA dhyAna aayaa| usI samaya devendra kA siMhAsana kampAyamAna huaa| usane apane deva-bala se rAjasI khajAne meM 3 araba, 88 karoDa 40 lAkha svarNa-mudrAe~ phuNcaaiiN| phira pratidina sabhI prakAra ke jarUratamaMdoM kI jarUrateM pUrI karane lge| ____ AcArAMgasUtra va kalpasUtra meM sarvasva tyAga kA varNana hai| unhoMne apanI sArI sampadA kA tyAga kara diyaa| vaha sampatti kisako dI, isakA varNana nahIM hai| mAtra 'dAna' kA ullekha hai| bAda ke AcAryoM ne isa dAna zabda kI paramparA anusAra vyAkhyA kI hai| yaha paramparA pUrva tIrthaMkaroM kI paramparA kA anusaraNa hai| ___ AcArAMgasUtra meM lokAMtika devoM ke Agamana kA bhI varNana nahIM aayaa| isakA eka kAraNa yaha bhI ho sakatA hai ki AcArAMgasUtra meM bhagavAna mahAvIra kA varNana pahale aMga meM saMkSipta rUpa meM AyA hai| 1. inakA varNana kalpasUtra meM dekheM-sUtra 34-37 2. kalpasUtra 49-54 3. kalpasUtra 56-57 4. kalpasUtra 66-69 5. triSaSTizalAkA puruSa caritra 4/1/217 6. vahI 4/1/168 7. vahI 8. kAlalokaprakAza, sarga 30, pRSTha 199 9. vizezA. bhA. 1846-1847 10. uvavAIsUtra 1 11. (ka) prajJApanAsUtra 23 (kha) triSaSTizalAkA puruSa caritra 1/131 12. Avazyaka malayagiri vRti, gAthA 377 13. triSaSTizalAkA puruSa caritra 10/2/102 14. (ka) AvazyakacUrNi, pRSTha 246 (kha) hAribhadrIyA vRtti, pRSTha 181 (ga) Avazyaka malayagiri vRtti, pRSTha 258 (gha) cauppana mahApurisa cariyaM, pRSTha 271 (Ga) triSaSTizalAkA puruSa caritra 10/2, 103-107 (ca) uttarapurANa 74/286-295, (cha) mahAvIracariyaM nemicanda 75-86, pRSTha 35, guNacanda 549 15. vizeSAvazyakabhASya 1/857-1/858 Ava. hAri. vRtti, pRSTha 182, malayagiri vRtti, pRSTha 259/1, mahAvIracariyaM, gAthA 92-95, pRSTha 34 mahAvIracariyaM guNacanda, pRSTha 127, triSaSTizalAkA puruSa caritra 10/2/199, Avazyaka vRtti 282 16.. (ka) kumAro yuvarAje'zvavAhake bAlaka shuke| zabda rala samanvaya koSa, 268 (kha) yuvarAjaH kumAra bhrtRdaark| abhidhAna ciMtattamaNi, kANDa 2, zloka 246 17. (ka) AvazyakacUrNi, pRSTha 249 (kha) Avazyaka hAribhadrIyA vRtti, pRSTha 143 (ga) Avazyaka malayagiri vRtti, pRSTha 260 (gha) mahAvIracariyaM, guNacandra, pRSTha 134 18. AvazyakacUrNi, pRSTha 249 19. vahI, pRSTha 249 20. (ka) vahI, pRSTha 249 (kha) AcArAMga 1/1/11 21. (ka) AcArAMga TIkA, pRSTha 275 (Agamodaya samiti) (kha) AvazyakacUrNi 1, pRSTha 148 22. kalpasUtra, kalpalatA vyAkhyAna 123-1 23. Avazyakaniyukti 202, vizeSAvazyaka 1640 Avazyakaniyukti 203, vizeSAvazyaka 1641 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citra naM.9 rAjakumAra vardhamAna pAThazAlA meN| brAhmaNa veSadhArI indra dvArA prshn| lainEducationa.International, For Personal and Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citra naM.10 - gvAle dvArA dhyAnastha prabhu mahAvIra para prhaar| indra dvArA rokanA tathA indra ne sevA meM rahane kI prArthanA kii| dain Educationaliternational For Personal and Private Use Only www.jeinelibrary.org Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SINGH Main Educationa International 59 zUlapANi yakSa dvArA aneka prakAra ke bhISaNa upasarga / For Personal and Private Use Only citra naM. 11 . Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citra naM.12 caNDakauzika nAga dvArA daMza maarnaa| dUdha kI dhAra niklnaa| phira zAnta caNDakauzika kA bila meM ghusakara anshn| nAgarikoM dvArA nAga devatA kI puujaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only www.sinelibrary.org Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIkSA-kalyANaka tIrthaMkara ke jIvana meM jo paMca-kalyANaka hote haiM unameM tIsarA hai diikssaa-klyaannk| yaha dIkSA-kalyANa AcArAMga va kalpasUtra meM bar3e mArmika DhaMga se ullikhita hai| ___ bhagavAna ne 30 varSa pUrNa hone para bharI taruNAI meM saMsAra-tyAga kA prastAva bar3e bhrAtA nandIvarddhana va cAcA' supArzva ke samakSa rkhaa| isa bAra kisI ne pratirodha nahIM kiyaa| vaha varddhamAna ke svabhAva se bhalIbhA~ti paricita the| AcArAMgasUtra meM kahA gayA hai__ "abhiniSkramaNa kI bAta jAnakara bhavanapati, bANavyantara, jyotiSa aura vaimAnika deva-deviyA~ apanI deva-sampadA ke sAtha kSatriya kuNDagrAma meM aaye| unhoMne vaikriya zakti se siMhAsana kI racanA kii| sabhI ne prabhu mahAvIra ko pUrvAbhimukha baitthaayaa| phira zatapAka va sasrapAka tela kI mAliza kara svaccha jala se snAna krvaayaa| gaMdha kaSAya vastra se zarIra ko poMchA, phira gozIrSa candana kA lepa kiyaa| alpa bhAra vAle aura bahumUlya vastra va AbhUSaNa phnaaye|" ina kArya se nivRtta ho vaha suvistRta, susajjita candraprabhA nAmaka zivikA meM ArUr3ha hue| manuSyoM, indra va devoM ne milakara usa zivikA ko utthaayaa| rAjA nandIvarddhana gajArUr3ha hokara apanI caturaMgI senA ke pIche-pIche cala rahe the| (AcArAMga 2/15/27-29) kalpasUtra meM isa dRzya ko isa taraha citrita kiyA gayA hai "zramaNa bhagavAna mahAvIra mAnava ke rUpa meM gRhastha dharma meM praveza se pahale hI anuttara haiN| indriyAtIta apratihata jJAna aura darzana ke dhAraka haiN|" "jaba unhoMne apane jJAna se yaha jAnA ki unake abhiniSkramaNa kA samaya A gayA hai, taba unhoMne cA~dI, sonA, dhana, rAjya, rASTra, senA, vAhana, koSa, koSAgAra, pura, antaHpura, janapada Adi sabhI sAMsArika vastuoM kA tyAga kara diyaa| unhoMne apane adhikAra meM rahe vipula dhana, sonA, ratna, maNi, motI, zaMkha, zilA, mUMgA, mANaka Adi sabhI samRddhi sUcaka padArthoM ko apane sambandhiyoM meM bA~Ta diyA aura yAcakoM ko dAna meM de diyaa|" / "hemanta Rtu ke prathama mahIne kA pahalA pakSa cala rahA thA-mArgazIrSa kRSNA dazamI ke dina chAyA pUrva kI ora Dhalane lagI thI aura pramANopeta pauruSI A gaI thii| usa samaya suvrata divasa thA, vijaya muhUrta meM zramaNa bhagavAna mahAvIra ko candraprabhA pAlakI para pUrva dizA kI ora baiThAyA gyaa| pAlakI ke pIche deva, mAnava aura asuroM ke samUha cala rahe the| usa dIkSA mahotsava yAtrA meM Age kitane hI jana zaMkha bajAte hue, cakra lie hue, mukha mANDalika (virudAvalI bolane vAle), varddhamAnaka (kaMdhoM para baiThAne vAle), maMgala pAThaka aura ghaNTA bajAne vAle cala rahe the| darzaka loga iSTa, madhura, mana AhlAdita karane vAlI vANI meM bhagavAna kA abhinandana aura unakI stuti karane lage___ "he nanda ! tumhArI jaya ho ! jaya ho ! tumhArI jaya ho, jaya ho| tumhArA kalyANa ho| nirmala jJAna, darzana, cAritra dvArA nahIM jItI huI indriyoM ko jIto aura zramaNadharma kA pAlana kro|" __"he deva ! bAdhAoM para vijaya prApta kara tuma mokSa kI sthiti meM vicaraNa kro| tapa se rAga-dveSarUpI malloM kA nAza kro| dhairya rUpa sudRr3ha kaccha bA~dhakara, zreSTha zukla chAyA se ATha karma zatruoM kA mardana kro| he vIra ! adbhuta banakara triloka meM raMga maNDapa para ArAdhanA kI vijaya dhvajA phhraao| aMdhakAra se pare anuttara aura zreSTha kevalajJAna ko prApta kro| parISahoM kI senA kA nAza kro| he kSatriyoM meM zreSTha narapuMgava ! tumhArI jaya-jaya ho| parISahoM, upasargoM aura bhaya sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra -- 57 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhairava prasaMgoM ke bIca bahuta dinoM, pakSoM, mahInoM, RtuoM, ayanoM aura varSoM taka zAnti aura kSamA ko dhAraNa kara nirbhIka hokara vicaraNa kro| tumhArI dharma-sAdhanA nirvighna ho|" sUtra 113 meM Age isa dIkSA kI zobhA-yAtrA kI bhavyatA varNita karate hue kahA hai ki aisI aizvaryazAlI dharma-yAtrA sahita, zramaNa bhagavAna mahAvIra kuNDapura nagara meM se hote hue jJAtakhaNDavana nAmaka udyAna meM, jahA~ azoka vRkSa thA, vahA~ phuNce| bhagavAna kI pAlakI ko azoka vRkSa ke nIce rakhA gyaa| prabhu pAlakI ke nIce utre| unhoMne apane samasta vastra, AbhUSaNa, mAlA, alaMkAra Adi utAre, phira paMcamuSTi loca kiyaa| unhoMne chaTTama bhatta grahaNa kiyaa| usa dina hastottarA nakSatra kA yoga Ane para mAtra eka devadUSya dhAraNa kiye hue gRhavAsa tyAga eka anagAra bana gye| siddhoM ko namaskAra karake sAmAyika cAritra grahaNa kiyaa| zakrendra ne prabhu ke kezoM ko grahaNa kiyA aura ina kezoM ko kSIra sAgara meM pravAhita kiyaa| kaI granthoM meM vastra, AbhUSaNa, kula mahattarA letI hai aura prabhu ko saMyama jIvana pAlane kI preraNA detI hai| kaI granthoM meM ye vastue~ zakrendra grahaNa karatA hai| ina vastuoM ko grahaNa karane ke bAre meM vibhinna mAnyatAe~ haiN| dIkSA lete hI prabhu ko cauthA manaHparyayajJAna utpanna ho gayA jisake prabhAva se ve DhAI dvIpa aura do samudra taka samanaska prANiyoM ke manogata bhAvoM ko jAnane lge|' bhagavAna mahAvIra ne devendra dvArA pradatta devadaSya vastra ko apanA jina AcAra samajhakara vAma skandha para dhAraNa kiyaa| AcArAMga, kalpasUtra, AvazyakasUtra sabhI meM devadUSya vastra kA ullekha hai| digambara paramparA meM devadUSya vastra kA koI ullekha nahIM miltaa| isakA kAraNa yaha hai ki vastra ko vahA~ parigraha kI zreNI meM rakhA gayA hai| isa prakAra kA vrata grahaNa karane ke bAda prabhu ne eka abhigraha aura kiyA jisakA varNana AcArAMgasUtra meM milatA hai| yaha ullekha kalpasUtra meM nahIM milatA hai| Aja se sAr3he bAraha varSa paryaMta jaba taka kevalajJAna utpanna na ho, taba taka maiM deha kI mamatA ko chor3akara rhuuNgaa| isa bIca deva, mAnava va tiryaMca jIvoM kI ora se jo upasarga hoMge unakA samabhAvapUrvaka sahana kruuNgaa|3 vizeSAka bhASya meM to prabhu ne kahA-"Aja se saba pApa mere lie akaraNIya-na karane yogya haiN|" __ saMsAra ke itihAsa ke andara jisa jara, jorU, jamIna ke lie saMgharSa hote rahe haiM, una tInoM ko bhagavAna mahAvIra ne saharSa Thokara mAra dii| saMsAra meM isI kAraNa mahAvIra ke samAna dUsarA Adarza puruSa milanA durlabha hai| unakA jIvana asidhArA para calane-jaisA thaa| sAMsArika dRSTi se dekhA jAye, to tIsa varSa kI Ayu kyA hotI hai ? khAne, pIne, majA karane kI umara hotI hai| para varddhamAna ko mahAvIra bananA thaa| unheM ina vastuoM meM nAma mAtra kI bhI Asakti nahIM thii| isI Ayu meM unhoMne parivAra va rAjya-sukha chodd'aa| dRr3ha saMkalpa kara sAdhanA ke kaThora mArga para kadama bddh'aayaa| 1. (ka) AyAro taha AyAra cUlA 2/15/33 (kha) mahAvIra cariyaM 4/8, pRSTha 1 2. AvazyakacUrNi, pRSTha 168 3. AyAro 2/15/34 | 58 - sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International khaNDa 3 (1) sAdhanAkAla (2) kevalajJAna (3) dharma-pracAra For Personal and Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanAkAla prathama varSa prabhu mahAvIra kA sAdhanAkAla bahuta sI ghaTanAoM se paripUrNa hai| unakI sAdhanA kitanI utkRSTa thI, isakA anumAna jaina AcAryoM ke isa kathana se laga jAtA hai bhagavAna mahAvIra kI tapa sAdhanA eka aura aura teIsa tIrthaMkaroM kI tapaH sAdhanA eka ora / bhagavAna mahAvIra kA sAdhanAkAla atyanta kaThora ghora parISahoM se yukta thA / usa jIvana meM unheM jo daivika, pAzavika evaM mAnavika upasarga, kaSTa evaM parISaha upasthita hue; usameM unake aMtaHkaraNa kI karuNA, komalatA, kaThora titikSA, dRr3ha manobala aura avicala samAdhi ke jo darzana hameM hote haiM, vaha anyatra durlabha haiN| bhagavAna mahAvIra ne dIkSA lete hI kUrmAragrAma kI ora prasthAna kiyA / isI samaya unhoMne saMsAra ke sAmane dAna kA vaha udAharaNa prastuta kiyA, jo saMsAra ke itihAsa meM anyatra dekhane sunane ko prApta nahIM hotaa| isa ghaTanA kA varNana AvazyakacUrNi, 1 hAribhadrIyA vRtti, 2 malayagiri vRtti, 3 caupanna mahApuruSa cariyaM,4 mahAvIra cariyaM, 5 triSaSTizalAkA puruSa caritra aura kalpasUtra " kI TIkAoM meM upalabdha hotA hai| dIkSA lekara prabhu ne jJAtRkhaNDa vana se vihAra kiyaa| jana-jana ke nAyaka ko loga usa samaya taka nihArate rahe, jaba taka vaha A~khoM se ojhala na ho gye| ojhala hote hI prajA kI A~khoM se A~suoM kI barasAta umar3a pdd'ii| prabhu to aba akiMcana bhikSu bana cuke the| unake kaMdhe para indra dvArA pradatta devadUSya ke atirikta kucha nahIM thA / ve Age bar3ha rahe the| unheM rAste meM hI somazarmA nAma kA vRddha brAhmaNa milA / yaha brAhmaNa rAjA siddhArtha' kA mitra thA / " vaha mahAvIra ke sAmane aayaa| usane kahA - "9 "bhagavan ! maiM dIna aura daridra hU~ / na khAne ko anna hai, na pahanane ko vastra haiM aura na rahane ko jhoMpar3I hai| bhagavan ! jisa samaya Apa varSIdAna de rahe the usa samaya maiM bhUkha se bilakhate parivAra ko chor3akara dhana kI AzA meM paradeza gayA huA thA / 10 mujha abhAge ko kyA patA thA ki yahA~ dhana kI varSA ho cukI hai| maiM ghara khAlI hAtha lauttaa| Ate hI patnI ne mere bhAgya ko phaTakArate hue kahA ki yahA~ sone kA megha umar3a-ghumar3akara barasa rahA thA, usa samaya tuma kahA~ bhaTakate rahe ? aba bhI zIghra jAo aura prabhu mahAvIra se yAcanA karo, vaha dInabandhu tumheM avazya nihAla kareMge / 11 "he rAjakumAra ! isa daridra brAhmaNa ko kucha to dIjiye / kalpavRkSa ke nIce Akara kauna khAlI jAtA hai? Apa to merI sthiti ko jAnate haiM / " prabhu ne garIba brAhmaNa kI kathA sunii| phira karuNA bhare svara meM bole-"Arya ! isa samaya maiM akiMcana bhikSu hU~ / " 12 brAhmaNa ne prabhu ke skandha para par3e devadUSya vastra kI ora dekhA phira usane apane mana kI bAta kaha DAlI - "prabhu ! Apake dara se maiM khAlI kaise jAU~ ? denA cAho to abhI bhI bahuta kucha hai / " ne brAhmaNa kA izArA samajha liyaa| unhoMne usa vastra meM se AdhA vastra phAr3akara brAhmaNa ko de diyA / 13 prabhu brAhmaNa prasanna huA, use lagA ki usakA bhAgya camaka gayA hai| brAhmaNa ghara AyA / devadUSya kA AdhA bhAga usane brAhmaNI ko diyaa| usake eka kinAre ko ThIka karane ke lie yaha vastra usane raphUgara ko diyA / raphUgara usa amUlya vastra ko dekhakara kahane lagA-"yaha to bahumUlya devadUSya hai| yadi pUrA vastra mila jAye to lAkha svarNa mudrAe~ mila sakatI haiM / "14 raphUgara kI bAta brAhmaNa ko ja~ca gii| vaha bhagavAna mahAvIra ke pIche-pIche calane lgaa| eka varSa aura eka mAsa ke pazcAt vaha AdhA vastra kaMdhe se gira pdd'aa| 15 Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only 61 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAkI kA bhAga brAhmaNa ne uThAkara raphUgara ko diyaa| raphUgara ne use jor3a diyaa| vaha vastra lekara rAjA nandIvarddhana ke pAsa gyaa| nandIvarddhana ne devadUSya ko pahacAna liyaa| apane tyAgI bhAI kI nizAnI ke rUpa meM usa vastra ko usane eka lAkha svarNa-mudrAoM meM brAhmaNa se khriidaa| brAhmaNa kA dAridraya jIvanabhara ke lie dUra ho gyaa| yaha ghaTanA prabhu ke tyAga va anAsakti kA jIvaMta pramANa hai| prabhu ke vastradAna se unakI karuNA jhalakatI hai| bhagavAna mahAvIra ne karuNA ko ahiMsA kI mA~ batAyA hai| rAjakumAra varddhamAna aba zramaNa bana gaye the| pravrajita hote hI unhoMne saMyama kI kaThora sAdhanA kii| jIvanabhara ve anAsakta rhe| bhagavAna mahAvIra kA jIvana hara prakAra se Adarza thaa| ve kahane se pahale hara kAma svayaM karate the| unhoMne apane zarIra ko prayogazAlA banA rakhA thaa| sAdhanAkAla meM yaha unakA prathama dAna thaa| aba prabhu vastravihIna dazA meM vihAra karane lge| ThIka bhI hai jaba zarIra kA moha nahIM rahA, to vastra kI cintA kauna kre| unheM to apane sabhI karma khapAne the| unakI jIvana-yAtrA isa ora agrasara thii| sahanazIla prabhu mahAvIra vaha kUrmAragrAma pdhaare| pakSI apane ghoMsale se bAhara A cuke the| subaha ho rahI thii| prabhu ke mana meM AdhyAtmika jAgaraNa kA sanaharA prabhAta prasphaTita ho rahA thaa| vaha gA~va ke bAhara jaMgala meM eka vRkSa ke nIce nAsikA ke agra bhAga para dRSTi kendrita kara sthANu kI taraha dhyAna meM sthira ho gye|16 usI samaya eka gvAlA apane bailoM ke sAtha aayaa| usa samaya godohana kA samaya thaa| usa gvAle ko samajha meM nahIM A rahA thA ki vaha apane bailoM ko kisake supurda kare? usane pAsa meM baiThe prabhu mahAvIra ko dekhaa| phira sarala bhAva se kahA-"mere bailoM kA dhyAna rkhnaa| maiM gAyeM dahakara zIghra AtA hai|"17 prabha samAdhi meM lIna the| unhoMne gvAle kI bAta kI ora koI dhyAna na diyaa| baila sAre dina jaMgala meM mastI deyaa| baila sAre dina jaMgala meM mastI se AjAda ghUmate rhe| phira baila kSudhA va pyAsa miTAne dUra nikala gye| gvAlA lauttaa| usane dekhA, baila nahIM the| usane samAdhistha mahAvIra se pUchA- 'mere baila kahA~ haiM ?'' prabhu kI ora se koI uttara na pAkara, vaha bailoM kI talAza meM nikala pdd'aa| kucha samaya ke pazcAt baila khA-pIkara apane purAne sthAna para A gye| idhara dinabhara gvAlA bailoM kI talAza meM thakA-mA~dA, bhaTakatA huA prabhu mahAvIra ke pAsa phuNcaa| vahA~ bailoM ko dekhakara vaha krodhita ho gyaa| usake mana meM khyAla AyA-'jarUra isa tathAkathita sAdhu ne mere baila chipA rakhe haiN| mujhe ise sajA jarUra denI caahie|' gvAlA prabhu ko bailoM ko bA~dhane vAlI rassI se mArane ko daudd'aa|18 usI samaya indra kA siMhAsana kampAyamAna huaa| vaha prabhu kI sevA meM upasthita huaa| gvAle ko lalakArate hue kahA"mUrkha ! jise tU cora samajhatA hai| vaha cora nahIM hai, ye to rAjA siddhArtha ke tejasvI putra vardhamAna haiN| rAjavaibhava ko lAta mArakara ye Atma-sAdhanA ke lie nikale haiN| ye tere bailoM kI kyA corI kareMge? mUrkha ! tUM prabhu para vyartha prahAra kara rahA thaa|"19 ___gvAlA indra kI bAta suna tharathara kA~pane lgaa| vaha prabhu kI mahAnatA ko samajha cukA thaa| usane gir3agir3Akara prabhu ke caraNa pakar3a liye| vaha kSamA mA~gane lgaa| phira prabhu kI vandanA karake cala diyaa| 62 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-siddhi yA mukti kisI ke bala pa svAvalambI prabhu mahAvIra isa ghaTanA kA devarAja indra para gaharA prabhAva pdd'aa| usane prabhu se nivedana kiyA- "bhagavan ! vartamAna kAlika janatA mUrkha va ajJAnI hai| Apako abhI sAr3he bAraha varSa taka tapa karanA hai| kaI mithyAtvI deva ApakI sAdhanA meM rukAvaTa bana sakate haiN| jaMgalI pazu Apako kaSTa pahu~cA sakate haiN| manuSya Apake rAste meM musIbateM khar3I kara sakate haiN| isalie Apa AjJA pradAna kareM, tAki Apake sAdhanAkAla taka maiM ApakI sevA meM rahakara Apake kaSTa dUra kara skuuN|"20 __mahAvIra to mahAvIra the| unheM patA thA ki koI bhI kisI kA kaSTa dUra karane meM sakSama nhiiN| apane-apane karmoM kA vyakti ko phala bhoganA par3atA hai| kauna, kisako kaSTa detA hai| duHkha-sukha, naraka-svarga nirmANa kA kAraNa svayaM jIvAtmA aura unheM bhogane vAlA bhI vaha svayaM hai| indra kI ajJAnatA para prabhu muskraaye| phira svAvalambI bhASA meM kahane lage-"devendra ! Atma-sAdhaka-jIvana arihaMtoM ke jIvana meM yaha na kabhI huA hai, na bhaviSya meM hogA, jo kevalajJAna ke mAmale meM kisI kI sahAyatA le| tathA ddha yA makti kisI ke bala para prApta kI jaaye| sAdhaka to apanI zakti se mokSa taka ko prApta hotA hai|"21 __isa prakAra prabhu ne prathama divasa meM hI apanI sAdhanA binA kisI deva-manuSya kI sahAyatA se zurU kI thii| vaha manuSya ko, sAdhanA ke kSetra meM apanA udAharaNa prastuta kara, Atma-nirbhara banAnA cAhate the| vaha to Atma-sAdhanA ke mAmale meM Izvara kI gulAmI ko bhI svIkAra nahIM karate the| siddha yA Izvara unake lie Adarza the| vaha jAnate the ki AtmA-paramAtmA meM karma kA bheda hotA hai| jaba karma kI lakIra miTa jAtI hai to AtmA apane siddha-paramAtmA svarUpa ko prApta karatI hai| yaha muktAtmA hI paramAtmA hai| prabhu kI vANI sunakara devendra natamastaka ho gye| vaha dhanya-dhanya kahate hue apane svarga meM cale gye| devendra socane lage-'satya hai Atma-sAdhaka saMkaToM se ghirane para bhI dUsaroM kI sahAyatA kI apekSA nahIM rkhtaa| kyA virAT kAya hAthiyoM se ghira jAne para siMha kabhI dUsaroM ke sahayoga kI ora tAkatA hai,22 satya hai prabhu mahAvIra hajAroM siMhoM ke bala ke dhanI dharma-cakravartI the|23 dUsare dina prabhu kollAga sanniveza pdhaare| vahA~ bahula nAma ke brAhmaNa the| ghI aura zakkara se mizrita paramAnna (khIra) se prabhu ne pAraNA kiyaa| ____ uttarapurANa meM likhA hai-"prabhu mahAvIra vidyAdharoM ke nagara kulagrAma pdhaare| vahA~ rAjA kula ne unheM bhikSA meM khIra dI aura bhaktibhAva se sammAna kiyaa|"24 tApasoM ke Azrama kI ghaTanA ___ bhagavAna mahAvIra Age cle| vaha vahA~ se calakara kollAga sanniveza meM pdhaare| vahA~ para duijjaMta tApasa kA vizAla Azrama thaa| yaha tApasa prabhu ke pitA siddhArtha kA purAnA mitra thaa|25 ___ prabhu ko Ate dekhakara usane prabhu kA khUba sanmAna kiyaa| bhagavAna ne bhI pUrva ke abhyAsavaza unase milane donoM bAheM psaarii|26 __ prabhu vahA~ eka dina viraaje| agale dina prabhu ne vahA~ se bhI prasthAna kiyaa| jAne ke samaya Azrama ke tApasoM ne prabhu se kahA-"yaha Azrama ApakA hai| jaba cAho, yahA~ Akara rho| Apa varSAvAsa kA samaya yahA~ gujAranA cAheM, to acchA rhegaa|" ___ bhagavAna ne bAta sunI, para koI uttara na diyaa| vaha siMha kI taraha abhaya vicaraNa karane vAle the| unakI dRSTi meM Azrama va mahala donoM tyAjya the| sacitra bhagavAna mahAvIra jIna caritra - 63 / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna kAphI samaya jaMgaloM meM sAdhanA karate rhe| Akhira varSAvAsa kA samaya AyA / prabhu tApasoM ke Azrama meM phuNce| kulapati ne unakA svAgata kiyaa| unake rahane ke lie jhoMpar3I kA nirmANa karavA diyaa| usI kuTiyA meM vaha dhyAna - mudrA meM sthita hue| usa varSa varSA na huI / bhUmi sUkhI thI / jala ke abhAva se vanaspati paidA na huI / pazu bhUkhe marane lge| gA~voM ke pazu jaMgala meM A jaate| apanI bhUkha-pyAsa miTAne kI koziza karate / bhayaMkara sUkhA thaa| pazuoM ko kahA~ jJAna thA ? T ve ghUmakara tApasoM ke Azrama meM Ane lge| vahA~ ghAsa-phUsa kI jhoMpar3iyA~ thiiN| ve unheM khAne kI ceSTA karate / Azrama ke tApasa unheM DaNDe lekara bhagAne kI ceSTA meM rhte| para jaba pazu bhagavAna mahAvIra kI jhoMpar3I meM Ate, prabhu kucha bhI pratikAra na karate / pazuoM ke lie unake mana meM karuNA jo thI / eka dina pazu mahAvIra kI sArI kuTiyA khA gye| prabhu to videha the / dhyAnamagna the / dIkSA lete samaya jo zarIra para sugandhita, gauzIrSa, candana Adi lagAyA gayA thA aura jisake kAraNa kitane kITa, pataMga, DAMsa, macchara Adi jaharIle jIva unake komala zarIra para daMza lagAte para unhoMne kabhI ina jIvoM kI ora dhyAna na diyA / 27 mahAvIra ne jhoMpar3I kI paravAha na kI / jise janma kI paravAha nahIM thI, vaha jhoMpar3I kI kaise karatA ? isa ghaTanA se tApasa ke ziSya nArAja aura krodhita ho gye| ve saba apane guru se prabhu kI zikAyata karane gaye / tApasoM ne apane guru se kahA - "tumhArA nayA mehamAna kaisA AlasI hai ki apanI kuTiyA kI rakSA taka nahIM kara sktaa| dUsaroM kI kuTiyA kI rakSA kaise karegA ? hamane bar3I mehanata se atithi satkAra ko dhyAna meM rakhakara usakI jhopar3I kA nirmANa kiyA thaa| para, isa sAdhaka ne hamArI mehanata ko miTTI meM milA diyA hai|" duijjata tApasa para apane ziSyoM dvArA kI gaI zikAyata kA gaharA asara pdd'aa| vaha bhI apane ziSyoM kI taraha udAsIna aura aprasanna ho gayA / vaha mahAzramaNa prabhu mahAvIra ke pAsa AyA aura kahane lagA "he 'kumAra ! pakSIgaNa bhI apane ghoMsaloM kI rakSA karate haiN| para tuma rAjakumAra hokara bhI apanI kuTiyA kI rakSA nahIM kara sakate ? duSToM ko daNDa denA ApakA karttavya hai, phira karttavya se vimukha kyoM hote ho ? 28 ye bAteM kahakara kulapati tApasa calA gyaa| prabhu ke antarmana para ina bAtoM kA gaharA asara huaa| unhoMne ina bAtoM kA uttara nahIM diyaa| unhoMne socA- 'maiMne rAjamahala chodd'e| phira jhoMpar3I ke moha meM kyoM pha~sU~ ? mere lie kahIM yaha jhoMpar3I mamatA aura ahaMkAra kA kAraNa na bana jAye, kahIM maiM apane mUla lakSya se bhaTaka na jAU~ / sAdhanA hI to karanI hai| vaha kisI bhI jagaha para kI jA sakatI hai|' vaha gahana cintana meM utare - 'maiM jhoMpar3I kI rakSA nahIM kara sakatA aura jhoMpar3I para bhUkhe pazu mu~ha mArate haiM, jisa kAraNa tApasa varga nArAja hotA hai| merI samAdhi unakI asamAdhi bana jAtI hai| jo mere lie anucita hai|' yaha socakara prabhu ne mahattvapUrNa nirNaya liyaa| unhoMne 5 dina bAda usa jhoMpar3I ko alavidA kahA / " 29 isa taraha cAturmAsa meM vahA~ se prabhu vihAra kara asthikagrAma pdhaare| duijjata ke Azrama se nikalate hI prabhu ne pA~ca pratijJAe~ dhAraNa kIM - (1) aprItikara sthAna para nahIM rahU~gA / (2) sadA dhyAnastha rahU~gA / (3) mauna rakhU~gA / (4) hAtha meM bhojana karU~gA / (5) gRhasthoM kI vinaya ( khuzAmada ) nahIM karU~gA / 64 Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga sUtra ke anusAra prabhu ne kisI ke pAtra meM bhojana nahIM kiyaa| para Avazyaka sUtra ke TIkAkAroM ke anusAra isa ghaTanA se pahale prabhu gRhastha ke pAtra meM bhojana grahaNa kara lete the| ye kaThora evaM bhayaMkara pratijJAe~ thIM jinake kAraNa ko aneka vikaTa upasarga sahane pdd'e| loga unheM kaSTa dete, vaha Aha taka na krte| lambe-lambe gupta tapa krte| zUlapANi yakSa ke upadrava __ prabhu ne Azrama chor3A to asthikagrAma ke bAhara eka mandira meM rAtri Thaharane ke lie AjJA maaNgii| pujArI ne kahA"bhikSu ! tumhAre yahA~ Thaharane meM koI Apatti nahIM hai| para yahA~ kA deva bar3A duSTa hai| vaha rAtri ko kisI ko bhI jindA nahIM chodd'taa| hamAre gA~va meM varSoM pahale eka vyApArI kA baila atibojha ke kAraNa mara gayA thA, vaha yakSa banakara gA~va ke logoM ko satAne lgaa| hama logoM ne isakI prasannatA ke lie isa mandira kA nirmANa usI sthAna para kiyA jahA~ yaha baila marA thaa| isI kAraNa vaha manuSya ke nAma se ghRNA karatA hai| jo bhI mAnava yahA~ nivAsa karatA hai, subaha marA huA milatA hai|" "Apa sukumAra haiN| kisI acche ghara ke lagate haiN| Apa kaho to hama Apako apane gA~va meM Thaharane kI sundara vyavasthA karA sakate haiN|" para prabhu mahAvIra to yakSa zUlapANi kA upasarga sahane aura usakA uddhAra karane ke lie padhAre the| prabhu ne punaH yAcanA kI to grAmavAsiyoM ne majabUrI meM AjJA de dii| indra zarmA pujArI AratI karake ghara ko calA gyaa| akele mandira meM prabhu mahAvIra virAjita the| aba rAtri zurU huii| jaMgala kA bhaMyakara sannATA, dUra-dUra taka mAnava jAti kA nizAna nahIM thaa| kAlA dhuA~ mandira ke cAroM ora se uTha rahA thaa| dhuA~ gaharA hotA gyaa| usa gahare dhue~ meM yakSa kI AkRti dikhAI dene lgii| bijalI kI taraha camakatA bhayaMkara zUla usake hAthoM meM thaa| vaha to raudra rUpa meM sAkSAt yamarAja laga rahA thaa| bhagavAna ke sAmane AyA aura dhamakI bhare svara meM kahane lagA-"he mRtyu ko cAhane vAle, tUne ina grAmavAsiyoM kA kahA nahIM mAnA, lagatA hai tU merI zakti se aparicita hai|' phira bhayaMkara aTTahAsa huaa| yakSa punaH dhamakI bhare svara meM bolA-"tU sundara hai| sukumAra hai| a~dhere meM terA zarIra bijalI kI taraha camaka rahA hai| phira tU kyA yahA~ marane ko AyA hai ? ThIka hai kaI dinoM se mAnava-mA~sa nahIM milaa| Aja tujhe khAkara tRpta houuNgaa|" yakSa apanI krUratA para utara aayaa| itane bhayaMkara aTTahAsa ke madhya prabhu mauna, dhyAnastha mudrA meM khar3e rhe| yakSa ko kucha hairAnI huI-'loga to mere aTTahAsa mAtra se bhAga jAte haiN| yaha vyakti kisa miTTI kA banA hai jo mere se DaratA nahIM hai|' yakSa ne pUrI zakti lagAkara raudra rUpa dhAraNa kiyaa| usane hAthI kA rUpa bnaayaa| dA~toM ke prahAra se, pA~voM se prabhu ko rauMdane lgaa| phira pizAca kA rUpa bnaayaa| nAkhUna va dA~toM se prabhu mahAvIra ke aMgoM ko noMcane lgaa| prabhu dhyAnastha rhe| punaH usane sA~pa kA rUpa banAkara prabhu ko kATA para samAdhi bhaMga nahIM huii| anta meM usane divya deva-zakti se prabhu ke A~kha, kAna, nAka, sira, dA~ta, nakha aura pITha meM bhayaMkara vedanA utpanna kii| prabhu nirbhaya rhe| vaha zAnta bhAva se saba kaSTa sahate rhe| meru kI bhA~ti akampita rhe| yakSa prabhu ko kaSTa dene ke lie sArI rAtri prayatna karatA rhaa| anta meM usakA abhimAna cUra ho gyaa| rAkSasI-bala ke sAmane Atma-bala kI jIta huii| prabhu kI isa sahana-zakti kA devatA para asara pdd'aa| usane sira jhukAkara kSamA mA~gI "prabhu ! mujhe kSamA kro| mere se ghora aparAdha huA hai| maiMne ApakI zakti ko nahIM phcaanaa|' sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 65 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhu kI A~khoM meM karuNA ke A~sU the| prabhu ne yakSa ko pratibodha diyaa| prabhu ke upadeza se yakSa ke antaHcakSu khula gye| vaha prabhu mahAvIra kA parama bhakta ho gyaa| aba rAtri kA eka muhUrta bacA thaa| prabhu ne usI muhUrta meM nIMda lii| unheM 10 svapna dikhAI diye|30 jinake phala ke bAre meM utpala jyotiSI ne kahA thA jo isI gA~va meM rahatA thaa| 10 svapna isa prakAra haiM (1) maiM eka bhayaMkara tAr3a sadRza pizAca ko mAra rahA huuN| (2) mere sAmane eka sapheda puMskokila upasthita hai| (3) mere sAmane raMga-biraMgA puMskokila hai| (4) do ratnamAlAe~ mere sammukha haiN| (5) eka zveta gokula mere sammukha hai| (6) eka vikasita padmasarovara mere sAmane hai| (7) maiM taraMgAkUla mahAsamudra ko hAthoM se pAra kara cukA huuN| (8) jAjvalyamAna sUrya sAre vizva ko Alokita kara rahA hai| (9) maiM apanI vaiDUrya varNa A~toM se mAnuSottara parvata Dhaka rahA huuN| (10) maiM meru parvata para car3ha rahA huuN| utpala jyotiSI pahale prabhu pArzvanAtha kI paramparA kA sAdhu thaa| phira sAdhu jIvana chor3a isI gA~va meM jyotiSa se jIvana yApana kara rahA thaa| __ jaba usane sunA ki prabhu mahAvIra isa mandira meM rAtri meM Thahare to usakA mAthA tthnkaa| vaha subaha pujArI ke sAtha aayaa| prabhu ko sakuzala pA sArA gA~va prasanna ho gyaa| donoM namaskAra kara kahane lage "prabho ! ApakA Atma-teja apUrva hai| Apane yakSa prakopa ko samApta kara diyA hai|31 dasa svapnoM kA phala (1) mohanIya karma kA samApta honA, (2) zukladhyAna, (3) dvAdazAMGgI kA nirmANa, (4) (jyotiSI kI samajha meM nahIM AyA) bAda meM prabhu ne batAyA ki maiM sAdhu dharma va zrAvaka dharma ko batAU~gA, (5) cAroM saMgha sevA kareMge, (6) deva sevA meM hAjira raheMge, (7) saMsAra- sAgara ko pAra karane vAlA, (8) kevalajJAna kI prApti, (9) kIrti-yaza, (10) samavasaraNa meM siMhAsana para virAjita ho vizuddha dharma kI saMsthApanA kroge| __ asthikagrAma ke isa varSAvAsa meM phira bhagavAna para koI upasarga nahIM aayaa| unhoMne 15-15 dina ke ATha ardha-mAsa upavAsa kiye|32 isa prakAra svarNima yuga kI bhaviSyavANI karane vAle prabhu mahAvIra ne eka rAtri meM 10 svapna dekhe| dUsarA varSa mArga zIrSa kRSNA pratipadA ko bhagavAna ne asthikagrAma se vAcAlA kI ora vihAra kiyaa| isake bIca vaha kucha samaya morAka sanniveza padhAre aura morAka sanniveza udyAna meM viraaje|33 vahA~ kI janatA bhagavAna mahAvIra ke tapasvI jIvana se bahuta prabhAvita huii| vahA~ jhuNDoM ke jhuNDa prabhu ko namaskAra karane Ane lge| dina-rAtri melA lagane lgaa| loga prabhu ke darzana ke lie sthAna-sthAna se aate| isa sanniveza meM acchandaka jAti ke pASaNDastha (jyotiSI) rahate the| vaha jyotiSa | 66 - sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se apane ghara-parivAra kA poSaNa karate the| prabhu mahAvIra ke apUrva prabhAva se logoM kI manokAmanAe~ unake darzana se pUrI hone lagIM / vaha jyotiSI mahAvIra se jalane lgaa| para prabhu mahAvIra ke abhUtapUrva prabhAva ke sAmane unakI RddhiyA~, maMtra-yaMtra bekAra ho gaye / vaha ghabarAkara prabhu mahAvIra ke pAsa aayaa| Akara nivedana karane lagA - "bhagavan ! ApakA vyaktittva apUrva hai| Apa anyatra padhAra jAyeM, kyoMki Apake yahA~ Thaharane se hamArA dhandhA caupaTa ho gayA hai| mere bacce to bhUkhe mara rahe haiN| aba hama dUsarI jagaha jAne meM asamartha haiM kyoMki vahA~ paricaya na hone ke kAraNa hameM kauna pUchegA / 34 karuNA sAgara prabhu mahAvIra ne jyotiSiyoM kI pukAra ko sunA aura tatkAla vahA~ se vihAra kara diyA / vaha vAcAlA sanniveza gaye / isa sanniveza ke do bhAga the - (1) uttara vAcAlA, (2) dakSiNa vAcAlA / donoM sannivezoM meM suvarNabAlukA aura ruNyabAlukA nAma kI do nadiyA~ bahatI thiiN| bhagavAna mahAvIra dakSiNa vAcAlA hokara uttara vAcAlA ko jA rahe the| taba unakA dIkSAkAlIna AdhA devadUSya bhI suvarNa bAlukA nadI ke taTa para gira gyaa| bhagavAna ne usa vastra ko chor3a diyaa| yaha vahI vastra thA jisako garIba brAhmaNa ne raphU karavAkara nandIvarddhana rAjA se savA lAkha svarNa mudrAe~ prApta kI thiiN| prabhu ne punaH vastra grahaNa nahIM kiyA / dakSiNa vAcAlA se uttara vAcAlA ko jAne ke do mArga the-eka kanakhala Azrama se hokara aura dUsarA bAhara Azrama kA mArga sIdhA hone para bhI nirjana, bhayAnaka va vikaTa saMkaTayukta thaa| bAhara kA rAstA Ter3hA-mer3hA thA / para sugama aura vipattiyoM se rahita thA / mahAvIra choTe-choTe gambhIra kadamoM ko Age bar3hAte hue cale jA rahe the| rAste meM gvAla-bAloM se bheMTa huii| unhoMne dekhA eka bhikSu akele masta cAla se usa bhayAnaka rAste kI ora bar3ha rahA hai| ve bAlaka prabhu ke oja maNDita mukha prabhAvita hue| unhoMne dekhA, eka bhikSu khataranAka viSadhara caNDakauzika kI bAbI kI ora bar3ha rahA hai| yaha nAga hamezA jhAr3iyoM meM chipA rahatA hai| mahAvIra nAga kA bhakSya na bana jAyeM, isalie hameM inheM rokanA cAhie / gvAla-bAla Age bddh'e| unhoMne prabhu mahAvIra ko rAste meM rokakara prArthanA kI- "devArya ! yaha mArga saMkaTa se bharA huA hai| isameM eka bhayaMkara viSadhArI nAga rahatA hai jisakI dRSTi meM viSa hai| yaha nAga apanI viSa jvAlA se musAphiroM ko jalAkara bhasma kara detA hai| yahI kAraNa hai ki yaha sIdhA rAstA sunasAna hai| Apa isa mArga ko chor3a bAhara ke mArga se jAyeM, to acchA rahegA / 35 1 prabhu mahAvIra to jagat guru jagat kA kalyANa karane vAle the| unhoMne zubha cintaka bAlakoM kI ora dhyAna na dekara nAga ke kalyANArtha Age bar3hanA acchA samajhA / vaha Age bar3he aura sarpa ke bila ke samIpa eka devAlaya meM jAkara dhyAnastha ho gye| vaha jaMgala bar3A bhayaMkara thA / usa sA~pa ke AtaMka ke kAraNa hare-bhare jaMgala jala gaye the / cahu~ ora asthi - piMjara najara A rahe the| para, mahAzramaNa mauna, abhaya aura ajAtazatru the / ve to Atma-sAdhaka the| idhara prabhu dhyAnastha hue| udhara sA~pa sArA dina jaMgala kA cakkara lagAkara vApasa A gyaa| usane dekhA ki eka manuSya jaMgala meM khar3A hai| use bahuta hairAnI huI aura usane socA- "mere AtaMka se to varSoM se isa rAste meM koI prANI nahIM gujraa| aba isa manuSya kI kyA himmata ki vaha yahA~ Aye / dhyAna bhI mere bila ke Upara lagAye / " usane viSamaya dRSTi pheNkii| prabhu para koI asara nahIM huA / sAdhAraNataH usake eka vAra se manuSya bhasma ho jAte the / Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only 67 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sA~pa ne dUsarI va tIsarI bAra aisA vAra kiyaa| para usakA koI phala nahIM niklaa| aba sA~pa ko krodha A gyaa| pUre Aveza ke sAtha usane prabhu ke caraNoM para daMza maaraa| isa bAra usane jo dekhA vaha asambhava thaa| lAla rudhira ke sthAna para dUdha kI dhArA baha rahI thii| prabhu ke cehare para zAnta bharI muskarAhaTa dikhAI de rahI thii| vaha acala khar3e rhe| nAgarAja ko vismaya huaa| aba sarparAja ne prabhu para dUsarA AkramaNa pahale se jyAdA bhayaMkara rUpa meM kiyaa| para sA~pa kA AkramaNa viphala thaa| prabhu ko kauna girA sakatA thA? sA~pa ne tRtIya bAra punaH devA maaraa| para vaha mahAzramaNa to himagiri kI caTTAna kI taraha aDola rhe|36 nAgarAja hAra cukA thaa| usane socA-'yaha koI asAdhAraNa puruSa hai jisa para merA Akramama prabhAvazAlI asara nahIM dikhA rhaa| vaha prabhu kI ora nihArane lgaa| usakA sArA zarIra bila se bAhara A cukA thaa| usane prabhu kI A~khoM meM bahatA karuNA amRta dekhA, to usakA viSa zAnta ho gyaa| caNDakauzika kA pUrvabhava va pratibodha ___ saMsAra ke mahApuruSoM ne strI-puruSoM ko pratibodha diyaa| ye udAharaNa Ama mila jAte haiN| para deva va pazu jagat ko pratibodha dene ke udAharaNa jainazAstroM meM kaI sthAnoM para upalabdha hote haiN| tIrthaMkara kA jIva kyoMki tIna jJAna kA dhAraka hotA hai, vaha pratyeka jIva ke pUrvabhava ko jAnatA hai| mahAvIra ko dekhakara nAgarAja zAnta ho gayA, to usa samaya bhagavAna mahAvIra ne kahA 'uvasama bho caNDakosiyA !' ___ "caNDakauzika ! zAnta ho jaao| jAgRta hoo|" ajJAnAndhakAra meM kyoM bhaTaka rahe ho? pUrvajanma ke azubha karmoM ke kAraNa tuma isa janma meM sarpa rUpa meM paidA hue ho| yadi aba na sa~bhale to phira kaba sa~bhaloge?'37 caNDakauzika-pUrvabhava nAgarAja ne jaba 'caNDakauzika' zabda sunA to use bhI jAtismaraNa (pichale janma kA) jJAna utpanna ho gyaa|38 bhagavAna mahAvIra ke vacanAmRta sunate hI usake sAmane usakA pUrvabhava calacitra kI bhA~ti ghUmane lgaa| nAgarAja socane lagA-'caNDakauzika' nAma maiMne kabhI kahIM sunA hai|' vaha zAnta ho cukA thaa| use dhyAna AyA ki aba se tIna janma pahale maiM eka zramaNa thaa| ugra tapasyA karatA thaa| merA zarIra sUkha cukA thaa| eka bAra bhikSArtha ghUmate hue mere se asAvadhAnI ke kAraNa eka mer3haka pA~va ke nIce Akara mArA gyaa| merA eka choTA ziSya thaa| usane mujhe kahA-"gurujI ! isa mer3haka-hatyA kA prAyazcitta lo|' ____ maiMne apane ziSya kI acchI hitakArI bAta para dhyAna na diyaa| maiMne ziSya kI ora ghUrate hue eka anya mare mer3haka kI ora izArA kiyA aura usase pUchA-"kyA ! ise bhI maiMne mArA hai?' __ ziSya ne mujhe krodhita dekhakara uttara na diyaa| hama donoM upAzraya A gye| sandhyA ke pratikramaNa kA samaya ho gyaa| ziSya ne mujhe isa pratikramaNa meM ajJAnavaza hue mer3haka-vadha kI hatyA kA prAyazcitta karane ko khaa| "mujhe ziSya kI bAta para krodha A gyaa| upAzraya meM aMdherA thaa| maiM vRddha thaa| maiMne eka DaNDA liyaa| usa DaNDe se ziSya ko pITane ke lie daudd'aa| rAste meM eka khambhA thaa| maiM ziSya ke pIche bhaagaa| merA sira khambhe se TakarA gyaa| isa Takkara meM maiM lahUluhAna ho gyaa| binA daNDa prAyazcitta kiye maiM mRtyu ko prApta huaa|" sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "vahA~ se marakara maiM pUrva tapa ke kAraNa jyotiSI deva banA aura vahA~ se calakara isI kanakhala Azrama meM kulapati kA putra kauzika ke rUpa meM paidA huaa| maiM bacapana se hI krodhI thaa| itane bar3e Azrama kA adhikAra A jAne ke kAraNa maiM jyAdA ahaMkArI va krodhI ho gayA thaa| mere gusse ke kAraNa mujhe loga caNDakauzika kahane lage the|" Azrama se merA behada lagAva thaa| usake hara vRkSa, patte, puNya kA maiM svayaM dhyAna rakhatA thaa| agara koI pattA bhI tor3atA, to maiM pharasA (kulhAr3I) lekara usa vyakti ko mArane daudd'taa| eka dina maiM kisI kAma ke kAraNa Azrama meM nahIM thaa| zvetAmbikA ke rAjakumAra khelate-khelate usa Azrama meM A gye| unhoMne mere Azrama ke bAga ko pUrNa rUpa se ujAr3a diyaa| vRkSoM ko jar3a se ukhAr3a diyaa| sArA Azrama asta-vyasta kara diyaa| latA aura paudhoM ko ukhAr3akara Dhera lagA diyaa| maiM acAnaka vApasa aayaa| apanA ujar3A Azrama dekhaa| isa paristhiti ko dekhakara merI A~khoM meM khUna utara aayaa| gusse se mere dimAga kI naseM phaTa rahI thiiN| maiM Ape se bAhara ho gyaa| maiM una rAjakumAroM ko mArane ke lie eka teja kulhAr3I lekara daudd'aa| maiMne unheM lalakArate hue kahA-"are duSTo ! lo, abhI maiM tumheM isakA majA cakhAtA hU~, tumhAre garma va tAje khUna se vRkSoM kI jar3oM ko siiNcuuNgaa|"39 mere krodhita cehare ko dekhakara bAlaka ghabarA gye| ve rAjakumAra mujhe cir3hAne ke lie idhara-udhara bhAgane lge| maiM unheM pakar3ane ke lie idhara-udhara bhaagaa| bhAgate-bhAgate merA sA~sa phUla gyaa| zarIra pasIne se tara-batara ho gyaa| krodhAveza meM maiM bhAgA jA rahA thaa| mere hAtha meM kulhAr3I thii| merI A~khoM ke Age aMdhakAra chA gyaa| maiM phira bhAgA jA rahA thaa| rAste meM eka gaDDhA thaa| maiM isa Aveza meM gaDDhe meM gira gyaa| vahI kulhAr3I mere sira para lgii| mere sira ke Tukar3e-Tukar3e ho gye| bhayAnaka krodhAveza meM marakara maiM isI kanakhala Azrama meM dRSTi-viSa sarpa bnaa| isa janma meM bhI usI krodha kA krama cala rahA thaa| isI kAraNa maiMne isa jaMgala para apanA sAmrAjya kAyama kiyaa| apane jahara se sAre jaMgala ko jaharIlA banA diyaa| __ pUrvabhava yAda Ate hI nAga ko apane kiye para bahuta pazcAttApa huaa| vaha socane lagA-'maiMne pUrvabhava va isa bhava ke krodha ke kAraNa kitanA nukasAna uThAyA hai| isa bhava meM aba bhI merA AtaMka isa jaMgala se gujarane vAle hara prANI para hai| aba prabhu jinezvara kI zaraNa mila gaI hai| isa sundara pazcAttApa kA avasara kahA~ milegA? caNDakauzika apanI bhUla kA pazcAttApa karane lgaa| bhagavAna ke do zabdoM se vaha pratibuddha huaa| usa nAgarAja ne pratijJA kI "Aja se maiM kisI ko na staauuNgaa| bhagavana ! mujhe kSamA kro| mujha patita para karuNA kro| maiMne bhayaMkara aparAdha kiye haiN| isa viSa bhare jIvana se mara jAnA bhlaa|" usane usI samaya AjIvana anazana vrata kiyaa|40 prabhu mahAvIra ne vahA~ se prasthAna kiyaa| bhagavAna mahAvIra ko surakSita dekha logoM ko hairAnI va prasannatA huii| nAgarAja ke jIvana ke isa parivartana se loga cakita the| jise mArane ke lie janatA Atura rahatI thI, aba usakI pUjA ke lie taiyAra thii| nAgarAja bila meM mu~ha chipAkara baiTha gyaa| koI usa para dUdha DAla rahA thA, koI zakkara, koI kuMkuma kA tilaka lagA rahA thaa| madhuratA aura cikanAhaTa ke kAraNa vahA~ hajAroM cIMTiyA~ Ane lgiiN| vaha nAga ke zarIra ko khAne lgiiN| isI asahya pIr3A meM caNDakauzika ke jIva ne sarpa yoni meM prANa tyaage| zubha bhAvoM ke pariNAmoM se Ayu pUrNa kara vaha AThaveM svarga meM deva bnaa| isa prakAra bhagavAna ne sAdhaka avasthA meM eka tiryaMca jIva kA uddhAra kiyaa| ___ isa bAta se yaha siddha hotA hai ki prabhu antaryAmI the| vaha manuSya kI bhASA ke sAtha-sAtha pazuoM kI bhASA bhI samajhate the| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 69 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa ghaTanA se jahA~ caNDakauzika ke jIva ko sadgati milI, vahA~ kanakhala vAsiyoM ko bhI nAgarAja ke AtaMka se mukti milii| aba vAcAlA ke donoM mArga janasAdhAraNa ke lie khule the| isa taraha prabhu mahAvIra ne caNDakauzika nAga kA uddhAra kiyaa| vahA~ se calakara prabhu uttara vAcAlA kI ora gye| vahAM nAgasena bhakta ke ghara 15 dina ke upavAsa kA pAraNA khIra se kiyaa|1 phira zvetAmbikA nagarI pdhaare| yahA~ kanakhala Azrama kI sthiti kA varNana karanA jarUrI hai| isa nAma kA nagara va Azrama uttara pradeza ke haridvAra jile meM par3atA hai| yaha kSetra nadI, jaMgaloM se bharA par3A hai aisA prAcIna granthoM meM ullekha hai| zvetAmbikA kA rAjAdezI prabhu kA bahuta bar3A bhakta thaa| usane prabhu kA svAgata kiyaa| vahA~ se prabhu surabhipura pahuMce the| isa mArga meM samrATa pradezI ke pAsa jAte hue pAMca naiyika rAjAoM ne bhagavAna kI vandanA kii|42 surabhipura kA kSetra kahA~ sthita thA? yaha patA nahIM claa| surabhipura se prabhu gaMgA ko pAra karane eka kiztI meM baitthe| kiztI ke nAvika kA nAma siddhadatta thaa| naukA jyoM hI calI, tyoM hI dAhinI ora se ullU bolane lge| usI naukA meM khemila nAmaka eka nimittajJa baiThA huA thaa| usane bhaviSyavANI kI "bahuta bar3A apazakuna huA hai| para isa mahApuruSa ke AzIrvAda se hama baca jaayeNge|" naukA yAtriyoM se bharI par3I thii| Age bar3hate hI naukA ko A~dhI kA sAmanA karanA pdd'aa| bhayaMkara tUphAna meM naukA ma~jhadhAra meM pha~sa gii| yAtrI cillAne lge| para prabhu mahAvIra dhyAnastha rhe| yaha ghaTanA prabhu mahAvIra ke pUrvabhava ke zatru siMha ke jIva dvArA paidA kI gaI thii| siMha aba sudaMSTa deva thaa| prabhu ko dekhate hI use apane pUrvajanma kA vaira yAda AyA jaba tripRSTa kumAra ne eka zera ko guphA meM apane hAthoM se mArA thaa| deva kA AtaMka thaa| prabhu ke puNya pratApa se svayameva zAnta huaa| prabhu ke bhaktadeva kambala aura zambala ne sAre upasarga dUra kie| nAva kinAre para laga gii|43 prabhu thUNAka sanniveza meM Aja thUNA yA sthUNA kA kSetra gaMgA ke pAra vartamAna thAnezvara hai| ise Aja bhI sthUNA hI kahate haiN| yaha nayA kurukSetra va gItA upadeza-sthala hai| yaha kSetra prAcIna kuru deza va vartamAna ambAlA (hariyANA) meM par3atA hai| prabhu yahI kiztI se utre| gaMgA taba kahIM isa kSetra meM jarUra bahatI hogii| Aja yaha gaMgA kanakhala Azrama ko ghere hue hai| nadiyA~ apanA rukha badalatI haiM to bahuta kilomITara pIche yA Age A jAtI haiN| kahane kA artha yaha hai ki thUNAMka sanniveza eka kSetra thA jahA~ gaMgA bahatI thii| phira Age gaMgA kI reta kA kSetra thaa| Aja bhI hastinApura nagara gaMgA kI reta kA jItA-jAgatA pramANa hai jo kuru deza kI rAjadhAnI thii| ho sakatA hai isa sAre kSetra ko thUNAMka sanniveza kahate hoN| isa bAta ke viparIta uttara pradeza yA bihAra meM sthUNA nAma kA koI gA~va yA sanniveza nahIM hai| isa gA~va meM puSya nAma kA nimittajJa rahatA thaa| prabhu gaMgA ko pAra karane ke bAda sUkhI reta para cale jA rahe the| unake caraNa-cinhoM ke nizAna usa reta para par3a rahe the| ye cinha cakravartI ke the| puSya ne socA--'koI cakravartI banane vAlA manuSya jaMgala meM bhaTaka rahA hai, mujhe usakI aba sevA karanI caahie| zAyada kisI kI sAjiza ke tahata use bhAganA par3A ho| yaha eka bAta to nizcita hai ki reta para par3e nizAna cakravartI ke haiN| agara maiM aba unakI sevA karU~gA, to bhaviSya meM mujhe mAlAmAla kara deNge|'44 | 70 H sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ThIka hai sAMsArika puruSa kabhI bhI vartamAna se saMtuSTa nahIM ho pAte haiN| isI taraha ke svabhAva kA svAmI puSya jyotiSI thaa| vaha reta meM chape, prabhu ke caraNa-cinhoM ko khojatA-khojatA prabhu mahAvIra taka A phuNcaa| para vahA~ prabhu mahAvIrajaisA nirgrantha bhikSu dekhaa| use apane jJAna-jyotiSa para zaMkA huii| use itanA gussA AyA ki vaha apane granthoM ko phAr3ane hI vAlA thA ki tatkAla indra prakaTa hue aura jyotiSI ko batAyA-"tuma jise bhikSu kahate ho sacamuca ve hI dharma-cakravartI haiM jinake sAmane sAre cakravartiyoM ke zIza jhukeNge| tumhArA zAstra satya hai|"45 maMkhaliputra gozAlaka se bheMTa dUsarA varSa prabhu nagara-nagara, gA~va-gA~va ghUmakara dhyAna lgaate| kaSTa shte| isa taraha dUsare varSa kA varSAvAsa A gyaa| prabhu ne yaha varSAvAsa rAjagRha ke eka bhAga nAlaMdA meM karane kA nizcaya kiyaa| yahIM unakI bheMTa AjIvaka sampradAya ke eka zramaNa maMkhaliputra gozAlaka se huii| itihAsa dRSTi se gozAlaka kA varNana jitanA jaina granthoM meM vistRta rUpa se milatA hai anyatra nahIM miltaa| isakA kAraNa yaha hai ki vaha sAdhanAkAla meM prabhu kA sAthI rahA thaa| apane viparIta svabhAva ke kAraNa vaha prabhu ke lie kaSTa kA kAraNa bnaa| prabhu se jJAna prApta kiyaa| zaktiyA~ prApta kii| para vaha kupAtra niklaa| gozAlaka kA mata niyativAdI (bhAgyavAdI) thaa| gozAlaka bhagavAna buddha se milA thaa| para vaha jaina zramaNoM kA kaTTara duzmana thaa| isakI duzmanI kA uttara prabhu ne kSamA se diyaa| nAlaMdA meM eka julAhe kI taMtuzAlA (kapar3e bunane kA kArakhAnA) meM prabhu ne yaha varSAvAsa kiyaa| vahA~ maMkhali-putra gozAlaka varSAvAsa ke lie pahale se TikA huA thaa| usane prabhu kI tapasyA ko karIba se dekhaa| vaha prabhu ke kriyA-kalApoM va mauna-sAdhanA se AkarSita huaa| eka bAra prabhu ne mAsakhamaNa kI tapasyA ko sampanna kiyA, vaha bhikSA ke lie pdhaare| jisa zrAvaka ne unheM bhikSA dI, usake ghara pA~ca prakAra ke divya prakaTa hue| devadundubhi bjii| ratnoM kI varSA huii| vaha socane lagA-'sacamuca ! isa zramaNa kI tapasyA mahAn hai jisake tapa ke Age devatA bhI namana karate haiN| mujhe bhI inakA ziSyatva grahaNa karanA caahie|' usane prabhu se prArthanA kii| prabhu mauna rhe| prabhu ne isa varSAvAsa meM eka-eka mAsa kA tapa kiyaa|46 jaba varSAvAsa samApta ho gayA, to gozAlaka bhikSA ke lie jAne se pahale pUchane lagA-"bhante ! Aja mujhe bhikSA meM kyA prApta hogA?" prabhu ne uttara diyA-"kodoM kA bAsI tandula, khaTTI chAcha va khoTA sikkaa|" gozAlaka prabhu kA vacana jhuThalAne ucca gharoM meM gyaa| para kisI ne bhI use bhikSA na dii| phira vaha garIboM kI bastI meM gayA to eka luhAra ne use khaTTI lassI, bAsI bhAta va dakSiNA meM khoTA sikkA diyaa| yahI vaha ghaTanA thI jisake kAraNa maMkhaliputra gozAlaka niyativAda kI ora prabhAvita huaa| vaha socane lagA-'jo honA hotA hai, vaha hokara rahatA hai aura saba kucha honA pUrva se nizcita hai|' yaha siddhAnta bhAgyavAdI siddhAnta hai| bhagavatIsUtra meM spaSTataH gozAlaka ke janma va ghaTanAoM kA varNana isa prakAra hai gozAlaka kA pitA maMkha thaa| vaha citra dikhAkara bhikSA mA~gatA thaa| gA~va gA~va ghUmatA thaa| eka bAra vaha eka gAyazAlA meM ThaharA huA thaa| vahIM usakI prasUtA ne putra ko janma diyA, jo Age calakara gozAlaka nAma se prasiddha huaa| vaha jyotiSazAstra kA acchA jJAtA thaa|" sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 71 | 71 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gozAlaka kA svabhAva caMcala, uddhata va lolupa thA / yahI svabhAva prabhu ke lie musIbata kA kAraNa bnaa| prabhu ne apanA cAturmAsa nAlaMdA meM sampanna kiyaa| vaha cAturmAsa se vihAra kara kollAga sanniveza phuNce| yahA~ eka brAhmaNa ke ghara para prabhu ne cAturmAsa tapa kA pAraNA kiyaa| cAturmAsa samApta para bhagavAna nAlaMdA se vihAra kara cuke the| gozAlaka jaba vApasa upAzraya meM AyA, use prabhu dikhAI na diye / vaha prabhu kI talAza meM unake pIche ho liyaa| use kollAga sanniveza meM prabhu mahAvIra ke darzana hue| usane prabhu mahAvIra se punaH ziSya banane kI prArthanA kii| para isa bAra prabhu ne isa para dayA kara ise ziSya banAnA svIkAra kiyA / 47 tIsarA varSa isa prakAra varSa sAdhanAkAla ke bIta cuke the| tIsarA varSa zurU ho gayA thaa| prabhu kollAga sanniveza se maMkhaliputra gozAlaka ko sAtha lekara jA rahe the| prabhu suvarNakhala kI tarapha A rahe the| rAste meM eka jagaha gvAloM kI TolI milii| gvAle khAlI baiThe the / mastI ke vAtAvaraNa meM unhoMne khIra pakAnI zurU kI ' jaise pahale kahA jA cukA hai gozAlaka jIbha kA lolupa thA / usane prabhu se kahA- "bhante ! kucha samaya yahA~ ruka jAte haiN| khIra kA bhojana khAkara cleNge|" phira gozAlaka prabhu mahAvIra ke bAre meM gvAloM ko paricaya karAne lage - "he Aryo ! yaha mere guru trikAladarzI 48 sarvajJa devArya haiN| " phira usane prabhu mahAvIra se pUchA - "prabhu ! kyA gvAloM kI khIra paka jAyegI ?" prabhu mahAvIra ne bhaviSyavANI kI - "gozAlaka ! jisa khIra ko khAne kI tuma kAmanA karate ho, vaha to pakegI nahIM, pakane se pahale isa khIra kI hA~DI phaTa jAyegI / " gozAlaka ne yaha bAta gvAloM se khii| gvAloM ko prabhu kI sarvajJatA para aTUTa vizvAsa ho gyaa| ve socane lage'yaha bhikSu jhUTha kaise bola sakatA hai ? isalie hameM isa hA~DI para vizeSa dhyAna denA caahie|' unhoMne bA~sa kI khapacciyoM se hA~DI ko acchI taraha bA~dha diyaa| usa hA~DI ke cAroM ora gherA DAlakara baiTha gaye / idhara bhagavAna ne Age prasthAna kiyaa| gozAlaka khIra kI AzA ke kAraNa gvAloM ke bIca baiThA rahA / khIra paka rahI thii| hA~DI meM dUdha labAlaba bharA huA thA aura Upara se cAvaloM kI mAtrA bhI jyAdA DAla dI, cAvala paka rahe the / pakakara cAvala phUlane lge| cAvaloM ke phUlate hI hA~DI ke phaTakara do Tukar3e ho ge| sArI khIra dhUla meM mila gaI / gozAlaka kI AzA nirAzA meM badala gii| isa ghaTanA se gozAlaka kI khIra khAne kI bhAvanA dharI kI dharI raha gaI / para isa ghaTanA se usakA niyativAda para vizvAsa aTala ho gyaa| vahA~ se vihAra kara prabhu brAhmaNagrAma pdhaare| isa gA~va ke do svAmI the - eka bhAga nandapATaka tathA dUsarA bhAga upanandapATaka thaa| bhagavAna mahAvIra nandapATaka vAle bhAga gharoM meM bhikSA ke lie pdhaare| bhagavAna ko bAsI bhojana prApta huA / maMkhaliputra gozAlaka bhI upanandapATaka meM upananda ke yahA~ gayA / upananda kI AjJA se usakI dAsI bAsI bane tandula, gozAlaka ko dene aaii| para gozAlaka to jIbha kA lolupI thA usane isa bhojana ko lene se inkAra kara diyaa| 72 Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gozAlaka ke inkAra se upananda krodhita ho gyaa| usane apanI dAsI ko AjJA dI-"isako yahI bhikSA denI hai| agara yaha bhikSA nahIM letA hai, to usake sira para DAla do|" dAsI ne vaha bAsI bhojana gozAlaka ke sira para DAla diyaa| gozAlaka krodha meM idhara-udhara kI bAteM karane lgaa| usane upananda ko zApa taka de ddaalaa| para gozAlaka abhI isa kAbila nahIM thA ki kisI ko zApa yA AzIrvAda detaa| yahA~ se vihAra kara prabhu aMga deza kI rAjadhAnI campAnagarI pdhaare| varSAvAsa kA samaya A gayA thaa| varSAvAsa ke samaya meM prabhu ne do-do mAsa ke utkRSTa tapa ke sAtha vividha Asana va dhyAnayoga kI sAdhanA kii| pahale mAsakSapaNaka vrata kA pAraNA campA meM kiyaa| dUsarA pAraNA campA se bAhara kiyaa|49 isa prakAra prabhu gozAlaka ke sAtha ghUmane lge| varSAvAsa sampUrNa hote hI prabhu ne kAlAya sanniveza kI ora vihAra kiyaa| caturtha varSa kAlAya sanniveza se ve pattakAlAya pdhaare| donoM hI sthAnoM para unhoMne rAtri kA samaya khaNDaharoM meM bitaayaa|50 ve vahA~ dhyAnastha the| ina donoM sthAnoM para gozAlaka ke viparIta svabhAva ke kAraNa gozAlaka ko logoM se mAra khAnI pdd'ii| pattakAlaya se Apane kumAraka sanniveza kI ora vihAra kiyaa| vahA~ para campaka nAmaka udyAna thA vahA~ prabhu ne dhyAna lgaayaa| kAyotsarga pratimA dhAraNa karake rhe|51 bhagavAna pArzvanAtha ke zramaNoM meM gozAlaka kI bheMTa jaba bhikSA kA samaya AyA to gozAlaka ne kahA-"calo prabhu ! bhikSA ke lie cleN|" prabhu ne kahA-"Aja merA upavAsa hai|" gozAlaka nikala pdd'aa| usa samaya pApitya muni candra sthavira, kumAraka sanniveza meM kumhAra kuvaNaya ke sthAna para Thahare hue the| gozAlaka ne raMga-biraMge kapar3oM meM muni ko dekhaa| gozAlaka ne pUchA- "tuma kauna ho?" pApitya-'hama zramaNa nirgrantha paramparA ke muni haiN| prabhu pArzvanAtha ke ziSya haiN|" gozAlaka-"tuma kaise nirgrantha ho? itane sAre vastra aura pAtra kA parigraha tUne ikaTThA kiyA hai| sacce nirgrantha to maiM, mere dharmAcArya haiM jo tapa aura tyAga kI sAkSAt pratimA haiN|'52 pApitya-"jaisA tU hai, vaise hI tere guru svayaM gRhItaliMga hoNge|'' gozAlaka-"tuma mere tapa-tyAgI guru kA apamAna karate ho| mere dharmAcArya ke tapa-teja se tumhArA upAzraya jalakara bhasma ho jaayegaa|" gozAlaka ke kahane para unakA koI nukasAna nahIM huaa| pApitya--"kyoM vyartha kaSTa kara rahe ho? hama tumhAre-jaisoM ke zApa se na to svayaM bhasma hoMge, na hI hamArA upaashry|" gozAlaka ina muniyoM ke uttara se cupa hokara vApasa lauTa aayaa| usane Akara sArI bAteM prabhu se nivedana kii| prabhu ke sAmane usane kahA-'Aja merI sArambha aura saparigraha zramaNoM se bheMTa huii| mere zApa dene se unakA kucha bhI nahIM bigdd'aa|" bhagavAna mahAvIra-"gozAlaka ! vaha mere se pahale hue prabhu pArzvanAtha kI paramparA ke zramaNa haiN|" ___ sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 73 73 | Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ corAka saniveza kA upasarga prabhu gozAlaka ko samajhAkara corAka sanniveza pdhaare| isa rAjya meM taskarI carama sImA para thii| isI kAraNa praharI ko sAvadhAna rahanA par3atA thaa| ArakSakoM ne jaba do naye Agantuko ko Ate dekhA to pUchatAcha kii| prabhu sAdhanA ke kAraNa mauna vrata meM the| una logoM ne prabhu ko guptacara samajhakara bahuta zArIrika yAtanAe~ dIM; prabhu sAdhanA ke kAraNa cupa the| para sAdhanA to sAdhanA hai, vaha bekAra nahIM jaatii| jaba vaha prabhu ko yAtanAe~ de rahe the, to usa jaMgala meM bhramaNa karatI somA aura jayantI parivrAjikAe~ A phuNciiN| ve donoM utpala jyotiSI kI bahaneM thiiN| unheM jJAta huA ki ye loga ajJAnatAvaza siddhArthanandana ko guptacara samajha rahe haiM, to tejI se Age bddh'ii| usa sthAna para AIM, jahA~ sainika prabhu ko yAtanAe~ de rahe the| unhoMne Ate hI sainikoM ko rokA aura kahA-"yaha to kSatriyakuNDagrAma ke rAjakumAra varddhamAna haiM, jo Atma-sAdhanA ke lie gRha tyAgakara satya kI talAza kara rahe haiN|' sipAhiyoM ne prabhu ko mukta kara diyA aura apanI ajJAnatA ke lie kSamA maaNgii|53 ___ corAka sanniveza se vihAra kara prabhu pRSThanaMdA kI ora pdhaare| yahA~ unhoMne caturtha cAturmAsa sampanna kiyaa| cAturmAsa ke samaya unhoMne vibhinna prakAra ke Asana, tapa va dhyAna kie| cAra mahIne AhAra kA tyAga kiyaa|54 pA~cavA~ varSa varSAvAsa samApta hone para bhagavAna mahAvIra "kayaMgalA' nagarI meM pdhaare| vahA~ daridratheTa nAmadhArI pASaMDastha loga rahate the| unakA apanA devAlaya thaa| ye loga patnI va sampatti ke sAtha rahate the| bhagavAna ne eka rAtri isI sthAna para vyatIta karane kA nizcaya kiyaa| usa rAtri ina logoM kA koI mahotsava thaa| nRtya-gAyana ho rahA thaa| bAhara kar3Ake kI ThaNDa par3a rahI thii| isa kar3akar3AtI ThaNDa kI paravAha kiye binA prabhu dhyAnastha khar3e the| idhara nAca-gAnA cala rahA thaa| gozAlaka bhI apane svabhAva ke anusAra nRtya-gAyana dekha rahA thaa| yaha una logoM kA dhArmika nRtya thaa| gozAlaka ne nAcate strI-puruSoM ko dekhA aura kahA-"yaha kaisA dharma hai, jisameM strI-puruSa nirlajja hokara nAca rahe haiM ?' logoM ne use prabha mahAvIra kA ziSya samajhakara sthAna diyaa| jaba vaha unhIM kA apamAna karane lagA, to logoM ne andara se pakar3akara use bAhara jaMgala meM pheMka diyaa| vaha ThaNDa se ThiThura rahA thaa| phira vaha bolA- "saMsAra meM satya bolane kI bhI sajA mila rahI hai|'' una logoM ko usa para dayA aaii| loga socane lage-'yaha devArya prabhu mahAvIra kA ziSya hai| prabhu kA sevaka hai| isase koI acAnaka bhUla ho gaI hai, calo, jAne do| ise punaH andara bulA lo|' ___ logoM ne gozAlaka ko andara bulA liyaa| Adata se lAcAra gozAlaka punaH usI harakata para utara AyA aura vaha apanI mUrkhatApUrNa bAteM doharAne lgaa| isakI kImata gozAlaka ko tatkAla cukAnI pdd'ii| pahale kucha yuvakoM ne use piittaa| vRddhoM ne yuvakoM ko samajhAkara gozAlaka kI jAna bcaaii| vRddhoM ne kahA-"hameM isa mUrkha kI bAtoM kI ora dhyAna na dekara apanA anuSThAna jArI rakhanA caahie| gIta aura saMgIta kI AvAja itanI U~cI karo ki isa bhikSu kI AvAja hI guma ho jaaye|" __navayuvakoM ko bujurgoM kI bAta a~ca gii| gIta, saMgIta jora-zora se punaH claa| gozAlaka kI ora kisI ne dhyAna na diyaa| bAje-gAje ke svara meM gozAlaka kA svara kisI ko sunAI na diyaa| agalI subaha prabhu vahA~ se vihAra kara zrAvastI pdhaare| nagara ke bAhara kAyotsarga tapa kiyaa| | 74 74 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvastI meM zivadatta brAhmaNa kI patnI ne mRta bAlaka ke rudhira se khIra banAI thii| usane vaha khIra gozAlaka ko dii| gozAlaka ne vaha apavitra khIra khaaii| prabhu ne gozAlaka ko isa mUrkhatA ke prati sAvadhAna kiyaa| gozAlaka ke mana meM zaMkA thii| prabhu to sarvajJa the| kucha hI samaya ke bAda gozAlaka ne vamana kiyaa| vamana meM ve saba vastue~ dekhIM, jo prabhu ne batAI thiiN| isa bAta ko dekhakara gozAlaka kA niyativAda para vizvAsa aura dRr3ha ho gyaa|55 zrAvastI se vihAra kara prabhu haliMduga gA~va pdhaare| gA~va ke samIpa haliMduga nAmaka virATa vRkSa thaa| bhagavAna ne usI vRkSa ke nIce dhyAna lgaayaa| udhara anya yAtriyoM ne bhI vahA~ nivAsa kiyA thaa| unhoMne sardI se bacane ke lie Aga jlaaii| sUryodaya ke samaya ina yAtriyoM ne vahA~ se prasthAna kiyaa| vaha Aga dhIre-dhIre prabhu kI ora bar3hane lgii| ___ gozAlaka kAyaratA dikhAtA huA bhAga khar3A huaa| prabhu to dhyAnastha the| bAhara kI ghaTanAoM se anajAna the| vaha to AtmabhAva meM DUba cuke the| jise AtmA kI cintA hai usake lie zarIra kI kImata kucha nahIM raha jaatii| Aga havA kI sahAyatA se Age bddh'ii| usane prabhu mahAvIra ke komala zarIra ko jhulasA diyaa| unake pA~va burI taraha jhulasa gye| dopahara ko prabhu ne vahA~ se nAMgalA gA~va kI ora prasthAna kiyaa| prabhu baladeva ke mandira meM dhyAnastha hue| nAMgalA se calakara Avarta gA~va padhAre, vahA~ baladeva ke mandira meM dhyAna lgaayaa|56 Avarta se vicaraNa karate hue bhagavAna va gozAlaka caurAka sanniveza hote hue kalaMbukA sanniveza pdhaare| kalaMbukA ke adhikArI megha aura kAlahastI jAgIradAra the, para ve donoM DAke bhI DAlate the| jisa samaya prabhu mahAvIra pahu~ce, kAlahastI apane giroha ke sAtha DAkA DAlane jA rahA thaa| usane paradezI bhikSu ko dekhA phira pUchA- "tuma kauna ho?' donoM ne hI koI uttara nahIM diyaa| pahale kAlahastI ne unheM pITA, phira donoM ko apane bhAI megha ke pAsa bheja diyaa| donoM ko guptacara smjhaa| megha ne mahAvIra ko gRhastha avasthA meM eka bAra kSatriyakuNDagrAma meM dekhA thaa| usane prabhu ko pahacAna liyaa| prabhu ko bandhana-mukta kiyaa| phira kSamA mA~gate hue kahane lagA-"prabhu ! mere bhAI se yaha aparAdha ajJAnatAvaza huA hai|"57 prabhu aba anArya deza meM apane karmoM ko khapAne ke lie bhramaNa kara rahe the| prabhu ke karmoM kA bhugatAna kAphI zeSa thaa| prabhu jAnate the ki mujhe arhat banane se pahale ina karmoM se mukti pAnI hai| isalie vaha anArya dezoM meM vicaraNa karane lge| ye kSetra Adhunika baMgAla, baMgalA deza, bihAra, ur3IsA meM par3ate the| 'anArya deza meM karmanirjarA meM adhika sahAyatA milegii|' yaha socakara Apane rAr3ha (lAr3ha) bhUmi kI ora vihAra kiyaa| ___ yaha pradeza upasarga va kaSToM se bharA par3A thaa| anArya loga prabhu ko vibhinna DhaMga se kaSTa dete the| unake nagna zarIra ko dekhakara loga unake pIche kutte lagA dete| kabhI prabhu ke sundara zarIra ko dekhakara vahA~ kI striyA~ Asakta ho jaatiiN| ve prabhu se kAmabhoga kI yAcanA krtiiN| unheM bhayaMkara macchara staate| bhikSA milane kA to vahA~ prazna hI nahIM thaa| zrI AcArAMgasUtra meM isakA vistRta varNana kiyA gayA hai| ina anArya logoM kI avahelanA, nindA, tarjanA aura tAr3anA Adi aneka upasargoM ko sahate Apane apanI karmanirjarA kI prakriyA zurU kii| yaha samaya dila hilA dene vAle kaSToM se bharA par3A thaa| AdivAsI unheM naMgA dekhakara DaNDoM se pITate the| bhagavAna rADha (lADha) bhami se vApasa A rahe the| usI kI sImA pradeza meM parNa kalaza nAmaka anArya gA~va se nikalakara Arya deza kI sImA meM jA rahe the| rAste meM do cora mile, jo anArya deza meM corI karane jA rahe the| bhagavAna ke darzana sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra - 75 | Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko ina coroM ne apazakuna mAnakara una para AkramaNa kiyaa| usI samaya prabhu kI rakSA ke lie svayaM indra pratyakSa rUpa meM aayaa| apanI sevA kA pramANa dete hue usane coroM ko bhagA diyaa| Apa Arya deza malaya meM ghUmane lge| pA~cavA~ varSAvAsa Apane malaya kI rAjadhAnI bhaddila nagarI meM kiyaa| isa cAturmAsa meM bhI bhagavAna ne cAturmAsika tapa aura sthAna Adi Asana kiye| cAturmAsa samApta hone para bhagavAna ne bhaddila nagarI ke bAhara pAraNA kiyaa| phira kadalI samAgama kI ora vihAra kiyaa| prabhu kI dIkSA ko pA~ca varSa pUrNa ho cuke the| chaThA varSa zurU ho gayA thaa| prabhu kadalI samAgama meM dhyAnastha hue| kucha samaya vahA~ Thaharakara jaMbusaDaM phuNce| chaThA varSa ___ jaMbusaDaM se vihAra karate hue prabhu taMbAya sanniveza gye| vahA~ pahale se hI Thahare pApitya nandiseNa sthavira ghUma rahe the| gozAlaka unase milane calA gyaa| vahA~ vaha unase bhI jhagar3A mola le baitthaa| taMbAya se prabhu kUviya sanniveza kSetra meM pdhaare| vahA~ kAphI satarkatA thii| prabhu va gozAlaka donoM ko guptacara samajhakara pakar3a liyA gyaa| rAjapuruSoM ne prabhu ko khUba pITA, para prabhu na bole| vaha to mauna va dhyAna avasthA meM the| parantu vahA~ bhI vijayA aura pragalbhA do parivrAjikAe~ turanta ghaTanA sthala para sUcanA milate hI pahu~ca giiN| ve niDaratA se rAjapuruSoM ko phaTakArane lagIM "tuma jinheM guptacara samajha rahe ho, vaha to kSatriyakuNDagrAma ke rAjA siddhArtha ke putra haiM, antima tIrthaMkara haiN| kyA tuma inheM bhI nahIM pahacAnate ? inakI sevA to devAdhidevarAja indra svayaM karate haiN| jaba unheM tumhArI harakata kA patA calegA, to tumhArA aura tumhAre rAjA kA vinAza nizcita hai|'' parivrAjikAoM kI phaTakAra kAma kara gii| rAjyAdhikArI prabhu kI mahAnatA pahacAna cuke the| unhoMne prabhu se kSamA maaNgii| kRpAsindhu paramAtmA bhagavAna mahAvIra ne mauna rahakara unakI prArthanA svIkAra kara lii| kUviya se bhagavAna mahAvIra vaizAlI phuNce| vahA~ kA pramukha ceTaka prabhu kA mAmA thaa| para prabhu ne jo pratijJA kI thI use nibhaayaa| vaha eka luhAra kI zAlA meM dhyAnastha hue| agale dina luhAra 6 mahIne kI bImArI ke pazcAt jaba kArakhAne meM AyA, to vaha prabhu ko mArane daudd'aa| usane pahale hI dina prabhu ke darzana ko amaMgalakArI aura akalyANakArI maanaa| para jyoM hI usane kadama bar3hAye usake pA~va usI dharatI para stambhita ho gye| luhAra ko apanI bhUla kA jJAna ho cukA thaa| ajJAnatAvaza usane aisA mAna liyA thA ki yaha muNDita bhikSu amaMgalakArI hai| vaha nahIM jAnatA thA ki yaha to kSatriyakuNDagrAma ke rAjA siddhArtha ke suputra va vaizAlI kI putrI trizalA ke aMgajAta rAjakumAra haiN| prabhu vaizAlI se cala pdd'e| phira grAmaka sanniveza meM pdhaare| usa grAmaka sanniveza ke eka udyAna meM vibhelaka yakSa thaa| vaha prabhu mahAvIra kA bar3A bhakta thaa| usane vahA~ rahakara prabhu kI khUba sevA kii| prabhu ko koI kaSTa nahIM hone diyaa| vaha svayaM prabhu kI pUjA evaM bhakti karane lgaa| kaTapUtanA kA upadrava prabhu phira grAmaka nagara se zAlizIrSa pdhaare| nagara ke bAhara unhoMne AtmabhAva meM vicaraNa karane vAlA dhyAna lgaayaa| ve dina mAgha kI ThaNDa ke the| bhagavAna kA zarIra vastrarahita thaa| vahIM kaTapUtanA nAmaka eka vyaMtarI ne prabhu ko ghora upasarga diyaa| bhagavAna ke bhavya va aDola rUpa ko dekhakara vaha dveSa kI Aga se jala utthii| usane usI samaya apanA raMga dikhAnA 76 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zurU kiyaa| usane sarvaprathama parivrAjaka rUpa bnaayaa| apanI bikharI jaTAoM meM ThaNDA pAnI bhara-bharakara prabhu ke zarIra para chir3akane lgii| phira usane apane deva-bala se zIta vAyu calAI, jo prabhu ke kaMdhoM taka ko chUtI thii| usane bhISaNa aura asAdhAraNa upasarga diye| prabhu ina saba upasargoM meM kSaNabhara bhI vicalita na hue| kaTapUtanA dvArA diye upasargoM ko dhairyapUrvaka sahane ke kAraNa bhagavAna ko "lokA'vadhi" jJAna prApta ho gyaa| isa jJAna ke prabhAva se Apa lokavartI samasta dravyoM ko hastAkamalavat jAnane va dekhane lge| anta meM mahAvIra kI dhairya aura kSamAzIlatA ke sAmane kaTapUtanA hAra gii| usane apane krodha ko zAnta kiyaa| kaTapUtanA apane asalI rUpa meM aaii| usane apane pApoM kA pazcAttApa kiyaa| usane prabhu se kSamA mAMgI aura sva-sthAna para calI gii| zAlizIrSa se vihAra kara prabhu bhadrikA nagarI pdhaare| aba varSAvAsa kA samaya A cukA thaa| so prabhu yogya sthAna kI talAza meM ghUmane lge| idhara gozAlaka sthAna-sthAna para bhaTaka rahA thaa| vaha yaha socakara alaga huA thA ki mujhe mahAvIra ke kAraNa kaSTa uThAne par3ate haiN| para usakI aba hAlata burI se burI hotI gii| vaha 6 mAsa alaga vicaraNa karane ke bAda punaH prabhu mahAvIra se A milaa| prabhu ne yaha cAturmAsa bhadrikA nagarI meM bitaayaa| isa cAturmAsa meM Apane cAturmAsa tapa kiyaa| bhinna-bhinna yogAsana va dhyAna kI kriyAe~ kiiN| cAturmAsa samApta hote hI Apane sarvaprathama pAraNA kiyaa| sAtavA~ varSa magadha bhUmi meM cAturmAsa samApta kara prabhu ne magadha deza kI ora vihAra kiyaa| magadha deza meM garmI va sardI ke kaSToM ko sahana kiyaa| phira isI deza kI AlaMbhiyA nagarI meM cAturmAsa kiyaa| cAturmAsika tapa aura vividha yoga sAdhanAe~ sampanna kii| cAturmAsa ke anta meM pAraNA kara Apane vahA~ se vihAra kiyaa| yahA~ se calakara Apa kollAga sanniveza kI ora pdhaare| Apane kollAga sanniveza meM nagara ke bAhara eka udyAna meM bane vAsudeva ke mandira ko dhyAna-sthala bnaayaa| kAphI dina vaha dhyAna-sAdhanA karate rhe| __ yahA~ prabhu ke kisI prakAra ke upasarga kA varNana upalabdha nahIM hotaa| AThavA~ varSa kollAga sanniveza meM vihAra kara bhaddaNA sanniveza meM pdhaare| vahA~ udyAna meM bane baladeva ke mandira meM dhyAna lgaayaa| yaha mandira nagara se bAhara thaa| bhaddaNA sanniveza se Apa bahusAla hote hue lohArgalA pdhaare| lohArgalA ke rAjA jitazatru para una dinoM zatruoM kA kAphI AtaMka thaa| nagara-vyavasthA meM kAphI caukasI baratI jA rahI thii| hara sthAna para guptacara ghUma rahe the| kisI bhI bAhara ke AdamI ko pUrI jAnakArI prApta hone para hI nagara meM praveza kI AjJA thii| prabhu mahAvIra va gozAlaka apanI dhuna meM jA rahe the| ve nagara-sImA para phuNce| paharedAroM ne paricaya maaNgaa| donoM ne koI uttara nahIM diyaa| donoM ko rAjA ke sainikoM ne giraphtAra kara liyaa| baMdI banAkara rAjasabhA meM rAjA ke sammukha prastuta kiyA gyaa| rAjasabhA meM usa samaya utpala nAmaka naimittika upasthita thaa| bhagavAna ko dekhate hI zraddhAvaza khar3A ho gayA aura kahane lagA-"ye guptacara nahIM haiM; rAjA siddhArtha ke putra dharma cakravartI haiN| cakravartI-jaise inake zarIra ke lakSaNoM ko to dekho|" utpala se paricaya pAkara rAjA ne donoM ko sammAnapUrvaka mukta kiyaa| kSamA yAcanA maaNgii| lohArgalA se vihAra kara prabhu purimatAla (ayodhyA) pdhaare| vahA~ zakaTamukha udyAna thaa| kucha samaya isa udyAna meM dhyAna kiyaa| yahA~ ApakA svAgata vAgura zrAvaka ne kiyaa| yaha 12 vratI zramaNopAsaka thaa| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra - 77 7 77 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purimatAla se vihAra kara prabhu unnAga pdhaare| phira yahA~ se gaubhUmi hote hue rAjagRha pdhaare| lagatA hai isa bhramaNa meM prabhu ne uttara pradeza ke kAphI nagaroM, gA~voM kA bhramaNa kiyA hogaa| varNana una gA~voM kA hai, jahA~ kucha ghaTita huA hai| ___ prabhu cAturmAsa ke lie magadha kI rAjadhAnI rAjagRha pdhaare| vahA~ prabhu ne cAturmAsI tapa kiyaa| vibhinna yoga kriyAe~ sampanna kii| cAturmAsa pUrNa hote hI Apane tapa kA pAraNA kiyaa| navamA varSa ___ isa varSa prabhu kA vihAra magadha ke vibhinna aJcaloM meM huaa| prabhu ne socA-'abhI mujhe karma kI nirjarA karanI hai isalie anArya kSetroM meM vicaraNa upayogI rhegaa|' jaise pahale varNana kiyA jA cukA hai| isa kAla kA sacitra varNana AcArAMgasUtra meM upalabdha hai| isa vicAra ko kriyAnvita karane hetu prabhu ne sarvaprathama rAr3ha deza ke vajra bhUmi va zubhra bhUmi jaise anArya pradezoM meM bhramaNa kiyaa| ve usa anArya deza kI anArya saMskRti ko acchI taraha jAnate the| __ anArya strI-puruSoM ko to mahAvIra eka khilaune se jyAdA pratIta nahIM hote the| ve khuzI se prabhu varddhamAna ke zarIra kA zikAra krte| ve prabhu ko zikAra kI vastu samajhakara unake komala zarIra ko kaSTa dete the| ve ko dekhate, unheM ghera lete| unake zarIra para hathiyAroM se prahAra krte| unake pIche zikArI kutte lgaate| lAThI, pattharoM se unheM piittte| ina saba yAtanAoM ko vaha saharSa sahate the| vaha ina yAtanAoM kA kAraNa anArya puruSa-striyoM ko nahIM mAnate the| vaha hiMsA kA kAraNa ajJAnatA ko mAnate the| ajJAna saba pApoM kI jananI hai| jaise meru parvata bhUcAla meM bhI kampAyamAna nahIM hotA hai| isI taraha prabhu bhI dhyAnastha khar3e rahate the| vaha vicAra karate ki ve puruSa-strI bhI mere mitra haiM jo ki merI karma kI jaMjIreM tor3ane meM sahAyaka ho rahe haiN| prabhu ne isa prakAra ke AcaraNa se sabhI kaSAyoM ko kSINa kara diyaa| ___ anArya deza aise kSetra the, jahA~ prabhu ko Thaharane ko koI AvAsa sthAna nahIM milA ve prAyaH vRkSoM ke nIce hI dhyAna krte| yaha nauvA~ cAturmAsa ghUmate hI biitaa| prabhu 6 mAsa ina kSetroM meM kaSTa ko jhelate ghUmate rhe| unheM bhojana-pAnI milane kA prazna nahIM thaa| bhagavAna punaH anArya deza se Arya deza pdhaare| dasavA~ varSa __ prabhu mahAvIra va maMkhali-putra gozAlaka siddhArthapura phuNce| vahAM kucha dina rahane ke pazcAt vaha kUrmagrAma jA rahe the| rAste meM eka tila ke paudhe ko dekhakara gozAlaka ne pUchA-"prabhu ! yaha paudhA utpanna hogA yA nahIM? agara utpanna hogA, to eka phalI se kitane tila ke dAne prApta hoMge?' prabhu to jJAnI the| unhoMne gozAlaka ke prazna kA samAdhAna karate hue kahA-"yaha paudhA jarUra phala degaa| phUla vAle paudhe kI eka phalI meM sAta tila nikleNge|'' gozAlaka ko prabhu kI bAta kA vizvAsa na huaa| usane prabhu kI pITha pherate hI vaha paudhA ukhAr3a diyaa| donoM Age cle| kUrmagrAma aayaa| usa grAma ke bAhara vaizyAyana nAmaka eka tApasa jisane prANAyAma dIkSA aMgIkAra kI thI, dhUpa meM auMdhe mastaka laTakatA huA tapa kara rahA thaa| dhUpa se vyAkula huI jaTAoM se juMe nikalakara dharatI para A rahI thiiN| vaha punaH una hu~oM ko uThAkara apanI jaTA meM rakha letaa| gozAlaka yaha tamAzA dekha rahA thaa| apane svabhAva ke kAraNa usane yahA~ bhI jhagar3A khar3A kara diyaa| vaha saMnyAsI kA majAka karate hue kahane lagA-"tU sAdhu hai yA luoM kA sthaan|" | 78 - sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMnyAsI ko gozAlaka ke majAka para itanA krodha AyA ki usane apanI zakti kA prayoga tejolezyA ke rUpa meM kiyaa| para dhanya haiM karuNA pu~ja prabhu mahAvIra, jinhoMne gozAlaka-jaise ajJAnI ko zItala lezyA chor3akara usakI prANa rakSA kii| gozAlaka tejolezyA se anabhijJa thaa| prabhu kI zakti kA AbhAsa usa vaizyAyana tApasa ko laga cukA thaa| usane vinamra bhAva se prabhu se kahA-'bhagavan !maiMne Apako jAna liyaa| gozAlaka isa saMketa ko na samajha skaa| vaha saMnyAsI ko cir3hAne ke lie bolA-"yaha suMoM kA ghara kyA kaha rahA hai?" prabhu ne spaSTIkaraNa karate hue kahA-"isane tapa-teja se prApta tejolezyA kI zakti kA prayoga kiyA thA, para merI zItalezyA kI zakti se tejolezyA kA prabhAva kSINa ho gyaa| isalie yaha kaha rahA hai ki agara maiM pahale jAnatA ki yaha ApakA ziSya hai, to maiM kabhI aisA ajJAnapUrNa kadama na uThAtA?" tejolezyA kI bAta sunakara gozAlaka ghabarA gyaa| use bhaya va AtaMka satAne lgaa| usane prabhu se pUchA-"prabhu ! yaha tejolezyA kyA hotI hai ? ise kisa prakAra prApta kiyA jA sakatA hai|'' sahaja va sarala yogI prabhu mahAvIra ne isakA spaSTIkaraNa karate hue kahA-"koI manuSya 6 mAsa taka nirantara chaTTha tapa ke sAtha sUrya ke sAmane dRSTi rakhakara khar3A-khar3A AtApanA letA hai vaha chaTThama kA pAraNA bhI muTThIbhara ur3ada aura cullUbhara garma pAnI se karatA hai, usa tapasvI ko thor3I-bahuta tejolezyA prApta ho jAtI hai|" gozAlaka ko prazna kA uttara mila gayA thaa| aba vaha tejolezyA kI prApti hetu prayAsa juTAne lgaa| prabhu mahAvIra ne kucha samaya ke bAda punaH siddhArthapura vihAra kiyaa| jaba vaha tila vAle sthAna se gujara rahe the to gozAlaka zaMkita hokara kahane lagA-"ApakI bhaviSyavANI galata nikalI hai vaha paudhA to ugA nhiiN|" bhagavAna ko patA thA ki gozAlaka ne vaha paudhA ukhAr3akara kahIM aura pheMka diyA hai| vaha paudhA vahIM para varSA ke yoga se punaH sthApita ho gayA thaa|" bhagavAna mahAvIra ne usI paudhe ko dikhAte hue kahA-"tere dvArA ukhAr3A paudhA vaha sthApita hai|' gozAlaka ne paudhe ko dekhA, to use vizvAsa na huaa| vaha tila ke paudhe ke samIpa gyaa| usane eka phalI todd'ii| usameM tiloM kI saMkhyA sAta thii| isa ghaTanA ne gozAlaka ko niyativAda kI ora jyAdA AkarSita kiyaa| use vizvAsa ho gyaa| isa prakAra hara jIva marakara punaH usa yoni meM utpanna hote haiN| aba gozAlaka ke mana meM tejolezyA kI prApti kI cAha itanI bar3ha gaI ki usane apane guru prabhu mahAvIra ko chor3a diyaa| vaha zrAvastI nagarI aayaa| vahI zrAvastI Age jAkara niyativAda ke pracAra kA kendra bhI bnaa| usane vahA~ eka hAlAhalA nAma kI sampanna kumhArina ke yahA~ aDDA jmaayaa| vahIM rahakara vaha tejolezyA kI sAdhanA prabhu dvArA batAI vidhi anusAra karane lgaa| isa prakAra gozAlaka ne 6 mAsa nirantara chaTThama tapa kiyaa| sUrya ke sAmane AtApanA lii| prabhu ke batAye DhaMga ke anusAra pAraNA kiyaa| use isa tapa ke prabhAva se tejolezyA prApta ho gii| tejolezyA kA aba prayoga karanA zeSa thaa| eka dAsI kue~ se pAnI bhara rahI thii| becArI usa dAsI para gozAlaka ne tejolezyA kA darupayoga kiyaa| dAsI ke prANa jAne kA kAraNa gozAlaka kI zakti bnii|58 usane zoNa, kanindra, kArNIka. ahilyA, agnivezyA aura arjuna se yahIM rahakara nimittazAstra ke kucha aMza par3he, jisase vaha sukha-duHkha, lAbha-hAni, jIvana-maraNa ina bAtoM meM siddha vacana naimittika bana gyaa| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tejolezyA va nimittazAstra ke kAraNa gozAlaka kA prabhAva itanA bar3hA ki use mAnane vAloM kI saMkhyA karor3oM meM pahu~ca gii| vaha sAdhAraNa bhikSu se aba eka dharmAcArya ke rUpa meM pratiSThita thaa|59 apane AjIvaka sampradAya kA vaha tIrthaMkara kahalAtA thaa| usakA mukhya kendra zrAvastI hAlAhalA kumhArina kA ghara bana gyaa| bhagavatIsUtra ke 15veM zataka meM AjIvaka sampradAya ke bhikSuoM kA rahana-sahana va gozAlaka ke jIvana kA antima kAla kA varNana AyA hai, jisakA varNana Age hogaa| itanA jarUra hai ki vaha bhagavAna mahAvIra ke tapa ke 10veM varSa meM svatantra vicarane lgaa| usake sampradAya ko kaI rAjakumAroM ne bhI apanAyA, para sAdhAraNataH nimna kahA jAne vAlA varga hI usakA upAsaka thaa| upAsakadazAMgasUtra meM devatA ko bhI gozAlaka mata kA prazaMsaka dikhAyA gayA hai, jo saddAlaputra jaise zrAvaka ko prabhAvita karatA hai| siddhArthapura se bhagavAna vaizAlI pdhaare| eka dina vaizAlI ke bAhara dhyAna lagAye khar3e the| usa samaya nagara ke bAlaka jaMgala meM khelane A gye| unhoMne prabhu ko pizAca smjhaa| vaha prabhu ko bhinna-bhinna DhaMgoM se satAne lge| isI samaya pitA rAjA siddhArtha kA mitra gaNarAja zaMkha bhI acAnaka usa jaMgala meM A gyaa| unhoMne bAlakoM ko phaTakAra lagAI aura jaMgala se bhagA diyaa|60 prabhu kA naukA vihAra corAka sanniveza se prabhu vaizAlI padhAre the| vaizAlI se Apa vANijyagrAma pdhaare| bIca meM gaNDakI nadI par3atI thii| bhagavAna mahAvIra ne use naukA dvArA pAra kiyaa| use pAra karake kinAre phuNce| nAvika ne kirAyA maaNgaa| prabhu mahAvIra mauna rhe| nAvika ko gussA A gyaa| usane prabhu ko garma reta para khar3A para diyaa| saMyogavaza usI samaya zaMkharAja kA bhAMjA "citra' jo rAjadUta banakara kahIM jA rahA thA, vahA~ A gyaa| usane nAvika ko prabhu kA paricaya dekara chudd'aayaa|61 bhagavAna mahAvIra vahA~ se vANijyagrAma phuNce| vANijyagrAma meM eka 12 vratI zrAvaka Ananda rahatA thaa| use usI samaya avadhijJAna kI prApti huI thii| vaha mahAvIra ke caraNoM meM upasthita huaa| usane prabhu se kahA-"bhagavan ! Apako thor3e hI samaya meM kevalajJAna va kevaladarzana utpanna hogaa|"62 AcArya devendra muni jI kA kahanA hai-"yaha Ananda, upAsakadazAMgasUtra ke prathama zrAvaka Ananda se bhinna hai, hAlAMki gA~va va nAma to eka hai| avadhijJAna kI bAta vahA~ bhI hai| para vaha Ananda to prabhu mahAvIra ke tIrthaMkara jIvana meM AyA thaa| usa Ananda ne to prabhu mahAvIra se 12 vrata grahaNa kiye the| avadhijJAna hone para gaNadhara gautama kA saMzaya dUra kiyaa| isa Ananda kA varNana mUla sUtra meM hai| vaise bhI Ananda nAma ke kaI zrAvakoM kA varNana zAstroM meM upalabdha hai| ___ vANijyagrAma se prabhu mahAvIra sIdhe zrAvastI nagarI pdhaare| 10 varSAvAsa. vahIM sampanna hue| vahAM vibhinna prakAra kI tapa va sAdhanAoM kI kriyAe~ sampanna kii|63 gyArahavA~ varSa prabhu mahAvIra kI sAdhanA kA yaha varSa bar3A hI romAMcakArI va dila ko hilA dene vAlI ghaTanAoM se bharA par3A hai| varSAkAla samApta hote hI prabhu mahAvIra svatantra bhramaNa ke liye sAnuladvIpa sanniveza pdhaare| bhadrA, mahAbhadrA va sarvatobhadrA pratimAe~ nAmaka tapa kI ArAdhanA kii|64 |80 - sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAroM dizAoM meM cAra prahara taka kAyotsarga karanA bhadra pratimA hai|65 isa pratimA kI ArAdhanA karane vAlA prathama dina pUrva kI ora mukha kara kAyotsarga karatA hai| rAtri ko dakSiNa dizA kI ora mukha kara kAyotsarga dhyAna lagAtA hai| dUsare dina pazcima dizA kI ora mukha kara kAyotsarga karatA hai| rAtri ko uttara kI ora mukha kara kAyotsarga tapa karatA hai| bhagavAna ne bhadra pratimA ke pazcAta hI mahAbhadra pratimA kI ArAdhanA kii| usameM cAroM dizAoM meM eka rAtri kA kAyotsarga kiyA jAtA hai| bhagavAna mahAvIra ne cAra ahorAtri meM isa tapa kI ArAdhanA kii|66 isake pazcAt sarvatobhadra meM 10 dina-rAtri lagate haiN| isa pratimA meM 10 dizAoM kI ora mukha karake kAyotsarga tapa kiyA jAtA hai| isa prakAra bhagavAna ne 16 dina-rAtri meM satata dhyAna kara upavAsa ke sAtha ina pratimAoM kI ArAdhanA kii|67 tapa kI samApti para Apa tapa ke pAraNe hetu AnaMda gAthApati ke yahA~ pdhaare| AnaMda kI eka dAsI, jisakA nAma bahulA thA, bacA-khucA anna pheMkane bAhara A rahI thii| sAmane prabhu mahAvIra A gye| dAsI ne pUchA-"bhikSu ! kyA icchA hai, batAo?' prabhu ne donoM hAtha pasAra diye| dAsI samajha gaI ki yaha bhikSu bhikSA kI yAcanA kara rahA hai| usane bacA khucA anna bhaktipUrvaka prabhu ke hAthoM meM rakha diyaa| supAtradAna se devoM ne jaya-jayakAra kii| prabhu mahAvIra ko apanI sAdhanAkAla meM kai sA bhojana milA, yaha isakA udAharaNa jo hai| sAnuladvipa se bhagavAna mahAvIra ne dRr3ha bhUmi kI tarapha vihAra kiyaa| usa nagara ke bAhara sthita polAsa caitya meM aTThama tapa kara rAtabhara eka acitta pudgala para nirnimeSa dRSTi se dhyAna kiyaa| bhagavAna mahAvIra kI isa nirmala dRSTi aura dhyAna se svarga kA indra bahuta prabhAvita huaa| saMgama dvArA upasarga svarga meM devoM kI sabhA lagI huI thii| devAdhideva indra apane siMhAsana para virAjamAna the| unhoMne prabhu ke dhyAna kI prazaMsA karate hue kahA- "dhyAna aura dhairya meM bhagavAna mahAvIra kA koI mukAbalA nahIM kara sktaa| manuSya to eka tarapha, kisI deva meM itanI zakti nahIM ki prabhu mahAvIra ko unakI sAdhanA va dhyAnamArga se girA ske|" indra ne yaha prazaMsA deva-sabhA meM kii| usa sabhA meM eka saMgama nAmaka deva bhI baiThA huA thaa| usase prabhu kI yaha prazaMsA sahana na huii| vaha socane lagA-'indra ne prabhu mahAvIra kI prazaMsA kara samasta devatAoM kA apamAna kiyA hai| maiM abhI dharatI para jAtA hU~ aura varddhamAna mahAvIra ko unake dhyAna se girAkara indra ko jhUThA siddha kruuNgaa| AkhirakAra manuSya cAhe kitanA zaktizAlI ho vaha devatAoM kI zakti ke Age Tika nahIM sktaa| maiM abhI jAkara unheM dhyAna se pathabhraSTa karatA huuN|' yaha pratijJA kara vaha polAsa caitya meM aayaa| prabhu ko dhyAna se vicalita karane ke lie vibhinna prakAra ke kaSTa dene lgaa| usane prabhu mahAvIra ko eka rAtri meM 20 upasarga diye jinakA vivaraNa dila hilA dene vAlA hai| __ saMgama kA prabhu ke jIvana meM Agamana kAphI rudra-kaSTakArI rhaa| digambara parampara meM bhI eka devatA prabhu mahAvIra ko ujjainI ke zamazAna meM kaSTa detA hai| para zvetAmbara jaina paramparA meM yaha deva prabhu ko nirantara chaha mahIne kaSTa detA hai| ina kaSToM kA vivaraNa hama nimna paMktiyoM meM kareMge saMgama ne prabhu mahAvIra ko itane bhayAnaka upasarga diye, jo eka mahAvIra hI sahana kara sakatA hai| sAdhAraNa mAnava to ina upasargoM kI kalpanA bhI nahIM kara sktaa| saMgama ke upasarga prabhu ke karmoM kI nirjarA karane meM sahAyaka bne| AcArya zrI devendra muni jI ne-'mahAvIra : eka anuzIlana' nAmaka graMtha meM ina upasargoM para acchA prakAza DAlA hai| vaha pRSTha 332 se 334 para likhate haiM / sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 81 81 / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "gagana-maMDala se taruNa sundariyA~ utrii| hAva-bhAva kaTAkSa karatI huI prabhu mahAvIra se saMbhoga yAcanA karane lgii| prabhu mahAvIra to niSprakampa the, prastara mUrti kI taraha the| isalie una para koI asara nahIM huaa| vaha sumeru kI taraha aDiga rhe| saMgama ne eka rAtri meM bIsa vikaTa upasarga diye ve isa prakAra haiM (1) sarvaprathama usane pralaya kAla kI taraha dhUli kI bhISaNa vRSTi kii| usa dhUli se prabhu mahAvIra ke kAna, netra, nAka sarvathA sana gye| (2) jaba prabhu mahAvIra para pahale upasarga kA koI kaSTa na huA to usane vajramukhI cIMTiyA~ utpanna kI jinhoMne prabhu mahAvIra ke zarIra ko khokhalA kara diyaa| (3) maccharoM ke jhuNDa banAye aura unheM mahAvIra para chodd'aa| macchara prabhu mahAvIra kA khUna cUsane lge| (4) tIkSNamukhI dImaka utpanna kii| vaha mahAvIra ke zarIra para cipaTa gii| unheM kATane lgii| (5) jaharIle bicchuoM kI senA taiyAra kii| unhoMne eka sAtha prabhu mahAvIra ke zarIra para AkramaNa kiyaa| apane paine DaMka se unheM Dasane lge| (6) nevale chodd'e| ve bhayaMkara zabda karate hue mahAvIra para eka sAtha TUTa pdd'e| unake mA~sa para bhinna-bhinna karane lge| (7) viSadhara sarpa chor3e, jinake dA~ta nukIle the| ve mahAvIra ko kATane lge| (8) cUhe utpanna kiye| ve apane tIkSNa dA~toM se mahAvIra ko kATane lge| sAtha meM apane mala-mUtra kA visarjana prabhu para karane lge| kaTe hue ghAva para yaha mUtra namaka kI taraha kAma karatA thaa| (9) lambI sUr3a vAle hAthI taiyAra kiye| unhoMne mahAvIra ko bAra-bAra AkAza meM uchAlA aura girane para hara bAra roMda ddaalaa| unakI chAtI para tIkhe dA~toM se prahAra kiyaa| (10) hathiniyA~ banAI unhoMne bhI prabhu ke zarIra ko roNdaa| (11) bhayaMkara pizAca kA rUpa banAyA aura karNa kaTu kilakAriyA~ karatA huA, hAtha meM painI barachI lekara mahAvIra para maaraa| apanI saMpUrNa zakti se una para AkramaNa kiyaa| (12) vikarAla banakara vajra ke samAna dA~toM se aura nAkhUnoM se prabhu mahAvIra ke zarIra ko vidAraNa kiyaa| (13) rAjA siddhArtha aura mahArAnI trizalA kA rUpa bnaayaa| phira karuNAmaya svara se ina donoM ke mukha se kahalAyA"beTA ! hameM isa vRddhAvasthA meM akele kyoM chor3a cale ho?" (14) saMgamadeva ne agalA bhayaMkara upadrava yaha kiyA ki usane prabhu ke donoM pA~va ke madhya meM Aga jalAI aura usa para khIra pakane ko rakha dii| para prabhu mahAvIra ko koI zakti girA nahIM skii| vaha to akampa, aDola dhyAna meM lIna rhe| (15) saMgama ne agalA kArya yaha kiyA ki usane bahuta sAre pakSiyoM ke asthi-piMjara liye| unheM prabhu ke zarIra ke Upara lagA diyaa| pakSI aaye| unhoMne una piMjaroM ko apanI coMca aura paMjoM se danta-vikSata karane kA prayatna kiyaa| (16) agale kadama meM jaba saMgama ne dekhA-"koI bhI upasarga prabhu mahAvIra kA dhyAna se DigA nahIM sakA hai to usane bhayaMkara AMdhI claaii| A~dhI ke prakopa se vRkSa apanI jar3oM se ukhar3ane lge| makAna kI chateM ur3ane lgiiN| prabhu mahAvIra bhI isa A~dhI ke prabhAva se kaI bAra gire yA udd'e| (17) cakrAkAra pavana clii| mahAvIra usameM cakra kI taraha ghUmane lge| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (18) phira usane kAlacakra claayaa| mahAvIra ghuTane taka bhUmi meM dhaMsa gye| kiMtu phirabhI dhyAna bhaMga nahIM huaa| aba saMgama ne dekhA ki pratikUla parISaha to prabhu mahAvIra ko nahIM girA ske| aba usane anukUla parISaha upasthita kiye| (19) usane sarvaprathama eka deva vimAna kI racanA kii| usameM svayaM baiThakara vaha prabhu mahAvIra ke pAsa Akara kahane lagA-"Apako svarga cAhiye yA apvrg| maiM ApakI hara icchA pUrI kruuNgaa| Apa mere sAtha vimAna meM baitthie|" (20) usane antima upasarga diyA-apsarAoM kA prlobhn| iMsAna kI kamajorI hai strii| striyoM ke hAvabhAva sAdhaka ko sAdhanA se girA dete haiN| ina svarga kI apsarAoM ne pahale sundara nRtya kiye| bhoga-vilAsa ke sAdhanoM kI sundara racanA kii| prabhu sthira rhe| prabhu mahAvIra to prabhu mahAvIra the| unako girAnA tIrthakara ko girAnA thaa| tIrthakara paramAtmA ko girAne kI zakti kisI bhI prANI meM tIna loka va tIna kAla meM nahIM hotii| ina upasargoM kA adhyayana karane se hameM patA calatA hai ki prabhu apanI deha ke mamatva se kitane dUra the| vaha videha the| yahA~ AcArya zrI devendra muni jI ma. ne eka prazna kA samAdhAna nikAlane kI sundara ceSTA kI hai| prazna uTha sakatA hai ki saMgama ne aneka rUpa banAkara prabhu mahAvIra ke zarIra ko jarjara aura ghAvoM se bhara diyA, to sAre ghAva kisa prakAra miTe? isa prazna ke uttara meM vaha likhate haiM ki tIrthakaroM ke zarIra meM eka viziSTa prakAra kI saMrohaNa zakti hotI hai jisase unake zarIra kA ghAva usI samaya ThIka ho jAtA hai jaba ghAva banatA hai| jaise vRddha puruSa kA ghAva bharane meM samaya lagatA hai| taruNa puruSa kA ghAva zIghra-atizIghra bhara jAtA hai| usI taraha tIrthakara paramAtmA ke zarIra kI racanA hotI hai|68 bIsa bhaMyakara upasarga sahane para bhI unake mukha para gusse-bhaya kA nizAna nahIM thaa| unakA zarIra to muskarAhaTa de rahA thaa| mukha kundana kI taraha aisA camaka rahA thA, jaisA madhyAhna kA sUrya ho| saMgama ke kaSToM kA yaha aMta nahIM thaa| jisakI zurUAta usane eka rAtri meM 20 bhayaMkara upasarga dekara kI thii| prabhu mahAvIra kI AtmA to dhyAnastha thii| unakI yAtrA to andara kI yAtrA thii| bAhara se vaha apane zarIra kA moha chor3a cuke the| jaba moha hI chUTa gayA, to phira koI zarIra Adi kI surakSA kA dhyAna kyA rakhegA? zAyada ye upasarga unakI sAdhanA ke phala kI kasauTI the| eka bAta dhyAna rakhanI cAhiye ki prabhu mahAvIra rAjakumAra the| unakA zarIra bahata komala thaa| rUpa sundara thaa| para AtmA se vaha abhaya the| DaranA unakA svabhAva nahIM thaa| zAyada isI svabhAva ke kAraNa unakA zarIra itane kaSTa sahane meM sakSama ho skaa| ina upasargoM ke adhyayana karane se patA calatA hai ki saMgama ne jyAdAtara pratikUla hI kaSTa diye|2-3 upasarga anukUla kahe jA sakate the jisase zarIra ko kaSTa na pahu~cA ho| para prabhu mahAvIra ko zarIra se jyAdA AtmA kI ciMtA thii| AtmaciMtana meM DUbe rahane ke kAraNa unheM koI svarga kA pralobhana girA na paayaa| isa prakAra rAtri vyatIta ho gii| saryodaya hote hI prabha mahAvIra kA jaba dhyAna sampanna ho gayA to unoMne Age kI ora bar3hanA zurU kiyaa| itanI parIkSA lene ke bAda bhI saMgama prabhu ke sAtha hI thaa| use apane devatva kI zaktiyoM ke bekAra jAne kA duHkha thaa| prabhu mahAvIra ko patha se girAne ke liye vaha bhI prabhu ke sAtha ho liyaa| __ prabhu bAlukA (nAlukA), subhoga, succhettA, malaya aura hastizIrSa Adi nagaroM meM jahA~ bhI padhAre, saMgama kaSTa detA rhaa| vaha apane abhadra vyavahAra se prabhu mahAvIra ko kaSTa pahu~cAtA rhaa|69 prabhu mahAvIra dhanya the| unake cehare para koI thakAna nahIM thI, koI zikAyata nahIM thii| unakI saralatA, sahajatA, vinaya meM koI kamI nahIM AI thii| unake pApa to sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 83 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alpa raha gaye the / maMjila najadIka thI / prabhu mahAvIra apane bhaviSya ko jAnate the / isIliye unhoMne hara parISaha ko karmaphala mAnakara sahana kiyA / prabhu para corI kA Aropa eka bAra prabhu mahAvIra tosali gA~va ke udyAna meM dhyAnastha the / vahA~ saMgama jaina zramaNa kI vezabhUSA dhAraNa kara gA~va ' meM corI karane gayA / usane gharoM meM seMdha lgaaii| seMdha lagAte hI vaha pakar3A gyaa| logoM ko vaha kahane lagA-" - "mujhe pakar3akara kyoM daNDita karate ho ? jisakI AjJA se maiM yaha kArya karatA hU~, usa mere guru ko kyoM nahIM pakar3ate ? mere guru Aja hI bAhara udyAna meM tapa kara rahe haiN| yaha corI kA kArya maiM unake lie karatA huuN|" saMgama kI bAta kA logoM ko sahaja vizvAsa huaa| ve udyAna meM gye| vahA~ prabhu mahAvIra ko dhyAnastha dekhaa| unhoMne unheM rassiyoM se kasakara bA~dha diyaa| ve gA~va kI ora A rahe the| taba mahAbhUtila aindrajAlika ne prabhu varddhamAna ko pahacAna liyA / usane logoM ko batAyA - "yaha puruSa koI cora nahIM, ye to siddhArtha nandana kSatriyakuNDagrAma nareza ke suputra haiN| satya kI talAza meM inhoMne ghara-parivAra taka ko chor3a diyA hai| para - kalyANArtha va Atma-kalyANArtha sAdhanArata haiN| yaha koI cora nahIM haiM / so inheM chor3a do|" aindrajAlika kI bAtoM kA logoM para gaharA asara huaa| unhoMne prabhu mahAvIra se kSamA mA~gate hue unako chor3a diyaa| jhUThI bAta kahane vAle vezadhArI kI talAza kI, para usakA koI patA nahIM claa| 70 bhagavAna mosalI gA~va meM prabhu mahAvIra yahA~ se mosalI gA~va pdhaare| vahA~ udyAna meM dhyAnastha hue| yahA~ bhagavAna mahAvIra para taskara hone kA Aropa lagA / rAjapuruSoM ne prabhu mahAvIra ko pakar3A aura rAjya darabAra meM peza kiyaa| isI darabAra meM rAjA siddhArtha ke mitra sumAgadha nAmaka rASTrIya ( prAMta kA pramukha) baiThA thA / unhoMne prabhu mahAvIra ko dekhakara unakA abhivAdana kiyA / prabhu mahAvIra kA paricaya rAjA ko diyaa| rAjya pariSad ne prabhu mahAvIra ko sammAnapUrvaka mukta kara diyaa| 99 prabhu mahAvIra ko phA~sI kI sajA duSTa saMgama prabhu mahAvIra ko sAdhanA se girAne meM air3I-coTI kA jora lagA rahA thaa| vaha koI bhI sAdhana nahIM chor3anA cAhatA thaa| prabhu ko usane zArIrika va mAnasika yAtanAe~ diiN| prabhu ke cehare para zoka kI lahara na thI / prabhu sAdhanA hetu punaH tosalI gA~va Aye / yahA~ saMgama ne aisI kAlI karatUta kI ki samasta devaloka ke deva bhI saMgama kI karatUta para zarmindA ho gaye / usane coroM ke hathiyAra lAkara prabhu mahAvIra ke pAsa rakha diye| vahA~ kI janatA prabhu mahAvIra ko taskara samajhakara pakar3a liyaa| ne unase paricaya pUchA gyaa| para prabhu to mauna sAdhanA meM the vaha kucha nahIM bole / prazna kA uttara na milane para tosalI ke kSatriya ne prabhu mahAvIra ko bheSadhArI zramaNa cora mAna liyaa| usane prabhu mahAvIra ko phA~sI kI sajA sunaaii| prabhu ke gale meM phaMdA DAlA gyaa| satya ko phA~sI dene kI ceSTA thI / para satya satya thA / phA~sI ke bAda jyoM hI nIce kA takhtA sarakAyA gayA, tatkAla phaMdA TUTa gyaa| 84 Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarI bAra rAjapuruSoM ne phaMdA DAlA, para isa bAra bhI vahI huA jo pahalI bAra huA thaa| rAjA va rAjapuruSoM ne phA~sI dene vAle upakaraNoM kA nirIkSaNa kiyaa| para upakaraNa to apanI jagaha sahI the| __isa prakriyA ko pA~ca bAra punaH duharAyA gyaa| isa bAra bhI phaMdA TUTa gyaa| sAta bAra phaMdA TUTane se rAjapuruSa cakita the| isa bAra kSatriya ne apane rAjapuruSoM se sArI bAta puuchii| rAjapuruSoM ne sarva satya batA diyaa| kSatriya ne prabhu mahAvIra kI mahAnatA ko parakha liyaa| usane socA-"yaha maunadhArI puruSa mRtyu se bhI nahIM ddraa| yaha to koI mahAn sAdhaka hai| hameM isase kiye gae durvyavahAra kI kSamA mA~ganI caahiye|" isa prakAra usa kSatriya ne prabhu mahAvIra kI mahAnatA ko pahacAnate hue unheM sammAnapUrvaka mukta kara diyaa|72 saMgama prabhu mahAvIra ke pIche isa prakAra lagA huA thA jaise zikAra ke pIche kuttaa| prabhu mahAvIra jahA~ bhI padhArate; saMgama apanI deva-zakti ke bala para pahale se vahA~ pahu~ca jaataa| prabhu mahAvIra kahA~ jhukane vAle the| mosalI se prabhu mahAvIra siddhArthapura aaye| saMgama ne vahA~ bhI unheM corI ke Aropa meM pakar3avA diyaa| yahA~ ghor3e kA eka vyApArI kozika rahatA thaa| vaha prabhu mahAvIra ke gRha-tyAga kI ghaTanA kA jAnakAra thaa| jaba use patA calA ki rAjapuruSoM ne prabhu mahAvIra ko cora samajhakara pakar3a liyA hai aura unheM zIghra daNDita karane jA rahe haiM to vaha zIghrAtizIghra rAjadarabAra meM pahu~ca gyaa| rAjA ko batAyA-"yaha to divya puruSa varddhamAna haiN| kSatriyakuNDagrAma ke rAjA siddhArtha ke nandana haiN| jagat-kalyANa ke lie inhoMne gRha-tyAga kiyA hai| inheM cora mata smjho| yaha to logoM ke bhale ke liye rAjapATa chor3akara saMnyAsI bane haiN|" kozika, jo ghor3oM kA vyApArI thA, rAjyasabhA meM acche sthAna kA svAmI thaa| usakA jIvana Adarza thaa| Adarza puruSa hI mahAtmA logoM kI pahacAna rakhate haiN| duSToM ko duSToM kI pahacAna hotI hai| rAjapuruSa ko kozika kI bAta kA vizvAsa ho gyaa| unhoMne prabhu se kSamA mA~gate hue sammAnapUrvaka unheM mukta kara diyaa|73 isa taraha hama dekhate haiM ki bhagavAna mahAvIra ne saMgama ke hara upasarga ko harSa se jhelane kA mana banA liyA thaa| yaha bAta Age kI ghaTanAoM meM siddha ho jAtI hai| ___ saMgama ke upasarga niraMtara jArI the| ina upasargoM ko sahane vAle rAjakumAra varddhamAna kA zarIra, yaha socakara hRdaya kA~pa uThatA hai ki prabha mahAvIra ne lagAtAra yaha kaSTa kaise sahe hoMge? ina upasargoM se prabhu mahAvIra ke samaya ke logoM kI manovRtti kA patA calatA hai| ___ saMgama kI parIkSAe~ abhI saMpUrNa nahIM huI thiiN| prabhu mahAvIra siddhArthapura ke bhaMyakara kaSToM ko jhelate hue braja gA~va meM aaye| yaha braja gA~va mathurA ke pAsa par3ane vAle gA~voM se bhinna dikhatA hai| braja gA~va meM usa dina koI nagara utsava thaa| hara ghara meM khIra banI haI thii| prabha mahAvIra apanI tapasyA ke pAraNe ke liye bhikSA mA~gane nikle| saMgama usa gA~va meM pahu~ca gyaa| usane prabhu mahAvIra ke Agamana se pahale gA~va kI sArI khIra ko dUSita-aneSaNIya kara diyaa| prabhu mahAvIra bhikSA ke lie ghara-ghara gye| na lene yogya padArtha jAnakara unhoMne koI anna grahaNa nahIM kiyaa| vaha vApasa jaMgala meM A gye| saMgama dvArA kSamA yAcanA saMsAra meM aneka rAjapuruSoM ko manuSyoM ne to kaSTa diye haiM, para zramaNa bhagavAna mahAvIra ko to devoM ne bhI kaSTa diye haiN| chaha mahIne taka saMgama ke kaSTa jArI rhe| pahale gozAlaka manuSya ke rUpa meM prabhu mahAvIra ke lie musIbata banA rhaa| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 85 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gozAlaka ke jAte hI saMgama deva prabhu mahAvIra kI sAdhanA meM vighna DAlane A gyaa| prabhu mahAvIra ko usane na nirvighna dhyAna karane diyA, na pAraNe hetu bhojana karane diyaa| prabhu mahAvIra ko dhyAna se cyuta karane ke lie anaginata parISaha usane prabhu mahAvIra ke sAmane upasthita kiye| prabhu mahAvIra kI aDolatA ke sAmane samasta deva-bala hAra gyaa| prabhu mahAvIra ne isa sahanazIlatA se yaha dikhAyA ki manuSya-janma kitanA zreSTha hai, yaha viSaya-vikAroM meM ga~vAne ke liye nahIM hai| manuSya-janma parama durlabha hai| deva va nArakI to karmabandhana ke anusAra kramazaH sukha va duHkha bhogate haiN| __manuSya karmazIla hai, karma-pradhAna hai| sabhI yoniyoM meM manuSya-yoni zreSTha hai kyoMki isI yoni meM rahakara manuSya cAhe to svarga yA mokSa pA sakatA hai aura viparIta karma ke dvArA naraka bhI pA sakatA hai| manuSya-janma meM hI dharma kiyA jA sakatA hai| devatA dharma karane meM asamartha haiN| devatA kisI bhI prakAra kI sAdhanA nahIM krte| ve pUrva saMcita karma dvArA sukhoM kA upArjana karate haiN| lambe samaya taka bhogate haiN| naraka va svarga donoM bhoga kI bhUmiyA~ haiN| karmabhUmi to yaha saMsAra hai, jahA~ karanI va bharanI sAtha-sAtha calatI hai| jaba saMgama deva ne dekhA ki mere dvArA diye gae upasargoM se prabhu mahAvIra na to sAdhanA se DagamagAye haiM, na inake cehare para ghabarAhaTa kA nizAna hai, na hI mere prati krodha hai| ___ aba saMgama ne avadhijJAna se dekhA to pAyA ki mere kaSTa dene se to prabhu mahAvIra kA manobala pahale se jyAdA dRr3ha ho gayA hai| use apane kiye para pazcAttApa huA ki maiMne devarAja indra kI bAta ko satya kyoM na mAnA? aba vaha pratyakSa rUpa meM prabhu mahAvIra ke sammukha prastuta huA aura prabhu mahAvIra se kSamA mA~gate hue kahane lagA-bhagavan ! devarAja indra ne jo Apake sambandha meM kahA thA, vaha pUrNa satya hai| maiM bhagna pratijJa huuN| Apa satya-pratijJa haiN| aba Apa prasannatA se bhikSA ke lie pdhaariye| maiM kisI prakAra kI vighna-bAdhAe~ upasthita nahIM karU~gA?'7 ___"maiMne chaha mAsa Apako aneka prakAra ke bhayaMkara kaSTa diye haiM, jisake kAraNa Apa acchI prakAra se sAdhanA nahIM kara sake haiN| aba AnaMda se sAdhanA kiijie| maiM jA rahA huuN| anya devoM ko bhI aisA karane se rokuuNgaa| ve Apako kaSTa nahIM deNge|" saMgama kI bAta kA uttara denA mahAvIra prabhu ne jarUrI smjhaa| unhoMne kahA-"he saMgama ! maiM kisI kI preraNA se prerita hokara yA kisI ke kathana ko saMkalpa meM rakhakara tapa nahIM krtaa| mujhe kisI bhI prakAra ke AzvAsana kI jarUrata nahIM hai|" itane kaSTa jhelane vAle prabhu mahAvIra kA saMgama ko diye gaye mArmika uttara se siddha hotA hai ki unakA zarIra kA moha itanA chUTa cukA thA ki koI deva, dAnava bhI unheM kaSTa pahu~cAne meM asamartha thaa| bIsa upasargoM ke bAda kA samaya kahA~ biitaa| isa chaha mAsa kA varNana kisI bhI graMtha meM upalabdha nahIM hai| yaha koI vicAraNIya prazna nahIM; ho sakatA hai ki itane samaya meM prabhu mahAvIra kI sAdhanA meM koI bhI ullekhanIya upasarga na AyA ho| isIliye kisI bhI graMtha meM prabhu mahAvIra ke ina chaha mAha kA varNana nhiiN| isI sandarbha meM saMgama ke upasarga ke bAre meM parama zraddheya AcArya zrI devendra muni jI ma. ne eka mahatvapUrNa ghaTanA kI tarapha unakA dhyAna dilAyA hai| "saMgama jaba kSamA mA~gakara jAne lagA to prabhu mahAvIra kI A~khoM meM A~sU A gye| saMgama ko prabhu mahAvIra kI A~khoM meM A~sU dekhakara hairAnI huii|" usane prazna uThAyA hai- "prabhu ! Apa-jaise mahAzramaNa kI A~khoM meM A~sU kyoM haiM ? kyA koI vikaTa vedanA hai ?" 86 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhu mahAvIra ne kahA- "saMgama ! yaha A~sU isalie nahIM Aye ki tumane mujhe upasarga diye| upasarga to mere sAdhaka jIvana kI kasauTI hai| A~sU isalie Aye haiM ki chaha mAsa tUne mujhe parISaha (kaSTa) diye| tUne ajJAna avasthA meM apanI AtmA kA itanA patana kara liyA hai ki maiM jaba bhI tumhAre aMdhakArapUrNa bhaviSya ko dekhatA hU~ to socatA hU~ ki eka abodha jIva mere kAraNa kaSTa utthaayegaa| naraka kI yAtanAe~ jhelegaa|' ___ "jisa zramaNa ke nimitta hajAroM prANI karmabandhana se mukta hote haiM vahI sAdhaka kisI prANI ke karmabaMdha kA nimitta bane aura koI usake kAraNa duHkha pAye, yaha A~sU bahAne kI bAta hai| saMgama ! jIva ajJAnatA meM karmabaMdha kara to DAlatA hai, para ye hI karmabaMdhana usake lie mahAna duHkhadAyI hote haiN| __ prabhu mahAvIra kI bAta sunakara saMgama kA ahaMkAra naSTa ho gyaa| usane dekhA ki prabhu mahAvIra kI mahAnatA, sahanazIlatA ke sAmane koI jIva na mahAn hai, na sahanazIla / maiMne indra kI bAta para vyartha avizvAsa kiyaa| saMgama svarga meM gyaa| usake bhayaMkara duSkRtya para indra atyadhika krodhita huaa| usakI bhartsanA karate hue indra ne saMgama ko devaloka se niSkAsita kara diyaa| vaha apane deva-parivAra ke sAtha meru parvata kI cUlikA para rahane lgaa|75 saMgama jA cukA thaa| prabhu mahAvIra dUsare dina punaH vraja gA~va meM pdhaare| pUre chaha mAsa ke bAda eka bUr3hI gvAlina vatsapAlaka se bhojana grahaNa kara tapa kA pAraNA kiyaa| usane prasannatApUrvaka prabhu mahAvIra ko pAyasa rasa diyaa| punaH zrAvastI meM yahA~ se prabhu mahAvIra kramazaH AlaMbhiyA, zvetAmbikA, zrAvastI pdhaare| una dinoM zrAvastI meM skanda mahotsava cala rahA thaa| loga utsava meM itane vyasta the ki bhagavAna mahAvIra kI tarapha kisI ne dhyAna na diyaa| sArA gA~va skanda ke mandira meM ikaTThA ho gayA thaa| bhaktajana deva-mUrti ko vastra alaMkAra se sajAne meM lage hue the| mUrti sajAI gii| use ratha meM biThAne jA rahe the ki mUrti svayaM calane lgii| bhaktoM ke Ananda kA pAra na rhaa| ve samajhe ki deva svayaM ratha para car3hane jA rahe haiN| harSa se nAre lagAte saba mUrti ke pIche calane lge| mUrti usI udyAna meM pahu~cI, jahA~ prabha mahAvIra dhyAnastha the| marti prabha mahAvIra ke caraNoM meM gira pddii| logoM ne harSanAda kiyaa| unhoMne prabhu mahAvIra ko devAdhideva mAnakara pUjA-bhakti kii| prabhu mahAvIra kI mahimA kA guNagAna sAre gA~va meM phailaayaa| zrAvastI se kauzAmbI, vArANasI, rAjagRha, mithilA Adi nagaroM meM ghUmate hue prabhu mahAvIra cAturmAsa ko sampanna karane ke lie vaizAlI nagarI pdhaare| yoM vaizAlI prabhu kA nanihAla thA, para sAdhanAkAla meM vaha kabhI bhI kisI parijana se nahIM mile| vaizAlI ke bAhara kAmavana nAma kA udyAna thaa| vahA~ isI nAma kA mandira thaa| Avazyaka cUrNikAra ne yaha cAturmAsa mithilA kA likhA hai| para adhikAMzataH prAcIna va Adhunika itihAsakAra yaha cAturmAsa vaizAlI kA hI mAnate haiN| AcArya devendra muni jI bhI cUrNikAra ke mata se sahamata nahIM haiN| AcArya devendra muni ne samarodyAna ke bAhara baladeva kA mandira likhA hai|76 jIrNa seTa va pUraNa seTha vaizAlI nagarI bhArata kI prAcInatama nagariyoM meM se eka hai| isakA varNana maharSi vAlmIkikRta rAmAyaNa meM bhI AyA hai| prabhu mahAvIra ke samaya to yaha 4,404 gaNa rAjAoM kI rAjadhAnI thii| ina sabakA adhyakSa zramaNopAsaka ceTaka thA, jo mahAn zUravIra thaa| mahAtmA buddha ne vaizAlI ko dharatI kA svarga aura vaizAlI nivAsiyoM ko devatA kahA hai| vaizAlI sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra | 87 87 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI sampannatA meM bhI mazahUra thI / yahA~ karor3apati seTha rahate the| AmrapAlI yahA~ kI nagara vadhU thIM, jisane mahAtmA buddha ko nimantraNa kara apanA sArA udyAna dAna kiyA thaa| vaha svayaM bhikSuNI banI thIM / rAjA ceTaka bhagavAna pArzvanAtha kI paramparA kA kaTTara anuyAyI thA / usane pratijJA kI thI ki vaha apanI rAjakumArI kI zAdI jaina rAjA ke sAtha se sampanna kregaa| usake caritra kA varNana bhagavatIsUtra meM bhI upalabdha hai| usa nagarI meM eka seTha rahatA thA / kabhI vaha bahuta amIra thA / para yaha paisA, jisakA nAma mAyA hai, chAyA kI taraha AtA-jAtA hai| mAyA kA eka nAma caMcalA hai| yaha calatI rahatI hai| kabhI yaha seTha itanA sampanna thA ki ise nagaraseTha mAnA jAtA thA / para sAre dina eka se nahIM rhte| eka dina aisA AyA ki lakSmI usa seTha se rUTha gaI / vaha zramaNopAsaka seTha thA / dhana kI kImata va sadupayoga vaha jAnatA thaa| dhana ke Ane-jAne kA use gama nahIM thaa| vaha to parama prabhu bhakta thaa| itanA garIba ho jAne para bhI vaha logoM ke hRdaya meM apane guNoM ke kAraNa rAjya karatA thaa| loga use "jIrNa" seTha kahate the / logoM meM usakI dAna, zIla, tapa, bhAvanA ke kisse mazahUra the / dhanahIna jIrNa bhaktihIna nahIM thA / vaha sAmudrika zAstra kA jJAtA thaa| eka dina vaha subaha utthaa| bhagavAna mahAvIra ke pada cinhoM ko dekhate-dekhate vaha usI udyAna meM pahu~cA, jahA~ prabhu mahAvIra dhyAnastha / vaha prabhu mahAvIra ko dekha bahuta prasanna huaa| 77 pratidina vaha usa udyAna meM AtA aura prabhu mahAvIra ke darzana karatA / unheM vaha AhAra- pAnI hetu padhArane kI prArthanA bhI karatA / niraMtara cAra mAsa jIrNa seTha cAtaka kI taraha prabhu mahAvIra kA zraddhAvaza intajAra karatA rhaa| prabhu abhI taka padhAre nahIM the / seTha ne socA- 'mAsika tapa hogaa| mahInA bItane para prabhu mahAvIra pdhaareNge|' seTha ne pahale eka mAsa iMtajAra kiyaa| prabhu mahAvIra nahIM aaye| phira isI taraha dUsarA mAsa iMtajAra karane lagA / prabhu mahAvIra dhyAnAvasthA meM the| vaha bhikSA ke lie nahIM nikale the| varSAvAsa kA tIsarA mAsa bIta rahA thaa| prabhu mahAvIra ne yaha mAsa bhI tapa meM gujArA / bhikSA grahaNa nahIM kI / cAturmAsa samApti para thA / idhara jIrNa seTha kI bhAvanA balavatI ho rahI thI / use hara kSaNa prabhu kA iMtajAra thA / iMtajAra iMtajAra hotA hai / jIvana hI eka lambe iMtajAra kA nAma hai| hama hara kSetra meM iMtajAra karate haiM / iMtajAra sahanazIlatA kA paryAya hai| cAturmAsa samApta hone vAlA thA / usane prabhu mahAvIra se bhikSArtha padhArane kI prArthanA kii| prArthanA karake vaha prabhu mahAvIra kA iMtajAra karane lgaa| jaina zramaNa kisI ke nimantraNa para bhikSA grahaNa nahIM karatA / bhikSA ke 42 doSa hote haiM jo bhikSu ko TAlane hote haiM / jahA~ doSa na ho, sAdhu vahA~ se bhojana grahaNa karatA hai / dopahara kA samaya AyA / prabhu mahAvIra bhikSA ke liye upavana se bAhara aaye| vaha vaizAlI nagarI ke ucca, madhyama, nIca sabhI kuloM meM bhikSA kI gaveSaNA karane lage / zuddha piNDaiSaNA karane lage / piNDaiSaNA karate hue vaha eka gRhastha ke ghara pdhaare| usa gRhastha kA nAma pUraNa thA / vaha nayA-nayA seTha banA thA / bar3I bAta yaha thI ki vaha jIrNa seTha kA par3osI thaa| pUraNa seTha ne bar3I berukhI se prabhu mahAvIra ko dekhA / phira usane apanI dAsI ko kahA - "isa bhikSu ko jo kucha bhI ghara meM taiyAra hai de do / " dAsI ne eka cammaca kullattha (bAkule) diye| prabhu mahAvIra ne cAra mAsa kI tapasyA kA pAraNA eka cammaca bhara bAkuloM se kiyA / dAna kI bhAvanA bharate hue jIrNa seTha ne socA- "kalpavRkSa ko amRta se siMcana karanA sulabha hai para tapomUrti mahAvIra ko dAna denA durlabha hai| akSaya puNyodaya se yaha avasara milatA hai|" isa prakAra kalpanAoM meM DUbA jIrNa seTha prabhu ke 88 Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agamana va dAna dene kI pratIkSA ko ekaTaka dekha rahA thaa| pratIkSA se A~kheM patharA gaI thiiN| vaha soca rahA thA-"prabhu aba padhAreM, aba pdhaareN|' para prabhu mahAvIra kI use chavi dikhAI na dii| jIrNa ke hRdaya meM bhAvanAoM kA tUphAna A gyaa| zraddhA kA jvAra-bhATA umar3a pdd'aa| isa AdhyAtmika pratIkSA ke paloM meM usakA hRdaya apUrva prasannatA anubhava kara rahA thaa| usakI AtmA bhAvoM kI uccatA kI ora bar3ha rahI thiiN| idhara pUraNa seTha ke dAna se devoM meM prasannatA chA gii| sahasA deva-dundubhi bjii| paMca divya-vRSTi huii| "ahodAna ahodAna' kI devatA pukAra karane lge| usI samaya deva-ghoSaNA huI "prabhu mahAvIra kA cAturmAsika tapa kA pAraNA ho gayA hai|" jIrNa seTha ne jaba yaha divya dhvani sunI to usakA dila TUTa gyaa| hRdaya para vajrAghAta huaa| usakI zraddhA DagamagA gii| vaha apane bhAgya ko kosane lgaa| nirAza hokara vaha soca rahA thA-'maiM kaisA abhAgA hU~ / cAra mAsa taka nirantara intajAra karane para bhI prabhu mahAvIra ne mere Upara kRpA nahIM kii| Akhira maiM sacamuca jIrNa ho gayA huuN| kyoMki maiM jIrNa dhana ke abhAva se nahIM hU~, dhana to janma se prApta huA hai| maiM sacamuca jIrNa hU~ kyoMki maiM prabhu mahAvIra kI najara meM jIrNa huuN|' use apane Apa para kSobha huaa| ___ yaha to jIrNa seTha kA pazcAttApa thaa| zAstrakAra kahate haiM ki usakI AtmA usa samaya itane divya pariNAmoM kI ora bar3ha rahI thIM ki agara vaha do ghar3I aura deva-dundubhi na sunatA to use prabhu mahAvIra se pahale kevalajJAna prApta ho jaataa| yaha ghaTanA dikhAtI hai ki bhakti ke kSetra meM amIra-garIba kA prazna nahIM hai| bhagavAna to bhakti ke vaza meM hai| jIrNa seTha ne apanI bhakti dvArA eka naye itihAsa kA sarjana kiyaa| udhara pUraNa seTha ne prabhu mahAvIra ko jaba pAraNA karAyA to devakRta divya atizaya dekhe| usake ghara ke bAhara logoM kA tA~tA laga gyaa| logoM ne pUchA- "he bhAgyazAlI ! tUne isa bhikSuka ko kyA bhikSA dI hai, jisa kAraNa devatA bhI tere se prasanna ho rahe haiM ?" pUraNa seTha ahaMkAravaza jhUTha bolane lgaa| usane socA ki agara maiM satya bolU~gA to merI pratiSThA nahIM rhegii|' phira usane hoziyArI se kAma lete hue, zekhI baghArate hue kahA-"bhAI ! maiMne isa bhikSu ko apane hAthoM se zuddha kSIra kA bhojana karAyA thaa|'' loga pUraNa seTha ke bhAgya kI prazaMsA karane lge| isa jhUTha se pUraNa ko lAbha nahIM milA para jIrNa seTha, jisane apane hAthoM se kucha nahIM diyA thA, sirpha bhAvanA kI thI, mAtra pratIkSA kI thii| usI zubha bhAva se vaha marakara bArahaveM devaloka meM deva bnaa| isa kathA se patA calatA hai ki jainadharma meM bhAvanAoM kA kitanA mahattva hai, zubha bhAvanA acche karma kA kAraNa hai, azubha bhAvanA manuSya ko bhaTakAtI hai| bArahavA~ varSa prabhu mahAvIra ne yaha cAturmAsa vaizAlI meM sampanna kiyaa| vahA~ cAturmAsa kI samApti para suMsumArapura ko tarapha vihAra kiyaa| yahA~ Apa gA~va ke bAhara azoka vRkSa ke nIce dhyAnastha hue| Apa kAyotsarga meM khar3e the| isI sthAna para devatA camarendra ne indra ke vajra prahAra se bhayabhIta hokara Apake caraNoM meM zaraNa grahaNa kii| yahA~ se prabhu mahAvIra vihAra karate hue mer3hiyA gA~va pdhaare| vahA~ eka gopAlaka ne Apako kaSTa dene kI ceSTA kii| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghora abhigraha va candanA dAsI kA uddhAra meDhiya grAma se prabhu mahAvIra kauzAmbI pdhaare| usa dina pauSa kRSNA pratipadA kA dina thaa| prabhu mahAvIra ne usa dina apane jIvana kA ghora abhigraha kiyaa|78 "sira muMDita ho, pA~voM meM ber3iyA~ hoM, tIna dina kI bhUkhI ho, dAtA kA eka paira dehalI ke aMdara dUsarA bAhara ho, ur3ada ke bAkule hoM, bhikSA kA samaya bIta jAne para dvAra ke bIca meM khar3I huI ho, dAsI ho, rAjakumArI ho, tIna dina se bhUkhI pyAsI ho, aise saMyoga mujhe mileM, taba mujhe bhikSA lenI hai anyathA chaha mAsa taka mujhe bhikSA grahaNa nahIM karanI hai|"79 isa prakAra kaThora abhigraha kara prabhu mahAvIra pratidina bhikSA ke lie nikalane lge| para kauzAmbI nagarI ke ucca. nIca, madhyama kuloM meM prabhu mahAvIra bhramaNa krte| vaha seThoM kI haveliyoM meM jaate| garIba, majadUra, dAsoM kI jhopar3iyoM meM jaate| vaha una saba kuloM meM jAte jinakA AhAra zuddha ho| rojAnA dina nikltaa| prabhu mahAvIra nikala jaate| koI nahIM jAnatA thA ki devArya kyA cAhate haiM ? loga prabhu mahAvIra ko bhikSA denA cAhate the| ve socate-'ye kaisA nigraMtha zramaNa hai, jo rojAnA bhikSA ke lie nikalatA hai, para vApasa ho jAtA hai| koI bhI prabhu mahAvIra ke hRdaya ke bhAvoM ko na jAna skaa| hara nara-nArI ke mana meM eka prazna bAra-bAra ubharatA, vaha thA- "isa bhikSu ko kyA cAhiye?'' prabhu mahAvIra ke abhigraha aura bhikSA hetu bhramaNa kI ciMtA aba Ama viSaya ho gaI thii| loga prabhu mahAvIra ko bhikSA dene hetu bahuta bhAvuka the| bAta vahIM ruka jAtI ki prabhu mahAvIra kisa taraha aura kisa bhAgyazAlI se annadAna grahaNa kreNge| prabhu kI tapasyA kA bArahavA~ sAla cala rahA thaa| prabhu mahAvIra kA zarIra ghora upasarga va parISaha sahane kA AdI ho cukA thaa| vaha cAra jJAna ke dhAraka ho cuke the| maMjila unake karIba Ane vAlI thii| prabhu mahAvIra kI sAdhanA kA prasaMga bar3A anupama rahA hai| unheM janma se dAsoM se lagAva rahA hai| unakA janma hote hI priyaMvadA dAsI mukta huii| isake bAda jitane bhI pAraNe hue, saba dAsiyoM ke hAthoM hue| prabhu mahAvIra ke sAdhanAkAla kA yaha aMtima pAraNA honA thaa| prabhu mahAvIra eka dina ghUmate hue kauzAmbI-nareza ke amAtya sugupta ke ghara pdhaare| amAtya kI patnI nandA prabhu mahAvIra kI parama bhakta thI! use jaba patA calA ki prabhu mahAvIra kalate haiM aura vApasa ho jAte haiN| apane mana kI bAta kisI ko batAte nahIM haiN| patA nahIM, kitane samaya se prabhu mahAvIra aise hI cala rahe haiM ? nandA prabhu mahAvIra ke prati samarpita zramaNopAsikA thii| vaha prabhu mahAvIra kI kaThora sAdhanA va abhigrahoM se paricita thii| isI kAraNa vaha bahuta duHkhI rahane lgii| bhakta kA iSTa kisI musIbata meM ho, to kyA nahIM kara gujrtaa| cAra mAsa bIta cuke the| prabhu mahAvIra bhikSA lene kA nAma nahIM lete the| eka dina prabhu mahAvIra amAtya sugupta ke ghara pdhaare| naMdA ne prabhu mahAvIra ko bhikSA denI cAhI, para vaha binA kucha grahaNa kiye vApasa ho gye| nandA tar3apha utthii| usakI tar3apha dAsiyoM se dekhI na gii| unhoMne apanI mAlakina se pUchA"AryA ! kyA bAta hai Apa kaI dinoM se udAsa-udAsa, bujhI-bajhI-sI najara A rahI haiM? kahIM hamAre svAmI se to anabana nahIM huI?" nandA dAsiyoM ke kahane se aura khulakara roii| phira usane kahA-"merI Apake svAmI va mere pati se koI anabana nahIM huii| vaha to becAre dayAlu, bhadra puruSa haiN| asala meM mere paramAtmA prabhu mahAvIra kI hAlata mujhase dekhI nahIM jaatii| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ una - jaisA tapasvI isa yuga meM koI nahIM hai| vaha rojAnA ghUmate rhe| para bhikSA nahIM lii| Aja mere gRha aaye| hAtha pasArA para mere aise bhAgya kahA~ ? prabhu mahAvIra ko AhAra dene kA saubhAgya to kisI bhAgyazAlI ko prApta hotA hai| merI bhakti kamI lagatI hai| agara kamI na hotI, to ghara para Aye prabhu khAlI hAtha kyoM lauTate ?" dAsiyoM ne kahA- "prabhu mahAvIra gupta tapasvI haiN| yaha bAta Aja kI nahIM, vaha to cAra-cAra mAsa binA anna-jala grahaNa kiye tapa karate haiM / unake lie yaha naI bAta nahIM hai / aura yaha krama aba bhI cAra mAha se cala rahA hai|" dAsiyoM kI bAta sunakara nandA aura bhAvuka huI / Akhira vaha kauzAmbI ke maMtrI kI dharmapatnI thii| jaba amAtya sugupta ghara Aye, to usane apane pati se vinamra nivedana kiyA- " Apa kaise mahAmaMtrI haiM ki cAra mAsa pUrNa ho gaye haiM, mere bhagavAna mahAvIra bhikSA ke lie Ate haiM, cale jAte haiN| ApakI buddhi kisa kAma kI ? agara Apa prabhu mahAvIra ke manogata bhAvoM kA patA nahIM lagA skte| Apako kyA ciMtA hai ki vaha bhojana ke lie rojAnA nikalate haiM patA nahIM bhojana kyoM grahaNa nahIM karate / 80 amAtya ko prabhu mahAvIra ke isa taraha ghUmane kA to patA thA, para usane kabhI dhyAna nahIM diyA thA ki aisA kyoM ho rahA hai ? amAtya sugupta ne apanI patnI ko AzvAsana diyA ki vaha zIghra patA lagAyeMge ki prabhu mahAvIra bhojana grahaNa kyoM nahIM karate ? aisA yatna kareMge ki prabhu mahAvIra ke manobhAva ko jAnakara unheM bhikSA pradAna kareM / amAtya aura usakI patnI kI sArI bAtoM ko vijayA nAma kI dAsI ne sunA / usane yaha bAta mahArAnI mRgAvatI ko btaaii| mRgAvatI dAsI kI bAta sunakara ciMtita huii| mRgAvatI sAMsArika dRSTi prabhu mahAvIra kI mausI thI / mRgAvatI ne prabhu mahAvIra ke binA kucha grahaNa kiye jAne ke bAre meM rAjA zatAnIka ko batAyA / samrAT zatAnIka aura amAtya sugupta ne bharasaka prayatna kiyA ki prabhu mahAvIra kA yaha abhigraha pUrNa ho jAe, para vaha kucha bhI karane meM asaphala rhe| prabhu mahAvIra kA abhigraha apUrNa rhaa| taba rAjA zatAnika ne prajA ko bhI sAdhu ke niyamoM kA jJAna karAyA aura prabhu mahAvIra kA abhigraha pUrNa karane kI sUcanA dii| pA~ca mAsa aura paccIsa dina bIta gye| prabhu mahAvIra kA krama isI prakAra calatA rhaa| unake tapa teja meM koI aMtara nahIM aayaa| eka dina apane niyama ke anusAra bhramaNa karate hue dhannA zreSThI ke dvAra para pahu~ce / yaha seTha zramaNopAsaka thA / yahA~ rAjakumArI candanA sUpa meM ur3ada ke bAkule lie tIna dina kI bhUkhI-pyAsI dvAra ke bIca baiThI thI / usakA sira dhannA seTha kI patnI ne muMDA diyA thaa| vaha candanA ko apanI sauta samajhatI thii| vaha candanA ke hAtha-pA~va meM hathakar3iyA~ pahanAkara apane mAyake calI gii| candanA ne Ate hue prabhu mahAvIra ko dekhaa| usakA hRdaya kamala khila utthaa| mana mora nAcane lgaa| hathakar3iyA~ aura ber3iyA~ jhanajhanA utthiiN| usane prabhu mahAvIra ko dUra se Ate dekhA aura socA- "merA dhanya bhAgya hai ki mere bhagavAna mere para anukampA kara yahA~ padhAra rahe haiN| para mere pAsa dene ko kyA hai ? ur3ada ke baakule|" "aisI tuccha vastu prabhu mahAvIra ko duuNgii| mere pAsa dAna dene ko supAtra sAmane A rahA hai, para dene vAlA padArtha tuccha hai|" yaha socakara candanA kI A~khoM meM A~sU A gaye / use apanI dAsI hone kA bhaya nahIM thA / use bhaya thA to dene yogya padArtha kA / isa tuccha padArtha se prabhu mahAvIra vrata kA pAraNA kareMge / idhara candanA kI A~khoM meM A~sU the| bhagavAna mahAvIra ke sabhI abhigraha pUrNa ho cuke the| bhagavAna mahAvIra ne hAtha Age bddh'aayaa| azru bharI A~khoM se prabhu mahAvIra ko AhAra bhraayaa| Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only 91 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhu mahAvIra ne ur3ada ke bAkule se pAraNA kiyaa| devatAoM ne 'ahodAnaM ahodAnaM' kI ghoSaNA kii| isa taraha prabhu mahAvIra ne yaha AhAra eka dAsI ke hAtha kiyaa| mahAsAdhvI candanA candanA se prabhu mahAvIra kA AhAra karanA dAsatva ke prati krAnti thI / zvetAmbara graMthoM meM candanA ko rAjA dadhivAhana kI putrI kahA gayA hai| kathAnaka isa prakAra hai : kauzAmbI ke rAjA zatAnIka ne acAnaka hI campA para AkramaNa kara diyaa| dadhivAhana rAjA ke bhaya se bhAga gyaa| zatAnIka ke sainika caMpA ko lUTane lage / eka sainika mahArAnI dhAraNI aura candanA ko lekara bhaagaa| sainika ne dhAraNI kA zIla bhaMga karane kA prayatna kiyaa| rAnI dhAraNI ne dharma-saMkaTa ko pahacAna kara zIla bhaMga ke bhaya se Atma-hatyA kara 1 candanA kI avasthA choTI thii| usane candanA ko eka vezyA ke pAsa beca diyA / candanA ne vaizyA ke pAsa jAne se iMkAra kara diyaa| vezyA ne candanA ko dhannA seTha ke pAsa beca diyA / dhannA zramaNopAsaka thaa| usane karuNAvaza candanA ko ucita dAma dekara mola le liyA / usakI patnI mUlA bahuta zaMkAlu strI thI / candanA kA asalI nAma vasumati thA / vaha atyaMta sundara rAjakumArI thI / mUlA ko bhaya thA ki merA pati isa sundara dAsI ko patnI banA legaa| kisI na kisI DhaMga se isa dAsI ghara se nikAlanA cAhiye, tAki merA jIvana surakSita raha ske| mUlA isI tAka meM rahane lagI ki kaba maiM isa dAsI ko nikAlU~ / dUsarI ora dhannA seTha candanA ko apanI putrI samajhatA thA / candanA bhI use apane pitA se jyAdA sammAna detI thI / donoM meM pitA-putrI kA riztA thA | jIvana cala rahA thaa| eka dina kI bAta hai ki seTha kahIM bAhara gayA huA thA / vaha vApasa aayaa| thakA-mA~dA thA / vaha seThajI kI sevA ke lie garma jala lekara aaii| seTha caukI para baiThA thA / candanA usI samaya keza snAna karake keza sukhA rahI thii| usake lambe va kAle keza sukhAne ke lie khule the| seTha ke pA~va dhone ke lie candanA jamIna para baiThI / candanA ne pA~va dhone zurU kiye| usake keza usake mAthe para girane lage / seTha ne ina kezoM ko uThAkara goda meM rakha liyA, tAki bAla pAnI meM na bhIga jAyeM / seThAnI yaha saba dekha rahI thI / seThAnI putrI - pitA ke rizte ko galata DhaMga se samajha rahI thI / seThAnI zaMkA se jalane - kur3hane lgii| usane candanA ko rAste se haTAne kA nirNaya kiyA / Akhira eka dina A gayA, jaba seThAnI ke mana kI murAda pUrI ho gii| eka dina seTha bAhara gayA huA thaa| seThAnI ne dAsI ko 'bulAkara lambe sundara keza muMDavA diye| phira seThAnI ne candanA ko ghara ke bhoMhare meM DAla diyaa| usane bhoMhare ke Age tAlA lagA diyaa| tAlA lagAkara vaha mAyake calI gii| tIna dina candanA bhohare meM bhUkhI-pyAsI baiThI rhii| tIsare dina seTha vApasa AyA / vApisa Akara seTha ne apanI dharmaputrI ko AvAja dI, para kahIM bhI candanA kA patA na claa| seTha ne ghara kA konA-konA chAna mArA / candanA kA koI patA nahIM cala rahA thA / Akhira vaha usa bhohare kI ora gayA, jahA~ vaha kaida thii| vahA~ use candanA kI dhImI AvAja sunAI dii| seTha ne bhohare kA daravAjA kholaa| vahA~ candanA ko paayaa| candanA kI durdazA dekhI / candanA bhUkhI-pyAsI thii| seTha ne ghara meM bhojana kI talAza kii| rasoIghara khAlI thA / acAnaka usakI dRSTi ghor3oM ke liye ubale bAkuloM para pdd'ii| usane vaha bAkule eka chAja meM DAlakara candanA ko diye| phira vaha lohAra ko lene gayA, tAki candanA ke bandhana kATa sake / 92 Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ idhara seTha lohAra ko lene gyaa| udhara candanA ne apane sAmane par3e bAkule dekhe| phira usane socA-"Aja tIna dina kA merA upavAsa ho gayA hai kitanA acchA ho ki kisI supAtra ko dAna dekara maiM svaMya bhojana kruuN|" itanA socanA thA ki candanA kI bhAvanA anusAra prabhu mahAvIra padhAra gye| idhara candanA ke supAtradAna se usake baMdhana hI nahIM TUTe, balki samasta strI-jAti ke lie mokSa kA dvAra bhI khula gyaa| yaha candanA hI thI ki jise prabhu mahAvIra kI prathama ziSyA banane kA saubhAgya milaa| prabhu mahAvIra ne isI candanA ko apanI 36,000 sAdhviyoM kA pramukha bnaayaa| candanA jo pahale rAjakumArI banI, phira dAsI banakara prabhu ko AhAra dene kA saubhAgya prApta kiyaa| aMta meM prabhu ke hAthoM dIkSita hokara mokSamArga prApta kiyaa| digambara paramparA digambara uttarapurANa meM candanA kI kathA dUsare DhaMga se varNana kI gaI hai| use vaizAlI-nareza ceTaka kI putrI batAyA gayA hai| eka dina candanA udyAna meM krIr3A kara rahI hotI hai, tabhI eka vidyAdhara use uThAkara le jAtA hai| para vidyAdhara bhI patnI ke bhaya se use jaMgala meM chor3a detA hai| vahA~ vaha eka bhIla ko prApta hotI hai| vaha candanA ko RSabhadatta ko beca detA hai, RSabhadatta kI patnI subhadrA seTha para zaMkA karatI hai| seThAnI use khAne ke liye miTTI ke sakore meM bhAjI milA thor3A-sA bhAta detI hai aura krodhavaza use sadA sA~kala se bA~dhe rakhatI hai| Age kI kahAnI zvetAmbara graMthoM ke anusAra hI hai| prabhu mahAvIra kA abhigraha pUrNa karAne ke kAraNa usakI hathakar3iyA~ svayaM TUTa jAtI haiM, naye keza A jAte haiN| hathakar3iyA~ AbhUSaNoM kA rUpa bana jAtI haiN| zIla ke prabhAva se miTTI kA bartana svarNamaya bana jAtA hai| bhAta cAvaloM kA rUpa le letA hai| isa taraha donoM paramparAoM meM candanA dvArA prabhu mahAvIra ke abhigraha kA pAraNA rakhane kA varNana zraddhA se kiyA gayA hai| donoM paramparAe~ unheM bhagavAna mahAvIra kI prathama sAdhvI mAnatI haiN|| zvetAmbara paramparA ke anusAra vaha rAjA zatAnIka kI rAnI mRgAvatI ke yahA~ A jAtI hai| devoM dvArA prabhu mahAvIra ke kevalajJAna kI sUcanA pAkara vaha bhI pAvApurI ke samavasaraNa meM dIkSita hotI hai| prabhu mahAvIra ne isa prakAra sAdhvI ke mAdhyama se samasta strI-jAti kA uddhAra kiyaa| usa samaya ke kisI bhI mahApuruSa ne strI-svatantratA ke prati itanI AvAja nahIM utthaaii| brAhmaNa logoM ne to strI ko veda va saMskAroM se makta rkhaa| yahA~ taka ki bauddha dharma meM bhI bhagavAna buddha ne striyoM ko apane saMgha meM sthAna apane ziSya AnaMda ke anurodha para diyaa| sAmAjika aura dhArmika kSetra meM dAsoM, striyoM aura aspRzya mAne jAne vAle mAnavoM ko prabhu mahAvIra ne gale lgaayaa| sArI mAnava jAti kI samAnatA kA udAharaNa prastuta kiyaa| ___ kauzAmbI se vihAra karake prabhu mahAvIra sumaMgala, succhettA pAlaka prabhRti kSetroM ko pAvana karate hue campAnagarI pdhaare|81 varSAvAsa kA samaya A cakA thaa| prabhu mahAvIra ne yaha varSAvAsa svAtidatta brAhmaNa kI yajJazAlA meM kiyaa| yahA~ prabhu mahAvIra ne cAturmAsika tapa kiyaa| isa tapa ke prabhAva se pUrNabhadra aura maNibhadra yakSa prabhu mahAvIra ke bhakta bana gye| vaha prabhu mahAvIra kI sevA meM rahane lge| svAtidatta brAhmaNa para bhI yakSoM dvArA pUjita bhagavAna mahAvIra ke tapa kA acchA prabhAva pdd'aa| usake mana meM zraddhA utpanna huii| vaha vicAra karane lagA-'devArya avazya hI koI viziSTa jJAnI haiN|82 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 93 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha prabhu mahAvIra ke pAsa aayaa| Akara usane prabhu mahAvIra ke samakSa apane mana meM varSoM se utpanna praznoM kA samAdhAna kiyA / svAtidatta ke prazna va prabhu kA samAdhAna svAtidatta jahA~ kriyAkANDI brAhmaNa thA, vahA~ viziSTa jJAnI bhI thaa| vaha apanI paramparA se cipakA nahIM thA / vaha guNagrAhI thaa| usane jo prazna kiye, ve usakI viziSTa buddhi ke paricAyaka haiN| hamAre vicAra meM prazna karanA bahuta kaThina kArya hai, kyoMki jise kucha jJAna hogA vahI prazna kregaa| ajJAnI kyA prazna karegA ? svAtidatta ke prazna aura prabhu mahAvIra ke uttara kA vivaraNa hama nimna paMktiyoM meM de rahe haiM svAtidatta - "he bhikSu ! AtmA kyA hai ?" prabhu mahAvIra - "jo zabda 'maiM' kA vAcyArtha hai vahI AtmA hai arthAt jo zakti 'maiM' kA ahasAsa karAtI hai vahI AtmA hai / " svAtidatta ne punaH prazna kiyA- "AtmA kA svarUpa va lakSaNa kyA hai ?" prabhu mahAvIra - " AtmA atyaMta sUkSma hai| rUpa, rasa, gaMdha, sparza se rahita hai| cetanA guNa hI isakA lakSaNa hai|" svAtidatta - " sUkSma kyA hai ?" prabhu mahAvIra "jo indriyoM dvArA na jAnA jaaye|" - svAtidatta jijJAsu thaa| usane kahA- "kyA AtmA ko zabda, rasa, gaMdha aura vAyu ke sadRza sUkSma mAnA jA sakatA hai ?" prabhu mahAvIra ne spaSTIkaraNa karate hue samajhAyA- "svAtidatta ! aisA nahIM hai jaisA tUne mAna rakhA hai| ye sabhI padArtha to indriyoM dvArA grahaNa kiye jA sakate haiM / zrotra ke dvArA zabda, netra ke dvArA rUpa, ghrANa ke dvArA gaMdha aura zabda, sparza ke dvArA vAyu grAhya hai / jo indriya dvArA grahaNa nahIM ho, vahI sUkSma kahalAtA hai|" svAtidatta ne punaH pUchA-" kyA jJAna ko hama AtmA kaha sakate haiM ? " prabhu mahAvIra Arya! jJAna AtmA kA asAdhAraNa guNa hai, para mAtra jJAna AtmA nhiiN| jJAna kA AdhAra AtmajJAnI hai| yAni jJAna bhI AtmA meM ThaharatA hai|" svAtidatta- "bhagavan ! pradezana kyA hai ?" prabhu mahAvIra - "he devAnupriya ! pradezana kA artha upadeza hotA hai| vaha upadeza dharma sambandhI bhI ho sakatA hai aura adharma ke sambandha meM bhii| isalie dhArmika upadeza bhI pradezana hai aura adharma ke sambandha meM kiyA gayA upadeza bhI pradezana hai|" svAtidatta- "prabhu ! pratyAkhyAna Apa kise mAnate haiM ?" prabhu mahAvIra he Arya ! pratyAkhyAna kA artha niSedha hai, rokanA hai| yaha do prakAra kA hai (1) mUlaguNa pratyAkhyAna, tathA (2) uttaraguNa pratyAkhyAna / AtmA ke dayA, anukaMpA, zraddhA, bhakti va satya Adi mUlaguNa haiN| inakI rakSA mUlaguNoM kI rakSA hai| hiMsA, asatya aura corI Adi pApa ke parityAga ko mUlaguNa pratyAkhyAna kahate haiM / inhIM mUlaguNoM ke sahAyaka, sadAcAra ke viruddha AcaraNa ke tyAga kA nAma uttaraguNa pratyAkhyAna hai|" svAtidatta prabhu mahAvIra se apane praznoM ke samAdhAna pAkara bahuta prasanna huaa| 83 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 94 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gvAle kA upasarga varSAvAsa samApta hote hI prabhu jaMbhiyagrAma se mer3hiyAgrAma pdhaare| mer3hiyAgrAma se chammANi pdhaare| grAma ke bAhara dhyAnamudrA meM dhyAnastha hue|84 ___ sAyaMkAla kA samaya thaa| eka gvAlA usI sthAna para baila liye ghUma rahA thaa| usane dekhA jaMgala meM yaha bhikSu khar3A hai, yaha mere bailoM kA dhyAna rkhegaa| isa kAraNa usane baila prabhu ke samIpa chor3a diye| use koI gharelU kArya thaa| usakI pUrti ke liye vaha sArA dina nagara meM ghUmatA rhaa| baila svAmI ko na pAkara Age jaMgala meM cale gye| ve ghAsa khAte-khAte jaMgala meM aura Age nikala gye| vahA~ jhAr3iyoM ke jhuNDa the| baila usake pIche jAkara baiTha gye|85 nagara se thakA-mA~dA gvAlA aayaa| usane dekhA ki usake baila nahIM haiN| usane bailoM ke bAre meM prabhu se pUchA-"he devArya ! kyA Apane mere baila dekhe haiM ?" prabhu mahAvIra mauna samAdhi meM lIna, Atma-sAdhanA meM vicaraNa kara rahe the| isI kAraNa vaha cupa rhe| prabhu mahAvIra ko dekhakara gvAlA gusse se lAla-pIlA ho gyaa| usane kahA-"eka to corI, dUsarI sInA jorii| mere baila bhI guma kara diye aura bolatA bhI nhiiN| Thaharo, maiM tumheM tumhArI karanI kI abhI sajA detA huuN|" yaha gvAlA aura koI nahIM thaa| yaha vahI zayyA-pAlaka kA jIva thA, jisake kAnoM meM saMgIta baMda na karane ke kAraNa tripRSTa vAsudeva ke bhavana meM mahAvIra ke jIva ne kAnoM meM pighalA sIsA DAlA thaa| usI samaya tripRSTa vAsudeva jIva ke rUpa meM jo bhayaMkara karmabaMdha huA thA usako bhogane kA samaya A gayA thaa| janma-janmAtaroM ke bAda vahI jIva gvAle kA rUpa dhAraNa karake AyA thaa| yaha bAta prabhu mahAvIra se chipI nahIM thii| gvAle ne pUrvabhava kA badalA lete hue prabhu mahAvIra ke kAnoM meM tIkSNa kIleM gAr3ha diiN| yaha bhayaMkara upasarga prabhu mahAvIra ne shaa| aisA udAharaNa saMsAra ke itihAsa meM kahIM nahIM miltaa| prabhu mahAvIra ko ina kIloM se bhayaMkara zArIrika vedanA huii| prabhu ne isa vedanA ko prasannatA se shaa| unake mana meM gvAle ke prati kSaNa mAtra bhI krodha na aayaa| vaha ciMtana kara rahe the ki tripRSTa vAsudeva ke mana meM maiMne jo zayyA-pAlaka ke kAna meM sIsA DAlA thA, use kitanI pIr3A huI hogii| ye pIr3A to usase kahIM kama hai| karmaphala to bhoganA hai| karma kSINa karane ke lie to maiMne rAjya, parivAra chor3A hai| phira merA kiyA mujhe bhoganA hai| mere karma kA phala koI dUsarA kaise bhoga sakatA hai ? ___ manuSya akele karma karatA hai, akele hI bhogatA hai| akele hI janma-maraNa kI paramparA bA~dhatA hai, akele hI isa paramparA se mukta hotA hai| kIleM nikAlanA prabhu mahAvIra vahA~ se calakara madhyama pAvA pdhaare| bhikSA ke liye vaha ghUma rahe the| unake kAnoM meM kIleM ThukI huI thiiN| asAdhAraNa vedanA meM bhI prabhu mahAvIra ghUma rahe the| prabhu mahAvIra kA yaha aMtima upasarga thaa| unakA pahalA upasarga bhI gvAle ne kiyA thaa| aMtima bhI gvAle ne kiyA thaa| - isa nagara meM siddhArtha nAmaka eka vaNik rahatA thaa| jaba prabhu mahAvIra bhikSArtha ghUma rahe the, to usa vaNik ke pAsa vaNik kA mitra eka vaidya kharaka baiThA thaa| donoM bAteM kara rahe the| sAmane prabhu mahAvIra ko Ate dekhaa| donoM utthe| uThakara prabhu ko AdarapUrvaka vaMdana kiyaa| ___ usI samaya kharaka vaidya apane mitra siddhArtha se bolA-"isa bhikSu kA zarIra vaise sundara lakSaNoM se paripUrNa hai, para lagatA hai ki yaha sazalya hai| koI duHkha jarUra hai|" sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra - 95 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhArtha ne apane mitra se pUchA - "prabhu ko kyA kaSTa hai ? kyA zalya hai ? dekhakara batAo ?" vaidya ne prabhu mahAvIra ke pavitra zarIra kA nirIkSaNa kiyaa| use roga samajha A gyaa| usane kahA - "kisI duSTa prANI isa tapasvI ke kAnoM meM kIleM Thoka dI haiM / " ne siddhArtha ko kIloM kI bAta sunakara bahuta duHkha huA / usane apane mitra kharaka vaidya se kahA- ' "devAnupriya ! isa bhikSu ke kAnoM meM se kIleM jaldI nikaalo| hameM bahuta puNya milegaa| aisA taruNa tapasvI kahA~ milatA hai ? yaha to sAkSAt bhagavAna kA rUpa hai? hamAre ghara apanI tapa kI pUrti hetu padhAre haiN| inakI sevA karane se hamAre janma-janmAMtara ke kaSTa samApta ho jAyeMge / " siddhArtha kI vANI zraddhAmaya thI / vaha isa guru kI pIr3A ko dUra karane ke lie kucha bhI kara gujarane ko taiyAra thA / vaha zraddhA va bhakti se bharA huA thA / vaidya kharaka va siddhArtha to kIleM nikAlane ko taiyAra hue| prabhu mahAvIra ne unheM svIkRti na dI / vaha sacamuca mahAvIra the| koI mahAvIra hI itane saMkaTa jhela sakatA hai| vaha usa dina binA bhikSA grahaNa kiye jaMgala kI ora cala diye| kharaka vaidya va siddhArtha bhI apanI dhuna ke pakke the / bhakta hote hI aise haiM / kaccA vyakti kyA bhakti karegA ? bhakti ke liye zraddhA kI AvazyakatA hai ? jo vyakti mAtra tarka rakhatA hai vaha prabhu kA pyAra nahIM pA sakatA / dono jaMgala meM gye| prabhu mahAvIra vahA~ dhyAnastha the| una donoM ke pAsa auSadhi va jarUrata ke upakaraNa the / ve udyAna meM phuNce| prabhu mahAvIra ko dekhA / unheM zarIra kI sudha hI kahA~ thI ? vaha to Atma-sAdhanA meM lIna the| unhoMne prabhu mahAvIra ke kAnoM se kIleM nikAla diiN| donoM kAnoM se khUna ke phuAre chUTa pdd'e| itane bar3e upasarga meM bhI prabhu mahAvIra ne kaThora sAdhanA jArI rakhI thI / kahA jAtA hai ki isa atIva bhayaMkara vedanA se bhagavAna mahAvIra ke mu~ha se eka bhayaMkara cIkha niklii| isa cIkha se aMdAja lagAyA jA sakatA hai ki yaha pIr3A kitanI bhayaMkara thI / jo prabhu mahAvIra 12 varSa pIr3Ae~, avahelanAe~, yAtanAe~ sahakara bhI nahIM Dole / taba unhoMne koI duHkha anubhava nahIM kiyaa| unakI isa cIkha se sArA devaloka kA~pa utthaa| vaidya ne zIghra hI saMrohaNa auSadhi se rudhira ko banda kara diyaa| ghAva para davAI lgaaii| phira prabhu mahAvIra ko zraddhApUrvaka namana kara kSamA yAcanA kara ghara ko A gaye / 86 dhanya haiM aise bhakta aura unakA bhagavAna / bhakta bhagavAna ke pIche hI calatA hai| yaha ghaTanA isa paramparA ko darzAtI hai ki bhakta apane bhagavAna kA anukaraNa karatA hai| bhagavAna mahAvIra kI videha sAdhanA prathama aMga AcArAMgasUtra meM prabhu mahAvIra kI sAdhanA kA anupama DhaMga se varNana kiyA gayA hai jisake kucha aMza hama pAThakoM ke jJAna ke lie prastuta kara rahe haiM zItakAla kI ThaMDa aura garmI kI Aga kI lU, varSA kI tUphAnI havAyeM unako kabhI vicalita na kara skiiN| dIkSA ke samaya prabhu mahAvIra ke zarIra para gozIrSa candana kA lepa kiyA gayA thaa| sugandhita vilepana aura ubaTana kiye gaye the| usa vilepana kI sugandha kaI mAsa unake zarIra para banI rhii| prabhu mahAvIra ke lie yaha sugandha hI kaSTa kA kAraNa bnii| prabhu mahAvIra jaba jaMgala meM khar3e hokara dhyAna karate the, to unakI deha se mIThI saurabha havA ke sAtha phailakara vAtAvaraNa ko sugandhita banA detI thI / isa madhura saurabha se khiMce bha~vare prabhu mahAvIra ke zarIra para Akara lipaTane lagate jaise phUloM se lipaTa rahe hoM / 96 Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citra naM. 13 vRkSa ke nIce dhyAnastha khar3e bhagavAna ke cAroM tarapha agni kI lapaTeM dekhakara gauzAlaka bhAga khar3A huaa| kalaMbukA meM bhagavAna ko tathA gauzAlaka ko cora samajhakara rassoM se bA~dha diyaa| pIr3A dene para bhI prabhu mauna rhe| gauzAlaka hAtha jor3akara gir3agir3Ane lgaa| asaliyata patA hone para megha ne prabhu se kSamA maaNgii| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citra naM.14 TASHdreshan lAr3ha bhUmi meM anArya logoM dvArA prabhu ko aneka prakAra ke upadrava Jain Educationa international For Personal and Puvate Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citra naM. 15 TARSHOTAM prabhu ko dhyAnastha dekhakara kaTapUtanA nAmaka vyantarI ne jaTAoM meM ThaNDA pAnI bharakara usakI teja bauchAreM prabhu ke zarIra para DAlane lgii| kUviya sanniveza meM guptacara samajhakara prabhu ko kArAgAra meM banda kara diyaa| taba vijayA va pragalbhA parivrAjikA ne se prabhu kA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citra naM. 16 FRESH AN SN gauzAlaka ne vaizyAyana tapasvI ko bAra-bAra cir3hAyA to usane kruddha hokara usa para tejolezyA chor3a dii| gauzAlaka "prabhu ! bacAo, bacAo !" kahatA huA bhAgA, usane prabhu kI caraNa-zaraNa le lii| tapasvI ne "prabhu jAna liyA" kahakara kSamA maaNgii| L Jain Educationa International Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra se rasa khIMcane ke bAda vaha unheM tIkhe DaMka maarte| mA~sa noca lete| khUna piite| isa pIr3A ko bhagavAna mahAvIra ne samatA se sahana kiyaa| sAdhanAkAla kA kucha samaya prabhu mahAvIra ne karma-nirjarA hetu lAr3ha deza (baMgAla kSetra) kI ora prasthAna kiyaa| yahI pradeza anArya mAnA jAtA thaa| sAdhu jIvanacaryA ke anusAra yahA~ ghUmanA atyanta duSkara thaa| usa prAMta ke do bhAga the-eka vajra bhami tathA dvitIya zabhra bhuumi| yaha donoM bhAga uttara rADha va dakSiNa rADha ke nAma se prasiddha the| ina donoM ke madhya meM ajaya nadI bahatI thii| prabhu mahAvIra ne isa kSetra meM vihAra kiyaa| vahA~ ke upasarga itane bhayaMkara the ki prabhu mahAvIra ke hI pramukha gaNadhara sudharmA ne svayaM apane mukha se unakA vivaraNa isa prakAra kiyA hai__prabhu mahAvIra ko rahane ke lie anukUla AvAsa nahIM milaa| rUkhA-sUkhA bhojana bhI kaThinatA se upalabdha huaa| kutte unako dUra se dekhakara hI kATane ke lie jhpttte|87 vahA~ para aise vyakti virale the jo kATate, nauMcate hue kuttoM ko httaate| vahA~ adhikAMza vyakti duSTa buddhi ke the| ve haTAne ke sthAna para una kuttoM ko chuchakArakara prabhu mahAvIra ko kATane kI preraNA dete| prabhu mahAvIra kisI ke prati mana meM kSobha na laate| tana ke prati unameM kisI prakAra kA mamatA bhAva nahIM thaa| vaha to ina upasargoM ke vikAsa meM sahAyaka samajhakara inheM saharSa sahate the|88 jaise lar3AI meM hAthI zatru ke tIkhe vAra kI tanika paravAha nahIM krte| ve hAthI to Age bar3hate rahate haiN| usI prakAra prabhu mahAvIra upasargoM-parISahoM kI paravAha kiye binA Age bar3hate rhe| vahA~ (anAryoM) kSetroM meM Thaharane ke lie dUra-dUra taka gA~va upalabdha nahIM hote the| aisI sthiti meM vaha bhayaMkara araNya meM Thaharate the|89 jaba ve kisI gA~va meM jAte, to gA~va ke nikaTa pahu~cate hI gA~va ke loga bAhara nikalakara unheM mArane-pITane lagate aura gA~va chor3ane ko khte|90 ve anArya loga prabhu mahAvIra para daNDa, muSTi, bhAlA, patthara va DheloM se prahAra karate aura phira prasanna hokara ciddh'aate|91 vahA~ krUra manuSyoM ne prabhu mahAvIra ke sundara zarIra ko noMca ddaalaa| una para vividha prakAra ke prahAra kiye| bhayaMkara parISaha unake lie upasthita kiye| una para dhUla pheM kii|92 ve anArya loga bhagavAna mahAvIra ko Upara uchAla-uchAlakara geMda kI taraha paTakate the| Asana se dhakela dete, taba bhI prabhu mahAvIra aisI sthiti meM videha rahate the| vaha icchA va AkAMkSA se rahita saMyama-sAdhanA meM sthira hokara kaSToM ko zAMti se sahana karate ?93 jisa prakAra kavaca pahane hue zUravIra kA zarIra yuddha meM akSata rahatA hai vaise hI acala bhagavAna mahAvIra ne atyaMta kaThora kaSToM ko sahate hue bhI apanI saMyama-sAdhanA ko akSata rkhaa|94 __ vaha samabhAvapUrvaka sabhI upasargoM ko anArya pradezoM meM sahana karate rhe| punaH Arya pradezoM meM kadama bar3hA rahe the ki pUrNa kalaza sImA prAMta para do taskara mile| ve anArya pradeza meM corI karake A rahe the, unhoMne prabhu mahAvIra ko azubha samajhakara kaSTa diyaa| ina parISahoM aura upasargoM ko zAMta bhAva se sahana karane meM samartha, bhikSu-pratimAoM kA pAlana karane vAle, dhImAna, zoka aura harSa meM samabhAva, saba guNoM meM AgAra, atulabalI hone ke kAraNa devatAoM ne unheM mahAvIra nAma diyaa|95 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhu mahAvIra kA jaise rAjya, parivAra chUTa cukA thA isI taraha pahalA nAma bhI chUTa cukA thaa| aba to vaha zramaNa the| mahAvIra the| nigraMtha the| bauddha kathAnakoM meM prabhu mahAvIra ko nigraMtha jJAtAputra kahA gayA hai| AcArya haribhadra ne likhA hai- "jo zuddha-vikrAnta hotA hai vaha vIra kahalAtA hai| kaSAyAdi mahAn antaraMga zatruoM ko jItane se yaha vikrAnta-mahAvIra hotA hai|" zaraNadAtA : prabhu mahAvIra ___ tapasyAkAla meM hamane jIrNa seTha kA jahA~ varNana kiyA hai| vahIM camarendra dvArA zaraNa grahaNa karane kA varNana karanA bhI jarUrI hai| jaba prabhu mahAvIra suMsumArapura padhAre, usa samaya zakrendra se bhayabhIta huA, camarendra prabhu mahAvIra kI zaraNa meM AyA thA isakA varNana to hama sAdhanA kAla meM kara Aye haiN| aba vaha kyoM AyA thA isakA spaSTIkaraNa bhI karanA Avazyaka hai "asurarAja camarendra pUrvabhava meM 'pUraNa' nAma kA eka bAla (haThayogI) tapasvI thaa| vaha do-do vratoM kA tapa karatA thaa| pAraNe ke dina kATha ke pAtra meM bhikSA mA~gatA thaa| isa pAtra ke cAra bhAga the| pahale bhAga kI bhikSA vaha pathikoM ko pradAna krtaa| dUsarI taha kI bhikSA pakSiyoM ke Age ddaaltaa| tIsarI taha kI bhikSA jala ke jIvoM (machalI Adi) ko khilaataa| caturtha taha meM grahaNa kI bhikSA svayaM grahaNa krtaa| usane 12 varSa taka isI prakAra sAdhanA kii| aMta samaya meM eka mAsa ke nirAhAra anazana ke bAda camaracaMcA rAjadhAnI kA indra bnaa| indra banate hI usane avadhijJAna ke mAdhyama se apane Upara baiThe saudharmAvataMsaka vimAna meM zakra nAmaka siMhAsana para zakrendra ko divya bhoga bhogate dekhaa| usase yaha sukha sahA na gyaa| para usameM zakrendra se lar3ane kI zakti nahIM thii| asurarAja apanI rAjadhAnI chor3a prabhu mahAvIra kI zaraNa meM aayaa| tapa kA yaha bArahavA~ varSa thaa| vahA~ usane vizAla vikurvaNA kii| vaha devarAja indra, zakrendra ko DarAne lgaa| idhara zakrendra ne bhI kopa karake apanA vajrAyudha usakI tarapha pheNkaa| Aga kI cinagArI ugalate hue vajra ko dekha bhayabhIta huaa| isa bhayaMkara zastra se camarendra jisa mArga se AyA usI mArga se punaH lauTa gyaa| zakrendra ne avadhijJAna se dekhA to patA calA ki yaha zramaNa bhagavAna mahAvIra kI zaraNa lekara AyA hai aura punaH vahIM bhAgA jA rahA hai| kahIM prabhu mahAvIra ko yaha vajra kaSTa na de, usane zIghra hI isa zastra ko rokaa| udhara camarendra ne sUkSma rUpa bnaayaa| vaha prabhu mahAvIra ke caraNoM meM chipa gyaa| zakrendra ne prabhu mahAvIra ke karIba Ate vajra ko sNbhaalaa| camarendra ko bhagavAna mahAvIra kI zaraNa meM AyA jAnakara use kSamA kara diyaa| yaha ghaTanA jaina itihAsa meM eka acambhA hai ki asurarAja kabhI saudharma sabhA meM nahIM jaate| para anaMta kAla ke pazcAt yaha Azcarya ghaTita huaa| susumArapura se prabhu mahAvIra bhogapura, nandigrAma hote hue mer3hiyAgrAma pdhaare| yahIM gvAle kA upasarga huA thaa| prabhu mahAvIra ke sAdhanA kAla kA varNana to deva bhI karane meM asamartha haiM phira hamAre meM yaha zakti kahA~ ki isakA zraddhApUrvaka varNana kiyA jaaye| pUrva AcAryoM ne jaisA kathana kiyA hai, usI ko AdhAra mAnakara hamane 12 varSoM kA varNana kiyA hai| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only For Personal Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra kI sAdhanA kA lekhA-jokhA prabhu mahAvIra ne 12 varSa 13 pakSa kI lambI avadhi meM se kevala 349 dina AhAra kiyaa| zeSa dina nirjala aura nirAhAra rhe| sakSipta meM bhagavAna mahAvIra kA tapa kA byaurA isa prakAra hai tapakAla 6 mAsa 5 dina kama 6 mAsa cAturmAsika tIna mAsa sArdha dvimAsika - do mahIne sArdha-mAsika Jain Educationa International (1) kAMsya pAtra kI taraha nirlepa / (2) zaMkha kI taraha niraMjana rAga rahita / (3) jIva kI taraha apratihata gati / (4) AkAza kI taraha Alambana rahita / (5) vAyu kI taraha apratibaddha / (6) zarada Rtu ke svaccha jala kI taraha nirmala / (7) kamala - patra kI taraha bhoga se nirlepa | (8) kUrma (kachue) kI taraha jitendriya ginatI 1 tapa 9 9 2 mAsika pAkSika upavAsa aSTama bhakta 12 SaSTama bhakta 229 isake atirikta dazama bhakta Adi kI tapasyA kA vivaraNa AcArAMgasUtra meM milatA hai| kula milAkara prabhu mahAvIra ne sAdhaka jIvana ke 4,515 dinoM meM 349 dina bhojana grahaNa kiyaa| 4, 166 dina nirjala tapasyA dvArA karma ko khapAyA / 2 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 6 jisakA prabhu mahAvIra ke guNoM kA varNana kalpasUtra meM svayaM AcArya bhadrabAhu ne vibhinna upamAoM dvArA kiyA hai, varNana isa prakAra hai 2 12 72 16 For Personal and Private Use Only 99 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9) gaiMDe ke zrRMga kI taraha ekAkI / (10) pakSI kI taraha apratibaddha vihArI / (11) bhAraNDa pakSI kI taraha apramatta / (12) zreSTha hAthI kI taraha zUravIra / (13) vRSabha ke samAna parAkramI / (14) siMha kI taraha durddharSa / (15) sumeru kI taraha parISahoM ko sahane meM akaMpa | (16) sAgara kI taraha gambhIra | (17) candramA kI taraha saumya / (18) sUrya kI taraha dedIpyamAna / (19) svarNa kI taraha kAntimAna / (20) pRthvI kI taraha sahanazIla / (21) Aga kI taraha jAjvalyamAna, tejasvI / | ye guNa unakI mahAnatA ko siddha karate haiM / Akhira iMtajAra kI ghar3iyA~ samApta ho rahI thIM / unake jIvana kA lakSya sAmane dikhAI de rahA thaa| 12 varSa tapa karane kA uddezya pUrA hone ko thaa| tIrthaMkaroM ke jIvana kA cauthA maMgalamaya kevalajJAna kalyANaka A gayA thaa| aba vaha sAdhaka se bhagavAna ke rUpa meM prastuta hone vAle the| samasta jagat ke jIvoM ke kalyANArtha vaha dharma upadeza dene vAle the jisakI mAnava jAti ko jarUrata thI / udghRta sandarbha sthala 1. Avazyaka cUrNi, pR. 268 2. Avazyaka hAribhadrIyA vRtti, pR. 187 / 1 3. Avazyaka malayagiri vRtti, pR. 216 4. caupanna mahApuruSa cariyaM pR. 263-274 5. (ka) mahAvIra cariya nemicanda, gAthA 57-67 aura 36 37 (kha) mahAvIra cariyaM guNabhadra pR. 142-144 6. triSaSTizalAkA puruSa caritra, pR. 10/3/2-15 7. kalpasUtra subodhikA 8. Avazyaka cUrNi pR. 266 9. mahAvIra cariyaM pR. 145 10. triSaSTizalAkA puruSa caritra 10/3/3 100 Jain Educationa International 11. mahAvIra cariyaM pR. 145 12. (ka) mahAvIra cariyaM guNa 143-144 (kha) tripaTizalAkA puruSa caritra 10 / 3 / 2 13. (ka) Avazyaka cUrNi, pR. 268 (kha) mahAvIra cariyaM nemicanda, pR. 63-64 - (ga) mahAvIra carivaM guNabhava, pR. 144 (gha) trizilAkA puruSa caritra 10 / 3 / 2 (Ga) Avazyaka hAribhadrIyA vRtti, pR. 12 (ca) Avazyaka malayagiri vRtti, pR. 107 14. (ka) mahAvIra cariyaM 5/144 (kha) triSaSTizalAkA puruSa caritra 10 / 3 / 9 15. mahAvIra cariyaM 5/152 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. (ka) Avazyaka malayagiri vRtti 267 (kha) Avazyaka haribhadrIyA vRtti 122 (ga) triSaSTizalAkA puruSa caritra 10/3/14 17. (ka) Avazyaka cUrNi, pR. 269 / (kha) Avazyaka malayagiri vRtti, pR. 167 (ga) mahAvIra cariyaM, pR. 4/144 18. (ka) Avazyaka malayagiri vRtti, pR. 267 (kha) hAribhadrIyA vRtti, pR. 288 19. (ka) Avazyaka malayagiri vRtti, 267 (kha) triSaSTizalAkA puruSa caritra 10/3/25 20. (ka) mahAvIra cariyaM 5/145 (kha) malayagiri, pR. 267 (ga) triSaSTizalAkA puruSa caritra 10/3/28 21. (ka) Avazyaka malayagiri vRtti, pR. 267 (kha) triSaSTizalAkA puruSa caritra 10/3/29-31 (ga) mahAvIra cariyaM guNacanda 5/45 22. mahAvIra cahiyaM (nemicanda) 442 23. (ka) samavAyAMga (kha) Avazyaka niyukti 344 (ga) vizeSAvazyaka bhAgya 1893 (gha) malayagiri vRtti 264 24. uttarapurANa 74/3/4/321 25. Avazyaka malayagiri vRtti 244 26. (ka) Avazyaka malayagiri vRtti,268 (kha) AvazyakacUrNi 271 (ga) mahAvIra cariyaM guNacanda 5/17 (gha) triSaSTizalAkA puruSa caritra 10/3/30 27. AvazyakacUrNi 269 28. (ka) AvazyakacUrNi 271 (kha) triSaSTizalAkA puruSa caritra 77-81, pR. 148 29. (ka) malayagiri vRtti pR. 288 (kha) triSaSTizalAkA puruSa caritra 10/5/35 30. (ka) Avazyaka malayagiri vRtti 2070/1 (kha) mahAvIra cariyaM 5/155 (ga) triSaSTizalAkA puruSa caritra 10/3/1420 31. (ka) Avazyaka malayagiri vRtti 275 (kha) Avazyaka malayagiri vRtti 220 (ga) mahAvIra cariyaM 5/155 (gha) bhagavatIsUtra 16/6/556 32. (ka) Avazyaka malayagiri vRtti 274 (kha) mahAvIra cariyaM 5/155 (ga) triSaSTizalAkA puruSa caritra 10/5/28 33. (ka) Avazyaka malayagiri vRtti 270 (kha) AvazyakacUrNi 275 (ga) Avazyaka hAribhadrIya 194 (gha) mahAvIra cariyaM 5/156 34. tubbhe annathavi pujA, ahe kahiM jaasi| -malayagiri vRtti 35. (ka) AvazyakacUrNi 274, (kha) malayagiri vRtti 273 evaM Avazyaka haribhadrIyA vRtti 195 (ga) mahAvIra cariyaM nemicanda 1993 (gha) mahAvIra cariyaM guNabhadra 5/185 (Ga) caupanna mahApuriSa cariyaM 10/5/125 36. (ka) AvazyakacUrNi 28 (kha) Avazyaka malayagiri vRtti 275 (ga) Avazyaka hAribhadrIyA vRtti 147 (gha) mahAvIra cariyaM 5/109 (Ga) nIti. 984 (ca) triSaSTizalAkA puruSa caritra 2/245-251 37. (ka) AvazyakacUrNi 275 (kha) mahAvIra cariyaM (nemicanda) 984 (ga) triSaSTizalAkA puruSa caritra 70/3/60 38. (ka) AvazyakacUrNi 275 (kha) mahAvIra cariyaM (nemicanda) 989 (ga) mahAvIra cariyaM guNabhadra (gha) triSaSTizalAkA puruSa caritra 10/3/236 (Ga) Avazyakaniyukti 340 (ca) vizeSAvazyaka bhASya 1902 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 101 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39. mahAvIra cariyaM guNabhadra 175 40. (ka) AvazyakacUrNi 278 (kha) malayagiri vRtti 273, (ga) mahAvIra cariyaM 176 41. (ka) Avazyakaniyukti 351 (kha) vizeSAvazyakabhASya 1903 (ga) AvazyakacUrNi 279 (gha) triSaSTizalAkA puruSa caritra 10/3/281-285 42. (ka) AvazyakacUrNi 279-280 (kha) vizeSA. 1903 (ga) AvazyakacUrNi 279-280 43. (ka) Avazyakaniyukti 358 (kha) vizeSAvazyakabhASya 1904-1906 (ga) AvazyakacUrNi, pR. 280-281 (gha) Avazyaka malayagiri vRtti 274 (Ga) mahAvIra cariyaM guNabhadra 178 (ca) nizIthabhASya 4218, pR. 366 tRtIya 44. (ka) Avazyakaniyukti 355 (kha) vizeSAvazyakabhASya 1907 (ga) Avazyaka malayagiri vRtti 275 (gha) mahAvIra cariyaM 181 (Ga) bhadragaNi 282 (ca) triSaSTizalAkA puruSa caritra 10/3/348-351 45. (ka) AvazyakacUrNi 282 (kha) mahAvIra cariyaM nemicandra 103 46. (ka) Avazyakaniyukti 355, (kha) vizeSAvazyakabhASya 1907 (ga) AvazyakacUrNi 282 (gha) Avazyaka malayagiri vRtti 2731 (Ga) mahAvIra cariyaM (nemicandra), pR. 1036 (ca) mahAvIra cariyaM 6/183 (cha) triSaSTizalAkA puruSa caritra 10/3/372 47. (ka) AvazyakacUrNi 282 (kha) Avazyaka malayagiri vRtti 276, (ga) vizeSAvazyakabhASya 1909 48. (ka) AvazyakacUrNi 283 (kha) Avazyakaniyukti 357 (ga) AvazyakabhASya 1909 (gha) Avazyaka malayagiri 276 (Ga) mahAvIra cariyaM nemicandra 1056-1059 49. (ka) Avazyakaniyukti 358 (kha) vizeSAvazyakabhASya 1910 (ga) Avazyaka malayagiri vRtti 277 (gha) mahAvIra cariyaM guNabhadra 6/188 50. (ka) Avazyakaniyukti 359 (kha) vizeSAvazyakabhASya 1991 (ga) Avazyaka malayagiri vRtti pR. 277 (gha) mahAvIra cariyaM 6/187 51. (ka) Avazyaka malayagiri vRtti 278 (kha) mahAvIra cariyaM guNabhadra 6/189 52. (ka) triSaSTizalAkA puruSa caritra 10/3/453-456 ___ (kha) AvazyakacUrNi 285 53. (ka) Avazyakaniyukti 360 (kha) vizeSAvazyakabhASya 1912 (ga) AvazyakacUrNi 287 (gha) Avazyaka malayagiri vRtti 278-279 54. (ka) Avazyakaniyukti 361 (kha) vizeSAvazyakabhASya 1913 55. triSaSTizalAkA puruSa caritra 10/3/506-518 56. (ka) Avazyakaniyukti 365 (kha) vizeSAvazyakabhASya 1915 (ga) Avazyaka malayagiri vR. 281/1 57. (ka) AvazyakacUrNi 289-290 (kha) Avazyaka malayagiri vRtti 281 | 102 102 -- sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ga) hAribhadrIyA 206 (gha) mahAvIra cariyaM 6/195 (ca) triSaTizalAkA puruSa caritra 10 / 3 / 543 - 552 58. (ka) bhagavatI 15/3, 5/75 (kha) Avazyaka malayagiri vRtti 287 (ga) mahAvIra cariyaM 6, pR. 223 (gha) triSaSTizalAkA puruSa caritra 10 / 4 / 129 59. (ka) bhagavatI 15 pR. 375 (kha) Avazyaka malayagiri vRtti 287 (ga) mahAvIra cariyaM 6. pU. 223-224 (gha) tripaTizalAkA puruSa caritra 10/4/134 - 137 triSaSTizalAkA meM ina logoM ko prabhu pArzvanAtha kA ziSya kahA gayA hai| 60. (ka) Avazyakaniyukti 377 (kha) vizeSAvazyakabhASya 1929 (ga) AvazyakacUrNi 299 (gha) mahAvIra cariye 7/224/1 61. (ka) Avazyaka niyukti 377 (kha) vizeSAvazyakabhASya 1929 (ga) AvazyakacUrNi 299 (gha) Avazyaka malayagiri vRtti 287 (Ga) mahAvIra cariyaM 7/224 (ca) triSaTizalAkA puruSa caritra 10 / 4 / 139 - 142 62. (ka) Avazyaka niyukti 379 (kha) Avazyaka malayagiri 1930 (ga) triSaSTizalAkA puruSa caritra 10/4/143-147 (gha) Avazyaka malayagiri vRtti 285 63. (ka) Avazyaka niyukti 378 (kha) vizeSAvazyakabhASya 1930 64. (ka) Avazyaka niryukti 379 (kha) vizeSAvazyakabhASya 1931 65. (ka) sthAnAMga TIkA patra 65-2 (kha) sthAnAMga vRtti prapatra 65 - 2 (ga) sthAnAMga vRtti patra 5-2 Jain Educationa International 66. (ka) mahAvIra cariyaM guNabhadra 77/235 (kha) triSaTizalAkA puruSa caritra 10 / 4 / 149 - 159 67. sthAnAMga vRtti patra 5 - 2 hAribhadrIyA vRtti 215 68. (ka) mahAvIra eka anuzIlana AcArya devendra muni 352 375 (kha) Avazyaka niryukti 385-399 (ga) AvazyakacUrNi 390 (gha) Avazyaka hAribhadrIyA 216-217 (Ga) mahAvIra cariyaM guNabhadra 7 / 228 (ca) mahAvIra cariyaM nemicandra 1105-1014 (cha) Avazyaka malayagiri vRtti 282-289 69. Avazyaka niyukti 390-391 70. (ka) Avazyakaniryukti 92 (kha) vizeSAvazyakabhASya 1944 (ga) AvazyakacUrNi 312 (gha) Avazyaka malayagiri vRtti 291-92 (Ga) Avazyaka hAribhadrIyA vRtti 219 71. (ka) Avazyaka niyukti 393 (kha) vizeSAvazyakabhASya 1945 (ga) AvazyakavRtti 292 (gha) Avazyaka hAribhanIyA vRtti 219 72. (ka) Avazyaka niyukti 393 (kha) vizeSAvazyakabhASya 1945 (ga) AvazyakacUrNi 313 (gha) Avazyaka malayagiri vRtti 292 (Ga) Avazyaka hAribhadrIyA vRtti 219-220 73. (ka) Avazyaka niyukti 394 (kha) vizeSAvazyakabhASya 1946 (ga) AvazyakacUrNi 313 (gha) Avazyaka malayagiri 292 74. (ka) AvazyakacUrNi 214 (kha) Avazyaka malayagiri 292 (ga) Avazyaka hAribhadrIyA vRtti 220 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only 103 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75. (ka) Avazyaka niyukti 355, 96 (kha) AvazyakacUrNi 314 (ga) mahAvIra cariyaM 1/19-12 76. bhagavAna mahAvIra eka anuzIlana, pRSTha 340 77. jIrNa seTha kA prasaMga mahAvIra cariyaM (nemicandra) 1144 va triSaSTipuruSazalAkA puruSa caritra meM upalabdha hai| 78. (ka) Avazyakaniyukti 402 (kha) vizeSAvazyakabhASya 1954 79. (ka) AvazyakacUrNi 316-317 (kha) Avazyaka malayagiri vRtti 294 295 80. (ka) AvazyakacUrNa 317 (kha) AvazyakavRtti 295 (ga) Avazyaka hAribhadrIyA vRtti 223 (gha) mahAvIra cariva 1260 81. (ka) Avazyaka niyukti 404 (kha) vizeSAvazyakabhASya 195 (ga) AvazyakacUrNi 320 (gha) AvazyakavRtti 225 (Ga) Avazyaka malayagiri vRtti 296 (ca) mahAvIra carivaM (guNabhadra) 7/247 82. (ka) Avazyaka niryukti 405 (kha) vizeSAvazyakabhASya 1957 83. (ka) AvazyakacUrNi 320-321 (kha) Avazyaka hAribhadrIyA vRtti 225-226 (ga) Avazyaka malayagiri vRtti 297 104 Jain Educationa International (gha) mahAvAra caricaM (guNabhadra) 7/248 (Ga) tripazilAkA puruSa caritra 10/605- 613 84. (ka) Avazyakaniyukti 407 (kha) AvazyakabhASya 1959 85. (ka) AvazyakacUrNi 221-222 (kha) Avazyaka hAribhadvIyA vRtti 226 (ga) Avazyaka malayagiri vRtti 297 (gha) mahAvIra cariya nemicandra 1335-1340 86. (ka) AvazyakacUrNi 322 (kha) Avazyaka hAribhadrIyA vRtti 326-327 (ga) Avazyaka malayagiri 297-298 (gha) mahAvIra cariya (nemicandra) 1343 - 1351 (Ga) mahAvIra cariyaM (guNabhadra) 7 / 248 - 249 (ca) Avazyaka malayagiri vRtti 298 299 (cha) trizilAkA puruSa caritra 10 / 6 / 627-646 87. AcArAMga 1/9/3/2 88. vahI 1/9/3/5 89. vahI 1/9/3/8 90. vahI 1/9/3/9 91. vahI 51/9/3/10 92. vahI 1/9/3/11 93. vahI 1/9/3/12 94. vahI 1/9/3/13 95. (ka) Avazyaka 2/15-16 (kha) kalpasUtra 12 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citra naM. 17 saMgama ne eka hI rAta meM pratikUla-anukUla bIsa prakAra ke mAraNAntika kaSTa diye| For Personal and Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citra naM.18 camarendra ne prabhu kI zaraNa lekara saudharmendra ko jAkara llkaaraa| saudharmendra ne usa para vajra phaiNkaa| phira jJAna se dekhA ki vaha to prabhu mahAvIra kI zaraNa lekara AyA hai to vajra rokane ke lie daudd'aa| camarendra bhAgakara prabhu ke caraNoM meM Akara chupa gyaa| Jau t ioma International For Personal and Private Use only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citra naM.19 candanA dvAra para baiThI hai| prabhu chaha mAsI abhigraha kI pUrti hetu bhikSA lene usI kI tarapha A rahe haiN| prabhu ko dvAra para padhArA dekhakara harSa vibhora candanA ne ur3ada ke bAkaloM kA dAna diyaa| ghora abhigraha pUrNa huaa| Jain Educationa International For Personal and Private use only . Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citra naM. 20 FARSHSTAN STRIGH apane bailoM kA patA nahIM lagane se gvAle ne prabhu ko hI doSI samajhakara unake kAnoM meM kIleM Thoka diiN| taba siddhArtha va kharaka vaidya ne Akara prabhu ke kAnoM kI kIleM niklvaaiiN| For Personal and Private Use Only Jain Educationa International Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International khaNDa 4 (1) kevalajJAna mahotsava (2) gaNadhara saMvAda (3) tIrtha sthApanA For Personal and Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevalajJAna mahotsava zramaNa mahAvIra kI sAr3he bAraha varSa kI ghora tapasyA aba siddhi ke dvAra para pahu~ca rahI thI / prabhu mahAvIra kI kSamA, sahanazIlatA, saralatA, mRdutA anupama thii| kaSAyahIna thii| unakA tapa kisI kSudra uddezya ke lie nahIM thA kyoMki uddezya se kiyA gayA tapa mokSa kA kAraNa nahIM bntaa| unakA tapa to janma maraNa kI paramparA samApta kara, zAzvata sukha ke lie thaa| unakI sAdhanA AtmA se paramAtmA banane ko thI / manuSya jIvana kI zreSThatA kA yaha zikhara thA / prabhu mahAvIra Atma-sAdhanA meM lIna hote hue jaMbhIya gA~va pdhaare| gA~va ke bAhara RjubAlukA nadI bahatI thI / prabhu mahAvIra ne zyAmAka nAmaka gAthApati ke dhAna ke kheta meM godohikA Asana grahaNa kiyaa| isakA varNana kalpasUtra meM isa prakAra AyA hai anuttara jJAna, asIma darzana, utkRSTa cAritra, nirdoSa Azraya, prazasta vihAra, ananta parAkrama, sahajatama saralatA, vinamratA, anupama laghutA, prazasti, zAnti, anupama aparigraha, carama gupti, zAzvata prasannatA tathA anuttara satya, saMyama, tapa Adi guNoM se AtmA ko paripUrNa karake, samyak AcaraNa karate hue mokSa prApti ke mArga para saphalatApUrvaka Age bar3hate hue bhagavAna ko 12 varSa bIta gaye / terahaveM varSa ke madhya kI garmI kA dUsarA mahInA thaa| cauthA pakSa cala rahA thA / vaizAkha zukla dazamI ke dina jaba chAyA pUrva kI tarapha Dhalane lagI thii| pramANopeta pauruSI A gaI thI / suvrata nAma kA dina thaa| vijaya muhUrtta thA / jaMbhiya gA~va ke bAhara RjubAlukA nadI ke kinAre khaNDahara bana rahe vijayAvarta caitya se na adhika dUra na adhika pAsa, zyAmAka nAmaka gRhastha kRSaka ke kheta meM zAla vRkSa ke nIce bhagavAna mahAvIra godohikA Asana meM tapasyArata va carama ekAgrapUrva dhyAnamagna the / prabhu mahAvIra kA nirjala belA cala rahA thaa| aise meM hastottarA nakSatra kA yoga Ane para zramaNa bhagavAna mahAvIra ko anaMta, sarvotkRSTa, avyAghAta, nirAvaraNa, samagra tathA paripUrNa kevalajJAna va kevaladarzana utpanna huaa| ( kalpasUtra 120-123) zAstrakAra Age kahate haiM taba zramaNa bhagavAna mahAvIra arhat hue, jina hue aura kevalajJAnI sarvajJa - sarvadarzI bana gaye / bhagavAna mahAvIra aba deva, manuja, asurAdi ke sAtha-sAtha saMsAra ke sabhI paryAyoM ko jAnane-dekhane lage / samasta loka meM samasta jIvoM ke Ane, jAne, rahane, girane, uThane, vicAra, manaHsthiti, saMkalpa bhAva, bhogya kRta aura sevita bhAva prakaTa tathA gupta kAryoM aura karmoM ko bhagavAna mahAvIra jAnane - dekhane lage / unake arhat ho jAne se unake lie rahasya- jaisA kucha bhI anajAnA nahIM bcaa| usa samaya sarvalokoM ke mana, vacana, kAyA kI vRttiyoM meM lage sabhI jIvoM meM sabhI bhAvoM ko jAnate-dekhate arhat mahAvIra vicarane lage / bhagavAna mahAvIra ke kevalajJAna se samasta devaloka va manuSyaloka meM khuzI kI lahara daur3a gii| deva paramparA ko nibhAte hue devoM ne prathama samavasaraNa (dharma sabhA) kI racanA RjubAlukA nadI para kii| isameM kevala deva zAmila hue| manuSyoM ke zAmila na hone ke kAraNa tIrtha kI sthApanA na ho sakI / tIrthaMkara kA koI upadeza bekAra nahIM jaataa| hara upadeza meM koI vrata grahaNa karatA hai| para yaha upadeza bekAra gayA kisI ne niyama vrata grahaNa nahIM kiye| yaha bhI tIrthaMkara mahAvIra ke jIvana kA (accherA) acambhA thaa| isa prakAra prabhu mahAvIra aba aMtima tIrthaMkara mahAvIra bana gaye / kevalI avasthA kA sundara citraNa uttara bhArata pravarttaka bhaNDArI zrI padmacanda jI ma. ke ziSya upapravarttaka pUjya zrI amara muni tIrthaMkara caritra ke pRSTha 157 para isa prakAra kiyA hai sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only 107 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanAkAla ke 15 varSa, 5 mAsa, 15 dina bIta cuke the| prabhu mahAvIra vihAra karate hue RjubAlukA nadI ke taTa para eka udyAna meM zAla vRkSa ke nIce dhyAnAvasthita hue| ukaDU Asana meM baitthe| vaisAkha mahIne kI kar3I dhUpa meM bhI prabhu (mahAvIra) zItalatA anubhava karate hue tana, mana, prANoM ko akampa susthira banAkara zukladhyAna meM lIna ho rahe the| unakI ghanaghAti karmoM kI zrRMkhalA AvaraNa haTate hI sahasA kevalajJAna, kevaladarzana kA lokAloka prakAza-bhAskara udita ho gyaa| prabhu mahAvIra aba nizcaya dRSTi se bhagavAna, jina, sarvajJa, sarvadarzI bana gye| kevalajJAna hote hI kucha kSaNoM ke lie svarga-naraka aura tiryak loka meM prakAza-sA phaila gyaa|' prathama dharma-upadeza meM jisa samavasaraNa kI devoM ne racanA kI, usakA zabdArtha kyA hai ? samavasaraNa kA jainadharma meM kyA mahattva hai ? deva isakI racanA kaise karate haiM ? ina bAtoM kI carcA hama Age kreNge| __ eka bAta yahA~ spaSTa karanA jarUrI hai ki samavasaraNa tIrthaMkara kevalI ko hI prApta hotA hai, sAmAnya kevalI ko nhiiN| samavasaraNa meM hI aSTa prAtihArya, 34 atizaya zobhAyamAna hote haiN| yaha devatAoM kA kalpa hai, paramparA hai ki tIrthaMkara kA kevalajJAna mahotsava devagaNa dhUmadhAma se manAte haiN| phira sArI Ayu unake lie samavasaraNa kI racanA karate rahate haiN| __samavasaraNa kI sArI racanA tIrthaMkara kI bAhya zakti ko pradarzita karatI hai| sAmAnya kevalI tIrthaMkara kI maujUdagI meM kisI prakAra kA upadeza bhI nahIM krte| ve to Atma-bhAva meM hI lIna rahate haiN| samavasaraNa kA aisA varNana kisI anya dharma meM dekhane ko nahIM milatA hai| samavasaraNa : racanA va svarUpa samavasaraNa vaha sthala hai jisa sthala para tIrthaMkara prabhu dharma-upadeza dete haiN| dekhA jAe to yaha prAcInakAla kI vyavasthA hai, jisakI jimmedArI manuSyoM para na hokara devoM para hotI hai| samavasaraNa devakRta hai, jahA~ tIrthaMkara virAjate haiN| bhagavAna ke padhArane se pahale devatA usI kI racanA kara dete haiN| tIrthaMkara paramAtmA kI sevA meM 64 indra apane bhinna-bhinna rUpoM meM svayaM rahate haiN| anya devI-devatA apane parivAra sameta dharma-upadeza sunate haiN| samavasaraNa meM lAkhoM manuSya hI nahIM, anagiNata pazu va deva bhI Ate the| ___ lagabhaga eka yojana (12 kilomITara) ke kSetra meM agaNita devI-devatA ke baiThane kI vyavasthA hotI thii| unake vAhana khar3e hone kI vyavasthA bhI hotI thii| tIrthaMkaroM ke darzana, cintana aura anuprekSaNa karane se bhAvanA, pratIti aura samyaktva kI sparzanA nirmala evaM sudRr3ha hotI thii| vItarAgI ke sAnnidhya meM baiThakara unake darzana-pravacana se vibhinna atizaya anubhava hote the| zubha bhAva prakaTa hote the| ApasI vaira-virodha svayameva samApta ho jAtA thaa| ___ bhagavatIsUtra 2/23-5/111 aura aupapAtikasUtra 34 meM samavasaraNa meM Ane kA phala batAyA gayA hai| gaNadhara gautama kahate haiM- "he devAnupriya ! yaha hamAre lie mahAphala kA kAraNa hai tathArUpa arihaMta bhagavaMtoM kA nAma-gotra sunanA bhI mahAphala rUpa hai phira unake sammukha vandanA, namana, paripRcchA (prazna pUchanA), paryupAsanA kA to kahanA hI kyA? tIrthaMkaroM kA eka bhI suvacana kA zravaNa bahuta bar3I bAta hai| unakA vandana, namanAdi isa bhava meM, para-bhava meM, janma-janmAMtara meM hamAre lie hitakara, sukhakara, zAMtiprada, niHzreyaspada mokSaprada hogaa| samavasaraNa tIrthaMkara paramAtmA kI dharma-pariSad hai| samyaka rUpa se eka jagaha jahA~ milanA ho use samavasaraNa kahate haiN|" samavasaraNa racanA-pratirUpa jisa grAma, nagara yA kSetra meM abhUtapUrva samavasaraNa kI racanA devoM dvArA karanI hotI hai, vahA~ ve deva pahale mahARddhika deva abhiyogya devoM ko sUcita karate haiN| taba vaha abhiyogya deva eka yojana parimaMDala bhUmi kI sApha aura samatala kara dete haiN| phira sugandhita jala se varSA karate haiN| phira isa bhUmi ko sugandhita karane ke lie puSpa-vRSTi karate haiN| tatpazcAt vyantara deva cAroM dizAoM meM maNi, kanaka aura ratnoM se jaTita (mukhya dvAra) banAte haiN| una dvAroM para chatra, stambha pUtilakA makara mukha-dhvaja aura svastikAdi cinhoM kI racanA karate haiN| phira surendra jAte haiN| apanI zakti se ratnoM ke tIna zreSTha parakoTe banAte haiM jo maNikAMcana ke kaMgUroM dvArA suzobhita hote haiN| saMvartaka | 108 - sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inameM pahalA parakoTA cA~dI kA hotA hai jo bhavanapati ke indra banAte haiM, madhya vAlA sone kA hotA hai jo jyotiSka devoM ke devendra banAte haiM aura antaraMga kA parakoTA ratnamaya hotA hai jisakI racanA vaimAnika devendra karate haiN| ina tInoM parakoToM para ye deva svarNa-ratna maNiyoM ke kaMgUre banAte haiM tathA sAre ratnoM ke dvAra bhavanapati deva banAte haiN| phira cAroM ora sabhI dizAoM meM agarU, candana Adi kI manorama gandha se banI dhUpa kI dhUpadAnI vyantara deva sthApita karate haiN| itanI racanA karane ke bAda IzAnadeva ratnamaya, Abhyantara prakAra ke madhya deza bhAga meM bhagavAna ke zarIra se 12 guNA U~cA zreSTha azoka vRkSa kI utpatti karate haiN| usase nIce sarvaratnamaya pITha banAte haiN| pITha ke Upara caitya vRkSa phira usake nIce devacchaMdaka kA nirmANa karate haiM / usake Abhyantara pAdapITha sahita sphaTika maNi siMhAsana kA nirmANa karate haiN| usa para kramazaH tIna chatra sthApita karate haiN| siMhAsana ke donoM ora balIndra aura cAmara deva cAmara hAtha meM lekara khar3e rahate haiN| vyantara deva siMhAsana ke Age kucha dUrI para dharmacakra sthApita karate haiM / tIrthaMkara prabhu ke caraNoM meM Ane vAle sabhI utkRSTa harSa bhAva se prerita hokara siMhanAda karate haiM / deva aisA niyama hai ki jisa samavasaraNa meM sabhI devendra Ate haiM vahA~ isa prakAra samavasaraNa kI racanA ukta prakAra se alaga-alaga deva karate haiM para jahA~ viziSTa Rddhipati, indra sAmAnika Ate vahA~ parakoToM Adi kI racanA ve nahIM karate haiN| yadi ve nahIM to bhavanapati Adi dUsare deva samavasaraNa kI racanA karate bhI haiM, nahIM bhI karate haiM / tIrthaMkara ke samavasaraNa meM praveza kI maryAdA isa samavasaraNa meM sUryodaya hote hI prathama pauruSI athavA pichalI pauruSI meM A rahe hoM usa samaya tIrthaMkara pUrva dizA se praveza karate haiN| ve sAre rAste devoM dvArA nirmita kamala para calate haiN| bhagavAna ke Age aura pIche 7 kamala sthApita rahate haiM / tatpazcAt bhagavAna pUrva dvAra se praviSTa hokara caitya vRkSa kI pradakSiNA kara pUrva dizA meM mukha karake baiTha jAte haiN| zeSa tIna dizAoM meM deva apanI zakti se unakI pratimAe~ sthApita karate haiN| logoM ko cAroM ora bhagavAna dikhAI dete haiN| bhagavAna ke pAdamUla (caraNoM ke pAsa) meM jyeSTha gaNadhara praNAma karake baiTha jAte haiN| sabhI gaNadhara dakSiNa-pUrva vidizA meM bhagavAna se na atidUra, na atinikaTa vandana karake baiThate haiN| phira kevalI aura atizaya jJAnI muni pUrva dvAra se tIna bAra pradakSiNA kara gaNadharoM ke pIche baiTha jAte haiM / inake pIche manaHparyavajJAnI, avadhijJAnI, 14 pUrvadhara Adi pUrva dvAra se Ate haiM, prabhu ko vandanA karake atizayadhArI sAdhu ke sAtha baiTha jAte haiN| isake pazcAt sAdhviyA~ pUrva dvAra se praveza karatI haiN| prabhu sameta sabhI ko vandana karatI haiN| ve vaimAnika devoM ke pIche khar3I ho jAtI haiM, baiThatI nahIM haiM / unake pIche vaimAnika deviyA~ pUrva dvAra se Akara bhagavAna sameta sabhI munijanoM ko vandana kara khar3I rahatI haiM / phira bhavanapati deviyA~, vyantara deviyA~ aura jyotiSa deviyA~ dakSiNa dvAra se praviSTa ho dakSiNa-pazcima dizA meM kramazaH khar3I rahatI haiN| ve bhI tIrthaMkara va muniyoM ko vandana karake apane sthAna para khar3I rahatI / phira pazcima dvAra se bhavanapati, jyotiSa aura vyaMtara deva prabhu kI pradakSiNA aura vandanA karate haiM phira anya sAdhu vandanA kara kramazaH eka ke pIche eka baiTha jAte haiN| uttara dvAra se vaimAnika deva, manuSya - puruSa aura striyA~ bhagavAna ko tIna bAra pradakSiNA kara vandanA - namaskAra karate haiN| ve uttara-pUrva dizA meM baiThate haiN| sabhI apane niyata sthAna para baiThate haiN| Age vaimAnika deva baiThate haiM, unake pIche manuSya, phira striyA~ / ina devoM va manuSyoM kI eka maryAdA bhI hai ki agara alpa Rddhi vAlA deva pahale baiThA hai, to maharddhika deva unheM praNAma karate haiN| agara mahARdika deva samavasaraNa meM ho to alpa Rddhi vAlA baiThatA hai| pUrva Adi cAroM dizAoM meM sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only 109 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ soma, yama, varuNa va kubera deva paharA dete haiN| samavasaraNa meM sabhI jIva apane paraspara ke vaira bhUla jAte haiN| kisI prakAra kA bhaya nahIM hotaa| yaha prathama parakoTe kA varNana hai| samavasaraNa kA dUsarA va tIsarA parakoTA samavasaraNa ke dUsare parakoTe meM sabhI prakAra ke pazu-pakSI baiThate haiN| ye sabhI paMcendriya hote haiN| parakoTe ke aMdara-bAhara tiryaMca jIva baiThate haiN| tIsare prakAra ke nicale vibhAga meM deva va manaSyoM ke vAhana khaDe hote haiN| isake bAhara khalI jagaha meM tiryak (pazu), manuSya va deva bhI hote haiN| ve kabhI-kabhI tInoM milakara samavasaraNa meM praveza karate haiM, nikalate haiN| itanI bhIr3a hone para bhI vahA~ zora kA nAmonizAna dikhAI nahIM detaa| kisI bhI prakAra kI maiM-maiM-tU-tU jaise zabda sunAI nahIM dete| samavasaraNa kI jainadharma meM bahuta mahimA hai| jisa muni ne pahale samavasaraNa nahIM dekhA, vaha bAraha yojana calakara samavasaraNa meM AtA hai| samavasaraNa ke prabhAva se 12-12 yojana ke sAdhu samavasaraNa meM prabhu-darzana va upadeza grahaNa karane Ate haiN| agara koI samavasaraNa meM nahIM AtA to usake vyavahAra, samyaka darzana meM cala, mala aura agAr3ha doSa kI saMbhAvanA hone se usakI zuddhi meM cAra upavAsa kA prAyazcita hai| samavasaraNa meM prabha kA rUpa atizaya sandara hotA hai| isake bAre meM zAstrakAra ne eka udAharaNa diyA hai-"agara samasta devaloka ke deva bhI sampUrNa vaikriya zakti se aisA rUpa banAnA cAheM, to vaha prabhu ke aMgUThe kA rUpa bhI nahIM banA skte| zarIra banAnA to dUra kI bAta hai| samavasaraNa meM tIrthaMkara paramAtmA ke nAmakarma udaya se sabhI loga dharmAcaraNa karate haiM, pratibodha pAte haiM, tyAga karate haiM, sAdhu yA zrAvaka dIkSA grahaNa karate haiN| zAstrakAra kahate haiM-"bhagavAna kA utkRSTa rUpa dekhakara sabakA ahaMkAra gala jAtA hai| ina saba kAraNoM se prabhu mahAvIra kA rUpa prazaMsanIya hai|"2 samavasaraNa meM upadeza prArambha karane se pahale prabhu vinayapUrvaka sAdhu, sAdhvI, zrAvaka, zrAvikArUpI tIrtha ko vandana karate haiN| ve ardha-mAgadhI bhASA meM upadeza karate haiM, jisase unakA upadeza pazu taka apanI-apanI bhASA meM samajha lete haiN| bAkI bAteM tIrthaMkara kI vANI meM 35 guNoM meM kahI gaI haiN| tIrthaMkara kA upadeza eka yojana taka dasoM dizAoM meM sahaja sunA jA sakatA hai| samavasaraNa meM 12 prakAra kI pariSad hotI haiN| tIrthakara kA upadeza kabhI khAlI nahIM jaataa| unake upadeza kA prabhAva mana para isa prakAra jama jAtA hai ki unakI vANI ke prabhAva se loga yathA-zakti vrata grahaNa karate haiN| tiryaca va deva ko chor3a sabhI mAnava kucha na kucha upadeza amRta kA phala pAte haiN| tIrthaMkara samavasaraNa meM prathama pahara upadeza dete haiN| phira apanI dharmakathA ko sampanna kara uttara dvAra se prathama parakoTe se nikalakara dvitIya parakoTe ke aMdara pUrva dizA meM sthita devacchandaka meM virAjita hote haiN| dUsare prahara meM gaNadhara dharmakathA karate haiM bhagavAna nhiiN| gaNadhara yA to rAjA Adi dvArA samavasaraNa ko bheMTa kiye siMhAsana para baiThakara kathA karate haiM yA tIrthaMkara siMhAsana ke pAdapITha pr| gaNadhara tIrthaMkaroM ke upadezoM ko dohana karate haiN| zrotAoM dvArA pUche gaye praznoM kA uttara dete haiN| samavasaraNa meM sabhI jIvoM ko sunane ke lie kucha na kucha milatA hai| 1. Avazyakaniyukti malayagiri vRtti 564 2. Avazyakaniyukti 574 | 110 - sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhara saMvAda sabhI AcAryoM ne prAyaH eka-do ko chor3akara prabhu kI prathama dezanA ko asaphala jAnA Azcarya mAnA hai| bhagavAna mahAvIra ne bhI eka kSaNa upadeza diyA thaa| phira ve mauna ho gye| para mahAvIra cariyaM meM AcArya guNacandra isameM mAnava kI upasthiti mAnate haiN| zIlAMkAcArya ne to 11 gaNadharoM kI dIkSA prathama dezanA meM dikhAI hai| AcArya devendra muni jI ma. AgamoM ke AdhAra para isa bAta se sahamata nahIM haiN| prastuta khaNDa meM hama tIrthaMkara kAla kI prathama ghaTanA kA varNana karane jA rahe haiN| gyAraha gaNadhara va unakA saMkSipta paricaya jainadharma meM 11 gaNadharoM kA bahuta mahattva hai| ye mahApuruSa apanI paramparA ke siddhahasta vidvAn va adhyApaka the| una dinoM madhyama pAvA meM eka vizAla yajJa kA Ayojana somila brAhmaNa ke dvArA kiyA gyaa| isameM indrabhUti Adi 11 gaNadhara va unake ziSya zAmila the| yahA~ eka bAta spaSTa karanA jarUrI hai ki gautama eka brAhmaNa-kSatriya gotra hai| indrabhUti unakA nAma hai| isa nAma ke jaina paramparA meM kaI vyakti hue haiN| mahAtmA buddha ko bhI gautama buddha kahate haiN| gautama nAma kA RSi vaidika paramparA meM huA hai| videzI lekhakoM ne isI bhramavaza mahAvIra va buddha ko eka mAna liyA thaa| ___ indrabhUti gautama kA janma sthAna nAlaMdA ke pAsa kA gobaragrAma thaa| unake agnibhUti va vAyubhUti vidvAn bhrAtA the| ina sabhI ke 500-500 vidyArthI ziSya the, jo veda, vedAMga, purANa va itihAsa sIkhate the| ve gurukula meM rahakara apanA adhyApana sampanna karate the| inakI mAtA pRthvI va pitA vasubhUti the| ___ vyakta va sudharmA nAma ke do vaidika vidvAn kollAka sanniveza ke rahane vAle the| vyakta kA gotra bhAradvAja thA aura sudharmA kA agni vaishyaayn| inake bhI 500-500 chAtra the| sudharmA kI mAtA bhaddilA aura pitA dhammila the| vyakta kI mAtA vArANI va pitA dhanamitra the| yajJa meM maNDita va mauryaputra-maurya saniveza se Aye the| maNDita kA vaziSTa gotra thA mauryaputra kA kAzyapa gotr| donoM ke 350-350 ziSyoM kA parivAra thaa| maNDita kI mAtA vijayAdevI aura pitA dhanadeva the| donoM bhAI the| akampita, acalabhrAtA, maitArya, prabhAsa nAma ke cAra vidvAn bhI usa sabhA meM the, jo kramazaH mithilA, kauzala, tuMgiyA (kauzAmbI) va rAjagRha se Aye the| akampita kA gotra gautama va acalabhrAtA kA hArita thaa| maitArya va prabhAsa kA gotra kauNDinya thaa| ina sabhI ke 300-300 chAtra the| akampita kI mAtA jayantI va pitA deva the| acalabhrAtA kI mAtA kA nAma nandA aura pitA vasudeva the| maitArya kI mAtA varuNAdevA va pitA panta the| prabhAsa jI kI mAtA kA nAma atibhadrA va pitA bala the| sabhI gaNadharoM kI Ayu prabhu mahAvIra ke samavasaraNa meM dIkSA grahaNa karane se pahale kramazaH isa prakAra thI-50, 46, 42, 50, 50, 53, 67, 48, 46, 36, 16 varSa thii| jisa samaya prabhu mahAvIra ne kevalajJAna kI prApti kI to unakI Ayu 42 varSa kI thii| maitArya aura prabhAsa ko chor3a sabhI gaNadhara prabhu mahAvIra se Ayu meM bar3e the| sabhI kulIna brAhmaNa parivAroM se sambandhita kriyAkANDI brAhmaNa the| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra __ 111] 111 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama aura pA~caveM gaNadharoM ko chor3a sabhI gaNadhara prabhu mahAvIra ke jIvanakAla meM mokSa padhAra gye| yaha gaNadharoM kA saMkSipta paricaya hai| hama gaNadharoM va prabhu mahAvIra meM huI dharmacarcA kI bAta kareMge kyoMki isI dharmacarcA ke bAda hI dharmatIrtha kI sthApanA huI thii| sabhI gaNadhara adhyApaka to acche the, para guru nahIM bana pAye the| ve par3hA sakate the, para par3hate hue jo unake mana meM zaMkA utpanna ho cukI thI, usake nirAkaraNa ke lie unhoMne koI prayatna nahIM kiyaa| isa zaMkA ko nivAraNa na karane kA kAraNa thA unakA jaatimd| ve samajhate the brAhmaNa ko brahma ne svayaM utpanna kiyA hai| brAhmaNa kabhI galata nahIM ho sktaa| vaha trailokya pUjya hai| veda ko par3hane-par3hAne kA usakA adhikAra hai| hara taraha kI zikSA para usakA adhikAra hai| dharmagranthoM kI vyAkhyA manamAne DhaMga se karane meM vaha svatantra hai| vaha naye grantha apanI suvidhA ke anusAra likhane ke adhikArI hai| kSatriyoM ke vaha pradhAnamaMtrI the| yaha brAhmaNavAda hI thaa| jisane bhArata ke janamAnasa kI AtmA ko ajJAna ke bandhanoM se itanA jakar3a rakhA hai ki Aja taka hama brAhmaNavAda ke virodha meM koI zabda nikAlanA pApa samajhate haiN| prabhu mahAvIra kSatriya the| para unheM koI bhaya nahIM thaa| vaha ajJAnatama miTAne Aye the| unakA krAntikArI jIvana kA pahalA dina aisA saubhAgyazAlI thA ki saMsAra ke kisI mahApuruSa ko aisA saubhAgya nahIM milaa| prabhu mahAvIra kI lar3AI brAhmaNa ke virodha meM nahIM thii| unakA saMgharSa brAhmaNavAda ke virodha meM thaa| brAhmaNavAda kI Ar3a meM kSatriya ko chor3a sabhI varNa nyUna raha gaye the| vaizya bhI jJAna prApta nahIM kara sakatA thaa| kRSaka, majadUra, dalita, zUdra, strI jAti kI koI pukAra sunane vAlA nahIM thaa| dharma ke nAma para hiMsA kA bolabAlA thaa| ___ vaha dina bhI AyA, jaba eka nahIM 4,440 brAhmaNoM ne eka dina hI prabhu mahAvIra ke caraNoM meM svayaM ko samarpaNa kara diyaa| yaha krAntikArI upadeza kA prabhAva thaa| ___yaha krAnti kyoM aura kaise ghaTI? isake bAre meM hama zAstroM ke AdhAra para carcA kreNge| yahA~ itanA nivedana karanA cAhate haiM ki inhIM gaNadharoM meM prathama indrabhUti gautama prabhu mahAvIra ke dharmatIrtha ke pramukha sAdhu khlaaye| parantu Aja pA~caveM gaNadhara sudharmA svAmI kI vAcanA hI upalabdha hai| Aja zvetAmbara jaina sAhitya meM gaNadhara sudharmA kA mahattvapUrNa sthAna hai| unhIM kI kRpA se prabhu mahAvIra kA upadeza surakSita raha skaa| unhoMne jo prabhu se sunA, vaha apane ziSya antima kevalI jambU svAmI ko sunaayaa| sabhI gaNadharoM ke mana meM svAdhyAya karate hue kucha zaMkAoM ne janma le liyA thaa| prabhu mahAvIra ne ina zaMkAoM kA inhIM kI mAnyatAnusAra nirAkaraNa kiyaa| ve zaMkAyeM kyA thI isakA vivaraNa isa prakAra hai-- (1) prathama gaNadhara indrabhUti gautama kI AtmA ke bAre meM zaMkA thii| (2) dUsare gaNadhara agnibhUti ko karma-siddhAnta ke prati zaMkA thii| (3) tIsare gaNadhara vAyubhUti ko AtmA va zarIra ke bAre meM zaMkA thii| (4) caturtha gaNadhara vyakta ke mana meM pA~ca bhUta Adi tattvoM ke prati zaMkA thii| (5) pA~caveM gaNadhara sadharmA svAmI ke mana meM ihaloka va paraloka ke prati zaMkA thii| (6) chaThe gaNadhara maNDika ke mana meM baMdha aura mokSa ke bAre meM zaMkA thii| (7) sAtaveM gaNadhara mauryaputra ke mana meM devoM ke astittva ke bAre meM saMdeha thaa| (8) AThaveM gaNadhara akampita ke mana meM naraka ke bAre meM saMdeha thaa| (9) nauveM gaNadhara acalabhrAtA ke mana meM puNya va pApa tattvoM ke bAre meM saMdeha thaa| 112 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only For Personal and Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) dasaveM gaNadhara maitArya ke mana meM paraloka ke bAre meM saMdeha ghara kara cukA thaa| (11) gyArahaveM gaNadhara prabhAsa ke mana meM mokSa ke bAre meM saMdeha thaa| ye sabhI prazna aise haiM jo Astika va nAstika jagat meM bheda-rekhA khIMcate haiN| ina brAhmaNa vidvAnoM ko prabhu mahAvIra ne anupama DhaMga se prabhAvita kiyA thaa| yaha prabhAva ahiMsA kA thA, jora-jabardastI kA nahIM thaa| prabhu mahAvIra kA pAvApurI padhAranA aura indrabhUti kA samAdhAna prabhu mahAvIra sarvajJa, sarvadarzI bana cuke the| unhoMne apane jJAna ke bala se jAnA ki pAvApurI meM eka vizAla yajJa kA Ayojana ho rahA hai jisameM hajAroM kriyAkANDI brAhmaNa sammilita ho rahe haiN| mujhe tIrthaMkara gotra ke udaya ke kAraNa jagat ke jIvoM ke kalyANArtha tIrtha kI sthApanA karanI hai| mere pAvApurI jAne se jana-sAdhAraNa ko abhUtapUrva lAbha hogaa| isa bhAva se prabhu mahAvIra ne madhyama pAvApurI kI ora vihAra kiyaa| vahA~ dhanavAna brAhmaNa somilAcArya kA yajJa cala rahA thaa| samavasaraNa kI racanA ke kAraNa AkAza meM deva-deviyoM kA Agamana ho rahA thaa| indrabhUti gautama isa yajJa kA mukhya purohita thaa| isameM vaha va anya brAhmaNa apane ziSya-parivAra sahita sammilita hue the| ___ AkAza se ur3ane vAle deva-deviyA~ yajJa sthala ke Upara se ur3akara jAne lge| deva Agamana se indrabhUti prasanna hokara jhUma utthaa| vaha kahane lagA-"dekho, mere maMtroM kA AhvAna ! devatA taka mere isa yajJa meM vimAnoM meM baiTha dharatI para A rahe haiN|" para zIghra hI deva yajJa-sthala ke Upara se Age nikala gye| indrabhUti gautama kA ahaMkAra samApta ho gyaa| usane socA'jarUra koI gaDabaDa hai. koI (indra jAliyA) yajJa meM vighna DAla rahA hai| usake indrajAla meM deva bhI A gaye haiM, jo yajJa sthala ko choDa dasarI jagaha jA rahe haiN| majhe jalda hI usa indrajAliye kA patA lagAnA cAhie aura janatA ko satarva karanA caahie| maiM abhI usake pAsa jAkara janatA ke sAmane usakI pola khola duuNgaa|' indrabhUti isa samaya prabhu mahAvIra se 8 varSa bar3e the| bar3e sarala, bhadra prakRti ke brAhmaNa the| unhoMne vastu-sthiti kA patA lagAyA to patA calA ki rAjakumAra vardhamAna apane ko sarvajJa, sarvadarzI mAnatA hai| devatA usake pravacana-sthala kI ora jA rahe haiN| vardhamAna ke bAre meM indrabhUti gautama ne samasta sUcanAe~ somila brAhmaNa se prApta kI thiiN| vaha yajJa sthala ko chor3a apane 500 ziSyoM ke sAtha prabhu mahAvIra ke samavasaraNa meM aaye| jaba rAste meM A rahe the, to vaha soca rahe the-'vaha aisA kauna hai jisane devatAoM ko bhrama meM DAla diyA hai| aise meM yajJa thor3A cala sakatA hai? jina-jina devatAoM kA AhvAna hama maMtroM se yajJa meM karate haiM, unheM bali dete haiM, anna dete haiM ve anyatra ghuumeN|' phira socA- 'calo ! aba jAtA huuN| dekhatA hU~, vaha kaise logoM ko veda va yajJa se dUra karatA hai ? usakA yaha kadama to samasta brAhmaNa jAti ke niyamoM ke viruddha hai| saMsAra meM pahale to koI veda aura brAhmaNa se virodha karane vAlA paidA nahIM huaa| maiM use usake kiye kI sajA duuNgaa| ___ punaH gautama indrabhUti socane lage-'maiM usake pAsa jA rahA huuN| usase carcA to hogI hii| para agara maiM carcA meM hAra gayA to usakA ziSya bana jaauuNgaa| agara maiM jIta gayA, to use apanA ziSya banA luuNgaa| usake sarvajJatA kI parIkSA to karanI hogii| "dhanya hai gautama indrabhUti ke bhAva, jo yaha socate haiM ki maiM hArA to unakA ziSya bana jaauuNgaa|" bhagavAna ke sammukha jIta-hAra kA prazna nahIM hotA hai| ziSya kI hAra meM hI usakI jIta hai| gautama gore raMga ke AkarSaka vyaktitva ke dhanI the| gautama svAmI ke kadama samavasaraNa kI ora bddh'e| samavasaraNa ke atizaya ko dekhate hI prabhu mahAvIra ke prati sAre saMzaya dUra ho gaye, bace the mAtra prshn| ___ sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 113 | 113 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only For Personal and Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha carcA veda, brAhmaNa, yajJa, aspRzyatA kA anta karane vAlI thI / prabhu mahAvIra ko ziSya parivAra kI prApti hone vAlI thii| jainadharma meM gaNadhara gautama indrabhUti kA apanA sthAna hai, unheM mahAvIra ke bAda dvitIya maMgala mAnA jAtA hai| labdhiyoM va Rddhi-siddhi kA bhaNDAra mAnA jAtA hai, unake prazna karane kA DhaMga kRSNa-arjuna, buddha-Ananda- jaisA hai| unakI vidvattA hara zAstra meM unake dvArA prabhu mahAvIra se kiye gae praznoM se jhalakatI hai| saMsAra meM prazna karanA bhI sahaja nahIM hai| prazna vahI kara sakatA hai jise svayaM kAphI kucha patA hai| prApta jJAna para zraddhA hai, para saMzaya ke kAraNa jJAna prApta nahIM ho rahA, vahI vyakti apane guru se saMzaya kA samAdhAna vinayavAna hokara karatA hai / jo prazna kA uttara pAkara saMtuSTa ho jAye to vaha jJAnI hai, agara zraddhA Ane para thor3A-sA bhI mithyAtva kA udaya ho jAye to vaha jIvanabhara saMzayavAna rhegaa| saMzayavAna kA patana nizcita hai / isalie prazna karanA burA nahIM hai / para prazna karane kA DhaMga gaNadhara gautama jaisA honA caahie| tattva ke prati prazna karanA dharma para samyaktva ko dRr3ha karatA hai / indrabhUti gautama ne samavasaraNa meM praveza kiyA to prabhu mahAvIra ne Ate hI prazna kiyA - " gautama ! A gaye ?" apanA nAma prabhu mahAvIra ke mukha para sunakara gautama ko Azcarya nahIM huaa| vaha socane lage - 'indrabhUti gautama ke nAma se to hara koI paricita hai / isa indrajAliyA ne merA nAma pahale se suna rakhA hai| mujhe apanA jJAna dikhAne ke lie isane mujhe mere nAma se pukArA hai| veda ke jJAtA indrabhUti ko hara koI jAnatA hai| phira Ajakala maiM pAvApurI meM pramukha purohita kI bhUmikA nibhA rahA hU~ / pramukha hone ke kAraNa bacce-bacce kI jIbha para merA nAma hai|' indrabhUti kA ahaMkAra bar3hatA hI jA rahA thaa| isa ahaMkAra ke kAraNa usakA jJAna samApta ho rahA thA / prabhu mahAvIra ne punaH kahA- " gautama ! apane mana vedoM ke prati zaMkA lie tuma mere pAsa Aye ho| tumheM AtmA ke astittva ke prati zaMkA hai kyoMki tuma mAnate ho ki agara AtmA kA astittva hai| vaha chAyAdi padArthoM kI taraha pratyakSa kyoM nahIM? vaha to AkAzakusuma kI bhA~ti sarvathA apratyakSa hai / isalie ise svIkAra nahIM kiyA jA sakatA / " 3 indrabhUti gautama - "hA~ Arya! mere mana meM isa viSaya ke bAre meM hamezA zaMkA banI rahatI hai| kyoMki" vijJAnaghana aivaitebhyo bhUtebhyaH samutthAya nAndevAtu vinazyati na pretya saMjJAsti / " 14 yaha veda vAkya bhI isa bAta kA samarthana karate haiM ki bhUta samudAya meM cetana padArtha utpanna hotA hai aura usI meM lIna ho jAtA hai| paraloka kI koI saMjJA nahIM / bhUta samudAya se hI vijJAnamaya AtmA kI utpatti kA artha to yahI hai ki bhUta samudAya ke atirikta puruSa (AtmA) kA astittva nahIM / " prabhu mahAvIra - " he gautama! dUsarI ora tumheM yaha bhI patA hai ki veda se puruSa kA astittva siddha hotA hai|" indrabhUti - "he Arya ! maiMne yaha zruti vAkya par3hA hai- " sa vai ayamAtmA jJAnamayaH / 15 isameM AtmA kA astittva siddha hai| donoM kI paraspara bAtoM meM virodhAbhAsa jhalakane ke kAraNa mere mana meM zaMkA banI huI hai| kyoMki 'vijJAnaghana' ityAdi zruta vAkya ko pramANa mAnakara bhUta zakti ko hI AtmA mAnA jAye yA AtmA kA svatantra astittva mAnA jaaye|" prabhu mahAvIra - "vijJAnaghana Adi kA jaisA artha Apa lagA rahe ho vaisA yaha artha nahIM hai / tumhAre artha se paraspara virodha jhalakatA hai / para vijJAnaghana - isa zruti vAkya kA artha aura hI hai| tuma vijJAnaghana kA artha pRthvI Adi bhUta samudAya se utpanna 'cetanA piNDa' aisA karate ho para vijJAnaghana kA yaha artha nahIM hai| vijJAnaghana kA tAtparya jJAna paryAya se hai| AtmA meM pratikSaNa navIna jJAna-paryAya kA AvirbhAva tathA bhUtakAlika jJAna -paryAyoM kA tirobhAva hotA rahatA hai| jaise eka puruSa ghara ko dekhatA hai, usakA cintana karatA hai, to usa samaya usakI AtmA meM ghara-viSayaka jJAnopayoga hotA hai jise hama ghara 114 Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayaka jJAna-paryAya kahate haiN| jaba vahI puruSa ghara ke pazcAt paTAdi anya padArthoM ko dekhegA taba use paTAdi kA jJAna hogA aura pUrvakAlIna jJAna tirohita ho jaayegaa| anyAnya padArtha-viSayaka jJAna ke paryAya hI vijJAnaghana (vividha paryAya kA piNDa) hai, jo bhUtoM se utpanna hote haiN| yahA~ bhUta zabda kA artha pRthvI Adi paMcabhUta nahIM hai| yahA~ isakA artha prameya hai arthAt pRthvI, jala, agni, vAyu aura AkAza hI nahIM parantu samasta jar3a-cetana ko jJeya (jAnane yogya) padArtha hai| saba jJeya padArtha AtmA meM apane svarUpa meM bhAsamAna hote dikhAI dete haiN| ghaTa-ghaTa rUpa meM bhAsatA (anubhava) hai, paTa-paTa rUpa meM bhAsatA hai| ye bhinna-bhinna pratibhAsa hI jJAna-paryAya hai| jJAna aura jJAnI (AtmA) ye kathaMcit abheda hone ke kAraNa bhUtoM se arthAt bhinna-bhinna jJeyoM se vijJAnaghana arthAta jJAna-paryAya kA utpanna honA aura uttarakAla meM unakA tirohita ___ 'na pretya saMjJAsti' kA artha-'paraloka kI saMjJA nahIM hai|' aisA artha karanA galata hai| vAstava meM isakA artha hai 'pUrva paryAya kA upayoga nahIM hai| jaba puruSa meM naye-naye jJAna-paryAya utpanna hote haiM to pUrvakAlika upayoga tirohita ho jAne se usakI smRti para sphuTita nahIM hote| isI artha ko lakSya rakhakara na pretya saMjJAsti kahA gayA hai|" indrabhUti ne jyoM hI isa veda sUkti ke artha ke vAstavika artha ko sunA, unakA ajJAna-aMdhakAra miTa gyaa| donoM hAtha jor3akara prabhu mahAvIra se kahA- "prabhu ! Apa mujhe nirgrantha pravrajyA diijiye| maiM ApakI vANI sunane ko tarasa rahA huuN|" __ prabhu mahAvIra ne gaNadhara gautama va 500 vidyArthI ziSyoM ko jIva, ajIva Adi tattvoM kA upadeza diyaa| gautama indrabhUti to prabhu mahAvIra ke prati samarpita ho cuke the| unhoMne samarpaNa kA vaha mApadaNDa sthApita kiyA, jisakA udAharaNa anyathA durlabha hai| indrabhUti ne punaH prabhu mahAvIra se yAcanA kI-"prabhu ! Apa mujhe apanA ziSya banAne kI anukampA kreN|" indrabhUti ke sAtha hI unake 500 vidyArthI bhI muni bana gye| indrabhUti kI prabhu mahAvIra kA ziSya banane kI carcA jaMgala kI Aga kI taraha samasta pAvApurI meM phaila gii| galI, bAjAra, caurAhe para yaha jana-carcA bana gii| somila brAhmaNa kI yajJazAlA ke sabhI brAhmaNa ghabarA gye| sabane eka sabhA bulAI, jisameM taya huA ki jisa taraha bhI ho sake usa taraha indrabhUti gautama va unake vidyArthI ko varddhamAna ke indrajAla se nikAlA jAye kyoMki yaha dharma-rakSA kA prazna thaa| __usI sthala para anuSThAna meM indrabhUti ke do bhAI baiThe the| pahale agnibhUti kA joza ubAla khAne lagA ki eka brAhmaNa kaise eka kSatriya ko guru mAna sakatA hai ? yaha to veda paramparA ke viruddha hai| apane bhAI ko nikAlane ke lie vaha svayaM prabhu mahAvIra ke samavasaraNa meM gye| vaha apane bhAI ko mukta karAne apane ziSyoM ke sAtha cle| para agnibhUti nahIM jAnate the ki vaha apane bhAI ko mukta karAne nahIM jA rahA, vaha to svayaM prabhu mahAvIra ke pAsa samarpita hone jA rahA hai| agnibhUti ke samAdhAna va pravrajyA ___ agnibhUti samavasaraNa meM phuNce| dUra se aSTa prAtihArya dekhe| una prAtihAryoM ko dekhate hI unakI prabhu mahAvIra ke prati azraddhA zraddhA meM badala gii| joza ThaNDA par3a cukA thaa| vaha socane lage--'yaha to sarvajJa, sarvadarzI vyakti hai| isI kAraNa merA bhAI apane ziSyoM ke sAtha inakA ziSya bana gayA hai|' phira agnibhUti ne socA-'agara yaha sacamuca sarvajJa hai to yaha mere mana kI bAta ko prakaTa kara degaa| agara aisA huA to maiM inheM sarvajJa mAna luuNgaa|' sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 115 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agnibhUti prabhu mahAvIra ke dvAra para A phuNce| prabhu mahAvIra ne unheM dekhate hI prazna kiyA"devAnupriya ! tumhAre mana meM karma ke astittva ke bAre meM zaMkA hai ?" prabhu mahAvIra kI sarvajJatA kA pramANa unheM mila cukA thaa| aba punaH prazna karane kA savAla hI paidA nahIM ho rahA thaa| agnibhUti ne svIkAra karate hue kahA- "hA~ mahArAja ! karma ke astittva ke viSaya meM merI zaMkA hai| kyoMki karma pratyakSa rUpa se siddha nahIM hotaa| isalie yaha AkAza kusuma kI bhA~ti abhAva rUpa hai|" kyoMki "puruSa evedaM " / " yaha zruti puruSAdvaita kA pratipAdana kara rahI hai| jaba dRzya-adRzya, bAhya-Abhyantara, bhUta evaM bhaviSya saba kucha puruSa hI hai to puruSa ke atirikta koI padArtha nahIM hai| yuktivAda bhI karma ke astittva ko siddha nahIM kara sktaa| karmavAdI kahatA hai-"jIva pahale karma karatA hai, phira usakA phala bhogatA hai| para tarka kI kasauTI para yaha siddhAnta nahIM Tika sktaa|' 'jIva' nitya, arUpI aura cetana mAnA jAtA hai| aura karma anitya, rUpI aura jdd'| ina paraspara virodhAbhAsa meM jIva aura karma kA sambandha kaise mAnA jAye, sAdi yA anAdi? jIva aura karma kA sambandha 'sAdi' mAnane kA artha hogA ki yaha (AtmA) pahale karmarahita thA aura amuka kAla meM karma kA saMyoga bAda meM huaa| yaha mAnyatA karma-siddhAnta ke viparIta hai| karma-siddhAnta ke anusAra jIva kI mana, vacana, kAyA kI pravRttiyA~ karmabandha kA kAraNa haiN| yaha karma saMyoga kA kAraNa hai| mana, vacana, kAya ye svayaM karmaphala haiN| kyoMki pUrvakRta karma se hI mana Adi tattvoM kI prApti jIva ko hotI hai| isa dazA meM 'abaddha' jIva kisI bhI prakAra se baddha nahIM ho sakatA kyoMki usake pAsa baMdhana kA kAraNa nahIM hai| yadi binA kAraNa hI karmabandha mAna liyA jAye to karma-mukta siddha AtmAoM ko bhI punaH karmabaddha mAnane meM koI Apatti nahIM hogii| ___ isa prakAra karmavAdiyoM kA mokSa nAmamAtra raha jaayegaa| vastutaH koI bhI AtmA 'mukta' nahIM tthhregaa| ataH abaddha jIva kA bandha mAnanA doSayuktipUrNa hai| jIva aura karma kA anAdi sambandha bhI siddha nahIM ho pAtA, kyoMki jIva karma sambandha anAdi hogA to Atma-nitya bhI hogaa| aura nitya padArtha kA kabhI nAza na hone se vaha kabhI karma-mukta nahIM hogaa| jaba jIva kI karma se mukti nahIM to vaha isalie prayatna kyoM karegA? prabhu mahAvIra-"agnibhUti ! tumane jo zaMkA prastuta kI hai usase lagatA hai ki tUne 'veda vAkya' ke vAstavika artha ko nahIM smjhaa| 'puruSaM khalvedaM' yaha zruti vAkya 'puruSAdvaita' kA sAdhaka nahIM, parantu yaha eka stuti vAkya hai|" agnibhUti-"isa zruti vAkya ko 'stuti vAkya' kyoM mAnA jAe? 'puruSAdvaita sAdhaka' kyoM na mAnA jAye ?' prabhu mahAvIra-"puruSa advaitavAda dRSTi apalApa aura adRzya kalA doSoM se dUSita hai|'' agnibhUti-"ApakA kathana kaise satya hai ?" prabhu mahAvIra-"puruSAdvaita ke svIkAra meM pRthvI, pAnI, agni, vAyu Adi pratyakSa dRzya padArthoM kA apalApa hotA hai| sat-asat meM vilakSaNa "anirvacanIya" nAmaka eka adRSTa padArtha kI kalpanA karanI par3atI hai|" agnibhUti-'Arya ! isa siddhAMta meM kalpanA kI koI bAta nahIM, kyoMki puruSAdvaitavAdI isa dRzya jagat ko puruSa se abhinna mAnate haiN| jar3a-cetana kA bheda to kalpanA mAtra hai| vastutaH jo kucha dRzyAdRzya aura carAcara padArtha haiM saba puruSa rUpa haiN|" 116 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra-- "puruSa dRzya hai yA adRzya ?' agnibhUti-"puruSa rUpa, rasa, gaMdha aura sparzahIna adRzya hai| yaha indriyoM dvArA dekhA nahIM jA sktaa|'' kahA bhI hai-"sarvasyA'sva vaastH|" prabhu mahAvIra-"ve padArtha kauna se haiM, jo indriyoM dvArA dekhe-sune jA sakate haiM, sUMghe jA sakate haiM, cakhe jA sakate haiM, sparza kiye jA sakate haiN|" agnibhUti- "yaha saba nAmarUpAtmaka jagat hai|" prabhu mahAvIra-"kyA yaha puruSa se bhinna hai yA abhinna ?' agnibhUti- "yaha saba puruSa se abhinna hai|" prabhu mahAvIra-"abhI tUne kahA thA ki puruSa adRzya hai, indriyAtIta hai| isa 'puruSAbhinna' nAma rUpAtmaka jagat ko indriyoM se dekhA jA rahA hai ?'' agnibhUti-"isa jagat kI bhI utpatti mAyA se hotI hai| mAyA tathA usakA kArya nAma rUpa sat nahIM hai kyoMki kAlAMtara meM usakA nAza ho jAtA hai|" prabhu mahAvIra-"to kyA yaha dRzya jagat asat hai ?" agnibhUti-"nahIM ! jaise yaha sat nahIM vaise asat bhI nhiiN| kyoMki jJAna kAla meM yaha satarUpa bhAsita hotA hai|'' prabhu mahAvIra-"sat bhI nahIM, asat bhI nahIM taba ise kyA kaheMge?'' agnibhUti- "satasat se vilakSaNa isa mAyA ko hama anirvacanIya kahate haiN|" prabhu mahAvIra-"ataH tumheM puruSa ke atirikta 'mAyA' nAmaka vilakSaNa tattva ko mAnanA pdd'aa| taba kahA~ rahA, tumhArA puruSAdvaitavAda ? priya ! jarA soco, yaha dRzya padArtha puruSa se abhinna kaise ho sakatA hai? yaha dRzya jagat yadi 'puruSa' hI ho to 'puruSa' kI hI taraha indriyAtIta honA caahiye| tuma pratyakSa dekhate ho ki yaha indriyagocara hai| pratyakSa darzana ko tuma bhrAnti nAma nahIM de skte|' agnibhUti- "bhaMte ! ise bhrAnti mAnane meM kyA Apatti hai ?'' prabhu mahAvIra-"bhrAnti jJAna uttarakAla meM bhrAMta siddha hotA hai| jise tuma bhrAMta kahate ho vaha kabhI bhrAMta siddha nahIM hotaa| yaha nirbAdha jJAna hai, bhrAnti nhiiN|' agnibhUti-"yaha mAyA puruSa kI hI zakti hai aura puruSa vivarta meM nAma rUpAtmaka jagat banakara bhAsamAna hotA hai| vastutaH mAyA puruSa se bhinna nhiiN|' prabhu mahAvIra-"yadi mAyA puruSa kI zakti hI hai to yaha bhI puruSa ke jJAnAdi guNoM kI taraha arUpI honI caahiye| parantu yaha to dRzya hai ataH siddha hotA hai ki mAyA puruSa kI zakti nahIM, yaha svatantra padArtha hai|' ___ puruSavivarta mAnane se bhI puruSAdvaita kI siddhi nahIM ho sakatI kyoMki puruSavivarta kA artha hai-"puruSa ke mUla svarUpa kI vikRti|" parantu puruSa meM vikRti mAnane se use sakarmaka hI mAnanA par3egA, akarmaka nhiiN| jisa prakAra khAlisa pAnI meM khamIra nahIM utpanna hotA, usI taraha akarma jIva meM vivarta nahIM ho sktaa| puruSavAdI jisa padArtha ko mAyA athavA ajJAna kA nAma dete haiM vaha vastutaH AtmA ke atirikta jar3a padArtha hai| puruSavAdI ise sat yA asat na kahakara anirvacanIya kahate haiM jisase siddha hotA hai ki yaha puruSa se bhinna padArtha hai| isalie to vaha ise puruSa kI taraha sat nahIM maante| asat na mAnane kA artha kevala yaha hI hai ki yaha mAyA AkAzadravya kI taraha kalpanIya vastu nahIM hai| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra -117 | 117 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agnibhUti - "bhaMte ! ThIka hai / dRzya jagat ko 'puruSamAtra' mAnane se pratyakSa ke anubhava kA nirvAha nahIM ho sakatA / parantu, jar3a tathA rUpa karma dravya cetanA tathA arUpI AtmA ke sAtha kaise saMbaMdha ho sakatA hai aura acchA-burA asara kaise DAla sakatA hai ?" prabhu mahAvIra - "jisa prakAra arUpI AkAza ke sAtha rUpI dravyoM kA samparka hotA hai usI taraha arUpI AtmA kA rUpI karmoM ke sAtha saMbaMdha hotA hai| jaise madirA burA asara DAlatI hai, brAhmI auSadhi shubh| usI taraha arUpI cetana AtmArUpI jar3a cetana para bhalA-burA asara DAlate haiM / " saMsAra meM hama jo vibhinnatAe~ dekhate haiM / sukha - duHkha dekhate haiM usake pIche koI na koI kAraNa avazya hai| tuma karma ko pratyakSa nahIM dekha sakate kintu anumAna se siddha kara sakate ho / sukha-duHkha rUpa karmaphala ko tuma pratyakSa dekha rahe ho| usase usake kAraNa rUpa karma kA anumAna bhI kiyA jA sakatA hai| sukha-duHkha kA koI avazya kAraNa honA caahiye| cU~ki vaha kArya hai, jisa prakAra aMkura rUpa kArya kA hetu bIja hai usI prakAra sukha-duHkha rUpa kArya kA jo hetu hai vaha karma hai / 6 dRSTa kAraNa meM jo vyabhicAra dikhAI detA hai ataH adRSTa kAraNa mAnanA jarUrI hai kyoMki sukha-duHkha ke dRSTa kAraNoM ke samAna rUpa se rahane para unake kArya meM jo tAratamya dikhAI detA hai vaha niSkAraNa nahIM ho sktaa| isakA jo kAraNa hai vahI karma hai / 7 hama jo bhI dAna Adi kriyA karate haiM usakA koI phala avazya honA cAhie, kyoMki vaha sacetana vyakti kRta kriyA hai jisa prakAra khetI, dAna Adi kriyA kA jo phala hai vahI karma hai| agnibhUti, kyA tuma nahIM jAnate ki mana kI zAMti bhI eka prakAra kI kriyA hI hai| isalie sacetana ko anya kriyAoM ke samAna hI usakA bhI mAnanA karmaphala hai| isase sukha-duHkha Age calakara punaH hamAre anubhava meM Ate haiN| sthUla zarIra bhUta hai para usakA AtmA se saMbaMdha pratyakSa dekhate haiN| isI taraha eka bhava se dUsare bhava meM jAte hue jIva kA kArmaNa zarIra se saMbaMdha honA hI cAhiye, nahIM to navIna sthUla zarIra grahaNa kadApi saMbhava nahIM hai / " agnibhUti ne kahA- "yadi IzvarAdi ko jagat vaicitrya kA kAraNa mAna leM to karma kI AvazyakatA nahIM hai ?" prabhu mahAvIra ne isakA samAdhAna karate hue kahA - "karma kI saMjJA mAnakara mAtra zuddha jIva ko hI deha Adi kI vicitratA kA karttA mAnA jAe yA Izvara Adi ko isakA karttA nirmAtA mAnA jAye to hamArI pUrvakathita sabhI mAnyatAe~ asaMgata siddha hoMgI, kyoMki zuddha jIva yA Izvara Adi ko karma sAdhana kI apekSA nahIM hai / vaha zarIrAdi kA Arambha hI nahIM kara sktaa| cU~ki usake pAsa Avazyaka upakaraNoM kA abhAva hai| jisa prakAra kumhAra binA DaMDe ke cAka nahIM ghumA sakatA, na hI bartana kA nirmANa kara sakatA hai usI prakAra Izvara karma Adi sAdhanoM ke abhAva meM zarIra Adi (nirmANa nahIM kara sakatA) isI taraha nizceSTa, amUrttatA Adi hetuoM se Izvara ke karttA kA khaNDana hotA hai / isa prakAra prabhu mahAvIra ne agnibhUti ke pahale saMzaya kA nivAraNa kiyaa| use zruti vAkya ke artha kA ThIka jJAna kraayaa| phira ise jainadharma ke anusAra karma ke astittva ko sarala DhaMga se smjhaayaa| agnibhUti bhI apane bar3e bhrAtA indrabhUti kI taraha prabhu mahAvIra ke Age samarpita ho gye| apane vidyArthI parivAra sahita mahAvIra se dIkSA grahaNa kii| jaba indrabhUti va agnibhUti ke sAdhu banane kI sUcanA yajJa maMDapa meM pahu~cI, vAyubhUti tatkSaNa prabhu mahAvIra ke samavasaraNa meM phuNce| vaha jaba cale to socane lage-'patA nahIM ! kyA bAta hai ? usa veda virodhI zramaNa meM jisane mere donoM bhrAtAoM ko apanA ziSya banA liyA hai| lagatA hai, jarUra usake pAsa kucha satya hai| mere bhrAtA itane ajJAnI to nahIM haiN| agara vaha merI zaMkA dUra kara sakA, to maiM bhI unakA ziSya bana jAUgA~ ? vaha bhI prabhu mahAvIra ke jJAna-vairAgya kI parIkSA lene mahAsena udyAna meM pahu~ca gye| 118 Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAyubhUti kI dharmacarcA aura pravrajyA indrabhUti aura agnibhUti ke apane ziSya sahita pravrajita hone ke samAcAra sunakara vAyubhUti ko saMbodhita karate hue kahA-"vAyubhUti ! tumhAre mana meM yaha saMzaya hai ki jIva aura zarIra eka hI haiM yA pRthak haiN| tumheM veda-vAkyoM kA sahI artha jJAta nahIM, isIlie tumheM isa prakAra kA saMdeha ho rahA hai|'' tumhArI mAnyatA hai ki pRthvI, jala, teja aura vAyu ina cAra bhUtoM ke samudAya se caitanya utpanna hotA hai| jaise madirA paidA karane vAlI bhinna vastuoM se mada zakti dRSTigocara nahIM hotI tathApi unake samudAya se mada zakti utpanna hotI hai| isI prakAra pRthvI Adi kisI bhI pRthak bhUta meM caitanya zakti dRSTigocara nahIM hotI tathApi usake samudAya se sazakti paidA hotI hai aura kucha samaya taka sthira rahakara usake pazcAt kAlAntara ke vinAza kI sAmagrI upasthita hone para phira se naSTa ho jAtI hai| isI taraha bhUtoM ke samudAya se caitanya utpanna hotA hai aura kucha samaya taka vidyamAna rahane para usake pazcAt vinAza kI sAmagrI milane para phira se naSTa ho jAtA hai isalie padArtha meM mada zakti kA astittva avazya mAnanA caahie| isa carcA ko suna vAyubhUti ne punaH prazna kiyA "Arya ! maiM aba bhI aisA samajhatA hU~ ki zarIra se bhinna koI jIva kI sattA nahIM hai| kyoMki vijJAnaghana ityAdi zruti vAkya bhI yahI pratipAdana karatA hai ki yaha jJAnAtmaka hai 'Atma-padArtha' ina bhUtoM se prakaTa hotA hai, inhIM meM vilIna ho jAtA hai| pUrvajanma jaisA koI bhAva nahIM hai|' prabhu mahAvIra-"maiM Apake bhUta samudAya kI mAnyatA kA pahale hI spaSTIkaraNa kara cukA huuN| rahI bAta zruti vAkya kI, vedoM se AtmA kA astittva siddha hotA hai-"satyena labhyastapasA hyeSa AtmA ityAdi zruti vAkya se AtmA ke astittva ko bhI siddha karate haiN|" vAyubhuti-"prabhu ! yadi yaha mAna bhI leM ki jar3a se cetana kI utpatti hotI hai to bhI bhUtoM ke atirikta AtmA ke astittva kA pramANa kyA hai ?" prabhu mahAvIra-"maiM tumheM AtmA kI siddhi ke lie apanA pakSa prastuta karatA hU~ (1) jisa prakAra pA~ca jharokhe se bhinna svarUpa devadatta kA dharma caitanya hai| una jharokhoM ko dekhane vAlA devadatta eka hI hai| jharokhe pA~ca haiN| isa prakAra pA~coM indriyoM se grahaNa kiye padArtha kA smaraNa karane vAlA indriyoM se bhinna koI na koI tattva avazya honA caahiye| isI tattva kA nAma AtmA yA jIva hai| yadi indriyoM ko upalabdhikartA mAna liyA jAtA hai, to sabase bar3I Apatti yaha hai ki indriya-vyApAra ke banda hone yA vinAza hone para bhI indriyoM dvArA gRhIta vastu kA smaraNa hotA hai| kabhI-kabhI indriya-vyApAra kA astittva meM bhI anyamanaska ko vastu kA jJAna nahIM hotaa| isaliye yaha mAnanA cAhiye ki kisI vastu kA jJAna indriyoM ko nahIM hotaa| apitu indriyoM se bhinna kisI dravya padArtha ko hotA hai vaha jJAtA tattva AtmA hai| (2) dvitIya anumAna yaha hai ki AtmA indriyoM se alaga hai| cU~ki vaha eka indriya se grahaNa kiye padArtha kA dUsarI anya indriya se bhI grahaNa karatA hai| vastu kA grahaNa eka indriya se hotA hai kintu vikAra dUsarI indriya se hotA hai jaise netroM ke dvArA imalI, nimbU Adi padArtha dekhate haiM para jihvA se usake svAda kA patA calatA hai isIlie mAnanA par3atA hai AtmA indriya se alaga hai| (3) tRtIya anumAna yaha hai ki jIva indriya se pRthak hai| cU~ki vaha sabhI indriyoM dvArA grahaNa kiye hue artha kA smaraNa karatA hai| jaise apanI icchA se rUpa Adi eka-eka guNa ke jJAtA aise pA~ca puruSoM se rUpa Adi jJAna ko jAnane vAlA puruSa alaga hai| usI taraha pA~coM indriyoM se upalabdha artha kA smaraNa karane vAle, pA~coM indriyoM se alaga koI tattva honA caahie| vaha tattva AtmA hai|10 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 119 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAyubhUti-"AtmA zarIra se alaga hai| yaha siddha ho jAne para bhI vaha zarIra ke samAna kSaNika hai| vaha zarIra ke sAtha hI vinaSTa ho jAtA hai phira usako zarIra se alaga siddha karane se lAbha bhI kyA hai ?" __mahAvIra isa prakAra kI zaMkA karanA ThIka nahIM hai| pUrvajanma kA smaraNa karane vAle jIva kA usake pUrvajanma kA zarIra vinaSTa ho jAne para bhI kSaya nahIM mAna skte| jIva kA kSaya mAnane para pUrvabhava kA smaraNa nahIM khte| jaise bAla avasthA kA smaraNa karane vAlI vRddha kI AtmA kA bAlyakAla meM sarvathA nAza nahIM ho jAtA, cU~ki vaha bAlyAvasthA kA smaraNa karatI huI pratyakSa dikhAI detI hai| isa prakAra jIva bhI punarjanma kA smaraNa karatA hai yaha siddha hai| jaise koI vyakti videza yAtrA ke liye gayA hai vaha apane deza kI bAta kA smaraNa karatA hai| isI prakAra pUrvajanma kA smaraNa karane vAle bhava kA sarvathA nAza nahIM mAna skte|11 caitanya bhUtoM kA dharma hai aura bhUta rUpa zarIra va caitanya rUpa AtmA kA abhimAna hai|12 isa saMzaya kA nivAraNa karate hue bhagavAna mahAvIra ne kahA-"tumhArA yaha saMvAda ucita nahIM hai| cUMki caitanya kevala bhUtoM ke samudAya se paidA nahIM ho sktaa| vaha svatantra rUpa se sat hai, kyoMki pratyeka bhUta meM usakI sara sattA kA abhAva hai| jisakA pratyeka avayava meM abhAva ho, vaha samudAya meM bhI utpanna nahIM ho sktaa| jaise reta ke kisI kaNa meM yadi taila nahIM hai te to reta samadAya se tela nahIM nikala sktaa| tila samadAya se tela nikalatA hai| cUMki pratyeka tila meM tela kI sattA hai| tumhArA yaha kathana bhI ayukta (yuktirahita) hai ki madirA ke pratyeka dravya meM mada avidyamAna hai| sahI bAta yaha hai ki madirA ke pratyeka aMga meM kama yA jyAdA mada vidyamAna hai isalie vaha samudAya se utpanna hotI hai|13 ___ 'madirA ke aMga ke samAna pratyeka bhUta meM caitanya kI mAtrA vidyamAna hai isalie vaha samudAya se bhI utpanna ho jAtA hai|' yadi aisA mAna leM to kyA Apatti hai ? kintu ApakA yaha kathana bhI ucita nahIM hai kyoMki jaise madirA ke hara eka aMga-dhAtakIpuSpa, gur3a, drAkSA, ganne kA rasa Adi meM mada zakti dikhAI detI hai; usI prakAra pratyeka bhUta meM caitanya kA darzana nahIM hotA isalie kevala yaha nahIM kahA jA sakatA ki bhUta samudAya meM caitanya utpanna hotA hai| madirA ke pratyeka aMga meM bhI yadi mada zakti na mAneM to kyA Apatti hai ? yadi bhUtoM meM caitanya ke samAna madya ke pratyeka aMga meM mada zakti ho yaha niyama kadApi nahIM bana sakatA ki madya ke dhAtakIpuSpa Adi to kAraNa haiM aura dUsare padArtha nhiiN| aisI avasthA meM rAkha, patthara Adi koI bhI vastu mada kA kAraNa bana jAyegA aura kisI bhI samudAya se madirA utpanna ho jAyegI, kintu vyavahAra meM bhI hama dekhate haiM ki aisA kabhI nahIM hotaa| ataH madirA ke hara aMga bhUta padArtha meM mada zakti kA astittva mAnanA caahie|15 ___ bhagavAna mahAvIra ne kSaNikavAda kA virodha karate hue kahA-"vAyubhUti ! kSaNikavAda bhI aneka doSoM se bharA huA hai kyoMki jJAna saMtati kA jo sAmAnya rUpa hai vaha nitya hai isalie usakA bhI vyavaccheda nahIM hotaa| use hI AtmA kahate haiN|" prabhu mahAvIra ne AtmA ke viSaya ko Age spaSTa karate hue kahA-"vAyubhUti ! AtmA zarIra se alaga hai to vaha zarIra meM praveza karate samaya, vahA~ nikalate samaya kyoM dikhAI nahIM detI?' isakA uttara itanA hai-"AtmA svabhAva se amUrta hai aura usake sAtha jo kArmaNa zarIra hai vaha paramANu ke samAna sUkSma hai isaliye hamAre zarIra meM praveza karate samaya yA bAhara nikalate samaya dikhalAI nahIM detii|" vAyubhUti-"acchA, yadi yaha mAna bhI leM ki jar3a se cetana kI utpatti nahIM hotI to bhI bhUtoM ke sivAya AtmA ke astittva kA kyA pramANa hai ?" prabhu mahAvIra- "vAyubhUti ! jJAnI ko pramANa kI jarUrata nahIM hotii| vaha ise hastAkamalavat sAkSAt dekhate haiN| yaha karma netra vAle jIvoM ke liye pahelI hai| para vaha ise anumAna se jAna sakate haiN| | 120 - sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dikhAI dene vAle jIvoM kI pravRttiyoM ko dekho| saba apane anukUla vaMdanIya kI ora pravRtta aura pratikUla vaMdanIya nivRtta hote haiM / saba aniSTa se bacanA cAhate haiN| kyA isase siddha nahIM hotA ki yaha cAhane vAlI zakti, jo adRzya hai, kyA hai ? jo bhale-bure kA vicAra karatI hai| avazya hI usa niyAmaka zakti kA udgama sthala zarIra se bhinna hai aura vahI kriyAvAdiyoM kI AtmA hai| "maiM sukhI hU~, maiM duHkhI hU~, maiMne khAyA, maiMne amuka kArya kiyA ityAdi vAkya "maiM" zabda seto apanA sUcana hotA hai vaha vAstava meM zarIra nahIM hai| hA~ yaha svabhAva zarIrAzrita AtmA hai / mRta zarIra meM isa prakAra kI koI bhI ceSTA nahIM hotI hai / mRta zarIra para kitanI kImatI auSadhiyoM ke prayoga kie jAyeM, kyA vaha jiMdA hogA ? kyA mRta zarIra kA ghAva ThIka hogA ? kyA vaha bAta karegA ? jisa zakti se jIvana zarIra kA yoga ThIka hotA hai, indriyA~ kAryarata haiM vaha zakti AtmA hai aura indriyoM se alaga hai| prabhu mahAvIra ne punaH vAyubhUti se pUchA - "vAyubhUti ! isa saMsAra kI vicitratA kI ora dekho| koI sukhI hai, koI duH khI hai, koI dhanavAna hai, koI nirdhana hai, koI svAmI hai, koI sevaka hai| ina vividhatAoM kA kAraNa tuma kyA mAnate ho ?" vAyubhUti - "bhaMte ! maiM to inakA kAraNa svabhAva ko mAnatA hU~ / " prabhu mahAvIra - " kisakA svabhAva ?" vAyubhUti - "padArthoM kA / " prabhu mahAvIra - "yadi tumhArI mAnyatAnusAra saMsAra ke bhUtoM ke sivA koI padArtha nahIM hai, taba to isakA kAraNa tarkasaMgata nahIM hai| 'bhUta' jar3a padArtha hai / ina jar3oM meM aisI kauna-sI niyAmaka zakti hai, jo saMsAra kI vibhinnatAoM ko prakaTa kre| bhale hI Aga meM jalane - jalAne kI zakti hai| para vaha svayaM nahIM jala sakatI / isa taraha bhUtoM meM bhale hI saba kucha karane kI zakti ho, para vaha svayaM kucha nahIM kara skte| inakA koI niyojaka cetana hogA, tabhI ye saMsAra kI vicitratA kA kAraNa ho skeNge| ataH bhUtoM meM vilakSaNa cetana mAnanA pdd'egaa| ke AtmA kA astittva mAna lene para bhI saMsAra kI vividhatA siddha nahIM ho sakatI, jaba taka ki cetana aura jar3a bIca meM koI viziSTa saMbaMdha na mAnA jaaye| kyoMki jar3a se nirlepa rahatA huA cetana jar3a padArtha kA koI niyamana athavA upayoga nahIM kara sakatA / miTTI kA sparza na karane vAlA kumhAra miTTI ke bartana nahIM banA sktaa|" vAyubhUti - " taba kyA kumhAra kI taraha cetana bhI jar3a padArthoM meM isa saMsAra kI racanA karatA hai ?" vAyubhUti ne eka nayA prazna punaH khar3A kara diyaa| prabhu mahAvIra ne bar3I saralatA se isakA samAdhAna kiyaa| prabhu mahAvIra - "merA abhiprAya yaha nahIM hai jaisA tuma samajha rahe ho / kumhAra kI taraha koI cetana zakti saMsAra kI racanA nahIM krtii| mere kahane kA bhAva yaha hai "isa jagat meM cetana aura jar3a do zaktiyA~ kAma karatI haiN| ina do zaktiyoM ke bIca vaha saMbaMdha hai jo vijAtIya do padArthoM ke bIca ho sakatA hai| cetana, jise hama AtmA kahate haiM aura jar3a, jise hama karma kahate haiM / anAdikAla se dUdha aura ghRta kI taraha eka-dUsare meM mile hue haiN| dUdha ko dekhate hI ghRta kA anumAna ho jAtA hai| isI prakAra saceSTa zarIra ko dekhate AtmA kA anumAna karate haiN| cetana meM lipta karmANuoM se saMsAra meM yaha vicitratA utpanna hotI hai| jo cetana zubha karmoM meM lipta hotA hai vaha saMsAra meM acchI sthiti pAtA hai| jo azubha karma aNuoM meM lipta hotA hai vaha burI sthiti pAtA hai| isa prakAra saMsAra meM dekhI jAne vAlI vibhinnatAoM kA kAraNa saMsArI jIvoM aura unake zubha-azubha karma haiN| kevala bhUtoM kA svabhAva nahIM / vAyubhUti para cArvAka kA bhI kucha asara thA / isa lambI dharmacarcA se vAyubhUti kA saMzaya dUra ho gyaa| unhoMne bhI apane donoM bhrAtAoM kA anukaraNa karate hue pravrajyA grahaNa kii| unake 500 ziSyoM ne bhI sAdhu-jIvana grahaNa kiyA / sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only 121 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udhara pAvA kI yajJazAlA meM yajJa ruka gyaa| sabhI una tIna veda-vidvAn brAhmaNoM kI ciMtA karane lge| indrabhUti, agnibhUti va vAyubhUti tInoM paMDita apane ziSyoM ke parivAra sahita prabhu mahAvIra ke ziSya bana cuke the| yajJazAlA ke hara sadasya ko aba devatAoM ke samavasaraNa meM jAne kA rahasya samajha A rahA thaa| unheM patA cala cukA thA ki usa varddhamAna ko avazya hI sarvajJatA hAsila ho gaI hai isIliye vaha hamAre vidvAnoM se zAstrArtha karane meM sakSama hai| ___ bAkI cAra vidvAnoM ne bhI socA-'calo ! hama bhI cleN| usa vyakti ko dekheM, prkheN| agara vaha yogya hogA, to hamAre mana kI bAteM batA degaa| hamAre aMdara varSoM se pala rahe saMzaya kA nivAraNa ho jaayegaa|" Arya vyakta kI zaMkA aura pravrajyA vAyubhUti ke dIkSita hote hI Arya vyakta apane ziSyoM sahita prabhu mahAvIra ke samavasaraNa meM upasthita hue| prabhu mahAvIra ne unako saMbodhita karate hue kahA-"vyakta ! tumhAre mana meM saMzaya hai ki bhUta hai yA nhiiN| tumheM brahmA ke sivAya sAre padArthoM kI vAstavikatA para saMzaya hai? vyakta ! tumhAre mana meM yaha dhAraNA hai ki pratyakSa dRSTigocara hone vAle ye sabhI bhUta svapna ke samAna haiM aura jIva, puNya, pApa Adi parokSa padArtha mAyA ke samAna haiN| isa taraha sampUrNa saMsAra yathArtha meM zUnya-sA hai|" prabhu mahAvIra se apanI saMzaya bharI bAteM sunakara Arya vyakta ne svIkRti dii| phira khulakara prabhu mahAvIra kI bAteM va apanI saMzaya kA samAdhAna pAne lge| prabhu mahAvIra ne Age kahA-"mahAnabhAva ! svapnopama vai ityAdi veda vAkya ko tUne ThIka rUpa meM nahIM smjhaa| saba kucha svabhAvatulya hone kA artha yaha nahIM ki brahma ke atirikta koI sat padArtha nhiiN| ___saMzaya kI utpatti binA jJeya ke saMbhava nhiiN| isalie jJeya hai to saMzaya utpanna kisa prakAra hogA? saba kucha zUnya hone para bhI saMzaya rahatA hai, yaha kahanA ucita nhiiN| jo svapna meM saMdeha hotA hai vaha bhI purvAnubhUta vastu ke smaraNa se hI hotA hai| isalie sabhI vastuoM kA sarvathA abhAva ho to svapna meM saMzaya na ho| svapna ke kAraNa ye haiM-(1) anubhUta artha-snAnAdi, (2) dRSTa artha-hAthI, ghor3e, (3) cintita artha priyatama Adi, (4) zruta artha-svarga, naraka Adi, (5) prakRti vikAra-vAta, pitta Adi, (6) anukUla-pratikUla vedanA, (7) sajalapradeza, (8) puNya aura paap| isalie svapna bhI bhAvarUpa haiN| cU~ki ghaTa vijJAna Adi ke samAna vaha vijJAna rUpa hai yA svapna svabhAva rUpa hai| kyoMki vaha apane kAraNoM se utpanna hotA hai| jaise ghaTa Adi apane kAraNoM se utpanna hotA hai| __isa taraha hameM pRthvI, jala, agni Adi pratyakSa dikhAI dene vAle bhUtoM para saMdeha nahIM karanA caahiye| vAyu, AkAza bhI avazya hai| sparza Adi guNoM kA koI guNI avazya honA caahiye| cU~ki vaha guNa hai| jaise saba guNa kA guNI ghaTa hai| sparza Adi gaNoM kA jo gaNI hai vaha vAya hai| ina sabakA AdhAra bhI koI na koI jarUra honA mUrta haiN| jo mUrta hotA hai usakA koI AkAra hotA hai| jaise pAnI kA AdhAra ghaTa hotA hai, pRthvI kA AdhAra AkAza hai| ___ pRthvI, jala, agni, vAyu sacetana jIva haiM unake jIva lakSaNa spaSTa dikhAI dete haiN| AkAza amUrta hai kyoMki yaha jIvoM kA AdhAra hai, yaha jIva tattva nahIM hai| bhUta padArthoM meM jIvana hai| inakA apanA bhojana hai| pRthvI sacetana hai| cU~ki usase janma, jarA, jIvana, maraNa, kSata-saMrohaNa, AhAra, dohada, roga, cikitsA Adi jIva ke lakSaNa pAye jAte haiN| lAjavaMtI kSadra jIva kI taraha sparza se saMkacita ho jAtI hai| 4 tattva 122 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ latA apanA Azraya prApta karane kI dRSTi se mAnava ke samAna vRkSa kI ora bar3hatI hai| zamI Adi meM nidrA, prabodha, saMkoca ke lakSaNa pAye jAte haiN| babUla zabda kA, azoka rUpa kA, kurUnaka gaMdha kA, virahaMka rasa kA, campaka sparza kA upabhoga karate huye dikhAI dete haiN| jala bhI sacetana hai| pRthvI kA utkhanana karane se svAbhAvika rUpa se jala nikalatA hai, vaha mer3haka ke samAna hai| cUMki mer3haka bhI aise hI nikalate haiN| aura matsya ke samAna svAbhAvika rUpa se AkAza se girane ke kAraNa jala ko sacetana mAnanA caahiye| gAya binA kisI preraNA se aniyamita rUpa se tiryak gamana karatI hai, vaise hI vAyu bhI hai| isaliye vaha sajIva hai| agni sajIva hai| use manuSya meM AhAra Adi se vRddhi aura vikAra dikhAI detA hai| vaise hI Aga meM bhI kASTha AhAra se vRddhi aura vikAra dikhAI dete haiN|16 so pA~ca bhUta acetana nahIM haiN| isalie kSaNikavAda kA siddhAnta svIkAra karane yogya nahIM hai| kyoMki saMsAra meM kucha bhI isa siddhAnta meM nahIM aataa| sAMsArika jIvoM kA niyama hai ki kSaNika sukhoM ko, kSaNika mAnakara isameM na pha~seM Atmahita kI ciMtA kreN| isake bAda prabhu mahAvIra ne Arya vyakta ko jar3a-cetana kA svarUpa smjhaayaa| Arya vyakta bhI prabhu mahAvIra se prabhAvita hokara unake ziSya bana gye| unake sAtha 500 ziSya bhI sAdhu bne| Arya vyakta bhI apane ziSyoM sahita prabhu mahAvIra kI zaraNa grahaNa kara cuke the| aba Aye jaina itihAsa va zAstroM ke mukhya saMdezavAhaka Arya sudhrmaa| Arya sudharmA kA nAma 45 AgamoM meM zurU meM hI upalabdha ho jAtA hai| isakA mukhya kAraNa hai ki vaha bhagavAna mahAvIra ke dIrghakAla taka ziSya rhe| unhoMne apane ziSya aMtima kevalI Arya jambU ko vahI sunAyA, jo unhoMne apane prabhu mahAvIra ke zrImukha se sunA thaa| yahI guru-ziSya saMvAda zvetAmbara jaina Agama hai| Apa dIrghAyu the| lambe samaya taka prabhu mahAvIra ko bahuta nikaTa se dekhA thA isI kAraNa Apane 'vIratthuI' kI svatantra racanA kii| Apa saMsAra ke pahale kavi the| ApakI yaha racanA sUtrakRtAMga meM hai| DaoN. geTe ke anusAra yaha saMsAra kI pahalI chanda, alaMkAra va kavitA ke sabhI guNoM se saMpUrNa hai| sudharmA jaisA vidvAn prabhu mahAvIra ke Age kaise samarpita huaa| sudharmA bhI somilAcArya kI yajJazAlA meM apane ziSyoM ke sAtha yajJa meM saMlagna the| Arya sudharmA kI zaMkA va pravrajyA __ vaha bhI prabhu mahAvIra ke samakSa apane ziSya-parivAra sahita aaye| prabhu mahAvIra ne sudharmA ko dekhate hI kahA"Arya sudharmA ! kyA tuma mAnate ho ki saba prANI marakara apanI hI yoni meM paidA hote haiN| jo isa bhava meM hai va parabhava meM bhI aisA rhegaa|" Arya sudharmA prabhu mahAvIra kI sarvajJatA kI bAta suna cuke the| aba to vaha yaha prazna prabhu mahAvIra kI parIkSA hetu nahIM, saMzaya miTAne hetu pUcha rahe the| aba zraddhA A cukI thii| tarka-vitarka samavasaraNa meM Ate hI samApta ho cuke the| bar3e zraddhAbhAva se Arya sudharmA ne kahA-"hA Arya, veda-vAkya bhI merI bAta kA samarthana karate haiM __"puruSo vai puruSatvamaznutai pazavaH pshutvm|" arthAt puruSa puruSatva ko pAtA hai pazu pazuyoni pAtA hai|" prabhu mahAvIra-"Arya ! tuma eka vAkya meM hI ulajha gaye ho| isake viparIta bhI zruti vAkya upalabdha hotA hai|" sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 123 - Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudharmA-"hA~ prabhu ! maiMne vaha viparIta vAkya bhI par3hA hai-"zRgAlo vai eSa jAyate ya sapurISo dhyte|" isa vAkya meM manuSyapana chor3a agale bhava meM zRgAla honA likhA hai| para mujhe prathama zruti vAkya para jyAdA zraddhA hai| kyoMki yaha eka aTala niyama hai ki kArya hamezA kAraNa anurUpa hotA hai| gehU~ se gehU~ kI hI utpatti hotI hai, jau kI nhiiN| isa taraha manuSya Adi prANI marakara punaH manuSya hI banate haiM kisI anya yoni meM nahIM paidA hote|" ___ Arya sudharmA ke tarka ko prabhu mahAvIra ne kATate hue samAdhAna kiyA-"mahAnubhAva sudharmA ! kArya kAraNa ke samAna hI hotA hai isalie gehU~ se gehU~ aura jau se jau kI utpatti hotI hai, para-bhava kI nhiiN| yaha bAta satya hai para isakA yaha artha kabhI nahIM ho sakatA ki usI kAraNa rUpa gehU~ jIva ne usase utpanna hone vAle gehU~ ke dAnoM meM janma liyA hai| kAraNa aura kArya rUpa gehU~ ke dAnoM meM kevala zArIrika kArya-kAraNa bhAva hotA hai, Atmika nhiiN| isI prakAra manuSya tathA tiryaMca Adi meM bhI zArIrika kArya-kAraNa bhAva hotA hai| manuSya ke manuSya dehadhArI saMtAna hotI hai, pazu ke pazu dehdhaarii| yadi yaha niyama na hotA, to manuSya se pazu utpanna ho jAtA aura pazu manuSyoM ko janma dete| so isakA kAraNa zarIra hai AtmA nhiiN| Arya sudharmA ! merI bAta dhyAna se suno| hara jIva-jaMtu kA jIva (AtmA) judA hai aura zarIra judA hai| pUrva zarIra uttara zarIra kA kAraNa to ho sakatA hai para uttara bhava kA nhiiN| ___ bhava kI prApti pUrva kRtya zubha-azubha karmoM kA samUha hai| jo jIva bhale-bure karma karatA hai usI prakAra se bhale-bure karmoM se apanI AtmA ko bA~dha letA hai jise maiM karmabaMdha kahatA huuN| ___ usI karma ke hisAba se acchI-burI gati bA~dhatA hai| usakA pUrvabhava kA zarIra isa praNAlI para koI asara nahIM ddaaltaa| kArya-kAraNa ke samAna hI hotA hai yaha koI ekAnta niyama nahIM hai| zRMga se bhI zara nAmaka vanaspati utpanna hotI hai| usI para yadi sarasoM kA lepa kiyA jAe to phira usI meM se eka vizeSa prakAra kI ghAsa utpanna hotI hai| gAya, bher3a, bakarI ke kezoM se Una utpanna hotI hai| isI taraha vibhinna prakAra ke dravyoM ke saMyoga se vilakSaNa vanaspati kI utpatti kA varNana vRkSAyurveda meM hai| isaliye yaha mAnanA cAhiye ki kArya-kAraNa se vilakSaNa bhI utpanna ho sakatA hai|17 isa bhava kA manuSya mana, vacana dvArA azubha pravRttiyoM se azubha karma bA~dha letA hai vaha marakara nArakI va pazu banatA hai| isa taraha se isa bhava kA paza azubha karmoM se phira tiryaMca aura nAraka bhI ho sakatA hai| vaha tiryaMca paza zabha karmoM dvArA manuSya aura deva taka ho sakatA hai| merI bAtoM kA sAra yaha hai ki zubha karma jIva ko zubha gati dene vAle haiN| azubha karma azubha gati dene vAle haiN|" sudharmA-"Arya ! agara karma ke abhAva se yadi bhava mAna leM to kyA Apatti hai?" prabhu mahAvIra-"mahAnubhAva ! isa prakAra kI sthiti meM bhava kA nAza bhI niSkAraNa mAnanA hogA aura mokSa ke lie tapasyA Adi tapa-japa, anuSThAna bekAra siddha hoNge| isa kAraNa tumhArA siddhAMta apane Apa meM ThIka nahIM hai| isa taraha karma ke abhAva se aneka doSa utpanna haiN|' sudharmA-"Arya ! karma ke abhAva meM svabhAva se hI parabhAva mAna leM to kyA doSa hai ?" prabhu mahAvIra-"mahAnubhAva ! svabhAva kyA hai ? kyA vaha koI vastu hai ? yA niSkAraNatA hai ? yA vastu dharma hai ? vastu mAnane para usakI upalabdhi honI caahiye| para AkAza kusuma ke samAna usakI upalabdhi nahIM hotI, vaha vastu nahIM hai| yadi anupalabdha hone para bhI svabhAva kA astittva mAnA jAe to anupalabdha hone para karma kA astittva mAnane meM kyA Apatti hai? 124 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarI bAta-svabhAva kI visadRzatA Adi kI siddhi ke lie hetu prApta nahIM hotA, jisase jagat vaicitrya siddha ho ske| svabhAva kI niSkAraNatA meM bhI bahuta se doSoM kI saMbhAvanA hai| vastu dharma meM bhI svabhAva nahIM mAnA jA sktaa| cU~ki usameM bhI vaise dRzya ke lie kisI prakAra kA sthAna nahIM rhtaa| svabhAva ko pudgala rUpa mAnakara vaise dRzya kI siddhi kI jAe to vaha karma rUpa meM hI siddha hogaa| isa prakAra sudharmA ! tumhArI sabhI mAnyatAe~ zaMkAgrasta hai| tumhArA yaha mAnanA isI bAta kA pratIka hai kyoMki zruti meM paraspara vAkya tumheM mile| para vAstavikatA se ina zruti vAkyoM kA kucha lenA-denA nahIM hai|' ___ Arya sudharmA bhI vidyArthI-parivAra sahita prabhu mahAvIra ke ziSya bana gye| para abhI to pahale dina kA pahalA upadeza thaa| carcAe~ cala rahI thiiN| isake bAda Arya maMDika yajJazAlA se sIdhe prabhu mahAvIra ke caraNoM meM phuNce| unakA bhI ziSyaparivAra sAtha thaa| maMDika svAmI kI zaMkA va pravrajyA ___ sudharmA ke pazcAt hI maMDika svAmI prabhu mahAvIra ke sAmane A gye| unheM dekhate hI mahAvIra bole-"Arya maMDika ! kyA tumheM AtmA ke baMdha-mokSa ke viSaya meM zaMkA hai ?" maMDika-"he Arya ! Apa satya kahate ho| merI aisI mAnyatA hai ki AtmA eka svaccha-sA padArtha hai| isakA karmabaMdha aura naye-naye rUpoM meM janma lekara bhaTakanA mere dimAga meM nahIM baitthtaa| merI buddhi isa siddhAMta ko mAnane ko taiyAra nahIM hai| phira zAstra meM bhI AtmA ko triguNAtIta, abaddha aura vibhu batAyA gayA hai| zruti vAkya hai-"sa eSa viguNe vimUrta vadhyate, saMsakti va na mucyate mocayati vA, navA eSa bAhyAbhyantara na ved|" aba Apa hI samajhAyeM ki jo avaguNa (satva, raja, tama) bAhya tathA Abhyantara (zArIrika va mAnasika) sukha-duH kha ke prabhAvoM se pare hai use karmabaddha hogA? aura jisakA bandhana hai usakA chUTane kI bAta bekAra hai| isa prakAra jo Abaddha hai, vaha bhava-bhramaNa kaise karegA?' prabhu mahAvIra-"isa zruti vAkya meM Atma-svarUpa kA jo varNana hai vaha karma samApta karake gaI siddha AtmA kA hai| sAMsArika AtmAoM kA nahIM hai|' maMDika svAmI ne punaH prazna kiyA-"siddha aura saMsArI AtmAoM meM kyA bhinnatA hai ?'' prabhu mahAvIra-"yU~ to Atma-svarUpa se sabhI AtmAe~ eka-sI haiM parantu upAdhi bheda se bhinnatA mAnI gaI hai| jo AtmAe~ samyak jJAna, samyak darzana, samyak cAritra ke mAdhyama se samasta karma kA nAza kara detI haiM, jinakA janmamaraNa samApta ho gayA hai, jo trikAla pUjya haiM, nirAkAra haiM, svayaMbuddha, avinAzI haiM vaha siddhAtmAe~ haiN| ___ jo karmabaMdhana meM jakar3I hone ke kAraNa janma-maraNa karatI haiN| bure yA acche karmoM ke anusAra jinheM burI yA acchI yoni milatI hai vaha saMsArI AtmAe~ haiN| ukta veda vAkya meM jo vibhU AtmA kA nirUpaNa kiyA gayA hai vaha karma-mukta siddhAtmAoM para hI lAgU hotA hai kyoMki unhIM mukta AtmAoM meM yaha vizeSatAe~ pAI jAtI haiN|" ___ maMDika bahuta acchA dArzanika va zAstrArtha karane meM kuzala the| unhoMne prabhu mahAvIra se punaH prazna kiyA-"siddha aura saMsArI do taraha kI AtmAoM kI kalpanA karane kI kyA jarUrata hai ? hameM sabhI AtmAoM ko siddha svarUpI mAnane meM kyA doSa hai?' prabhu mahAvIra-"he Arya ! isa taraha mAnane se saMsArI AtmAoM ko karma dvArA prApta sukha-duHkha ke anubhava kI jo prApti hotI hai vaha bekAra siddha ho jaayegii| hama kahate haiM. "maiM sukhI hU~, maiM duHkhI huuN|'' ina vyavahAra vAkyoM kA AdhAra sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra retra 125 125 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmaphala ko prakaTa karatA hai| yadi hama sabhI jIvoM ko karmarahita mAna leMge to isa sukha-duHkha kA kAraNa kyA mAnA jAegA ?" maMDika ne tarka upasthita kiyA- "AtmA to buddhi aura zarIra se svataMtra hai| AtmA ko isakA jJAna nahIM hai| Ama isI prabhAva ke kAraNa buddhi para hone vAle sukha - duHkha se unheM prakaTa karatA hai / para paramArtha dRSTi se yaha asara AtmA meM nahIM, antaHkaraNa meM hotA hai / " prabhu mahAvIra -"taba to AtmA kA zarIra aura antaHkaraNa ke sAtha aisA gUDha saMbaMdha honA cAhiye, jisase vaha unameM apanApana mAna lene kI bhUla karatA hai / " maMDika- "hA~ bhaMte ! aisA hI hai / dUdha meM rahA huA ghI dUdha se alaga hote hue bhI bhinna nahIM dikhAI detA / aise hI AtmA zarIra se bhinna hote hue bhI ghaniSTa sambandha ke kAraNa vaha apane ko bhinna nahIM samajhatI / isI abheda jJAna ke vaza apane meM buddhi dvArA par3ate hue zArIrika sukha-duHkha ke pratibiMboM ko vaha apanA sukha-duHkha mAnakara apane ko sukhIduHkhI mAna letA hai| sphaTika svayaM ujjvala hai phira bhI sannidhi ke kAraNa lAla, pIlA, kAlA aneka rUpoM meM dikhAI detA hai / yahI dazA AtmA kI hai| yaha zuddha sphaTika ke samAna nirmala hote hue bhI upAdhi vaza vaha aneka rUpoM meM dikhAI detI hai|" prabhu mahAvIra - "AtmA kA zarIra yA antaHkaraNa: sAtha jo ghaniSTa saMbaMdha hai usI ko hama bandha kahate haiM / AtmA apane svarUpa se ujjvala hai, yaha kathana bilkula satya hai para jaba taka yaha karma - samparka hai, zarIradhArI hai taba taka karmabaMdha ke kAraNa malina hai| isa malina prakRti ke kAraNa naye-naye karmoM ko bA~dhatI rahatI hai aura una karmoM ke anusAra uccanIca gatiyoM meM bhaTakatI hai| yahI saMsAra-bhramaNa hai| sukha-duHkha kI utpatti antaHkaraNa meM hotI hai aura aMtaHkaraNa anubhava karatA hai| yaha mAnyatA bhI tarkasaMgata nahIM hai| jJAna cetana kA dharma hai jar3a kA nahIM / antaHkaraNa jar3a padArtha hai / use sukhaduHkha kA jJAna kabhI nahIM ho sakatA / anubhava kA honA to nirvivAda hai| ataH sukha kA anubhava karma aura vacana dvArA prakaTa antaHkaraNa se bhinna hai| isI tattva ko AtmA kahate haiN| jaba taka AtmA ko saMsAra se mukta hone kA sAdhana prApta nahIM hotA vaha cAra gatirUpI saMsAra ke karmavaza bhaTakatA rahatA hai| zarIra aura karma kI saMtati anAdi hai| donoM meM kArya-kAraNa bhAva hai jaise bIja aura aMkura / jaise bIja meM aMkura hotA hai vaise aMkura se bIja paidA hotA A rahA hai| yaha anAdikAla kA krama hai| jIva karma ke dvArA zarIra paidA karatA hai| isalie vaha zarIra kA karttA hai aura zarIra dvArA karma utpanna hotA hai isIlie vaha karma kA karttA hai / zarIra va karma kI saMtati anAdi hai isalie jIva aura karma kI trisaMtati ko bhI anAdi mAnanA caahiye| isa taraha jIva aura karma kA baMdha anAdi hai / ApakA yaha mAnanA galata hai ki jo anAdi hotA hai vaha anaMta bhI hotA hai| bIja aura aMkura kI saMtati anAdi hone para bhI Adi bhI hai| isa taraha anAdi karma santati kA bhI anta ho sakatA hai| bIja aura aMkura meM se yadi kisI kA bhI apanA kArya utpanna karane se pahale nAza ho jAe to usakI santAna kA bhI aMta ho jAtA hai| yaha niyama murgI va aMDe ke lie bhI hai| sone aura miTTI kA saMyoga anAdi saMtati kahA hai tathApi upAya vizeSa se naSTa ho jAtA hai| ThIka jIva aura karma kA anAdi saMyoga bhI samyak jJAna, samyak darzana, samyak cAritra dvArA naSTa ho jAtA hai / jaba zarIra va karma kA jIva (AtmA) nAza kara detA hai to siddhatva ko prApta kara letA hai| karmoM ke kAraNa hI janma-maraNa, ucca-nIca Adi vibhinnatAe~ dikhAI detI haiN| kyoMki svayaM karma karatA hai, svayaM bhogatA hai, svayaM hI dharma-ArAdhanA dvArA isa kaida se mukti pA letA sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 126 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| karmabaMdha kA kAraNa kaSAya hai| rAga-dveSa karmabaMdha kA bIja hai| yaha jar3a hote hue bhI cetana ko usI prakAra phala detA hai jaise zarAba zarAbakhAne meM par3I kucha nahIM khtii| para zarIra ke aMdara jAkara vibhinna asara dikhAtI hai| aise karma jar3a padArtha cetana ko karmaphala dene meM sakSama haiN| karma ke baMdhana saghana haiN| inheM kATanA bahuta kaThina hai| AtmA janmAMtara se inhIM baMdhanoM se ba~dhI calI A rahI hai| baMdha kA svarUpa Apako batA cukA huuN| baMdhana se chUTate hI AtmA kI maMjila mokSa hai jo zAzvata sukha kA sthAna hai| isa prakAra maMDikaputra bhI baMdha va mokSa saMbaMdhI praznoM kA samAdhAna pAkara ziSya-parivAra ke sAtha dIkSita ho gye| maMDikaputra kI dIkSA ke pazcAt mauryaputra apane ziSya-parivAra sahita prabhu mahAvIra ke samakSa aaye| mauryaputra ke samAdhAna va pravrajyA ___ mauryaputra ke samAdhAna va pravrajyA prabhu mahAvIra ne unheM dekhate hI pUchA-- "he Arya ! tumheM devoM ke astittva para zaMkA hai ?'' maurya-"hA~ devAnupriya ! mujhe yahI zaMkA hai 'deva' nAma ke manuSyoM ko hama deva kaha sakate haiM kyoMki jo sampanna hai, sukhI haiM ve saba deva hI haiN| zAstra meM mujhe koI ekarUpatA dikhAI nahIM dii| zruti vAkya hai--"ko jAnAti mAyopamAna giirvaannaavindu|" arthAt yama, varuNa kuverAdI ityAdi vAkyoM indra, yama, varuNoM, kuvera devoM ko svapnopama batAte haiN|" dUsarI ora "sa aiSa yajJASudhi yajamAno'jjamA svargalokaM gcchti|" isa zruti vAkya se prakaTa hotA hai yajamAna ke yajJa kI sahAyatA se svarga gati prApta hotI hai| prastuta veda vAkya se bhI devoM kI siddhi dikhAI detI hai apAya somabhadratA abhAgamanajyoti'vidAya devm| kiM nUna mAtmA NavadarAti, kima dhUrtirabhRmRtam dhrmsy|18 yaha veda vAkya bhI devaloka ke astittva ko siddha karatA hai| prabhu mahAvIra ne samAdhAna karate hue pharamAyA-'he Arya ! tuma mAyopamAna ityAdi zruti vAkya kA artha ThIka se nahIM jAna ske| yahI tumhArI zaMkA kA kAraNa hai| isa vAkya se devoM kA niSedha nahIM siddha hotaa| devoM meM anityatA pAI jAtI hai isa bAta kI ora izArA hai| deva jo dIrghAyu hote haiM vaha bhI Akhira svapna kI taraha nAma zeSa ho jAte haiM to manuSya Adi kama Aya ke puruSoM kA to kahanA hI kyA hai ? mauryaputra-"devaloka nAmaka eka naI duniyA~ kI kalpanA karane ke badale yaha kyoM na mAna liyA jAye ki viziSTa sthiti sampanna manuSya hI deva hai ?'' prabhu mahAvIra-"manuSya vaha gati hai jahA~ janma pAye prANI sukha-duHkha mizrita jIvana vyatIta karate haiN| manuSyaloka meM hara vyakti na to pUrNa sukhI aura na hI pUrNa duHkhI hai| karma kA duHkha saba bhogate haiN| zArIrika va mAnasika duHkha alaga haiN| isa saMsAra meM koI bhI apanI icchAe~ pUrI nahIM kara paataa| mahAnubhAva ! mAnava saMsAra kI isa apUrNa sukha-sAmagrI ko dekhakara mAnanA hogA ki manuSyaloka kevala puNyaphala bhogane kA sthAna nahIM, yahA~ pApa bhI bhogA jAtA hai| __ isalie puNya phala bhogane kA koI dUsarA sthAna hai jahA~ jIva dIrghAyu taka sukha bhogatA hai isI sthAna kA nAma deva loka hai| vahA~ utpanna hokara hajAroM, lAkhoM, karor3oM, araboM, kharaboM varSa se bhI adhika samaya puNya karma ke phala bhogane vAle deva hote haiN| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra __ 127 127 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hA~, vyavahAra se uttama, bhadra prakRti ke jIvoM ko hama deva kaha sakate haiN| para utpatti se to vahI deva kahalAyeMge jo svargaloka meM paidA hokara manuSya se aneka guNA zakti aura vilakSaNa divya zakti ko dhAraNa karane vAle hoNge|' mauryaputra-"yadi deva hai to ve apanI icchAnusAra dharatI para manuSyaloka meM kyoM nahI Ate ?' yaha vaha zaMkA thI jo Aja bhI saMsAra ke nAstikoM ke praznoM kA AdhAra hai| prabhu mahAvIra ne isa prazna kA bhI sahaja, sarala, sundara uttara diyaa| prabhu mahAvIra-''he Arya ! sAmAnya rUpa se deva isa devaloka meM isaliye nahIM Ate ki ve svarga ke divya padArthoM meM Asakta rahate haiN| vahA~ ke viSayabhogoM meM lipta rahate haiN| ina bhogoM meM vicaraNa karate hue unheM avakAza hI nahIM prApta hotA ki ve dharatI para aayeN| manuSyaloka meM itanI durgandha bharI hai ki vaha bhI unake dharatI para Ane meM rukAvaTa hai| ve dharatI para binA prayojana nahIM aate| phira bhI ve kabhI-kabhI isa loka meM Ate haiN| ve tIrthaMkaroM ke paMca-kalyANakoM ke samaya Ate haiN| pUrvabhava ke rAga-dveSa ke kAraNa Ate haiN| binA prayojana ve dharatI para nahIM aate|" isa prakAra prabhu mahAvIra kI bAteM sunakara mauryaputra ko devatAoM ke astittva para pUrNa vizvAsa ho gyaa| vaha bhI prabhu mahAvIra ke samakSa aaye| donoM hAtha jor3akara prArthanA kI-"he devAnupriya ! mujhe nigraMtha pravacana kA upadeza diijie|" prabhu mahAvIra ne unakI icchA pUrNa kii| vaha bhI prabhu mahAvIra ke pAsa apane ziSyoM sahita pravrajita ho gye| akampita ke saMzaya va pravrajyA isake bAda isI yajJa meM sammilita akampita nAmaka vidvAn apane ziSya-parivAra sahita prabhu mahAvIra ke samavasaraNa meM phuNcaa| prabhu mahAvIra ne use dekhate hI kahA-Arya akampita ! tumhAre mana meM naraka ke astittva ke bAre meM saMzaya hai|" akampita-"jI hA~ ! yadyapi dArzanika loga 'naraka' nAmaka eka agamya sthAna kI kalpanA karate haiM para merI samajha meM to yaha korI kalpanA mAtra hai jise vidvAn loga naraka kahate haiN| mere vicAra se usakA tAtparya manuSya jIvana kI eka nikRSTa dazA se hai|" prabhu mahAvIra-"tumhAre isa prakAra mAnane se karma-siddhAMta cala nahIM sktaa| manuSya kitanA bhI duHkhI kyoM na ho, phira bhI usameM sukha kA aMza rahatA hI hai| jo jIva jIvana-paryanta hiMsA, asatya, corI aura parigraha meM lIna rahate haiN| hajAroM jIvoM ke prANaghAtaka haiN| duniyA~ bhara kI sampatti ikaTThI karane meM apanA jIvana samajhate haiN| isa prakAra ke jIvana ko pUrNa kara aMta samaya mRtyu ko prApta karate haiN| unake lie kyA nikRSTa manuSyagati athavA kITa-pataMga Adi ke janma hI kAphI hoMge? aise pApiyoM kA chaTakArA manaSya athavA tiryaMcagati se nahIM ho sktaa| unake karmaphala bha sthAna to cAhiye, jahA~ sukha kA aMza bhI na ho| jahA~ Aya karoDoM, araboM varSa ho| isa daHkhAtmaka sthAna ko maiM naraka kahatA huuN|'' akampita-"lekina "na dvai pretya narake nArakAH snti|" isa bAta se siddha hotA hai ki marakara naraka meM nAraka nahIM hote phira naraka kI kalpanA bekAra hai|" prabhu mahAvIra-"zAstra meM naraka kA pratipAdana bhI kiyA gayA hai-"nArako vai eSa jAyate yaH shudraannmshnaati|" isa veda vAkya meM ye zUdra kA anna khAne vAle ko nAraka honA likhA hai| | 128 128 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citra naM.21 DOOD pAvApurI meM prabhu kI antima dezanA kA dRshy| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only . Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citra naM. 22 JEEN prabhu kI nirvANa yAtrA kA eka dRshy| Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akampita-"phira ina donoM bAtoM meM hama kaise samanvaya kara sakate haiM ?" prabhu mahAvIra-"mahAnubhAva ! ina donoM bAtoM meM virodhAbhAsa nahIM hai, tumhAre samajhane meM virodhAbhAsa hai| prathama zAstra vAkya naraka gati se nikalane vAle jIvoM ko lakSya karake kahA gayA hai ki nAraka marakara naraka meM janma nahIM letaa| isI bhAva ko Age rakhakara prathama vAkya meM naraka meM nArakI kI utpatti kA niSedha hai anya jIvoM kI utpatti kA nhiiN|" ___ isa prakAra akampita ke naraka saMbaMdhI prazna kA bhagavAna mahAvIra ne bar3I saralatA, sahajatA va sundaratA se uttara diyaa| jaise sukha ke bhogane kA utkRSTa sthAna svarga hai vaise duHkha ke bhogane kA utkRSTa sthAna naraka hai| pazu va mAnava-jIvana ke sukha-duHkha donoM ke sukha-duHkha ke sAmane tuccha hai| prabhu mahAvIra se samAdhAna pAkara akampita va usake vidyArthI ziSyoM ne prabhu mahAvIra se nigraMtha pravacana sune aura phira zraddhA se pravrajyA svIkAra kii| ____ akampita ke muni bana jAne ke bAda usI yajJa ke eka aura purohita acalabhrAtA apane ziSya-parivAra ke sAtha prabhu mahAvIra ke sAmane aaye| acalabhrAtA kA saMzaya va pravrajyA grahaNa acalabhrAtA ko dekhate hI prabhu mahAvIra ne acalabhrAtA ke mana kI bAta kaha DAlI-"he paMDita ! kyA tumheM puNya-pApa ke astittva ke bAre meM sazaMya hai?' acalabhrAtA-"jI hA~ ! mujhe yahI saMzaya hai kyoMki eka ora to hamAre zAstra meM ___ "puruSa evedaM kita sarva yad bhUtaM yanna bhAvyama ! utAmRta tvaspezavatI yadennaM naatirohti|" ityAdi "muktivAda'' kA pratipAdana kiyA gayA hai| dUsarI ora "puNya : puNyena pApa pApena krmnnaa|" Adi veda vAkya puNya-pApa kA astittva siddha karate haiN| isa virodhAbhAsa meM kaThina ho jAtA ki puNya-pApa koI vAstavika padArtha hai yA kalpanA?'' prabhu mahAvIra-"he mahAnubhAva ! "puruSa evedaM" ityAdi veda vAkya arthavAda mAtra haiN| inameM puruSa kA mahattva sthApita hotA hai na ki anya tattvoM kA abhAva siddha hotA hai| ___"puNyaH puNyena" ityAdi vAkya bhI koI aupacArika vacana nahIM, saiddhAntika vacana hai| pUrvajanma aura karmatattva kA astittva isameM garbhita hai jo tarka sammata aura vyAvahArika bAta hai| bAkI puNya-pApa ke bAre meM nimna vikalpa pAye jAte (1) kevala puNya hai pApa nhiiN| (2) kevala pApa hI hai puNya nhiiN| (3) puNya aura pApa eka hI hai bhinna nhiiN| (4) puNya aura pApa bhinna-bhinna haiN| maiM isa saMdarbha meM itanA hI kahatA hU~ (1) kevala puNya hai pApa kA sarvathA abhAva hai| puNya kI jyoM-jyoM abhivRddhi hotI hai vaise-vaise sukha kI vRddhi hotI hai| puNya kI jyoM-jyoM hAni hotI hai tyoM-tyoM sukha haratA hai| puNya kA sarvathA kSaya hone para mokSa hotA hai| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra - 129 129 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) isI prakAra pApa ko akelA mAnane se jaba pApa hai duHkha meM vRddhi hotI hai para jaba pApa cha~TatA hai taba puNya ke prabhAva se sukha anubhava kiyA jA sakatA hai pApa kA pUrNa kSaya mokSa hai / 19 (3) puNya aura pApa alaga-alaga na hokara eka sAdhAraNa vastu ke bheda haiN| vastu meM puNya kI mAtrA adhika ho to puNya kahalAtA hai aura pApa kI mAtrA bar3hane se pApa kahalAtA hai| (4) puNya aura pApa donoM svataMtra haiM / sukha kA kAraNa puNya aura duHkha kA kAraNa pApa 1 (5) isa saMsAra meM puNya aura pApa jaisI koI vastu nahIM hai, samasta bhava prapaMca svabhAva meM hotA hai| ye jo pA~ca vikalpa saMsAra meM pAye jAte haiM unameM se caturtha vikalpa sahI hai / puNya-pApa donoM svatantra haiM / sukha-duH kha kA kAraNa haiN| svabhAvavAda Adi yukti se bAdhita hai| duHkha kI prakRSTatA usake anurUpa karma ke prakarSa se prakaTa ho hai jaise sukha ke prakRSTa anubhava kA AdhAra puNya prakarSa hai vaise hI duHkha ke prakRSTa anubhava kA AdhAra pApa prakarSa hai / isalie dukhAnubhava kA kAraNa puNya kA utkarSa nahIM apitu pApa kA prakarSa hai / isa prakAra acalabhrAtA kA puNya-pApa sambandhI sArA saMzaya jAtA rhaa| vaha bhI apane 300 vidyArthI ziSyoM ke sAtha tIrthaMkara prabhu mahAvIra kI zaraNa meM AyA / nirgrarthaM pravacana sunA / prabhu mahAvIra se dIkSA kI prArthanA kii| prabhu mahAvIra ke sAnnidhya meM vaha bhI anya muniyoM ke sAtha baiTha gayA / aba do purohita hI raha gaye the - metArya va prabhAsa / donoM apane ziSyoM ke sAtha prabhu mahAvIra ke pAsa Ae / sarvaprathama tArya svAmI pdhaare| tArya kA saMzaya nivAraNa va pravrajyA acalabhrAtA kI dIkSA ke bAda metArya bhI apane 300 ziSya parivAra ke sAtha prabhu mahAvIra ke sAmane Aye / prabhu mahAvIra ne unheM dekhate hI kahA- "mahAnubhAva ! tumhAre mana meM paraloka ke prati saMzaya hai| isakA kAraNa 'vijJAnaghana' Adi zruti vAkya hai| yadi bhUta pariNAma hI caitanya ho to unake vinAza ke sAtha hI usakA vinAza nizcita hai / metArya ! tumhArA yaha mAnanA hai ki madyAMga aura mada kI taraha bhUta aura caitanya meM kisI prakAra kA bheda nahIM hai isalie paraloka mAnanA jarUrI nahIM hai / jaba bhUta saMyoga ke nAza se cetanA kA nAza ho jAtA hai to paraloka ko mAnane kI jarUrata nahIM, isa taraha sarvavyApI eka hI AtmA kA astittva mAnane para bhI paraloka kI siddhi nahIM ho sakatI / maiM tumheM pahale batA cukA hU~ bhUta, indriya Adi se pRthak svarUpa AtmA kA dharma caitanya hai / isa bAta kI siddhi maiM pahale kara cukA huuN| isalie AtmA ko bhI svatantra dravya mAnanA cAhiye / isa taraha aneka AtmA kA astittva bhI pahale siddha kiyA jA cukA hai| isalie lokAloka se alaga deva Adi paraloka kA sadbhAva bhI mauryaputra aura akampita kI carcA meM batA cukA huuN|33 isalie paraloka kA sadbhAva tarkasaMgata hai| AtmA utpAda, vyaya, dhrauvya, svabhAvayukta hai| isalie mRtyu ke bAda usakA sadbhAva siddha hai / " saMzaya dUra hote hI metArya bhI apane ziSya parivAra sahita dIkSita ho gayA / aba antima purohita prabhAsa apane vidyArthI ziSyoM ke sAtha yajJazAlA se calA thA / use prabhu mahAvIra para zraddhA hone lagI thii| ataH vaha bhI prabhu mahAvIra ke samavasaraNa meM apane 300 ziSyoM sahita pahu~cA / prabhAsa kA saMzaya nivAraNa va pravrajyA Arya prabhAsa ko dekhate hI prabhu mahAvIra ne usake mana kI bAta kaha DAlI - " prabhAsa ! tumhAre mana meM mokSa ke prati saMzaya hai ?" 130 Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAhA prabhAsa-"hA~ mahArAja ! mujhe yahI saMdeha hai| kyoMki mokSa kA artha karma se mukta honA hai to yaha asaMbhava hai; kyoMki jIva aura karma kA saMbaMdha anAdi hai use anaMta honA caahiye| jo anAdi hai vaha ananta bhI hai, jaise-aatmaa| veda meM bhI mokSa kI koI carcA nahIM hai| zAstra meM to "jarAmarya va yada gnihotreya"34 ityAdi vacanoM se jIvana paryanta ke lie agnihotra hI vidheya karma likhA hai| yadi vAstava meM mokSa hotA to usakI siddhi kA koI anusaraNa bhI batAyA jaataa|" prabhu mahAvIra--"prabhAsa ! tumhArA yaha kahanA sahI nahIM ki anAdi vastu anaMta honI caahiye| yaha koI zAzvata niyama nahIM hai| svarNa khanija padArtha anAdikAla se mRtikA se saMbaMdha hote hue bhI agni ke saMyoga meM nirmala ho jAte haiN| isa prakAra jIva bhI anAdikAla se karmaphala se sambandha hote hue; jJAna, darzana Adi upakaraNoM kI sahAyatA se mokSa prApta kara sakatA hai| yaha ho sakatA hai ki karmakANDa pradhAna vaidika RcAoM meM mokSa va usake sAdhana kA ullekha na ho parantu veda ke hI antima bhAga, upaniSadoM meM to isake spaSTa ullekha milate haiN| ___"dve brAhmaNI veditavye paramapadaM, tatra paraM, satyaM jJAna anantaraM bhm|"35 ityAdi veda vAkyoM dvArA vaidika RSiyoM ne vahA~ athavA ananta brahma ke nAma se jisa tattva kA nirdeza kiyA hai usI ko hama nirvANa athavA muktAvasthA kahate haiN| yahI siddha avasthA hai| jIvana pAne kA sAra hai| AtmA isa rUpa meM paramAtmA bana jAtI hai| jahA~ baMdhana TUTate haiM vahA~ jIva brahmajJAnI bana jAtA hai| kevalajJAnI kevalajJAna ke bala se 4 karmoM ko tor3atA hai| 4 karma usake maraNa ke samaya chUTate haiN| zarIra kA janma-maraNa samApta ho jAtA hai|" isa prakAra prabhAsa ko mokSa tattva ke prati zraddhA ho gii| usane samAdhAna pAte hI prabhu mahAvIra se pravrajyA svIkAra kara lii| isa prakAra madhyama pAvA kI isa dharmasabhA meM eka hI dina 4,411 brAhmaNoM ne nigraMtha pravrajyA ko svIkAra kara devAdhideva prabha mahAvIra ke dvArA pratipAdita zramaNa dharma ko svIkAra kiyaa| digambara jaina paramparA anusAra indrabhUti kI dIkSA digambara jaina zAstroM meM gaNadhara indrabhUti kA vaisA prakaraNa nahIM milatA, jaisA zvetAmbaroM meM milatA hai| vahA~ eka dUsarI taraha kI ghaTanA kA varNana milatA hai| ___ RjubAlukA nadI ke taTa para kevalajJAna prApta kara prabhu mahAvIra 66 dina mauna rhe| unake sAta pratihArya to prakaTa ho gaye para AThavA~ divya dhvani vAlA pratihArya prakaTa nahIM ho rahA thaa| prabhu mahAvIra ghUmate-ghUmate kevalajJAnAvasthA meM rAjagRhI ke vipulAcala parvata para pdhaare| udhara indra ne apane avadhijJAna se jAnA ki prabhu mahAvIra kI divya dhvani kyoM prakaTa nahIM ho rahI hai ? usakA kAraNa yaha thA ki abhI taka jinadharma sunane vAlA koI supAtra paidA nahIM huA thaa| ___ indra ne vRddha brAhmaNa kA rUpa banAyA aura indrabhUti kI pAThazAlA meM A gyaa| usane indrabhUti se pUchA- "brAhmaNa ! mere guru ne mujhe eka gAthA sikhAI hai usakA maiM artha samajha nahIM pA rhaa| ApakI pratiSThA sunakara AyA huuN| kRpayA mujhe isa gAthA kA artha batA deN|" indrabhUti gautama ne mAyAdhArI indra se kahA-"maiM Apake hara prazna kA uttara de sakatA hU~, agara Apa mere ziSya bana jaayeN|" indra to cAhatA yahI thaa| vaha kisI na kisI bahAne indrabhUti ko prabhu mahAvIra ke caraNoM meM dIkSita karAnA cAhatA thaa| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 131 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indrabhUti jJAna ke ahaMkAra meM DUbA brAhmaNa thA / indra ne kahA- "ziSya ! bolo kyA gAthA hai ? Apako agara maiMne artha batA diyA, to kyA mere ziSya banoge ?" mAyAdhArI indra ne kahA- "hA~! avazya bnuuNgaa|" mAyAdhArI indra ke kahA- "mere guru abhI mauna meM haiM isaliye Apako kaSTa de rahA huuN| gAdhA isa prakAra hai indrabhUti isa gAthA ko sunate hI asamaMjasa meM par3a gye| ye pA~ca astikAya, SaTjIvanikAya, mahAvrata, ATha pravacana mAtA kauna-kauna-sI haiM ? " "paMceva atthikAyA, chajjIvaNakAyA mahavvayA pNc| aTTama pavayaNamAlA saheuo baMdha mokkho yaM / " indrabhUti ne cAlAkI se kAma lete huye kahA - "tuma mujhe apane guru ke pAsa le clo| maiM unhIM ke sAmane tumheM isa gAthA kA artha smjhaauuNgaa|" indra to yahI cAhatA thA ki kisI prakAra se yaha ahaMkArI brAhmaNa apane 500 ziSyoM sahita prabhu mahAvIra ke samavasaraNa meM phuNce| yahA~ samavasaraNa ke divya prabhAva se usake mana kI zaMkA samApta ho gii| vaha prabhu mahAvIra kA ziSya bana gyaa| usake vidyArthI ziSyoM ne bhI usakA anukaraNa kiyaa| dIkSA lete hI use cAra jJAna va ATha RddhiyA~ prApta ho gii| digambara paramparA meM gyAraha gaNadharoM kA prabhu mahAvIra kA ziSya banane ke pIche indra kI preraNA hai| jabaki zvetAmbara jaina paramparA meM pAvApurI ke vizAlatama yajJa meM yaha purohita varga ikaTThA hotA hai / vahA~ mahAsena caitya meM ye brAhmaNa lete haiM / prabhu mahAvIra ne gyAraha gaNadharoM ko nau gaNoM kA pramukha bnaayaa| prabhu ke sAdhu saMgharUpa ke gaNa ko dhAraNa karane vAle gaNadhara khlaaye| ina sabakA nirvANa rAjyagRhI meM huaa| gyAraha gaNadharoM meM gaNadhara indrabhUti va gaNadhara sudharmA ko chor3a saba prabhu mahAvIra ke jIvanakAla meM mokSa padhAra gaye / idhara prabhu mahAvIra ko kevalajJAna prApta huaa| udhara deva - deviyoM kA Agamana dharatI para hone lagA / kucha mitra devoM ne candanA ko prabhu mahAvIra ke kevalajJAna kI sUcanA dii| vaha bhI rAjya parivAra ke sAtha pAvApurI pahu~ca gaI to isa taraha prabhu mahAvIra ne sAdhu-sAdhvI zrAvaka va zrAvikArUpI caturmukhI tIrtha kI sthApanA kI / candanabAlA ko sAdhviyoM kI pramukhA banAyA gyaa| isa prakAra eka dA rUpa meM bikI nArI ko dharma pramukha banane kA avasara prApta huaa| prabhu mahAvIra ke pramukha zrAvakoM meM Ananda pramukha zrAvikAoM meM revatI, sulasA pramukha zrAvikAyeM thIM / the / sandarbha sthala sUcI 1. mahAvIra cariyaM 7 / gA. 44, pR. 251 2. caupanna mahApurisa cariya, pR. 299-303 3. yahA~ AcArya zrI devendra muni ne vizeSAvazyaka bhASya ko gaNadharavAda kA AdhAra banAyA hai| para muni kalyANavijaya jI ne Avazyaka niryukti ko AdhAra banAyA hai| hama usI AdhAra para isa carcA kA ullekha kara rahe haiN| 132 Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. yaha veda vAkya Avazyaka TIkA se liyA gayA hai| bRhadAraNyakopaniSad meM yaha vAkya upalabdha hotA hai "vijJAnaghana aivaitebhyo bhUtebhyaH samutthAya nAndevA vinazyati na pretya saMjJAstIvave krIvIti hovAca / " - yAjJavalkya 22-535 5. aisA milatA-julatA vAkya bRhadAraNyaka 14-4-55 meM milatA nahIM thaa| eka vijJAnamaya puruSa prastuta saMdarbha Avazyaka TIkA se liyA gayA hai| 6. vizeSAvazyaka bhASya 1610 7. vizeSAvazyaka bhASya 1614 8. vizeSAvazyaka bhASya 1654 9. vizeSAzyaka bhASya 1659 10. vizeSAzyaka bhASya 1660 11. vizeSAzyaka bhASya 1671 12. vizeSAzyaka bhASya 1650 13. vizeSAzyaka bhASya 1652 14. vizeSAzyaka bhASya 1653 15. vizeSAzyaka bhASya 1654 16. vizeSAzyaka bhASya 1750-1758 17. vizeSAzyaka bhASya 1770-1775 18. isa zruti vAkya kA bhAva sAMkhyakArikA pR. 62 ke bhAva se milatA-julatA hai "tasmAnna vadhyate nAbhi mucyate nAbhi saMsarati kvacit saMsarati vadhyate mucyate va nAnAzrayA prakRti / " 19. yaha vAkya Rgveda saMhitA 8/48/3 tathA atharvaveda upaniSad meM milatA hai| 20. vizeSAvazyaka bhASya 1905.1910 21. vizeSAvazyaka bhASya 1949 - 1958 22. yaha vAkya Avazyakaniyukti se liyA gayA hai| 23. Avazyaka TIkA meM ukta vAkya hai taittirIyopaniSad' 182 meM satyaM jJAna manaMtaMbrahmA prApta hotA hai| Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only 133 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrtha sthApanA jaba koI bhavya jIva tIrthaMkara banatA hai taba usako aSTa prAtihArya, 34 atizaya, devoM dvArA racita samavasaraNa, 64 indroM kI sevA hara samaya prApta hotI hai| isa prakAra usa dina vaizAkha zukla dazamI kA dina thaa| madhyama pAvA nagarI ke mahAsena udyAna meM sAdhu, sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA rUpa caturvidha saMgha kI sthApanA kii| 4,411 brAhmaNa muni bana cuke the| AryA candanabAlA tathA saikar3oM mahilAe~ dIkSita hokara sAdhvI saMgha meM miliiN| hajAroM zrAvaka va zrAvikAoM ne prabhu mahAvIra kI vANI ko sunakara Atma-kalyANa kA mArga cunaa| isa ziSya-parivAra ke sAtha prabhu mahAvIra rAjyagRha meM pdhaare| vahA~ rAjA zreNika rAjya karate the| unake aneka rAniyA~ va rAjakumAra the| sabase choTI rAnI celanA vaizAlI gaNarAjya ke gaNAdhyakSa ceTaka kI putrI thii| vaha zramaNopAsikA thii| rAjA zreNika usa samaya taka prabhu mahAvIra kA bhakta nahIM banA thaa| rAjakumAroM meM pramukha mahAvIra ke bhakta rAjakumAra abhaya the| ___ rAjagRha kA guNazIla caitya zramaNoM ke AvAsa ke lie bahuta hI anukUla sthAna thaa| prabhu mahAvIra ke adhika varSAvAsa yahIM hue| hajAroM jIvoM ko mokSa kA saMdeza yahA~ se milaa| prabhu mahAvIra ke 11 gaNadhara bhI yahA~ se mokSa pdhaare| isI sthAna para zvetAmbara paramparA anusAra prabhu mahAvIra ne devoM dvArA nirmita samavasaraNa meM prathama upadeza diyaa| bhagavAna mahAvIra ne pharamAyA-"anAdi anaMta saMsAra meM bhaTakate hue jIvoM ko manuSyatva, dharma zravaNa, satya zraddhA tathA saMyama meM puruSArtha karanA parama durlabha hai| mAnava-bhava durlabha hai| AtmA kI mukti manuSya-bhava meM hI hotI hai anya yoniyoM meM nhiiN| devabhava puNya phala bhogane kA sthAna hai| naraka pApa kA phala bhogane kA sthAna hai| tiryaMca jIva ko mokSa asambhava hai| manuSya ko chor3a tInoM gatiyoM ke jIva mokSa prApta nahIM kara skte| __ mokSa ke lie deza, kAla, jAti, raMga, nasla, liMga kA bheda karanA mithyAtva hai| mithyAtva hI asalI pApa hai, ajJAnatA kA dUsarA nAma hai| mithyAtva ko pahacAnakara use chor3o, samyaktva ko grahaNa kro| ___agara manuSya-janma kabhI zubha karmodaya se mila bhI jAe, to saccA dharma sunanA parama durlabha hai| yaha saMsAra anArya, pApI, durAcArI, ajJAniyoM se bharA par3A hai| aise meM dharma kA upadeza sunanA bahuta durlabha hai| anArya svayaM ko Arya batAte haiN| durjana sajjana bane phirate haiN| anArya to dharma suna hI nahIM sakate, sabhI Arya bhI dharma sunane ke yogya nahIM hote| isakA kAraNa hai-pramAda, lobha, bhaya, ahaMkAra, ajJAna aura moh| ____ antarAya karma kSINa hoM, darzanAvaraNIya va jJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama hoM to jIva dharma suna sakatA hai| dharma suna bhI le to satya dharma para zraddhA honA bahuta kaThina hai| mithyA ahaMkAra tathA rAga-dveSa manuSya kI zraddhA samApta karane meM pramukha sahAyaka hai| dUsare matoM ke bahakAve meM Akara, camatkAroM ko dekhakara-sunakara apane satya dharma ko chor3akara jIva ajJAnatA meM jJAnIpana mAnatA hai| __ jinakA bhava-bhramaNa kama raha gayA hai| aMtaraMga teja khula gaye haiM aura Atmika sukha-prApti kA samaya maryAdita ho gayA hai, unhIM yogya prANiyoM ke hRdaya para satya dharma ke prati zraddhA umar3atI hai| itanA kucha prApta ho jAne para usa dharma para calanA parama durlabha hai| kaI vyakti satya ko jAnate haiM usa para zraddhA bhI karate haiN| usa mArga para calanA unake vaza meM nahIM hotaa| ve saMyama mArga para bar3hane kA prayatna nahIM krte| prabhu mahAvIra ne apane pravacana meM sAdhu dharma va zrAvaka dharma kA varNana kiyaa| hama bhI ise saMkSepa meM de rahe haiM | 134 134 - sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only For Personal and Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhu dharma ___ prabhu mahAvIra ne kahA-"jaba taka tuma saMyamamArga kI ora agrasara na hoMge taba taka karmakSaya kara mukti ke nikaTa nahIM pahu~coge tathA zArIrika, mAnasika aura AdhyAtmika kaSToM se chuTakArA nahIM prApta kara skte| saMyama-patha para calane se pahale sarvaprathama vItarAga arihaMta siddha para zraddhA, nigraMtha guru kI upAsanA va unake dvArA batAye dharma para calanA jarUrI hai| phira hI pA~ca mahAvratoM kI sAdhanA saMbhava hai| ina pA~ca mahAvratoM kA mana, vacana, kAyA ke tIna yoga aura tIna karaNa se pAlana karanA hI sAdhu dharma hai| ye pA~ca mahAvrata isa prakAra haiM (1) prANAtipAta viramaNa-sUkSma-sthUla sabhI prakAra kI hiMsA na svayaM karanA, na karAnA, na karAne kA anumodana krnaa| (2) mRSAvAda viramaNa-mana, vacana, kAya se asatya bhASaNa karane, karAne va anumodana kA tyaag| (3) adattAdAna viramaNa-mana, vacana, kAyA se parAI vastu grahaNa karane, karAne va anumodana kA tyaag| (4) maithuna viramaNa-mana, vacana, kAyA se sarva prakAra ke maithuna sevana karane, karAne va anumodana kA tyaag| (5) parigraha viramaNa-mana, vacana, kAyA se dhana-dhAnyAdi aura rAga-dveSAdi Abhyantarika parigraha grahaNa karane, karAne aura anumodana kA tyaag| ina mahAvratoM kA pAlana karane vAlA zramaNa sAta-ATha bhavoM meM mokSarUpI lakSmI kA svAmI banatA hai| bhava-bandhana se mukta ho jAtA hai| sAdhu jIvana meM pA~ca mahAvratoM ke atirikta tIna guptiyoM, tathA pA~ca samitiyoM kA pAlana jarUrI hai| gRhastha dharma sabhI loga saMyamamArga chor3akara sAdhu bana jAyeM, yaha asaMbhava hai| jo loga sAdhu nahIM bana sakate, jo AtmA se sarvavirati aMgIkAra nahIM kara sakate, vaha dezavirati dharma dvArA apanI AtmA kI vizuddhi kara sakate haiN| virata saMyamI 'zrAddha' athavA 'zramaNopAsaka' kahalAtA hai| ise AMzika rUpa se dezavirati dharma kA pAlana karanA hotA hai| isa mArga para ghara meM rahakara calA jA sakatA hai| sAmAjika vyavahAra calAyA jA sakatA hai| yaha Adarza AcAra-saMhitA kA AdhAra hai| isakA varNana isa prakAra kara sakate haiM-- (1) sthUla prANAtipAta viramaNa-trasa (calate-phirate) niraparAdhI jIvoM kI hiMsA nahIM krnaa| (2) sthUla mRSAvAda viramaNa-moTe jhUTha kA tyaag| (3) sthUla adattAdAna viramaNa-jisa vastu ke grahaNa karane se vyakti cora kahalAye, aisI moTI corI kA tyaag| (4) sva-strI saMtoSa, para-strI viramaNa-para-strI gamana kA tyAga grahaNa kara sva-strI meM brahmacarya kI maryAdA rkhnaa| (5) parigraha parimANa-cala va acala sampatti sabhI prakAra kI sImA nizcita krnaa| (6) dik parimANa-sabhI dizAoM meM Ane-jAne kI sImA kA nirdhAraNa krnaa| (7) bhogopabhoga parimANa-khAna-pAna, mauja, zauka va audyogika pravRttiyoM kI sImA nirdhArita krnaa| (8) anarthadaNDa viramaNa-nirarthaka pravRttiyoM kA tyaag| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra __ -135 | 135 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9) sAmAyika-pratidina kama se kama muhUrta paryanta sAMsArika pravRttiyoM ko chor3akara samabhAva nivRtti mArga meM sthira honaa| (10) dezAvakAzika-svIkRta maryAdA ko kama krnaa| (11) pauSadhopavAsa-aSTamI, caturdazI Adi dinoM meM sAMsArika pravRttiyoM ko chor3akara ATha prahara dhArmika jIvana bitaanaa| (12) atithi saMvibhAga-atithi ko AhAra denaa| usakA hara prakAra se dhyAna rkhnaa| atithi meM mahAvratI va aNuvratI pramukha haiN| ___bhagavAna prabhu mahAvIra ne ina dvAdaza vratoM kA nirUpaNa kiyaa| phira jIva-ajIva Adi navataraca, SadralA va lezyA kA nirUpaNa kiyaa| unakA upadeza deza, kAla, jAti, raMga, nasla kI sImA se pare samatA kA upadeza thaa| jo manuSya sAdhu banane meM asamartha hai vaha apanI zArIrika vyavasthAnusAra ina niyamoM para calate huai Atma-zuddhi kara sakatA hai aura mokSa ke karIba pahu~ca sakatA hai| bhagavAna mahAvIra ne logoM kI Ama bhASA meM upadeza diyA thaa| bhagavAna mahAvIra kI dezanA kA bahuta prabhAva pdd'aa| bahuta se logoM ne gRhastha va sAdhu dharma aMgIkAra kiyA, jinakA varNana hama tIrthaMkara jIvana meM kreNge| khaNDa Akalana isa khaNDa kA AdhAra hamane gaNI kalyANavijaya jI kRta "zramaNa bhagavAna mahAvIra" ko banAyA hai| kathAe~ AgamoM meM upalabdha haiN| unhoMne bhagavAna mahAvIra ke 30 sAla ke vivaraNa ko cAturmAsa ke hisAba se bhaugolika sthiti ke anusAra taya kiyA hai| unake isa Akalana ko bhAratIya va videzI sabhI lekhakoM ne svIkAra kiyA hai| kisI Agama yA graMtha meM ina 30 varSoM kA varNana vyavasthita rUpa se nahIM miltaa| muni kalyANavijaya jI kA parizrama bahuta hI sArthaka hai| unake isa anusaMdhAna ko kAphI hada taka digambaroM ne bhI svIkAra kiyA hai| 136 136 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - khaNDa 5 (1) tIrthaMkara mahAvIra dvArA dharma pracAra - Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara mahAvIra dvArA dharma-pracAra tIrthaMkara jIvana prabhu mahAvIra kI sAdhanA sAr3he bAraha varSa clii| usake bAda kevalajJAna, kevaladarzana prApta ho gyaa| vaha sarvajJa, sarvadarzI ho gye| unhoMne 42 varSa kI Ayu meM caturvidha saMgha kI sthApanA kii| pichale adhyayanoM meM hama varNana kara cuke haiM ki zvetAmbara paramparA ke anusAra prabhu mahAvIra kA pahalA upadeza pAvApurI nagarI ke mahAsena udyAna meM huaa| digambara jaina paramparA prathama samavasaraNa kA sthAna rAjagRhI ke vipulAcala parvata para mAnatI hai| prabhu mahAvIra ne apane samavasaraNa meM candanabAlA ko dIkSita kara krAntikArI kadama utthaayaa| isa samaya ke jitane bhI dharmanAyaka hue haiM unameM se kisI ne strI jAti ko sAmAjika va dhArmika barAbarI kA sthAna nahIM diyaa| __ svayaM mahAtmA buddha ne apane ziSya Ananda ke kahane se striyoM ko dIkSita kiyA thaa| mahAtmA buddha mana se strI jAti ko sAdhvI banAne ke virodhI the| ziSya Ananda ne apane guru mahAtmA buddha ke sAtha lambe samaya taka tarka-vitarka ke bAda striyoM ko baddha-saMgha meM sthAna dilAyA thaa| isake viparIta prabhu mahAvIra ko aisI koI samasyA nahIM aaii| isakA kAraNa yaha thA ki jainadharma paramparA meM zurU se hI prathama tIrthaMkara sAdhvI va zrAvikA ko saMgha meM pramukha sthAna dete rhe| isI paramparA ke prabhu mahAvIra antima tIrthaMkara the| isa paramparA ke anusAra prabhu mahAvIra ne jagat ke jIvoM ke kalyANArtha mokSa kA upadeza diyaa| prabhu mahAvIra apane ziSya ziSyAoM ke sAtha vihAra karane lge| pAvApurI se prabhu mahAvIra sIdhe rAjagRhI pdhaare| rAjA zreNika aura rAjagRhI __ magadha kI rAjadhAnI rAjagRhI thI jo pA~ca pahAr3oM ke madhya meM sthita hai| vahA~ ke mahArAjA zreNika prabhu mahAvIra ke parama bhaktoM meM eka thaa| vaha kazAgrapara nagara ke rAjA prasenajita kA rAjakamAra thaa| rAjA prasenajita ke 500 rAjakamAra the| vaha prabhu pArzvanAtha kI paramparA kA zramaNopAsaka thaa| usake raNavAsa meM bahuta-sI rAniyoM kA parivAra thA, para jIvana ke antima kSaNoM meM usane eka bhIla yamadaNDa kI putrI tilakasundarI ke moha-jAla meM pha~sakara zAdI kii| tilakasundarI ke pitA ne zAdI se pahale yaha zarta rakhI ki merI putrI se utpanna putra hI magadha kA bhAvI zAsaka hogaa| - isI zarta ko pUrA karane ke lie use zreNika-jaise yogya putra ko vana bhejanA pdd'aa| jahA~ veNu taTa ke kinAre kucha samaya vaha bauddhoM ke Azrama meM rhaa| nikaTa saMparka ke kAraNa vaha bauddha dharma kA anuyAyI bana gyaa| phira usane subhadra vaNika kI putrI nandA se vivAha kiyaa| usake yahA~ abhayakumAra-jaisA kuzAgra buddhi vAlA rAjakumAra paidA huA jo magadha kA pradhAna maMtrI bnaa| prasenajita ne apanA vacana nibhAne ke liye usa bhIla rAjakumAra ko magadha kA rAjA banA diyaa| para ise rAjA banAne meM prasenajita ko prasannatA nahIM hii| rAjA banate hI tilakasundarI ke putra ne prajA para atyAcAra kI paramparA zurU kara dii| Akhira rAjA prasenajita bImAra par3a gye| zreNika ko DhU~r3hakara magadha kA samrAT banA diyA gyaa| usa samaya abhaya va usakI mAtA vaNika putrI nandA venAtaTa meM pitA ke yahA~ rhe| rAjA zreNika kI zAdI gaNarAjya pramukha rAjA ceTaka kI putrI celanA se huI thii| rAjA ceTaka kA niyama thA ki jainadharmI ke atirikta kisI ko vaha beTI nahIM detA thaa| para yaha eka prema-vivAha thaa| rAjA zreNika kA bala, vaibhava, sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 139 139 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saundarya dekhakara ceTaka kI putrI sujyeSThA zreNika ko cAhane lagI / isa cAhata ko pUrA karane ke lie abhayakumAra ne eka yojanA bnaaii| para rAjA zreNika samaya para na pahu~ca sakA / sujyeSThA ke prema-sambandhoM ke bAre meM usakI bahina celanA bhI jAnatI thii| vaha bhI rAjA zreNika kI rAnI bananA cAhatI thI / use bhI abhaya kI gupta yojanA kA patA laga cukA thaa| rAjagRha vaizAlI taka eka lambI suraMga kA nirmANa kiyA jA cukA thaa| sujyeSThA samaya para na pahu~cI, para celanA pahu~ca cukI thii| aMdhere meM sainika ratha meM celanA ko biThA lAye / celanA abhUtapUrva sundarI thI / vaha magadha kI paTarAnI bnii| usI kA putra kauNika ajAtazatru thaa| usake do putra halla - vihala bhI hue| anAthI muni kI ghaTanA jaise pahale kahA jA cukA hai ki zreNika kucha samaya ke lie bauddha dharmAvalambI bana cukA thaa| rAnI celanA jinadharma kI saccI upAsikA thii| vaha rAjA ko jainadharma meM lAne ke lie prayatnarata thI ki tabhI eka ghaTanA ghaTI, jisa ghaTanA ke prabhAva se rAjA jaina ho gyaa| rAjagRha nagara ke bAhara rAjA maNDikukSi caitya kI ora bhramaNa karane nikalA, jahA~ usane eka dhyAnastha muni ko dekhA / adbhuta rUpa-saundarya usake cehare se jhalaka rahA thaa| Ayu se vaha choTA laga rahA thaa| rAjA ke mana meM usake prati AkarSaNa paidA huaa| vaha socane lagA ki 'bhare yauvana taruNAI meM vaha sAdhu kyoM bana gayA ? choTI-sI Ayu meM sAdhu banA hai| jarUra kisI vastu kA ghara meM abhAva hogA / abhAva ke kAraNa yaha sAdhu bana gayA hai|' rAjA ne socA- 'mujhe jarUra isa muni kI sahAyatA karanI caahie|' rAjA muni kI tarapha dekha rahA thaa| zIghra hI muni ne dhyAna kholA to pAyA sAmane magadha samrAT zreNika karabaddha khar3A hai| rAjA zreNika ne pUchA - " munirAja ! isa bharI taruNAI meM Apa sAdhu kyoM bana gaye ? abhI to Apake khAne-pahanane ke dina the / kRpayA kAraNa btaayeN| mujhase jo bhI bana par3egA, maiM sahAyatA kruuNgaa|" muni Atma-jJAnI the / unhoMne dekhA magadharAja ko apane dhana para ahaMkAra ho gayA hai| isI ajJAnavaza usane mujhase yaha bAta kahI hai| muni ne uttara diyA- "rAjan ! maiM anAtha thA isalie muni banA hU~ / " rAjA zreNika ne kahA- "koI bAta nahIM, tumheM kisI bhI abhAva meM rahane kI jarUrata nahIM / magadha samrAT zreNika tumhArA nAtha banegA, tumheM pUrA sahArA degA / " muni ne nirbhaya hokara kahA - "rAjan ! tuma to svayaM anAtha ho, tuma kisI ke nAtha kaise bana sakate ho ?" rAjA ne muni kA jaba yaha uttara sunA, to daMga raha gayA, phira bhI usane spaSTIkaraNa karate hue kahA - "tuma zAyada mujhe nahIM jAnate, maiM magadha kA ekachatra samrAT huuN| mere pAsa caturaMgI senA, dhana-dhAnya hai| merA parivAra vizAla athAha sampadA kA svAmI huuN| tuma mere sAtha calo aura saMsAra ke sukhoM kA Ananda lo|" maiM muni ne kahA- "rAjan ! yaha saba kucha to mere pAsa bhI thA / isameM sukha kahA~ thA ? yahI to anAthapana hai jisa dhanadhAnya ko hama sukha kA kAraNa samajhate haiM, duHkha kI ghar3I meM inameM se kucha bhI kAma nahIM aataa| mere bhI sage-sambandhI the| hamArA inako nAtha mAnanA Aka ke dUdha se khIra pakAnA hai / " muni ne apanI pUrva kahAnI zurU kI rAjan ! maiM kozAmbI nagarI ke zreSThI prabhUta dhanasaMcaya kA suputra thaa| ghara meM dhana ke ambAra lage the| merI mAtA mujha para khUba sneha karatI thii| merI patnI zIlavatI va rUpavatI thI / eka dina netra - pIr3A huI / maiM karAha uThA / usa samaya merI 140 Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patnI ne merA rAta-dina dhyAna rkhaa| vaha mujhe pIr3A-mukta na kara skii| mA~ dina-rAta merI pIr3A ke kAraNa rotI rhii| dhana mujhe nIroga na kara paayaa| pitA kI hita-cintA, mAtA, patnI, bahina, bhAiyoM kA ronA-dhonA bekAra gyaa| koI maMtra, yaMtra va auSadhi se maiM ThIka na huaa| eka dina maiM rAtri meM akelA pIr3A se karAha rahA thaa| to maiMne socA ki 'agara pIr3A se mukta ho jAU~, to maiM subaha hote hI nirgrantha muni bana jaauuN|' maiM savere uThA, to merI pIr3A gAyaba thii| maiMne guru ke caraNoM meM dIkSA grahaNa kii| aba maiM apanI AtmA kA nAtha bana gayA huuN| __ basa, yahI dina thA jaba zreNika jainadharma ke prati AkarSita huaa| aba vaha rAnI celanA abhayakumAra ke sAtha prabhu mahAvIra ke darzana ko jAne lagA thaa| zreNika jaba yuvA thaa| pitA ne sabhI rAjakumAroM kI tIna parIkSAe~ lI thiiN| eka parIkSA meM mahala ko Aga lagA dI gii| sabhI rAjakumAra Aga ke bhaya se bhAga gye| rAjA zreNika ne sabhI rAja-cinha jinameM bhaMbhA pramukha thI, bacA liye isalie isakA nAma zreNika bhaMbhAsAra pdd'aa| anekoM muni ke saMparka ke bAda rAjA zreNika prabhu mahAvIra kA parama bhakta bnaa| bhagavAna mahAvIra se tattvacarcA eka krAntikArI carcA thii| unake upadeza se rAjya parivAra ke meghakumAra, nandISeNa Adi ne dIkSA grahaNa kii| rAjakumAra abhaya aura sulasA Adi aneka puruSoM ne gRhastha dharma svIkAra kiyaa| ___isa varSa kA cAturmAsa prabhu mahAvIra ne rAjagRhI meM kiyaa| yahA~ aneka strI-puruSoM ko dharma-patha para lAkara unakA uddhAra kiyaa| rAjagRhI meM dharma-krAnti rAjagRhI vaha pavitra nagarI hai jisakI bhUmi ko prabhu mahAvIra ke caraNa sparza kA sabase jyAdA lAbha milA hai| prabhu mahAvIra ke samaya yahA~ anekoM aitihAsika ghaTanAe~ huI haiN| yahA~ kA rAjA zreNika bimbasAra thA, jisakA jainadharma ke dharma meM apanA sthAna hai| isa aitihAsika rAjA ke prabha mahAvIra ke sAtha sAMsArika rizte bhI the| rAjagRhI nagarI meM 'guNazIla' caitya thA jo rAjagRhI nagarI ke uttara-pUrva meM sthita thaa| isakI prAkRtika chaTA kA varNana svayaM bhagavAna mahAvIra ne hajAroM bAra kiyA hai| prabhu mahAvIra ke samavasaraNa aksara yahIM lagate the| rAjA apanI caturaMgI senA ke sAtha prabhu mahAvIra ke darzana karane AtA, vandanA karatA, praznoM kA samAdhAna pAtA, pravacana suntaa| rAjA zreNika prabhu mahAvIra kA parama bhakta thaa| yaha nagarI prAcInakAla se hI jainadharma kA kendra thii| prabhu pArzvanAtha ke zrAvaka va zramaNa bhI vahA~ alaga caitya va parvatoM para vicaraNa karate the| isa rAjagRhI meM prabhu mahAvIra pAvA se vihAra kara pahu~ce the, kaI vidvAn aisA mAnate haiN| prathama upadeza ko zravaNa karate hI rAjA zreNika ne samyaktva ko grahaNa kiyaa| use kSAyika samyaktva thaa| isa samyaktva ko dhAraNa karane vAlA phira kabhI mithyAtva meM nahIM uljhtaa| uttarAdhyayanasUtra meM isakA nimitta anAthI muni dvArA rAjA zreNika ko diyA gayA upadeza hai jisake kAraNa vaha prabhu mahAvIra kI zaraNa meM AyA thaa| aneka putra, putriyA~ tathA prajA ke loga prabhu mahAvIra ke bhakta the| hama yahA~ isa varSa meM pramukha dIkSA grahaNa karane vAlI AtmAoM kA varNana kreNge| megha muni meghakumAra magadha samrATa rAjA zreNika va rAnI dhAriNI kA putra thaa| rAjya-parivAra kI paramparA ke anusAra use bacapana meM hI puruSa kI 72 kalAe~ sikhAI giiN| jaba zAdI yogya huA, to ATha rAja-kanyAoM ke sAtha usakI zAdI ho gii| usane prabhu mahAvIra kA tyAga, vairAgya paripUrNa pravacana sunaa| vaha dIkSA ke lie taiyAra huaa| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 141 141 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usane apane mAtA-pitA se prArthanA kI- "Apane merA dIrghakAla taka lAlana-pAlana kiyA hai| mere kAraNa Apane bahuta hI kAma kiyA hai, kintu maiM saMsAra ke janma- jarA ke duHkha se Uba cukA huuN| merI bhAvanA prabhu mahAvIra ke caraNoM meM saMyama dharma svIkAra karane kI hai|" mAtA-pitA ne meghakumAra ko bahuta smjhaayaa| saMsAra ke sukhoM kA lAlaca diyA / sAdhucaryA ke kaSTa batAye / para megha na mAnA / usane bar3I lambI carcA apane mAtA-pitA se kii| mAtA-pitA ne socA- 'aba hamAre putra para vairAgya kA raMga car3ha cukA hai| ise rokanA bekAra hai / ' phira mAtA-pitA kI bhAvanA ko sammAnita karate hue usane eka dina kA rAjya - siMhAsana svIkAra kiyA / siMhAsana para baiThate hI usane mAtA-pitA se rajoharaNa, pAtra Adi kI mA~ga kii| mAtA-pitA ne dekhA ki vairAgya kA raMga pakkA hai| hama ise jyAdA samaya nahIM roka skte| eka lAkha svarNa mudrAe~ rAjA zreNika ne vyaya kara sAdhu ke upakaraNa ma~gavAye / usakA dIkSA mahotsava rAjyAbhiSeka kI taraha manAyA gayA / rAtriko avahelanA meghakumAra aba prabhu mahAvIra kA ziSya bana cukA thA / prathama dina thA / dina to sAdhucaryA kI upAsanA karate-karate bIta cukA thaa| rAtri AI / sAdhu jIvana samatA aura samAnatA kA nAma hai| vahA~ rAjakumAra aura dAridrakumAra meM bhedarekhA nahIM khIMcI jA sakatI / isI kAraNa rAtri ko use sone ke samaya, daravAje ke pAsa nicale sthAna kA Asana milaa| upAzraya meM aMdherA thaa| rAtri ko anya muni apanI zArIrika jarUratoM ke kAraNa bAhara Ate to aMdhere ke kAraNa hara eka ke pA~va kI Takkara usake Asana ke sAtha laga jAtI isI kAraNa vaha so nahIM pA rahA thA / usane socA- 'maiM sAdhu banakara pha~sa gayA huuN| jaba maiM rAjakumAra thA to yahI sAdhu merA sammAna karate the / aba maiM gRha-tyAgI huuN| aba inakA sammAna samApta ho gayA hai| yaha mujhe ThokareM mAra rahe haiN| calo rAtri samApta hone do, subaha hote maiM prabhu mahAvIra ko sabhI dharmoM ke upakaraNa lauTAkara ghara A jAU~gA / ' prabhu mahAvIra dvArA pUrvabhavoM kA varNana isa prakAra yaha vicAroM kI uthala-puthala thii| subaha huii| sabhI sAdhu-sAdhvI prabhu mahAvIra ke darzana ko pdhaare| prabhu mahAvIra ne megha muni ko dekhate hI kahA- "megha ! kyA tuma sAdhanA-patha se pIche haTane kA vicAra kara rahe ho ? yuddha ke maidAna meM pahu~cakara vIra nirantara Age kadama bar3hAtA hai| tuma vIra ho, tathApi kAyara kI taraha pIche haTanA cAhate ho / thor3e se kaSTa meM dhairya kho baitthe| yAda karo, pazu ke bhava meM tUne jo svayaM para vijaya pAI thI aura phira mAnava - janma milaa| aba thor3e saMkaTa se hAra gaye / lo suno, maiM tumheM tumhAre pichale do bhavoM kI kahAnI sunAtA hU~ jisase tumheM patA cale ki do bhavoM meM tUne pazu bhava meM kitanI dharma-ArAdhanA kI thI, jisake prabhAva se tumheM itanA acchA kula milaa|" ke muni prabhu mahAvIra ke sambodhana se sAvadhAna hue aura apane pUrvabhava kI bAta sunane lage megha ! pUrvabhavoM kI bAta hai / vidhyAMcala ke saghana jaMgaloM meM eka jaMgala thA, usa jaMgala meM sumeruprabha nAma kA sapheda hAthI rahatA thaa| vaha apane jhuNDa kA rAjA thaa| apane vizAla parivAra kA svAmI thaa| eka bAra usa jaMgala meM Aga lgii| usa jaMgala meM dAvAnala ke kAraNa jvAlAe~ AkAza ko cUmane lgiiN| pazu-pakSI usa sthAna ko chor3ane lge| sabhI jAnavara Aga meM jalane lge| sumeruprabha aneka hAthiyoM ke sAtha ghAyala ho gyaa| dina ke bAda Aga zAnta ho gaI / isa vinAza - lIlA ko dekhakara vaha cintita ho gayA / kucha dUsare janma meM bhI tuma isI nAma ke hAthI bane / tumheM pUrvabhava kI smRtiyA~ dhyAna meM thiiN| isa janma meM bhI 'Aga dvArA hAni na ho|' isa bAta ko socate hue sumeruprabha ne nadI ke kinAre vizAla maNDapa bnaayaa| lambI dUrI taka usane per3a sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 142 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paudhe, jhAr3a-jhaMkhAr3a, ukhAr3a - ukhAr3akara jaMgala ko bilkula sApha kara diyaa| kahIM ghAsa kA tinakA na chodd'aa| isa prakAra virAT maNDala kA nirmANa kara sumeruprabha Ananda se rahane lgaa| aba vaha bhaviSya ke prati nizciMta thaa| eka samaya kI bAta hai ki jaMgala meM punaH dAvAnala sulaga utthaa| jaMgala ke sabhI jIva-jantu apanA janmajAta vaira bhulAkara usa maNDala meM ekatrita hone lge| hAthI, siMha, mRga, kharagoza, lomar3I sabhI ko apanI jAna bacAne kI cintA thii| sumeruprabha bhI vahA~ A phuNcaa| para usakA apanA banAyA maNDala aba anya jIvoM se bhara cukA thA / vaha eka kinAre khar3A ho gyaa| usane kisI bhI prANI ko koI kaSTa nahIM phuNcaayaa| dAvAnala jalatA rahA; harA-bharA vana bhasma hotA rhaa| eka pralayakArI dRzya sAmane thA / para sumeruprabha kA banAyA maNDala pUrNa surakSita thaa| use eka jvAlA bhI sparza na kara sakI thii| usa samaya acAnaka sumeruprabha hAthI ke khujalI hone lgii| usane apane Age kA pA~va khujalAne ke lie Upara utthaayaa| jyoM hI khujalAkara paira ko punaH nIce rakhane lagA to usane dekhA eka nanhA sA kharagoza mRtyu ke bhaya se tharathara kA~pa rahA hai| kA~pate hue kharagoza ko dekhakara sumeruprabha hAthI ke mana meM karuNA A gii| usane isI karuNAvaza apanA paira Upara uThAye rakhA, paira nIce nahIM rkhaa| kharagoza kA baccA isa pA~va ke nIce vAle sthAna meM zaraNa lie hue thaa| hAthI kA pA~va adhara meM laTaka rahA thA / do dina taka jaMgala jalatA rhaa| tIsare dina Aga zAnta huii| sabhI jAnavara apane-apane sthAnoM kI ora lauTane lge| kharagoza kA baccA bhI lauTa rahA thaa| sumeruprabha ne nIce dekhA to sthAna ko khAlI samajhakara jAne kI taiyArI karane lgaa| usane pA~va ko sIdhA jamIna para rakhanA cAhA, para pA~va jamIna para na TikA / pA~va akar3a cukA thaa| aba hAthI ne jora dekara rakhanA cAhA, to bhArI zarIra ke kAraNa sa~bhala na sakA aura bhUmi para gira gyaa| tIna dina kI bhUkha-pyAsa ke kAraNa vaha punaH na uTha skaa| para isa hAla meM bhI usake mana meM apUrva zAnti thI, kyoMki usane eka choTe-se jIva para dayA kI thI / prabhu mahAvIra ne megha ke pUrvabhava kI sArI kathA sunA dii| phira unhoMne niSkarSa karate hue pharamAyA- "pUrvabhava meM kharagoza para karuNA karane vAle hAthI tuma the / pazu ke bhava meM karuNA ke kAraNa tumheM rAjya - parivAra kA sukha-vaibhava milA / nirgrantha pravacana sunane ko milaa| saMyamamArga kI mAmUlI-sI bAdhA se ghabarA gaye ho / " / prabhu mahAvIra ke upadeza se megha muni punaH jAgRta ho gaye aura aba saMyama-patha para punaH bar3hane lage / lambe samaya taka tapa va sAdhanA kii| jisake pariNAmasvarUpa vijaya nAmaka anuttara vimAna meM utpanna hue / ' mahAyogI nandISeNa yaha bhI rAjA zreNika ke putra the / bhagavAna mahAvIra ke upadeza se inake mana meM vairAgya bhAvanA jAgRta ho gayI / pitA rAjA zreNika ne inheM muni banane kI AjJA pradAna kara dI / abhI parantu jaba yaha muni bana rahe the to AkAzavANI huI- " nandISeNa ! abhI tumhAre muni banane kA samaya nahIM AyA / tumhArA bhogAvalI karma zeSa hai|" nandISeNa kA irAdA dRr3ha thA / use dUsarI bhI devavANI ne rokaa| para nandISeNa bhAvanA ke pravAha meM baha rahe the / devavANI sunakara unhoMne koI paravAha nahIM kii| apane pUrva phaisale ko dhyAna meM rakhakara vaha muni bana gaye / aba rAjakumAra nandISeNa muni banakara sAdhanA karane lage / vaha devatA kI vANI ko galata siddha karane ke lie tapa karane lage jisake prabhAva se vaha aneka Rddhi-siddhiyoM ke svAmI ho gaye / para honI prabala hai| yaha kaba, kisa rUpa meM raMga dikhAye ise vyakti nahIM jAna paataa| eka dina muni nandISeNa gocarI ko gaye hue the| nagara meM bhojana ke lie ghUma rahe the / zuddha bhojana kI talAza meM unhoMne eka bar3A bhavana dekhA, phira sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only 143 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ socA-'kisI seTha-sAhUkAra kA ghara hogaa| bhikSA zuddha mila jaayegii|' para yaha ghara to vezyA kA thaa| vezyA ke bhavana ko vaha seTha kA mahala samajha gaye the| muni ne apanI bhASA meM "dharmalAbha' khaa| andara koI seTha nahIM thaa| yahA~ dharma-karma kA koI nAmonizAna nahIM thaa| andara se sajI huI gaNikA bAhara aaii| usane kahA-"yahA~ dharmalAbha kA kAma nahIM hai| yahA~ to arthalAbha se kArya pUrNa hote haiN| jisake pAsa dhana-sampatti hai, use yahA~ saba kucha mila sakatA hai, aura jo daridra aura dIna hai usake lie yahA~ koI sthAna nahIM hai|' ___ muni kA zarIra tapasyA ke kAraNa sUkha cukA thaa| unakI kRza kAyA zarIra ko dekhakara vezyA ha~sane lgii| vezyA ko ha~sate dekha nandISeNa muni se apanA apamAna sahA na gyaa| unhoMne socA-'isane abhI merI zakti ko pahacAnA nhiiN| mere tapa ke divya prabhAva se yaha anabhijJa hai| samaya A gayA hai, mujhe isako apanA prabhAva dikhAnA caahie|' ___ nandISeNa muni ne bhUmi se eka tinakA utthaayaa| use tor3A to tapa prabhAva se usI vezyA ke sAmane svarNa-mudrAoM kI varSA hone lgii| mudrAoM ko ikaTThA karate hue nandISeNa ne vezyA ko vaha mudrAe~ arpita karate hue kahA--"lo arthalAbha" kahakara usI kSaNa vezyAlaya se nikala pdd'e| ___ aba vezyA ne apanA dUsarA rUpa prastuta karanA zurU kiyA, jise jJAnI triyA caritra kahate haiN| vezyA ne socA-'yaha to sacamuca camatkArI santa hai| agara yaha mere ghara meM raha jAye, to mujhe kisI bhI dravya kA abhAva nahIM rhegaa|' vezyA zIghra sa~bhalI aura muni ke pIche-pIche bhAgane lgii| vezyA ne dInatA se kahA-"svAmI ! mujha garIba abalA ko kisake sahAre chor3akara jA rahe ho? Apake binA saMsAra meM merA koI nhiiN| Apa mahAn dayAlu ho| Apake binA merA jInA bekAra hai| Apa mere yahA~ viraajeN| aba maiM Apake binA nahIM jI sktii|" vezyA ke hAva-bhAva dekha muni saMyama se gira gye| aba vaha muni nahIM rahe the| nandISeNa ne apanI sAdhanA ko vismRta kara vezyA dvArA rakhe gaye sahavAsa prastAva ko svIkAra kara liyaa| unhoMne vezyA ke yahA~ rahane kA phaisalA isa zarta para kiyA- "maiM pratidina dasa vyaktiyoM ko pratibodha dekara prabhu mahAvIra ke pAsa pravrajyA hetu bhejuuNgaa| isake bAda maiM bhojana kiyA kruuNgaa| jisa dina nau AdamI rahe, dasaveM ke rUpa meM maiM svayaM sAdhu bana jaauuNgaa|"2 nandISeNa muni apanI pratijJA para dRr3ha rhe| yaha krama vezyA ke bhavana meM hI calatA thaa| lambe samaya taka unhoMne rojAnA dasa manuSyoM ko pratibodhita kara sAdhu bnaayaa| eka dina nau puruSa hI pratibodhita hue the| nandISaNa ne bhojana nahIM kiyaa| dopahara huii| phira zAma ho gii| dasavA~ puruSa unheM upalabdha nahIM huaa| vezyA ne kahA-"svAmI ! bhojana ThaNDA ho rahA hai, Apa bhojana kiijie|" nandISeNa ne kahA-"maiM dasaveM puruSa ko pratibodhita kiye binA bhojana kaise kara sakatA hU~ ? isa pratijJA ko tuma jAnatI ho|" tabhI vezyA ke mukha se anAyAsa nikala par3A ki agara dasavA~ nahIM AtA to tuma svayaM muni kyoM nahIM bana jAte?" nandISeNa ke mana meM laga gii| unhoMne usI kSaNa usa vezyAlaya ko chor3a diyA aura prabhu mahAvIra kI zaraNa meM punaH pahuMca gye| prabhu mahAvIra se punaH dIkSA kI yAcanA kii| prabhu mahAvIra ne nandISeNa ko punaH pravrajyA pradAna kii| vaha sAdhanA meM laga gye| nandISeNa girakara sa~bhale the| unhoMne lambe samaya taka tapasyA kii| apane pUrva kRta doSoM kI AlocanA kii| ugra japa, tapa kiyA, jisake prabhAva se vaha agale janma meM deva bne| abhayakumAra ye rAjA zreNika ke putra bhI the aura maMtrI bhI the| rAjA zreNika ko apane bhAiyoM ke kAraNa kucha samaya jaba ajJAtavAsa meM rahanA par3A to usakA sambandha eka vaNika putrI nandA se huaa| usI kI santAna abhayakumAra the| inakI buddhi alaukika 144 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thii| bar3I-bar3I samasyA sulajhAne meM dakSa the| isakI buddhi kA pramANa nirayAvalikAsUtra meM milatA hai jaba unhoMne rAjA koNika kI rAnI celanA kI dohada samasyA ko hala kiyA thaa| isI taraha inhoMne rAnI dhAriNI kA dohada bhI pUrNa krvaayaa| inakI buddhi ke kAranAme akabara-bIrabala ke cuTakaloM kI taraha haiN| prabhu mahAvIra ke yaha parama zrAvaka the| bAda meM yaha bhI sAdhu bana gye| abhayakumAra ne eka bAra mAnava jAti ko samajhAyA thA ki sabase maha~gA bhojana mA~sa hai| eka bAra rAjyasabhA meM carcA huI ki "sastA bhojana kauna-sA hai ?" jyAdA logoM ne mA~sa khaa| __ abhayakumAra ne eka nATaka rcaa| phira vaha una saba logoM ke pAsa eka tolA mAnava-mA~sa ke lie gyaa| usane kahA-"rAjA bImAra hai, unheM eka tolA mAnava hRdaya kA mA~sa caahie| badale meM kitanI bhI kImata le liijie|" sabhI mA~sAhAriyoM ne ulTe abhayakumAra ko dhana diyA, jo abhayakumAra ne rAjyasabhA meM rAjya ke sammukha prastuta kiyaa| phira usane kahA-"itane paise meM bhI koI eka tolA mAnava-mA~sa dene ko taiyAra nahIM hai|" isI taraha eka bAra eka lakar3ahArA garIbI ke kAraNa prabhu mahAvIra ke ziSya sudharmA ke pAsa sAdhu bana gyaa| saba usakA apamAna krte| saba kahate-"kAma na karane ke kAraNa yaha sAdhu banA hai|" abhayakumAra ne eka lAkha svarNa-mudrAe~ sAtha lii| caurAhe para ghoSaNA karavAyI-"jo vyakti agni jalAne kA tyAga karegA aura brahmacarya kA pAlana karegA vaha ina mudrAoM ko le le|' sArA dina bIta gyaa| koI bhI vyakti aisA nahIM AyA jo ina donoM kA tyAga kara ske| abhayakumAra ne kahA"munidharma kA pAlana bahuta muzkila hai| vaha to sArI umra pA~ca mahAvratoM, pA~ca samitiyoM, tIna guptiyoM kA pAlana karate haiN| yaha lakar3ahArA kitanA pUjanIya hai jo kaThora munidharma kA pAlana kara rahA hai|" caudahavA~ varSa prabhu mahAvIra saMsAra ke kalyANa ke lie ghara se nikale the| saMsAra meM phaile aMdhakAra ko dekha unakA mana itanA duHkhI huA ki vaha jaMgala meM sAr3he bAraha varSa ke lie dhyAnastha hue| aneka kaSToM, upasargoM ke bAda unheM jo kevalajJAnarUpI zAzvata amRta milA thA, vaha unheM bA~Tane meM dina-rAta eka kara rahe the| unakA prathama varSa saphalatAoM se bharA huA thaa| yaha varSa krAntikArI varSa thaa| samAja ko eka badalAva ahiMsaka DhaMga se mila rahA thaa| prabhu mahAvIra ne rAjagRha meM dharma-pracAra karane ke bAda grAma-grAma, nagara-nagara vicaranA zurU kiyaa| vaha videha deza ke gA~voM, nagaroM ko apanI caraNa-raja se pavitra karate huye apanI janma-bhUmi ke eka bhAga brAhmaNa kSatriya kuNDagrAma meM pdhaare| vahA~ kA bahuzAla caitya prabhu mahAvIra kI dezanA kA sthala thaa| logoM ko apane priya varddhamAna ke Agamana kI sUcanA milii| RSabhadatta brAhmaNa va devAnandA kI dIkSA usa gA~va meM RSabhadatta brAhmaNa va devAnaMdA brAhmaNI rahate the| RSabhadatta kA gotra koDAla thaa| devAnaMdA jAlaMdharIya gotrIya thiiN|3 vaha cAra vedoM kA jJAtA hone ke sAtha-sAtha zramaNopAsaka bhI thaa| vaha paramparA se kriyAkAMDI brAhmaNa thA para vaha zramaNoM ke prabhAva se brAhmaNavAda se dUra ho gayA thaa| prabhu mahAvIra ke darzana karane vaha phuNcaa| bhagavAna mahAvIra kI vandanA kara vaha nigraMtha pravacana sunane hetu baiTha gyaa| upadeza samApta hote hI RSabhadatta ne pravrajyA lene kI icchA vyakta kii| prabhu mahAvIra ne use kahA-"jaisI ApakI AtmA ko sukha ho vaisA kro| para zubha kArya meM pramAda mata kro|" udhara usakI patnI devAnaMdA bhagavAna mahAvIra ko dekhakara romAMcita hone lgii| usake stanoM se dUdha kI dhArAyeM chUTane lgiiN| A~khoM se AnaMda ke azru bahane lge| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra - 145 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devAnaMdA kI yaha hAlata dekhakara gaNadhara gautama indrabhUti ne prabhu mahAvIra se pUchA-"bhagavan ! devAnaMdA Apako dekhakara romAMcita kyoM ho gaI hai ? usake stanoM se dUdha kI dhArA kyoM baha rahI hai ?" / prabhu mahAvIra ne kahA-"gautama ! devAnaMdA brAhmaNI merI mAtA haiN| maiM isa devAnaMdA brAhmaNI kA putra huuN|'4 bhagavAna mahAvIra ne gaNadhara gautama ko apane garbha-parivartana kI ghaTanA btaaii| AcArya devendra muni jI apanI pustaka 'mahAvIra : eka anuzIlana' ke pRSTha 430 para likhate haiM--"itane samaya taka bhagavAna (mahAvIra) ke garbha-parivartana kI bAta kisI ko jJAta nahIM thii| devAnaMdA aura RSabhadatta brAhmaNa ke sAtha sArI dharmasabhA isa ghaTanA ko sunakara Azcaryacakita ho gii|" ___isa bAta kA RSabhadatta brAhmaNa va devAnaMdA brAhmaNI para gaharA prabhAva pdd'aa| donoM ne gRha tyAgakara prabhu mahAvIra ke caraNoM meM pravajyA grahaNa kii| dIkSA se pahale unhoMne zarIra para pahane vastrAbhUSaNa tyAga diye phira paMca muSTika loca kiyA aura vandana karate hue donoM prabhu ke samakSa aaye| RSabhadatta ne prArthanA kI-"prabhu ! yaha saMsAra jala rahA hai-jarA, maraNa, roga, zoka Adi vipadAoM kI Aga se yaha saMsAra cAroM ora se prajvalita ho rahA hai| prabhu, mujhe isa Aga se bcaaiye|" RSabhadatta brAhmaNa ko prabhu mahAvIra ne apane zramaNasaMgha meM zAmila kara liyaa| dIkSA ke pazcAt muni RSabhadatta ne gyAraha aMgoM kA acchI taraha adhyayana kiyaa| chaTTama, aTThama, dazama Adi aneka prakAra ke tapa kiye| lambA samaya sAdhujIvana meM gujaaraa| aMtima samaya eka mAsa kI saMllekhanA kara mokSa pada prApta kiyaa| usakI patnI devAnaMdA ne bhI candanabAlA ke sAnnidhya meM dIkSA grahaNa kI thii| usane bhI gyAraha aMgoM kA adhyayana kiyaa| usane bhI lambI-lambI tapasyAe~ karmakSaya hetu kii| phira candanabAlA kI AjJA se saMllekhanA svIkAra kii| isa prakAra nAnA tapasyAoM dvArA karmakSaya karatI huI mokSa kI adhikArI bnii|5| jamAlI-priyadarzanA kI pravrajyA jamAlI eka kSatriya rAjakumAra thA jo sAMsArika rizte se prabhu mahAvIra kI bahina sudarzanA kA putra thaa| prabhu mahAvIra kA bhAneja thaa| priyadarzanA prabhu kI suputrI thii| prabhu mahAvIra kI isa suputrI kI zAdI jamAlI rAjakumAra se huI thii| ___kucha graMthoM meM prabhu mahAvIra ke brAhmaNakuNDagrAma ke sthAna para kSatriyakuNDagrAma padhAre kA varNana hai para donoM paramparAoM meM unake padhArane kA sthala bahuzAla caitya hai jo donoM gA~voM-nagaroM ke bIca par3atA thaa| __ prabhu mahAvIra kA upadeza sunane jamAlI rAjakumAra bahuzAla caitya meM aayaa| prabhu mahAvIra ko vandana kiyaa| jamAlI pratibuddha huaa| usane prabhu mahAvIra se kahA-"prabhu ! Apane jo kahA hai vahI vastutaH satya hai| mujhe nigraMtha pravacana para zraddhA ho gaI hai| maiM sAdhu bananA cAhatA huuN| Apa mujhe zaraNa diijiye|" prabhu mahAvIra ne kahA-"devAnupriya ! jaise ApakI AtmA ko sukha ho, vaisA kro| para zubha kArya meM pramAda mata kro|" jamAlI rAjamahala aayaa| mAtA-pitA se AjJA mA~gane lgaa| mAtA-pitA ne use bahuta smjhaayaa| jamAlI ne eka bhI na sunii| usane 500 rAjakumAroM ke sAtha dIkSA grahaNa kii|6 sAtha meM prabhu mahAvIra kI suputrI va jamAlI kI patnI bhI 1,000 striyoM ke sAtha sAdhvI bnii| bAda meM jamAlI ninhava (pravacana ke virodha meM calane vAlA) bnaa| vaha prabhu mahAvIra kA virodhI ho gyaa| isakA varNana yathA sthala para hama kreNge| kaI AcAryoM kI mAnyatA hai ki isa sabhA meM prabhu mahAvIra ke bar3e sAMsArika bhrAtA rAjA naMdIvarddhana bhI Aye the| unhoMne bhI prabhu mahAvIra kA upadeza sunA thaa| prabhu mahAvIra ko vandana kara vaha ghara lauTe the| __ prabhu mahAvIra ne yaha varSAvAsa vaizAlI meM kiyaa| jaise pahale varNana kiyA jA cukA hai yahA~ kA gaNa-pramukha ceTaka zramaNopAsaka thaa| vaizAlI kI janatA ke lie prabhu mahAvIra kA nAma nayA nahIM thaa| vaizAlI kI janatA ne prabhu mahAvIra ke varSAvAsa se abhUtapUrva lAbha utthaayaa| / cAra 146 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavA~ varSa varSAvAsa saMpUrNa kara prabhu mahAvIra ne vaizAlI se vatsa bhUmi kI ora prasthAna (vihAra) kiyaa| gA~voM, nagaroM ko pavitra kara unhoMne samAja meM phailI burAiyoM ko jar3a se ukhAr3a pheNkaa| prabhu mahAvIra kozAmbI padhAre, jise Aja kosama kahate haiN| kozAmbI kA rAjA udayana eka aitihAsaka vyakti thaa| bhArata kI tInoM paramparAoM meM usakA varNana milatA hai| prabhu mahAvIra kozAmbI ke candrAvataraNa caitya meM pdhaare| usa samaya vahA~ kA rAjA udayana hI thaa| vaha rAjA ceTaka kI putrI mRgAvatI kA putra thaa| usake pAsa hAthiyoM kI vizAla senA thii| vaha vINA bajAkara hAthiyoM ko pakar3A karatA thaa| vipAkasUtra meM udayana ko himAlaya kI taraha mahAn aura pratApI batAyA gayA hai| jaba udayana ko bhagavAna mahAvIra ke kozAmbI padhArane kA samAcAra milA, to vaha bahuta prasanna huaa| vaha bhI rAjA kUNika kI taraha sajadhajakara bhagavAna ke samavasaraNa meM aayaa| usake sAtha usakI mAtA mRgAvatI aura usakI buA zramaNopAsikA jayantI bhI thii| jayantI zramaNopAsikA apane putra ke sAtha baiThI thii| jayaMtI jIva-ajIva kI jJAtA to thI hI para sAtha meM vaha parama jijJAsu bhI thii| vaha hara pravacana meM se jIvana ke lie tattva khojane vAlI thii| / ___ jayaMtI kA apanA jIvana sAdhu-sevA ke lie samarpita thaa| hara naye Ane vAle sAdhu kI jayaMtI khUba sevA karatI thii| jaba kozAmbI meM koI nayA sAdhu padhAratA to vaha sarvaprathama jayaMtI kI bastI meM AtA thaa| vaha una zramaNoM ke sAtha tattvacarcA karatI thii| ___jayaMtI arhat dharma kI ananya upAsikA aura jAnakAra thii| prabhu mahAvIra-jaise tIrthaMkara se jo usane prazna pUche vaha jaina nAriyoM ke lie gaurava kA sthAna rakhate haiN| ina praznoM se jJAta hotA hai ki unakA tattva jJAna bahuta gaharA thaa| saba loga dharmasabhA kI ora bar3he jA rahe the| samavasaraNa meM pahu~cakara sabhI logoM ne savAriyoM kA tyAga kiyaa| pA~ca abhigama chodd'e| phira sIdhe prabhu mahAvIra ko vandana karane rAjya parivAra aayaa| prabhu mahAvIra kI dharma-dezanA cala rahI thii| sabhI ne prabhu mahAvIra ke vacanAmRta ko zravaNa kiyaa| tIrthaMkara ke samavasaraNa kI dharatI ko svarga se bar3hakara mAnA jA sakatA hai kyoMki samavasaraNa samAnatA kA pratIka hai| vahA~ U~ca-nIca vaira-virodha kA koI sthAna nahIM hotaa| sabhA visarjita ho jAne para bhI jayaMtI apane parivAra ke sAtha vahIM ThaharI rhiiN| avasara pAkara dhArmika carcA zurU karate hue jayantI ne pUchA-"bhagavan ! jIva bhArIpana ko kaise prApta hote haiM ?" prabhu mahAvIra-"jayantI ! jIva-hiMsA, asatya vacana, corI, abrahmacarya, parigraha Adi aThAraha pApa-sthAnakoM ke sevana se jIva bhArIpana ko prApta hote haiM aura cAroM gatiyoM meM bhaTakate haiN|" ___ jayantI-"bhagavan ! bhavasiddhikatA (mokSa prApta karane kI yogyatA) jIvoM ko svabhAva se hI prApta hotI hai yA avasthA vizeSa se?" prabhu mahAvIra-"bhavasiddhikatA svabhAva se hI hotI hai, avasthA-vizeSa se nhiiN| jo jIva bhavasiddhika haiM ve apane svabhAva se hI vaise haiM tathA raheMge aura jo bhavasiddhika nahIM haiM, ve kisI bhI avasthA meM, kisI bhI upAya se bhavasiddhika nahIM ho skte|" jayantI-"bhagavan ! kyA saba bhavasiddhika mokSagAmI haiM ?' prabhu mahAvIra-"hA~, jo bhavasiddhika haiM, ve saba mokSagAmI haiN|" jayantI-"bhagavana ! yadi saba bhavasiddhika jIvoM kI mukti ho jAyegI taba to yaha saMsAra kAlAntara meM bhavasiddhika jIvoM se rahita hI ho jaayegaa|" sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra - 147 | Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Forp Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhu mahAvIra - "nahIM, jayantI ! aisA nahIM ho sktaa| jaise sarvAkAza pradezoM kI zreNI meM se kalpanA se pratisamaya eka-eka pradeza kama karane para bhI AkAza-pradezoM kA kabhI anta nahIM hotA, isI prakAra bhavasiddhika anAdikAla se siddha ho rahe haiM aura anantakAla taka hote rheNge| phira bhI ve anantAnanta hone se samApta nahIM hoMge aura saMsAra kabhI bhI bhavasiddhika jIvoM se rahita nahIM hogA / " jayantI - "bhagavan ! U~ghanA acchA hai yA jAganA ?" prabhu mahAvIra - "kucha jIvoM kA U~ghanA acchA hai aura kucha kA jAganA / " jayantI - "bhagavan ! yaha kaise ? donoM bAteM acchI kaise ho sakatI haiM ?" prabhu mahAvIra - "adharma ke mArga para calane vAle, adharma kA AcaraNa karane vAle aura adharma se apanI jIvikA calAne vAle jIvoM kA U~ghanA hI acchA hai, kyoMki aise jIva jaba U~ghate haiM taba bahuta se jIvoM kI hiMsA karane se bacate haiM tathA bahutere prANiyoM ko trAsa pahu~cAne meM asamartha hote haiM / ve sote hue apane ko tathA anya jIvoM ko duHkha nahIM pahu~cA sakate, ataH aise jIvoM kA sonA hI acchA hai aura jo jIva dhArmika, dharmAnugAmI, dharmazIla, dharmAcArI aura dharmapUrvaka jIvikA calAne vAle haiM una saba jIvoM kA jAganA acchA hai| kAraNa, jAgate hue ve kisI ko duHkha na dete hue apane ko tathA anya jIvoM ko dharma meM lagAkara sukhI aura nirbhaya banAte haiM, ataH aise jIvoM kA jAganA acchA hai|" jayantI - "bhagavan ! jIvoM kI sabalatA acchI yA durbalatA ?" prabhu mahAvIra - "kucha jIvoM kI sabalatA acchI hai aura kucha kI durbalatA / " jayantI - "bhagavan ! yaha kaise ?" prabhu mahAvIra -'"jayantI ! jo jIva adharmI, adharmazIla aura adharmajIvI haiM unakI durbalatA acchI hai, kyoMki aise jIva durbala hone se dUsaroM ko trAsa dene meM aura apanI AtmA ko pApoM se malina banAne meM vizeSa samartha nahIM hote / jo jIva dharmiSTha, dharmazIla, dharmAnugAmI aura dharmamaya jIvana bitAne vAle haiM unakI sabalatA acchI hai| kAraNa, aise jIva sabala hone para bhI kisI ko duHkha na dete hue apanA tathA auroM kA uddhAra karane meM apane bala kA upayoga karate haiM / " jayantI - "bhagavan ! sAvadhAnatA acchI yA Alasya ?" prabhu mahAvIra - "bahuta se jIvoM kI sAvadhAnatA acchI hai aura bahutoM kA AlasIpana / " jayantI-'"bhagavan ! donoM bAteM acchI kaise ?" prabhu mahAvIra - "jo jIva adharmI, adharmazIla aura adharma se jIne vAle haiM unakA AlasIpana hI acchA hai, kyoMki aisA hone se ve adharma kA adhika pracAra na kreNge| isake viparIta jo jIva dharmI, dharmAnugAmI aura dharma se hI jIvana bitAne vAle haiM unakI sAvadhAnatA acchI hai, kyoMki aise dharma-parAyaNa jIva sAvadhAna hone se AcArya, upAdhyAya, vRddha, tapasvI, bImAra tathA bAla Adi kA vaiyAvRtya ( sevA-zuzrUSA) karate haiN| kula, gaNa, saMgha tathA sAdharmikoM kI sevA meM apane ko lagAte haiM aura aisA karate hue ve apanA tathA auroM kA bhalA karate haiN|" jayantI - "zravaNendriya ke vaza meM par3e hue jIva kyA bA~dhate haiM ? " ( kisa prakAra ke karma bA~dhate haiM ?) prabhu mahAvIra - "jayantI ! zravaNendriya ke vazIbhUta jIva AyuSya ko chor3a zeSa sAtoM hI karma - prakRtiyA~ bA~dhate haiN| pUrvabaddha zithila - bandhana ko dRr3ha-bandhana aura laghu- sthitikoM ko dIrgha-sthitika kara dete haiM, isa prakAra karmoM kI sthiti ko bar3hAkara ve caturgati rUpa saMsAra meM bhaTakA karate haiM / " jayantI ne isI prakAra cakSu, ghrANa, jihvA aura sparzendriya ke vazIbhUta jIvoM ke saMbaMdha meM prazna bhI pUche aura bhagavAna ne una sabake sambandha meM yahI uttara diyaa| 148 Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznottaroM se jayantI ko pUrNa saMtoSa huaa| usane hAtha jor3akara kahA-"bhagavan ! kRpayA mujhe pravrajyA dekara apane bhikSuNI-saMgha meM dAkhila kiijiye|" zramaNa bhagavAna ne jayantI kI prArthanA ko svIkRta kiyA aura use sarvavirati sAmAyika kI pratijJA evaM paMca mahAvrata pradAna kara bhikSuNI-saMgha meM dAkhila kara liyaa| ____ vatsabhUmi se bhagavAna ne uttarakosala kI tarapha vihAra kiyA aura aneka gA~va-nagaroM meM nirgrantha pravacana kA upadeza dete hue zrAvastI phuNce| zrAvastI ke koSThaka caitya meM ApakA jo upadeza huA, usake phalasvarUpa aneka gRhastha jainasaMgha meM dAkhila hue| anagAra sumanobhadra aura supratiSTha Adi kI dIkSAyeM bhI isI avasara para huI thiiN| ___kosala pradeza se vihAra karate hue zramaNa bhagavAna phira videha bhUmi meM pdhaare| yahA~ vANijyagrAma-nivAsI gAthApati Ananda aura unakI strI zivAnandA ne Apake samIpa dvAdazavratAtmaka gRhastha dharma svIkAra kiyaa| sumanobhadra va supratiSTha kI pravrajyA kozAmbI meM dharma--pracAra karane ke bAda prabhu mahAvIra zrAvastI nagarI pdhaare| usa samaya sumanobhadra aura supratiSTha ne dIkSA grahaNa kii| lambe samaya taka saMyama pAlana kiyaa| aMtima samaya meM sumanobhadra ne rAjagRha ke vipulAcala para samAdhimaraNa dvArA mokSa prApta kiyaa| supratiSTha muni ne bhI sattAIsa varSa taka prabhu mahAvIra ke caraNoM meM saMyama kI ArAdhanA kara vipulAcala parvata se siddhi prApta kii|10 gRhapati Ananda dvArA zrAvaka dharma kI ArAdhanA aMgazAstra meM upAsakadazAMgasUtra kA mahattvapUrNa sthAna hai| isa Agama meM prabhu mahAvIra ke dasa pramukha zrAvakoM kA varNana hai| AnaMda gAthApati kA varNana prathama adhyayana meM AyA hai jisakA varNana hama isI Agama ke AdhAra para kara rahe haiN|11 usa samaya prabhu mahAvIra grAmAnugrAma vihAra karate hue vANijyagrAma meM pdhaare| vahA~ kA rAjA jitazatru thaa| vaha apanI prajA ke sAtha prabhu mahAvIra ke darzanArtha aayaa| vahA~ samavasaraNa lagA huA thaa| prabhu mahAvIra kA maMgalamaya pravacana cala rahA thaa| usI nagara meM AnaMda nAma kA zreSThI rahatA thaa| usake pAsa karor3oM kI sampatti, vizAla kheta, samudrI jahAja va gAyoM ke jhuMDa the| usane nagara meM adbhuta cahala-pahala dekhii| use patA calA ki jagadgurU zramaNa bhagavAna mahAvIra padhAre haiM, loga unakA pravacana sunane, unakI vandanA karane jA rahe haiN| __vaha bahuta prasanna huaa| usane snAna kiyA, zuddha vastra pahane, AbhUSaNoM se zarIra ko alaMkRta kiyaa| phira vANijyagrAma ke madhya se gujaratA dhutipalAza caitya meM phuNcaa| yahIM para prabhu mahAvIra apanA dharma upadeza de rahe the| AnaMda ne tIna AdakSiNA-pradakSiNApUrvaka prabhu mahAvIra ko vandana-namaskAra kiyaa| phira yogya sthAna grahaNa kara prabhu mahAvIra kA upadeza sunane lgaa| upadeza use rucikara lgaa| use prabhu mahAvIra ke nigraMtha pravacana para athAha zraddhA ho gii| pravacana sampanna hone ke pazcAt usane prabhu mahAvIra se nivedana kiyA"prabhu ! maiM sAdhu-jIvana grahaNa karane meM asamartha hU~ isalie maiM Apase gRhastha ke dvAdaza vrata grahaNa karanA cAhatA huuN|'' prabhu mahAvIra ne kahA-"devAnupriya ! jaise ApakI AtmA ko sukha ho, vaisA karo para zubha kArya meM pramAda mata kro|" isa prakAra AnaMda gAthApati "zramaNopAsaka" bana gyaa| usakI dharmapatnI zivAnaMdA ne bhI apane pati kA anukaraNa kiyaa| ina vratoM, niyamoM va AnaMda zrAvaka ko avadhijJAna kA varNana isI zAstra meM AyA hai| hama yathA sthAna para AnaMda ke avadhijJAna kA varNana kreNge| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 149 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indrabhUti gautama ne bhagavAna se prazna kiyA-"prabhu ! kyA AnaMda zrAvaka zramaNa banane meM samartha hai ?" prabhu mahAvIra ne kahA-gautama ! aisA nahIM hai| zramaNopAsaka Ananda sAdhu nahIM bnegaa| vaha lambe samaya taka ina vratoM kI ArAdhanA kregaa| aMtima samaya anazanapUrvaka zarIra-tyAga, saudharmakalpa nAmaka svarga meM aruNAbha vimAna meM utpanna hogaa| isa devaloka meM usakI Ayu cAra palyopama kI hai|" - isa prakAra prabhu mahAvIra ne vANijyagrAma ke Asa-pAsa ke grAmoM meM dharma-pracAra kiyaa| phira varSAvAsa kA samaya bitAne vANijyagrAma meM A gye| prabhu mahAvIra kA pandrahavA~ cAturmAsa isI vANijyagrAma meM sampanna huA jahA~ aneka bhavya 7 kalyANa kiyaa| vANijyagrAma kA varSAvAsa pUrA karane ke bAda Apa pUnaH magadha deza meM pdhaare| solahavA~ varSa prabha mahAvIra vANijyagrAma se magadha deza kI rAjadhAnI rAjagahI pdhaare| vahA~ ApakA samavasaraNa gaNazIla caitya meM lgaa| rAjA zreNika apane rAjakamAroM, rAjakamAriyoM, sainikoM. mahArAniyoM se ghirA haA baDI zAna ke sAtha prabha mahAvIra ko vandana karane lgaa| usane prabhu mahAvIra kA pravacana sunaa| usa samaya prabhu mahAvIra ke pramukha gaNadhara indrabhUti gautama ne prabhu mahAvIra se kAla ke saMbaMdha meM prazna pUche jinakA vivaraNa bhagavatIsUtra ke zataka 6, uddezaka 7 meM upalabdha hai| dhanA-zAlibhadra kI pravrajyA ___isI varSAvAsa meM dhannA zAlibhadra ne pravrajyA grahaNa kI thii| zAlibhadra rAjagRha ke aise parivAra meM saMbaMdha rakhatA thA, jisakI dhana sampatti ke sAmane magadha samrATa zreNika kI sampatti tuccha thii| vaha dhanADhya gobhadra kA putra thaa| usakI mAtA kA nAma bhadrA tathA bahina kA nAma subhadrA thaa| subhadrA kI zAdI dhannA se sampanna huI thii| ____ jaba zAlibhadra bahuta choTA thA, to usake pitA ne prabhu mahAvIra se zramaNa dIkSA grahaNa kI thii| vaha marakara devaloka meM utpanna haA thaa|12 zAlibhadra mAta-sneha meM palA thaa| usakI mAtA bhadrA sArA vyApAra svayaM dekhatI thii| gobhadra jo deva banA thA, vaha apane putra aura putra-vadhuoM ke sukha-bhoga ke lie rojAnA 33 peTiyA~ vastra-AbhUSaNa pradAna karatA thaa| unakA mahala sAta maMjilA thaa| usa mahala meM munImoM, naukaroM ke AvAsa bhI the| aneka dAsa-dAsiyA~ rahate the| isI mahala kI sAtavIM maMjila para rAta-dina sukha-bhoga meM tallIna zAlibhadra rahatA thaa| jIvana meM kucha ghaTanAyeM aisI ghaTatI haiM ki jIvana ko palaTakara rakha detI haiN| mAtA bhadrA jahA~ Adarza mAtA thIM vahA~ vaha deza-bhakti kI jItI-jAgatI pratIka thiiN| use yaha pasaMda nahIM thA ki koI usake deza ke rAjA va deza ke prati apamAnajanaka bhASA bole| Aja hama strI jAti kI jAgRti kI bAta karate haiN| Aja se 2,500 sAla pahale prabhu mahAvIra kA prabhAva thA ki striyA~ dharma ke sAtha-sAtha vyApAra ke kSetra meM bhI kisI sImA taka A cukI thiiN| yaha nArI jAgRti kA sundara udAharaNa hai| usa eka hI ghaTanA ne zAlibhadra va dhannA ke samasta parivAra ko bhoga se tyAga kA mArga dikhA diyaa| eka bAra nepAla deza se ratnakambala becane vAle aaye| una vyApAriyoM ke pAsa 16 ratnakambala the| hara kambala kI kImata savA lAkha svarNa-mudrAe~ thiiN| sAre rAjagRha meM unakA eka kambala bhI na bikaa| vyApArI thaka cuke the| phira vaha magadha samrATa zreNika ke darabAra meM gye| rAjA kImata sunakara cupa ho gyaa| usakI priya rAnI celanA kambala kI mA~ga kara rahI thI, para adhika kImata ke kAraNa rAjA zreNika kharIda na paaye| ___ AkhirI AzA bhI samApta ho gii| vyApAriyoM ne vApasa jAne kA nirNaya liyaa| subaha kA samaya thaa| vyApArI Apasa meM bAteM kara rahe the-"yaha kaisA zahara hai? kaisA deza hai ? yahA~ ke saba loga garIba haiN| yahA~ kI prajA ke sAtha-sAtha rAjA bhI garIba hai jo eka kambala kharIdane meM asamartha hai|" | 150 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha bAta zAlibhadra kI pAnI bharane AI dAsiyoM ne suna lii| unhoMne vyApAriyoM se pUchA- "bhaiyA ! kyA bAta ? Apa hamAre deza kI niMdA kara rahe ho ? rAjA prajA ko burA-bhalA kaha rahe ho ?" vyApAriyoM ne sArI ApabItI dAsiyoM se kaha DAlI / dAsiyoM ne kahA- "bhaiyA ! Apa hamArI mAlakina ke pAsa clo| zAyada koI samAdhAna nikala aaye|" dAsiyoM kI bAta sunakara vyApArI kucha asamaMjasa meM par3a gaye - "jisa samasyA kA samAdhAna inake rAjA ke pAsa nahIM, becArI mAlakina kyA karegI ?" phira bhI dAsiyoM ke jyAdA kahane para vaha zAlibhadra ke mahala meM pahu~ce / vyApAriyoM ne mahala kI bhavyatA ko dekhaa| dAsiyoM ne mahala kA paricaya dete hue kahA- "hama loga to prathama maMjila para hI rahatI haiN| dUsarI maMjila meM hamAre munIma va unake parivAra rahate haiM / " vyApArI aba tIsarI maMjila meM pahu~ce / yaha zAlibhadra kI mAtA kA nivAsa thA / dAsiyoM ne kahA - "yaha hamArI svAminI haiM jinakA paricaya hamane Apako diyA thA / " seThAnI bhadrA ne vyApAriyoM kA abhivAdana kiyA / yathocita atithi satkAra karane ke pazcAt pUchA - "bhaiyA ! Apane mere yahA~ padhArakara anukaMpA kI hai| maiM to kisI yogya nahIM ki ApakA sammAna kara skuuN| para, mere yogya jo sevA ho batAyeM, maiM yathA zakti pUrNa karane kI ceSTA kruuNgii|" vyApAriyoM ke mukhiyA ne batAyA - "bahina ! hama nepAla deza se ratnakambala becane Aye haiM, hara kambala kI kImata savA lAkha svarNa mudrAe~ hai| yahA~ hamArA eka bhI kambala nahIM bikaa| isI bAta ko lekara hama duHkhI haiM, isalie zAlibhadra se milanA cAhate haiM / " vyApAriyoM kI bAta sunakara bhadrA bolI - " Apa ratnakambala mujhe hI dikhA deN| zAlibhadra to abhI choTA baccA hai| vaha vyApAra ke yogya nahIM huaa| phira yaha batAyeM ki Apake pAsa kitane ratnakambala haiM ?" vyApAriyoM ne kahA- "solaha haiM / " bhadrA ne kahA - "tumane mujhe ajIba musIbata meM DAla diyA hai / merI battIsa putra vadhue~ haiM / aba solaha kambala haiN| maiM bAkI solaha ko kyA dU~gI ? abhI solaha to rakha do / " vyApArI ne dekhA aura sunA / unheM lagA ki vaha kisI svargaloka meM ghUma rahe haiN| "kyA deM ? kaise denA hai ? kaise yahA~ ke loga haiM ? hamArA anumAna galata niklaa| hameM bhArata ke prati apanI dhAraNA badalanI hai|' vyApAriyoM ne solaha ratnakambala eka sthAna para rakha diye| bhadrA ne munIma ko bulAkara kahA - "ina kambaloM kI jo kImata banatI hai, bhaNDArI jI se kahakara inheM de diijie|" vyApAriyoM kA sArA mAla bika gyaa| aba vaha nagara kI cahala-pahala dekhane meM masta the| subaha unakA rAjagRha' se prasthAna thaa| udhara rAnI celanA ne ratnakambala ke lie itanI jida pakar3I ki rAjA zreNika ne vyApAriyoM ko phira DhU~r3hA / vyApArI Aye / rAjA zreNika ko vandana kiyaa| unheM yogya tohaphe prastuta kiye| rAjA zreNika ne vyApAriyoM se kahA"hameM eka ratnakambala kI AvazyakatA hai, vaha dIjiye - vyApArI ne prArthanA kI- "rAjan ! ratnakambala to ApakI kRpA se eka hI seThAnI bhadrA ne kharIda lie haiN| aba koI kambala bAkI nhiiN| hama jaba punaH AyeMge taba lAkara deMge / " rAjA zreNika ko vyApAriyoM kI bAta para pahale vizvAsa na huA, phira usane bhadrA seThAnI kA patA kiyA aura eka kambala usI se kharIdane kA mana banAyA / sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only 151 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA zreNika maMtrI va putra abhayakumAra ke sAtha bhadrA ke mahala meM phuNcaa| bhadrA ne rAjA kA svAgata kiyaa| Ane kA kAraNa puuchaa| rAjA ne kahA-"Apake pAsa jo solaha kambala haiM unameM se eka kambala rAnI celanA ko caahiye| so kImata lekara eka kambala de do|" bhadrA ne prArthanA kI-"mahArAja ! Apa kaisI bAta karate haiM ? hama apanI mahArAnI para hajAra kambala bhI kurvAna kara sakate haiN| para aba samasyA yaha A gaI hai-maiMne una kambaloM ke do-do Tukar3e kara apanI bahuoM ko de diye haiM, tAki vaha pA~va poMcha skeN|" rAjA hairAna thA ki maiM to eka kambala lene meM svayaM ko samartha nahIM pA rhaa| yaha hai ki solaha kambaloM ke inhoMne Tukar3e kara diye haiN|" phira rAjA ne socA-'mahArAnI kA haTha to pUrNa karanA hI hai|' unhoMne kahA- "Apa hameM do Tukar3e bheMTa kara deN| hama unheM jor3akara mahArAnI kI icchA pUrI kara deNge|" bhadrA ne dAsiyoM se kahA-patA karo ki koI ratnakambala mila sakatA hai|'' __ dAsI ke iMkAra karane para bhadrA seThAnI ne prArthanA kI-"mahArAja ! bahutoM ne to ina kambaloM ko pA~va se pauMchakara pheMka diyA hai|" aba rAnI kI icchA pUrNa honI asaMbhava hai|" bhadrA ne rAjA zreNika ko batAyA-"rAjan ! yaha dhana vaibhava ApakA hI hai| para bAta yaha hai ki merI bahue~ devadUSya vastra pahanatI haiM, kyoMki mere pati devagati meM haiN| ve pratidina 33 peTiyoM meM AbhUSaNa, vastra bhejate haiN| ratnakambala kA sparza merI vadhuoM ko kaThora lagA; isalie unhoMne unheM pheMka diyaa| isa kAraNa maiM Apako ratnakambala dene meM asamartha huuN|" rAjA zreNika ne sunA to gahare asamaMjasa meM par3a gyaa| bhadrA ne rAjA ko apane ghara padhArane kI prArthanA kI jise zreNika ne saharSa svIkAra kara liyaa| rAjA zreNika bhadrA seThAnI ke mahala meM phuNcaa| vaha mahala ko dekhakara daMga raha gyaa| use vizvAsa nahIM ho rahA thA ki koI itanA dhanavAna hamArI nagarI kI zobhA ko bar3hA rahA hai| bhadrA ne rAjA ko praNAma kiyaa| phira AdarapUrvaka atithi-kakSa meM le aaii| atithi-kakSa kyA thA ? vaha to indrasabhA kI taraha thaa| rAjA zreNika zAlibhadra se milanA cAhatA thaa| isI bAta ko dhyAna meM rakhakara mAtA bhadrA ne kahA-"beTA ! nIce aao| zreNika Aye haiN|" zAlibhadra ArAma meM masta thaa| usane upekSAbhAva se kahA-"mAtA jI ! sArA vyApAra Apa dekhatI ho| aba isa zreNika meM kyA khUbI hai ? ise kisI acche godAma meM rakhavA do|" zAlibhadra saMsAra se itanA anabhijJa va bhogoM meM DUbA huA thA ki vaha apane deza ke rAjA taka kA nAma nahIM jAnatA thaa| mAtA ne punaH AvAja lagAI-"beTA ! nIce aao| hamAre svAmI rAjA zreNika padhAre haiN| vaha hamAre nAtha haiN| inheM praNAma kro|" aba zAlibhadra kI samajha meM sArI bAta A gii| usane Aja taka sabhI para AjJA calAI thii| use yakIna nahIM A rahA thA ki hamArA bhI koI svAmI hai| zAlibhadra nIce atithi-kakSa meM aayaa| usane rAjA zreNika ko praNAma kiyaa| taba sabhI ne bhojana kiyaa| rAjA zreNika bhadrA seThAnI ke atithi satkAra se bahuta prabhAvita huaa| zreNika rAjA ne usake sundara, suDaula zarIra, gaura varNa aura asIma lAvaNya rUpa ko dekhaa| vaha avAk raha gyaa| aisA rUpa, lAvaNya va komala zarIra usa rAjA ne kama hI dekhA thaa| jyoM hI zAlibhadra praNAma karane hetu nikaTa AyA | 152 - 152 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tyoM hI zreNika ne use goda meM bhara liyaa| para zAlibhadra gulAba ke phUla kI taraha sukomala thaa| rAjA ke zarIra kI garmI se usake zarIra meM pasIne chUTane lge| rAjA ne use vyAkula dekhakara apane karIbI Asana para biThAyA taba kahIM zAlibhadra ko caina aayaa| __ isa taraha bhadrA seThAnI ke atithi satkAra ko svIkAra karatA rAjA Anandita huA ghara AyA aura zAlibhadra punaH apane mahala kI sAtavIM maMjila meM phuNcaa| 'nAtha' zabda ke ciMtana se usake mana meM uthala-puthala macI huI thI ki merA bhI koI svAmI hai| ___ usa samaya usa nagarI meM dharmaghoSa nAma ke muni padhAre hue the| hajAroM nAgarika saja-dhajakara unake darzana karane jA rahe the| zAlibhadra ne sAtavIM maMjila para baiThe-baiThe yaha najArA dekhaa| use koI bhavya samAroha lgaa| usane apane naukaroM se patA karavAyA ki kyA mAmalA hai ?" naukaroM ne vana meM muni-Agamana kI zubha sUcanA dii| anya logoM kI taraha vaha bhI muni dharmaghoSa kA pravacana sunane calA gyaa|13 isa pravacana se usake sAre saMzaya miTa gye| nAtha-anAtha kA marma samajha meM A gyaa| usake mana meM vairAgya kA aMkura paidA ho gayA thaa| ghara Akara usane apane mana ke bhAva apanI mAtA se khe| bhadrA seThAnI, jo hara prakAra se sukhI thI, samAcAra ko sunakara usa para jaise koI bijalI gira par3I ho, aisI sthiti ho gii| Akhira usakA putra zAlibhadra hI usake jIne kA uddezya thaa| phira bhI mAtA bhadrA ne svayaM ko sNbhaalaa| bhadrA seThAnI vyApArI thii| dIna-duniyA~ usane dekhI thii| usane apane anubhava ke AdhAra para zAlibhadra ko parAmarza diyA-"agara tuma sAdhu bananA cAhate ho, to pahale isakA abhyAsa zurU kara do|" / jaba patniyoM ne yaha samAcAra sunA, to ve bhI duHkhI huiiN| Akhira vaha una 32 patniyoM kA eka mAtra pati thaa| usake binA apanA jIvana unheM nIrasa lagane lgaa| 'zAlibhadra' apanI dhuna kA pakkA thaa| isI dhuna para savAra hokara zAlibhadra ne rojAnA eka-eka patnI kA tyAga karanA zurU kara diyaa| sArA parivAra isa tyAga se prabhAvita huaa| yaha bAta riztedAroM taka pahuMca gii| riztedAroM se yaha bAta ghara-ghara meM pahuMca gii| isI nagara meM dhannA seTha, jo zAlibhadra kA jIjA thA, vaha bhI sampannatA se rahatA thaa| jaba zAlibhadra kI bahina subhadrA ko apane bhAI zAlibhadra ke sAdhu banane kI bAta kA patA calA to use bahuta duHkha huaa| zAlibhadra ke rojAnA eka patnI tyAga kA samAcAra bhI use mila cukA thaa| ina sabhI samAcAroM ke kAraNa subhadrA mAnasika rUpa se duHkhI rahane lgii| dhannA ko usakI patniyA~ snAna karA rahI thiiN| subhadrA ko usa samaya dhannA ne pUchA-"kyA bAta hai ? Ajakala Apa itanI duHkhI rahatI haiM ?" ___ "merA bhAI sAdhu banane jA rahA hai| abhyAsa ke taura para vaha rojAnA eka patnI, eka zayyA kA tyAga kara rahA hai|" 14 -subhadrA ne uttara diyaa| dhannA seTha ne kahA-"tumhArA bhAI bahuta hI kAyara hai| yadi dIkSA hI lenI hai to phira eka-eka patnI kA tyAga kyoM karatA hai ? sabhI ko eka hI samaya kyoM nahIM tyAgatA?" dhannA kI bAta subhadrA ko tIra kI bhA~ti cubha gii| usane usI kSaNa apane pati ko tAnA mArA-"patideva ! kahanA bahuta sarala hai, para karanA utanA hI kaThina hai| Apa kyA isI taraha mujhe chor3a sakate haiM ? agara Apa aisA karake dikhAyeM, taba Apako patA cle|" patnI kA zabda-bANa dhannA ke kaleje meM laga gyaa| vaha usa samaya snAna kI taiyArI meM patnI se mAliza karavA rahA thaa| vaha snAna pITha se sahasA uTha khar3A huaa| "lo, yaha maiM calA; tuma sabhI mere sAmane se haTa jaao| maiMne tumhArA tyAga kara diyA hai|' sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra _ _ 153 153 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhannA ke bhI sAta patniyA~ thiiN| sabhI patniyA~ dekhatI raha giiN| anya pArivArika janoM ne bhI bahuta prayatna kiyA, sabhI samajhAne meM asaphala rhe| dhannA sIdhA apane sasurAla zAlibhadra ke yahA~ phuNcaa| usane pukArate hue kahA-"yaha kaisI kAyaratA hai; agara sAdhu bananA hai to sabhI kucha eka Thokara se tyaago| dekho, maiMne bhI aisA kiyA hai| aba bahuta dera ho cukI hai| jIvana kI kSaNa-bhaMguratA ko phcaano| calo, hama donoM prabhu mahAvIra ke caraNoM meM dIkSA grahaNa kreN|" zAlibhadra ne apane bahanoI kA sujhAva mAnate hue samasta patniyoM kA tyAga kara diyaa| mAtA bhadrA ne na cAhate hue apane priya putra zAlibhadra ko sAdhu banane kI AjJA pradAna kii| donoM prabhu mahAvIra ke samavasaraNa meM phuNce| prabhu mahAvIra ko vandanA kI aura sAdhu bana gye| dhannA aura zAlibhadra kA bhikSu jIvana utkRSTa thaa| jaina itihAsa meM abhayakumAra jaisI kisI kI buddhi nahIM mAnI jaatii| zAlibhadra-jaisA dhanavAna nahIM mAnA jaataa| dhannA-jaisA tapasvI nahIM mAnA gyaa| donoM milakara tapasyA, svAdhyAya dvArA apanI AtmA ko nirmala karate, unake lagAtAra mAsika, dvimAsika va traimAsika tapa calate rhte| ___ eka bAra prabhu mahAvIra apane zrIsaMgha sahita rAjagRha pdhaare| zAlibhadra bhI unake sAtha thaa| unake eka mahIne kA pAraNA thaa| unhoMne bhagavAna mahAvIra ko namaskAra kiyA aura vidhi anusAra bhikSA grahaNa karane kI AjJA maaNgii| prabhu mahAvIra ne kahA-"devAnupriya ! Aja tumhArA pAraNA tumhArI mAtA ke hAtha se hogaa|' ___ muni zAlibhadra pAraNA hetu apane hI ghara phuNce| mAtA va anya logoM ne koI dhyAna na diyaa| isakA pramukha kAraNa yaha thA ki zAlibhadra zarIra tapa ke kAraNa itanA sUkha gayA thA ki koI bhI unheM pahacAnane meM asamartha thaa| zAlibhadra binA bhikSA grahaNa kiye vApasa A rahe the ki usI samaya rAste meM unheM eka gvAlina milii| muni ko dekhakara usake hRdaya meM vAtsalya bhAva umar3a aayaa| vaha romAMcita ho gii| usake stanoM se dUdha kI dhArA nikalane lgii| usI gvAlina ne muni zAlibhadra se dahI lene kA premapUrvaka Agraha kiyaa| muni bhikSA lekara sva-sthAna para aaye| pAraNA kiyaa| phira prabhu mahAvIra se pUchA-"Apa kahate the ki merA pAraNA merI mAtA ke yahA~ se hogaa| para unhoMne mujhe koI bhikSA nahIM dii| yaha bhikSA mujhe eka ahIrana ne dI hai|'' sarvajJa mahAvIra ne kahA-"bhadra ! yahI terI pUrvabhava kI mAtA thii| tU pUrvajanma meM isakA putra thaa| usa janma meM yaha eka garIba mahilA thii| isakA pati nahIM thaa| eka beTA thaa| logoM ke gharoM meM kAma-kAja kara gujArA karatI thii| ghara meM pIche isakA beTA pazu craataa| eka bAra koI tyauhAra thaa| sAre gA~va meM khIra banI thii| eka isa ahIrana kA ghara thA jisameM khIra kA abhAva thaa| isI avasthA meM tumhArA mana khIra khAne ko lalacA rahA thaa| usa mAtA ne par3osiyoM se dUdha va cAvala mA~gakara tumheM khIra banAkara dii| khIra ko thAlI meM palaTakara vaha kAma para calI gii| thAlI tumhAre sAmane thii| khIra garma thii| tuma khIra ko ThaNDA karane ke prayAsa meM khIra ko kinAroM kI ora kara rahe the| ___ isa avasara para eka mAsakhamaNa ke tapasvI munirAja A phuNce| tumane svayaM bhUkhe rahakara usa khIra ko munirAja ko arpaNa kara diyaa| isI supAtradAna ke kAraNa tumheM aisI Rddhi va sukha-sampadA ke saba sAdhana mile| aba dAna dene vAlA bAlaka Aja kA zAlibhadra muni hai| ahIrana tumhArI pUrvabhava kI mAtA hai| tumheM dekhate hI usake mana meM jo mAtRbhAva jAgRta huA, yaha tumhAre pUrvabhava ke saMbaMdhoM ke kAraNa huA hai| zAlibhadra prabhu mahAvIra ke samAdhAna se saMtuSTa hue| zAlibhadra kA samAdhimaraNa prabhu mahAvIra kI AjJA lekara zAlibhadra ne vaibhAragiri parvata para jAkara anazana kiyaa| bhadrA mAtA darzana hetu aaii| prabhu mahAvIra ne dIkSA se lekara aba taka bItI sArI ghaTanAe~ mAtA bhadrA se kaha ddaaliiN| mAtA ko apAra vedanA huii| vaha 154 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaibhAragiri parvata para phuNcii| putra ke tapa ke prabhAva ke kAraNa kRza banI kAyA ko dekhakara aura samAdhimaraNa avasthA meM dekhakara vaha vyAkula ho utthii| usa bhadrA ne saba prakAra ke duHkha dekhe the| yaha duHkha bahuta dila hilAne vAlA thaa| vaha dahAr3a mArakara rone lgii| tabhI vahA~ rAjA zreNika A gye| usane muni ko praNAma kiyaa| mAtA ko sAMtvanA dii| zAlibhadra Ayu pUrNa kara sarvArthasiddha devaloka meM deva bne| isI prakAra dhannA ne bhI isI loka meM deva AyuSya baaNdhaa|15 donoM kA sAMsArika jIvana jitanA bhogoM meM DUbA thA, utanA tyAgamaya jIvana tyAga kI utkRSTatA liye hue thaa| prabhu mahAvIra ne yaha varSAvAsa rAjagRhI meM bitaayaa| hajAroM prANiyoM kA kalyANa kiyaa| sattarahavA~ varSa (prabhu mahAvIra kA paMjAba-sindha ke kSetra ko pAvana karanA) rAjagRha kA cAturmAsa sampanna kara prabhu mahAvIra apane ziSya-ziSyAoM ke vizAla parivAra sahita campA pdhaare| campAnagarI meM pUrNabhadra nAmaka caitya thaa| yaha caitya nagara se bAhara jaMgala meM thaa| prabhu mahAvIra kA samavasaraNa vahIM lgaa|6 ___ vahA~ kA rAjA datta thaa| usakI rAnI raktavatI thii| rAjA va rAnI vizAla zobhA yAtrA ke sAtha prabhu mahAvIra ke darzana ko aaye| prabhu mahAvIra kA pravacana sunaa| pravacana sunakara rAjA bahuta prabhAvita huaa| usane prabhu mahAvIra se prArthanA kI"prabhu ! maiM sAdhu banane meM asamartha hU~, abhI Apa mujhe zrAvaka ke vrata pradAna kreN|" prabhu mahAvIra ne kahA-"devAnupriya ! jaisI ApakI AtmA ko sukha ho, vaisA karo parantu zubha kArya meM vilamba mata kro|" usake kucha samaya ke pazcAt prabhu mahAvIra punaH campA pdhaare| rAjakumAra mahAcandra ne mAtA-pitA kI AjJA se saMyama svIkAra kiyaa| gyAraha aMgoM kA svAdhyAya kiyaa| anta meM eka mAsa kA anazana kara vaha mRtyu ko prApta huye| vaha saudharmakalpa meM devarUpa meM utpanna hue|17 paMjAba ke rAjA udAyana kI dIkSA ___ usa samaya sindhu-sauvira ke aMtargata paMjAba kI sImA A jAtI thii| usake Age ardha-kekaya deza thA jisameM kazmIra, gaMdhAra kA kSetra par3atA thaa| kuru deza kI sImA ambAlA jilA taka thI aura yaha meraTha jile meM samApta hotI thii| jadhAnI hastinApara thii| isI taraha kA varNana sindha-sauvIra deza kA hai| pahale yaha eka deza thA jisakI rAjadhAnI vItabhaya pattana thii| para prabhu mahAvIra ke bAda sindhu deza alaga ho gayA sauvIra alg| sindhu nadI donoM kI prAkRta vibhAjita rekhA thii| prAcIna vItabhaya pattana Aja kA bhairA hai jo Ajakala pAkistAna meM par3atA hai| prabhu mahAvIra ke samaya vahA~ kA rAjA udAyana thaa| usake vistRta rAjya ke bAre meM zAstrakAra kahate haiM solaha bRhad deza, tIna sau tiresaTha nagara aura Agara usake adhIna the| udAyana vahA~ kA rAjA thaa| caNDapradyotana Adi dasa mukuTadhArI mahAparAkramI rAjA usake adhIna the|18 vaizAlI gaNarAjya pramukha ceTaka kI suputrI prabhAvatI usakI mahArAnI thii| abhIcikumAra usakA putra thA aura kezIkumAra usakA bhAnajA thaa|19 prabhAvatI svayaM nigraMthoM kI sevikA thii| usane zrAvikA ke vrata grahaNa kiye haye the|20 apane japa-tapa ke prabhAva se marakara vaha devaloka meM utpanna huI thii| usane apane pati ko pratibodha dekara zramaNopAsaka banAyA thaa| vaha jIva-ajIva kA jJAtA ho gayA thaa| isase pahale rAjA tApasoM kA bhakta thaa|21 eka samaya rAjA apanI pauSadhazAlA meM baiThA dharma ArAdhanA kara rahA thaa| rAtri ke samaya dharma-jAgaraNa karate samaya usake mana meM vicAra uThe-'vaha grAma-nagara dhanya haiM jahA~ prabhu mahAvIra padhArate haiN| yadi kisI samaya prabhu mahAvIra merI nagarI ko pavitra kareM. to maiM unake caraNoM meM pravrajyA grahaNa prabhu mahAvIra sarvajJa, sarvadarzI tIrthaMkara the| unase saMsAra ke kisI jIva kI bAta chipI nahIM thii| prabhu mahAvIra kA janma hI mAnava jAti ke uddhAra ke liye huA thaa| usa samaya prabhu mahAvIra campAnagarI meM virAjamAna the| unhoMne udAyana sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra -155 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke manogata bhAvoM ko jaanaa| kahate haiM bhakta ke vaza meM bhagavAna hotA hai| yaha ukti satya siddha huii| prabhu mahAvIra apane bhakta kA uddhAra karane usake ghara cala pdd'e| campA se lekara vItabhaya pattana kA rAstA 700 kosa kA ugra vihAra thaa| bhISaNa garmI thii| yojanoM taka gA~voM kA nAmonizAna nahIM thaa| bhojana-pAnI, sAdhu-sAdhviyoM ko milanA asaMbhava thaa| zAyada prabhu mahAvIra kA yaha sabase lambA bhramaNa thaa| prabhu mahAvIra vihAra kara rahe the| ziSyoM ko bhUkha-pyAsa satA rahI thii| usa samaya tiloM se bharI gAr3iyA~ jA rahI thiiN| gAr3I vAloM ne kahA-"Apa ina tiloM ko khAkara bhUkha mittaaiye|" _prabhu mahAvIra ne apane ziSyoM ko aisA bhojana svIkAra karane se manA kara diyaa| isakA pramukha kAraNa thA yadyapi tila sAdhu ke lene yogya the, para yaha bhikSA sAdhu ke 42 doSoM kI maryAdA pUrI nahIM karatI thii| phira tila acitta the isa bAta ko vaha svayaM jAnate the| anya chadmastha muni zramaNa inako kaise acitta samajhate ? __yadi Aja maiM ina tiloM ko lene kI AjJA detA hU~ to bhaviSya meM isa ghaTanA ko sAmane rakhakara sabhI sAdhu sacitta tila bhI lene lgeNge| phira Age bar3he; eka jala kA bRhad sarovara thaa| usameM jo pAnI bharA thA miTTI ke sahayoga se svayaM acitta ho gayA thaa| sAdhu ise bhI kAma meM le sakate the| para prabhu mahAvIra ne ise bhI lene kI AjJA pradAna nahIM kii| kyoMki sabhI sarovaroM kA pAnI acitta nahIM hotaa| Aja isa sarovara ke pAnI kA upayoga sAdhuoM ko karane diyA jAe, to bhaviSya meM bhI anya sacitta jala sarovaroM ke pAnI kA upayoga bhI prArambha ho jaayegaa| prabhu mahAvIra ke inkAra karane kA mukhya yahI kAraNa thaa|22 yaha nizcaya dharma se bhI bar3hakara vyavahAra dharma para calane kI ora Adeza thaa| isa para aneka parISaha-upasarga A rahe the| prabhu mahAvIra aneka kaSToM ko sahate hue Age bar3ha rahe the| rAste meM yogya bhikSA ke abhAva ke kAraNa anekoM munirAja svarga sidhAra gye|23 zivapallI kI retIlI bhUmi meM kosoM taka bastI kA nAmonizAna na thaa| bhagavAna mahAvIra usI bIhar3a mArga se pUrva kI ora jA rahe the| komala zarIra vAle ziSyoM ko yahI garmI mRtyu kA kAraNa bana rahI thii| gautama dvArA kisAna ko prativodha ___vItabhaya nagarI ke rAste meM calate-calate gaNadhara gautama indrabhUti ne eka kisAna ko hala jotate dekhaa| kisAna bUr3hA ho cukA thaa| usake baila usase bhI jyAdA bUr3he the| vaha hala kA bhAra bhI sahana nahIM kara pA rahe the| vaha kAma karane meM asamartha the| kisAna isI kAraNa se bailoM ko pITa-pITakara camar3I udher3a rahA thaa| prabhu mahAvIra ne apane prathama ziSya indrabhUti ko Adeza diyA-"jAo, una bailoM ko pITate kisAna ko dharma-upadeza do|" gaNadhara gautama ne prabhu mahAvIra kI AjJA ko zirodhArya kiyaa| vaha kisAna ke pAsa Aye aura apane madhura svara meM kahA-"bhadra ! tU ina bailoM ko kyoM pITa rahA hai? kyA inheM kaSTa nahIM hotA?" kisAna ne gaNadhara gautama ko praNAma karane ke pazcAt kahA-"bAbA ! Apase jyAdA mujhe inheM pITate kaSTa ho rahA hai| yaha baila to merI jAna haiM, mujhe behada priya haiN| para mere pAsa dUsarI jor3I nhiiN| yaha bUr3he hone ke kAraNa nahIM cala pA rahe haiN| agara ye na hoM to maiM aura merA samasta parivAra bhUkhA mara jaaye|" gautama svAmI ko kisAna kI dazA para karuNA A gii| unhoMne kisAna ko nirgrantha pravacana sunaayaa| nirgrantha pravacana ke prabhAva se vaha kisAna gaNadhara gautama kA ziSya bana gyaa| usane ahiMsA ke mArga para calane kA vrata liyaa| __ aba donoM guru ziSya bana gye| gaNadhara gautama ne kahA-"calo bhadra ! hama apane prabhu ke darzana karane cleN|" | 156 156 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ donoM prabhu mahAvIra ke samavasaraNa kI ora bar3hane lge| dUra se usa kisAna ne prabhu mahAvIra ko dekhA / prabhu mahAvIra ko dekhate hI kisAna para bhayaMkara krodha kA Aveza chA gyaa|" vaha cupake se prabhu mahAvIra ke sAmane thA / gautama svAma ne kahA-"yaha mere dharmAcArya tIrthaMkara prabhu mahAvIra haiN| maiM inakA ziSya huuN| bar3e-bar3e samrAT, dhanakubera, deva - deviyA~ inheM vandana karate haiN| saMsAra ke kalyANa ke lie gA~va-gA~va, nagara-nagara ghUmate haiN|" bhagavAna mahAvIra ko dekhate hI usake pasIne chUTa gaye / usane kahA- "maiM inake pAsa nahIM jaauuNgaa|" gautama - "yahI to hamAre guru va dharmAcArya haiN|" kisAna-"yadi ye hI tumhAre guru haiM, to tumhIM raho, mujhe nahIM aisA guru caahie| aba merA - terA koI vAstA nahIM / " yaha kahakara bhayabhIta kisAna bhAga gyaa| gaNadhara gautama ne isa ghaTanA kA samAdhAna cAhA to prabhu mahAvIra ne batAyA, usa abodha kisAna ko tujhe dekhakara asIma prema jAgRta huA aura mujhe dekhakara bhaagaa| isake pIche pUrvajanma kI ghaTanA hai| cAhe koI tIrthaMkara ho, cAhe cakravartI, karma kA phala to bhoganA hI par3atA hai| yaha kisAna pUrvabhava se tumhArA mitra calA A rahA hai| jaba maiM tripRSTa vAsudeva ke bhava meM thA taba tuma mere sArathI the / yaha kisAna usa samaya guphA meM rahane vAlA siMha thaa| jisane usa gA~va meM rahane vAloM kA jInA harAma kara rakhA thA / tripRSTa rAjakumAra ke rUpa meM maiMne isa siMha samApta karane kI jimmevArI sNbhaalii| tuma sArathI ke rUpa meM merA ratha hA~ka rahe the / maiM siMha kI guphA meM jA pahu~cA / maiMne use llkaaraa| phira hama donoM gutthamagutthA ho gye| maiMne siMha ko mAra ddaalaa| jaba isa siMha kI antima sA~seM cala rahI thIM, taba tumane use priya vacanoM se sambodhita karate hue kahA thA- " vanarAja ! mana meM glAni aura kheda mata karo / tumheM mArane vAlA koI sAdhAraNa manuSya nahIM hai / yaha rAjakumAra tripRSTa bhI narasiMha haiN| ataH siMha kI vIra mRtyu ka narasiMha ke hAthoM se huI hai| tuma zoka mata kro| 24 tumhAre inhIM priya vacanoM se ise anta samaya meM zAnti milii| Ahata siMha ne ahaMmUlaka prasannatA meM prANa tyAga kiyaa| basa, yahI kAraNa hai ki yaha kisAna tumhAre dvArA pratibodhita huaa| mere hAthoM se mAre jAne ke kAraNa merI zakla dekhakara bhaagaa| yaha pUrvajanma kA karmaphala thA / maiMne isI kAraNa tumheM bhejA tAki isa jIva kA kalyANa ho / 25 tumhAre satsaMga se isake mana meM samyaktva kA sparza ho gayA hai| aba isake mana meM samyak darzana kI jyoti jaga gaI hai / ataH yaha mithyAtva meM nahIM phNsegaa| yAda rakho antarmuhUrtta kA samyak darzana prApta karane vAlA eka dina mokSa kA adhikArI bana jAtA hai| maiMne isI yojanA ko kAryarUpa dene tumheM bhejA thaa| isa kAraNa tuma saphala hue| prabhu mahAvIra vItabhaya pattana phuNce| rAjA va prajA ne unakA itanA sanmAna -satkAra kiyA ki unakA cAturmAsa vItabhaya nagarI meM huaa| rAjA ne dharma-upadeza sunane ke pazcAt kahA- "prabhu! maiM apane putra ko jaba taka rAjya na de dU~, Apa vahA~ se na jaayeN|" prabhu mahAvIra ne kahA-'devAnupriya ! jo karanA hai, kara lo| zubha kAma meM pramAda acchA nhiiN|" rAjA ghara aayaa| usane cintana kiyA-'agara maiM putra ko rAjya de dU~gA, to yaha rAjya meM Asakta ho jaayegaa| lambe samaya taka saMsAra ke bhava-bhramaNa meM bhttkegaa| isa bhava-bhramaNa kA kAraNa maiM bana jaauuNgaa| kyoM na maiM samasta rAjya apane bhAnaje kezI ko de duuN| kumAra pUrNa surakSita bhI rhegaa|' rAjA ne apanI yojanA anusAra rAjya bhAnaje ko dekara bar3e rAjasI ThATa se dIkSA grahaNa kii| usane paMjAba kA nAma U~cA kiyaa| isa rAjA ke kAraNa prabhu mahAvIra ne paMjAba ke kaI kSetroM kA sparza kiyaa| yahA~ kI janatA ko dharma-upadeza sunane kA avasara milA / rAjarSi udAyana ne dIkSA ke pazcAt lambA tapa kiyaa| upavAsa se lekara mAsa avadhi taka kI tapasyA se zarIra kRzakSINa ho gyaa| phira rugNa ho gyaa| vaidyoM ne dahI sevana btaayaa| gokula meM yaha saba sahaja rUpa meM upalabdha ho jAtA hai| muni ne usI dRSTi se usa ora vihAra kiyA / sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only 157 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka bAra rAjarSi udayana muni banakara vItabhaya pattana pdhaare| mantriyoM ne bhAnaje kezI ko itanA bhar3akAyA ki vaha isa dhArmika Agamana ko SaDyantra mAnane lgaa| rAjarSi udAyana ko na to Thaharane ko sthAna diyA aura na bhojn| kezI ne unake bhojana meM jahara milA diyA jise prabhAvatI ne apane deva-bala se dUra kiyaa| eka bAra devoM kI anupasthiti meM unheM viSa-mizrita AhAra milaa| yaha AhAra zarIra meM phaila gyaa| muni ne samAdhimaraNa dvArA kevalajJAna prApta kara mokSa prApta kiyaa| devI prabhAvatI ne usa vItabhaya nagara ko dhUla kA Dhera banA diyaa| vahA~ eka kumhAra hI baca pAyA, jisane rAjarSi udAyana kI sevA kI thii| devI use sinapallI meM le gaI jahA~ usa sthAna kA nAma kumbhakAra pakkheva pdd'aa|26 aThArahavA~ varSa __ prabhu mahAvIra ne vItabhaya pattana meM rAjA udAyana kA uddhAra kiyaa| Apane AsapAsa ke nagaroM, gA~voM meM pracAra kiyaa| yaha gA~va adhikAMza rUpa se pAkistAnI paMjAba meM par3ate haiN| vItabhaya nagara se prabhu mahAvIra sIdhe vANijyagrAma padhAre the| vANijyagrAma kisa deza meM par3atA thA, isakA ullekha nahIM hai| yahIM prabhu mahAvIra ne apanA varSAvAsa bitaayaa| isa varSAvAsa meM kisI pramukha ullekhanIya ghaTanA kA varNana nahIM miltaa| samIkSA __para jaba prabhu mahAvIra vItabhaya pattana se vANijyagrAma (videha deza) padhAre hoMge, to kitanA lambA vihAra kSetra hogA? nizcaya hI vaha sindhu-sauvira ke antargata lambI dUrI taka na gaye hoM, para vApasI kI dUrI bhI kama na rahI hogii| phira prabhu mahAvIra to grAma-grAma meM dharmadezanA dete the| sambhavataH hameM Aja jo rAjasthAna kA mAnacitra prApta hotA hai vaha to (dezI) riyAsatoM kA saMgraha hai| rAjasthAna ke kaI bhAga madhya pradeza, sindhu, vartamAna paMjAba, uttara pradeza se lagate the| Aja bhI zrIgaMgAnagara jilA paMjAba se lagatA hai| usa samaya mulatAna, lAhaura, karanUra, gaMdhAra Adi prAcIna nagara the| vahA~ bhI prabhu mahAvIra ke bhakta the| isI cAturmAsa meM bhagavAna mahAvIra ne apane kucha sAdhu-sAdhviyoM ko isa kSetra meM chor3A hogaa| tabhI paMjAba, hariyANA, dehalI ke loga jainadharmAvalambI banate gye| videzI AkramaNakAriyoM ne yahA~ jainadharma ko kAphI hAni pahu~cAI hai| phira bhI jainadharma yahA~ rahA hai| ___ vANijyagrAma kA cAturmAsa sampanna kara prabhu mahAvIra vArANasI meM pdhaare| vArANasI vaidika, jaina va bauddha paramparA kA triveNI saMgama thaa| yahIM prabhu supArzvanAtha utpanna hue the| karIba hI siMhapura (sAranAtha) meM zreyAMsanAtha va candrapurI meM prabhu candraprabha kA janma huA thaa| vArANasI se nirgrantha paramparA kA riztA bahuta prAcInakAla se calA A rahA hai| isI kAraNa aneka zrAvaka va sAdhu isa nagara meM nirgrantha zramaNa dharma kA pracAra karate the| isI nagarI meM usa samaya kA rAjA jitazatru bhI prabhu mahAvIra kA bhakta thaa| jaba use samAcAra milA ki prabhu mahAvIra vArANasI ke koSTaka caitya meM virAjamAna haiM, to vaha caturaMgI senA ke sAtha prabhu mahAvIra kA dharma-upadeza sunane aayaa| usane prabhu mahAvIra kI vandanA kii| phira upadeza sunakara bahuta prabhAvita huaa| nagara meM prabhu mahAvIra ke Agamana va dharmopadeza kI carcA hone lgii| aneka loga zrAvaka va zramaNa dharma meM dIkSita hue| inameM pramukha vyaktiyoM kI kathA isa prakAra haiculanIpitA kI kathA ___ zrI upAsakadazAMgasUtra meM jina pramukha zrAvakoM kA varNana AyA hai usameM culanIpitA bhI eka the| vaha caubIsa karor3a svarNa-mudrAoM ke svAmI the| unakI patnI zyAmA thii| unake ATha gokula the| hara gokula meM 10,000 gAyeM thiiN| donoM pati-patnI ne prabhu mahAvIra kA upadeza sunA, phira zrAvaka ke bAraha vratoM ko grahaNa kiyaa| vRddhAvasthA meM putra ko ghara kA bhAra sa~bhAlakara vaha apanI pauSadhazAlA meM dharma-ArAdhanA karane lge| 158 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ery eka rAtri vaha dharma-cintana kara rahe the ki madhya rAtri meM eka deva prakaTa huaa| usake hAtha meM camacamAtI talavAra thii| usane kahA-"yadi tuma zIla Adi grahaNa kiye vratoM ko bhaMga nahIM karoge, to maiM tumhAre sAmane tumhAre tInoM putroM ke zarIroM ko pahale isa talavAra se Tukar3e-Tukar3e kruuNgaa| phira unheM garma kar3AhI meM tala ddaaluuNgaa| unake rakta aura mA~sa se tumhAre zarIra kA siMcana kruuNgaa|" devatA kI dhamakiyA~ bhI zrAvaka ko dharma-sAdhanA se girA na skiiN| vaha dharma-sAdhanA meM lIna thaa| udhara devatA ne apanI mAyA zurU kii| usane apanI zakti dvArA tInoM putroM ko usake sAmane mArA, phira hara putra ke zarIra ke khaNDa-khaNDa kara pUrva kathita rakta se zarIra ko siiNcaa| cauthI bAra deva grjaa| bhayaMkara aTTahAsa karate hue usane kahA-"aba bhI tU zIla Adi vrata nahIM chor3egA to maiM tumhArI mAtA bhadrA ko tumhAre sAmane mArU~gA aura ubalate tela meM usakA rakta-mA~sa pakAkara tumhAre zarIra ko siMcita kruuNgaa|" tA ghabarA gyaa| usameM mAtA kA moha bhAva jAgata haa| vaha socane lagA-'yaha paruSa anArya hai. duSTa hai| pahale isane mere tInoM putroM ko merI A~khoM ke sAmane mAra diyaa| unake Tukar3e-Tukar3e kara diye| merA karttavya hai ki maiM isa puruSa se apanI mAtA kI rakSA kruuN|' vaha Asana se uThA aura devatA ko pakar3ane ke lie daudd'aa| devatA antardhAna ho gyaa| aMdhere meM culanIpitA ke hAtha meM deva ke sthAna para khambhA aayaa| vaha use pakar3akara cillAne lgaa| putra kI pukAra sunakara mAtA bhadrA svayaM aaii| usane kahA-"tumhAre tInoM putra aura maiM pUrI taraha surakSita huuN| lagatA hai tumhArI sAdhanA meM kisI deva ne upasarga paidA kiyA hai| kaSAya ke kAraNa tuma use mAranA cAhate ho| isa pravRtti se sthUlaprANAtipAta viramaNavrata aura pauSadhavrata bhaMga huA hai kyoMki pauSadhavrata meM to aparAdhI aura niraparAdhI donoM prakAra kI hiMsA kA tyAga hai| isalie tuma daNDa prAyazcitta svIkAra kro|" / ___ culanIpitA parama mAtR bhakta thaa| isIlie usane apane tInoM putroM ke mAre jAne kI paravAha nahIM kii| para jaba mAtA kI bArI AI, to vaha deva ko pakar3ane daudd'aa| usane mAtA kI AjJA ko mAnate hue AlocanA dvArA pApoM kA prAyazcitta kiyaa| gyAraha pratimAoM kA pAlana kara saudharma devaloka meM utpanna huaa|27 surAdeva zrAvaka dvArA vrata grahaNa bhagavAna mahAvIra kA samavasaraNa abhI vArANasI ke koSTaka udyAna meM thaa| loga apanI AtmA ke kalyANArtha sAdhu va zrAvaka ke vrata aMgIkAra kara rahe the| unakI sabhA meM eka bhakta surAdeva bhI thA jo apanI dharmapatnI dhanyA ke sAtha prabhu ke vacanAmRta suna rahA thaa| prabhu mahAvIra ke prati usake mana meM zraddhA utpanna ho gaI thii| vaha 18 karor3a svarNa-mudrAoM kA svAmI thaa| usake 6 gokula the| prabhu mahAvIra ke upadezoM se prabhAvita hokara usane prabhu mahAvIra se zrAvaka ke 12 vrata svIkAra kiye| culanIpitA zrAvaka kI taraha surAdeva bhI dharma-ArAdhanA meM laga gyaa| eka rAtri jaba vaha dharma-ArAdhanA pauSadhazAlA meM kara rahA thA, to eka mithyAtvI deva aayaa| Ate hI usane dhamakI dI-"he mRtyu ko cAhane vAle ! ina zIla Adi vratoM ko bhaMga kara do| agara tU aisA nahIM karegA, to maiM tumhAre tIna putroM ko mArakara khaNDa-khaNDa kruuNgaa| phira unheM kar3AhI meM ubAlakara unake rakta-mA~sa se tumhAre zarIra ko siMcita kruuNgaa|" phira devatA ne tInoM putroM ko mAra diyA para surAdeva zrAvaka devatA kI dhamakI ke Age nahIM jhukaa| vaha dharma meM sthira rhaa| devatA ne use cauthI bAra dhamakI dete hue kahA-"maiM tumhAre zarIra meM zvAsa, kuSTa Adi roga paidA karU~gA jinake prabhAva se tU jalda mRtyu ko prApta hogaa|" aba surAdeva ghabarA gayA, kyoMki usane apane putroM kI hatyA A~khoM ke sAmane hotI dekhI thii| vaha aMdhere meM usa duSTa deva ko pakar3ane daudd'aa| deva antardhAna ho gyaa| hAtha meM khambhe ko pakar3akara cillAne lgaa| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 159 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aise samaya meM usakI dharmapatnI dhanyA ne use dharma meM punaH sthApita kiyA / use apanI patnI dvArA batAyA gayA ki putra surakSita haiN| tumane dharma-sAdhanA bhaMga kI hai| isakA prAyazcitta grahaNa kro|" "Apake patnI kA sujhAva usane tatkAla mAna liyaa| vaha lambe samaya taka zrAvaka dharma kI ArAdhanA karatA huA AtmA ko nirmala banAtA gyaa| jIvana ke antima kSaNoM meM usane AlocanA, prAyazcitta svIkAra kiyaa| AyuSya karma ke pUrA hone para vaha saudharma devaloka meM deva banA / 28 pudgala parivrAjaka dvArA zramaNa dIkSA vArANasI se prabhu mahAvIra AlabhiyA nagarI ke zaMkhavana udyAna meM pdhaare| yahA~ ke rAjA kA nAma bhI jitazatru thA / usane bhI prabhu mahAvIra kA upadeza zraddhA se sunA / isI vana ke najadIka pudgala parivrAjaka rahatA thA jo cAroM vedoM va brAhmaNa granthoM kA gambhIra jJAtA thA / nirantara vaha tapa ke sAtha sUrya ke sammukha UrdhvabAhu khar3A hokara AtApanA letA thA / isI tapa ke prabhAva use vibhaMgajJAna utpanna huA, jisase vaha brahmaloka taka ke devoM kI gati sthiti ko pratyakSa nihArane lagA / 29 use lagA ki use Atma-jJAna ho gayA hai| maiM dekha rahA hU~ ki devoM kI kama se kama Ayu 10,000 varSa hotI hai| jyAdA se jyAdA 10 saagropm| isake Age na deva haiM na devaloka / pudgala parivrAjaka ne apane dhArmika upakaraNa grahaNa kiye| vaha AlabhiyA ke cauka bAjAroM meM apanI mAnyatA kA pracAra karane lgaa| kaI loga usake jJAna ke prazaMsaka the| zaMkAe~ uThAte the| gaNadhara gautama AlabhiyA nagarI meM bhikSArtha ghUma rahe the / pudgala ke jJAna va siddhAnta kI carcA unake kAnoM meM pahu~cI / bhikSA se Ate hI unhoMne apane guru prabhu mahAvIra se pudgala kI sArI bAta kaha DAlI / prabhu mahAvIra ne samAdhAna karate hue kahA- " "devAnupriya ! pudgala kA kathana ucita nahIM hai, devoM kI Ayu kama se kama 10 hajAra varSa, jyAdA se jyAdA 33 sAgaropama hai / " prabhu mahAvIra ke isa kathana ko sArI dharmasabhA ne sunA / logoM ne prabhu mahAvIra ke jJAna kI prazaMsA kI / * bhagavAna mahAvIra kI yaha bAta pudgala parivrAjaka ke kAnoM meM phuNcii| vaha pahale se hI jAnatA thA ki mahAvIra sarvajJa, jina, arihaMta, kevalajJAnI, antima tIrthaMkara haiM, mahAn tapasvI haiM, use apane jJAna para vizvAsa na rahA / vaha use jyoM-jyoM cintana karatA gayA usakA vibhaMgajJAna lupta hotA gayA / vaha prabhu mahAvIra ke samavasaraNa meM pahu~cA / vidhiyukta vandanA kI aura ucita sthAna para baiTha gyaa| bhagavAna mahAvIra ke pravacana ko sunakara use nirgrantha pravacana para zraddhA utpanna ho gaI / vaha zramaNa bana gyaa| phira bhinna-bhinna prakAra se prabhu mahAvIra ke nirdezana va AjJA meM tapa dvArA AtmA ko pavitra banAtA huA antima samaya mokSa meM calA gyaa| jaina paramparA meM mokSa kisI liMga, jAti, samudAya taka sImita nahIM hai| hara sAdhaka deza, kula, liMga ke bheda se pare hokara use prApta kara sakatA hai / 30 cullazataka dvArA zrAvaka dharma - ArAdhanA usa samaya AlabhiyA nagarI meM cullazataka aura usakI dharmapatnI zyAmA rahate the| inake pAsa 14 karor3oM kI svarNa-mudrAyeM aura 60,000 gAyoM ke 6 gokula the| prabhu mahAvIra se inhoMne zrAvaka ke vrata svIkAra kiye| eka rAtri cullazataka zrAvaka pauSadhazAlA meM baiThA dharma-ArAdhanA kara rahA thaa| eka deva rAtri ke samaya prakaTa huA / usane tIna bAra dhamakI dete hue kahA- "agara tU isa bhagavAna mahAvIra ke zrAvaka dharma ko nahIM chor3egA, to maiM tumhAre putroM ko mArakara ubAlU~gA aura unake rakta-mA~sa se tumhAre zarIra ko siMcita kruuNgaa|" 160 Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaba zrAvaka apanI sAdhanA meM sthira rahA to deva ne apanI mAyA se yaha kAma bhI kara DAlA / cullazataka sthira rhaa| deva ne punaH dhamakI dete hue kahA - " agara tU abhI bhI nahIM mAnatA, to maiM tumhArA dhana caurAhe meM pheMka dUMgA jisa kAraNa tU daridrI ho jaayegaa| bhikhArI banakara dara-dara kI ThokareM khAyegA / " isa bAra cullazataka ghabarA gyaa| usane vahI cintana kiyA jo pUrva kathita zrAvakoM ne kiyA thaa| usane deva ko pakar3anA cAhA, para deva - mAyA simaTa cukI thI / hAtha meM khambhA AyA / patnI zyAmA ne yahA~ use dharma meM sthira kara, usakI bhUla kA prAyazcitta karane ko kahA / patnI ke kahe para usane zAstra kI vidhi anusAra daNDa prAyazcitta grahaNa kiyA aura punaH dharma meM sthita ho gayA / jIvana ke antima kSaNoM meM vaha AyuSya pUrNa kara saudharma devaloka meM utpanna huA / ne zrAvaka dharma ke vrata svIkAra kiye| AlabhiyA meM dharma-pracAra karane ke pazcAt gA~va-gA~va ghUmate punaH rAjagRhI nagarI meM pdhaare| vahA~ prabhu mahAvIra guNazIla caitya meM pdhaare| rAjA zreNika va rAnI celanA darzana karane Aye / yahA~ antakRddazA, varga 7, a. 2 meM varNita maMkAtI, vikrama, arjuna aura kAzyapa ne dIkSA aMgIkAra kI / gAthApati maMkAtI rAjyagRha kA nivAsI thA / prabhu mahAvIra ke upadeza se prabhAvita ho isane putra ko ghara-bhAra sauNpaa| 16 varSa taka sAdhu-jIvana kA pAlana kiyaa| maMkAtI muni ne gyAraha aMgoM ke adhyayana ke sAtha-sAtha guNaratna saMvatsara tapa kiyaa| kevalajJAna prApta kara vipulAMcala parvata para mokSa pdhaare| 131 cullazataka ke sAtha aneka logoM rAjagRhI nivAsI vikrama ne bhI isI prakAra se sAdhu-jIvana grahaNa kiyaa| svAdhyAya kiyA / guNaratra saMvatsara tapa kiyA / anta samaya vipulAMcala parvata se mokSa gamana kiyaa| arjunamAlI kI dIkSA arjunamAlI kI dIkSA kA prakaraNa jaina itihAsa kA mahattvapUrNa prakaraNa hai| inhIM dinoM rAjagRha meM mahattvapUrNa ghaTanA ghttii| arjuna nAma kA eka mAlI yahA~ rahatA thaa| vaha rojAnA apanI sundara patnI ke sAtha bagIce meM jAtA / phUla mAlAe~ taiyAra karatA phira usake adhIna karmacArI una mAlAoM ko bAjAra meM jAkara beca aate| usa bagIce meM mudgarapANI yakSa kA mandira thA / arjuna bacapana se ke sAtha usa yakSa kI pUjA, arcanA, vandanA karatA / usakA bhakta thA / vaha hara subaha snAna kara patnI usI rAjagRhI nagarI meM lalita nAma kA svachanda, AvArA, krUra aura vyabhicArI rahatA thA / usake mitra usI kI taraha usakA anukaraNa karate the| zahara meM ina logoM kA AtaMka thaa| yaha loga lalitagoSThI nAma se prasiddha the, kyoMki lalita inakA mukhiyA thA / eka dina arjunamAlI phUloM ko tor3ane bAga meM pahu~cA / usa dina durbhAgyavaza yaha chaha badamAza usa mandira meM Akara chipa gaye, jahA~ arjunamAlI rojAnA pUjA ke lie AtA thA / jyoM hI arjunamAlI ne sira jhukAyA, una chaha vyaktiyoM ne arjunamAlI ko bA~dha diyaa| Jain Educationa International phira usake sAmane sabhI vyaktiyoM ne bArI-bArI se baMdhumati ke sAtha duSkarma kiyaa| arjunamAlI ko apanI patnI va devatA, donoM para gussA A gyaa| vaha socane lagA- 'yaha kaisA deva hai jo apane bhakta kI rakSA nahIM kara pA rhaa| isI ke sAmane, isI ke mandira meM mujhe bA~dhA gayA / phira chaha vyaktiyoM ne merI strI se bArI-bArI kukarma kiyA hai| yaha to patthara mUrti hai| maiM to bekAra isakI pUjA bacapana se karatA A rahA hU~ / isane mujhe kyA lAbha diyA hai ?' sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only 161 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhakta kI pukAra kabhI khAlI nahIM jAtI / yahI arjunamAlI ke sAtha huaa| vaha yakSa arjunamAlI ke zarIra meM praveza kara gyaa| usake baMdhana TUTa gye| usane chaha puruSoM aura baMdhumati ko vahIM mAra diyA / aba arjuna ke zarIra meM arjuna nahIM rahA thA / usake zarIra para mudgarapANI kA adhikAra thaa| arjuna devatA kA bhArI mudgara uThAye phiratA / hara roja chaha puruSa aura eka mahilA kI hatyA karanA usakA rojAnA kA krama bana gayA / arjuna ke bhayaMkara upadrava se rAjA aura prajA meM hAhAkAra maca gii| sAre rAjagRha meM bhayaMkara AtaMka chA gyaa| rAjA ne use pakar3ane ke aneka prayAsa kiye, para saphalatA hAtha na lagI / 5 mahIne 13 dina meM usane 1,141 manuSyoM kA ghAta kiyA / para isa bAta kA asalI arjuna ko to patA hI nahIM thA / yaha kAma to deva - zakti arjuna ke zarIra meM rahakara kara rahI thI / Akhira rAjA zreNika ne nagara ke dvAra banda karavA diye| sAtha meM prajA ko nirdeza diyA- "koI bhI vyakti, kisI bhI jarUrata ke lie jaMgala meM na jaae| kyoMki vahA~ arjunamAlI ghUmatA hai jo chaha puruSa va eka strI ko hara roja mAratA hai / " rAjA ke Adeza ko sArI prajA mAnane lgii| usI samaya saMsAra ke samasta jIvoM ke ArAdhya carama tIrthaMkara prabhu mahAvIra rAjagRha nagara pdhaare| nagara meM guptacaroM ke mAdhyama se prabhu mahAvIra ke Agamana kI sUcanA milii| rAjA ne isa bAra prabhu mahAvIra ko bhAva vandana kiyA kyoMki vaha bhI arjunamAlI se AtaMkita thA / udhara rAjagRha meM sudarzana nAmaka zramaNopAsaka rahatA thaa| prabhu mahAvIra ke Agamana kA samAcAra usane bhI sunaa| usane apane mAtA-pitA se prabhu mahAvIra ke darzana - vandana kI AjJA maaNgii| mAtA-pitA ne use arjuna ke AtaMka ke bAre meM btaayaa| para vaha tanika vicalita nahI huaa| nagara ke dvAra khulavAkara vaha bAhara niklaa| sudarzana ko apanI jAna se pyAre prabhu mahAvIra ke darzana the| sudarzana kA jIvana hI prabhu-bhakti kA sAkAra udAharaNa hai / vaise bhI dhArmika vyakti ke mana meM mauta kA bhaya nahIM hotaa| phira vaha arjuna ke bhaya se kaise DaratA ? vaha dhIre-dhIre abhaya bhAva se Age bar3ha rahA thA / dUra se arjuna ne use Ate dekhaa| vaha sudarzana kI ora lpkaa| sudarzana ne apanI ora arjuna ko Ate dekhakara sAgArI saMthArA kara dhyAna mudrA meM khar3A ho gyaa| arjuna ne mudgara ghumAkara sudarzana ko lalakArA, kintu sudarzana dhyAnastha the| eka ora hiMsaka zakti thI, dUsarI ora ahiMsA kI zakti / kucha kSaNa donoM meM saMgharSa claa| hiMsA va AsurI zakti kA pratIka, yakSa deva sudarzana kI ahiMsA ke kAraNa arjuna kA zarIra chor3a bhAga gayA / yakSa ke nikalate hI arjuna dhar3Ama se bhUmi para giraa| usa samaya to vaha mUrcchita ho gayA / dhyAna se nivRtta ho sudarzana ne arjuna ko sNbhaalaa| phira sudarzana ne use pratibodha diyaa| arjuna ne pUchA - "devAnupriya ! Apa kauna haiM aura kahA~ jA rahe haiM? maiM yahA~ kaise pahu~cA ?" sudarzana ne uttara diyA- "priya ! yakSa kA tumhAre zarIra meM praveza ke kAraNa tU apanA svarUpa bhUla gayA thaa| aba yakSa nikala gayA hai, tU aba ThIka hai| bAkI maiM apane dharmAcArya zramaNa bhagavAna mahAvIra ke darzana karane jA rahA huuN|" arjuna bhI mahAvIra ke darzana karane ke lie taiyAra ho gyaa| donoM bar3I zraddhA se prabhu mahAvIra ke samavasaraNa meM pahu~ce / arjuna ke zubha karma kA udaya ho cukA thaa| usane dharma - upadeza sunA / vaha prabhu mahAvIra ke caraNoM meM bhikSu bana gayA / kala kA cora, hatyArA, AtaMkavAdI prabhu mahAvIra ke dharma-upadeza se sAdhu bana cukA thaa| sAdhu banate hI vaha baile-baile tapa kI ArAdhanA karane lgaa| para vaha jyoM hI kisI galI, mohalle meM bhikSA ke lie pahu~catA to use tAr3anA, tarjanA aura prahAra sahanA par3atA / galI mohalle meM loga ikaTThe ho jAte, vaha usa para tAne kasate / choTe bacce arjuna muni para IMTeM barasAte / jaba bhI vaha pAraNA ke lie bhikSA ko nikalate, loga cillAte - "koI kahatA isane merI mA~ kI hatyA kI hai| mere mitra aura svajanoM ko binA kAraNa mArA hai|" unheM bhikSA milanI durlabha thI / kabhI-kabhI anna milatA to pAnI na milatA / pAnI mila jAtA to bhojana asaMbhava ho jAtA / saba parISahoM ko vaha zAMta hokara samabhAva se sahate / kisI ke prati bhI krodha, dveSa kI bhAvanA mana meM na lAte / vaha ulAhAne, bhartsanA, gAliyoM ko sahate gye| 162 Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaha mahIne taka yaha krama calatA rhaa| arjunamAlI ne ina parISahoM, upasargoM ko ha~sate-ha~sate jhelaa| vaha socate-'ye loga satya kahate haiM-maiM pApI, hatyArA huuN| inake svajanoM-mitroM kA ghAtI huuN| mere pApa kA koI daNDa prAzcitta nahIM hai| pahale maiMne inheM kaSTa diye haiM, aba inheM kucha bhI kahane kA adhikAra hai|' ___yaha upasarga-parISaha raMga laae| mAtra chaha mahIne saMyama-pAlana karake arjuna muni ko kevalajJAna, kevaladarzana prApta ho gyaa| vaha siddha, buddha, mukta ho gye| aba unakI AtmA paramAtmA bana gii| janma, jarA, vyAdhi se mukta ho gye| kAzyapa kI dIkSA rAjagRha ke kAzyapa gAthApati ne prabhu mahAvIra kA dharma-upadeza suna dIkSA grahaNa kii| gyAraha aMgoM kA adhyayana kiyaa| utkRSTa tapa dvArA 16 varSa saMyama paalaa| anta samaya meM vipulAgiri parvata se mokSa pdhaare|32 __usa samaya bahuta se mahattvapUrNa vyaktiyoM ne sAdhu jIvana aMgIkAra kiyaa| inameM vAratta nAmaka gAthApati bhI thaa| sAdhu banate hI usane gyAraha aMgoM kA adhyayana kiyaa| 12 varSoM taka saMyama kI utkRSTa ArAdhanA kara vaha bhI mokSa pdhaare| nanda maNikAra dvArA zrAvaka vrata grahaNa karanA bhagavAna mahAvIra kA yaha varSAvAsa rAjagRha nagara meM sampanna huaa| isameM nanda maNikAra ne prabhu mahAvIra ke upadeza ko sunakara zrAvaka vrata grahaNa kiye the| isa zrAvaka kI kathA isa prakAra hai prabhu mahAvIra ke samavasaraNa meM deva ne svarga se Akara vandana kiyA phira usane vibhinna prakAra ke nATaka prabhu mahAvIra ke sAmane kiye| usa deva ke sAtha anekoM deva-deviyA~ thiiN| kucha hI samaya ke pazcAt deva ne apanI mAyA sameTa lii| prabhu mahAvIra ko punaH vandana kara jAne kI AjJA maaNgii| magadha samrATa zreNika bhI prabhu ke isa samavasaraNa meM baiThA yaha saba dekha rahA thaa| usane jaba deva ke samasta nATakoM va Rddhi ko dekhA to daMga raha gyaa| prabhu mahAvIra ke ziSya gaNadhara indrabhUti se prazna kiyA-"bhaMte ! yaha deva jo abhIabhI Apake samakSa apanI Rddhi kA pradarzana karake gayA hai, vaha kauna thA ?" prabhu mahAvIra-"gautama ! yaha saudharma devaloka meM durdara deva thaa| abhI-abhI vahIM svarga meM utpanna huA hai| usake adhIna 4 hajAra sAmAnika deva-deviyoM kA parivAra svarga meM rahatA hai| durdarAMka isake vimAna kA cinha hai|" gaNadhara gautama ne prabhu mahAvIra ke samakSa jijJAsA rakhI-"prabhu ! aisA kauna-sA karma thA jisake kAraNa ise yaha Rddhi milii| yaha pUrvabhava meM kauna thA?" isa prazna ke uttara meM prabhu mahAvIra ne gaNadhara gautama kI jijJAsA kA samAdhAna karate hue isakA vicitra pUrvabhava batAyA- 'he devAnupriya ! isa deva ke pUrvabhava kI kathA maiM tumhe sunAtA hU~__ isI rAjagRha nagarI meM eka nandana maNikAra rahatA thaa| vaha hIre, motI, maNiyoM kA kArya karane ke kAraNa prasiddha thaa| dhana-dhAnya se sampanna thaa| eka bAra maiM (bhagavAna mahAvIra) apanA dharma-pracAra karate hue rAjagRha nagarI meM aayaa| vahA~ mere samavasaraNa meM isane zrAvaka ke vrata svIkAra kiye| yaha jIva-ajIva kA jJAtA zramaNopAsaka bana gyaa| ___ aba yaha zrAvakoM ke vrata kA zuddhatA se pAlana krtaa| yaha bhojana meM saMyama rkhtaa| aSTamI, caturdazI Adi parva tithiyoM para upavAsa-pauSadha vrata kA pAlana krtaa| jIvana meM prAmANikatA rkhtaa| ___ para dhIre-dhIre saMta samAgama na milane ke kAraNa usakI dharma-zraddhA meM zithilatA Ane lgii| yaha saba pravacana sunane va svAdhyAya ke na karane se huaa| para karma gati bar3I vicitra hai, eka bAra isake mana meM punaH dharma ke prati zraddhA utpanna ho gii| isane apanI pauSadhazAlA meM pauSadha vrata kI dharma-ArAdhanA zurU kii| yaha pauSadha isane tIna dina ke lie grahaNa kiyaa| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ do rAtriyA~ ThIka gujriiN| tIsarI rAtri bAkI thii| dina to jaise-taise karake bIta gyaa| rAtri meM bhaMyakara garmI par3ane lgii| naMda maNikAra ke zarIra se pasInA Ane lgaa| aba use bhUkha-pyAsa bhI satAne lagI / pyAsa ke mAre usakA galA sUkha gyaa| gale kA thUka taka sUkha gyaa| naMda maNikAra socane lagA ki - 'jIvana meM pAnI kA kitanA mahattva hai| merI yaha rAtri pUrNa ho jAye, to subaha uThate maiM rAjA zreNika kI AjJA se vaibhAragiri parvata ke pAsa bAbar3I banAU~gA / eka sundara vizAla bAga lagAU~gA jisameM sArvajanika pyAU hogaa|' subaha huI / naMda maNikAra ghara AyA / pAraNA karane ke pazcAt vaha sIdhA tumhAre (rAjA zreNika) ke pAsa gyaa| rAjA ne use vaibhAragiri ke pAsa bAbar3I banAne kI svIkRti pradAna kara dI aura puNya - kArya samajhakara bhUmi bhI pradAna kI / seTha ne kArIgara lgaaye| kucha nizcita samaya meM sundara bAbar3I va bAga taiyAra ho gyaa| yojanAnusAra usameM pyAU lgaa| bAbar3I jo puSkariNI ke nAma se prasiddha thI, isakA nAmakaraNa bhI usane apane nAma para nanda puSkariNI rkhaa| isa bAbar3I ke pUrva dizA meM citrazAlA kA nirmANa karAyA / dakSiNa dizA meM cikitsAlaya bnaayaa| uttara dizA meM alaMkAra sabhA kA nirmANa kiyA jahA~ ura thakA-mA~dA apanI mAliza karavA sakatA thA / naMda aba pUrI taraha lokaiSaNA (prasiddhi) ke daladala meM pha~sa cukA thaa| jaba bhI loga naMda puSkariNI kI prazaMsA karate, to usakA sInA ahaMkAra se phUla jAtA / paropakAra ke sAtha jaba lokaiSaNA kA bhAva jur3a jAye, to : puNya kArya kI mUla bhAvanA samApta ho jAtI hai| yaha nanda maNikAra ke sAtha huaa| apane puNya kAryoM kI prazaMsA sunate-sunate usakA ahaM bar3hatA gayA / Akhira jIvana kI zAma A gii| vaha bImAra pdd'aa| para aba usakA AyuSya samApta ho cukA thA / vaha mara gayA / marane se pUrva usane koI dharma - ArAdhanA nahIM kii| apane riztedAroM se puSkariNI kA dhyAna rakhane ko jarUra kahA / use aMta samaya bhI apanI bAbar3I kA dhyAna rhaa| vaha marakara usI bAbar3I meM meMr3haka bnaa| meMr3haka banane ke pazcAt bhI use apanA pUrvabhava yAda rhaa| vaha apanI hI bAbar3I meM durlabha mAnava zarIra tyAgakara meMr3haka banA thaa| kabhI-kabhI vaha kinAre para A jaataa| logoM se apanI yazaH kIrti kI gAthA sunatA to isa tiryaca bhava meM bhI vaha prasanna hotA / eka bAra maiM punaH rAjagRhI nagarI meM pahu~cA / merA samavasaraNa lgaa| dharma-pravacana hone lgaa| udhara rAjA zreNika caturaMgI senA sahita vandanA karane A rahe the| yaha meMr3haka bhI usa samaya kinAre para baiThA thA / usane mere Agamana kI sUcanA sunI to usane pahale mujhe bhAva vandana kiyA / phira vaha tAlAba se bAhara AyA / isakA ciMtana badala cukA thA / yaha soca rahA thA ki 'isa Asakti ke kAraNa maiM isa yoni meM paidA huA huuN| mujhe samavasaraNa meM jAkara upadeza sunanA cAhiye / ' isI ciMtana ke kAraNa yaha mukhya rAjamArga para AyA / Ate hI isakA sAmanA rAjA zreNika kI caturaMgI senA se pdd'aa| meMDhaka ne hausalA nahIM chodd'aa| dharma ke Avega meM jyoM hI Age bar3hA, to ghor3e ke pA~va ke nIce Akara kucala gyaa| usane aMtima samaya dharma-ArAdhanA karate huye arihaMta siddha kA zaraNa liyA / pUrvabhava kI thor3I-sI dharma - zraddhA ke kAraNa aba yaha mahAn Rddhi vAlA deva banA hai| so kisI bhI kArya meM Asakti nahIM rakhanI caahiye| rAga-dveSa karma kA bIja hai| Asakti se bacane vAlA jIva dharma ke mUla tattva ko pahacAnatA hai| lokaiSaNA ke sAtha kiyA gayA dAna-puNya kA zuddha dharma se koI saMbaMdha nahIM / AtmakalyANa to lokaiSaNA ke bhAva se Upara uThakara kiye gaye kArya se hotA hai| 164 Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhu mahAvIra ke samAdhAna se gaNadhara gautama indrabhUti kA samAdhAna ho gyaa| isase bhI siddha hotA hai ki tiyaca bhI pUrvajanma yAda Ane para dharma-ArAdhanA kara sakate haiN| prabhu mahAvIra ne kahA- "thor3I-sI dharma - ArAdhanA jIva ke jIvana meM krAntikArI parivartana lA sakatI haiN|" unnIsavA~ varSa varSAvAsa sampanna kara prabhu mahAvIra dharma-pracAra karane ke liye kucha samaya rAjagRha meM rhe| rAjA zreNika prabhu mahAvIra kA parama bhakta thaa| jIvana meM zurU ke dinoM meM vaha kucha samaya bauddha bhikSuoM ke saMparka meM AyA thA para phira anAthI muni kI ghaTanA va rAnI celaNA ne use jaina rAjA banA diyaa| para isakA yaha artha nahIM ki vaha dUsare dharmoM ko dveSabhAva se dekhatA thA / vaha sabhI dharma kA ahiMsaka DhaMga se sammAna karatA thA / jainadharma meM kisI ko lAlaca dekara jaina banAne kI paramparA ko kabhI tIrthaMkaroM ne svIkAra nahIM kiyaa| jainadharma guNoM pUjA karatA hai / ve guNa haiM-ahiMsA, saMyama va tapa / jahA~ pUrvAgraha nahIM, mithyAtva nahIM, pApa nahIM, vahI jainadharma kI dRSTi se saccA dharma hai| jaina AtmA se paramAtmA banane kI yAtrA kA nAma hai| rAjA zreNika kI jijJAsA prabhu mahAvIra rAjagRhI nagarI meM virAjamAna the / guNazIla caitya meM prabhu mahAvIra kI dharmasabhA meM jinavANI kI akhaNDa dhArA cala rahI thii| rAjA zreNika prabhu mahAvIra kA pravacana suna rahA thaa| tabhI eka vicitra ghaTanA ne rAjA zreNika meM kaI jijJAsAe~ utpanna kara dIM jise prabhu mahAvIra ne bAda meM zAMta kiyA / usI sabhA meM eka bUr3hA kor3hI aayaa| phaTe-purAne vastroM aura bImArI ne usakA burA hAla kara rakhA thaa| Ate hI usane idhara-udhara kI bAteM kIM / rAjA zreNika, abhayakumAra aura prabhu mahAvIra ko chIMka aaii| phira usa puruSa ne rAjA zreNika ko saMbodhita karate hue kahA- "tuma cirakAla taka jiio|" loga hairAna the ki kaisA vyakti hai jo prabhu mahAvIra kI ora pITha kara rAjA ko namaskAra kara rahA hai| prabhu mahAvIra kI ora dekhA / namaskAra karate hue bolA - "tuma zIghra hI kyoM nahIM mara jAte ?" phira usane isa vRddha kuSTi kI bAta sunakara sArI dharmasabhA meM tahalakA maca gyaa| rAjA zreNika krodhita hone lge| para yaha to prabhu mahAvIra kA samavasaraNa thA jahA~ zera aura bakarI eka ghATa para jala grahaNa karate the / yahA~ kauna, kise rokane kA adhikAra rakhatA thA ? sabako kucha bhI kahane kA adhikAra thA / vRddha kuSTi ne abhayakumAra ko saMbodhita karate hue kahA- "tuma cAhe jIo, cAhe maro / " logoM kA kutUhala bar3hatA jA rahA thaa| vahA~ eka kasAI kAla zaukarika bhI baiThA thA / use dekhate hI vRddha kuSTi ne kahA - "tuma na to maro, na jiio|" isa vRddha kuSTi kI bAta bhI kisI kI samajha meM nahIM A rahI thI / sArI sabhA usake prabhu mahAvIra ke prati abhadra vyavahAra se duHkhI thii| para zIghra vaha vyakti adRzya ho gyaa| rAjA zreNika ne pUchA- "prabhu ! yaha kuSTi vRddha kauna thA, jo Apake prati bharI sabhA meM abhadra zabdoM kA prayoga karake gayA hai ?" prabhu mahAvIra ne samAdhAna karate hue kahA - " rAjan ! isa sabhA meM AyA vRddha kuSTi koI manuSya nahIM thA, yaha to deva thaa| isane jo kahA hai isa kaTu satya ko tuma samajha nahIM pAye / isane hamAre bAre meM jo bhaviSyavANI kI hai yaha saba amara satya hai / yaha karma gati kA phala hai|" Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only 165 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhu dvArA spaSTIkaraNa he rAjan ! usa vRddha ne tumase kahA - "jIte rho|" isa bAta meM parama rahasya chipA hai| isakA artha hai isa janma meM tuma magadha ke samrAT bane dhana, sampadA, parivAra ke svAmI ho| tuma jitane dina jIvita rahoge utane dina isa saMsAra meM koI kaSTa nahIM hai / para AgAmI bhava meM tumhAre lie naraka taiyAra hai / vahA~ bhayaMkara kaSTa hai, dAruNa vedanA hai| yaha phUla hai to agale janma meM zUla hai| isalie jaba taka jIvita ho tabhI taka tumhAre lie acchA / tumhArA maraNa acchA nhiiN|" phira isane mujhe kahA - "tuma maro / " rAjan ! yaha janma merA AkhirI janma hai, ghanaghAtIya karmoM kA nAza maiMne kara diyA hai| maiM kevalajJAna dvArA arhat avasthA meM huuN| aMtima avasthA arhat avasthA nahIM, janma-maraNa se mukta avasthA hai| jise siddha gati kahate haiM / phira AtmA, paramAtmA bana jAtI hai| AvAgamana, janma, jarA, vyAdhi kI samApti ho jAtI hai / hI pUrNa avasthA hai| isIlie merI deha ko bandhana mAnate huai mujhe marane ko kahA hai| rAjan ! usa deva ne abhayakumAra se kahA - "tuma cAhe jIo, cAhe maro / " abhayakumAra kA jIvana meM bhoga ke sAtha tyAga bhI hai| isakA jIvana bhramara ke samAna hai, jo rasa lete hue bhI DUbatA nahIM isalie isakA jIvana yahA~ bhI sukhI hai| bhaya aura zoka se rahita hai| agalA jIvana bhI bhavya hai / yaha yahA~ se marakara deva banegA / isakA AgAmI bhava bhI bhavya hai| loka meM bhI ise sukha hai, paraloka meM bhI yaha sukhI rahegA / isIlie deva ne kahA--" cAhe jIo, cAhe mro| " merI sabhA meM kAlazorika ke lie usane kahA- "na maro na jiio|" isakA artha yaha hai ki isakA jIvana yahA~ bhI daridratA aura aMdhakAra se vyApta hai| vaha hiMsA aura krUratA kI jvalaMta pratimA hai| aisI paristhiti meM AgAmI bhava meM sukha kisa prakAra A sakatA hai ? vaha jaba taka jItA rahegA, taba taka hiMsA karatA rahegA aura marakara naraka meM paidA hogaa| ise yahA~ bhI zAMti nahIM aura na paraloka isakA sukhI hai| isIlie deva ne kahA- "isakA na maranA acchA, na jiinaa|" rAjA zreNika prabhu ke samAdhAna sunakara natamastaka ho gyaa| para sAtha meM apane bhaviSya ko sunakara duHkhI huA / usane kahA- "prabhu ! ApakA bhakta kyA naraka meM jAtA hai ?" prabhu mahAvIra rAjA zreNika kI bhayatrasta AtmA kI bhASA ko jAna cuke the| prabhu mahAvIra ne kahA - "rAjan ! karmaphala kA saMbaMdha jIvAtmA se hai| maiM to svayaM karmabaMdhana tor3ane ke prayatna meM hU~ / tU ajJAnatA ke kAraNa karmalIlA ko nahIM samajha rhaa| tumane mRga hatyA ke kAraNa pahale hI naraka AyuSya bA~dha liyA hai| rahI bAta merI bhakti kI, isakI upAsanA kA phala to tujhe zIghra madhura milegaa| jaise maiM aMtima tIrthaMkara ke rUpa meM paidA huA hU~, tU bhI bhaviSya meM hone vAlI tIrthaMkara paramparA kA prathama tIrthaMkara padmanAbha bnegaa| para yAda rakho, hara jIva ko kiye karmoM kA phala bhoganA hotA hai| AgAmI bhava meM tujhe naraka jAnA hai|" rAjA zreNika jahA~ apane naraka - gamana kI bhaviSyavANI se duHkhI thA vahA~ tIrthaMkara gola bA~dhane ke samAcAra se atyadhika prasanna huaa| para phira bhI use prabhu mahAvIra para bahuta bharosA thA / athAha zraddhA thI / usI zraddhAvaza rAjA ne prabhu mahAvIra se pUchA- ' - "kyA naraka-gamana ko TAlane kA koI upAya hai ?" prabhu mahAvIra zreNika kI ajJAnatA ko pahacAna rahe the| unhoMne rAjA zreNika ko samajhAne ke lie kucha upAya batAte hue kahA- "rAjan ! kapilA brAhmaNI supAtradAna de tathA kAlazorika kasAI jIva-hiMsA kA tyAga kara de to tumhArA naraka Tala sakatA hai|" AcAryapravara zrI devendra muni jI ne isa saMdarbha meM kahA hai- "uttaravartI graMthoM meM prabhu mahAvIra dvArA do aura upAya batAne kA varNana hai| vaha hai - rAjA zreNika kI dAdI muniyoM ke darzana kare yA pUrNiyA zrAvaka eka sAmAyika kA phala de|" sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 166 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAda dvArA A~kha phor3anA naraka -gamana TAlane hetu rAjA zreNika mahaloM meM aayaa| vaha apanI dAdI ko sarala samajhatA thA / usane apanI dAdI se bhagavAna mahAvIra ke darzana kI prArthanA kI, para vaha na maanii| usane spaSTa iMkAra karate hue kahA- "maiM nirgrathoM ke darzana nahIM kruuNgii|" rAjA zreNika ne eka pAlakI banAI, usameM dAdI ko baiThAyA aura samavasaraNa meM le gyaa| dAdI ne samavasaraNa ke Ane se pahale apanI donoM A~kheM phor3a ddaaliiN| naraka TAlane kA pahalA prayatna bekAra gyaa| kapilA dvArA dAna dene se iMkAra kapilA brAhmaNI cAhe rAjA zreNika kI dAsI thI para vaha kaTTara brAhmaNa vicAradhArA kI samarthaka thii| rAjA ne kapilA se kahA - " agara tuma kisI muni ko apane hAtha se dAna de do, to merA naraka Tala jAyegA / " kapilA brAhmaNI ne kahA- "maiM to dAna kA pAtra brAhmaNa ko mAnatI huuN| ina bhikhamaMgoM ko dAna kaise dU~ ? rAjan ! mujhe mahAvIra kI vANI meM koI vizvAsa nahIM / " kapilA ke iMkAra karane para rAjA ne aura DhaMga apnaayaa| rAjapuruSa kisI muni ko bhikSA ke lie le aaye| udhara rAjA zreNika ne kapilA ke hAtha para kar3acI bA~dha dii| munirAja jaba kapilA ke sAmane Aye, to kapilA cillAkara kahane lagI - "yaha dAna maiM nahIM kara rahI, rAjA zreNika kI kar3acI kara rahI hai|" munirAja ne jyoM hI yaha bAta sunI, munirAja binA bhojana liye cale gye| rAjA zreNika kA yaha prayatna bhI bekAra gyaa| rAjA asamaMjasa meM par3a cukA thA / kAlazorika ko kaida karanA rAjA zreNika kAlazaukarika kasAI ke pAsa gyaa| usane kAlazaukarika ko kahA - "dekho bhAI ! tuma eka dina ke liye 500 bhaiMse mArane baMda kara do| maiM tumheM upayogI inAma dU~gA aura tumhArA nukasAna bhI pUrA kara dU~gA / tumhAre isa prayatna se merA naraka -gamana Tala jaayegaa|" kAlazaukarika rAjaH zreNika ko dekhakara daMga raha gyaa| usane kahA- "mahArAja ! tumhAre naraka-svarga ke cakkara meM hama apanA dhaMdhA kaise caupaTa kara deM ? phira maiM to isa bAta ko vyartha samajhatA huuN| maiM apanA dhaMdhA caupaTa nahIM kruuNgaa|" kAlazaukarika ke inakAra karane para use kaida meM DAla diyA gayA / use aMdhakUpa meM rakhA gayA tAki vaha eka dina kisI prakAra ke jIva kA vadha na kara ske| para kAlazaukarika vahA~ baiThA bhAva --hiMsA karatA rhaa| vaha citramaya bhaiMsA banAtA aura use kATa detaa| isa prakAra usane kue~ kI dIvAreM 500 bhaiMse mArakara bhara DAlIM / rAjA zreNika nizcinta ho gayA ki usakA naraka Tala gayA hai| subaha huii| rAjA zreNika prabhu mahAvIra ke darzana karane AyA / phira usane kahA- "prabhu ! maiMne Apake batAye upAyoM meM se eka pUrA kara diyA hai| maiMne kAlazaukarika kasAI ko jIva hatyA se manA kara diyA hai|" prabhu mahAvIra ne rAjA zreNika ke manogata bhAvoM ko samajhAte hue kahA- " - "rAjan ! jabardastI se kisI se ahiMsA kA pAlana nahIM karavAyA jA sktaa| bAta bhAva va mana badalane se banatI hai| usake mana meM hiMsA ke bhAva abhI bhI vidyamAna haiM / cAhe tUne use baMdI banA aMdhakUpa meM DAla diyA hai| para usane Aja bhI 500 citramaya bhaiMsoM kI hatyA kI hai, jo bhAvahiMsA hai|" rAjA zreNika ne vApasa baMdIgRha Akara dekhA to prabhu mahAvIra kA kathana satya thA / pUrNiyA zrAvaka kI sAmAyika rAjA zreNika ke naraka -gamana ke pahale prayatna viphala ho gye| vaha hatAza ho gyaa| vaha naraka ke bhaya se itanA DarA huA thA ki vaha punaH pUrNiyA zrAvaka kI kuTiyA meM pahu~cA / pUrNiyA zrAvaka Arthika dRSTi se to garIba thA para AdhyAtmika Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only 167 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi se usase bar3A amIra koI na thA / pUrNiyA va usakI dharmapatnI donoM sUta kAtakara gujArA karate the / prAmANika anna dvArA jIvana kI gAr3I calAte the| ve kAma ke alAvA jyAdA samaya zrAvaka kA eka pramukha vrata sAmAyika meM gujArate / Aja magadha samrAT zreNika usa pUrNiyA zrAvaka kI jhoMpar3I taka svayaM pahu~cA thA / vaha yaha nahIM samajha pA rahA thA ki karma kA phala nahIM badalatA / use prabhu mahAvIra para athAha bharosA thaa| usake samyaktva kI svayaM mahAvIra ne itanI prazaMsA kI thii| svayaM eka deva - parIkSA meM zreNika uttIrNa huA thA / samrAT zreNika ko apanI jhoMpar3I meM AyA dekha pUNiyA zrAvaka ko kucha Azcarya huaa| kisI rAjA kA garIba kI jhoMpar3I taka pahu~canA kama hI dekhA gayA hai| rAjA zreNika apanI mAyA ke ahaMkAra meM DUbA huA, eka sAmAyika kI kImata dene ko taiyAra ho gayA thA / ajJAnatAvaza vaha yaha nahIM jAna pAyA thA ki sAmAyika kharIdane-becane kI cIja nahIM hai / sAdhanA becI nahIM jAtI, na hI koI de sakatA hai| para zreNika ahaMkAra ke hAthI para car3hA huA thA / hamezA dhanavAna bhakti se jyAdA dhana ko mahattva detA hai| vaha dhana se dharma kharIdanA cAhatA hai para hamezA asaphala rahatA hai kyoMki dharma, dhana kA nAma nahIM bhAva dazA kA nAma hai jo kharIdA nahIM jA sakatA, svayaM ghaTita hotA hai| pUrNiyA zrAvaka ne rAjA ko praNAma kiyaa| phira yathA sthAna rAjA ko baiThAkara hAtha jor3akara Ane kA kAraNa puuchaa| rAjA zreNika ne kahA-"Aja maiM tere dara para AyA hU~ / prabhu mahAvIra ne mere naraka -gamana TAlane kA eka yatna batAyA hai|" pUrNiyA ne kahA- "rAjan ! mere yogya sevA ho so btaayeN| maiM isa saMdarbha meM kyA kara sakatA hU~ ?" rAjA zreNika ne mana kI bAta spaSTa karate hue kahA- "maiM tumhArI eka sAmAyika kharIdanA cAhatA hU~ / isI sAmAyika ke phala se merA naraka -gamana Tala jAyegA / maiM isakA manacAhA mUlya dene ko taiyAra hU~ / " magadha kA samrAT Aja eka sAmAnya daridrI kahe jAne vAle pUrNiyA kI jhoMpar3I meM Akara eka sAmAyika kharIdane AyA thaa| pUrNiyA zrAvaka ne rAjA kI bAta sunI, use rAjA kI bAta meM ajJAnatA va ahaMkAra kI jhalaka spaSTa najara A rahI thI / pUrNiyA zrAvaka ne kahA - "rAjan ! sAmAyika kA saudA maiMne pahale nahIM kiyaa| mere liye yaha naI bAta hai jise Apane sAmAyika kharIdane ko kahA hai vahI isakI kImata bhI jAnate hoNge| Apa unase kImata pUcha liijiye| maiM saharSa sAmAyika becane ko taiyAra huuN|" rAjA zreNika ajJAnatA ke daladala meM pha~sa cukA thA / vaha yaha bAta sunakara prabhu mahAvIra ke pAsa aayaa| usane prabhu mahAvIra se prArthanA kI- "bhagavan ! pUNiyA zrAvaka sAmAyika becane ko taiyAra hai| vaha eka sAmAyika kA mUlya nahIM jAnatA / kRpayA Apa hI eka sAmAyika kA mUlya btaaiye| maiM samasta rAjya dekara bhI sAmAyika le lU~gA / " prabhu mahAvIra ne rAjA zreNika ko samajhAte huye kahA - "devAnupriya ! tuma bhautika vaibhava kI tulanA sAmAyika se karanA cAhate ho? yadi sumeru kI taraha svarNa, cA~dI, hIre, panne, mANakya aura motiyoM ke ambAra bhI lagA do, to bhI sAmAyika kA mUlya to kyA, sAmAyika kI dalAlI bhI nahIM ho sakatI hai| rAjan ! maiM pUchatA hU~ ki eka vyakti mRtyu- zayyA para par3A jIvana kI aMtima sA~seM gina rahA hai, kyA saMsAra kI sArI sampadA use marane se bacA sakatI hai ?" rAjA zreNika- "prabhu ! yaha bAta to asaMbhava hai|" prabhu mahAvIra - "tumhArI bhautika sampadA se bar3hakara jIvana kA mUlya hai| eka kSaNa kA jIvana bhI maNi- muktAoM se nahIM kharIda skte| kyoMki mANikya muktA to bhautika sampadA ke sivA kucha nahIM hai| sAmAyika to Atma-bhAva hai| yaha aMdara kI sAdhanA hai| samatA kI sAdhanA hai| sAmAyika AtmA meM ghaTita hotI hai, kharIdI nahIM jA sakatI / rAga-dveSa kI viSamatA se citta ko dUra kara jana se jina bananA, yahI sAmAyika kA AdhyAtmika mUlya hai| use prApta karane ke lie mana ko sphaTika kI bhA~ti nirmala banAnA hotA hai| samatva meM sthira karanA hotA hai| 1 168 Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhu mahAvIra kI vANI ko zraddhApUrvaka rAjA zreNika ne sunA aura sAmAyika ke vAstavika mUlya ko phcaanaa| dhana se sAmAyika kharIdane kA usakA ahaMkAra naSTa ho gyaa|33 sArAMza yaha hai ki ye bAteM na hone vAlI thiiN| isIliye sarvajJa prabhu mahAvIra ne zreNika kI ajJAnatA miTAne ke lie yaha bAta kahI thii| kyoMki prabhu mahAvIra jAnate the ki naraka kA baMdha nahIM TAlA jA sktaa| rAjA zreNika bimbasAra ko pratibodha dene ke lie aisA kiyA gyaa| rAjA zreNika ke jIvana kI kucha ghaTanAyeM yahA~ varNana kI jA rahI haiM jinakA prabhu mahAvIra se saMbaMdha hai| rAjarSi prasannacandra eka samaya kI bAta hai| rAjA zreNika prabhu mahAvIra ke darzana ko jA rahA thaa| usane prabhu mahAvIra kI vandanA karane ke pazcAt pUchA-"prabhu ! maiMne rAste meM eka tapasvI muni ko dekhA hai| vaha bahuta ugra sAdhanA kara rahe the| sUrya kI ora U~cI-U~cI bhujAe~ phailI huI thiiN| meru kI taraha aDola the| dhyAna meM tallIna the| nAsAgra para dRSTi kendrita thii| mukha para adbhuta samatA va zAnti jhalaka rahI thii| vaha itanA ugra tapasvI hai| mujhe batAne kA kaSTa kareM ki vaha kisa uttama gati ko prApta hogA?" prabhu mahAvIra ne kahA-"rAjan ! tUne jisa muni ke darzana kiye haiM agara vaha abhI kAladharma ko prApta ho to marakara sAtavIM naraka meM jaayegaa|" ___rAjA zreNika ko prabhu mahAvIra kI bAta para Azcarya huaa| use lagA ki itanI kaThora sAdhanA vaha kara rahA hai aura isa sAdhanA kA aMta sAtavIM nrk| prabhu mahAvIra ne pharamAyA-"maiMne jo pahale kahA, vaha bhI ThIka thA para agara aba vaha mare to chaThI naraka meM jaayegaa|" isa prakAra prabhu mahAvIra ne usa muni ke bhava kI pA~cavIM, cauthI, tIsarI, dUsarI va prathama taka kI bhaviSyavANI kara ddaalii| udhara rAjA zreNika kI jijJAsA bar3hatI gii| usane punaH pUchA-"prabhu ! aba vaha kisa gati ko prApta karegA?" bhagavAna mahAvIra bole-"rAjan ! tUne usa muni kI bAhya sAdhanA dekhI hai mana ke utAra-car3hAva nahIM dekhe| pahale vaha bAhyamukhI thA aba vaha aMtarmukhI hone ke kAraNa svarga kI ora prayANa karane lagA hai| yadi vaha isI kSaNa mRtyu ko prApta ho jAye, to saudharmakalpa svarga meM RddhidhArI deva bnegaa|" para usakI AtmA aba caramotkarSa avasthA kI ora bar3ha rahI hai| vaha bAhya kalpa se Age bar3ha gayA hai| eka ora muni kA ArohaNa krama cAlU thA to dUsarI ora rAjA zreNika ke prazna aura prabhu ke uttara bhii| rAjA zreNika ne punaH prazna kiyA-"prabhu mahAvIra ! aba isakI AtmA kisa sthiti meM hai ?" "vaha kalpa aura graivayaka deva bhUmi pAra kara sarvArthasiddha bhUmi para pahu~ca gayA hai|" usI samaya AkAza meM deva-dundubhiyA~ bajane lgiiN| deva-deviyA~ puSpa-varSA karate huye kevalI ko praNAma karane utre| rAjarSi prasannacandra ko kevalajJAna, kevaladarzana paidA ho gayA thaa| prabhu mahAvIra ne kahA-"aba usa prasannacandra muni ko siddha avasthA dene vAlA kevalajJAna utpanna ho gayA hai| deva usI kI vandanA karane A rahe haiN| aba yaha mana ke saMkalpoM para vijaya prApta kara cukA hai| isakA kevala mahotsava manAyA jA rahA hai|"34 rAjA zreNika ke mana meM jijJAsA utpanna huI jise sarvajJa prabhu mahAvIra samajha gye| rAjA zreNika bolA-"prabhu ! maiM ApakI bAta kA rahasya nahIM samajha pA rahA huuN| eka hI kSaNa meM jo jIva naraka meM vicaraNa kara rahA thA kaise vaha svarga aura mokSa taka ko prApta kara gayA, isakA kyA rahasya hai ? ise samajhAne kI anukampA kreN|" sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 169 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjan ! jisa muni ko tUne dekhA hai usakA nAma rAjarSi prasannacandra hai| vaha dhyAnAvasthA meM sthita thaa| tUne usa muni ko praNAma kiyA aura Age nikala aaye| __ tumhAre pIche tumhAre do sainika vArtAlApa kara rahe the jise isa muni ne suna liyaa| vaha kaha rahA thA-"dekho ! yaha prasannacandra rAjA apane choTe se putra ko rAjagaddI para baiThAkara svayaM sAdhu bana gyaa| aba zatru rAjA ne usa prasannacandra ke putra para AkramaNa kara diyA hai| yuddha ho rahA hai| prasannacandra rAjA kA putra kucha samaya bAda bhAga jaayegaa| yaha rAjya samApta ho jaayegaa| isI bAta ko sunakara yaha mana hI mana meM bhAva yuddha karane lgaa| jaba tuma gujare the yaha svayaM ko yuddha ke maidAna meM pA rahA thaa| isane rAjamukuTa bA~dhakara aneka hAthiyoM kI, ghor3oM kI, manuSyoM kI hatyA mana hI mana meM kara DAlI bhUla cukA thA ki aba rAjA nahIM, muni hai| vicAroM kA yuddha cala rahA thaa| kAlpanika zatru ko mArane kI yojanA cala rahI thii| prasannacandra ne apane sabhI zastra samApta kara diye the| jaba zastra samApta ho gaye to sira ke mukuTa se hI prahAra karane kA vicAra karane lgaa| para jyoM hI hAtha sira para gayA, vahA~ mukuTa kahA~ thA vahA~ to muNDita sira thaa| mana meM usI kSaNa vicAra AyA maiM mukuTadhArI rAjA nahIM hU~ kintu nagna sira vAlA muNDita sAdhu huuN| ''maiM kahA~ bhaTaka gayA ? merA zatru kauna hai ? kauna-sA yuddha-kSetra hai ?" mana kI dizA bdlii| yuddha-kSetra dharma-kSetra meM badala gyaa| mana kI dhArA bdlii| yuddha taba bhI cala rahA thA para zatru badala gaye the| aba dUsaroM se nahIM, apane se yuddha cala rahA thaa| vaha apane vikAroM aura vAsanAoM kA saMhAra kara rahA thaa| jyoM-jyoM tumhAre prazna cala rahe the, tyoM-tyoM vaha AdhyAtmika utkrAnti kI ora kadama bar3hA rahA thaa| narakoM se nikalatA-nikalatA vaha zubha bhAva ke kAraNa svarga kI sIr3hiyoM para car3hane lgaa| para vaha svarga kI sIr3hiyoM ko pAra karatA huA aba mokSa ke dvAra para A phuNcaa| janma-janma kA bhalA-bhaTakA prANI aba kevalajJAnI bana gayA hai| rAjA zreNika ciMtana karatA rahA mana kI vicitra sthiti pr| mana jaba adhomukhI huA, to sAtavIM naraka taka pahu~ca gayA aura UrdhvamukhI banA to siddhi aura mukti kA dvAra khula gyaa| zreNika rAjA ne zraddhA se gadgada hokara prabhu mahAvIra ko vandana kiyA aura apane mahaloM kI ora lauTa aayaa| zreNika ke samyaktva kI parIkSA ____ mahArAjA zreNika ke prabhu mahAvIra ke prati samarpaNa kI carcA dharatI para hI nahIM, svarga meM bhI hone lgii| prabhu mahAvIra ne use kSAyaka samyaktva kA svAmI btaayaa| jaba prabhu mahAvIra ne rAjA zreNika ko usakA bhaviSya batAyA thA to use TAlane kI ciMtA meM vaha upAya karane ke liye rAjagRha mahaloM kI ora lauTa rahA thA, tabhI eka deva ne mAyAjAla bichaayaa| muni dvArA machalI pakar3anA rAjA zreNika ne dekhA eka muni hAtha meM jAla lie hue hai aura nadI se machaliyA~ pakar3a rahA hai| rAjA zreNika usa mAyAdhArI muni ko dekhakara ruke aura kahA- "munirAja ! yaha kArya hiMsaka kArya hai| tumheM aisA hiMsaka kArya nahIM karanA caahiye| isase logoM meM dharma kI niMdA hotI hai|' muni bolA-"rAjan ! maiM kyA kruuN| maiM to bacapana se mA~sAhArI huuN| kSatriya huuN| zikAra, mA~sa-madirA kA tyAga maiM nahIM kara sktaa| vaise prabhu mahAvIra ke aura sAdhu bhI luka-chipakara merI taraha mA~sa-madirA kA sevana karate haiN| unake bhakta unheM yaha saba lAkara dete haiN| maiM par3hA-likhA nahIM hU~ so maiM svayaM machaliyA~ pakar3akara apanI mA~sa-lipsA pUrI karatA huuN|" | 170 - sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA zreNika - " Apa dUsare muniyoM para vyartha doSa mata lgaayeN| apanI kamajorI ko kisI aura ke sira para mar3hanA acchA nhiiN|" phira muni ne jo Age batAyA, vaha isase bhI bhayaMkara thaa| usane batAyA ki "maiM machalI ke sAtha madirA pItA hU~ / madirA pIkara usakA mana bahaka jAtA hai to kabhI-kabhI vezyA ke yahA~ bhI jAtA huuN| vezyA ko dhana cAhiye, isake liye kabhI-kabhI corI bhI karanI par3atI hai, phira juA bhI dhana ke binA khelanA asaMbhava hai| so corI karatA hU~ / " rAjA zreNika ne isa mAyAdhArI muni kI bAtoM ko sunA, para apane samyaktva se vicalita nahIM huaa| sagarbhA sAdhvI rAjA zreNika abhI kucha hI dUra gayA thA ki eka sagarbhA sAdhvI dekhii| rAjA zreNika vahA~ rukA / sAdhvI sagarbhA hI nahIM thI, usane hAra - zRMgAra kara rakhA thaa| rAjA ne sAdhvI se kahA- "Arya ! Apane yaha kyA kara DAlA? yadi ApakA mana itanA durbala thA to saMyama hI kyoM liyA ? calo, jo huA so huaa| aba Apa mere ghara padhAro / maiM Apako prasavakAla taka sa~bhAlatA huuN| prasava hone ke pazcAt punaH AlocanA kara saMyamamArga para sthira ho jAnA / " rAjA zreNika ke isa kalyANakArI kathana kA sAdhvI para viparIta asara huA / usane krodhita hote huye kahA"rAjan ! apanI sahAyatA apane pAsa rkho| bhagavAna mahAvIra ke saMgha meM kauna durAcArI nahIM ? luka-chipakara saba kAmabhogoM kA sevana karate haiN| mujhe kisI kI ciMtA nahIM / " rAjA zreNika ko sAdhvI ke isa kathana para krodha A gyaa| usane sAdhvI se kahA - " apanI kamajorI chipAne ke liye dUsaroM para doSa mar3hanA kahA~ kI samajhadArI hai ? prabhu mahAvIra pavitra haiN| unakA saMgha pavitra tIrtha hai| tumhAre sabhI doSa mithyA haiN| hA~, maiM isa musIbata se tumheM chuTakArA dilA sakatA hU~ / " para yaha to deva-mAyA thI jo kucha samaya meM simaTa gii| svarga ke deva durdarAMka kI parIkSA thI jisa para rAjA zreNika khare utre| deva ne pratyakSa hokara rAjA zreNika kI saMgha - bhakti kI prazaMsA kii| unheM divya hAra aura do miTTI ke gole diye jo rAjA ne abhayakumAra kI mAtA naMdA aura rAnI celaNA de diyaa| isa divya hAra kA nAma vaMkacUla thA / eka gole meM devadUSya vastra va dUsare meM se divya kuNDala nikale jo rAniyoM kI kalaha kA kAraNa bne| para rAjA zreNika apanI bhakti meM magana the| vaha parIkSA meM khare utare / mahArAjA zreNika ke parivAra meM dharma-prabhAvanA mahArAjA zreNika magadha ke samrAT hI nahIM the, prabhu mahAvIra ke parama bhakta the| cAhe vaha vRddha ho cuke the para unake mana meM nirgranthoM ke prati athAha zraddhA thI / usI zraddhA ke vazIbhUta unhoMne eka bAra rAja-parivAra, sAmantoM aura maMtriyoM meM yaha udghoSaNA kI - "jo koI bhI prabhu mahAvIra ke caraNoM meM pravrajyA grahaNa karegA, maiM use rokU~gA nahIM / 35 vaha saharSa dIkSA svIkAra kare / usake pIche koI pArivArika ciMtA hai, usakI ciMtA kI jimmedArI kA vahana maiM svayaM kruuNgaa| jise sAdhu yA sAdhvI bananA hai, apanI AtmA kA kalyANa karanA hai vaha prabhu mahAvIra kA ziSya bana jAye / " isa udghoSaNA kA acchA prabhAva rAja parivAra para bhI pdd'aa| bahuta se nAgarikoM ne prabhu mahAvIra ke caraNoM meM pravrajyA grahaNa kara lii| rAjA zreNika ke 23 putroM ne prabhu mahAvIra ke caraNoM meM nirgrantha dharma meM pravrajyA svIkAra kI, jinake maMgalamaya nAma isa prakAra haiM- (1) jAli, (2) mayAli, (3) upAli, (4) puruSasena, (5) vAriSeNa, (6) dIrghadanta, (7) laSTadaMta, (8) vehalla, (9) vehAsa (10) abhayakumAra, 36 (11) dIrghasena, (12) mahasena, (13) laSTadaMta, (14) gUr3hadanta, (15) zuddhadaMta, (16) halla, (17) druma, (18) drumasena, (19) mahAdrumasena, (20) siMha, (21) siMhasena, (22) mahAsiMhasena, (23) pUrNabhadra / 37 mahArAjA zreNika kI teraha rAniyoM ne bhI pravrajyA svIkAra kI, jinake zubha nAma isa prakAra haiM - ( 9 ) nandA, (2) naMdamatI, (3) nandottarA, (4) nandiseNiyA, (5) maruyA, (6) sumariyA, (7) mahAmarutA, (8) marudevA, (9) bhadrA, (10) subhadrA, (11) sujAtA, (12) sumanA, (13) bhUtadattA / Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only 171 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhI rAjakumAroM ne gyAraha aMgoM kA svAdhyAya kiyA / tapa dvArA AtmA ko zuddha kiyaa| isI taraha sabhI rAniyoM ne utkRSTa tapa dvArA mokSa prApta kiyA / 38 saMsAra ke itihAsa meM eka hI parivAra se itane rAjakumAra, rAniyoM kI dIkSA kA kama hI udAharaNa milatA hai / mahaloM meM pale ina rAjakumAra va rAniyoM kA saMsAra ke bhogoM ko tyAgakara sAdhu-sAdhvI kA jIvana grahaNa karanA prabhu mahAvIra ke vairAgyamaya upadezoM kA prabhAva kahA jA sakatA hai| , mahAsatI rAnI celanA eka bAra prabhu mahAvIra ne kahA thA ki rAjA ceTaka kI sabhI putriyA~ zIla guNa se sampanna haiN| rAjA ceTaka kI sabhI putriyA~ usa samaya ke prasiddha rAjAoM se vivAhita thIM / eka bAra rAjA zreNika va rAnI celanA prabhu mahAvIra ke darzana ko jA rahe the| rAste meM unhoMne eka taruNa muni ko dekhA jo kAyotsarga mudrA meM dhyAnastha the / ThaNDa kA mausama thaa| rAnI celanA ke mana para usa muni ke tapa kA bahuta prabhAva par3A thaa| zraddhAvaza usane natamastaka ho muni ko praNAma kiyaa| prabhu mahAvIra ke upadeza sunakara vaha rAjA sahita ghara lauttii| para usa muni kA dhyAna mana meM banA rhaa| rAtri kI ThaNDa bar3ha cukI thI / rAjA-rAnI mahaloM meM sukhapUrvaka soye hue the| para rAnI ke mana para muni kI kaThora tapasyA kA mahAprabhAva thaa| acAnaka AdhI rAta ke samaya lihApha se rAnI kA hAtha bAhara niklaa| ardha-jAgrata aura ardha-supta avasthA meM rAnI bar3abar3AyI - "aisI ThaNDa meM unakA jAne kyA hAla hogA ?" idhara rAjA zreNika bhI kucha jAga rahe the| unhoMne rAnI ke mu~ha se yaha vAkya sunA, to saMzaya meM par3a gye| unhoMne socA - " jarUra rAnI kisI para-puruSa kA cintana kara rahI hai jo isa samaya kisI musIbata meM pha~sA hai|' rAjA zreNika ko rAnI se hI nahIM, samasta strI - jAti se ghRNA ho gii| subaha huI to rAjA ne apane maMtrI abhaya ko bulAkara AjJA dI - "mere antaHpura meM Aga lagA do / celanA kA kakSa phU~ka ddaalo| maiM aba apane nivAsa ko bhasma dekhanA cAhatA huuN|" abhaya mana se parezAna thA para vaha rAjAjJA ke sAmane kyA kara sakatA thA ? rAjA kI AjJA kA pAlana karanA par3a rahA thaa| rAjA zreNika AjJA pradAna kara svayaM prabhu mahAvIra ke darzana karane zIghratA se guNazIla caitya pahu~cA / antaryAmI prabhu mahAvIra se kyA chipA thA? unhoMne bharI sabhA meM rAjA zreNika ko sambodhita karate hue sArI ghaTanA jyoM kI tyoM kaha ddaalii| phira rAjA zreNika ko sambodhita karate hue unhoMne kahA- "maiMne eka bAra kahA thA ki rAjA ceTaka kI sabhI putriyA~ pativratA haiM, vaha satya hai / para tUne dhue~ ko bAdala samajhakara nAdAnI kI hai| celanA to ThaNDa meM tapa kara rahe muni kI tapasyA kA cintana kara rahI thI ki isa ThaNDa meM vaha muni kaise khar3A hogA, jabaki merA hAtha lihApha se nikalate mujhe ThaNDI laga rahI hai, tUne isa cintana ko para-puruSa cintana samajhA, jo tumhArI vikRta manodazA thI aura isI kAraNa tuma abhaya ko mahaloM meM Aga lagAne kI AjJA pradAna kara mere pravacana meM Aye ho| rAjA ! tuma saMzayagrasta ho / satya ko jAne binA zIlavatI patnI para saMzaya karate ho / " rAjA zreNika ko apanI bhUla kA ahasAsa huaa| usane prabhu mahAvIra se kahA- "prabhu ! ApakA vacana satya hai| maiM zIghratA se abhaya ko aisA akArya karane se rokatA hU~ / " rAjA mahaloM kI ora bddh'aa| bhayaMkara lapaTeM usake mahaloM ko jalA rahI thiiN| pAsa Akara usane abhaya se pUchA - "kyA tUne merI AjJA kA pAlana kara diyA ?" abhaya ne kahA- "hA~ pitAjI ! maiMne mahaloM ko Aga lagA dI ?" 172 Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA zreNika ne kahA- "merI mUrkhatA ke kAraNa yaha saba kArya huaa|" rAjA ko bar3A pazcAttApa huaa| vaha mUrchita hokara gira pdd'aa| kucha samaya pazcAt hoza Ane para abhayakumAra ne batAyA___ "mahArAja ! maiMne purAnI gajazAlA, jo mahaloM ke karIba par3atI thI use Aga lagAI hai| Apane merI satI mAtA para zaka kiyaa| satiyoM para zaMkA eka putra kaise kara kara sakatA hai ?" zreNika ne abhaya ko chAtI se lagAyA aura celanA se kSamA maaNgii| Ardraka muni kI anya matoM ke AcAryoM se dharmacarcA dvitIya aMga sUtrakRtAMga meM ArdrakakumAra kA varNana AyA hai| vaha prabhu mahAvIra kA pramukha bhakta thaa| usakI bhakti kA kAraNa banA magadha kA pradhAna maMtrI va rAjA zreNika kA putra abhykumaar| ArdrakakumAra Ardrakapura (IrAna) kA rAjakumAra thaa|39 eka bAra usake pitA ne rAjA zreNika ko upahAra bheje| ArdrakakumAra ne zreNika ke putra abhayakumAra ko upahAra bheje| punaH rAjagRha se bhI usake badale upahAra bheje gye| abhayakumAra kI ora se jainadharma ke dhArmika upakaraNa rAjakumAra ke lie bheje gye| use prApta kara ArdrakakumAra pratibuddha huaa| aba jAti-smaraNa jJAna use prApta ho cukA thaa| use yAda AyA ki pUrvajanma meM vaha yaha saba upakaraNa dekha cukA hai| usane tatkAla apane deza ko chor3akara prabhu mahAvIra ke caraNoM meM dIkSA lene kA nirNaya kiyaa| usake sAtha 500 sipAhI usakI rakSA ko the, jo pitA ne bheje the| vaha rAjagRhI A rahA thA, taba use bhinna-bhinna matoM ke anuyAyI mile jinhoMne usase lambI dharmacarcAyeM kii| ina dharmacarcAoM se usa samaya ke dArzanika paramparAoM para acchA prakAza par3atA hai| agalI paMktiyoM meM hama isI prakaraNa ko de rahe haiN| isase ArdrakakumAra ke jJAna kA bhI patA calatA hai| ArdrakakumAra videzI thaa| DaoN. jyotiprasAda jaina ne use IrAka samrAT kuraNa kA putra batAyA hai|40 lagatA hai ArdrakakumAra ke mAdhyama se jinadharma araba bhUkhaNDa meM prabhu mahAvIra ke samaya phaila cukA thaa| Ardraka-gozAlaka saMvAda usa samaya bhagavAna ke ziSya AIka muni bhagavAna ko vandana karane ke lie guNazIla meM jA rahe the| rAste meM unheM gozAlaka milaa| Ardraka ko vahIM mArga meM rokakara vaha bolA "Ardraka ! jarA suna, tujhe eka purAnA itihAsa sunAtA huuN|" aardrk-"khiye|" gozAlaka-"tumhAre dharmAcArya zramaNa mahAvIra pahale ekAntavihArI the aura aba ye sAdhuoM kI maNDaliyoM ko ikaTThA karake unake Age vyAkhAnoM kI jhar3iyA~ lagAte haiN|" Ardraka- "hA~, jAnatA huuN| para Apa kahanA kyA cAhate haiM ?' gozAlaka-"merA tAtparya yaha hai tumhArA dharmAcArya asthira-citta hai| pahale ve ekAnta meM rahate, ekAnta meM vicarate aura sabhI taraha kI khaTapaToM se dUra rahate the| aba ve sAdhuoM kI maNDalI meM baiThakara manoraMjaka upadeza dete haiN| kyA isa prakAra lokaraMjana karake ve apanI AjIvikA nahIM calA rahe haiM ? isa prakAra kI pravRtti se inake pUrvApara jIvana meM virodha khar3A hotA hai, isakA bhI inheM khyAla nhiiN| yadi ekAntavihAra meM zramaNadharma thA to aba ve zramaNadharma se vimukha haiM aura yadi inakA vartamAna jIvana hI yathArtha mAnA jAya to pahalA jIvana nirarthaka thA, yaha siddha hogaa| bhadra ! tumhAre guru kI pUrvApara viruddha jIvanacaryA kisI bhI taraha nirdoSa nahIM kahI jA sktii| jahA~ taka maiM samajhatA hU~, mahAvIra kA vaha jIvana hI yathArtha thA jabaki maiM unake sAtha thA aura ve nissaMga bhAva se ekAntavAsa kA Azraya lie hue the| aba ve ekAntavihAra sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 173 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se Ubakara sabhA meM baiThate haiM aura upadeza ke bahAne logoM ko ikaTThA karake apanI AjIvikA calAte haiN| ina bAtoM se spaSTa hai ki inakA mAnasa bilakula avyavasthita hai|" Ardraka-"mahAnubhAva ! ApakA yaha kathana kevala IrSyAjanya hai| vastutaH Apane bhagavAna ke jIvana kA rahasya hI nahIM smjhaa| isIlie to Apako unake jIvana meM virodha dikhAI detA hai| yaha na samajhane kA hI pariNAma hai| pahale ekAntavihArI aura aba sAdhu-maNDala ke bIca upadeza karanA, isameM virodha kI bAta hI kyA hai ? jaba taka ve chadmastha the taba taka ekAntavihArI hI nahIM prAyaH maunI bhI the, aura yaha vartana tapasvI jIvana ke anurUpa bhI thaa| aba ve sarvajJa, sarvadarzI haiM, unake rAga-dveSa ke bandhana samUla naSTa ho cuke haiM, aba unake hRdaya meM Atma-sAdhanA ke sAtha-sAtha jagat ke kalyANa kI bhAvanA bhI hai| prANI mAtra ke kalyANa kA AkAMkSI puruSa hajAroM ke bIca meM baiThakara upadeza karatA huA bhI ekAntasevI hai| vItarAga ke lie ekAnta aura lokAkula pradeza meM kucha bhI bheda nahIM ? nirlepa AtmA ko sabhA yA samUha lipta nahIM kara sakate aura dharmopadeza pravRtti to mahApuruSoM kA Avazyaka karttavya hai| jo kSamAzIla tathA jitendriya hai, jisakA mana samAdhi meM hai, vaha doSarahita bhASA meM dharmadezanA kare usameM kucha bhI doSa nhiiN| jo pA~ca mahAvratoM kA upadeza karatA hai, jo pA~ca aNuvratoM kI upayogitA samajhAtA hai, jo pA~ca Asrava, pA~ca saMvara ko heya, upAdeya batalAtA hai aura jo akarttavya karma se nivRtta hone kA upadeza karatA hai vahI buddhimAna hai, vahI karmamukta hone vAlA saccA zramaNa hai|" ___ gozAlaka-"yadi aisA hai to sacitta jala ke pAna, sacitta bIja tathA AdhAkarmika AhAra ke bhojana aura strIsaMga meM doSa nahIM ho sktaa| hamAre dharma meM to yahI kahA hai ki ekAntavihArI tapasvI ke pAsa pApa phaTakatA taka nhiiN|' __ Ardraka-"sacitta jala ke pAna, bIja tathA AdhAkarmika AhAra ke bhojana aura strIsaMga Adi ko jo jAnabUjhakara karatA hai, vaha sAdhu nahIM ho sktaa| sacitta jalapAyI, bIjabhojI aura strIsevI bhI yadi zramaNa kahalAyeMge taba gRhastha kise kahA jAyegA? gozAlaka ! sacitta jalapAyI aura sajIva bIjabhojI udarArthI bhikSuoM kI bhikSAvRtti anucita hai| jJAtisaMga ko na chor3ane vAle ve raMka bhikSu kabhI mukta nahIM hoNge|" ___ gozAlaka-"are Ardraka ! isa kathana se to tU sabhI anyatIrthikoM kI nindA kara rahA hai aura bIja-phalabhojI tapasvI mahAtmAoM ko kuyogI aura udarArthI bhikSu kahatA hai?" Ardraka-"maiM kisI kI nindA nahIM karatA kintu apane darzana (mata) kA varNana karatA huuN| saba darzana vAle apane matoM kA pratipAdana karate haiM aura prasaMga Ane para eka-dUsare kI nindA bhI karate haiN| maiM to kevala apane mata kA pratipAdana aura pAkhaNDa kA khaNDana karatA huuN| jo satya dharma hai usakA khaNDana kabhI nahIM hotA aura jo pAkhaNDa hai usakA khaNDana karanA burA nhiiN| phira bhI maiM kisI ko lakSya karake nahIM kaha rahA huuN|" ___ gozAlaka-"Ardraka ! tumhAre dharmAcArya kI bhIrutA-viSayaka eka dUsarI bAta kahatA hU~, ise bhI sun| pahale ye musAphirakhAnoM aura udyAnagharoM meM Thaharate the para aba vaisA nahIM krte| ye jAnate haiM ki una sthAnoM meM aneka buddhimAna catura bhikSu ekatra hote haiN| kahIM aisA na ho ki koI zikSita bhikSu kucha prazna pUcha baiThe aura usakA uttara na diyA jA ske| isa bhaya se inhoMne ukta sthAnoM meM AnA Ajakala chor3a diyA hai|" ___ Ardraka-"mere dharmAcArya ke prabhAva se tuma bilakula anabhijJa mAlUma hote ho| mahAvIra sacamuca mahAvIra haiN| inameM na bAla-cApalya hai aura na kaam-caaply| ye sampUrNa aura svatantra puruSa haiN| jahA~ rAjAjJA kI bhI paravAha nahIM vahA~ bhikSuoM se Darane kI bAta karanA kevala hAsyajanaka hai| maMkhali zramaNa ! mahAvIra Aja musAphirakhAnoM meM rahane vAle sAdhAraNa bhikSu nahIM, ve jagaduddhAraka dharma tIrthaMkara haiN| ekAntavAsa meM rahakara inhoMne pahale bahuta tapasyAe~ kI haiM aura ghora tapasyAoM dvArA pUrNa jJAna ko prApta karake aba ye loka-kalyANa kI bhAvanA se aise sthAnoM meM vicarate haiM jahA~ paropakAra kA honA sambhava ho| isameM kisI ke bhaya athavA Agraha ko kucha sthAna nhiiN| kahA~ jAnA aura kahA~ nahIM, kisase bolanA aura kisase nahIM tathA kisase praznottara karanA aura kisase nahIM ye saba bAteM inakI icchA para hI nirbhara rahatI haiN| | 174 174 - sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ musAphirakhAnoM meM ye nahIM jAte, isakA bhI kAraNa hai| vahA~ bahudhA anArya svabhAva ke matAgrahI loga milate haiM, jinameM tattvajijJAsA kA nitAnta abhAva aura kadAgraha tathA uddaNDatA Adi kI pracuratA hotI hai|" ___ gozAlaka-"taba to zramaNa jJAtaputra, apane svArtha ke lie hI pravRtti karane vAle lAbhArthI vaNik ke samAna hue na?" Ardraka-"bhagavAna ko sarvAMza meM lAbhArthI vaNik kI upamA nahIM dI jA sktii| lAbhArthI vaNik prANiyoM kI hiMsA karate haiM, parigraha para mamatA karate haiM, jJAtisaMga ko na chor3akara svArthavaza naye-naye prapaMca racate haiN| dhana ke lobhI aura viSayabhogoM meM Asakta ve AjIvikArtha idhara-udhara mAre-mAre phirate haiM, aise kAmI aura viSayagRddha vaNikoM kI upamA bhagavAna ko nahIM dI jA sktii| Arambha aura parigraha magna vaNikoM kI pravRtti ko tuma lAbhakArI pravRtti kahate ho, yaha bhUla hai| vaha pravRtti unake lAbha ke lie nahIM, apitu duHkha ke lie hai| jisa pravRtti kA saMsAra-bhramaNa hI phala hai usako lAbhadAyaka kaise kaha sakate haiM ?'' isake bAda Ardraka muni ko zAkyaputrIya bhikSu mile| unake sAtha bhI aneka tarka-vitarka karake apanI yuktiyoM se unheM niruttara kiyaa| phira brAhmaNa sAMkhya matAnuyAyI saMnyAsI, ekadaNDI hastitApasAdoM Adi ke sAtha Ardraka muni kI carcA huii| isakA vistRta varNana sUtrakRtAMgasUtra meM upalabdha hai|41 ___ hastitApasoM ko niruttara kara sva-pratibodhita 500 coroM tathA pratibodha pAye hue hastitApasAdi vAdI aura itara parivAra ke sAtha Ardraka muni Age bar3ha rahe the ki eka vana-hAthI, jo nayA hI pakar3A huA thA, bandhana tor3akara unakI tarapha jhpttaa| use dekhakara logoM ne bar3A ho-hallA macAyA ki hAthI muni ko mAre DAlatA hai| para, Azcarya ke sAtha unhoMne dekhA ki vinIta ziSya kI taraha hAthI muni ke caraNoM meM sira jhukAkara praNAma kara rahA hai aura kSaNabhara ke bAda vaha vana kI ora bhAga rahA hai| ukta ghaTanA sunakara rAjA zreNika ArdrakakumAra muni ke pAsa Aye aura hAthI ke bandhana tor3ane kA kAraNa puuchaa| uttara meM muni ne kahA-"rAjan ! manuSyakRta pAza tor3akara matta hAthI kA vana meM jAnA aisA duSkara nahIM jaisA kacce sUta kA dhAgA todd'naa|" isake bAda Ardraka muni bhagavAna mahAvIra ke pAsa gaye aura bhaktipUrvaka vandana kiyaa| bhagavAna ne unase pratibodhita rAjaputroM aura tApasAdi ko pravrajyA dekara unhIM ke supurda kiyaa| rAjA zreNika ne jaba Ardraka ke mukha se yaha bAta sunI to unhoMne pUchA- "Arya hAthI pakar3ane ke sAtha kacce dhAgoM kA kyA saMbadha hai ? tumhArI bAta hameM samajha nahIM aaii|" Ardraka ne uttara diyA-"rAjan ! maiM ghara se claa| vasantapura ke bAhara mandira meM sAdhu-veza meM dhyAna-mudrA meM khar3A thaa| saMdhyA kA jhuramuTa aMdhakAra vyApta ho rahA thaa| dhanazrI apanI sakhiyoM ke sAtha yahA~ khelane ko aaii| dhanazrI khela khela rahI thI ki aMdhakAra meM usane khambhe kI jagaha mujhe khambhA samajhakara pakar3ate hue kahA-"dekho yaha merA pati hai|" icchA na hote hue bhI bhAvI kI durbalatA ne mujhe vivAha ke baMdhana meM dhakela diyaa| rAjan ! jaba bhogAvalI karma udaya meM AtA hai to use bhoganA hI par3atA hai| isa karma ke vaza maiM saMsAra ke daladala meM pha~sa cukA thaa| merI patnI ke putra huaa| putra pA~ca varSa kA huA to mere mana meM punaH dIkSA ke vicAra jge| maiM pala~ga para ArAma kara rahA thaa| merI pUrva patnI carakhA kAta rahI thii| caMcala beTe ne Akara pUchA-"mA~ ! kyA kara rahI ho?" mA~ ne putra se kahA-"beTe ! sUta kAta rahI huuN| tumhAre pitA sAdhu banane vAle haiN| aba hameM sUta kAtakara hI gujArA karanA hai|" sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra -- 175 175 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha sunate hI bAlaka ne kacce sUta se merI donoM TA~goM para 12 baMdhana lagA diye aura bolA- "maine pitAjI ko bA~dha diyA hai| yaha kahIM nahIM jaayeNge| maiMne dekhA, bacce ne 12 baMdhanoM se mujhe bA~dhA thA / maiMne putra kI avasthA dekhI aura maiMne putra - sneha ke kAraNa 12 varSa punaH gRhastha meM rahane kA nirNaya kiyA / isalie maiMne kahA - "loha zRMkhalAoM ko tor3anA sarala hai para kacce sUta ke dhAge tor3anA kaThina hai|" usake bAda Ardraka muni prabhu mahAvIra ke pAsa gye| vidhi sahita vandana kiyaa| sAtha meM aise 500 sipAhI jo cora bana cuke the unheM prabhu mahAvIra ke caraNoM meM dIkSita krvaayaa| unake sAtha pratibuddhita tApasa bhI dIkSita hue| bIsavA~ varSa isa varSa kA varSAvAsa bhI prabhu mahAvIra ne rAjagRhI nagarI meM kiyA / varSAvAsa ke samApta hote hI prabhu mahAvIra rAjagRhI kozAmbI pahu~ce / rAjagRhI aura kozAmbI ke bIca kAzI rASTra par3atA thA / isa deza kI prasiddha nagarI thI AlabhiyA / prabhu mahAvIra jana-kalyANArtha yahA~ pdhaare| dharmadezanA huii| prabhu mahAvIra ke upadezoM kI carcA ghara-ghara hone lagI / RSibhadra zramaNopAsaka / yaha nagara zramaNa bhagavAna mahAvIra ke zrAvakoM se bharA par3A thA / yahA~ ke zrAvaka tattvajJAna se bharapUra the / yahA~ RSibhadra nAmaka dhanADhya zramaNopAsaka rahatA thaa| usakI mitramaMDalI ke sadasya bhI zramaNopAsaka the| eka samaya usane mitra-maMDalI se kahA - "devaloka meM devoM kI Ayu kama se kama 10 hajAra varSa aura utkRSTa 33 sAgaropama hai / " RSibhadra zramaNopAsaka kI yaha bAta unakI maMDalI ke sadasyoM ko pasaMda nahIM AI / ucita samAdhAna na pAkara zaMkita hRdaya se vaha ghara ko cale gaye the / prabhu mahAvIra dharmadezanA dete-dete isa nagara ke zaMkhavana udyAna meM Aye / dharmasabhA meM va anya mitra-maMDalI ke zramaNopAsakoM ne RSibhadra dvArA kiye gae kathana kI satyatA ke bAre meM puuchaa| prabhu mahAvIra ne kahA - " RSibhadra kA kathana yathArtha hai / devoM kI Ayu itanI hI hai / " zramaNopAsaka vApasa aaye| RSibhadra ko namaskAra kiyA phira kSamA yAcanA kI / RSibhadra bhI eka bAra prabhu mahAvIra ke sAtha lambI dharmacarcAe~ karatA rhaa| lambe samaya taka zrAvaka ke vratoM kA AcaraNa karate hue mAsika anazanapUrvaka AyuSya pUrA kiyaa| marakara vaha saudharma devaloka meM devatA banA / 41 a mRgAvatI kI pravrajyA AbhiyA se vihAra kara prabhu mahAvIra kozAmbI pdhaare| usa samaya rAnI mRgAvatI ke putra udAyana kI Ayu choTI thI / mahArAnI mRgAvatI ke rUpa- lAvaNya se prabhAvita hokara rAjA caNDapradyota ne usakI nagarI ko bAhara se ghera liyA thaa| rAnI ne nagara - dvAra baMda karavA diye the| rAnI mRgAvatI ne caNDapradyota ko bAtoM meM ulajhAkara rkhaa| vaha svayaM apane rAjya kA saMcAlana karane lgii| bhagavAna mahAvIra kA padhAranA usake lie varadAna siddha huA / use patA thA ki caNDapradyota bhI prabhu mahAvIra kA parama bhakta hai, isIliye vaha prabhu mahAvIra ko vandana karane jarUra AyegA / bhagavAna mahAvIra ke padhArane kI sUcanA pAkara rAjA caNDapradyota apanI rAniyoM aMgAravatI sahita tathA udAyana rAjamAtA mRgAvatI sahita prabhu mahAvIra ke samavasaraNa meM aae| bhagavAna mahAvIra ke vairAgyayukta pravacana se aneka logoM ke mana meM vairAgya jagA aura unhoMne aNuvrata va mahAvrata aMgIkAra kiye / rAjamAtA mRgAvatI ne kahA- "bhagavan ! maiM rAjA caNDapradyota kI AjJA se putra ko rAjya sa~bhAlakara dIkSA aMgIkAra karanA cAhatI hU~ / " prabhu mahAvIra ne kahA- "devAnupriya ! jaisI tumhArI AtmA ko sukha ho vaisA kro| para zubha kAma meM pramAda mata kro|" sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 176 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA caNDapradyota kI icchA mana meM mRgAvatI ko dIkSA kI AjJA dene kI nahIM thI para samavasaraNa ke prabhAva ke kAraNa vaha iMkAra na kara skaa| usane mRgAvatI ko AjJA pradAna kii| mRgAvatI ne apane putra udAyana ko caNDapradyota ke saMrakSaNa meM chor3a diyaa| aba vaha mRgAvatI ciMtAmukta ho gii| caNDapradyota kI ATha rAniyoM ne bhI dIkSA svIkAra kI aura mokSa mArga kI sAdhanA prArambha kii| isa prakAra mRgAvatI ne sAdhvI banakara svayaM kA hI kalyANa nahIM kiyA balki samasta rASTra kA kalyANa kiyaa| nagara para AyA saMkaTa Tala gyaa| kucha samaya taka prabhu mahAvIra AsapAsa ke kSetroM meM dharma-pracAra karate rhe| varSAvAsa kA samaya najadIka thaa| prabhu mahAvIra ne videha deza kI ora prasthAna kiyaa| __ bhagavAna mahAvIra kA yaha varSAvAsa vaizAlI nagarI meM sampanna huaa| videha deza meM prabhu mahAvIra ke isa varSAvAsa kA janatA ko pUrA lAbha milaa| prabhu mahAvIra ne varSAvAsa sampanna karate hI mithilA nagarI kI ora prasthAna kiyaa| sunakSatra muni kI dIkSA mithilA se prabhu mahAvIra kAkaMdI nagarI pdhaare| vahA~ ke nivAsI sunakSatra ne prabhu mahAvIra kA upadeza sunaa| usake mana meM vairAgya jgaa| usane prabhu mahAvIra ke caraNoM meM dIkSA aMgIkAra kii| gyAraha AgamoM kA adhyayana kiyaa|42 marakara aMtima samaya vaha sarvArthasiddha vimAna meM deva bnaa| 3 jainadharma ke itihAsa meM mithilA kA apanA sthAna hai| prabhu mahAvIra mithilA hote hue kAkaMdI nagarI pdhaare| kAkaMdI kA sundara varNana zAstra meM prApta hotA hai| vahA~ kA rAjA jitazatru thA jo prajA meM bahuta priya thaa| vAstava meM vaha guNasampanna vidvAn rAjA thaa| __ vahA~ sArthavAhI bhadrA rahatI thI jo bar3I vyavahAra-kuzala mahilA thii| usake pAsa dhana-sampadA kA athAha aMbAra thaa| bhadrA ke eka putra thA dhanyakumAra jisakA pAlana-poSaNa usane rAjakumAroM kI taraha kiyA thaa| vaha bhadrA kI sAdhanA kA pratIka thaa| bhadrA eka Adarza mA~ bhI thii| vaha apane karttavya ko acchI taraha jAnatI thii| use apane ghara sundara bahU lAne kA zauka thaa| isI kAraNa usane eka sAtha battIsa-battIsa putra-vadhuoM kA mu~ha dekhaa| ye kanyAe~ sampanna va suzIla gharoM kI suputriyA~ thiiN| dhanya va usakI patniyA~ mA~ bhadrA se athAha pyAra karate the| yahI kAraNa thA ki aba vaha saba nAgarikoM kI bhI 'mAtA' bana gaI thii| isakA kAraNa bhadrA dvArA sabhI kA sammAna va jarUratamaMdoM kI sahAyatA karanA thaa| eka bAra prabhu mahAvIra isa nagarI ke sahasravana udyAna meM pdhaare| prabhu kA samavasaraNa lgaa| rAjA jitazatru va usakI prajA prabhu mahAvIra kA upadeza zravaNa karane gii| dhanyakumAra bhI vahA~ phuNcaa| upadeza sunA to vairAgya ho gyaa| saMsAra ke bhoga-vilAsa phIke-phIke najara Ane lge| virAT vaibhava, patriyoM ke bhoga vilAsa va mA~ kI mamatA, koI bhI use isa tyAga-mArga para bar3hane se na roka ske| dhanyakumAra sAdhu bana gyaa| sAdhu banate hI usane belA-belA vrata kI tapasyA zurU kii| pAraNA bhI vaha nIrasa AhAra se krtaa| jisa bhojana ko koI phakIra lenA pasaMda nahIM karatA thA, aisA bhojana karake vaha vrata kholtaa| isI kAraNa unheM ucita bhojana na milA paataa| kabhI bhojana milatA to pAnI na mila pAtA, pAnI milatA to bhojana nahIM mila pAtA, para dhanya anagAra apanI sAdhanA ke prati satata jAgrata rhtaa| unakI zarIra ke prati Asakti samApta ho gaI thii| jaise sA~pa binA ragar3a ke bila meM jAtA hai vaise hI dhanya anagAra svAdarahita bhojana khAte the| unhoMne isa taraha se svAda-vijaya prApta kara lI thii| unakI sAdhanA meM phUla aura zUla kI bheda-rekhA samApta ho cukI thii| ___ugra tapa-sAdhanA se dhanya aNagAra kA zarIra sUkhakara kAlA par3a gyaa| nase bAhara dikhAI dene lgiiN| rakta, majjA, mA~sa kA zarIra para nAma mAtra hI thaa| unakI zArIrika hAlata bahuta kamajora ho cukI thii| jaba bhI vaha uTane, baiThate, sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 177 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate, phirate to haDDiyA~ kar3akar3AhaTa kI AvAja krtiiN| vaha bhale hI zarIra se dikhAI nahIM dete the para unakI AtmA karmanirjarA ke kAraNa ucca sthiti meM thii| unakA manobala ucca thaa| cAhe zarIra kA bala kSINa ho gayA thA, bolane meM kaThinatA thii| unakA jIvana sAdhakoM ke lie prakAza-stambha thaa| mahAna tapasvI eka bAra rAjA zreNika ne prabhu mahAvIra se prazna kiyA-"prabhu ! Apake 14 hajAra ziSyoM meM sabase ucca tapasvI kauna hai ? kauna duSkara kriyA aura mahAnirjarA karane vAlA hai ?'' prabhu mahAvIra ne uttara diyA-"zreNika ! sAdhakoM meM sabase zreSTha tapasvI dhanya anagAra hai jo mahAdRSkara kriyA karane vAlA aura mahAnirjarA karane vAlA hai|" isa taraha prabhu mahAvIra ne prazaMsA kii| rAjA zreNika bhI dhanya aNagAra ke darzana karane hetu aayaa| usane prabhu mahAvIra kI prazaMsA bhI aNagAra dhanya se khii| vaha isa prazaMsA se adhika prasanna nahIM hue, kyoMki sAdhaka kA parama lakSaNa duHkhasukha meM sama rahanA hai| prazaMsA aura niMdA, mAna-apamAna se pare vaha sthitaprajJa avasthA meM lIna the| Atma-ciMtana meM lage the| unakA tapa karmanirjarA ke lie thA na ki saMsAra meM prasiddhi ke lie| magadha samrAT unake darzana se prasanna huaa| eka mahIne kA saMyama pAlana kara mAraNAntika saMlekhanA kara dhanya anagAra sarvArthasiddha vimAna meM deva rUpa meM paidA hue|44 zramaNopAsaka kuNDakolika kAkaMdI se vihAra karake prabhu mahAvIra kAmpilyapura pdhaare| vahA~ samavasaraNa lgaa| rAjA jitazatru va usakI prajA dharmopadeza sunane AI aura vandana karane ke pazcAt calI gii| isI nagara kA karor3apati kuNDakolika bhI dharma upadeza suna rahA thaa| prabhu mahAvIra ke vairAgyamaya upadeza kA usake mana para gaharA prabhAva pdd'aa| phalasvarUpa usane zrAvaka ke vrata prabhu mahAvIra se aMgIkAra kiye| isa zreSThI kI sampadA kA varNana upAsakadazAMgasUtra meM milatA hai| usake pAsa 14 karor3a svarNa-mudrAe~ thiiN| dasadasa hajAra gAyoM ke chaha vraja the| ina gAyoM ke cAre ke lie upayukta bhUmi bhI thii| deva Agamana va carcA vaha sAdhanA karane lgaa| sAmAyika va pauSadha dvArA apanI AtmA ko nirmala banAne lgaa| eka bAra madhyAhna ke samaya vaha apanI azoka vATikA meM aayaa| vahA~ pRthvI zilA paTTaka para apanI nAma kI mudrikA aura uttarIya vastra rakhakara dharma-ArAdhanA karane lgaa| usI samaya eka deva vahA~ prakaTa huA aura usane prakaTa rUpa meM kuNDakolika se kahA"maMkhalIputra gozAlaka kI dharma prajJapti atyaMta sundara hai| usameM utthAna, bala, vIrya aura puruSAkAra kA abhAva hai| sabhI bAteM niyati para avalambita haiM ataH use tuma grahaNa karo to acchA hai|" ___ kuNDakolika-"devarAja ! ApakA kathana yuktisaMgata nahIM hai kyoMki ApakI ye divya Rddhi, dyuti Adi kI jo prApti huI hai vaha puruSArtha yA parAkrama se milA hai yA puruSArtha ke abhAva meM ?" deva-"ye sabhI mujhe puruSArtha ke binA hI prApta huA hai|" kuNDakolika- "Apane sArI bAteM puruSArtha ke abhAva se mAnI haiM to jinameM utthAna, parAkrama kA abhAva hai, vaha deva kyoM nahIM bane ? tumhArA gozAlaka kI dharma-prajJapti ke saMbaMdha meM tarka vajanadAra nahIM hai| maiM tumhAre kathana se sahamata nahIM huuN|" kuNDakolika ke uttara sunakara deva niruttara ho gyaa| deva jahA~ se AyA thA vahA~ calA gyaa| | 178 178 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ subaha huii| kuNDakolika prabhu mahAvIra ke darzana karane ke lie aayaa| samavasaraNa lagA huA thaa| sarvajJa mahAvIra ne dharma upadeza ke bAda kuNDakolika se pUchA- "devAnupriya ! kyA dharma-ArAdhanA karate samaya koI deva ne Akara tumase maMkhaliputra gozAlaka kI dharma-prajJapti kI prazaMsA kI thI ?" kuNDakolika-"hA~ prabhu ! ApakA kathana satya hai|" phira sarvajJadarzI prabhu mahAvIra ne sAre ghaTanAkrama para prakAza ddaalaa| kuNDakolika va deva ke madhya huI bAtacIta kA varNana kiyaa| prabhu mahAvIra ne apane sAdhu-sAdhviyoM ko saMbodhita karate hue kahA-"he Aryo ! jo gRhasthAzrama meM rahakara bhI artha hetu prazna, vyAkaraNa aura uttara ke saMbaMdha meM anya tIrthaMkaroM ko niruttara karatA hai| to he Aryo ! dvAdaza gaNipiTaka kA adhyayanakartA zramaNa nirgrantha anyatIrthikoM ko niruttara karane meM zakya hai|" / isa prakAra prabhu mahAvIra ne kuNDakolika ke jJAna va sAdhanA kI prazaMsA apanI dharmasabhA meM kii| isa bAta se yaha bAta siddha hotI hai ki bhagavAna mahAvIra ke zrAvaka ghara meM rahate hue bhI tattvajJAna meM kisI ko bhI parAjita karane meM sakSama the| dUsarA tathya yaha hai ki prabhu mahAvIra jJAna kI prazaMsA karane meM nahIM cUkate the| jJAnI ke jJAna kI prazaMsA vaha apane sAdhu-sAdhvI parivAra meM unheM (sAdhu-sAdhvI) ko zikSita karane ke lie krte| vaha zrAvaka va zrAvikA ko bhI dharma saMgha kA barAbarI kA sthAna binA jAti-pA~ti, deza, kAla, raMga, nasla, bhASA, Ayu va liMga ke AdhAra para dete the| prabhu mahAvIra jJAnI ke jJAna ke prabala prazaMsaka the| dUsaroM ko unase preraNA lene kI bAta kahate the| kuNDakolika ne lambe samaya taka dharma-ArAdhanA kii| phira dvAdaza zrAvaka pratimAoM kI ArAdhanA kara devaloka meM utpanna huaa| saddAlaputra kA vrata grahaNa __ kAMpilapura se vihAra kara bhagavAna mahAvIra polAsapura pdhaare| polAsapura meM AjIvaka (gozAlaka) mata kA zrAvaka saddAlaputra rahatA thaa| vaha gozAlaka kA parama bhakta thaa| usake dvArA batAye mArga para calatA thaa| vaha jAti kA kumbhakAra thaa| para sampanna kumbhakAra thaa| usakI nagara meM 500 dukAneM thIM jisameM vibhinna prakAra ke bartana va khilaune taiyAra hote the| usake yahA~ aneka karmacArI una bartanoM ko taiyAra karate the phira taiyAra bartanoM ko dUsare karmacArI bAjAra-caurAhoM para becate the| usake pAsa tIna karor3a svarNa-mudrAe~ thIM aura dasa hajAra gAyoM kA eka vraja thaa| usakI patnI sundara, suzIla va dhArmika pravRtti kI thii| usakA nAma agnimitrA thaa| vaha bhI AjIvakopAsikA thii| deva prakaTa honA eka bAra saddAlaputra madhyAhna meM apanI azoka vATikA meM baiThA gozAlaka dvArA batAye mArga ke anusAra dharmaArAdhanA kara rahA thA ki tabhI eka deva prakaTa huaa| deva ne kahA- "saddAlaputra ! kala prAtaH sarvajJa, sarvadarzI, mahAbrAhmaNa pdhaareNge| unake pAsa jAkara pratihAraka, zayyA, pITha phalakAdi ke lie unheM nimantrita krnaa|" yaha bAta sunate hI vaha sAvadhAna ho gayA, usane socA ki mere dharmAcArya gozAlaka hI kala pdhaareNge| kyoMki vartamAna meM vahI sarvajJa aura sarvadarzI haiM, jinakI deva ne prazaMsA kI hai| __ agale dina subaha zIghratA se utthaa| sabhI zArIrika jarUratoM se nivRtta ho vaha apane dharmAcArya ke pAsa jAne kI taiyArI karane lgaa| abhI vaha ThIka taraha se taiyAra bhI nahIM huA thA ki itane meM jana-pravAda sunAI dene lagA-polAsapura ke bAhara jJAtaputra zramaNa bhagavAna mahAvIra padhAre haiN| - sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 179 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA Agamana sunate hI saddAlaputra hatotsAha ho gyaa| usakI darzanotkaMThA zAnta ho gii| kSaNabhara ke lie kiMkartavyavimUr3ha hone ke uparAnta use gata rAtri kA devAdeza yAda aayaa| usakA hRdaya jAgarita huaa| vaha bhagavAna ke pAsa pahuMcA aura vinayapUrvaka bolA-'bhagavan ! zayyA, phalakAdi prastuta haiM, svIkAra karane kA anugraha kiijiye|" zramaNa bhagavAna saddAlaputra kA nimaMtraNa svIkAra kara usakI bhANDazAlA meM jA upasthita hue| __ bhagavAna ko apanI bhANDazAlA meM ThaharAkara tathA pITha phalakAdi prAtihArika arpaNa kara saddAlaputra apane kAma meM lgaa| bhANDazAlA meM bartanoM ko idhara-udhara karatA, gIloM ko dhUpa meM aura sUkhoM ko chAyA meM rakhatA huA vaha apane kAma meM lIna thA, usa samaya bhagavAna ne saddAlaputra se pUchA- "saddAlaputra ! yaha bartana kaise banA?" saddAlaputra-"bhagavan ! yaha bartana pahale kevala miTTI hI hotA hai| use jala meM bhigo lIda-bhUsA Adi milAkara piNDa banAte haiM aura piNDa ko cAka para car3hAkara hA~DI, maTakI Adi aneka prakAra ke bartana banAe jAte haiN|" mahAvIra-"ye bartana puruSArtha aura parAkrama se bane haiM athavA unake binA hI?" saddAlaputra- 'ye bartana niyati-bala se banate haiM, puruSa-parAkrama se nhiiN| saba padArtha niyativaza haiN| jisakA jaise honA niyata hai vaha vaise hI hotA hai| usameM puruSa prayatna kucha bhI parivartana nahIM kara sktaa|" mahAvIra-"saddAlaputra ! tumhAre ina kacce tathA pakke bartanoM ko yadi koI puruSa curA le, bikhera de, phor3a DAle yA pheMka de athavA terI strI agnimitrA ke pAsa jAe to tuma use kyA daNDa doge?" saddAlaputra-"bhagavan ! usa puruSa ko maiM gAliyA~ dU~, pI-, bA~dhU, tarjana-tAr3ana karU~ aura usake prANa taka le luuN|' mahAvIra-- "saddAlaputra ! tumhAre mata se na koI puruSa tumhAre bartana tor3a-phor3a yA curA sakatA hai, na hI tumhArI strI ke pAsa jA sakatA hai aura na hI tuma use tarjana-tAr3anAdi daNDa hI de sakate ho, kyoMki saba bhAva niyata hI hote haiN| kisI kA kiyA kucha nahIM hotaa| yadi tumhAre bartana kisI se tor3e-phor3e jA sakate haiM, agnimitrA ke pAsa koI jA sakatA hai aura ina kAmoM ke lie tama kisI ko daNDa de sakate ho to phira 'paruSArtha nahIM. parAkrama nahIM, sarvabhAva niyata hai' yaha tumhArA kathana asatya siddha hogaa|" saddAlaputra samajha gyaa| niyativAda kA siddhAnta kaisA avyAvahArika hai, isakA use patA laga gyaa| vaha zramaNa bhagavAna mahAvIra ke caraNoM meM natamastaka hokara bolA- "bhagavan ! maiM nirgrantha-pravacana kA upadeza sunanA cAhatA huuN|'' ___ bhagavAna ne saddAlaputra kI icchA kA anumodana karate hue nirgrantha-pravacana kA upadeza diyA jise sunakara saddAlaputra ko jina-dharma para zraddhA aura ruci jAgrata huii| usI samaya usane dvAdaza vrata sahita gRhastha dharma svIkAra kiyaa| ghara jAkara saddAlaputra ne apane naye dharma aura naye dharmAcArya ke svIkAra kI bAta agnimitrA se kahI aura use bhI eka bAra bhagavAna mahAvIra ke mukha se nirgrantha-pravacana sunane aura usa para zraddhA lAne kI salAha dii| agnimitrA apanA ratha sajAkara bhagavAna ke pAsa gaI aura unakA divya upadeza sunakara usake hRdaya meM yathArtha zraddhA utpanna huI aura usI samaya samyaktva mUla dvAdaza vratAtmaka gRhastha dharma svIkAra kara apane sthAna gii| saddAlaputra ke dharma-parivartana kA samAcAra AjIvaka saMgha ke netA maMkhaliputra gozAlaka ke kAnoM taka phuNcaa| AjIvaka matAnuyAyI gRhasthoM meM saddAlaputra kA vizeSa sthAna thaa| usake dharma-parivartana karane kI maMkhaliputra ke hRdaya meM kabhI kalpanA bhI nahIM huI thii| jaba usane saddAlaputra ke AjIvika-dharma chor3ane kI bAta sunI to mAno usa para vajrapAta ho gyaa| krodha se usakA zarIra kA~pane lagA, oMTha phar3akane lage aura ceharA lAla ho utthaa| kSaNabhara avAk ho oMThoM ko cabAtA huA apane bhikSu-saMgha se bolA--"bhikSuo ! sunate ho, polAsapura kA dharma-staMbha gira gyaa| zramaNa mahAvIra ke upadeza se saddAlaputra AjIvaka saMpradAya ko chor3akara nirgrantha-pravacana kA bhakta ho gayA hai| kaisA Azcarya hai ! kitane kheda kI bAta hai ! bhikSuo caliye, polAsapura kI ora zIghra cliye| saddAla ko phira se AjIvaka dharma meM lAkara sthira 180 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karanA apanA sarvaprathama karttavya hai| apane bhikSu-saMgha ke sAtha maMkhali gozAlaka ne polAsapura kI ora prayANa kiyaa| use pUrNa vizvAsa thA ki polAsapura jAte hI saddAlaputra phira AjIvaka saMgha kA sadasya bana jaayegaa| isI AzA meM usane bar3I jaldI polAsapura kA mArga taya kiyaa| __polAsapura meM AjIvaka saMgha kI eka sabhA thI, gozAlaka ne usI sabhA meM DerA ddaalaa| kucha bhikSuoM ke sAtha gozAlaka saddAlaputra ke sthAna para gyaa| vaha saddAlaputra jo gozAlaka kA nAmamAtra sunakara pulakita ho uThatA thA, Aja use apane makAna para Aye hue dekhakara bhI usane koI saMbhrama nahIM dikhaayaa| gozAlaka ko dekhakara na vaha uThA hI aura na usakA gurubhAva se satkAra hI kiyaa| maMkhali zramaNa ko apanI zakti kI thAha mila gyii| saddAlaputra ko punaH AjIvaka matAnuyAyI banAne kI usakI AzA vilIna-sI ho gii| usane socA-'upadeza dvArA yA pratikUlatA dikhAne se saddAlaputra kA anukUla honA kaThina hai|' zAnti aura komalatA dhAraNa karate hue gozAlaka bolA-'devAnupriya ! mahAbrAhmaNa yahA~ A gaye ?" saddAlaputra-"mahAbrAhmaNa kauna?" gozAlaka-"zramaNa bhagavAna mhaaviir|' saddAlaputra-"bhagavAna mahAvIra mahAbrAhmaNa kaise? zramaNa bhagavAna ko kisa kAraNa mahAbrAhmaNa kahate ho?" gozAlaka-"bhagavAna mahAvIra jJAna-darzana ke dhAraka haiM, jagatpUjita haiM aura sacce karmayogI haiN| isaliye ve 'mahAbrAhmaNa' haiN| kyA mahAgopa yahA~ A gaye?" saddAlaputra-'mahAgopa kauna?" gozAlaka-'zramaNa bhagavAna mhaaviir|" saddAlaputra-"devAnupriya ! bhagavAna mahAvIra ko mahAgopa kaise kahate ho?" gozAlaka-"isa saMsArarUpI ghora aTavI meM bhaTakate, TakarAte aura naSTa hote saMsArI-prANiyoM kA dharmadaNDa se gopana karate haiM aura mokSarUpa bAr3e meM sakuzala pahu~cAte haiN| isI kAraNa bhagavAna 'mahAgopa' haiN| kyA 'mahAdharmakathI' yahA~ A gaye, saddAlaputra ?' saddAlaputra-"mahAdharmakathI kauna?' gozAlaka-"zramaNa bhagavAna mhaaviir|" saddAlaputra-"devAnupriya ! bhagavAna mahAvIra ko mahAdharmakathI kisa kAraNa kahate ho?" gozAlaka-"saddAlaputra ! isa asIma saMsAra meM bhaTakate, TakarAte, vAstavika mArga ko chor3akara unmArga para calate hue ajJAnI jIvoM ko dharmatva kA upadeza dekara dharmamArga para calAte haiM, isa vAste zramaNa bhagavAna mahAvIra 'mahAdharmakathI haiN| kyA 'mahAniryAmaka' yahA~ A gaye, saddAlaputra ?' saddAlaputra-"mahAniryAmaka kauna ?' gozAlaka-"zramaNa bhagavAna mhaaviir|' saddAlaputra-"devAnupriya ! zramaNa bhagavAna mahAvIra ko mahAniyAmaka kisaliye kahate ho?" gozAlaka-"isa saMsArarUpI athAha samudra meM DUbate hue jIvoM ko dharmasvarUpa nAva meM biThalAkara apane hAtha se unheM pAra lagAte haiM, ataH zramaNa bhagavAna mahAvIra 'mahAniryAmaka' haiN|" saddAlaputra-"devAnupriya ! tuma aise catura, aise nayavAdI, aise upadezaka aura aise vijJAna ke jJAtA ho to kyA mere dharmAcArya, dharmopadezaka zramaNa bhagavAna mahAvIra ke sAtha vivAda kara sakate ho?" gozAlaka-"nahIM, maiM aisA karane meM samartha nahIM huuN|" ___ sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 181 181 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saddAlaputra-"kyoM ? mere dharmAcArya ke sAtha vivAda karane meM tuma samartha kyoM nahIM?'' gozAlaka-"saddAlaputra ! jaise koI yuvA malla puruSa bher3eM, suara Adi pazu yA kU kara, tItara, batakha Adi pakSI ko pA~va, pU~cha, paMkha jahA~ kahIM se pakar3atA hai majabUtI se pakar3atA hai, vaise hI zramaNa bhagavAna mahAvIra bhI hetu, yukti, prazna aura uttara meM jahA~-jahA~ mujhe pakar3ate haiM, vahA~-vahA~ niruttara karake hI chor3ate haiN| isalie maiM tumhAre dharmAcArya ke sAtha vivAda karane meM asamartha huuN|" saddAlaputra-"devAnupriya ! Apane mere dharmAcArya zramaNa bhagavAna mahAvIra kI vAstavika prazaMsA kI hai| isalie maiM Apako pITha phalaka Adi kA nimantraNa detA huuN| Apa merI bhANDazAlA meM jAkara Thahara sakate ho| gozAlaka bhANDazAlA meM Thahara gyaa| vahA~ saddAlaputra ne use bahuta samajhAyA, para vaha nahIM maanaa| gozAlaka ke mana ko gaharI coTa lagI, jo kabhI zAMta nahIM huii|" polAsapura meM hI atimukta muni ne dIkSA grahaNa kI jisakI kathA isa prakAra haiatimuktakumAra bhagavAna mahAvIra ke ziSya-parivAra meM sabase choTe muni atimuktakumAra the| isakA varNana antakRddazAMga va bhagavatIsUtra meM svayaM bhagavAna mahAvIra ne kiyA hai| yaha polAsapura ke rAjA vijaya va rAnI zrIdevI ke putra the| upAsakadazAMga meM polAsapura kA rAjA jitazatru batAyA gayA hai| jitazatru usa samaya kA koI vizeSaNa rahA hogaa| vahA~ zrIvana udyAna thaa| eka bAra bhagavAna mahAvIra apanI dharmadezanA dete hue polAsapura pdhaare|| unake pramukha ziSya indrabhUti bhikSA ke lie zahara meM ghUma rahe the| kucha hI dUra kucha bacce udyAna meM sone kI geMda se khela rahe the| usa khela sthAna kA nAma indrasthAna thaa| jyoM hI gaNadhara gautama isa sthAna se gujre| atimukta ne unako dekhaa| zAnta, dAnta aura manda muskAna se bharA mukha, vizAla bhAla, unnata mastaka, camakate netra, abhaya kI maMjulamUrti viziSTa zveta ve ta veza-bhUSA ne atimakta ko AkarSita kiyaa| vaha kacha dera TakaTakI lagAkara unakI ora dekhatA rhaa| phira unake karIba Akara pUchane lagA-"bhadanta ! Apa kauna haiM aura kisa kAraNa ghara-ghara meM ghUma rahe haiM ?" gaNadhara gautama ne usa adbhuta bAlaka ko dekhaa| usakA ceharA sahajatA, saralatA kA sundara pratIka thaa| gautama svAmI ne sAdhu bhASA meM usa bAlaka kI jijJAsA zAMta karate hue kahA-"devAnupriya ! hama zramaNa nirgrantha muni haiN| bhikSA ke lie hama ucca, nIca, madhyama kuloM meM ghUmate haiN|'' atimuktaka ne pUchA- "kyA Apa mere ghara bhikSA ke lie padhAreMge?' gautama svAmI ne uttara diyA-"hA~, kyoM nhiiN|" atimuktaka ne punaH kahA--"phira Apa mere sAtha abhI cliye| maiM Apako apane ghara se bhikSA dilavAtA huuN|" yaha kahakara atimuktaka ne cAra jJAna ke dhAraka, labdhidhArI gautama kI aMgulI pakar3a lii| vaha gaNadhara gautama ko apane mahaloM aMgalI pakaDakara le gyaa| mahala A gyaa| mAtA zrIdevI gaNadhara gautama ke Agamana se prasanna hii| usane vidhi sahita vandana kiyA, phira bhojana diyaa| atimuktaka gaNadhara gautama kI aMgulI pakar3akara bAhara aayaa| vaha unase pUchane lagA-"mahArAja ! Apa kahA~ rahate haiM ?" gautama ne bar3e hI sneha aura saralatA se uttara diyA-"hama apane dharmAcArya bhagavAna mahAvIra ke pAsa rahate haiM, jo isa samaya nagara ke bAhara zrIvana meM virAjamAna haiM, hama unake ziSya haiN|' atimuktaka chaha varSa kA bAlaka thaa| vaha gaNadhara gautama se kAphI prabhAvita ho cukA thaa| aisA lagatA thA ki unakA pUrva paricita ho| | 182 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama svAmI prabhu mahAvIra ke sAtha lautte| sAtha meM u~galI pakar3e atimuktaka kumAra bhI thaa| prabhu mahAvIra ko jaise gautama ne vandana kiyA usakA anusaraNa atimuktaka ne bhI kiyaa| atimuktaka ne prabhu mahAvIra kA vairAgyamaya upadeza sunaa| upadeza sanane ke bAda atimaktaka ne kahA-"bhaMte ! maiM bhI Apake samAna zramaNa bananA cAhatA huuN|" prabhu mahAvIra ne kahA-"bhaMte ! jaise ApakI AtmA ko sukha ho vaisA karo para zubha kArya meM pramAda mata kro|" vaha apane mahaloM meM aayaa| usane mAtA-pitA se sAdhu banane kI AjJA mA~gI to mAtA-pitA ne kahA-"beTA ! abhI tU alpAyu hai phira sAdhu-jIvana koI baccoM kA khela nahIM hai| yaha to naMgI talavAra para calanA hai| tU jisa vAtAvaraNa meM palA hai use tyAganA tere lie kaThina hai phira tU dharma ke viSaya meM kyA jAnatA hai ?'' atimuktaka ne kahA-"he mAtA-pitA ! maiM kucha jAnatA bhI hU~, kucha nahIM bhI jaantaa|" mAtA pitA ne kahA-"beTA ! tU kyA jAnatA hai, kyA nahIM jAnatA hameM bhI batA ?' atimuktaka ne jo uttara diyA, vaha dharma ke itihAsa meM abhataparva thaa| phira mAtra chaha varSa kA bAlaka dharmacarcA kara rahA thaa| yaha avasthA bAlyAvasthA kahalAtI hai para jisakI AtmA jAgRta ho jAye, jisa para vairAgya kA raMga car3ha gayA ho use saMsAra apane raMga meM raMga nahIM sktaa| atimuktaka kI AtmA sarala aura vizuddha thii| isI AtmA ke svAmI atimuktaka ne kahA-"he mAtA-pitA ! maiM ye jAnatA hU~ ki jo janmA hai vaha eka dina maregA jarUra, para marakara kahA~ jAyegA, yaha maiM nahIM jaantaa|" itanA sUkSma tattva jJAna kama hI kisI ke jIvana meM vairAgya se pahale milatA hai| mAtA-pitA samajhA-bujhAkara thaka gye| phira unhoMne kahA-"beTA ! tuma khuzI se sAdhu bno| hama koI rukAvaTa nahIM bneNge| para hama tumheM rAjA ke rUpa meM dekhanA cAhate haiN| tujhe eka dina isa siMhAsana para baiThanA pdd'egaa|" atimuktaka ne mAtA-pitA kI bAta ko saharSa svIkAra kiyaa| rAjyAbhiSeka kI taiyArI kI gii| eka dina kA rAjA atimuktaka bnaa| agale dina vaha prabhu mahAvIra ke caraNoM meM sAdhu bana gyaa| jaina paramparA meM 8 varSa se kama dIkSA dene kA vidhAna nahIM hai para prabhu mahAvIra sarvajJa-sarvadarzI the| unheM isa jIva ke zIghra mokSa jAne kA jJAna thaa| so unhoMne atimuktaka ko sAdhu bnaayaa| bhagavatIsUtra meM atimuktaka muni ke zramaNa-jIvana kI eka ghaTanA kA varNana prApta hotA hai| eka bAra AkAza ghane bAdaloM se bharA par3A thaa| sthaviroM-muniyoM ke sAtha atimuktaka zramaNa bhI vihAra bhUmi ko nikle| sthavira idhara-udhara bikhara gye| usI samaya varSA zurU ho gii| varSA itanI teja thI ki pAnI Upara se nIce kI ora baha rahA thaa| atimuktaka cAhe muni thA para abhI usakA bacapana nahIM gayA thaa| use varSA meM khelane kI suujhii| usane miTTI ke pAla ko bA~dhakara jala ke pravAha ko rokA aura lakar3I kA pAtra usameM chor3a diyaa| Ananda vibhora hokara vaha kahane lage-"dekho, merI naiyA pAra ho rahI hai|" pAtra kI naiyA baha rahI thii| sAthI sthaviroM (muniyoM) ne dekhA ki bAla muni sAdhu maryAdA ke viparIta kArya kara rahA hai| unheM kAphI roSa aayaa| sthaviroM kA roSa mukha para A gyaa| atimuktaka ekadama sa~bhala gyaa| aba apanI bhUla kA pazcAttApa karane lgaa| use apanI maryAdA kA bhAna ho cukA thaa| usane pazcAttApa se apanI AtmA ko pAvana banA liyA thaa| bhagavAna mahAvIra kI sevA meM pahu~cakara sthaviroM ne savinaya prazna kiyA-"bhagAn ! ApakA yaha laghu ziSya atimuktaka kitane bhavoM meM mukta hogA?'' bhagavAna ne uttara diyA-"merA yaha ziSya isI bhava meM zIghra hI mokSa jAne vAlA hai| sthaviro ! tuma isakI hIlanAnindanA aura garhaNA mata kro| jahA~ taka ho sake isakI sevA karo, bhakti kro| yaha nirmala AtmA hai| isa para krodha va roSa mata kro|" sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra -183 183 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthaviroM ne prabhu mahAvIra ke kathana ko saharSa svIkAra kiyaa| vaha paraspara kahane lage- "yaha deha se laghu hai, para AtmA kI dRSTi se mahAn hai / yaha sAgara se bhI adhika gaMbhIra hai aura himagiri se bhI adhika unnata hai| jisakI AtmA vizuddha hai vahI pUjya hai, AdaraNIya hai, sAdhanA ke kSetra meM deha kI pUjA nahIM, kintu guNoM kI pUjA hone lagatI hai / " sthavira atimuktaka muni kI sevA karane lage / 46 atimuktaka muni ne ekAgra aura ekaniSTha hokara sthaviroM se gyAraha aMgoM kA adhyayana kiyaa| saMyama aura tapa ke kAraNa unakA komala zarIra kumhalAne lgaa| unakI gulAbI AbhA teja meM pariNata ho gii| guNasaMvatsara tapa kI sudIrgha ArAdhanA se deha bala kSINa hone lagA kintu manobala ke sAtha vaha laghu sAdhaka tapomArga para nirantara bar3hatA gayA / jIvana ke anta meM vipulagiri para saMlekhanA se usane ajara, amara pada prApta kiyA / 47 polAsapura se vihAra kara prabhu mahAvIra apane samasta ziSya-parivAra sahita aneka nagaroM-grAmoM meM dharma-pracAra karane lge| bAIsavA~ varSa prabhu aba varSAvAsa A cukA thaa| vaha varSAvAsa kA samaya bitAne vANijyagrAma pdhaare| isa varSa aneka jIvoM ne upadeza se prabhAvita hokara mahAvrata va zrAvaka vrata aMgIkAra kiye| cAturmAsa samApta hote hI prabhu mahAvIra ne vANijyagrAma se magadha deza kI ora vihAra kiyA / vaha isakI rAjadhAnI rAjagRha ke guNazIla caitya meM pdhaare| prabhu mahAvIra ke Agamana kI sUcanA rAjA zreNika va rAnI celanA ko lagI / donoM prabhu mahAvIra ko vandana karane Aye / prabhu mahAvIra polAsapura se vihAra kara rAjagRha meM dharma-pracAra kara rahe the / yahIM unakA ziSya mahAzataka gAthApati rahatA thaa| usake pAsa 14 karor3a svarNa mudrAe~ thiiN| revatI Adi 13 patniyA~ thiiN| revatI apane pitR-gRha se 8 karor3a kA hiraNya lAI thI aura eka vraja bhI lAI thI / zeSa patniyA~ bhI eka-eka karor3a kA hiraNya lAI thIM aura eka-eka vraja / bhagavAna mahAvIra ke Agamana kA samAcAra mahAzataka ko mila cukA thA / vaha bhI anya logoM kI taraha prabhu mahAvIra kI dharmadezanA sunane gayA / rAjA zreNika va rAjya-parivAra ke sadasya, garIba, achUta, sAhUkAra, prabhu mahAvIra kI vANI kA AnaMda le rahe the| upadeza samApta hone ke pazcAt mahAzataka ne zrAvaka ke bAraha vrata svIkAra kiye| mahAzataka kI revatI nAmaka patnI duSTa svabhAva kI thI / vaha bar3I krUra, lAlacI aura kAmAsakta thii| vaha zarAba, mA~sa kA hara roja sevana karatI thI / dharma-karma ke nAma se use cir3ha thii| usane isI lAlacavaza apanI chaha sautoM ko zastra-prayoga se aura chaha ko viSa prayoga se maravA diyaa| unakI sArI sampatti kI vaha svayaM svAminI bana gii| eka bAra prabhu mahAvIra rAjagRha meM pdhaare| rAjA zreNika ne amAri kI ghoSaNA kii| isa kAnUna ke anusAra kisI bhI vyakti ko mA~sa dukAnoM se milanA baMda ho gyaa| revatI rasalolupa thii| usane apane yahA~ eka naukara ko apane pitR-gRha bhejaa| vahA~ se vaha hara roja do bachar3oM kA mA~sa maMgavAne lagI, jise pakAkara vaha zarAba ke sAtha sevana karatI / revatI kisI bAta kA bhI mahAzataka ko patA nahIM thA kyoMki usakA adhikAMza samaya dharma-ArAdhanA hetu banI pauSadhazAlA meM bItatA / para jaba use revatI kI isa karatUta kA patA calA ki vaha pIhara se do bachar3oM kA mA~sa ma~gAkara sevana karatI to mahAzataka ko revatI se ghRNA ho gaI / vaha usase virakta hokara Atma-sAdhanA meM lIna rahane lagA / mahAzataka ko sAdhanA karate hue 14 varSa vyatIta ho cuke the taba usane bar3e putra ko ghara kA bhAra sa~bhAlane ke lie svayaM pauSadhazAlA meM dharma prajJapti ke anusAra sAdhanA karane lgaa| eka dina kI bAta hai revatI gAthA patnI mA~sa aura zarAba ke naze meM dhutta huI atyanta kAmAtura evaM nirlajja hokara mahAzataka ke pAsa aaii| use vaha apane kAmapAza meM bA~dhane ke lie prayatna karane lagI para mahAzataka pUrNa virakta rahA / 184 Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatI kAmuka pravRtti dikhAte hue kAmabhoga kI yAcanA karane lagI aura revatI ne kahA- " - "mujhe jJAta hai tumhAre sira para dharma kA nazA car3hA hai, tuma mukti ke lAlaca meM pha~sakara yaha virakti kA DhoMga raca rahe ho| para tuma nahIM jAnate, yadi merI icchA ko tRpta kara mere sAtha kAmabhoga sevana karate ho, to vaha mukti ke sukha se bhI adhika AnaMda deNge| Ao ! merI icchA pUrI kara mujhe tRpta kro| " mahAzataka kA bodha jJAna revatI bezarmI kI sabhI hadeM pAra kara cukI thI / usane apane isI vAkya ko tIna bAra dohraayaa| mahAzataka ko sAdhanA se girAne ke lie kAmoddIpaka hAva, bhAva aura kaTAkSa kiyA, para mahAzataka aDiga rhaa| ghora tapa kI sAdhanA se usakA zarIra kRza ho gayA, ataH vaha mAraNAntika saMlekhanA dvArA azana, pAna kA tyAga kara diyaa| zubha adhyavasAya se use avadhijJAna huA / isake prabhAva se vaha pUrva, pazcima, dakSiNa dizA taka eka hajAra yojana taka aura uttara dizA meM cullahimavaMta varSadhara parvata taka kI hara ghaTanA ko jAnane aura dekhane lagA / nIce vaha ratnaprabhA pRthvI ke caurAsI hajAra varSa kI sthiti vAlA lolupa acyuta nAma ke narakAvAsa taka jAnane-dekhane lagA / revatI kA punaH Agamana mahAzataka aba avadhijJAnI thA / usakI patnI ko zarAba - mA~sa kI Adata par3a cukI thii| eka dina revatI punaH madirA ke naze meM usake nikaTa aaii| usa samaya vaha anazana meM dharma jAgaraNa kara rahA thaa| revatI vihvalatApUrvaka kAma - prArthanA karane lgii| mahAzataka mauna rhaa| revatI ne yaha kAma harakata do bAra kii| tIsarI bAra revatI mahAzataka ko kAmavaza dhikkArane lgii| usake vratoM va AcAra para tiraskArapUrvaka AkSepa karane lgii| aura aMta meM jaba atyaMta kAma - vihvala ho garhita AcaraNa karane para utArU ho gaI, to mahAzataka ko krodha A gyaa| usane revatI ko abhadra vyavahAra ke lie phaTakAra lagAI phira apane avadhijJAna se revatI kA aMdhakAramaya bhaviSya dekhate huai kahA- "revatI, tuma sAta dinoM meM alasaka (viSucikA) roga se pIr3ita hokara ratnaprabhA pRthvI meM acyuta naraka meM caurAsI hajAra varSa kI sthiti vAlI naraka yoni meM paidA hogii| vahA~ atyaMta ugra kaSTa pAyegI / " mahAzataka kI AkrozapUrNa bAta sunakara revatI ghabarA gii| usakA nazA kAphUra ho gyaa| use lagA ki mere pati ne mujhe zApa diyA hai| merA pati dharma kI ArAdhanA karatA rahatA hai| isI ke prabhAva se isane mere marane kI bhaviSyavANI kI hai| vaha rotI - pITatI apane ghara AI / ThIka sAta dina bAda alasaka roga se pIr3ita hone ke kAraNa marakara vaha naraka utpanna huii| jaba yaha ghaTanA ghaTI taba prabhu mahAvIra rAjagRhI meM hI the / sarvajJa se kucha bhI chipA nahIM hotaa| unhoMne apane prathama ziSya indrabhUti gautama ko bulAkara AjJA dI -"gautama ! isa nagarI meM mahAzataka zrAvaka rahatA hai, vaha avadhijJAnI hai| use jAkara merA saMdeza kaho ki tumhe isa prakAra kaTu satya apanI patnI revatI ke prati nahI kahane caahiye|" isa prakAra kA aniSTa, apriya vacana, jise sunane se kisI ko pIr3A hotI ho, vicAra karane para mana meM cubhatA ho, nahIM bolanA caahiye| mahAzataka ne revatI ke prati AkrozapUrNa vyavahAra kara apane zrAvaka vrata ko dUSita kiyA hai| ataH tuma jAkara use ( mahAzataka se ) kaho ki vaha apane isa avicAra kI Atma- AlocanA, Atma-nindA karake AtmA ko vizuddha bnaaye|" prabhu mahAvIra kA saMdeza lekara gautama rAjagRha meM mahAzataka zrAvaka ke pAsa aaye| mahAzataka ne gautama svAmI ko dekhA to bahuta prasanna huA / vinayapUrvaka vandanA kI / mahAzataka ko bhagavAna mahAvIra kA saMdeza sunAte hue kahA"devAnupriya ! tumane jo isa prakAra AkrozapUrNa kaTu vacana kahakara revatI kI AtmA ko saMtRpta kiyA, bhayabhIta kiyA vaha ucita nahIM thA / tumhAre lie usa samaya mauna rahanA ucita thA / tumhAre krodha ke kAraNa tumhArA vrata bhaMga huA hai|" tuma apanI bhUla kA prAyazcitta karo, AlocanA kara AtmA ko nirdoSa bnaao|" Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only 185 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAzataka ne apane zAstA prabhu mahAvIra kA saMdeza sunaa| use zirodhArya kiyaa| apane guru ke kathanAnusAra apane krodha kI AlocanA kara apanI AtmA ko zuddha bnaayaa| mahAzataka zrAvaka ne lambe samaya taka zrAvaka ke 12 vratoM kA pAlana kiyaa| antima samaya 60 bhakta kA anazana pUrNa kara vaha saudharma devaloka meM utpanna huaa|48 mahAzataka kA jIvana bahuta hI krAntikArI thaa| usakA ghara, parivAra dharma-kArya meM usakA sahayogI nahIM thaa| jisa ghara meM patnI mA~sa va zarAba kA sevana karatI ho vahA~ mahAvIra ke dharma para calanA asaMbhava-sA lagatA hai| para vaha mahAzataka dharma ke mArga para akelA calane meM vizvAsa karatA thaa| isa kathA se hameM preraNA milatI hai ki kaTu satya se bacanA caahiye| isa avasara para bahuta se pApitya sthavira bhagavAna mahAvIra ke samavasaraNa meM Aye aura unhoMne kucha dUra khar3e rahakara prazna kiyA-"bhagavan ! isa asaMkhyeya loka meM ananta rAtri-dina utpanna hue, hote haiM aura hoMge yA parItta?" mahAvIra-"Aryo ! isa asaMkhyeya loka meM ananta aura parItta rAtri-dina utpanna hae. hote haiM aura hoMge tathA ananta aura parItta hI vyatIta hue, hote haiM aura hoNge|" sthavira-"bhagavan ! yaha kaise? asaMkhyeya loka meM ananta aura parItta rAtri-dina kaise utpanna hue aura vyatIta hue?" mahAvIra-"Aryo ! puruSAdAnIya pArzvanAtha arhanta ne kahA hai ki loka zAzvata-anAdi-ananta hai| vaha parItta (asaMkhyeya pradezAtmaka) aura parivRtta (alokAkAza se vyApta) hai| nIce kI tarapha vistRta, madhya meM saMkSipta aura Upara ke bhAga meM vizAla hai| AkAra meM vaha adhobhAga meM pala~ga-jaisA, madhya meM vajra-jaisA aura UparI bhAga meM UrdhvamRdaMga-jaisA hai| isa anAdi-ananta zAzvata loka meM ananta jIvapiNDa utpanna ho-hokara vilIna hote haiN| parItta jIvapiNDa bhI utpanna ho-hokara vilIna hote haiM, ataeva loka utpAda, vyaya, dhrauvyAtmaka hai| loka kA dUsarA aMza 'ajIvakAya' pratyakSa hone se loka pratyakSa hai| lokavartI ajIvadravya' pratyakSa dekhA jAtA hai isIliye isako 'loka' kahate haiM-"lokyate iti lokH|" bhagavAna mahAvIra ke spaSTIkaraNa se pApitya sthaviroM ke mana kA samAdhAna ho gayA aura unheM yaha bhI vizvAsa ho gayA ki bhagavAna mahAvIra 'sarvajJa' aura 'sarvadarzI' haiN| ve zramaNa bhagavAna ko vandana-namaskAra kara bole-"bhagavan ! hama Apake pAsa cAturyAma dharma ke sthAna para paJcamahAvratAtmaka sapratikramaNa dharma svIkAra karanA cAhate haiN|" sthaviroM kI prArthanA ko svIkAra karate hue mahAvIra ne kahA-"devAnupriyo ! tuma sukhapUrvaka aisA kara sakate ho|' isake bAda pApitya sthaviroM ne zramaNa bhagavAna ke pAsa paMcamahAvratika dharma svIkAra kiyA aura bahuta kAla taka zrAmaNya pAlakara anta meM nirvANa-pada prApta kiyaa|49 roha anagAra ke prazna __ usa samaya roha nAmaka anagAra bhagavAna se kucha dUra baiThe tattva-cintana kara rahe the| loka-viSayaka cintana karate hue unheM kucha zaMkA utpanna huii| ve turanta uThakara bhagavAna ke pAsa Aye aura vandana kara prazna kiyA-"bhagavan ! pahale 'loka' aura pIche 'aloka' yA pahale 'aloka' aura pIche 'loka' ?' bhagavAna-"roha ! 'loka' aura 'aloka' donoM pahale bhI kahe jA sakate haiM aura pIche bhii| ye zAzvata-bhAva haiN| inameM pahale-pIche kA krama nhiiN|" roha-"bhagavan ! pahale jIva aura pIche ajIva yA pahale ajIva aura pIche jIva?' bhagavAna-"roha ! jIva-ajIva bhI zAzvatabhAva haiM, inameM bhI pahale-pIche kA krama nhiiN|" roha-"bhagavan ! pahale bhavasiddhika aura pIche abhavasiddhika yA pahale abhavasiddhika aura pIche bhavasiddhika?' | 186 186 - sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only For Personal and E Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna-"roha ! bhavasiddhika aura abhavasiddhika donoM zAzvatabhAva haiN| inameM bhI pahale-pIche kA krama nhiiN|" roha-"bhagavan ! pahale siddhi aura pIche asiddhi yA pahale asiddhi aura pIche siddhi ?" bhagavAna-"roha ! ye donoM zAzvatabhAva haiN| inameM pahale-pIche kA krama nhiiN|" roha-"bhagavan ! pahale siddha aura pIche asiddhi yA pahale asiddhi aura pIche siddha ?" bhagavAna-"roha ! ye bhI zAzvatabhAva haiN| inameM pahale-pIche kA krama nhiiN|" roha-"bhagavan ! pahale aNDA aura pIche murgI yA pahale murgI aura pIche aNDA ?" bhagavAna-"roha ! vaha aNDA kahA~ se huA?" roha-"murgI se|" bhagavAna-"aura vaha murgI kahA~ se huI ?" roha-"aNDe se|" bhagavAna-"roha ! isI prakAra aMDA aura murgI donoM pahale bhI kahe jA sakate haiM aura pIche bhii| ye zAzvatabhAva haiN| inameM pahale-pIche kA krama nhiiN|" roha-"bhagavan ! pahale lokAnta aura pIche alokAnta yA pahale alokAnta aura pIche lokAnta?' bhagavAna-"lokAnta aura alokAnta donoM pahale bhI kahe jA sakate haiM aura pIche bhii| inameM pahale-pIche kA koI anukrama nhiiN|" roha-"bhagavan ! pahale loka aura pIche saptama avakAzAntara yA pahale saptama avakAzAntara aura pIche loka?" bhagavAna-"roha ! donoM zAzvata bhAva haiN| inameM pahale-pIche kA koI krama nhiiN|" roha- "bhagavan ! pahale lokAnta aura pIche saptama tanuvAta yA pahale saptama tanuvAta aura pIche lokAnta ?' bhagavAna-"roha ! ye donoM zAzvatabhAva haiM, pahale bhI kahe jA sakate haiM, pIche bhii| inameM koI anukrama nhiiN|" roha-"bhagavan ! pahale lokAnta aura pIche ghanavAta yA pahale ghanavAta aura pIche lokAnta?" bhagavAna-- "roha ! donoM zAzvatabhAva haiN|" roha-"bhagavan ! pahale lokAnta aura pIche ghanodadhi yA pahale ghanodadhi aura pIche lokAnta?" bhagavAna-"donoM zAzvatabhAva haiN| inameM pahale-pIche kA koI krama nhiiN|" roha-"bhagavan ! pahale lokAnta aura pIche saptama pRthvI yA pahale saptama pRthvI aura pIche lokAnta ?" bhagavAna-"roha ! ye donoM zAzvatabhAva haiN| inameM pahale-pIche kA koI krama nhiiN|" isI taraha roha anagAra ne ukta sabhI prazna alokAnta ke sAtha bhI pUche aura bhagavAna ne uttara diye| roha-"bhagavan ! pahale saptama avakAzAntara aura pIche saptama tanuvAta yA pahale saptama tanuvAta aura pIche saptama avakAzAntara?" bhagavAna-"donoM zAzvata bhAva haiM, inameM pahale-pIche kA krama nahIM hai|" lokasthiti ke sambandha meM gautama ke prazna isI prakAra roha ne pUrva-pUrva pada chor3akara uttara-uttara pada ke sAtha pahale-pIche kA krama pUchA aura bhagavAna ne uttara diyaa| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 187 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ke uttaroM se roha anagAra parama saMtuSTa huaa| gautama ne pUchA-"bhagavan ! lokasthiti kitane prakAra kI kahI hai?' bhagavAna-"gautama ! lokasthiti ATha prakAra kI kahI hai, jaise-(1) AkAza para havA pratiSThita hai, (2) havA para samudra, (3) samudra para pRthvI, (4) pRthvI para trasa-sthAvara prANI, (5) (nasa-sthAvara) jIvoM para ajIva (jIva zarIra), (6) karmoM para jIva pratiSThita haiM, (7) ajIva-jIva saMgRhIta haiM, aura (8) jIva-karma saMgRhIta haiN|" gautama-"bhagavan ! yaha kaise? AkAza para havA aura havA para pRthvI Adi kaise pratiSThita ho sakatI hai ?" bhagavAna-"gautama ! jaise koI puruSa mazaka ko havA se pUrNa bharakara usakA mu~ha baMda kara de, phira usako bIca meM se majabUta bA~dhakara mu~ha para kI gA~Tha khola havA nikAlakara usameM pAnI bhara de aura phira mu~ha para tAnakara gA~Tha de de aura bAda meM bIca kI gA~Tha chor3a de to vaha pAnI nIce kI havA para ThaharegA?" gautama-"hA~ bhagavan ! vaha pAnI havA ke Upara tthhregaa|" bhagavAna-'isI taraha AkAza ke Upara havA aura havA ke Upara pRthvI Adi rahate haiN| gautama ! koI AdamI mazaka ko havA se bharakara apanI kamara meM bA~dhe hue athAha jala ko avagAhana kare to vaha Upara ThaharegA yA nahIM?" gautama-"hA~ bhagavan ! vaha manuSya Upara rhegaa|' bhagavAna-"isI prakAra AkAza para havA aura havA para pRthvI Adi pratiSThita haiN|'50 teIsavA~ varSa isa varSa bhagavAna ne varSAvAsa rAjagRha meM hI kiyaa| varSAkAla pUrA hote hI bhagavAna ne rAjagRha se pazcimottara pradeza kI ora vihAra kiyA aura gA~voM meM dharma-pracAra karate hue kayaMgalA nagarI ke chatrapalAsa caitya meM pdhaare| kayaMgalA-nivAsI tathA AsapAsa ke gA~voM ke aneka bhAvika loga bhagavAna kA Agamana sunakara chatrapalAsa meM ekatra hue aura vandana-namaskArapUrvaka dharma-zravaNa kara apane-apane sthAna para gye| skandaka parivrAjaka ke prazna-samAdhAna usa samaya zrAvastI ke samIpa eka maTha meM gardabhAli ziSya kAtyAyana gotrIya skandaka nAmaka parivrAjaka rahatA thaa| vaha veda, vedAMga, purANa Adi vaidika sAhitya kA pAraMgata vidvAn tathA tattvAnveSI aura jijJAsu tapasvI thaa| jisa samaya bhagavAna chatrapalAsa meM padhAre skandaka kAryavaza zrAvastI AyA huA thaa| vahA~ use 'piMgalaka' nAmaka kAtyAyana gotrIya eka nirgrantha zramaNa mile| zramaNa piMgalaka ne skandaka se pUchA-"mAgadha ! isa loka kA anta hai yA nahIM? jIva kA anta hai yA nahIM ? siddhi kA anta hai yA nahIM? siddhoM kA anta hai yA nahIM? aura he mAgadha ! kisa maraNa se maratA huA jIva bar3hatA aura ghaTatA hai ?'' pA~coM prazna eka sAtha pUchakara nirgrantha ne uttara kI pratIkSA kii| skandaka kAtyAyana ne pA~coM praznoM ko acchI taraha sunA aura una para khUba vicAra bhI kiyA parantu unakA uttara nahIM de skaa| ulTA vaha jyoM-jyoM una para vicAra karatA jAtA zaMkAkula ho vizeSa ulajhatA jaataa| piMgalaka ne dUsarI aura tIsarI bAra bhI una praznoM kI AvRtti kI, para skandaka kI tarapha se koI uttara nahIM milaa| ThIka isI samaya bhagavAna mahAvIra ke chatrapalAsa caitya meM padhArane ke samAcAra zrAvastI meM phuNce| cauka, bAjAra, muhalle aura galiyoM meM unakI carcA hone lagI aura kSaNabhara meM zrAvastI kI Astika prajA se chatrapalAsa ke mArga paTa gye| __nagaravAsiyoM kI yaha carcA aura pravRtti kAtyAyana skandaka ne dekhI aura ve bhI sAvadhAna ho gye| jJAnI mahAvIra ke pAsa jAkara vandana-namaskAra aura dharmacarcA karane ke vicAra se ve zrAvastI se jaldI lauTakara apane Azrama meM Aye | 188 188 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura geruA vastra dhAraNakara tridaMDa, kuNDikA, kaJcanikA, kaTorikA, bisikA, kesarikA, channAlaka, aMkuzaka, pavitrikA tathA gaNetrikA le pAdukAe~ pahana Azrama se nikale aura zrAvastI ke madhya meM hote hue chatrapalAsa caitya kI sImA meM phuNce| udhara bhagavAna mahAvIra ne gautama se kahA- "gautama ! Aja tuma apane eka pUrva-paricita ko dekhoge|" gautama-"bhagavan ! maiM kisa pUrva-paricita ko dekhUgA?'' mahAvIra-"Aja tuma kAtyAyana skandaka parivrAjaka ko dekhoge|'' gautama-"bhagavan ! yaha kaise ? skandaka yahA~ kaise milegA?" mahAvIra-"zrAvastI meM piMgalaka nirgrantha ne skandaka se kucha prazna pUche the jinakA uttara vaha nahIM de skaa| phira hamArA yahA~ Agamana sunakara vaha apane Azrama meM lauTa gayA aura vahA~ se geruA vastra pahana tridaNDa, kuNDikAdi upakaraNa le yahA~ Ane ke liye prasthAna kara cukA hai| tumhArA pUrva-paricita skandaka abhI mArga meM A rahA hai| vaha aba bahuta dUra nahIM, thor3e hI samaya meM tumheM dRSTigocara hogaa|' gautama-"bhagavana ! kyA kAtyAyana skandaka meM ApakA ziSya hone kI yogyatA hai ?" mahAvIra-"skandaka meM ziSya hone kI yogyatA hai aura vaha hamArA ziSya ho jaayegaa|" bhagavAna mahAvIra aura gautama kA vArtAlApa ho hI rahA thA ki itane meM skandaka samavasaraNa ke nikaTa A phuNce| unheM dekhate hI gautama uThe aura sAmane jAkara svAgata karate hue bole-"mAgadha ! kyA yaha saca hai ki zrAvastI meM piMgala nirgrantha ne Apase kucha prazna pUche the aura unakA ThIka uttara na sUjhane para usake samAdhAna ke liye ApakA yahA~ AnA huA hai ?" skandaka-"bilakula ThIka hai| para gautama ! aisA kauna jJAnI aura tapasvI hai jisane mere dila kI yaha gupta bAta tumheM kaha dI?' gautama-'mahAnubhAva skandaka ! mere dharmAcArya bhagavAna mahAvIra aise jJAnI aura tapasvI haiM jo bhUta, bhaviSyat aura vartamAna tInoM kAla ke saba bhAvoM ko jAnate aura dekhate haiN| inhIM mahApuruSa ke kahane se maiM tumhAre dila kI gupta bAta jAna sakA huuN|" skandaka-"acchA, taba caliye gautama, tumhAre dharmAcArya zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandana kara luuN|" gautama-"bahuta acchA, cliye|" indrabhUti gautama aura skandaka donoM bhagavAna mahAvIra ke pAsa phuNce| skandaka kI dRSTi unake tejasvI zarIra para par3ate hI unake alaukika rUpa, raMga aura teja se vaha Azcarya cakita ho gyaa| mahAtapasvI, mahAjJAnI aura divya tejasvI mahAvIra ke darzanamAtra se skandaka kA hRdaya harSAvega se bhara gyaa| ve bhagavAna ke nikaTa Aye, tripradakSiNApUrvaka vandana kiyA aura hAtha jor3akara sAmane khar3e ho ge| skandaka ke manobhAva ko prakaTa karate hue mahAvIra ne kahA-"skandaka ! piMgalaka ke 'loka sAdi hai yA ananta?' ityAdi praznoM se tumhAre mana meM saMzaya utpanna huA hai ?" skandaka-"jI hA~, isa viSaya meM merA mana zaMkita hai aura isIlie Apake caraNoM meM AyA huuN|" mahAvIra-"skandaka ! dravya, kSetra, kAla, bhAva-bheda se loka cAra prakAra kA hai| dravya svarUpa se loka sAnta (antavAlA) hai, kyoMki vaha dharmAstikAya, adharmAstikAya, jIvAstikAya aura pudgalAstikAya rUpa kevala paJca dravyamaya hai| kSetrasvarUpa se loka asaMkhyAta yojana koTAkoTi laMbA, asaMkhyAta yojana koTAkoTi caur3A aura asaMkhyAta yojana koTAkoTi vistRta hai, phira bhI vaha sAnta hai| kAlasvarUpa se loka ananta, nitya aura zAzvata hai kyoMki vaha pahale thA, aba hai aura Age rhegaa| trikAlavartI hone se kAlAtmaka loka ananta hai aura bhAvasvarUpa se bhI loka ananta hai, kyoMki sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 189 189 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha ananta varNa, gandha, rasa, sparza, saMsthAna, guru-laghu aura aguru-laghu paryAyAtmaka hai, ananta paryAyAtmaka hone se bhAvaloka 'ananta' hai| jIva bhI dravya, kSetra, kAla aura bhAvasvarUpa se vicAraNIya hai| dravyasvarUpa se jIva-dravya eka hone se sAnta hai| kSetrasvarUpa se jIva asaMkhyAta pradezika aura asaMkhya AkAzapradezavyApI hai, tathApi vaha sAnta hai| kAlasvarUpa se jIva ananta hai, kyoMki yaha pahale thA, aba hai aura bhaviSya meM rahegA, trikAlavartI hone se kAlApekSayA jIva nitya (zAzvata) hai| bhAvasvarUpa se bhI jIva ananta hai| jJAna, darzana aura cAritra ke anantAnanta paryAyoM se bharapUra aura ananta aguru-laghu paryAyasvarUpa hone se bhAva se jIva ananta hai| skandaka ! isI prakAra siddhi bhI dravya, kSetra, kAla, bhAva ina cAra prakAroM se vicAraNIya hai| dravyasvarUpa se siddhi eka hone se sAnta hai| kSetrasvarUpa se siddhi paiMtAlIsa lAkha yojana laMbI-caur3I aura eka karor3a bayAlIsa lAkha tIsa hajAra do sau yojana aura kucha kama do kosa kI paridhi vAlI hai| kAlasvarUpa se siddhi ananta hai, isakA pahale kabhI abhAva nahIM thA, vartamAna meM abhAva nahIM hai aura bhaviSya meM kabhI abhAva nahIM hogaa| yaha zAzvata hai aura rhegii| bhAvasvarUpa se bhI ananta paryAyAtmaka hone se siddhi ananta hai| siddha bhI dravya, kSetra, kAla, bhAva ke bheda se cAra prakAra ke haiN| dravyApekSayA siddha eka hone se sAnta hai| kSetravicAra se siddha asaMkhya-pradezAtmaka tathA asaMkhyAkAza pradezavyApI hone para bhI sAnta hai| kAlasvarUpa se siddha kI Adi hone para bhI usakA anta nahIM hotaa| ataH vaha ananta hai| bhAvasvarUpa se siddha ananta hai, kyoMki vaha ananta jJAna, darzana, cAritra aura aguru-laghu paryAyamaya hotA hai| skandaka ! maiMne do taraha ke maraNa kahe haiM-eka bAlamaraNa aura dUsarA pNdditmrnn| bAlamaraNa ke bAraha bheda haiM(1) bhUkha kI pIr3A se tar3apakara, (2) viSaya-bhoga kI aprApti se nirAza hokara, (3) jIvanabhara meM kie hue pApoM ko hRdaya meM gupta rakhakara, (4) vartamAna jIvana kI vizeSa saphalatA na kara phira isI gati kA AyuSya bA~dhakara, (5) parvata se gira (6) vRkSa se girakara, (7) jala meM DUbakara, (8) agni meM jalakara, (9) viSa khAkara, (10) zastra prayoga se, (11) phA~sI lagAkara, aura (12) gIdha pakSI athavA anya mAMsabhakSI pakSiyoM se nacavAkara mrnaa| skandaka ! ina bAraha prakAra ke maraNoM meM se kisI bhI mRtyu se maratA huA jIva naraka aura tiryaJcagati kA adhikArI aura caturgatyAtmaka saMsAra-bhramaNa ko bar3hAtA hai| maraNa se bar3hanA isI ko kahate haiN| paNDitamaraNa ke do bheda haiM-(1) pAdapopagamana, aura (2) bhkt-prtyaakhyaan| AyuSya kA anta nikaTa jAnakara khar3e-khar3e, baiThe-baiThe athavA sote-sote jisa Asana meM anazana svIkAra kiyA jAya usI Asana meM anta taka rahakara zubha dhyAnapUrvaka prANa tyAga karanA pAdapopagamana maraNa hai| anazana karake bhI dUsarI ceSTAoM kA tyAga na kara apanI Avazyaka kriyAoM ko karate hue samAdhipUrvaka prANa-tyAga karanA bhakta-pratyAkhyAna maraNa hai| skandaka ! ina paMDitamaraNoM se marate hue jJAnI manuSya naraka-tiryaJcagati ke bhramaNa kama kara dete haiM aura isa anAdi-ananta dIrgha saMsAra ko kama karake mukti ke nikaTa jA pahuMcate haiN|" ___ isa spaSTIkaraNa se pratibuddha ho skandaka ne bhagavAna mahAvIra ko vandana kara nirgratha-pravacana kA vizeSa upadeza sunane kI icchA prakaTa kii| bhagavAna ne usI samaya skandaka tathA anya upasthita mahAnubhAvoM ke samakSa nirgrantha-dharma kA upadeza diyA jise sunakara skandaka Anandita hokara bole-"bhagavAn ! maiM nirgrantha pravacana ko cAhatA hU~, maiM isa para pUrNa zraddhA karatA hU~, ApakA kathana nissaMdeha satya hai| maiM Apake pravacana ko svIkAra karatA huuN|" yaha kahakara skandaka IzAnakoNa kI tarapha kucha dUra gaye aura tridaNDa, kamaNDalu, pAdukA Adi parivrAjakopakaraNoM ko ekAnta meM chor3a phira bhagavAna ke pAsa Aye aura vandana kara bole-"bhagavAn ! yaha saMsAra cAroM ora se Aga meM jalate hue ghara ke samAna hai| jalate ghara 190 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM jo bhI sArabhUta padArtha hAtha lage use lekara gRha-svAmI bAhara nikala jAtA hai| he bhagavan ! isa jalate hue saMsAra dAvAnala meM 'AtmA' hI merA sarvasva hai| isako bacAne ke liye isa dAvAnala-tulya saMsAra se dUra honA hI mere liye hitakara hai|" yaha kahakara skandaka ne mahAvIra ke pAsa zramaNadharma kI dIkSA lii| zramaNa bhagavAna ne use nirgrantha mArga meM praviSTa kara tatsaMbandhI zikSA aura samAcArI se paricaya kraayaa| bhagavAna kI sevA meM rahate, zramaNadharma kI ArAdhanA karate aura jina-pravacana kA abhyAsa karate hue anagAra skandaka ne ekAdazAGgI kA adhyayana kiyaa| kAtyAyana skandaka pahale se hI tapasvI the| bhagavAna mahAvIra ke pAsa dIkSita hone ke bAda ve aura bhI viziSTa tapasvI ho gaye, bhikSu-pratimA, guNaratna-saMvatsara tapa Adi vividha tapa aura viziSTa sAdhanAoM se karmakSaya karane meM skandaka ne zakti bhara prayatna kiyA aura pUre 12 varSa taka zrAmaNya pAlane ke uparAnta skandaka anagAra ne anta meM vipulAcala parvata para jAkara anazana kara diyA aura samAdhipUrvaka deha choDa 'acyata kalpa' nAmaka svarga meM devapada prApta kiyaa| vahA~ se mahAvideha meM manuSya janma pAkara punaH dharma kI ArAdhanA se nirvANapada prApta kreNge| 61 / chatrapalAsa caitya se vihAra kara bhagavAna zrAvastI ke koSThaka caitya meM pdhaare| bhagavAna ke Agamana para zrAvastI kI prajA Apake darzana-vandana ke liye umar3a pdd'ii| zramaNa bhagavAna kI dharmadezanA se aneka bhAvika manuSyoM ko dharma-prApti huI, aneka gRhasthoM ne gRhastha dharma ke vrata liye jinameM gAthApati nandinI pitA, usakI strI azvinI 12 karor3a svarNamudrAoM ke svAmI the| gAthApati sAlihI pitA aura usakI strI phAlgunI ke nAma ullekhanIya haiN| inake pAsa 12 karor3a svarNa-mudrAyeM aura 4 vraja gAyeM thiiN| zrAvastI se bhagavAna videha bhUmi kI tarapha padhAre aura vANijyagrAma meM jAkara varSAvAsa kiyaa| caubIsavA~ varSa varSAkAla pUrNa hone para bhagavAna vANijyagrAma se brAhmaNakuNDa ke bahusAla caitya meM pdhaare| yahA~ para jamAli anagAra ko apane pA~ca sau ziSyoM ke sAtha pRthak vihAra karane kI icchA huI, ve uThe aura bhagavAna ko vandana kara bole"bhagavan ! ApakI AjJA se maiM apane parivAra ke sAtha pRthak vihAra karanA cAhatA huuN|'' jamAli kI isa prArthanA kA bhagavAna ne kucha bhI uttara nahIM diyaa| jamAli ne dUsarI, tIsarI bAra bhI isI taraha vandanapUrvaka pRthak vihAra kI AjJA mA~gI parantu zramaNa bhagavAna kI tarapha se use koI uttara nahIM milA, taba jamAli binA AjJA hI apane anuyAyI 500 sAdhuoM ke sAtha bahusAla caitya se nikala gyaa| brAhmaNakuNDa se zramaNa bhagavAna ne vatsabhUmi meM praveza kiyA aura nirgrantha pravacana kA pracAra karate hue kauzAMbI padhAre / yahA~ para Apako sUrya aura candra vandana karane ke lie pRthvI para aaye| kauzAMbI se kAzI rASTra meM se hokara bhagavAna rAjagRha ke guNazIla caitya meM pdhaare| una dinoM kucha pApitya sthavira 500 anagAroM ke sAtha vicarate hue rAjagRha ke nikaTavartI tuMgIyA nagarI ke puSyavatIka caitya meM Aye huye the| sthaviroM kA Agamana sunakara tuMgIyA ke aneka zramaNopAsaka vandana tathA dharmopadeza zravaNa karane ke lie udyAna meM gye| zramaNopAsaka tathA sabhA ke sAmane sthaviroM ne cAturyAma dharma kA upadeza diyA jise sunakara zramaNopAsakagaNa saMtuSTa huA aura phira pUchA--"bhagavan ! saMyama kA phala kyA hai aura tapa kA phala kyA hai ?'' sthavira-"Aryo ! saMyama kA phala hai 'anAsrava' aura tapa kA phala hai 'nirjraa'|" zramaNopAsaka-"bhagavan ! yadi saMyama kA phala anAsrava aura tapa kA phala 'nirjarA' hai to devaloka meM deva kisa kAraNa se utpanna hote haiM ?' kAliyaputra sthavira-"Aryo ! prAthamika tapa se devaloka meM deva utpanna hote haiN|" . sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 191 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mehila sthavira - "Aryo ! prAthamika saMyama se devaloka meM deva utpanna hote haiM / " AnandarakSita sthavira - "Aryo ! kArmikatA se devaloka meM deva utpanna hote haiM / " kAzyapa sthavira-'"Aryo ! saMgikatA (Asakti) se devaloka meM deva utpanna hote haiM / pUrvatapa, pUrvasaMyama, kArmikatA aura saMgikatA se devaloka meM deva utpanna hote haiM / " sthaviroM ke uttara sunakara zramaNopAsaka bahuta prasanna hue aura sthaviroM ko vandana kara apane-apane sthAna para gye| bAda meM sthavira bhI vahA~ se vihAra kara anyatra cale gaye / usI samaya indrabhUti gautama bhagavAna kI AjJA le rAjagRha meM bhikSAcaryA ke lie nikle| U~ca, nIca, madhyama kuloM meM bhikSATana karate hue unhoMne pUrvokta pArthyApatya sthaviroM se tuMgIyA ke zramaNopAsakoM dvArA pUche gaye praznoM aura sthaviroM kI tarapha se diye gaye unake uttaroM ke viSaya meM lokacarcA sunii| isa para gautama ko kucha saMdeha huA aura sthaviroM ke uttara ThIka haiM yA nahIM isakA nirNaya karane kA vicAra kara ve bhagavAna ke pAsa gaye / bhikSAcaryA kI AlocanA karane ke bAda unhoMne pUchA - "bhagavan ! maiMne rAjagRha meM sthaviroM ke praznottara saMbandhI jo carcA sunI hai, kyA vaha ThIka hai ? sthaviroM ne jo uttara diye, kyA ve ThIka haiM ? aise uttara dene meM ve samartha ho sakate haiM ?" bhagavAna ne kahA - " gautama ! tuMgIyA nivAsI zramaNopAsakoM ke praznoM ke pAzrvApatya sthaviroM ne jo uttara diye haiN| ve yathArtha haiN| unhoMne jo kucha kahA satya hai / he gautama ! isa viSaya meM merA bhI yahI siddhAnta hai ki pUrva- -tapa tathA pUrva-saMyama se deva devaloka meM utpanna hote haiM / candra-sUrya kA Agamana varSAvAsa pUrNa karane ke pazcAt prabhu mahAvIra brAhmaNakuNDagrAma ke bahuzAla caitya meM padhAra cuke the| jamAli yahIM apane 500 sAdhuoM ke sAtha alaga dharma - pracAra karane lagA thaa| prabhu mahAvIra se jamAli ne tIna bAra AjJA maaNgii| para prabhu mahAvIra ne kucha uttara nahIM diyaa| prabhu mahAvIra ne brAhmaNakuNDagrAma se vatsa deza kI ora vihAra kiyA / vaha kozAmbI nagara meM pdhaare| yahA~ eka Azcaryajanaka ghaTanA ghttii| candra va sUrya donoM deva prabhu mahAvIra ke darzana ko Aye / sUrya deva ke Agamana se dharatI para to teja prakAza chA gyaa| sUrya jA cukA thA / acAnaka rAtri kA Agamana huaa| vahA~ sAdhvI mRgAvatI sUrya ke bhrama ke kAraNa baiThI pravacana suna rahI thI / aba acAnaka aMdhakAra se vaha ghabarA gii| kyoMki akelI sAdhvI ko rAtri ke samaya upAzraya se nikalanA manA hai| sAdhvI mRgAvatI kI guruNI sAdhvI pramukhA candanA thI jo sAdhviyoM ke upAzraya meM mRgAvatI kA iMtajAra karate-karate so cukI thI / mRgAvatI kA mana isa duHkha se bhara gayA ki mere se kitanI bar3I galatI pramAdavaza ho gaI hai, mujhe dhyAna rakhanA cAhiye thA ki dina DUba rahA hai / aba merI guruNI mere se nArAja hoMgI / isI duvidhA meM DUbI sAdhvI mRgAvatI upAzraya meM pahu~cI / sabhI sAdhviyA~ so cukI thiiN| sAdhvI mRgAvatI Atma--dhyAna meM lIna huI upAzraya meM pahu~cI, to zubha adhyavasAya ke pariNAmasvarUpa use kevalajJAna prApta ho gyaa| aba aMdhere kI jagaha use prakAza najara A rahA thA cAhe upAzraya gahana aMdhakAra meM DUbA huA thA / vaha jyoM hI baiThane lagI, to usane dekhA ki eka sA~pa candanabAlA ke zarIra ke pAsa A rahA hai| usane candanA ko sparza karate huye uThAyA / candanabAlA utthii| usane pUchA - "mere zarIra kA sparza kisane kiyA hai ?" " mRgAvatI ne kahA- "yahA~ se uThiye, yahA~ sA~pa Apake zarIra para car3hane vAlA hai / " sAdhvI candanA ne dekhA, gahana aMdhakAra hai use to kahIM sA~pa dikhAI nahIM de rahA thA / sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 192 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvI candanA ne mRgAvatI se pUchA-"yahA~ to sA~pa dikhAI nahIM detaa|" mRgAvatI ne jhaTa se sA~pa ko uThAyA aura dUsarI ora pheMka diyaa| candanA ne dekhA, sacamuca sA~pa thaa| candanA ne pUchA-"kyA tUne isa gahana aMdhakAra meM sA~pa ko pakar3A hai ? kyA tumheM kevalajJAna to prApta nahIM ho gayA ?" mRgAvatI ne kahA-"guruNI jI ! ApakI kRpA se mujhe kevalajJAna prApta ho gayA hai|" usI samaya sAdhvI candanabAlA sNbhlii| usane ciMtana kiyA ki usane mRgAvatI sAdhvI kI AzAtanA kI hai| kevalI ke kathana ko asatya ThaharAyA hai| vaha pazcAttApa meM DUba gii| yahI pazcAttApa sAdhvI candanA ke liye varadAna siddha huaa| isI Atma-ciMtana meM DUbI candanA ko bhI kevalajJAna-kevaladarzana prApta ho gyaa| isa prakAra eka rAtri meM ziSyA mRgAvatI aura guruNI candanA ne kevalajJAna prApta kiyaa| yahI unake jIvana kA uddezya thaa| aba unakA janma-maraNa samApta ho cukA thaa| aba ve mokSagAminI bana gaI thiiN| upAsanA kA phala isI prasaMga meM gaNadhara gautama ne prabhu mahAvIra se nimna prazna pUche-- gaNadhara gautama-"bhagavan ! zramaNa brAhmaNa kI paryupAsanA karane vAle ko usakA phala kyA milatA hai ?" prabhu mahAvIra-"usakI paryupAsanA se satzAstra zravaNa karane ko milatA hai|" gaNadhara gautama-"zravaNa kA phala kyA hai ?" prabhu mahAvIra-"sunane se jJAna hotA hai|" gaNadhara gautama-"jAnane kA phala kyA hai ?" prabhu mahAvIra-"jAnane kA phala vijJAna hai|" gaNadhara gautama-"vijJAna kA phala kyA hai ?" prabhu mahAvIra-"vijJAna kA phala pratyAkhyAna hai|'' gaNadhara gautama-"prabhu ! pratyAkhyAna kA phala kyA hotA hai ?" prabhu mahAvIra-"pratyAkhyAna kA phala saMyama hai| pratyAkhyAna hone ke pazcAt sarvasva tyAga rUpa saMyama hotA hai|" gaNadhara gautama-"prabhu ! saMyama kA phala kyA hai?" prabhu mahAvIra-"saMyama kA phala Asrava (rahitapanA) hai| Atma-bhAva meM ramaNa karanA hai|" gaNadhara gautama-'Asrava-niruMdhana kA phala kyA hai ?" prabhu mahAvIra-"usakA phala tapa hai|" gaNadhara gautama-"tapa kA phala kyA hai ?" prabhu mahAvIra-"tapa karmarUpI maila ko naSTa karatA hai|" gaNadhara gautama-"karmarUpI maila naSTa hone se kisa phala kI prApti hotI hai ?" prabhu mahAvIra-"usase akriyApana prApta hotA hai|'' gaNadhara gautama-"akriyApana se kyA prApta hotA hai ?" prabhu mahAvIra-"akriyApana kA phala mokSa hai|" sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 193 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isI varSa bhagavAna ke ziSya vehAsa aura abhaya Adi zramaNoM ne vipulAcala para mokSa prApta kiyaa| prabhu mahAvIra ne 25vA~ cAturmAsa rAjagRha meM vyatIta kiyaa| maitArya muni ___magadha deza meM rAjA zreNika ke zAsanakAla meM eka cANDAla rAjagRha meM rahatA thaa| usakA nAma mehara (yama) thaa| usakI patnI metI bar3e gharoM meM saphAI Adi ke kArya ke liye jAtI thii| usakA eka aise sampanna parivAra meM AnA-jAnA thA jahA~ ki bacce paidA hote hI mara jAyA karate the| seThAnI kA jIvana eka bA~jha strI se jyAdA duHkhamaya thA kyoMki bA~jha prasava pIr3A se baca jAtI hai| yaha to prasava vedanA bhI sahatI thI aura niHsantAna bhI rahatI thii| eka samaya kI bAta hai ki seThAnI ne apanA dukha metI nAma kI cANDAlinI se khaa| metI ne seThAnI ko dhairya ba~dhAte hue kahA- "seThAnI jI ! Apa duHkhI mata hoiye| isa bAra agara mere santAna huI, to maiM tumheM de duuNgii|' seThAnI va metI meM gupta samajhautA ho gyaa| ___ kAlAntara meM donoM striyA~ garbhavatI huiiN| seThAnI ne eka kanyA ko janma diyA aura metI ne eka putra ko| rAtoMrAta donoM santAnoM kI adalA-badalI ho gii| seThAnI ne apane putra kA nAma maitArya rkhaa| usakA lAlana-pAlana cAva se huaa| ____ jaba maitArya kumAra 16 varSa kA huA, to svarga meM sthita eka mitra deva ne use pratibodha dene kI bAta socii| usane maitArya ko svapna meM kahA ki "aba gRha-tyAga karake saMyama grahaNa kro|" para maitArya ne svapna ko svapna smjhaa| usa para koI prabhAva nahIM pdd'aa| samaya biitaa| maitArya kI zAdI 8 kanyAoM ke sAtha taya huii| deva ne punaH use sAvadhAna karate hue kahA-"aba tumhArI zAdI hone vAlI hai| zAdI ke bAda tU bhoga-vilAsa meM pha~sa jaayegaa| isalie aba bhI samaya hai ki tU asAra saMsAra kA tyAga kara sAdhu bana jaa|" para vaha na maanaa| deva ne socA-'ise aba kisI anya DhaMga se pratibodha denA caahiye| / deva ne eka yojanA bnaaii| usane metI cANDAlinI ke zarIra meM praveza kiyaa| deva ke vazIbhUta huI cANDAlinI yaha pracAra karane lagI-"maitArya merA putra hai| maiMne ise janma diyA hai, isakA pitA mehara hai| maiMne seThAnI se adalA-badalI kI thii| aba yaha taruNa ho gayA hai| hama isakI zAdI cANDAla-parivAra meM kareMge na ki zreSThI kanyAoM ke yahA~ usakI zAdI kreNge|" ___ maitArya ke cANDAla hone kI sUcanA se maitArya se ATha kanyAoM ne saMparka tor3a liyaa| maitArya ko apanA ghara chor3anA pdd'aa| maitArya punaH cANDAla-parivAra meM apanI mAtA ke pAsa A gyaa| maitArya cANDAla-putra hote hue bhI vaha isa rUpa meM nahIM rahanA cAhatA thaa| itanI beijjatI usake lie asahanIya thii| ___ aba maitArya ekAMta meM baiThA apanI A~khoM se A~sU bahAtA rhtaa| use samajha meM na AtA ki vaha cANDAla-putra hai yA seThAnI kA putra? __ eka dina vaha isI taraha duHkhI baiThA thA ki svarga se vahI mitra deva prakaTa hokara kahane lagA-"mitra ! mujhe phcaano| maiM ujjayinI ke rAjA municandra kA putra thA aura tuma purohita putr| saMyama kA pAlana karane ke kAraNa hama donoM devatA bne| tIrthaMkara deva ne tumheM durlabhabodhi batAyA thaa| maiMne tumheM vacana diyA thA ki svarga se Akara tumheM pratibodha duuNgaa| uTho ! jAgo aura mAnava-janma kI kadra kro| saMyama grahaNa kara AtmA kA kalyANa kro|" aba maitArya ko apane pUrvabhava kI saba bAteM yAda Ane lgiiN| maitArya pahale se apanI dazA se duHkhI thaa| usane deva se kahA-"he mitra ! tUne yaha kyA anartha kiyA? mujhe zreSThI-putra se cANDAla-putra banA diyaa| pahale merI pratiSThA vApasa kraao| aba maiM punaH zreSThI-putra to nahIM bana sktaa| ataH tuma mujhe rAjA zreNika ke jAmAtA banAo, tabhI dIkSA grahaNa kruuNgaa|" | 194 194 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devatA ne kahA-"ThIka hai, jaisA tuma cAhate ho, vaisA ho jaayegaa| maiM tumheM rAjA zreNika kA jAmAtA bnaauuNgaa|" maitArya yaha sunakara prasanna ho gyaa| devatA devaloka meM vApasa ho gyaa| devatA ne apanI devamAyA dvArA eka yojanA bnaaii| usane eka bakare kI utpatti kI, jo sone kI maiMganI karatA thaa| loga usa bakare se hairAna the| maitArya ne apane pitA yama ko kahA-"pitAjI ! rAjA zreNika ko yaha svarNa-maiMganI bheMTa karake prasanna kro| jaba rAjA prasanna ho jAye, to badale meM mere lie rAjakanyA kA riztA mA~ga lenaa|" maitArya ke pitA ne tIna dina kI maiMganI tIna thAloM meM ikaTThI kara rAjA zreNika ko bheMTa kii| abhayakumAra ko bhI ina svarNa-maiMganiyoM ko dekhakara acambhA huaa| usane pUchA- "sone kI maiMganI tuma kahA~ se lAte ho ?' abhaya ne kahA-"hamAre ghara eka bakarA hai jo rojAnA sone kI maiMganI detA hai| vaha Ama bakaroM se alaga hai|'' abhayakumAra ne pUchA-"tuma yaha maiganiyA~ rAjA ko kyoM dete ho?" yama ne spaSTa uttara diyA-"mantrivara ! bAta yaha hai ki maiM rAjakanyA kI zAdI apane putra se karane kA icchuka huuN|" itanI bAta sunate hI rAjA zreNika kruddha ho gyaa| para abhaya ne apanI buddhi se kAma lete hue yama se kahA-"pahale tuma hameM apanA bakarA de jaao| hama salAha karake tumheM btaayeNge|" dUsare dina bakarA rAjA zreNika ke pAsa A gyaa| vahA~ usane maiMganiyA~ durgandhapUrNa kii| abhaya ko usa bakare aura sAmAnya bakare meM kucha aMtara lgaa| vaha socane lagA- 'yaha bakarA koI devamAyA hai| agara devatA kI icchA yahI hai to mujhe cANDAla kI bAta kI pUrI parIkSA karanI caahiye|' dUsare dina cANDAla bakarA vApasa lene AyA to abhayakumAra ne use bakarA sauMpate hue kahA-"yadi tuma hamArI zarte pUrI kara sako to magadheza zreNika apanI kanyA kA vivAha tumhAre putra se kara deNge|" cANDAla ne pUchA- "Apa zarta btaayeN|" abhaya ne kahA-"agara rAtabhara meM tuma sone kI dIvAra rAjagRha ke cAroM ora khar3I kara do| bhAragiri se rAjagRha taka eka setu kA nirmANa kro| usa setu ke nIce gaMgA, yamunA, sarasvatI aura kSIrasAgara kA sammilita jala pravAhita kro| usa mizrita jala meM tumhArA putra maitArya snAna karake pavitra bane tabhI hama use rAja-jAmAtA svIkAra kreNge| isake bAda rAjya-siMhAsana para baiTha chatra, cAmara dhAraNa kre| tabhI yaha rAjakanyA kA svAmI hogaa|" ___ cANDAla ne sArI zarte dhyAna se suniiN| ghara Akara sabhI bAteM apane putra ko batA diiN| ve sArI zarte mitra deva se khiiN| deva ke lie kyA asambhava thaa| rAtabhara meM saba bAteM pUrI ho giiN| maitArya ko cAra prakAra ke mizrita jala se snAna karAkara siMhAsana para biThAyA gyaa| chatra, cAmara dhAraNa kraayaa| rAjagRhI kI janatA ne yaha sukhada Azcarya dekhaa| rAjA zreNika ne apanI kanyA kI zAdI maitArya se kara dii| aba vaha rAja-jAmAtA bana gyaa| usakI pratiSThA jitanI girI thI usase kaI gunA bar3ha gii| aba vaha mahaloM ke sukha bhoga rahA thaa| aba mitra deva punaH pratibodha dene aayaa| maitArya ne kahA-"mitra ! merI naI zAdI huI hai| mujhe 12 varSa taka patnI se bhoga bhogane do| usake bAda maiM saMyama grahaNa kruuNgaa|" 12 varSa kA samaya bIta cukA thaa| to rAjakanyA ne kahA-"svAmI ! 12 varSa Apa apanI icchA se ghara para rhe| aba 12 varSa merI icchA se ghara para rho|' isa bAra bhI deva punaH aayaa| para maitArya ne 12 varSa kA samaya maaNgaa| 24 varSa bItane para maitArya prabhu mahAvIra ke caraNoM meM muni bana gyaa| usane 9 pUrvo taka zAstroM kA adhyayana kiyA phira ekalavihArI bana Atma-sAdhanA karane lgaa| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 195 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka bAra muni maitArya rAjagRha nagara meM Aye / mAsika upavAsa kA pAraNA karane ke lie eka sunAra ke ghara gaye / sunAra apane kArya meM vyasta thA / rAjA zreNika ke Adeza se vaha sone ke jau banA rahA thaa| muni ko AyA dekhakara usane apanA kArya jyoM kA tyoM chodd'aa| unakI vandanA kI / bhikSA dene ke liye vaha ghara ke andara gayA / udhara eka murgA A~gana meM pIpala ke vRkSa para baiThA thA / usane una jau ko asala smjhaa| vaha sAre jau nigala gayA aura punaH vRkSa para jA baiThA / sunAra bhikSAnna dekara bAhara AyA / jau gAyaba the| usane muni ko cora smjhaa| usane muni se pUchA- "mahArAja ! mere svarNamaya jau kahA~ gaye ? Apake pAsa hoM, to vApasa kara do|" muni cupa rhe| unhoMne socA-'agara maiM kahU~gA ki jau murgA nigala gayA hai, to yaha murge ko mAra degaa| agara apanA nAma lU~, to bAta jhUThI hai| bAta jIva dayA kI thI, so nAma lenA muzkila thA / yaha samaya dharma-saMkaTa kA thA so munirAja mauna rahe / sunAra ne unheM dhUpa meM khar3A kara unake mAthe para gIlA camar3A bA~dha diyaa| muni ne saba kucha kSamatA se sahana kiyA / parISahoM ke bIca unheM kevalajJAna prApta ho gayA aura vaha munirAja mokSa padhAra cuke the| sunAra ko dhyAna AyA ki munirAja to rAjA zreNika ke jAmAtA haiN| rAjA mujhe prANa- daNDa degA, acchA hai, maiM bhI prabhu mahAvIra ke caraNoM ke saMyama grahaNa kara lU~ / sunAra ne dIkSA lI aura sadgati ko prApta kiyA / rohiNeya cora bhagavAna mahAvIra ke ziSyoM meM rohiNeya dasyu kA nAma bahuta prasiddha hai| rAjagRha meM rohiNeya kA pUrA AtaMka thaa| rAjA zreNika ne aneka bAra ise pakar3ane kI koziza kI, para yaha kabhI hAtha na lgaa| kahA jAtA hai ki rohiNeya veza badalane meM mAhira thA, jhUTha bolane meM itanA mAhira thA ki usakA jhUTha satya lagatA thA / usakA pitA lohakhura thA, jo pahale se hI magadha ke rAjA kA siradarda thA / lohakhura jaba marane lagA to usane putra ko aMtima zikSA pradAna karate huye kahA - "kabhI mahAvIra ke vacana mata sunanA / " para kabhI vaha rAjagRha meM guNazIla caitya ke pAsa jaMgala meM jA rahA thaa| usane donoM kAnoM ko baMda kara liyA, tAki prabhu kA upadeza usake kAnoM meM na par3a jaaye| naMge pA~va ghUmate rohiNeya ke pA~va meM tIkSNa kA~TA lgaa| hAtha kAna se uThAne pdd'e| pA~va se kA~TA nikAlA, to prabhu mahAvIra kA eka vAkya kAna meM par3A - "devoM kA jIvana bhavya hotA hai| devoM ko kabhI pasInA nahIM aataa| unakI palakeM bhI manuSyoM kI taraha nahIM jhpktiiN| unake pA~va jamIna para nahIM ttikte| itanA hI nahIM, unake gale kI mAlAoM ke phUla bhI nahIM murajhAte / " yaha prabhu vANI usane sunii| mana meM pitA kI AjJA bhaMga karane kA duHkha huA / isa cora kA itanA AtaMka thA ki loga zahara chor3ane lge| abhayakumAra ko rohiNeya cora ko pakar3ane kI jimmevArI sauMpI gii| rohiNeya ko abhayakumAra ne bar3e mAyAjAla se ddhuuNddh'aa| use nazA pilAkara mahala meM le AyA / mahala ko sundara zRMgArita kiyA gyaa| nRtya hone lgaa| svarga kA dRzya upasthita kiyA gyaa| kucha samaya bAda rohiNeya kA nazA utraa| rohiNeya ne apane AsapAsa sajI-dhajI striyoM ko paayaa| usane pUchA"maiM kahA~ hU~ ?" eka sajI-dhajI strI ne kahA- "Apa marakara svarga meM paidA hue haiN| aba Apa svarga meM haiM / hama ApakI sevA meM haiN| AjJA dIjiye / hama Apake liye kyA kara sakate haiM ?" 196 Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rohiNIya ne AsapAsa dekhA phira use prabhu mahAvIra kA devoM ke bAre meM kathana yAda A gyaa| usane abhayakumAra ko batA diyA- "maiM hI rohiNeya cora huuN| bAkI maiM prabhu mahAvIra kI kRpA se Aja baca gayA huuN| Apa cAheM to mujhe sajA de diijiye| maiM svayaM to anagAra bananA cAhatA huuN|' rAjA zreNika ne rohiNeya ko chor3a diyaa| rohiNeya cora se muni bana gyaa| prabhu mahAvIra ke caraNoM meM eka dasyu ne ahiMsaka DhaMga se samarpaNa hI nahIM kiyA balki vaibhAragiri kI guphA meM chipAyA sArA dhana rAjA zreNika ke koSa meM jamA karavA diyaa| rAjA zreNika ne vaha dhana jinakA thA unheM lauTA diyaa| isa prakAra prabhu mahAvIra ne eka dasyu kA jIvana hI palaTa diyaa| paccIsavA~ varSa rAjA : zreNika kI apUrva bhakti rAjA bimbasAra zreNika kA aneka putra-putriyoM kA parivAra thaa| rAnI celanA kA beTA koNika thA jisakA dUsarA nAma ajAtazatru bhI hai| jaba yaha garbha meM thA to isakI mAtA ko pati ke kaleje kA mA~sa cabAne kI icchA utpanna huI thii| mAtA ne pahale isa garbhastha jIva ko vinAza karane kA hara saMbhava yatna kiyaa| para rAnI celanA asaphala rhii| phira usane bAlaka ko janma dekara ise rUr3hi para phikavA diyA, jahA~ murge ne isakI choTI u~galI ko kaattaa| isI kAraNa isakA nAma koNika pdd'aa| rAjA zreNika ne bAlaka ko rUr3hi se uThavAkara isakA poSaNa kiyaa| __ jaba yaha bar3A huA, to yaha mahattvAkAMkSI thaa| rAjapATa kI khAtira isane apane pitA ko kaida kara liyaa| apane bhAiyoM kI sahAyatA se yaha rAjA bana gyaa| rAnI celanA kI phaTakAra para isane apane pitA ko kaida se chor3ane kA phaisalA kiyaa| yaha kulhAr3I lekara apane pitA ke bandhana kATane A rahA thA ki zreNika ne samajhA ki 'yaha mujhe kulhAr3I se kATane A rahA hai|' yaha socakara zreNika ne hIrA cATakara prANa tyAga diye| para isa sabake hote hue yaha bhI apane pitA zreNika kI taraha prabhu mahAvIra kA parama bhakta thaa| aupapAtikasUtra meM isakI bhakti kA varNana sundara DhaMga se prApta hotA hai| prabhu mahAvIra caubIsavA~ varSAvAsa rAjagRha sampanna kara campA pdhaare| yahA~ kA rAjA zreNika bhagavAna mahAvIra ke Agamana kA saMvAda sunakara prasanna hotA thaa| eka bAra jaba ise prabhu mahAvIra ke campA ke upanagara meM Agamana kA samAcAra milA, to sarvaprathama isane apane 5 rAjasI cinha dUra kiye| uttarAsana grahaNa kiyaa| aMjilabaddha sAta-ATha kadama mahAvIra kI dizA kI ora bddh'aa| bAyeM paira va dAyeM paira ko saMkocita kiyaa| phira namukkaNa ke pATha se abhivAdana kara bolA"zramaNa bhagavAna mahAvIra jo Adikara haiM, tIrthaMkara hai yAvat siddhagati ke abhilASAvAna haiN| mere dharmopadezaka aura dharmAcArya haiM unheM merA namaskAra ho| yahA~ se maiM taTastha bhagavAna ko vandana karatA huuN| bhagavAna vahIM se mujhe dekhate haiN|" phira sUcanA dene vAle ko eka lAkha ATha hajAra rajata-mudrAyeM pradAna karate hue kahA-"jaba bhagavAna mahAvIra campA ke pUrNabhadra caitya meM padhAreM, taba mujhe punaH sUcita krnaa|' isI sandarbha meM rAjA koNika dvArA prabhu mahAvIra ko zAhI DhaMga se vandana karane kA alaukika varNana hai| prabhu mahAvIra kA upadeza sunakara usane nigraMtha pravacana ko zraddhA se svIkAra kiyaa| isI varSa prabhu mahAvIra ke ziSya vehAsa, abhaya Adi ne vipalAcala para mokSa prApta kiyaa| bhagavAna mahAvIra ke pravacana se prabhAvita hokara aneka logoM ne prabhu mahAvIra se pravrajyA grahaNa kii| munidharma aMgIkAra karane vAloM meM padma, mahApadma, bhadra, subhadra, padmabhadra, padmasena, padmagulaka, nalinIgulma, AnaMda aura nandana51 pramukha the jo rAjA zreNika ke pautra the| inake atirikta jinapAlita52 ne zramaNadharma aMgIkAra kiyaa| pAlita53-jaise bar3e vyApArI ne zrAvakadharma svIkAra kiyaa| yaha cAturmAsa rAjagRha meM sampanna huaa| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chabbIsavA~ varSa campA se bhagavAna mahAvIra ne videhabhUmi kI ora vihAra kiyA / vahA~ ke gAthApati dhRtidhara kSemaka ne saMyama grahaNa kiyA / kSema aura dhRtidhara ne 16 varSa saMyama kA pAlana kara vipula parvata para anazana dvArA siddha gati prApta kI / 54 cAturmAsa ke bAda prabhu mahAvIra aMga deza pdhaare| rAjA zreNika kI mRtyu ke pazcAt unakA putra koNika rAjA bnaa| ina dinoM vaizAlI yuddha-sthala bana cukI thii| eka tarapha magadha kA samrAT koNika aura usake dasa sautele bhAI the| sabhI apanI vizAla senA ke sAtha vaizAlI kI raNabhUmi meM pahu~ce hue the| dUsarI ora vaizAlI gaNarAjya pramukha ceTaka the| inake sAtha kAzI, kozala deza ke 18 gaNarAjA apanI vizAla senAoM ke sAtha Aye hue the / jhagar3e kA kAraNa hAthI aura eka hAra thaa| ye donoM vastue~ rAjA zreNika ne apane jIvanakAla meM halla - vihallakumAra ko dI thIM / rAjA koNika kI rAnI padmAvatI donoM vastue~ svayaM cAhatI thI / koNika ne donoM vastue~ mA~gIM / vihallakumAra ne iMkAra kara diyaa| usane campA meM rahanA ThIka na smjhaa| donoM vastuoM aura parivAra ke sAtha vaha rAjA ceTaka kI zaraNa meM A gyaa| rAjA ceTaka ke pAsa koNika ne punaH dUta bhejakara donoM vastue~ maaNgii| rAjA ceTaka zramaNopAsaka zrAvaka the| unhoMne zaraNAgata kI rakSA ke liye koNika rAjA ke yuddha kI cunautI ko svIkAra kiyA / vaizAlI meM ghamAsAna yuddha hone lagA jise jaina itihAsa meM ratha - mUsala saMgrAma kA nAma diyA hai| isa yuddha meM kAlakumAra Adi dasa bhAI kAma Aye / lar3AI cala rahI thI / vinAza joroM para thA / isa madhya prabhu mahAvIra campAnagarI ke pUrNabhadra caitya meM pdhaare| nAgarika jaba prabhu mahAvIra ke darzana karane Aye, una nAgarikoM meM 10 kumAroM kI mAtAe~ zAmila thiiN| rAjamAtAoM ne prabhu mahAvIra se pUchA - "bhagavan ! kAlakumAra Adi lar3AI meM Aye haiN| kyA ve sakuzala vApasa lauTeMge ?" bhagavAna ne uttara diyA-"Apake putra to yuddha kSetra meM mAre gaye haiM ?" bhagavAna mahAvIra ne rAniyoM ko vairAgya upadeza ke mAdhyama se sAMtvanA dii| saMsAra kI asAratA smjhaaii| sabhI rAniyoM ne prabhu dIkSA grahaNa kara zramaNI saMgha meM praveza kiyaa| sattAIsavA~ varSa yaha varSa prabhu mahAvIra ke jIvana kA mahattvapUrNa varSa thaa| prabhu mahAvIra campA meM kucha samaya dharma-pracAra karane ke pazcAt punaH mithilA pdhaare| yaha varSAvAsa bhI mithilA meM sampanna huaa| aneka bhavyAtmAoM ne zrAvakadharma va munidharma ko svIkAra kiyaa| prabhu mahAvIra grAma-grAma dharma- dhvaja phaharAte hue vaizAlI pdhaare| phira zrAvastI kI tarapha vihAra kiyaa| unhIM dinoM koNika ke do bhrAtA halla-vihalla jo vaizAlI ke vinAza kA kAraNa bana rahe the, kisI taraha saMgharSa se jAna bacAkara muni bana gaye / gozAlaka kA upadrava bhagavAna mahAvIra zrAvastI ke koSTaka udyAna meM pdhaare| unhIM dinoM maMkhaliputra gozAlaka bhI nagara meM apane ziSyoM ke sAtha AyA huA thaa| vaha svayaM ko jina, kevalI, tIrthaMkara va sarvajJa kahatA thA / gozAlaka jIvana ke prArambhika varSoM meM prabhu mahAvIra kA ziSya banakara sAtha rahA thA / usane prabhu mahAvIra se tejolezyA siikhii| phira usane nimitta zAstra meM svayaM ko prasiddha kiyA / ina do kAraNoM se vaha svayaM tIrthaMkara kahalAne lagA / zrAvastI nagarI meM gozAlaka ke do parama bhakta the / eka thI hAlAhalA kumhArina aura dUsarA ayaMpula gAthApati / gozAlaka jaba bhI zrAvastI AtA to vaha hAlAhalA kI bhANDazAlA meM tthhrtaa| donoM sampanna va prasiddha the / gozAlaka pahale 198 Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to prabhu mahAvIra kA svayaM ziSya banA thaa| phira chaha varSa taka sAtha rahakara prabhu mahAvIra ke liye musIbateM khar3I karatA rhaa| phira vaha 18 varSa se prabhu mahAvIra se alaga vicara rahA thaa| vaha svayaM ko AjIvaka mata kA AcArya kahatA thaa| gozAlaka pahale se hI yahA~ cAturmAsa ke liye ThaharA huA thaa| cAturmAsa pUrA hone ke bAda bhI vaha yahA~ TikA huA thaa| nagaracarcA eka dina bhagavAna mahAvIra ke pramukha ziSya indrabhUti bhikSArtha nagara meM aaye| unhoMne zrAvastI nagarI ke caurAhoM para yaha janacarcA sunI-"Ajakala isa nagara meM do jina vicaraNa kara rahe haiM, donoM apane ko tIrthaMkara, sarvajJa, kevalI batAte haiN| eka haiM bhagavAna mahAvIra va dUsarA maMkhaliputra goshaalk|" gaNadhara gautama ne prabhu mahAvIra se nagara meM phailI janacarcA ke bAre meM btaayaa| prabhu mahAvIra ne gaNadhara gautama ko gozAlaka ke bAre meM batAte hue kahA-"gozAlaka koI jina, sarvajJa, kevalI yA tIrthaMkara nahIM hai| yaha to merA pUrva-ziSya hai| yaha tejolezyA kI ArAdhanA dvArA kucha zakti kA dhAraka hai| para yaha chadmastha hai| kucha naimittaka zAstra kA bhI jJAtA hai|" gaNadhara gautama ne prabhu mahAvIra kI bAtoM ko dhyAna se sunaa| gozAlaka kI Ananda se carcA prabhu mahAvIra kA eka ziSya Ananda nAmaka anagAra bhikSA ke liye nagara meM ghUma rahA thaa| vaha acAnaka hAlAhalA kumhArina ke ghara ke pAsa se niklaa| gozAlaka apane ziSyoM sahita vahA~ ThaharA huA thaa| usane prabhu mahAvIra ke isa ziSya ko dekhaa| gozAlaka unheM bolA-"devAnupriya ! jarA Thahara aura eka bAta kahatA hU~ use dhyAna se sun| tumhAre dharmAcArya kI sthiti ina lobhI vyApAriyoM jaisI hai jinakI kathA maiM tumheM sunAtA hU~ pUrva samaya kI bAta hai eka nagara meM rahane vAle kucha vyApAriyoM ne kirAne kA mAla bhraa| vaha gAr3I bharakara pradeza meM cale gye| rAste meM bhayaMkara jaMgala aayaa| vyApArI use pAra karane lage, jaMgala thA ki khatma hone kA nAma nahIM le rahA thaa| mArga meM grAmarahita, nirjala, dIrgha aTavI meM ve vyApArI praviSTa hue| pAnI samApta ho cukA thaa| pAnI kI talAza meM vyApArI bhaTakane lge| ___ acAnaka una bhaTakate vyApAriyoM kI dRSTi eka vizAla valmIka para pdd'ii| usake U~ce-U~ce cAra zikhara the| vyApAriyoM ne prathama zikhara phodd'aa| jahA~ svaccha jala prApta huaa| sabhI ne pAnI piyA; bailoM ko pilaayaa| mArga meM upayoga ke liye bhI bartanoM meM bhraa| phira vyApAriyoM ke mana meM anya zikharoM ke prati jijJAsA utpanna huii| unhoMne dUsarA zikhara phor3A, to usameM se vipula svarNa-rAzi milii| vyApAriyoM kA lobha bar3hatA gyaa| unhoMne tIsarA zikhara phodd'aa| usameM amUlya maNiratna prApta huye| aba cauthA zikhara bAkI thaa| sabhI vyApAriyoM kI use tor3ane kI tIvra abhilASA thii| unheM vizvAsa thA ki isa zikhara ko phor3ane se amUlya vajra ratna prApta hoNge| para eka vRddha vyApArI ne una sabhI vyApAriyoM ko aisA karane se rokate hue kahA-"caturtha zikhara nahIM phor3anA cAhiye, kyoMki yaha hamAre liye saMkaTa kA kAraNa ho sakatA hai|" para vyApAriyoM kI lobhavRtti itanI prabala ho cukI thI ki unhoMne usa saMtoSI vyApArI kI bAta nahIM maanii| unhoMne cauthA zikhara phodd'aa| usameM se dRSTi-viSa sA~pa niklaa| usane sabako krodha bharI A~khoM se dekhaa| sA~pa kI dRSTi par3ate hI saba vyApArI jalakara bhasma ho gye| kevala vahI vyApArI baca pAyA jisane cauthA zikhara phor3ane ko manA kiyA thaa| "he devAnupriya ! tumhAre dharmAcArya aura dharma-guru zramaNa jJAtaputra ne zreSTha avasthA prApta kI hai| deva aura manuSyAdi meM unakI yaza va kIrti phailI huI hai| agara vaha mere virodha meM kucha bhI kaheMge to maiM apane tapa-teja se unheM bhasma kara duuNgaa|" gozAlaka kI dhamakI se Ananda muni bahuta bhayabhIta ho gyaa| usane prabhu mahAvIra se sArA ghaTanA-krama btaayaa| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 199 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhu mahAvIra ne AnaMda ko samajhAte hue kahA-"vaha apane tapa-teja ke eka hI prahAra se kisI ko bhI bhasma kara sakatA hai| para arihata bhagavAna ko nhiiN| usameM jitanA adhika tapa-teja hai anagAra kSamA se usa krodha kA nigraha karane meM samartha hai| anagAra ke tapa-teja se sthavira kA tapa-teja zreSTha hai aura usa (sthavira) ke tapa-teja se ananta guNA tapateja arihaMta paramAtmA kA hai| kyoMki muni va arihaMta meM kSamA guNa hai isaliye inheM jalA nahIM sktaa| hA~, kucha paritApa jarUra de sakatA hai| isaliye tuma jAo aura gautama indrabhUti Adi zramaNa nirgrathoM ko sUcita kara do ki gozAlaka idhara A rahA hai| koI bhI zramaNa usakI dveSapUrNa bAtoM se krodhita na ho, na hI use usakI bAta kA uttara de|" gozAlaka kA Agamana Ananda muni ne prabhu mahAvIra kA sArA saMdeza gaNadhara gautama ko sunaayaa| sabhI muni sAvadhAna ho gye| gozAlaka apane saMgha sahita koSTaka caitya meM pahu~cA aura usane kahA-"AyuSmAna kAzyapa ! maMkhaliputra jo kabhI ApakA ziSya thA, vaha kathana to Aja ThIka hai| para Apako jJAta nahIM ki tumhArA vaha ziSya marakara devaloka meM devarUpa meM utpanna ho cukA hai| maiM maMkhilaputra gozAlaka se bhinna koNDiyAyana gotrIya udAyI huuN| gozAlaka kA zarIra maiMne isalie dhAraNa kiyA hai ki vaha parISaha sahane meM sakSama hai| yaha merA sAtavA~ zarIrAntara praveza hai| hamAre siddhAMta ke anusAra jo Aja dina taka mokSa gaye haiM, jAte haiM, jAyeMge, ve sabhI caurAsI lAkha mahAkalpa ke uparAnta sAta deva bhava, sAta saMyukta nikAya, sAta sannigama aura sAta pravRtta parihAra kara, pA~ca lAkha sATha hajAra chaha sau tIna karmabhedoM kA anukrama se kSaya kara mokSa gaye haiM aura siddha, buddha, mukta hue haiN|" / __ aura bhI suno| kumAra avasthA meM mere mana meM pravrajyA grahaNa kara brahmacarya vrata pAlana karane kI icchA huii| maiMne pravrajyA grahaNa kii| (1) maiMne nimna sAta pravRtta parihAra kiye| merA prathama zarIrAntara rAjagRha ke bAhara maMDI kukSI caitya meM udAyana koNDiyAyana kA zarIra tyAgakara aiNayaka ke zarIra meM 22 varSa taka rhaa| (2) merA dUsarA zarIrAntara praveza uddaNDapura ke bAhara candrAvataraNa caitya meM aiNayaka kA zarIra tyAgane ke pazcAt mallarAma ke rUpa meM huaa| isa zarIra meM maiM 21 varSa taka rhaa| (3) phira usa zarIra ko tyAgakara maiM campAnagarI ke bAhara maNDika ke zarIra meM yahA~ 20 varSa rhaa| (4) phira maineM vArANasI ke bAhara kAma mahAvana caitya meM rohaka ke zarIra ke caturtha zarIrAntara praveza kiyaa| yahA~ maiM 19 varSa taka rhaa| (5) AlabhiA nagarI ke bAhara prApta kAla caitya meM bhAradvAja ke zarIra meM 18 varSa taka rhaa| (6) vaizAlI ke kuNDiyAyana caitya meM gautamaputra arjuna ke zarIra meM 17 varSa taka rhaa| (7) phira zrAvastI nagarI meM hAlAhalA kumhArina ke kumbhakArAyaNa meM maMkhaliputra gozAlaka ke zarIra ko grahaNa kiyA so Apa maMkhaliputra gozAlaka kI bAta karate haiM, vaha ApakA ziSya thaa| maiM vaha nhiiN| aba maiM dUsarA maMkhaliputra gozAlaka huuN| gozAlaka ke vyartha pralApa ko sunakara prabhu mahAvIra ne spaSTa kiyA "jaise koI cora grAmavAsiyoM se DarA huA bhAgatA hai usa bhAgate cora ko khaDDA, guphA, durga yA viSama sthAna na milane para vaha Una, sana, kapAsa yA tRNa meM apane ko chipAne kA prayAsa karatA hai| para vaha ina vastuoM se chipa nahIM | 200 - 200 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sktaa| phira bhI vaha cora svayaM ko inameM chipA mAnatA hai| isI prakAra tuma satya ko chipAne ke liye mithyAtva kA sahArA le rahe ho| anya na hote huye bhI, svayaM ko anya batA rahe ho| tumhArA yaha kathana yogya nahIM hai|' kevalajJAnI se kisI kI bAta kaise chipa sakatI thI? vaha trikAla sarvajJa prabhu the| isIlie unhoMne Ane vAle khatare ko bhA~pate hue apane zramaNasaMgha ko sAvadhAna kiyaa| ____ gozAlaka kA krodha bar3ha rahA thA, kyoMki usakI asaliyata kA bhAMDA bhagavAna mahAvIra ne phor3akara jana-sAdhAraNa ko usakI asaliyata kI sUcanA dI, logoM ko sAvadhAna kiyaa| prabhu mahAvIra kA saMdeza thA ki mithyAtva ke sAtha kisI bhI taraha kA samajhautA samyaktva ke liye ghAtaka hai| ___ gozAlaka ne prabhu mahAvIra ko sambodhana karate huye krodhita svara meM kahA-"kAzyapa ! tU Aja hI naSTa, vinaSTa aura bhraSTa hogaa| terA jIvana nahIM rhegaa|' tejolezyA dvArA do muniyoM ko bhasma karanA __ gozAlaka kI bakavAsa va dhamakI ko sabhI ziSya va saMgha ne sunaa| para prabhu mahAvIra kI AjJA ko dhyAna meM rakhakara saba cupa rhe| ___ pUrva deza kA rahane vAlA sarvAnubhUti anagAra usI samaya yaha bAteM suna rahA thaa| vaha svabhAva kA bhadra, prakRti se vinIta va sarala thaa| apane dharmAcArya ke prati apamAnajanaka zabda usake liye asahanIya the| usane gozAlaka kI dhamakI kI paravAha kiye binA gozAlaka ko samajhAyA- "gozAlaka ! kisI zramaNa brAhmaNa se yadi koI puruSa eka bhI Arya vacana suna letA hai, to unheM vandanA-namaskAra karatA hai| papAsanA karatA hai| para tu kaisA ziSya hai? prabha mahAvIra ne tumheM zikSA va dIkSA donoM pradAna kii| tumhArA unake prati yaha apamAnajanaka vyavahAra tajhe zobhA nahIM detaa| aisI bAteM karanA tumhAre liye yogya nahIM hai|'' sunakSatra muni kI aisI vANI sunate hI gozAlaka kA ceharA krodha se jalane lgaa| usane tejolezyA se muni ko usI sthAna para bhasma kara diyaa| gozAlaka aba krodha kI sImAyeM pAra kara cukA thaa| usI samaya ayodhyA nivAsI sunakSatra muni ko gozAlaka kA yaha vyavahAra sahA na gyaa| dharmAcArya kI AjJA eka tarapha thii| muni kA zava sAmane najara A rahA thaa| yaha kSamA kI sImA thii| sunakSatra muni ne gozAlaka ko sarvAnubhUti kI taraha samajhAne kA prayatna kiyaa| gozAlaka ko hitakArI vacana acche na lage aura usane una para bhI tejolezyA choDa dii| isa bAra tejolezyA kA prabhAva manda chaTapaTAte prabhu mahAvIra ke pAsa Aye, samAdhimaraNa dvArA AtmAlocanA kii| samasta sAdhu-sAdhviyoM se kSamA yAcanA kara zarIra tyaagaa| isa prakAra do muniyoM ko gozAlaka ne dekhate hI bhamsa kara ddaalaa| gozAlaka dvArA prabhu mahAvIra para tejolezyA prahAra niraparAdha do muniyoM ke balidAna se bhI gozAlaka kI krodha-jvAlA zAnta nahIM huii| vaha krodhAveza meM anargala baka rahA thaa| yaha dekhakara bhagavAna mahAvIra ne kahA-"gozAlaka ! eka akSara dene vAlA bhI vidyA-guru kahalAtA hai, eka bhI Aryadharma kA vacana sunAne vAlA dharma-guru mAnA jAtA hai| maiMne to tujhe dIkSita aura zikSita kiyA hai, maiMne hI tujhe par3hAyA aura mere hI sAtha terA yaha baratAva ! gozAlaka, tU anucita kara rahA hai| mahAnubhAva ! tujhe aisA karanA ucita nahIM hai|" __ prabhu mahAvIra ke hita-vacanoM kA bhI viparIta pariNAma huaa| zAnta hone ke sthAna para gozAlaka adhika uttejita ho gyaa| vaha apane sthAna se sAta-ATha kadama pIche haTA aura tejaHsamudghAta karane lgaa| usane kSaNabhara meM apanI tejaHzakti ko bhagavAna mahAvIra ke Upara chor3a diyaa| usakA aTala vizvAsa thA ki isa prayoga se vaha apane pratipakSa kA anta kara degA, para usakI dhAraNA niSphala siddha huii| pahAr3a se TakarAtI huI havA kI taraha gozAlaka-nisRSTa tejolezyA mahAvIra se sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 201 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TakarAkara cakkara kATatI huI U~cI car3hakara vApasa gozAlaka ke zarIra meM ghusa gii| tejojvAlA ke zarIra meM ghusate hI jalatA aura Akula hotA huA gozAlaka bolA- "AyuSman kAzyapa ! mere tapasteja se terA zarIra vyApta ho gayA hai| aba tU pitta aura dAha-jvara se pIr3ita hokara chaha mahInoM ke bhItara chadmastha dazA meM hI mRtyu ko prApta ho jaayegaa|" prabhu mahAvIra ne kahA- "gozAlaka tere tapasteja se merA nahIM, terA svayaM kA hI zarIra dagdha ho gayA hai| maiM to abhI solaha varSa taka isa bhUmaMDala para sukhapUrvaka vicarU~gA aura hA~ tU svayaM hI pitta-jvara roga kI pIr3A se sAta dina ke bhItara chadmasthAvasthA meM mRtyu ko prApta hogaa| gozAlaka, tUne burA kiyaa| devAnupriya ! isa kArya kA tujhe pazcAttApa karanA pdd'egaa|" prabhu mahAvIra aura maMkhaliputra gozAlaka ke isa vivAda ke samAcAra udyAna se nagara taka pahu~ca gye| loga kahane lage-"Aja koSThakodyAna meM do jinoM ke bIca vAda ho rahA hai| eka kahatA hai tU pahale maregA aura dUsarA kahatA hai tuu| bhalA inameM satyavAdI kauna hogA aura mithyAvAdI kauna? isa para samajhadAra manuSya kahate ki isameM saMzaya kI bAta kyA hai? bhagavAna mahAvIra hI tIrthaMkara aura sarvajJa haiM aura ve hI satyavAdI haiN| gozAlaka. jina nahIM. pAkhaNDI hai aura vahI mithyAvAdI hai|' zrAvastI ke pratyeka cauka aura muhalle meM ye bAteM ho rahI thiiN| ___aba gozAlaka kI tejolezyA kSINa ho cukI thii| vaha nirviSa nAga kI taraha nisteja hAlata meM mahAvIra ke sAmane khar3A thaa| isa samaya apane anagAra ziSyoM ko saMbodhana karate hue bhagavAna ne kahA-"AyuSman zramaNo ! agni se jalI haI ghAsa jisa taraha nisteja ho jAtI hai usI taraha gozAlaka aba tejolezyA se hIna ho gayA hai| aba isake sAtha tama kucha bhI praznottara karake ise parAjita kara sakate ho| aba isake sAtha dhArmika vivAda karane meM tumheM koI bhaya nhiiN|" bhagavAna mahAvIra kI AjJA pAte hI nirgantha zramaNa gozAlaka ke pAsa jAkara usase dhArmika praznottara karane lage para gozAlaka isa carcA meM apanA pakSa-samarthana nahIM kara skaa| apane dharmAcArya kI isa kamajorI ko dekhakara usake kitane hI ziSyoM ne AjIvaka saMpradAya kA tyAga kara bhagavAna mahAvIra ke pAsa nimrantha pravacana ko svIkAra kiyaa| isa ghaTanA se gozAlaka ke dhairya kA anta ho gyaa| usane apanI bhayakAtara dRSTi cAroM ora pheMkI aura 'hAya marA' isa prakAra kI karuNa cIkha ke bAda vahA~ se lauTakara vaha apane sthAna gyaa| ___ gozAlaka kI avasthA bar3I dayanIya ho rahI thii| apanI tejolezyA ke praveza se usake zarIra meM asahya pIr3A ho rahI thI jise zAnta karane ke liye gozAlaka vividha upAya kara rahA thaa| eka Ama kI guThalI apane hAtha meM lekara use bAra-bAra cUsatA, Antara vedanA ko dabAne ke liye bAra-bAra madirA pAna karatA, zArIrika tApa zAnta karane ke liye apane zarIra para miTTI milA jala sIMcatA, kSaNa-kSaNa meM unmAdavaza ho, nAcatA-gAtA aura hAlAhalA ko namaskAra karatA huA vaha bar3e kaSTa se samaya vyatIta karane lgaa| ayaMpula va gozAlaka usa samaya zrAvastI nivAsI AjIvakopAsaka ayaMpula gAthApati ko 'hallA' vanaspati ke saMsthAna ke viSaya meM zaMkA utpanna huI ki 'hallA' kA AkAra kaisA hotA hogaa| yaha tarka usake hRdaya meM pichalI rAta ko uThA aura prabhAta samaya apane dharmAcArya se isakA khulAsA pUchane ke vicAra se vaha hAlAhalA kI bhANDazAlA meM gayA, para gozAlaka kI tatkAlIna unmatta dazA ko dekhate hI lajjita hokara vaha pIche httaa| AjIvaka bhikSu ayaMpula kA manobhAva tAr3a gye| unhoMne turaMta use apane pAsa bulAyA aura bAtacIta meM Agamana kA kAraNa jAna liyaa| __gozAlaka ke tatkAlIna AcaraNoM kA bacAva karate hue bhikSuoM ne use kahA-"ayaMpula ! apane dharmAcArya ko tumane jisa sthiti meM dekhA hai usake saMbaMdha meM unakA yaha kahanA hai ki ye ATha bAteM antima tIrthaMkara ke samaya meM avazyaMbhAvI hotI haiM, jaise-(1) carama pAna, (2) carama gAna, (3) carama nRtya, (4) carama aJjali-karma (namaskAra), (5) carama puSkara saMvartaka mahAmegha, (6) carama secanaka gandhahastI, (7) carama mahAzilA kaMTaka saMgrAma, aura (8) carama 'maiM tiirthNkr'| ye AThoM hI vastu carama (antima) haiM, isa avasarpiNI kAla meM ye phira hone vAlI nahIM haiN| 202 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Arya ayaMpula, jala ke viSaya meM bhagavAna kA kathana yaha hai ki bhikSu ke kAma meM Ane yogya cAra to peya jala hote haiM aura cAra apey| peya jala ye haiM-(1) gopRSThaja, (2) hastamardita, (3) Atapatapta, aura (4) zilAprabhraSTa / (1) gau ke pITha kA sparza karake girA huA jala 'gopRsstthj'| (2) miTTI Adi padArthoM se lipta hAthoM se bilor3A huA jala 'hstmrdit'| (3) sUrya aura agni ke tApa se tapA huA jala 'aatptpt'| (4) patthara, zilA ke Upara se jora se girA huA jala 'zilAprabhraSTa' kahalAtA hai| piye na jA sakeM, para kisI aMza meM jala kA kAma deM vaise cAra apeya jala isa prakAra kahe haiM-(1) sthAla jala. (2) tvacA jala, (3) phalI jala, aura (4) zuddha jl| (1) jala se bhIgI khasa kI TaTTI aura jalArdra ghaTa bagairaha padArtha jinakA zItala sparza dAha kI zAnti karatA hai vaha 'sthAla jala' kahalAtA hai| (2) kacce Ama, bera bagairaha jinako cUsakara zItalatA prApta kI jAtI hai vaha 'tvacA jala' kahalAtA hai| (3) mUMga, ur3ada bagairaha kI kaccI phalI ko mukha meM cabAkara jo zItalatA prApta kI jAtI hai usako 'phalI jala' kahate (4) koI manuSya chaha mAsa taka zuddha khAdya vastu kA sevana kre| isa bIca do mAsa jamIna para, do mAsa kATha para aura do mAsa kuza kI pathArI para sove taba chaThe mahIne kI AkhirI rAta meM pUrNabhadra aura maNibhadra nAmaka do maharddhika deva vahA~ prakaTa hote haiM aura apane jala bhIge zItala hAtha se sAdhaka kA sparza karate haiM, yadi vyakti usa zItala sparza kA anumodana karatA hai to use AzIviSa labdhi prApta hotI hai arthAt usakI dAr3ha meM sA~pa ke viSa se bhI adhika ugra viSa prakaTa hotA hai aura jo una sparzaka devoM kA anumodana nahIM karatA usake zarIra meM agnikAya kI utpatti hotI hai| usa agni se apane zarIra ko jalAkara vaha usI bhava meM saba duHkhoM kA anta karake saMsAra se mukta ho jAtA hai| ukta deva ke jala bhIge hAtha kA zItala sparza hI 'zuddha jala' kahalAtA hai| ayaMpula ! apane dharmAcArya ne uparyukta ATha carama, cAra peya jaloM aura cAra apeya jaloM kI prarUpaNA kI hai| isa vAste ve jo nAca, gAna, pAna, aJjalikarma aura zarIra para mRttikA jala sIMcate haiM vaha saba ThIka hai| ye kArya antima tIrthaMkara ke avazya karttavya haiN| inameM kucha bhI anucita nhiiN| Arya ayaMpula ! khuzI se apane dharmAcArya ke pAsa jAiye aura prazna pUchakara apanI zaMkA kI nivRtti kiijie| __ AjIvaka bhikSuoM ne ayaMpula ke mana kA samAdhAna kara use gozAlaka kI tarapha bhejA aura usake vahA~ pahu~cane ke pahale hI dUsare rAste se aMdara jAkara gozAlaka ko unhoMne sAvadhAna rahane aura amuka prazna kA uttara dene kA izArA kara diyaa| ayaMpula gozAlaka ke pAsa aMdara gayA aura tIna pradakSiNApUrvaka vandana-namaskAra karake ucita sthAna para baiTha gyaa| vaha abhI prazna pUcha hI nahIM pAyA thA ki gozAlaka ne usakI zaMkA ko prakaTa karate hue kahA-"ayaMpula ! Aja pichalI rAta ko kuTumba-cintA karate hue tujhe hallA ke saMsthAna ke viSaya meM zaMkA utpanna huI aura usakA samAdhAna karane ke liye tU yahA~ aayaa| kyoM yaha ThIka hai ?'' __ ayaMpula ne hAtha jor3akara kahA-"jI hA~, mere abhI yahA~ Ane kA yahI prayojana hai|" ___ "parantu yaha Ama kI guThalI nahIM, usakI chAla hai kyA kahA-hallA kA saMsthAna kaisA hotA hai ? hallA kA saMsthAna bA~sa ke mUla-jaisA hotA hai| bIna bajA are vIrakA ! bIna bajA !" sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra ___ 203 203 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madirA ke naze aura dAha-jvara kI pIr3A se vikala gozAlaka ayaMpula ko uttara detA huA isa prakAra asaMbaddha pralApa kara rahA thA to bhI zraddhAlu ayaMpula para usakA kucha bhI viparIta prabhAva nahIM huaa| vaha apane dharmAcArya ke uttara se saMtuSTa hokara tathA anya bhI katipaya prazna pUchakara unake uttaroM se Anandita hokara apane ghara gyaa| gozAlaka kI antima avasthA ___ gozAlaka kI zakti pratikSaNa kSINa ho rahI thI isase, aura 'tU svayaM pitta-jvara kI pIr3A se sAta dina ke bhItara chadmasthAvasthA meM mRtyu ko prApta hogA' isa mahAvIra kI bhaviSyavANI ke smaraNa se, gozAlaka ko nizcaya ho gayA ki aba usakI jIvana-lIlA samApta hone ko hai| usane apane ziSyoM ko pAsa bulAkara kahA-"bhikSuo ! mere prANa-tyAga ke bAda mere isa zarIra ko sugaMdhita jala se nahalAnA, sugandhita kASAya-vastra se poMchanA aura gozIrSa candana ke rasa se vilepana krnaa| phira ise zveta vastra se Dhakakara hajAra puruSoM se uThAne yogya pAlakI meM rakhakara zrAvastI ke mukhyamukhya saba cauka bAjAroM meM phirAnA aura U~ce svara se udghoSita karanA ki isa avasarpiNI kAla ke antima jina, karma khapAkara mukta ho gye|" gozAlaka kI ukta AjJA ko AjIvaka sthaviroM ne vinaya ke sAtha sira para cddh'aayaa| maMkhaliputra gozAlaka dvArA apanI bhUla kA ahasAsa gozAlaka kI bImArI kA sAtavA~ dina thaa| usakA zarIra kAphI kamajora ho gayA thA para vicAra-zakti taba taka lupta nahIM huI thii| vaha sotA thA para usake hRdaya meM jIvana ke bhale-bure prasaMgoM kI smRti cakkara kATa rahI thii| apanA maMkhajIvana, mahAvIra ke pIche par3akara unakA ziSya honA, kaI bAra usake prati batAyA huA dayAbhAva ityAdi bAteM usake hRdaya meM tAjI ho rahI thiiN| sAtha hI apane mukha se kI gaI mahAvIra kI burAiyA~ krodhavaza kI huI sarvAnubhUti aura sunakSatra muni kI hatyA aura mahAvIra para tejolezyA chor3anA ityAdi kRtaghnatAsUcaka pravRttiyA~ bhI smRti-paTa para tAjI hokara usake citta ko Akula kara rahI thiiN| pahale kevala zarIra meM hI jalana thI para aba to usakA mana bhI pazcAttApa kI Aga meM jalane lgaa| kSA / kSaNabhara usane nIrava aura nizceSTa hokara hRdayamanthana kiyA, phira apane ziSyoM ko pAsa bulAkara kahA-"bhikSuo ! maiM tumheM eka kArya kI sUcanA denA cAhatA hU~, kyA tuma usa para amala karoge ?' sthavira-"avazya, ApakI bAtoM para amala karanA hamArA sarvaprathama karttavya hai|" maMkhaliputra gozAlaka-"he Arya ! merI AjJA mAnane meM tumane kabhI AnAkAnI nahIM kI, phira bhI mere vizvAsa ke lie zapathapUrvaka kaho ki merA kahanA maanoge|" sthavira-"hama zapathabaddha hokara kahate haiM ki ApakI AjJA kA akSarazaH pAlana kreNge|" gozAlaka-"bhikSuo ! maiM bar3A pApI huuN| maiMne tumheM ThagA hai| maiMne saMsAra ko bhI ThagA hai| maiM jina na hote hue bhI jina aura sarvajJa ke nAma se pujAtA rahA hU~, yaha merA daMbha thaa| maiM zramaNaghAtaka tathA apane dharmAcArya kI apakIrti karane vAlA huuN| aba maiM mRtyu ke samIpa hU~, kucha kSaNoM meM mara jaauuNgaa| aba mere marane ke bAda tumhArA jo karttavya hai use suno-jaba maiM mara jAU~ to mere zava ke bA~e pA~va meM mUMja kI rassI bA~dhakara mukha meM tIna bAra thUkanA, phira use khIMcate hue zrAvastI ke saba cauka, bAjAroM meM phirAnA aura sAtha-sAtha ucca svara se udghoSita karanA-'yaha maMkhali gozAlaka mara gayA ! jina na hone para bhI jina hone kA DhoMga karane vAlA, zramaNaghAtaka, gurudrohI gozAlaka mara gyaa|' bhikSuo ! yahI merA antima Adeza hai jisake pAlana ke liye tuma zapathabaddha hue ho| isakA pAlana krnaa| merI Atma-zAnti ke liye isa para amala krnaa|' pazcAttApa kI Aga meM azubha karmoM ko jalAkara gozAlaka zuddha ho gyaa| samyaktva kI prApti ke sAtha deha chor3akara vaha acyuta devaloka meM devapada ko prApta huaa| | 204 - sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gozAlaka kA antima saMskAra __ AjIvaka sthaviroM ke liye gozAlaka ke maraNa se bhI usake antima Adeza kA pAlana karanA adhika duHkhadAyaka thaa| isake pAlana meM gozAlaka ke sAtha unakA apanA apamAna thA para zapathabaddha hone ke kAraNa ve isa bAta kA anAdara bhI nahIM kara sakate the| khUba soca-vicAra ke bAda unhoMne zapatha-mokSa kA upAya khoja niklaa| turaMta hAlAhalA kI bhANDazAlA kA dvAra banda kiyA aura cauka ke madhya meM zrAvastI kI eka vistRta nakze ke rUpa meM racanA kii| bAda meM gozAlaka ke AdezAnusAra usake zava ko usa kalpita zrAvastI meM sarvatra phirAyA aura atimanda svara se usa prakAra kI udghoSaNA bhI kara dii| isa prakAra AjIvaka sthaviroM ne apane dharmAcArya ke Adeza ke pAlana kA nATaka khelaa| phira zava ko nahalAkara candana-vilepanapUrvaka ujjvala vastra se Dhakakara pAlakI meM rakhA aura sArI zrAvastI meM phirAkara usakA ucita saMskAra kiyaa|55 zramaNa bhagavAna mahAvIra kI bImArI va siMha anagAra gozAlaka ke dehAnta ke bAda bhagavAna mahAvIra zrAvastI ke koSThaka caitya se vihAra karate hue meMDhika gA~va ke bAhara sAlakoSThaka caitya meM pdhaare| bhagavAna kA Agamana sunakara zraddhAlu jana vandana aura dharmazravaNa ke liye sammilita hue| bhagavAna ne dharmadezanA dI jise sunakara sabhA visarjita huii| ___ maMkhali gozAlaka ne zrAvastI ke udyAna meM bhagavAna para jo tejolezyA chor3I thI usase yadyapi tAtkAlika hAni nahIM huI thI, para usakI pracaNDa jvAlAe~ apanA thor3A-sA prabhAva una para kara hI giiN| usake tApa se Apake zarIra meM pittajvara ho gayA thaa| jisa samaya Apa meM Dhika grAma meM virAje the, gozAlaka-ghaTanA ko chaha mahIne hone Aye the| taba taka pitta-jvara aura khUna ke dastoM se mahAvIra kA zarIra kAphI zithila aura kRza ho gayA thaa| bhagavAna kI yaha dazA dekhakara vahA~ se vApasa jAte hue nagaravAsI Apasa meM bAteM kara rahe the-"bhagavAna kA zarIra kSINa ho rahA hai, kahIM gozAlaka kI bhaviSyavANI satya na ho jAya?' sAlakoSThaka caitya ke pAsa mAlukAkaccha meM dhyAna karate hue bhagavAna ke ziSya 'siMha' anagAra ne ukta loka-carcA sunii| chaTTha-chaTTha tapa aura dhUpa meM AtApanA karane vAle mahAtapasvI siMha anagAra kA dhyAna TUTa gyaa| ve socane lage-'bhagavAna ko karIba chaha mahIne hue pitta-jvara huA hai| sAtha meM khUna ke dasta bhI ho rahe haiN| zarIra bilakula kRza ho gayA hai| kyA sacamuca hI gozAlaka kA bhaviSya-kathana satya hogA? yadi aisA hI huA to mere dharmopadezaka dharmAcArya zramaNa bhagavAna mahAvIra ke saMbaMdha meM saMsAra kyA kahegA?' ityAdi vicAra karate-karate unakA dila hila gyaa| unhoMne tapobhUmi se prasthAna kiyA aura kaccha ke madhya bhAga meM Ate-Ate ro par3e, vahIM khar3e-khar3e ve phUTa-phUTakara rone lge| bhagavAna ne anagAra siMha kA ronA aura usakA kAraNa jAna liyaa| apane ziSyoM ko saMbodhana karate hue mahAvIra ne kahA-"Aryo ! sunate ho| merA ziSya siMha mere roga kI cintA se mAlukAkaccha meM ro rahA hai ! zramaNo ! tuma jAo aura anagAra siMha ko mere pAsa bulA laao|" bhagavAna kA Adeza pAte hI zramaNa nirgranthoM ne siMha ke pAsa jAkara kahA- "calo siMha ! tumheM dharmAcArya bulAte haiN|" zramaNoM ke sAtha siMha sAlakoSThaka caitya kI tarapha cale aura Akara bhagavAna ko tripradakSiNApUrvaka vandana-namaskAra kara hAtha jor3akara unake sAmane khar3e hue| siMha ke mAnasika duHkha kA kAraNa prakaTa karate hue bhagavAna bole-"vatsa siMha ! mere aniSTa bhAvI kI cintA se tU ro pddaa|" __ sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 205 205 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMha- "bhagavan ! bahuta samaya se ApakI tabiyata acchI nahIM rahatI isase aura gozAlaka kI bAta ke smaraNa se merA citta ucaTa gyaa|" mahAvIra-"vatsa ! isa viSaya meM tumheM kucha bhI cintA nahIM karanI caahiye| maiM abhI sAr3he paMdraha varSa taka sukhapUrvaka isa bhUmaNDala para vicruuNgaa|" siMha-"bhagavan ! ApakA vacana satya ho| hama yahI cAhate haiM, parantu bhagavan ! ApakA zarIra pratidina kSINa hotA jAtA hai yaha bar3e duHkha kI bAta hai| kyA isa bImArI ko haTAne kA koI upAya nahIM ?" ___ mahAvIra-"Arya ! terI yahI icchA hai to tU meMDhiya gA~va meM revatI gAthApatinI ke yahA~ jaa| usake ghara kumhar3e aura bIjore se banI huI do auSadhiyA~ taiyAra haiN| inameM pahalI jo hamAre liye banAI gaI hai, usakI jarUrata nhiiN| dUsarI jo revatI ne anya prayojanavaza banAI hai vaha isa roga-nivRtti ke liye upayukta hai, use le aa|" bhagavAna kI AjJA pAkara siMha bahuta prasanna hue| bhagavAna ko vandana kara ve meMDhika grAma meM revatI ke ghara phuNce| muni ko Ate dekhakara revatI sAta-ATha kadama Age gaI aura savinaya vandana kara bolI- "pUjya ! kisa nimitta AnA huA? kahiye, kyA AjJA hai?" siMha ne kahA- "gAthApatinI ! tumhAre yahA~ jo do auSadhiyA~ haiM, jinameM eka bhagavAna mahAvIra ke liye banAI hai usakI AvazyakatA nahIM hai| jo tumane anya uddezya se bIjore se auSadhi taiyAra kI hai usakI AvazyakatA hai| usake liye maiM AyA huuN|" __ Azcaryacakita hokara revatI bolI- "muni ! tumheM kisa jJAnI yA tapasvI ne mere isa gupta kArya kA bheda kahA? mere yahA~ amuka auSadhiyA~ haiM aura ve amuka-amuka uddezya se banAI gaI haiM, yaha rahasya tumane kisake kahane se jAnA?'' ___ siMha ne uttara diyA-"zrAvike ! yaha rahasya maiM bhagavAna mahAvIra ke kahane se jAnatA huuN| bhagavAna ne hI isake liye mujhe yahA~ bhejA hai|' ___anagAra siMha kI bAta se revatI ko bar3I prasannatA huii| vaha apane rasoIghara meM gaI aura bIjorA-pAka lAkara muni ke pAtra meM rakha diyaa| isa zubha dAna aura zubha bhAva se revatI kA manuSya-janma saphala ho gyaa| usane zubhAdhyavasAya se devagati kA AyuSya baaNdhaa| revatI ke ghara se lAye hue auSadhamizra AhAra ke sevana se bhagavAna ke pitta-jvara aura raktAtisAra kI pIr3A banda ho gii| dhIre-dhIre unakA zarIra pahale kI taraha tejasvI hokara camakane lgaa| ___ bhagavAna mahAvIra kI roga-nivRtti se sabako Ananda huaa| sAdhu-sAdhviyA~ aura zrAvaka-zrAvikAe~ hI nahIM, svarga ke deva taka bhagavAna kI nIrogatA se parama saMtuSTa hue|56 jamAli kA vidroha prabhU vIra kI AjJA ke binA svataMtra hokara vicaratA haA jamAli eka samaya zrAvastI gayA aura tindakodyAna meM tthhraa| usa samaya jamAli pitta-jvara se pIDita thaa| sAdha usake liye bistara bichA rahe the| jamAli ne pUchA-"saMthArA ho gayA?" ___ sAdhuoM ne kahA- "ho gyaa|' isa para jamAli sone ke liye uThA, para saMthArA abhI taka pUrA nahIM huA thaa| nirbalatA ke kAraNa jamAli ko khar3A rahanA kaThina ho gayA thaa| usane jhuMjhalAkara kahA- 'karemANe kaDe' (kiyA jAne lagA so kiyA) aisA siddhAnta hai, para maiM dekha rahA hU~ ki 'karemANe kaDe' kA koI matalaba nhiiN| koI bhI kArya jaba pUrA ho jAtA hai, tabhI kArya-sAdhaka ho sakatA hai ataH usI avasthA meM 'kaDe' (kiyA) kahanA caahiye| 206 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jamAli kA yaha tarka kaI sAdhuoM ne ThIka smjhaa| taba kaI sthaviroM ne isakA virodha bhI kiyaa| unhoMne kahA"bhagavAna mahAvIra kA 'karemANe kaDe' yaha kathana nizcayanaya kI apekSA se satya hai| nizcayanaya kriyAkAla aura niSThAkAla ko abhinna mAnatA hai| isake mata se koI bhI kriyA apane samaya meM kucha bhI kArya karake hI nivRtta hotI hai| tAtparya isakA yaha hai ki yadi kriyAkAla meM kArya na hogA to usakI nivRtti ke bAda vaha kisa kAraNa se hogA? isalie nizcayanaya kA yaha siddhAnta tarkasaMgata hai aura isI nizcayAtmaka naya ko lakSya meM rakhakara bhagavAna kA 'karemANe kaDe' yaha kathana huA hai jo tArkika dRSTi se bilakula ThIka hai| dUsarI bhI aneka yuktiyoM se sthaviroM ne jamAli ko samajhAyA para vaha apane haTha para ar3A rhaa| pariNAmasvarUpa bahutere samajhadAra sthavira zramaNa usako chor3akara bhagavAna mahAvIra ke pAsa cale aae| svastha hone para jamAli ne zrAvastI se vihAra kara diyA, para usane jo nayA tarka sthApita kiyA thA jisakI carcA hara jagaha karatA rhtaa| eka samaya bhagavAna mahAvIra campAnagarI ke pUrNabhadra caitya meM Thahare hue the| jamAli bhagavAna ke nivAsa-sthAna para AyA aura unase kucha dUra khar3A hokara bolA-"devAnupriya ! Apake bahutere ziSya jisa prakAra chadmastha-vihAra se vicare haiM vaisA Apa mere saMbaMdha meM na smjheN| maiM kevalI-vihAra se vicara rahA huuN|" jamAli kA ukta Atma-zlAghAtmaka bhASaNa sunakara mahAvIra ke jyeSTha ziSya indrabhUti use saMbodhana kara bole"jamAli ! kevalajJAna, kevaladarzana ko tUne kyA samajha rakkhA hai ? kevalajJAna aura kevaladarzana vaha jyoti hai jo loka aura aloka taka apanA prakAza phailAtI hai, jisakA sarvavyApaka prakAza nadI, samudra aura gaganabhedI parvatamAlAoM se bhI skhalita nahIM hotA, jisa prakAza ke Age aMdherI guphAyeM aura tamas kSetra bhI karAmalakavat prakAzita hote haiN| mahAnubhAva jamAli ! jisameM isa divya jyoti kA prAdurbhAva hotA hai vaha AtmA chipI nahIM rhtii| tU kevalI hai yA nahIM isa saMbaMdha meM adhika carcA karanA nirarthaka samajhatA huuN| sirpha do prazna pUchatA hU~ inakA uttara de-(1) loka zAzvata hai yA azAzvata? aura (2) jIva zAzvata hai yA azAzvata ?' indrabhUti gautama ke ukta praznoM kA jamAli ne kucha bhI uttara nahIM diyaa| isa para bhagavAna mahAvIra ne kahA- "jamAli ! mere bahutere aise ziSya haiM jo chadmastha hote hue bhI ina praznoM ke yathArtha uttara dene meM samartha haiM, tathApi ve kevalI hone kA dAvA nahIM krte| devAnupriya ! kevalajJAna koI aisI vastu nahIM hai ki jisakA astittva batAne ke liye kevalI ko apane mukha se ghoSaNA karanI pdd'e|" . "jamAli ! loka 'zAzvata' hai, kyoMki yaha anantakAla pahale bhI thA, aba hai aura bhaviSya meM sadAkAla rhegaa|' anya apekSA se loka 'azAzvata' bhI hai| kAlasvarUpa se vaha utsarpiNI miTakara avasarpiNI banatA hai aura avasarpiNI miTakara utsrpinnii| isI prakAra anya jo lokAtmaka dravya haiM unameM athavA unake avayavoM meM paryAya parivartana (AkAra parAvartana) hotA hI rahatA hai| isa vAste loka ko 'azAzvata' bhI kaha sakate haiN| isI taraha jIva bhI zAzvata hai aura azAzvata bhii| zAzvata isaliye ki usakA astittva trikAlavartI hai aura azAzvata isaliye ki paryAyarUpa se vaha sadAkAla eka-sA nahIM rhtaa| kabhI vaha nArakarUpa dhAraNa karatA hai to kabhI tiryak banatA hai, kabhI vaha manuSya banatA hai aura kabhI dev| isa prakAra aneka paryAyoM ke utpAda aura vyaya kI apekSA se jIva 'azAzvata' hai|" jamAli ko pUche gaye gautama ke praznoM kA spaSTIkaraNa karake bhagavAna ne bahata samajhAyA para usane apanA kadAgraha nahIM chodd'aa| vaha calA gayA aura durAgrahavaza aneka mithyA bAtoM se logoM ko bahakAtA aura apane matavAda meM milAtA huA vicaratA rhaa| jamAli ke 500 sAdhuoM meM se katipaya sAdhu aura priyadarzanA pramukha 1,000 sAdhviyA~ bhI jamAli ke paMtha meM mila gaI thiiN| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra ___ 207 207 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvI priyadarzanA kA sambandha-viccheda ___ eka samaya priyadarzanA apane sAdhvI-parivAra ke sAtha vihAra karatI huI zrAvastI pahu~cI aura DhaMka kumhAra kI bhANDazAlA meM tthhriiN| DhaMka bhagavAna mahAvIra kA bhakta-zrAvaka thaa| jamAli ke matabheda se vaha pahale hI paricita thaa| priyadarzanA jamAli kA mata mAnane vAlI hai yaha bhI use mAlUma thaa| jamAli tathA usake anuyAyI kisI taraha samajheM aura bhagavAna ke sAtha jo virodha khar3A kiyA hai use miTA deM, yaha DhaMka kI utkRSTa icchA thii| isI viSaya ko lakSya meM rakhakara usane priyadarzanA kI saMghATI (cAdara) para agnikaNa pheNkaa| saMghATI jalane lagI jise dekhakara priyadarzanA bola uThI"Arya ! yaha kyA kiyA, merI saMghATI jalA dI?" / DhaMka ne kahA-"saMghATI jalI nahIM, abhI jala rahI hai| jalate hue ko 'jalA' kahanA yaha bhagavAna mahAvIra kA mata hai| tumhArA mata jale hue ko 'jalA' kahane kA hai, phira tumane jalatI saMghATI ko 'jalI' kaise kahA?'' DhaMka kI isa yukti se priyadarzanA samajha gaI, bolI-"Arya ! tUne acchA bodha diyaa|" priyadarzanA ne usI samaya jamAli kA mata chor3akara apane parivAra ke sAtha bhagavAna mahAvIra ke saMgha meM praveza kiyaa| - jamAli ke sAtha jo sAdhu rahe the ve bhI dhIre-dhIre use chor3akara mahAvIra ke zramaNasaMgha meM mila gaye phira bhI jamAli apane haThAgraha se pIche nahIM httaa| jahA~ jAtA vahIM apane matavAda kA pracAra karatA aura bhagavAna mahAvIra ke viruddha logoM ko bhkaataa| bahuta varSoM taka zramaNadharma pAlane ke uparAnta jamAli ne anazana kiyA aura pandraha dina taka nirAhAra raha deha chor3A aura lAntaka devaloka meM kilviSa jAti kA deva huaa| ____ meMDhiya grAma se vihAra karate hue bhagavAna mithilA pahuMce aura varSAvAsa mithilA meM hI kiyaa| cAturmAsa pUrA hote hI bhagavAna ne mithilA se pazcima ke janapadoM kI tarapha vihAra kara diyaa| mahAzilAkaMTaka yuddha jaise hindU dharma meM mahAbhArata ke yuddha kA varNana milatA hai usI prakAra jaina itihAsa prasiddha mahAzilAkaMTaka yuddha kA varNana bhagavatI aura nirayAvalikA sUtroM meM milatA hai| yaha yuddha kaI varSa claa| yuddha kI bhUmikA kA kucha varNana hama pIche kara Aye haiN| isa yuddha meM rAjA zreNika ke kAlakumAra Adi putra mAre gaye the| bahuta vizAla senA, 33 hajAra hAthI, 33 hajAra ghoDe va 33 hajAra ratha koNika rAjA va bhAiyoM ke isa senA kA aMga the| rAjA ceTaka ne bhI khUba taiyArI kara lI thii| rAjA ceTaka kI senA meM manuSyoM ke atirikta 57 hajAra hAthI, 57 hajAra ghor3e, 57 hajAra ratha the| ceTaka ne zrAvaka ke 12 vrata aMgIkAra kiye the| usane eka niyama yaha bhI le rakhA thaa| eka dina meM eka bANa se jyAdA bANa nahIM calAU~gA usakA bANa niSphala nahIM jAtA thaa| prathama dina ajAtazatru kUNika ne garuDa vyUha racanA kii| isameM kAlakumAra mArA gayA thaa| rAjA ceTaka ne zakaTa vyUha racanA kI thii| bhayaMkara yuddha huA thaa| eka-eka karake usake nau bhAI mara cuke the| inakI mAtAyeM va patniyA~ sAdhvI bana cukI thiiN| indra dvArA sahAyatA vaizAlI mahAyuddha kA koI pariNAma sAmane nahIM A rahA thaa| yuddha meM apanI parAjaya dekhakara koNika ne tIna dina kA upavAsa kiyaa| usane zakrendra va camarendra kI ArAdhanA kii| ve prakaTa hue| unhoMne pahale dina mahAzilAkaMTaka saMgrAma yojanA bnaayii| zakrendra dvArA nirmita abhedya va chaha vraja pratirUpa kavaca ko koNika ne dhAraNa kiyaa|57 vaha yuddha meM aayaa| rAjA ceTaka kA amogha bANa aba kAma na A skaa| ghamAsAna yuddha ho rahA thaa| kUNika kI senA ke dvArA rAjA ceTaka para kaMkar3a, tRNa, patra Adi kucha bhI DAlA jAtA, vaha mahAzilA kI taraha prahAra krtaa|58 | 208 208 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahale dina 84 lAkha yoddhA mAre gaye / dvitIya dina rathamUsala kI vikurvaNA kI gii| deva-nirmita ratha para camarendra svayaM AsIna huaa| vaha mUsala se cAroM tarapha prahAra karane lagA / 59 dUsare dina bhI lAkhoM manuSya mAre gaye / isa yuddha meM rAjA ceTaka nau malla, nau licchavI, kAzI kozala ke gaNarAjAoM kI parAjaya huii| koNika ne vijayadhvajA phaharA dI / 60 rAjA ceTaka parAjita hokara vaizAlI meM calA gyaa| mahala ke dvAra baMda kara diye| koNika kisI bhI taraha ina kapATa ko tor3a na skaa| tabhI AkAzavANI huI- " zramaNa kUlabAlaka, 61 jaba mAgadhikA vezyA se anurakta hogA, taba rAjA azoka canda kUNika vaizAlI ko adhigrahaNa karegA / kUNika ne kUlabAlaka sAdhu va mAgadhikA kI vezyA ko bulaayaa| mAgadhikA ne zrAvikA kA veza banAyA aura kUlabAlaka muni ko apane jAla meM pha~sA liyaa| kUlabAlaka naimittika kA veza dhAraNa kara kisI taraha vaizAlI pahu~cA / use patA thA ki jaba taka vaizAlI meM munisuvrata svAmI kA stUpa vidyamAna hai isa nagarI kA koI kucha nahIM bigAr3a sakatA / nAgarikoM ne zatru saMkaTa kA upAya puuchaa| naimittika bane muni ne kahA- "jaba taka yaha stUpa nahIM tor3A jAyegA, zatru nahIM httegaa| logoM ne stUpa ko tor3a ddaalaa| stUpa TUTate hI kUNika ne vaizAlI para AkramaNa kara vaizAlI ko naSTa kara diyA / 62 ' hAra, hAthI ko lekara halla aura vihalla zatru se bacane ke lie vaizAlI se bhAge / prAkAra kI khAI meM Aga lagI thI / hAthI secanaka ko vibhaMgajJAna huA thA jisa kAraNa vaha Age na bddh'aa| jaba use Age bar3hAne kI koziza kI gaI, to usane apanI sUr3a se halla-vihalla ko nIce utAra diyaa| secanaka hAthI ne usa agni meM svayaM praveza kara liyA thaa| zubha adhyavasAya se Ayu pUrNa kara vaha hAthI prathama devaloka meM utpanna huaa| deva- pradatta hAra ko devatAoM ne grahaNa kara liyaa| zAsana deva ne apanI zakti se halla aura vihalla ko bhagavAna mahAvIra ke pAsa mithilA ke pAsa pahu~cA diyaa| prabhu mahAvIra kA upadeza sunakara una donoM ko vairAgya ho gyaa| vaha prabhu mahAvIra ke ziSya bana gaye / 63 isa saMgrAma kA varNana prabhu mahAvIra ne svayaM bhagavatIsUtra meM karate hue eka prazna kA spaSTIkaraNa kiyA hai| vaha prazna hai ki kyA yuddha meM marane vAle sabhI svarga meM jAte haiM ? prabhu mahAvIra kA uttara thA-"sabhI yuddha meM marane vAle svarga yA naraka meM nahIM jaate| svarga-naraka hara vyakti ke kiye karma ke phalAnusAra prApta hotA hai, yuddha kA isase koI saMbaMdha nahIM hai|" aTThAIsavA~ varSa bhagavAna kozala bhUmi meM vicarate hue pazcima kI ora dhIre-dhIre Age bar3ha rahe the| isI bIca meM indrabhUti gautama apane ziSyagaNa ke sAtha Age nikalakara zrAvastI ke koSThaka caitya meM jA Thahare / 64 una dinoM pArzvApatya kezIkumAra zramaNa bhI apane ziSyagaNa sahita zrAvastI ke tindukodyAna meM Ae hue the| donoM sthaviroM ke ziSya eka-dUsare samudAya meM AcAra - bhinnatA dekhakara socane lage- 'yaha dharma kaisA aura vaha kaisA ? yaha AcAra-vyavasthA kaisI aura vaha kaisI ? mahAmuni pArzvanAtha kA dharma cAturyAma aura vardhamAna kA paMcazikSAtmaka, eka dharma sacelaka aura dUsarA acelaka ? mokSa-prAptirUpa eka hI kArya kI sAdhanA meM pravRtta hone vAloM ke dharma tathA AcAra mArga meM isa prakAra vibheda hone kA kyA kAraNa hogA ? apane ziSyagaNoM meM carcAspada banI huI bAteM kezI aura gautama ne sunIM aura paraspara milakara inakA samAdhAna karane kA unhoMne nizcaya kiyaa| gautama ne yaha samajhakara ki kumAra zramaNa kezI vRddha kula ke puruSa haiM, apane ziSya samudAya ke sAtha kezI ke sthAna para tindukodyAna meM gaye / Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only 209 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kezI ne gautama kA ucita Adara kiyaa| kuza-Asana Adi dekara baiThane kA izArA kiyaa| gautama baitthe| donoM sthavira sUrya aura candra kI taraha zobhAyamAna hone lge| tIrthaMkara pArzvanAtha aura vardhamAna ke zramaNoM kA yaha sammelana eka abhUtapUrva ghaTanA thii| ise dekhane aura saMvAda sunane ke liye aneka anyatIrthika sAdhu aura hajAroM gRhastha loga vahA~ ekatra hue| kezI ne kahA-"mahAbhAga gautama ! Apase kucha pUchu ?' gautama-"pUjya kumAra zramaNa ! Apako jo kucha pUchanA ho, harSa se puuch|' kezI-"mahAnubhAva gautama ! mahAmuni pArzvanAtha ne cAturyAma dharma kA upadeza diyA aura bhagavAna vardhamAna ne paJcazikSika dharma kaa| isa matabheda kA kyA kAraNa hai ? samAna mukti-mArga ke sAdhakoM ke dharmamArga meM isa prakAra kI vibhinnatA kyoM ? gautama ! isa matabheda ko dekhakara Apako zaMkA aura azraddhA nahIM utpanna hotI?' gautama-"pUjya kumArazramaNa ! sarvatra dharma-tattva kA nirNaya buddhi se hotA hai| isalie jisa samaya meM jaisI buddhi vAle manuSya hoM usa samaya meM usI prakAra kI buddhi ke anukUla dharma kA upadeza karanA yogya hai| prathama tIrthaMkara ke samaya meM manuSya sarala parantu jar3a buddhi vAle the| unake liye AcAra mArga kA zuddha rakhanA kaThina thaa| antima tIrthaMkara ke samaya meM prAyaH kuTila aura jar3a buddhi vAle jIvoM kI adhikatA rahatI hai| unake liye AcAra-pAlana kaThina hai| isa kAraNa prathama aura antima tIrthaMkaroM meM pAJcamahAvratika dharma kA upadeza diyA, parantu madhyavartI bAIsa tIrthaMvaroM ke samaya meM jIva sarala aura catara hote the| ve thoDe meM bahata samajha lete aura AcAra ka pAla sakate the| isI kAraNa bAIsa tIrthaMkaroM ne cAturyAma dharma kA upadeza diyaa|' ___ kezI-"gautama ! tumhArI buddhi ko dhanyavAda ! merA yaha saMzaya dUra ho gyaa| aba merI dUsarI zaMkAoM ko sunobhagavAna vardhamAna ne acelaka dharma kahA aura mahAyazasvI pArzvanAtha ne savastra dharma kA upadeza diyaa| eka hI kArya meM pravRtta do puruSoM ke upadeza meM yaha bheda kaisA? kyoM gautama ! isa prakAra sAdhu-veza meM bhinnatA dekhakara tumhAre hRdaya meM saMzaya utpanna nahIM hotA?" gautama-"pUjya kumArazramaNa ! dharma kI sAdhanA jJAna ke sAtha saMbaMdha rakhatI hai, bAhya veza ke sAtha nhiiN| bAhya veza pahacAna aura saMyama-nirvAha kA kAraNamAtra hai| mokSa-prApti jJAna, darzana aura cAritra ke svIkAra se hI hotI hai|" kezI-"gautama ! tuma hajAroM zatruoM ke bIca meM rahate ho aura zatru tuma para hamalA bhI karate haiM phira bhI tuma unheM kaise jIta lete ho?" __ gautama-"kumArazramaNa ! pahale maiM apane eka zatru ko jItatA hU~ aura taba pA~ca zatruoM ko sahaja jIta letA huuN| pA~ca ko jItakara dasa ko aura dasa ko jItane ke bAda hajAroM ko AsAnI se jIta letA huuN|" kezI-"gautama ! ve zatru kauna haiM ?' gautama-"he muni ! 'bebasa' AtmA hI apanA zatru hai jisake jItane se krodha, mAna, mAyA, lobha nAmaka kaSAya-zatru jIta lie jAte haiM aura isa taraha ina pA~ca ke jIta lene se zrotra, cakSu, ghrANa, jihvA aura sparzAtmaka pA~ca indriyarUpa zatru jIte jAte haiN| ina dasa zatruoM ko yathA nyAya jItakara maiM sukha se vicaratA huuN|" kezI-"gautama ! isa loka meM bahusaMkhyaka loga pAzoM se ba~dhe hue haiM, to tuma isa prakAra svataMtra hokara kaise phirate ho?" gautama-"he muni ! maiMne upAya se una pAzoM ko kATa diyA hai aura unakA sarvathA nAza kara pAza-mukta hokara phiratA huuN| kezI-"ve pAza kauna haiM ?" 210 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama-"rAga, dveSa aura sneha-bandhana ye tIvra aura bhayaMkara pAza haiN| ina sabakA yathA nyAya uccheda karake AcAra ke anusAra vicaratA huuN|" kezI-"jIva ke hRdaya meM eka bela ugatI hai, bar3hatI hai aura viSaile phaloM se phalatI hai| gautama ! usa bela ko tumane kaise ukhAr3a diyA?" __ gautama-"usa saMpUrNa bela ko pahale kATA, phira usakA mUla ukhAr3A aura aisA karake maiM viSaile phaloM ke bhoga se baca gayA huuN|" kezI-"gautama ! vaha bela kauna-sI hai?" gautama-"he mahAmuni ! vaha bela hai 'bhv-tRssnnaa'| yaha svayaM bhayaMkara hai aura bhayaMkara phala detI hai| ise mUla se ukhAr3akara maiM yathA nyAya vicaratA huuN|" kezI-"zarIra meM jAjvalyamAna ghora agni rahatI hai jo zarIra ko jalAtI rahatI hai| gautama ! usa dehastha agni ko tumane kisa prakAra zAnta kiyA?' gautama-"mahAmegha se barase hue uttama jala ko lekara usa agni meM chir3akA karatA hU~ jisase mujhe vaha nahIM jlaatii|" kezI-"gautama ! vaha agni kauna-sI hai?' gautama-"kaSAya (krodha, mAna, mAyA, lobha) vividha prakAra kI 'agni' hai aura zrutajJAna, zIla aura tapa 'jl'| isa zruta zIlAdi kI jaladhArA se chir3akI huI kaSAya-agni zAnta ho jAtI hai| vaha mujhe jalA nahIM sktii|' kezI-"gautama ! jisa para tuma car3he ho vaha ghor3A bar3A sAhasika, bhayaMkara aura duSTa hai| vaha bar3A teja daur3atA hai| vaha ghoDA tamheM unmArga para nahIM le jAtA? gautama-"daur3ate hue usa ghor3e ko maiM zrutajJAna kI lagAma se pakar3e rakhatA hU~ jisase vaha mArga ko nahIM chodd'taa|" kezI-"gautama ! vaha ghor3A kauna-sA hai ?" gautama-" 'mana' / yaha sAhasika, bhayaMkara aura atyanta teja daur3ane vAlA duSTa ghor3A hai jise maiM dharmazikSA se vaza meM kiye rahatA huuN|" kezI-"gautama ! isa jagat meM aneka kumArga haiM jina para car3hakara jIva bhaTakate hue mara jAte haiM, parantu gautama ! tuma mArga meM kaise bhUle nahIM par3ate?" gautama-"kumArazramaNa ! jo mArga para calate haiM aura jo unmArgagAmI haiM una sabako maiM jAnatA huuN| yahI kAraNa hai ki maiM mArga nahIM bhuultaa|" kezI-"vaha mArga kauna-sA hai?" gautama-"jinopadiSTa 'pravacana' sanmArga hai aura isake viparIta 'kupravacana' unmaarg| jo jina-pravacana ke anusAra calate haiM ve mArgagAmI haiM aura kupravacana para calane vAle unmaarggaamii|" / kezI-"muni gautama ! jala-pravAha ke vega meM bahate hue prANiyoM kI zaraNa aura AdhAra kyA hai ?' gautama-"jala ke bIca eka mahAdvIpa hai jisakA vistAra atimahAn hai jahA~ jala ke mahAvega kI gati nahIM hotI, vahI zaraNa hai|" kezI-"gautama ! vaha dvIpa kauna-sA hai ?" gautama-"jarA-maraNa ke mahAvega meM bahate hue prANiyoM ke liye zaraNa, AdhAra aura avalaMbanadAyaka 'dharma' hI dvIpa sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 211 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kezI - "jisameM tuma baiThe ho vaha nAva samudra meM cAroM ora ghasITI jA rahI hai| gautama ! isa taraha tuma isa agAdha samudra ko kaise pAra kara sakoge ?" gautama - "sachidra nAva samudra pAra nahIM kara sakatI, para jo nAva nizchidra hotI hai vaha samudra pAra kara sakatI hai| maiM nizchidra nAva meM baiThA hU~ ataH samudra ko pAra kruuNgaa|" kezI - "gautama ! vaha nAva kauna-sI hai ?" gautama - "zarIra nAva hai, jIva nAvika aura yaha saMsAra samudra jise maharSi loga pAra karate haiN|" kezI - "gautama ! bahuta se prANadhArI jo ghora aMdhakAra meM rahate haiM unake liye loka meM prakAza kauna karegA ?" gautama - "sampUrNa loka ko prakAzita karane vAlA nirmala sUrya akhila loka meM jIvoM ko prakAza degaa|" kezI - "gautama ! vaha sUrya kauna hai ?" gautama - "jinake janma-maraNa Tala gaye haiM aise sarvajJa 'jina' hI sUrya haiN| ve udaya pAkara sampUrNa loka meM jIvoM ko prakAza dete haiN|" kezI - "he gautama! zArIrika aura mAnasika duHkhoM se pIr3ita prANadhAriyoM ke lie nirbAdha aura nirupadrava kauna-sA sthAna hai ?" gautama - "loka ke agra bhAga meM aisA sthAna hai jo nizcala aura durAroha hai / vahA~ jarA-maraNa aura vyAdhi- vedanA kucha bhI nahIM hai / " kezI - "gautama ! vaha sthAna kauna-sA hai ?" gautama-'"nirvANa, anAbAdha, siddhi aura lokAgra ityAdi nAmoM se vaha pahacAnA jAtA hai / vaha kalyANakAraka, nirupadrava aura nirbAdha hai| isakI sthiti zAzvata aura car3hAva durAroha hai / saMsAra-pravAha ko tairakara jo maharSi isa sthA ko prApta hote haiM ve saba zokoM se pare ho jAte haiN|". kezI - "gautama ! tumhArI buddhi ko sAdhuvAda ! mere sabhI saMzaya dUra ho gaye / sarvasUtroM ke mahAsAgara gautama ! tumheM namaskAra [" isa prakAra apane saMdeha dUra hote hI kezIkumAra zramaNa ne gautama ko sira jhukAkara abhivAdana kiyA aura vahIM bhagavAna mahAvIra ke mArgAnugata paJcamahAvratika dharma ko svIkAra kiyA / kezI aura gautama ke isa sammelana se vahA~ zrutajJAna aura saMyama dharma kA bar3A utkarSa huA aura aneka mahattvapUrNa tattvoM kA nirNaya huaa| vahA~ ekatrita sabhA bhI saMtuSTa hokara sanmArga ke svIkArane meM tatpara huI / 65 bhagavAna mahAvIra zrAvastI padhAre aura kucha samaya vahA~ Thaharane ke uparAnta pAJcAla kI tarapha vihAra karake ahicchatrA pdhaare| vahA~ pracAra karane ke bAda kuru janapada kI ora unhoMne vihAra kiyA aura hastinApura pahu~cakara nagara ke bAhara sahasrAmravana nAmaka udyAna meM tthhre| ziva rAjarSi dvArA sammAna hastinApura ke rAjA ziva sukhI, saMtoSI aura dharma premI the| eka dina madhya rAtri meM ziva kI nIMda TUTa gii| ve rAjakAja kI cintA karate-karate apanI vartamAna sthiti aura usake kAraNoM kI mImAMsA meM utara par3e / socane lage'ahA ! maiM isa samaya saba prakAra se sukhI hU~ / putra, pazu, rAjya, rASTra, senA, vAhana, koSa, strI aura dhana-saMpadA Adi saba bAtoM se maiM bar3ha rahA huuN| yaha saba mere pUrvabhava ke zubha karmoM kA phala hai| dharma kA yaha phala bhogate hue mujhe bhaviSya sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 212 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke liye bhI kucha karanA caahie| acchA, to aba maiM kala hI lohamaya kar3Aha, kaDucchuya aura tAmrIyabhAjana banavAU~gA aura 'kumAra zivabhadra ko rAjyAbhiSikta kara lohI, lohakar3Aha Adi upakaraNa lekara gaMgAtaTavAsI dizA-prokSaka vAnaprastha tApasoM ke samIpa jAkara parivrajyA svIkAra kara lU~gA / usI samaya niyama dhAraNa karU~gA ki 'Aja se jIvana paryanta maiM dizA - cakravAla tapa karU~gA' / prAtaHkAla hote hI ziva ne apane sevakoM ko bulAyA aura saba taiyAriyA~ krvaaii| yuvarAja zivabhadra kA rAjyAbhiSeka karake usane eka bar3I jAtIya sabhA bulAI jisameM jJAtijanoM ke uparAnta mitra aura snehI saMbandhiyoM ko bhI AmaMtrita kiyA / Agantuka mehamAnoM kA bhojanAdi se yogya satkAra karane ke uparAnta ziva ne unake sAmane apanA abhiprAya prakaTa kiyA aura zivabhadra tathA una sabakI sanmati prApta kara lohI, lohakar3Aha Adi lekara ziva dizA-prokSaka tApasoM ke nikaTa pahu~ce aura unake mata kI parivrajyA le dizA- prokSaka tApasa ho ge| ziva rAjarSi apane nizcayAnusAra pratijJA kara chaTTa-chaTTa se dizAcakravAla tapa karane lge| pahalA chaTTa pUrA hone para valkala pahane hue ziva rAjarSi tapobhUmi se apanI kuTiyA meM aaye| kiThina - sAMkAyikA - bA~sa kA pAtra aura kAvar3a lekara pUrva dizA kA prokSaNa karate hue bole- "pUrva dizA meM soma mahArAjA prasthAna - prasthita ziva rAjarSi kA abhirakSaNa aura vahA~ ke kaMda, mUla, tvacA, patra, puSpa, phala, bIja, hariyAlI aura tRNoM ke grahaNa karane kI AjJA pradAna kro| " ukta prArthanA kara ve pUrva dizA meM cale aura vahA~ se kaMda, mUla, tvacA, patra, puSpa, phalAdi se kiThina - sAMkAyikA ko bharakara tathA darbha, kuza, samidh, patrAmoTa Adi lekara apane jhoMpar3e meM lautte| kiThina sAMkAyikA ko eka tarapha rakhakara vedikA ko jhAr3A tathA lIpA / phira darbhagarbhita kalaza lie gaMgA meM gye| vahA~ snAna-majjana kiyA aura daivata- pitaroM ko jalAdi arpaNa karake kalaza bharakara kuTiyA ko lautte| darbha-kuza aura bAlukA kI racanA kii| araNi kozara se ragar3akara Aga utpanna kI aura samidh kASThoM se use jlaayaa| agni kuMDa kI dAhinI tarapha sakathA, valkala, sthAna, zayyA - bhANDa, kamaNDalu, kASThadaNDa aura AtmA ko ekatra kara zahada, ghRta aura taMduloM se agni meM AhutiyA~ de caru taiyAra kiyaa| usameM vaizvadaiva-bali karane ke uparAnta atithi-pUjana kiyA aura phira svayaM bhojana kiyaa| isake bAda ziva rAjarSi dUsarA SaSTha kSapaNa kara tapobhUmi meM gaye aura pUrvavat dhyAna kiyaa| pAraNA ke dina ve apane jhoMpar3e meM Ae aura dakSiNa dizA kA prokSaNa kara bole- "dakSiNa dizA meM yama mahArAjA prasthAna- prasthita ziva rAjarSi kA abhirakSaNa kro|" phira vahI kriyA kI jo pahale pAraNA ke dina kI thii| isI taraha tIsarA chaTTa kara pAraNA ke dina pazcima dizA kA prokSaNa kara ziva ne kahA- "pazcima dizA meM varuNa mahArAjA prasthAna- prasthita ziva rAjarSi kA abhirakSaNa kro|" zeSa saba vidhAna pUrvavat kiyaa| cauthe chuTTa ke anta meM uttara dizA kA prokSaNa kara ziva bole- "uttara dizA meM vaizramaNa mahArAjA prasthAna- prasthita ziva rAjarSi kA abhirakSaNa kro|" zeSa sabhI kriyAe~ pUrvavat kIM / ziva rAjarSi ne lambe samaya taka tapa kiyA- AtApanA kI, jisake phalasvarUpa unheM vibhaMgajJAna huA aura sAta samudroM taka sthUla sUkSmarUpI padArthoM ko jAnane-dekhane lage / isa jJAnadRSTi se ziva rAjarSi ke mana meM yaha saMkalpa utpanna huA ki mujhe viziSTa jJAna-darzana utpanna hue haiN| ina jJAna-darzana se maiM jAnatA aura dekhatA hU~ ki isa loka meM sAta dvIpa aura sAta hI samudra haiM / inake uparAnta na dvIpa haiM, na smudr| jJAna utpanna hone ke uparAnta ziva tapobhUmi se apane jhoMpar3e meM gaye aura valkala pahana lohI, lohakar3Aha, kaDucchu, daNDa, kamaNDala, tAmrabhAjana aura kiThina- sAMkAyikA liye hastinApura ke tApasAzrama meM gaye aura bhAjanAdi sAmagrI vahA~ rakhakara hastinApura meM gye| vahA~ para unhoMne apane jJAna se jAne hue mgata dvIpa - samudroM kI bAta kahI aura bole - "saMsArabhara meM sAta hI dvIpa aura samudra haiM, adhika nahIM / " sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only 213 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jisa samaya bhagavAna mahAvIra hastinApura padhAre the usa samaya ziva bhI vahIM the aura apane sAta dvIpa-samudra viSayaka siddhAnta kA pratipAdana kara rahe the| logoM meM isa naye siddhAnta para TIkA-TippaNiyA~ ho rahI thiiN| indrabhUti gautama bhagavAna kI AjJA le hastinApura meM bhikSAcaryA ko gaye to unhoMne bhI sAta dvIpa-samudroM kI bAta sunii| gautama ne sahasrAmravana meM lauTakara ukta janapravAda ke saMbandha meM bhagavAna se pUchA ki " 'sAta hI dvIpa-samudra haiM' yaha zivarSi kA kathana ThIka hai kyA? aura isa viSaya meM ApakA kyA siddhAnta hai ?" bhagavAna ne kahA-"sAta dvIpa-samudra saMbandhI zivarSi kA siddhAnta mithyA hai| isa viSaya meM merA kathana yaha hai ki jambUdvIpa prabhRti asaMkhya dvIpa aura lavaNa Adi asaMkhya hI samudra haiN| ina sabakA AkAra vidhAna to eka-sA hai para vistAra bhinna-bhinna hai|" bhagavAna ke pAsa usa samaya sabhA jamI huI thii| darzana, vandana aura dharmazravaNa ke nimitta Ae nagara-nivAsI abhI vahIM baiThe hue the| dharmazravaNa kara nagara-nivAsIjana apane-apane sthAna para gye| sabake mu~ha meM sune hue upadeza kIvizeSataH zivarSi ke siddhAnta viSayaka gautama ke praznottara kI carcA thii| ve kahate the-"zivarSi kA sAta dvIpa-samudra saMbandhI siddhAnta ThIka nahIM hai| zramaNa bhagavAna mahAvIra kahate haiM ki dvIpa-samudra sAta hI nahIM, asaMkhya haiN|" zivarSi mahAvIra kI yogyatA se aparicita nahIM the| unake jJAna aura mahattva kI bAteM unhoMne kaI bAra suna rakkhI thiiN| jaba unhoMne apane siddhAnta ke viSaya meM mahAvIra kA abhiprAya sunA to ve vicAra meM par3a gye| mana hI mana bole'yaha kaisI bAta hai ? dvIpa-samudra asaMkhya haiM ? maiM to sAta hI dekha rahA hU~ aura mahAvIra asaMkhya batAte haiM ? kyA merA jJAna apUrNa hai ?' isa prakAra saMkalpa-vikalpa karate hue ve zaMkAzIla hote gye| pariNAmasvarUpa unako jo kucha Atmika sAkSAtkAra huA thA vaha tirohita ho gyaa| taba unhoMne socA ki 'avazya hI isa viSaya meM mahAvIra kA kathana satya hogaa| ve jJAnI tIrthaMkara haiN| unheM aneka yoga vibhUtiyA~ prApta ho cukI haiM aise arhantoM kA darzana to kyA nAma-zravaNa bhI durlabha hotA hai| acchA, to aba maiM bhI ina mahApuruSa ke pAsa jAU~ aura upadeza sunuuN|' ziva rAjarSi vahA~ se tApasAzrama meM gaye aura lohI, lohakar3Aha Adi ko lekara hastinApura ke madhya meM se hote hue sahasrAmravana meM phuNce| mahAvIra ke pAsa jAkara tripradakSiNApUrvaka unako vandana karake yogya sthAna para baiTha gye| zramaNa bhagavAna ne ziva rAjarSi tathA usa mahatI sabhA ke samakSa nirgrantha pravacana kA upadeza diyA jise sunakara zivarSi parama saMtuSTa hue| ve uThe aura hAtha jor3akara bhagavAna se prArthanA karate hue bole-"bhagavan ! nirgrantha pravacana para zraddhA karatA huuN| bhagavan ! mujhe bhI hastAlambana diijiye| nirgrantha mArga kI dIkSA dekara Apa mujhe bhI mokSamArga kA pathika bnaaiye|" bhagavAna ne ziva rAjarSi kI prArthanA ko svIkAra kiyaa| rAjarSi lohI, lohakar3Aha Adi ko lekara IzAna dizA kI tarapha cle| thor3I dUra jAkara apane upakaraNoM ko chor3a diyA aura paMcamuSTika loca kara mahAvIra ke pAsa lautte| bhagavAna ne unheM paMca mahAvrata die aura zramaNa dharma kI vizeSa zikSA-dIkSA ke liye unhoMne sthaviroM ke supurda kara diyaa| nirgrantha mArga meM praveza karane ke bAda bhI zivarSi ne kaThina tapa kiye aura ekAdazAGga nirgrantha pravacana kA adhyayana kiyaa| anta meM ziva rAjarSi sarva karmoM kA nAza kara nirvANa ko prApta hue|66 __ bhagavAna mahAvIra ke isa samavasaraNa meM anya kaI dharmArthiyoM ne nirgrantha pravacana kI dIkSA lI jinameM anagAra puTThila kA nAma vizeSa ullekhanIya hai| yahA~ ke poTila ne 32 patniyoM kA tyAgakara dIkSA grahaNa kii|67 hastinApura se bhagavAna mokA nagarI kI tarapha padhAre aura mokA ke nandana caitya meM Thahare jahA~ para unhoMne agnibhUti aura vAyubhUti ke praznoM ke uttara meM devoM kI vikurvaNA-zakti kA varNana karane ke uparAnta IzAnendra aura camarendra ke pUrvabhavoM kA nirUpaNa kiyaa|68 mokA se bhagavAna vApasa lauTe aura vANijyagrAma meM jAkara cAturmAsa vyatIta kiyaa| | 214 214 - sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokA nagarI meM gaNadharoM dvArA praznottara prabhu mahAvIra jaba hastiAnapura meM virAjamAna the to lambA samaya vahA~ rhe| hastinApura jaina saMskRti kA prAcIna kendra thaa| isake sAtha anya dharmoM ke dharmAcArya bhI yahA~ ghUmate the| hastinApura dharma-pracAra karane ke pazcAt prabhu mahAvIra mokA nagarI pdhaare| muni kalyANavijaya, AcArya vijayaindrasUri va AcArya devendra muni ne isakI pahacAna paMjAba ke zahara magAmaNDI se kI hai| usa samaya prabhu mahAvIra nandana caitya meM virAjamAna hue| gaNadhara agnibhUti ne prabhu mahAvIra se pUchA-- "he bhagavan ! asurarAja camara ke pAsa kitanI Rddhi, kAnti, bala, kIrti, sukha, prabhAva tathA vikurvaNA zakti hai?" prabhu mahAvIra ne apane ziSya ko uttara dete hue samajhAyA-"he devAnupriya ! usa asurarAja camara ke pAsa 34 lAkha bhavanavAsI, 64 hajAra sAmAnika deva, 33 trAyastriMzaka deva, 4 lokapAla, 5 paTarAnI, 7 sena tathA 2 lAkha 56 hajAra Atma-rakSakoM aura anya bhavanavAsI kI deva Rddhi hai| vaha una para zAsana karatA huA sAMsArika sukhabhoga bhogatA huA jIvana-yApana kara rahA hai| use vaikriya zarIra banAne kI vizeSa abhiruci hai| vaha sampUrNa jambUdvIpa to kyA tiryak loka ke asaMkhya dvIpa va samudra asurakumAra deva aura deviyoM se bhara jAe~, unake rUpa vikurvita kara sakatA hai| vAyubhUti gaNadhara kI jijJAsA aba vAyubhUti ne asurarAja bali ke sambaMdha meM prazna kiyaa| prabhu mahAvIra ne agnibhUti ko uttara dete hue samajhAyA-"usake pAsa 44 lAkha bhavanavAsI, 6 hajAra sAmAnika deva, 33 trAyastriMzaka deva, 4 lokapAla, 6 paTarAnI, 24 hajAra Atma-rakSaka deva haiN| bAkI Rddhi va zakti asurarAja camara kI taraha hI samajhanI caahiye| agnibhUti ne isI taraha stanitakumAra, vyaMtara deva aura jyotiSkoM ke saMbaMdha meM prazna puuche| inake uttara meM prabhu mahAvIra ne pharamAyA-"vyaMtaroM tathA jyotiSkoM meM trAyastriMzaka tathA lokapAla nahIM hote| vaha 4 hajAra sAmAnika deva tathA 16 hajAra Atma-rakSaka devoM aura paTarAniyoM ke svAmI hote haiN|" ye prazna bhagavatIsUtra 3/1/270-283 meM upalabdha hote haiN| yaha prathama bAra hai jaba indrabhUti ke atirikta prabhu mahAvIra ke kisI anya gaNadhara ne prazna kiye hoN| bhagavAna mahAvIra yahA~ se punaH vApasa lautte| vaha vANijyagrAma meM varSAvAsa hetu pdhaare| unatIsavA~ varSa varSAvAsa samApta karake prabhu mahAvIra videha deza kI ora padhArane lge| Apa phira magadha deza kI rAjadhAnI rAjagRhI ke guNazIla caitya meM pdhaare| rAjagRhI aba nigraMthoM kA mukhya kendra bana cukA thaa| yahA~ ke rAjA va prajA donoM prabhu mahAvIra ke prati samarpita thii| itanA saba hote hue bhI yahA~ bauddha, AjIvaka, sAMkhya Adi matoM ko mAnane vAle vipula saMkhyA meM nivAsa karate the| eka samaya AjIvaka bhikSuoM ke saMbandha meM indrabhUti gautama ne bhagavAna se pUchA-"AjIvaka loga sthaviroM se pUchate haiM ki nirgrantho ! tumhAre zramaNopAsaka kA, jaba vaha sAmAyika vrata meM rahA huA ho, koI bhANDa corI calA jAya to sAmAyika pUrA kara vaha usakI talAza karatA hai yA nahIM? yadi karatA hai to vaha apane bhANDa kI talAza karatA hai yA parAye kI?" uttara meM bhagavAna ne kahA-"gautama ! vaha apane bhANDa kI talAza karatA hai, parAye kI nhiiN|" gautama-"bhagavan ! zIlavrata, guNavrata, pratyAkhyAna aura pauSadhopavAsa se usakA bhANDa 'abhANDa' nahIM ho jAtA?" sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra ___ -215 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra-"hA~, sAmAyika, pauSadhAdi vrata meM sthita zramaNopAsaka kA bhANDa 'abhANDa' ho jAtA hai|" gautama-"bhagavan ! jaba vrata dazA meM usakA vaha bhANDa 'abhANDa' ho gayA to usa dazA meM corI hue usa bhANDa kA karane ke bAda zramaNopAsaka ke talAza karane para vaha apane bhANDa kI talAza karatA hai' yaha kaise kahA jAyegA? jaba usakA vaha bhANDa hI nahIM rahA to usakI talAza karane kA use kyA adhikAra hai ?" ___mahAvIra-"gautama ! vrata dazA meM usakI bhAvanA yaha hotI hai ki yaha sonA, rUpA, kAMsya, dUSya yA maNi-ralAdi koI padArtha merA nahIM hai| isa prakAra usa samaya una padArthoM se vaha apanA saMbandha chor3a detA hai-unakA upayoga nahIM krtaa| para una padArthoM para se usakA mamatvabhAva nahIM chUTatA aura mamatvabhAva ke na chUTane se vaha padArtha parAyA nahIM hotA, usI kA rahatA hai|" gautama-"bhagavan ! sAmAyika vrata meM sthita zramaNopAsaka kI bhAryA se koI saMgama kare to kyA kahA jAyegA--bhAryA se saMgama? yA abhAryA se?' mahAvIra-"zramaNopAsaka kI bhAryA se saMgama karatA hai yahI kahanA caahiye|" gautama-"bhagavan ! zIlavrata, guNavrata aura pauSadhopavAsa se bhAryA 'abhAryA' ho sakatI hai ?" mahAvIra-"hA~, gautama ! vrata dazA meM zramaNopAsaka kI yaha bhAvanA hotI hai ki mAtA, pitA, bhAI, bahana, bhAryA, putra, putrI aura putravadhU koI merA nahIM hai| yaha bhAvanA hote huye bhI unase usake prema-bandhanoM kA viccheda nahIM hotaa| isaliye 'bhAryA-saMgama' hI kahA jAyegA 'abhAryA-saMgama' nhiiN|69 zramaNopAsaka va AjIvakopAsaka zramaNopAsaka gatakAla meM kie hue prANAtipAta kA 49 prakAra se pratikramaNa karatA hai, vartamAnakAlIna prANAtipAta kA 49 prakAra se niyamana karatA hai aura anAgata kAla ke prANAtipAta kA 49 prakAra se niSedha karatA hai| isa prakAra zramaNopAsaka ke sthUla prANAtipAta-viramaNavrata ke kula 147 bheda hote haiN| isI prakAra sthala maSAvAda-viramaNa. sthala adattAdAna-viramaNa, sthala maithana-viramaNa aura sthala parigraha-viramaNa ke bhI pratyeka ke 147-147 bheda hote haiM jinameM se amuka vrata kA amuka bheda pAlana karane vAlA bhI zramaNopAsaka hotA hai| isa prakAra vividha bhaMga se vrata pAlane vAle zramaNopAsaka hote haiM, AjIvakopAsaka nahIM hote| ___ AjIvaka mata ke zAstroM kA artha hI yaha hai ki sacitta padArthoM kA bhojana karanA-sarva prANiyoM kA chedana-bhedana aura vinAza kara unakA bhojana krnaa| ___ AjIvaka mata meM ye bAraha prasiddha AjIvakopAsaka kahe gaye haiM-tAla, tAlapalaMba, uvviha, saMviha, avaviha, udaya, nAmudaya, namodaya, aNuvAlaya, saMkhavAlaya, ayaMpula aura kaayry| ye sabhI AjIvakopAsaka arihaMta ko deva mAnane vAle aura mAtA-pitA kI sevA karane vAle the| ye gUlara, bar3a, bera, satara (zahatUta) aura pIpala ina pA~ca jAti ke phaloM aura pyAja, lahasuna Adi kandamUla ko nahIM khAte the| ye trasa jIvoM kI rakSA karate hue aise bailoM se apanI jIvikA calAte jo na badhiyA hote aura na nAka bIMdhe he|" jaba AjIvakopAsaka bhI isa prakAra nirdoSarItyA jIvikA calAte the to zramaNopAsaka kA to kahanA hI kyA? unheM to pandraha hI karmAdAnoM kA tyAga karanA caahiye| isa varSa rAjagRha ke vipula parvata para aneka anagAroM ne anazana kiyaa| tIsavA~ varSa varSA cAturmAsya bhagavAna ne rAjagRha meM kiyaa| cAturmAsya kI samApti hone para bhagavAna ne rAjagRha se campA kI ora vihAra kara campA ke pazcima meM 'pRSThacampA' nAmaka upanagara meM tthhre| pRSThacampA ke rAjA zAla aura usake choTe bhAI yuvarAja 216 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAzAla ne mahAvIra kA upadeza sunaa| saMsAra se virakta hokara zAla ne kahA- "bhagavan ! maiM nirgrantha pravacana para zraddhA karatA hU~ aura apanA rAjya yuvarAja mahAzAla ko sauMpakara Apake caraNoM meM Akara zramaNa dharma ko svIkAra kruuNgaa|' bhagavAna ne kahA-"vilamba mata kro|" ghara jAkara zAla ne apane choTe bhAI ko rAjyArUr3ha hone kI prArthanA kI para mahAzAla ne usako svIkAra nahIM kiyA aura kahA ki jo dharma Apane sunA hai vahI maiMne bhI sunA hai| jaise Apa saMsAra se virakta haiM vaise maiM bhI virakta huuN| maiM bhI pravrajyA grahaNa kruuNgaa| __mahAzAla ke atirikta zAla ke rAjya kA koI uttarAdhikArI nahIM thaa| mahAzAla ke asvIkAra karane para apane bhAgineya gAgalI nAmaka rAjakumAra ko bulAkara use rAjyArUr3ha kara zAla tathA mahAzAla ne bhagavAna mahAvIra ke varada hAtha se zramaNadharma kI dIkSA lii| kAmadeva zramaNopAsaka pRSTha campA se bhagavAna campA ke pUrNabhadra caitya meM pdhaare| una dinoM campA nivAsI zramaNopAsaka kAmadeva apane ghara kA kAryabhAra jyeSTha putra ke Upara chor3akara bhagavAna mahAvIra ke antima upadezoM kA pAlana karane lage the? eka dina kAmadeva apanI pauSadhazAlA meM pauSadha karate hue rAtri ke samaya dhyAna kara rahe the| karIba madhya rAtri ke samaya vahA~ eka deva prakaTa huA aura kAmadeva ko dhyAna se calita karane kA prayatna karane lgaa| pahale usane pizAca rUpa meM, phira hAthI ke rUpa meM aura anta meM sarpa ke rUpa meM vividha vibhISikAe~ aura yAtanAe~ dikhAIM para kAmadeva apane dhyAna aura vizvAsa se vicalita na hue| anta meM deva hArakara usakI prazaMsA karatA huA calA gyaa| prAtaH samaya kAmadeva bhagavAna mahAvIra ke samavasaraNa meM gae aura vandana-namaskAra kara dharmopadeza sunane baitthe| dharmopadeza pUrNa hone ke bAda bhagavAna ne kAmadeva ko saMbodhana karate hue kahA-"kAmadeva ! gata rAtri meM kisI deva ne pizAca, hAthI aura sarpa ke rUpa banAkara tujhe dhyAna-bhraSTa karane ke lie vividha upasarga kie, yaha satya hai?" kAmadeva-"jI hA~, yaha bAta satya hai|" nirgrantha zramaNa-zramaNiyoM ko saMbodhana karate hue bhagavAna mahAvIra ne kahA-'Aryo ! ghara meM rahate hue gRhastha zramaNopAsaka bhI divya, mAnuSika aura tiryak yoni sambandhI upasarga sahana kara sakate haiM to dvAdazAGga gaNipiTakapAThI zramaNa nirgranthoM ko to avazya hI isa prakAra ke upasarga sahana karane caahie| nirgrantha zramaNa-zramaNiyoM ne bhagavAna kA vacana vinayapUrvaka svIkAra kiyaa|69 mahArAja dazArNa kI prabhu-bhakti va dIkSA campA se bhagavAna ne dazArNapura ko prayANa kiyaa| dazArNa kA rAjA dazArNabhadra ApakA bhakta thaa| Apake Agamana para usane bar3A utsava kiyA aura bar3e hI ThATabATa ke sAtha vaha vandana karane gyaa| dazArNabhadra ko apanI Rddhi, samRddhi kA bar3A abhimAna thA para bhagavAna ke vandanArtha Aye hue devendra kI Rddhi dekhakara usakA abhimAna utara gyaa| bhagavAna ke pAsa zramaNadharma ko svIkAra kara vaha zramaNasaMgha meM dAkhila huaa| dazArNapura se bhagavAna videha bhUmi kI tarapha prayANa kara vANijyagrAma pdhaare| vANijyagrAma meM somila nAmaka eka vidvAn brAhmaNa rahatA thA jo dhanI, mAnI, apane kuTumba kA mukhiyA aura 500 vidyArthiyoM kA adhyApaka thaa| usane jaba sunA ki tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra nagara ke dUtipalAsa caitya meM padhAre haiM to usane bhI vahA~ jAne kA vicAra kiyA yaha socakara ki vahA~ jAkara unheM kaI prazna puuchuu| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra - 217 217 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ somila eka sau chAtroM ke sAtha apane ghara se nikalA aura vANijyagrAma ke madhya meM se hotA huA dUtipalAsa pahu~cA / vahA~ bhagavAna se kucha dUra khar3e rahakara bolA- "bhagavan ! tumhAre siddhAnta meM yAtrA hai ? yApanIya hai ? avyAbAdha hai ? prAsuka vihAra hai ?" mahAvIra - "hA~, somila ! mere yahA~ yAtrA bhI hai, yApanIya bhI / avyAbAdha bhI hai aura prAsuka vihAra bhI hai|" somila - "bhagavan ! ApakI yAtrA kyA hai ?" mahAvIra - "tapa, niyama, saMyama, svAdhyAya, dhyAna aura AvazyakAdi yogoM meM jo yatanA- udyama hai vaha merI yAtrA hai|" somila - "bhagavan ! ApakA yApanIya kyA hai ?" mahAvIra - "somila ! yApanIya do prakAra kA kahA hai- eka indriya-yApanIya aura dUsarA noindriya- yApanIya / zrotrendriya, cakSurindriya, prANendriya, jihvendriya tathA sparzendriya ina pA~ca indriyoM ko vaza meM rakhatA hU~ - yaha merA 'indriya-yApanIya' hai aura mere krodha, mAna, mAyA, lobha vicchinna ho gaye haiN| ina kaSAyoM kA kabhI prAdurbhAva nahIM hotA / yaha merA 'noindriya-yApanIya' hai|" somila - "bhagavan ! ApakA avyAbAdha kyA hai ?" mahAvIra - "somila ! mere zarIragata vAtika, paittika, zleSmika, sAnnipAtika Adi vividha rogAtaGka doSa upazAnta ho gaye haiM / kabhI ve prakaTa nahIM hote haiM / yahI merA avyAbAdha hai / " somila-'"bhagavan ! ApakA prAsuka vihAra kyA hai ?" mahAvIra -'"somila ! ArAmoM, udyAnoM, devakuloM, sabhAoM, prapAoM aura strI-pazu-paNDaka varjita bastiyoM meM tathA kalpanIya pIThaphalaka, zayyA, saMstAraka svIkAra karake vicaratA huuN| yahI merA prAsuka vihAra hai|" prAsuka somila-"bhagavan ! sarisavaya Apake bhakSya haiM yA abhakSya ?" mahAvIra - "sarisavaya bhakSya bhI haiM aura abhakSya bhI / " somila - "donoM prakAra kaise ?" mahAvIra - "brAhmaNyanayoM meM (brAhmaNoM ke granthoM meM ) sarisavaya zabda ke do artha hote haiM- eka mitra - sarisavaya (sadRzavayAH) aura dUsarA dhAnya- sarisavaya (sarSapaH) / inameM mitra - sarisavaya tIna prakAra ke kahe haiM - ( 9 ) sahajAta, (2) sahavardhita, aura (3) sahaprAMzukrIDita / ye sarisavaya zramaNa nirgranthoM ke lie abhakSya haiN| dhAnya- sarisavaya do prakAra ke hote haiM - ( 1 ) zastra - pariNata, aura (2) azastra - pariNata / inameM jo azastra - pariNata hote haiM ve zramaNa nirgranthoM ke lie abhakSya haiN| zastra-pariNata sarisavaya bhI do prakAra ke hote haiM - ( 1 ) eSaNIya, aura (2) anessnniiy| inameM aneSaNIya zramaNa nirgranthoM ke lie abhakSya haiN| SaNIya bhI do prakAra ke hote haiM - (1) yAcita, aura (2) ayAcita / inameM ayAcita zramaNa nirgranthoM ke lie abhakSya haiM / yAcita bhI do prakAra ke hote haiM - (1) labdha, aura (2) albdh| inameM alabdha zramaNa nirgranthoM ke lie abhakSya haiN| kevala zastra - pariNata eSaNIya yAcita aura labdha dhAnya sarisavaya zramaNa nirgranthoM ko bhakSya haiN| isa kAraNa sarisavaya bhakSya bhI kahe jA sakate haiM aura abhakSya bhI / " somila - "bhagavan ! 'mAsa' Apako bhakSya 218 Jain Educationa International yA abhakSya ?" sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra-"brAhmaNyanayoM meM 'mAsa' do prakAra ke kahe gaye haiM-(1) dravyamAsa (mASa), aura (2) kaalmaas| inameM kAlamAsa zrAvaNa se ASAr3ha paryanta bAraha haiM, jo abhakSya haiN| dravyamAsa (mASa) do prakAra ke kahe haiM-(1) arthamAsa (mASa), aura (2) dhAnyamAsa (maass)| inameM se arthamASa do prakAra ke hote haiM-(1) suvarNamASa, aura (2) ruupymaass| ye donoM zramaNa nirgranthoM ke lie abhakSya haiN| rahe dhAnyamASa, so unake bhI zastrapariNata-azastrapariNata, eSaNIya-aneSaNIya, yAcita-ayAcita, labdha-alabdha Adi aneka prakAra haiN| inameM zastrapariNata eSaNIya yAcita aura labdha dhAnyamASa zramaNa nirgranthoM ke lie bhakSya haiM, zeSa abhkssy|" somila-"bhagavan ? 'kulatthA' Apake bhakSya haiM yA abhakSya ?" mahAvIra-"kulatthA bhakSya bhI haiM, abhakSya bhii|" somila-"yaha kaise?" mahAvIra-"brAhmaNya-granthoM meM 'kulatthA' zabda ke do artha hote haiM-(1) kulathI dhAnya aura (2) kulIna strii| kulIna strI tIna prakAra kI hotI hai-(1) kulakanyA, (2) kulavadhu, aura (3) kulmaataa| ye kulatthA zramaNa nirgranthoM ke lie abhakSya haiN| 'kulatthA' dhAnya bhI sarisavaya kI taraha aneka taraha kA hotA hai, usameM zastrapariNata, eSaNIya, yAcita aura labdha 'kulatthA' zramaNa nirgranthoM ke lie bhakSya haiM, zeSa abhkssy|" somila-"bhagavan ! Apa eka haiM yA do? tathA Apa akSaya, avyaya aura avasthita haiM yA bhUta, vartamAna, bhaviSyat ke aneka rUpadhArI?" mahAvIra-"maiM eka bhI hU~ aura do bhii| maiM akSaya, avyaya, avasthita hU~ aura bhUta, vartamAna, bhaviSyadrUpadhArI bhii|" somila-"bhagavan ! yaha kaise?" mahAvIra-"somila ! maiM Atmadravya rUpa se eka hU~ aura jJAna-darzana rUpa se do bhI huuN| maiM Atma-pradezoM kI apekSA se akSaya, avyaya, avasthita hU~ para upayoga-paryAya kI apekSA se bhUta, vartamAna aura bhaviSyat ke nAnA rUpadhArI bhI huuN| dharmacarcA sunakara somila brAhmaNa tattvamArga ko samajha gyaa| vaha vandana karake bolA-"bhagavan ! ApakA kathana yathArtha hai| maiM Apake nirgrantha pravacana para zraddhA karatA huuN| maiM anya rAjA-mahArAjAoM aura seTha-sAhUkAroM kI taraha Apake pAsa nirgrantha zramaNamArga kI pravrajyA grahaNa karane meM to samartha nahIM hU~, parantu maiM Apake pAsa zrAvakadharma ko svIkAra kara sakatA huuN|" bhagavAna kI AjJA prApta kara somila ne zrAvakadharma ke dvAdaza vrata grahaNa kie aura bhagavAna ko vandana kara apane ghara gyaa| zramaNopAsaka hone ke bAda somila ne nirgrantha pravacana kA vizeSa tattvajJAna prApta kiyA aura anta meM samAdhipUrvaka AyuSya pUrNa kara svargavAsI huaa|70 bhagavAna mahAvIra ne tIsavA~ varSA cAturmAsa vANijyagrAma meM vyatIta kiyaa| ikatIsavA~ varSa vANijyagrAma kA varSAvAsa pUrNa kara bhagavAna kozala deza ke sAketa, sAvatthI Adi nagaroM ko pAvana karate hue pAMcAla kI ora padhAre tathA kampilapura ke bAhara sahasrAmravana udyAna meM viraaje| kampilapura meM ambaDa nAmaka eka brAhmaNa parivrAjaka apane sAta sau ziSyoM ke sAtha rahatA thaa| usane bhagavAna mahAvIra ke tyAga-vairAgyamaya jIvana ko dekhA, kevalajJAna, kevaladarzana se yukta pravacana sune to vaha apane ziSyoM ke sAtha jainadharma kA upAsaka ho gyaa| parivrAjaka sampradAya kI veza-bhUSA rakhane para bhI vaha jaina zrAvakoM ke pAlana yogya vrata-niyamoM kA samyak prakAra se pAlana karatA thaa| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra - 219 | Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ambar3a parivrAjaka eka dina bhikSA ke lie paribhramaNa karate hue gaNadhara gautama ne sunA ki ambar3a saMnyAsI kampilapura meM eka sAtha sau gharoM meM AhAra grahaNa karatA hai aura vaha sau hI gharoM meM dikhalAI detA hai| gautama ne bhagavAna se pUchA - "bhagavan ! kyA yaha satya hai ?" mahAvIra - "gautama ! ambar3a parivrAjaka svabhAva se vinIta aura prakRti se bhadra hai / nirantara bele - bele kI tapasyA ke sAtha AtApanA lene se aura zubha pariNAmoM se vIryalabdhi aura vaikriyalabdhi ke sAtha avadhijJAna bhI use prApta huA hai, jisake kAraNa vaha sau rUpa banAkara sau gharoM meM dikhalAI detA hai aura sau gharoM meM AhAra grahaNa karatA hai, yaha satya hai / " gautama - "prabho ! kyA ambar3a parivrAjaka Apake pAsa zramaNadharma grahaNa karegA ?" mahAvIra-'"ambar3a jIvAjIva kA jJAtA zramaNopAsaka hai| vaha upAsaka jIvana meM hI Ayu pUrNa karegA, kintu zramaNadharma svIkAra nahIM kregaa| ambar3a sthUla hiMsA, sthUla mRSAvAda, sthUla adattAdAna se virata tathA sarvathA brahmacArI aura pUrNa santoSI hai| vaha yAtrA meM calate hue mArga meM Ae pAnI ke atirikta kisI nadI, kUpa yA tAlAba Adi meM nahIM utaratA hai| ratha, gAr3I, pAlakI Adi yAna athavA hAthI, ghor3A Adi kisI bhI vAhana para nahIM baiThatA hai, kevala paidala calatA hai| khela, tamAze, nATaka Adi nahIM dekhatA hai aura na rAjakathA, dezakathA Adi hI karatA hai / vaha harI vanaspati kA chedana-bhedana aura sparza bhI nahIM krtaa| vaha tumbA, kASTha-pAtra, aura mRttikAbhAjana ke atirikta loha, trapu, tAmra, jastA, sIsA, cAMdI, sonA Adi kisI prakAra kA dhAtupAtra nahIM rakhatA hai| eka tAmramaya pavitraka ke atirikta kisI prakAra kA AbhUSaNa dhAraNa nahIM karatA / geruA cAdara ke atirikta kisI anya raMga ke vastra dhAraNa nahIM karatA / zarIra para gaMgA kI miTTI ke lepa ke sivAya candana, kesara Adi kA bhI vilepana nahIM karatA / jo bhojana apane lie banAyA hai, kharIdA hai yA anya ke dvArA lAyA gayA hai, vaha bhojana grahaNa nahIM karatA / usane snAna aura pIne ke lie jala kA bhI pramANa kara rakhA hai, vaha chAnA huA aura diyA huA jala grahaNa karatA hai kintu apane hAtha se jalAzaya se grahaNa nahIM krtaa|" gautama - "ambar3a Ayu pUrNa kara kisa gati meM jAyegA ?" mahAvIra - " aneka varSoM taka sAdhanA kA jIvana vyatIta kara ambar3a saMnyAsI anta meM eka mAsa ke anazana kI ArAdhanA kara brahma devaloka meM deva banegA aura anta meM ambar3a kA jIva mahAvideha meM manuSya janma pAkara nirvANa prApta kregaa| 71 kampilapura se bhagavAna ne punaH videha bhUmi kI ora prasthAna kiyA aura ikatIsavA~ varSAvAsa vaizAlI meM kiyaa| battIsavA~ varSa : gAMgeya anagAra vaizAlIkA varSAvAsa pUrNa hone para bhagavAna ne kAzI - kauzala ke pradezoM meM paribhramaNa kiyA aura punaH grISmakAla meM videha bhUmi kI ora lautte| bhagavAna mahAvIra vANijyagrAma ke bAhara pdhaare| dUtipalAza udyAna meM virAje / pravacana pUrNa hone para zrotAgaNa apane-apane gharoM kI ora prasthAna kara cuke the| usa samaya gAMgeya nAmaka eka pArzvApatya muni bhagavAna ke sannikaTa aaye| bhagavAna se kucha dUra para khar3e rahakara unhoMne pUchA- "bhagavan ! narakAvAsa meM nAraka sAntara utpanna hote haiM yA nirantara ? 71 mahAvIra - "gAMgeya ! nAraka sAntara bhI utpanna hote haiM aura nirantara bhI / " gAMgeya-"bhagavan ! asurakumArAdi bhavanapati deva sAntara utpanna hote haiM yA nirantara ?" mahAvIra - "asurakumArAdi bhavanapati deva sAntara bhI utpanna hote haiM aura nirantara bhI / " gAMgeya-"bhagavan ! pRthvIkAyikAdi ekendriya jIva sAntara utpanna hote haiM yA nirantara ?" sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 220 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra - "gAMgeya ! pRthvIkAyAdi jIva sAntara utpanna nahIM hote, ve apane-apane sthAnoM meM nirantara utpanna hote rahate haiM / " gAMgeya - "bhagavan ! dvIndriya jIva sAntara utpanna hote haiM yA nirantara ?" mahAvIra - "gAMgeya ! dvIndriya jIva sAntara bhI utpanna hote haiM aura nirantara bhI / " isI prakAra trIndriya, caturindriya aura paMcendriya tiryaMca, manuSya aura deva bhI sAntara aura nirantara utpanna hote haiN|" gAMgeya - "bhagavan ! nairayika sAntara cyavatA hai yA nirantara cyavatA hai ?" mahAvIra - "gAMgeya ! nairayika sAntara bhI cyavatA hai aura nirantara bhI cyavatA hai / " isI prakAra dvIndriya, lIndriya, caturindriya aura paMcendriya, tiryaMca, manuSya tathA deva bhI kabhI sAntara aura nirantara cyavate haiM parantu pRthvIkAyika Adi nirantara utpanna hone vAle ekendriya jIva nirantara hI cyavate haiN| gAMgeya - "bhagavan ! pravezana kitane prakAra ke kahe haiM ?" mahAvIra-'"gAMgeya ! pravezana cAra prakAra ke kahe haiM - (1) nairayika pravezana, (2) tiryak yoni pravezana, (3) manuSya pravezana, (4) deva pravezana / usake pazcAt bhagavAna ne vibhinna nairayikoM ke pravezana ke sambandha meM vistRta sUcanAe~ dIM / gAMgeya-"bhagavan ! tiryaMcayonika pravezana kitane prakAra kA kahA hai ?" mahAvIra - "gAMgeya ! pA~ca prakAra kA kahA hai- ekendriya yonika pravezanaka yAvata paMcendriya yonika prveshnk| usake pazcAt bhagavAna ne vistRta rUpa se usake sambandha meM varNana kiyA / " gAMgeya-'"bhagavan ! manuSya pravezana kitane prakAra kA hai ?" mahAvIra-"vaha do prakAra kA hai - (1) sammUrcchima manuSya pravezanaka, aura (2) garbhaja manuSya prveshnk|" usake bAda bhagavAna ne usakA vistAra se vizleSaNa kiyA / gAMgeya-"bhagavan ! deva pravezanaka kitane prakAra kA hai ?" mahAvIra - "gAMgeya ! deva pravezanaka cAra prakAra kA hai - ( 1 ) bhavanavAsI deva pravezanaka, (2) vANavyantara, (3) jyotiSka, aura (4) vaimAnika / usake sambandha meM phira bhagavAna ne vistAra se varNana kiyA / gAMgeya- - "bhagavan ! sat nAraka utpanna hote haiM yA asat / isI prakAra sat tiryaMca, manuSya aura deva utpanna hote haiM yA asat ?" mahAvIra-'"gAMgeya ! sabhI sat utpanna hote haiM, asat koI bhI utpanna nahIM hotA / " gAMgeya - "bhagavan ! nAraka, tiryaMca aura manuSya sat marate haiM yA asat ? isI prakAra deva bhI sat cyuta hote haiM yA 0 asat ?" mahAvIra - "gAMgeya ! sabhI sat marate haiM, asat koI nahIM maratA / gAMgeya-'"bhagavan ! sat kI utpatti kaisI ? aura mare hue kI sattA kisa prakAra ?" mahAvIra - "gAMgeya ! puruSAdAnIya pArzva arihanta ne loka ko zAzvata kahA hai| usameM sarvathA asat kI utpatti nahIM hotI aura 'sat' kA sarvathA nAza bhI nahIM hotA / 72 gAMgeya-'"bhagavan ! yaha vastutattva Apa svayaM Atma- pratyakSa se jAnate haiM yA kisI hetu prayukta anumAna se athavA kisI Agama ke AdhAra se ?" Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only 221 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra-"gAMgeya ! yaha sabhI maiM svayaM jAnatA huuN| kisI bhI anumAna athavA Agama ke AdhAra para maiM nahIM khtaa| Atma-pratyakSa se jAnI huI bAta hI kahatA huuN|" gAMgeya-"bhagavan ! anumAna aura Agama ke AdhAra ke binA isa viSaya meM kaise jAnA jA sakatA hai ?' mahAvIra-"gAMgeya ! kevalI pUrva se jAnatA hai, pazcima se jAnatA hai, uttara aura dakSiNa se jAnatA hai| kevalI parimita jAnatA hai aura aparimita bhI jAnatA hai| kevalI kA jJAna pratyakSa hone se usameM sarva vastutattva pratibhAsita hote haiN|" gAMgeya-"bhagavan ! narakagati meM nAraka, tiryaMcagati meM tiryaMca, manuSyagati meM manuSya aura devagati meM deva svayaM utpanna hote haiM yA kisI kI preraNA se ? vaha apanI gatiyoM se svayaM nikalate haiM yA unheM koI nikAlatA hai?' ____ mahAvIra-"Arya gAMgeya ! sabhI jIva apane zubhAzubha karma ke anusAra zubhAzubha gatiyoM meM utpanna hote haiM aura vahA~ se nikalate haiN| isameM dUsarA koI bhI preraka nahIM hai|" isa prakAra praznottara ke pazcAt gAMgeya anagAra ne bhagavAna ko yathArtha rUpa se pahacAnA, use yaha pUrNa niSThA ho gaI ki ye sarvajJa sarvadarzI haiN| bhagavAna mahAvIra ko tripradakSiNAparvaka vandana aura namaskAra kara mahAvIra ke paMca mahAvratarUpa dharma meM praviSTa hue| bhagavAna aneka kSetroM meM dharma kI prabhAvanA kara punaH vaizAlI padhAre aura yaha battIsavA~ varSAvAsa bhI vaizAlI meM kiyaa| taiMtIsavA~ varSa : gautama kI jijJAsAe~ : zIla aura zruta __ varSAvAsa pUrNa hone para bhagavAna ne vaizAlI se magadha kI ora prasthAna kiyaa| anekAneka kSetroM ko pAvana karate hue rAjagRha padhAre aura guNazIla udyAna meM tthhre| guNazIla udyAna ke AsapAsa anya matAvalambI kaI sAdhu va parivrAjaka rahate the| samaya-samaya para unameM praznottara hote the| ve apane mata kA maNDana aura paramata kA khaNDana kiyA karate the| anya matAvalambiyoM kI vicAradhArA kahA~ taka satyalakSI hai, yaha jAnane ke lie gautama ne bhagavAna se prazna kiyA-"bhagavan ! kucha anyatIrthika yaha kahate haiM ki zIla (sadAcAra) zreSTha hai| dUsare kahate haiM zruta zreSTha hai| tIsare kA abhimata hai ki zIla aura zruta donoM zreSTha haiN| bhagavan ! ApakA isa sambandha meM kyA kathana hai ?" ___ mahAvIra-"gautama ! anyatIrthikoM kA prastuta kathana samyak nahIM hai| merA spaSTa mantavya hai-puruSa cAra prakAra ke hote haiN| kitane hI zIla-sampanna hote haiM zruta-sampanna nahIM, kitane hI zruta-sampanna hote haiM zIla-sampanna nahIM, kitane hI zIla-sampanna bhI hote haiM aura zruta-sampanna bhii| aura kitane hI zIla-sampanna bhI nahIM hote aura na zruta-sampanna hI hote haiN| inameM jo zIlavAna haiM parantu zrutavAna unako use maiM deza-ArAdhaka kahatA hU~, jo zIlavAna nahIM para zrutavAna haiM unako maiM deza-virAdhaka kahatA hU~, jo zIlavAna aura zrutavAna haiM unheM maiM sarvArAdhaka kahatA hU~ aura jo na zIlavAna haiM aura na zrutavAna haiM unheM maiM sarvavirAdhaka kahatA huuN|"73 ArAdhanA bhagavAna ke samAdhAna se prasanna hokara gautama kI jijJAsA aura Age bar3hI tathA unhoMne anya vividha prazna pUchegautama- "bhagavan ! ArAdhanA kitane prakAra kI hai?" mahAvIra-"ArAdhanA ke tIna prakAra hai-(1) jJAnArAdhanA, (2) darzanArAdhanA, aura (3) caaritraaraadhnaa|" gautama-"jJAnArAdhanA ke kitane prakAra haiM ?' mahAvIra-"vaha tIna prakAra kI hai-(1) utkRSTa, (2) madhyama, aura (3) jghny| | 222 222 - sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama-"darzanArAdhanA kitane prakAra kI hai ?'' mahAvIra-"vaha bhI jJAnArAdhanA kI taraha tIna prakAra kI hai|" gautama-"bhagavan ! jisa jIva ko utkRSTa jJAnArAdhanA hotI hai use kyA utkRSTa darzanArAdhanA bhI hotI hai? jisa jIva ko utkRSTa darzanArAdhanA hotI hai kyA use utkRSTa jJAnArAdhanA bhI hotI hai ?' mahAvIra-"jisa jIva ko utkRSTa jJAnArAdhanA hotI hai use utkRSTa yA madhyama darzanArAdhanA hotI hai aura jise utkRSTa darzanArAdhanA hotI hai use utkRSTa yA jaghanya jJAnArAdhanA hotI hai|'' gautama-"bhagavan ! utkRSTa jJAnArAdhanA kA ArAdhaka kitane bhavoM ke pazcAt siddha hotA hai ?' mahAvIra-"kitane hI jIva usI bhava meM siddha hote haiM, kitane hI do bhavoM meM siddha hote haiM, kitane hI jIva kalpopapanna (12 devaloka meM) aura kitane hI kalpAtIta deva meM utpanna hote haiM, isI prakAra darzanArAdhanA aura cAritrArAdhanA ke sambandha meM jAnanA caahie|" pudgala-pariNAma gautama-"bhagavan ! pudgala kA pariNAma kitane prakAra kA hai?" mahAvIra-"vaha varNa-pariNAma, gaMdha-pariNAma, rasa-pariNAma, sparza-pariNAma aura saMsthAna-pariNAma rUpa pA~ca prakAra kA hai|" gautama-"bhagavan ! varNa-pariNAma kitane prakAra kA hai?' mahAvIra-"kRSNa varNa-pariNAma, nIla varNa-pariNAma, lohita varNa-pariNAma, haridrA varNa-pariNAma, zukla vrnn-prinnaam|74 isI prakAra gaMdha-pariNAma-surabhigaMdha aura durabhigaMdha rUpa do prakAra kA hai| rasa-pariNAma tikta rasa-pariNAma, kaTuka rasa-pariNAma, kaSAya rasa-pariNAma, amla rasa-pariNAma, madhura rasa-pariNAma rUpa pA~ca prakAra hai| aura sparza-pariNAma-karkaza, komala, guru, laghu, zIta, uSNa, snigdha aura rUkSa rUpa ATha prakAra kA hai|" gautama-"bhagavan ! saMsthAna-pariNAma kitane prakAra kA hai ?'' mahAvIra-"parimaNDala saMsthAna-pariNAma, vartula saMsthAna-pariNAma, trasa saMsthAna-pariNAma, caturastra saMsthAna-pariNAma, Ayata saMsthAna-pariNAma, isa prakAra pA~ca prakAra kA hai|" gautama ne pudgaloM ke sambandha meM bhI aneka jijJAsAe~ prastuta kI, bhagavAna ne sabhI kA samyak prakAra se samAdhAna diyaa|75 jIva aura jIvAtmA gautama-"bhagavan ! anyatIrthikoM kA yaha abhimata hai ki prANIhiMsA, mRSAvAda, caurya, maithuna, saMgrahecchA, krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa, kalaha, abhyAkhyAna, paizunya, harSa, zoka, para-nindA, mAyA, mRSA, mithyAtva Adi duSTa bhAvoM meM pravRtti karane vAle prANI kA jIva pRthak hai aura usakA jIvAtmA pRthak hai| isI taraha ina duSTa bhAvoM kA parityAga karake dharmamArga meM pravRtti karane vAle prANI kA jIva bhI anya hai| jo autpattikI, pAriNAmikI Adi buddhiyukta haiM unakA jIva pRthak hai aura jIvAtmA pRthak hai| padArtha-jJAna tarka, nizcaya aura avadhAraNa karane vAle kA jIva pRthak hai aura jIvAtmA pRthak hai, jo ajJAna aura parAkrama karane vAlA hai usakA bhI jIva anya hai aura jIvAtmA anya hai| yahA~ taka ki nAraka, deva aura tiryak jAtIya pazu-pakSI Adi dehadhAriyoM kA bhI jIva anya hai aura jIvAtmA anya hai| jJAnAvaraNIyAdi karmavAna, kRSNalezyAdi lezyavAna, samyak dRSTi, mithyA dRSTi, darzanavAna aura jJAnavAna ina sabhI kA jIva anya hai aura jIvAtmA anya hai| anyatIrthikoM kI prastuta mAnyatA ke sambandha meM ApazrI kA kyA kathana hai?" sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra ___ 223 223 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra-"anyatIrthikoM kI yaha mAnyatA mithyA hai| merA spaSTa mantavya hai ki 'jIva' aura 'jIvAtmA' eka hI padArtha hai| jo 'jIva' hai vahI jIvAtmA hai|" kevalI kI bhASA gautama- "bhagavana ! anyatIrthikoM kA yaha mantavya hai ki yakSAveza se paravaza hokara kabhI kevalI bhI maSA athavA satyamaSA bhASA bolate haiM, yaha kisa prakAra? kyA kevalI ye do prakAra kI bhASA bolate haiM ?" __mahAvIra-"anyatIrthikoM kA prastuta kathana mithyA hai| merA spaSTa mantavya hai ki na kabhI kevalI ko yakSAveza hotA hai aura na ve kabhI bhI mRSA yA satyamRSA bhASA bolate haiN| ve asAvadya, apIr3AkAraka satya bhASA bolate haiN|'76 rAjA gAgali kI dIkSA rAjagRha se bhagavAna campA kI tarapha vicare aura pRSTha campA meM piThara, gAgali Adi kI dIkSAe~ huiiN| vahA~ se bhagavAna vApasa guNazIla caitya meM pdhaare| una dinoM guNazIla caitya ke nikaTa kAlodAyI, zailodAyI, zaivAlodAyI, udaka, nAmodaka, annapAla, zaivAla, zaMkhapAla, suhastI aura gAthApati Adi aneka anyatIrthika rahate the| zramaNopAsaka maduka aura kAlodAyI kI tattvacarcA ___ eka samaya ve zramaNa bhagavAna mahAvIra prarUpita paJcAstikAya viSayaka carcA karate hue bole-"zramaNa jJAtaputra dhamAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya aura pudgalAstikAya ina pA~ca 'astikAyoM' kI prarUpaNA karate haiM aura ina pA~ca meM se 'jIvAstikAya' ko ve 'jIvakAya' kahate haiM aura zeSa cAroM ka dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya aura jIvAstikAya ina cAra astikAyoM ko 'arUpikAya' batAte haiM aura eka pudgalAstikAya ko 'ruupikaay'| Aryo ! zramaNa jJAtaputra kA yaha nirUpaNa kyA satya hai? isa kathana meM vAstavikatA kyA honI cAhiye?" jisa samaya anyatIrthika ukta carcA kara rahe the, usake pahale hI bhagavAna ke Agamana ke samAcAra rAjagRha meM pahu~ca cuke the aura bhAvika nAgarikagaNa vandana-namaskAra aura dharma-zravaNa ke lie guNazIla caitya kI tarapha jA rahe the| una nAgarikagaNoM meM eka maduka nAmaka zramaNopAsaka bhI thaa| maduka mahAvIra kA bhakta aura jina-pravacana kA jJAtA gRhastha thaa| vaha paidala mahAvIra ke samavasaraNa meM jA rahA thaa| kAlodAyI Adi anyatIrthika baiThe hue mahAvIra ke paJcAstikAya kI carcA kara rahe the ki maduka vahA~ se hokara gujraa| use dekhate hI ve eka-dUsare ko saMbodhana karate hue bole-"devAnupriyo ! dekhiye yaha zramaNopAsaka jA rahA hai, calie hama isa viSaya meM ise puuche| yaha jJAtaputra ke tattvoM kA khAsA abhyAsI hai|'' yaha kahate hue ve maduka ke pAsa gaye aura use rokakara bole-"he madduka ! tere dharmAcArya dharmopadezaka zramaNa jJAtaputra pA~ca astikAyoM kA pratipAdana karate haiM aura unameM se kisI ko jIva kahate haiM, kisI ko ajIva, kisI ko rUpI batalAte haiM aura kisI ko arUpI, so madduka ! terA isa viSaya meM kyA abhiprAya hai? kyA tU ina dharmAstikAyAdi ko jAnatA aura dekhatA hai ?" ___ maduka-"inake kAryoM se inakA anumAna kiyA jA sakatA hai, bAkI dharmAstikAyAdi padArtha arUpI hone se jAne aura dekhe nahIM jA skte|" deg anyatIrthika-"he maduka ! tU kaisA zramaNopAsaka hai jo apane dharmAcArya ke kahe hue dharmAstikAyAdi padArthoM ko jAnatA aura dekhatA nahIM hai?" madduka "AyuSmAno ! havA calatI hai, yaha bAta satya hai ?'' anyatIrthika- "hA~, havA calatI hai, para isase kyA?'' | 224 224 - sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citra naM.23 samavasaraNa kI bhavya yA O Rersonalendarivate n Educationa international Visinelibianvidro Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citra naM. 24 bha. mahAvIra ke samavasaraNa meM arjuna arjuna ne dIkSA grahaNa kara baiMle baile tapasvIkArA Jain Education international For Personal and Private Use Only Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maduka - "AyuSmAno ! tuma havA kA raMga-rUpa dekhate ho ?" anyatIrthika- "nahIM, havA kA rUpa dekhA nahIM jaataa|" maduka - " AyuSmAno ! ghrANendriya ke sAtha sparza karane vAle gandha ke paramANu hote haiM ?" anyatIrthika-'"hA~, ghrANendriya kA viSaya gaMdha ke paramANu hote haiN|" madduka - " AyuSmAno ! tuma ghrANendriya kA sparza karane vAle gandha ke paramANuoM kA rUpa dekhate ho ?" anyatIrthika- "nahIM, gandha ke paramANuoM kA rUpa dekhA nahIM jaataa|" madduka - "AyuSmAno ! araNi-sahagata agni hotI hai ?" anyatIrthika-"hA~, araNi- sahagata agni hotI hai / " maduka - "AyuSmAno ! tuma usa araNi-sahagata agni ke rUpa ko dekhate ho ?" anyatIrthika - "nahIM, tirohita hone se vaha dekhA nahIM jaataa|" maduka- " AyuSmAno ! samudra ke usa pAra koI rUpa hai ?" anyatIrthika-"hA~, samudra ke usa pAra kaI rUpa hai|" maduka - " AyuSmAno ! samudra ke usa pAra ke rUpoM ko anyatIrthika - "nahIM, samudra ke usa pAra ke rUpa dekhe nahIM jA skte|" madduka - "AyuSmAno ! devalokagata rUpoM ko tuma dekha sakate ho ?" anyatIrthika- "nahIM, devalokagata rUpa dekhe nahIM jA skte|" tuma dekhate ho ?" maduka - "isI taraha he AyuSmAno ! maiM, tuma yA koI anya chadmastha manuSya jisa vastu ko dekha na sake vaha vastu hai hI nahIM, aisA nahIM ho sktaa| dRSTigata na hone vAle padArthoM ko na mAnoge to tumheM bahuta se padArthoM ke astittva kA niSedha karanA par3egA aura aisA karane para tumheM adhikAMza - loka ke astittva ko bhI asvIkAra karanA pdd'egaa|" maduka apanI yuktiyoM se anyatIrthikoM ko niruttara kara bhagavAna ke pAsa pahu~cA aura vandana - namaskArapUrvaka paryupAsanA karane lgaa| madduka ne anyatIrthikoM ke kutarkoM kA jo vAstavika uttara diyA thA usakA anumodana karate hue bhagavAna mahAvIra ne kahA- "maduka ! tUne anyatIrthikoM ko bahuta ThIka uttara diyA hai| kisI bhI prazna yA uttara meM binA samajhe - sune nahIM bolanA caahiye| jo manuSya binA samajhe loka samUha meM hetu - tarka kI carcA karatA hai athavA binA samajhe kisI bAta kA pratipAdana karatA hai vaha arhanta kevalI kI tathA unake dharma kI AzAtanA karatA hai / maduka ! tUne jo kahA hai vaha ThIka, ucita aura yauktika hai|" bhagavAna ke mukha se apanI prazaMsA sunakara maduka bahuta saMtuSTa huA aura anyAnya dharmacarcA kara vaha apane sthAna para gyaa| maduka ke cale jAne ke bAda gautama ne pUchA- "bhagavan ! madduka zramaNopAsaka Apake pAsa nirgrantha- zrAmaNya dhAraNa karane kI yogyatA rakhatA hai ?" mahAvIra - "gautama ! madduka hamAre pAsa pravrajyA lene meM samartha nahIM hai / maduka gRhasthAzrama meM rahakara dezavirati gRhastha-dharma kI ArAdhanA karegA aura anta meM samAdhipUrvaka AyuSya pUrNa kara 'aruNAbha' deva vimAna meM deva hogA aura vahA~ se phira manuSya - janma pAkara saMsAra se mukta hogaa| 77 isa sAla kA varSAvAsa bhagavAna ne rAjagRha meM kiyA / Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only 225 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauMtIsavA~ varSa hemanta Rtu rAjagRha se mahAvIra ne bAhara ke pradeza meM vihAra kiyA aura aneka grAma-nagaroM meM nirgrantha pravacana kA pracAra kiyA / grISmakAla meM bhagavAna phira rAjagRha padhAre aura guNazIla caitya meM vAsa kiyaa| anagAra indrabhUti gautama eka dina rAjagRha se bhikSA lekara bhagavAna ke pAsa guNazIla caitya meM jA rahe the, usa samaya guNazIla vaitya ke mArga meM kAlodAyI, zailodAyI prabhRti anyatIrthika mahAvIra prarUpita paJcAstikAyoM kI carcA kara rahe the / gautama ko dekhakara ve eka-dUsare ko saMbodhana kara bole- "devAnupriyo ! hama dharmAstikAyAdi ke viSaya meM hI carcA kara rahe haiN| dekho ye zramaNa jJAtaputra ke ziSya gautama bhI A gye| caliye isa viSaya meM hama gautama ko puucheN|" yaha kahakara kAlodAyI, zailodAyI, zaivAlodAyI pramukha anyatIrthika gautama ke pAsa pahu~ce aura unheM ThaharAkara bole - "he gautama ! tumhAre dharmAcArya dharmopadezaka zramaNa jJAtaputra dharmAstikAya Adi pA~ca astikAyoM kI prarUpaNA karate haiM / inameM se cAra ko ve 'ajIvakAya' kahate haiM aura eka ko 'jIvakAya' tathA cAra ko 'arUpikAya' kahate haiM aura eka ko 'rUpikAya' / isa viSaya meM kyA samajhanA cAhiye, gautama ? isa astikAya saMbandhI prarUpaNA kA rahasya kyA hai, gautama ?" gautama - "devAnupriyo ! hama 'astittva' meM nAstittva nahIM kahate aura 'nAstittva' meM astittva nahIM khte| hama asti ko asti aura nAsti ko nAsti kahate haiM / he devAnupriyo ! isa viSaya meM tuma svayaM vicAra karo jisase ki isakA rahasya samajha sako / " anyatIrthikoM ke prazna kA rahasyapUrNa uttara dekara gautama mahAvIra ke pAsa cale gaye, para kAlodAyI gautama ke uttara kA rahasya nahIM samajha paayaa| pariNAmasvarUpa vaha svayaM gautama ke pIche-pIche bhagavAna ke pAsa pahu~cA / mahAvIra usa samaya sabhA meM dharmadezanA kara rahe the| prasaMga Ate hI unhoMne kAlodAyI ko saMbodhana karake kahA- "kAlodAyin ! tumhArI maNDalI meM mere paJcAstikAya nirUpaNa kI carcA calI ?" kAlodAyI - "jI hA~, Apa paJcAstikAya kI prarUpaNA karate haiM yaha bAta hamane jaba se sunI hai taba se prasaMgavaza isa para carcA huA karatI hai|" mahAvIra - 'kAlodAyin ! yaha bAta satya hai ki maiM paJcAstikAya kI prarUpaNA karatA huuN| yaha bhI satya hai ki cAra astikAyoM ko 'ajIvakAya' aura eka ko 'jIvakAya' tathA cAra ko 'arUpikAya' aura eka ko 'rUpikAya' mAnatA huuN|" kAlodAyI- "bhagavan ! Apake mAne hue ina dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya athavA jIvAstikAya para koI so, baiTha yA khar3A raha sakatA hai ?" mahAvIra - "yaha nahIM ho sakatA kAlodAyin ! ina dharmAstikAyAdi arUpikAya para sonA-baiThanA yA calanA-phiranA nahIM ho sktaa| ye saba kriyAe~ kevala eka pudgalAstikAya para, joki rUpI aura ajIvakAya hai, ho sakatI haiM, anyatra kahIM nahIM / " kAlodAyI - "bhagavan ! pudgalAstikAya meM jIvoM ke duSTa-vipAka pApakarma kiye jAte haiM ? " mahAvIra - "nahIM kAlodAyin ! aisA nahIM hotaa|" kAlodAyI - "bhagavan ! isa jIvAstikAya meM duSTa - vipAka pApakarma kiye jAte haiM ?" mahAvIra -"hA~, kAlodAyin ! kisI bhI prakAra ke karma jIvAstikAya meM hI kiye jAte haiM / " paJcAstikAya viSayaka praznoM kA savistAra uttara dekara bhagavAna ne kAlodAyI ke saMzaya ko dUra kiyA / phalasvarUpa kAlodAyI kA citta nirgrantha pravacana sunane ko utkaNThita huaa| bhagavAna ko vandana kara vaha bolA- "bhagavan ! maiM vizeSa prakAra se ApakA pravacana sunanA cAhatA hU~ / " 226 Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ne kAlodAyI ko lakSya karake nirgrantha pravacana kA upadeza diyA jise sunakara vaha Apake pAsa nirgrantha mArga meM dIkSita ho gyaa| kAlodAyI anagAra kramazaH nirgrantha pravacana ke ekAdazAGga sUtroM kA adhyayana kara pravacana ke rahasya ke jJAtA hue|78 rAjagRha nagara se IzAna dizA meM dhanavAnoM ke saikar3oM prAsAdoM se suzobhita nAlandA nAmaka eka samRddha upanagara thaa| yahA~ 'leva' nAmaka eka dhanADhya gRhastha rahatA thA jo nirgrantha pravacana kA anuyAyI aura jaina zramaNoM kA parama bhakta thaa| nAlaMdA ke uttara-pUrva dizA bhAga meM ukta leva zramaNopAsaka kI 'zeSadravikA' nAma kI udakazAlA aura usake pAsa hI 'hastiyAma' nAmaka udyAna thaa| eka samaya bhagavAna mahAvIra hastiyAma meM Thahare hue the ki zeSadravikA ke pAsa indrabhUti ko maitArya gotrIya peDhAlaputra udaka nAmaka eka pApitya nirgrantha mile aura gautama ko saMbodhana kara bole- "gautama ! tumase kucha pUchanA hai| AyuSman ! mere praznoM kA upapattipUrvaka uttara diijiyegaa|" gautm-"puuchiye|" udaka-"AyuSman gautama ! tumhAre pravacana kA upadeza karane vAle kumAraputrIya zramaNa apane pAsa niyama lene ko taiyAra hue zramaNopAsaka ko isa prakAra pratyAkhyAna karAte haiM-'rAjAjJA Adi kAraNa se kisI gRhastha athavA cora ke bA~dhane-chor3ane ke atirikta maiM trasajIvoM kI hiMsA nahIM kruuNgaa|' Arya ! isa prakAra kA pratyAkhyAna duSpratyAkhyAna hai| jo aisA pratyAkhyAna karAte haiM ve duSpratyAkhyAna karAte haiN| isa prakAra kA pratyAkhyAna karane aura karAne vAle apanI pratijJA meM aticAra lagAte haiM kyoMki prANI saMsArI hai| sthAvara marakara nasarUpa meM utpanna hote haiM aura trasa marakara sthAvararUpa meM bhI utpanna ho jAte haiN| isa prakAra jo jIva 'trasarUpa meM 'aghAtya' the ve hI sthAvararUpa meM utpanna hone ke bAda 'ghAtya' ho jAte haiN| isa kAraNa pratyAkhyAna isa prakAra savizeSaNa karanA aura karAnA cAhiye-'rAjAjJA Adi kAraNa se kisI gRhastha athavA cora ke bA~dhane-chor3ane ke atirikta maiM trasabhUta jIvoM kI hiMsA nahIM kruuNgaa|' isa prakAra 'bhUta' isa vizeSaNa ke sAmarthya se ukta doSApatti Tala jAtI hai| isa para bhI jo krodha athavA lobha se dUsaroM ko nirvizeSaNa pratyAkhyAna karAte haiM vaha 'nyAya' nahIM hai| kyoM gautama ! merI yaha bAta tumako ThIka U~catI hai ki nahIM?" gautama-"AyuSman udaka ! tumhArI bAta mere dila meM ThIka nahIM baitthtii| merI rAya meM aisA karane vAle zramaNa-brAhmaNa yathArtha bhASA nahIM bolate, ve anutApinI bhASA bolate haiM aura zramaNa tathA brAhmaNoM ke Upara jhUThA Aropa lagAte haiN| yahI nahIM, balki prANI-vizeSa kI hiMsA ko chor3ane vAloM ko bhI ve doSI ThaharAte haiM kyoMki prANI saMsArI haiM, ve trasa miTakara sthAvara hote haiM aura sthAvara miTakara trs| phira ve trasakAya se nikalakara sthAvara meM jAte haiM aura sthAvarakAya se trasa meN| saMsArI jIvoM kI yaha sthiti hai| isa vAste jaba ve trasakAya meM utpanna hote haiM taba trasa kahalAte haiM aura tabhI trasa hiMsA kA jisane pratyAkhyAna kiyA hai usake lie ve 'aghAtya' hote haiN| isaliye pratyAkhyAna meM 'bhUta' vizeSaNa jor3ane kI jarUrata nahIM hai|" udaka-"AyuSman gautama ! tuma 'vasa' kA artha kyA karate ho? 'trasaprANa so trasa' yaha athavA dUsarA ?' gautama-"AyuSman udaka ! jina jIvoM ko tuma 'trasabhUtaprANa' kahate ho unhIM ko hama 'trasaprANa' kahate haiM aura jinheM hama 'trasaprANa' kahate haiM unhIM ko tuma 'nasabhUtaprANa' kahate ho| ye donoM tulyArthaka haiM, parantu Arya udaka ! tumhAre vicAra meM ina do meM 'trasabhUtaprANa trasa' yaha vyutpatti nirdoSa hai aura 'trasaprANa trasa' yaha sdoss| AyuSman ! jinameM vAstavika bheda nahIM hai aise do vAkyoM meM se eka kA khaNDana karanA aura dUsare kA maNDana yaha kyA nyAya hai? sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra - 227 227 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ he udaka ! kitane aise bhI manuSya hote haiM jo kahate haiM ki hama gRha tyAgakara zrAmaNya dhAraNa karane meM samartha nahIM haiN| abhI hama zrAvakadharma svIkAra karate haiM, kramazaH cAritra kA bhI sparza kreNge| ve apanI aviratimaya pravRttiyoM ko maryAdita karate hue pratijJA karate haiM ki 'rAjAjJA Adi kAraNa se gRhapati athavA cora ke bA~dhane-chor3ane ke atirikta hama trasa jIvoM kI hiMsA nahIM kreNge|' yaha pratijJA bhI unake kuzala kA hI kAraNa hai| Arya udaka ! 'trasa marakara sthAvara hote haiM ataH trasahiMsA ke pratyAkhyAnI ke hAtha se unakI hiMsA hone para usake pratyAkhyAna kA bhaMga ho jAtA hai' yaha tumhArA kathana ThIka nahIM hai kyoMki 'trasa nAmakarma' ke udaya se hI jIva 'vasa' kahalAte haiM, parantu jaba unakA trasagati kA AyuSya kSINa ho jAtA hai aura usakAya kI sthiti ko chor3akara ve sthAvarakAya meM jAkara utpanna hote haiM taba unameM sthAvara nAmakarma kA udaya hotA hai aura ve 'sthAvarakAyika' kahalAte haiN| isI taraha sthAvarakAya kA AyuSya pUrNa kara jaba ve trasakAya meM utpanna hote haiM taba trasa bhI kahalAte haiM, prANa bhI kahalAte haiN| unakA zarIra bar3A hotA hai aura AyuSya sthiti bhI laMbI hotI hai|" _udaya-"AyuSman gautama ! taba to aisA koI paryAya hI nahIM milegA jo tyAjya-hiMsA kA viSaya ho aura jaba hiMsA kA koI viSaya hI nahIM rahegA taba zrAvaka kisakI hiMsA kA pratyAkhyAna karegA? kyoMki jIva saMsArI haiM, ve sabhI sthAvara miTakara trasa ho jAe~ge aura sabhI trasa miTakara sthAvara bhii| aba yadi saba jIva trasa miTakara sthAvara ho jAyeM to zramaNopAsaka kA 'trasahiMsA-pratyAkhyAna' kisa prakAra nibha sakegA? kyoMki jinakI hiMsA kA usane pratyAkhyAna kiyA thA ve saba jIva sthAvara ho gaye haiM ataH unakI hiMsA vaha TAla nahIM sktaa|" gautama-"AyuSman udaka ! hamAre mata se kabhI aisA hotA hI nahIM ki saba sthAvara trasa athavA saba trasa sthAvara ho jaayeN| thor3I dera ke liye tumhArA kathana pramANa mAna liyA jAya taba bhI zramaNopAsaka ke trasahiMsA-pratyAkhyAna meM bAdhA nahIM AtI kyoMki sthAvara-paryAya kI hiMsA meM usakA vrata khaNDita nahIM hotA aura trasa-paryAya meM vaha adhika trasa jIvoM kI hiMsA ko TAlatA hai| Arya udaka ! adhika trasa jIvoM kI hiMsA se nivRtta hone vAle zramaNopAsaka ke lie usake kisI bhI paryAya kI hiMsA kA pratyAkhyAna nahIM hai' yaha tumhArA kathana kyA ucita hai ? AyuSmana ! isa prakAra nirgrantha pravacana meM matabheda khar3A karanA nyAya nahIM hai| isa samaya pArkhApatya anya sthavira bhI vahA~ A gaye jinheM dekhakara gautama ne kahA-"Arya udaka ! lo, isa viSaya meM tumhAre sthavira nirgranthoM ko hI pUcha leN| he AyuSman nirgrantho ! isa saMsAra meM kitane hI aise manuSya hote haiM jinakI pratijJA hotI hai ki 'jo ye anagAra sAdhu haiM inako jIvana--paryanta nahIM maaruuNgaa|' bAda meM unameM se koI sAdhu cAra-pA~ca varSa yA jyAdA-kama samaya vihAracaryA meM rahakara phira gRhavAsa meM calA jAya aura sAdhuhiMsA-pratyAkhyAnI gRhastha gRhavAsa meM rahatA huA usa puruSa kI hiMsA kare to kyA sAdhu ko na mArane kI usakI pratijJA kA bhaMga hogA?" nirgrantha sthavira-"nahIM, isase pratijJA-bhaMga na hogA?' gautama-"nirgrantho ! isI prakAra trasakAya kI hiMsA kA tyAgI zramaNopAsaka sthAvarakAya kI hiMsA karatA huA bhI apane pratyAkhyAna kA bhaMga nahIM karatA, yahI jAnanA caahiye| he nirgrantho ! koI gRhapati athavA gRhapati-putra dharma suna saMsAra se virakta hokara sarvasAvadya kA tyAgI zramaNa ho jAya to usa samaya vaha sarva prakAra kI hiMsA kA tyAgI kahA jAyegA ki nahIM?'' nirgrantha-"hA~, usa samaya vaha sarvathA hiMsAtyAgI hI kahA jaayegaa|" gautama-"vahI sAdhu cAra-pA~ca athavA adhika-kama samaya taka zrAmaNya-paryAya pAlakara phira gRhastha ho jAya to vaha sarvathA hiMsA-tyAgI kahA jAyegA?" nirgrantha-"nahIM, gRhavAsI hone ke bAda vaha sarvahiMsA-tyAgI zramaNa nahIM kahalA sktaa|" | 228 - sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only For Personal and Private Use Only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama-"vahI yaha jIva hai jo pahale saba jIvoM kI hiMsA kA tyAgI thA, para aba vaisA nahIM rahA kyoMki pahale vaha saMyamI thA para aba asaMyata hai| isI taraha trasakAya meM se sthAvarakAya meM gayA huA jIva 'sthAvara' hai 'trasa' nahIM, yaha jAnanA caahiye| nirgranthoM ! koI parivrAjaka yA parivrAjikA anya mata se nikalakara nirgrantha pravacana meM praveza karake zramaNadharma ko svIkAra kara nirgrantha-mArga meM vicare to usake sAtha nirgrantha zramaNa AhAra-pAnI Adi kA vyavahAra kareMge?" nirgrantha-"hA~, usake sAtha AhAra-pAnI Adi kA vyavahAra karane meM koI hAni nahIM hai|" gautama--"nirgrantho ! yadi vaha zramaNa banA huA parivrAjaka gRhastha ho jAya to usake sAtha bhojanAdi vyavahAra kiyA jAyegA?" nirgrantha-"nahIM, phira usake sAtha vaisA koI bhI vyavahAra nahIM kiyA jA sktaa|" gautama-"nirgrantho ! vahI yaha jIva hai jisake sAtha pahale bhojana kiyA jA sakatA thA, para aba nahIM kiyA jA sakatA kyoMki pahale vaha zramaNa thA, para aba vaisA nahIM hai| isI taraha trasa meM se sthAvarakAya meM gayA huA jIva trasahiMsA-pratyAkhyAnI ke pratyAkhyAna kA viSaya nahIM hai, yahI samajhanA caahiye|" uparyukta aneka dRSTAntoM se gautama ne nirgrantha udaya kI 'trasa marakara sthAvara ho aura vahA~ usakI hiMsA ho to zramaNopAsaka ke pratyAkhyAna kA bhaMga hotA hai' isa mAnyatA kA nirasana kiyaa| ___ 'saba jIva sthAvara ho jAyeMge taba trasa pratyAkhyAnI kA vrata nirviSaya hogA' isa prakAra ke udaya ke tarka kA khaNDana karate hue gautama ne kahA- "jo zramaNopAsaka dezavirati-dharma kA pAlana karake anta meM anazanapUrvaka samAdhimaraNa se marate haiM athavA jo zramaNopAsaka prathama vizeSa vrata-pratyAkhyAna kA pAlana nahIM kara sakate para anta meM anazanapUrvaka samAdhimaraNa karate haiM, unakA maraNa kaisA samajhanA cAhiye?" nirgrantha- "isa prakAra kA maraNa prazaMsanIya mAnA jAtA hai|'' gautama-"jo jIva isa prakAra ke maraNa se marate haiM ve trasaprANI ke rUpa meM hI utpanna hote haiM aura ye hI trasa jIva zramaNopAsaka ke vrata ke viSaya ho sakate haiN| bahuta se manuSya mahAlobhI, mahArambhI aura parigrahadhArI adhArmika hote haiM jo apane azubha karmoM se phira azubha gatiyoM meM utpanna hote haiN| anArambhI sAdhu aura alpArambhI dhArmika manuSya marakara zubha gatiyoM meM jAte haiN| AraNyaka, Avasathika, grAmaniyaMtrika aura rAhasika Adi tApasa marakara bhavAntara meM asuroM kI gatiyoM meM utpanna hote haiM aura vahA~ se nikalakara phira manuSyagati meM gUMge-bahare manuSya kA bhava pAte haiN| dIrghAyuSka, samAyuSka athavA alpAyuSka jIva marakara phira nasarUpa meM utpanna hote haiN| ukta saba prakAra ke jIva yahA~ 'trasa' haiM aura marakara phira trasa hote haiN| ye sarva trasajIva zramaNopAsaka ke vrata ke viSaya haiN| kitane hI zramaNopAsaka adhika vrata-niyama nahIM pAla sakate, phira bhI ve 'dezAvakAzika' vrata grahaNa karate haiN| amuka niyamita sImA se bAhara jAne-Ane kA pratyAkhyAna karate haiN| unake vrata kA viSaya niyamita hada ke bAhara ke jIva to haiM hI, parantu hada ke bhItara bhI jo trasa jIva haiM yA trasa marakara phira trasa hote haiM athavA sthAvara marakara trasa hote haiM aura sthAvara jIva bhI jinakI nirarthaka hiMsA kA zramaNopAsaka tyAgI hotA hai, zramaNopAsaka ke vrata ke viSaya haiN| nirgrantho ! yaha bAta kadApi nahIM ho sakatI ki saba trasa jIva miTakara sthAvara ho jAyeM athavA sthAvara miTakara trs| jaba saMsAra kI sthiti aisI hai to phira koI aisA paryAya nahIM jo zramaNopAsaka ke vrata kA viSaya ho' yaha kathana kyA ucita hogA? aura aisI bAtoM ko lekara matabheda khar3A karanA kyA nyAyAnugata hai? sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 229 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AyuSman udaka ! maitrI buddhi se bhI jo zramaNa-brAhmaNa kI nindA karatA hai vaha jJAna, darzana, cAritra ko pAkara bhI paraloka kI ArAdhanA meM vighna DAlatA hai| jo guNI zramaNa-brAhmaNa kI nindA na karake usako mitra bhAva se dekhatA hai vaha jJAna, darzana aura cAritra ko pAkara paraloka kA sudhAra karatA hai| gautama kA vistRta vivecana aura hitavacana sunakara nirgrantha udaka vahA~ se calane lagA taba gautama ne kahA-"AyuSman udaka ! viziSTa zramaNa-brAhmaNa ke mukha se eka bhI Arya-dhArmika vacana sunakara apanI tIkSNa buddhi ke bala se yoga-kSema ko prApta karane vAlA manuSya usa Arya-dhArmika vacana ke upadezaka kA deva kI taraha Adara karatA hai|' udaka- "AyuSman gautama ! ina padoM kA mujha pahale jJAna nahIM thaa| isa kAraNa isa viSaya meM merA vizvAsa nahIM jmaa| parantu aba ina padoM ko sunA aura samajhA hai| aba maiM isa viSaya meM zraddhA karatA huuN|" gautama-"AyuSman udaka ! isa viSaya meM tumheM avazya hI zraddhA aura ruci lAnI caahiye|" isake bAda nirgrantha udaka ne cAturyAma-dharma paramparA se nikalakara pAJcamahAvratika dharmamArga svIkAra karane kI apanI icchA vyakta kI aura gautama unakA anumodana karate hue apane sAtha unheM bhagavAna ke pAsa le gye| bhagavAna mahAvIra ko vidhipUrvaka vandana-namaskAra kara nirgrantha udaka ne kahA--"bhagavan ! maiM Apake samIpa cAturyAma-dharma se pAJcamahAvratika dharma meM AnA cAhatA huuN| mahAvIra ne kahA- "devAnupriya ! tumheM jaise sukha ho, vaisA kro| isa kAma meM pratibandha yA pramAda karanA yogya nhiiN|' isake bAda nirgrantha udaka mahAvIra-prarUpita pAzcamahAvratika sapratikramaNa dharma kA svIkAra kara mahAvIra ke zramaNasaMgha meM sammilita ho gye| isa varSa jAli, mayAli Adi aneka anagAroM ne vipulAcala para anazana kara deha chodd'aa| varSA cAturmAsa nAlandA meM kiyaa| paiMtIsavA~ varSa : sudarzana zreSThI kI dIkSA varSAvAsa pUrNa hone para bhagavAna mahAvIra nAlaMdA se vihAra kara aneka kSetroM ko pAvana karate hue vaizAlI ke sannikaTa vANijyagrAma pdhaare| yaha vyApAra kA mukhya-pramukha kendra thaa| sudarzana seTha vahA~ kA eka pramukha vyApArI thaa| prabhu mahAvIra ke Agamana kA samAcAra sunakara vaha prabhu mahAvIra ke darzana karane aayaa| usane pravacana sunaa| pravacana ke bAda usane jo prazna kiye usase usake tattvoM ke prati jJAna kA patA calatA hai| usane prabhu mahAvIra ko vandana karate hI prazna kiyA-"bhagavan ! kAla kitane prakAra kA hai ?" prabhu mahAvIra-"sudarzana ! kAla cAra prakAra kA hai-(1) pramANa kAla, (2) yathAyunirvRtti kAla, (3) maraNa kAla tathA (4) addhA kaal|" sudarzana-"bhagavan ! pramANa kAla kitane prakAra kA hai?' prabhu mahAvIra-"yaha divasa pramANa kAla aura rAtri pramANa kAla ke rUpa meM do prakAra kA hai| cAra-cAra porasI kI dina va rAtri hotI hai| adhika se adhika sAr3he cAra muhUrta kI porasI aura nyUna se nyUna tIna muhUrta kI porasI hotI hai| sudarzana-"prabhu ! kauna se dina yA rAtri meM sAr3he cAra muhUrta kI utkRSTa porasI hotI hai aura kaba jaghanya porasI hotI __ prabhu mahAvIra-"ASAr3ha pUrNimA ko aThAraha muhUrta kA dina hotA hai aura bAraha muhUrta kI rAta hotI hai| pauSa pUrNimA ko caudaha muhUrta kI rAta hotI hai aura bAraha muhUrta kA dina hotA hai|" 230 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudarzana-"prabhu ! kyA rAtri va dina kabhI barAbara bhI hote haiM ?'' prabhu mahAvIra-"caitra pUrNimA aura Azvina pUrNimA ko dina-rAtri barAbara hote haiN| usa dina 15 muhUrta kA dina aura 15 muhUrta kI rAtri hotI hai| usa samaya cAra muhUrta meM cauthAI muhUrta kI eka porasI dina aura rAta meM hotI hai|" sudarzana-"prabhu yathAyunivRtti kAla kitane prakAra kA hai ?" prabhu mahAvIra-"jo koI nArakI, tiryaMca, manuSya va deva apanI AyuSya jaise bA~dhatA hai usI anusAra pAlana karatA hai vaha yathAyunivRtti kAla hai|" sudarzana-"prabhu ! maraNa kAla kyA hai ?" prabhu mahAvIra-"zarIra se jIva kA yA jIva se zarIra kA viyoga maraNa kAla hai|'' sudarzana-"addhAkAla kise kahate haiM ?'' prabhu mahAvIra-"addhAkAla samayarUpa, AvalikArUpa yAvat avasapirNI kAla rUpa aneka prakAra kA hai|" sudarzana-"prabhu ! palyopama aura sAgaropama kI kyA AvazyakatA hai? kyA unakA kabhI kSaya hotA hai yA nahIM?' prabhu mahAvIra-"cAra gati ke jIvoM ke mApa ke lie palyopama aura sAgaropama kI AvazyakatA hai|" prabhu mahAvIra se apane praznoM kA ucita samAdhAna pAkara prasanna huaa| prabhu mahAvIra ne usakA pUrvabhava batAte hue kahA-''pUrvabhava meM tU eka bAra mahAbala nAma kA rAjakumAra thaa| tu gRhastha chor3a zramaNa bnaa| saMyama-sAdhanA ke kAraNa tU marakara vahna devaloka dasa sAgaropama Ayu kI sthiti vAlA deva bnaa| ___ vahA~ se AyuSya pUrNa kara tU aba sudarzana seTha ke rUpa meM utpanna huA hai| pUrva-janma meM bhI tumheM jina (jaina) dharma ke prati gahana zraddhA thii| yaha zraddhA vartamAna bhava meM bhI dikhAI de rahI hai| tumheM jina-dharma priya thaa| isa janma meM bhI tUne sthaviroM se tattva-jJAna sIkhA hai| aba bhI tU nirgrantha pravacana ke prati AsthAvAna hai|" prabhu mahAvIra kI bAteM sunate hI sudarzana ko jAti-smaraNa jJAna ho gyaa| usane kahA--"prabhu ! ApakA kathana satya hai| aba maiM zramaNa banakara jIvana sudhAranA cAhatA hai|" seTha sudarzana sAdhu bana gyaa| usane 14 pUrvo kA jJAna arjita kiyaa| lambe samaya taka sAdhudharma kA pAlana karate hue karmoM kA kSaya kara DAlA aura mukti kA adhikArI bnaa|79 Ananda ko avadhijJAna ___ gaNadhara gautama prabhu mahAvIra kI AjJA lekara bhikSArtha vANijyagrAma ghUma rahe the| vaha vApasa dUtipalAza caitya kI ora lauTa rahe the| rAste meM kollAga sanniveza ke sannikaTa unhoMne Ananda zrAvaka ke anazana kI vArtA sunii| ___ gautama ke mana meM vicAra AyA ki Ananda zramaNopAsaka prabhu mahAvIra kA parama bhakta hai| usane anazana vrata grahaNa kara rakhA hai| mujhe Ananda ko dekhanA caahiye| gaNadhara gautama Ananda zrAvaka ko darzana dene kollAga sanniveza se sIdhe hI AnaMda kI pauSadhazAlA meM phuNce| gautama ko acAnaka dekhakara zrAvaka Ananda-prasanna ho gyaa| vaha vandanA karanA cAhatA thA para kamajorI ke kAraNa uTha na skaa| usane vinayapUrvaka nivedana kiyA--"bhagavAn ! merI zArIrika zakti atyadhika kSINa ho gaI hai ataH maiM uThane meM asamartha hU~, kRpayA Apa idhara padhAriye jisase maiM Apake caraNoM meM natamastaka hokara vandana kara skuuN|" gautama Ananda ke nikaTa gye| Ananda ne vidhipUrvaka vandana kiyaa| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 231 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArtAlApa ke madhya AnaMda ne prazna kiyA-"kyA bhagavan ! ghara meM rahate huai evaM dharma kA pAlana karate hue zrAvaka ko avadhijJAna ho sakatA hai ?" gautama--"hA~ Ananda ! zramaNopAsaka ko avadhijJAna ho sakatA hai|" Ananda-"bhagavan ! yadi aisA ho sakatA hai to mujhe bhI avadhijJAna huA hai jisake prabhAva se maiM pUrva-dakSiNa aura pazcima meM lavaNa samudra meM pA~ca sau yojana, uttara meM kSaprahima-vaharSadhara Upara saudharmakalpa aura nIce lAla lupa nAmaka narakAvAsa taparUpI padArthoM ko dekhatA-jAnatA huuN|'' gautama ne Ananda ke vizAla avadhijJAna kA varNana sunA to Azcarya huaa| gaNadhara gautama ne kahA-"hA~ Ananda ! zramaNopAsaka ko avadhijJAna to hotA hai para itanA vistRta nahIM jitanA Apa kaha rahe ho| tumhArA kathana bhrAntiyukta hai, yaha satya pratIta nahIM hotaa| isalie tumheM apanI isa bhUla ke liye daNDa prAyazcitta karanA caahiye|" AnaMda ne nirbhaya hokara pUchA-"bhagavan ! kyA jinazAsana meM satya, tathya evaM sadbhUta kathana ke liye prAyazcitta diyA jAtA hai?" gautama-"AnaMda ! aisA nahIM hai, jainadharma meM aisA koI vidhAna nahIM ki satya bolane ke lie daNDa prAyazcitta lenA hai|" AnaMda-"bhagavan ! to phira Apa mujhe satya kathana ke lie prAyazcitta ke lie kyoM kaha rahe haiM? Apa mithyA vacana ke liye prAyazcitta leN|" AnaMda ke avadhijJAna ke bAre meM sunakara asamaMjasa meM par3a gye| unheM apanI bAta para zaMkA huI, vaha sIdhe hI prabhu mahAvIra ke pAsa phuNce| bhagavAna ko vandanA karane ke pazcAt gaNadhara gautama ne AnaMda se huI bAtacIta kA byaurA diyaa| prabhu mahAvIra ne kahA- "gautama ! Ananda kA kathana pUrNa satya hai, tumhArA kathana mithyA hai| tuma abhI vApasa jAo aura AnaMda se kSamA yAcanA kro|" gaNadhara gautama ne prabhu mahAvIra ke vacanoM ko svIkAra karate hue Ananda se kSamA maaNgii| isa ghaTanA ne gaNadhara gautama ko mahAnatama banA diyaa| gaNadhara gautama jo prabhu mahAvIra ke prathama ziSya va 14,000 sAdhuoM meM pramukha the, kitane vicitra the, isa bAta se unakI sahajatA, saralatA jhalakatI hai| chattIsavA~ varSa : kirAtarAja kI dIkSA varSAvAsa samApta hote hI prabhu mahAvIra vaizAlI kI ora padhAre, phira vaha kozala bhUmi kI ora pdhaare| dharma upadeza dete hue vaha sAketa nagarI meM pdhaare| sAketa kozala deza kA prasiddha nagara aura pramukha vyApAra kA kendra thaa| yahA~ jinadeva nAma kA zrAvaka rahatA thaa| vaha eka bAra bhramaNa karatA huA koTivarSa phuNcaa| vahA~ para malledhoM kA rAjya thaa| jinadeva ne kirAtarAja ko bahumUlya ratna bheMTa kiye| unakI ratnoM kI camaka se rAjA vismita huaa| usane jinadeva se pUchA-"tuma yaha ratna kahA~ se lAye ho ? maiMne to itanI camaka vAle ratna pahalI bAra dekhe haiM ?" jinadeva-"rAjan ! isase bhI bar3hiyA ratna hamAre deza meM hote haiN|" kirAtarAja-'merI hArdika icchA hai ki maiM tumhAre sAtha jAkara aise ratna prApta karU~ ? parantu mujhe tumhAre zaktizAlI rAjA kA bhaya hai|" 232 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinadeva ne rAjA ko AzvAsana dete hue kahA-"rAjan ! Darane kI jarUrata nhiiN| maiM apane rAjA se abhI AjJA ma~gavA letA huuN| tuma hamAre sAtha yAtrA kA kAryakrama bnaao|" jinadeva ke kahane se rAjA taiyAra ho gyaa| jinadeva ne apane deza ke rAjA se AjJA mNgvaaii| AjJA prApta ho gii| jinadeva aura kirAtarAja zAhIzAna se sAketa nagarI aae| kirAtarAja jinadeva kA atithi thaa| vaha jinadeva ke ghara meM tthhraa| unhIM dinoM prabhu mahAvIra jana-jana kA kalyANa karate hue ziSya-parivAra sahita sAketa pdhaare| vahA~ kA rAjA zatrujaya thA jo prabhu-bhakta thaa| use jaba prabhu ke padhArane kI sUcanA prApta huI, to zAhI ThATa ke sAtha prabhu mahAvIra ke darzanArtha aayaa| nagara meM vicitra cahala-pahala dekhakara kirAtarAja ne jinadeva se pUchA- "ye sabhI loga kahA~ jA rahe haiM ?" jinadeva-"rAjan ! Aja hamAre zahara meM ranoM kA eka bar3A vyApArI AyA hai vaha anamola ratna bA~TatA hai isIlie loga usake pAsa jA rahe haiN|" kirAtarAja-"seTha jI ! phira hama kyoM pIche raheM ? hameM bhI to ratnoM kI prApti karanI hai| hama bhI usa vyApArI se mileM aura uttama ratna prApta kreN|" jinadeva aura kirAtarAja donoM prabhu mahAvIra ke darabAra meM phuNce| bhagavAna mahAvIra kA samavasaraNa lagA thaa| ratnajar3ita siMhAsana mana ko lubhA rahA thaa| ATha aSTa prAtihAryoM ko dekhakara kirAtarAja ko vismaya huaa| aisA ratnavyApArI usane kabhI dekhA nahIM thaa| prabhu mahAvIra kA pavitra upadeza sunaa| upadeza sunane ke pazcAt usane prabhu mahAvIra se ratnoM ke bAre meM puuchaa| prabhu mahAvIra ne kahA-"ratna do prakAra ke hote haiM-(1) dravya ratna, (2) bhAva rn| dravya ratna aneka prakAra ke haiN| para bhAva ratna tIna prakAra ke hote haiM (1) jJAna ratna, (2) darzana ratna, tathA (3) cAritra rl| bhAva ratna para prabhu mahAvIra ne prakAza DAlate hue batAyA"yaha atyaMta prabhAvazAlI ratna aura anamola ratna hai| jo ina ratnoM ko dhAraNa karatA hai usameM yaha loka aura paraloka sambaMdhI duHkhoM kA aMta ho jAtA hai|" "dravya ratna kevala isa janma meM hI sukha dete haiN| bhaviSya nirmANa ke kSetra meM va AtmA ke kalyANa se unakA koI sambaMdha nhiiN|" prabhu mahAvIra kI maMgalamaya vANI kA kirAtarAja para sundara prabhAva pdd'aa| usane kahA-"prabhu ! Apa mujhe bhAva ratna pradAna kreN|" bhagavAna mahAvIra ne use jIvana kA kalyANa karane vAle sAdhu upakaraNa diye| usa kirAtarAja ne prabhu mahAvIra ke kara-kamaloM se pravrajyA aMgIkAra kI aura aba vaha sAdhu bana gaye the|80 bhagavAna mahAvIra ne sAketa se paMcAla kI ora prasthAna kiyaa| kucha samaya yahA~ ke grAmoM-nagaroM meM apanI dharmadezanA dii| phira zUrasena deza meM A gye| yahA~ se mathurA, zauryapura Adi meM ghUmate hue punaH videha deza padhAra gye| prabhu mahAvIra kA chattIsavA~ cAturmAsa mithilA meM sampanna huaa| rAjA gAgali dvArA pravrajyA grahaNa karanA prabhu mahAvIra rAjagRha meM virAjamAna the| vahA~ se vaha campA pdhaare| usa samaya sAla-mahAsAla muniyoM ne prabhu mahAvIra se vandana karake kahA-"he prabhu ! yadi ApakI AjJA ho, to hama pRSTha caMpA meM cale jAyeM, jahA~ hamArA bhAnajA gAgali nAmaka rAjA hai| hama use pratibodha dekara ApakI zaraNa meM lAnA cAhate haiN|" prabhu mahAvIra ne gaNadhara gautama ko una donoM ke sAtha bhejaa| rAjA gAgali ne apane muni bane mAmA ke Agamana kA samAcAra sunA to vaha vandana karane va upadeza sunane aayaa| ___ sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 233 233 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upadeza sunate hI use vairAgya ho gyaa| vairAgya rAjA taka hI sImita nahIM rhaa| rAjA ke pitA piThara aura mAtA yazomati bhI vairAgya ke raMga meM DUba gye| aMtataH nirNaya kiyA ki gAMgali ke putra ko rAjya dekara dIkSA grahaNa kI jaaye| tInoM ne rAjakumAra kA rAjyAbhiSeka kiyaa| rAjyAbhiSeka ke bAda tInoM sAdhu bne|81 isa prakAra gaNadhara gautama, sAla, mahAsAla muni tInoM navadIkSitoM ko lekara pRSTha caMpA se caMpA kI ora aaye| usa samaya prabhu mahAvIra caMpA meM virAjamAna the| kevalajJAna kI prApti rAste meM sabhI jA rahe the| sAla-mahAsAla socane lage-'merI bahana, bahanoI aura bhAnajA pravrajita ho gaye, yaha acchA hI huaa| gAgali vicAra kara rahe the-'mere mAmA sAla-mahAsAla kitane mahAn haiM jinheM merI bhaTakatI AtmA kI ciMtA hai| isI kAraNa lambA kaSTa uThAkara mujhe pratibodha dene yahA~ pdhaare| inhIM kI kRpA se mujhe pahale rAjyalakSmI milii| aba mokSalakSmI mila rahI hai| isa prakAra kA ciMtana karate-karate ve kSapaka zreNI para ArUr3ha hue| zubha dhyAna se unheM kevalajJAna prApta ho gyaa|82 __ gautama indrabhUti campA aaye| una pA~coM ne bhagavAna kI pradakSiNA kii| ve samavasaraNa meM sthApita kevalI pariSad kI ora baiThane lge| gautama ne unheM Tokate hue kahA-"zramaNo ! tthhro| Apako jJAta nahIM ki Apa kidhara jA rahe haiM? pahale prabhu mahAvIra ko vandanA kro|" sarvajJa mahAvIra saba jAnate-dekhate the| unhoMne gaNadhara gautama se kahA-"gautama ! kevalI kI AzAtanA mata kro|" aba gaNadhara gautama ko apanI bhUla kA ahasAsa huaa| usane prabhu mahAvIra kI sAkSI se sabhI kevaliyoM se apanI ajJAnapUrvaka kI gaI bhUla kI kSamA maaNgii| apanI AtmA ko zuddha kiyaa| gautama indrabhUti ko svayaM kevalajJAna na hone kA duHkha thaa| prabhu mahAvIra kA sneha-baMdhana unake mokSamArga meM rukAvaTa thaa| isa bAta ko prabhu mahAvIra ne gaNadhara gautama ko kaI bAra samajhAyA thaa| para yaha sacce pyAra kI anubhUti thii| prabhu mahAvIra bhI jAnate the ki mohavaza yaha mujhe nahIM chor3a sktaa| kaI janmoM se hama donoM ikaTThe isI taraha raha rahe haiN| gautama ko apanI bhakti kI ciMtA jarUra thI para jaldI nahIM thii| mukti aura prabhu mahAvIra meM se unhoMne hamezA prabhu mahAvIra ko cunaa| unheM vaha mukti svIkAra nahIM thI jisake nimitta prabhu mahAvIra svayaM na hoN| gaNadhara gautama kA jIvana saralatA, sahajatA, samarpaNa kI khulI kitAba hai| unake hAthoM se dIkSita hue kitane loga mokSa padhAra cuke the| para vaha abhI vahIM the| unhoMne prabhu mahAvIra kI AjJA ko mahAnatA dii| paMdraha sau tApasa - isI saMdarbha meM eka kathA bhagavatIsUtra kI TIkA meM upalabdha hotI hai jisakA varNana AcArya devendra muni ne 'bhagavAna mahAvIra : eka anuzIlana' ke pRSTha 564 para kiyA hai| unakA kathana hai prastuta ghaTanA ke sAtha hI eka anya ghaTanA kA varNana bhI milatA hai jisakI carcA abhayadevasUri kI bhagavatIsUtra, TIkA 14/7, nemicandra dvArA uttarAdhyayanasUtra kI TIkA (10/17) va kalpasUtra kI TIkAoM meM milatA hai| ghaTanA kA saMkSipta varNana isa prakAra hai __"koDinna, dinna aura sevAla nAmaka tIna tApasoM ke guru the| pratyeka ke 500-500 ziSya the| isa prakAra 1,500 tApasa aSTApada para ArohaNa kara rahe the| sabhI tapasyA se durbala ho cuke the| 234 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koDinna tApasa 500 ziSyoM ke sAtha pahalI mekhalA taka car3ha pAyA / dinna dUsarI mekhalA para aTaka gyaa| sevAla ziSya tIsarI mekhalA taka pahu~ca gyaa| aSTApada para eka-eka yojana kI ATha mekhalA thiiN| sabhI tApasa thakakara rAste meM baiTha gaye / tabhI gautama gaNadhara udhara aaye| apane labdhi-bala se aSTApada ke aMtima zikhara taka pahu~ca gye| gautama ke tapobala se sabhI tApasa prabhAvita hue| vaha jAnate the ki eka mekhalA pAra karanI kitanI kaThina hai| yaha sAdhaka jo Upara pahu~cA hai, sacamuca mahAn hai| tapobalI hai| jaba yaha aSTApada se nIce AyegA taba hama unake ziSya bana jaayeNge| indrabhUti gautama aba nIce aaye| sabhI tApasoM ne unheM praNAma kiyA aura prArthanA kI- "prabhu ! hama Apake ziSya haiM, hameM apane caraNoM meM svIkAra kIjiye / " tApasoM ke Agraha ko svIkAra kara gaNadhara gautama ne sabhI ko dIkSA pradAna kii| sabhI tApasa bhUkhe the| isa bAta ko gaNadhara gautama ne pahacAnA / para yahA~ kucha upalabdha nahIM thaa| nagara kosoM dUra the / gautama svAmI ne akSINa mahAnasa labdhi khIra ke eka bhare huye pAtra se paMdraha sau tApasoM ko bharapeTa khIra khilaaii| apane guru adbhuta labdhi-bala ko dekhakara sabhI zramaNa prasanna hue / unake zarIra meM zakti kA saMcAra huaa| vaha tApasa se zramaNa bane muni prasannacitta ho prabhu mahAvIra ke darzana ko A rahe the| gautama svAmI ne apane dharmAcArya nirgrantha jJAtaputra bhagavAna mahAvIra ke guNoM va samavasaraNa kA varNana karanA zurU kiyaa| isa varNana ko sunakara sabhI tApasa bhAva-vibhora ho gye| bhagavAna mahAvIra ke darzana kiye binA unheM kevalajJAna prApta ho gyaa| vaha prabhu mahAvIra kI pradakSiNA kara sIdhe kevalI pariSad meM pdhaare| gaNadhara gautama ko yaha jAnakara sukhada Azcarya huaa| para sAtha meM unheM apanI chadmastha avasthA kA jJAna thA jisake kAraNa kevalajJAna meM bAdhA utpanna ho rahI hai| prabhu mahAvIra ne gaNadhara gautama ko batAyA - "he devAnupriya ! inheM to rAste meM kevalajJAna prApta ho gayA thA / kevalI kI AzAtanA mata karo / bhUla ke liye daNDa prAyazcitta grahaNa kro| " jainadharma kI yahI mahAnatA hai ki ziSya ko vaha guru banAtA hai guru bhI saMgha kA bhagavAna bana jAtA hai| jainadharma guNa- pradhAna hai, vyakti-pradhAna nahIM / yahA~ guNoM kI pUjA hai, pada va zakti kI nahIM / saiMtIsavA~ varSa cAturmAsa samApta hone para bhagavAna ne magadha kI ora vihAra kiyaa| pratyeka grAma aura nagara meM nirgrantha pravacana kA upadeza kara dete hue Apa rAjagRha padhAre aura guNazIla caitya meM samavasaraNa huaa| anyatIrthikoM ke AkSepAtmaka prazna zIla caitya meM aneka anyatIrthika basate the| bhagavAna kI dharmasabhA visarjita hone para aneka anyatIrthika bhagavAna ke AsapAsa baiThe hue sthaviroM ke pAsa Akara bole-"Aryo ! tuma trividha-trividha se asaMyata, avirata aura bAla ho / " anyatIrthikoM kA AkSepa sunakara sthaviroM ne kahA- "Aryo ! kisa kAraNa se hama asaMyata, avirata aura bAla ho sakate haiM ?" anyatIrthika- "Aryo ! tuma adatta grahaNa karate ho, adatta khAte ho, adatta cakhate ho| isa kAraNa se tuma asaMyata, avirata aura bAla ho / " sthavira - "Aryo ! hama kisa prakAra adatta lete, khAte athavA cakhate haiM ?" anyatIrthika- "Aryo ! tumhAre mata meM dIyamAna adatta hai, pratigRhyamANa apratigRhIta hai aura nisRjyamAna anisRSTa hai kyoMki tumhAre mata meM dIyamAna padArtha ko dAtoM ke hAtha se chUTane ke bAda tumhAre pAtra meM par3ane se pahale yadi koI bIca meM se le le to vaha padArtha gRhastha kA gayA huA mAnA jAtA hai, tumhArA nhiiN| isase yaha siddha huA ki tumhAre pAtra meM sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only 235 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo padArtha par3atA hai vaha adatta hai kyoMki jo padArtha dAnakAla meM tumhArA nahIM huA vaha bAda meM bhI tumhArA nahIM ho sakatA aura isa prakAra adatta ko lete, khAte aura cakhate hue tuma asaMyata, avirata aura bAla hI siddha hote ho|" __ sthavira-"Aryo ! hama adatta nahIM lete, khAte aura cakhate kintu hama datta lete, khAte aura cakhate haiM aura isa prakAra diyA huA grahaNa karate aura khAte hue hama trividha-trividha se saMyata, virata aura paNDita siddha hote haiN|' anyatIrthika-"Aryo ! kisa prakAra tuma dattagrAhI siddha hote ho, so hameM smjhaao|" sthavira-"Aryo ! hamAre mata meM dIyamAna datta, pratigRhyamANa pratigRhIta aura nisRjyamAna nisRSTa mAnA jAtA hai| gRhapati ke hAtha se chUTane ke anantara yadi koI use bIca meM se ur3A le to vaha hamArA jAtA hai, gRhapati kA nhiiN| isa kAraNa hama kisI bhI hetu-yukti se adattagrAhI siddha nahIM hote| parantu he Aryo ! tuma khuda hI trividha-trividha se asaMyata, avirata aura bAla siddha hote ho|" anyatIrthika-"kyoM ? hama asaMyata, avirata aura bAla kisalie kahalAyeMge?'' sthavira-"isalie ki tuma adatta lete ho|" anyatIrthika-"hama kisa hetu se adattagrAhI siddha hoMge?'' sthavira-"Aryo ! tumhAre mata se dIyamAna adatta, pratigRhyamANa apratigRhIta aura nisRjyamAna anisRSTa hai| isa kAraNa tuma adatta lene vAle ho| trividha asaMyata, avirata aura bAla ho|" anyatIrthika-"Aryo ! tuma trividha asaMyata, avirata aura bAla ho|' sthavira-"kyoM ? kisa kAraNa se hama asaMyata, avirata aura bAla kahe jAyeMge?" anyatIrthika-"Aryo ! tuma calate hue pRthvIkAya para AkramaNa karate ho, usa para prahAra karate ho, usako ghisate ho, dUsare se milAte ho, use ikaTThA karate aura chUte ho, usako satAte ho aura usake jIvoM kA nAza karate ho| isa prakAra pRthvI ke jIvoM para AkramaNAdi kriyAe~ karate hue tuma asaMyata, avirata aura bAla sAbita hote ho|" sthavira-"Aryo ! calate hue hama pRthvI para AkramaNa Adi nahIM krte| zarIra kI cintA ke lie, bImAra kI sevA ke nimitta athavA vihAracaryA ke vaza jaba hameM pRthvI para calanA par3atA hai taba bhI vivekapUrvaka dhIre-dhIre pAdakrama se calate haiN| isalie na hama pRthvI kA AkramaNa karate haiM aura na usake jIvoM kA vinAza hii| parantu Aryo ! tuma khuda hI isa prakAra pRthvI ke jIvoM para AkramaNa aura upadrava karate hue asaMyata, avirata aura ekAnta bAla bana rahe ho|" __anyatIrthika-"Aryo ! tumhArA mata to yaha hai ki gamyamAna agata, vyatikramyamANa, avyatikrAnta aura rAjagRha ko saMprApta hone kA icchuka asaMprApta hai|" - sthavira-"Aryo ! aisA mata hamArA nahIM hai| hamAre mata meM to gamyamAna gata, vyatikramyamANa vyatikrAnta aura saMprApyamANa saMprApta hI mAnA jAtA hai|" isa prakAra sthavira bhagavantoM ne carcA meM anyatIrthikoM ko parAsta karake vahA~ 'gati-pravAda' nAmaka adhyayana kI racanA kii| anagAra kAlodAyI ke prazna (1) azubha karmakaraNa viSaya meM ___ usa samaya bhagavAna mahAvIra ko vandana karake anagAra kAlodAyI ne pUchA- "bhagavan ! jIva duSTa phaladAyaka azubha karmoM ko svayaM karate haiM, yaha bAta satya hai ?" | 236 - 236 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra - "hA~ kAlodAyin ! jIva azubha phaladAyaka karmoM ko karate haiM, yaha bAta satya hai / " kAlodAyI - "bhagavan ! jIva aise azubha vipAkadAyaka pApakarma kaise karate hoMge ?" mahAvIra - "kAlodAyin ! jaise koI manuSya manohara rasa vAle aneka vyaMjanayukta viSa mizrita pakvAnna kA bhojana karatA hai taba use vaha pakvAnna bahuta priya lagatA hai| usake tAtkAlika svAda meM lubdha hokara vaha prItipUrvaka khAtA hai, parantu pariNAma meM vaha aniSTakara hotA hai / bhakSaka ke rUpa, rasa, gandha, sparza Adi para vaha burA prabhAva DAlatA hai| isI prakAra he kAlodAyin ! jIva jaba hiMsA karate haiM, asatya bolate haiM, corI karate haiM, maithuna karate haiM, vastu - saMgraha karate haiM, krodha, mAna, kapaTa, lobha, rAga, dveSa, kalaha, abhyAkhyAna, paizunya, rati, arati, para-parivAda, mAyA - mRSAvAda, mithyAtva aura zalya Adi kA sevana karate haiM taba ye kArya jIvoM ko acche lagate haiM, parantu inase jo durvipAka pApakarma ba~dhate haiM unakA phala bar3A aniSTa hotA hai, jo bA~dhane vAloM ko bhoganA par3atA hai|" kAlodAyI- "bhagavan ! jIva kalyANaphaladAyaka zubha karmoM ko karate haiM ?" mahAvIra-'"hA~ kAlodAyin ! jIva zubhaphaladAyaka karmoM ko bhI karate haiN|" kAlodAyI - "jIva zubha karmoM ko kaise karate haiM ? " mahAvIra - "kAlodAyin ! jaise koI manuSya auSadha - mizrita pakvAnna kA bhojana karatA hai| usa samaya yadyapi vaha bhojana use acchA nahIM lagatA tathApi pariNAma meM vaha bala, rUpa Adi kI vRddhi karake hitakAraka hotA hai| isI prakAra hiMsA, asatya, corI Adi pravRttiyoM aura krodhAdi durguNoM kA tyAga jIvoM ko pahale bahuta duSkara mAlUma hotA hai, parantu yaha pApakarmoM kA tyAga anta meM sukhadAyaka aura kalyANakAraka hotA hai| isa prakAra he kAlodAyin ! jIvoM ko pApakarma karanA acchA lagatA hai aura zubha karma karanA duSkara, tathApi pariNAma meM eka duHkhakAraka hotA hai aura dUsarA sukhakAraka / 81 (2) agnikAya ke Arambha ke viSaya meM kAlodAyI- "bhagavan ! do samAna puruSa haiN| donoM ke pAsa samAna hI upakaraNa haiN| ve donoM hI agnikAya ke Arambhaka haiM parantu unameM se eka agni ko jalAtA hai aura dUsarA use bujhAtA hai| ina do meM adhika Arambhaka aura karmabaMdhaka kauna ?" mahAvIra - "kAlodAyin ! ina do puruSoM meM agni ko jalAne vAlA adhika AraMbhaka hai aura vahI adhika karmabaMdhaka hai, kyoMki jo puruSa agni ko jalAtA hai vaha pRthvIkAya kA, apkAya kA, vAyukAya kA, vanaspatikAya kA aura kAya kA adhika AraMbha karatA hai aura agnikAya kA kama / isake viparIta jo puruSa agni ko bujhAtA hai vaha agnikAya kA adhika AraMbha karatA hai, parantu pRthvIkAya, apkAya, vAyukAya, vanaspatikAya aura trasakAya ina sabakA alpa AraMbha karatA hai| isalie jo agni ko prajvalita karatA hai vaha adhika AraMbha karatA hai aura usako zAnta karane vAlA alpa / 82 (3) acitta pudgaloM ke prakAza ke viSaya meM kAlodAyI- "bhagavan ! acitta pudgala prakAza athavA udyota karate haiM ? yadi karate haiM to acitta pudgala kisa prakAra prakAzita hote hoMge ?" mahAvIra - "kAlodAyin ! acitta pudgala prakAza karate haiM / koI tejolezyAdhArI anagAra jaba tejolezyA chor3atA hai usa samaya usakI tejolezyA ke kucha pudgala dUra jAkara girate haiM, kucha najadIka / dUra-nikaTa gire hue ve pudgala prakAza phailAte haiM / he kAlodAyin ! isa prakAra acitta pudgala prakAzita hote haiN|" kAlodAyI ne bhagavAna kA yaha vivecana svIkAra kiyaa| chaTTha, aTThamAdi tapa karake kAlodAyI ne anta meM anazanapUrvaka deha chor3akara nirvANa ko prApta kiyA | 83 Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only 237 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa varSa guNazIla caitya meM gaNadhara prabhAsa ne eka mAsa kA anazana karake nirvANa prApta kiyA aura aneka anagAra vipulAcala para anazanapUrvaka nirvANa ko prApta hue / aneka nayI dIkSAyeM bhI huiiN| yaha varSAvAsa bhagavAna ne rAjagRha meM kiyA / ar3atIsa varSa isa varSa bhagavAna ne magadhabhUmi meM hI vihAra kara nirgrantha pravacana kA pracAra kiyA / cAturmAsa nikaTa Ane para bhagavAna rAjagRha padhAre aura guNazIla meM samavasaraNa huA / anyatIrthikoM kI mAnyatAoM ke sambandha meM gautama ke prazna (1) kriyAkAla aura niSThAkAla ke viSaya meM gautama ne pUchA -- " bhagavan ! anyatIrthika kahate haiM - calamAna calita nahIM hotA, isI taraha udIryamANa udIrita, vedyamAna vedita, hIyamAna hIna, chidyamAna chinna bhidyamAna bhinna dahyamAna dagdha, mriyamANa mRta aura nirjIryamANa nirjIrNa nahIM hotA / (2) paramANuoM ke saMyoga-viyoga ke sambandha meM anyatIrthika kahate haiM. do paramANu pudgala ekatra nahIM milate, kyoMki do paramANu pudgaloM meM snidhatA nahIM hotI / tIna paramANu ekatra mila sakate haiM, kyoMki tIna paramANuoM meM snidhatA hotI hai| ina ekatra mile hue tIna paramANuoM kA vizleSaNa karane para do athavA tIna Tukar3e hoNge| do Tukar3e hone para Der3ha-Der3ha paramANu kA eka-eka Tukar3A hogA aura tIna Tukar3e hone para eka-eka paramANu kA eka - eka Tukar3A hogA / isI prakAra cAra tathA pA~ca Adi paramANu-pudgala ekatra milate haiM aura isa prakAra mile hue paramANu samudAya hI duHkha kA rUpa dhAraNa karate haiN| vaha duHkha bhI zAzvata hai aura usameM sadA hAni - vRddhi hotI rahatI hai| (3) bhASA ke bhASAtva ke sambandha meM anyatIrthika kahate haiM- "bolI jAne vAlI athavA bolI gaI bhASA 'bhASA' kahalAtI hai, para bolI jAtI bhASA 'bhASA' nahIM kahalAtI / aura bhASA 'bhASaka' kI nahIM kintu 'abhASaka' kI kahalAtI hai|" (4) kriyA kI duHkhAtmatA ke viSaya meM anyatIrthika kahate haiM-'"pahale kriyA duHkharUpa hotI hai aura pIche bhI vaha duHkharUpa hotI hai, para kriyA-kAla meM kriyA duHkhAtmaka nahIM hotI kyoMki 'karaNa' se nahIM kintu 'akaraNa' se hI kriyA duHkhAtmaka hotI hai, yaha kahanA caahie|" (5) duHkha kI akRtrimatA ke viSaya meM anyatIrthika kahate haiM- "duHkha ko koI banAtA nahIM hai aura na koI use chUtA hai / prANimAtra binA kie hI duHkhoM kA anubhava karate haiM, yaha kahanA caahie| bhagavan ! anyatIrthikoM ke ye mantavya kyA satya haiM ?" mahAvIra - - "gautama ! anyatIrthikoM kA yaha kathana ki 'calamAna calita nahIM hotA' ThIka nahIM hai| isa viSaya meM maiM kahatA hU~ ki "calemANe calie " arthAt calane lagA / vaha calA kyoMki pratyeka samaya kI kriyA apane kArya kI utpatti ke sAtha samApta hotI hai| isase siddha huA ki kriyAkAla aura niSThAkAla eka hai, ataH 'calemANe' zabda se sUcita 'vartamAna' aura 'calie' se dhvanita 'bhUta' kAla vAstava meM bhinna nahIM haiM / ataeva 'calat' aura 'calita' bhI eka hI kArya ke 'sAdhyamAna' aura 'siddha' aise do bhinna rUpa haiN| yahI bAta 'udIryamANa udIrita, vedyamAna vedita, hIyamAna hIna, chidyamAna chinna, bhidyamAna bhinna, dahyamAna dagdha, mriyamANa mRta aura nirjIryamANa nirjIrNa ke sambandha meM bhI samajhanI caahie| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 238 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama ! paramANuoM ke milane-bikharane ke sambandha meM bhI anyatIrthikoM kI mAnyatA ThIka nahIM hai| isa viSaya meM merA mata yaha hai ki do paramANu bhI ekatra juTa sakate haiM, kyoMki do paramANuoM meM bhI unheM jor3ane vAlI snigdhatA vidyamAna hotI hai| mahue do paramANuoM ko tor3ane para phira ve eka-eka karake judA ho jAte haiM / isI taraha tIna paramANu bhI Apasa meM mila sakate haiM aura tor3ane para phira ve eka-eka karake alaga ho jAte haiN| tIna paramANu bhI Apasa meM mila sakate haiM aura tor3ane para alaga ho jAte haiN| tIna paramANuoM ke skandha ko tor3akara yadi usake do vibhAga kie jAe~ to eka bhAga meM eka paramANu rahegA aura eka meM do / inhIM tIna paramANuoM ke skandha ko tor3akara tIna bhAga kie jAe~ to eka-eka paramANu kA eka-eka bhAga hogaa| isI prakAra cAra, pA~ca Adi paramANu ekatra milakara skandha banate haiM, parantu ve skandha azAzvata hote haiM aura nitya hI unameM hAni-vRddhi hotI rahatI hai| bhASA ke viSaya meM bhI anyatIrthikoM ke vicAra prAmANika nahIM haiM / isa viSaya meM merA siddhAnta yaha hai ki bolI jAne vAlI athavA bolI huI bhASA 'bhASA' nahIM, para bolI jAtI bhASA hI 'bhASA' hai| aura vaha bhASA 'abhASaka' kI nahIM, para 'bhASaka' kI hotI hai| kriyA kI duHkharUpatA ke sambandha meM bhI anyatIrthikoM kI mAnyatA yathArtha nhiiN| pahale yA pIche kriyA duHkharUpa nahIM hotI, kintu kriyAkAla meM hI vaha duHkhAtmaka hotI hai aura vaha bhI akaraNarUpa se nahIM, karaNarUpa se duHkhAtmaka hotI hai| gautama ! jo loga duHkha ko 'akRtya' aura 'aspRzya' kahate haiM ve bhI mithyAvAdI haiM / duHkha 'kRtya' aura 'spRzya' hai, kyoMki saMsArI jIva usako banAte, chUte aura bhogate haiM, yaha kahanA cAhie / 85 eka samaya meM do kriyAoM ke viSaya meM gautama ne kahA-"bhagavan ! anyatIrthika kahate haiM - eka jIva eka samaya meM IryApathikI aura sAMparAyikI ina do kriyAoM ko karatA hai / jisa samaya meM IryApathikI karatA hai usI samaya meM sAMparAyikI bhI karatA hai aura jisa samaya meM sAMparAyikI karatA hai usI samaya meM vaha IryApathikI bhI karatA hai / arthAt IryApathikI karatA huA sAMparAyikI aura sAMparAyikI karatA huA IryApathikI karatA hai / isa prakAra anyatIrthika eka samaya meM do kriyAoM ke karane kI bAta kahate haiM, so kyA yaha kathana ThIka hai ?" mahAvIra - "nahIM gautama ! anyatIrthikoM kA yaha kathana ThIka nahIM hai / isa viSaya meM merA mata yaha hai ki eka jIva eka samaya meM eka hI kriyA karatA hai - IryApathikI athavA sAMparAyikI / jisa samaya vaha IryApathikI kriyA karatA hai, usa samaya sAMparAyikI nahIM karatA aura sAMparAyikI karane ke samaya IryApathikI nahIM krtaa|"86 nirgranthoM ke devabhava ke bhoga - sukhoM ke viSaya meM gautama ne pUchA-'"bhagavan ! anyatIrthika kahate haiM-nirgrantha kAladharma prApta hokara devaloka meM deva hotA hai taba vaha apanI divya AtmA se vahA~ ke anya deva-deviyoM ke sAtha athavA apanI deviyoM ke sAtha viSaya-bhoga nahIM karatA kintu vaha apanI hI AtmA meM se anya vaikriya rUpa banA-banAkara unake sAtha viSaya-sukha bhogatA hai| kyA bhagavan ! anyatIrthikoM kA yaha kathana satya hai ?" mahAvIra - "gautama ! anyatIrthika isa viSaya meM jo kahate haiM vaha satya nahIM hai| saca to yaha hai ki nirgrantha kAladharma prApta hone ke bAda kisI bhI aise devaloka meM deva hotA hai jo mahARddhi aura prabhAva sampanna ho aura jahA~ ke devoM kI AyuSya-sthiti bahuta lambI ho vahA~ devarUpa se utpanna nirgrantha kA jIva mahAtejasvI aura RddhimAn deva hotA hai / vaha vahA~ para dUsare devoM, unakI deviyoM aura apanI deviyoM ko anukUla karake unase viSayavAsanA pUrNa karatA hai aura eka Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only 239 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva eka samaya meM eka hI veda kA anubhava karatA hai-strIveda kA athavA puruSaveda kaa| strIveda ke anubhavakAla meM puruSaveda kA anubhava nahIM karatA aura puruSaveda ke anubhavakAla meM strIveda kaa| puruSaveda ke udayakAla meM puruSa strI kI aura strIveda ke udayakAla meM strI puruSa kI prArthanA karatI hai| isa prakAra apane-apane vedodayakAla meM strI-puruSa eka-dUsare kI abhilASA karate haiN|"87 gaNadhara acalabhrAtA aura metArya ne guNazIla caitya meM mAsika anazana kara nirvANa prApta kiyaa| isa sAla kA varSAvAsa bhagavAna ne nAlandA meM kiyaa| unacAlIvA~ varSa cAturmAsa ke anantara nAlandA se vicarate hue bhagavAna videha janapada meM pdhaare| deza ke anyAnya grAma, nagaroM meM pravacana kA upadeza dete hue Apa mithilA pdhaare| yahA~ para rAjA jitazatru ne ApakA bar3A Adara kiyaa| samavasaraNa mithilA ke bAhara mANibhadra caitya meM huaa| rAjA jitazatru aura rAnI dhAraNI pramukha rAja-parivAra tathA bhAvika nagarajanoM se caitya kA maidAna vizAla dharmasabhA ke rUpa meM parivartita ho gyaa| Apane nirgrantha pravacana-upadeza diyaa| sabhA jana saMtuSTa hokara apane-apane sthAnoM para cale ge| sabhA-visarjana ke bAda anagAra indrabhUti ne vandana purassara jyotiSazAstra se sambandhita aneka prazna kiye jinameM bIsa prazna mukhya the| gautama ne pUchA"(1) sUrya prativarSa kitane maNDaloM kA bhramaNa karatA hai ? (2) sUrya tiryabhramaNa kaise karatA hai? (3) sUrya tathA candra kitane kSetra ko prakAzita karate haiM ? (4) prakAzaka kA avasthAna kaisA hai ? (5) sUrya kA prakAza kahA~ rukatA hai ? (6) ojas (prakAza) kI sthiti kitane kAla kI hai ? (7) kauna-se pudgala sUrya ke prakAza kA sparza karate haiM ? (8) sUryodaya kI sthiti kaisI hai ? (9) pauruSI chAyA kA kyA pariNAma hai? (10) yoga kise kahate haiM ? (11) saMvatsaroM kA prArambha kahA~ se hotA hai ? (12) saMvatsara kitane kahe haiM ? (13) candramA kI vRddhi-hAni kyoM dIkhatI hai ? (14) kisa samaya cA~da kI cA~danI bar3hatI hai ? (15) candra, sUrya, graha, nakSatra aura tArA inameM zIghra gati kauna hai ? (16) cA~da kI cA~danI kA lakSaNa kyA hai ? (17) candrAdi grahoM kA cyavana aura upapAta kaise hotA hai ? 240 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (18) bhUtala se candra Adi graha kitane U~ce haiM ? (19) candra, sUryAdi kitane haiM ? (20) candra, sUryAdi kyA haiM ?" gautama ke ukta praznoM ke uttara bhagavAna mahAvIra ne itane vistRta rUpa se diye haiM ki unase sUryaprajJapti, candraprajJaptijaise prAcIna paddhati ke jyotiSa-vijJAna ke maulika grantha bana gaye haiN| ukta praznoM ke uttaroM se hama isa grantha ko jaTila banAnA ucita nahIM smjhte| bhagavAna ne isa sAla kA varSAvAsa mithilA meM hI bitaayaa| cAlIsavA~ varSa cAturmAsa ke bAda bhagavAna videha deza meM hI vicre| aneka zraddhAluoM ko nirgrantha mArga meM dIkSita kiyA aura aneka gRhasthoM ko zramaNopAsaka bnaayaa| varSAkAla nikaTa Ane para Apa phira mithilA padhAre aura varSAvAsa mithilA meM hI kiyaa| ikatAlIsavA~ varSa ___ cAturmAsa kI samApti para bhagavAna ne mithilA se magadha kI tarapha vihAra kara diyA aura kramazaH rAjagRha padhArakara guNazIla caitya meM vAsa kiyaa| mahAzataka ko cetAvanI ___ una dinoM rAjagRha-nivAsI mahAzataka zramaNopAsaka gRhasthadharma kI antima ArAdhanA karake anazana kie hue thaa| anazana ke bAda zabhAdhyavasAya aura karmoM ke kSayopazama se mahAzataka ko avadhijJAna prakaTa ho gayA thA jisase vaha Ananda kI hI taraha Upara, nIce aura tiryak loka meM dUra-dUra taka jAnatA tathA dekhatA thaa| usa samaya usakI strI revatI madirA se matavAlI hokara mahAzataka ke pAsa gaI aura vikRta ceSTAoM tathA asabhya vacanoM se usakA dhyAna bhaMga karane lgii| ___ do bAra to mahAzataka ne usakI bAteM sunI-anasunI kara diiN| para jaba vaha bAra-bAra viruddha bAtoM aura abhadra oM se use satAtI hI gaI taba vaha apane krodha ko dabA na skaa| avadhijJAna se usakI bhaviSya kI dazA ko jAnakara bolA-'he mRtyUprArthinI revatI ! itanI unmatta kyoM ho rahI hai? sAta dina ke bhItara hI alasa roga se pIr3ita ho asamAdhipUrvaka marakara narakagati ko prApta hone vAlI hai, isa bAta kI bhI jarA cintA kr|' mahAzataka ke kaTu vacanoM se revatI bhayabhIta hokara socane lagI-'sacamuca Aja mahAzataka mere Upara ruSTa hue haiN| na jAne aba mujhe kisa burI taraha maareNge| vaha dhIre-dhIre vahA~ se haTakara apane sthAna para calI gii| mahAzataka ke kathanAnusAra hI revatI ko alasa roga huA aura sAta dina ke bhItara usakA dehAnta ho gyaa| revatI ke prati kiye gaye kaTu bhASaNa ke sambandha meM mahAzataka ko cetAvanI dene ke lie bhagavAna mahAvIra ne indrabhUti gautama ko balAkara kahA-"gautama ! yahA~ merA antevAsI mahAzataka zramaNopAsaka apanI pauSadhazAlA meM antima anazana kara kAla nirgamana kara rahA hai| apanI strI revatI dvArA mohajanaka vacanoM se satAye jAne para usane krodhavaza ho revatI kI kaThora vacanoM se tarjanA kI hai| isalie gautama! mahAzataka ko jAkara kaha ki antima anazana kara samabhAva meM rahe hue zramaNopAsaka ko aisA karanA ucita nhiiN| yathArtha-satya hone para apriya kaThora vacana bolanA anazanadhArI zramaNopAsaka kA karttavya nhiiN| devAnupriya ! revatI ko apriya vacana kahakara tUne acchA nahIM kiyaa| isakA ucita AlocanA-prAyazcitta lekara tujhe zuddha honA caahie|' sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 241 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI AjJA pAkara gautama mahAzataka ke yahA~ gaye aura bhagavAna kA saMdeza use diyaa| mahAzataka ne bhI bhagavAna kI AjJA sira A~khoM para car3hAI aura apanI bhUla kA prAyazcitta kiyaa| uSNa jalahUda ke viSaya meM prazna eka samaya vaibhAragiri ke nIce uSNa jalada ke viSaya meM indrabhati gautama ne pachA-"bhagavana ! anyatIrthika yaha kahate haiM ki rAjagRha nagara ke bAhara vaibhAra parvata ke nIce eka bar3A bhArI jalahada hai jisakI lambAI aura caur3AI aneka yojana parimita hai| usake kinAre vividha jAti ke vRkSoM kI ghaTAoM se suzobhita haiN| usameM se bar3e-bar3e bAdala taiyAra hote aura barasate haiN| isake atirikta usameM jo adhika jalasamUha hotA hai vahI uSNa jalasrotoM ke rUpa meM nirantara bahatA rahatA hai| bhagavan ! kyA anyatIrthikoM kA yaha kathana satya hai ?' mahAvIra-"gautama ! anyatIrthikoM kA yaha kathana satya nahIM hai| isa viSaya meM merA mata yaha hai ki rAjagRha ke bAhara vaibhAra parvata ke pAsa atyanta uSNa sthAna ke pAsa se nikalane vAlA 'mahAtapastIraprabhava' nAmaka jalasrota hai, jisakI lambAI-caur3AI pA~ca-pA~ca sau dhanuSya parimANa hai| isake kinAroM para aneka jAti ke vRkSa lage hue haiM jinase inakI zobhA darzanIya ho gaI hai| isa uSNa jalasrota meM uSNa yoni ke jIva utpanna hote aura marate haiM tathA uSNa svabhAva ke jala-pudgala bhI uSNa jala ke rUpa meM isameM Ate aura nikalate rahate haiN| yahI kAraNa hai ki srota meM se nitya aura satata uSNa jala kA pravAha bAhara bahatA rahatA hai| mahAtapastIraprabhava jalasrota kI yahI hakIkata hai aura yahI isakA rahasya hai|" gautama-"bhagavan ! ApakA kathana satya hai| mahAtapastIraprabhava jalasrota kA rahasya yahI ho sakatA hai|" AyuSya karma ke viSaya meM prazna gautama ne kahA-"bhagavan ! anyatIrthika kahate haiM-niyamAnusAra gaThe hue aura niyata antara para gA~ThoM vAle eka jAla ke jaisI aneka jIvoM ke aneka bhavasaMcita AyuSyoM kI racanA hotI hai| jisa prakAra jAla meM saba gA~The niyata antara para rahatI haiM aura eka-dUsarI ke sAtha sambandhita rahatI haiM, usI taraha saba AyuSya eka-dUsare se niyata antara para rahe hue hote haiN| inameM se eka jIva eka samaya meM do AyuSyoM ko bhogatA hai-ihabhavika aura paarbhvik| jisa samaya ibhavika AyuSya bhogatA hai usI samaya pArabhAvika bhI bhogatA hai| bhagavan ! kyA anyatIrthikoM kI yaha mAnyatA ThIka hai ?"88 ___ mahAvIra-"gautama ! isa viSaya meM anyatIrthika jo kahate haiM vaha ThIka nahIM hai| hamArA mata yaha hai ki aneka jIvoM ke AyuSya jAla-granthiyoM ke AkAra ke nahIM hote parantu eka jIva ke aneka bhavoM ke AyuSya vaise ho sakate haiM tathA eka jIva eka samaya meM do AyuSyoM ko bhoga nahIM sakatA kintu eka hI ko bhoga sakatA hai-ihabhavika AyuSya ko athavA pArabhavika AyuSya ko|"89 manuSyaloka kI mAnava bastI ke sambandha meM gautama bole-"bhagavana ! anyatIrthika kahate haiM-jaise yuvA paruSa apane hAtha meM yavatI-strI kA hAtha pakaDatA hai athavA jisa prakAra cakranAbhi se araka bhir3e rahate haiM, vaise hI yaha manuSyaloka cAra sau-pA~ca sau yojana taka manuSyoM se bharA huA hai| bhagavan ! kyA anyatIrthikoM kA yaha kathana satya hai ?" ____ mahAvIra- "nahIM gautama ! anyatIrthikoM kI yaha mAnyatA ThIka nahIM hai| isa viSaya meM merA kahanA yaha hai ki manuSyaloka to nahIM para narakaloka isa prakAra cAra sau-pA~ca sau yojana paryanta nAraka jIvoM se ThasAThasa bharA huA rahatA hai|'90 sukha athavA duHkha ke parimANa ke viSaya meM gautama ne pUchA-"bhagavan ! anyatIrthika yaha kahate haiM-isa rAjagRha nagara meM jitane jIva haiM, una sabake sukhoM athavA duHkhoM ko ikaTThA karake bera kI guThalI, bAla, kalAya, jUM athavA lIkha jitane parimANa meM bhI batAne meM koI samartha nahIM hai| kyA anyatIrthikoM kA yaha kathana yathArtha hai ?" 242 242 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra-"gautama ! anyatIrthikoM kA ukta kathana ThIka nahIM hai| isa viSaya meM merA siddhAnta yaha hai-rAjagRha ke to kyA saMsArabhara ke saba jIvoM ke sukha-duHkhoM ko ikaTThA karake likSA-parimANa bhI dikhAne ko koI samartha nahIM hai| gautama ! sampUrNa loka ke sukha-duHkhoM ko ikaTThA karane para bhI usakA piNDa likSA ke barAbara bhI kyoM nahIM hotA, isako maiM eka dRSTAnta se smjhaauuNgaa| mAna lo ki koI eka mahAn sAmarthyavAn deva hai| vaha sugandhI se bharA huA eka DibbA lekara lakSa-yojana parimANa vAle sampUrNa jambUdvIpa ke Upara palaka mAtra meM ikkIsa bAra cakkara kATatA huA Dibbe kI tamAma sugandhI sAre jambUdvIpa meM bikhera de, taba ve sugandhI-pudgala sampUrNa jambUdvIpa kA sparza kareMge yA nahIM?'' gautama-"hA~, bhagavan ! ve sUkSma sugandhI-paramANu sampUrNa jambUdvIpa meM phailakara usakA sparza kara leNge|' mahAvIra-"gautama ! agara una sUkSma sugandhI-paramANuoM ko koI phira ikaTThA karanA cAhe to kyA vaha eka likSA-parimANa bhI ikaTThA karake dikhA sakatA hai ?" gautama-"nahIM bhagavan ! una sUkSma pudgaloM ko phira ikaTThA kara dikhAnA azakya hai|" mahAvIra-"isI prakAra lokagata sarvajIvoM ke sampUrNa sukha-duHkhoM ko ikaTThA karake likSA-parimANa bhI dikhAne ko koI samartha nahIM hai|"91 ekAnta duHkhavedanA ke sambandha meM gautama ne pUchA-"bhagavan ! anyatIrthika kahate haiM ki prANa, bhUta aura sattvanAmadhArI sarvajIva ekAnta duHkha ko bhogate haiN| kyA yaha kathana satya hai ?" mahAvIra-"nahIM, gautama ! anyatIrthikoM kA ukta kathana ThIka nahIM hai| siddhAnta yaha hai ki kucha jIva nitya ekAntaduHkha ko bhogate haiM aura kabhI-kabhI sukha ko| kucha jIva nitya ekAnta-sukha kA anubhava karate haiM aura kabhI-kabhI duHkha kaa| taba kitane hI jIva sukha aura duHkha ko aniyamitatA se bhogate haiN| ___ nAraka jIva nitya ekAnta-duHkha kA anubhava karate haiM aura samaya-vizeSa meM ve sukha ko bhI pAte haiN| bhavanapati, vyantara, jyotiSI aura vaimAnika deva ekAnta-sukha kA anubhava karate haiM, para samaya-vizeSa meM ve duHkha ko bhI bhogate haiN| pRthvIkAyika Adi tiryaJcagati ke jIva aura manuSya aniyamitatA se sukha-duHkha ko bhogate haiN| kabhI ve sukha-vipAka ko bhogate haiM aura kabhI duHkha-vipAka ko| 92 isa varSa kA varSAvAsa bhagavAna ne rAjagRha meM kiyaa| bayAlIsavA~ varSa varSA cAturmAsa ke bAda bhI bhagavAna mahInoM taka rAjagRha meM tthhre| isa bIca unake gaNadhara avyakta, maNDika, mauryaputra aura akampita mAsika anazanapUrvaka guNazIla caitya meM nirvANa ko prApta hue| duSama-duSamakAla kA bhArata aura usake manuSya indrabhUti gautama ne pUchA- "bhagavan ! avasarpiNI kAla ke duSama-duSamA samaya ke pUrNa rUpa se laga jAne para jambUdvIpa ke bhAratavarSa kI kyA avasthA hogI?" mahAvIra-"gautama ! usa samaya kA bhArata hAhAkAra, ArtanAda aura kolAhalamaya hogaa| viSamakAla ke prabhAva se kaThora, bhayaMkara aura asahya havA ke bavaNDara uTheMge aura A~dhiyA~ caleMgI jinase saba dizAe~ dhUmila, rajasvalA aura andhakAramaya ho jaayeNgii| samaya kI rUkSatA ke vaza Rtue~ vikRta ho jAyeMgI, candra adhika zIta pheMkeMge aura sUrya atyadhika garmI kreNge| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 243 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa samaya joradAra bijaliyA~ camakeMgI aura pracaNDa pavana ke sAtha mUsalAdhAra pAnI barasegA jisakA jala arasa, virasa, khArA, khaTTA, viSailA aura tejAba - sA teja hogaa| usase nirvAha na hokara vividha vyAdhi-vedanAoM kI utpatti hogI / una meghoM ke jala se bhArata ke grAmoM aura nagaroM ke manuSyoM aura jAnavaroM kA, AkAza meM ur3ane vAle pakSiyoM kA, grAmya tathA AraNyaka trasa - sthAvara prANiyoM kA aura saba prakAra kI vanaspatiyoM kA vinAza ho jaaegaa| eka vaitADhya parvata ko chor3akara sabhI pahAr3a pahAr3iyA~ vajrapAtoM se khaNDa - vikhaNDa ho jaayeNgii| gaMgA aura sindhu ko chor3akara zeSa nadI, nAle, sarovara Adi U~ce-nIce sthala samatala ho jAyeMge / " gautama - "bhagavan ! taba bhArata-bhUmi kI kyA dazA hogI ?' mahAvIra - "gautama ! usa samaya bhAratavarSa kI bhUmi aMgArasvarUpa, murmurasvarUpa, bhasmasvarUpa, tape hue tave aura jalatI huI Aga - sI garma, marusthalI-sI bAlukAmayI aura chichalI jhIla - sI kAI (zaivAla), kIcar3a se durgama hogii|" gautama - "bhagavan ! tatkAlIna bhAratavarSa kA manuSya-samAja kaisA hogA ?" mahAvIra-'gautama ! tatkAlIna bhAratavarSa ke manuSyoM kI dazA bar3I dayanIya hogii| virUpa, vivarNa, durgandha, duHsparza aura virasa zarIroM vAle hone se ve apriya aura adarzanIya hoNge| ve dInasvara, hInasvara, aniSTasvara, anAdeyavacana, avizvasanIya, nirlajja, kapaTapaTu, klezapriya, hiMsaka, vairazIla, amaryAda, akAryarata aura avinIta hoNge| unake nakha bar3e, keza kapila, varNa zyAma, sira beDaula aura zarIra nasoM se lipaTA huA-sA pratIta hone ke kAraNa adarzanIya hogaa| unake aMgopAMga baloM se saMkucita, mastaka khule ghar3e se, A~kha aura nAka Ter3he tathA mukha buDDhoM ke se viraladanta baloM se bhISaNa hoNge| unakI zArIrika racanA nirbala, AkAra bhauMDA aura baiThane-uThane, khAne-pIne kI kriyAe~ nindanIya hoMgI / unake zarIra vividha vyAdhi - pIr3ita, gati skhalanAyukta aura ceSTAe~ vikRta hoMgI / ve utsAhahIna, sattvahIna, tejohIna, zItadeha, uSNadeha, malinadeha, krodha - mAna-mAyA se bhare, lobhI, duHkhagrasta, bahudhA dharmasaMjJAhIna aura samyaktva se bhraSTa hoNge| unake zarIra hAtha bhara ke aura umra solaha athavA bIsa varSa kI hogI / ve putra-pautrAdi bahula parivArayukta hoNge| unakI saMkhyA parimita hogI aura ve gaMgA-sindhu mahAnadiyoM ke taTAzrita parvata ke bahattara biloM meM nivAsa kreNge|" gautama - "bhagavan ! una manuSyoM kA AhAra kyA hogA ?" mahAvIra - "gautama ! usa samaya gaMgA-sindhu mahAnadiyoM kA pravAha rathamArga jitanA caur3A hogaa| unakI gaharAI cakranAbhi se adhika na hogii| usakA jala matsya, kacchapAdi jalacara jIvoM se vyApta hogaa| jaba sUryodaya aura sUryAsta kA samaya hogA, ve manuSya apane-apane biloM se nikalakara nadiyoM meM se matsyAdi jIvoM ko sthala meM le jAyeMge aura dhUpa meM pake-bhune una jalacaroM kA AhAra kreNge| duSama-duSamA ke bhAratIya mAnavoM kI jIvanacaryA ikkIsa hajAra varSoM taka isI taraha calatI rhegii|" gautama - "bhagavan ! ve nizzIla, nirguNa, nirmaryAda, tyAga- vratahIna, bahudhA mA~sAhArI aura matsyAhArI manuSya marakara kahA~ jAyeMge ? kahA~ utpanna hoMge ?" mahAvIra - "ve bahudhA nAraka aura tiryaJca yoniyoM meM utpanna hoNge|" -" rAjagRha se vihAra karate hue bhagavAna apApA pdhaare| apApA ke udyAna meM samavasaraNa huaa| gaNadhara ke praznottara meM yahA~ para bhI bhagavAna ne kAla-cakra kA savistAra varNana kiyA / utsarpiNI-avasarpiNI kAla, unameM hone vAle manuSyoM aura unakI unnata - avanata sthitiyoM kA varNana karate hue Apane vartamAna avasarpiNI ke duSamA nAmaka paJcamAraka kA vizeSa varNana kiyA / 244 Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apane kahA-'"tIrthaMkaroM ke samaya meM yaha bhAratavarSa dhanadhAnya se samRddha, nagara-gA~voM se vyApta svarga sadRza hotA hai| tatkAlIna grAma-nagara samAna, nagara-devaloka samAna, kauTumbika rAjAtulya aura rAjA kuberatulya samRddha hote haiM / usa samaya AcArya candra samAna, mAtA-pitA devatA samAna, sAsa mAtA samAna, zvasura pitA samAna hote haiN| tatkAlIna janasamAja dharmAdharmavidhijJa, vinIta, satya - zauca - sampanna, deva- gurupUjaka aura svadArasaMtoSI hotA hai| vijJAnavettAoM kI kadara hotI hai| kula, zIla tathA vidyA kA mUlya hotA hai| loga Iti, upadrava, bhaya aura zoka se mukta hote haiN| rAjA jina bhakta hote haiM aura jainadharma-virodhI bahudhA apamAnita hote haiN| yaha saba Aja taka thaa| aba jaba caupana uttama puruSa vyatIta ho jAyeMge aura kevalI, mana:paryayajJAnI, avadhijJAnI tathA zrutakevalI ina sabakA viraha ho jAyegA taba bhAratavarSa kI dazA isake viparIta hotI jaayegii| pratidina manuSya samAja krodhAdi kaSAya - viSa se vivekahIna banate jaayeNge| prabala jala-pravAha ke Age jaise gar3ha chinna-bhinna ho jAtA hai vaise hI svacchanda loka - pravAha ke Age hitakara maryAdAe~ chinna-bhinna ho jAyeMgI / jyoM-jyoM samaya bItatA jAyegA jana-samAja dayA - dAna - satyahIna aura kutIrthikoM se mohita hokara adhikAdhika adharmazIla hotA jAyegA / usa samaya grAma zmazAnatulya, nagara pretaloka sadRza, bhadrajana dAsa samAna aura rAjA loga yamadaNDa samAna hoNge| lobhI rAjA apane sevakoM ko pakar3eMge aura sevaka nAgarikoM ko / isa prakAra matsyoM kI taraha durbala sabaloM se satAye jaayeNge| jo anta meM haiM ve madhya meM aura madhya meM haiM ve pratyanta hoNge| binA patavAra ke nAva kI taraha deza Dolate rheNge| cora dhana luutteNge| rAjA karoM se rASTroM ko utpIr3ita kareMge aura nyAyAdhikArI rizvatakhorI meM tatpara rheNge| janasamAja svajana-virodhI, svArthapriya, paropakAra - nirapekSa aura avicAritabhASI hogaa| bahudhA unake vacana sArahIna hoNge| manuSyoM kI dhana-dhAnya viSayaka tRSNA kabhI zAnta nahIM hogii| ve saMsAra - nimagna, dAkSiNyahIna, nirlajja aura dharma zravaNa meM pramAdI hoNge| duSamAkAla ke ziSya guruoM kI sevA nahIM kareMge aura guru ziSyoM ko zAstra kA zikSaNa nahIM deNge| gurukulavAsa kI maryAdA uTha jaayegii| logoM kI buddhi dharma meM zithila ho jAyegI aura pRthvI kSudra jantuoM se bhara jAyegI / deva pRthvI para dRSTigocara nahIM hoNge| putra mAtA-pitA kI avajJA kareMge aura kaTu vacana sunaaveNge| hAsyoM bhASaNoM, kaTAkSoM aura savilAsa nirIkSaNoM se nirlajja kulavadhue~ vezyAoM ko bhI zikSaNa deMgI / zrAvaka-zrAvikA aura dAna - zIla- tapa - bhAvAtmaka dharma kI hAni hogI / thor3e se kAraNa se zramaNoM aura zramaNiyoM meM jhagar3e hoNge| dharma meM zaThatA aura cApalUsI kA praveza hogA / jhUThe tola - mApa pracalita hoNge| bahudhA durjana jIteMge aura sajjana duHkha paayeNge| vidyA, maMtra, taMtra, auSadhi, maNi, puSpa, phala, rasa, rUpa, AyuSya, Rddhi, AkRti, U~cAI aura dharma ina saba uttama padArthoM kA hrAsa hogA aura duSama-duSamA nAmaka chaThe Are meM to inakI atyanta hI hInatA ho jAyegI / pratidina kSINatA ko prApta hote hue isa loka meM kRSNa pakSa meM candra kI taraha jo manuSya apanA jIvana dhArmika banAkara dharma meM vyatIta kareMge unhIM kA janma saphala hogaa| isa hAnizIla duSamA samaya ke anta meM duHprasaha AcArya, phalguzrI sAdhvI, nAgila zrAvaka aura satyazrI zrAvikA ina cAra manuSyoM kA caturvidhasaMgha zeSa rhegaa| vimalavAhana rAjA aura sumukha amAtya ye duSamAkAlIna bhAratavarSa ke antima rAjA aura amAtya hoNge| duSamA ke anta manuSya kA zarIra do hAtha bhara aura AyuSya bIsa varSa kA hogaa| duSamA ke antima dina pUrvAhna meM cAritradharma kA, madhyAhna meM rAjadharma kA aura aparAhna meM agni kA viccheda hogaa| yaha ikkIsa hajAra varSa kA duSamAkAla pUrA hokara itane hI varSoM kA duSama-duSamA nAmaka chaThA ArA lagegA / taba dharmanIti, rAjanIti Adi ke abhAva meM loka anAtha hoNge| mAtA, putrAdi kA vyavahAra lupta hogA aura manuSyoM meM pazuvRttiyA~ pracalita hoMgI / Jain Educationa International sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra For Personal and Private Use Only 245 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duSama-duSamA ke prArambha meM hI pracaNDa A~dhiyA~ caleMgI aura pralayakArI megha baraseMge jinase bhArata-bhUmi ke manuSyoM aura pazuoM kA adhikAMza nAza ho jaayegaa| atyalpasaMkhyaka manuSya aura pazu gaMgA evaM sindhu ke taToM para pahAr3I guphAoM meM raheMge aura mA~sa matsyoM ke AhAra se jIvana nirvAha kreNge| avasarpiNI kAla ke duSama-duSamA vibhAga ke bAda utsarpiNI kA isI nAma kA prathama ArA lagegA aura ikkIsa hajAra varSa taka bhArata kI vahI dazA rahegI jo chaThe Are meM thii| ___utsarpiNI kA prathama ArA samApta hokara dUsarA lagegA taba phira zubha samaya kA Arambha hogaa| pahale puSkara-saMvartaka megha barasegA jisase bhUmi kA tApa dUra hogaa| phira kSIra-megha barasegA jisase dhAnya kI utpatti hogii| tIsarA ghRta-megha barasakara padArthoM meM cikanAhaTa utpanna kregaa| cauthA amRta-megha barasegA taba nAnA prakAra ke rasa-vIrya vAlI auSadhiyA~ utpanna hoMgI aura anta meM rasa-megha barasakara pRthvI Adi meM rasa kI utpatti kregaa| ye pA~coM hI megha sAta-sAta dina taka nirantara baraseMge jisase dugdhaprAya banI huI isa bhArata-bhUmi para hariyAlI, vRkSa, latA, auSadhi Adi prakaTa hoNge| bhUmi kI isa samRddhi ko dekhakara manuSya guphA-biloM se bAhara Akara maidAnoM meM baseMge aura mA~sAhAra ko chor3akara vanaspatibhojI bneNge| pratidina unameM rUpa, raMga, buddhi, AyuSya Adi kI vRddhi hogI aura utsarpiNI ke duSamA samaya ke anta taka ve paryApta sabhya bana jaayeNge| ve apanA sAmAjika saMgaThana kreNge| grAma-nagara basAkara rheNge| ghoDe, hAthI, baila Adi kA saMgraha karanA siikheNge| par3hanA, likhanA, zilpakalA Adi kA pracAra hogaa| agni ke prakaTa hone para bhojana pakAnA Adi vijJAna pracalita hoNge| duSamA ke bAda duSama-suSamA nAmaka tRtIya Araka Arambha hogA jabaki eka-eka karake phira caubIsa tIrthaMkara hoMge aura tIrtha-pravartana kara bhAratavarSa meM dharma kA pracAra kreNge| ___ utsarpiNI ke duSama-suSamA ke bAda kramazaH suSama-duSamA, suSamA aura suSama-suSamA nAmaka cauthA, pA~cavA~ aura chaThA ye tIna Are hoNge| inameM suSama-duSamA ke Adi bhAga meM phira dharma-karma kA viccheda ho jaayegaa| taba jIvoM ke bar3e-bar3e zarIra aura bar3e-bar3e AyuSya hoNge| ve vanoM meM raheMge aura divya vanaspatiyoM se apanA jIvana nirvAha kreNge| phira avasarpiNI kAla lagegA aura pratyeka vastu kA hrAsa hone lgegaa| isa ekAra ananta utsarpiNI-avasarpiNI isa saMsAra meM vyatIta ho gaI aura hoNgii| jina jIvoM ne saMsAra-pravAha se nikalakara vAstavika dharma kA ArAdhana kiyA, unhIM ne isa kAla-cakra ko pArakara sva-svarUpa ko prApta kiyA aura kreNge|" kAla-cakra kA savistAra svarUpa nirUpaNa karake bhagavAna ne saMsAra ke duHkhoM aura bhramaNoM kI bhayaMkaratA dikhAI jise sunakara aneka bhavya AtmAoM ne saMsAra se virakta hokara nimrantha-dharma kI zaraNa lii| aMtima varSAvAsa va puNyapAla rAjA ke svapna va bhaviSya-kathana prabhu mahAvIra rAjagRha se pAvA pdhaare| pAvA meM usa samaya rAjA hastIpAla rAjya karatA thaa| usakI rajuka sabhA meM prabhu mahAvIra viraaje| prabhu mahAvIra kA yaha aMtima varSAvAsa thaa| prabhu mahAvIra pAvApurI ke logoM ko upadeza de rahe the| ___ eka dina kI bAta hai ki rAjA puNyapAla ne bhagavAna mahAvIra se prArthanA kI-"prabhu ! maiMne Aja rAta vicitra prakAra ke hAthI, bandara, kSIrataru, kauA, siMha, padma, bIja aura kumbha yaha ATha azubha svapna dekhe haiM; mujhe yaha ciMtA satA rahI hai ki kahIM isakA phala amaMgaladAyaka to nahIM hai ?'' prabhu mahAvIra ne prathama svapna kA uttara dete hue kahA-"bhaviSya meM vivekazIla zramaNopAsaka bhI kSaNika sukha ke kAraNa hAthI kI taraha rheNge| vaha kaSTa kI ghaDI meM saMyama grahaNa karane kA vicAra nahIM kreNge| dvitIya svapna bandara isa bAta kA pratIka hai ki bhaviSya meM bar3e AcArya bhI bandara kI taraha caMcala vRtti ke, alpa parAkramI vrata-pAlana meM pramAdI hoNge| ve vicArazUnya, vivekazUnya hoNge| / 246 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya svapna meM kSIrataru tumane dekhA hai| isakA artha hai ki bhaviSya meM kSudra bhAva se dAna dene vAle zrAvakoM ko pAkhaNDI zramaNa cAroM ora se ghere rheNge| vaha AcAraniSTha zramaNoM ko zithilAcArI aura zithilAcArI ko AcAraniSTha smjheNge| pAkhaNDI zramaNoM kI ginatI bddh'egii| ___ caturtha svapna meM tUne kauA dekhaa| isakA artha hai ki bhaviSya ke sAdhu kauA vRtti aMgIkAra kreNge| adhikAMza sAdhu varga anuzAsana maryAdA ko tyAgakara pAkhaNDapUrNa paMthoM kA Azraya leNge| ___ pA~caveM svapna meM tUne siMha ko vipannAvasthA meM dekhA hai| isakA artha hai ki bhaviSya meM siMha kI taraha prabala dharma bhI nirbala hogaa| mithyAtvI kI pUjA hogii| ___ chaThe svapna meM tumane kamala dekhaa| isakA artha hai bhaviSya meM samaya ke prabala prabhAva se prabhAvita hokara kulIna vyakti bhI burI saMgati meM par3akara dharmamArga se vimukha hokara pApAcAra kA sevana kreNge| ___sAtaveM svapna meM jo bIja tumane dekhA hai| isakA artha hai ki jisa prakAra eka avivekI kisAna bar3hiyA bIja ko to nikammI bhUmi meM botA hai aura sar3e gale bIja ko upajAU bhUmi meM botA hai, isI prakAra zramaNopAsaka bhI viveka vismRta hokara supAtra ko chor3akara kupAtra ko dAna deNge|93 . AThaveM svapna meM tumane kumbha dekhA hai| isakA artha hai ki bhaviSya meM sadguNa sampanna aura AcAraniSTha zramaNa kama hoNge|" rAjA puNyapAla ke svapnoM kA phala janasAdhAraNa ne bhI sunaa| bahuta se logoM ne saMyama grahaNa karane kA nirNaya kiyaa| phira gaNadhara gautama ne prabha mahAvIra se pA~caveM va chaThe Are ke bharata kSetra meM hone vAlI ghaTanAoM kA vistAra se varNana snaa| ina ghaTanAoM ko janasAdhAraNa ne bhI snaa| bhaviSya ko azabha jAnakara anekoM ne sAdhadharma va zrAvakadharma svIkAra kiyaa| prabhu mahAvIra ke bhagavatIsUtra ke atirikta vividha tIrthakalpa meM AcArya jinaprabhavasUri ne likhA hai ki gaNadhara gautama ne prazna kiyA-"prabhu ! Apake parinirvANa ke pazcAt pramukha ghaTanAyeM kauna-sI hoMgI?' prabhu mahAvIra ne samAdhAna karate hue kahA-'mere mokSagamana ke tIna varSa aura sAr3he ATha mAha ke pazcAt pA~cavA~ ArA zurU hogaa| mere nirvANa ke 12 varSa bAda gaNadhara gautama mokSagamana kreNge| bIsa varSa bAda sudharmA svAmI ko mokSagamana hogA aura cauMsaTha varSa bAda antima kevalI jambU svAmI mokSa pdhaareNge| jambU ke nirvANa ke bAda bharata kSetra meM ye bAteM utpanna nahIM hoMgI (1) manaHparyavajJAna, (2) parama avadhijJAna, (3) pulAkalabdhi, (4) AhAraka zarIra, kSapaka zreNI, jinakalpa, parihAra-vizuddhi sUkSmasamparAya, yathAkhyAtacAritra, kevalajJAna aura prinirvaann|94 mere nirvANa ke pazcAt mere zAsana meM 2004 yuga-pradhAna AcArya hoNge| inameM prathama Arya sudharmA va antima paMcama Are ke AcArya duHprasaha hoNge| mere nirvANa ke 170 varSa pazcAt AcArya bhadrabAhu kA svargArohaNa hogaa| unake kAla ke pazcAt antima cAra pUrva, samacaturasra saMsthAna, vajra RSabhanArAca saMhanana aura mahAprANa dhyAna ye cAra bAteM bharata kSetra se samApta ho jaayeNgii| mere nirvANa ke pA~ca sau varSa pazcAt Arya vajra ke samaya 10vA~ pUrva aura prathama saMhanana catuSka naSTa ho jaayeNge| mere nirvANa ke pazcAt pAlaka kA rAjyakAla 60 varSa, nanda kA rAjyakAla 155 varSa, maurya kA rAjyakAla 108 varSa, puNyamitra kA 30 varSa, balamitra aura bhAnumitra kA 60 varSa, baravAhana kA 40 varSa, gardabhilla kA 13 varSa, zaka kA 4 varSa hogaa| aura mere nirvANa ke 470 varSa bAda mahArAjA vikramAditya samrATa hogA, jo apane nAma se saMvat claayegaa| mere nirvANa ke 455 varSa ke bAda gardabhilla ke rAjya ko naSTa karane vAlA kAlakAcArya hogaa|95 zramaNoM kI vizuddha paramparA vilupta ho jaayegii|'' __ sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra 247 247 , Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhu mahAvIra se isa prakAra kA bhaviSya-kathana sunakara hastipAla Adi rAjA ne dIkSA svIkAra kii| cAturmAsa ke 3 mahIne pUrNa hue| kArtika mAsa kA kRSNa pakSa cala rahA thaa| prabhu mahAvIra apane samavasaraNa se janakalyANa kI amRtamaya vANI sunA rahe the| usa samaya prabhu ke samavasaraNa meM kAzI, kozala ke naulicchavI nau malla rAjA bhI prabhu mahAvIra kA upadeza suna rahe the| inake sAtha prabhu mahAvIra ke sAMsArika bar3e bhrAtA rAjA nandIvarddhana, bahina sudarzanA bhI upadeza suna rahI thiiN| zakra kI Ayu meM vRddhi kI prArthanA jaba prabhu mahAvIra kA parinirvANa kA samaya sannikaTa AyA to zakrendra kA Asana kampAyamAna huaa| devoM ke parivAra upasthita hone lge| ___zakra bhAva-vihvalatA ke sAtha prabhu mahAvIra ke samavasaraNa meM pahu~cA aura nivedana karane lagA-"prabhu ! Apa sarvajJa aura sarva zaktimAna haiN| ApakA garbha, janma, dIkSA aura kevalajJAna hastottarA nakSatra meM hue the| isase ina nakSatroM meM 2000 varSa taka calane vAlA bhasmaka graha Ane vAlA hai jisake prabhAva se jinazAsana va dharma ko bahata hAni hogii| 2000 varSa bAda Apake nirgrantha-nirgranthI kA sammAna satkAra punaH prakaTa hogA, isalie Apa apanA AyuSya bala bar3hA leM jisase yaha graha Apake dharmasaMgha ko prabhAvita na kara skeN|' __ prabhu mahAvIra zakrendra kI bAta se muskarAye, phira bole-"zukra ! AyuSya kabhI bar3hAyA nahIM jA sktaa| aisA na kabhI huA hai, na kabhI hogaa| duHSamA kAla ke prabhAva se jina zAsana meM jo bAdhA hotI hai, vaha to hogI hii|'96 antima dezanA aura parinirvANa aba prabhu mahAvIra kA parinirvANa kA samaya A cukA thaa| isa bAta ko prabhu svayaM jAnate the| isalie unheM apane priya ziSya labdhidhArI gautama kA dhyAna aayaa| prabhu mahAvIra ne karuNA kii| isa pAsa ke gA~va meM deva zarmA brAhmaNa ko pratibodhita karake bhijavA diyaa| para gaNadhara gautama to sAdhanA va sahajatA ke pu~ja the| vaise bhI guru-AjJA ziSya kA sarvasva hotI hai| prabhu mahAvIra jAnate the ki mere nirvANa se gaNadhara gautama ko kitanI pIr3A hogii|97 / / prabhu mahAvIra ne apanI antima dezanA zurU kii| yaha upadeza 16 pahara taka claa| usa dezanA meM 55 adhyayana puNyaphala vipAka ke, 55 adhyayana pApaphala vipAka ke khe|98 Ajakala yaha adhyayana 10-10 adhyayana ke rUpa meM milate haiN| bAkI adhyayana lupta ho gaye haiN| prabhu mahAvIra ne chattIsa adhyayanoM vAlA apRSTha vyAkaraNa pharamAyA, jo uttarAdhyayanasUtra ke rUpa meM vizvavikhyAta hai| nirvANa prakriyA saiMtIsavA~ adhyayana kA nAma pradhAna thaa| usakA kathana karate-karate prabhu mahAvIra paryaMkAsana meM sthira ho gye| bhagavAna mahAvIra ne bAdara kAyayoga meM sthira rahakara vAdara manoyoga, bAdara vacanayoga kA nirodha kiyaa| phira kAyayoga se sthita rahakara bAdara kAyayoga ko rokaa| vANI aura mana ke sUkSma yoga ko rokaa| zukladhyAna ke "sUkSma kriyA'pratipAtI' nAmaka tRtIya caraNa ko prApta kara sUkSma kAyayoga nirundhana kiyaa| samucchinna kriyA, nivRtti nAmaka zukladhyAna kA caturtha caraNa prApta kiyaa| punaH a-i-u, R, lU ke uccAraNa kAla jitanI zailezI avasthA ko prApta kara catarvidha aghAtI karmaphala kA kSaya kara bhagavAna mahAvIra ddha aura mukta hue| unakA janma-maraNa samApta ho gyaa| vaha vItarAga paramAtmA bana gye| vaha niraMjana va azarIra AtmA siddhazilA para jA viraaje| AcArya bhadrabAhu ne nirvANa-kalyANaka kA citra isa prakAra prastuta kiyA hai 248 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuga usa samaya varSA Rtu kA caturtha mAsa thA / kRSNa pakSa thA / pandrahavA~ dina thA / pakSa kI carama rAtri amAvasyA thI / eka ke pA~ca saMvatsara hote haiM / unameM yaha candranAbha dvitIya saMvatsara thaa| eka varSa ke bAraha mahIne hote haiM unameM vaha prItIvarddhana nAmaka caturtha mAsa thaa| eka mAsa meM do pakSa hote haiM unameM vaha nandIvardhana nAma kA pakSa thA / eka pakSa ke pandraha dina hote haiM unameM agnivezya nAmaka pandrahavA~ dina thA jise upazama nAma se kahA jAtA hai| pakSa meM pandraha rAteM hotI haiN| vaha devAnandA nAma kI pandrahavIM rAtri thI jo nirati ke nAma se vizruta thI / usa samaya arca nAma kA lava thA, muhUrtta prANa thA, siMha nAma kA stoka thA, nAga nAma kA caraNa thA, eka ahorAtri meM tIsa muhUrtta hote haiM usa samaya sarvArthasiddha muhUrtta thaa| svAti nakSatra meM candramA kA yoga thA / 99 gautama svAmI : kevalajJAnI jaise pahale kahA gayA hai ki prabhu mahAvIra ne apane parinirvANa se pUrva deva zarmA ko pratibodha dene bhejA thA / dUra bhejane kA kAraNa yaha thA ki nirvANa ke samaya adhika snehAkula na ho / deva zarmA ko pratibodha dekara jaba lauTane lage, to rAtri ho cukI thI / sAdhu caryA kA dhyAna rakhakara vaha usI gA~va meM ruka gye| yahIM unheM prabhu mahAvIra ke nirvANa kA samAcAra milaa| Aja gautama ko apUrva vajraghAta lagA / prabhu mahAvIra ke antevAsI gautama kabhI eka pala ke lie bhI prabhu se alaga nahIM hue the| unheM isa bAta kA jyAdA duHkha thA ki "prabhu ne mujhe antima samaya apane darzana karane kA saubhAgya kyoM na diyA ? kyA mujhe mokSamArga meM unhoMne bAdhaka samajhA ? kyA maiM unakI mokSalakSmI chIna letA ? kyA maiM ajJAnI thA jo sArI Ayu prabhu mahAvIra ko samajha na sakA ?" kucha pala ke lie gautama phUTa-phUTakara rone lge| phira cIkhakara kahane lage - "prabhu ! Apa to sarvajJa the| merI kamI Apa batA dete / mujhe dUra karane kI jarUrata kyA thI ? aba maiM kise dekhU~gA? kise guru mAnakara praNAma kruuNgaa| aba mujhe 'goyamA- goyamA' kauna kahegA ? aba maiM kisase praznoM ke samAdhAna pAU~gA ? isa prakAra vilApa calatA rahA / gautama duHkhI hote gye| mana kI sthiti bdlii| kucha sa~bhale aura socane lage 'maiM bhI kitanA ajJAnI thaa| sArI Ayu, usa vItarAga paramAtmA ko pahacAna na skaa| vaha mujhe hara bAra pramAda - tyAga kA upadeza dete| para maiM unake sneha ko tyAga na sakA / prabhu mahAvIra to janmajAta rAga-dveSa se mukta the / vaha to hamAre upakArI the| unhoMne hamAre kalyANa ke liye rAjapATa chodd'aa| parivAra kA moha todd'aa| jaMgaloM meM kaSTa jhele| vaha saba hamAre liye hI to the / unakI kRpA se saMsAra ke jIva mokSamArga pA gye| vaha mere akele ke thor3e hI the| vaha to sabake the| vaha rAga nahIM the| unakI mIThI vANI meM mujhe rAga dikhAI detA thA / vaha saca kahate the ki mRtyu zAzvata hai, isakA koI bharosA nhiiN| rAga-dveSa ke kAraNa karmabandha hotA hai| yaha karma bIja hai| mujhe prabhu mahAvIra kI zikSA ko dhyAna meM rakhakara rAgadveSa tyAganA hai|' isa prakAra ciMtana karate-karate gautama ke saba baMdhana chUTa gaye, unheM bhI AtmA ko paramAtmA banAne vAlA kevalajJAna prApta ho gyaa| eka rAtri meM do maMgalamaya ghaTanAyeM ghaTa giiN| prabhu mahAvIra kA nirvANa, gautama svAmI kA kevalajJAna / devoM ne divyadhvani ke sAtha puSpa vRSTi kii| gaNadhara indrabhUti gautama ko mukti kA varadAna hama pichale ghaTanAkrama meM varNana karate Aye haiM ki gaNadhara gautama ko kevalajJAna utpanna nahIM ho rahA thaa| unake ziSya praziSya kaba ke Atma-kalyANa kara mokSa padhAra cuke the| vaha svayaM hara samaya tapasyA, sAdhanA, dhyAna, svAdhyAya meM lIna rahate the| para vaha aba bhI chadmastha hI rhe| unake mana ko gahana coTa lgii| sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only 249 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama ko vaha rukAvaTa samajha nahIM A rahI thI, jo unako kevalajJAna nahIM ho rahA thaa| vaha Atma-nirIkSaNa karane lage, para unheM rukAvaTa kA patA nahIM cala rahA thaa| sarvajJa prabhu mahAvIra bhI gaNadhara gautama ke duHkha se paricita the| unhoMne kaI bAra gautama ko isakA kAraNa batAte haye kahA thA-"gautama ! tamhAre mana meM mere prati anarAga hai, sneha hai| sneha-baMdhana ke kAraNa hI tuma apane moha kA kSaya nahIM kara pA rhe| vaha moha hI sarvajJatA meM bAdhaka bana rahA hai| gautama ! tuma atIta kAla se mere sAtha sneha-baMdhana meM ba~dhe ho| tuma janma-janma se mere prazaMsaka rahe ho, mere paricita ka janmoM meM merI sevA karate rahe ho. merA anasaraNa karate rahe ho aura prema ke kAraNa mere pIche-pIche dauDate pichale devabhava evaM manuSyabhava meM bhI tuma mere sAthI rahe ho| apanA sneha-baMdhana sudIrghakAlIna hai| maiMne use toDa diyA hai| tuma abhI usa baMdhana ko nahIM tor3a paaye| vizvAsa karo, tuma bhI bahuta zIghra baMdhana se mukta hokara, aba yahA~ se dehamukta hokara hama donoM eka samAna eka lakSya, bhedarahita, tulya rUpa prApta kara leNge|"100 ___ jaba saMsAra ke sabhI dharmoM kA avalokana karate haiM to bhakta kabhI bhagavAna nahIM bana paayaa| bhakta bhakta rahA hai aura prabhu se AzIrvAda pAtA rahA hai| para yaha jaina paramparA hai jahA~ bhakta ko bhI bhagavAna banane kA avasara milA hai| isa ghaTanA se yaha bhI patA lagA hai ki guru ko ziSya ke Atma-kalyANa kI kitanI ciMtA rahatI hai| yaha prabhu mahAvIra kI mahAnatA thI, para gaNadhara gautama indrabhati kA prabha mahAvIra ke prati samarpaNa carama sImA para ca cakA thaa| unhoMne mokSalakSmI ke sthAna para prabha-bhakti ko sthAna diyaa| kitanA svArtharahita unakA jIvana thA? samarpaNa kA jItA-jAgatA pramANa gaNadhara gautama se bar3hakara kahIM nahIM diikhtaa| isI samarpaNa ke kAraNa vaha prabhu ke AzIrvAda kA pAtra bnaa| para prabhu mahAvIra ne gautama ko varadAna diyA-"tuma bhI mere samAna siddha, buddha, amara, mukta bnoge|' isa varadAna ko pAkara gaNadhara gautama kI AtmA ko parama zAnti milii| gaNadhara gautama cAra jJAna ke dhAraka the| prabhu mahAvIra se unheM 14 pUrvo kA jJAna prApta huA thaa| 11 aMgoM ke jJAtA the| prabhu mahAvIra se vaha eka kSaNa bhI kabhI dUra nahIM rhe| prabhu mahAvIra ne bhI unheM apanA priya ziSya mAnA hai| vaha saralAtmA the| vinaya ke pratIka the| prabhu mahAvIra se Ayu meM bar3e the| labdhi ke dhAraka hone ke sAtha-sAtha vaha ratnatraya kI sAdhanA meM svayaM ko lIna rakhate the| vaha kisI prakAra ke ahaM se mukta the| jaina paramparA meM gaNadhara gautama ko maMgala mAnA hai| unakA nAma-smaraNa bhaktoM ke duHkha dUra karane vAlA hai| dIvAlI aura prabhu kA nirvANa mahotsava __ AcArya bhadrabAhu ne kalpasUtra meM ullekha kiyA hai jisa rAtri ko bhagavAna mahAvIra kA nirvANa huA, usa rAtri se 9 kAzI, 9 licchavI, 18 kAzI kauzala ke rAjAoM ne pauSadha vrata aMgIkAra kara rakhA thaa| __ amAvasyA kA aMdherA thaa| una rAjAoM ne kahA-"Aja saMsAra se bhAva udyota uTha gayA hai ataH aba hama dravya udyota kreNge|" jisa rAtri prabhu mahAvIra kA parinirvANa huA usa rAtri ko deviyoM ke gamanAgamana se bhUmaNDala Alokita huaa| aMdhakAra miTAne ke lie mAnavoM ne dIpa sNjoye| isa prakAra dIpamAlA parva kA prArambha huaa|101 ____ bhagavAna mahAvIra ke nirvANa kA samAcAra sunakara sura-asura jAti ke sabhI indra apane parivAroM sahita dharatI para phuNce| sabhI deva apane ko anAtha mAna rahe the| bhAva-vihvala the| zukra ke Adeza se gozIrSa candana aura kSIrodaka lAyA gyaa| kSIrodaka se prabhu mahAvIra ke pArthiva zarIra ko snAna karAyA gyaa| phira candana kA lepa kiyA gyaa| divya vastra or3hAyA gyaa| usake pazcAt zarIra ko deva-nirmita zivikA meM rakhA gyaa| | 250 - sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indra ne zivikA utthaaii| saMskAra sthala para candana kI citA meM prabhu kA zarIra rakhA gyaa| agnikumAra ne agni prajvalita kii| vAyu kumAra devoM ne vAyu prajvalita kii| anya devoM ne ghRta aura madhu citA meM ur3elA / isa prakAra prabhu mahAvIra kA aMtima saMskAra pAvApurI meM sampanna huA / phira meghakumAra ne jala kI varSA kara citA zAMta kI / zakrendra ne Upara kI dAIM dAr3hoM kA aura IzAnendra ne bAIM dAr3hoM kA saMgraha kiyaa| isa prakAra camarendra aura balindra ne nIce kI dAr3hoM ko liyA / anya devoM ne dA~ta aura asthi - khaNDoM ko liyaa| mAnavoM ke hisse bhasma aaii|102 bhagavAna mahAvIra ke bar3e bhrAtA nandIvarddhana ne unakI smRti meM bhavya smAraka kA nirmANa kiyA / bhAI nandIvarddhana va bhaiyAdUja prabhu mahAvIra ke bar3e bhrAtA nandIvarddhana kuNDalapura ke rAjA the| vaha jaba prabhu mahAvIra kA nirvANa huA, taba upasthita the| unheM itanA AghAta pahu~cA ki unhoMne khAnA-pInA taka chor3a diyaa| bahina sudarzanA ne unheM apane ghara bulAkara saMsAra kI kSaNabhaMguratA kA jJAna kraayaa| sAtha bhojana krvaayaa| bhojana ke uparAMta tilaka kiyaa| usa dina kA nAma bhaiyAdUja pdd'aa| 1. (ka) jJAtAdharmakathAMga 1/11, (kha) tripaTizalAkA puruSa caritra 10 / 6 / 312-406, (ga) mahAvIra cariyaM (guNacandra ) prastAva, 8 2. viSaSTizalAkA puruSa caritra 10/6/430 3. (ka) AcArAMgasUta (kha) kalpasUta 4. (ka) bhagavatI 4/6/381 (kha) viSaSTizalAkA puruSa caritra 10/8/10-11 5. (ka) bhagavatI 9/6 (kha) mahAvIra cariyaM (guNacandra) prastAvanA. pa. 255-260 (ga) viSaSTizalAkA puruSa caritra 10/8/1-27 6. bhagavatI, za. 9 / 333 7. (ka) vipazilAkA puruSa caritra 10/8/39 (kha) mahAvIra cariyaM ( guNacandra ) 8 / 261 8. (ka) mahAvIra cariyaM ( guNacandra ) (kha) liSaSTizalAkA puruSa caritra 10/8/30 9. bhagavatI, za. 12, u. 2 10. antakRddazA, anuttarobabAIdasAo, pR. 34 (ena. pI. vaidya sampAdita) 11. upAsakadazAMgasUtra, a. 1 ( AcArya zrI AtmArAma jI) 12. (ka) viSaSTizalAka, puruSa caritra 10/10/84 (kha) upadezamAlA saTIka, gA. 20 pa. 256 (ga) bharata - bAhubali, bhAga 1, pa. 107 13. viSaSTizalAkA puruSa caritra 10/10 / 123 14. vahI 10/10 / 137-138 15. vahI 10/10/165- 181 Jain Educationa International 16. 17. 18. bhagavatI, za. 16. u. 6 19. (ka) utarAdhyayana bhAvavijayagaNI kI TIkA 18/5, pa. 21. 22. 20. (ka) AvazyakacUrNi 399. isa caitya kA sundara varNana ubavAIsUtra meM upalabdha hotA hai| vipAkasUtra, dvitIya zrutaskandha, nauvA~ adhyayana 25. 26. 27. 28. 380 (kha) AvazyakacUrNi uttarArddha pa. 164 (ka) bRhatkalpabhASya vRtti sahita vibhAga 2, gA. 997999, pR. 315, (kha) bhagavatIsUtra, za. 13, u. 6 23. Agama aura tripiTaka eka anuzIlana, pR. 2 24. (ka) AvazyakacUrNi, pR. 234, (kha) uttarA nemicandra, pR. 255, (ga) uttarAdhyayana bhAvavijayagaNI 18/5, patra 380 AvazyakacUrNi 399 sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra (kha) tripaTizalAkA puruSa caritra 10/1 triSaSTizalAkA puruSa caritra 10 / 9 (ka) AvazyakacUrNi (kha) uttarAdhyayana, a. 18 upAsakadazAMga, a. 3 vahI, a. 4 29. bhagavatI, za. 11, u. 12, sU. 6 30. vahI 11 / 12 / 8 31. upAsakadazAMga, a. 5 32. antakRddazAMga, varga 3, a. 4 33. zreNika caritra (triloka RSi jI kRta ) For Personal and Private Use Only 251 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34. triSaSTizalAkA puruSa caritra 10/9/48-50 35. mahAvIra cariyaM 8, prastAva, pR. 334/1 36. anuttaraupapAtika, varga 1, adhyayana 1 37. vahI, varga 2, a. 1-13 38. (ka) antakRddazAMga, varga 7, a. 1-13 (kha) anuttaraupapAtika, varga 1-2, antakRddazAMga, varga 7, a. 1-13 39. (ka) sUtrakRtAMga niyukti TIkA, zru. 2, a. 6, pa. 136, (kha) triSaSTizalAkA puruSa caritra 10/7/177-179 40. bhAratIya itihAsa : eka dRSTi, pR. 67-68 41. sUtrakRtAMga sUtra zruta. 2 a. 6 zIlAMka vRti 41a. bhagavatI, za. 12, u. 12 42. AvazyakacUrNi, pR. 91 43. anuttaraupapAtika, a. 1 44. vahI, a.1 45. bhagavatIsUtra saTIka, za. 5, u. 4, sU. 188, pa. 219-2 46. vahI, za. 5, u. 4, pa. 219-1-2 47. antakRddazAMga 48. upAsakadazAMga, a. 8 49. bhagavatI, za. 5, u. 9 50. vahI, za. 1, u. 6 51. nirayAvaliyA (kappavaDiMsiyA) 52. jJAtAdharmakathA 53. uttarAdhyayana, a. 21 54. antagaDadasAo, pR. 5-6 55. bhagavatIsUtra, za. 15 56. vahI, za. 15 57. nirayAvalikA TIkA, pa.6 58. bhagavatIsUtra saTIka, sU. 299, pa. 578 59. vahI, za. 7, u. 9, sU. 301 60. vahI, sUtra 309 61. uttarAdhyayana, a. lakSmI ballabha TIkA 62. vahI, pa. 11 63. bharatezvara bAhubalI vRtti, pa. 100-101 64. uttarAdhyayana 23/6-8 65. vahI 23, pa. 399-414 66. bhagavatI, za. 11, u. 9 67. anuttaraupAtika, pR. 70-83 68. bhagavatIsUtra 3/1/270-283 69. vahI, za. 8, u. 5, pR. 367 70. vahI, za. 18, u. 10,647 71. aupapAtikasUtra ambar3a prakaraNa 71a. vyAkhyAprajJapti 9/32/371 72. vahI, 9/32 73. vahI, za. 8, u. 10 74. samavAyAGga 22 75. bhagavatIsUtra saTIka 8/10, pa. 764-778 76. vahI 17/3 77. vahI, za. 18, u. 7, pa. 750-751 78. vahI, za. 7, u. 10, pR. 323-324 79. vahI 11/11/424/432 80. (ka) AvazyakacUrNi utta., patra 203-204, (kha) hAribhadrIyA vRtti 715-716, (ga) Avazyakaniyukti dIpikA, gAthA 1205 (ka) uttarAdhyayana saTIka, a. 10, patra 154, (kha) triSaSTizalAkA puruSa caritra 10/9/74 82. bhagavatI, za. 7, u. 10, pR. 325-326 83. vahI, za. 7, u. 10, pR. 326-327 84. vahI, za. 7, u. 10, pR. 327 85. vahI, za. 1, u. 10, pR. 102-103 86. vahI, za. 1, u. 10, pR. 106 87. vahI, za. 2, u. 5, pR. 131-132 88. vahI, za. 2, u. 5, pR. 141 89. vahI, za. 5, u. 3, pR. 214 90. vahI, za. 5, u. 6, pR. 230 91. vahI, za. 6, u. 9, pR. 284-285 92. vahI, za. 6, u. 9, pR. 285-286 93. (ka) triSaSTizalAkA puruSa caritra 10/13/32, 72, (kha) svapna va unake phaloM kA kathana saubhAgya paJcagyAdi parva kathA ke dIpamAlikA ke vyAkhyAna meM patra 81-- 82 meM bhI AdhAra para hai| 94. kalpasUtra subodhikA TIkA, pa. 493 95. "taha gardabhiltarajjassa ThAyago kAlagAdiyo hohi| tevaNa cau saehi, guNasamakaliya suaputtii||" 96. (ka) kalpasUtra, (kha) mahAvIra cariyaM, prastAva 8/1 97. triSaSTizalAkA puruSa caritra 10/13/218-220 98. (ka) samavAyAMga 55 (kha) kalpasUtra 147 99. bhagavAna mahAvIra : eka anuzIlana, pR. 599 (AcArya devendra muni) 100. (ka) bhagavatI 14/7 (kha) gautama ko samajhAne ke lie prabhu mahAvIra ne uttarAdhyayana sUtra 10/28 meM bahuta prayAsa kiyA hai| 101. (ka) kalpasUtra 127 (kha) triSaSTizalAkA puruSa caritra 10/15/247-248 (ga) prakalpana mahApurisa cariyaM, pR. 3314 102. triSaSTizalAkA puruSa caritra 10/13/249-271 | 252 - sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | pariziSTa 1 / Jain Educationa International tIrthaMkara paricaya saMkhyA nAma lAMchana vaMza nAma pitA mAtA nAbhi NGMAN jitazatru jitAri saMvara megharatha zrIdhara pratiSTha mahasena marudevI vijayA senA siddhArthA sumaMgalA susImA pRthvI sugrIva dRr3haratha For Personal and Private Use Only 11. viSNu 12. 13. RSabhadeva ajitanAtha saMbhavanAtha abhinandana sumatinAtha padmaprabha supArzvanAtha candraprabha suvidhinAtha zItalanAtha zreyAMsanAtha vAsupUjya vimalanAtha anantanAtha dharmanAtha zAntinAtha kuMthunAtha aranAtha mallinAtha munisuvrata naminAtha ariSTanemi pArzvanAtha mahAvIra vRSabha gaja azva baMdara krauMca-pakSI padma svastika candra makara zrIvatsa geMDA mahiSa zUkara bAjapakSI vajra mRga bakarA nandAvarta kumbha kadhuvA nIla kamala zaMkha sarpa siMha ikSvAku ikSvAku ikSvAku ikSvAku ikSvAku ikSvAku ikSvAku ikSvAku ikSvAku ikSvAku ikSvAku ikSvAku ikSvAku ikSvAku ikSvAku ikSvAku ikSvAku ikSvAku ikSvAku harivaMza ikSvAku harivaMza ikSvAku ikSvAku vAsupUjya kRtavarma siMhasena lakSmaNA rAmA naMdA viSNu jayA syAmA suyazA suvratA acirA 14. bhAnu 15. 16. 17. vizvasena sUra sudarzana zrI 18 kumbha 19. sumitra vijaya samudravijaya azvasena siddhArtha devI prabhAvatI padmAvatI vaprA zivAdevI vAmAdevI trizalA 24. Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyA cyavana sthAna cyavana tithi janma tithi dIkSA tithi jJAna sthAna jJAna tithi Jain Educationa International sarvArthasiddha 4-II-4 vinItA 1-II-8 1-II-8 purimatAla 12-II-11 vijaya 2-I-13 vinItA 11-I-8 11-II-9 ayodhyA 10-II-11 saptama graiveyaka 12-I-8 sAvatthI 9-I-14 9-I-15 sAvatthI 8-II-5 jayaMta 2-1-4 vinItA 11--2 11-I-2 ayodhyA 10-II-14 jayaMta 5-I-2 vinItA 2-I-8 2-1-9 ayodhyA 1-II-11 navama graiveyaka 11-II-8 kauzAMbI 8-II-12 8-II-13 kauzAMbI 1-I-15 SaSTha graiveyaka 6-II-8 3-I-12 3--13 12-II-6 For Personal and Private Use Only vArANasI candrapurI vArANasI candrapurI vaijayanta 1-II-5 10-II-12 10-II-13 12-II-7 Anata 12-II-9 kAkaMdI 9-11-5 9-II-6 kAkaMdI 8-I-3 prANata 2-II-6 11-II-12 11-II-12|| 10-II-14 acyuta 3-II-6 bhaddilapura siMhapurI campApurI 12-II-12 12-II-13 11-II-15 prANata 3-I-9 12-II-14 12-I-14 11-I-2 bhaddilapura siMhapurI campApurI kampilapura ayodhyA ratnapurI sahasrAra 2-I-12 kampilapura 11-I-3 11-I-4 10-I-6 prANata 5-II-7 vinItA 2-II-13 2-II-14 2-II-14 vijaya 2-7 ratnapurI 11-I-3 11-I-13 10--15 (2) Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyA cyavana sthAna cyavana tithi janma bhUmi janma tithi dIkSA tithi jJAna sthAna jJAna tithi Jain Educationa International sarvArthasiddha 6-II-7 hastinApura 3-II-13 3-II-14 hastinApura 10-I-9 17. sarvArthasiddha 5-II-9 2-II-14 1-II--5 hastinApura 1-I-3 hastinApura hastinApura sarvArthasiddha 12-I-2 9-I-10 9-I-11 mithilA 8-I-12 19. jayaMta ! 12-I-4 mithilA 9-I-11 9-I-11 9-I-11 mathurA aparAjita 20. 5-I-15 rAjagRha 3-II-8 12-I-12 rAjagRha 12-II-12 21. prANata / 4-I-15 mathurA 5-II-8 4-II-9 9-I-11 mathurA aparAjita 22. 8-II-12 5- giranAra 6 7-II-15 For Personal and Private Use Only 23. 1-II-4 prANata saurIpura vArANasI 10-II-10 kSatriyakuNDa | 1-II-13 vArANasI 10-II-11 1-II-4 24. prANata 4-I-6 RjubAlukA nadI / 9-II-10 2-II-10 noTa : tithiyoM ke ullekha meM prathama saMkhyA mAha kI hai-1 = caitra, 2 = vaizAkha, 3 = jyeSTha, 4 = ASAr3ha, 5 = zrAvaNa, 6 = bhAdrapada, 7 = Asoja, 8 = kArtika, 9 = maMgasara, 10 = pauSa, 11 = mAgha, 12 = phaalgun| dUsarI saMkhyA pakSa kI hai---zukla pakSa = I, kRSNa pakSa = II / tIsarI saMkhyA 1 se 15 tithiyoM kI hai| Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyA nirvANa tithi | chadmastha kAla AyuSya pradhAna gaNadhara gaNadharoM kI saMkhyA | sAdhu saMkhyA Jain Educationa International 84 hajAra 1 lAkha 2 lAkha 102 o sm x 8 w g 116 100 puNDarIka siMhasena cAru vajranAbha camara suvrata vidarbha datta varAhaka Ananda gozubha 3 lAkha 3.2 lAkha 3.3 lAkha 3lAkha 107 2.5 lAkha 2 lAkha 1 lAkha 10. 11. nirvANa sthAna aSTApada giri sammeta zikhara sammeta zikhara sammeta zikhara sammeta zikhara sammeta zikhara sammeta zikhara sammeta zikhara sammeta zikhara sammeta zikhara sammeta zikhara campApurI sammeta zikhara sammeta zikhara sammeta zikhara sammeta zikhara sammeta zikhara sammeta zikhara sammeta zikhara sammeta zikhara sammeta zikhara giranAra sammeta zikhara pAvApurI 12. For Personal and Private Use Only subhUma 11-II-13/. 1,000 varSa 1-1-5 12 varSa 1-I-5 14 varSa 2-I-8 18 varSa 1-I-9 20 varSa 9-II-11 6 mAha 12-II-7 9 mAha 6-II-7 3 mAha 6-I-9 4 mAha 2-II-2 3 mAha 5-II-3 2 mAha 4-I-14 1 mAha 4-II-7 2 mAha 1-I-5 3 varSa 3-1-5 2 varSa 3-II-13 1 varSa 2-II-1 9-I-10 12-1-12 1 dina 3-|-9 11 mAha 2-II-10 9 mAha 4-I-8 54 dina 5--8 84 dina 8-II-15 | 1/2 varSa 84 lAkha pUrva 72 lAkha pUrva 60 lAkha pUrva 50 lAkha pUrva 40 lAkha pUrva 30 lAkha pUrva 20 lAkha pUrva 10 lAkha pUrva 2 lAkha pUrva 1 lAkha pUrva 84 lAkha varSa 72 lAkha varSa 60 lAkha varSa 30 lAkha varSa 10 lAkha varSa 1lAkha varSa 95 hajAra varSa 84 hajAra varSa 55 hajAra varSa 30 hajAra varSa 10 hajAra varSa 1 hajAra varSa 100 varSa 72 varSa 13. 14. mandara yazodhara ariSTa cakrAyudha svayaMbhU kuMbha abhIkSaka 84 hajAra 72 hajAra 68 hajAra 66 hajAra 64 hajAra 62 hajAra 60 hajAra 50 hajAra 40 hajAra 30 hajAra 20 hajAra 17. 16 varSa 3 varSa 18. zubha 0 Mm varadatta dinna indrabhUti 18 hajAra 16 hajAra 14 hajAra Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyA pradhAna sAdhvI sAdhvI saMkhyA / zrAvaka saMkhyA zAsana devI zrAvikA saMkhyA zAsana deva Jain Educationa International o zarIra varNa suvarNa suvarNa suvarNa r in x brAhmI phAlgu zyAmA ajitA kAzyapI rati somA sumanA suvarNa suvarNa rakta suvarNa cakrezvarI ajitabAlA duritAri kAlI mahAkAlI zyAmA zAntA bhRkuTi 3 w g zveta zveta zveta vAruNi suyazA sutArakA gomukha mahAyakSa trimukha yakSanAyaka tuMbarU kusuma mAtaMga vijaya ajita brahmA yakSarAja kumAra SaNmukha pAtAla kinnara garur3a azokA suvarNa mAnavI caMDA 12. For Personal and Private Use Only 3lAkha 3.3 lAkha 3.36 lAkha 6.3 lAkha 5.3 lAkha 4.2 lAkha 4.3 lAkha 3.8 lAkha 1.2 lAkha 1 lAkha 1.03 lAkha 1lAkha 1.008 lAkha 62 hajAra 62.4 lAkha 61.6 lAkha 60.6 lAkha 60lAkha 55 lAkha 30 lAkha 41 lAkha 40 lAkha 38 lAkha 36 lAkha 3.5 lAkha 2.98 lAkha 9.93 lAkha 2.88 lAkha 2.81 lAkha 2.76 lAkha 2.57 lAkha 2.5 lAkha 2.29 lAkha 2.89 lAkha 2.79 lAkha 2.15 lAkha 2.08 lAkha 2.06 lAkha 2.04 lAkha 1.9 lAkha 1.79 lAkha 1.84 lAkha 1.83 lAkha 1.72 lAkha 1.7 lAkha 1.69 lAkha 1.64 lAkha 1.59 lAkha dhAriNI dharaNI dharA padmA zivA 5.54 lAkha 5.45 lAkha 6.36 lAkha 5.27 lAkha 5.16 lAkha 5.05 lAkha 4.93 lAkha 4.99 lAkha 4.71 lAkha 4.58 lAkha 4.48 lAkha 4.36 lAkha 4.24 lAkha 4.14 lAkha 4.13 lAkha 3.93 lAkha 3.8 lAkha 3.72 lAkha 3.7 lAkha 3.5 lAkha 3.48 lAkha 3.36 lAkha 3.39 lAkha 3.18 lAkha 13. viditA 14. 15. rakta suvarNa suvarNa suvarNa suvarNa suvarNa suvarNa nIla 16. zuci dAminI gaMdharva 17. yakSarAja 18. rakSitA baMdhumatI aMkuzA kaMdarpA nirvANI balA dhAriNI dharaNapriyA naradattA gAMdhArI ambikA padmAvatI siddhAyikA puSpavatI kRSNa suvarNa varuNa bhRkuTi gomedha kRSNa anilA yakSa dinnA puSpacUlA candanabAlA nIla suvarNa brahmazAMti Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | pariziSTa 2 / zramaNa bhagavAna mahAvIra ke gyAraha gaNadhara Jain Educationa International | nAma | mAtA pitA | gotra | janma sthAna vasubhUti gautama | gobara grAma (magadha) 30 / 1. | indrabhUti | pRthvI 2. | agnibhUti | pRthvI vasubhUti gautama | gobara grAma (magadha) | pRthvI vasubhUti | gautama | gobara grAma (magadha) vyakta vAruNI dhanamitra bhAradvAja kollAga sanniveza sudharmA bhaddilA | dhammila For Personal and Private Use Only Ayu nirvANa | nirvANa ziSya gRhastha chadmastha| kevalI sarvAyu | kAla sthala saMkhyA 1 vI. ni. | vaibhAragiri 500 ma.ni. pa. (rAjagRha) | 74 14 | vaibhAragiri 500 pU. vI. ni. pU. (rAjagRha) ___70 | 14 | vaibhAragiri 500 vI. ni. pU. vI. ni. pU. (rAjagRha) 80 | 12 | vaibhAragiri 500 vI. ni. pU. vI. ni. pU. (rAjagRha) 8 | vaibhAragiri 350 pa. vI. ni. | (rAjagRha) | 12 | vaibhAragiri 350 pU. vI. ni. pU. (rAjagRha) 12 | vaibhAragiri 350 pU. vI. ni. pU. (rAjagRha) | 72 | 12 / vaibhAragiri |300 vI. ni. pU. (rAjagRha) | | 78 / 16 | vaibhAragiri 300 pU. vI. ni. pU. (rAjagRha) / | 16 | vaibhAragiri 300 pU. vI. ni. pU. (rAjagRha) | 18 | vaibhAragiri 300 pU. vI. ni. pU./ (rAjagRha) maMDika vijayA devI | agni kollAga sanniveza vaizyAyana maurya vAziSTha sanniveza kAzyapa | maurya sanniveza dhanadeva maurya putra vijayA devI maurya / ___paM akampita nandA hArIta | mithilA mw 9. acala bhrAtA jayantI gautama |kosala 10. | metArya varuNA devI dattA kauMDinya | tuMgiya sanniveza (kauzAmbI) kauMDinya | rAjagRha 11. prabhAsa atibhadrA bala noTa : vI. ni. pU. - vIra nirvANa se pUrva, ma. ni. pa. = mahAvIra nirvANa ke pshcaat| Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only kAla-gaNanA kAla ke isa sthUla vibhAjana ke sAtha hI jaina granthoM meM kAla kA ati sUkSma, vistRta aura vaijJAnika vibhAjana bhI upalabdha hai| isa vibhAjana ke do aMga haiM--prathama saMkhyAta kAla tathA dUsarA aupamika kaal| saMkhyAta kAla: sUkSmatama nirvibhAjya kAla = 1samaya asaMkhyAta samaya 1 AvalikA saMkhyAta AvalikA 1 ucchvAsa athavA 1 niHzvAsa 1 ucchvAsa + 1 niHzvAsa 1 prANa 7prANa = 1 stoka 7 stoka = 1lava 77 lava = 1 muhUrta 30 muhUrta = 1 ahorAtra 15 ahorAtra 1pakSa 2 pakSa 1mAsa 2 mAsa 1Rtu 3 Rtu 1 ayana 2 ayana 1 saMvatsara 5 saMvatsara 1 yuga 20 yuga = 1 zatAbdI 10 zatAbdI = 1 sahasrAbdI 100 sahasrAbdI 1 lakSAbdI 84 lakSAbdI = 1 pUrvAMga 84 lakSa pUrvAMga = 1 pUrva 'pUrva' ke bAda paccIsa ikAiyA~ aura haiM jo pratyeka pUrvavartI ikAI se 84 lAkha guNA adhika haiN| antima ikAI kA nAma zIrSa prahelikA hai jisameM 54 aMkoM ke bAda 140 zUnya hote haiN| yaha lagabhaga 7.582 - 10193 ke barAbara hotI hai| (7) Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only aupamika kAla : yaha vaha kAla hai jise saMkhyAoM yA gaNita se nahIM mApA jA sakatA / ataH ise samajhane ke lie upamA kI AvazyakatA hotI hai| isakI sabase choTI ikAI kA nAma hai palyopama / palyopama kA parimANa samajhane ke lie zAstrokta paribhASA hai eka yojana lambA-caur3A - gaharA pyAle ke AkAra kA gaDDhA khodA jAe jisakI paridhi tIna yojana ho| use uttara kuru ke manuSya ke eka dina se sAta dinoM taka ke bAlAgra ( atyanta sUkSma bAla kA agra bhAga) se aise ThasAThasa bhara diyA jAe ki jala aura vAyu bhI praveza na kara ske| phira usameM se eka-eka bAlAgra pratyeka 100 varSa ke bAda nikAlA jaae| isa prakAra jitane samaya meM vaha palya (gaDDhA) khAlI ho jAe usa kAla ko palyopama kahate haiN| 10 koTA - koTi palyopama = 1 sAgaropama 10 koTA-koTi sAgaropama 20 koTA - koTi sAgaropama = 1 kAla-cakra = 1 utsarpiNI athavA 1 avasarpiNI Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Gpppppppppppppppppppppppppp alravAcana hArdika abhinandana ! bhagavAna mahAvIra jIvana caritra grantha ke prakAzana meM Apa sabhI mahAnubhAvoM ne jo sahayoga pradAna kiyA hai usI ke pariNAma svarUpa isa sundara grantha kA prakAzana sambhava ho sakA hai| isa sukRta hetu Apa sabhI dAnIjana vizeSa dhanyavAda ke pAtra haiN| ApakA hArdika abhinandana karate haiN| aldeeleelalelalalalalalalaleleeaadaasleelalalalalalalalalalalalalalaladd sva. zrI jagadIza lAla jI jaina (bhAI zrI svarNakAntA jI ma.), dillI sva. zrI bainI prasAda jI jaina rAjapurA sva. zrI pavana kumAra jI jaina sonIpata sva. zrI harabaMsa lAla jI jaina rAjapUrA yAvAyAcanAlayanavAcAyalayanavayanalAyayayayayayayayayayayayayayayayayayayayayayayayayayayayayana sva. zrI rAjakumAra jaina (darI vAle) ambAlA zahara sva. zrI rozana lAla jI jaina . bhaTiNDA zrI jaya bhagavAna jaina kurukSetra zrI darzana lAla jI jaina jaitoM ga vAgarAgarAgarAgarAgarAzAyayayayayayayayayAvayAgagarANagavAna zrI banArasI dAsa jI jaina suputra zrI cimana lAla jI jaina jaitoM zrI kamala kumAra jaina suputra mAsTara rAmalAla jI jaina / ambAlA zahara DaoN. rAjIva bAMsala suputra zrI tejapAla bAMsala mAnasA zrI vIrendra kumAra jI jAlandhara zahara gAlAkA || Bdee dee udee s' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hArdika abhinandana ! bhagavAna mahAvIra jIvana caritra grantha ke prakAzana meM Apa sabhI mahAnubhAvoM ne jo sahayoga pradAna kiyA hai usI ke pariNAma svarUpa isa sundara grantha kA prakAzana sambhava ho sakA hai| isa sukRta hetu Apa sabhI dAnIjana vizeSa dhanyavAda ke pAtra haiN| ApakA hArdika abhinandana karate haiN| sva. zrImatI satyA jaina dharmapatnI zrI phakIra canda jaina ambAlA zahara zrImatI candrakAntA jaina dharmapatnI sva. zrI bAla kRSNa jaina (rAyakoTa vAle) ludhiyAnA sva. zrI amara canda jI evaM zrImatI rAjakumArI jI jaina (mAtA-pitA zrI vijaya jI ma.) ropar3a zrImatI prema jaina va zrI pArasa kumAra sunAma Jain Educationa International jaina zrImatI madana mAlA dharmapatnI zrI pavana kumAra ludhiyAnA (ii ) zrI jaina sva. zrI surindra kumAra jI evaM zrImatI sudeza jaina ( bhAI-bhAbhI zrI svarNakAntA jI ma. ) dillI For Personal and Private Use Only zrImatI zazi aror3A pradhAnAcAryA, ramaNIka muni jaina pablika skUla, ambAlA zahara subhASa jaina evaM zrImatI urmilA jaina ludhiyAnA Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yayayayayayayayayayayayayayayayayayayayayayayayayayayayayayayayayayayayayampetendedneraladalaimelerielddddrAya BEEEEE Jain Educationa international udAra sahayogI 20 udAra sahayogISS For Personal and Private use only zrImAn caudharI vidyAratnajI jaina hanumAnagar3ha zrImatI trizalA jaina dharmapatnI zrI madanalAla jI jaina (gujarAMvAla vAle) ludhiyAnA sukRta ke sahayogI Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ambAlA zahara ambAlA zahara arihaMta nagara, dillI bhaTiNDA gIdar3avAha pAnIpata hanumAnagar3ha jaMkzana caNDIgar3ha ropar3a ropar3a ''sahayogI gurubhakta" 1. zrImatI vindiyA jaina dharmapatnI zrI rAjIva kumAra jaina 2. santoSa jaina suputrI zrI Tekacanda jI jaina 3. zrI pravINa kumAra jI jaina 4. zrImatI kRSNA jaina dharmapatnI zrI ravIndra kumAra jaina 5. zrImatI Rtu jaina dharmapatnI zrI rameza kumAra jaina 6. zrImatI anItA jaina dharmapatnI zrI rAjendra kumAra jaina 7. zrI banavArI lAla hisAriyA mAlika pharma hisAriyA inDasTrIja 8. zrImatI devendra jaina dharmapatnI zrI darzanalAla jI jaina 9. zrImatI nizi jaina dharmapatnI zrI abhaya kumAra jaina 10. zrImatI bindu jaina dharmapatnI zrI azoka kumAra jaina eDavokeTa 11. zrImatI prema jaina dharmapatnI zrI vedaprakAza jI 12. zazI bhUSaNa evaM ravi bhUSaNa jaina 13. zrImatI kAntA jaina dharmapatnI zrI kazmIrI lAla jaina 14. zrImatI zikSA jaina dharmapatnI zrI rAjakumAra jaina 15. zrImatI lajjA jaina dharmapatnI zrI bahAdura canda jI jaina 16. zrImatI USA jaina dharmapatnI zrI vIrendra kumAra jaina 17. zrImatI satyA jaina mAtAzrI vipana kumAra va rAkeza kumAra 18. zrImatI zobhA jaina dharmapatnI zrI satIza kumAra agravAla 19. zrImatI zIlA jaina dharmapatnI zrI dIpacanda jI jaina 20. zrImatI nItu jaina dharmapatnI zrI saMjIva kumAra jaina 21. zrImatI sudhA jaina dharmapatnI zrI surindra kumAra jaina 22. zrImatI trizlA jaina dharmapatnI zrI cainalAla jaina 23. zrImatI anItA jaina dharmapatnI zrI paMkaja kumAra jaina 24. zrImatI sneha mittala dharmapatnI zrI azoka kumAra mittala 25. zrImatI nizA jaina dharmapatnI zrI jinendra kumAra jaina 26. zrImatI alpA jaina dharmapatnI zrI aruNa kumAra jaina 27. zrImatI premilA jaina dharmapatnI zrI bAlakRSNa jaina 28. zrImatI kiraNA jaina dharmapatnI zrI maheza kumAra jaina 29. zrImatI kAntA jaina dharmapatnI zrI DAlacanda jI jaina 30. ramaNa jaina suputra zrI ajita kumAra jaina 31. zrImatI zimalA jaina sImeMTa vAle 32. zrImatI savitA jaina dharmapatnI zrI narendra kumAra jaina 33. zrImatI sumana jaina dharmapatnI prophesara azoka kumAra jaina ambAlA kaiMTa bhUSaNa dI haTTI, ambAlA zahara maloTa kurukSetra hanumAnagar3ha talavAr3A ahamadagar3ha maNDI kurukSetra kurAlI UnA caNDIgar3ha noeDA gA~dhI maNDI, dillI bhaTiNDA rAjapurA hoziyArapura mAlera koTalA jaitoM gIdar3avAha balAcaura mAlera koTalA mukeriyA ambAlA zahara Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mumbaI hoziyArapura hoziyArapura 34. zrImatI zAntA jaina dharmapatnI zrI amRtalAla jaina ludhiyAnA 35. zrImatI rajanI jaina dharmapatnI zrI ravIndra kumAra jaina rohiNI, dillI 36. zrImatI kiraNA jaina dharmapatnI zrI vijendra kumAra jaina ambAlA zahara 37. zrI rAjeza kumAra jaina suputra zrI nirmala kumAra jaina ludhiyAnA 38. zrImatI rajanI jaina dharmapatnI zrI kamaleza kumAra jaina kikke vAle mAlera koTalA 39. zrI rAjakumAra, balabIra canda evaM aruNa kumAra siMgalA ropar3a 40. zrImatI maMjU jaina dharmapatnI zrI sataprakAza agravAla 41. zrI sUraja prakAza jaina suputra zrI dIpacanda jaina rAniyAM 42. zrImatI candana jaina dharmapatnI zrI taraseba kumAra jaina saMgariyA 43. zrImatI sneha jaina dharmapatnI zrI dharmapAla jI jaina mAnasA 44. zrImatI aMju jaina dharmapatnI zrI saMjaya kumAra jaina ambAlA zahara 45. zrImatI kalA jaina dharmapatnI zrI mahAvIra prasAda jaina mAnasA 46. zrImatI pravINa jaina dharmapatnI zrI nareza kumAra jaina balAcaura 47. zrImatI anItA jaina dharmapatnI zrI pravINa kumAra jaina dharmakanDe vAle ambAlA zahara 48. zrImatI caMcala jaina dharmapatnI zrI kuladIpa kumAra jaina navAMzahara 49. zrImatI alakA jaina dharmapatnI zrI suzIla kumAra jaina 50. zrImatI kamalA jaina dharmapatnI sva. zrI puSpapAla jaina 51. zrImatI saroja jaina dharmapatnI zrI ravIndra kumAra jaina karanAla 52. zrImatI padmA jaina dharmapatnI zrI rameza kumAra jaina rohiNI, dillI 53. zrImatI kiraNA jaina dharmapatnI zrI hIrAlAla jI jaina sainika vihAra, dillI 54. zrImatI nirmalA jaina dharmapatnI zrI jasavantarAya jaina paTiyAlA (5. zrImatI santoSa jaina dharmapatnI zrI sukhavIra canda jaina rohiNI, dillI 56. zrImatI dInA jaina dharmapatnI zrI rAjendra kamAra jaina gIdar3avAha 57. zrImatI nirmalA na vApatI zrI pramoda kumAra jaina saMgariyA 58. zrI dhanarAja jI jaina sapatra zrI govardhanadAsa jaina hanumAnagar3ha zrImatI kusuma jaina dharmapatnI sva. zrI jogendrapAla jaina ludhiyAnA 60. zrImatI tarasema jaina dharmapatnI zrI zrIdeva jI jaina ludhiyAnA 61. zrImatI pUnama jaina dharmapatnI zrI vikAsa kumAra jaina jammU 62. zrImatI bholI jaina dharmapatnI zrI manoharalAla jaina ludhiyAnA 63. zrImatI rAnI jaina dharmapatnI zrI sudarzanalAla jaina ludhiyAnA 64. zrImatI mInA jaina dharmapatnI zrI suzIla kumAra jaina ambAlA zahara 65. zrImatI sunItA jaina dharmapatnI zrI maheza kumAra jaina ambAlA zahara 66. zrI narendra kumAra, surindra kumAra evaM sureza kumAra jaina suputra sva. zrI zAntisvarUpa jaina ambAlA zahara 67. zrImatI kauzalyA jaina dharmapatnI zrI harikRSNa jI jaina gIdar3avAha maNDI 68. zrImatI zIlA jaina dharmapatnI DaoN. jI. vI. jaina ambAlA zahara For Personal and Private Use Only Jain Educationa International Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzIrvAda mere ziSya puruSottama jaina va ravIndra jaina kA yaha kArya stUtaya va sAdhuvAda kA pAtra hai| prastuta grantha tulanAtmaka DhaMga se likhA gayA hai| grantha paThanIya va saMgrahaNIya hai| -AcArya zrI vimala muni jI ma zramaNopAsaka ravIndra jaina va puruSottama jaina apane kAryoM ke lie gurudeva AcArya suzIla muni jI ma. ke AzIrvAda ke pAtra rahe haiN| yaha gurudeva ke antarrASTrIya dharma pracAra kAryoM meM pramukha sahayogI rahe haiN| aba bhI yaha guru mahArAja ke kArya ko Age bar3hAne meM lage hue haiN| prastuta grantha isI dharma pracAra kI kar3I hai| -AcArya DaoN. sAdhanA jI ma. sacitra bhagavAna mahAvIra jIvana caritra paramAtmA mahAvIra ke parama pAvana preraNAdAyI jIvana kI divya jhA~kI prastuta karane meM samartha hai aura ise par3hane vAle pada-pada para Ananda kA anubhava kreNge| -AcArya vijaya nityAnandasUri samAja ratna zrI puruSottama jaina va ravIndra jaina ne sacitra bhagavAna mahAvIra kI rucitara jIvana hindI meM prakAzita kiyA hai jo ki jana sAmAnya ke lie paThanIya hai| -sAdhvI mahimA zrI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatkAlIna rASTrapati jJAnI jailasiMha lekhakadvaya ko zramaNopAsaka pada se vibhUSita karate hue| (zAla prApta karate hue zrI puruSottama jaina evaM rASTrapati ke pIche khar3e haiM zrI ravIndra jaina) kRti evaM kRtikAra prastuta kRti meM bhagavAna mahAvIra ke jIvana ke saMpUrNa vRtAnta kI zvetAmbara evaM digambara matAnusAra vyAkhyA karate hue, lekhakadvaya ne atyanta sundara DhaMga se kramabaddha kara pAThakoM hetu vistRta jAnakArI dene kA sundara prayAsa kiyA hai| prastuta grantha bhagavAna mahAvIra ke 2600 sAlA janma mahotsava para hone vAle kAryakramoM kI zrRMkhalA kA bhAga hai| | zrI puruSottama jaina, dhurI (10.11. 1946) va zrI ravIndra jaina, mAlera koTalA (23.10. 1949) prasiddha jaina lekhaka haiM, jinhoMne upapravarttinI sAdhvI zrI svarNakAntA jI ma. kI preraNA va dizA nirdezana meM 50 grantha likhe haiN| yaha kArya lagAtAra jArI hai| paMjAbI bhASA ke donoM prathama jaina lekhaka haiN| pichale 2600 sAloM meM kisI bhI lekhaka ne jaina dharma viSaya meM paMjAbI meM koI kArya nahIM kiyaa| donoM anekoM jaina saMsthAoM ke saMsthApaka haiN| jinameM jaina ceyara paMjAbI vizva vidyAlaya paTiyAlA, AcArya AtmArAma jaina bhASaNa mAlA pustakAlaya va anekoM evArDoM kI sthApanA pramukha hai| kaI saMsthAoM ne inake kAryoM se prasanna hokara inheM apanI saMsthAoM kA sadasya banAyA hai| bhArata ke bhUtapUrva rASTrapati jJAnI jailasiMha jI inheM rASTrapati bhavana meM zramaNopAsaka pada se vibhUSita kara cuke haiN| bhASA vibhAga paMjAba ina donoM kA sammAna kara cukA hai| anekoM jaina saMsthAoM ne inakI sevA ke kAraNa inheM anekoM padaviyoM se suzobhita kiyA hai| hAla hI meM dillI meM yUnesko ne rASTrIya hindI sevI sahasrAbdI sammAna se vibhUSita kiyA hai| donoM ko sAhitya akeDamI ke prakAzana ko Who's and who meM yogya sthAna milA hai| inakI pramukha dena jaina AgamoM kA prathama paMjAbI anuvAda evaM TIkA hai| paMjAbI ke atirikta yaha hindI bhASA ke bhI pramukha lekhaka haiM jisakA pramANa prastuta grantha hai| isa grantha meM zvetAmbara va digambara mAnyatAoM ko dhyAna meM rakhakara pUrA kiyA hai| donoM jaina dharma va sAhitya ke prati samarpita AtmA hai| - rAjeza surAnA A AMANAND Lah Educatigris inted Fontal and see