Book Title: Jain Yog Granth Chatushtay
Author(s): Haribhadrasuri, Chhaganlal Shastri
Publisher: Hajarimalmuni Smruti Granth Prakashan Samiti Byavar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001935/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI haribhadrasUri jaina yoga grantha catuSTaya ..TU saMyojana - jaina sAdhvI umarAvakaMvara 'arcanA' saMpAdana - DA0 chaganalAla zAstrI www.jatne library Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI haribhadrasUri jaina yoga grantha catuSTaya Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIharibhadrasUri racita - jaina yoga : grantha-catuSTaya [ yogadRSTisamuccaya, yogabindu, yogazataka evaM yogavizika hindI anuvAda tathA vivecana sahita ] mArga-darzana : saMyojana parama viduSI jaina sAdhvI zrI umarAvakaMvajI 'arcanA' sampAdaka : anuvAdaka : vivecaka DaoN0 chaganalAla zAstrI ema.e. (hindI, saMskRta, prAkRta tathA jainolojI) pI-eca DI. kAvyatIrtha vidyAmahodadhi prakAzaka muni zrI hajArImala smRti prakAzana byAvara ( rAjasthAna ) Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Kong Kong Ge Ge Ge Ge Ling Ge Ge Rong Ge Ge Ge Ge Ge Ge Zu Zu Zu Duo Ge Ge * viduSI zramaNIratna mahAsatI zrI umarAvakuvara jI mahArAja ke 56 veM janma divasa ke upalakSya meM saMkalpita prakAzana 22- . jaina yoga grantha catuSTaya-AcArya zrI haribhadra sUri - saMyojikA-viduSI jaina sAdhvI umarAvakaMvara 'arcanA' - sampAdaka-DA0 chaganalAla zAstrI / sampreraka-muni zrI vinayakumAra 'bhIma' - prakAzaka-muni zrI hajArImala smRti prakAzana pIpaliyA bAjAra, vyAvara 305601 0 prathama saMskaraNa-vi. saM. 2038 / I. san agasta 1982 vIra nirvANa saMvat 2506 - mUlya-12) bAraha rupayA sirpha D mudraNa-zrIcanda surAnA ke nidezana meM svAstika ArTa priMTarsa, seTha galI, AgarA Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ----- samarpaNa jinake jIvana se zaurya kI dIptimayo AbhA sadA chiTakatI rahI, karma-zUra tathA dharma-zUra ko dvipadI kA amara ghoSa jinake jIvana meM anavarata guJjita rahA, jinake karma - samavAya se karuNA kA amala, dhavala nirjhara sadA pravahaNazIla rahA, niHspRhatA, titikSA, sevA, para- duHkha - kAtaratA jaise uttamottama mAnavIya guNoM dvArA jinakA jIvana susajja evaM zobhita rahA, OM jinakA yogavibhUti bhUSita, prabhaviSNu vyaktitva saba ke lie divya preraNA-srota thA, jo apanI vadAnyatA dvArA jana jana ko upakRta karate rahe, jinase maiMne apanI jIvana-yAtrA meM, dharma yAtrA meM sadA pAyA hI pAyA : vAtsalya, sneha, preraNA, karuNA tathA anugraha kA aparisIma puNya-saMbhAra, una avismaraNIya, abhivandanIya, stavanIya parama zraddhAspada pitRcaraNa sva0 muni zrI mAMgIlAlajI mahArAja kI pAvana smRti meM - jaina sAdhvI umarAva kuMvara 'arcanA' 4 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya jJAna manuSya kA tRtIya netra hai| yaha netra pUrva karma-kSayopazama se svayaM bhI khula sakatA hai, aura kisI kisI ke guru janoM ke upadeza va zAstra-svAdhyAya se bhI khulate haiM / upAdAna to AtmA svayaM hai, kiMtu nimitta bhI bahuta mUlyavAna hotA hai| guru-upadeza aura zAstra-svAdhyAya kA nimitta prApta honA bhI ati mahattvapUrNa hai| zAstra-svAdhyAya ke lie sadgranthoM kI upalabdhi Avazyaka hai| hamArI saMsthA satsAhitya ke prakAzana meM prArambha se hI ruci le rahI hai, aura anekAneka sAdhana juTAkara pAThakoM ko kama mUlya meM upayogI va mahattvapUrNa sAhitya upalabdha karAne meM prayatnazIla rahI haiN| saMsthA ke prANasama AdhAra evaM cakSu-sama mArgadarzaka yuvAcArya zrI madhukara muni jI mahArAja isa dizA meM bahuta hI jAgarUka haiN| ApakI preraNA va mArgadarzana meM saMsthA ne kucha hI varSoM meM AzAtIta pragati ko hai, aura bhaviSya meM bhI aneka mahattvapUrNa prakAzana yojanAdhIna haiN| ___ do varSa pUrva yuvAcArya zrI kI bhAvanA ke anusAra viduSI zramaNI ratna mahAsatI zrI umarAvakaMvarajI mahArAja ne AcArya zrI haribhadra kRta yoga granthoM kA sampAdana va saMzodhana karavAyA thA / mahAsatI jI ke mArgadarzana meM vidvAna DA0 chaganalAla jI zAstrI ne ina cAroM granthoM kA sundara sampAdana-vivecana kara eka anUThA kArya kiyA hai| . __vartamAna meM yoga ke prati AkarSaNa bar3hatA jA rahA hai / zAnti, Ananda aura Arogya kA mUla yoga hai, yoga se dhyAna siddha hotA hai, aura yoga va dhyAna kI-abhyAsa-sAdhanA se hI Aja ke saMtrAsapUrNa yuga meM mAnava ko zAnti sulabha ho sakatI hai| hamArI saMsthA ne kucha varSa pUrva AcArya zrI hemacandrakRta yogazAstra kA hindI anuvAda ke sAtha prakAzana kiyA thA jo kAphI lokapriya huaa| yoga ke mahAn AcArya haribhadra kI kRtiyA~ prAyaH durlabha tho| svAdhyAya premI jana inake lie prayatna karane para bhI prApta nahIM kara pA rahe the, aba yuvAcArya zrI tathA mahAsatI umarAvakaMvara jI evaM DA0 chaganalAla jI ke preraNA, mArgadarzana evaM sampAdana-zrama se ye cAroM durlabha grantha sulabha ho rahe haiM, isake lie hameM bhI gaurava hai| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'jaina yoga grantha catuSTaya' ke prakAzana kA nirNaya gata varSa nokhA cAndAvatoM ke cAturmAsa meM liyA gyaa| nokhA cAndAvatoM kA yadyapi eka bahuta hI choTA-sA grAma hai, kiMtu vahA~ ke mUlanivAsI dhanI-mAnI dhArmika va udyamI sajjana bar3e hI udAra va utsAhI haiM / vi. saM. 2037 kA aitihAsika varSAvAsa nokhA meM ho sampanna huaa| isa cAturmAsa meM aneka vizAla Ayojana va samAroha hue| tapasyAeM haI / jJAna kI saritA bhii| svarmi-vAtsalya kA anUThA udAharaNa dekhane ko milaa| vahA~ ke mUla nivAsI tathA dakSiNa-pravAsI zrAvakoM ne jo utsAha va udAratA dikhAI vaha vAstava meM cira smaraNIya rhegii| isa cAturmAsa meM upapravartaka zAsanasevI sthaviravara svAmI zrI braja lAlajI mahArAja, yuvAcArya pravara zrI madhukara muni jI ma0 vyAkhyAna vAcaspati zrI narendra muni jI, tapasvIrAja zrI abhaya muni jI, yuvAkavi evaM gItakAra muni zrI vinayakumAra jI 'bhIma' tathA vidyA vinodI maunasevI zrI mahendramuni jI 'dinakara' Adi ThANA 6 se virAjamAna the| tapasvI zrI abhayamuni jI ne mAsakhamaNa tapa kara tapomahimA kI, to gurudeva zrI ke pravacanoM se prabhAvita samAja ne dAnazIla-tapa-bhAva rUpa dharma kI vizeSa garimA bar3hAI / __ isa grantha kI saMprerikA viduSIratna kAzmIrapracArikA mahAsatI zrI umarAvakaMvara jI 'arcanA' tapasvinI viduSI svAdhyAya rasikA satI zrI ummedakaMvara jI ma. satI zrI kaMcanakaMvara jI ma. satI zrI sevAvaMtI jI ma. satIzrI suprabhA jI ma., satI zrI pratibhA jI ma., satI zrI suzIlA jI ma. evaM satI zrI uditaprabhA jI ma. Adi ThANA ATha ke ThATha bhI nokhA cAturmAsa kI zobhA meM cAra cA~da lagArahe the / gurudeva zrI ke cAturmAsa kI khuzI meM hI nokhA zrI saMgha ke sadasyoM ne prastuta grantha ke prakAzana meM udAratA pUrvaka sahayoga diyaa| jisakI sUcI bhI saMlagna hai / grantha ke sundara mudraNa, saMzodhana sAja-sajjA tathA zlokoM kI akarAdi anukramaNikA, banAne meM sAhitya sevI zrIcandajI surANA kA tathA zrI bRjamohana jI jaina kA sahayoga prApta haa| hama sabhI sahayogI sajjanoM ke prati hRdaya se AbhArI haiM, tathA pAThakoM ke zubha-maMgala hetu yaha grantha unakI sevA meM prastuta hai maMtrI-muni zrI hajArImala smRti prakAzana Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *** svAdhyAya- dhyAna yoga sAdhanA- nirata viduSI jaina zramaNI mahAsatI zrI umarAvakuMvarajI 'arcanA' Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzIrvacana bhAratavarSa kI saMskRti atyanta vyApaka, udAra tathA vizAla hai / yaha vaidika, jaina tathA bauddha paramparA kI triveNI ke rUpa meM bhinna-bhinna mArgoM se bahatI huI bhI samanvaya ke saMgama para pahu~cI / yaha isakA apanA vaiziSTya hai / ina tInoM hI paramparAoM dvArA AviSkRta vicAra- darzana ke sudhA- kaNoM se isakA sannirmANa huA / ataeva yaha sarvadA aura sarvathA sudhAsyandinI rahI aura Aja bhI hai / isa saMskRti ke nirmApaka, paripoSaka tattvadarzana evaM vAGmaya kA gahana adhyayana ho, isameM maiM isake samunnayana evaM vikAsa kA bIja pAtA / isa deza kA sAhitya asIma vizAlatA aura vyApakatA lie hue hai, jo saMskRti ke prakRSTa prANapratiSThApaka rUpa meM apanI mahattvapUrNa bhUmikA nibhAtA A rahA hai / isa prasaMga meM maiM saMskRti, sAhitya tathA darzana ke kSetra meM kAryarata vidvAnoM, anusandhitsuoM tathA sAhityikoM kA vizeSa rUpa se dhyAna AkRSTa karanA cAhU~gA, ve apane tulanAtmaka adhyayana, anuzIlana ke sandarbha meM jaina vAG maya kA vizeSa rUpa se paryavekSaNa kareM / sAmaSTika adhyayana se cintana kI paripakvatA niSpanna hotI hai / jaina AcAryoM, vidvAnoM, lekhakoM tathA kaviyoM ne aisA puSkala sAhitya racA, jisane bhAratIya saMskRti tathA jIvana-darzana ke vikAsa evaM saMvarddhana meM bahuta bar3A yogadAna kiyaa| unameM eka atyanta utkRSTa vidvAna tathA mahAn granthakAra the - yAkinI mahattarA sUnu AcArya haribhadra sUri, jinakA samaya I0 san 700 - 770 mAnA jAtA hai / unhoMne sAhitya kI vividha vidhAoM meM aneka grantha race / yoga para bhI unhoMne cAra mahattvapUrNa granthoM kI racanA kI, jo pAThakoM ke samakSa prastuta pustaka ke rUpa meM upasthApita haiM / yoga eka mahattvapUrNa viSaya hai, jisakA jIvana se ghaniSTha sambandha hai / Aja yoga ko lekara deza-videza meM aneka pravRttiyA~ cala rahI haiN| yoga kyA hai, jIvana meM usase kyA sadhanA cAhie-- ise yathAvat rUpa meM samajhane kI Aja sabase bar3I AvazyakatA hai / jainayoga granthoM meM -- vizeSataH ina granthoM meM ina viSayoM para bar3A mArmika tatha | talasparzI vivecana huA hai / ataeva inake paThana-pAThana kI apanI vizeSa upayogitA hai / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 10 ) mujhe yaha prakaTa karate hue atyanta prasannatA hotI hai ki AyuSmatI, antevAsinI, parama viduSI, kuzalayoga-sAdhanAnuratA, svAdhyAya-dhyAna-pravaNA, saralacetA mahAsatI zrI umarAvakubara jI 'arcanA' ke kuzala mArgadarzana tathA niSThApUrNa saMyojana meM bhAratIya vAGamaya, jaina darzana evaM saMskRta, prAkRta, pAli, apabhraMza Adi prAcya bhASAoM ke vidvAna DaoN0 chaganalAla jI zAstrI, ema0 e0, pI-eca0 DI0 ne ukta cAroM granthoM ko saMpAdita, anUdita, vivikta kara vAstava meM jaina sAhitya ke kSetra meM bar3A mahattvapUrNa kArya kiyA hai| AcArya haribhadra sUri jaise apane yuga ke parama prajJAzIla udbhaTa manISI tathA samanvayavAdI mahAna cintaka dvArA racita itanA upAdeya evaM upayogI sAhitya rASTra bhASA hindI meM prApta na ho, sacamuca yaha bar3I akharane vAlI kamI thii| prastuta prakAzana dvArA yaha abhAva samyak rUpa meM pUrA ho rahA hai, jo stutya hai| mahAsatI zrI umarAvakuvarajI 'arcanA' evaM vidvadvara DA0 chaganalAla jI zAstrI ke isa satprayAsa kI maiM hRdaya se vardhApanA karatA hU~ tathA kAmanA karatA hU~ ki una dvArA zruta-sevA ke aura bhI aneka sundara kArya susampanna hoN| jijJAsu, mumukSa tathA anusandhitsu pAThakoM ke lie yaha grantha bar3A upayogI siddha hogA, aisA merA vizvAsa hai| --yuvAcArya madhukara muni nokhA cAMdAvatoM kA (rAjasthAna) 12-11-81 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Chu Nu Nu Nu Nu Nu Nu Nu Nu Nu Nu Nu Nu Nu Nu Nu jaina yoga grantha catuSTaya meM udAra dAnadAtAoM kA saMkSipta paricaya [] zrImAn dharma parAyaNa evaM udAramanA prasannacandajI sA. caurar3iyA suputra-zrImAna ratanacandrajI sA. caurar3iyA mUla nivAsI nokhA, vyavasAya madrAsa meN| zrImAn bAlacandajI sA. baida tathA zrImatI sau. rukmAbAI, udAra* citta evaM alpabhASI, mUla nivAsI Deha, vyavasAya madrAsa meN| zrImAn bAdalacandajI sA. caurar3iyA, sevAbhAvI suputra zrI samaratha malajI sA. cauraDiyA, mUla nivAsI nokhA, vyavasAya madrAsa meN| * 1 / zrImAn zAMtilAlajI uttamacandajI sA. caurar3iyA, suputra zrI RkhamacandajI sA. caurar3iyA, dharmapremI mUla nivAsasthAna nokhA, vyavasAya madrAsa meN| - zrImAn pArasamalajI sA. coraDiyA, suputra zrI tArAcandajI sA. caurar3iyA, ati sarala hRdaya evaM udAramanA, mUla nivAsa nokhA, vyavasAya madrAsa meN| - dAnavIra zrImAn phatehacandajI sA. duggar3a, mUla nivAsa kucerA, vyavasAya madrAsa meN| [ zrImatI sau. bhaMvarIbAI, dharmapatnI dAnavIra seTha khIMvarAjajI sA. caurar3iyA, udAramanA, pramukha samAja sevI, dharma premI, mUla nivAsa / nokhA, vyavasAya madrAsa meN| D zrImatI sau. mohanabAI goThI, dharmapatnI zrImAna mohanalAlajI goThI nivAsa-mahAmandira (jodhapura) - zrImatI sau. indarabAI, dharmapatnI zrImAn tejarAjajI sA. bhaNDArI gurubhakti vizeSa, mahAmandira (jodhapura) 0 zrImatI sau. cA~dakuvarabAI, kucerA nivAsI zrImAn udAramanA mAMgIlAlajI sA. surANA, vyavasAya bolArama (sikaMdarAbAda) Ge Ge Rong Ge Ge Duo Duo Kong Duo Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Hua Zhong Ge Ge Ge Ling Xia Ling Zhong Li Li Li Li Li Ge Ling Ben Ben Ben Fen Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udAra dAnadAtAoM kA saMkSipta paricaya - zrIyuta jar3Avamala jI suganacanda jI corar3iyA / mUla nivAsI-~__nokhA cAMdAvato kA, vyavasAya--madrAsa / udAramanA, saralavani tathA zraddhAlu gurubhakta / - zrIyuta vijayarAja jI rikhabacanda jI kAMkariyA / mUla nivAsI harasolAya, vyavasAya-villIpuram, 106, kAmarAja sTrITa, vilIpuram / udAracetA, guru bhakta / 0 zrImAna pukharAja jI bAphanA / mUla nivAsI ---- harasolAva, jilA goTana / vyavasAya--madrAsa / svAdhyAya premI, samAja sevA meM sakriya / // zrImAna sampatarAja jI muthA / mUla nivAsI ---- bhaadliyaa| vyavasAya-madrAsa / dharmapremI, samAja sevA meM makriya / Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Ge Zhong ukta mahAnubhAvoM ne sAhitya pracAra evaM dharmAnurAga se prerita hokara pustaka prakAzana meM udAratApUrvaka artha sahayoga pradAna kiyA hai / hameM vizvAsa hai bhaviSya meM bhI isI prakAra Apa mahAnubhAvoM kA sahayoga prApta hotA rhegaa| -cAMdamala copar3A mantrI-muni zrI hajArImala smRti prakAzana byAvara (rAja.) Ge Duo Ben Ben Ben Ming Duo Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Ge Ge Ge Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya Urdhvagamana AtmA kA sahaja svabhAva hai, kyoMki AtmA vastutaH paramAtmA kA hI AvRta yA Acchanna rUpa hai, vedAnta kI bhASA meM jise avidyA, mAyA tathA Arhata darzana kI bhASA meM karmAvaraNa se Apluta kahA gayA hai / avidyA, mAyA athavA karmoM ke AvaraNa kA apagama AtmA ke zuddha svarUpa yA paramAtma-bhAva kI abhivyakti kA hetu hai / dUsare zabdoM meM jIva apane aparisIma puruSArtha dvArA apane yathArtha rUpa-paramAtmabhAva ko udghATita, vyakta yA adhigata karane meM samartha ho jAtA hai / bahirAtmabhAva se antarAtmabhAva kI ora gati karatA huA jisa dina vaha paramAtmabhAva meM lona ho jAtA hai, niHsandeha usake lie vaha eka svarNima dina yA parama saubhAgya kI velA hotI hai| sUphI saMtoM ne AtmA ke paramAtmabhAva adhigata karane ke premAtmaka upakramatIvratama utkaNThA ko Azika aura mAzUkA ke rUpaka dvArA vyAkhyAta kiyA hai ! kabIra Adi nirguNamArgI santoM ne apane ko rAma kI bahuriyA batAte hue isI AdhyAtmika prema ko apane DhaMga se prastuta kiyA hai / vAstava meM bhArata hI vaha deza hai, jahA~ jIvana ke isa gahanatama viSaya para vividha rUpa meM cintana kI dhArAe~ pravAhita haiM / yahA~ kI prajJA ne kevala bhautika kiMvA mAMsala upalabdhi meM hI jIvana kI sArthakatA nahIM mAnI / itanA hI nahIM, isa ora ke udvega ko usane durbalatA taka kahA / AtmA ko isa UrdhvagAmitA ke kendra meM sarvAdhika mahattvapUrNa sthAna citta kA hai / citta kI vRttiyA~ hI manuSya ko na jAne kahA~ se kahA~ bhaTakA detI haiM / isalie Urdhvagamana kI yAtrA meM cittavRttiyoM kI ucchRMkhalatA ko niyantrita karanA Avazyaka hotA hai, yoga kI bhASA meM jise cittavRtti nirodha kahA gayA hai / nirodha zabda yahA~ vizeSataH ekAgratA ke artha meM hai / vidhAyaka aura niSedhaka donoM pakSa isameM samAviSTa haiN| pariSkAra aura parimArjana, saMzodhana aura vizodhana ke mAdhyama se yaha nirodha kI Antarika cetanAmayI gati caramotkarSa prApta karatI hai / bhArata kA yaha saubhAgya hai ki yahA~ kI ratnagarbhA vasundharA ne cintakoM, manI - SiyoM aura RSiyoM tathA jJAniyoM ke rUpa meM aise-aise nara-ratna jagat ko diye, jinake jJAna, cintana evaM anubhUti kI apratima AbhA se mAnava jAti ne antarjAgRti ke rUpa meM eka abhinava Aloka prApta kiyA / sAmaSTika rUpa meM hama isa sArI paramparA ko yoga yA adhyAtma-yoga ke nAma se abhihita kara sakate haiM / vAstava meM yoga kA kSetra yogazcittavRttinirodhaH / - pAtaMjala yogasUtra 1 2 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) bar3A vyApaka hai / sAmpradAyika saMkIrNatA se yaha nizcaya hI achUtA hai / yoga kI dIpti samamuca dhUmila ho jAtI hai, jaba hama use sAmpradAyikatA meM bA~dha lete haiM / hA~, vidhikrama, sAdhanA paddhati Adi meM vividhatA ho sakatI hai, jo sAmpradAyikatA nahIM hai / vaha to yaugika tattvoM kI virATatA kI dyotaka hai / bhArata ke AdhyAtmika kSetra kA itihAsa isakA sAkSya hai ki samaya-samaya para hamArI isa bhUmi meM aneka yogI utpanna hue, jinhoMne apanI zakti aura anubhUti dvArA jagata ko bahuta diyA / vaidika paramparA ke maharSi pataMjali, vyAsa, gorakSa tathA zramaNaparamparA ke AcArya haribhadra, nAgArjuna, sarojavajra, zubhacandra, hemacandra, yogIndu Adi ke nAma bar3e Adara se liye jA sakate haiM, jinakA sAhitya atyanta preraka evaM udbodhaka hai / ve kevala zabda - zilpI hI nahIM the, varan karma-zilpI tathA bhAva-zilpI bhI the isalie unhoMne jo kucha likhA, anubhUtiyoM kI atala gaharAiyoM meM DubakiyA~ lagAkara likhA, bhAratIya vAG maya kI vaha eka aisI amUlya nidhi hai, jo kabhI purAnI yA anupayogI nahIM ho sakatI / vivekapUrvaka isa sAhitya kA adhyayana kiyA jAnA cAhie / 1 mAnava svabhAvataH navInatA premI hai| samaya-samaya para vividha navInatAoM ke pravAha meM 'bahatA rahatA hai, Aja kI bhASA meM jise phaizana kahA jA sakatA hai / pAThaka anyathA na mAneM, Aja yoga bhI kucha aisI hI sthiti meM se gujara rahA hai / yoga ( ke bAhya aMgoM ) kA eka vettA, abhyAsI, zikSaka, jana-sAdhAraNa ko Azcarya lagane vAle kaThina AMgika upakrama dikhAne meM, sUkSma prANAyAma ke vidhi-vidhAnoM meM niSNAta eka yogI - zabda - vAcya puruSa yadi atyanta durbala cittavRtti kA pAyA jAe, bAhara se sadhate se lagane vAle yoga ke sAtha jisake bhItara bhoga kI durdama jvAlA jalatI rahe, kyA vahA~ yoga sadhatA hai ? kadApi nahIM / duHkha hai, Aja hamAre deza meM yatra-tatra aisI paristhitiyA~ bhI poSaNa pA rahI haiN| yoga kI paramparA para nizcaya hI ye ve kAle dhabbe haiM, jinake saMyojaka eka pavitra paramparA ke sAtha kitanA jaghanya khilavAr3a kara kara rahe haiM, kucha kahane-sunane kI bAta nahIM / abhyAsa ke kAraNa deha dvArA kucha adbhuta karizme dikhA denA yoga nahIM hai / vaise to peTa pAlane ke prayatna meM bahuta se naTa va madArI bhI karate rahate haiM / yoga to Antara sAmrAjya para adhikAra pAne kA vaha pavitra rAjapatha hai, jahA~ se antarvikAra dasyuoM aura taskaroM kI taraha bhAga jAte haiM / para yaha sadhatA taba hai, jaba hamArA viveka kA netra udbuddha ho / hama kevala ayathAvat paraMparita rUr3hi ke rUpa meM isakA zikSaNa prApta na kara samyak bodha, viveka tathA tadanurUpa lakSya ko AtmasAt karate hue isa meM agrasara hoM / Aja to sthiti yaha ho gaI hai ki mUla lakSya gauNa ho gayA hai aura sAdhanoM ne pradhAnatA le lI hai / Asana, prANAyAma Adi bAhya yogAMgoM ko anupAdeya nahIM mAnA jA sakatA kintu unakI sahI upayogitA sadha pAye, usake lie sahI manobhUmi ke nirmANa kI AvazyakatA hai / usakI pUrti ke sAtha hamArA adhyavasAya gatimAn ho / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 13 } isa sandarbha meM hamArA cintana hai ki jaina, bauddha tathA vaidika paramparAoM ke una tattva-draSTAoM kA vaha sAhitya samIkSA, anusandhAna tathA vaijJAnika vizleSaNa ke sAtha prakAza meM Ae, jisase jijJAsuoM ko yoga ke sandarbha meM sahI dizA prApta ho sake / jaisA pahale saMketa kiyA gayA hai, yoga sAmpradAyika prAcIroM se sarvathA mukta hai / yahA~ jo bauddha, vaidika evaM jaina prabhRti nAmoM kA ullekha huA hai, vaha paramparA - vizeSa kI aitihAsikatA ke sUcana ke dRSTikoNa se hai / sAmAjika sthitiyoM kI zRMkhalAe~ kucha isa prakAra kI rahI haiM ki hama na cAhate hue bhI sAmpradAyika bana jAte haiM / phalataH jisa paramparA se hama sambaddha hote haiM, usake atirikta itara paramparA ke uccakoTi ke mahApuruSa tathA una dvArA racita mahattvapUrNa upayogI sAhitya ko adhIta aura adhigata karane kI hamAre mana meM hI nahIM AtI anyathA yoga vAG maya para eka adbhuta aura abhinava cintana dene vAle AcArya haribhadrasUri Adi manISI yoga jagat ke lie kyA itane ajJAta yA alpa jJAta raha pAte, jitane Aja ve haiM / itanA hI kyoM AcArya haribhadra jisa paramparA ke the, Aja usa paramparA ke loga bhI unako adhikAMzataH yathArtha rUpa meM nahIM jAnate kyoMki prAyaH hama bahiSTA ho gaye haiM, jo yoga ke anusAra hamArI adhastana dazA hai / yoga to apane vismRta svarUpa ko svAyatta kara lene kI divya yAtrA kA prazasta patha hai jise yathAvat rUpa se samajhane aura anusRta karane kA artha hai jIvana meM usa zAnti kA prAdurbhAva, jisake lie kyA dhanI, kyA lAlAyita haiM / sattAdhIza, kyA janasAdhAraNa --- saba maiM bhAratIya darzana, vAG maya tathA prAcya bhASAoM kA adhyetA rahA hU~ / inake parizIlana, manana tathA anusandhAna meM jIvana kA dIrghakAla maiMne lagAyA hai, jise maiM apane jIvana kI AMzika hI sahI, sArthakatA mAnatA hU~ / apane adhyayana, anveSaNa ke sandarbha meM jaba maiM udbhaTa manISI, mahAn granthakAra svanAmadhanya AcArya zrI haribhadra sUri ke jJAna-vijJAnodbhAsita vyaktitva ke saMparka meM AyA, isa mahAn sarasvatI-putra se atyadhika prabhAvita huaa| yaha kahanA atiraMjita nahIM hogA ki Arhata paramparA meM AcArya haribhadra eka aise jIvana-vaibhava ko lekara udbhAsita hue, jo aneka dRSTiyoM se anupama thA, adbhuta thA / bhAratavarSa kI vibhinna dArzanika paramparAoM ko nikaTa se dekhane, parakhane, samajhane kA saubhAgya unheM vizeSarUpa se prApta huA / vaidika paramparA ke brAhmaNa kula meM unakA janma huA thA / citrakUTa yA citaur3a ke rAjapurohita ke pada para ve AsIna rahe / veda, upaniSad, smRti, purANa, vyAkaraNa, nyAya Adi aneka viSayoM ke ve pAragAmI vidvAna the / pragAr3ha vidvattA ke sAtha-sAtha sarala, niSkapaTa aura nirdambha vyaktitva ke ve dhanI the / eka vizeSa ghaTanA ke sandarbha meM unheM jaina dharma ke samparka meM Ane kA suavasara prApta huA, jisane una mahAn prajJA-puruSa kA jIvana hI badala diyA / unakI AsthA jaina darzana aura dharma ke sAtha sampRkta ho gaI / jaba jJAna Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 14 ) antarmukhI ho jAtA hai to vaha kAyA palaTa kara detA hai / AcArya haribhadra ke sAtha aisA hI huA / unhoMne parama-tyAgamaya zramaNa jIvana ke svIkAra meM vilamba nahIM kiyA / tatkAla zramaNa- pravrajyA aMgIkAra kara unhoMne jaina Agama, darzana, nyAya tathA tatsambaddha anyAnya zAstroM kA aharniza parizIlana kiyA / kSayopazamajanita pratibhA kA suyoga unheM prApta thA hI, zrama ke sAhacarya se pratibhA phala- niSpatti lAne meM kitanI saphala hotI hai, AcArya haribhadra sUri ke jIvana se yaha spaSTa hai / thor3e hI samaya meM unhoMne jaina vidyA kI aneka zAkhAoM para asAdhAraNa adhikAra prApta kara liyA / unake adhyayana, cintana se jijJAsu tathA mumukSujana lAbhAnvita hoM, usa hetu unhoMne aneka granthoM kI racanA kI; jo Agama vyAkhyA, dharma, darzana, kathAkRti Adi aneka rUpoM meM prakAza meM aae| jaina vAG maya ke kSetra meM eka atyanta mahattvapUrNa, asAdhAraNa dena unhoMne aura dI / vaha hai unakA jainayoga sambandhI sAhitya | bhArata ke sAdhanA kSetra meM usa samaya yoga kA vizeSa pracalana thA / yoga ke sandarbha meM bahumukhI cintana prakAza meM A rahA thA, grantha racanAe~ ho rahI thIM / eka ora zaivayogI, nAthayogI, haThayogI apane-apane sAdhanA kSetra meM pravRtta the tathA dUsarI ora sahajayAna yA vajrayAna kA apanA yogakrama cala rahA thA, jise sahajayAnI siddhayogI apanI dRSTi se vikasita kara rahe the / yaha saba dekha parama prabuddha manISI, aneka zAstra niSNAta, paramocca sAdhaka AcArya haribhadra sUri ke mana meM saMbhavataH eka aisI saMsphuraNA huI ho ki jaina - sAdhanA paddhati ko bhI jaina yoga ke rUpa meM abhinava vidhA ke sAtha prastuta kiyA jAe / usI kA phala hai, unhoMne jaina yoga para yogadRSTi samuccaya, yogabindu, yogazataka tathA yogaviMzikA nAmaka cAra grantha likhe / unameM pahale do saMskRta meM haiM tathA antima do prAkRta meM / inake atirikta zAstravAtasamuccaya, SoDazaka, aSTaka Adi apane anyAnya granthoM meM bhI unhoMne yathAprasaMga yoga kI carcA kI hai / AcArya haribhadra mahAn vidvAn hone ke sAtha-sAtha mahAn adhyAtmayogI bhI the / isalie unake jIvana ke kaNa-kaNa meM yoga mAnoM anusyUta thA / UnheM yoga meM bar3I niSThA thI, jo unake nimnAMkita zabdoM se prakaTa hotI hai : yoga uttama kalpavRkSa hai, utkRSTa cintAmaNi ratna hai-- kalpavRkSa tathA cintAmaNi ratna kI taraha sAdhaka kI icchAoM ko pUrNa karatA hai / vaha (yoga) saba dharmoM meM mukhya hai tathA siddhi - jIvana kI carama saphalatA - mukti kA ananya hetu hai / janma rUpI bIja ke lie yoga agni hai-saMsAra meM bAra-bAra janma-maraNa meM Ane kI paraMparA ko yoga naSTa karatA hai / vaha bur3hApe kA bhI bur3hApA hai / yogI kabhI vRddha nahIM hotA - vRddhatva -janita anutsAha, mAndya, nirAzA yogI meM vyApta nahIM hotI / yoga duHkhoM ke lie rAjayakSmA hai / rAjayakSmA - kSaya roga jaise zarIra ko naSTa kara Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 15 ) detA hai, usI prakAra yoga du:khoM kA vidhvaMsa kara DAlatA hai / yoga mRtyu kI bhI mRtyu hai / arthAt yogI kabhI maratA nahIM / kyoMki yoga AtmA ko mokSa se yojita karatA hai| mukta ho jAne para AtmA kA sadA ke lie janma-maraNa se chuTakArA ho jAtA hai| yogarUpI kavaca se jaba citta DhakA hotA hai to kAma ke tIkSNa astra, jo tapa ko bhI chinna-bhinna kara DAlate haiM, kuNThita ho jAte haiM-yogarUpI kavaca se TakarAkara ve zaktizUnya tathA niSprabhAva ho jAte haiM / yogasiddha mahApuruSoM ne kahA hai ki yathAvidhi sune hue-AtmasAt kiye hue 'yoga' rUpa do akSara sunane vAle ke pApoM kA kSaya-vidhvaMsa kara DAlate haiN| ___ azuddha-khAdamizrita svarNa agni ke yoga se- Aga meM galAne se jaise zuddha ho jAtA hai, usI prakAra avidyA-ajJAna dvArA malina--dUSita yA kaluSita AtmA yogarUpI agni se zuddha ho jAtI hai| __ bhAratIya darzanoM meM jaina darzana tathA jainadarzana meM jainayoga merA sarvAdhika priya viSaya hai / jainayoga ke sandarbha meM maiMne una sabhI granthoM kA pArAyaNa kiyA hai, jo mujhe upalabdha ho sake / maiM isa sambandha meM AcArya haribhadra se atyadhika prabhAvita hU~ / unhoMne jo bhI likhA hai, vaha maulika hai, gahana adhyayana, cintana para AdhRta hai| ___ pichale kucha varSoM se mere mana meM yaha bhAva thA ki AcArya haribhadra ke ina cAroM yoga granthoM para maiM kArya karU / hindI-jagat ko adhunAtana zailI meM susampAdita tathA anUdita rUpa meM ye grantha prApta nahIM haiM / acchA ho, isa kamI kI pUrti ho sake / isake lie mujhe uttama mArga-darzana tathA saMyojana cAhie thaa| kisake samakSa yaha prastAva rakhU, yaha sUjha nahIM par3a rahA thA / kyoMki Aja adhyAtma tathA yoga ke nAma para jo kArya cala rahe haiM, ve yathArthamUlaka kama tathA prazasti evaM pracAramUlaka adhika haiN| una tathAkathita yoga-pravartakoM ko, AcAryoM ko apanA-apanA nAma cAhie, vizruti cAhie, pracAra cAhie, jo unake lie prAthamika hai| khaira, jaisI bhI sthiti hai, kauna kyA kara 1 yogaH kalpataruH zreSTho yogazcintAmaNiH paraH / yogaH pradhAnaM dharmANAM yogaH siddhaH svayaM grahaH / / tathA ca janmabIjAgnirjaraso'pi jarA praa| duHkhAnAM rAjayakSmA'yaM mRtyomatyurudAhRtaH / / kuNThIbhavanti tIkSNAni manmathAstrANi srvthaa| yogavarmAvRte citte tapazchidrakarANyapi / / akSaradvayamapyetat zrUyamANaM vidhAnataH / gItaM pApakSayAyoccaryogasiddhamahAtmabhiH / / malinasya yathA hemno vahna: zuddhiniyogataH / yogAgnezcetasastadvadavidyA malinAtmanaH / / -yogabindu 36--41 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 16 ) sakatA hai| ataH inake jhaMjhaTa meM na par3akara jitanI jisakI zakti ho, apanA kArya karate rahanA caahie| lagabhaga nau dasa mahIne pUrva kI ghaTanA hai, maiM eka sAhityika kArya ke sandarbha meM vardhamAna sthAnakavAsI jaina zramaNa saMgha ke yuvAcArya, bahuzruta manISI, paMDitaratna zrI madhukara muni jI ma0 sA0 se bheTa karane nAgaura gayA thA / isa samaya praur3ha viduSI, parama adhyAtmasAdhikA mahAsatI zrI umarAvakuvara jI ma0 sA0 'arcanA' bhI sAdhvIsamudAya sahita vahA~ virAjita thiiN| pichale pA~ca cha: varSoM se maiM zraddheya yuvAcArya zrI madhukara muni jI ma0 sA0 ke saMparka meM hU~ / suyogya vidvAn, prabuddha Agama-vettA tathA praur3ha lekhaka hone ke sAtha-sAtha unake vyaktitva kI bahuta bar3I vizeSatA hai-unakI sahaja RjutA, komalatA tathA madhuratA / na unheM apane jJAna kA dambha hai, na pada kA abhimAna / unake svabhAva meM jo anirvacanIya saralatA kA darzana hotA hai, vaha unake vyaktitva kA sarvAdhika AkarSaka guNa hai / ve svayaM vidvAn hai, ataeva vidyA kI garimA jAnate haiM, vidyA kA aura vidvAn kA sammAna karate haiM, unheM sneha dete haiN| yahI kAraNa hai, jyoM-jyoM samaya bItatA gayA, unake prati merA AkarSaNa bar3hatA gyaa| unake sAnnidhya meM cala rahe Agama-prakAzana ke kArya meM bhI merA bhAga hai tathA unake dUsare sAhityika kArya meM bhI merA yatkiJcit sAhacarya hai| astu, yuvAcArya zrI ne agale dina sabere nAgaura se prasthAna kiyaa| agalA par3Ava eka choTe se gAMva meM thA / maiM bhI paidala hI unake sAtha gyaa| dina bhara maiM unakI sannidhi meM rahA / aparAhna meM jaba yuvAcArya zrI se vApasa lauTane kI anumati lene lagA to unhoMne vizeSa rUpa se kahA ki nAgaura meM mahAsatI jI zrI umarAvakuvara jI se miliyegA / maiM zAma ko nAgaura lauTa aayaa| nRsiMha sarovara para rukA thA, rAni pravAsa vahIM kiyA / mahAsatI jI se bheMTa karane ke sambandha meM prAtaH soca hI rahA thA, maiM nahIM jAnatA, aisA kyoM huA, para huA-yoga vAGamaya ke apane adhyayana ke sandarbha meM AcArya hemacandra ke yogazAstra ke usa saMskaraNa kI ora sahasA merA dhyAna gayA, jise maiMne par3hA thA, jisake sampAdana, prakAzana Adi meM mahAsatI zrI umarAvakuvara jI ma0 sA0 kA sabase bar3A yogadAna rahA thA / mahAsatI jI ke jIvana kA adhyAtma-saMpRkta yoga-pakSa sahasA mere antarnetroM se gujara gayA, jisameM mujhe sAdhanA kI divyatA dRSTigocara huii| mahAsatIjI kA maiM pahalI bAra darzana karane nahIM jA rahA thaa| aba se tIna cAra varSa pUrva jaba mer3atA gayA thA to apane snehI mitra zrIyukta jatanarAja jI mehatA ke sAtha pahale pahala unake darzana karane tathA unase jJAnacarcA karane kA prasaMga prApta huA thaa| usake bAda bhI saubhAgyavaza kaI bAra vaisA avasara milatA rahA / una sabakA eka samaveta prabhAva mere mAnasa para yaha thA ki jaina yoga meM pUjanIyA mahasatI jI kI ananya abhiruci hai tathA asAdhAraNa adhikAra bhii| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 17 ) maiMne mana hI mana nizcaya kiyA ki unakI sevA meM apanI bhAvanA upasthita kruu| tadanusAra vahA~ pahu~cA aura yaha anurodha kiyA ki yadi unakA mArgadarzana tathA saMyojana prApta hotA rahe to prakANDa vidvAna, mahAn yogI AcArya haribhadra ke yoga sambandhI cAroM grantha hindI jagat kI sevA meM prastuta kiye jA skeN| uttara meM mahAsatIjI ke jo preraka udgAra mujhe prApta hue, maiM harSa-vibhora ho gyaa| unakI svIkRti prApta kara maiMne apane ko dhanya mAnA / eka paramottama saMyamazIla pavitrAtmA kI satpreraNA kA saMbala lekara maiM apane sthAna-saradArazahara lauTa AyA tathA apane ko sarvatobhAvena isa kArya meM lagA diyaa| isa bIca kArya uttarottara gati pakar3atA gayA / usa sandarbha meM mArga-darzana prApta karane hetu mahAsatIjI mahArAja kI sevA meM upasthita hone ke avasara milate rahe / jyoM-jyoM maiM unakI AdhyAtmika sannidhi meM AtA gayA, mujhe unake vyaktitva kI ve asAdhAraNa vizeSatAe~ adhigata hone lagIM jinheM sAdhAraNa carmacakSuoM se dekhA nahIM jA sktaa| AcArya haribhadra ne yogadRSTi samuccaya meM gotrayogI, kulayogI, pravRttacakra yogI tathA niSpanna yogI ke rUpa meM yoga-sAdhakoM ke jo cAra bheda kiye haiM, paramazraddhayA mahAsatIjI kI gaNanA maiM kulayogiyoM meM karatA huuN| AcArya haribhadra ke anusAra kulayogI ve hote haiM jinheM janma se hI yoga ke saMskAra prApta hote haiM, jo samaya pAkara svayaM ubuddha ho jAte haiM, vyakti yoga-sAdhanA meM sahaja rasa kI anubhUti karane lagatA hai| jo yogI apane pichale janma meM apanI yoga-sAdhanA sampUrNa nahIM kara pAte, bIca meM hI AyuSya pUrA kara jAte haiM, Age ve una saMskAroM ke sAtha janma lete haiM / ataeva unameM svayaM yoga-cetanA jAgarita ho jAtI hai / kulayogI zabda yahA~ kula paramparA yA vaMza-paramparA ke artha meM prayukta nahIM haiN| kyoMki yogiyoM kA vaisA koI kula yA vaMza nahIM hotA para mahAsatIjI ke sAtha isa zabda se nahIM nikalane vAlA yaha tathya bhI ghaTita ho jAtA hai, aisA eka vicitra saMyoga unake sAtha hai / mahAsatIjI ke pUjya pitRcaraNa bhI eka saMskAraniSTha yogI the / ghara meM rahate hue bhI ve Asakti aura vAsanA se Upara uThakara sAdhanArata rahate the / yoM AnuvaMzika yA paitRka dRSTi se bhI mahAsatIjI ko yoga prApta rhaa| isa prakAra kulayogI kA prAyaH anyatra aghaTamAna artha bhI pUjanIyA mahAsatIjI ke jIvana meM sarvathA ghaTita hotA hai| aise vyaktitva ke saMdarzana tathA sAnnidhya se sattvonmukha antaHpreraNA jAgarita ho, yaha svAbhAvika hI hai| na yaha atiraMjana hai aura na prazasti hI, jaba bhI maiM mahAsatIjI ke darzana karatA hU~, kucha aisA adhyAtma-saMpRkta pavitra vAtsalya prApta karatA hU~, jisase mujhe apane jIvana kI riktatA meM ApUrti kA anubhava hotA hai / maiM ise apanA puNyodaya hI mAnatA hU~ ki mujhe isa sAhityika kArya ke nimitta se samAdaraNIyA mahAsatIjI kA itanA nakaTya prApta ho skaa| mahAsatIjI ke jIvana ke sambandha meM gaharAI se parizIlana kara jaisA maiMne pAyA, nizcaya hI vaha patritra utkrAntimaya jIvana rahA hai / eka sampanna, sambhrAnta parivAra Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 18 ) meM unhoMne janma paayaa| kevala ve sAta dina kI thIM, tabhI mAtRviyoga ho gayA / devadurlabha mAtR-vAtsalya se vidhi ne unheM sadA ke lie vaJcita kara diyA / pitA ko snehamayI goda meM unakA lAlana-pAlana huA / mAtRtva evaM pitRtva ke duhare sneha kA kendra kevala unake pitRcaraNa the, jinhoMne apane antartama kI snigdhatA se use phalavattA dene meM koI kasara nahIM rakhI / pitA kI chatracchAyA meM paripoSaNa, saMvardhana prApta karate hue jyoM hI unhoMne apanA gyArahavAM varSa pUrA kara bArahaveM meM praveza kiyA, kevala thor3e se samaya bAda (sAr3he gyAraha varSa kI avasthA meM) ve pariNaya-sUtra meM Abaddha kara dI gii| vidhi kI kaisI viDambanA thI, abhI gaunA bhI nahIM ho pAyA thA, mAtra do varSa bAda unake patideva divaMgata ho gaye / vaha eka aisA bhISaNa duHsaha bajrapAta thA, jisako koI kalpanA taka nahIM kI jA sakatI / para vidhi-vidhAna ke Age kisakA kyA vaza ! phUla sI komala bAlikA yaha samajha taka na sakI, kyA se kyA ho gyaa| sAre parivAra meM aparisIma zoka vyApta ho gyaa| himAdri jaise sudRr3ha evaM sabala hRdaya ke dhanI pitA bhI sahasA vicalita se ho gaye / yaha vaha sthiti thI, jisameM jIvana bhara rone-vilakhane ke atirikta aura kucha bAkI raha nahIM pAtA / para yaha sAmAnya janoM kI bAta hai| mahAsatIjI to vipula sattvasaMbhRta saMskAravattA ke sAtha janmI thIM, unake cintana ne eka nayA mor3a liyA, jo una jaisI bodhi-niSpanna AtmAoM ko lenA hI hotA hai| unhoMne apane jIvana kI dizA hI badala dI / unake mana meM nirveda kA jo bIja suSuptAvasthA meM thA, aMkurita ho uThA aura thor3e hI samaya meM vaha pallavita evaM puSpita pAdapa ke rUpa meM vikasita ho gyaa| jaisA maiMne Upara ullekha kiyA hai, mahAsatIjI ke pitRcaraNa eka divya saMskArI vIra puruSa the / unakA laukika jIvana sAhasa, zaurya aura parAkrama kA jIvita pratIka thaa| kSayopamavaza kucha aisI divyatA unheM janma se hI prApta thI ki sAdhAraNa udaraMbhari aura bhogopabhogI manuSya ke rUpa meM ve jIvana kI itizrI kara denA nahIM cAhate the| bAhya adhyayana vizeSa na hote hue bhI unakI Abhyantara cetanA ubuddha thI, jo janma ke sAtha hI AtI hai / pitA aura putrI ke. parama pavitra antarbhAva kI phala niSpatti zramaNa-pravrajyA meM huI / udbuddhacetA, sAttvika jana, jaba antarAtmA jAga uThatI hai, taba phira vilamba kyoM kreN| ukta viSama, duHkhada ghaTanA ke lagabhaga varSa bhara bAda unhoMne (pitA putrI ne) parama pUjya sva0 AcArya zrI jayamallajI ma0 sA0 se AmnAyAnugata tatkAlIna zramaNa saMghIya mAravAr3a prAnta mantrI pUjya svAmIjI zrI hajArImala jI ma0 sA0 tathA bAlabrahmacAriNI mahAsatI zrI saradAraku~vara jI ma0 sA0 ko sannidhi meM zramaNadIkSA svIkAra kara lii| bar3A Azcarya hai, isa bhogasaMkula jovana meM yaha kaise sadha jAtA hai, jahA~ mauta kI antima sAMseM ginatA huA manuSya bhI mana se bhogoM ko nahIM chor3a pAtA / mRtyu mastaka para maMDarAtI hai para usa samaya bhI kSudra sAMsArika sukhamaya, vAsanAmaya manaHsthiti meM Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 19 ) Abaddha rahatA hai| kitanI dayanIya sthiti hai yaha ! vaha jonA cAhatA hai, phira chakakara bhogoM ko bhoga lenA cAhatA hai| ina sthitiyoM ke sAtha-sAtha hai to virala para eka aura sthiti bhI hai, jahA~ bhoga viSavat tyAjya pratIta hone lagate haiN| kyA kAraNa hai, yaha sthiti saba meM nahIM AtI, kinhIM kinhIM- bahuta thor3e se lAkhoM meM eka do vyaktiyoM meM prasphuTita hotI hai| saMskAravattA to hai hI, manovijJAna eka aura samAdhAna detA hai / usake anusAra kAma. vAsanA, bhoga Adi manuSyoM kI nisargaja vRttiyA~ haiM. jinameM vaha anapama sukha kI mAnyatA liye rahatA hai / isalie tIvratama utkaNThA ke rUpa meM usakI niSThA unase jur3I rahatI hai| para yaha aparivartya nahIM hai| kucha thor3e se vyaktiyoM ke jIvana meM kisI ghaTanA-vizeSa se yA viziSTa jJAna ke udbhava se isake viparIta bhI kucha ghaTita hotA hai / icchA kI tIvratA to nahIM miTatI para icchA jisa para TikI hotI hai, vaha lakSya badala jAtA hai, bhoga ke sthAna para vairAgya, sAdhanA, jJAna, kalA yA sAhitya saMpratiSTha ho jAtA hai / parama udagra icchAzakti inameM se kisI ke sAtha jur3a jAtI hai| nizcaya hI taba phala niSpatti meM eka camatkAra AtA hai / manovijJAna kI bhASA meM yaha dik-pariSkAra (Sublimation) kahA jAtA hai| vaise vyakti bahuta bar3e sAdhaka, prakharajJAnI, mahAn sAhityakAra Adi hote haiM / antarvRtti meM yoM parivartana ho jAne para vyakti ko apane svIkArya aura gantavya patha se koI calita nahIM kara sktaa| ___ isI manovaijJAnika pRSThabhUmi para yadi cintana kareM to lagatA hai, pitA evaM putrI ke sAtha jo ghaTita huA, jisa divya dizA kI ora unake kadama bar3he cale, unase yahI saMbhAvita thaa| sAdhanA kI isa yAtrA meM Age jo kucha huA, vaha sAkSya hai isa bAta kA, (jo pahale carcita huI hai) tIvratama icchAzakti kA pariNAma zakti-sphoTa meM AtA hai, jo jIvana ko asAdhAraNa vaiziSTya se samAyukta kara detA hai / pitA zrI mAMgIlAlajI, jo taba muni zrI mAMgIlAlajI the, sarvatobhAvena prANapaNa se. adhyAtmasAdhanA meM juTa gaye / yogI ke jIvana meM sahajarUpa meM jo vibhUtiyA~ prAkaTya pA letI haiM, unameM bhI kucha vaisI niSpattiyA~ huii| tabhI to yaha saMbhava ho sakA, unhoMne chaH mahIne pUrva hI apane maraNa kA samaya batA diyA thA, jo ThIka usI rUpa meM ghaTita huaa| aise mahAn pitA kI putrI aura mahAn guru kI ziSyA mahAsatIjI ne pravrajyA grahaNa kara lene ke bAda jahA~ eka ora apane ko zrutopAsanA meM lagAyA, dUsarI ora yoga sAdhanA kA vareNya krama bhI unake jIvana meM calatA rahA / aneka jJAniyoM, sAdhakoM tathA mahApuruSoM kA sAnnidhya prApta karane, unase sIkhane, samajhane kA unheM saubhAgya rahA, jisakA unhoMne tanmayatA tathA lagana ke sAtha upayoga kiyA, jo unake vaiduSya aura sAdhanA pravaNa jIvana meM sAkSAt paridRzyamAna hai| mahAsatI jo eka jaina zramaNI haiM, pAda-vihAra, dharma-prasAra jinake jIvana kA aparihArya bhAga hotA hai| unhoMne rAjasthAna, hariyANA, dillI, paMjAba, uttara Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradeza, himAcala pradeza Adi kSetroM kI pada-yAtrAe~ koM, jana-jana ko bhagavAn mahAvIra ke divya sandeza se anuprANita kiyA, Aja bhI kara rahI haiN| unakI dRr3hatA, sAhasa, utsAha tathA nirbhIkatA niHsandeha stutya haiM, unhoMne kAzmIra jaise durgama pradeza kI bhI yAtrA kI, jo vAstava meM unakI aitihAsika yAtrA thii| zatAbdiyoM meM saMbhavataH yaha prathama avasara thA, jaba eka jaina sAdhvI ne kAzmIra-zrInagara taka kI pada-yAtrA kI ho / mahAsatIjI dvArA apane jIvana ke saMsmaraNoM ke rUpa meM likhita 'hima aura Atapa' nAmaka pustaka maiMne dekhI / pustaka itanI rocaka lagI ki maiMne eka hI baiThaka meM use AdyopAnta par3ha DAlA / pustaka meM unakI kAzmIra-yAtrA ke ghaTanA krama, saMsmaraNa bhI unakI lekhinI dvArA zabda baddha hue haiM, jo nisandeha bahuta hI preraNAprada hai / durgama, viSama, saMkar3e pahAr3I mArga, tannikaTavartI kAla-sA-muMha bAye saikar3oM phuTa gahare khaDDa, nukIlI caTTAneM, uphanatI nadiyA~, pighalate gleziyara, (Glacier) chanate bAdala-aparisIma, adbhuta prAkRtika suSamA para sAtha hI sAtha eka padayAtrI ke lie bhISaNa, vikarAla, saMkaTa paramparA-mahAsatIjI ne yaha saba dekhA, anubhUta kiyA / jahA~ prAkRtika sauMdarya ne unake sAhitya hRdaya ko sAttvika bhAvoM kA divya pAtheya diyA, vahA~ saMkaTApanna, prANaghAtaka paristhitiyoM ne unake rAjasthAnI vIra nArI sulabha zaurya ko aura adhika prajvalita tathA uddIpta kiyaa| kisI bhI bhayAvaha sthiti meM unakA dhIraja vicalita nahIM huaa| jinhoMne gRhI jIvana meM zeroM taka ko pachAr3a DAlA tathA sanyasta jIvana meM usI anupAta meM Atmazakti kI virATa jyoti svAyatta kI aise mahAn pitA kI mahAn putrI ko bhaya kahA~ se hotA ? unhoMne sAnanda, sotsAha, sollAsa apanI kAzmIra yAtrA saMpanna kii| vaha pradeza, jo vartamAna meM bhagavAn mahAvIra ke AdhyAtmika sandeza ke paricaya meM kama A pAyA thA, unhIM bhagavAn mahAvIra ke pada cinhoM para calane vAlI unhIM kI paramopAsikA eka mahimAmayI bhAratIya nArI kI yoga-pariSkRta kaNTha-dhvani se niHsRta ninAda dvArA punaH mukharita ho utthaa| ___astu, mahAsatIjI ne jisa mahAn dhyeya ko lekara atyanta utsAha, ojasvitA aura niSThA ke sAtha jisa abhinava dizA meM prayANa kiyA, ve usa para usI antaHsphUrti ke sAtha Aja bhI calatI A rahI haiN| yaha saba isalie hai ki yogAnubhUti se jIvana meM prazama-rasa kA vaha nirjhara phUTa par3atA hai, jisameM sAdhanAgata zrama Ananda bana jAtA hai| yahA~ mahAsatIjI ke sambandha meM jo kucha merI lekhinI se udgIrNa huA hai, vaha mere hRdaya se saMsphuTita zraddhA-prasUta bhAvarAzi hai, jise zabda rUpa meM bA~dhane se maiM apane ko roka nahIM sakA / para, maiM jahA~ taka samajhatA hU~, yaha anupayukta nahIM huaa| isa mahimAmayI nArI ke sAdhanAmaya jIvana ke ye jyoti-sphuliMga, mujhe AzA hai, pAThakoM ko divya jIvana kI preraNA deMge jo sabake liye nitAnta vAJchanIya hai| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 21 ) yaha vyakta karate mujhe atyanta harSa hai ki samAdaraNIyA mahAsatIjI ma. ke sAnugraha mArgadarzana tathA saMyojana meM, prAtaHsmaraNIya, mahAmahima AcArya zrI haribhadra sUri ke yoga-grantha hindI jagat ke samakSa upasthApita karane kA saubhAgya pA rahA huuN| AzA hai, hindIbhASI pAThaka bhAratabhUmi ke eka mahAna yogI, mahAna tattvadraSTA, mahAn granthakAra dvArA pradatta yogAmRta kA pAna kara jIvana meM abhinava karmacetanA evaM AtmazAnti kA anubhava kreNge| vijayadazamI, vi0 saM0 2038 ' -DaoN. chaganalAla zAstrI kaivalya dhAma ema. e. (hindI, saMskRta, prAkRta tathA jainolojI) saradArazahara (rAjasthAna) pI-eca. DI., kALatortha, - vidyAmahovadhi bhU. pU. pravaktA, insTITyUTa oNpha prAkRta, jainolojI eNDa ahisA, vaizAlI (bihAra) Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA jJAna, cintana tathA sAdhanA ke kSetra meM AryabhUmi bhArata ke jina maharSiyoM, manISiyoM tathA vidvAnoM ne apane ananya sRjana dvArA jo abhUtapUrva kArya kie, unakI garimA sadA amiTa rahegI / karAla kAla ke thaper3oM se unakA mahattva kabhI vyAhata nahIM ho skegaa| ve usa parama divya 'satyaM zivaM sundaram' ke samudbodhaka, sarvato garIyAn, varIyAna, mahIyAn tattva ke purodhA aura puraskartA the, jisa para isa mahAn rASTra kI ajara, amara, amala, dhavala saMskRti TikI hai / unhIM mahAna puNyAtmA, tapaHpUta, zabda tathA bhAva ke ananya zilpI mahAmAnavoM meM eka the AcArya haribhadra suri (AThavIM zatI ii0)| bhAratIya vAGamaya, tattvadarzana tathA sAhitya meM kSetra meM inhone jo yogadAna kiyA, vaha itanA ucca, itanA divya tathA itanA pAvana hai ki usakI mahattA zabdoM meM nahIM kahI jA sktii| kAza ! isa mahAn sarasvatI-putra para zodha ke sandarbha meM kucha bar3A sAhityika kArya hotA / kintu durbhAgya hai, jitanA cAhie, utanA aba taka ho nahIM sakA hai| kitanI asAdhAraNa pratibhA, sAgaravat gambhIra adhyayana tathA urvara cetanA ke dhanI the ve mahAn AcArya / Agama, darzana, nyAya, yoga tathA kathA Adi jitane viSayoM para, jisa saphalatA ke sAtha unhoMne likhA, yaha atizayokti nahIM hai ki vaisA likhane vAle vidvAn bahuta kama hae / AcArya haribhadra aneka zAstroM meM niSNAta, prakhara pANDitya ke dhanI, durdharSa vidvAn the| jaba ve sAMsArika the, taba laukika garimA, vaibhava evaM samRddhi kA vaipulya unheM svAyatta thA / kintu jaba apratima tyAga titikSAmayI zramaNaparamparA meM unakI AsthA pariNata huI, taba unhoMne eka aisA vaibhava, mAhAtmya ajita kiyA, jisakI uccatA taka bhautika vibhUtiyA~ yuga-yugAntara meM bhI nahIM pahu~ca sktiiN| AcArya haribhadra kA zramaNa-jIvana jahA~ eka ora AcAra-krAnti kA jAjvalyamAna pratIka thA, dUsarI ora jJAna ke kSetra meM unake dvArA jisa vipula aura mahAn sAhitya kA sRjana huA, vaha sadA ajara, amara rhegaa| anyAnya viSayoM ko na lekara abhI maiM eka vizeSa bAta para pAThakoM kA dhyAna AkRSTa karanA cAhU~gA; jo unake sAhityika kRtitva se sambaddha hai| jisakI maiM carcA karanA cAhatA hU~, vaha hai jaina yoga / AcArya haribhadra ve prathama manISI the, jinhoMne apanI asAdhAraNa pratibhA dvArA jaina yoga ke sandarbha meM maulika granthoM kI racanA kii| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 23 ) AcArya haribhadra mere adhyayana ke pramukha viSaya rahe haiM, vizeSa rUpa se unakI yoga-viSayaka racanAe~ / Aja se 25 varSa pUrva jaba maiM prAkRta zodha saMsthAna, vaizAlI (bihAra) meM prAkRta evaM jainolaoNjI viSaya meM snAtakottara adhyayana kara rahA thA, usI samaya mujhe AcArya haribhadra sUri ke yoga-viSayaka granthoM kA AdyopAnta gambhIra adhyayana karane kA suyoga prApta huaa| usase bhI varSoM pUrva lagabhaga bAlapana meM hI mere hRdaya meM yaha jijJAsA utpanna huI thI ki mukti, mokSa, paramAtma-pada kI prApti athavA svayaM paramAtmA bananA, athavA brahmalInatA athavA bhagavAn kI prApti athavA nirvANa-avasthA kI prApti, janma-maraNa ke anAdi saMsAra cakra se jIva kI mukti kI, ye jitanI dazAe~ haiM, inheM prApta karane kA kyA vizva bhara ke sabhI jIvoM ke lie bhakti, jJAna, karma yA saMnyAsa kA koI eka hI mArga sunizcita hai, usake sivAya koI gati nahIM hai, aura vaisA yA vaha mArga batAne vAlA kevala eka hI dharma satya hai, zeSa saba jhUThe haiM ? athavA Izvara ko yA Izvaratva ko pAne ke ekAdhika upAya, mArga yA dharma ho sakate haiM, aura sabhI jIvoM ko apanI-apanI kSamatA evaM deza-kAla kI paristhitiyoM ke anusAra apanA-apanA mArga cunane kI pUrNa svatantratA va adhikAra hai ? .... .... ... ... ityAdi rUpa se merI gahana utsukatA aura utkaNThA thii| AcArya haribhadra kI yoga-viSayaka racanAoM ke adhyayana ne merI upayukta jijJAsA ko isa prakAra zAnta kiyA ki satya yA Izvara aise koI durladhya himAlaya nahIM, jinakI coTI para pahu~cane kA koI eka aura kevala eka mAnna mArga ho, vaha bhI kisI eka hI dizA se / apitu vaha to aisA sUrya hai, jisakI kiraNeM eka kendra se utsyUta hokara asIma, asaMkhya, ananta koNoM va mArgoM se akhila vizvamaMDala meM vyApta hotI haiM, aura viparIta krama se utane hI ananta, asaMkhya, asIma koNoM va mArgoM se jAkara usI 'satya' rUpI sUrya meM vilIna ho jAtI haiN| ataH dharma bhI na kevala aneka, apitu pratyeka jIva kA apanA eka svataMtra dharma ho sakatA hai aura aupacArika dharma, tIrthaMkaroM, avatAroM, paigambaroM, RSiyoM va santoM dvArA praNIta dharma, ve zRMkhalAe~ nahIM haiM, jinameM bA~dhakara jIva-sRSTi kI zreSTha kRtiyoM, jinameM zreSThatama hai manuSya, (use) kisI andhakUpa meM pheMka diyA jAe, apitu ve mArgadarzaka stambha haiM, prakAza kI ve kiraNeM haiM, ve hasta-daNDa haiM, jinheM pakar3akara jinako dekhakara manuSya apane usa uccatama, mahattama gantavya ko pA sakatA hai, jahA~ vaha sarvatantra svataMtra hai, aura jahA~ usakI svayaMbhU sArvabhauma sattA hai / saMsAra ke sabhI dharma isa lakSya kI siddhi meM, athavA jIvana ke parama-satya kI zodha meM kevala upAya bhara haiM, sAdhana mAtra haiM sAdhya nahIM, aura itanI hI dharmoM kI satyatA hai, itanI hI saarthktaa|| AcArya haribhadra ke yoga-viSayaka granthoM se na kevala mAnava dharmoM kI aisI sArabhUta ekatA kI buddhi utpanna hotI hai, apitu yaha dRSTi bhI prApta hotI hai ki mokSa se jor3ane vAlA sabhI dharma-vyApAra, sAre dhArmika AcAra- vyavahAra 'yoga' haiM / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 ) AdhyAtmika vikAsa kI bhUmiyoM kA vivecana jaina paramparAgata 'guNasthAna krama se svataMtra mitrA, tArA, prabhA, parA prabhRti ATha dRSTiyoM meM karake tathA pAtaJjala yoga evaM bauddha yoga kI vikAsa bhUmiyoM se unakA samanvaya karate hue, pAtaJjala yoga ke yamaniyamAdi AThoM aMgoM kA sva-praNIta jaina yoga sAdhanA paddhati meM samAhAra karake AcArya haribhadra ne AThavIM zatI I0 meM yoga-sAdhanA kA abhUtapUrva sarvAMgINa aura sArvajanIna patha prazasta kiyA / durAgraha kA to prazna hI nahIM, unakI yoga-viSayaka racanAoM meM sAmpradAyika Agraha kI gandha taka kahIM nahIM A sakatI / AcArya haribhadra kI ina racanAoM kI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki yoga aura adhyAtma jaise durbodha viSayoM ko, jinameM siddhAnta kI apekSA vyavahAra kahIM adhika durgama, durbodhya eva asAdhya hotA hai, va inameM sAmaMjasya kaThina ho jAtA hai, tathA yoga mArga kI vyAvahArika kaThinAiyoM ko isa prakAra samajhAyA aura sulajhAyA hai ki jJAnavAn aura ajJAnI, alpazruta aura bahuzruta, sabala aura nirbala, haThayogI va sahajayogI, bhaktimArgI yA jJAnamArgI, aura karmayogI athavA karma-saMnyAsI - sabhI prakAra ke sAdhaka AdhyAtmika vikAsa ke mArga para saralatApUrvaka cala sakate haiM / sakSapa meM unake dvArA pratipAdita yogamArga kevala mArgadarzaka prakAza stambha mAtra nahIM apitu anAdi-ananta bhavasAgara meM hAtha pakar3akara, yAna para ArUr3ha karake sAtha le calane vAle usa pAragAmI nAvika ke samAna hai, jo svayaM to pAra jAtA hI hai anyoM ko bhI pAra karA detA hai / aura isa prakAra AcArya haribhadra kI yoga viSayaka racanAe~ bodhisattva kI usa pratijJA kA smaraNa dilAtI haiM, jahA~ vaha kahatA hai na tvahaM kAmaye rAjyaM na svargaM nApunarbhavam / kAmaye duHkhataptAnAM prANinAmatinAzanam // AcArya haribhadra ko jaise svayaM kucha nahIM cAhie, koI AcArya muSTi nahIM koI rahasya nahIM / unhoMne jaise zatAbdiyoM - sahasrAbdiyoM ke yogiyoM aura mumukSuoM ke anubhavoM ko apanI ina racanAoM meM zabda-zabda, akSara-akSara jaise khola-khola kara spaSTa karake rakha diyA hai / aura yahIM punaH yAda AtA hai mahAkAruNika zAstA gautama buddha kA yaha kathana -- "bhikSuoM ! maiMne koI AcAya muSTi (guru ke hRdaya meM nihita rahasyamayatA) nahIM rakhI, bhItara aura bAhara kucha bhI na chipAte hue dharma kA upadeza diyA hai aura jo mArga batalAyA hai, vaha aisA hai, jisa para calakara AdamI jIte-jI nirvANa prApta karatA hai, jo kAla se sImita nahIM, jisake bAre meM kahA jA sakatA hai ki Ao aura svayaM dekha lo, jo Upara uThAne vAlA hai, jise svayaM pratyakSa kara sakatA hai / " (saccasaMgaho bhU. pR0 13) haiM AcArya harimadra kI yoga-viSayaka racanAe~ | pratyeka buddhimAna AdamI / aisA hI mArga dikhAtI ina racanAoM kA jaba bhI parizIlana karatA hU~ aura inakI atala gaharAiyoM meM DubakI lagAne kA udyama karatA hU~ to Ananda-vibhora ho uThatA hU~ aura nayA prApta Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 25 ) karatA jAtA hU~, usa mahAmahima prajJA dhanI ke prati zraddhAvanata ho jAtA huuN| varSoM se merI icchA rahI hai, AcArya haribhadra para maiM kucha kArya karUM / ise karmAntarAya hI kahU~gA ki hRdaya se cAhane para bhI aba taka vaisA kucha prastuta kara nahIM sakA / / ____mujhe bahuta prasannatA hai, mere atyanta nikaTavartI AtmIya vidvAn, jo varSoM mere sAtha rahe haiM, jinakI pratibhA aura udyamazIlatA kA maiM sadA prazaMsaka rahA hU~, suhRdavara DaoN. chaganalAla jI zAstrI, ema. e., pI-eca. DI. ne svanAmadhanya AcArya haribhadra ko apane adhyeya viSayoM meM svIkAra kiyaa| mujhe yaha vyakta karate hae atyanta harSa ho rahA hai, ki zrI sthAnakavAsI jaina samAja ke bahuzruta yuvAcArya zrI madhukara munijI kI satpreraNA evaM protsAhana se, jaina jagat kI suprasiddha viduSI, mahAn sAdhikA tathA kuzala lekhikA paramapUjanIyA mahAsatI zrI umarAvakuvara jI ma. 'arcanA' ke pAvana patha-darzana aura saMyojana meM DaoN. chaganalAla jI zAstrI ne mere ArAdhya, prAtaHsmaraNIya AcArya haribhadra ke yoga sambandhI cAroM granthoM ke sampAdana, rASTrabhASA hindI meM anuvAda tathA vivecana kA stutya kArya kiyA hai / ina granthoM kA gujarAtI evaM aMgrejI meM to anuvAda, vivecanA Adi huA hai para jahA~ taka merI jAnakArI hai, hindI meM ina cAroM granthoM para vaisA kucha kArya nahIM huaa| yogavizikA kA bahuta purAnI hindI meM eka anuvAda dekhane meM AyA, vaha bhI Aja upalabdha nahIM hai para anya granthoM kA hindI meM anuvAda, vivecana dRSTigocara nahIM huaa| maiM hRdaya se AbhAra mAnatA hU~, pUjanIyA mahAsatIjI ne niHsandeha aise pavitra kArya hetu deza ke eka variSTha vidvAn ko prerita kiyA, mArgadarzana diyA tathA kArya ko gati pradAna kii| DaoN. zAstrI jI ko maiM hRdaya se vardhApita karatA hai ki unhoMne hindI jagat ke lie vAstava meM yaha bahuta bar3A kArya kiyA hai| AcArya haribhadra jaise bhAratIya sAhitya gagana ke eka parama divya tejomaya nakSatra kI yaugika jJAnamayI dIpti se hindI jagat ko paricita karAne meM prastuta grantha, jisameM ina mahAn AcArya ke yogadRSTi samuccaya, yogabindu, yogazataka tathA yogavizikAina cAroM kRtiyoM kA samAveza hai, bahuta upayogI siddha hogA / jaisA maiMne Upara kahA hai, AcArya haribhadra ne yoga para aneka dRSTiyoM se maulika cintana diyA hai, jo vAstava meM ananya-mAdhAraNa hai| yoga ke kSetra meM jijJAsAzIla, sAdhanAzIla, anusandhAnarata evaM adhyayanarata pAThakoM ko avazya hI usase lAbhAnvita honA cAhiye / jinako saMskRta va prAkRta kA gaharA adhyayana nahIM hai, una hindI bhASI pAThakoM ke lie aba taka aisA avasara nahIM thaa| kyoMki AcArya haribhadra ke ina cAra granthoM meM do saMskRta meM aura do prAkRta meM haiN| ___ hamAre deza meM jaina vidyA (Jainology) ke kSetra meM aneka saMsthAna kAryarata haiM / kitanA acchA ho, DaoN0 zAstrI jI jaise prAcya bhASAoM tathA prAcya darzanoM ke gahana adhyetA vidvAnoM kA samucita upayoga karate hue saMskRta, prAkRta, apabhraMza Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 ) Adi prAcya bhASAoM meM praNIta jaina vidyA sambandhI granthoM para Thosa kArya karAe~ aura use samasta vidvajjagat ke lAbhArtha prakAzita kreN| bar3A duHkha hai abhI saMsthAe~ bhI saMkIrNatA ke dAyare se utanI U~cI nahIM uTha pAI haiM, jitanA uThanA caahie| tabhI to aisA ho rahA hai ki vidvAnoM kA jitanA jahA~, jaisA upayoga honA cAhie, ho nahIM paataa| pUjanIyA mahAsatI jI aura samAdaraNIya vidvat sAthI DaoN0 zAstrI jI kA yaha zrutasevI prayAsa mujhe bahuta prItikara laga rahA hai / maiM isakA hRdaya se abhinandana karatA huuN| DaoN0 zAstrI jI ko saMpAdana zailI, anuvAdana-vivecana zailI apanI asAmAnya vizeSatAe~ liye hue hai / ve hindI ke prabuddha lekhaka haiM / saMskRta yA prAkRta meM saMgrathita mUla bhAva ko hindI meM jisa nipuNatA tathA kauzala ke sAtha upasthApita karane meM ve samartha haiM, vaha sarvathA stutya hai / maiM AzA karU~gA, unakI sazakta, sAdhanA-niSNAta lekhanI se aura bhI aneka grantha-ratna prakAza meM aayeNge| AzA hai, pAThaka prastuta grantha dvArA bhArata ke eka mahAn AcArya kI mahAn jJAnasaMpadA se nizcaya hI lAbhAnvita hoNge| sarasvatI-vihAra, jabalapura -DaoN. vimala prakAza jaina ema0 e0 (saMskRta, kArtika pUrNimA, vi0 saM0 2038 pAli, prAkRta tathA jainolojI). pI-eca0 DI0 rIDara-saMskRta-pAli-prAkRta vibhAga, jabalapura vizvavidyAlaya, (jabalapura) Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgala-bhAvanA yoga mere jIvana kA viSaya hai aura maiM jAnatA hU~ ki isa vidyA kA hamArI puNyabhUmi bhArata meM jo vikAsa huA, vaha sacamuca jagat ko usakI advitIya dena hai| yoga vaha vidyA hai, jo samaya, sthAna Adi kI sImA meM ba~dhI nahIM hai / usa dvArA sasIma AtmA apane asIma virAT svarUpa kare adhigata kara sat-cit-Anandamaya bana akalpya, jAtI hai / gagana-maNDala meM eka akalpya atayaM aura abhedya jJAna rAzi parivyApta hai, vaha aprApya nahIM hai / prApya ho jAe to vyakti kyA se kyA bana jaae| usakI prApyatA kA mArga yoga hai| yogI vizvagata jJAna ko sAdhanA-bala dvArA apane meM utAra pAtA hai| svayaM usakI divya rasAnubhUti to karatA hI hai, akhaNDa bhUmaNDala ko usase lAbhAnvita bhI kara sakatA hai| yaha jo maiM likha rahA hU~, kevala zAstra-jJAna ke AdhAra para nahIM, himAdri kI gahana kandarAoM meM sAdhAnArata yogiyoM meM jo maiMne pAyA aura yat kiJcit svayaM bhI anubhUta kiyA, vaha bhI usakA eka AdhAra hai| merI bhAvanA hai, yoga vidyA para gahana adhyayana ho, zodha-kArya ho, anudghATita yA vilupta satya udghATita hoM, isake nAma para calatI viDambanAe~, pravaJcanAe~ evaM chalanAe~ nirasta hoN| isake liye maiM yaha parama Avazyaka samajhatA hU~, hamAre RSi, maharSiyoM ne, yogiyoM ne, AdhyAtmika mahApuruSoM ne jo satya zabdabaddha kiyA, use hama yathAvat samajheM svAyatta kreN| yogI paraMparAbaddha nahIM hotA, vaha sAdhanAbaddha hotA hai| isaliye merI dRSTi meM pataMjali, vyAsa, gorakha, haribhadra, nAgArjuna, sarahappA, kaNhappA, hemacandra, zubhacandra, yogIndudeva, Anandaghana Adi sabhI yogivarya yogamaNimuktAgrathita amUlya mAlA ke manojJa manake haiN| inake vicAroM kI anirvacanIya dIpti se hameM apanA antatama udbhAsita karanA hai| isake lie yaha nitAnta vAJchanIya hai, inakA sAhitya hameM upalabdha ho| thor3A sA upalabdha hai, bahuta sA anupalabdha hai, Aja bhI aprakAzita par3A hai| kitanA acchA ho, koTi-koTi bhAratavAsiyoM kI rASTrabhASA hindI meM vaha samupasthApita ho ske| mujhe yaha jAnakara atyadhika harSa huA ki zrI vardhamAna sthAnakavAsI jaina zramaNa saMgha ke yuvAcArya vidvadratna, bahuzruta manISI paramazraddhaya zrI madhukara muni jI ma0 kI chatracchAyA meM bhAratIya vidyA, jaina Agama Adi ke sandarbha meM ho rahe virATa kArya ke antargata yogavAGamaya kA kArya bhI cala rahA hai| unhIM ke dharmasaMgha kI parama viduSI, yoganiSTha Adarza sAdhikA, samAdaraNIyA mahAsatI zrI umarAvakuMvara jI ma0 'arcanA' ke mArgadarzana tathA saMyojana meM mere ananya AtmIya vidvAna DaoN0 chagana lAla jI zAstrI ema. e., pI-eca. DI. ne, jinakI pratibhA evaM vaiduSya para mujhe garva hai, Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 28 ) mahAn jJAnI, mahAn yogI, svanAmadhanya AcArya haribhadra sUri ke yoga para do saMskRtagrantha----yogahaSTi samuccaya tathA yogabindu evaM do prAkRtagrantha -yogazataka va yogavizikA kA rASTrabhASA hindI meM sampAdana, anuvAda aura vivecana kiyA hai, jo isa grantha dvArA prastuta hai / DaoN0 zAstrI ko unake bAlyakAla se hI maiM dekhatA rahA hU~, unheM prajJA, vidyA tathA. sAdhanA saMskAra se prApta hai| bhAratIya vidyA ke kSetra meM jo unhoMne upalabdhiyA~ kI haiM, ve vAstava meM stavanIya tathA vRrddhApanIya haiM / unake adhyayana, jJAna evaM cintana se samAja upakRta tathA lAbhAnvita ho, yaha merI hArdika bhAvanA hai| unhoMne yoga ko apane pramukha adhyeya aura vivecya viSaya ke rUpa meM svIkAra kiyA hai, yaha mere lie aura harSa kI bAta hai| apanI sazakta lekhinI dvArA yoga vAGamaya ke una vismRta yA vismaryamANa satyoM ko ve zabdabaddha kareMge, prakAza meM lAyeMge, jinase mAnava-jAti kA bahuta bar3A upakAra saMbhAvya hai, aisA mujhe vizvAsa hai / ___ maiM sAdhakottama, parama pUjya yuvAcArya zrI madhukara muni jI ma0 tathA yogazakti rUpA mahAsatI zrI umarAvakuMvara jI ma0 'arcanA' se yaha vinamra anurodha karU~gA ve yoga vAGamaya ke kArya ko kRpayA vizeSa bala pradAna karate raheM aura DaoN0 zAstrI jaise praur3ha adhyetAoM va manISiyoM ko satprerita karate raheM tAki yogatattva ke prakAza dvArA ajJAnAvRta lokamAnasa meM jJAna kI divya jyoti udbhAsita ho ske| pAThaka prastuta grantha se adhikAdhika lAbhAnvita hoM, yaha merI antaHkAmanA hai / haridvAra (uttara pradeza) --DaoN0 gaurIzaMkara AcArya (ema. e. pI-eca. DI. vidyA bhAskara, zAstrAcArya, vedAntavAridhi, sAMkhyayogatIrtha) Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2vatA jJAna aura karma kA ghaniSTha sambandha hai / karma satprayukta, sanniyojita tathA sArthaka ho, isake lie yaha Avazyaka hai ki karma-pravRtta puruSa ko yathArtha jJAna ho / vaha jJAna satyaparaka ho / sanniSThA tathA sadjJAna se paricAlita, paripoSita karma jIvana meM atyanta upAdeya hotA hai| niSThArahita aura jJAnazUnya karma usakI tulanA meM kucha bhI nahIM hai / ataeva 'jJAnakriyAbhyAM mokSaH', 'mANaM payAsayaraM' jaise preraka sUtra-vAkya astitva meM Aye / vyakti jJAna kI sUkSmatA aura gaharAI meM jyoM jyoM praviSTa hotA jAtA hai, usakI usameM tanmayatA bar3hatI jAtI hai, tadvyatirikta jAgatika padArtha vismRta hote jAte haiM / jJAna taba yoga bana jAtA hai / usameM se eka nUtana krAnti kA janma hotA hai / vaha krAnti hai apanI virATtA ko jAnane tathA adhigata karane kA sat parAkrama / usa virATtA ko svAyatta kara lene kA artha hai AtmabhAva kA parAtmabhAva meM rUpAntaraNa / jJAna eka mahAsAgara kI taraha asIma evaM agAdha hai| janma-janmAntara payanta satata prayatnazIla rahane para bhI mAnava kevala usake kucha kaNa hI baTora sakatA hai / para thor3e hI sahI, ye jJAna kaNa nizcita rUpa meM bahuta bar3I nidhi bana jAte haiN| . bacapana se hI merI jJAna meM sahajaruci rahI hai aura jitanA jo saMbhava ho sakA, isa dizA meM merA vinamra prayAsa rahA / apane isa adhyayana krama meM merA yogasAhitya-sambandhI grantha par3hane meM vizeSa jhukAva rahA / maiMne apanI saMyama-yAtrA meM isI lakSya se caraNanyAsa kiyA thA-jaba jIvana kA eka pakSa vidhi ne mujha se chur3A liyA hai aura tattvataH jo chor3ane hI yogya hai, mujhe dUsare pakSa ko sahI mAne meM sajAnA-sa~vAranA hai / mere zraddheya pitAzrI eka puNyacetA sAttvika puruSa the / loka meM rahate hue bhI ve vastutaH usameM nimagna nahIM the, eka prakAra se alipta bhii| unakI sneha bharI goda meM maiM palI, kyoMki merI vAtsalyamayI mA~ ko bhAgya ne mujha se janma lene ke kucha hI dina bAda chIna liyA thaa| pitAjI se mujhe jahA~ daihika puSTi milI, unake vyaktitva kI pAvanatA ne sahajarUpa meM mujhe ve AdhyAtmika saMskAra diye, jinakI abhivyakti maiMne zramaNa jIvana meM upalabdha kii| pitAjI sacamuca eka yogI the aura katipaya dRSTiyoM se pahu~ce hue bhI / mere sAtha ve bhI zramaNa-jIvana meM pravajita ho gaye aura apanI AdhyAtmika yAtrA meM bar3I vIratA se Age bar3hate gye| maiM ise apanA vizeSa saubhAgya hI kahU~gI, gRhI jIvana meM unakI chatracchAyA mujha para rahI hI, zramaNa jIvana meM bhI samaya-samaya para unakA preraka sAnnidhya mujhe prApta hotA hI rahA / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 30 ) yaha merA vizeSa sadbhAgya thA, mantradAtA guru bhI paramapUjya svAmIjI zrI hajArImalajI ma. sA0 jaise pAvana puruSa mujhe prApta hue| mArganirdezikA ke rUpa meM parama zraddheyA guruNIjI mahAsatI zrI saradArakuvarajI ma.sA0 kI sannidhi mere lie sadaiva varadAna rhii| ina saba divyAtmAoM kI preraNA aura chatracchAyA meM apanI saMyamayAtrA para Age bar3hate rahane meM mujhe bar3A hI Ananda aura AtmatoSa anubhUta hotA rahA / mere vidyAdhyayana tathA jIvana-vikAsa meM ye sadaiva utpreraka, nirdezaka aura sahAyaka rahe / jaina zramaNa-jIvana ke nAte hama logoM ke lie yaha saMbhava nahIM ho pAtA ki dIrghakAla taka kisI eka hI sthAna meM Tikakara hama adhyayana kara sakeM kyoMki varSAvAsa ke cAra mahInoM ke atirikta aura samaya hama kahIM bhI binA kisI vizeSa kAraNa ke eka mAsa se adhika nahIM Thahara sakate / phira bhI jaba jaisA samaya milA, maiM isa ora prayatnazIla rahI / AdaraNIya vidvadvara paM0 zobhAcandrajI bhArilla jaise vidvAnoM kA mere jJAna vikAsa meM bar3A yogadAna rahA / vyAkaraNa, sAhitya, kAvya, koSa, darzana Adi aneka viSayoM meM maiMne yathAmati, yathAzakti agrasara hone kA prayAsa kiyA / jaisA maiMne pahale saMketa kiyA hai, yoga sambandhI, vizeSataH jainayoga sambandhI granthoM ke par3hane meM mujhe vizeSa AtmatoSa milatA thA / jitanA saMbhava ho sakA, usa dizA meM bhI maiMne apanA adhyayana cAlU rakhA / tabhI mere mana meM AyA ki yoga kevala sAdhusaMnyAsiyoM yA gRha-tyAgiyoM kA viSaya nahIM hai, mAnava mAtra se isakA sambandha hai| isalie bahuta acchA ho ki logoM meM yoga samvandhI sAhitya ke adhyayana kI pravRtti panape, bar3he / merA AcArya hemacandra ke yogazAstra kI ora dhyAna gayA / maiMne socA hindI anuvAda ke sAtha yaha grantha prakAza meM Aye to jijJAsuoM tathA abhyAsI janoM ko bar3A lAbha ho / muni zrI samadarzIjI evaM paM0 zobhAcandra jI bhArilla ke sahayoga se isakA sampAdana va anuvAda kArya sampanna huA aura san 1963 meM isakA prakAzana huA / pAThakoM ne isakA acchA Adara kiyaa| phalataH Aja yaha grantha aprApya hai| mana hI mana maiM socatI rahatI haiM, usa dizA meM (yoga kI ora) loga gatizIla hoM- adhyayana, abhyAsa va sAdhanA kI dRSTi se / maiM nAgaura meM pravAsa kara rahI thI, taba jaina vidyA tathA prAcya bhASAoM ke vidvAn DaoN0 chaganalAlajI zAstrI ne mere samakSa jaina jagat ke yoganiSTha mahAn vidvAn tathA sAhitya-sraSTA AcArya haribhadra sUri ke yogadRSTi samuccaya, yogabindu, yogazataka tathA yogaviMzikA nAmaka granthoM para kArya karane kA prastAva rakhA / mujhe atyadhika prasannatA huii| jaisA ki maiMne apane pichale tona-cAra varSa ke paricaya meM anubhava kiyA, DaoN0 zAstrIjI eka aise sarjanazIla, vinayazIla evaM caritraniSTha manISI haiM, jinake pragAr3ha pANDitya aura saMskAravatI pratibhA kA upayoga liyA jAe to vidyA ke kSetra meM bahuta bar3e kArya ho sakate haiM / mujhe aura adhika prasannatA isa bAta kI huI ki DaoN. zAstrIjI jaise vidvAn svataH prerita hokara isa puNya kArya meM juTa rahe haiM / yaha bahuta bar3A zubha cinha hai / maiMne Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa zruta-sevA meM jaisA bana sake, apanA sAtha denA saharSa svIkAra kiyaa| isa kArya ke sandarbha meM bIca-bIca meM DaoN0 zAstrIjI se vicAra-carcA hotI rhii| unake jJAna kI gaharAI, prajJA kI urvaratA tathA kArya ke prati niSThA dekhakara mujhe asIma harSa huaa| ukta cAroM grantha susampAdita, anUdita, vyAkhyAta rUpa meM prastuta haiN| DaoN0 zAstrI jo kI lekhinI ko apanI vizeSatA hai| vipula bhAva kA saMkSipta zabdAvalI meM bA~dha pAne meM unakA vizeSa kauzala hai| anuvAda kI unakI apanI vizeSa sundara, prAJjala zailI hai| vaha vidvad yogya bhI hai aura lokagamya bhii| bhAva kI dRSTi se AcArya haribhadra sUri ke grantha bar3e jaTila aura kaThina hai / paraMparA, viSaya tathA bhASA tInoM meM niSNAta vidvAn hI aise kArya ko kara sakate haiM / DaoN0 zAstrIjI isa kArya meM sarvathA saphala siddha hue haiM / / jaina yoga ke gahana adhyetAoM tathA anveSTAoM ke lie prastuta grantha bar3e upayogI siddha hoMge, aisA merA vizvAsa hai / jaina yoga ke abhyAsI tathA jijJAsu jana bhI inase lAbha uThA sakeMge, aisI AzA hai / ___ isa prasaMga meM parama zraddheya santa ratna svAmIjI zrI brajalAlajI ma. sA0 tathA parama sammAnanIya bahuzruta paNDitaratna yuvAcArya zrI madhukara munijI ma0 sA0 ko atyanta zraddhA se namana karatI hU~, jinakI sukhada chatracchAyA meM yogavAGamaya kA yaha mahattvapUrNa kArya sampanna ho skaa| ___AcArya hemacandra ke yogazAstra ke prakAzana ke avasara para deza ke mahAn vidvAn, cintaka evaM lekhaka, rASTrasanta kavivara zrI amara munijI ma0 sA0 ne yoga ke parizIlana ke rUpa meM bar3I hI Thosa evaM bodhaprada sAmagrI pradAna kI thI, jo yogazAstra meM pRSThabhUmi ke rUpa meM prakAzita hai / sAmagrI itanI gaveSaNApUrNa tathA zAzvata mahattA evaM upayogitA liye hue hai ki isa grantha meM bhI "jaina yoga : eka parizIlana' zIrSaka se use uddhRta kiyA gayA hai| isase niHsandeha sudhI pAThaka mahAn yogI AcArya haribhadra sUri ke granthoM ko samajhane yogya bauddhika pRSThabhUmi prApta kareMge / aihika tathA pAralaukika donoM dRSTiyoM se jinase maiMne aisA divya avadAna prApta kiyA, jo merI saMyama-yAtrA meM sudhopama pAtheya siddha huA, una parama zraddhAspada pitRcaraNa (sva0 muni zrI mAMgIlAla jI ma. sA.) kI jIvana-rekhA, jo maiMne yogazAstra meM prastuta kI tho, sAdhanAnurAgI bhAI-bahinoM ke lie preraNAprada mAnate hue, yahA~ bhI uddhRta kI gaI hai| __ antataH merI yahI satkAmanA hai, jIvana kA rahasya samajhane tathA satya svAyatta karane kI icchA rakhane vAle sudhojana isa grantha se avazya lAbhAnvita hoN| nokhA cAMdAvatoM kA -jaina sAdhvI umarAvakuvara (rAjasthAna) 'arcanA' Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka punIta smRti: zraddha ya tapasvI zrI mAMgIlAlajI mahArAja jIvana rekhA parama zraddheya muni zrI mAMgIlAlajI ma0' kA janma vi0 saM0 1940 bhAdrapada zuklA dazamI ko rAjasthAna ke kizanagar3ha sTeTa ke dAdiyA gA~va meM huA thaa| zrI hajArImalajI tAter3a Apake pUjya pitA the aura zrImatI puSpAdevI ApakI mAtA thiiN| Apa tIna bhAI the-1. zrI javAharasiMha jI, 2. zrI motIlAla jI aura 3. raghunAtha siMha jii| Apa sabase choTe the / janma ke kucha dina bAda Apako mAMgIlAla ke nAma se pukArane lage aura anta taka Apa isI nAma se prasiddha rhe| saMyama svIkAra karane ke bAda bhI ApakA nAma muni zrI mAMgIlAla jI mahArAja hI rahA / bAlya-kAla bAlya-kAla jIvana kA sukhada evaM suhAvanA samaya hotA hai| yaha jIvana kA svarNima kAla hotA hai / isa samaya manuSya duniyA~ kI samasta cintAoM evaM parezAniyoM se mukta hotA hai aura viSaya-vikAroM se bhI kosoM dUra hotA hai| parantu, isa suhAvane samaya meM Apako apane pUjya pitAzrI kA viyoga sahanA pdd'aa| yaha saubhAgya kI bAta hai ki mAtA ke agAdha sneha evaM dulAra meM ApakA jIvana vikasita hotA rhaa| cauMtIsa varSa kI avasthA taka Apako mAtAzrI kA sAnnidhya banA rahA, pyAra-dulAra milatA __ ApakA nanihAla nasIrAbAda chAvanI ke nikaTa bANyAM gA~va meM thA aura vahIM ke prasiddha vyApArI zrI hajArImalajI kI suputrI anupamakumArI ke sAtha ApakA vivAha huA aura jIvana kA nayA adhyAya zurU ho gyaa| javAnI jIvana ke utthAnapatana kA samaya hai| isa samaya zakti kA vikAsa hotA hai| yadi isa samaya mAnava ko patha-pradarzana evaM sahayoga acchA mila jAe aura saMgI-sAthI yogya mila jAe~ to vaha apane jIvana ko vikAsa kI ora le jA sakatA hai aura yadi use bure sAthiyoM kA saMparka mila jAe, to vaha apanA patana bhI kara sakatA hai / vastutaH yauvanajIvana kI eka anupama zakti hai, tAkata hai| isakA sadupayoga kiyA jAe to manuSya kA jIvana apane lie, dharma, samAja, prAnta evaM rASTra ke lie hitaprada bana sakatA hai, aura isakA durupayoga karane para vaha sabake lie vinAza kA kAraNa bhI bana sakatA hai| yaha jIvana kA eka sunaharA pRSTha hai, jisameM mAnava apane Apako acchA yA burA jaisA cAhe vaisA banA sakatA hai / 1 mere (lekhikA ke) pUjya-pitAjI. For Private.& Personal Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ApakA jIvana prArambha se hI saMskArita thaa| bAlyakAla meM mile hue susaMskAroM kA vikAsa hotA rhaa| Apa prAyaH sAdhu-saMnyAsiyoM ke saMparka meM Ate rahate the / isakA hI yaha madhura pariNAma hai ki Age calakara Apa eka mahAn sAdhaka bane aura apane jIvana kA sahI dizA meM vikAsa kiyaa| Apake jIvana meM aneka guNa vidyamAna the| parantu saralatA, snehazIlatA, dayAlutA evaM nyAyapriyatA Apake jIvana ke kaNa-kaNa meM samA 'bukI thii| Apake jIvana kI yaha vizeSatA thI ki Apa kabhI kisI ke duHkha ko dekha nahIM sakate the| Apa sadA-sarvadA dUsare ke duHkha ko dUra karane ke lie prayatnazIla rahate the| sevA-niSTha jIvana vi0 saM0 1974 meM plega kI bhayaMkara bImArI phaila gaI / jana-mAnasa AtaMka kI uttAla taraMgoM se Andolita evaM vicalita ho uThA * dekhate hI dekhate sabake svajanaparijana kAla ke gAla meM samAne lage aura loga apane parivAra ke sAthiyoM kA moha tyAgakara apane prANa bacAne kA prayatna karane lge| gA~va khAlI hone lagA, aura gharoM meM lAzoM ke Dhera lagane lge| unheM zmazAna bhUmi taka le jAkara dAha-saMskAra karane vAle milane kaThina ho rahe the| cAroM tarapha trAhi-trAhi maca gaI / mere pitAjI ke parivAra ke sadasya bhI mahAmArI kI capeTa meM A gae the aura 8 dina meM parivAra ke 23 sadasya sadA ke lie isa loka se vidA ho cuke the| ghara meM sannATA chAyA huA thaa| cAroM tarapha kuharAma maca rahA thaa| aise vikaTa evaM duHkhada samaya meM bhI Apake dhairya kA bA~dha nahIM ttaa| Apa dina-rAta jana-sevA meM lage rhe| logoM ke lie davA kI vyavasthA karanA aura jisa parivAra meM mRta vyakti ko koI kaMdhA dene vAlA nahIM rahatA, usa lAza ko uThAkara use zmazAna meM le jAkara dAha saMskAra kara denaa| isa taraha Apane hRdaya se bImAroM kI sevA kI aura sAhasa ke sAtha mahAmArI kA sAmanA kiyaa| ___ plega ke kAraNa bahuta se loga mara gaye aura bahuta se loga apane jIvana ko bacAne ke lie gA~va chor3akara jaMgaloM meM cale gaye aura vahIM jhoMpar3iyA~ banAkara rahane lage / parantu parivAra meM sadasyoM kI kamI ho jAne tathA bImArI ke kAraNa zakti kSINa ho jAne se unameM khetI karane kA sAmarthya kama raha gayA aura arthAbhAva bhI unake sAmane muMha phAr3e khar3A thA / anna kI samasyA vikaTa ho rahI thii| loga vRkSoM kI chAleM pIsakara usakI roTiyA~ banAkara khAte yA jhAr3iyoM ke bera khAkara hI santoSa karate the / anta meM vivaza hokara loga apane rAjA ke pAsa pahu~ce aura unase sahAyatA maaNgii| usa samaya mere pitAjI rAja-darabAra meM kAmadAra the| unhoMne bhI janatA kA sAtha diyA aura rAjA se anna saMkaTa ko dUra karane kA prayatna karane kI prArthanA kI / kintu janatA kI prArthanA rAjA ke karNa-kuharoM se TakarAkara ananta AkAza meM vilIna ho gaI / durbhAgya se vaha rAjA ke hRdaya meM nahIM pahuMca pAI / usa karuNa dRzya ko dekhakara Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI rAjA kA vajra-hRdaya nahIM psiijaa| usane spaSTa zabdoM meM sahAyatA dene se inakAra kara diyA / jana-mana bhaya se kA~pa utthaa| logoM kI A~khoM se avirala azrudhArA bahane lgii| isa samaya Apa zAnta nahIM raha sake / Aveza meM uTha khar3e hue aura rAjA se do hAtha karane ko taiyAra ho ge| isa samaya janatA kA unheM sahayoga prApta thaa| pariNAma yaha huA ki rAjA ko siMhAsana se haTA diyA gayA aura usake putra ko rAjagaddI para biThA diyaa| parantu unheM itane mAtra se santoSa nahIM huaa| ve svayaM bhI kucha karanA cAhate the / ataH vahA~ se ghara pahu~cate hI unhoMne apanI jamIna aura jevara Adi becakara janatA ke anna-saMkaTa ko dUra karane kA prayatna kiyaa| una kI sevA-niSThA evaM unake satprayatnoM ke phalasvarUpa janatA kI sthiti meM sudhAra huaa| loga apanA kArya karane evaM jIvana nirvAha karane meM samartha ho gae aura mahAmArI bhI samApta ho gaI / cAroM ora zAnti kI saritA pravahamAna hone lgii| gA~va meM phira se cahala-pahala zurU ho gaI / parantu, rAjA ke durvyavahAra se Apake mana meM rAjadarabAra ke prati ghRNA ho gayI thii| ataH Apane isa rAjya meM kAma nahIM karane kI pratijJA grahaNa kara lii| jIvana kA nayA mor3a Apake jyeSTha bhrAtA una dinoM indaura meM rahate the / sarakArI kAryakartA hone ke kAraNa sArA parivAra sanAtana-vaidika dharma meM vizvAsa rakhatA thaa| jaina dhama se unakA koI paricaya nahIM thA / parantu una dinoM indaura meM jaina santoM kA cAturmAsa thA aura eka munijI ne cAra mahIne kA vrata grahaNa kara liyaa| ve sirpha garma pAnI hI lete the / Apake bhrAtAjI unakI sevA meM pahu~ce aura jaina-muniyoM ke tyAga-niSTha jIvana se prabhAvita hue| unhoMne eka dina munijI ko AhAra ke lie nimaMtraNa diyaa| kyoMki ve jaina muniyoM ke AcAra-vicAra se paricita the nahIM, unheM yaha patA nahIM thA ki jaina muni kisI kA nimaMtraNa svIkAra nahIM karate aura na apane lie taiyAra kiyA gayA vizeSa bhojana hI svIkAra karate haiM / ataH munijI ne yahI kahA ki yathAsamaya jaisA dravya, kSetra, kAla, bhAva hogA, dekhA jAyagA / parantu bhAgya kI bAta hai ki santa ghUmate-ghUmate usI galI meM A pahu~ce aura unake ghara meM praviSTa ho gaye / jaba Apake bar3e bhAI ne munijI ko apane ghara meM praviSTa hote dekhA to unakA roma-roma harSa se vikasita ho uThA, unakA mana prasannatA se nAca utthaa| ve apane Asana se uThe aura santoM ke sAmane jA pahuMce, unheM bhakti-pUrvaka vandana kiyaa| munijI ne ghara meM praveza kiyA aura unake caraNa bhojanazAlA-rasoIghara kI ora bar3hane lage / vahA~ pahu~ca kara munijI ne nirdoSa AhAra grahaNa kiyA aura vahA~ se cala par3e / parantu unake vahA~ se calate hI rasoI ghara meM kesara hI kesara bikhara gii| isa dRzya ko dekhakara unake mana meM jana-dharma evaM santoM ke prati zraddhA utpanna ho gaI aura sArA parivAra jaina bana gyaa| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 35 ) una dinoM mere pitAjI kizanagar3ha rahate the / jaba ve apane bar3e bhAI se milane indaura gae aura vahAM jAkara yaha sunA kI inhoMne jaina dharma svIkAra kara liyA hai, unheM Aveza A gayA aura ve apane bar3e bhAI ko bahuta kucha kharI-khoTI sunAne lage / parantu bar3e bhAI zAnta svabhAva ke the| unhoMne unheM zAnta karane kA prayatna kiyaa| unheM jaina dharma evaM santoM kI vizeSatA kA paricaya diyaa| parantu isase unheM santoSa nahIM huaa| ve svayaM camatkAra dekhanA cAhate the / ataH santoM ke samparka meM Ate rahe aura navakAra maMtra kI sAdhanA karate rhe| unake jIvana meM yaha eka vizeSatA thI ki ve zraddhA meM pakke the| unheM koI bhI vyakti apane patha se, dhyeya se vicalita nahIM kara sakatA thA / ve jaba sAdhanA meM saMlagna hote, taba aura saba kucha bhUla jAte the / yahA~ taka ki unheM apane zarIra kI bhI cintA nahIM rahatI thii| eka dina unhoMne apane rUI ke godAma meM Aga lagA dI aura svayaM vahIM apane dhyAna meM masta ho ge| cAroM ora hallA maca gayA parantu ve vicalita nahIM hae / jaba loga vahA~ pahu~ce to dekhA ki Aga unake zarIra ko chu hI nahIM pAyI / unake nikaTa meM pA~ca-pA~ca gaja taka kI rUI surakSita thii| isa ghaTanA ne unake jIvana ko badala diyaa| aba ve jaina-dharma para pUrA vizvAsa rakhane lage, zraddhA meM dRr3hatA A gii| Apa zraddhAniSTha evaM sAhasI vyakti the / ghora saMkaTa ke samaya bhI ghabarAte nahIM the| eka bAra Apa kisI kAryavaza U~Ta para jA rahe the / jaMgala meM calate-calate U~Ta vikSipta ho gayA aura Apake prANa saMkaTa meM par3a gaye / parantu isa samaya bhI Apa ghabarAye nahIM / Apane sAhasa ke sAtha eka vRkSa kI TahanI ko pakar3A aura usa para car3ha gae / U~Ta bhI usa vRkSa ke cAroM ora cakkara kATatA rahA, parantu unakA kucha nahIM bigAr3a sakA / unheM nirantara 6 dina taka vRkSa para hI rahanA par3A, kyoMki bhayAnaka jaMgala hone ke kAraNa usa rAste se logoM kA AvAgamana kama hI thA / phira bhI Apane namaskAra maMtra kA smaraNa kiyA aura sAhasapUrvaka vRkSa se nIce utare aura U~Ta para kAbU pAyA / isa taraha Apako dharma para aTUTa zraddhA-niSThA thii| paristhitiyoM kA parivartana samaya parivartanazIla hai / vaha sadA sarvadA eka sA nahIM rahatA / dhUpa-chAyA kI taraha parivartita hotA rahatA hai| kabhI rAjA ko raMka banA detA hai, to kabhI daradara kI khAka chAnane vAle bhikhArI ko chatrapati banA detA hai| manuSya socatA kucha hai aura paristhitiyAM kucha aura hI banA detI haiN| vaha saMbhala hI nahIM pAtA ki jIvana karavaTeM badalane lagatA hai aura naI-naI samasyAe~ usake sammukha A khar3I hotI haiM / pUjya pitAzrI kA samaya Ananda se bIta rahA thA, parantu ekAeka paristhitiyA~ badalane lagIM aura unheM apane jIvana meM aneka kaThinAiyoM kA sAmanA karanA pdd'aa| plega ke samaya ghara kI bahuta sI pUjI jana-sevA meM kharca ho gayI thii| ghara kA jevara evaM jamIna Adi bhI beca dI gaI thii| isase unakI bhAbhIjI kAphI Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nArAja rahatI thIM aura apanI devarAnI (merI mAtAjI) para tAne evaM vyaMgya kasatI rahatI thiiN| mAtAjI zAnta svabhAva kI thIM / vaha saba kucha sahana kara letI thiiN| vaha pitAjI ke ugra svabhAva se paricita thIM, ataH unhoMne unake sAmane isa bAta kA kabhI jikra taka nahIM kiyA, parantu eka dina eka par3osina ne mere pitAjI ko sArI ghaTanA kaha sunAI / yaha sunate hI pitAjI ko Aveza A gayA aura ve Aveza meM hI ghara se cala pdd'e| unhoMne ghara se koI vastu sAtha nahIM lii| mAtAjI ko sAtha lekara ve ghara se khAlI hAtha ahamadAbAda kI ora ravAnA ho gaye aura kisI taraha ahamadAbAda A phuNce| ahamadAbAda meM unakA kisI se koI paricaya nahIM thA aura na pAsa meM paisA hI thA ki koI kAma zurU kiyA jaaye| parantu acAnaka unheM eka paricita chIMpA-kapar3e chApane vAlA mila gyaa| usase cAra Ane udhAra lie aura dAlaseva kA khomacA lagAkara apanA kAma zurU kiyaa| usake bAda eka aspatAla meM kampAuNDara kA kAma karane lge| dina meM aspatAla meM kAma karate, zAma ko dAlaseva becate aura rAta ko khAna (Mine) para paharA dete / isa taraha dina-rAta kaThora parizrama karake unhoMne 11000 rupae kmaae| yoM apane zrama se ve apane bhAgya ko nayA mor3a dene lge| parantu, durbhAgya ne abhI bhI unakA pIchA nahIM chor3A / eka dina paharA dete samaya asAvadhAnI ke kAraNa ve khAna (Mine) meM gira par3e aura apane hAtha kI naMgI talavAra se unake paira meM ghAva par3a gyaa| unheM aspatAla meM dAkhila kara diyA gyaa| usa samaya mAtAjI garbhavatI thIM / ataH unheM kizanagar3ha bheja diyA aura 10-12 dina bAda merA janma huA tathA janma ke sAta dina bAda hI. mAtAjI kA dehAnta ho gyaa| abhI taka pitAjI ke apane evaM bhAiyoM ke 23 putroM ke viyoga ke A~sU sUkha hI nahIM pAye the ki una para yaha vajrapAta ho gayA / usa samaya cAra vyakti unheM ahamadAbAda ke aspatAla se lekara ghara para Ae / vahA~ para Ate hI dekhA to ghara kA tAlA TUTA huA thA aura dina-rAta khUna-pasInA eka karake jo paisA kamAyA thA, .. vaha saba cora le gaye / unake pAsa kucha bhI nahIM bacA thaa| khaira, eka vyakti se pacAsa rupaye udhAra lekara ve kizanagar3ha pahu~ce / parantu jaba taka ve pahu~ce, taba taka mAtAjI kA antima saMskAra ho 'vukA thA / santoSamaya jIvana ..merI mAtAjI ke dehAnta ke bAda parijanoM ne unheM dUsarA vivAha karane ke lie bahuta jora diyaa| parantu ve apane punarvivAha karane ke pakSa meM nahIM the / ve apanA jIvana zAnti evaM svatantratA ke sAtha bitAnA cAhate the / ataH unhoMne vivAha karane se inakAra kara diyA aura sIdhA-sAdA evaM tyAga-niSTha jIvana bitAne lage / unhoMne dUdha, dahI, ghI, tela, miSTAna, namaka aura sabjI Adi ke tyAga kara diye / Apane Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( ) sAta varSa taka binA namaka mirca kI urda kI dAla aura jau kI rUkhI roTI khAI / gRhasthajIvana meM bhI Apa tyAga virAga ke sAtha rahane lage / Apane rasanendriya para vijaya prApta kara lI thI / apUrva sAhasa mere jaba maiM pA~ca varSa kI thI, taba mere pitAjI eka dina mujhe nanihAla le jA rahe the| rAste meM eka dina ke lie mausIjI ke ghara para Thahare / vahA~ se merA nanihAla do mIla thA / ataH rAta ko bahuta jaldI uThakara cala par3e / ve mujhe goda meM uThAe hue tejI se kadama bar3hA rahe the / pahAr3I rAstA thA aura pagaDaNDI ke rAste se cala rahe the / durbhAgyavaza rAstA bhUla gaye aura ghane jaMgala meM bhaTaka gaye / phira bhI ve sAhasa ke sAtha bar3ha rahe the ki eka jhAr3I meM se zera nikala Aye / zeroM ko dekhate hI unhoMne mujhe ghAsa ke gaTThara kI taraha jamIna para eka ora pheMka diyA aura myAna meM se talavAra nikAlakara zeroM para TUTa pdd'e| badana meM kAphI coTa lagI, phira bhI maiM bhaya ke kAraNa sahama gaI aura zeroM ke sAtha calane vAle unake saMgharSa ko dekhatI rahI / kaI ghaMToM taka unameM aura zeroM meM yuddha calatA rahA / Akhira, unhoMne sAhasa ke sAtha zeroM para vijaya prApta kI / eka do zera mara gae aura eka do atyadhika ghAyala hokara jhAr3iyoM meM jA chipe / pitAjI kA zarIra bhI kAphI kSata-vikSata ho gayA thA / parantu unhoMne usakI kucha bhI paravAha nahIM kii| mujhe goda meM uThAyA aura rAstA khojate hue Age bar3hate cale / bhAgyavaza sahI rAstA mila gayA aura sUryodaya se eka Der3ha ghaMTe pUrva hI ve mujhe lekara mere nanihAla A pahu~ce / abhI taka ghara kA dvAra nahIM khulA thA ! ataH use khulavAyA, parantu ghAvoM meM se khUna baha rahA thA aura ve paryApta thaka cuke the / isalie ve na to ThIka taraha se khar3e hI raha sake aura na kisI se bAta hI kara paae| ve to ekadama cArapAI para gira pdd'e| unakI yaha dazA-hAlata dekhakara mere nanihAla vAle kAphI ghabarA gye| phira maiMne sArI ghaTanA kaha sunaaii| unhoMne unako nasIrAbAda ke aspatAla meM dAkhila karavAyA, vahA~ kaI mahIne upacAra hotA rahA aura DaoNkTaroM ke satprayatna se ve pUrNataH svastha ho gaye / sneha aura pratijJA 37 pitAjI kA svAsthya ThIka hote hI, ve punaH mujhe ghara le gaye / kyoMki merI bar3I bahina kA vivAha thA / vivAha khUba dhUmadhAma se ho rahA thA / parantu pitAjI sAta varSa se binA namaka mirca kI urda kI dAla aura jau kI rUkhI roTI khA rahe the / ataH unhoMne sabake sAtha bhojana nahIM kiyA / isase sabhI barAtiyoM ne taba taka bhojana bhojana karane se inakAra kara diyA, jaba taka ve sAtha baiThakara bhojana nahIM karate / kucha dera taka mAna-manuhAra hotI rahI / anta meM sambandhiyoM ke hArdika sneha ke sAmane unheM jhukanA pdd'aa| unhoMne sAta varSa se calI A rahI paramparA ko tor3akara unake sAtha bhojana kiyA / vastutaH hArdika sneha evaM saccA pyAra bhI manuSya ko vivaza kara detA hai / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 38 ) nirbhayatA bahina ke vivAha-kArya se nivRtta hokara pitAjI eka nikaTa ke sambandhI ke vivAha meM zAmila hone jA rahe the| maiM bhI sAtha thii| hama bailagAr3I meM jA rahe the / rAste meM eka nadI par3atI thii| use pAra karate samaya baloM ke paira ukhar3a gae aura gAr3IvAna bhI unheM nahIM saMbhAla paayaa| isa saMkaTa ke samaya bhI ve ghabarAe nahIM / DaranA to unhoMne sIkhA hI nahIM thaa| ataH sAhasa ke sAtha gAr3I se kUda par3e aura bailoM kI lagAma pakar3akara gAr3I ko nadI se pAra kara diyA / parantu, yaha kyA ? eka sapheda raMga kA sarpa unake pairoM se cipaTA huA thaa| sarpa ko dekhate hI maiM cIkha uThI parantu ve vicalita nahIM hue aura na Dare hii| unhoMne nirdvandva bhAva se sarpa ko hAtha se khIMcA aura pAnI meM pheMka diyaa| antima viyoga jaba maiM sAr3he gyAraha varSa kI thI, taba merA vivAha kara diyA gayA / do varSa bar3e Ananda meM bIta gye| vivAha ke bAda abhI taka merA gaunA nahIM huA thaa| usakI taiyAriyAM ho rahI thI ki acAnaka unake dehAvasAna kA samAcAra milaa| yaha samAcAra sunakara pitAjI ke mana para bahuta AghAta lgaa| unhoMne apane jIvana meM aneka viyoga sahe, parantu yaha sabase kaThina AghAta thA aura yoM kahie-gRhasthajIvana meM ghaTane vAlA antima viyoga thaa| unake mana meM mere bhaviSya kI atyadhika cintA evaM vedanA thii| sAdhanA ke patha para / unakI mRtyu ke 10 yA 11 dina bAda parama zraddhayA mahAsatI zrI saradArakuMvara jI ma0 (merI guruNI jI ma0) ajamera meM padhAroM aura mujhe mAMgalika sunAne AI / merI antarvedanA dekhakara unakA hRdaya bhara aayaa| unhoMne mujhe sAntvanA dI aura jIvana kA sahI mArga batAne kA prayAsa kiyaa| isake eka varSa bAda jaba maiM apane mAyake dAdiyA gA~va meM thI, taba bhI zraddheya guruNI jI ma. kizanagar3ha padhAroM aura pitAjI kI Agraha bharI vinatI svIkAra karake ve mujhe darzana dene dAdiyA gA~va . pahu~cauM, aura yahIM para mere mana meM zramaNa-sAdhanA kA bIja aMkurita hone lgaa| ___isake pazcAt mere pitAjI mujhe lekara nokhA gA~va (jodhapura) meM guruNI jI ma0 ke darzanoM ke lie pahuMce aura yahIM mere mana meM dIkSA grahaNa karane kA bhAva jagA tathA maiMne apanA dRr3ha nizcaya pitAjI ke sAmane prakaTa kara kara diyA / usa samaya nokhA gA~va se kucha dUra kucerA meM sva0 svAmI jI zrI hajArImala jI mahArAja virAjamAna the| pUjya pitAjI unake caraNoM meM pahu~ce aura unake mana meM dIkSA lene kI bhAvanA jAgarita ho utthii| usI samaya mere sasurAla vAloM ko ajamera tAra de diyA ki vaha mere sAtha dIkSA le rahI hai| bahuta prayatna ke bAda hama donoM ko dIkSA svIkAra karane kI AjJA mila gii| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vi0 saM0 1964 magasira kRSNA 11 ko prAtaH 8 baje parama zraddheya svAmI jI zrI hajArImalajI mahArAja ke kara-kamaloM se merI aura pitAjI kI dIkSA sampanna huI / maiM parama zraddhayA mahAsatI zrI saradArakuvarajI mahArAja kI ziSyA banI aura pitAjI parama zraddheya zrI hajArImalajI mahArAja ke ziSya bane / sAdhanA kA prArambha dIkSA ke samaya ApakI Ayu 53 varSa kI thI aura adhyayana bahuta gaharA nahIM thA / parantu gRhastha jIvana se hI dhyAna evaM Atma-cintana kI ora ApakA mana lagA rahatA thaa| usI bhAvanA ko vikasita karane se lie Apa prAyaH mauna rakhate the aura dhyAna, japa evaM Atma-cintana meM saMlagna rahate the| isake sAtha-sAtha unhoMne tapa-sAdhanA bhI prArambha kara dI / ve sadA dina bhara meM eka bAra hI AhAra karate the aura vaha bhI eka hI pAtra meM khAte the| unheM jo kucha khAnA hotA, vaha apane eka pAtra meM hI le lete the| svAda para, jihvA para unakA pUrA adhikAra thA / ve svAda ke lie nahIM, kevala jIvana-nirvAha ke lie khAte the| ___dIkSA grahaNa karane ke pazcAt bhI Apako aneka kaThinAiyoM kA sAmanA karanA par3A, aneka pariSaha sahane par3e / aneka anukUla evaM pratikUla samasyAeM Apake sAmane aaiiN| parantu Apa sadA apane vicAroM para, apane sAdhanA-patha para aDiga rahe / Apa unase kabhI ghabarAe nahIM, vicalita nahIM hue| ve samasyAoM ko duHkha kA, patana kA kAraNa nahIM, balki jIvana-vikAsa kA kAraNa mAnate the / ataH zAnta bhAva se unheM sulajhAte rahe aura una para vijaya pAne kA prayatna karate rahe / sthavira-vAsa kucha varSoM meM ApakI zArIrika zakti kAphI kSINa ho gii| phira bhI Apa vihAra karate rahe / jaba taka pairoM meM calane kI zakti rahI, taba taka apane parama zraddheya gurudeva ke sAtha vicaraNa karate rahe / parantu jaba pairoM meM gati karane kI zakti nahIM rahI, calate-calate paira lar3akhar3Ane lage, taba pUjya gurudeva kI AjJA se Apa kundana bhavana, byAvara meM sthAnApati ho ge| muni zrI bhAnu RSi jI ma0 ApakI sevA meM rahe / muni zrI pAtharDI parIkSA borDa se jaina siddhAntAcArya kI parIkSA kI taiyArI kara rahe the| parantu adhyayana ke sAtha sevA bhI bahuta karate the| muni zrI ne do varSa taka tana mana se jo sevA-zuzruSA kI vaha kabhI bhI vismRti ke aMdhere kone meM nahIM dhakelI jA sktii| munizrI kA unake sAtha pitA-putra-sA sneha sambandha thaa| vaha dRzya Aja bhI merI A~khoM ke sAmane ghUmatA rahatA hai| dayAlu hRdaya ___ Apa karIba 18 varSa 8 mahIne zramaNa-sAdhanA meM saMlagna rhe| isa sAdhanAkAla meM Apake jIvana meM aneka ghaTanAe~ ghaTita huI, parantu Apa sadA zAntabhAva se sahate rahe / Apa meM apane kaSToM evaM duHkhoM ko sahane kI himmata thii| parantu ve dUsaroM Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 40 ) kA duHkha nahIM dekha sakate the / unake antarmata meM dayA evaM karuNA kA sAgara ThATeM mArA karatA thA / svargavAsa ke eka varSa pahale kI bAta hai - Apa eka dina zauca ke lie bAhara padhAre aura vahA~ cAre kI kamI ke kAraNa durbala evaM bhUkhI gAyoM ko dekhakara ApakA hRdaya se uThA aura A~khoM se ajasra azrudhArA vaha nikalI / ve para - vedanA ko sahane meM bahuta kamajora the / gAyoM kI dayanIya sthiti dekhakara unhoMne usa dina se dUdha-dahI kA tyAga kara diyA / ApakA jIvana sAdA aura sarala thA / Apa hamezA sAdagI se rahanA pasanda karate the / Apa yathAsaMbhava alpa se alpa mUlya ke vastra grahaNa karate the aura vaha bhI maryAdA se kama hI rakhate the / sardiyoM ke dinoM meM Apa TATa or3hakara rAta bitA dete the| Asana ke lie to Apa TATa kA hI upayoga karate the / ApakI AvazyakatAe~ bhI bahuta sImita thIM / samAdhi-maraNa yaha maiM Upara likha bukI hU~ ki ve adhikatara dhyAna evaM japa- sAdhanA meM hI saMlagna rahate the / rAta ke samaya 3-4 ghaMTe nidrA lete the, zeSa samaya dhyAna evaM japa meM hI bItatA thA aura isI kAraNa unheM apanA bhaviSya bhI spaSTa parilakSita hone lagA / Apane apane mahAprayANa ke 6 mahIne pUrva hI apane deha tyAga ke sambandha meM batA diyA thA / jaba merI jyeSTha guru bahina parama zraddheyA mahAsatI zrI jhamakUku~vara jI ma0 kA saMthArA cala rahA thA taba bhI Apane sabake sAmane kahA ki merA jIvana bhI aba cAra mahIne kA zeSa rahA hai / yaha sunate hI nihAlacandajI modI ne kahA ki - " mahArAja Apa aisA kyoM pharamA rahe haiM? abhI to zraddheyA satIjI ma calane kI taiyArI kara rahI haiM / abhI hameM Apake mArga-darzana kI AvazyakatA hai / " Apane apane bhaviSya kI bAta ko doharAte hue dRr3ha svara meM kahA ki - " Apa mAneM yA na mAneM, hogA aisA hI / " usake Der3ha mahIne bAda mahAsatI zrI jhamakUku~vara jI ma0 kA svargavAsa ho gayA / merA adhyayana cala rahA thA aura byAvara saMgha kA Agraha hone se hamane vahIM varSAvAsa mAna liyA / isase pUjya pitA zrI jI ke darzana evaM sevA kA lAbha milatA rahA / parantu unakA antima samaya bhI nikaTa A gayA / svargavAsa ke tIna dina pUrva bhI Apane hameM sajaga kara diyA ki aba maiM sirpha tIna dina kA hI mehamAna hU~ / parantu hamane isa bAta para vizeSa dhyAna nahIM diyA / Apa apane kArya meM sajaga the| ataH Apane apane jIvana kI AlocanA karake zuddhi kI aura sabase kSamata kSamApanA kI / svargavAsa ke dina karIba 12 baje taka apane bhaktoM ke ghara jAkara unheM darzana dete rahe / sabase zuddha hRdaya se kSamatakSamApanA karake hamAre sthAnaka meM bhI darzana dene pdhaare| jaba maiMne unase kahA ki " Apake ghuTanoM meM darda hai, phira Apane yahA~ Ane kA kaSTa kyoM kiyA ?" taba Apane Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnta svara meM kahA ki "jIvana meM darda to calatA hI rahatA hai / jaba taka AtmA ke sAtha zarIra hai, taba taka vedanAe~ to lagI hI rahatI haiN| aura apanA sambandha to sirpha Aja kA hI aura hai / kala to kevala merI smRti mAtra hI raha jaayegii| isalie tumase bhI kSamata-kSamApanA karane A gyaa|" usa samaya unakA svAsthya acchA thaa| zarIra para aise koI cihna dikhAI nahIM de rahe the ki jisase aisI kalpanA kI jA sakeM ki ye mahApuruSa hama sabako chor3akara Aja hI cale jaayeNge| unake jAne ke bAda hama kundana' bhavana par3hane ke lie gaI / adhyayana karane ke bAda hama sadA kucha dera taka mahArAja zrI kI sevA meM baiThatI thIM / usa dina bhI sevA meM thiiN| vahA~ se calaMte samaya muni zrI bhAnuRSijI ma. se pUchA to unhoMne batAyA ki kala rAta ko 12 baje dhyAna karate samaya haoNla kucha kSaNoM ke liye teja prakAza se bhara gayA aura unake mukha se yaha AvAja sunAI dI ki "paigAma A gayA hai|" hama cAra baje kundana bhavana se apane sthAnaka meM aaii| sAyaMkAla pratikramaNa ke pazcAt samAcAra ma~gavAe to sukha-zAnti ke hI samAcAra mile| koI cintA jaisI bAta nahIM thii| parantu rAta ko cAra-pA~ca baje kundana bhavana ke bAhara halacala dekhakara mana meM kucha sandeha huA aura pUchane para patA lagA ki parama zraddheya pUjyapitAzrI kA svargavAsa ho gayA / yaha sunate hI mana ro uThA aura apane antima samaya ke lie unake dvArA kahe gaye zabda yAda Ane lge| ___ isa taraha vaha mahAsAdhaka vi0 saM0 2013 zrAvaNa kRSNA dazamI kI rAta ko ananta kI goda meM sadA ke lie so gyaa| Aja unakA bhautika zarIra hamAre sammukha nahIM hai parantu unakI sAdhanA, saralatA, saujanya evaM dayAlutA Aja bhI hamAre sAmane hai| unake guNa Aja bhI jIvita haiN| ataH ve mare nahIM, balki marakara bhI jIvita haiM aura sadA-sarvadA jIvita rheNge| -jaina sAdhvI umarAva kuvara 'arcanA' Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina- yoga : eka parizIlana [jaina yoga kI paricayAtmaka pRSThabhUmi ] yoga kA mahattva vizva kI pratyeka AtmA ananta evaM aparimita zaktiyoM kA prakAza-puJja hai / usameM ananta jJAna, ananta darzana, ananta sukha-zAnti aura ananta zakti kA astitva antarnihita hai / samasta zaktiyoM kA mahAsrota usake andara hI nihita hai / vaha apane Apa meM jJAnavAn hai, jyotirmaya hai, zakti-sampanna hai aura mahAn hai / vaha svayaM hI apanA vikAsaka hai aura svayaM hI vinAzaka ( Destroyer ) hai / itanI virAT zakti kA adhipati hone para bhI vaha aneka bAra itastataH bhaTaka jAtA hai, pathabhraSTa ho jAtA hai, saMsAra - sAgara meM gote khAtA rahatA hai, apane lakSya taka nahIM pahu~ca pAtA hai, apane sAdhya ko siddha nahIM kara pAtA hai| aisA kyoM hotA hai ? isakA kyA kAraNa hai ? vaha apanI zaktiyoM ko kyoM nahIM prakaTa kara pAtA hai ? upAdhyAya zrI amara muni yaha eka mahattvapUrNa prazna hai / jaba hama isakI gaharAI meM utarate haiM aura jIvana ke hara pahalU kA sUkSmatA se adhyayana karate haiM, to yaha spaSTa ho jAtA hai ki jIvana meM yoga -- sthiratA kA abhAva hI manuSya kI asaphalatA kA mUla kAraNa hai / mAnava ke mana meM, vicAroM meM evaM jIvana meM ekAgratA, sthiratA evaM tanmayatA nahIM hone ke kAraNa manuSya ko apane Apa para, apanI zaktiyoM para pUrA bharosA nahIM hotA, pUrA vizvAsa nahIM hotA / usake mana meM, usakI buddhi meM sadA-sarvadA sandeha banA rahatA hai / vaha nizcita vizvAsa aura ekaniSThA ke sAtha apane patha para bar3ha nahIM pAtA / yahI kAraNa hai ki vaha itastataH bhaTaka jAtA hai, ThokareM khAtA phiratA hai aura patana ke mahAgarta meM bhI jA giratA hai / usakI zaktiyoM kA prakAza bhI dhUmila par3a jAtA hai / ataH ananta zaktiyoM ko anAvRtta karane, Atma-jyoti ko jyotita karane tathA apane lakSya evaM sAdhya taka pahu~cane ke lie mana, vacana aura karma meM ekarUpatA, ekAgratA, tanmayatA evaM sthiratA lAnA Avazyaka hai / Atma-cintana meM ekAgratA evaM sthiratA lAne kA nAma hI 'yoga' hai / ' 1. The word 'Yoga' literally means 'union'. -Indian Philosophy, (Dr. C. D. Sharam) Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 43 ) Atma-vikAsa ke lie yoga eka pramukha sAdhanA hai / bhAratIya saMskRti ke samasta vicArakoM, tattva-cintakoM evaM mananazIla RSi-muniyoM ne yoga-sAdhanA ke mahattva ko svIkAra kiyA hai| yoga ke sabhI pahaluoM para gaharAI se socA-vicArA hai, cintana-manana kiyA hai| prastuta meM hama bhI isa bAta para prakAza DAlanA Avazyaka samajhate haiM ki yoga kA vAstavika artha kyA rahA hai ? yoga-sAdhanA evaM usakI paramparA kyA hai ? yoga ke sambandha meM bhAratIya vicAraka kyA socate haiM ? aura unakA kaisA yogadAna rahA hai ? 'yoga' kA artha 'yoga' zabda 'yuj' dhAtu aura 'gha' pratyaya se banA hai / saMskRta vyAkaraNa meM 'yuja' dhAtu do haiN| eka kA artha hai - jor3anA, saMyojita karanA, aura dUsarI kA artha hai--samAdhi, mnHsthirtaa| bhAratIya yoga-darzana meM 'yoga' zabda kA ukta donoM arthoM meM prayoga huA hai| kucha vicArakoM ne yoga kA 'jor3ane' artha meM prayoga kiyA hai to kucha cintakoM ne usakA 'samAdhi' artha meM bhI prayoga kiyA hai| kisa AcArya ne usakA kisa artha meM prayoga kiyA hai, yaha usakI paribhASA evaM vyAkhyA se svataH spaSTa ho jAtA hai / maharSi pataMjali ne 'citta-vRtti ke nirodha' ko yoga kahA hai| bauddha vicArakoM ne yoga kA artha 'samAdhi' kiyA hai| AcArya haribhadra ne apane yoga viSayaka sabhI granthoM meM una saba sAdhanoM ko yoga kahA hai, jinase AtmA kI vizuddhi hotI hai, karma-mala kA nAza hotA hai aura usakA mokSa ke sAtha saMyoga hotA hai|' upAdhyAya yazovijayajI ne bhI yoga kI yahI vyAkhyA kI hai| zrI yazovijayajI ne kahIM-kahIM paMca-samiti aura tri-gupti ko bhI zreSTha yoga kahA hai| AcArya haribhadra ke vicAra se yoga kA artha hai-dharma-vyApAra / AdhyAtmika bhAvanA aura samatA kA vikAsa karane vAlA, manovikAroM kA kSaya karane vAlA tathA mana, vacana aura karma ko saMyata rakhane vAlA dharma-vyApAra hI zreSTha yoga hai| kyoMki, yaha dharmavyApAra yA AdhyAtmika sAdhanA AtmA ko mokSa ke sAtha saMyojita karatI hai| yoga ke artha meM-ekarUpatA / vaidika vicAradhArA meM 'yoga' zabda kA samAdhi artha meM prayoga huA aura jaina 1 yujapI yoge, gaNa 7, -hemacandra dhaatupaatth| 2 yujiM ca samAdhau, gaNa 4, ---hemacandra dhaatupaatth| 3 yogazcittavRttinirodhaH / __ --pAtaMjala yogasUtra pA0 1, sU0 2. 4 mokkheNa joyaNAo jogo| --yoga vizikA, gAthA 1. 5 mokSaNa yojanAdeva yogo hyatra nirucyate / -dvAtriMzikA 6 adhyAtma bhAvanA dhyAnaM samatA vRttisaMkSayaH / mokSaNa yojanAdyoga eSa zreSTho yathottaram / / -yogabindu, 31 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramparA meM isakA saMyoga- jor3ane artha meM prayoga huA hai| gaNita-zAstra meM bhI yoga kA artha-jor3anA, milAnA kiyA hai| manovijJAna (Psychology) meM 'yoga' zabda ke sthAna meM 'avadhAna' evaM dhyAna (Attention) zabda kA prayoga huA hai| mana kI vRttiyoM ko ekAgra karane ke lie manovaijJAnikoM (Psychologists) ne avadhAna yA dhyAna ke mahattva ko svIkAra kiyA hai| aura dhyAna ke lie yaha Avazyaka hai ki mana ko kisI vastu ke sAtha jor3A jaae| kyoMki mana ko ekAgra banAne kI kriyA kA nAma dhyAna hai aura vaha tabhI ho sakatA hai, jaba ki mana kisI eka padArtha ke sAtha sambaddha ho jaae| aisI sthiti meM vyakti ko apane cintana ke atirikta patA hI nahIM calegA ki usake cAroM ora kyA ho rahA hai / isa prakriyA ko manovaijJAnika bhASA meM 'sakriya dhyAna' (Active Attention) kahate haiM / - jaina aura vaidika paramparA ke artha meM bhinnatA hI nahIM, ekarUpatA bhI nihita hai| jaba hama 'citta-vRtti nirodha' aura 'mokSa-prApaka dharma-vyApAra' zabdoM ke artha kA sthUla dRSTi se adhyayana karate haiM to donoM arthoM meM bhinnatA parilakSita hotI hai, donoM meM paryApta dUrI dikhAI detI hai| parantu jaba hama donoM paramparAoM kA sUkSma dRSTi se anuzIlana-parizIlana karate haiM, to unameM bhinnatA kI jagaha ekarUpatA kA bhI darzana hotA hai| 'citta-vRtti kA nirodha karanA' eka kriyA hai, sAdhanA hai / isakA artha haicitta kI vRttiyoM ko rokanA / parantu, yaha ekAntataH niSedhaparaka artha ko hI abhivyakta nahIM karatI hai, balki vidheyAtmaka artha ko bhI abhivyakta karatI hai| rokane ke sAtha karane kA bhI sambandha jur3A huA hai / ataH 'citta-vRttinirodha' kA vAstavika artha yaha hai ki sAdhaka apanI saMsArAbhimukha citta-vRttiyoM ko rokakara apanI sAdhanA ko sAdhya-siddhi yA mokSa ke anukUla banAe / apanI manovRttiyoM ko sAMsArika prapaMcoM evaM viSaya-vAsanAoM se haTAkara mokSAbhimukhI banAe / mokSa-prApaka dharma-vyApAra se bhI yahI artha dhvanita hotA hai / jaina vicAraka mokSa ke sAtha sambandha karAne vAlI kriyA ko, sAdhanA ko hI 'yoga' kahate haiM / jaina Agama meM 'saMvara' zabda kA prayoga huA hai| yaha. jainoM kA eka vizeSa pAribhASika zabda hai / jaina vicArakoM ke atirikta anya kisI bhI bhAratIya vicAraka ne isa zabda kA prayoga nahIM kiyA hai / 'saMvara' zabda kA AdhyAtmika sAdhanA ke artha meM prayukta huA hai / Asrava kA nirodha karane kA nAma saMvara hai|' maharSi pataMjali ne yogasUtra meM citta-vRtti ke nirodha ko yoga kahA hai| isa taraha saMvara aura yoga-donoM ke artha meM 'nirodha' zabda kA prayoga huA hai / eka meM 1 (ka) niruddhAsave (saMvaro), (kha) Asrava-nirodhaH saMvaraH --uttarAdhyayana, 26, 11 -tattvArtha sUtra 6, 1 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirodha ke vizeSaNa ke rUpa meM Asrava kA ullekha kiyA gayA hai aura dUsare meM citta-vRtti kaa| jainAgama meM mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ko Asrava kahA hai| isameM bhI mithyAtva, kaSAya evaM yoga ko pramukha mAnA hai| avirati aura pramAda-kaSAya ke hI vistAra mAtra haiM / yahA~ yaha samajha lenA cAhie ki jainAgama meM ullikhita Asrava meM jo 'yoga' zabda AtA hai, vaha yoga-paramparA-sammata cittavRtti ke sthAna meM hai / jainAgama meM mana, vacana aura kAyika pravRtti ko yoga kahA hai / isameM mAnasika pravRtti tInoM kA kendra hai / kyoMki karma kA bandha vacana aura kAyA kI pravRtti se nahIM, balki pariNAmoM se hotA hai| isa taraha yoga-sUtra meM jise cittavRtti kahA hai, jaina paramparA meM use Asrava rUpa yoga kahA hai| jaina paramparA meM yoga-Asrava do prakAra kA mAnA hai---1. sakaSAya yoga-Asrava, aura 2. akaSAya yoga-Asrava / yoga-sUtra meM citta-vRtti ke bhI kliSTa aura akliSTa do bheda kiye haiM / jainAgama meM kaSAya ke cAra bheda kiye haiM-krodha, mAna, mAyA, lobha aura yoga-sUtra meM kliSTa citta-vRtti ko bhI cAra prakAra kA mAnA hai---asmitA, rAga, dveSa aura abhiniveza / jaina paramparA sarvaprathama sakaSAya yoga ke nirodha ko aura usake pazcAt akaSAya yoga ke nirodha ko svIkAra karatI hai / yahI bAta yogasUtra meM kliSTa aura akliSTa citta-vRtti ke viSaya meM kahI gaI hai| maharSi pataMjali bhI pahale kliSTa citta-vRtti kA nirodha karake phira kramazaH akliSTa citta-vRtti ke nirodha kI bAta kahate haiM / isa taraha jaba hama jaina paramparA aura yogasUtra meM ullikhita yoga ke artha para vicAra karate haiM, to donoM meM bhinnatA nahIM, ekarUpatA parilakSita hotI hai| ataH samagra bhAratIya cintana kI dRSTi se yoga kA yaha artha samajhanA cAhie-samasta AtmazaktiyoM kA pUrNa vikAsa karAne vAlI kriyA, saba Atma-guNoM ko anAvRtta karane vAlI AtmAbhimukhI sAdhanA / eka pAzcAtya vicAraka ne bhI zikSA kI yahI vyAkhyA kI hai| yoga ko janmabhUmi ... yoga eka AdhyAtmika sAdhanA hai| Atma-vikAsa kI eka prakriyA hai / aura sAdhanA kA dvAra sabake lie khulA hai / duniyA~ kA pratyeka prANI apanA Atma-vikAsa 1 paMca AsavadArA paNNattA, taM jahA--micchattaM, aviraI, pamAyo, kasAyA, jogaa| -samavAyAMga, samavAya 5 / 2 pariNAme bandhaH / 3 Education is the harmonious development of all our faculties. -Lord Avebrine. Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 46 ) karane ke liye pUrNataH svatantra hai| AdhyAtmika vikAsa, Atma-sAdhanA evaM Atmacintana para kisI deza, jAti, varNa, varga yA dharma-vizeSa kA ekAdhipatya (Monopoly) nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki bhAratIya RSi-muniyoM evaM vicArakoM ke cintanamanana, tathA sAhitya kA Adarza eka rahA hai| tattvajJAna, AcAra, itihAsa, kAvya, nATaka, rUpaka Adi sAhitya kA koI-sA bhAga leM, usakA antima Adarza mokSa rahA hai| vaidika sAhitya meM vedoM kA adhikAMza bhAga prAkRtika dRzyoM, devoM kI stutiyoM tathA kriyA-kANDoM ke varNana ne ghera rakhA hai| parantu yaha varNana veda kA bAhya zarIra mAtra hai| usakI AtmA isase bhinna hai, vaha hai paramAtma-cintana / upaniSadoM kA bhavya bhavana to brahma-cintana kI AdhArazilA para hI sthita hai| aura jaina AgamoM meM AtmA kA sAdhya 'mokSa' mAnA hai / samasta AgamoM kA nicor3a evaM sAra 'mukti' hai aura usameM mukti-mArga kA hI vistAra se varNana kiyA hai| isake atirikta tattvajJAna sambandhI sUtra evaM darzana-granthoM tathA AcAra-viSayaka granthoM ko dekheM, to unameM sAdhya rUpa se mokSa kA hI ullekha milegaa| rAmAyaNa aura mahAbhArata meM bhI usake mukhya pAtroM kA mahattva isalie nahIM hai ki ve rAjA yA rAjakumAra the, parantu usakA kAraNa yaha hai ki ve jIvana ke antima samaya meM saMnyAsa yA tapa sAdhanA ke dvArA mokSa-anuSThAna meM saMlagna rhe| isake atirikta kAlidAsa jaisA mahAn kavi bhI apane pramukha pAtroM kA mahattva mukti kI ora jhukane meM dekhatA hai| zabda zAstra meM zabda zuddhi ko tattvajJAna kA dvAra mAnakara usakA antima dhyeya parama zreya hI mAnA hai / aura to kyA ? kAma-zAstra jaise kAma-viSayaka grantha kA 1 (ka) dharma vizeSaprasUtAd dravya-guNa-karma-sAmAnya-vizeSa-samavAyAnA padArthAnAM sAdharmya-vaidhAbhyAM tattvajJAnAniHzreyasam / vaizeSika darzana, 1, 4 (kha) pramANa-prameya-saMzaya-prayojana-dRSTAnta-siddhAntAvayava-tarka-nirNaya-vAda-jalpavitaNDA-hetvAbhAsacchala-jAti-nigrahasthAnAnAM tattvajJAnAniHzreyasam / -nyAyadarzana, 1, 1 (ga) atha tri-vidhaduHkhAtyantanivRttiratyanta-puruSArthaH / -sAMkhyadarzana, 1 (ca) anAvRttiH zabdAdanAvRttiH zabdAt / vedAnta darzana, 4, 4, 22 (cha) samyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokSamArgaH / -tattvArtha sUtra, 1, 1 2 zAkuntala nATaka, aMka 4, kaNvokti; raghuvaMza 1,8; 3, 70 3 dva brahmaNI veditavye zabdabrahma paraM ca yat / zabdabrahmaNi niSNAtaH paraM brahmAdhigacchati // vyAkaraNAtpadasiddhiH padasiddhararthanirNayo bhavati / arthAttattva-jJAnaM tattvajJAnAt paraM zreyaH / / -siddhahemazabdAnuzAsanam 1, 1, 2 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 47 > antima dhyeya bhI mokSa mAnA hai / isa taraha samagra bhAratIya sAhitya kA carama Adarza mokSa rahA hai aura usakI gati caturtha puruSArtha kI ora hI rahI hai / isa taraha sampUrNa vAGmaya kA eka hI Adarza rahA hai / aura bhAratIya janatA kI abhiruci bhI mokSa yA brahma prApti kI ora rahI hai / isase yaha spaSTa hotA hai ki yoga evaM adhyAtma-sAdhanA kI paramparA bhArata meM yuga-yugAntara se avicchinna rUpa se calI A rahI hai / yahI kAraNa hai ki vizva kavi ravIndranAtha Taigora ne yaha likhA hai ki bhAratIya sabhyatA araNya - jaMgala meM avatarita huI hai / aura yaha hai bhI satya / kyoMki bhArata kA koI bhI pahAr3a, vana evaM guphA yoga evaM AdhyAtmika sAdhanA se zUnya nahIM milegI / isase yaha kahanA upayukta hI hai ki yoga ko AviSkRta evaM vikasita karane kA zreya bhArata ko hI hai / pAzcAtya vidvAna bhI isa bAta ko svIkAra karate haiM / 3 jJAna aura yoga duniyA~ kI koI bhI kriyA kyoM na ho, use karane ke lie sabase pahale jJAna Avazyaka hai| binA jJAna ke koI bhI kriyA saphala nahIM ho sakatI / Atma-sAdhanA ke lie bhI kriyA ke pUrva jJAna kA honA Avazyaka hI nahIM, anivArya mAnA hai / jainAgama meM spaSTa zabdoM meM kahA gayA hai ki pahale jJAna phira kriyA / jJAnAbhAva meM koI bhI kriyA, koI bhI sAdhanA -- bhale hI vaha kitanI hI utkRSTa, zreSTha evaM kaThina kyoM na ho, sAdhya ko siddha karane meM sahAyaka nahIM ho sakatI / ataH sAdhanA ke lie jJAna Avazyaka hai | parantu jJAna kA mahattva bhI sAdhanA evaM AcaraNa meM hai / jJAna kA mahattva tabhI samajhA jAtA hai, jabaki usake anurUpa AcaraNa kiyA jaae| jJAna - pUrvaka kiyA gayA AcaraNa hI yoga hai, sAdhanA hai / ataH jJAna yoga-sAdhanA kA kAraNa hai / parantu yogasAdhanA ke pUrva jJAna itanA spaSTa nahIM rahatA, jitanA sAdhanA ke bAda hotA hai / tadanurUpa kriyA evaM sAdhanA ke hone se cintana meM vikAsa hotA hai, sAdhanA ke nae anubhava hote haiM / isase jJAna meM nikhAra AtA hai / ataH yoga-sAdhanA ke pazcAt hone vAlA anubhavAtmaka jJAna spaSTa evaM paripakva hotA hai ki usameM dhuMdhalApana nahIM rahatA yA kama rahatA hai / ataH gItA kI bhASA meM saccA jJAnI vahI hai, jo yogI hai / " 1 2 4 5 sthavire dharmaM mokSaM ca / - kAma-sUtra (bambaI saMskaraNa) a0 2, pR0 11 Thus in India it was in the forests that our civilisation had its birth. --Sadhna, by Tagore, p. 4. This concentration of thought ( ekAgratA ) or onepointedness, as the Hindus called it, is something to us almost unknown. ----Sacred Books of the East, by Max Muller, Vol. 1, p. 3. - dazavaikAlika 4, 10 - gItA 5, 5 paDhamaM nANaM tao dayA / yatsAMkhyaiH prApyate sthAnaM ekaM sAMkhyaM ca yogaM ca yaH tadyogairapi gamyate / pazyati sa pazyati // Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 48 ) jisameM yoga yA ekAgratA kA abhAva hai, vaha jJAnI nahIM, jJAna-bandhu-jJAnI kA bhAI yA sambandhI hai|' jaina Agama meM bhI yaha batAyA hai ki samyaka sAdhanA-cAritra ke dvArA sAdhaka ghAtikarma kA kSaya karake pUrNa jJAna--kevalajJAna ko prApta karatA hai| binA cAritra ke usake jJAna meM pUrNatA nahIM A pAtI / ataH sAdhanA ke lie jJAna Avazyaka hai aura jJAna ke vikAsa ke lie sAdhanA / jJAna aura yoga yA kriyA kI saMyukta sAdhanA se hI sAdhya siddha hotA hai, anyathA nahIM hai| vyAvahArika aura pAramArthika yoga .. yoga eka sAdhanA hai| usake do rUpa haiM--1. bAhya aura 2. Abhyantara / ekAgratA-yaha usakA bAhya rUpa hai aura ahaMbhAva, mamatva Adi manovikAroM kA na honA usakA Abhyantara rUpa hai / ekAgratA yoga kA zarIra hai, to ahaMbhAva evaM mamatva kA parityAga usakI AtmA hai / kyoMki ahaMbhAva Adi manovikAroM kA parityAga kie binA mana, vacana evaM kAya yoga meM sthiratA A nahIM sakatI aura mana, vacana tathA karma meM ekarUpatA evaM samatA kA vikAsa nahIM ho sktaa| yogoM kI sthiratA, ekarUpatA hue binA tathA samabhAva ke Ae binA yoga-sAdhanA ho nahIM sakatI / ataH yoga-sAdhanA ke lie manovikAroM kA parityAga Avazyaka hai| jisa sAdhanA meM ekAgratA to hai, parantu ahaMtva-mamatva kA tyAga nahIM hai, vaha kevala vyAvahArika yA dravya-sAdhanA hai| pAramArthika yA bhAvayoga-sAdhanA vaha hai, jisameM ekAgratA aura sthiratA ke sAtha manovikAroM kA parityAga kara diyA gayA hai / ahaMtva-mamatva bhAva kA tyAgI AtmA kisI bhI pravRtti meM pravRtta ho-bhale hI vaha sthUla dRSTi vAle vyaktiyoM ko bAhya pravRtti parilakSita hotI ho, vaha pAramArthika yogI kahalAtA hai| isake viparIta sthUla dRSTi se dekhane vAle vyakti jise AdhyAtmika sAdhanA samajhate haiM, usameM pravRtta vyakti ahaMtva-mamatva meM ramaNa karatA hai, to usakI vaha yoga-sAdhanA kevala dravya-sAdhanA hai, bAhya yoga hai / usase usakA sAdhya siddha nahIM ho sakatA / ataH vicArakoM ne ahaMtva-mamatva bhAva se rahita samatvabhAva kI sAdhanA ko hI saccA yoga kahA hai| yogavAsiSTha, sarga 21. 1 vyAcaSTe yaH paThati ca zAstra bhogAya zilpivat / yatate na tvanuSThAne jJAnabandhuH sa ucyate // 2 (ka) jJAnakriyAbhyAM mokSaH / (kha) samyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokSamArgaH / 3 yogasthaH kuru karmANi saMgaM tyaktvA dhanaJjaya ! siDyasiyoH samobhUtvA samatvaM yoga ucyate / / --tattvArtha sUtra, 1, 1. -gItA, 2, 48 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 46 ) yoga-paramparAe~ vizva kI kisI bhI vastu ko pUrNa banAne ke lie do bAtoM kI AvazyakatA par3atI hai-eka padArtha-viSayaka jJAna aura dUsarI kriyA / jJAna aura kriyA ke sumela ke binA duniyA~ kA koI bhI kArya pUrA nahIM kiyA jA sakatA- bhale hI vaha laukika kArya ho yA pAralaukika, sAMsArika ho yA AdhyAtmika / yadi kisI vyakti ko eka makAna banAnA hai, to makAna taiyAra karane ke pUrva use usake svarUpa, usameM lagane vAlI sAmagrI aura usameM kAma Ane vAlI sAmagrI aura usameM kAma Ane vAle sAdhanoM evaM usa sAdhana-sAmagrI ke upayoga karane ke DhaMga kA jJAna karanA Avazyaka hai / tatsambandhI pUrI jAnakArI karane ke bAda usake anurUpa * kriyA kI jAtI hai, parizrama kiyA jAtA hai / ThIka isI prakAra AdhyAtmika sAdhanA ke dvArA AtmA ko karmabandhana se pUrNatayA mukta karane ke abhilASI sAdhaka ke lie bhI yaha Avazyaka hai ki vaha sarvaprathama atmA ke sAtha karmoM ke bandhana ke kAraNa, bandha ko rokane tathA Abaddha karmoM ko tor3ane ke sAdhanoM kA samyak bodha prApta kare / usake pazcAt vaha tadanusAra kriyA kare, usa jJAna ko AcaraNa kA rUpa de / isa taraha jJAna aura kriyA ke sumela se sAdhya kI siddhi ho sakatI hai, anyathA nhiiN| yoga sAdhanA bhI eka kriyA hai| isa sAdhanA meM pravRtta hone, saMlagna hone ke pUrva sAdhaka AtmA, yoga, sAdhanA Adi AdhyAtmika evaM tAttvika viSayoM kA jJAna prApta karatA hai / vaha yoga ke hara pahalU para gaharAI se socatA-vicAratA hai| parantu cintana kA eka rUpa na hone ke kAraNa-yoga evaM usake phalasvarUpa prApta hone vAle mokSa meM ekarUpatA hone para bhI, unake dvArA prarUpita yoga evaM mukti ke svarUpa meM bhinnatA parilakSita hotI hai| kyoMki, vastu aneka paryAyoM se yukta hai aura usakA cintana karane vAle sAdhaka usake kisI paryAya-vizeSa ko lekara usa para cintana karate haiM, ataH unake cintana meM antara rahanA svAbhAvika hai| isI vicAra-vibhinnatA ke kAraNa yoga-sAdhanA bhI vibhinna dhArAoM meM pravahamAna dikhAI detI hai| sAdhanA kA mUla kendra AtmA hai / ataH yoga ke cintana kA mukhya viSaya bhI AtmA hai / aura Atma-svarUpa ke sambandha meM bhI sabhI bhAratIya vicAraka evaM dArzanika ekamata nahIM haiM / AtmA ko jar3a se bhinna eka svatantra dravya mAnane vAle vicAraka bhI do bhAgoM meM vibhakta haiM / kucha vicAraka ekAtmavAdI haiM aura kucha anekAtmavAdI haiN| isake atirikta vyApakatva-avyApakatva, pariNAmitva-apariNAmitva, kSaNikatvanityatva Adi ke aneka vicAra-bheda rahe hue haiM / parantu, yadi ina avAntara bhedoM ko eka tarapha bhI rakha deM, to mukhya do bheda raha jAte haiM-1. ekAtmavAdI aura 2. anekAtmavAdI / isa AdhAra para yoga-sAdhanA bhI do paramparAoM meM vibhakta ho jAtI hai / kucha upaniSad,' yogavAsiSTha, haThayoga-pradIpikA Adi yoga-viSayaka grantha 1 brahmavidyA, kSurikA, cUlikA, nAdabindu, brahmabindu, amRtabindu, dhyAnabindu, tejo bindu, zikhA, yogatattva, haMsa Adi / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 50 ) ekAtmavAda ko lakSya meM rakhakara likhe gaye haiM aura mahAbhArata, yoga-prakaraNa, yoga-sUtra, tathA jaina aura bauddha yoga zAstra anekAtmavAda ke AdhAra para lipibaddha kiye gaye haiM / isa taraha yoga - paramparA do dhArAoM meM pravahamAna rahI hai / yadi hama dArzanika dRSTi se socate haiM to bhAratIya saMskRti tIna dhArAoM meM pravahamAna rahI hai - 1. vaidika, 2. jaina aura 3. bauddha / isa apekSA se yoga-sAdhanA yA yoga - sAhitya kI bhI tIna paramparAe~ mAnI jAtI haiM- 1. vaidika yoga-paramparA, 2. jaina yoga- paramparA, aura 3. bauddha yoga- paramparA / tInoM paramparAoM kA apanA svatantra cintana hai aura maulika vicAra hai / sabane apane dRSTikoNa se yoga para socA- vicArA evaM likhA hai / phira bhI tInoM paramparAoM ke vicAroM meM bhinnatA ke sAtha bahuta kucha sAmya bhI hai / Age kI paMktiyoM meM hama isa para kramazaH vicAra kareMge / vaidika yoga aura sAhitya 1 vaidika paramparA meM veda mukhya hai / unameM prAcInatama grantha 'Rgveda' hai / usakA adhikAMza bhAga Adhibhautika evaM Adhidaivika varNana se bharA par3A hai / vastutaH vedoM meM AdhyAtmika varNana bahuta kama dekhane ko milatA hai / Rgveda meM 'yoga' zabda aneka sthAnoM para AyA hai, parantu sarvatra usakA artha - jor3anA, milAnA, saMyoga karanA itanA hI hai; dhyAna evaM samAdhi artha nahIM hai / itanA hI nahIM, usake bAda yoga viSayaka granthoM meM yoga ke artha meM prayukta, dhyAna, vairAgya, prANAyAma, pratyAhAra Adi artha meM yoga zabda kA ullekha nahIM kiyA gayA hai / isake atirikta atiprAcIna upaniSadoM meM bhI 'yoga' zabda AdhyAtmika artha meM prayoga nahIM huA hai / kaThopaniSad, zvetAzvatara upaniSad jaise uttarakAlIna upaniSadoM meM 'yoga' zabda kA AdhyAtmika artha meM prayoga huA hai / 2 phira bhI itanA vyApaka rUpa se nahIM huA, jitanA ki 'tapa' zabda kA huA hai / TheTha Rgveda se lekara upaniSad kAla taka ke sAhitya kA anuzIlana- parizIlana karane se Rgveda 1, 5, 3; 1, 18, 7, 1,34, 6, 2, 8, 16, 58, ; aura 10, 166, 5. 2 (ka) yoga AtmA / (kha) taM yogamiti manyante sthirAmindriya dhAraNAm / apramattastadA bhavati yogo hi prabhavApyayo // 1 - taittirIya upa0, 2, 4. - kaThopaniSad, 2, 6, 11. (ga) adhyAtma - yogAdhigamena devaM matvAdhIro harSa - zokau jahAti / - kaThopaniSad 1, 2, 12. (gha) tatkAraNaM sAMkhyayogAdhigamyaM jJAtvA devaM mucyate sarvapAzaiH / -- zvetAzvatara, upaniSad 6, 13. Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 51 > yaha spaSTa ho jAtA hai ki 'yoga' zabda kI apekSA 'tapa' zabda kA AdhyAtmika artha meM adhika vyApaka rUpa se prayoga huA hai / upaniSadoM meM jahA~-tahA~ 'yoga' zabda AdhyAtmika artha meM prayukta huA hai, to vaha sAMkhya-paramparA yA usake samAna kisI anya paramparA ke sAtha prayukta huA hai / phira bhI itanA to kahanA hogA ki upaniSad - kAla meM yoga zabda kA AdhyAtmika artha meM prayoga hone lagA thA / yahI kAraNa hai ki prAcIna upaniSadoM meM bhI yoga, dhyAna Adi samAdhi ke artha meM pAye jAte haiM / ' aneka upaniSadoM meM yoga kA vistRta varNana milatA hai / unameM yoga-zAstra kI taraha yoga-sAdhanA kA sAMgopAMga varNana milatA hai / 2 vedoM ke bAda upaniSad - kAla meM AdhyAtmika cintana ko mahattva diyA gayA / upaniSadoM meM jagat, jIva aura paramAtmA sambandhI bikhare hue vicAroM ko vibhinna RSiyoM ne sUtroM meM grathita kiyA / isa taraha AdhyAtmika cintana ko darzana kA rUpa milA / kyoMki samasta dArzanikoM kA antima dhyeya mokSa rahA / yaha hama pahale hI batA cuke haiM ki mukti ke lie kore jJAna kI hI nahIM, sAtha meM kriyA - sAdhanA kI bhI AvazyakatA rahatI hai / isalie sabhI dArzanikoM ne sAdhanA rUpa se yoga kI upayogitA ko svIkAra kiyA hai / maharSi gautama ke nyAya darzana meM mukhya rUpa se pramANaviSayaka vicAra haiM, usameM bhI yoga-sAdhanA ko sthAna diyA hai maharSi kaNAda ne bhI vaizeSika darzana meM yama, niyama, zaucAdi yogAMgoM kA varNana kiyA hai / sAMkhya darzana meM bhI yoga viSayaka aneka sUtra haiM / ' maharSi bAdarAyaNa ne brahmasUtra ke tRtIya adhyayana kA nAma 'sAdhana' rakhA hai aura usameM Asana, dhyAna Adi yogAMgoM kA varNana kiyA hai| yoga darzana to pramukha rUpa se yoga viSayaka grantha hai hI, ataH usameM yoga / 1 taittirIya upa 0, 2, 4, kaThopaniSad 2, 6, 11; zvetAzvatara upa0 2, 11; 6, 3; 1, 14; chAndogya upa0 7, 6, 1, 7, 6, 2, 7, 7, 17, 26, 1, koSItaki, 3, 2, 3, 3; 3, 4 / 2 brahmavidyopaniSad, kSarikopaniSad, cUlikopaniSad, nAdabindu brahmabindu, amRtabindu, dhyAnabindu, tejobindu; Philosophy of Upanishads. 3 samAdhi-vizeSAbhyAsAt / araNya - guhA- pulinAdiSu yogAbhyAsopadezaH / tadarthaM yamaniyamAbhyAmAtmasaMskAro yogAccAdhyAtmavidhyupAyaiH / , - nyAya - darzana, 4, 2, 38 4 2, 42, 4, 2, 46. 4 abhiSecanopavAsa- brahmacarya - gurukulavAsa, vAnaprastha-yajJadAna- prokSaNa-diGa-nakSatra-mantrakAla-niyamAzcAdRSTAya / - vaizeSika darzana, 6, 2, 2, 6, 2, 8. * 5 sAMkhya sUtra, 3, 30- 6 brahmasUtra, 4, 1, 7- -34. -11. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 52 ) sAdhanA kA sAMgopAMga varNana milanA sahaja svAbhAvika hai / vaidika sAhitya meM maharSi pataMjali kA yogasUtra hI yoga viSayaka sabase mahattvapUrNa grantha hai | upaniSadoM meM sUcita aura darzana - sAhitya meM varNita yoga-sAdhanA kA pallavita - puSpita rUpa gItA meM milatA hai / vastutaH dekhA jAya to gItA yuddha ke maidAna meM upadiSTa yoga-viSayaka grantha hai / " usameM yoga kA vibhinna taraha se varNana kiyA gayA hai / usameM yoga kA svara kabhI karma ke sAtha, kabhI bhakti ke sAtha aura kabhI jJAna ke sAtha sunAI detA hai| gItA ke chaThe aura terahaveM adhyAya meM to yoga ke saba maulika siddhAnta aura yoga kI samasta sAdhanA kA varNana A jAtA hai / yogavAsiSTha meM yoga kA vistRta varNana kiyA gayA hai| usake chaha prakaraNoM meM yoga ke saba aMgoM kA varNana hai / yoga darzana meM yoga ke sambandha meM jo varNana saMkSa epa se kiyA gayA hai, usI kA vistAra karake granthakAra ne yogavAsiSTha ke AkAra ko bar3hA diyA hai / isase yahI kahanA par3atA hai ki yogavAsiSTha yoga kA mahAgrantha hai / purANa - sAhitya meM sarva ziromaNi bhAgavata purANa kA adhyayana kareM, to usameM bhI yoga kA pUrA varNana milatA hai / bhArata meM yoga kA itanA mahattva bar3hA ki sabhI vicAraka isa para cintana karane lage / tAntrika sampradAya ne bhI yoga ko apane tantra-granthoM meM sthAna diyA / aneka tantra-granthoM meM yoga kA varNana milatA hai / parantu, mahAnirvANa tantra aura SaTcakranirUpaNa mukhya grantha haiM, jinameM yoga-sAdhanA kA vistAra se varNana milatA hai / " madhya yuga meM yoga kA itanA tIvra pravAha bahA ki cAroM ora usI kA svara sunAI dene lagA / Asana, mudrA, prANAyAma Adi yoga ke bAhya aMgoM para itanA jora diyA gayA ki yoga kA eka sampradAya hI bana gayA, jo haThayoga ke nAma se prasiddha rahA hai / Aja usa sampradAya kA koI astitva nahIM hai / kevala itihAsa ke pannoM para hI usakA nAma avazeSa hai / haThayoga ke vibhinna granthoM meM haThayoga pradIpikA, ziva-saMhitA, gheraNDa saMhitA, gorakSa-paddhati, gorakSa- zataka, yogatArAvalI, bindu-yoga, yoga-bIja, yoga- kalpadra u 1 gItA ke aThAraha adhyAyoM meM pahale chaha adhyAya karma - yoga- pradhAna haiM, madhya ke chaha adhyAya bhakti-yoga-pradhAna haiM aura antima chaha adhyAya jJAna-yogapradhAna hai / 2 gItA rahasya ( paM0 bAlagaMgAdhara tilaka) 2 bhAga kI zabda sUcI dekheM / 3 bhAgavata purANa, skaMdha 3, adhyAya 28; skaMdha 11 adhyAya 15, 16, aura 20 / 4 mahAnirvANa tantra, adhyAya 3; aura Tantrik Texts meM prakAzita SaTcakra-nirUpaNa pRSTha, 60, 61, 82, 60, 61 aura 134 / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 53 ) Adi prasiddha grantha haiM / inameM haThayoga pradIpikA mukhya hai / ukta granthoM meM Asana, bandha, mudrA, SaTkarma, kumbhaka, recaka, pUraka Adi bAhya aMgoM kA dila kholakara varNana kiyA hai / gheraNDa ne AsanoM kI saMkhyA ko 84 se 84 lAkha taka pahu~cA diyA hai / saMskRta ke atirikta anya bhAratIya bhASAoM meM bhI yoga para kaI grantha likhe gaye haiM / mahArASTrI bhASA meM gItA kI jJAnadeva kRta jJAnezvarI TIkA prasiddha hai / isake chaThe adhyAya meM yoga kA bahuta sundara varNana kiyA gayA hai / saMta kabIra kA 'bIjaka grantha' yoga viSayaka bhASA-sAhitya kA anUThA nagInA / anya yogI santoM ne bhI apane yoga-sambandhI anubhavoM kA jana-bhASA meM jana-hRdaya para aMkita karane kA prayatna kiyA hai / ataH hindI, gujarAtI, marAThI, baMgalA Adi prasiddha prAntIya bhASAoM meM pAtaJjala yoga- zAstra ke anuvAda tathA vivecana nikala 'cuke haiN| aMgrejI evaM anya videzI bhASAoM meM bhI yoga - zAstra kA anuvAda huA hai, jisameM vuDa ( Wood) kA bhASya TokA sahita mUla pAtaJjala yoga- zAstra kA anuvAda mahattvapUrNa hai / pAtaJjala yoga sUtra vaidika sAhitya ke vistRta adhyayana se yaha spaSTa ho gayA ki isameM yoga para choTe bar3e aneka grantha haiM / parantu ina upalabdha granthoM meM-- jaisA ki hama Upara kaha cuke pAtaJjala yoga sUtra zIrSa sthAna rakhatA hai / isake mukhya tIna kAraNa haiM- 1. grantha kI saMkSiptatA tathA saralatA, 2. viSaya kI spaSTatA evaM pUrNatA, aura 3 anubhava - siddhatA / ina vizeSatAoM ke kAraNa hI yoga-darzana kA nAma sunate hI pAtaJjala yoga-sUtra smRti meM sAkAra ho uThatA hai / yoga viSayaka sAhitya evaM darzana granthoM kA adhyayana karane se yaha spaSTa ho jAtA hai ki pAtaJjala yoga sUtra ke samaya anya yoga zAstra bhI itane hI prasiddha rahe haiM aura ve yoga zAstra ke nAma se likhe gaye the / AcArya zaMkara ne brahmasUtra bhASya meM yoga darzana kA khaNDana karate hue likhA hai - atha - samyagdarzanAbhyupAyo' yogaH / 1 isa sUtra se yaha spaSTa hotA hai ki bhASyakAra ke sAmane pAtaJjala sUtra se bhinna yoga - zAstra bhI rahA hai / kyoMki pAtaJjala yogasUtra--- atha yogAnuzA sanama re sUtra se zurU hotA hai / isake atirikta AcArya zaMkara ne apane bhASya meM yoga se sambandhita do sUtroM kA aura ullekha kiyA hai, jinameM se eka sUtra to pAtaJjala yoga sUtra kA pUrA sUtra hai / " aura dUsarA avikala sUtra to nahIM, parantu usase milatA 3 3 4 brahmasUtra zAMkara bhASya, 2, 1, 3. yoga-sUtra 1.1 - maharSi pataMjali. 1,1. svAdhyAyAdiSTadevatAsaMprayogaH; pramANa - viparyaya-vikalpa nidrA- smRtayo nAma / - brahmasUtra zAMkara bhASya, 1, 3, 33, 2, 4, 12. dekheM pAtaJjala yoga sUtra, 2,4. Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ julatA sUtra hai| parantu 'atha samyagdarzanAbhyupAyo yoga' :-isa satra kI maulikatA evaM zabda-racanA se yaha spaSTa pratIta hotA hai ki AcArya zaMkara dvArA uddhRta antima do ullekha bhI isI yogazAstra ke hone cAhie / durbhAgya se vaha yoga-zAstra Aja anupalabdha hai / ataH vaidika paramparA ke yoga viSayaka sAhitya meM yoga-sUtra sabase adhika mahattvapUrNa grantha hai| prastuta yoga-sUtra cAra pAda meM vibhakta hai aura isameM kula 165 sUtra haiM / prathama pAda kA nAma samAdhi, dvitIya kA sAdhana, tRtIya kA vibhUti aura caturtha kA nAma kaivalya pAda hai / prathama pAda meM pramukha rUpa se yoga ke svarUpa, usake sAdhana aura citta ko sthira banAne ke upAyoM kA varNana hai / dvitIya pAda meM kriyA-yoga, yoga ke ATha aMga, unakA phala aura heya-hetu, hAna aura hAnopAya-isa catuvyUha kA varNana hai| tRtIya pAda meM yoga kI vibhUtiyoM kA ullekha kiyA gayA hai aura caturtha pAda meM pariNAmavAda kA sthApana, vijJAnavAda kA nirAkaraNa aura kaivalya avasthA ke svarUpa kA varNana hai| prastuta yoga sUtra sAMkhya darzana ke AdhAra para racA gayA hai| yahI kAraNa hai ki maharSi pataMjali ne pratyeka pAda ke anta meM yaha aMkita kiyA hai-yoga-zAstra sAMkhya-pravacane / 'sAMkhya pravacane' isa vizeSaNa se yaha spaSTataH dhvanita hotA hai ki sAMkhya darzana ke atirikta anya darzanoM ke siddhAntoM ke AdhAra para nirmita yoga zAstra bhI usa samaya vidyamAna the| yaha hama pahale batA cuke haiM ki sabhI bhAratIya vicArakoM, dArzanikoM evaM sAhityakAroM ke cintana kA Adarza mokSa rahA hai / parantu, mokSa ke svarUpa ke sambandha meM sabhI vicAraka ekamata nahIM haiM / kucha vicAraka mukti meM zAzvata sukha nahIM maante| unakA vizvAsa hai ki duHkha kI Atyantika nivRtti hI mokSa hai| isake atirikta vahA~ zAzvata sukha jaisI koI svatantra vastu nahIM hai| kucha vicAraka mukti meM zAzvata sukha kA astitva svIkAra karate haiM / unakA yaha dRr3ha vizvAsa hai ki jahA~ zAzvata sukha hai, vahA~ duHkha kA astitva raha hI nahIM sakatA, usakI nivRtti to svataH hI ho jAtI hai| vaizeSika, naiyAyika,2 sAMkhya,3 yoga aura bauddha darzana5 prathama pakSa ko 1 dekheM pAtaJjala yoga stra 1, 6. 2 tadatyantavimokSo'pavargaH / -~-nyAya darzana, 1, 1, 22. 3 IzvarakRSNa racita sAMkhyakArikA 1 4 yoga-sUtra meM mukti meM hAnatva mAnA hai aura duHkha ke Atyantika nAza ko hI hAna kahA hai| pAtaJjala yoga sUtra 2, 26. 5 tathAgata buddha ke tRtIya nirodha nAmaka Aryasatya kA artha duHkha kA nAza hai| -buddhalIlAsAra saMgraha pR0 150. Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 55 ) svIkAra karate haiM / vedAnta aura jaina darzana dvitIya pakSa ko antima sAdhya mAnate haiM / unakA vizvAsa hai ki zAzvata sukha ko prApta karanA hI sAdhaka kA antima dhyeya hai aura yaha sAdhya mokSa hai / P yoga meM viSaya kA vargIkaraNa usake antima sAdhya ke anurUpa hI hai / usameM aneka siddhAntoM kA varNana hai, parantu saMkSepa meM vaha cAra vibhAgoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai- 1. heya, 2. heya hetu, 3. hAna aura 4. hAnopAya / duHkha heya hai, avidyA heya kA kAraNa hai, duHkha kA Atyantika nAza hAna hai aura vivekakhyAti hAnopAya hai / sAMkhya sUtra meM bhI yahI vargIkaraNa milatA hai / tathAgata buddha ne isI catu ha ko 'Arya satya' kA nAma diyA hai / aura yoga zAstra meM varNita aSTAMga yoga kI taraha caturtha Arya satya ke sAdhana rUpa se 'Arya aSTAMga mArga' kA upadeza diyA hai / 2 isake atirikta yoga zAstra meM varNita caturvyUha kA dUsarI prakAra se bhI vargIkaraNa kiyA hai- 1. hAtA, 2. Izvara, 2. jagat, aura 4. saMsAra evaM mukti kA svarUpa tathA usake kAraNa / 1. hAtA duHkha se sarvathA nivRtta hone vAle draSTA- - AtmA yA cetana ko 'hAtA' kahate haiM / yoga-zAstra meM sAMkhya, vaizeSika, naiyAyika, bauddha, jaina evaM pUrNaprajJa ( madhva ), - darzana kI taraha aneka AtmAe~-cetana svIkAra kI haiM / parantu, AtmA ke svarUpa kI mAnyatA meM bheda hai / yoga zAstra AtmA ko na to jaina darzana kI taraha deha pramANa mAnatA hai aura na madhva sampradAya kI taraha aNu pramANa mAnatA hai / vaha sAMkhya, vaizeSika, naiyAyika evaM zAMkara vedAntI kI taraha AtmA ko sarvavyApaka mAnatA hai / isI taraha vaha cetana ko jaina darzana kI taraha pariNAmi nitya tathA bauddha darzana kI taraha ekAnta kSaNika na mAnakara sAMkhya evaM anya vaidika darzanoM kI taraha kUTastha nitya mAnatA hai / 2. Izvara yoga-zAstra sAMkhya darzana kI taraha Izvara ke astitva se inakAra nahIM karatA / vaha Izvara ko mAnatA hai aura use jagat kA karttA bhI mAnatA hai / 3. jagat yoga- zAstra jagat ke svarUpa ko sAMkhya darzana kI taraha prakRti kA pariNAma aura anAdi-ananta pravAha rUpa mAnatA hai / vaha jaina, vaizeSika evaM naiyAyika darzana kI taraha use paramANu kA pariNAma nahIM mAnatA, va zaMkarAcArya kI taraha brahma kA vivarta - pariNAma mAnatA hai, aura na bauddha darzana kI taraha zUnya yA vijJAnAtmaka svIkAra karatA hai / 1 yoga sUtra 2 buddhalIlAsAra saMgraha, pRSTha 150. 3 sAMkhya-sUtra, 1, 62 / - maharSi pataJjali, 2, 16, 17, 24; 26. Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 56 ) 3. saMsAra aura mokSa kA svarUpa ___ yoga-zAstra meM vAsanA, kleza aura karma ko 'saMsAra' kahA hai aura usake abhAva ko 'mokSa' / ' saMsAra kA mUla kAraNa avidyA aura mukti kA mukhya kAraNa samyagdarzana yA yoga-janya viveka mAnA hai| yoga-sUtra aura jaina darzana meM samAnatA yoga-sUtra kA anya darzanoM kI apekSA jaina darzana ke sAtha adhika sAmya hai| phira bhI bahuta kama vicAraka isa bAta ko jAna-samajha pAye haiN| isakA eka hI kAraNa hai ki aise bahuta kama jaina vicAraka, dArzanika evaM vidvAna haiM, jo udAra hRdaya se yoga sUtra kA adhyayana karane vAle hoM aura yoga-sUtra para adhikAra rakhane vAle aise Thosa vidvAn bhI kama mileMge, jinhoMne jaina-darzana kA gaharAI se anuzIlana-parizIlana kiyA ho / yahI kAraNa hai ki jaina-darzana aura yoga-sUtra meM bahuta sAmya hone para bhI vaidika evaM jaina-vicAraka isase aparicita se rahe haiN| yoga-sUtra aura jaina-darzana meM samAnatA tIna taraha kI hai-1 zabda kI, 2 viSaya kI, aura 3 prakriyA kii| 1 zabda sAmya yoga-sUtra evaM usake bhASya meM aise aneka zabdoM kA prayoga milatA hai, jo jainetara darzanoM meM prayukta nahIM hai, parantu jaina-darzana evaM jainAgamoM meM unakA vizeSa rUpa se prayoga huA hai / jaise bhavapratyaya, savitarka-savicAra-nivicAra,3 mahAvrata, kRtakArita-anumodita,5 1 pAtaJjala yoga-sUtra, 1, 3 / 2 (ka) bhavapratyayo videhaprakRtatilayAnAm pAtaJjlayoga-sUtra 1, 16 (kha) bhavapratyayo nAraka-devAnAm / tattvArthasUtra, 1, 22 (ga) nandI-sUtra 7, sthAnAMga sUtra 2, 1, 71. 3 (ka) ekAzraye savitarke pUrve; tatra savicAraM prathamam (bhASya) avicAraM dvitIyam / -tattvArtha sUtra 9, 43-44; sthAnAMga sUtra, (vRtti) 4, 1, 247. (kha) tatra zabdArtha-jJAna-vikalpaiH saMkIrNA savitarkA samApattiH; smRti-pari zuddhau svarUpazUnye vArthamAtranirbhAsA nivitarkA; etayaiva savicArA nirvicArA ca sUkSmaviSayA vyaakhyaataa| -pAtaJjala yoga sUtra 1, 42,44. 4 janAgamoM meM muni ke pA~ca yamoM ke lie mahAvrata zabda kA prayoga huA hai| dekheM --sthAnAMga sUtra, 5, 1, 386 tattvArtha sUtra, 7, 2. yahI zabda yoga sUtra meM bhI usI artha meM AyA hai| ____-yogasUtra 2, 31. 5 ye zabda jisa bhAva ke lie yoga sUtra 2, 31 meM prayukta haiM, usI bhAva meM jainAgama meM bhI milate haiN| jainAgamoM meM anumodita ke sthAna meM prAya: anumita zabda prayukta huA hai| -tattvArtha 6,6; dazavaikAlika, adhyayana 4. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 57 ) prakAzAvaraNa, sopakrama nirupakrama,2 vajra-saMhanana,3 kevalI, kuzala,5 jJAnAvaraNIya karma, samyagjJAna, samyagdarzana, sarvajJa, kSINakleza,10 caramadeha 1 Adi zabdoM kA jainAgama evaM yoga sUtra meM prayoga milatA hai / 2. viSaya sAmya yoga-sUtra aura jaina darzana meM zabdoM ke samAna viSaya-nirUpaNa meM bhI sAmya hai| prasupta, tanu Adi kleza avasthAe~,12 pA~ca yama,13 yogajanya vibhUti,14 -- 1 (ka) yoga zAstra, 2, 52, 3, 43 / jainAgamoM meM prakAzAvaraNa ke sthAna meM jhAnAvaraNa zabda kA prayoga milatA hai, parantu donoM zabdoM kA artha eka hI hai-jJAna ko AvRta karane vAlA karma / (kha) tattvArtha sUtra, 6, 10; bhagavatI sUtra, 8, 9, 75-76 / / 2 yoga sUtra 3, 22 / jaina karma-grantha. tattvArtha sUtra (bhASya) 2, 52; sthAnAMga sUtra (vRtti) 2, 3, 85 // 3 yoga-sUtra 3, 46 / tattvArtha (bhASya) 8, 12 aura prajJApanA sUtra / jaina AgamoM meM vajraRSabha-nArAca-saMhanana zabda milatA hai| 4 yoga-sUna (bhASya), 2, 27, tattvArtha sUtra, 6, 14 / 5 yoga-sUtra 2, 27; dazavakAlika niyukti, gAthA 186 / 6 yogasUtra (bhASya), 2, 51; uttarAdhyayana sUtra 33, 2; Avazyakaniyukti, gAthA 863 / 7-8 yoga-sUtra 2, 228; 4, 15; tattvArtha sUna 1, 1; sthAnAMga sUtra 3, 4, 164 / 6 yoga-sUtra (bhASya), 3, 46; tattvArtha sUtra (bhASya) 3, 36 / 10 yoga-sUtra 1, 4 / jaina zAstra meM bahudhA kSINamoha, kSINakaSAya zabda milate haiM dekhe tattvArtha, 6, 38; prajJApanA sUtra pada 1 / 11 yoga-sUna (bhASya) 2, 4; tattvArtha sUna 2, 52; sthAnAMga sUtra (vRtti), 2, 3, 85 / 12 1 prasupta, 2 tanu, 3 vicchinna aura 4 udAra-ina cAra avasthAoM kA yoga sUtra 2, 4 meM vaNana hai / jaina-zAstra meM mohanIya karma kI sattA, upazama, kSayopazama virodhi prakRti ke udayAdi kRta vyavadhAna aura udayAvasthA ke varNana meM yahI bhAva parilakSita hote haiM / isake lie upAdhyAya yazovijaya jI kRta yoga-sUtra (vRtti) 2, 4, dekheN| 13 pA~ca yamoM kA varNana mahAbhArata Adi granthoM meM bhI hai, parantu usakI paripUrNatA yoga sUtra ke "jAti-deza kAla-samayA'navacchinnAH, sArvabhaumA mahAnatam" yogasUtra 2, 31 meM tathA dazavakAlika sUtra adhyayana 4 evaM anya AgamoM meM varNita mahAvratoM meM parilakSita hotI hai| 14 yoga-sUtra ke tRtIya pAda meM vibhUtiyoM kA varNana hai| ve vibhUtiyA~ do prakAra kI haiM-1 jJAnarUpa, aura 2 zArIrika / atItA'nAgata-jJAna, sarvabhUtarutajJAna, pUrvajAtijJAna, paricitajJAna, bhuvanajJAna, tArAvyUhajJAna Adi jJAna-vibhUtiyA~ haiN| (Contd.) Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 58 ) sopakrama-nirupakrama karma kA svarUpa' aura aneka kAyoM-zarIroM kA nirmANa Adi viSaya ke nirUpaNa meM donoM paramparAoM meM samAnatA parilakSita hotI hai| 3. prakriyA-sAmya donoM meM prakriyA kA bhI sAmya hai| vaha yaha hai ki pariNAminityatA arthAt utpAda, vyaya aura dhrauvya se trirUpa vastu mAnakara tadanusAra dharma aura dharmoM kA varNana kiyA gayA hai| antardhAna, hastibala, parakAya praveza, aNimAdi aizvarya tathA rUpa, lAvaNyAdi kAyasaMpattiyA~ zArIrika vibhUtiyA~ haiN| jaina zAstra meM bhI avadhijJAna, manaHparyAya jJAna, jAti-smaraNa, pUrvajJAna Adi jJAna-labdhiyA~ haiM aura AmauSadhi, vighuDauSadhi, zleSmauSadhi, sauSadhi, jaMghAcAraNa, vidyAcAraNa, vaikriya, AhAraka Adi zArIrika labdhiyA~ haiM / labdhi-vibhUti kA nAmAntara hai|--aavshykniyukti, gAthA 66, 70 / / yoga-sUtra ke bhASya aura jaina-zAstroM meM sopakrama-nirupakrama AyuSkarma kA eka sA varNana milatA hai| isake svarUpa ko spaSTa karate hue yoga-sUtra, 3, 22 ke bhASya me AI vastra aura tRNa-rAzi ke do dRSTAnta diye haiN| ve donoM dRSTAnta Avazyakaniyukti, 656 tathA vizeSAvazyakabhASya, 3061 Adi granthoM meM sarvatra prasiddha haiM / tattvArtha sUtra 2, 52 ke bhASya meM ukta do udAharaNoM ke atirikta gaNitaviSayaka tIsarA dRSTAnta bhI diyA hai aura yoga-sUtra ke vyAsa-bhASya meM bhI yaha dRSTAnta milatA hai / donoM meM zAbdika sAmya bhI bahuta adhika hai| 2 yoga-bala se yogI aneka zarIroM kA nirmANa karatA hai / isakA varNana yoga-sUtra 4,4 meM hai / yahI viSaya vaikriya-AhAraka-labdhi rUpa se jaina AgamoM meM varNita hai| 3 jainAgamoM meM vastu ko dravya-paryAya svarUpa mAnA hai / dravya kI apekSA se vaha sadA zAzvata rahatI hai, isalie vaha nitya hai / parantu, paryAya kI apekSA se usakA pratikSaNa nAza evaM nirmANa hotA rahatA hai, isalie vaha anitya bhI hai| isalie tattvArtha sUtra, 5, 26, meM sat kA yaha lakSaNa diyA hai- 'utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat / ' yoga-sUtra 3, 13-14 meM jo dharma-dharmI kA varNana hai, vaha vastu ke ukta dravya-paryAyarUpa yA utpAda, vyaya, dhrauvya-isa trirUpatA kA hI citraNa hai| isameM kucha bhinnatA bhI hai / baha yaha hai ki yoga-sUtra sAMkhya-darzana ke anusAra nirmita hai, isalie vaha 'RtecitzakteH pariNAmino bhAvaH' isa sUtra ko mAnakara pariNAmavAda kA upayoga sirpha jar3a bhAga---prakRti meM karatA hai, cetana meM nahIM aura jaina-darzana 'sarve bhAvAH pariNAminaH' aisA mAnakara pariNAmavAda kA upayoga jar3a-cetanadonoM meM karatA hai / itanI bhinnatA hone para bhI pariNAmavAda kI prakriyA donoM meM eka sI hai| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 56 ) isa taraha pAtaJjala yoga-sUtra kA gahana adhyayana karane evaM usa para anucintana karane se yaha spaSTa pratIta hotA hai ki usake varNana meM jaina darzana ke sAtha bahuta kucha samAnatA hai aura isa vicAra-samAnatA ke kAraNa AcArya haribhadra jaise udAra evaM virATahRdaya jainAcAryoM ne apane yoga-viSayaka granthoM meM maharSi pataJjali kI vizAla dRSTi ke lie Adara prakaTa karake guNa-grAhakatA kA paricaya diyA hai| yaha nitAnta satya hai ki jaba manuSya zAbdika jJAna kI prAthamika bhUmikA se Age bar3ha jAtA hai, taba vaha zabdoM kI pUMcha na khIMcakara cintA-jJAna tathA bhAva-jJAna se uttarottara adhikAdhika ekatA vAle pradeza meM sthita hokara abheda evaM niSpakSa-~-pakSapAta rahita Ananda kA anubhava karatA hai| bauddha yoga paramparA bauddha sAhitya meM yoga ke sthAna meM 'dhyAna' aura 'samAdhi' zabda kA prayoga milatA hai / bodhitva prApta hone ke pUrva tathAgata buddha ne zvAsocchvAsa kA nirodha karane kA prayatna kiyA / ve apane ziSya aggivessana ko kahate haiM ki maiM zvAsocchvAsa kA nirodha karanA cAhatA thA, isalie maiM mukha, nAka, evaM karNa-kAna meM se nikalate hue sA~sa ko rokane kA, use nirodha karane kA prayatna karatA rahA / 3 parantu isase unheM samAdhi prApta nahIM haI / isalie bodhitva prApta hone ke bAda tathAgata buddha ne haThayoga kI sAdhanA kA niSedha kiyA aura Arya aSTAMgika mArga kA upadeza diyA hai| isa aSTAMgika mArga meM samAdhi ko vizeSa mahattva diyA gayA hai / vastutaH samAdhi ke rakSaNa ke lie hI Arya aSTAMga meM sAta aMgoM kA varNana kiyA hai aura una sAta aMgoM meM ekatA banAe rakhane ke lie 'samAdhi' Avazyaka hai| isa samyaksamAdhi ko prApta karane ke lie cAra prakAra ke dhyAna kA varNana kiyA gayA hai--1. vitarka-vicAra-prIti-sukha-ekAgratA-sahita, 2. prIti-sukha-ekAgratAsahita, 3. sukha-ekAgratA-sahita, aura 4. ekAgratA-sahita / 5 prastuta meM vitarka kA 1 yoga-bindu, 66; yogadRSTi samuccaya, 100. 2 zabda, cintA tathA bhAvanA jJAna ke svarUpa ko vistAra se samajhane kI jijJAsA rakhane vAle pAThaka upAdhyAya yazovijaya jI kRta adhyAtmopaniSad, zloka 65-74 dekheN| 3 aMguttaranikAya, 63 / 1. samyagdRSTi, 2. samyaksaMkalpa, 3. samyagvANI, 4. samyakkarma, 5. samyakAjIvikA, 6. samyagvyAyAma, 7. samyaksmRti aura 8. samyaksamAdhi / --saMyuttanikAya 5, 10, vibhaMga 317-28. 5 majjhimanikAya, dIghanikAya, sAmaJakaphalasutta; buddhalIlAsAra saMgraha, pRSTha 128; samAdhi mArga (dharmAnanda kausAmbI), pRSTha 15 / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 60 ) artha hai - Uha / arthAt sarvaprathama kisI Alambana ko grahaNa karake samAdhi ke viSaya meM citta ke praveza ko 'vitarka' kahate haiM, usa viSaya meM gahare utarane ko 'vicAra' kahate haiM, usase jo Ananda upalabdha hotA hai, use 'prIti' kahate haiM / usa Ananda se zarIra ko jo samAdhAna milatA hai, vaha 'sukha' hai, aura usa viSaya meM citta kI jo ekAgratA hotI hai, use 'ekAgratA' kahate haiM aura usa viSaya se atyadhika paricaya hone para usase utpanna hone vAlI nirbhayatA yA niSkaMpatA ko 'upekSA' kahate haiM / jyoM-jyoM sAdhaka kA abhyAsa bar3hatA hai, tyoM-tyoM usakA vikAsa bhI bar3hatA rahatA hai / samAdhimArga meM gaharA utara jAne ke bAda sAdhaka ko vitarka aura vicAra kI AvazyakatA nahIM rahatI / isake binA bhI vaha Ananda ko prApta kara letA hai / isake Age Ananda ke binA bhI use sukha kI anubhUti hone lagatI hai / aura anta meM jaba usameM upekSA yA ekAgratA A jAtI hai, taba vaha pUrNataH nirbhaya evaM niSkaMpa ho jAtA hai / isa avasthA meM vitarka, vicAra, prIti aura sukha - kisI ke cintana kI AvazyakatA nahIM rahatI hai / yaha dhyAna kI carama parAkASThA hai / suttapiTaka meM Ana pAna smRti kA varNana milatA hai / citta vRtti ko ekAgra karane ke lie isakA upadeza diyA gayA hai / isameM batAyA hai ki sAdhaka sA~sa grahaNa karate evaM chor3ate samaya pUrI sAvadhAnI rakhe, apane citta ko sA~sa lene evaM chor3ane kI kriyA ke sAtha saMlagna kare / citta ko sthira karane ke lie sAdhaka 'arahaM' zabda para apane citta ko sthita karake zvAsocchvAsa le / yadi 'araha' zabda para citta sthira nahIM raha pAtA hai to use gaNanA, anubandhanA, sparza aura sthApanA kA prayoga karanA cAhie / gaNanA kA artha hai, sA~sa lete aura chor3ate samaya sA~sa kI gaNanA kI jAe / yaha gaNanA na to dasa se adhika honI cAhie aura na pA~ca se kama / yadi dasa se adhika karate rahe to citta arahaM ke cintana meM na lagakara kevala gaNanA meM hI lagA rahegA aura pA~ca se kama karate haiM to mana DagamagA jaaegaa| ataH gaNanA ke lie pA~ca aura dasa ke bIca kI saMkhyA lenI cAhie / jaba mana gaNanA karane meM saMlagna ho jAe, taba sAtha citta sAtha jor3a de gaNanA ke kArya ko chor3akara bhI andara-bAhara AtA jAtA isa prakriyA ko 'anubandhanA' / sA~sa ke andara jAne evaM bAhara Ane ke rahe arthAt citta ko zvAsocchvAsa ke kahate haiM / zvAsa aura prazvAsa Ate-jAte samaya nAsikA ke agra bhAga ko sparza karate haiM / ataH usa sthAna para citta ko lagAnA sparza kahalAtA hai / aura zvAsa evaM prazvAsa para citta ko ekAgra karane kI prakriyA ko sthApanA kahate haiM / 1 visuddhima | Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaba sAdhaka citta ko ekAgra kara letA hai, to samajhanA cAhie, usane samAdhimArga meM praveza kara liyA hai| aba use cAhie ki vaha citta kI ekAgratA ke abhyAsa ko itanA dRr3ha kara le ki bhaya, zoka evaM harSa Adi ke samaya bhI citta vibhrAnta na ho ske| prathama caukar3I meM mana ko ekAgra karane ke lie use gaNanA Adi ke sAtha jor3ane kA upadeza diyA gayA hai| dvitIya caukar3I meM citta ko, mana ko ekAgra karane ke lie prIti-prema ko mukhya sthAna diyA gayA hai / prastuta meM prIti kA artha hai--niSkAma prema, vizva-bandhutva kI bhaavnaa| isa sAdhanA se yogI kA mana prIti ke sAtha ekAgra ho jAtA hai, niSkaMpa bana jAtA hai aura yogI apanI vedanA, roga evaM du:kha-darda Adi ko bhUla jAtA hai / taba use anupama sukha evaM Ananda kI anubhUti hotI hai| isa prayatna se yogI ke citta kI gati manda ho jAtI hai, usameM sthiratA A jAtI hai / taba vaha citta ko vimukta karake zvAsocchvAsa kI kriyA karatA hai / arthAt vaha zvAsocchvAsa meM Asakta nahIM hotA hai| isa prakriyA se use ananta sukha milatA hai, phira bhI usameM Abaddha nahIM hotA hai / isa abhyAsa ke pazcAt yogI nirvANa mArga meM praviSTa hotA hai| isake abhyAsa ke lie vaha anityatA kA cintana karatA hai| anityatA se vairAgya kA anabhava hotA hai aura isase samasta vRttiyA~ evaM manobhAvanAe~ vilIna ho jAtI haiM aura yogI nirvANa-pada ko prApta kara letA hai / bauddha sAhitya meM samAdhi evaM nirvANa prApta karane ke lie dhyAna ke sAtha anitya bhAvanA ko bhI mahattva diyA gayA hai| tathAgata buddha apane ziSyoM se kahate haiM-he bhikSuo ! rUpa anitya hai, vedanA anitya hai, saMjJA anitya hai, saMskAra anitya hai, vijJAna anitya hai / jo anitya hai, vaha duHkhaprada hai| jo duHkhaprada hai, vaha anAtmaka hai| jo anAtmaka hai, vaha merA nahIM hai. vaha maiM nahIM huuN| isa taraha saMsAra ke anitya svarUpa ko dekhanA caahie| kyoMki 'yadaniccaM taM dukkhaM' jo anitya hai, vaha duHkha rUpa hai| jaina vicArakoM ne bhI anitya bhAvanA ke cintana ko mahattva diyA hai / bharata cakravartI ne isa anitya bhAvanA ke dvArA hI cakravartI-vaibhava bhogate hue kevalajJAna ko prApta kiyA thA / AcArya hemacandra ne bhI anitya bhAvanA kA yahI svarUpa batAyA hai ___ "isa saMsAra ke samasta padArtha anitya haiN| prAtaHkAla jise dekhate haiM, vaha madhyAhna meM dikhAI nahIM detA aura madhyAhna meM jo dRSTigocara hotA hai, vaha rAni meM najara nahIM AtA / " 1 dekheM-yoga-zAstra (AcArya hemacandra), prakAza 4, zloka 57-60,-3 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna para tulanAtmaka vicAra bauddha sAhitya meM yoga-sAdhanA ke lie 'dhyAna' evaM samAdhi' zabda kA prayoga kiyA gayA hai| maharSi pataMjali ne savitarka, savicAra, sAnanda aura sAsmita-cAra prakAra ke saMprajJAta yoga kA ullekha kiyA hai| jaina paramparA meM -1. pRthaktvavitarkasavicAra, 2. ekatvavitarka-avicAra, 3. sUkSmakriyA-apratipAti, 4. samucchinnatriyAnivRtti-ye zukla-dhyAna ke cAra bheda mAne haiM . dhyAna ke ukta bhedoM meM jo zabda-sAmya parilakSita hotA hai, vaha mahattvapUrNa hai| parantu, tInoM paramparAoM meM tAttvika evaM saiddhAntika bheda hone ke kAraNa dhyAna ke bhedoM meM zabda-sAmya hote hue bhI artha kI chAyA vibhinna dikhAI detI hai| isakA kAraNa hai--dRSTi kI vibhinnatA / sAMkhya-paramparA prakRtivAdI hai aura bauddha evaM jaina paramparA paramANuvAdI haiM / jaina paramparA paramANu ko dravya-rUpa se nitya mAnakara usameM rahI paryAyoM kI apekSA se use anitya mAnatI hai| parantu bauddha paramparA kisI bhI nitya dravya ko nahIM maantii| vaha saba kucha pravAharUpa aura anitya mAnatI hai / yaha tInoM paramparAoM kI tAttvika mAnyatA kI bhinnatA hai / parantu, yadi hama sthUla dRSTi se na dekhakara sUkSma dRSTi se tInoM paramparAoM ke artha kA adhyayana karate haiM to usameM bheda ke sAtha kucha sAmya bhI dikhAI detA hai| __yoga sUtra meM 'vitarka' aura 'vicAra' zabda saMprajJAta ke sAtha Ae haiM aura Age calakara inake sAtha 'samApatti' kA sambandha bhI jor3a diyA hai / jo vicAra aura vitarka saMprajJAta se sambaddha haiM, unakA anukrama se artha hai-sthUla viSaya meM ekAgra bane hue citta ko, mana ko hone vAlA sthUla sAkSAtkAra aura sUkSma viSaya meM ekAgra bane hue citta ko hone vAlA sUkSma sAkSAtkAra / jaba vitarka aura vicAra ke sAtha samApatti kA varNana AtA hai, taba sthUla sAkSAtkAra ko savitarka aura nirvitarka ubhaya-rUpa mAnA hai aura sUkSma sAkSAtkAra ko savicAra aura nirvicAra-donoM prakAra kA mAnA hai| isakA niSkarSa yaha hai ki yoga-sUtra meM 'vitarka' aura 'vicAra' zabda vibhinna arthoM meM prayukta hue haiN| saMprajJAta ke sAtha prayukta vitarka pada kA artha-sthUla viSaya kA sAkSAtkAra kiyA gayA hai aura samApatti ke sAtha prayukta 'vitarka' zabda kA artha kiyA gayA hai--zabda, artha aura jJAna kA abhedAdhyAsa yA vikalpa / isI taraha saMprajJAta ke sAtha Aye hue vicAra kA artha hai-sUkSma viSayaka sAkSAtkAra aura samApatti ke sAtha prayukta vicAra zabda kA artha hai-deza, kAla aura dharma se avicchinna sUkSma padArtha kA saakssaatkaar| bauddha paramparA meM 'vitarka' aura 'vicAra' donoM zabdoM kA prayoga huA hai| usameM vitarka kA artha hai-Uha arthAt citta kisI bhI Alambana ko AdhAra banAkara sarvaprathama usameM praveza kare, use 'vitarka' kahate haiM aura jaba citta usI Alambana meM gaharAI se utarakara usameM eka rasa ho jAtA hai, taba use 'vicAra' kahate haiM / isa Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 63 ) taraha Alambana meM sthira hone vAle citta kI prathama avasthA ko 'vitarka' aura usake bAda kI avasthA ko 'vicAra' kahate haiM / jaina paramparA meM vitarka kA artha hai - zruta yA zAstra jJAna, aura vicAra kA artha hai - eka viSaya se dUsare viSaya meM saMkramaNa karanA / yoga sUtra meM prayukta savitarka samApatti kA artha - vikalpa bhI kiyA gayA hai / vikalpa kA tAtparya hai - zabda, artha aura jJAna meM bheda hote hue bhI usameM abheda-buddhi hotI hai / nirvitarka samApatti meM aisI abheda buddhi nahIM hotI hai, vahA~ kevala artha kA zuddha bodha hotA hai / prAyaH ye hI bhAva jaina paramparA meM prayukta pRthaktva-vitarka aura ekatva - vitarka meM parilakSita hote haiM / prathama dhyAna meM vicAra- saMkramaNa ko avakAza hai, parantu dvitIya dhyAna meM use sthAna nahIM diyA hai, jabaki vitarka ko sthAna diyA gayA hai / bauddha paramparA dvArA varNita dhyAnoM meM bhI yaha krama parilakSita hotA hai / isake prathama dhyAna meM vitarka aura vicAra - donoM rahate haiM, parantu dvitIya dhyAna meM donoM kA astitva nahIM rahatA hai / jabaki jaina paramparA ke dvitIya dhyAna meM vitarka kA sadbhAva to rahatA hai, parantu vicAra kA astitva nahIM rahatA aura yoga sUtra meM savitarka saMprajJAta meM vitarka, vicAra, Ananda aura asmitA - ina cAroM aMgoM ke astitva ko svIkAra kiyA hai / bauddha paramparA prathama dhyAna meM vitarka, vicAra, prIti, sukha aura ekAgratA - ina pA~coM ke astitva ko svIkAra karatI hai / yoga- paramparA dvArA mAnya Ananda yA AhlAda aura bauddha paramparA dvArA mAne gaye prIti aura sukha meM atyadhika artha - sAmya hai / aisA pratIta hotA hai ki yoga paramparA meM prayukta 'asmitA' bauddha paramparA dvArA prayukta 'ekAgratA' ke upekSA rUpa meM prayukta huI hai / yoga-paramparA meM prayukta adhyAtmaprasAda, RtaMbharA prajJA aura sUkSma kriyAapratipAti meM prAyaH artha sAmya dikhAI detA hai / jaina - paramparA kA samucchinna kriyA - apratipAti yoga-paramparA kA asaMprajJAta yoga yA saMskAra - zeSa -- nirbIja yoga hai, aisA pratIta hotA hai / " 1 ukta parizIlana se aisA pratIta hotA hai ki bhAratIya saMskRti meM pravAhamAna tri-yoga paramparAoM- vaidika, jaina aura bauddha meM vibhinna rUpa meM dikhAI dene vAlI vyAkhyAoM meM bahuta gaharI anubhava - ekatA rahI huI hai / ye alaga-alaga dikhAI dene vAlI kar3iyA~ pUrNata pRthak nahIM, pratyuta kisI apekSA - vizeSa se eka-dUsarI kar3I se Abaddha - jur3I huI bhI haiM / 1 dekho, tattvArtha sUtra (paM0 sukhalAla saMghavI ) 6,41 / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 64 ) yoga ke anya aMga bauddha-sAhitya meM Arya aSTAMga kA varNana kiyA gayA hai| usameM zIla, samAdhi aura prajJA kA ullekha milatA hai| zIla kA artha hai-kuzala dharma ko dhAraNa karanA, kartavya meM pravRtta honA aura akartavya se nivRtta honA / ' kuzala citta kI ekAgratA yA citta aura caitasika dharma kA eka hI Alambana meM samyaktayA sthApana karane kI prakriyA kA nAma 'samAdhi' hai / 2 kuzala citta yukta vipazya--viveka jJAna ko 'prajJA' kahA hai / 3 bauddhoM dvArA svIkRta zIla meM pataMjalisammata yama-niyama kA samAveza ho jAtA hai / bauddha sAhitya meM paMcazIla, vaidika paramparA meM pA~ca yama aura jaina paramparA meM pAMca mahAvratoM kA ullekha milatA hai / yama aura mahAvratoM ke nAma eka se haiM-- 1. ahiMsA 2. satya, 3. asteya, 4. brahmacarya, aura 5. aparigraha / paMcazIla meM prathama cAra ke nAma yahI haiM, parantu aparigraha ke sthAna meM madya se nivRtta hone kA ullekha milatA hai| samAdhi meM yoga-sUtra dvArA mAnya prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna aura samAdhi kA samAveza ho jAtA hai aura jaina paramparA meM varNita dhyAna Adi Abhyantara tapa meM pratyAhAra Adi cAra aMgoM kA tathA bauddha darzana dvArA mAnya samAdhi kA samAveza ho jAtA hai| yoga-sUtrasammata tapa kA tIsarA niyama anazanAdi bAhya tapa meM A jAtA hai / svAdhyAya rUpa Abhyantara tapa aura yoga-sUtra dvArA varNita svAdhyAya kA artha eka-sA hai| bauddha paramparA dvArA mAnya prajJA aura yoga-sUtra dvArA vaNita viveka-khyAti meM paryApta artha-sAmya hai| isa taraha bauddha sAhitya meM varNita yoga anya paramparAoM se kahIM zabda se mela khAtA hai, to kahIM artha se aura kahIM prakriyA se milatA hai| jainAgamoM meM yoga jaina dharma nivRtti-pradhAna hai| isake caubIsaveM tIrthakara bhagavAna mahAvIra ne sAr3he bAraha varSa taka mauna rahakara ghora tapa, dhyAna evaM Atma-cintana ke dvArA yogesAdhanA kA hI jIvana bitAyA thaa| unake ziSya-ziSyA-parivAra meM pacAsa hajAra vyakti-cavadaha hajAra sAdhu aura chattIsa hajAra sAdhviyA~-aise the, jinhoMne yogasAdhanA meM pravRtta hokara sAdhutva ko svIkAra kiyA thA / 1. visuddhimagga, 1,19-25 / 2 vahI, 3,2-3 / 3 vahI, 14,2-3 / 4 cauddasahiM samaNasAhassIhiM chattIsahiM ajjiAsAhassIhiM / -uvavAI sUtra 10. Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 65 ) jaina paramparA ke mUla grantha Agama haiN| unameM vaNita sAdhvAcAra kA adhyayana karane se yaha spaSTa parijJAta hotA hai ki pA~ca mahAvrata, samiti, gupti, tapa, dhyAna, svAdhyAya Adi-jo yoga ke mukhya aMga haiM, unako sAdhu-jIvana kA, zramaNa-sAdhanA kA prANa mAnA hai|' vastutaH AcAra-sAdhanA zramaNa-sAdhanA kA mUla hai, prANa hai, jIvana hai / AcAra ke abhAva meM zramaNatva kI sAdhanA kevala niSprANa kaMkAla evaM zava raha jaaegii| jainAgamoM meM yoga' zabda samAdhi yA sAdhanA ke artha meM prayukta nahIM huA hai / vahA~ yoga kA artha hai- mana, vacana aura kAya--zarIra kI pravRtti / yoga zubha aura azubha!-do taraha kA hotA hai / isakA nirodha karanA hI zramaNa-sAdhanA kA mUla uddezya hai, mukhya dhyeya hai / ataH jainAgamoM ne sAdhu ko Atma-cintana ke atirikta anya kArya meM pravRtti karane kI dhra va AjJA nahIM dI hai / yadi sAdhu ke lie anivArya rUpa se pravRtti karanA Avazyaka hai, to Agama nivRttiparaka pravRtti karane kI anumati detA hai / isa pravRtti ko Agamika bhASA meM 'samiti-gupti' kahA hai, ise aSTa pravacana mAtA bhI kahate haiM / 2 pA~ca samiti-1. IryA samiti 2. bhASA samiti, 3. eSaNA samiti, 4. AyANa-bhaMDa-nikSepaNA samiti aura 5. uccAra-pAsavaNa-khela-jala-maila-pariThAvaNiyAsamiti pravRti kI pratIka haiM aura trigupti-mana-gupti, vacana-gupti aura kAya-gupti nivRttiparaka haiN| samiti apavAda mArga hai aura gupti utsarga mArga haiM / sAdhu ko jaba bhI kisI kArya meM pravRtti karanA anivArya ho, taba vaha mana, vacana aura kAya yoga ko azubha se haTAkara, viveka evaM sAvadhAnI-pUrvaka pravRtti kre| isa nivRtti-pradhAna evaM tyAga-niSTha jIvana ko dhyAna meM rakhakara hI sAdhu kI dainika caryA kA vibhAga kiyA gayA hai| isameM rAta aura dina ko cAra-cAra bhAgoM meM vibhakta karake batAyA gayA hai ki sAdhu dina aura rAta ke prathama evaM aMtima prahara meM svAdhyAya kare aura dvitIya prahara meM dhyAna evaM Atma-cintana meM saMlagna rahe / dina ke tRtIya prahara meM vaha AhAra lene ko jAya aura usa lAe hue nirdoSa AhAra ko samabhAvapUrvaka anAsakta bhAva se khAe aura rAtri ke tRtIya prahara meM nidrA se nivRtta hokara, caturtha prahara meM punaH svAdhyAya meM saMlagna ho jAya / isa prakAra rAta-dina ke ATha praharoM meM chaha prahara kevala svAdhyAya, dhyAna, Atma-cintana-manana meM lagAne kA Adeza hai / sirpha do prahara pravRtti ke lie haiM, vaha bhI saMyamapUrvaka pravRtti ke lie, na ki apanI icchaanusaar| zramaNa-sAdhanA kA mUla dhyeya-yogoM kA pUrNataH nirodha karanA hai| parantu, 1 AcArAMga, sUtrakRtAMga, uttarAdhyayana, dazavaikAlika Adi / 2 aTTha pavayaNamAyAo, samie guttI taheva ya / paMceva ya samiIo, tao guttI u AhiyA / / --uttarAdhyayana sUtra 24, 1. 3 uttarAdhyayana sUtra, 26, 11-12; 17-18. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isake lie haThayoga kI sAdhanA ko bilakula mahattva nahIM diyA hai / yahAM yaha nahIM bhUlanA cAhie ki vaidika paramparA ke yogaviSayaka granthoM meM bhI haThayoga ko agrAhya kahA hai, phira bhI vaidika paramparA meM haThayoga kI pradhAnatA vAle aneka granthoM evaM mArgoM kA nirmANa huA hai / parantu, jaina sAhitya meM haThayoga ko koI sthAna nahIM diyA hai| kyoMki, haThayoga se haThapUrvaka, balapUrvaka rokA gayA mana thor3I dera bAda jaba chUTatA hai, to sahasA TUTe hue bA~dha kI taraha tIvra vega se pravAhita hotA hai aura sArI sAdhanA ko naSTabhraSTa kara detA hai isalie jaina paramparA meM yogoM kA nirodha karane ke lie haThayoga ke sthAna meM samiti-gupti kA vidhAna kiyA gayA hai, jise sahajayoga bhI kahate haiM / isakA spaSTa artha yaha hai ki jaba bhI sAdhaka Ane-jAne, uThane-baiThane, khAne-pIne, par3hane-par3hAne Adi kI jo bhI kriyA kare, usa samaya vaha apane yogoM ko anyatra se haTAkara usa kriyA meM kendrita kara le / vaha usa samaya tadrapa bana jAya / isase mana . itastataH na bhaTakakara eka jagaha kendrita ho jAegA aura usakI sAdhanA nirbAdha gati se pragatizIla banI rhegii| jainAgamoM meM yoga-sAdhanA ke artha meM 'dhyAna' zabda kA prayoga huA hai / dhyAna kA artha hai-apane yogoM ko Atma-cintana meM kendrita karanA / dhyAna meM kAya-yoga kI pravRti ko bhI itanA roka liyA jAtA hai ki cintana ke lie oSTha evaM jihvA ko hilAne kI bhI anumati nahIM hai / usameM kevala sA~sa ke AvAgamana ke atirikta koI harakata nahIM kI jaatii| isa taraha kAya-sthiratA ke sAtha mana aura vacana ko bhI sthira kiyA jAtA hai| jaba mana cintana meM saMlagna ho jAtA hai, taba use yathArtha meM dhyAna evaM sAdhanA kahate haiM / ekAgratA ke abhAva meM vaha sAdhanA bhAva-yathArtha sAdhanA nahIM, balki dravya-sAdhanA kahalAtI hai| bhAva-Avazyaka kI vyAkhyA karate hue kahA hai-pratyeka sAdhaka-bhale hI vaha sAdhu ho yA sAdhvI, zrAvaka ho yA zrAvikA, jaba apanA mana, citta, lezyA, adhyavasAya, upayoga usameM lagA detA hai, usameM prIti rakhatA hai, usakI bhAvanA karatA hai aura apane mana ko anyatra nahIM jAne detA hai, isa taraha jo sAdhaka ubhaya kAla Avazyaka-pratikramaNa karatA hai, use 'bhAvaAvazyaka' kahate haiN| isake abhAva meM kiyA jAne vAlA Avazyaka 'dravya-Avazyaka' kahalAtA hai / yahI bAta anya dharma-sAdhanA evaM dhyAna ke lie samajhanI cAhie / jainAgamoM meM yoga-sAdhanA ke lie prANAyAma Adi ko anAvazyaka mAnA hai| kyoMki, isa prakriyA se zarIra ko kucha dera ke lie sAdhA jA sakatA hai, roga Adi kA nivAraNa kiyA jA sakatA hai aura kAla-mRtyu ke samaya kA parijJAna kiyA jA 1 yogavAsiSTha, 62, 37-36 / 2 anuyogadvAra sUtra, zru tAdhikAra, 27 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 67 ) sakatA hai, parantu sAdhya ko siddha nahIM kiyA jA sktaa| isa prakriyA se mukti-lAbha nahIM ho sakatA / usake lie yogoM ko sahaja bhAva se kendrita karanA Avazyaka hai / isake lie dhyAna-sAdhanA upayukta mAnI gaI hai / isase yogoM meM ekAgratA AtI hai, jisase Asrava kA nirodha hotA hai, nae karmoM kA Agamana rukatA hai aura purAtana karma kSINa hote haiM / taba eka samaya aisA AtA hai ki sAdhaka samasta karmoM kA kSaya karake, yogoM kA nirodha karake apane sAdhya ko siddha kara letA hai, nirvANa-pada ko pA letA hai / jaina yoga-gra -grantha yaha hama batA Ae haiM ki jainAgamoM meM yoga ke sthAna meM 'dhyAna' zabda prayukta huA hai / kucha Agama-granthoM meM dhyAna ke lakSaNa, bheda, prabheda, Alambana Adi kA vistRta varNana kiyA gayA hai / ' Agama ke bAda niyukti kA nambara AtA hai / usameM bhI Agama meM varNita dhyAna kA hI spaSTIkaraNa kiyA hai / " AcArya umAsvAti ne tattvArtha sUtra meM dhyAna kA varNana kiyA hai, parantu unakA varNana Agama se bhinna nahIM hai / 3 unhoMne Agama evaM niyukti meM varNita viSaya se adhika kucha nahIM kahA hai / jinabhadra gaNI kSamAzramaNa kA dhyAna - zataka bhI Agama kI zailI meM likhA gayA hai / " Agama yuga se lekara yahA~ taka yoga-viSayaka varNana meM Agama-zailI kI hI pramukhatA rahI hai / parantu, AcArya haribhadra ne paramparA se calI A rahI varNana zailI ko paristhiti evaM loka - ruci ke anurUpa nayA mor3a dekara abhinava paribhASA karake jaina yogasAhitya meM abhinava yuga ko janma diyA / unake banAe hue yoga viSayaka grantha - yogabindu, yogadRSTi samuccaya, yogaviMzikA, yogazataka aura SoDazaka, isake jvalanta pramANa haiM / ukta granthoM meM Apa kevala jaina paramparA ke anusAra yoga-sAdhanA kA varNana karake hI santuSTa nahIM hue, balki pAtaJjala yoga sUtra meM varNita yoga-sAdhanA evaM usakI vizeSa paribhASAoM ke sAtha jaina sAdhanA evaM paribhASAoM kI tulanA karane evaM usameM rahe hue sAmya ko batAne kA prayatna bhI kiyA / AcArya haribhadra ke yoga viSayaka mukhya cAra grantha haiM - 1 yogabindu, 2 yogadRSTi- samuccaya, 3 yoga- zataka, aura 4 yogaviMzikA / SoDazaka meM kucha prakaraNa yoga 1 sthAnAMga sUtra, 4, 1; samavAyAMga sUtra 4; bhagavatI sUtra, 25, 7; uttarAdhyayana sUtra, 30, 35 / 2 Avazyaka niyukti, kAyotsarga adhyayana, 1462-86 / 3 tattvArtha sUtra 6, 27 / 4 haribhadrIya AvazyakavRtti, pRSTha 581 / 5 samAdhireSa evAnyai. saMprajJAto'bhidhIyate / samyakprakarSarUpeNa vRttyartha - jJAnatastathA // asaMprajJAta eSo'pi samAdhirgIyate paraiH / niruddhAzeSavRttyAdi tatsvarUpAnuvedhataH // Main Education International - yogabindu, 418, 420 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayaka haiM, parantu isakA varNana ukta cAra granthoM meM hI A jAtA hai / isameM yoga viSayaka kisI bhI naI bAta kA ullekha nahIM milatA hai| ataH unake yoga se sambandhita cAra grantha hI mukhya haiN| inameM prathama ke do grantha saMskRta meM haiM aura antima do grantha prAkRta bhASA meM haiM / yogabindu meM 527 zloka haiM, yogadRSTi samuccaya 228 zlokoM kA hai, yogazataka aura yoga-vizikA meM kramazaH 101 aura 20 gAthAeM haiN| 1. yogabindu prastuta grantha meM sarvaprathama yoga ke adhikArI kA ullekha kiyA hai / jo jIva caramAvarta meM rahatA hai, arthAt jisakA kAla maryAdita ho gayA hai, jisane mithyAtvagranthi kA bhedana kara liyA hai aura jo zuklapakSI hai, vaha yoga sAdhanA kA adhikArI hai| vaha yoga-sAdhanA ke dvArA anAdikAla se cale A rahe aparijJAta saMsAra yA bhavabhramaNa kA anta kara detA hai / isake viparIta jo acaramAvarta meM sthita haiM, ve mohakarma kI prabalatA ke kAraNa saMsAra meM, viSaya-vAsanA meM aura kAma-bhogoM meM Asakta bane rahate haiM / ataH ve yoga-mArga ke adhikArI nahIM haiM / AcArya ne unheM 'bhavAbhinandI' kI saMjJA se sambodhita kiyA hai / yoga ke adhikArI jIvoM ko AcArya ne cAra bhAgoM meM vibhakta kiyA hai1 apunarbandhaka, 2, samyagdRSTi yA bhinnagranthi, 3 dezavirati, aura 4 sarva virati-chaThe guNasthAna se lekara caturdaza guNasthAna paryanta / prastuta grantha meM ukta cAra bhedoM ke svarUpa evaM anuSThAna para vistAra se vicAra kiyA gayA hai| cAritra ke varNana meM AcAryazrI ne pA~ca yoga-bhUmikAoM kA varNana kiyA hai-1 adhyAtma, 2 bhAvanA, 3 dhyAna, 4 samatA, aura 5 vRttisaMkSaya / yaha adhyAtma Adi yoga-sAdhanA dezavirati nAmaka paJcama guNasthAna se hI zurU hotI hai| apunabandhaka evaM samyagdRSTi avasthA meM cAritra mohanIya kI prabalatA rahane ke kAraNa yoga bIja rUpa meM rahatA hai, aMkurita evaM pallavita-puSpita nahIM hotA / ataH yoga sAdhanA kA vikAsa dezavirati se mAnA gayA hai / 1 adhyAtma :-yathAzakya aNuvrata yA mahAvrata ko svIkAra karake maitrI, pramoda, karuNA evaM mAdhyasthya bhAvanApUrvaka Agama ke anusAra tattva yA Atmacintana karanA adhyAtma sAdhanA hai| isase pApa karma kA kSaya hotA hai, vIrya-sat purUSArtha kA utkarSa hotA hai aura citta meM samAdhi kI prApti hotI hai| 2 bhAvanA :-adhyAtma-cintana kA bAra-bAra abhyAsa karanA 'bhAvanA' hai| isase kAma, krodha Adi manovikAroM evaM azubha bhAvoM kI nivatti hotI hai aura jJAna Adi zubha bhAva paripuSTa hote haiM / 1 yoga-bindu, 72, 66. 2 vahI, 85-87. Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 66 ) 3 dhyAna :- tattva cintana kI bhAvanA kA vikAsa karake mana ko, citta ko kisI eka padArtha yA dravya ke cintana para ekAgra karanA, sthira karanA 'dhyAna' hai / isase citta sthira hotA hai aura bhava-paribhramaNa ke kAraNoM kA nAza hotA hai / 4 samatA : --saMsAra ke pratyeka padArtha evaM sambandha para - - bhale hI vaha iSTa ho yA aniSTa, taTastha vRtti rakhanA 'samatA' hai / isase aneka labdhiyoM kI prApti hotI hai aura karmoM kA kSaya hotA hai / 5 vRtti-saMkSayaH --- vijAtIya dravya se udbhUta citta vRttiyoM kA jar3amUla se nAza karanA 'vRtti-saMkSaya' hai / isa sAdhanA ke saphala hote hI ghAtikarma kA samUlataH kSaya ho jAtA hai, kevala jJAna, kevala darzana kI prApti hotI hai aura kramazaH cAroM aghAti karmoM kA kSaya hokara nirvANa pada- mokSa kI prApti hotI hai / Atma-bhAvoM kA vikAsa karake evaM unheM zuddha banAte hue sAdhaka cAritra kI tIna bhUmikAoM ko pAra karake cauthI samatA - sAdhanA meM praviSTa hotA hai aura vahA~ kSapakazreNI karatA hai / usake bAda vaha vRtti-saMkSaya kI sAdhanA karatA hai / AcArya haribhadra ne prathama kI cAra bhUmikAoM kI pAtaJjala yoga-sUtra meM varNita saMprajJAta samAdhi ke sAtha aura antima pA~cavIM bhUmikA kI asaMprajJAta samAdhi ke sAtha samAnatA batAI hai / upAdhyAya yazovijaya jI ne bhI apanI yoga-sUtra vRtti meM isa samAnatA ko svIkAra kiyA hai ! Apane prastuta grantha meM pA~ca anuSThAnoM kA bhI varNana kiyA hai - 1. viSa, 2 . gara, 3. ananuSThAna, 4. taddhetu tathA 5 amRta anuSThAna / isameM prathama ke tIna asadanuSThAna haiM / antima ke do anuSThAna sadanuSThAna haiM aura yoga-sAdhanA ke adhikArI vyakti ko sadanuSThAna hI hotA hai / 2. yogadRSTi samuccaya prastuta grantha meM vaNita AdhyAtmika vikAsa kA krama paribhASA, vargIkaraNa aura zailI kI apekSA se yoga-bindu se alaga dikhAI detA hai / yoga- bindu meM prayukta kucha vicAra isameM zabdAntara se abhivyakta kiye gaye haiM aura kucha vicAra abhinava bhI haiM / prastuta grantha meM yogabindu meM prayukta acaramAvarta kAla- - ajJAna kAla kI avasthA ko 'ogha - dRSTi' aura caramAvartakAla - jJAna kAla kI avasthA ko 'yogadRSTi' kahA hai / ogha dRSTi meM pravartamAna bhavAbhinandI kA varNana yoga- bindu ke varNanasAhI hai / isa grantha meM yoga kI bhUmikAoM yA yoga ke adhikAriyoM ko tIna vibhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai| prathama bheda meM prArambhika avasthA se lekara vikAsa kI carama - antima avasthA taka kI bhUmikAoM ke karmamala ke tAratamya kI apekSA se ATha Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 70 ) vibhAga kie haiM-1. mitrA, 2. tArA, 3. balA. 4. dIprA. 5. sthirA, 6. kAntA, 7. prabhA, aura 8. parA / ye ATha vibhAga pAtaJjala yoga-sUtra meM kramazaH yama, niyama, pratyAhAra Adi; bauddha paramparA ke kheda, udvega Adi, pRthakajanagata aSTa doSa-parihAra aura advaSa, jijJAsA Adi aSTayoga guNoM ke prakaTa karane ke AdhAra para kie gae haiN| isake pazcAt ukta ATha bhUmikAoM meM pravartamAna sAdhaka ke svarUpa kA varNana kiyA hai / isameM pahalI cAra bhUmikAe~ prAraMbhika avasthA meM hotI haiN| inameM mithyAtva kA kucha aMza zeSa rahatA hai / parantu, antima kI cAra bhUmikAoM meM mithyAtva kA aMza nahIM rahatA hai| dvitIya vibhAga meM yoga ke tIna vibhAga kie haiM---1. icchA-yoga, 2. zAstra-yoga aura 3 sAmarthya yog| dharma-sAdhanA meM pravRtta hone kI icchA rakhane vAle sAdhaka meM pramAda ke kAraNa jo vikala-dharma-yoga hai, use 'icchA-yoga' kahA hai / jo dharma-yoga zAstra kA viziSTa bodha karAne vAlA ho yA zAstra ke anusAra ho, use 'zAstra-yoga' kahate haiM aura jo dharma-yoga Atma-zakti ke viziSTa vikAsa ke kAraNa zAstra-maryAdA se bhI Upara uThA huA ho, use 'sAmarthya-yoga' kahate haiN| tRtIya bheda meM yogI ko cAra bhAgoM meM bA~TA hai-1. gotra-yogI, 2. kulayogI, 3. pravRtta-cakra yogI, aura 4. siddha (niSpanna)-yogI / isameM gotra yogI meM yogasAdhanA kA abhAva hone ke kAraNa vaha yoga kA adhikArI nahIM hai| dUsarA aura tIsarA yogI yoga-sAdhanA kA adhikArI hai aura siddha-yogI apanI sAdhanA ko siddha kara cukA hai, aba use yoga kI AvazyakatA hI nahIM hai| isalie vaha bhI yoga-sAdhanA kA adhikArI nahIM hai / isa taraha yogadRSTi samuccaya meM aSTAMga yoga evaM yoga tathA yogiyoM ke vargIkaraNa meM navInatA hai| 3. yoga-zataka prastuta grantha viSaya-nirUpaNa kI dRSTi se yoga-bindu ke adhika nikaTa hai / yoga-bindu meM vaNita aneka vicAroM kA yoga-zataka meM saMkSepa se varNana kiyA hai| grantha ke prArambha meM yoga kA svarUpa do prakAra kA batAyA hai-1. nizcaya, aura 2. vyavahAra / samyagjJAna, samyagdarzana aura samyakcAritra kA AtmA ke sAtha ke sambandha ko 'nizcaya-yoga' kahA hai aura ukta tInoM ke kAraNoM-sAdhanoM ko 'vyavahAra-yoga' kahA hai| yoga-sAdhanA ke adhikArI aura anadhikArI kA varNana yoga-bindu kI taraha kiyA hai / caramAvarta meM pravartamAna yoga adhikAriyoM kA varNana evaM ayunarbandhaka samyagdRSTi kA vargIkaraNa yoga-bindu ke samAna hI kiyA hai| __ sAdhaka jisa bhUmikA para sthita hai, usase Upara kI bhUmikAoM para pahu~cane ke lie use kyA karanA cAhie ? isake lie yoga-zataka meM kucha niyamoM evaM sAdhanoM Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 71 ) kA varNana kiyA hai / AcArya haribhadra ne batAyA hai ki sAdhaka ko sAdhanA kA vikAsa karane ke lie - 1. apane svabhAva kI AlocanA, loka-paramparA ke jJAna aura zuddha yoga ke vyApAra se ucita-anucita pravRtti kA viveka karanA cAhie, 2. apane se adhika guNasampanna sAdhaka ke sahavAsa meM rahanA cAhie. 3. saMsAra - svarUpa evaM rAgadveSa Adi doSoM ke cintana rUpa Abhyantara sAdhana aura bhaya, zoka Adi rUpa akuzala karma ke nivAraNa ke lie guru, tapa, japa, jaise bAhya sAdhanoM kA Azraya grahaNa karanA cAhie | sAdhanA kI vikasita bhUmikAoM kI ora pravartamAna sAdhaka ko ukta sAdhanA kA Azraya lenA cAhie / * abhinava sAdhaka ko pahale zruta-pATha, guru-sevA, Agama-AjJA, jaise sthUla sAdhana kA Azraya lenA cAhie / zAstra ke artha kA yathArtha bodha ho jAne ke bAda sAdhaka ko rAga, dveSa, moha jaise Antarika doSoM ko nikAlane ke lie Atma-nirIkSaNa karanA cAhie | isake atirikta isa grantha meM yaha bhI batAyA gayA hai ki citta meM sthiratA lAne ke lie sAdhaka ko rAgAdi doSoM ke viSaya evaM pariNAmoM kA kisa taraha cintana karanA cAhie / itanA varNana karane ke bAda AcAryazrI ne yaha batAyA hai ki yoga-sAdhanA meM pravartamAna sAdhaka ko apane sadvicAra ke anurUpa kaisA AhAra karanA cAhie / isake lie granthakAra ne sarvasaMpatkarI bhikSA ke svarUpa kA varNana kiyA hai / isa prakAra cintana aura usake anurUpa AcaraNa karane vAlA sAdhaka azubha karmoM kA kSaya aura zubha karmoM kA bandha karatA hai tathA kramazaH Atma-vikAsa karatA huA abandhaavasthA ko prApta karake karma - bandhana se sarvathA mukta unmukta ho jAtA hai / 4. yoga-viMzikA prastuta grantha meM kevala bIsa gAthAe~ haiM / isameM yoga-sAdhanA kA saMkSepa meM varNana kiyA gayA hai| isameM AdhyAtmika vikAsa kI prArambhika bhUmikAoM kA varNana nahIM hai / parantu, yoga-sAdhanA kI yA AdhyAtmika sAdhanA evaM vicAraNA - cintana kI vikAsazIla avasthAoM kA nirUpaNa hai / isameM cAritrazIla evaM AcAraniSTha sAdhaka ko yoga ET adhikArI mAnA hai aura usakI dharma-sAdhanA yA sAdhanA ke lie kI jAne vAlI Avazyaka dharma -kriyA ko 'yoga' kahA hai tathA usakI pA~ca bhUmikAe~ batAI haiM --- 1. sthAna, 2. UrNa, 3. artha, 4. Alambana aura 5. anAlambana / prastuta grantha meM inameM se Alambana aura anAlambana kI vyAkhyA kI hai / prathama ke tIna bhedoM kI mUla meM vyAkhyA nahIM kI gaI hai / parantu, upAdhyAya yazovijaya jI ne yoga-viMzikA kI TIkA meM pA~coM kA artha kiyA hai| ina meM se prathama ke do ko karma-yoga aura anta ke tIna bhedoM ko jJAna 1 kAyotsarga, paryaMkAsana, padmAsana Adi AsanoM ko sthAna kahA hai / pratyeka kriyA karate samaya jisa sUtra kA uccAraNa kiyA jAtA hai, use UrNa, varNa yA zabda kahate ( Coutd.) Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga kahA hai| isake atirikta sthAna Adi pA~coM bhedoM ke icchA, pravRtti, sthairya aura siddhi-ye cAra-cAra bheda karake unake svarUpa aura kArya kA varNana kiyA hai| Upara AcArya haribhadra ke yoga-viSayaka granthoM kA saMkSipta paricaya diyA hai / isakA adhyayana karane se yaha spaSTa ho jAegA ki AcAryazrI ne apane granthoM meM mukhya rUpa se cAra bAtoM kA ullekha kiyA hai 1. kauna sAdhaka yoga kA adhikArI hai aura kauna andhikaarii| 2. yoga kA adhikAra prApta karane ke lie pUrva taiyArI-sAdhanA kA svarUpa / 3. yoga-sAdhanA kI yogyatA ke anusAra sAdhakoM kA vibhinna rUpa se vargIkaraNa ___ aura unake svarUpa evaM anuSThAna kA varNana / 4. yoga-sAdhanA ke upAya--sAdhana aura bhedoM kA varNana / AcArya hemacandra AcArya haribhadra ke bAda AcArya hemacandra kA nambara AtA hai| AcArya hemacandra vikrama kI bArahavIM zatAbdI ke eka prakhyAta AcArya hue haiM / Apa kevala jainAgama evaM nyAya-darzana ke hI prakANDa paNDita nahIM the, pratyuta vyAkaraNa, sAhitya, chanda, alaMkAra, kAvya, darzana, yoga Adi sabhI viSayoM para ApakA adhikAra thA aura ukta sabhI viSayoM para Apane mahattvapUrNa grantha likhe haiN| Apake vizAla evaM gahana adhyayana eva jJAna ke kAraNa Apako 'kalikAlasarvajJa' ke nAma se sambodhita kiyA jAtA rahA hai| ___ AcArya hemacandra ne yoga para yoga-zAstra likhA hai| usameM pAtaJjala yogasUtra meM nirdiSTa aSTAMgayoga ke krama se gRhastha-jIvana evaM sAdhu-jIvana kI AcArasAdhanA kA jainAgama ke anusAra varNana kiyA hai| isameM Asana, prANAyAma Adi se sambandhita bAtoM kA bhI vistRta varNana hai| AcArya zubhacandra ke jJAnArNava meM varNita padastha, piNDastha, rUpastha aura rUpAtIta dhyAnoM kA bhI ullekha kiyA hai / anta meM AcAryazrI ne apane svAnubhava ke AdhAra para mana ke cAra bhedoM-vikSipta, yAtAyAta, zliSTa aura sulIna-kA varNana karake navInatA lAne kA prayatna kiyA hai| nissandeha yoga-zAstra jaina tattva-jJAna, AcAra evaM yoga-sAdhanA kA eka mahattvapUrNa grantha hai| AcArya zubhacandra yoga-viSaya para AcArya zubhacandra ne jJAnArNava kI racanA kI hai| jJAnArNava aura yoga-zAstra meM bahuta-se viSaya eka-se haiM / jJAnANaMva meM sagaM 26 se 42 taka prANAyAma aura dhyAna ke svarUpa evaM bhedoM kA varNana kiyA hai / yahI varNana yoga-zAstra haiM / sUtra ke artha kA bodha honA artha hai| bAhya viSayoM kA dhyAna yaha Alambana yoga hai| rUpI dravya kA Alambana kie binA zuddha AtmA kI samAdhi ko anAlambana yoga kahA hai| --yoga-vizikA TIkA, 3 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama prakAza se ekAdaza prakAza taka ke varNana meM milatA hai| ubhaya granthoM meM varNita viSaya hI nahIM, balki zabdoM meM bhI bahuta kucha samAnatA hai / prANAyAma Adi se prApta hone vAlI labdhiyoM evaM parakAyapraveza Adi ke phala kA nirUpaNa karane ke bAda donoM AcAryoM ne prANAyAma ko sAdhya siddhi ke lie anAvazyaka, nirupayogI, ahitakAraka evaM anarthakArI batAyA hai / jJAnArNava meM 21 se 27 sargoM meM yaha batAyA hai ki AtmA svayaM jJAna-svarUpa hai / kaSAya Adi doSoM ne Atma-zaktiyoM ko AvRta kara rakhA hai| ataH rAga-dvaSa evaM kaSAya Adi doSoM kA kSaya karanA""mokSa hai / isalie isameM yaha batAyA hai ki kaSAya para vijaya prApta karane kA sAdhana indriya-jaya hai, indriyoM ko jItane kA upAya-mana kI zuddhi hai, mana-zuddhi kA sAdhana hai-rAga-dveSa ko dUra karanA aura use dUra karane kA sAdhana hai-samatva-bhAva kI sAdhanA / samatvabhAva kI sAdhanA hI dhyAna yA yoga-sAdhanA kI mukhya vizeSatA hai| yaha varNana yogazAstra meM bhI zabdazaH evaM arthazaH eka-sA hai / yaha satya hai ki anitya Adi bAraha bhAvanAoM aura pAMca mahAvratoM kA varNana ubhaya granthoM meM eka-se zabdoM meM nahIM hai, phira bhI varNana kI zailI meM samAnatA hai| ubhaya granthoM meM yadi kucha antara hai to vaha yaha hai ki jJAnArNava ke tIsare sarga meM dhyAna-sAdhanA karane vAle sAdhaka ke lie gRhasthAzrama ke tyAga kA spaSTa vidhAna kiyA gayA hai, jaba ki AcArya hemacandra ne gRhasthAzrama kI bhUmikA para hI yoga-zAstra kI racanA kI hai| AcArya zubhacandra kahate haiM- "buddhizAlI evaM tyAganiSTha hone para bhI sAdhaka mahAduHkhoM se bhare hue tathA atyadhika nindita gRhasthAzrama meM rahakara pramAda para vijaya nahIM pA sakatA aura caMcala mana ko vaza meM nahIM kara sakatA / ataH citta kI zAnti ke lie mahApuruSa gRhasthAzrama kA tyAga hI karate haiN|" "are ! kisI deza aura kisI kAla-vizeSa meM AkAza-puSpa aura gadhe ke sira para zRMga kA astitva mila bhI sakatA hai, parantu kisI bhI kAla aura kisI bhI deza meM gRhasthAzrama meM rahakara dhyAnasiddhi ko prApta karanA sambhava hI nahIM hai|" - parantu AcArya hemacandra ne gRhastha-avasthA meM dhyAna-siddhi kA niSedha nahIM kiyA hai| AgamoM meM bhI gRhastha-jIvana meM dharma-dhyAna kI sAdhanA ko svIkAra kiyA gayA hai| uttarAdhyayana sUtra meM to yahA~ taka kahA gayA hai ki kisI sAdhu kI sAdhanA kI apekSA gRhastha bhI sAdhanA meM utkRSTa ho sakatA hai / 2 anya zvetAmbara AcAryoM ne bhI paJcama guNasthAna meM dharma-dhyAna ko mAnA hai / AcArya hemacandra ne to yoga-zAstra kA nirmANa rAjA kumArapAla ke lie hI kiyA thaa| upAdhyAya yazovijayajI isake pazcAt upAdhyAya yazovijayajI ke yoga viSayaka granthoM para dRSTi jAtI 1 jJAnArNava sarga 3.6, 10, 17. 2 saMti egehi bhikkhuhiM, gAratthA sNjmuttraa| -uttarAdhyayana, 5, 20. Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 74 ) hai / upAdhyAyajI kA AgamajJAna, cintana-manana, tarka kauzala aura yogAnubhava vistRta evaM gaMbhIra thA / jJAna kI vizAlatA ke sAtha unakI dRSTi bhI vizAla evaM vyApaka thii| unakA hRdaya sAMpradAyika saMkIrNatAoM se rahita thA / vastutaH upAdhyAyajI kevala paramparAoM ke pujArI nahIM, balki satyopAsaka the / upAdhyAya yazovijayajI ne yoga para adhyAtmasAra, adhyAtmopaniSad aura saTIka battIsa battIsiyA~ likhIM, jinameM jaina mAnyatAoM kA spaSTa evaM rocaka varNana karane ke atirikta anya darzanoM ke sAtha jaina darzana ke sAmya kA bhI ullekha kiyA hai / isake atirikta gujarAtI bhASI vicArakoM ke lie Apane gujarAtI bhASA meM bhI yogadRSTi sajjhAya kI racanA kI / adhyAtmasAra grantha meM upAdhyAyajI ne yogAdhikAra aura dhyAnAdhikAra prakaraNa . meM mukhya rUpa se gItA evaM pAtaJjala yoga sUtra kA upayoga karake jaina paramparA meM prasiddha dhyAna ke aneka bhedoM kA ubhaya granthoM ke sAtha samanvaya kiyA hai / upAdhyAyajI kA yaha samanvayAtmaka varNana dRSTi tathA vicAra - samanvaya ke lie bahuta hI mahattvapUrNa evaM upayogI hai / . adhyAtmopaniSad grantha meM Apane zAstra-yoga, jJAnayoga, kriyA-yoga aura sAmyayoga ke sambandha meM yogavAsiSTha aura taittirIya upaniSad ke vAkyoM se uddharaNa dekara . jaina-darzana ke sAtha tAttvika aikya yA samAnatA dikhAI hai / yogAvatAra battIsI meM Apane mukhyatayA pAtaJjala yoga sUtra meM varNita yogasAdhanA kA jaina prakriyA ke anusAra vivecana kiyA hai / isake atirikta upAdhyAyajI ne AcArya haribhadra kI yoga-viMzikA evaM SoDazaka para TIkAe~ likhakara unameM antanihita gUr3ha tattvoM kA udghATana kiyA hai / ve itanA likhakara hI santuSTa nahIM hue, unhoMne pAtaJjala yoga sUtra para bhI jaina siddhAnta ke anusAra eka choTI-sI vRtti likhI hai / usameM unhoMne aneka sthAnoM para sAMkhya vicAradhArA kA jaina vicAra-dhArA ke sAtha milAna bhI kiyA aura kaI sthaloM para yukti evaM tarka ke sAtha prativAda bhI kiyA / 'upAdhyAya yazovijaya jI ke granthoM kA adhyayana karane para yaha spaSTa pratIta hotA hai ki upAdhyAyajI ne apane varNana meM madhyastha bhAvanA, guNagrAhakatA, sUkSma samanvaya zakti evaM spaSTavAditA dikhAI hai / ataH hama nissaMkoca bhAva se yaha kaha sakate haiM ki upAdhyAyajI ne AcArya haribhadra kI samanvayAtmaka dRSTi ko pallavitapuSpita kiyA hai, use Age bar3hAyA hai / yogasAra grantha--- isake atirikta zvetAmbara sAhitya meM eka yogasAra grantha bhI hai / usameM lekhaka ke nAma kA ullekha nahIM hai aura yaha bhI ullekha nahIM milatA hai ki vaha kaba aura kahA~ likhA gayA hai / parantu usake varNana, zailI evaM dRSTAntoM kA avalokana karane se aisA lagatA hai ki AcArya hemacandra ke yoga- zAstra ke AdhAra para kisI zvetAmbara AcArya ne use likhA ho / ................... " ityAdi / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 anuccmtthaataa yogadRSTi samuccaya maMgalAcaraNa 1 dIprA dRSTi icchAyoga, zAstrayoga, sAmarthyayoga 1 sthirA dRSTi yoga dRSTiyA~ 4 kAntA dRSTi ogha dRSTi 4 prabhA dRSTi yoga dRSTiyoM kA svarUpa 5 parA dRSTi mitrA dRSTi 6 muktatattva mImAMsA tArA dRSTi 12 kulayogI Adi kA svarUpa balA dRSTi 55 56 162 maMgalAcaraNa yoga : asaMkIrNa sAdhanA-patha yoga ke bheda yoga kA mahAtmya adhyAtma lokapakti gopendra kA abhimata pUrvasevA asadanuSThAna sadanuSThAna bandha-vicAra adhyAtma--jAgaraNa apunarbandhaka svarUpa bhinnagranthi vidhA zuddha anuSThAna samyak dRSTi svarUpa tIna karaNa . yogabindu 81 samyaka dRSTi aura bodhisattva 154 81 kAlAtIta kA mantavya 86 bhAgya tathA puruSArtha 60 cAritrI 66 dhyAna 102 samatA 106 tAttvika : atAttvika 186 106 sAsrava : anAsrava 122 upasahAra 186 124 japa 187 125 yogyatAMkana 186 127 deva-vAdana 161 128 pratikramaNa 162 135 bhAvanAnucintana 137 vRttisaMkSaya 164 146 sarvajJavAda 202 . 152 pariNAmitva 225 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgalAcaraNa nizcaya-yoga vyavahAra-yoga yoga ke adhikArI apunarbandha Adi kI pahacAna sAmAyika zuddhi, azuddhi adhikArI bheda prathama zreNI kA sAdhaka dvitIya zreNI kA sAdhaka tRtIya zreNI kA sAdhaka gRhI sAdhaka samAcArI yoga kI paribhASA yoga ke bheda pariziSTa ( 76 ) yogazataka 233 upadeza : niyama arati-nivAraNa 233 234 navAbhyAsI kI pramukhacaryA 235 karma-prasaMga doSa - cintana saccintana 236 240 241 242 242 243 243 anazana zuddhi meM AtmaparAkrama yogavizikA 267 AhAra yaugika labdhiyA~ manobhAva kA vaiziSTya vikAsa : pragati kAla - jJAna 267 anubhAva - prAkaTya anuSThAna - vizleSaNa 277 se 262 yogadRSTisamuccaya kI zlokAnukramaNikA yogabindu kI zlokAnukramaNikA . yogazataka kI zlokAnukramaNikA. yogaviMzikA kI zlokAnukramaNikA 244 247 248 248 250 255 256 257 256 261 263 265 277 273 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - oZhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong 0Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Ben yogadRSTi samuccaya 9Li Zhong Hua Li Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Ben Ben Zhong . Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgalAcaraNa yogadRSTi samuccaya ihaivecchAviyogAnAM yoginAmupakArAya [ 1 yogigamyaM natvecchAyo gato'yogaM jinottamam / vakSye samAsena yogaM tadhaSTibhedataH // vIraM ayoga - mAnasika, vAcika, kAyika yoga-pravRtti se atIta, yogigamya - yoga-sAdhakoM dvArA prApya -- anubhAvya, jina zra eSTha bhagavAn mahAvIra ko icchAyoga se antarbhAvapUrvaka namaskAra kara maiM yoga kA yogadRSTiyoM ke rUpa meM vizleSaNa karate hue saMkSepa meM vivecana karUMgA / triyoga - ( icchAyoga, zAstrayoga, sAmathyaMyoga ) [ 2 ] ] vyaktaM yahA~ yoga ke prasaMga meM, yoga sAdhakoM ke lAbhArthaM icchAyoga, zAstrayoga tathA sAmarthyayoga ke svarUpa kA vizada rUpa meM varNana kiyA jA rahA hai / svarUpamabhidhIyate / yogaprasaMgataH // [ 3 ] pramAdataH I kartumicchoH zrutArthasya jJAnino'pi dharmayogo yaH sa icchAyoga ucyate // vikalo jo dharma - Atmopalabdhi kI icchA liye hai, jisane Agama-arthazAstrIya siddhAntoM kA zravaNa kiyA hai, aise jJAnI puruSa kA pramAda ke kAraNa vikala - asampUrNa dharmayoga icchAyoga kahA jAtA hai / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 | yogadRSTi samuccaya 0 zAstrayogastviha jJayo yathAzaktyapramAdinaH / zrAddhasya tIvrabodhena vacasA'vikalastathA // yathAzakti pramAdarahita, zraddhAvAn, tova bodhayukta puruSa ke Agamavacana-zAstra-jJAna ke kAraNa avikala-akhaNDa athavA kAla Adi kI avikalatA-akhaNDatA ke kAraNa avikala-sampUrNa yoga zAstrayoga kahA jAtA hai| [ 5 ] zAstrasadazitopAyastadatikrAntagocara: zaktyudra kAdvizeSeNa saamrthyaakhyo'ymuttmH|| zAstra meM jisakA upAya batAyA gayA hai, zakti ke udreka-jAgaraNaprabalatA ke kAraNa jisakA viSaya zAstra se bhI atikrAnta-atIta-para hai, vaisA uttama yoga sAmarthya-yoga kahA jAtA hai| siddha yAkhyapadasamprAptihetubhedA na tattvataH / zAstrAdevAvagamyante sarvathaiveha yogibhiH // siddhi-carama saphalatA rUpa pada ko prApta karane ke hetuoM ke bhedakAraNoM kA tattvataH vizleSaNa yogojana kevala zAstroM ke mAdhyama se hI sampUrNatayA nahIM jAna pAte / [ 7-8 ] sarvathA tatparicchedAt sAkSAtkAritvayogataH / tatsarvajJatvasaMsiddha stadA siddhipadAtitaH // na caitadevaM yattasmAt prAtibhajJAnasaMgataH / sAmarthyayogo'vAcyo'sti sarvajJatvAdisAdhanam // sarvathA zAstra dvArA tat - samyakdarzana, samyakjJAna Adi adhigata ho jAya~ to sAkSAtkAritva-pratyakSa-indriyanirapekSa jJAna kA udbhava Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ triyoga | 3 hogaa| usase sarvajJabhAva sadhegA aura vaisA hone para siddhi-parama saphalatAmuktatA prApta hogI para vastutaH aisA hotA nhiiN| isalie prAtibha jJAnapratibhA yA asAdhAraNa Atma-jyoti se utpanna jJAna-AtmAnubhava yA svasaMvedana ke adbhuta prakAza-ananyaM tattvacintana, dIpti se saMyukta sAmarthyayoga hI sarvajJatA Adi kA hetu hai / sAmarthyayoga kI vizeSatA-sUkSma svarUpa zabdoM dvArA nahIM kahA jA sktaa| [ 6 .] dvidhA'yaM dharmasaMnyAsa - yogasaMnyAsasaMjJitaH / kSAyopazamikA dharmA yogAH kAyAdikarma tu|| sAmarthya yoga dharmasaMnyAsa aura yogasaMnyAsa ke rUpa meM do prakAra kA hai| kSayopazama se utpanna sthiti dharma hai tathA deha Adi kA karma yoga hai / [ 10 ] dvitIyApUrvakaraNe prathamastAttviko bhavet / AyojyakaraNAdUrdhva dvitIya iti tadvidaH // pahalA-dharmasanyAsa-tAttvika dharmasaMnyAsa dvitIya apUrvakaraNa meM arthAt granthibhedarUpa prathama apUrvakaraNa ke pazcAt kSapaka-zreNI-ArohaNa meM sadhatA hai| vedanIya Adi karmoM kI AyuSya kama kI tulanA meM adhika sthiti dekha kevalI bhagavAn dvArA unheM samaMjasa karane hetu karmoM kI udIraNA, jisase samudghAta dvArA ve zIghra kSINa kiye jA sakeM, AyojyakaraNa hai / AyojyakaraNa se Age yogasaMnyAsa sadhatA hai| [ 11 ] atastvayogo yogAnAM yogaH para udAhRtaH / mokSayojanabhAvena sarvasaMnyAsalakSaNaH / isalie ayoga-mAnasika, vAcika, kAyika karma kA sarvathA rAhitya yogoM meM parama-sarvotkRSTa hai kyoMki vaha AtmA ko mokSa se jor3atA hai / vaha sarvasaMnyAsamaya hai| AtmA ke atirikta saba kucha vahA~ chUTa jAtA hai / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 | yogadRSTi samuccaya yoga-dRSTiyAM [ 12 ] etat trayamanAzritya vizeSeNaitadudbhavAH / yogahaSTaya ucyanta aSTau sAmAnyatastu tAH // ina tInoM-icchAyoga, zAstrayoga tathA sAmarthya yoga kA sIdhA AdhAra lie binA, para unhIM se vizeSa rUpa se niHsRta dRSTiyA~ yogadRSTiyA~ kahI jAtI haiN| ve sAmAnyataH ATha prakAra kI haiN| [ 13 ] mitrA tArA balA dIprA sthirA kAntA prabhA parA / nAmAni yogahaSTInAM lakSaNaM ca nibodhata // una ATha yogadRSTiyoM ke nAma isa prakAra haiM-1. mitrA, 2. tArA, 3. balA, 4. dIprA, 5. sthirA, 6. kAntA, 7. prabhA tathA 8. praa| unake lakSaNa smjhie| ogha-dRSTi [ 14 ] sameghAmegharAjyAdau sagrahAdyarbhakAdivat / oghaDaSTiriha jJayA mithyAdRSTItarAzrayA // bAdala bharI rAta, bAdaloM se zUnya rAta, bAdala sahita divasa, bAdala rahita divasa, graha-pIr3ita darzaka, graha bAdhA rahita svastha darzaka, bAla darzaka, vayaska darzaka, motiyAbinda Adi se upahata netra darzaka, anupahata netra darzaka-ina ApekSika bhinnatAoM ke kAraNa jaise vastu-darzana meM vizadatA kI dRSTi se taratamatA, nyUnAdhikatA hotI hai, usI taraha ogha-dRSTisaMsAra-pravAha-patita dRSTi-sAmAnya dRSTi bhinna-bhinna prakAra kI hai| (ogha-dRSTi se Upara uThakara sAdhaka yoga-dRSTi meM praveza karatA hai|) Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTiyoM kA svarUpa | 5 yogadRSTiyoM kA svarUpa [ 15 ] tRNagomayakASThAgnikaNadIpaprabhopamA ratnatArArkacandrAbhA sadRSTerdaSTiraSTadhA / / saddaSTA puruSa kI dRSTi bodha-jyoti kI vizadatA ke vikAsa kI apekSA se ghAsa, kaNDe tathA kATha ke agni kaNa, dIpaka kI prabhA, ratna, tAre, sUrya aura candra kI AbhA ke sadRza kramazaH mitrA, tArA, balA, dIprA sthirA, kAntA, prabhA aura parA rUpa meM ATha prakAra kI hai| [ 16 ] yamAdiyogayuktAnAM khedAdiparihArataH / advaSAdiguNasthAnaM krameNaiSA satAM matA // yama, niyama Adi yogAMgoM ke sAdhaka, kheda, udvega Adi doSoM ke parihAraka satpuruSoM ke kramazaH adveSa, jijJAsA Adi guNoM kI AdhArasthAnIyA ye-mitrA Adi yoga-dRSTiyA~ niSpanna hotI haiN| sacchraddhAsaMgato bodho dRSTirityabhidhIyate / asatpravRttivyAghAtAt satpravRttipadAvahaH // sat zraddhA se yukta bodha dRSTi kahA jAtA hai| usase asat pravRtti kI rukAvaTa hotI hai tathA sat pravRtti meM gati hotI hai| [ 18 ] iyaM cAvaraNApAyabhedAdaSTavidhA smRtA / sAmAnyena vizeSAstu bhUyAnsaH suukssmbhedtH|| AtmA ke zuddha svarUpa ko Dhakane vAle AvaraNa ke dUra hote jAne kI taratamatA kI dRSTi se sAmAnyataH sthUla-rUpa meM daSTi ATha prakAra kI mAnI gaI hai.| sUkSmatA meM jAne para usake bahuta-aneka bheda hote haiN| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 | yogadRSTi samuccaya [ 16 ] nottarAstathA / pratipAlayatAzcAdyAzcatasro sApatyA api caitAstatpratipAtena netarAH // pahalI cAra dRSTiyA~ - mitrA, tArA, balA tathA dIprA, pratipAta* yukta haiM arthAt jo sAdhaka unheM prApta kara letA hai, unase bhraSTa bhI ho sakatA hai / para bhraSTa hotA hI ho, aisA nahIM hai / bhraMza yA patana kI saMbhAvanA ke kAraNa ye cAra dRSTiyA~ sApAya- - apAya yA bAdhAyukta kahI - jAtI haiM / Age kI cAra dRSTiyA~ - sthirA, kAntA, prabhA tathA parA pratipAtarahita, ataeva bAdhArahita haiM / [20] nizi prayANabhaGgAbhAvena vizato par3atA hai, jo usI prakAra apratipAtI dRSTi prApta hone para yogI kA apane mokSarUpa lakSya kI ora anavarata prayANa cAlU ho jAtA hai / hA~, jisa prakAra yAtrA para Age bar3hate pathika ko rAta meM kucha eka sthAnoM para rukanA kisI apekSA se usakI yAtrA kA aMzataH vighAta hai, mokSonmukha yogI ko avaziSTa karma-bhoga pUrA kara lene hetu janma Adi meM se gujaranA hotA hai, jo ApekSika rUpa meM caraNa cAritryalakSya kI ora gatizIlatA meM vighAta yA rukAvaTa hai / para itanA nizcita hai, usake isa prayANa kA samApana - lakSya prApti meM hotA hai / bIca meM deva mitrA-dRSTi svApasamaH punaH / divyabhAvatazcaraNasyopajAyate // M [ 21 ] tu // mitrAyAM darzanaM mandaM yama icchAdikastathA / akhedo devakAryAdAvadvaSazcAparatra samasta jagat ke prati mitra bhAva ke udbodhana ke kAraNa yaha dRSTi mitrAdRSTi ke rUpa meM abhihita huI hai / isa dRSTi ke prApta ho jAne para Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mitrA - dRSTi | 7 sat zraddhonmukha bodha to hotA hai para vaha mandatA lie rahatA hai / mitrAdRSTi meM sthita sAdhaka yoga ke prathama aMga yama' ke prArambhika abhyAsa icchAdi yama (yama ke abhyAsagata bheda - icchAyama, pravRttiyama, sthirayama aura siddhiyama) ko prApta kara letA hai / devakArya, gurukArya, dharmakArya meM vaha akheda bhAva - aparizrAntabhAva se lagA rahatA hai / usake kheda nAmaka AzayadoSa apagata ho jAtA hai- Tala jAtA hai / jo devakArya Adi nahIM karate, unake prati use dva eSa yA matsara-bhAva nahIM hotA / karoti avandhyamokSahetunAmiti yogavido yogavettAoM ko yaha suvidita hai ki sAdhaka mokSa ke amogha - acUkahetu bhUta karatA hai / [ 22 ] yogabIjAnAmupAdAnamiha jineSu kuzalaM cittaM praNAmAdi ca saMzuddha carame [ 23 ] arhatoM ke prati zubhabhAvamaya citta, unheM namaskAra tathA mAnasika, vAcika, kAyika zuddhipUrNa praNamana Adi bhakti bhAvamaya pravRtti paramotkRSTa yoga-bIja haiM / pudgalAvarte saMzuddhametaniyamAnAnyadApIti tannamaskAra eva ca ' yogabIjamanuttamam // [ 24 ] 1 ahiMsAsatyAsteyabrahmacaryAparigrahA yamAH / sthitaH / viduH // isa (mitrA) dRSTi meM sthita yoga-bIjoM ko svIkAra tathAbhavyatvapAkata: 1 tadvidaH // - pAtaMjalayogasUtra 2-30 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 | yogadRSTi samuccaya tathAbhavyatA--bIja-siddhi Adi kI apekSA se AtmA kI bahumukhI yogyatA ke paripAka se caramapudgalAvarta ke samaya meM hI, anyathA nahIM, kuzala citta Adi yoga-bIja saMzuddha hote haiM, nipajate haiM, yogavit jJAnIjana aisA jAnate haiM, batAte haiN| [ 25 ] upAdeyAdhiyAtyantaM saMjJAviSkambhaNAnvitam / phalAbhisandhirahitaM saMzuddha hotadIdRzam // atyanta upAdeya buddhipUrvaka AhAra Adi saMjJAoM ke nirodha se yukta, phala kI kAmanA se rahita sthiti saMzuddha hone kA lakSaNa hai| [ 26 ] AcAryAdiSvapi hyetadvizuddha bhAvayogiSu / vaiyAvRtyaM ca vidhivacchuddhAzayavizeSataH // bhAvayogI- yathArthataH jinakI AtmA yoga- adhyAtma-yoga meM pariNata hai, aise AcArya Adi satpuruSoM kI vizuddha-kuzala citta tathA zuddha AzayapUrvaka vidhivat sevA kA bhI yogabIjoM meM samAveza hai / [ 27 ] bhavodva gazca sahajo dravyAbhigrahapAlanam / tathA siddhAntamAzritya vidhinA lekhanAdi ca // 1 jIva dvArA grahaNa-tyAga kiye jAte loka-vyApta samasta pudgaloM kA eka bAra saMsparza eka pudgalAvarta kahA jAtA hai| isa krama kA antima Avarta, jise bhoga cukane para jIva ko punaH isa cakra meM nahIM AnA par3atA, carama-pudgalaparAvarta kahA jAtA hai| isI grantha ke antargata 'yogazataka' kI havIM gAthA ke sandarbha meM isakA vistRta vivecana kiyA gayA hai / 2 saMjJAe~-1. AhAra-saMjJA, 2. bhaya-saMjJA, 3. maithuna-saMjJA, 4. parigraha-saMjJA, 5. krodha-saMjJA, 6. mAna-saMjJA, 7. mAyA-saMjJA, 8. lobha-saMjJA, 6. ogha (sAmAnya loka-pravAha-gatAnugatikatA ke anurUpa jIvanakrama) saMjJA tathA 10. lokasaMjJA / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mitrA-dRSTi | sahajarUpa meM saMsAra ke prati vairAgya, dravya abhigraha-satpAtra ko nirdoSa AhAra, auSadhi, upakaraNa Adi kA samyak dAna tathA siddhAnta yA sat zAstroM kA lekhana Adi yogabIja meM Ate haiN| [ 28 ] lekhanA pUjanA dAnaM zravaNaM vAcanodgrahaH / prakAzanAtha svAdhyAyazcintanA bhAvaneti ca // gata (sattAIsaveM) zloka meM lekhanA ke sAtha Aye Adi zabda se sat zAstroM ke lekhana ke sAtha-sAtha unakI pUjA, satpAtra ko dAna, zAstrazravaNa, vAcana, vidhipUrvaka-zuddha upadhAna-kriyA Adi dvArA zAstroM kA udgrahaNa-sammAna AtmArthI jijJAsujanoM meM zAstroM kA prakAzana-prasAra, svAdhyAya, cintana-manana tathA punaH-puna: Avartana grAhya haiN| [ 26 ] bIjazrutau ca saMvegAt pratipattiH sthirAzayA / tadupAdeyabhAvazca parizuddho mahodayaH / / yoga-bIjoM ke sunane para utpanna bhAvollAsa-zraddhotkarSa se jo tadviSayaka mAnyatA susthira hotI hai, vaha bhI yoga-bIjoM meM samAviSTa hai / yoga-bojoM ke prati zuddha evaM samunnata upAdeya bhAva bhI yoga-bIjoM ke antargata hai| [ 30 ] etadbhAvamale kSINe prabhUte jAyate nRNAm / karotyavyaktacaitanyo mahatkArya na yat kvacit // jina manuSyoM kA bhAva-mala-Antarika malinatA atyanta kSINa ho jAtI hai, unameM yoga-bIja utpanna hote haiM-ve yoga-bIja ke adhikArI haiN| jisa manuSya kI cetanA avyakta-ajAgarita- asphuTita hai, vaha yoga-bIja svAyatta karane jaisA mahattvapUrNa kArya nahIM kara sktaa| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 | yogadRSTi samuccaya [ 31 ] carame pudgalAvarte kSayazcAsyopapadyate / jIvAnAM lakSaNaM tatra yata etadudAhRtam // antima pudgalAvarta meM bhAva-mala kA kSaya hotA hai| usa sthiti meM vartamAna jIvoM kA lakSaNa isa prakAra (agrima zloka meM kathyamAna) hai| [ 32 ] duHkhiteSu dayAtyantamadvaSo guNavatsu ca / aucityAtsevanaM caiva sarvatraivAvizeSataH // duHkhI prANiyoM ke prati atyanta dayA-bhAva, guNIjanoM ke prati adveSa-amatsara-bhAva tathA sarvatra jahA~ jaisA ucita ho, binA kisI bheda-bhAva ke vyavahAra karanA, sevA karanA-yaha una jIvoM kI pahacAna haiM jinakA bhAvamala kSINa ho jAtA hai| [ 33 ] evaMvidhasya jIvasya bhadramUrtermahAtmanaH / zubho nimitta-saMyogo jAyate'vaMcakodayAt / / aise bhadramUrti - saumya svarUpa, mahAtmA-uttama puruSa ko avaJcakodaya ke kAraNa zubha nimitta kA saMyoga prApta hotA hai / [ 34 ] yogakriyAphalAkhyaM yat zrUyate'vaMcakatrayam / sAdhUnAzritya paramamiSulakSyakriyopamam // / sAdhakoM meM tIna avaJcaka-yogAvaJcaka, kriyAvaJcaka tathA phalAvaJcaka prApta hote haiM, yoM sunA jAtA hai| __ jo vaJcanA-pravaJcanA na kare, kabhI na cUke, ulaTA na jAya, bANa kI taraha sIdhA apane lakSya para pahu~ce, use avaJcaka kahA gayA hai| sadguru kA suyoga prApta honA yogAvaJcaka hai| unakA vandana, namana, sevA, satkAra Adi zubha kriyAeM kriyAvaJcaka hai| aise uttama kArya kA phala, jo amogha hotA hai, phalAvaMcaka hai| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mitrA-dRSTi | 11 [ 35 ] etacca satpraNAmAdinimittaM samaye sthitam / asya hetuzca paramastathA bhAvamalAlpatA // satpraNAma- satpuruSoM ko praNamana, unakI vaiyAvRtya-sevA Adi satkAryoM ke pariNAmasvarUpa avaJcakatraya kI prApti hotI hai| satpraNAma Adi uttama kAryoM kA mukhya hetu bhAvamala-vaicArika malinatA kI alpatA hai| nAsmin ghane yataH satsu, tatpratItirmahodayA / ki samyag rUpamAdatte kadAcinmandalocanaH // jaba taka bhAvamala saghanatA lie rahatA hai, taba taka sAdhaka ke mana meM satpuruSoM ke prati mahodaya-utkRSTa Atma-abhyudaya yA antaHzraddhArUpa pratIti nahIM hotii| jinako netra-jyoti manda hai, aisA puruSa kyA dRzya padArthoM kA rUpa bhalIbhA~ti grahaNa kara sakatA hai ? [ 37 ] alpavyAdhiryathA loke tadvikArairna bAdhyate / ceSTate ceSTa-siddha yarthaM vRttyavAyaM tathA hite // alpavyAdhi-jisake bahuta thor3I bImArI bAkI rahI hai jo lagabhaga svastha jaisA hai, vaha avaziSTa rahe ati sAdhAraNa roga ke mAmUlI vikAroM se bAdhita nahIM hotaa| vaha icchita kArya sAdhane ke lie prayatnazIla rahatA hai| usI prakAra vaha yogI-yoga sAdhaka vRtti-dhRti, zraddhA, suvivadiSA-sattatva carcA tathA vijJapti-viziSTa jJAnAnubhUti-ina cAra antarvRttiyoM ke sAtha hitakara kArya meM pravRtta hotA hai / [ 38 ] yathApravRttikaraNe carame'lpamalatvataH / Asannagranthibhedasya samastaM jAyate hyadaH / / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 ] yogadRSTi samuccaya antima yathApravRttikaraNa meM antarmala kI alpatA ke kAraNa usa -sAdhaka ke, jo granthibheda ke lagabhaga sannikaTa pahuMca cukA ho, yaha sArI 'sthiti niSpanna hotI hai| [ 36 ] apUrvAsannabhAvena vyabhicAraviyogataH / tattvato'pUrvamevedamiti yogavido viduH / antima yathApravRttikaraNa apUrvakaraNa ke sAtha sannikaTatA lie rahatA hai| arthAt antima yathApravRttikaraNa ke bAda nizcita rUpa se apUrvakaraNa AtA hai| isameM koI vyabhicAra-vaiparItya yA ulaTaphera nahIM hotaa| apUrvakaraNa antaHzuddhi kI dRSTi se apane Apa meM sarvathA vaisI navInatA yA maulikatA lie rahatA hai, jo pahale kabhI niSpanna nahIM huI, isalie usakI 'apUrva' saMjJA tattvata: saMgata hai| yogavettA aisA jAnate haiM / [ 40 ] prathamaM yadguNasthAnaM sAmAnyenopaNitam / asyAM tu tadavasthAyAM mukhyamanvarthayogataH // mitrAdRSTi meM AtmaguNoM kI sphuraNA ke rUpa meM antarvikAsa kI dizA meM jo prathama udvalana hotA hai, usa avasthA se yathArthataH prathama guNasthAna kI mukhyatA mAnI jAtI hai| arthAt Atma-abhyudaya yA adhyAtmayoga kI yaha pahalI dazA hai, jisameM yadyapi dRSTi to pUrNatayA samyak nahIM ho pAtI para antarjAgaraNa tathA guNAtmaka pragati kI yAtrA kA yahA~ se zubhArambha ho jAtA hai| tArA-dRSTi [ 41 ] tArAyAM tu manAk spaSTaM niyamazca tathAvidhaH / anudago hitArambhe jijJAsA. tattvagocarA // tArAdRSTi meM bodha mitrAdRSTi kI apekSA kucha spaSTa hotA hai| yoga Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tArA-dRSTi | 13 kA dUsarA aMga niyama vahA~ sadhatA hai arthAt zauca, santoSa, tapa, svAdhyAya tathA paramAtma-cintana-jIvana meM phalita hote haiN|' Atma-hitakara pravRtti meM anudvega-udvega kA abhAva arthAt utsAha tathA tattvonmukhI jijJAsA utpanna hotI hai| _ [ 42 ] bhavatyasyAM tathAcchinnA prItiryogakathAsvalam / ! zuddhayogeSu niyamAd bahumAnazca yogiSu / / isa dRSTi meM yoga kathA-yoga sambandhI carcA meM sAdhaka acchinnaviccheda rahita yA akhaNDita prIti-abhiruci lie rahatA hai| zuddha yoga-- niSTha yogiyoM kA vaha niyamapUrvaka bahumAna karatA hai / [ 43 ] yathAzaktyapacArazca yogavRddhi phalapradaH / yoginAM niyamAdeva tadanugrahadhIyutaH / zuddha yoganiSTha yogiyoM ke bahumAna ke sAtha-sAtha vaha sAdhaka unake prati yathAzakti sevA-bhAva lie rahatA hai-unakI sevA karatA hai| isase use apanI yoga-sAdhanA meM nizcaya hI vikAsAtmaka phala prApta hotA hai. tathA zuddha yoganiSTha satpuruSoM kA anugraha milatA hai| [ 44 ] lAbhAntaraphalazcAsya zraddhAyukto hitodayaH / kSudropadravahAnizca ziSTA-sammatatA tathA / sevA se aura bhI lAbha prApta hote haiM-zraddhA kA vikAsa hotA hai,. Atmahita kA udaya hotA hai, kSudra-tuccha upadrava miTa jAte haiM evaM ziSTajanoM se use mAnyatA prApta hotI hai| 1 zaucasantoSatapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni niymaaH| -pAtaMjala yogasUtra 2-32H Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 14 | yogadRSTi samuccaya [ 45 ] bhayaM nAtIva bhavajaM tathAnAbhogato'pyuccarna cocite / cApyanucitakriyA || kRtyahAnirna isa dRSTi meM avasthita puruSa ko bhava - janma maraNa rUpa AvAgamana kA atyanta bhaya nahIM hotA / ucita sthAna meM kRtya-hAni - akAryakAritA nahIM hotI arthAt jahA~ jaisA karanA hai, vaha vahA~ vaisA karatA hai / anajAne bhI usase koI anucita kriyA nahIM hotI [ 46 ] kRtye'dhike'dhikagate jijJAsA lAla sAnvitA / tulye nije tu dikale saMtrAso dveSavarjitaH // guNoM meM adhika yA Age bar3he hue haiM, jinake kArya bhI vaise hI haiM, unake prati sAdhaka ke mana meM lAlasApUrNa- ullAsayukta jijJAsA utpanna hotI hai / apane vikala - kamIyukta kArya ke prati usake mana meM dveSarahita saMtrAsa hotA hai arthAt vaha apanI kamiyoM ke lie antartama meM saMtrAsa kA anubhava karatA hai, mana meM jarA bhI unake lie dva eSa bhAva nahIM lAtA / [ 47 1 duHkharUpo bhavaH sarva ucchedo'sya kutaH katham / citrA satAM pravRttizca sAzeSA jJAyate katham // yaha sArA saMsAra duHkha - rUpa hai / kisa prakAra isakA uccheda ho ? satpuruSoM kI vividha prakAra ko Azcaryakara satpravRttiyoM kA jJAna kaise ho ? sAdhaka aisA sAttvika cintana lie rahatA hai / [ 48 ] nAsmAkaM mahatI prajJA sumahAn zAstravistaraH / ziSTAH pramANamiha tadityasyAM manyate sadA // unakA cintana krama Age bar3hatA hai hamAre meM vizeSa buddhi nahIM hai, na zAstrAdhyayana hI vistRta hai isalie satpuruSa hI hamAre lie pramANabhUta haiM / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ balA-dRSTi | 15 balA dRSTi --- [ 46 ] sukhAsanasamAyukta balAyAM darzanaM baDham / parA ca tattvazuzrUSA na kSepo yogagocaraH // , balAdRSTi meM sukhAsanayukta dRr3ha darzana-sabodha prApta hotA hai, parama tattva zubha SA--tattva-zravaNa kI atyanta tIvra icchA jAgatI hai tathA yoga kI sAdhanA meM akSepa-kSepa nAmaka citta-doSa yA caitasika vikSepa kA abhAva hotA hai| isa dRSTi meM yoga ke tIsare aMga Asana' ke sadhane kI bAta kahI gayI hai| yahA~ sukhAsana zabda kA prayoga isa bAta kA sUcaka hai ki jisa prakAra sukhapUrvaka zAnti se baiThA jA sake, usa Asana meM yogI ko sthita honA caahie| isase mana meM udvega nahIM hotaa| dhyAna Adi meM citta sthira rahatA hai| bAhya Asana ke sAtha-sAtha Antarika Asana kI bAta bhI yahA~ samajhane yogya hai / AdhyAtmika dRSTi se para vastu meM jo Asana yA sthiti hai, vaha duHkhaprada hai| isalie vaha duHkhAsana hai| apane sahaja svarUpa meM sthita honA pAramArthika dRSTi se sukhAsana-sukhamaya Asana hai| nAsyAM satyAmasattRSNA prakRtyaiva pravartate / tadbhAvAcca sarvatra sthitameva sukhAsanam // isa dRSTi ke A jAne para asat padArthoM ke prati tRSNA sahaja hI pravRttizUnya ho jAtI hai arthAt svataH ruka jAtI hai| yoM tRSNA kA abhAva ho jAne para sAdhaka ko saba kahIM sukhamaya-Atmika ullAsamaya sthiti bana jAtI hai| 1 sthirasukhamAsanam / -pAtaMjala yogasUtra 2-46 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 | yogadRSTi samuccaya [ 51 ] atvarApUrvakaM sarva gamanaM kRtyameva vA / praNidhAnasamAyuktamapAyaparihArataH usa sAdhaka ke jIvana meM sthiratA kA aisA sukhada samAveza ho jAtA hai ki usakA gamana, halana-calana tvarA-utAvalepana se rahita hotA hai|' dRSTi Adi meM doSa na raha jAne se usake saba kArya mAnasika sAvadhAnI lie rahate haiN| [ 52 ] kAntakAntAsametasya divyageyazu tau yathA / yUno bhavati zuzrUSA tathAsyAM tattvagocarA // sundara ramaNI se yukta yuvA puruSa ko jaise divya saMgIta sunane kI utkaNThA rahatI hai, usI prakAra isa dRSTi se yukta sAdhaka ko tattva sunane kI utsukatA banI rahatI hai| [ 53 ] bodhAmbhaH srotasazcaiSA sirAtulyA satAM matA / abhAve'syAH zrutaM vyarthamasirAvanikUpavat // satpuruSoM kA aisA mAnanA hai ki yaha zuzrUSA bodharUpI jala ke srota kI sirA-bhUmivartI jalanAlikA ke samAna hai| isake na hone para sArA sunA huA usa kue kI taraha vyartha hai, jo jala kI antarnAlikA rahita. bhUmi meM banA ho| zrutAbhAve'pi bhAve'syAH zubhabhAvapravRttitaH / phalaM karmakSayAkhyaM syAtparabodhanibandhanam // yadi zravaNa kA abhAva ho-tattva sunane kA yoga na mila pAye to / bhI zuzrUSA-tattva-zravaNa kI utkaNThA kA zubhabhAva kI pravRtti ke kAraNa karmakSaya rUpa phala hotA hai, jo parama bodha kA kAraNa hai| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIpA-dRSTi | 17 [ 55 ] zubhayogasamArambhe na kSepo'syAM kadAcana / upAyakauzalaM cApi cAru tadviSayaM bhavet // isa dRSTi ko prApta kara lene para yogI ke dhyAna, cintana, manana Adi zubha yogamUlaka kAryoM meM vikSepa nahIM aataa| vaha apane zubha samArambhamaya upakrama meM kuzalatA-nipuNatA prApta karatA jAtA hai| [ 56 . ] pariSkAragataH prAyo vighAto'pi na vidyate / avighAtazca saaydyprihaaraanmhodyH|| pariSkAra-upakaraNa-adhyAtma-sAdhanA meM upakAraka yA sahAyaka sAdhanoM ke sandarbha meM usake icchA-pratibandha nahIM hotaa| arthAt sAdhana ko hI saba kucha mAnakara vaha usameM aTakA nahIM rhtaa| AtmasiddhirUpa sAdhya adhigata karane meM sadA prayatnazIla rahatA hai| pApapUrNa pravRttiyoM kA vaha parityAga kara detA hai ata: yoga-sAdhanA meM usake avighAta-icchApratibandha Adi vighnoM kA abhAva ho jAtA hai| phalataH mahAn-utkRSTa Atma-abhyudaya sadhatA hai| doprA-dRSTi [ 57 ] prANAyAmavatI dIprA na yogotthAnavatyalam / tatvazravaNasaMyuktA sUkSmabodhavijitA // dIpA dRSTi meM prANAyAma' siddha hotA hai| vahA~ antaratama meM aise prazAnta rasa kA sahaja pravAha bahatA rahatA hai ki citta yoga meM se uThatA nahIM, haTatA nahIM, anyatra jAtA nhiiN| yahA~ tattva-zravaNa sadhatA hai-tattva sunane-samajhane ke prasaMga prApta rahate haiM-kevala bAharI kAnoM se nahIM, 1 tasmin sati zvAsaprazvAsayorgativicchedaH prANAya ma: / . -pAtaMjala yogasUtra 2-46. Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 | yogadRSTi samuccaya antaHkaraNa dvArA tattva-zravaNa kI sthiti banatI hai, antahikatA kA bhAva udita hotA hai| para, sUkSmabodha adhigata karanA abhI bAkI rahatA hai| vaisI sthiti nahIM bntii| prANAyAma kevala recaka-zvAsa kA bAhara nikAlanA, pUraka-bhItara khIMcanA tathA kumbha yA ghar3e se pAnI kI taraha zvAsa ko bhItara nizcalatayA roke rakhanA-yoM bAharI prakriyA taka hI sImita nahIM mAnA jAnA caahie| bAhya bhAva yA parabhAva kA recaka-parabhAva ko apane meM se bAhara nikAlanA, antarAtmabhAva-AtmasvarUpAnupratyaya bhItara bharanA-antartama ko tanmUlaka cintana-manana se ApUrNa karanA, usa prakAra ke cintanamanana ko apane meM sthira kiye rahanA-yaha bhAva-prANAyAma hai, jisakA Atma-vikAsa meM bahuta bar3A mahattva hai| [ 58 ] prANebhyo'pi gururdharmaH satyAmasyAmasyAmasaMzayam / prANAMstyajati dharmArtha na dharma prANasaMkaTe // isa dRSTi meM saMsthita sAdhaka kA manaHstara itanA UMcA ho jAtA hai ki vaha nizcita rUpa se dharma ko prANoM se bhI bar3hakara mAnatA hai| vaha dharma ke lie prANoM kA tyAga kara detA hai para prANaghAtaka saMkaTa A jAne para bhI dharma ko nahIM chodd'taa| [ 56 ] eka eva suhRddharmo mRtamapyanuyAti yaH / zarIreNa samaM nAzaM sarvamanyattu gacchati // dharma hI eka mAtra aisA suhRd-mitra hai, jo marane para bhI sAtha jAtA hai| aura saba to zarIra ke sAtha hI naSTa ho jAtA hai, zarIra ke sAtha koI bhI nahIM jaataa| [ 60 ] itthaM sadAzayopetastattvazravaNatatparaH / prANebhyaH paramaM dharma balAdeva prshaale| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIpA-dRSTi | 16 sAdhaka yoM sAttvika bhAvoM se ApyAyita ho jAtA hai| vaha tattvazravaNa meM tatpara rahatA hai| Atmabala ke sahAre dharma ko prANoM se bhI bar3hakara mAnatA hai| __ [ 61 ] kSArAmbhastyAgato yadvanmadhurodakayogataH / bIjaM prarohamAdhatte . tadvattattvazru ternaraH // khAre pAnI ke tyAga aura mIThe pAnI ke yoga se jaise bIja uga jAtA hai, usI prakAra tattva-zravaNa se sAdhaka ke mana meM bodha-bIja aMkurita ho jAtA hai| praroha zabda kA eka artha bIja kA uganA yA aMkurita honA hai, dUsarA artha upara car3hanA yA Age bar3hanA bhI hai| isa dUsare artha ke anusAra sAdhaka sAdhanA-sopAna para car3hatA jAtA hai athavA sAdhanA-patha para Age bar3hatA jAtA hai| _[ 62 ] kSArAmbhastulya iha ca bhavayogo'khilo mataH / madhurodakayogena samA tatvazrutistathA // bhavayoga-sAMsArika prasaMga-jAgatika padArtha evaM bhoga khAre pAnI ke samAna mAne gaye haiM tathA tattva-zravaNa madhura jala ke samAna hai| [ 63 ] atastu niyamAdeva kalyANamakhilaM nRNAm / gurubhaktisukhopetaM lokadvayahitAvaham // ataH tattva-zravaNa se niyamataH-nizcita rUpeNa sAdhaka janoM kA sampUrNa kalyANa sadhatA hai| isase gurubhakti rUpa sukha prApta hotA hai aura yaha aihika tathA pAralaukika-donoM apekSAoM se hitakara hai| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 | yogadRSTi samuccaya [ 64 ] gurubhaktiprabhAvana tIrthakRddarzanaM matam / samApattyAdibhedena nirvANaikanibandhanam // guru-bhakti ke prabhAva se samApatti-paramAtmasvarUpa-zuddha AtmasvarUpa ke dhyAna dvArA tIrthaMkara-darzana-tIrthaMkara svarUpa kA antaH-sAkSAtkAra hotA hai, athavA tIrthaMkara-nAmakarma kA bandha hotA hai, jisake phalasvarUpa tIrthakarabhAva kI prApti hotI hai| yaha mokSa kA advitIya-amoghasunizcita kAraNa hai| [ 65 ] samyagghetvAdibhedena loke ystttvnirnnyH| vedyasaMvedyapadataH sUkSmabodhaH sa ucyate // jIvana kA sAdhya, usakA yathArtha hetu, usakI paripuSTi, tattva kA svarUpa, phala Adi dvArA jJAnI jana tattva kA nirNaya karate haiN| vedya-vedane yogya, jAnane yogya yA anubhava karane yogya tattva kI anubhUti ke kAraNa vaha jJAna sUkSmabodha kahA jAtA hai| _ [ 66 ] bhAvAmbhodhisamuttArAtkarmavajravibhedataH jJayavyAptezca kAtsnyena sUkSmatvaM nAyamana tu|| saMsAra-sAgara se nistAra, karmavajra-karmarUpI hIre kA vibheda tathA anantadharmAtmaka akhaNDa vastu-tattva-rUpa jJaya kA samagratA se grahaNa--yaha saba isase sadhatA hai, isalie ise sUkSmabodha kahA gayA hai / arthAt etadrUpa sUkSmabodha ho jAne para sAdhaka antataH janma-maraNa ke cakra se chUTa jAtA hai| mahAmoha-rUpa durbhedya karma granthi TUTa jAtI hai aura jJeya tattva sampUrNatayA adhigata ho jAtA hai| yaha isakI phalaniSpatti hai| yaha sUkSmabodha isa dRSTi meM tathA isase nIce kI daSTiyoM meM prApta nahIM hotaa| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ doprA-dRSTi | 21 avedyasaMvedyapadaM yasmAdAsu tatholbaNam / pakSicchAyAjalacarapravRttyAbhamataH param // pichalI cAra dRSTiyoM meM avedyapada-jAnane yogya ko anubhUta kara pAne kI kSamatA kA abhAva bahuta prabala hotA hai ataH vedyasaMvedyapada vahA~ nahIM sadha paataa| AkAza meM ur3ate pakSI kI chAyA ko pakSI jAnakara pakar3ane kA udyama karate jalacara jaisI sthiti sAdhaka kI vahA~ hotI hai| arthAt tattvataH vahA~ vedyasaMvedyapada kI prApti nahIM hotii| usa dizA meM sAdhaka kA prayatna to rahatA hai, para vaha yathArtha siddha nahIM hotaa| [ 68 ] apAyazaktimAlinyaM sUkSmabodhavibandhakRt / naitadvato'yaM tatattve kadAcidupajAyate // apAya-jo naraka Adi durgati prApta karAe~, aise kliSTa karmoM kI zakti rUpa malinatA sUkSmabodha prApta hone meM bAdhaka hotI hai| yaha mAlinya jisake hotA hai, use sUkSma tattva-bodha kabhI adhigata nahIM hotaa| [ 66 ] apAyadarzanaM tasmAtzru tadIpAna tAttvikam / tadAmAlaMbanaM tvasya tathA pApe pravRttitaH // Agama eka aisA dIpaka hai, jo moharUpa andhakAra se ApUrNa isa jagat meM samagra padArthoM kA yathArtha darzana karAtA hai parantu isa dRSTi meM sthita sAdhaka ko apAya-zakti-rUpa malinatA ke kAraNa tattvataH apAyadarzana nahIM hotA arthAt Atma-viparIta sthiti meM le jAne vAle kliSTa karmoM ko vaha yathArthata: dekha nahIM paataa| vaha kevala unakI AbhA yA AbhAsa mAtra kA anubhava kara pAtA hai kyoMki vaha tathAprakAra ke pApoM meM svayaM lagA hai| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 | yogadRSTi samuccaya [ 70 ] ato'nyaduttarAsvasmAt pApe karmAgaso'pi hi / taptaloha-padanyAsatulyA vRttiH kvacidyadi / / avedya-saMvedyapada ke pratirUpa-vedya-saMvedyapada Age kI cAra dRSTiyoM meM prApta rahatA hai| vedya-saMvedyapada ke parama prabhAva ke kAraNa sAdhaka pApakArya meM prAya: apravRtta rahatA hai| pUrva-saMcita azubha karmavaza kadAcit pApa meM pravRtti ho bhI jAtI hai, to vaha tape hue lohe para paira rakhane jaisI hotI hai| jaise tape hue lohe para yadi kisI kA paira Tika jAtA hai to vaha tatkSaNa vahA~ se haTA letA hai, jarA dera bhI TikAye nahIM rkhtaa| usI prakAra sAdhaka kI yadi jAne-anajAne hiMsA Adi pApoM meM pravRtti ho jAtI hai to vaha tatkSaNa sAvadhAna ho jAtA hai, udhara se apane ko usI kSaNa haTA letA hai| [ 71 ] vedyasaMvedyapadataH saMvegAtizayAditi / caramaiva bhavatyeSA punrdurgtyyogtH|| vedya-saMvedyapada prApta ho jAne ke kAraNa tathA tIvra mokSAbhilASA ke kAraNa sAdhaka dvArA jo kadAcit pApa-pravRtti hotI hai, vaha antima hotI hai| dRSTivikAsakrama kI agrima maMjila meM vaha sarvathA avaruddha ho jAtI hai| kyoMki jaisI sthiti vaha prApta kara cukatA hai, usameM phira durgati pAne kA yoga-saMbhAvanA nahIM hotii| [ 72 ] avedyasaMveSapadamapadaM paramArthataH / padaM tu vedyasaMvedyapadameva hi yoginAm // avedyasaMvedyapada vAstava meM pada-paira TikAne kA sthAna-adhyAtmavikAsa kI yAtrA meM utpreraka, upayogI sthAna nahIM hai| yogiyoM ke lie vedyasaMvedya pada hI vastutaH pada hai| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bInA-dRSTi | 23 [ 73 ] vedya-saMvedyate yasminnapAyAdinibandhanam / tathApravRttibuddha yA'pi snyAdyAgamavizuddha yaa|| vahA~ apAya-AtmAbhyudaya meM vighnakAraka strI Adi vedya-vedana yA anubhava karane yogya padArtha AgamoM ke anuzIlana se vizuddha huI apravRttizIla buddhi dvArA anubhUta kiye jAte haiN| arthAt vedya padArthoM kA saMvedanaM-anubhavana vahA~ hotA hai para unake prati rasAtmaka yA rAgAtmaka bhAva nahIM hotA, jaisA unakA svarUpa hai, mAtra vaisI pratIti-anubhUti vahA~ gatizIla rahatI hai ataH vaisA anubhava karane vAlI zAstrapariSkRta buddhi Antarika dRSTi se pravRttizUnya hI kahI jAtI hai| [ 74 ] tatpadaM sAdhvavasthAnAd bhinna granthyAdilakSaNam / anvarthayogatastantre vedysNvedymucyte|| vaha pada sAdhu avasthAna-samyak sthiti lie hotA hai| karmagranthibheda, dezavirati Adi se usakA svarUpa lakSita hotA hai| zAstra meM (vedyasaMvedya) zAbdika artha ke anurUpa hI use 'vedyasaMvedya' kahA jAtA hai| [ 75 ] avedyasaMvedyapadaM viparItamato matam / bhavAbhinandiviSayaM samAropasamAkulam // vedyasaMvedyapada se viparIta-pratirUpa avedyasaMvedyapada hai| usakA viSaya bhavAbhinanditA hai| arthAt bhavAbhinandI-saMsAra ke rAga-rasa meM race-pace jIvoM ke sAtha usakA lagAva hai| isameM eka para dUsare kAsva para para-vastu kA, para-vastu para sva kA Aropa karate rahane kI vRtti banI rahatI hai, jo Atma-paripanthI yA zreyas ke pratikUla hai| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 | yogadRSTi samuccaya [ 76 ] kSudro lAbharatirdIno matsarI bhayavAn zaThaH / __ ajJo bhavAbhinandI syAnniSphalArambhasaMgataH // bhavAbhinandI jIva kSudra-pAmara vRttiyukta, lAbharati-kSaNika, niHsAra sAMsArika lAbha-dhana, bhogya padArtha, bhautika sukha-suvidhA Adi meM Asakta, dIna-dainyukta, Atmika ojasvitA rahita, raMkavat apane ko hIna mAnane vAlA, matsarI-guNadveSI, IrSyAlu, bhayavAn sadA bhayabhrAnta rahane vAlA, zaTha-mAyAvI, kapaTI tathA ajJa-ajJAnI, AtmasvarUpa ke bhAna se rahita hotA hai| [ 77 ] ityasatpariNAmAnuviddho bodho na sundaraH / tatsaMgAdeva niyamAdviSasaMpRktAnnavat // yoM asat pariNAmoM se saMkula bodha sundara nahIM hotaa| una (asat pariNAmoM) ke saMsarga se nizcaya hI vaha viSamile anna ke samAna hotA hai| viSamizrita anna jaise poSaka na hokara ghAtaka hai, usI prakAra vaha bodha AtmA ke lie zreyaskara na hokara vighAtaka-hAnikAraka hotA hai| [ 78 ] etadvanto'ta eveha - viparyAsaparA narAH / / hitAhitavivekAndhAH khidyante sAmpratakSiNaH // ataeva avedyasaMvedyayukta manuSya viparyAsaparAyaNa-vastu-sthiti se viparIta buddhi evaM vRtti rakhanevAle, hita, ahita ke jJAna meM andhavatapanA hita, ahita nahIM pahacAnane vAle tathA mAtra vartamAna ko hI dekhane vAle hote haiM unameM jarA bhI dUradarzitA athavA atIta tathA bhaviSyamUlaka cintana nahIM hotaa| ve apanI ayogyatA evaM ajJAna ke kAraNa duHkhI hote haiN| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIprA-dRSTi | 25 [ 79 ] janmamRtyujarAvyAdhi rogazokAdha padra tam / vIkSamANA api bhavaM nodvijante'timohataH // janma, mRtyu, vRddhAvasthA, kuSTa Adi ghora kaSTakara duHsAdhya vyAdhiyA~, jvara, atisAra, visUcikA Adi atyanta pIr3Aprada roga, iSTa-viyoga tathA aniSTa-saMyoga-janita duHsaha zoka Adi aneka upadravoM se pIr3ita jagat ko dekhate hue bhI vaise jIva atyadhika-pragAr3ha moha ke kAraNa usase jarA bhI udvigna nahIM hote, usakI bhayAvahatA, vikarAlatA dekha unake mana meM kheda nahIM hotA, usase trasta hokara usase chUTane kI bhAvanA mana meM nahIM aatii| [ 80 ] kukRtyaM kRtyamAbhAti kRtyaM cAkRtyavat sadA / duHkhe sukhadhiyAkRSTA kacchUkaNDUyakAdivat // unako kukRtya-burA kArya kRtya karane yogya pratIta hotA hai| jo karane yogya hai, vaha unheM akaraNIya lagatA hai / jaise pA~va (khAja, khujalI) ko khujalAne vAlA vyakti khujalA-khujalAkara khuna nikAlatA jAtA hai para vaisA karane meM vaha ajJAnavaza sukha mAnatA hai, usI prakAra bhavAbhinandI jIva duHkhamaya saMsAra meM karaNIya, akaraNIya kA bheda bhUlakara hiMsA, parigraha, bhoga Adi akRtyoM meM pravRtta rahate haiN| unameM sukha mAnate haiM / [ 81 ] yathAkaNDUyaneSveSAM dhorna kacchUnivartane / bhogAGgaSu tathaiteSAM na tadicchAparikSaye // jaise pA~va ko khujalAne vAloM kI buddhi mAtra khujalAne meM hotI hai, pA~va ko miTAne meM nahIM, usI prakAra bhavAbhinandI jIvoM kI buddhi bhogAMgoM-bhogya vipayoM meM hI rahatI hai, viSayoM kI icchA-Asakti ko miTAne meM nhiiN| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 | yogadRSTi samuccaya [ 82 ] AtmAnaM pAzayantyete sadA'sacceSTayA bhRzam / pApalyA jaDAH kAryamavicArya tattvataH // ye jar3a jIva tAttvika dRSTi se kArya-akArya kA vicAra kiye binA bahulatayA asat ceSTA-hiMsA, asatya, caurya, kuzIla Adi dvArA apanI AtmA ko pApa rUpI dhUla se malina banAte haiM aura svayaM hI apane ko pApamaya bandhanoM se bAMdhate jAte haiN| [ 83 ] dharmabIjaM paraM prApya mAnuSyaM karmabhUmiSu / na satkarmakRSAvasya prayatante'lpamedhasaH // karmabhUmi meM uttama dharmabIja rUpa mAnuSya-manuSya jIvana prApta kara mandabuddhi puruSa satkarma rUpI khetI meM prayatna nahIM karate-durlabha manuSya-jIvana kA satkarma karane meM upayoga nahIM krte| [ 84 ] baDizAmiSavattucche kusukhe daarunnodye| saktAstyajanti sacceSTAM dhigaho dAruNaM tamaH / / macchImAra dvArA machaliyoM ko lubhAne hetu kA~Te meM phaMsAye hue machalI ke gale ke mAMsa meM lubdha hokara usameM machaliyA~ phaMsa jAtI haiM, usI prakAra jisakA phala-paripAka bhISaNa duHkhamaya hai, vaise tuccha, kutsita sukha meM Asakta hue-lubhAye hue manuSya sat-ceSTA-zubha pravRtti yA uttama kArya chor3a dete haiM / unake ajJAna rUpI bhoSaNa andhakAra ko dhikkAra hai| [ 85 ] avedyasaMvedyapadamAndhyaM durgatipAtakRt / satsaMgAgamayogena jeymetnmhaatmbhiH|| avedyasaMvedyapada vAstava meM andhatva hai, jisake kAraNa manuSya durgati meM girate haiN| satpuruSoM kI saMgati tathA unase Agama-zravaNa, adhyayana, anu Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIprA-dRSTi | 27 zIlana Adi dvArA sattvazIla puruSa isa (avAJchanIya) sthiti ko jIta sakate haiM, ise parAbhUta kara sakate haiN| [ 86 ] jIyamAne ca niyamAdetasmistattvato nRNAm / nivartate svato'tyantaM kutarkaviSamagrahaH // , avedyasaMvedya pada ke, jo mahAmithyAtva kA kAraNa hai, jIta lie jAne para kutarka-kutsita yA kuTila tarka-vyartha tarka-vitarka, Aveza-abhiniveza kI pakar3a svayaM nizcita rUpa meM yathArthataH sarvathA miTa jAtI hai athavA kutarka rUpa aniSTa graha yA bhayAvaha preta yA durdharSa magaramaccha kI pakar3a se manuSya sarvathA chUTa jAte haiN| [ 87 ] bodharogaH zamApAyaH zraddhAbhaGgo'bhimAnakRt / kutarkazcetaso vyaktaM bhAvazatruranekadhA // kutarka bodha ke lie roga ke samAna bAdhA-janaka, zama-AtmazAnti ke lie apAya-vighna yA hAnirUpa, zraddhA ko bhagna karane vAlA tathA abhimAna ko utpanna karane vAlA hai| vaha spaSTataH citta ke lie aneka prakAra se bhAva-zatru hai-citta kA aneka prakAra se ahita karane vAlA hai| [ 88 ] kutarke'bhinivezastanna yukto muktivAdinAm / yuktaH punaH zrute zole samAdhau ca mahAtmanAm / muktivAdI-mokSa kI carcA karane vAle-mumukSu janoM ke lie kutIbhiniveza--kutarka meM lage rahanA, rasa lenA, Agraha rakhanA yuktisaMgata nahIM hai / vaise uttama puruSa ke lie zruta-sad Agama, zIla-saccAritrya tathA samAdhi-dhyAnaniSThA meM hI lagAva rakhanA, Agraha liye rahanA samucita hai| . Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -28 | yogadRSTi samuccaya [ 8 ] bIjaM parArthakaraNaM siddhamavandhyaM sarvayoginAm / parizuddhamato'tra ca // zruta, zIla tathA samAdhi kA parama bIja -- mukhya kAraNa, saba yogiyoM ko siddha tathA acUka phalaprada parizuddha-- zuddha bhAvanA se sampAdita paropakAra hai / usI meM lagAva yA Agraha rakhanA saMgata hai / [ 60 ] avidyAsaMgatAH prAyo vikalpAH sarva eva yat / tadyojanAtmakazcaiva kutarka : kimanena tat // cAsya jAtiprAyazca hastI paraM sabhI vikalpa -- zabdavikalpa, arthavikalpa Adi prAyazA avidyAsaMgata - - avidyA ke sahavartI haiM, jJAnAvaraNIya Adi ke udaya se niSpanna haiM / una (avidyAsaMgata ) vikalpoM kA yojaka - - utpAdaka, eka-dUsare ke sAtha jor3ane vAlA kutarka hai / ata: aise kutarka se kyA prayojana ! [ 1 ] pratItiphalabAdhitaH / sarvo'yaM vyApAdayatyuktau prAptAprApta vikalpavat // sArA kutarka, jo pratIti aura phala se rahita hai -- jisase carcita vastu kA pratyaya nahIM hotA, usake sambandha meM saMzayAtmakatA banI rahatI hai tathA jisase koI prayojana siddha nahIM hotA, dUSaNAbhAsa -pradhAna hai / arthAt vaha prAyaH hara kahIM dUSaNa jaise dikhAI dete chidra khojatA rahatA hai / I yena isa sandarbha meM eka dRSTAnta hai -- nyAyazAstra kA eka vidyArthI kahIM se A rahA thA / mArga meM eka madonmatta hAthI milA, jisa para baiThA mahAvata cillAyA-- dUra haTa jAo, yaha hAthI mAra DAlatA hai / naiyAyika vidyArthI ne tarka kiyA -- hAthI pAsa meM avasthita ko mAratA hai yA pAsa meM anavasthita ko mAratA hai ? itane meM hAthI usa para jhapaTa pdd'aa| mahAvata ne kisI prakAra use chur3Akara bacAyA / naiyAyika vidyArthI kA yaha tarka kutarka thA, mahAvata ke kathana meM doSa khojane vAlA yA usakA khaNDana karane vAlA thA / usakA Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIprA-dRSTi | 26 jar3a Azaya yaha thA ki hAthI to pAsa meM sthita ko pahale mAratA hai, jo pAsa meM sthita nahIM hai, use kaise mAregA ? para, pAsa meM tuma ( mahAvata ) hI ho isalie tumheM hI mAregA / naiyAyika paddhati se yaha tarka to usane kiyA para usake sAtha yaha vyAvahArika tathya nahIM socA ki mahAvata usake samIpa to hai para suparicita hai, vaha mahAvata se anuzAsita hai, mahAvata ko vaha kaise mAregA ? isalie kutarka pratItizUnya aura prayojanazUnya kahA gayA hai / svabhAvottaraparyanta nAvaduggocaro [ 2 ] eSo'sAvapi nyAyAdanyathA'nyena kutarka kA paryavasAna svabhAva meM hotA hai arthAt usakA antima uttara svabhAva hai / para vaha (svabhAva) bhI arvAk - - chadmastha -- asarvajJa ko jJAta nahIM hotaa| kyoMki naiyAyika paddhati se usake sandarbha meM aneka prakAra kI parikalpanAe~ kI jA sakatI haiM, jo tarka gamya to ho sakatI haiM para tathyaparaka nahIM hotIM / tattvataH / kalpitaH // [ 63 ] ca / ato'gniH ambvagnisannidhau kledayambusannidhau dahatIti tatsvAbhAvAdityudite tayoH // I uSNa jala vastu ko bhigo detA hai, use dekha, usameM rahe agni ke samAveza ko uddiSTakara koI kutarka kare ki agni kA svabhAga bhigonA hai; tathA uSNa jala jalA bhI detA hai, use uddiSTa kara dUsarA vyakti aisA bhI kutarka kara sakatA hai ki jala jalAtA hai / ye donoM hI bAteM saMgata nahIM haiM / yaha jo bhigone aura jalAne kI bAta huI, usakA tathya to yaha hai ki uSNa jala bhigotA hai, vahA~ jala kA bhigone kA svabhAva kArya karatA hai, tathA jahA~ vaha jalAtA hai, vahA~ agni kA jalAne kA svabhAva kAryakara hai ata: vAstava meM bhigonA jala kA svabhAva hai aura jalAnA agni kA / para pUrvokta rUpa meM kutarka svabhAva viruddha bhI kiyA jA sakatA hai / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 | yogadRSTi samuccaya [ 64 ] kozapAnAdRte jJAnopAyo nAstyatra yuktitaH / viprakRSTo'yaskAntaH svArthakRd zyate ytH|| kevala zabda koza ko hI jAnA--use ghokha jAnA--tadgamya artha ko hI ThIka mAnanA jJAna kA upAH nahIM hai| zabdakoza sUcita jJAna yuktipUrvaka upayoga meM Ane se kAryakara hotA hai| loha-cumbaka lohe ko khIMcatA hai, yaha sahI hai, para vaha lohe se kucha dUrI para hone para hI khIMcatA hai, bilakula samIpa hone para nhiiN| dUra rahane para khIMcatA hai, yaha yuktisAdhya hai, kevala zabdasAdhya nhiiN| [ 65 ] dRSTAntamAtraM sarvatra yadevaM sulabhaM kSitau / / etatpradhAnatastatkena svanItyApodyate hyayam // isa pRthvI para sarvatra--saMgata-asaMgata sabhI viSayoM meM dRSTAnta AsAnI se prApta ho jAte haiM--vaise gar3he jA sakate haiN| vahI kAraNa hai ki dRSTAntapradhAna kutarka ko apanI nIti dvArA kona bAdhita kara sakatA hai ? arthAt jaba satya, asatya hara prakAra ke dRSTAnta gar3he jA sakate haiM to unakI roka kaise ho? [ 66 ] dvicandrasvapnavijJAnanidarzanabalotthitaH nirAlambanatAM sarvajJAnAnAM sAdhayan yathA // candramA yadyapi eka hai para doSayukta netra dvArA do bhI dikhalAI par3a sakate haiM, usI prakAra svapna mithyA hai para usakA jJAna to hai / yadyapi inakA koI AdhAra, Alambana yA mUla nahIM hai phira bhI isake dRSTAnta ke sahAre koI yaha dAvA kara sakatA hai ki jisa prakAra asatya yA ayathArtha hone ke bAvajUda inakI pratIti hotI hai, usI prakAra dUsare jo bhI jJAna haiM, pratIyamAna haiM, ve kyoM nahIM nirAdhAra yA nirAlambana haiM arthAt ve bhI vaise hI ho sakate haiN| yoM dalIla karane vAle ko kauna roke ? Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIpA-dRSTi | 31 [ 97 ] sarva sarvatra cApnoti yadasmAdasamaJjasam / pratItibAdhitaM loke tadanena na kiJcana / / kutarka dvArA saba kahIM saba kucha sAdha pAne kA duSprayatna kiyA jA sakatA hai| ataeva kutarka ayathArtha hai-kalpita hai, pratIti se bAdhita haikutarka dvArA nirUpita yA sAdhita bAta meM koI pratIti nahIM karatA, use mAnyatA nahIM detaa| [ 68 ] atIndriyArthasiddhayarthaM yathAlocitakAriNAm / prayAsaH zuSkatarkasya na cAsau gocaraH kvacit // AlocitakArI--Alocana, cintana, vimarzapUrvaka kArya karane vAle atIndriya--jo indriyoM se gRhIta nahIM kiye jA sakate, aise AtmA, dharma Adi padArthoM ko siddha karane kA prayAsa karate haiM-usa dizA meM prayatnazIla rahate haiN| ye atIndriya padArtha zuSka tarka dvArA gamya nahIM haiM--ye zuSka tarka ke viSaya nahIM haiM, anubhUti evaM zraddhA ke viSaya haiM / [ 66 ] gocarastvAgamasyaiva, tatastadupalabdhitaH / candrasUryoparAgAdisaMvAdyAgamadarzanAt sthUla indriyoM se jisakA grahaNa sambhava nahIM, aisA atIndriya artha Agama--Apta-puruSoM ke vacana dvArA upalabdha hotA hai / candragrahaNa, sUryagrahaNa Adi, jinake hone kA jJAna sthUla indriyoM dvArA nahIM hotA, jJAnI janoM ke vacana dvArA jAne jAte haiN| aise saMvAdI-mela khAne vAle, saMgata udAharaNa se yaha tathya spaSTa hai| yadyapi candragrahaNa, sUryagrahaNa Adi AtmA, dharma jaise alaukika atIndriya artha nahIM hai, laukika haiM ataH tattvata: AdhyAtmika padArthoM se inakI vAstavika saMgati nahIM hai para sthUla rUpa meM samajhane ke lie yahA~ inakA dRSTAnta upayogI hai| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 | yogadRSTi samuccaya [ 100 ] etatpradhAna: satzrAddhaH zIlavAn yogatatparaH / jAnAtyatIndriyAnastithA cAha mahAmatiH / / AgamapradhAna-zrata yA Aptavacana ko mukhya-sArabhUta mAnanevAlA, sat zraddhAvAn, yoganiSTha puruSa atondriya padArthoM ko jAnatA hai, aisA mahAmati muniyoM (pataJjali Adi) ne kahA hai| AgamenAnumAnena yogAbhyAsarasena tridhA prakalpayan prajJAM labhate tattvamuttamam / / maharSiyoM ne batAyA hai ki Agama, anumAna tathA yogAbhyAsa meM rasa-tanmayatA-yoM tIna prakAra se buddhi kA upayoga karatA huA sAdhaka uttama tattva prApta karatA hai - satya kA sAkSAtkAra karatA hai / [ 102 na taravato bhinnamatAH sarvajJA bahavo yataH / mohastadadhimuktInAM tabhedAzrayaNaM tataH / / aneka paraMparAoM meM bhinna-bhinna nAmoM se jo aneka sarvajJoM kA svIkAra hai, vahA~ yaha jJAtavya hai ki una (sarvajJoM) meM kisI bhI prakAra kA matabheda yA abhiprAya-bheda nahIM hai / kintu una-una sarvajJoM ke atibhakta-adhika zraddhAla. jo unameM bheda-kalpanA karate haiM, vaha unakA moha prasUta ajJAna hai| [.103 ] sarvajJo nAma yaH kazcit pAramArthika eva hi| sa eka eva sarvatra vyaktibhede'pi tattvataH / / 'sarvajJa' nAma se jo bhI koI pAramArthika Apta puruSa hai, vaiyaktika bheda ke bAvajUda tAttvika dRSTi se sarvatra eka hI hai / [ 104 ] pratipattistatastasya sAmAnyenaiva yAvatAma / te sarve'pi tamApannA iti nyAya gatiH parA // Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIprA-dRSTi | 33 vyaktibheda ke AdhAra para jitane bhI sarvajJa kahe gaye haiM, sarvajJatvarUpa sAmAnya guNa ke AdhAra para unakI svarUpAtmaka pratipatti-mAnyatA yA pahacAna eka hI hai| ve sabhI samAnaguNAtmaka sthiti ko lie hue haiN| guNa-sAmAnyatva ke AdhAra para naiyAyika paddhati se bhI aisA hI phalita niSpanna hotA hai-aisA hI nyAyasaMgata hai| [ 105 ] vizeSeSu punastasya kAtsnyenAsarvadazibhiH / sarvena jJAyate tena tamApanno na kazcana // sarvajJatva kI dRSTi se sAmAnyatayA sarvajJoM meM samAnatA hai, aisA Upara kahA gayA hai / sAmAnya na sahI, unameM paraspara koI vizeSa bheda ho sakatA hai, aisI AzaMkA bhI saMgata nahIM hai| kyoMki asarvadarzI yA asarvajJa sampUrNarUpa meM sarvajJoM ke vizeSa bheda ko jAnane meM sakSama nahIM hai / sampUrNa hI sampUrNa ko jAna sakatA hai, apUrNa nhiiN| isa dRSTi se aisA koI bhI asarvadarzI puruSa nahIM hai, jisane sarvajJoM ko sampUrNa rUpa meM adhigata kiyA ho, unakI vizeSatAoM ko samagratayA svAyatta kiyA ho, jAnA ho| [ 106 ] tasmAtsAmAnyato'pyenamabhyupaiti ya eva hi / niyajiM tulya evAsau tenAMza naiva dhImatAm / / ataH sAmAnyata: bhI sarvajJa ko jo nirvyAja rUpa meM-dambha kapaTa yA banAva ke binA mAnya karate haiM, utane aMza-usa apekSA se una prajJAzIla puruSoM kA mAnasa, abhimata paraspara tulya yA samAna hI hai / athavA binA kisI banAva-dikhAva yA dambha Adi ke jo sarvajJa-tattva ko svIkAra karate haiM, sacce bhAva se unakI AjJA, prarUpaNA kA anusaraNa karate haiM, ve saba usa apekSA se paraspara samAna hI to haiM / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 | yogadRSTi samuccaya [ 107 ] yathaivaikasya napaterbahavo'pi samAzritAH / dUrAsannAdibhede'pi tadbhutyA sarva eva te|| jaise eka rAjA ke yahAM rahane vAle aneka naukara-cAkara hote haiM, unameM bhinna-bhinna kAryoM kI dRSTi se koI dUra hote haiM, koI nikaTa hote haiM, koI kahIM hote haiM, koI khiiN| dUrI, nikaTatA Adi bheda ke bAvajUda ve sabhI sevaka to rAjA ke hI haiN| [ 108 ] sarvajJatattvAbhedena tathA sarvajJavAdinaH / sarve tatattvagA jJeyA bhinnAvAra sthitA api // sarvajJa tattva meM koI bheda nahIM hai / ataH sabhI sarvajJa kahe jAne vAle Apta puruSa bhinna-bhinna AcAra meM sthita hote hue bhI sarvajJatattvopeta haiN| [ 106 ] na bheda eva tatvena sarvajJAnAM mahAtmanAma / tathA nAmAdi bhede'pi bhAvyametanmahAtmabhiH / / nAma Adi bAhya bheda rahate hue bhI mahAn AtmA sarvajJoM meM tattvataH koI bheda nahIM hai, aisA udAravetA puruSoM ko samajhanA caahie| [ 110 ] citrAcitravibhAgena yacca deveSu vnnitaa| bhakti: sadyogazAstreSu tato'pyevamidaM sthitam // zAstroM meM devabhakti do taraha kI batalAI gaI hai--citra-bhinna-bhinna prakAra kI tathA acitra -abhinna, bhinna-bhinna prakAra kI na hokara eka hI prakAra kii| isase bho pUrvokta kathana siddha hotA hai| [ 111 ] saMsAriSu hi deveSu bhaktistatkAyagAminAm / tadatIte punastattve tadatItArthayAyinAm / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIprA-dRSTi | 35 jo saMsArI devoM kI gati meM jAne vAle hote haiM, ve lokapAla Adi saMsArI devoM kI bhakti karate haiN| jo yogIjana saMsAra se atIta parama tattva ko svAyatta karane kA bhAva liye hote haiM, mumukSu bhAva rakhate haiM, unakI saMsAra se atIta-saMsAra ke pAragAmI-mukta evaM sarvajJa devoM ke prati bhakti hotI hai| [ 112 ] citrA cAdyaSu tdraagtdnydvsssnggtaa| acitrA carame tveSA zamasArAkhileva hi // pahalI citrA nAmaka bhakti meM, jo sAMsArika devoM ke prati hotI hai, bhakta apane iSTa deva ke prati rAga tathA aniSTa deva ke prati dveSa rakhate haiN| yoM rAga-dvaSAtmakatA liye vaha bhinna-bhinna prakAra hI hotI hai| caramasaMsAra se atIta tattva-muktAtmA ke prati jo bhakti hotI hai; vaha zamazAnta bhAva kI pradhAnatA liye rahatI hai| vaha acitrA-abhinnabhinnatA yA bheda rahita hai| [ 113 ] saMsAriNAM hi devAnAM ysmaaccitraannynekdhaa| sthityaizvaryaprabhAvAdya : sthAnAni pratizAsanam // sAMsArika devoM ke sthAna-pada, sthiti, aizvarya tathA prabhAva Adi ke kAraNa pratyeka dhArmika paramparA meM bhinna-bhinna haiN| [ 114 ] tasmAttatsAdhanopAyo niyamAccitra eva hi / na bhinnanagarANAM syAda kaM vama kadAcana // isa kAraNa una sAMsArika devoM kI ArAdhanA va bhakti ke prakAra niyamata: bhinna-bhinna hI hote haiN| bhinna-bhinna nagaroM ko jAne kA eka hI bhArga kadApi nahIM hotaa| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 | yogadRSTi samuccaya [ 115 ] iSTApUrtAni karmANi loke citrAbhisandhitaH / nAnAphalAni sarvANi dRSTavyAni vicakSaNaiH / / jo suyogya puruSa yaha samajheM--jo iSTApUrta karma haiM, ve saMsAra meM bhinna-bhinna abhiprAya se kiye jAte haiN| ataH unake phala bhI bhinna-bhinna hI hote haiN| [ 116 ] RtvigbhimantrasaMskArAhmaNAnAM samakSataH / antarvedyAM hi yaddattamiSTaM tadabhidhIyate / / RtvijoM--yajJa meM adhikRta brAhmaNoM dvArA mantrasaMskArapUrvaka anya brAhmaNoM kI upasthiti meM vedI ke bhItara--vedI-kSetra ke antargata jo vidhivat dAna diyA jAtA hai, use iSTa kahA jAtA hai / [ 117 ] vApIkUpataDAgAni devatAyatanAni annapradAnametattu pUrta tattvavido viduH // bAvar3I, kU e, tAlAba tathA devamandira banavAnA, anna kA dAna denA pUrta hai, jJAnIjana aisA jAnate haiM, kahate haiM / [ 118 ] abhisandheH phalaM bhinnamanuSThAne same'pi hi / paramo'taH sa eveha vArIva kRSikarmaNi // anuSThAna ke samAna hone para bhI abhisandhi--abhiprAya yA Azaya ke bhinna hone para phala bhinna-bhinna prakAra kA hotA hai| ataH jaise khetI meM jala pradhAna hai, usI prakAra phalasiddhi meM abhiprAya kI pradhAnatA hai| [ 116 ] rAgAdibhirayaM ceha bhidyate'nekadhA nRNAm / nAnAphalopabhovatRNAM tathA buddhayAdibhevataH / / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ doprA-dRSTi ! 37 bhinna-bhinna prakAra ke phalopabhoga kI vAJchA liye puruSoM ke buddhibheda--apane-apane bodha yA samajha ke bheda ke anurUpa rAga, moha, dvaSa Adi ke kAraNa niSpanna abhisandhi yA abhiprAya kA phala bhinna-bhinna prakAra kA hotA hai| [ 120 ] buddhirjJAnamasaMmohastrividho bodha iSyate / tabhedAt sarvakarmANi bhidyante sarvadehinAma / / buddhi, jJAna tathA asaMmoha--yoM bodha tIna prakAra kA kahA gayA hai| bodha-bheda ke kAraNa saba prANiyoM ke samasta karma bhinna-bhinna prakAra ke hote haiN| [ 121 ] indriyArthAzrayA buddhirjJAnaM vAgamapUrvakam / sadanuSThAnavaccaitadasaMmoho 'bhidhIyate buddhi indriyoM dvArA jAne jAte padArthoM para Azrita hai--indriyagamya padArtha buddhi ke viSaya haiN| una dvArA jo bodha hotA hai, vaha buddhi hai| jo Agama--zAstra yA zrata dvArA bodha utpanna hotA hai, vaha jJAna hai| prApta jJAna ke anurUpa sat anuSThAna--satpravRtti yA saAcaraNa karanA asaMmoha hai| arthAt sadjJAna taba asaM moha kahA jAtA hai, jaba vaha kriyAnviti pA letA hai / vaha sarvottama bodha hai| [ 122 ] ratnopalambhatajjJAnatatprAptyAdi yathAkramam / ihodAharaNaM sAdhu jJeyaM buddha yAdisiddha ye / / A~khoM dvArA dekhakara yaha ratna hai, aisA samajhanA buddhi hai| ratna ke lakSaNa Adi kA nirUpaNa karane vAle zAstra ke AdhAra para use vizeSa rUpa se jAnanA, usake lakSaNa, svarUpa Adi ko svAyatta karanA jJAna hai| yoM usa jJAna se ratna ke nizcita svarUpa ko jAnakara use prApta karanA, upayoga meM lenA asaMmoha hai| indriyoM dvArA pahacAna evaM zAstra dvArA jJAna kara Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 | yogadRSTi samuccaya lene tathA grahaNa kara lene ke bAda saMmoha yA bhrama nahIM rahatA / isalie kriyAnvayanapUrvaka jJAna kI pariSkRta avasthA ko asaMmoha kahA gayA hai / [ 123 ] protira vighnaH karanA, Adara: jijJAsA karaNe tajjJasevA 1. Adara - - kriyA ke prati Adara, sutna, upayogapUrvaka kriyA karanA, 2. prIti -- kriyA ke prati Antarika abhiruci, sarasatA, 3. avighna - - nirvighnatA, pUrvArjita puNyavaza nirbAdharUpa meM kriyA 4. sampadAgama - - sampatti -- dhana, vaibhava Adi dravya sampatti tathA vidyA vinaya, viveka, zIla, vairAgya Adi bhAva- sampatti kA prApta honA, 5. jijJAsA -- jAnane kI tIvra utkaNThA rakhanA, 6. tajjJa sevA -- jJAnI puruSoM kI sevA karanA, 7. tajjJa - anugraha -- jJAnI janoM kI kRpA pAnA, ke lakSaNa haiM / ye 'sadanuSThAna buddhipUrvANi saMsAra phaladAnyeva sampadAgamaH 1 ca sadanuSThAnalakSaNama 11 [ 124 ] karmANi sarvANyeveha dehinAm / vipAkavirasattvataH // yahA~ saMsAra meM sAmAnyataH prANiyoM ke sabhI karma buddhi-- indriyajanita bodha dvArA hote haiM / viSayapradhAna ve vipAkavirasa - - pariNAma meM nIrasa -- asukhada haiM / unakA phala saMsAra -- janma-maraNa ke cakra meM bhaTakanA hai / [ 125 ] jJAnapUrvANi tAnyeva ma uktyaGgaH kulayoginAm / zrutazaktisa navazAdanubandhaphalatvataH jJAnapUrvaka kiye gaye ve hI karma kulayogiyoM ke lie mukti ke aMga haiN| Apta vacana rUpa zAstrazakti -- Agama jJAna kI zaktimattA ke samAveza ke kAraNa ve zubha phalaprada siddha hote haiM / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIpA-dRSTi | 36 [ 126 ] asaMmohasamutthAni tvekAntaparizuddhitaH / nirvANaphaladAnyAzu bhavAtItArthayAyinAma // asaMmoha se niSpanna hone vAle-kiye jAne vAle ve hI karma ekAntarUpa se parizuddha-atyanta zuddha hone ke kAraNa saMsAra se atIta padArtha-parama pada, parama tattva kA sAkSAtkAra karane ko samudyata-parama tattvavedI janoM ke lie mokSarUpa phala dene vAle hote haiN| [ 127 ] prAkRteSviha bhAveSu yeSAM ceto nirutsukama / bhavabhogaviraktAste bhavAtItArthayAyinaH // prAkRta bhAvoM- zabda, rUpa, rasa Adi sAMsArika viSayoM meM jinakA citta utsukatA rahita hai, udAsIna hai, jo sAMsArika bhogoM se virakta haiM, ve bhavAtotArtha yAyI-saMsArAtIta arthagAmI-parama tattvavedI kahe jAte haiN| [ 128 ] eka eva tu mArgo'pi teSAM zamaparAyaNaH / avasthAbhedabhede'pi jaladhau tIramArgavat // avasthA-bheda ke bAvajUda unakA zama-niSkaSAya AtmapariNati, prazAnta bhAva, yA sAmyapradhAna mArga eka hI hai| jaise samudra meM milane vAle sabhI mArga taTamArga haiM, bhinna-bhinna dizAoM se Ane ke bAvajUda unakA uddiSTa eka hI hai, yoM ve ekarUpatA liye hue haiN| [ 126 ] saMsArAtItatattvaM tu paraM nirvANasaMjJitam / taddha yekameva nimayAcchabdabhede'pi tattvataH / / saMsAra se atIta parama tattva nirvANa kahA jAtA hai| zAbdika bheda hote hue bhI vaha tAttvika dRSTi se nizcita rUpeNa eka hI hai| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 | yogadRSTi samuccaya [ 130 ] sadAzivaH paraM brahma siddhAtmA tathAteti ca / zabdaistaducyate'nvarthAdekamevaivamAdibhiH sadAziva, paraM brahma, siddhAtmA, tathAtA Adi zabdoM dvArA usakA kathana kiyA jAtA hai para tAtparya kI dRSTi se vaha eka hI hai| sadAzivasaba samaya kalyANarUpa-maMgalarUpa, paraM brahma-AtmaguNoM ke atyanta vRddhiMgata parama vikAsa ke kAraNa mahAvizAla, siddhAtmA-vizuddha Atmasiddhi prApta evaM tathAtA-sadA eka jaise zuddha sahajAtma-svarUpa meM saMsthitayoM yathArthataH usameM koI bhedAtmakatA nahIM hai| [ 131 ] tallakSaNAvisaMvAdAnnirAbAdhAmanAmayam niSkriya ca paraM tattvaM yato janmAdyayogataH // vibhinna nAmoM se kathita parama tattva kA vahI lakSaNa hai, jo nirvANa kA hai arthAt ve eka hI haiN| vaha paramatattva nirAbAdha-saba bAdhAoM se rahita-avyAbAdha, nirAmaya-dehAtIta hone ke kAraNa dravyarogoM se rahita tathA atyanta vizuddha AtmasvarUpa meM avasthita hone ke kAraNa rAga, dveSa, moha, kAma, krodha Adi bhAva-rogoM se rahita -parama svastha, niSkriya-saba karmoM kA, karma-hetuoM kA ni:zeSa rUpa meM nAza ho jAne ke kAraNa sarvathA kriyArahita-kRta-kRtya hai| janma, mRtyu Adi kA vahA~ sarvathA abhAva hai| [ 132 ] jJAte nirvANatattve'sminnasaMmohena tattvataH / prakSAvatAM na tadbhaktau vivAda upapadyate // isa nirvANa-tattva ko asaMmoha dvArA sarvathA jAna lene para vicArazIla, vivekazIla puruSoM ke lie usakI ArAdhanA meM koI vivAda ghaTita nahIM hotaa| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIpA-dRSTi | 41 bhavet // [ 133 ] sarvajJapUrvakaM caitanniyamAdeva yat sthitam / Asanno'yamRjurmArgastabhedastatkathaM / nirvANa niyamataH sarvajJapUrvaka hai-sarvajJatA prApta kiye binA nirvANa nahIM sdhtaa| yoM sarvajJatA kA nirvANa ke sAtha avinAbhAva sambandha hai| dUsare zabdoM meM sarvajJatA nirvANa se pUrvavartI avinAbhAvI sthiti hai| nirvANa kA sannikaTavartI yaha sarvajJarUpa mArga bilakula sarala-sIdhA hai| phira usameM bheda kaise ho ? . [ 134 ] citrA tu dezanaiteSAM syAdvineyAnuguNyataH / yasmAdete mahAtmAno bhavavyAdhibhiSagvarAH // sarvajJoM kI bhinna-bhinna prakAra kI dezanA-dharmopadeza ziSyoM kI anukUlatA ko lekara hai| kyoMki ye mahApuruSa saMsAra rUpa vyAdhi ko miTAne vAle vaidya haiM / ataH ziSyoM ke jIvana-pariSkAra hetu, unheM bhAvAtmaka dRSTi se nIroga banAne ke lie jaisA apekSita ho, dharmopadeza karate haiM, unheM samajhAne kA prayAsa karate haiN| [ 135 ] yasya yena prakAreNa bIjAdhAna disambhavaH / sAnubandho bhavatyete tathA tasya jgusttH|| jisa prakAra kisI vizeSa paudhe ko ugAne ke lie bhUmi meM eka vizeSa prakAra kI khAda denI hotI hai, usI prakAra jisa ziSya kI cittabhUmi meM samyak bodha rUpa bIja kA jisa prakAra uttarottara vikAsonmukha ropaNa, saMvardhana Adi ho, use usI prakAra kA upadeza dete haiM / [ 116 ] ekA'pi dezanaiteSAM yadvA zrotRvibhedataH / acintyapuNyasAmarthyAttathA citraa'vbhaaste|| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 / yogadRSTi samuccaya _____ athavA sarvajJoM kI dezanA eka hote hue bhI apane acintya-jise socA taka nahIM jA sakatA, (aise) asIma puNya-sAmarthya ke kAraNa bhinna-- bhinna zrotAoM ko bhinna-bhinna prakAra kI avabhAsita-pratIta hotI hai| [ 137 ] yathAbhavya ca sarveSAmupakAro'pi tatkRtaH / jAyate'vandhyatA'tyevamasyAH sarvatra susthitA // yoM bhinna-bhinna rUpa meM avabhAsita hotI huI sarvajJa-dezanA se saba zrotAoM kA apane bhavyatva ke anurUpa upakAra hotA hai| isase usa (dezanA) kI sArvatrika aniSphalatA-phalavattA siddha hotI hai| [ 138 ] yadvA tattannayApekSA tatkAlAdiniyogataH / RSibhyo dezanA citrA tanmUlaSA'pi tttvtH|| athavA dravyAthika paryAyAthika Adi nayoM kI apekSA se, dravya, kSetra, kAla, bhAva Adi ke kAraNa bhinna-bhinna prakAra kI dezanA RSiyoM se pravRtta huii| para vastutaH unake mUla meM sarvajJa-dezanA hI hai| arthAt vibhinna apekSAoM se RSiyoM ne lokopakAra kI bhAvanA se eka hI tattva ko bhinnabhinna rUpa meM vyAkhyAta kiyaa| isase tattva meM, tattva-dezanA meM bhinnatA nahIM AtI, kevala nirUpaNa kI zailI meM bhinnatA hai| [ 136 ] tadabhiprAyamajJAtvA na tato'rvAgdRzAM satAm / yujyate tatpratikSepo mahAnarthakaraH paraH // una (sarvajJoM) ke abhiprAya ko (sarvathA) na jAnate hue unakI dezanA kA pratikSepa-virodha karanA arvAkadRk-chadmastha- asarvajJa janoM ke lie ucita nahIM hai / vaisA karanA mahAanarthakArI hai / [ 140 ] nizAnAthapratikSepo yathAndhAnAmasaMgataH / / tabhedaparikalpazca tathaivA'gdizAmayam // Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIprA dRSTi | 43 andhe yadi candra kA niSedha kareM - usakA astitva svIkAra na kareM athavA usameM bheda - parikalpanA kareM - use aneka prakAra kA - - bAMkA, Ter3hA, catuSkoNa, gola Adi batAe~ to yaha asaMgata hai / usI prakAra chadmastha sarvajJa kA niSedha kareM. unameM bheda kalpanA kareM, yaha ayuktiyukta hai / // [ 141 ] na yujyate pratikSepaH sAmAnyasyApi AryApavAdastu puna | chedadhiko satpuruSoM ke lie sAmAnya vyakti kA bhI virodha, khaNDana yA pratikAra karanA upayukta nahIM hai, zraddhAspada sarvajJoM kA apavAda karanA, virodha karanA, pratikAra karanA to unheM jihvAccheda se bhI adhika kaSTakara pratIta hotA hai / [ 142 ] kudRSTyAdivanno santo bhASante prAyazaH kvacit / nizcitaM sAravaccaiva kintu satvArthakRt sadA // satpuruSa asaddRSTi Adi avaguNa yukta logoM kI taraha kahIM kutsita vacana nahIM bolte| ve nizcita - sandeharahita, sArayukta tathA prANiyoM ke lie hitakara vacana bolate haiM / [ 143 ] nizcayo'tIndriyArthasya ato'pyatrAndhakalpAnAM tatsatAm / yataH // na cAnumAnaviSaya na cAto nizcayaH sarvajJa Adi indriyAtIta padArtha kA nizcaya yogijJAna - yoga dvArA labdha sAkSAt jJAna ke binA nahIM hotaa| isalie sarvajJa ke viSaya meM andhoM jaise chadmastha janoM ke vivAda se kyA prayojana sadhe ? yogijJAnAdRte na ca 1 vivAdena na kiMcana // [ 144 ] eSo'rthastattvato mataH samyaganyatrApyAha dhIdhanaH // Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 44 | yogadRSTi samuccaya ___ yaha (sarvajJarUpa artha) tattvataH anumAna kA viSaya bhI nahIM mAnA gayA hai| yaha to atIndriya viSaya hai, sAmAnya viSaya meM bhI anumAna se samyak - yathArtha nizcaya nahIM ho paataa| parama medhAvI (bhartRhari) ne bhI aisA kahA hai| [ 145 ] yatnenAnumito'pyarthaH kuzalaranumAtRbhiH / abhiyuktatarairanyairanyathaivopapAdyate (bhartRhari kA kathana) anumAtAoM-anumAnakAroM dvArA yatnapUrvakayuktipUrvaka anumita-anumAna dvArA siddha kiye hue artha ko bhI dUsare prabala yuktizAlI-prakhara tArkika anumAtA dUsare prakAra se siddha kara DAlate haiN| [ 146 ] jJAyeran hetuvAdena padArthA yadyatondriyAH / kAlenaitAvatA prAjJa : kRtaH syAtteSu nizcayaH // yadi yuktivAda dvArA atIndriya padArthoM kA jJAna hotA to buddhizAlI tArkikajana itane dIrghakAla meM una (atIndriya padArthoM) ke sambandha meM avazya nizcaya kara paate| para Aja taka aisA ho nahIM paayaa| atIta kI taraha Aja bhI una viSayoM meM vAda-vivAda, khaNDana-maNDana usI tIvratA se calatA hai| [ 147 ] na caitadevaM yattasmAcchuSkatarkagraho mahAn / mithyAbhimAnahetutvAtyAjya eva mumukSa bhiH // isa sandarbha meM aisI sthiti nahIM hai arthAt yuktivAda yA hetuvAda dvArA atIndriya padArthoM kA nizcaya nahIM ho paataa| ataH mokSAthiyoM ke lie vistIrNa zuSka tarka graha-nIrasa yA sArahIna tarka kI pakar3a athavA "vikarAla tarka rUpI aniSTa graha yA preta yA magaramaccha chor3ane yogya hai| kyoMki vaha mithyA abhimAna kA hetu hai / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIpA-dRSTi | 45. [ 148 ] grahaH sarvatra tattvena mumukSUNAmasaMgataH / muktau dharmA api prAyastyaktavyA kimanena tat / mokSArthiyoM ko vAstava meM kahIM bhI graha---pakar3a rakhanA asaMgata haisamucita nahIM hai / muktAvasthA meM to prAyaH kSAyopazamika dharma bhI-karmoM ke kSaya aura upazama se niSpanna kSamA, zIla Adi dharma bhI chor3a dene par3ate haiM / vahAM to zuddha AtmasvabhAva-mUlaka kSAyika dharmoM kI hI avasthiti hotI hai / phira tuccha aniSTa graha kI to bAta hI kyA ! [ 146 ] tadatra mahatAM vama samAzritya vicakSaNaH / vartitavyaM _ yathAnyAyaM tadatikramajitaH // suyogya AtmArthI puruSoM ko cAhie, ve mahApuruSoM ke patha kAjisa para mahApuruSa calate rahe haiM, jisakA mahApuruSoM ne nirdeza kiyA hai, aise mArga kA avalambana kara yathAvidhi usa para gatimAn raheM, usakA ullaM--- ghana na kareM, usake viparIta na cleN| [ 150 ] parapIDeha sUkSmA'pi varjanIyA prayatnataH / tadvattadupakAre'pi yatitavyaM sadaiva hi // mahApuruSoM kA mArga hai sAdhaka kA yaha prayAsa rahe ki usakI ora se kisI ko jarA bhI pIr3A na pahu~ce / usI prakAra use sadA dUsaroM kA upakAra karane kA bhI prayatna karate rahanA caahie| [ 151 ] guravo devatA viprA yatayazca tapodhanA / pUjanIyA mahAtmAnaH suprayatnena cetasA // Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 | yogadRSTi samuccaya guru, devatA, brAhmaNa-brahmavettA tathA tapasvI sAdhu-ye satpuruSa prayatna yukta citta se tanmayatA tathA zraddhApUrvaka pUjanIya-sammAna karane yogyasatkAra karane yogya haiN| [ 152 ] pApavatsvapi cAtyantaM svakarmanihateSvalam / anukampaiva sattveSu nyAyyA dharmo'yamuttamaH / mumukSu puruSoM meM sabhI prANiyoM ke prati anukampA yA dayA kA bhAva rahe, yaha to hai hI para apane kutsita karmoM dvArA nihata-atyanta pIr3ita pApI prANiyoM ke prati bhI ve anukampAzIla hoM, yaha nyAyocita-apekSita hai| yoM para-pIr3Avarjana, paropakAraparAyaNatA, guru, deva, brAhmaNa-brahmavettA tathA yatijana kA satkAra, pApI jIvoM para bhI anukampA-bhAva-sAdhaka dvArA jIvana meM inakA kriyAnvayana uttama dharma hai| [ 153 ] kRtamatra prasaMgena prakRtaM prastumo'dhunA / tatpunaH paJcamI tAvadyogadRSTimahodayA / prasaMgavaza Upara jo kahA gayA hai, vaha paryApta hai / aba mUlataH cAlU viSaya ko prastuta karate haiM / vaha (cAlU viSaya) pA~cavIM sthirA-dRSTi hai, jo AtmA ke mahAn udaya-parama utthAna se sambaddha hai| 'sthirAiSTi [ 154 ] sthirAyAM darzanaM nityaM pratyAhAravadeva ca / kRtamabhrAntamanavaM sUkSmabodhasamanvitam // sthirA-dRSTi meM darzana nitya-apratipAtI-nahIM girane vAlA hotA hai, pratyAhAra-sva-sva-viSayoM ke sambandha se virata hokara indriyoM kA citta Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthirA-dRSTi | 47 svarUpAnukAra' sadhatA hai tathA sAdhaka dvArA kiye jAte kRtya-kriyAkalApa bhrAnti rahita, nirdoSa evaM sUkSmabodha yukta hote haiM / sthirA-dRSTi do prakAra kI mAnI gayI hai- niraticAra evaM sAticAra / niraticAra dRSTi aticAra, doSa yA vighna vajita hotI hai| usameM hone vAlA darzana nitya-pratipAta rahita hotA hai, eka sA avasthita rahatA hai / sAticAra dRSTi aticAra sahita hotI hai, ataH usameM hone vAlA darzana anitya-nyUnAdhika hotA hai, eka sA avasthita nahIM rhtaa| sthirA-dRSTi ko ratnaprabhA kI upamA dI gaI hai / nirmala ratnaprabhAratnajyoti jaise eka sI dedIpyamAna rahatI hai, usI prakAra niraticAra sthirA dRSTi meM darzana anavacchinna, nirbAdha yA satata dIptimaya rahatA hai / ratna para yadi mala Adi lagA hotA hai to usakI camaka bIca-bIca meM rukatI rahatI hai, eka sI nahIM rahatI, nyUnAdhika hotI rahatI hai, sAticAra sthirA-dRSTi kI vaisI hI sthiti hai / aticAra yA kiJcit duSitapana ke kAraNa darzana meM kucha-kucha vyAghAta hotA rahatA hai / aisA hote hue bhI jaise malayukta ratna kI prabhA mUlataH miTatI nahIM, usakI maulika sthiratA vidyamAna rahatI hai, usI taraha sAticAra sthirA-dRSTi meM jo rukAvaTa yA darzana-jyoti kI nyUnAdhikatA hotI hai, vaha kAdAcitka hai| mUlataH isa (sthirA) dRSTi kI darzanagata sthiratA vyAhata nahIM hotii| [ 155 ] bAla dhUlIgRha kroDA tulyA'syAM bhAti dhImatAm / tamogranthivibhedena bhavaceSTA'khilava hi // isa (pA~cavIM sthirA) dRSTi ko prApta samyagdRSTi puruSa ke ajJAnAndhakAramaya granthi kA vibheda ho jAtA hai--bA~sa kI gA~Tha jaisI kaThora, karkaza, saghana tathA gUr3ha tamogranthi isameM TUTa jAtI hai ataH prajJAzIla sAdhakoM ko 1. svaviSayAsamprayoge cittasvarUpAnukAra ibendriyANAM pratyAhAraH / -pAtaJjala yoga sUna 2.54 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 | yogadRSTi samuccaya samagra sAMsArika ceSTA-kiyA-prakriyA bAlakoM dvArA khela meM banAye jAte ghara jaisI pratIta hotI hai| bAlaka khela meM miTTI ke gharoM ko banAte haiM, jinheM thor3I dera meM ve chinna-bhinna kara dete haiM, usI taraha samyagdRSTi prabuddha janoM ko saMsAra kI kSaNabhaMguratA, asthiratA pratIta hone lagatI hai| usameM ve Asakta nahIM hote| [ 156 ] mAyAmarIcigandharvanagarasvapnasannibhAn bAhyAn pazyati tattvena bhAvAn zrutavivekataH // isa sthiti ko prApta yogI, jisakA zAstraprasUta viveka jAgarita hotA hai; deha, ghara, parivAra, vaibhava Adi bAhya bhAvoM ko mRgatRSNA, gandharva nagara-aindrajAlika dvArA mAyAjAla ke sahAre AkAza meM pradarzita nagara tathA dRSTa svapna-jo sarvathA mithyA evaM kalpita haiM, jaisA dekhatA hai / use sAMsArika bhAvoM kI ayathArthatA kA satya darzana-samyak bodha ho jAtA hai| [ 157 ] abAhyaM kevalaM jyotinirAbAdhamanAmayam / yadatra tatparaM tattvaM zeSaH punarupaplavaH // isa jagat meM parama-sarvottama tattva antatama meM dedIpyamAna jJAna rUpa jyoti hI hai, jo nirAbAdha-bAdhA, pIr3A yA vighna rahita tathA anAmaya-roga rahita-doSa rahita yA bhAvAtmaka nIrogatA yukta hai / usake atirikta bAkI saba upaplava-saMkaTa, Apatti, vighna yA bhaya hai / / [ 158 ] evaM vivekino dhIrAH pratyAhAraparAyaNA: / dharmabAdhAparityAgayatnavantazca tttvtH|| isa prakAra sva-para-bheda-jJAna-prApta vivekI dhIra puruSa pratyAhAraparAyaNa hote haiM aura ve dharmabAdhA-dharmArAdhanA meM Ane vAlI bAdhAoM ke parityAga meM prayatnazIla rahate haiM / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 156 ] na hyalakSmIsakhI lakSmIryathAnandAya dhImatAm / tathA pApasakhA loke dehinAM bhogavistaraH 11 . jaise buddhimAn - vivekazIla puruSoM ke lie alakSmI kI sahelI lakSmI - vaha lakSmI, jisake sAtha alakSmI rahatI hai athavA vaha lakSmI, jisakI pariNati alakSmI meM hotI hai, Anandaprada nahIM hotI - ve use kabhI AnandadAyaka nahIM mAnate, kyoMki usake sAtha duHkha jo jur3A hai / isI taraha bhoga-vistAra, jo pApa kA mitra hai, jisake sAtha pApa lagA hai, jisakI phalaniSpatti pApa meM hai, prANiyoM ke lie Anandaprada nahIM hotA / sthirA - dRSTi | 46 [ 160 ] dharmAdapi bhavan bhoga: prAyo'narthAya dehinAm / saMbhUto dahatyeva hutAzanaH candanAdapi 1 dharma se bhI utpanna bhoga prANiyoM ke lie prAyaH anarthakara hI hotA hai / jaise candana se bhI utpanna agni jalAtI hI hai / [ 161 ] bhogAttadicchAvirati: skandhabhArApanuttaye / // skandhAntarasamAropastatsaMskAravidhAnataH bhogoM ko chakakara bhoga lene se svayaM icchA miTa jAyegI, yaha socanA vaisA hI hai, jaisA kisI bhAravAhaka dvArA apane eka kandhe para lade bhAra ko dUsare kandhe para rakhA jAnA / vastusthiti yaha hai, bhoga bhogane se icchA virata nahIM hotI kyoMki eka bhoga bhogane ke bAda dUsare prakAra ke bhoga se icchA jur3a jAtI hai, vyakti usameM laga jAtA hai, usake anantara kisI tIsarI meM, phira cauthI meM - yo: bhogakrama calatA hI rahatA hai / jisa prakAra bhAravAhaka ke eka kandhe kA bhAra dUsare para calA jAtA hai, mUlataH bhAra to jAtA nahIM, vaisI hI bAta bhogI ke sAtha hai / usakI bhoga vAJchA miTatI nahIM, anavarata bhograliptata banI rahatI hai kyoMki usake bhaugika saMskAra vidyamAna haiM, vAsanA chUTI nahIM / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 | yogadRSTi samuccaya kAntA-STi [ 162 ] kAntAyAmetadanyeSAM protaye dhAraNA parA / ato'tra nAnyamunnityaM mImAMsA'sti hitodaya / / kAntA-dRSTi meM pUrva vaNita nitya-darzana-avicchinna samyakdarzana Adi vidyamAna rahate haiN| isa dRSTi meM sthita yogI ke vyaktitva meM eka aisA vaiziSTya A jAtA hai ki usake samyakadarzana Adi sadguNa auroM ke lie sahajatayA prItikara hote haiM, auroM ke mana meM use dekha dviSTa bhAva nahIM AtA, prIti umar3atI hai| yahA~ yogI ke dhAraNA-nAmaka chaThA yogAMga, jisakA tAtparya citta ko nAbhicakra, hRdayakamala Adi zarIra ke Abhyantara yA sUrya, candra Adi bAhya sthAna meM lagAnA hai,' sadhatA hai| yoM dhAraNAniSTha ho jAne para yogI ko anyatra-AtmaramaNa ke atirikta anya viSayoM meM moda yA harSa nahIM hotA-vaha jarA bhI unameM rasa nahIM letaa| sUkSmabodha use pUrvatana dRSTi meM prApta ho cukA hotA hai, vaha isameM cintana, manana, nididhyAsanamUlaka mImAMsA karatA hai, sadvicAraNA meM tallIna rahatA hai, jisakI phalaniSpatti AtmA ke utkarSa meM hotI hai| isa dRSTi kA nAma kAntA aneka apekSAoM se saMgata hai| kAntA kA eka artha pativratA nArI hai| pativratA nArI ghara ke sabhI kArya karatI hai para usakA mana pratikSaNa apane pati meM rahatA hai| usI prakAra isa dRSTi meM sthita yogI kA citta kartavyavaza sAMsArika kArya karate hue bhI zretadharma meM-adhyAtma meM lIna rahatA hai| athavA isa daSTi meM sthita yogI sabhI ko bar3A kAnta-priya lagatA hai, isalie ise kAntA kahA jAnA upayukta hai / athavA yaha dRSTi yogIjanoM ko bar3I kAnta-prItikara-priya hai, ataH ise kAnta nAma se abhihita kiyA gayA hai| 1 dezabandhazcittasya dhAraNA / -pAtaMjala yogasUtra 3-1 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAntA-dRSTi | 51 [ 163 ] asyAM tu dharmamAhAtmyAt samAcAravizuddhitaH / 'priyo bhavati bhUtAnAM dharmekAnamanAstathA // isa dRSTi meM saMsthita yogI dharma kI mahimA tathA samyak AcAra kI vizuddhi ke kAraNa saba prANiyoM kA priya hotA hai-saba jIvoM ko vaha prItikara pratIta hotA hai| usakA mana dharma meM ekAgra-tanmaya ho jAtA hai| [ 164 ] zrutadharme mano nityaM kAyastvasyAnyaceSTite / atastvAkSepakajJAnAnna bhogA bhavahetavaH // isa dRSTi vAlA yogI Atmadharma kI itanI dRr3ha bhAvanA lie hotA hai ki cAhe vaha zarIra se anyAnya kAryoM meM lagA ho para usakA mana sadA sadgurujana se sune hue, sIkhe hue Agama meM tallIna rahatA hai / vaha yogI sadA AkSepaka-sahaja svabhAva kI ora AkRSTa karane vAle jJAna se yukta hotA hai--eka aisI divya jJAnAnubhUti use rahatI hai, jisase anuprANita hotA huA vaha satata sahajAvasthA-AtmabhAva kI ora khiMcA rahatA hai| ataH anAsakta bhAva se bhoge jAte sAMsArika bhoga usake lie bhavahetusaMsAra ke kAraNa-janma-maraNa ke cakra meM bhaTakAne vAle nahIM hote| [ 165 ] mAyAmbhastattvataH pazyannanudvignastato drutam / tanmadhyena prayAtyeva yathA vyaaghaatvjitH|| jo puruSa mRgamarIcikA ke jala ko vastutaH jAnatA hai-usake mithyA kalpita astitva ko samajhatA hai, vaha jarA bhI udvigna hue binA-ghabarAye binA nirvighnatayA usake bIca se calA jAtA hai| arthAt jala to vahA~ hai nahIM, kevala bhrama hai / jo usakI yathArthatA samajha letA hai, vaha bhrAnta nahIM hotA, ataH bhayabhIta bhI nahIM hotA / bhaya kA koI kAraNa bhI to vahA~ nahIM hai| bhaya to kevala bhrAntijanya hai| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 | yogadRSTi samuccaya [ 166 ] bhogAn svarUpataH pazyaMstathA mAyodakopamAn / bhujAno'pi hyasaGgaH san prayAtyeva paraM padam // vaha sAdhaka bhogoM ko mRgamarIcikA ke jala kI taraha mithyA, asAra aura kalpita dekhatA hai, jAnatA hai / anAsakta bhAva se unheM bhogatA huA bhI vaha parama pada kI ora agrasara hotA jAtA hai| [ 167 ] bhogatattvasya tu punarna bhavodadhilaMghanam / mAyodakaDaDhAvezastena yAtIha kaH pathA // jo puruSa bhogoM ko tAttvika, vAstavika, paramArtharUpa mAnatA hai, vaha saMsAra-samudra ko lA~gha nahIM sktaa| jise mRgamarIcikA ke jala meM dRr3ha Aveza-abhiniveza yA AgrahapUrNa nizcaya hai-jo use sacamuca jala mAnatA hai, kisa mArga se vaha vahA~ jAe arthAt mithyAbhiniveza ke kAraNa vaha use pAra karane ko udyata nahIM hotaa| [ 168 ] sa tatraiva bhavodvigno yathA tiSThatyasaMzayam / mokSamArge'pi hi tathA bhogajambAlamohitaH // pUrvokta kathana ke anusAra jo mRgamarIcikA ke jala ko vAstavika jala mAnatA hai, vaha saMsAra meM udvega-duHkha pAtA huA nizcita rUpa se vahIM TikA rahatA hai / jaba mAyA-jala ko yathArthataH jala mAnatA hai, to use pAra kaise kare ? use bhaya banA rahatA hai-vaisA karane para vaha kahIM DUba na jaae| yahI sthiti mokSamArga meM hai / jo puruSa bhogoM ke kIcar3a meM mohita hai, phaMsA hai, mokSa-mArga meM usakA praveza, gati kaise ho ? [ 166 ] mImAMsAbhAvato nityaM na moho'syAM yato bhavet / atastattvasamAvezAt sadaiva hi hitodayaH // ... Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhA - dRSTi | 53 isa dRSTi meM saMsthita sAdhaka tattvacintana, tattvamImAMsA meM nirantara lagA rahatA hai / isalie vaha mohavyApta nahIM hotA vaha mohamUr3ha nahIM banatA / tattva-samAveza- tattvajJAna --- yathArtha avabodha ke prApta ho jAne ke kAraNa sadaiva uttarottara usakA hita - zreyas sadhatA jAtA hai / 1 prabhA-dRSTi [ 170 ] dhyAnapriyA prabhA prAyo nAsyAM rugata eva hi / tattvapratipattiyutA satya pravRttipadAvahA // prabhA dRSTi prAyaza: dhyAnapriya hai / isameM saMsthita yogI prAyaH dhyAna nirata rahatA hai arthAt isameM yoga kA sAtavA~ aMga dhyAna - dhyeya meM pratyayakatAnatA' - cittavRtti kA ekAgra bhAva sadhatA hai / rAga, dveSa, moha rUpa tridoSa janya bhAva-roga yahA~ bAdhA nahIM dete / dUsare zabdoM meM, rAga-dva eSamohAtmaka pravRtti, jo Atmika svasthatA meM bAdhaka hotI hai, yahA~ ubhAra nahIM pAtI / tattva momAMsaka yogI yahA~ aisI sthiti pA letA hai, jisameM use tattvAnubhUti prApta hotI hai / sahajatayA satpravRtti kI ora usakA jhukAva rahatA hai / [ 171 dhyAnajaM sukhamasyAM tu vivekabalanirjAtaM zamasAraM 9. tatra pratyayaikatAnatA dhyAnam / ] isa dRSTi meM dhyAnajanita sukha anubhUta hotA hai, jo kAma ke sAdhanoM -rUpa, zabda, sparza Adi viSayoM ko jItane vAlA hai / vaha dhyAna -- prasUta sukha viveka ke bala - udagratA - tIvratA se udbhUta hotA hai / usameM prazAnta bhAva kI pradhAnatA rahatI hai / jitamanmathasAdhanam / sadaiva hi // - pAtaJjala yogasUtra 3.2 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 | yogadRSTi samuccaya [ 172 ] duHkhaM sarvamAtmavazaM sukham / samAsena lakSaNaM sukhaduHkhayoH sarva paravazaM etaduktaM Atma paravazatA -- paratantratA meM sarvathA duHkha hai tathA AtmavazatAtantratA - svatantratA meM sarvathA sukha hai / saMkSepa meM yaha sukha tathA duHkha kA lakSaNa hai / [ 173 ] puNyApekSamapi hyevaM sukhaM hyevaM sukhaM paravazaM sthitam / duHkhamevaitattallakSaNaniyogataH // tatazca puNya kI apekSA rakhane vAlA - puNyodaya se hone vAlA sukha bhI paratantra hai / puNya zubhakarma pudgalAtmaka hai, AtmA se bhinna hai, para hai / usa para Azrita sukha sarvathA paravazatA liye hue hotA hai / vAstava meM vaha duHkha hai kyoMki duHkha kA lakSaNa paravazatA hai / puNya bhI bandhana hai / pApa lohe kI ber3I hai, puNya sone kI / ber3I cAhe lohe kI ho yA sone kI, hai to ber3I hI / bA~dhe rakhane ke kAraNa donoM hI kaSTaprada haiM / isake atirikta itanA aura samajhane yogya hai, jaba taka puNya kA saMyoga hai, puNyabandha hai, saMsAra-bandhana cAlU rahatA hai, vastutaH jo duHkhamaya hai / I [ 174 ] dhyAnaM ca nirmale bodhe sadaiva hi mahAtmanAm / kSINaprAyamalaM hema sadA kalyANameva hi // - bodha ke nirmala hone para mahAn sAdhakoM ke sadaiva dhyAna saMdhatA rahatA hai / jisa sone kA maila nikAla diyA gayA ho, vaha sonA sadA kalyANa--- uttama - vizuddhi lie hotA hai / kahIM-kahIM nAma se bhI use kalyANa kaha jAtA hai / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parA-dRSTi | 55 [ 175 ] satpravRttipadaM cehAsaGganuSThAnasaMjJitam / mahApathaprayANaM yadanAgAmi padAvaham // pIche jo sat-pravRtti-pada kahA gayA hai, usakI asaMgAnaSThAna saMjJA hai| anuSThAna cAra prakAra kA mAnA gayA hai--1. prIti-anuSThAna, 2. bhaktianuSThAna, 3. vacana-anuSThAna tathA 4. asaMga-anuSThAna / samagra prakAra ke saMga --AsaktatA yA saMsparza rahita vizuddha AtmAnucaraNa asaMgAnuSThAna hai| ise anAlambana yoga bhI kahA jAtA hai, jo saMgatyAga para AdhRta hai| asaMgAnuSThAna mahApathaprayANa-adhyAtma-sAdhanA ke mahAn upakrama meM gatizIlatA kA saMyojaka hai / yaha anAgAmi pada-apunarAvartana-janma-maraNa se rahita zAzvata pada prApta karAne vAlA hai| [ 176 ] prazAntavAhitAsaMjJaM visabhAgaparikSayaH / zivavartma dhra vAdhveti yogibhirgIyate hyadaH / / yogIjana asaMgAnuSThAna pada ko vibhinna nAmoM se AkhyAta karate haiN| ise sAMkhya darzana meM prazAntavAhitA, bauddha darzana meM visabhAgaparikSaya tathA . zaiva darzana meM zivavartma kahA gayA hai / koI use dhruva mArga bhI kahate haiM / [ 177 ] etat prasAdhayatyAzu yadyogyasyAM vyavasthitaH / etatpadAvahaiva tattatraitadvidAM matA / / isa dRSTi meM saMsthita yogI asaMgAnuSThAna ko zIghra sAdha letA hai| ataH asaMgAnuSThAnapada-parama vItarAga bhAvarUpa sthiti ko prApta karAne vAlI yaha dRSTi isa tathya ke vettA yogIjanoM ko iSTa yA abhIpsita hai| parA-dRSTi [ 178 ] samAdhiniSThA tu parA tadAsaMgavivajitA / sAtmIkRtapravRttizca taduttIrNAzayeti ca // Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 | yogadRSTi samuccaya AThavIM parA-dRSTi samAdhiniSTha hotI hai-vahA~ AThavA~ yogAMga samAdhi'-citta kA dhyeyAkAra meM pariNamana sadha jAtA hai / isameM AsaMga doSa-kisI eka hI yoga kriyA meM Asakti rUpa dUSaNa nahIM rhtaa| isameM zuddha Atma-tattva, Atma-svarUpa jisa prakAra anubhUti meM Ae, vaisI pravRtti, AcaraNa yA cAritra sahaja rUpa meM gatimAn rahatA hai| isameM citta uttIrNAzaya-pravRtti se uttIrNa-UMcA uThA huA ho jAtA hai| citta meM koI pravRtti karane kI vAsanA nahIM rhtii| [ 176 ] nirAcArapado syAmati cAravijitaH / AruDhArohaNAbhAvagativattvasya ceSTitam // isa dRSTi meM yogI nirAcAra pada yukta hotA hai-kisI AcAra ke anusaraNa kA prayojana vahA~ raha nahIM jaataa| vaha aticAroM se vivajita hotA hai-koI aticAra yA doSa lagane kA kAraNa usake nahIM hotA / jo pahu~cane yogya maMjila para car3ha cukA ho, use aura Age car3hane kI AvazyakatA nahIM rhtii| ataH Age car3hane kA abhAva ho jAtA hai| vaisI hI sthiti yahA~ sthita yogI kI hotI hai| usake lie kiso AcAra kA paripAlana apekSita nahIM rhtaa| vaha vaisI sthiti se UMcA uTha cukatA hai / [ 180 ] ratnAdizikSAhagbhyo'nyA yathA hak taniyojane / tathAcArakriyA'pyasya saivAnyA phalabhedataH // ratna Adi ke sambandha meM zikSA lete samaya zikSArthI kI jo dRSTi hotI hai, zikSA le cukane para, usa vidyA yA kalA meM niSNAta ho jAne para ratna Adi ke niyojana-kraya-vikraya Adi prayoga meM usakI dRSTi usase sarvathA bhinna hotI hai| kyoMki usakI donoM sthitiyoM meM antara hai| zikSAkAla meM vaha jijJAsu thA, use jAnane kI, apanA jJAna bar3hAne kI 1. tadevArthamAtranirbhAsaM svarUpazUnyamiva samAdhiH / ... -pAtaJjala yogasUtra 3.3 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paga dRSTi | 57 utsukatA thii| niyojana-kAla meM vaha usa sthiti se U~cA uThA huA hai / vahA~ vaha prApta jJAna yA nipuNatA kA buddhimattApUrvaka upayoga karatA hai| yahI sthiti isa dRSTi meM saMsthita yogI kI hai| usakI pahale kI AcAra-kriyA tathA aba kI AcAra-kriyA phalabheda kI dRSTi se sarvathA bhinna hotI hai / . [ 181 ] tanniyogAnmahAtmeha kRtakRtyo yathA bhavet / / tathA'yaM dharmasaMnyAsaviniyogAnmahAmuniH // suyogya jauharI ratna ke sadviniyoga se lAbhaprada vyavasAya se apane ko kRtakRtya mAnatA hai, vaise hI vaha mahAn yogI dharma-saMnyAsa-zuddha dRSTi se tAttvika AcaraNamUlaka, naizcayika zuddha vyavahAramaya viziSTa yoga dvArA apane ko kRtakRtya mAnatA hai| [ 182 ] dvitIyApUrvakaraNe mukhyo'yamupajAyate / / kevalazrIstatazcAsya ni:sapatnA sadodayA // mukhya-tAttvika dvitIya apUrvakaraNa meM dharma-saMnyAsa niSpanna hotA hai / usase yogI ko sadA utkarSazIla-pratipAta rahita kevalajJAnarUpI lakSmI adhigata hotI hai| yahA~ yaha jJAtavya hai, prathama apUrvakaraNa meM granthi-bheda hotA hai| dvitIya apUrvakaraNa meM kSapakazreNI prApta hotI hai| prathama apUrvakaraNa meM anAdikAlIna bhavabhramaNa ke madhya jo pahale kabhI prApta nahIM huA, sAdhaka meM aisA prazasta, zubha AtmapariNAma udbhUta hotA hai| dvitIya apUrvakaraNa meM sAdhaka ke pariNAmoM meM apUrva nirmalatA tathA pavitratA kA saMcAra hotA hai| [ 183 ] sthita: zItAMzuvajjIvaH prakRtyA bhAvazuddhayA / candrikAvacca vijJAnaM tadAvaraNamabhravat // Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 | yogadRSTi samuccaya jIva apanI zuddhabhAvAtmaka prakRti se candra ke samAna sthita haiM / vijJAna - AtmA kA sva para prakAzaka jJAna candrikA ke sadRza hai tathA AvaraNa - jJAnAvaraNAdi karma -AvaraNa megha ke samAna haiM, jo zuddha svabhAvastha AtmA ko AvRtta karate haiM / [ 184 ] ghAtikarmAbhrakalpaM taduktayogAnilAhateH / yadApaiti tadA zrImAn jAyate jJAnakevalI // jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya tathA antarAya - ye ghAtimUla guNoM kA ghAta karane vAle karma bAdala ke pUrvokta yogarUpI vAyu ke AghAta se haTa jAte haiM, taba sAdhaka jJAnakevalI - sarvajJa ho jAtA hai / AtmA ke samAna haiM / jaba ye Atma- lakSmIsamupeta [ 185 ] sarvajJaH kSoNadoSo'tha paraM parArtha sampAdya tato ajJAna, nidrA, mithyAtva, hAsya, arati, rati, zoka, dugaMcchA, bhaya, rAga, dveSa, avirati vedodaya- kAma-vAsanA, dAnAntarAya, lAbhAntarAya, vIryAntarAya, bhogAntarAya tathA upabhogAntarAya - ina aThAraha doSoM kA kSaya ho jAne se sarvajJatva prApta hotA hai / sarvalabdhiphalAnvitaH / yogAntamaznute // cAra ghAti-karma, jo kSINa ho cUkate haiM, unameM eka antarAya - karma hai, jisake kSaya se ananta dAnalabdhi, ananta lAbha-labdhi anantavIrya - labdhi, anantabhoga-labdhi tathA ananta upabhoga - labdhi samudita hotI hai / para yahA~ yaha jJAtavya hai ki ina labdhiyoM kI samprApti AtmA ke kSAyika bhAva se niSpanna hai, audAyika bhAva se nahIM / ataH zuddha bhAvApanna AtmA, paramapuruSa ina labdhiyoM kI pravRtti paudgalika dRSTi se nahIM karate / ye labdhiyA~ Atma-svabhAvabhUta haiM, AtmA ke zuddha svarUpa meM, paramAnanda meM vividhamukhI pariNamana ke rUpa meM inakI pravRtti yA upayoga haiM / ye nitAnta AdhyAtmika haiM / - Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktatattvamImAMsA | 56 uccAvasthA prApta, samagralabdhi sampanna vItarAga prabhu apane avazeSa rahe cAra aghAti karmoM ke udayAnurUpa isa bhUtala para vicaraNa karate hue parama loka-kalyANa sampAdita kara-saMsAra ke tApa se santapta logoM ko AtmazAnti pradAna kara, jana-jana kA mahAn upakAra kara yoga kA paryavasAna sAdha lete haiM-antataH yoga kI carama-phala-prasUti-zailezI avasthA prApta kara lete haiN| [ 186 ] tatra drAgeva bhagavAnayogAdyogasattamAt / bhavavyAdhikSayaM kRtvA nirvANaM labhate param // vaha parama puruSa ayoga-yogarAhitya - mAnasika, vAcika, kAyika pravRttiyoM ke abhAva dvArA, jo yoga kI sarvottama dazA hai, zIghra hI saMsAra rUpa vyAdhi kA kSaya kara parama nirvANa prApta kara letA hai| muktatattvamImAMsA - [ 187 ] vyAdhimuktaH pumAn loke yAhazastADa zo hyayam / nAbhAvo na ca no mukto vyAdhinA vyAdhito na ca // saMsAra meM jaise rogamukta puruSa hotA hai, vaisA hI vaha mukta puruSa hai / vaha abhAvarUpa nahIM hai, sadbhAvarUpa hai| vaha vyAdhi se mukta nahIM huA, aisA nahIM hai arthAt bhavavyAdhi se vaha mukta huA hai ! vaha vyAdhi se yukta nahIM huA, aisA bhI nahIM hai kyoMki nirvANa prApta karane se pUrva vaha bhavavyAdhi se yukta thaa| bhava eva mahAvyAdhirjanmamRtyuvikAravAn / vicitramohajananastovarAgAdivedana: yaha saMsAra hI ghora vyAdhi hai, jo janma-maraNa ke vikAra se yukta hai, aneka prakAra kA moha utpanna karatI hai tathA tIvrarAga, dveSa Adi kI vedanA-pIr3A-saMkleza liye hue hai| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 | yogadRSTi samuccaya [ 186 ] mukhyo'yamAtmano'nAdicitrakarmanidAnajaH tathAnubhavasiddhatvAt sarvaprANibhRtAmiti // yaha (bhava-vyAdhi) AtmA kI pramukha vyAdhi hai, koI kAlpanika nahIM hai| anAdi kAla se cale Ate vividha prakAra ke karmoM se yaha prasUta hai| sabhI prANiyoM ko yaha anubhavasiddha hai- sabhI ise apane-apane anubhava se jAnate haiN| [ 160 ] etanmuktazca muktA'pi mukhya evopapadyate / janmAdidoSa vigamAttadadoSatvasaMgateH // bhava-vyAdhi se mukta huA puruSa bhI janma, mRtyu prabhRti doSoM ke miTa jAne tathA sarvathA doSa rahita ho jAne ke kAraNa pAramArthika sat-rUpa mukhya -pradhAna-paramottama hI hotA hai / arthAta bhavavyAdhi ko jise mukhya kahA gayA hai, miTA dene ke kAraNa miTAne vAlA parama puruSa bhI mukhya hI haimukhya bAdhaka ko miTAyA, svayaM sampUrNa svatva prApti rUpa mukhyatva svAyatta kiyaa| [ 161 ] tatsvabhAvopamarde'pi tattatsvAbhAvya yogataH / tasyaiva hi tathAbhAvAttadadoSatvasaMgatiH // apane svabhAva ke upamarda se-vibhAva yA parabhAva ke AkramaNa se svabhAva ke upadita-upapluta-AvRta ho jAne ke kAraNa-daba jAne yA Dhaka jAne ke kAraNa saMsAra meM paribhramaNa karatI huI AtmA kA jaba yogasAdhanA dvArA punaH apane svabhAva se yoga hotA hai-usakA AvRta svabhAva udghATita hotA hai, vibhAva kA AvaraNa haTa jAtA hai, taba usakA tathAbhAva-zuddha svarUpa udbhAsita hotA hai aura sarvathA use nirdoSAvasthA prApta ho jAtI hai| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktatattvamImAMsA ] 61. [ 162 ] svabhAvo'sya svabhAvo yannijA sattaiva tattvataH / bhAvAvadhirayaM yukto nAnyathA'tiprasaGgataH // AtmA kA jo apanA bhAva hai, tattvataH jo apanI sattA hai, usI prakAra honA svabhAva hai| svabhAva bhAvAvadhiyukta hai-svabhAva kI jaisI, jitanI maryAdA hai, vaha usI prakAra ghaTita hotA hai, anya prakAra se nahIM / zuddha cetana bhAva meM honA, vartanA AtmA kI svabhAva-maryAdA hai, yahI isakA maryAdA-dharma hai / zuddha cetana bhAva meM vartane se hI AtmA kA svabhAva meM AnA kahA jAtA hai / cetana bhAva meM na varte to usakA svabhAva meM AnA, vartanA nahIM kahA jaataa| yadi kahA jAtA hai to ati prasaMga doSa AtA hai| vaisA kahanA prasaMga se bahirbhUta hai| [ 163 ] anantarakSaNAbhUtirAtmabhUteha yasya tu / tayA'virodhAnnityo'sau syAdasatvA sadaiva hi / / prastuta zloka meM AcArya ne kSaNikavAda kA niSedha kiyA hai jo pahale, agale kSaNa AtmA kA astitva svIkAra nahIM karatA, kevala use vartamAna kSaNavartI mAnatA hai, svayaM usa para bhI yaha ghaTAyA jAya to virodha AtA hai / usake kathana ke aviruddha vicAra kiyA jAe to apane kathanAnusAra vartamAna bhAva meM to vaha hai, pichale, agale kSaNa meM nhiiN| jo vartamAna bhAva meM vartamAna-vidyamAna hai to bhAva kI dRSTi se vaha nitya honA caahie| tadbhAva tadvat hotA hai, aisA niyama hai| tadavat tabhI hotA hai, jaba pichale kSaNa meM bhI bhAva yA sattA ho / yadi pichale, agale kSaNa meM sarvathA 'abhAva' hone para jora diyA jAe to vAdI kA svayaM kA bhI agale, pichale kSaNa meM astitva nahIM TikatA / jaba vaha svayaM pichale,agale kSaNa meM nahIM hai to pichale, agale kSaNa ke sambandha meM vaha kaise jAna sakatA hai, usa sambandha meM kaise kucha kaha sakatA hai ? ataH vaha svayaM vartamAna kSaNa meM vidyamAna hai, yaha isa tathya kA sUcaka hai ki pichale, Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 / yogadRSTi samuccaya agale kSaNa-bhUta, bhaviSya meM bhI usakI vidyamAnatA honI caahie| kyoMki jaisA kahA gayA hai, 'vastu kSaNika hai'-jo aisA jAnatA hai, kathana karatA hai, vaha svayaM kSaNika nahIM hotaa| usakA apanA bhUta, vartamAna, bhaviSyavartI astitva eka aisA tathya hai, jisase kSaNikavAda svayaM nirasta ho, jAtA hai| [ 164 ] sa eva na bhavatyetadanyathA bhavatotivat / viruddha tannayAdeva tadutpattyAditastathA / / kSaNikavAda kA aura adhika spaSTatA tathA yuktimattApUrvaka yahA~ nirasana kiyA gayA hai / "sa eva na bhavati - vaha hI nahIM hotaa|" "etadanyathA bhavati-yaha anyathA hotA hai|'' ina uktiyoM ke AdhAra para AcArya apanA vivecana Age bar3hAte haiM / 'anyathA bhavati' isakA kSaNikavAdI khaNDana karatA hai| usakA kathana hai-yadi bhavati'-bhAva hai to vaha anyathA nahIM hotaa| yadi anyathA hotA hai to bhAva nahIM hai| yoM khaNDana karatA huA vaha svayaM apane se hI vyAhata ho jAtA hai / vaha "sa eva na bhavati" aisA jo nirUpaNa karatA hai, arthAta vigata kSaNa tathA AgAmI kSaNa meM vaha nahIM hotA -yaha kathana bhI "etat anyathA bhavati" ko jaise asaMgata batalAyA, asaMgata siddha hotA hai| kyoMki yadi "sa eva-vahI hai to phira 'na bhavati' siddha nahIM hotA aura yadi vaha 'na bhavati' hai to phira 'sa eva'-vahI hai, aisA phalita nahIM hotA / isa yukti se kSaNikavAda kI siddhi ghaTita nahIM hotii| [ 165 ] sato'satve tadutpAdastato nAzo'pi tasya yat / tannaSTasya punarbhAvaH sadA nAze na tasthitiH // yadi sat kA asattva mAnA jAe, use asat mAnA jAe to asattva kI utpatti mAnanI hogii| yadi utpatti hogI to nAza bhI mAnanA hogaa| phira naSTa hue asattva kA punarbhAva hogA / yadi usakA nitya nAza mAnA jAe to phira usakI sthiti hI nahIM ttikegii| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktatattvamImAMsA | 63 [ 196 ] sa kSaNasthitidharmA ced dvitIyAdikSaNe sthitau / yujyate hyetadapyasya tathA coktaantikrmH|| yadi aisA kahA jAe, vaha nAza kSaNasthitidharmA hai to dvitIya Adi kSaNa meM usakI sthiti hogI, jo yukta hai / aisA hone se ukta kA anatikrama hotA hai jo kahA gayA hai, usakA ullaMghana-khaNDana nahIM hotaa| [ 197 ] kSaNasthitau tadaivAsya nAsthitiyuktyasaMgateH / pazcAdapi setyevaM sato'sattvaM vyavasthitam // kSaNa sthitikatA mAnane para vivakSita kSaNa meM vivakSita bhAva kI asthiti-sthiti rahitatA nahIM hotii| arthAt usakI sthiti hotI hai| aisA na hone para yuktisaMgatatA bAdhita hotI hai| bAda meM bhI sthitirAhitya nahIM hotaa| yoM aparApara-anusyUta sat, asat kA eka suvyavasthita krama hai| isase utpAda, vyaya evaM dhrauvya kA siddhAnta phalita hotA hai| [ 168 ] bhavabhAvAnivRttAvapyayuktA muktakalpanA / ekAntakasvabhAvasya na hyavasthAdvayaM kvacit // saMsAra-bhAva kI anivRtti-ekAnta nityatA mAnane para AtmA ke mukta hone kI kalpanA siddha nahIM hotii| kyoMki jisakA ekAntaH sarvathA sthira, aparivartya, eka rUpa svabhAva hotA hai, saMsArAvasthA, muktAvasthAyoM do avasthAeM usake nahIM ho sktii| vaisA hone se usakI ekasvabhAvatA meM virodha AtA hai| [ 196 ] tadabhAve ca saMsArI muktazceti nirarthakam / tatsvabhAvopamardo'sya nItyA tAttvika iSyatAm // Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 ] yogadRSTi samuccaya ukta do avasthAoM ke na hone para AtmA ko saMsArI aura mukta kahanA nirarthaka hogaa| ataH AtmA kA svabhAvopamarda-avasthA se avasthAntara, bhAva se bhAvAntara, pariNAma se pariNAmAntara Adi nyAyapUrvaka tAttvika-pAramArthika yA yathArtha mAneM / aisA hone se hI AtmA kI saMsArAvasthA, muktAvasthA Adi sthitiyA~ ghaTita ho sakatI haiN| [ 200 ] dihakSAdyAtmabhUtaM tanmukhyamasya nivartate / pradhAnAdinaterhetustadabhAvAnna tnntiH|| didRkSA-dekhane kI icchA, avidyA-AtmasvarUpa kA ajJAna, - rAga, dveSa, moha Adi Antarika mAlinya, bhavAdhikAra-saMsAronmukha bhAva kI prabalatA Adi AtmabhUta haiM-AtmA ke aMgabhUta bhAva haiM, vAstavika sattA liye hue haiM, kAlpanika nahIM haiM / AtmA ke sAtha jur3e hone se ve aupacArika nahIM varan mukhya haiN| ve jaba taka nivRtta nahIM hote-AtmA se haTate nahIM, taba taka ve pradhAna-jar3a prakRti Adi ke pariNamana ke nimitta bntehaiN| taba taka saMsArabhAva-sAMsArika salagnatA banI rahatI hai| didRzA Adi bhASoM kA jaba abhAva ho jAtA hai to AtmA ke prakRtyanurUpa pariNamana kA abhAva ho jAtA hai, muktabhAva prApta ho jAtA hai| AtmA kA pariNAmitva isase siddha hotA hai / [ 201 ] anyathA syAdiyaM nityameSA ca bhava ucyate / evaM ca bhavanityatve kathaM muktasya sambhavaH // yadi ukta kathana-didazA Adi ke kAraNa pradhAna Adi kI pariNati na mAnI jAe, to vaha (pradhAna Adi kI pariNati) nitya ghaTita hotI hai / ise (pariNati ko) bhava yA saMsAra kahA jAtA hai| pradhAna Adi kI pariNati ko jaba nitya mAnA jAyegA to saMsAra bhI nitya hogaa| vaisI sthiti meM mukta kI--saMsAra-bandhana se chUTe hue--mokSa prApta jIva kI saMbhAvanA kaise. kI jA sakatI hai ? arthAt vaisA nahIM sadhatA / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 202 ] avasthA tattvato no cennanu tatpratyayaH katham / bhrAnto'yaM kimaneneti mAnamatraM na vidyate 11 muktatattvamImAMsA | 65 ekAnta nityavAdI ko uddiSTa kara AcArya kA kathana hai- yadi pUrvAparabhAvayukta avasthA paramArthataH nahIM hai, aisA kahate ho to phira avasthA kA pratyaya-pratIti kaise ho ? kAraNa ke abhAva meM kArya kaise ho ? isa para bAdI kA pakSa AtA hai --avasthA kI pratIti bhrAnta-bhramayukta hai, vaha yathArtha nahIM hai / AcArya kA isa para pratyuttara hai--yadi avasthA pratIti ko bhramapUrNa kahate ho to usakA pramANa kyA hai ? pramANa to honA cAhie / vastutaH isakA pramANa nahIM hai / yaha kathana apramANita hai / ! 203 ] yogijJAnaM tu mAnaM cettadavasthAntaraM tu tat 1 tataH ki bhrAntametat syAdanyathA siddhasAdhyatA 11 pUrvapakSa ko uddiSTa kara AcArya kahate haiM -- yadi yoM kaho ki yogijJAna -yoga-sAdhanA dvArA niSpanna asAdhAraNa jJAna, jisase parokSa padArtha pratyakSavat pratIta hote haiM, isameM pramANa hai to yogijJAna to yogI kA avasthAntara haijJAna kA eka avasthA se dUsarI avasthA meM, eka pariNamana se dUsare pariNamana meM jAnA hai / prativAdI kA kathana hai -- isase kyA hotA hai ? AcArya kA nirUpaNa hai - yogijJAna yA to bhrAnta hogA yA abhrAnta | yadi use bhrAnta mAnate ho to vaha pramANa nahIM hai / yadi abhrAnta mAnate ho to yogijJAna ke avasthAntara rUpa hone se hamArA sAdhya viSaya AtmA kI avasthAntaratA -- pariNAmitA siddha ho jAtI hai / [ 204 - 205 ] vyAdhitastadabhAvo vA tadanyo vA yathaiva hi / vyAdhimukto na sannItyA kadAcidupapadyate // Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 | yogadRSTi samuccaya saMsArI tadabhAvo vA tadanyo vA tathaiva hi / mukto'pi hanta no mukto mukhyavRttyeti tadvidaH // jo vyAdhiyukta-roga sahita hai, use vyAdhimukta nahIM kahA jA sakatA / jahA~ vyAdhiyukta kA abhAva hai--vyAdhiyukta puruSa jahA~ hai hI nahIM, vahA~ bhI vyAdhimukta kA prayoga nahIM hotaa| kyoMki vyAdhiyukta hone para hI vyAdhi chUTa jAne para vyAdhimukta saMjJA hotI hai| vyAdhiyukta puruSa se anya vyakti--usake putra, bandhu, mitra Adi ko yA tadbhinna aura kisI ko vyAdhimukta nahIM kahA jA sktaa| unameM se jaba koI vyAdhigrasta nahIM, to phira mukta kaise kahe jaayeNge| - isa dRSTAnta ke anusAra jo jIva saMsArI-saMsArAvasthApanna hai, use mukta-saMsAramukta nahIM kahA jA sakatA hai, jahA~ saMsAro puruSa kA abhAva hai, vahA~ saMsAramukta kA prayoga nahIM ghaTatA, jo saMsArI puruSa se ekAnta bhinna hai, uo bhI saMsAramukta nahIM kahA jA sktaa| yahA~ yaha jJAtavya hai, zuddha nizcayanaya ke anusAra sabhI jIvoM ko mukta yA siddha sadRza kahA gayA hai para yathArthataH pAramArthika muktAvasthA ke binA-mokSa kI pravRttinimittatA ke abhAva meM ukta tInoM hI avasthAoM meM 'mukta' kA kathana ghaTita nahIM hotaa| [ 206 ] kSINavyAdhiryathA loke vyAdhimukta iti sthitaH / bhavarogyeva tu tathA muktastantreSu tatkSayAt // jaise vyAdhiyukta puruSa vyAdhi kA kSaya-nAza ho jAne para kSINa vyAdhi hotA hai, usI prakAra sasAra janma-maraNa ke roga se grasta puruSa'usa roga kA-saMsArAvasthA kA kSaya ho jAne para mukta ho jAtA hai / aisA zAstroM meM nirdeza hai| kulayogI Adi kA svarUpa [ 207 ] anekayogazAstrebhyaH saMkSepeNa samuddhataH / dRSTibhedena yogo'yamAtmAnusmRtaye paraH // Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kulayogI Adi kA svarUpa | 67 AcArya grantha-praNayana ke sambandha meM likhate haiM aneka yogazAstroM se unakA sAra gRhIta kara mitrA Adi dRSTiyoM ke bheda se-dRSTi vizleSaNa kI paddhati se prastuta grantha AtmAnusmRti-AtmasvarUpa kA, Atmapragati kA anusmaraNa-AtmalakSya kI ora jAgarUka rahane, Atma parAkrama ke satata vikAsonmukha abhyudaya kA smaraNa rakhane hetu AtmopakArArtha racA gayA hai| [ 208 ] kulAdiyogabhedena caturdhA yogino yataH / ataH paropakAro'pi lezato na virudhyate // kulAdi yoga-gotrayoga, kulayoga, pravRttacakrayoga tathA niSpannayoga -ina bhedoM ke AdhAra para yogI cAra prakAra ke haiN| unameM se bhI kinhIM kA yatkiJcit upakAra sadhe, isakA virodha nahIM / arthAt isa grantha kI racanA kA mukhya prayojana to AtmAnusmRti yA AtmopakAra hI hai para yogiyoM kA upakAra bhI isakA upaprayojana yA gauNa prayojana hai / [ 206] kulapravRttacakrA ye ta. evAsyAdhikAriNaH / yogino na tu sarve'pi tathAsiddha yAdi bhAvataH // kulayogI tathA pravRttacakrayogI hI isake adhikArI haiM, sabhI yogI nahIM / kyoMki gotrayogo meM vaisI yogyatA kI asiddhi hotI hai-usameM vaisI yogyatA nahIM hotI tathA niSpannayogI ko vaisI yogasiddhi prApta ho cukato hai, jo prastuta grantha ke parizIlana tathA tadanurUpa sAdhana se prApya hai / ataH gotrayogI tathA niSpannayogI-ina do ke lie isakI upayogitA nahIM hai| .. . [ 210 ] .... ye yoginAM kule jAtAstaddharmAnugatAzca ye / kulayogina ucyante gotravanto'pi nApare // Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 | yogadRSTi samuccaya jo yogiyoM ke kula meM janme haiM jinheM janma se hI yoga prApta haijo janma se ho yogI haiM, jo prakRti se hI yogidharma ke anusA haiM, ve kula yogI kahe jAte haiN| ___ tAtparya yaha hai, jo yogI yoga-sAdhanA karate-karate AyuSya pUrNa kara jAte haiM, usa janma meM apanI sAdhanA pUrNa nahIM kara pAte ve kulayogI ke rUpa meM janma lete haiM arthAt pUrvasaMskAravaza unheM janma ke sAtha hI yoga prApta hotA hai, unakI prakRti yoga-sAdhanA ke anurUpa hotI hai, ve Atmaprerita ho svayaM sAdhanA meM juTa jAte haiM / kulayogI zabda bar3A mahattvapUrNa hai| jaise kulavadhU, kulaputra Adi prazasta artha meM haiM, usI prakAra kulayogI bhI eka vizeSa arthaprazastatA lie hue haiM / kulavadhU use kahA jAtA hai, jo apane ucca cAritra, zIla, sadAcAra, lajjA tathA saumya vyavahAra se kula ko suzobhita karatI hai / kulaputra vaha hai, jo apane uttama vyaktitva aura kRtitva se kula ko ujAgara karatA hai| usI prakAra kulayogI use kahA jAtA hai, jo apanI pAvana, udAtta yogasAdhanA dvArA yogiyoM kI garimA khyApita karatA hai, unake anukaraNIya, Adarza jIvana kI pavitratA prastuta karatA hai| kulayogI AnuvaMzika nahIM hai / yogiyoM kA vaisA koI kula nahIM hotA ki pitA yogI ho, putra bhI yogI ho, putra kA putra bhI yogI ho / ' kulayogI zabda sAdhanAniSTha, yogaparAyaNa puruSoM kI paramparA se sambaddha hai, jo janma, vaMzAnugati Adi kI dRSTi se bhinna-bhinna ho sakate haiN| ___ AryakSetra ke antargata bhArata bhUmi meM utpanna bhUmibhavya kahe jAte haiM, unheM gotrayogI bhI kahA jAtA hai| isa bhUmi meM yoga-sAdhanA ke anurUpa uttama sAmagrI, sAdhana, nimitta Adi sulabhatayA adhigata hote haiN| para kevala bhUmi kI bhavyatA se sAdhanA niSpanna nahIM hotii| vaha tabhI sadhatI hai, jaba sAdhaka apanI bhavyatA, yogyatA, evaM supAtratA prakaTa kara paae| ataeva prastuta zloka meM kahA gayA hai ki dUsare gotrayogI hote hue bhI kulayogI nahIM hote| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kulayogI Adi kA svarUpa | 66 [ 211 ] sarvatrA'SiNazcaite gurudevadvijapriyAH / dayAlavo vinItAzca bodhavanto yatendriyAH // ve kulayogI sarvatra adveSI hote haiM-kisI se bhI dveSa nahIM rakhate guru, deva tathA brAhmaNa unheM priya hote haiM-ve inameM prIti rakhate haiM, inakA Adara karate haiM / ve dayAlu, vinamra, prabuddha tathA jitendriya hote haiN| [ 212 ] pravRttacakrAstu punaryamadvayasamAzrayAH / zeSadvayAthino'tyantaM zuzrUSAdiguNAnvitAH / / cakra ke kisI bhAga para DaMDA saTAkara ghumA dene para vaha sArA svayaM ghamane laga jAtA hai, vaise hI jinakA yogacakra usake kisI aMga kA saMsparza kara lene, saMprerita kara dene para sArA apane Apa pravRtta ho jAtA hai, calane lagatA hai, ve pravRttacakra yogI kahe jAte haiM / ve icchAyama tathA pravRttiyama- ina do ko sAdha cukate haiN| sthirayama evaM siddhiyama-ina do ko svAyatta karane kI tIvra cAha liye rahate haiM, udhara atyanta prayatnazIla rahate haiN| pravRttacakra yogI 1. zuzrUSA- sat tattva sunane kI Antarika tIvra utkaNThA rakhanA, 2. zravaNa-artha kA manana-anusandhAna karate hue sAvadhAnIpUrvaka tattva sunanA, 3. sune hue ko grahaNa karanA, 4. dhAraNa - grahaNa kiye hue kA avadhAraNa karanA. citta meM usakA saMskAra jamAnA, 5. vijJAnaavadhAraNa karane para usakA viziSTa jJAna hotA hai, prApta bodha dRr3ha saMskAra se uttarottara prabala banatA jAtA hai, vaisI sthiti prApta karanA, 6. IhAcintana, vimarza, tarka-vitarka, zaMkA-samAdhAna karanA, 7. apoha-zaMkAnivAraNa karanA, cintana vimarza ke antargata pratIyamAna bAdhaka aMza kA nirAkaraNa karanA tathA 8. tattvAbhiniveza-tattva meM nizcaya pUrNa praveza yA tattvanirdhAraNamUlaka antaHsthiti prApta karanA-ina ATha guNoM se yukta hote haiN| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 | yogadRSTi samuccaya [ 213 ] AdyAvaJcakayogAptyA tadanyadvayalAbhinaH / ete'dhikAriNo yogaprayogasyeti tadvidaH // ye pravRttacakrayogI Adya-avaJcaka-yoga-avaJcaka prApta kara cukate hai / yoga-avaJcaka prApta karane kA yaha amogha prabhAva hotA hai, unheM dUsare do-kriyA-avaJcaka tathA phala-avaJcaka sahaja hI prApta ho jAte haiN| yoM ina yogiyoM ke tInoM avaMcaka svAyatta ho jAte haiN| aise yogI hI yogaprayoga-yoga vidyA yA yoga-sAdhanA ke prayoga ke adhikArI haiM / yogavidyA AdhyAtmika vijJAna hai / adhikArI jahA~ isase mahattvapUrNa prayoga dvArA asIma lAbha uThA sakate haiM, vahA~ anadhikArI hAni uThA lete haiM / [ 214 ] ihA'hiMsAdayaH paJca suprasiddhA yamAH satAm / aparigrahaparyantAstathecchAdicaturvidhAH ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya tathA aparigraha-ye pA~ca yama sAdhakoM meM suprasiddha-supracalita haiM / inameM ahiMsA se aparigraha taka pratyeka ke icchAyama, pravattiyama, sthirayama tathA siddhiyama ke rUpa meM cAra-cAra bheda haiM / ye cAroM bheda ahiMsA Adi yamoM kI taratamatA yA vikAsakoTi kI dRSTi se haiM, unake Rmika abhivardhana ke sUcaka haiN| ina bhedoM ke AdhAra para nimnAMkita rUpa meM yama bIsa prakAra ke hote haiM:ahiMsA 1. icchA-ahiMsA, 2. pravRtti-ahiMsA, 3. sthira-ahiMsA, 4. siddhi-ahiMsA / satya 5. icchA-satya, 7. sthira-satya, 6. pravRtti-satya, 8. siddhi-sty| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kulayogI Adi kA svarUpa | 71 asteya 6. icchA-asteya, 10. pravRtti-asteya, 11. sthira-asteya, 12. siddhi-asteya / brahmacarya 13. icchA-brahmacarya, 14. pravRtti-brahmacarya, 15. sthira-brahmacarya, 16 siddhi-brahmacarya / aparigraha 17 icchA-aparigraha, 18. pravRtti-aparigraha, 16. sthira-aparigraha, 20. siddhi-aparigraha / [ 215 ] tadvatkathAprItiyutA tathA'vipariNAminI / yameSvicchA'vaseyeha prathamo yama eva tu|| yamoM ke prati Antarika icchA, abhiruci, spRhA, AkAMkSA, jo yamArAdhaka satpuruSoM kI kathA meM prIti lie rahatI haiM, jisameM itanI sthiratA hotI hai ki jo kabhI vipariNata nahIM hotI- anicchArUpa meM pariNata nahIM hotI-pahalA icchAyama hai / [ 216 ] sarvatra zamasAraM tu yamapAlanameva yat / pravRttiriha vijJa yA dvitIyo yama eva tat // icchAyama dvArA ahiMsA Adi meM utkaNThA jAgarita hotI hai, antarAtmA meM unheM svAyatta karane kI tIvra bhAvanA utpanna hotI hai| phalataH sAdhaka jIvana meM unheM (ahiMsA Adi yamoM ko) kriyAnvita karatA hai, pravRtti meM svIkAra karatA hai unameM pravRtta hotA hai, vaha pravRtti-yama hai| yama-pAlana kA sAra zama hai arthAt yama-pAlana se jIvana meM zamaprazAntabhAva, zAnti kA udreka hotA hai / athavA jIvana meM zama kA samAveza hone para yama pratiphalita hotA hai / dUsare zabdoM meM yoM kahA jA sakatA hai, Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 | yogadRSTi samuccaya zama kA sAra-phala yama hai| yoM yama aura zama-donoM anyonyAzrita siddha hote haiN| [ 217 ] vipakSacintArahitaM yamapAlanameva tat / tatsthairyamiha vijJayaM tRtIyo yama eva hi // pravRttiyama ke antargata sAdhaka ahiMsA Adi ke paripAlana meM pravRtta to ho jAtA hai kintu aticAra, doSa, vighna Adi kA bhaya banA rahatA hai| sthirayama meM vaisA nahIM hotA / sAdhaka ke antarmana meM itanI sthiratA vyApta ho jAtI hai ki vaha vipakSa-aticArarUpa kaNTaka-vighna, hiMsAdirUpa jvaravighna tathA matimoha yA mithyAtvarUpa diGamoha-vighna Adi kI cintA se rahita ho jAtA hai / ye tathA dUsare vighna, doSa Adi usake mArga meM avarodha utpanna nahIM kara pAte / [ 218 ] parArthasAdhakaM tvetasiddhiH zuddhAntarAtmanaH / acintyazaktiyogena caturtho yama eva tu|| zuddha antarAtmA kI acintya zakti ke yoga se parArtha-sAdhaka-dUsaroM kA upakAra sAdhane vAlA yama siddhiyama hai| jIvana meM kramazaH uttarottara vikAsa pAte ahiMsA Adi yama itanI utkRSTa koTi meM pahuMca jAte haiM ki sAdhaka meM apane Apa eka divya zakti kA udreka ho jAtA hai| usake vyaktitva meM eka aisI divyatA AvirbhUta ho jAtI hai ki usake kucha bole binA, kiye binA kevala usakI sannidhimAtra se upasthita prANiyoM para aisA prabhAva par3atA hai ki ve svayaM badala jAte haiM, unakI durvRtti chUTa jAtI hai| yamoM ke siddha ho jAne se dRSTa phalita kyA kyA hote haiM, maharSi pataMjali ne isa sambandha meM apane yogasUtra meM vizada carcA kI hai / udAharaNArtha ahiMsA yama ke siddha ho jAne para unake anusAra ahiMsaka yogI ke yahA~ Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kulayogI Adi kA svarUpa | 73 vAtAvaraNa meM ahiMsA itanI vyApta ho jAtI hai ki janma se paraspara vaira rakhane vAle prANI bhI vahA~ svayaM Apasa kA vaira' chor3a dete haiN| [ 216 ] sadbhiH kalyANasampannadarzanAdapi pAvanaiH / tathA darzanato yoga AdyAvaMcaka ucyate // kalyANasampanna viziSTa puNyazAlI satpuruSoM ke, jinakA darzana pAvanatA liye hai-jinake darzana mAtra se darzakoM ke mana meM pavitratA kA saMcAra hotA hai, AtmA meM saMsphUti utpanna hotI hai atyanta nirdoSa, nivikAra, AtmaguNopeta svarUpa kI pahacAna kara, (unake) sAtha yoga yA sambandha honA AdyAvaMcaka (Adya-avaMcaka)-yogAvaMcaka kahA jAtA hai| aise satpuruSa ke, sadguru ke yoga se sAdhaka ke jIvana meM eka krAnti AtI hai / jIvana kI dizA badala jAtI hai, saMsAralakSitA svarUpalakSitA kI ora mor3a le letI hai| isase pUrva sAdhaka vaMcaka-yoga meM ulajhA thaa| sadaguru ke yoga ke binA usake samagra yogasAdhana vaMcaka the| vaha unase ThagA jA rahA thA / sadguru kA yoga, sadguru kI prApti, unakI sannidhi se prApta hotI preraNA sacamuca sAdhanA-patha para Age bar3hate sAdhaka ke lie eka prakAzastaMbha hai / sAdhaka apanI maMjila kI ora sotsAha Age bar3hatA jAtA hai| ise Adya-avaMcaka kahA hai| ise prApta na karane taka sAdhaka pravaMcanA meM ulajhA rahatA hai, Age bar3ha nahIM pAtA / Age bar3hane kA yaha Adya-prathama sopAna hai| [ 220 ] teSAmeva praNAmAdikriyAniyama ityalam / kriyAvaMcakayogaH syAnmahApApakSayodayaH // una satpuruSoM, sadguruoM, bhAvasAdhuoM kA darzana, praNamana, stavana, kIrtana, vaiyAvRttya, sevA Adi kriyA karanA kriyAvaMcaka yoga kahA jAtA hai| yaha mahApApoM kA kSaya karane vAlA hai| 1. ahiMsApratiSThAyAM tatsannidhau vairatyAgaH / -pAtaMjala yogasUtra 2.35 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 | yogadRSTi samuccaya isa yoga kI prApti se pUrva bhI kriyA to hotI rahI hai, anantakAla se jIva ananta kriyAe~ karatA rahA hai, para jIvana kA parama sAdhya jo zubha, azubha se atIta zuddhAvasthA hai, usa ora satpuruSoM ke yoga binA prayANa nahIM huA / satpuruSoM ke yoga rUpa yogAvaMcaka ke prApta ho jAne para sAdhaka kI sthiti badala jAtI hai / usakA kriyA - samudAya pAramArthika bana jAtA hai / isalie usase mahApApakSaya niSpanna hotA hai / [ 221 ] phalAvaMca kayogasta sadbhya eva niyogataH / sAnubandhaphalAvAptirdharmasiddhau satAM matA // satpuruSoM ke sadupadeza se dharmasiddhi - Atmadharma - AtmasvarUpa ke sAkSAtkAra meM sAnubandha - eka se eka jur3e hue - uttarottara uttama phaloM kI prApti hotI hai / yaha phalAvaMcaka yoga hai | - satpuruSoM ke sAnnidhya suyogarUpa yogAvaMcaka, tatpazcAt kriyAvaMcaka yoga ke sadha jAne para jo phala prApta hotA hai, vaha svabhAvataH avaMcaka hotA hai| vaMcaka se vaMcaka aura avaMcaka se avaMcaka prasUta hotA hai / phira sadguru ke sadupadeza kA avalambana aura mila jAtA hai / sAdhaka kA kriyAyoga uttarottara abhyudaya pAtA jAtA hai / yoM sahajatA usake phalAvaMcaka yogAvasthA siddha hotI hai / yaha satpuruSoM kA abhimata hai / [ 222 1 kulAviyoginAmasmAnmatto'pi jabdhImatAm / 11 zravaNAt pakSapAtAderupakAro'sti lezata: AcArya apane isa grantha ke sambandha meM kahate haiM :- kulayogiyoM tathA pravRttacakra yogiyoM meM, jo mujhase bhI mandabuddhi haiM, isa grantha ke zravaNa se pakSapAta - zubhecchA Adi bhAva jAgarita hoMge, unakA yatkiMcit upakAra hogA / arthAt vaise sAdhaka isa sadgrantha ko suneMge, guNagrAhitA ke kAraNa pramudita hoMge, sattattva jJAna meM pakSapAta hogA, abhiruci bar3hegI, bhakti sphurita hogI, yogamArga kA prabodha hogA, usameM saMpravRtta hone kI abhilASA jAgarita hogI, saMprApta yogabIja paripuSTa hoMge, unameM se prakRSTa yogasAdhanA ke aMkura Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kulayogI Adi kA svarUpa | 75 prasphuTita hoMge, yogarUpa kalpavRkSa phalegA, phUlegA, mokSarUpa divya amRtaphala pradAna kregaa| ___ diggaja vidvAn, mahAn yogI AcArya haribhadra ne, jo niHsandeha apane yuga ke zrutacakravartI the, prastuta prasaMga meM apane ko jar3abuddhi ke rUpa meM upasthita kara jo aparisIma RjutA-saralatA abhivyakta kI hai. vaha nizcaya hI unakI AdhyAtmika mahattA tathA tattvataH AtmasAtkRta utkRSTa yoga sAdhanA kA paricaya hai| [ 223 ] tAttvikaH pakSapAtaHca bhAvazUnyA ca yA kriyA / anayorantaraM jJeyaM bhAnukhadyotayoriva zaMkA uThAI jA sakatI hai-kevala tAttvika pakSapAta se kyA banegA, yaha to bhAvanA-mUlaka hai, dharmArAdhanA ke lie to kriyA cAhie / isa para AcArya samAdhAna dete haiM tAttvika pakSapAta tathA bhAvazUnya kriyA meM itanA antara mAnanA cAhie, jitanA sUrya tathA juganU ke prakAza meM hai| sattattva meM pakSapAta-abhiruci, spRhA, Agraha kA bahuta bar3A phala hai| kyoMki isase jIvana satyaparaka banatA hai, jisakI uttaravartI phalaniSpatti saccAritra ke unnayana aura AtmasvarUpa ke adhigama meM hotI hai / bhAvazUnya yA ajJAnapUrNa kriyA cirakAla taka kI jAtI rahe to bhI usa AtmA kA kArya nahIM sadhatA kyoMki vaha yathArthalakSyagAmI nahIM hotii| ThIka mArga grahaNa kiye binA yadi koI anantakAla taka (svargAdi vibhinna dazAoM meM se gujaratA huA) kriyAzIla, gatizIla rahe to bhI jIvana kA sAdhya-AtmakalyANa use prApta nahIM hotaa| isalie yadi koI mAne ki kriyA karate jAe~, antataH svayaM usase kalyANa sadhegA hI to yaha sarvathA ayukta hai| . sattattvAbhiruci evaM sadAsthA ke binA vaha AtmAbhyudaya kI dRSTi se nirarthaka hai| [ 224 ] khadyotakasya yattejastadalpaM ca vinAzi ca / viparItamidaM bhAnoriti bhAvyamidaM budhaiH // Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 | yogadRSTi samuccaya juganU kA teja-prakAza alpa-bahuta thor3A tathA vinazvara hai| sUrya -- kA teja usake viparIta -bahuta adhika-virATa-aparisIma tathA avina'zvara hai| phalita yaha haA-tAttvika pakSapAta kA svarUpa pUrya ke teja kI taraha atyanta vizAla tathA nAzarahita hai| bhAvazUnya kriyA juganU ke teja kI taraha atyanta alpa. tuccha aura nAzayukta hai / / 225 ] zravaNe prArthanIyA syuna hi yogyAH kadAcana / yatnaH kalyANasattvAnAM mahAratne sthito yataH // yogya puruSoM ko-Upara vaNita kulayogiyoM tathA pravRttacakrayogiyoM ko zAstra-zravaNa kI prArthanA-anurodha karanA kadApi yogya nahIM hai| kalyANasattva-avazya kalyANa prApta karane vAle mahAna pUNyazAlI una yogI puruSoM kA zuzrUSA Adi guNoM kI svAyattatA ke kAraNa adhyAtmayoga ke zravaNa meM tathA tatprasUta sAdhanA rUpa mahAratna-parama mUlyavAna, ratna ko adhigata karane meM svata: yatna karatA hI hai / kyoMki unheM yaha saMskAra prApta hai / ve isa grantha ke zravaNa meM sahaja hI pravRtta hoNge| [ 226 ] naitadvidastvayogyebhyo dadatyenaM tathApi tu / haribhadra idaM prAha naMtebhyo deya AdarAt // yoga-mArga ke vettA AcArya ayogya puruSoM ko yaha grantha nahIM dete* nahIM par3hAte, nahIM sunAte / granthakAra AcArya haribhadra AdarapUrvaka kahate haiM ki ayogya janoM ko yaha grantha denA yogya nahIM hai| ayogya puruSa isa mahAn yoga grantha ke pAtra nahIM haiM ataH yogAcArya unheM yaha grantha dene kA spaSTa niSedha karate haiM / AcArya haribhadra isI tathya * ko komala, mRdula zabdoM meM kahate haiM, jo una dvArA prayukta 'AdarAt' zabda se spaSTa hai| vastutaH bAta yaha hai, yogya adhikArI ke pAsa yogya vastu pahuMcatI hai, to usakA sadupayoga hotA hai, ayogya ke pAsa pahuMcane se durupayoga hI hotA Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kulayogI Adi kA svarUpa | 77 hai / jo manuSya gariSTha, pauSTika bhojana pacAne meM sakSama nahIM hai, jisakA AmAzaya kamajora hai, vaha yadi vaisA bhojana kara letA hai to use ajIrNa ho jAtA hai / yahI bAta jJAna ke sAtha hai, jo viziSTa jJAna ko jIrNa nahIM kara sakate, pacA nahIM sakate, usase unakA lAbhAnvita honA to dUra, ulaTA nukasAna hotA hai| yaha AzaMkita hai-ve grantha par3hakara jJAna kA abhimAna karane lagate haiM kyoMki unake jIvana meM vaha utaratA nhiiN| ve kevala pANDitya-pradarzana ke lie carcA aura bhASaNa karate haiM, jJAnI puruSoM kI avahelanA karate haiM, ajJa janoM ko Thagate haiM / jisa jJAna dvArA apanA tathA auroM kA zreyas sadhanA cAhie, usakA ve azreyaskara rUpa meM upayoga karate haiM / ataeva AcArya ne bahuta Adara ke sAtha kahA ki vaise ayogya janoM ko grantha denA upayukta nahIM hai| avajJaha kRtA'lpAdi yadanAya jAyate / atastatparihArArthaM na punarbhAvadoSata: // isa mahAna yoga-grantha ke prati kI gaI jarA bhI avajJA-avahelanA anarthakara hai| AcArya kahate haiM-avajJA-parihArahetu-koI isa grantha ke prati avajJApUrNa AcaraNa na kare, isa bhAva se unakA yaha kathana hai, bhAvadoSamana kI kSudratA se nhiiN| ___ atyanta mahAn yoga-viSaya grathita hone ke kAraNa yaha grantha vastutaH mahAn hai / aise mahAn, pavitra yogazAstra kI jAne-anajAne avajJA karanA avajJAkArI ke lie vAstava meM ati hAnikara hai| mahAn puruSa kA, mahat. vastu kA jarA bhI anAdara, abhakti, AzAtanA, avinaya ghora karmabandha kA kAraNa hotA hai / ataH koI vaisA kabhI na kare / [ 228 ] yogyebhyastu prayatnena deyo'yaM vidhinAnvitaiH / mAtsaryaviraheNoccaH zreyovighnaprazAntaye // jo zravaNa, grahaNa, dhAraNa, vijJAna, IhA, apoha, tattvAbhiniveza Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .78 | yogadRSTi samuccaya Adi guNoM se yukta haiM, jinhoMne isa grantha kA zravaNa kiyA hai, ise hRdayaMgama kiyA hai, aise sUyogya, vidhisampanna adhIta vaktAoM ko yaha zAstra apane zreyas-AtmakalyANa ke patha meM Ane vAle vighnoM kI atyanta zAnti hetu suyogya-yoga ke jijJAsu-yogazAstra ko jAnane tathA sunane kI tIvra utkaNThAyukta vinIta puruSoM ko mAtsarya - IrSyA bhAva binA denA caahie| upadeSTAoM ke mana meM aisA bhAva AnA bhI saMbhava hai ki jinako zAstra-jJAna de rahe haiM, ve vidvattA meM unase kahIM bar3ha na jaaeN| ise mAtsarya kahA jAtA hai| aisA bhAva Ane para upadeSTA -zikSaka unmukta mana se jJAna-dAna nahIM kara sakate / AcArya kA Azaya yaha hai ki upadeSTAoM ke mana meM aisA bhAva nahIM AnA caahie| unake mana meM to yahI pavitra bhAvanA rahe ki AtmakalyANa hetu ve aisA kara rahe haiN| jJAnI upadeSTA aisA bhAva bhI mana meM nahIM lAte ki zrotAoM yA adhyetAoM kA ve upakAra kara rahe haiM / zrotAoM yA adhyetAoM kA upakAra to hotA hI hai para usa ora bhI mahAn upadeSTAoM kA cintana nahIM jaataa| aisA socanA bhI unheM ahaMkAra lagatA hai / AcArya ne 225veM zloka meM yogyajanoM ko yaha zAstra sunane kA anurodha karane kA niSedha kiyA hai, yahA~ yogyajanoM ko zAstra dene kI bAta kahI hai / Upara se dekhane para yaha paraspara virodha jaisA pratIta hotA hai para vastutaH vaisI bAta nahIM hai / donoM sthAnoM para Aye yogya zabda bhinna-bhinna arthoM ke dyotaka haiN| 225veM zloka meM, jaisA vahA~ vyAkhyAta huA hai, yogya zabda kulayogiyoM tathA pravRttacakrayogiyoM ke lie, jo yoga kI uttama avasthA prApta kiye hote haiM, jinakI saMskAravattA tathA sAdhanAstara U~cA hotA hai, AyA hai / prastuta zloka meM prayukta yogya zabda una sAdhanodyata puruSoM ke lie jo yogyatA meM usa koTi meM nahIM Ate, sAmAnya hote haiM, para yoga ke sandarbha meM tIva jijJAsA tathA utkaTa zuzrUSA liye hote haiM, AyA hai / ve isake zravaNa, adhyayana ke adhikArI haiN| . . . prastuta zloka ke tRtIya caraNa ke 'mAtsarya-viraheNoccaiH' pada meM jo viraha zabda AyA hai, usake sambandha meM kucha jJApya hai: ___ AcArya haribhadra apane nAma ke sAtha 'bhavaviraha' yA 'viraha' vizeSaNa kA prayoga karate haiM / unhoMne apanI aneka kRtiyoM meM apane Apako bhava Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kulayogI Adi kA svarUpa | 76 viraha kI icchA karane vAle ke rUpa meM khyApita kiyA hai| suprasiddha jaina vidvAn evaM lekhaka muni zrIkalyANa vijayajI ne dharmasaMgrahaNI kI prastAvanA meM AcArya haribhadra racita una-una granthoM kI prazastiyoM ko uddhRta kiyA hai; jinameM unake nAma ke sAtha 'bhavaviraha' yA 'viraha' zabda kA prayoga huA hai / ve grantha isa isa prakAra hai: ___ aSTaka, dharmabindu, lalitavistarA, paMcavastuTIkA, zAstravArtA samuccaya, yogadRSTi samuccaya, SoDazaka, anekAntajayapatAkA, yogabindu, saMsAradAvAnalastuti, dharmasaMgrahaNI, upadezapada, paMcAzaka tathA sambodhaprakaraNa / AcArya haribhadra kA yaha nAma itanA prasiddha hogayA ki unake samakAlIna va pazcAdvartI aneka lekhakoM ne jahA~ unakI carcA kI hai| unake nAma ke sAtha 'bhavaviraha' yA 'viraha' zabda kA bhI prayoga kiyA hai / kahAvalIkAra bhadrezvara ne apanI kRti meM unakI 'bhavaviraha sUri' ke nAma se bAra-bAra carcA kI hai| kuvalayamAlA meM udyotana sUri ne 'bhavaviraha' vizeSaNa ke sAtha AcArya haribhadra ko sAdara smaraNa kiyA hai| AcArya haribhadra kA 'bhavaviraha' upanAma kyoM par3A, isa sambandha meM kaI prakAra ke kathAnaka pracalita haiN| ____ kahAvalI meM ullekha hai ki jaba yAkinI mahattarA haribhadra ko apane guru jinadattasUri ke pAsa le gaI, taba vahA~ vArtAlApa ke madhya eka aisA prasaMga banA ki haribhadra ne 'bhavaviraha' zabda ko svAyatta kara liyaa| bAta yoM huI-AcArya jinadattasUri ne unheM 'cakkidugaM'...........' Adi gAthA kA artha batA diyA aura sAtha hI sAtha unheM kahA ki tuma yAkinI ke dharmaputra ho / isa para haribhadra ne AcArya se dharma kI jijJAsA kI, usakA phala. puuchaa| zrI jinadattasUri ne batAyA ki dharma kI ArAdhanA sakAma aura niSkAma donoM prakAra se kI jAtI hai / sakAma dharma se svarga, laukika aizvarya, prabhutA Adi prApta hote haiM tathA niSkAma dharma se bhava-viraha. saMsAra se viraha, 1. cakki dugaM haripaNagaM paNaga cakkINa kesavo cakkI / kesava-cakkI kesava ducakkI kesI 'a cakkI a|| -Avazyakaniyukti gAthA 421 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 | yogadRSTi samuccaya janma-maraNa se chuTakArA, mokSa prApta hotA hai| isa para haribhadra ne kahA ki mujhe to bhagavan ! bhavaviraha hI priya lagatA hai arthAt maiM to mokSa hI pasanda karatA huuN| astu haribhadra ne vairAgyapUrvaka jinadattasUri ke pAsa jaina dIkSA svIkAra karalI / unake dIkSA-grahaNa karane kA uddezya bhava-viraha, sAMsArika AvAgamana se chUTanA yA mukta honA thaa| ataH unhoMne apane lie yaha (bhavaviraha) upanAma utsAhapUrvaka svIkAra kara liyA / AcArya haribhadra kA 'bhavaviraha' nAma par3ane ke sambandha meM eka ghaTanA yaha bhI mAnI jAtI hai ki koI bhakta zrAvaka jaba AcArya haribhadra ke pAsa Akara unheM vandana-praNamana karatA to ve usake lie zvetAmbara samAja meM pracalita AzIrvAda-paddhati ke sthAna para 'bhavaviraha' kA prayoga kiyA karate the / isakA Azaya yaha thA ki he bhavya mumukSu ! tumhArA bhavabhramaNa rUpa saMsAra se viraha-chuTakArA ho / AzIrvAda pAne vAlA vyakti unheM bhavavirahasUri ! Apa dIrghAyu hoM, aisA uttara meM khtaa| kahAvalI meM isakA aura adhika vistAra karate hue likhA gayA hai / usake anusAra lalliga nAmaka eka vyApArI gRhastha thA, jo AcArya haribhadra ke prati bahuta Adara evaM zraddhA rakhatA thA / mUlataH vaha nirdhana thA para kramazaH usakA dhana bar3hatA gyaa| vaha sampattizAlI ho gayA / taba vaha khule hAthoM dAna dene lgaa| vaha sAdhuoM kI bhikSA ke samaya hamezA zaMkha bajAtA tAki jo bhI bhUkhe-pyAse hote, vahA~ A jAte / zaMkha isI kA sUcaka thA / vaha unheM. bhojana kraataa| isakA abhiprAya yaha hai ki lalliga ke mana meM Atithya evaM karuNA kA vizeSa bhAva thA, isalie vaha socatA ki sAdhuoM ko vaha bhikSA detA hai, yaha to usakA vizeSa kartavya hai hI para gAMva ke pAsa se bhI koI bhUkhA-pyAsA na gujara jAe, eka gRhastha ke nAte yaha bhI usakA dharma hai / bhojanazAlA meM bhojana karane ke pazcAt ve loga AcArya haribhadra ko namaskAra karane aate| AcArya unheM "tuma bhava-viraha prApta karo" arthAt tuma mokSonmukha bano, aisA AzIrvAda dete / samAgata jana AcArya ko "bhavaviraha sUri ! Apa dIrgha kAla taka jIvita raheM" yoM kahakara cale jAte / isa prakAra unakA 'bhavaviraha sUri' nAma vikhyAta ho gyaa| . Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - -- - - - -- - --- - - ------ - --- - - -- - - Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi - - - - -- - - - - - -- - -- -- - - -- - - - - - oZu Zhong Zhong Li Zhong Hua Li Zhong Hua Ben Zhong Ge Ge Ge Ge Ge Ben Ge Ge Li Ge Ge Li Ge Ge Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Zhong Hua Li Li Li . yogabindu tLi Li Li Li Li Li Li Li Li Li Zhong Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li Li . Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu . maMgalAcaraNa [ 1-2 ] natvA''dyantavinirmuktaM zivaM yogIndravanditam / yogabindu pravakSyAmi tattvasiddha yai mahodayam // sarveSAM yogazAstrANAmavirodhena tatvataH / sannItyA sthApakaM caiva madhyasthAMstadvidaH prati // anAdi-ananta, uttama yogijana dvArA vandita-pUjita, ziva-kalyANarUpa paramAtmA ko namaskAra kara mAdhyasthya-vRtti yukta-saMkIrNa pakSapAta rahita yoga-vettAoM, yoga-jijJAsuoM ke lie sabhI yogazAstroM se aviruddha -sabhI paraMparAoM ke yoga-granthoM ke sAtha samanvita, uttama yoga-mArga ke unnAyaka yogabindu nAmaka grantha kA tattva-prakAzana hetu praNayana kruugaa| yoga : asaMkIrNa sAdhanA-patha [ 3 ] mokSaheturyato yogo bhidyate na tataH kvacit / sAdhyAbhedAt tathAbhAve tUktibhedo na kAraNam // yoga mokSa kA hetu hai / paramparAoM kI bhinnatA ke bAvajUda mUlataH usameM koI bheda nahIM hai| jaba sabhI ke sAdhya yA lakSya meM koI bheda nahIM hai, vaha eka samAna hai, taba ukti-bheda-kathana-bheda yA vivecana kI bhinnatA vastutaH usameM bheda nahIM lA paatii| mokSahetutvamevAsya kiMtu yatnena dhIdhanaiH / sadgocarAdisaMzuddha mRgyaM svahitakAMkSibhiH // .. yoga mokSa kA hetu hai / vaha zuddha jJAna tathA anubhava para AdhRta hai Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 | yogabindu athavA zuddha lakSya liye hue haiN| AtmakalyANecchu prajJAzIla puruSoM ko cAhie ki ve isakA mArgaNa-gaveSaNA yA anusandhAna kreN| gocarazca svarUpaM ca phalaM ca yadi yujyate / asya yogastato'yaM yanmukhyazabdArthayogataH // yadi isakA lakSya, svarUpa tathA phala upayukta-saMgata hai to vastutaH isakI yoga saMjJA sArthaka hai kyoMki yaha apane mukhya zAbdika artha-yoga > yojana :- mokSa se yojana yA jor3anA-pe saMvalita hai| AtmA tadanyasaMyogAt saMsArI tadviyogataH / sa eva mukta etau ca tatsvAbhAvyAt tayostathA // jIva tadanya-apane se anya-karma-pudgaloM ke saMyoga se saMsArIsaMsArAvasthApanna hai tathA unake viyoga se-apagata ho jAne se mukta ho jAtA hai / saMsArAvasthA evaM muktAvasthA AtmA aura karma-pudgaloM ke svabhAva para Azrita hai| pudgala-sambaddhatA ke kAraNa saMsArAvasthA hai tathA apane zuddha svabhAva meM Ane ke kAraNa muktAvasthA hai, jisakA zAbdika artha karma-pudgaloM se chuTakArA hai| anyato'nugraho'pyatra tatsvAbhAvyanibandhanaH / ato'nyathA tvadaH savaM na mukhyamupapadyate // dUsare kA-deva Adi kA anugraha prApta karanA bhI AtmA ke lie ghaTita hotA hai kyoMki usakI vaisI prakRti hai / yadi aisA na mAnA jAe to vaha saba, jo isa sandarbha meM nirUpita tathA abhimata hai, mahattvahIna ho jaayegaa| prastuta zloka ke tIsare,cauthe caraNa kA eka aura prakAra se bhI artha kiyA jA sakatA hai, jaise-yadi dUsarI taraha se soceM to nizcaya-dRSTi se yaha anugrAhaka anugrAhya-bhAva mukhya nahIM hai, mAtra vyavahAra hai / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ ko ] sadA''tmatvAvizeSataH / kevalasyAtmano nyAyAt saMsArI mukta ityated dvitayaM kalpanaiva hi 11 yoga : asaMkIrNa sAdhanA patha | 83 yadi eka mAtra AtmA kA hI astitva svIkAra kiyA jAe, pudgala Adi anya padArthoM kA nahIM to vaha (AtmA) sadA ekAntataH apane AtmatvarUpa guNa meM saMpratiSTha rhegii| vaisI sthiti meM AtmA ke saMsArI tathA mukta - yoM bheda karanA kalpanA mAtra hai / vastuta: yaha ghaTita nahIM hotA / [ ] kAJcanatvAvizeSe'pi yathA satkAJcanasya na / zuddha yazuddhI Rte zabdAt tadvadatrApyasaMzayam 11 sarvathA zuddha - anya dhAtuoM se amizrita svarNa ke sambandha meM zuddhatA azuddhatA kA kathana ghaTita nahIM hotA / para sAmAnya -- anya dhAtu-mizrita svarNa ke prasaMga meM zuddhi, azuddhi kI jo bAta kahI jAtI hai, vaha nirarthaka nahIM hotI / yahI tathya AtmA ke sAtha hai / AtmA kI parama vizuddha avasthA zuddha svarNa jaisI hai aura saMsArAvasthA anya dhAtu-mizrita svarNa jaisI / vahA~ ( saMsArAvasthA meM ) zuddhi, azuddhimUlaka kathana niHsandeha saMgata hai / [ 10-11 ] yogyatAmantareNAsya sA ca tattattvamityevaM saMyogo'pi na yujyate / tatsaMyogo'pyanAdimAn virodho'syAnyathA 11 yogyatAyAstathAtvena atItakAla sAdharmyAt kiM tvAjJAto'yamIdRzaH pudgaloM ko AkRSTa karanA, unase sambaddha honA AtmA kI yogyatA hai / aisA na ho to AtmA aura pudgala kA saMyoga ghaTita nahIM hotA / AtmA anAdi hai ataH yaha yogyatA tathA saMyoga bhI anAdi haiM / AtmA dvArA prati samaya karma grahaNa - karma - pudgala - saMyoga kI prakriyA dekhate ise anAdi kaise mAneM, isakA samAdhAna bhUtakAla ke udAharaNa se lenA cAhie | vartamAna, bhUta, bhaviSya - ye tIna kAla haiM / anAgata- bhaviSya jaba punaH / 11 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 | yogabindu astitva meM AtA hai to vaha vartamAna bana jAtA hai / vartita hokara vaha (vartamAna) bhUta meM pariNata ho jAtA hai / yoM pariNata hone kI paramparA sAdi hai para bhUta ke rUpa meM samAhRta hote rahanA--yaha pravAharUpa se anAdi hai| kyoMki yaha krama kaba se prAraMbha huA, kucha kahA nahIM jA sakatA / isI prakAra kSaNa-kSaNa karma-pudgaloM ke AtmasaMpRkta hone ko prakriyA tattatkSaNa kI dRSTi se sAdi hai para AtmA aura karma-pudgala saMyoga kI paraMparA prabAha rUpa se anAdi hai / saMyoga kI anAdimattA na mAnane se tattva-nirUpaNa-vyavasthA meM virodha AtA hai| [ 12 ] anugraho'pyanugrAhyayogyatApekSa eva tu / nANuH kadAcidAtmA syAd devatAnugrahAdapi // anugraha-deva Adi kI kRpA anugrAhya- anugraha karane yogya-jisa para anugraha kiyA jAe, usakI yogyatA para nirbhara hai| devatA ke anugraha se bhI paramANu kabhI AtmA nahIM bana sakatA; kyoMki usa (paramANu) meM vaisI yogyatA nahIM hotii| [13-14 ] karmaNo yogyatAyAM hi kartA tadvyapadezabhAk / nAnyathA'tiprasaGgana lokasiddhamidaM nanu // anyathA sarvamevaitadaupacArikameva hi / prApnotyazobhanaM caitat tattvatastavabhAvataH // karma meM AtmA ke pariNAmoM ke anurUpa pariNata hone kI yogyatA hai, isI kAraNa AtmA kA karmoM para kartRtva ghaTita hotA hai / yadi aisA na mAneM to atiprasaMga doSa AtA hai| yaha loka meM prasiddha hI hai| yadi ise anyathA-anya prakAra se mAnA jAe to vaha saba, jo hamAre dainandina jIvana meM ghaTita hotA hai, aupacArika mAtra hogaa| vAstavikatA na hone se vaha azobhana-aniSTa yA avAMchita hogaa| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 15 ] upacAro'pi ca prAyo loke yanmukhyapUrvakaH / sarvamityameva vyavasthitam "1 dRSTastato'pyadaH loka meM upacAra mukhyapUrvaka hotA hai - mukhya ko lakSya meM rakhakara nirUpaNa meM upacAra kA vyavahAra hotA hai / ataeva jagat kA sArA vyavasthA *ma samIcIna rUpa meM cala rahA hai / [ 16 ] ! aidamparya tu vijJeyaM evaM vyavasthite tattve yoga : asaMkIrNa sAdhanA-patha | 85 sarvasyaivAsya bhAvataH 1 yogamArgasya saMbhavaH // jIva, karma, yogyatA, saMyoga Adi bhAvoM kI jo yathArtha sthiti Upara pratipAdita kI gaI hai, use vizeSa rUpa se jAnanA, samajhanA cAhie / yoM hone para hI yoga mArga para Ane kI saMbhAvanA ghaTita hotI haiM - vaise jJAna aura vizvAsa se yukta sAdhaka kA yoga sAdhanA meM agrasara honA saMbhava hai / [ 17-18 ] puruSa: kSetravijjJAnamiti nAma yadAtmanaH 1 avidyA prakRtiH karma tadanyasya tu bhedataH // saMyogasyeti kIrtitam / bhrAMti - pravRtti bandhAstu zAstA vandyo'vikArI ca tathA'nugrAhakasya tu // nAma-bheda se vibhinna dArzanika AmnAyoM meM mUla tattvoM kI prAyaH samAnatA hai / jaise AtmA ko vedAnta tathA jainadarzana meM puruSa, sAMkhyadarzana meM kSetravit yA kSetrajJa tathA bauddhadarzana meM jJAna kahA gayA hai / Atmetara tatsahavartI vijAtIya tattva vedAnta aura bauddha darzana meM avidyA, sAMkhyadarzana meM prakRti tathA jainadarzana meM karma ke nAma se abhihita huA hai / AtmA kA vijAtIya dravya se sambandha vedAnta evaM bauddhadarzana meM bhrAnti, sAMkhyadarzana meM pravRtti tathA jainadarzana meM bandha kahA gayA hai / usI prakAra anugrAhakaAtmA para anugraha yA upakAra karane vAlA jainadarzana meM zAstA, bauddha darzana meM vandya tathA zaiva va bhAgavata paraMparA meM avikArI nAma se sambodhita kiyA gayA hai / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 | yogabindu [ 16 ] vijJayA paripAkAdibhAvataH / sAkalyasyAsya aucityAbAdhayA samyagyoga siddhistathA tathA t jaba sAdhaka uparyukta tathyoM ko AtmasAt kara pAtA hai; jIva tathA karma - pudgaloM ke saMyoga kI eka mokSAnukUla paripakva sthiti AtI hai, jahA~ samucita dharma-pravRtti meM bAdhA nahIM rahatI, taba vaha bhavyatA - mokSa - gamanayogya bIja rUpa kSamatA dvArA yogAnubhUti prApta karatA hai, yoga-sAdhanA ke patha para gatimAn hotA huA uttarottara vikAsa karatA jAtA hai, samyak yoga-siddhi prApta karatA hai / [20] ekAnte sati tadyatnastathA'sati ca yad vRthA / tattathAyogyatAyAM tu tadbhAvenaiSa sArthakaH "1 & yadi AtmA ko ekAnta - nitya yA ekAnta anitya mAnA jAe to usa hetu kiye gaye prayatna kI koI sArthakatA siddha nahIM hotI / kyoMki jo ekAntataH nitya hai, usameM prayatna dvArA koI parivartana A nahIM sakatA / jo ekAnta rUpa meM anitya hai, usake lie prayatna kI koI apekSA nahIM hotI / ataH AtmA ko pUrvokta rUpa meM yogyatA sahita - karma-bandha, karma - nirjaraNa Adi kI kSamatA se yukta (pariNAmi nitya) mAnane para hI prayatna kI sArthakatA yA prayojanIyatA hai / [ 21 ] daivaM puruSakArazca tulyAvetadapi sphuTam / yujyate evameveti vakSyAmyUrdhvamado'pi hi // vyakti kI jIvana-nirmiti meM bhAgya tathA puruSArtha - donoM spaSTataH samAna rUpa se mahattvapUrNa haiM, yaha mAnanA vAstava meM yuktiyukta hai| Age isa sandarbha meM vizeSa carcA hogI / [ 22 ] lokazAstrAvirodhena yadyogo yogyatAM brajet / zraddhAmAtraikagamyastu hanta ! neSTo vipazcitAm 11 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga : asaMkIrNa sAdhanA-patha | 87 loka tathA zAstra se jisakA avirodha ho-jo anubhava-saMgata tathA zAstrAnugata ho, vahI yoga yogya - Adeya yA anusaraNIya hai / mAtra jo jar3a zraddhA para AdhRta hai, vivekazIla puruSoM ke lie vaha abhIpsita nahIM hotAvijJajana use upAdeya nahIM mAnate, nahIM cAhate / [ 23 ] saMsiddha retadapyevameva tasmAdetanmRgyaM vacanAdasya dRSTeSTabAdhitaM 1 hitaiSiNA Agama-- zAstra-vacana athavA yogasiddha puruSoM kI vANI dvArA yoga samyak siddha hai / vaha tattvataH vaisA hI hai, jaisA ina dvArA AkhyAta huA hai / dRSTa yA anubhUta rUpa meM svarUpa, pariNAma Adi kI dRSTi se vaha usI rUpa meM upalabdha hai arthAt vaha dRSTa dvArA bAdhita nahIM haiM aura na usase abhISTa hI bAdhita hotA hai / dUsare zabdoM meM, kyoMki vaha yathArtha kI pRSThabhUmi para TikA hai, ataH usase abhIpsita phala kI siddhi hotI hai / AtmakalyANa ke abhilASI sAdhaka ko cAhie ki vaha usakA mArgaNa - gaveSaNa kare, use yathAvat rUpa meM samajha kara apanAe / [ 24 ] yatrAsti hi / dRSTabAdhaiva asacchraddhAbhibhUtAnAM kevalaM dRSTa -- pratyakSa, anumAna Adi dvArA pratItiyogya tattva bhI jina zAstroM dvArA siddha nahIM hotA - jinakA tadviSayaka pratipAdana pratyakSa, anumAna Adi ke bhI viruddha hotA hai, unake AdhAra para adRSTa meM pravRtta honA, pravRtta vyaktiyoM kI andhazraddhA kI dAsatA kA paricAyaka hai / usase kyA sadhe ? tato'dRSTapravartanam / V bAdhya sUcaka m 11 [ 25 ] bAdhyate IV pratyakSa NAnumAnena yadukto'rtho na dRSTe'dRSTe'pi yuktA syAt pravRttistata eva tu // jina zAstroM ke anusAra yathArtha nirNaya ke sandarbha meM pratyakSa, anumAna Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 | yogabindu Adi tattva-siddhi meM bAdhaka nahIM hote-jo pratyakSa, anumAna Adi se anugata yA saMgata haiM, unhIM ke AdhAra para dRSTa tathA adRSTa meM pravRtta honA upayukta hai| [ 26 ] ato'nyathA pravRttau tu syAt sAdhutvAdyanizcitam / vastutattvasya hantaivaM sarvamevAsamaMjasam // jo ina (pUrva vivikta) tathyoM ke pratikUla pravRttizIla hotA hai, vaha vastutattva kI satyatA, asatyatA kA nizcaya nahIM kara pAtA / ataH usa dvArA sAdhanAkrama meM kriyamANa-usakA samagra prayatna nirarthaka siddha hotA hai| [ 27 ] taddaSTAdyanusAreNa vastutattvavyapekSayA tathA tayovitabhede'pi sAdhvI tattvavyavasthitiH // pratyakSa, anumAna, Agama Adi ke AdhAra para vastu-tattva ke parIkSaNa se bhinna-bhinna dArzanika paraMparAoM meM pravRtta kathana-bheda ke bAvajUda yathArtha tatva kA avabodha hotA hai| [ 28 ] amukhyaviSayo yaH syAduktibhedaH sa bAdhakaH / hiMsA'hiMsAdivad yadvA tattvamedavyapAzrayaH // gauNa viSayoM meM jo kathana-bheda (sAtha hI sAtha vicAra-bheda) hai, vaha, hiMsA aura ahiMsA jaise paraspara bhinna haiM, usI prakAra bhinnatA yukta hai| vAstava meM vahA~ tattva-svIkAra meM hI bheda hai| [ 26 ] mukhya tu tatra naivAsau bAdhakaH syAd vipazcitAm / hiMsAdiviratAvarthe yamavatagato yathA mukhya viSaya meM--maulika tattvoM meM zabda-bheda vijJajanoM ke lie bAdhaka nahIM hotaa| jaise hiMsA-virati ko pAtaMjalayoga meM yama kahA hai aura jaina darzana meM vrata, yahA~ zabda do haiM para tathya eka hI hai / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga ke bheda | 86 yoga ke bheda [ 30 ] mukhyatattvAnuvedhena spaSTaliGgAnvitastataH / yuktyAgamAnusAreNa yogamArgo'bhidhIyate // mukhya tattvoM ko dhyAna meM rakhate hue, lakSaNoM kA spaSTatayA vizleSaNa karate hue zAstrAnusAra tathA yukti-pUrvaka yogamArga AkhyAta kiyA jA rahA hai| __ [ 31 ] . adhyAtma bhAvanA dhyAnaM samatA vRttisaMkSayaH / mokSeNa yojanAd yoga eSa zreSTho yathottaram // adhyAtma, bhAvanA, dhyAna, samatA tathA vRttisaMkSaya-ye yoga haiM / kyoMki ye AtmA ko mokSa ke sAtha jor3ate haiM / ye pA~coM uttarottara zreSTha-utkRSTa haiN| arthAt adhyAtma se bhAvanA, bhAvanA se dhyAna, dhyAna se samatA tathA samatA se vRttisaMkSaya-kramazaH eka-eka se uccatara yaugika vikAsa ke sUcaka haiM / [ 32 ] tAttviko'tAttvikazcAyaM sAnubandhastathA'paraH / sAsravo'nAsravazceti saMjJAbhedena kotita: eka anya prakAra se tAttvika, atAttvika, sAnubandha, niranubandha, sAsrava tathA anAsrava-yoga ke ye chaH bheda haiM / [33-34 ] tAttviko bhUta eva syAdanyo lokavyapekSayA / acchinna: sAnubandhastu chedavAnaparo mataH // sAsravo dIrghasaMsArastato'nyo'nAsravaH paraH / avasthAbhedaviSayAH saMjJA etA yathoditAH // yathAvidhi tattvataH-vAstava meM yoga kA anasaraNa tAttvika yoga hai| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 | yogabindu kevala lokaraMjanArtha yoga kA pradarzana atAttvika yoga hai| vaha sAnubandha yoga hai, jo lakSya svAyatta karane taka avicchinna-binA rukAvaTa gatimAna rahatA hai / jisameM bIca-bIca meM viccheda yA gatirodha AtA rahatA hai, baha niranubandha yoga hai / jo saMsAra ko dIrgha-lambA banAtA hai-janmamaraNa ke cakra ko bar3hAtA hai, vaha sAsrava yoga hai / jo isa cakra ko rokatA hai, miTAtA hai, vaha anAsrava yoga hai| ye nAma yoga kI bhinna-bhinna avasthAoM ke sUcaka haiN| [ 35 ] svarUpaM saMbhavaM caiva vakSyAmyUrdhvamanukramAt / amISAM yogabhedAnAM samyak zAstrAnusArataH // Age zAstrAnusAra kramazaH yoga ke ina bhedoM ke svarUpa, utpatti Adi kA bhalI bhAMti vivecana karUgA / yoga kA mAhAtmya [ 36 ] idAnIM tu samAsena yogamAhAtmyamucyate / pUrvasevAkramazcaiva pravRttyaGgatayA satAm // aba saMkSepa meM yoga ke mahattva kA varNana kiyA jA rahA hai| sAtha hI sAtha pUrva sevA-yoga-sAdhanA meM Ane se pUrva sevanIya-AcaraNIya kAryavidhi kA bhI vivecana kiyA jArahA hai, jisase satpuruSa yoga meM pravRtta hone kI preraNA prApta karate haiN| [ 37 ] yogaH kalpataruH zreSTho yogazcintAmaNiH paraH / yogaH pradhAnaM dharmANAM yogaH siddha : svayaMgraha // yoga uttama kalpavRkSa hai, utkRSTa cintAmaNi ratna hai-kalpavRkSa tathA cintAmaNi ratna kI taraha sAdhaka kI icchAoM ko pUrNa karatA hai / vaha (yoga) saba dharmoM meM mukhya hai tathA siddhi-jIvana kI carama saphalatA-mukti kA ananya hetu hai| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga kA mAhAtmya | EP [ 38 ] tathA ca janmabojAgnirjaraso'pi jarA parA / duHkhAnAM rAjayakSmA'yaM mRtyormRtyurudAhRtaH // janma rUpI bIja ke lie yoga agni hai-saMsAra meM bAra-bAra janma-. maraNa meM Ane kI paraMparA ko yoga naSTa karatA hai / vaha bur3hApe kA bhI bur3hApA hai| yogI kabhI vRddha nahIM hotA---vRddhatva-janita anutsAha, mAndya, nirAzA yogI meM vyApta nahIM hotI / yoga du:khoM ke lie rAjayakSmA hai| rAjayakSmA-kSaya roga jaise zarIra ko naSTa kara detA hai, usI prakAra yoga duHkhoM kA vidhvaMsa kara DAlatA hai| yoga mRtyu kI bhI mRtyu hai| arthAt yogI kabhI maratA nhiiN| kyoMki yoga AtmA ko mokSa se yojita karatA hai| mukta ho jAne para AtmA kA sadA ke lie janma, maraNa se chuTakArA ho jAtA hai| [ 36 ] kuNThIbhavanti tIkSNAni manmathAstrANi sarvathA / yogavarmAvRte citte tapazchidrakarANyapi // yoga rUpI kavaca se jaba citta DhakA hotA hai to kAma ke tIkSNa astra, jo tapa ko bhI chinna-bhinna kara DAlate haiM, kuNThita ho jAte haiM-yogarUpI kavaca se TakarAkara ve zaktizUnya tathA niSprabhAva ho jAte haiM / [ 40 ] akSaradvayamapyetat zrUyamANaM vidhAnataH / gItaM pApakSayAyoccaryogasiddha mahAtmabhiH // yogasiddha mahApuruSoM ne kahA hai ki yathAvidhi sune hue-AtmasAt kiye hue 'yoga' rUpa do akSara sunane vAle ke pApoM kA kSaya-vidhvaMsa kara DAlate haiN| [ 41 ] malinasya yathA hemno vahnaH shuddhiniyogtH| yogAgnezcetasastadvadavidyAmalinAtmanaH Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 92 | yogabindu azuddha-khAdamizrita svarNa agni ke yoga se-Aga meM galAne se 'jaise zuddha ho jAtA hai, usI prakAra avidyA-ajJAna dvArA malina-dUSita yA kaluSita AtmA yoga rUpI agni se zuddha ho jAtI hai / [ 42 ] amutra saMzayApannacetaso'pi hyato dhra vam / satsvapnapratyayAdibhyaH saMzayo vinivartate // parabhava yA paraloka ke sambandha meM jinakA citta saMzayapUrNa hotA hai, "zubha svapna Adi dvArA unheM yathArtha pratIti-anubhUti hotI hai, jisase vaha saMzaya vinivRtta ho jAtA hai-miTa jAtA hai| arthAt yogAbhyAsI ko yoga ke prabhAva se aise uttama sapane Ate haiM, jo usakA sandeha dUra kara dete haiN| [ 43 ] zraddhAlezAnniyogena bAhyayogavato'pi hi / zuklasvapnA bhavantISTadevatAdarzanAdayaH // jo yoga ke kevala bAhya rUpa kA pAlana karatA hai, bahuta sAmAnya zraddhA lie rahatA hai, use bhI nizcita rUpa meM avazya zubha svapna Ate haiM, iSTa deva ke darzana Adi hote haiN| [ 44 ] devAn gurUna dvijAn sAdhUna satkarmasthA hi yoginaH / prAyaH svapne prapazyanti hRSTAn sannodanAparAn // uttama sAdhanAzIla yogI svapna meM prAyaH devatAoM, gurujanoM, brAhmaNoM tathA sAdhuoM ko prasanna mudrA meM satpreraNA pradAna karate hue dekhate haiM / [ 45 ] nodanA'pi ca sA yato yathArthavopajAyate / tathA kAlAdibhedena hanta nopaplavastata: vaha preraNA samaya pAkara satya siddha hotI hai| aise svapna koI mAnasika anavasthatA yA manovikAra nahIM haiN| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga kA mAhAtmya | 63 [ 46 ] svapnamantraprayogAcca satyasvapno'bhijAyate / vidvajjane'vigAnena suprasiddha midaM tathA // svapnopayogI mantroM ke dvArA satya-yathArtha sthiti kA sUcaka svapna" AtA hai| vidvAnoM meM nirvivAda rUpa meM yaha suprasiddha hai -vidvAna sarvasammata rUpa meM aisA mAnate haiN| [ 47. ] na hyetad bhUtamAtratvanimittaM saMgataM vacaH / ayoginaH samadhyakSa yanna vaMvidhagocaraM // yadi kahA jAe, Upara vaNita saba mAtra bhautika kAraNoM para Azrita hai to yaha saMgata-yuktiyukta nahIM hai, kyoMki ayogI-jo yogAbhyAsI nahIM haiM, unheM vaise svapna Adi nahIM dikhAI dete / [ 48 ] pralApamAtraM ca vaco yadapratyakSapUrvakam / yathehApsarasaH svarge mokSe cAnanda uttamaH // pratyakSa rUpa meM dekhe, jAne binA kisI ke sambandha meM kucha kahanA pralApa mAtra hai-kevala bakavAsa hai / yadi yoM kahate haiM to ve jarA batalAe~svarga meM apsarAeM haiM, mokSa meM parama Ananda hai, yaha saba pratyakSataH kisane dekhaa| mImAMsakoM ko uddiSTa kara granthakAra ne yaha kahA hai, aisA pratIta hotA hai / kyoMki mImAMsaka apratyakSa yA atIndriya darzana ko asvIkAra karate haiM / _[ 46 ] yogino yat samadhyakSaM tatazceduktanizcayaH / AtmAderapi yukto'yaM tata eveti cintyatAm // yadi koI kahe, yogI kI yaha vizeSatA hai, usakI dRSTi meM vaha saba (svarga meM apsarAeM haiM, ityAdi) pratyakSa hai, tadanusAra apratyakSa bhI dRSTa hai to Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..64 | yogabindu 'phira AtmA, karma, unakA pArasparika sambandha Adi ke nizcaya meM bhI yogipratyakSa ko mAnanA ucita hai / yaha vAstava meM cintana yogya viSaya hai / 50 ] ayogino hi pratyakSagocarAtIta mapyalam / vijAnAtyetadevaM ca bAdhA'trApi na vidyate ayogI jise pratyakSa rUpa meM nahIM dekha pAtA, yogI use atIndriya jJAna (yogi-pratyakSa) dvArA acchI taraha dekha sakatA hai| aise viziSTa jJAna dvArA AtmA, karma Adi ko jAnane meM bhI vAstava meM koI bAdhA nahIM aatii| granthakAra ne ina do zlokoM meM AtmA, karma Adi kI carcA isalie kI hai ki mImAMsaka yogi-pratyakSa ko AtmA Adi ke avabodha meM yathAvattayA lAgU nahIM krte| [ 51 ] AtmAdyatIndriyaM vastu yogipratyakSabhAvataH / parokSamapi cAnyeSAM na hi yuktyA na yujyate // AtmA Adi atIndriya padArtha yogiyoM ko sAkSAt dRSTa yA anubhUta haiM / ataH anya janoM-ayogiyoM ke lie parokSa-apratyakSa hote hue bhI 've nahIM haiM' aisA kahanA ayuktiyukta hai| kyoMki yogi-pratyakSa ke AdhAra para unakA astitva nyAyata: una sabake lie bhI svIkArya hai, jo vaise uttama atIndriya jJAna ke abhAva meM unheM sAkSAt dekha pAne meM samartha nahIM haiN|| [ 52-53-54 ] kicAnyad yogata: stharya dhairya zraddhA ca jAyate / maitrI janapriyatvaM ca prAtibhaM tattabhAsanam // vinivRttAgrahatvaM ca tathA dvandvasahiSNutA / tadabhAvazca lAbhazca bAhyAnAM kAlasaMgataH dhRtiH kSamA sadAcAro yogavRddhiH zubhodayA / AdeyatA gurutvaM ca zamasaulyamanuttamam // Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga kA mAhAtmya | ER adhika kyA kahA jAe, yoga se sthiratA, dhIraja, zraddhA, maitrI, lokapriyatA, pratibhA-antaHsphuraNA-antaHrjJAna dvArA tattva-prakAzana, AgrahahInatA, anukUla se viyoga, pratikUla kA saMyoga jaise viSama dvandvoM ko sahanazIlatA ke sAtha jhelanA, vaise kaSToM kA abhAva-na AnA, yathAsamaya anukUla bAhya sthitiyA~ prApta honA, santoSa, kSamAzIlatA, sadAcAra, uttama phalamaya yogavRddhi, auroM kI dRSTi meM Adeya bhAva-Adarza puruSa ke rUpa meM samAdara, gurutva-gaurava-pratiSThA tathA sarvottama prazama-sukha-anupama zAnti kI anubhUti-ye saba prApta hote haiN| [ 55 ] AvidvadaGganAsiddhamidAnImapi dRzyate / etat prAyastadanyat tu subahvAgamabhASitam // vidvAnoM se lekara mahilAoM taka Aja bhI yaha anubhavasiddha hai, aisA dekhane meM AtA hai| isa prakAra kI aura bhI aneka bAteM haiM, jo AgamoM meM vistAra se vaNita haiN| [ 56 ] na caitad bhUtasaMghAtamAtrAdevopapadyate / tadanyabhedakAbhAve tavaicivyAprasiddhitaH jagat meM kevala bhUta-saMghAta-bhUta-samudAya ko hI vAstavikatA mAnA jAe to yoga kA yaha mAhAtmya ghaTita nahIM hotA / bhautika, abhautika kA bheda karane vAle, bhautika se itara AtmarUpa svatantra tattva ke na hone se ayogI se yogI ke jJAna kI vicitratA-sAtizaya vibhinnatA aprasiddhaaprakaTa hI rhegii| ataH bhUtasaMghAta se anya-AtmA ke rUpa meM nizcaya hI eka aura tattva hai, jisake kAraNa yoga, adhyAtma-sAdhanA Adi kI prayojanIyatA tathA phalavattA siddha hotI hai / [57-58 ] brahmacaryeNa tapasA sadva dAdhyayanena vidyAmantravizeSeNa sattIsevanena Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 | yogabindu pitroH samyagupasthAnAd glAnabhaiSajyadAnataH / devAdizodhanAccaiva bhavejjAtismaraH pumAn brahmacarya, tapazcaraNa, vedAdi sat zAstroM kA adhyayana, vidyA va mantra kI ArAdhanA, uttama tIrthoM kA Asevana, mAtA-pitA kI samyak sevAzuzraSA, rogiyoM ko auSadha-dAna, devasthAna-pUjAsthAna Adi kA sammArjana, saphAI-ina zubha karmoM ke AcaraNa se manuSya meM pUrva janma kA jJAna utpanna ho jAtA hai| ataeva na sarveSAmetadAgamate'pi hi / paralokAd yathaikasmAd sthAnAt tanubhRtAmiti // jaise kisI eka sthAna se dUsare sthAna meM gaye logoM meM sabako pichale sthAna se sambaddha ghaTanAe~ smaraNa nahIM rahatIM, usI prakAra paraloka se naye janma meM Aye sabhI prANiyoM ko apanA pUrvabhava-pichalA janma, kArya, ghaTanAkrama Adi smaraNa nahIM rahate / [ 60 ] na caiteSAmapi hyetadunmAdagrahayogataH / sarveSAmanubhUtArthasmaraNaM syAd vizeSataH // jo unmAda-mAnasika vikSiptatA yA pAgalapana se pIr3ita hote haiM, preta-bAdhA se grasta hote haiM, unheM bhI apane dvArA pahale dRSTa, anubhUta vastueM, jIvana meM ghaTita ghaTanAe~ vizeSata: smaraNa nahIM rhtiiN| sAmAnyena tu sarveSAM stanavRttyAdicinhitam / abhyAsAtizayAt svapnavRttitulyaM vyavasthitam // sAmAnyataH sabhI prANiyoM meM yaha dRSTigocara hotA hai, jyoM hI ve janma lete haiM, dUdha ke lie mAM ke stanoM kI ora svayaM pravRtta hote haiM / jina kAryoM kA jIvana meM satata abhyAsa hotA hai, jina para bAra-bAra cintanavimarza calatA rahatA hai, svapna meM prAyaH ve hI dIkhate haiN| usI prakAra abhyAsA Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga kA mAhAtmya | 97 tizaya -- aneka janmoM ke atyadhika abhyAsa ke kAraNa navajAta zizu meM yaha pravRtti hotI hai| mAM ke stanoM se dUdha pIte rahane ke prasaMga janma-janmAntara meM na jAne kitanI bAra usake ghaTita hue haiM / usI cira abhyAsa- janita saMsAra-smRti kA pariNAma mA~ ke stanoM kA dUdha pIne ke upakrama ke rUpa meM parilakSita hotA hai / [ 62 ] svapne vRttistathAbhyAsAd viziSTasmRtivarjitA / jAgrato'pi kvacit siddhA sUkSmabuddhayA nirUpyatAm // pUrvatana abhyAsavaza svapna meM jo anubhava kiyA jAtA hai, kaI bAra aisA hotA hai, kucha samaya bAda smaraNa nahIM rahatA / itanA hI nahIM, kabhIkabhI jAgarita avasthA meM bhI mana meM uThe vicAra bAda meM yAda nahIM raha paate| yaha saba smRti - daurbalya ke pariNAma haiM / isa sambandha meM sUkSma buddhi se vicAra kareM | [ 63 ] zrUyante ca mahAtmAna evaM dRzyanta ityapi / kvacit saMvAdinastasmAdAtmAderhanta ! nizcayaH 11 aise mahApuruSa sune jAte haiM, kahIM-kahIM dekhe bhI jAte haiM, jinase jAtismaraNa jJAna kI prAmANikatA siddha hotI hai / arthAt aise yogasiddha mahApuruSa bhI yahA~ haiM, jinheM jAti-smaraNa jJAna prApta hotA hai / isa AdhAra para nizcita rUpa se AtmA Adi kA astitva siddha hotA hai / [ 64 ] evaM ca tattvasaMsiddha yoMga eva aho yannizcitaveyaM nAnyatastvodRzI nibandhanam / kvacit // isa prakAra yoga hI AtmA Adi tattvoM kI siddhi kA kAraNa hai / padArthoM ke svarUpa Adi kI nizcita pratIti yA anubhUti yoga se hI sAdhya hai, anya se kahIM nahIM / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 | yogabindu [ 65 ] ato'traiva mahAn yatnastattattattvaprasiddhaye / prekSAvatA sadA kAryoM vAdagranyAstvakAraNam // vivekazIla puruSa ko tattva-prasiddhi-tattvoM ko pratIti, abhivyakti hetu yoga meM mahAn-vipula prayatna karanA cAhie-yoga-sAdhanA meM vizeSa rUpa se samudyata rahanA caahie| [66-67 ] uktaM ca yogamArgajJa staponi--takalmaSaiH / bhAviyogihitAyoccairmohadIpasamaM vacaH // vAdAMzca prativAdAMzca vadanto nizcitAMstathA / tattvAntaM naiva gacchanti tilapolakavad gatau // tapazcaraNa dvArA jinhoMne apanA manomala miTA DAlA, aise yogavettA satpuruSoM kA bhAvI yogiyoM-yoga-sAdhanA meM praviSTa hone ke icchuka puruSoM ke hita ke lie moha ke aMdhere ko miTAne hetu dIpaka ke sadRza vacana hai-"jo nizcita rIti se -naiyAyika yA tArkika zailI se pakSa-vipakSa meM apanI-apanI dalIleM upasthita karate hue vAda-prativAda-khaNDana-maNDana meM lage rahate haiM, ve tattvAnta-tattva-nirNaya taka nahIM pahuMca pAte / unakI sthiti kolhU ke baila jaisI hotI hai, jo kolhU ke cAroM ora cakkara lagAtA rahatA hai para kabhI kisI nizcita chora para nahIM phuNctaa|" adhyAtma [ 68 ] adhyAtmamatra parama upAyaH parikIrtitaH / gatau sanmArgagamanaM yathaiva hyapramAdinaH // padArthoM ke satya svarUpa ke avabodha tathA sAdhanA kI yAtrA meM pramAdarahita hokara calate rahane meM adhyAtma parama upAya hai-mahAn amogha sAdhana hai| [ 66 ] muktvA'to vAdasaMghaTTamadhyAtmamanucintyatAm / nAvidhUte tamaHskandhe jJaye jJAnaM pravartate // Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma | E& ataH vAda-vivAdamaya saMgharSa kA parityAga kara adhyAtma kA cintana kareM / ajJAnarUpa saghana andhakAra ko dUra kiye binA jJeya - jAnane yogya tattva meM jJAna pravRtta nahIM hotA / arthAt vAda-vivAdamaya saMgharSa ajJAna- prasUta andhakAra kI taraha hai, jo adhyAtma-sAdhanA meM nitAnta bAdhaka hai / [ 70 ] yathaivAptirupeyasya prAjJaH sadupAyaparo prApta karane yogya lakSya yA vastu kI prApti sadupAya - samucita, samIcIna upAya se hI saMbhava hai, anucita, anupayukta upAya se nahIM / ataH prajJAzIla puruSa ko cAhie, vaha apanA dhyeya prApta karane hetu uttama, ucita upAya kA avalambana kare / sadupAyAda netarasmAditi [ 71 ] sadupAyazca nAdhyAtmAdanyaH saMdarzito budhaiH / durApaM kiMtvadopIha bhavAndhau suSThu dehinAm // jJAnI janoM ne vastu-svarUpa ke yathArtha bodha tathA sAdhanA meM agra gati hetu adhyAtma ke atirikta koI aura sadupAya nahIM batAyA hai / arthAt adhyAtma hI inakA ekamAtra sundara upAya hai kintu saMsAra-sAgara meM nimagna dehadhAriyoM - prANiyoM ke lie adhyAtma ko upalabdha kara pAnA kucha kaThina hai / [ 72 ] carame pudgalAvarte yato yaH bhinnagranthizcaritro ca tathaiva hi / bhavet // zuklapAkSikaH / tasyaivaitadudAtam "1 antima pudgala - parAvarta meM sthita zuklapAkSika - mohanIya karma ke tIvra bhAva ke andhakAra se rahita, bhinnagranthi - jisakI moha prasUta karmagranthi TUTa gaI hai, caritrI - jo cAritra - paripAlana ke patha para samArUr3ha hai, ( vaha ) adhyAtma kA adhikArI kahA gayA hai / " Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 | yogabindu - [ 73 ] pradIrghabhavasabhAvAnmAlinyAtizayAt tathA / atattvAbhinivezAcca nAnyeSvanyasya jAtucit // ina tInoM zreNiyoM se bahibhUta-itara prANI ati dIrgha bhavabhramaNa-saMsAra ke janmamaraNamaya cakra meM punaH punaH paribhramaNa, AvAgamana, AtmapariNAmoM kI atyadhika malinatA, mithyA tattva meM abhiniveza-durAgraha ke kAraNa adhyAtma ko nahIM pA sakate / [74-75 ] anAdireSa saMsAro nAnAgatisamAzrayaH / pudgalAnAM parAvartA atrAnantAstathA gatAH // sarveSAmeva sattvAnAM tatsvAbhAvyaniyogataH / nAnyathA saMvideteSAM sUkSmabuddha yA vibhAvyatAm / / yaha saMsAra anAdi hai / isameM manuSya-gati, deva-gati, naraka-gati tathA tiryaJca-gati ke antargata aneka yoniyA~ haiN| jIva ananta pudgala-parAvartI meM se gujaratA hai / aise ananta pudgala-parAvarta vyatIta ho cuke haiN| yaha bhava-bhramaNa kA cakra sabhI prANiyoM ke apane apane svabhAva ke kAraNa hai| yadi aisA nahIM hotA to pudgala-parAvarta kI kabhI parimitatA nahIM hotii| isa para sUkSma buddhi se cintana kreN| [ 76 ] yAdRcchikaM na yatkArya . kadAcijjAyate kvacit / / sattvapudgalayogazca tathA kAryamiti sthitam // isa jagat meM jo bhI kArya hai, vaha yadRcchA-akasmAt-kArya-kAraNaparaMparA ke binA kahIM bhI nahIM hotaa| vaha AtmA tathA pudgala ke saMyoga se hotA hai / yahI jagat kA svabhAva hai| [ 77 ] citrasyAsya tathAbhAve tatsvAbhAvyadRte paraH / na kazciddha turevaM ca tadeva hi tatheSyatAm // . Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma | 101 pAnapAhanAt // AtmA kA karma ke sAtha bhinna-bhinna prakAra se saMyoga hotA hai| ataeva usake bhinna-rUpa dekhane meM Ate haiN| isa bhinnatA kA kAraNa jIva ke apane svabhAva yA prakRti ko chor3akara aura dUsarA nahIM hai / vAstava meM yahI yathArtha kAraNa hai, aisA mAnanA caahie| [ 78 ] svabhAvavAdApattizcedatra ko doSa ucyatAm / tadanyavAdAbhAvazcenna tadanyAnapohanAt svabhAva se kArya hotA hai, aisA mAnane se svabhAvavAda kA doSa AtA hai, yoM Aropa kiyA jA sakatA hai / para jarA batalAeM, isameM kyA hAni hai| isake uttara meM kahA jA sakatA hai ki isa vAda ke svIkAra kA abhiprAya vastu-svabhAva ke atirikta dUsare tattva kI kAraNa rUpa meM asvIkRti hai| vAstava meM yahA~ aisA Azaya nahIM hai| [ 76 ] kAlAdisacivazcAyamiSTa eva mahAtmabhiH / sarvatra vyApakatvena na ca yuktyA na yujyate // kAla Adi ke sahayoga se kArya kI siddhi hotI hai, aisA mahApuruSoM ne svIkAra kiyA hai| kAla, svabhAva, niyati, puruSArtha tathA karma-ye pAMcoM nimitta kAraNa sarvatra--upAdAna kAraNa meM evaM upAdeya kAryoM meM parivyApta rahate haiM / yukti se yaha siddha nahIM hotA ho aisA nahIM hai, yaha siddha hotA hai| [ 80 ] tathAtmapariNAmAt tu karmabaMdhastato'pi ca / tathA duHkhAdi kAlena tatsvabhAvAdRte katham // AtmA ke pariNAma se karma-bandha hotA hai| bandhAvasthA ke anurUpa vipAkodaya hone para karma yathAsamaya duHkha, sukha Adi ke rUpa meM phala detA hai| AtmA ke svabhAva ke binA yaha saba kaise saMbhava ho ? Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 | yogabindu [ 81 vRthA kAlAdivAdazcenna akiMcitkara me taccenna ] tadbIjasya bhAvataH svabhAvopayogataH 11 svabhAva mAnane se kAla Adi vRthA siddha hoMge, aisA nahIM hai / kyoMki kAla, niyati, karma tathA puruSArtha ke bIja svabhAva meM sannihita haiM / yadi yoM kahA jAye ki bIja to akiJcitkara haiM - ve svayaM kucha kara nahIM sakate - yaha kathana ThIka nahIM hai / kyoMki svabhAva meM unakA upayoga hai-- svabhAva meM ke sahAyaka haiM, jisase phala- niSpatti sadhatI hai / - [ 82 ] sAmagrayAH kAryahetutvaM tadanyAbhAvato'pi hi / tadabhAvAditi jJeyaM kAlAdInAM viyogataH 11 samagra kAraNa sAmagrI kA sahayoga kArya kI niSpannatA meM hetu hotA hai / yadi upAdAna ke atirikta dUsare kisI nimitta kA abhAva ho, kAraNasAmagrI meM usakA saMyoga na rahe to kArya nahIM hotaa| isalie samaya Adi kA saMyoga bhI kArya - niSpatti meM kAraNabhUta hai, aisA mAnanA cAhie / [ 83 ] prapaJcena etaccAnyatra mahatA neha pratanyate'tyantaM lezatastUktameva nirUpitam / hi 1 prastuta viSaya meM anyatra vistAra se nirUpaNa kiyA gayA hai ataH yahA~ isakI vizeSa carcA nahIM kI gaI hai, saMkSepa meM kahA gayA hai / lokapakti [ 84-85 ] kRtamatra prasaMgena prakRtaM nAdhyAtmayogabhedatvAdAvarteSvapareSvapi tIvrapApAbhibhUtatvAjjJAnAlocanavajitAH sadvamavatarantyeSu na satvA gahanAndhavata prastumo'dhunA Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokapakti | 103 ukta viSaya meM aura vivecana na kara hama prastuta viSaya-adhyAtmayoga para A rahe haiM, jo carama pudgalAvarta meM praviSTa vyaktiyoM ko hI prApta hotA hai, dUsaroM ko nhiiN| kyoMki ve (dUsare) tIvra pApAcaraNa meM grasta hote haiM, ve jJAna rUpI netra se rahita hote haiM / gahana vana meM khoye hue andhe kI taraha ve sanmArga prApta nahIM kara sakate / [ 86 ] bhavAbhinandinaH prAyastrisaMjJA eva duHkhitAH / keciddharmakRto'pi syulokpktikRtaadraa: // caramapud galAvartI prANiyoM ke atirikta anya loga saMsAra meM racepace rahate haiM-ve sAMsArika bhogopabhoga meM Ananda lete haiM / ve prAyaH AhArasaMjJA, bhaya-saMjJA tathA maithuna-saMjJA-ina tIna antabubhukSAoM meM lipta rahate haiM, duHkho hote haiN| unameM se kucha aise bhI hote haiM, jo dharma-kriyA bhI karate haiM kintu kevala loka-vyahAra sAdhane ke lie / ve bhavAbhinandI kahe jAte haiN| [ 87 ] kSudro lAbharatirdIno matsarI bhayavAn zaThaH / ajJo bhavAbhinando syAnniSphalArambhasaMgataH // bhavAbhinandI jIva kSudra-tuccha, lAbharati-hara samaya apane svArtha meM lIna rahane vAlA, matsarI-IrSyAlu, bhayabhIta, zaTha-dhUrta, jAlasAja, ajJa-ajJAnI hotA hai tathA vaha nirarthaka kAryoM meM lagA rahatA hai / [ 88 ] lokArAdhanahetoryA malinenAntarAtmanA / kriyate saskriyA sA'tra lokapaktirudAhRtA lokArAdhana-logoM ko prasanna karane hetu malina bhAvanA dvArA jo sakriyA kI jAtI hai, use lokapakti kahA gayA hai| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 | yogabindu [ 86 ] bhavAbhinandino lokapaktyA dharmakriyAmapi / mahato honahaSTyoccai?rantAM tadvido viduH // bhavAbhinandI jIva dharma-kriyA bhI lokAnuraMjana ke lie karate haiM / yoM ve mahAn dharma ko hIna dRSTi se prayoga meM lete haiM, jisase unakI vaha kriyA atyanta duHkharUpa phalaprada pApamaya kriyA hai / yogavettA aisA mAnate haiM / [ 90 ] dharmArtha lokapaktiH syAt kalyANAMgaM mahAma teH / tadartha tu punardharmaH pApAyAlpadhiyAmalam atyanta buddhizAlI puruSa lokapakti-janAnuraMjana ke kArya dharma ke nimitta karate haiM, jisase unakA kalyANa siddha hotA hai| kintu lokaraMjana hetu kiyA gayA dharma kA AcaraNa alpabuddhi manuSyoM ke pApa ke lie hI hotA hai| [ 61 ] lokapaktimataH prAhuranAbhogavato varam / dharmakriyAM na mahato honatA'tra yatastathA // lokapakti meM grasta hote hue bhI anAbhogika mithyAtvI kI dharmakriyA vizeSa anarthakara nahIM hotii| abhigRhIta-mithyAtvI kI dharmakriyA kyoMki vaha hIna buddhi dvArA kI jAtI hai, anarthakara hotI hai / [ 2 ] tattvena tu puna:kA'pyatra dharmakriyA * matA / tatpravRttyAdivaiguNyAllobhakrodhakriyA yathA tAttvika dRSTi se to ukta rUpa meM donoM hI prakAra se kI gaI dharmakriyA yAthArthya kI sImA meM nahIM AtIM, kyoMki donoM meM hI sattathyamUlaka pravRtti, vighna-jaya, siddhi, vinayoga tathA praNidhAna kA asadbhAva hotA hai| sAtha hI sAtha vahA~ lobha evaM krodha jaisI vRttiyA~ bhI antanihita hotI haiN| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokapakti | 105 . [ 63 ] tasmAdacaramAvarteSvadhyAtma naiva yujyate / kAyasthitataroryadvat tajjanmasvAmaraM sukham // isa kAraNa carama pudgalAvarta ko chor3akara anyatra AtmA adhyAtma yoga ko prApta nahIM kara sakatI, jaise vanaspati-kAya meM sthita jIva aneka janma-janmAntara taka usI koTi (pRthvIkAya, apkAya, tejaskAya, vAyukAya) meM bhaTakatA rahatA hai, svarga-sukha nahIM pA sktaa| [ 64 ] tejasAnAM ca jIvAnAM bhavyAnAmapi no tadA / yathA cAritramityevaM nAnyadA yogasaMbhavaH // ve bhavya-antata: mokSa pAne kI yogyatA rakhanevAle jIva, jo tejaskAya meM sthita haiM, cAritra prApta nahIM kara sakate, vaise hI ve jIva, jo caramapudgalaparAvarta se pUrvatana pudgala parAvartoM kI zrRMkhalA meM vidyamAna haiM, yoga nahIM sAdha skte| [ 65 ] tRNAdInAM ca bhAvAnAM yogyAnAmapi no yathA / tadA ghRtAdibhAva: syAt tadvadyogo'pi nAnyadA // yadyapi tRNa-ghAsa Adi meM ghRta, dUdha, dahI Adi banane kI yogyatA hai para jaba taka ve apanI tRNAdirUpa avasthA meM vidyamAna haiM, taba taka ghRtAdibhAva prApta nahIM kara sakate, vaise hI ve jIva, jo antima pudgala parAvarta se pUrvatana parAvartoM meM haiM, yoga prApta nahIM kara skte| [ 66 ] navanItAdikalpastattadbhAve'tra nibandhanam / pudgalAnAM parAvartazcaramo nyAyasaMgatam jaise anukUla saMyoga milane para ghAsa Adi makkhana Adi ke rUpa meM Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 | yogabindu pariNata ho jAte haiM, usI prakAra antima pudgala parAvarta meM AtmA yoga ko prApta kara letI hai| [ 67 ] / ata eveha nirdiSTA pUrvasevA'pi yA paraiH / sA''sannAnyagatA manye bhavAbhiSvaGgabhAvataH // anya yogavettAoM ne pUrvasevA ko yoga ke aMgarUpa meM AkhyAta kiyA hai| para vaha antima pudgala parAvarta se pUrvavartI parAvartoM meM hotI hai, taba usameM sAMsArika Asakti banI rahatI hai| [ 68 ] apunarbandhakAdInAM bhavAbdhau calitAtmanAm / nAsau tathAvidhA yuktA vakSyAmo muktimatra tu // jo apunarbandhaka Adi avasthAoM haiM, jinakI antarAtmA saMsArasAgara se nikala jAne ke lie tilamilAtI hai-sAMsArika bhogopabhogamaya pralobhanoM ke prati jinake mana meM jugupsA kA bhAva utpanna ho rahA hai, una dvArA samAcarita hote pUrvasevA rUpa kArya isa zreNI meM nahIM Ate / isa sambandha meM Age carcA kreNge| [ 66 ] muktimArgaparaM yuktyA yujyate vimalaM manaH / sadbuddha yAsannabhAvena yadamISAM mahAtmanAm // apunarbandhaka Adi sAttvikacetA puruSoM kA nirmala mana sadbuddhisamyakjJAna Adi kI uttarottara vikAsonmukhatA-Age se Age samunnata hotI guNasthAna-paraMparA ke kAraNa mukti-parAyaNa hotA hai, yaha yukti yukta hai| gopendra kA abhimata [ 100-104 ] tathA cAnyairapi hyetad yogamArgakRtazramaiH / saMgItamuktibhedena yad gaupendramidaM vacaH // Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I gopendra kA abhimata | 107. anivRttAdhikArAyAM sarvathaiva hi / na pu' sastatvamArge'smijijJAsA'pi pravartate 11 kSetrarogAbhibhUtasya yathA'tyantaM viparyaya: vijJeyastadAvarta niyogataH tadvadevAsya jijJAsAyAmapi tra kazcit sargo nAkSINapApa ekAntAdApnoti kuzalAM prakRtau nivartate / dhiyam // vizeSataH / tatastadAtve kalyANamAyatyAM tu mantrApi sadA cAru sarvAvasthAhitaM matam 11 jinhoMne yoga- mArga meM zrama kiyA hai-uccayogAbhyAsa kiyA hai, una itara paraMparAoM ke yogavettAoM ne vacana-bheda se isI bAta kA nirUpaNa kiyA hai - isI tathya kI puSTi kI hai / udAharaNArtha AcArya gopendra ne kahA hai-- jaba taka prakRti anivRttAdhikArA rahatI hai - puruSa para chAyA huA usakA adhikAra simaTa nahIM jAtA, tattva-jJAna dvArA puruSa prakRti ke jaMjAla se pRthaka ho jAne kI sthiti lAne meM tatpara nahIM hotA, taba taka puruSa (AtmA) kI tattva-mArga - yoga- mArga meM jijJAsA hI nahIM hotI / jaise kisI kSetra - sthAna vizeSa meM vyakti ko koI roga hojAe, to vaha bhramavaza vahA~ se sambaddha havA, pAnI Adi padArthoM ke prati eka bhrAnta dhAraNA banA letA hai arthAt vaha mAna baiThatA hai, unhIM ( havA, pAnI Adi) kI pratikUlatA se use roga huA hai, vaise hI prakRti-adhikRta puruSa ko apane ajJAnarUpa doSa ke kAraNa yathArtha viparIta pratibhAsita hotA hai / adhika kyA, yoga kI jijJAsA taka prApta karane kI sthiti meM Ane tu prakRti- adhikRta puruSa ko dIrgha kAla meM se gujaranA par3atA hai / jaba taka pApa - zuddhAtmazakti ke nirodhaka rAjasa, tAmasa prAkRta bhAva -- kalmaSa adhikAMzataH kSINa nahIM ho jAte, puNyamayI buddhi prApta nahIM hotI / sadavivekapUrNa buddhi prApta hone para puruSa (AtmA) kA kalyANa hotA Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 | yogabindu hai| bhaviSya meM yaha kalyANa-paraMparA vizeSa rUpa se bar3hatI jAtI hai| jaise "maNi,mantra, auSadhi Adi ke vidhi, zraddhA tathA AdarapUrvaka sevana karane se -sabhI avasthAoM meM hitAvaha phala prApta hotA hai, usI prakAra sadjJAnamaya buddhi kA Asevana karane se Atma-zreyas ke rUpa meM uttama phala prApta hotA hai| AcArya gopendra kaba hue, kisa paraMparA se sambaddha the, unakI kyA kyA racanAe~ haiM, ityAdi viSayoM meM koI itihAsa prApta nahIM hotA / nAmollekha bhI jahA~ taka saMbhava hai, kevala yahIM milatA hai / AcArya gopendra ke kathana ke rUpa meM jo tattva-nirUpaNa huA hai, usase pratIta hotA hai, ve sAMkhya-yogAcArya rahe hoN| kyoMki pratipAdana-paddhati sAMkhya-yoga para AdhRta hai| [ 105 ] ubhayostatsvabhAvatvAt tadAvartaniyogataH / yujyate sarvamevaitannAnyatheti manISiNaH // prakRti tathA puruSa-donoM apane-apane svabhAvAnurUpa pravRtta hote hue antima pudgalAvarta meM ukta sthiti prApta kara lete haiM, yaha ghaTita hotA hai, isase anyathA-pratikUla yA viparIta nahIM; aisA jJAnI jana svIkAra karate haiN| [ 106 ] atrApyetad vicitrAyAH prakRterya jyate param / itthamAvartabhedena yadi samyag nirUpyate // yadi samyak nirUpaNa kiyA jAe-tattvAlocanapUrvaka pratipAdita kiyA jAe to vicitra-vividharUpA-pariNamanazIla svabhAvayukta prakRti ke antima pudgala-parAvarta meM aisA ghaTita hotA hai / tattva-jJAna ke kAraNa puruSa ke prakRti se pArthakyAnubhUti kI sthiti Ane lagatI hai, prakRti adhikAra"nivRtti kI dizA meM prayANa karane lagatI hai, jo yuktisaMgata hai| [ 107 ] anyathaikasvabhAvatvAdadhikAranivRttita: ... etasya sarvatadbhAvo balAdApadyate sadA // Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gopendra kA abhimata | 106: yadi prakRti kA ekAnta rUpa meM eka hI svabhAva mAnA jAe to prakRti kA yadi eka puruSa yA AtmA para se adhikAra-saMlagnatA yA saMyoga haTatA hai to vaha sahaja hI saba AtmAoM para ghaTita ho jAtA hai, aisA mAnane ko bAdhya honA hogaa| [ 108 ] tulya eva tathA sargaH sarveSAM saMprasajyate / / brahmAdistambaparyanta evaM muktiH sasAdhanA // aisA-prakRti kI ekasvabhAvAtmakatA mAnane para brahmA se lekara tRNapuJja taka sabakA sarjana eka hI sAtha ho jAyegA-prakRti kA sambandha eka se hote hI sabake sAya hogA / sarjana kI yaha bAta mokSa para bhI lAgU hogii| sabakA mokSa bhI eka hI sAtha ho jAyegA / prakati kI eka para se adhikAra-- nivRtti-pRthaktA hogI-sambandha apagata hogA to saba se svayameva vaisA ho jAyegA / para, vAstava meM vaisA anubhUta nahIM hotaa| pUrvasevA-~ [ 106 ] pUrvasevA tu tantra gurudevAdipUjanam / 0 sadAcArastapo muktyadveSazceha prakIrtitA ___ gurujanoM tathA devoM kA pUjana, sadAcAra, tapa evaM mukti se adveSamokSa kA virodha na karanA, burA na batAnA, udhara aruciyukta na rahanA, abhirucizIla rahanA- inheM zAstrajJoM ne pUrvasevA kahA hai| [ 110 ] mAtA pitA kalAcArya eteSAM jJAtayastathA / vRddhA dharmopadeSTAro guruvargaH satAM mataH // mAtA, pitA, kalAcArya-bhASA, lipi, gaNita, kAvya, chanda Adi vibhinna vidyAeM tathA kalAeM sikhAne vAlA adhyApaka, inake-mAtA, pitA Adi ina sabake sambandhI, vRddha puruSa. dharmopadeSTA-dharma kA rahasya sama-- jhAnevAle-satpuruSoM ne inheM guruvarga meM liyA hai| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 | yogabindu [111-115 ) . pUjanaM cAsya vijJayaM trisandhyauM namanakriyA / tasyAnavasare'pyuccaizcetasyAropitasya tu // abhyutthAnAdiyogazca tadante nibhRtAsanam / nAmagrahazca nAsthAne nAvarNazravaNaM kvacit // sArANAM ca yathAzakti vastrAdInAM nivedanam / paralokakriyANAM ca kAraNaM tena sarvadA // tyAgazca tadaniSTAnAM tadiSTeSu pravartanam / aucityena tvidaM jJeyaM prAhurdharmAdyapIDayA // tadAsanAdyabhogazca tIrthe tadvittayojanam / tabimbanyAsasaMskAra Urdhva dehakriyA parA ina pUjya garujanoM ko tInoM sandhyA-prAtaH, madhyAnha tathA sAyaMkAla praNAma karanA, vaisA avasara na ho- samIpa upasthita hokara praNAma karane kA maukA na ho to citta meM unheM Adara va zraddhApUrvaka smaraNa karanAmana se praNAma karanA, ve (gurujana) yadi apanI ora Ate hoM to uThakara unake sAmane jAnA, unakI sannidhi meM cupacApa baiThanA, ayogya sthAna meM unakA nAma na lenA-nAmoccAraNa na karanA, kahIM bhI unakA avarNavAda nindA na sunanA, yathAzakti uttama vastra Adi bheMTa karanA, paraloka meM zreSTha phalaprada dharma-kriyA ke saMpAdana meM unheM sadA sahayoga denA, jo unheM iSTa na hoM-jinheM ve pasanda nahIM karate hoM, vaise kAryoM kA tyAga karanA, jo unheM iSTa hoM-jinheM ve pasanda karate hoM, vaise kArya karanA, aucityapUrvaka ina donoM prakAra ke kAryoM kA nirvAha karanA, jisase unake dharmArAdhana Adi meM bAdhA, asuvidhA na ho, unake Asana Adi upayoga meM na lenA, unake dravya kA dharmasthAna meM viniyoga karanA, sa-samAroha unake bimba sthApita karanA, unakI UrdhvadehakriyA-maraNoparAnta kiye jAne vAle unake dAha-saMskAra Adi kArya atyanta sammAnapUrvaka samAyojita karanA-ye saba gurujana ke pUjana ke antargata haiN| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrva sevA [ 111 [ 116-117 ] puSpazca balinA caiva vastra: stotrazca zobhanaH / devAnAM pUjanaM jJeyaM zaucazraddhAsamanvitam // avizeSeNa sarveSAmadhimuktivazena vA / gRhiNAM mAnanIyA yat sarve devA mahAtmanAm // puSpa, naivedya, vastra tathA sundara stotroM dvArA sabhI devoM kA, unameM paraspara bheda na karate hue sAmAnyataH athavA adhimuktivaza-AsthA va vizvAsa ke sAtha pavitratA evaM zraddhApUrvaka pUjana karanA caahie| uttama gRhasthoM ke lie sabhI deva mAnanIya haiN| yahA~ sabhI devoM meM bheda na karane kI jo bAta kahI gaI hai, vaha sAdhanodyata puruSa ko prArambhika vikAsApekSa bhUmikA se sambaddha hai, jahA~ use apane mAnasa meM sAdhanopayogI nirmala, paripakva pRSThabhUmi taiyAra karanI hotI hai| __ adhimukti kA sambandha una sAdhakoM se hai, jo sAdhanA meM U~ce uThe hue haiM, jinakA bodha paripakva hai, jo dRr3ha AsthA yA vizvAsa kI manaHsthiti meM Ane meM samartha haiN| [ 118 ] sarvAn devAn namasyanti naikaM devaM samAzritAH / jitendriyA jitakrodhA durgANyatitaranti te // - jo sabhI devoM ko namaskAra karate haiM, kisI eka hI deva taka sImita nahIM rahate, jo indriyajayo hote haiM, krodha ko niyantrita rakhate haiM, ve sAdhanApatha meM avarodha utpanna karane vAle durgoM-saMkaToM, kaThinAiyoM yA vighnoM ke gar3hoM ko lAMgha jAte haiM-pAra kara jAte haiN| [ 119 ] cArisaMjovanocAranyAya eSa satAM mataH / nAnyayA'veSTasiddhiH syAd vizeSeNAdikarmaNAm // saumyacetA puruSa isa viSaya meM 'cAri-saMjIvanI-cAra-nyAya, ko hI Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 | yogabindu samucita mAnate haiM / anyathA vizeSataH navAbhyAsI prAraMbhika sAdhakoM kA abhIpsita siddha nahIM hotaa| cArisaMjIvanIcAra-nyAya eka kahAnI ke rUpa meM hai| kahAnI yoM eka strI thii| vaha cAhatI thI, usakA pati usake vaza meM ho| usane kahIM se do prakAra kI jar3iyoM kA jJAna prApta kiyaa| pahalI ko khilA dene se manuSya baila bana jAe aura dUsarI ko khilAne se vApasa manuSya bana jaae| vaha apane pati ko pahalI jar3I khilAkara baila banA detI aura dUsarI jar3I khilAkara vApasa puruSa banA letI / saMyoga aisA banA--eka dina vanaspati ke jaMgala meM, jahA~ se vaha jar3iyAM lAtI thIM, dUsarI jar3I kI pahacAna bhUla gaI / vaha atyanta viSAdagrasta ho gaI--kyA kare, usakA pati phira kabhI manuSya nahIM bana paayegaa| usa jagala meM se gujarate hue kisI buddhimAn manuSya ne usa strI ko vilapate--kalapate dekhaa| saba kucha jAnakara vaha bolA--isameM viSAda kaisA? vaha dUsarI jar3I isa jaMgala meM hI to hai / isa baila ko jaMgala meM khulA chor3a do| anyAnya vanaspatiyoM ke sAtha vaha jar3I bhI saMbhavata: usake muha meM par3a jAe aura vaha punaH manuSya bana jAe / yaha sunakara usa strI ne baila ko jaMgala meM khulA chor3a diyaa| vaha vanaspatiyA~ carane lagA / saMyogavaza dUsarI jar3I usake muha meM par3a gaI / vaha vApasa puruSa ho gyaa| AcArya haribhadra kA kahanA hai ki isa kathA ke mAdhyama se jo batAyA gayA hai, vaha tathya uttama janoM dvArA svIkRta hai / aisI sariNi ke binA iSTasiddhi nahIM hogii| kyoMki sAdhAraNa janoM meM kise mAlUma, kauna yathArthataH namaskArya--vandha hai| [ 120 ] guNAdhikyaparijJAnAd vizeSe'pyetadiSyate / advaSeNa tadanyeSAM vRttAdhikye tathA'tmanaH // koI vyakti kisI deva-vizeSa meM adhika guNa mAne athavA apane dvArA Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrva sevA | 113 svIkRta AcAra - vidhi meM, to isameM koI hAni nahIM hai / anya devoM ke sAtha dva eSa na rakhate hue vaha vaisA bhale hI kare / pAtre dInAdivarge ca poSyavargAvirodhena na viruddha svatazca apane poSyavarga - apane Upara Azrita jana ke paidA karate hue, apane hita meM bAdhA na lAte hue, sAdhaka ko cAhie ki vaha dIna Adi varga ko vidhivat - aucityapUrvaka dAna de / aisA dAna samucita hai| [ 121 ] vratasthA dAnaM vidhivadiSyate / [ 122 ] liGginaH svasiddhAntAvirodhena vartante ye vrata- pAlaka, sAdhuveza meM sthita, sadA apane siddhAnta ke aviruddha calane vAle jana dAna ke pAtra haiM, unameM bhI vizeSata: ve, jo apane lie bhojana nahIM pakAte / pAtra - mapacAstu vizeSataH / sadaiva hi // yat // lie koI asuvidhA [ 123 ] dInAndhakRpaNA ye vyAdhigrastA niH svAH kriyAntarazaktA etadvargo hi mIlakaH [ 124 ] jo kArya karane meM akSama haiM, andhe haiM, duHkhI haiM, vizeSataH roga pIr3ita haiM, nirdhana haiM, jinake jIvikA kA koI sahArA nahIM hai, aise loga bhI dAna adhikArI haiM / vizeSataH / 11 yadupakArAya dattaM nAturApathya tulyaM dvayorapyupajAyate / tadetadvidhivanmatam tu "1 jo diyA huA, dAtA aura gRhItA donoM ke lie upakArajanaka hotA hai, vaha dAna upayukta dAna hai / dAna bImAra ko apathya diye jAne jaisA nahIM cAhie / arthAt kisI rugNa vyakti ko koI susvAdu aura pauSTika padArtha Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 | yogabindu de, jo usake lie ahitakara ho, to vaha sarvayA anucita hai / isI prakAra diyA gayA dAna lene vAle ke lie ahitakara na hokara hitaprada honA cAhie aura usI taraha dene vAle ke lie bhii| [ 125 ] dharmasyAdipadaM dAnaM, dAnaM dAridra yanAzanam / janapriyakaraM dAnaM, dAnaM kIrtyAdivardhanam // dAna dharma ke cAra' padoM meM prathama pada hai| dAna dAridrya-kleza kA nAzaka hai / dAna lokapriyatA detA hai| dAna yaza Adi kA saMvardhana karatA hai| dAna se saMbaddha isa vivecana kI gaharAI meM jAeM to pratIta hogA ki AcArya haribhadra jahA~ bahuta bar3e dArzanika, tattva-niSNAta manISI the, vahA~ atyanta vyAvahArika bhI the| unhoMne dAna ke prasaMga meM jo yaha sUcita kiyA hai ki apane poSyavarga-Azrita jana, pArivArika jana evaM bhRtyavRnda Adi ko kaSTa na ho, yaha atyanta mahattvapUrNa bAta hai| aise puNyalobhI bhAvuka dAnI bhI yatra-tatra dekhe jAte haiM, jinake ghara vAle yA una para nirbhara loga kaSTa pAte rahate haiM, asuvidhAeM jhelate rahate haiM aura ve puNya ke lobha meM anyoM ko dAna dete jAte haiM / AcArya ne yahA~ apane AzritoM ke prati hara kisI kA jo kartavya hai, use bar3I sundaratA se sujhAyA hai / [ 126-130 ] lokApavAdabhIrutvaM dInAbhyuddharaNAdaraH / / kRtajJatA sudAkSiNyaM sadAcAraH prakIrtitA // sarvatra nindAsaMtyAgo varNavAdazca sAdhuSu / ApadyadainyamatyantaM tadvat saMpadi namratA // prastAve mitabhASitvamavisaMvAdanaM tathA / pratipannakriyA ceti kuladharmAnupAlanam // 1. dharma ke cAra pada-dAna, zIla, tapa, bhAvanA / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvasevA | 115 asadavyayaparityAgaH sthAne caitakriyA sadA / pradhAnakArye nirbandhaH pramAdasya vivarjanam // lokAcArAnuvRttizca sarvatraucityapAlanam / pravRttihite neti prANaH kaNThAgatairapi // loka-nindA se bhaya, sahAyatApekSI janoM ko sahayoga karane meM utsAha, dUsaroM ke dvArA apane prati kiye gaye upakAra yA sahayoga ke lie kRtajJa bhAva, prajJApUrNa ziSTatA, nindA kA sarvatra parityAga, satpuruSoM kI guNa-prazasti. Apatti yA vipannatA meM atyanta adIna-bhAva, sudRr3ha sahiSNutA, saMpatti yA saMpannatA meM namratA, bolane ke prasaMga meM mitabhASitA evaM avisaMvAditA-- apanI bAta apane hI kathana se na kATanA-saMgatabhASitA, grahaNa kI huI pratijJAoM kA pAlana, kula kramAgata dharma-kRtyoM kA anusaraNa, asadvyaya kA parityAga-ayogya kAryoM meM dhana kharca na karanA, yogya kAryoM meM dhana kharca karanA, pramukha yA prAthamika kAryoM meM anivArya tatparatA, pramAda-Alasya kA varjana, lokAbhimata AcAra kA anuvartana, ucita bAta kA sarvatra paripAlana, nindita kAryoM meM prANapaNa se apravRtti-marane taka kI naubata A jAne para bhI nindita kAma nahIM karanA-ina sabakA sadAcAra meM samAveza hai| [ 131 ] tapo'pi ca yathAzakti kartavyaM pApatApanam / tacca cAndrAyaNaM kRccha mRtyughnaM pApasUdanam // sAdhaka ko yathAzakti pApanAzaka tapa kA AcaraNa karanA cAhie / vaha cAndrAyaNa, kRcchra. mRtyughna, pApasUdana ityAdi aneka rUpa meM hai / [ 132 ] ekaikaM vardhayed grAsaM zukle kRSNe ca hApayet / bhujIta nAmAvasyAyAmeSa cAndrAyaNo vidhiH // zukla pakSa meM bhojana meM pratidina eka-eka grAsa bar3hAte jAnA cAhie tathA kRSNa pakSa meM eka-eka grAsa ghaTAnA caahie| amAvasyA ko bhojana nahIM karanA cAhie / yaha cAndrAyaNa vratta kI vidhi hai| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 / yogabindu isakA abhiprAya yaha hai--jisa prakAra candramA kI kalA zuklapakSa meM pratidina uttarottara bar3hatI hai, pUrNimA ko vaha paripUrNatA pAtI hai, usI ke anurUpa vratI pratipadA ko eka grAsa, dvitIyA ko do grAsa, tRtIyA ko tIna grAsa, caturthI ko cAra grAsa, yoM eka-eka grAsa bar3hAte hue pUrNimA ko pandraha grAsa bhojana kare / phira kRSNapakSa meM jaise candramA kI kalA kramazaH ghaTatI jAtI hai, usI prakAra pratipadA ko cavadaha grAsa, dvitIyA ko teraha grAsa, tRtIyA ko bAraha grAsa, caturthI ko gyAraha grAsa, yoM uttarottara ekaeka grAsa ghaTAte hue amAvasyA ko sarvathA nirAhAra rahe / candramA ke ghaTanebar3hane ke AdhAra para khAne ke krama calane ke kAraNa ise cAndrAyaNa vrata kahA gayA hai| [ 133 ] santApanAdibhedena kRcchamaktamanekadhA / akRcchrAdatikRcchSu hanta ! santAraNaM param // kRcchra tapa saMtApana Adi bheda se aneka prakAra kA hai| kaSTa na mAnate hue, kaSTapUrNa vidhiyoM ko sampanna karane, una dvArA Atma-zuddhi ke patha para. agrasara hone kA yaha uttama mArga hai| TIkA meM kRccha tapa ke saMtApana-kRccha, pAda-kRccha tathA saMpUrNa-kRcchaye tIna bheda batalAye gaye haiM aura tInoM kA pRthak-pRthak vivecana kiyA. gayA hai| [ 134 ] mAsopavAsamityAhumatyughnaM tu tapodhanAH / / mRtyuJjayajapopetaM parizuddha vidhAnataH // tapasvIjana usa tapa ko mRtyuJjaya tapa kahate haiM, jahA~ eka mAsa taka kA upavAsa rakhA jAtA hai, sAtha hI sAtha mRtyujaya maMtra kA japa kiyA jAtA hai tathA jo parizuddha vidhi-vidhAnapUrvaka saMpAdita kiyA jAtA hai / [ 135 ] pApasUdanamapyevaM tattatpApAdyapekSayA / citramantrajapaprAyaM pratyApattivizodhitam Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvasevA | 117 bhinna-bhinna pApoM kI apekSA se arthAt bhinna-bhinna pApoM ke prAyazcitta ke dRSTikoNa se tadanurUpa nirdiSTa bhinna-bhinna maMtroM ke japa evaM vidhikrama ke sAtha, sAMsArika viSayoM se, azubha karmoM se virata rahate hue jo tapa sAdhA jAtA hai, vaha pApasUdana nAmaka tapa hai / / 136 ] kRtsnakarmakSayAnmukti gasaMklezajitA / bhavAbhinandinAmasyAM dvaSo'jJAnanibaMdhanaH samagra karmoM kA kSaya ho jAne se mokSa prApta hotA hai| mokSa bhoMgasAMsArika sukha tathA duHkha se rahita hai| bhavAbhinandI (saMsAra meM atyanta Asakta) prANiyoM ko ajJAna-mithyAtva bhAva ke kAraNa mokSa ke prati dveSa hotA hai| [ 137 ] a yante caitadAlApA loke tAvadazobhanAH / zAstreSvapi hi mUDhAnAmazrotavyAH sadA satAm // loka meM tathA lokaparAyaNa zAstroM meM aise AlApa-kathana sune jAte hai, jo satpuruSoM ke lie sunane yogya nahIM hai-jinheM satpuruSa sunanA taka nahIM caahte| [ 138 ] varaM vRndAvane ramye kroSTutvamabhivAJchitam / na tvevAviSayo mokSaH kadAcidapi gautama! // gautama ! ramaNIya vRndAvana meM gIdar3a kI yoni meM janma lenA bhI hameM abhISTa hai| jo indriyoM kA aviSaya hai-jo indriyoM dvArA anubhUta nahIM kiyA jA sakatA, athavA jo sundara darzana, madhura zravaNa, sukhada saMsparza, manojJa bhASaNa tathA surabhita AghrANa jaise indriya-sukhoM se zUnya hai, vaha mokSa hameM nahIM caahie| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 | yogabindu kisI vaiSNava vidvAn kA nyAya-darzana ke praNetA maharSi gautama ko yA gautama ke anuyAyI kisI anya naiyAyika ko gautama ke nAma se sambodhita kara yaha kathana hai, aisA anumAna kiyA jA sakatA hai| para eka bAta hai, vaiSNava mokSa ke prati aisI aruci dikhAeM. yaha saMgata pratIta nahIM hotA / TIkAkAra ne batalAyA hai ki yaha zloka gAlava RSi ke mata kA sUcaka hai, jo unhoMne apane ziSyoM meM se kisI gautama nAmaka ziSya ko sambodhita kara kahA ho| [ 136 ] mahAmohAbhibhUtAnAmevaM dvaSo'tra jAyate / akalyANavatAM puMsAM tathA saMsAravardhanaH // ghora moha se durgrasta, akalyANamaya manuSyoM meM isa prakAra mokSa ke prati dveSa hotA hai, jo unake saMsAra bar3hAne kA-janma-maraNa ke cakra meM bAra-bAra Ane kA kAraNa banatA hai / [ 140 ] nAsti yeSAmayaM tatra te'pi dhanyAH prakIrtitAH / bhavabIjaparityAgAt tathA kalyANabhAjinaH // jina bhavya puruSoM kA mokSa ke prati dveSa nahIM hotA, ve dhanya haiN| saMsAra ke vIjarUpa moha kA parityAga kara dene ke kAraNa ve kalyANa ke bhAgI banate haiN| [ 141 ] sajjJAnAdizca yo mukterupAyaH samudAhRtaH / / malanAyaiva tatrApi na ceSTeSAM pravartate // sadjJAna, darzana tathA cAritra ko mukti kA upAya kahA gayA hai| bhavya janoM kI ina AtmaguNoM ke nAza hetu ceSTA-pravRtti nahIM hotI arthAt ve aise kArya nahIM karate, jinase sadjJAna Adi dUSita hoN| [ 142 ] svArAdhanAda yathaitasya phalamuktamanuttaram / malanAyAstvanartho'pi mahAneva tathaiva hi // Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvasevA | 116 jaise svArAdhanA-AtmArAdhanA-jJAna, darzana, cAritra kI ArAdhanA kA sarvottama phala mokSa kahA gayA hai, usI prakAra unake dhvaMsa yA virAdhanA kA phala ghora anarthakara hai| [ 143 ] uttuGgArohaNAt pAto viSAnnAt tRptireva ca / anarthAya yathA'tyantaM malanA'pi tathekSyatAm // / atyanta U~ce sthAna para car3hakara vahA~ se giranA, viSayukta anna khAkara santuSTa honA jaise atyanta anartha ke lie hotA hai, vaise hI jJAna, darzana tathA cAritra ke nAza se AtmA kA ghora ahita hotA hai| [ 144 ] ata eva ca zastrAgnivyAladurgrahasannimaH / zrAmaNyadurgraho'svantaH zAstra ukto mahAtmabhiH // zastra, agni tathA sarpa ko yadi ayathAvat rUpa meM rakhA jAe-unheM sahejakara na rakhA jAe to ve kaSTaprada siddha hote haiM, usI prakAra zrAmaNyazramaNa-jIvana kA ThIka rUpa meM nirvAha na ho-cAritra kI virAdhanA ho to mahApuruSoM ne zAstra meM use asundara-azobhana, klezakara kahA hai / [ 145 ] greveyakAptirapyevaM mAtaH zlAghyA sunotitaH / yathA'nyAyAjitA sampad vipAkavirasatvataH // anta:karaNa kI zuddhi ke binA pAlA jAtA zramaNa-dharma nava veyaka devaloka taka pahuMcA detA hai kintu vaha nyAya-dRSTi se-vAstava meM prazaMsanIya nahIM hotA / vaha to anyAya dvArA ajita dhana jaisA hai, jo pariNAma-virasa hotA hai-jisakA phala duHkhaprada hotA hai| [ 146 ] anenApi prakAreNa dvaSAbhAvo'tra tattvataH / hitastu yat tadete'pi tathA kalyANabhAginaH // Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 ] yogabindu isa kAraNa mokSa ke prati dvaSa kA abhAva Atmahita hetu -mokSa-mAga . prApta karane meM sahAyaka hotA hai / usape AtmA kA kalyANa sadhatA hai / [ 147 ] yeSAmeva na muktyAdau dvaSo gurvAdipUjanam / ta eva cAru kurvanti nAnye tadgurudoSataH // jinakA mokSa-mArga meM dvaSa nahIM hotA, jo garu, deva Adi kI pUjAsabhakti ArAdhanA karate haiM, ve hI loga apane jIvana meM uttama kalyANa-kArya kara pAte haiN| unake atirikta dUsare, jinameM bar3e-bar3e doSa vyApta hote haiM, zreyaskara mArga prApta nahIM kara sakate / [ 148 ] sacceSTitamapi stokaM gurudoSavato na tat / bhautahanturyathA'nyatra pAdasparzaniSedhanam // bhArI doSoM kA sevana karane vAlA yadi thor3A-sA acchA kArya bhI kare to usakA koI vizeSa mahattva nahIM hotA, vaha nagaNya hai| vaha to bhIloM ke rAjA kI usa AjJA jaisA hai, jisameM usane apane bhauta-bhautikatA pradhAna athavA zarIra para bhUti-rAkha male rahane vAle guru ko para se na chUne kI to hidAyata kI thI kintu jAna se mArane kA saMketa kiyA thA / isa zloka ke sAtha eka dRSTAnta jar3A huA hai, jo isa prakAra hai: kisI vana meM bahata se bhIla rahate the| unakA apanA nagara thaa| unhoMne apane meM se eka pramukha bhIla ko rAjA ke rUpa meM pratiSThApita kara rakhA thaa| ve bhIla rAha calate logoM ko lUTa lete, madirA, mAMsa, vyabhicAra Adi duSkRtyoM meM sadA durgrasta rahate the| eka bAra saMyogavaza kucha tApasa vahAM Aye, jo phala, phUla, kanda, mUla Adi khAkara apanA jIvana calAte the / bhIloM ne unakA upadeza sunaa| ve unase prabhAvita hue tathA bhajana, pUjana Adi meM unake sAtha bhAga lene lge| tApasoM kA AcArya devI-devatAoM kI pUjA karane, yajJa karane tathA guru, brAhmaNoM ko dAna dene Adi kA upadeza karatA thaa| bhIlarAja apane sAthiyoM ke sAtha unakA bhakta ho gyaa| vaha zraddhA-bhaktipUrvaka unheM uttama bhojana karAtA, Adara detA / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvasevA | 121 tApasoM kA AcArya apane mastaka para eka mukuTa dhAraNa kiye rahatA thaa| mukuTa meM mora kA paMkha lagA thaa| bhIlarAja ke mana meM AyA, vaha bhI vaisA mukuTa pahane kintu vana meM eka bhI mora nahIM thA kyoMki ina AkheTapriya bhIloM ne pahale hI unakA zikAra kara DAlA thaa| bhIlarAja ne yaha soca tApasoM ke AcArya se mukUTa dene kA anurodha kiyaa| AcArya ne bhIlarAja kI mA~ga svIkAra nahIM kii| taba bhIlarAja ne AcArya kI hatyA kara mukuTa prApta karane kA bhIloM ko Adeza diyaa| bhIlarAja ne hatyA ke lie niyukta bholoM se kahA-ye tApasarAja hamAre guru haiM, isalie tuma loga inake paira mata lagAnA kyoMki gurujanoM ko paira se chUne se bar3A pApa hotA hai, yoM unheM paira se na chUte hue unheM mArakara mukuTa le aanaa| bhIloM ne vaisA hI kiyaa| vicAraNIya hai, yahA~ bhIlarAja kI AjJA ke do bhAga haiN| eka bhAga meM guru ko paira se na chUne ke rUpa meM Adara-bhAva vyakta kiyA gayA hai tathA dUsarA bhAga guru ke vadha se sambaddha hai, jo ghora hiMsAmaya hai| ataH yahA~ bhIlarAja ne jo Adara dikhAne kI bAta kahI hai, vaha mAtra viDambanA hai, sArahIna hai| eka ora prANa lenA tathA dUsarI ora paira se na chUne kI bAta kahanA sarvathA ajJAnamaya hai| vaisI hI sthiti usa vyakti ke sAtha hai, jo bar3e-bar3e doSoM kA sevana karatA hai para sAtha hI thor3A-sA satkArya bhI kara letA hai / ghora doSapUrNa kriyA ke samakSa aise nagaNya se satkArya kI kyA mahattA hai ! [ 146 ] gurvAdipUjanAnneha tathA guNa udahRtaH / muktyadvaSAd yathA'tyantaM mahApAyanivRttitaH // gurujanoM kI pUjA Adi meM itanA guNa yA lAbha nahIM batAyA gayA hai, jitanA ghora anarthakara sAMsArika jaMjAla se nivRtta karane vAle-chur3Ane vAle mokSa ke prati dveSa na rakhane meM kahA gayA hai| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 | yogabindu basasnuSThAna [ 150 ] bhavAbhiSvaGgabhAvena tathA'nAbhogayogataH / sAdhvanuSThAnamevAhu tAn bhedAn vipazcitaH // bhavAbhiSvaGga-saMsAra meM atyadhika Asakti hone se tathA anAbhoga yoga se- karma-nirjarA ke bhAva binA, mana ke upayoga binA karma hote rahane se vidvajjana ina tona anuSThAnoM ko, jo Age cacita hai, sadanuSThAna nahIM khte| [ 151 ] ihAmutra phalApekSA bhavAbhiSvaGga ucyate / tathA'nadhvasAyastu syAdanAbhoga ityapi // isa loka tathA paraloka meM phala kI icchA lie rahanA-aihika tathA pAralaukika phala kI kAmanA se karma karanA bhavAbhiSvaGga kahA jAtA hai| anadhyavasAya-ucita adhyavasAya kA abhAva-kriyA meM mana kA upayoga na rahanA anAbhoga kahA jAtA hai| [ 152 ] etadyuktamanuSThAnamanyAvarteSu tad dhruvam / carame tvanyathA jJayaM sahajAlpamalatvataH / / atyadhika saMsArAsakti se yukta anuSThAna antima pudgala-parAvarta se pahale ke pudgala-parAvartoM meM hote haiM / antima pudgala-parAvarta meM sahajatayA alpa-malatva-karma-kAlimA kI alpatA hotI hai ataH ve vahA~ nahIM hote| __ [ 153 ] ekameva hanuSThAnaM kartR bhedena bhidyate / sarujetarabhedena bhojanAdimataM yathA // eka hI anuSThAna kartA ke bheda se bhinna-bhinna prakAra kA ho jAtA hai / jaise eka hI bhojya padArtha eka rugNa vyakti sevana kare aura use hI eka Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asadanuSThAna | 123. svastha vyakti sevana kare to bhojya padArtha kI pariNati eka jaisI nahIM hotI, bhinna-bhinna hotI hai| [ 154-155 ] itthaM caitad yataH proktaM sAmAnyenaiva paJcadhA / viSAdikamanuSThAnaM vicAre'traiva yogibhiH // viSaM garo'nanuSThAnaM taddhaturamRtaM param / gurvAdipUjAnuSThAnamapekSAdividhAnata: guru, deva Adi kI pUjA, vrata, pratyAkhyAna, sadAcAra-pAlana Adi anuSThAna apekSA-bheda se viSa, gara, ananuSThAna, taddha tu tathA amRta-yoM sAmAnyataH pA~ca prakAra ke hote haiM / yogiyoM ne aisA batalAyA hai / / 156 ] viSaM labdhyAdyapekSAta idaM saccitamAraNAt / mahato'lpArthanAjJayaM laghutvapAdanAttathA // jisa anuSThAna ke pIche labdhi-yaugika vibhUti- cAmatkarika zakti prApta karane kA bhAva rahatA hai, vaha viSa kahA gayA hai, kyoMki vaha citta kI pavitratA ko mAra DAlatA hai-samApta kara detA hai| mahAna kArya ko alpa prayojanavaza tuccha banA detA hai tathA sAdhaka meM laghutva--choTApana lA detA hai| [ 157 ] divyabhogAbhilASaNa garamAhurmanISiNaH / etad vihitanotyaiva kAlAntaranipAtanAt // jisa anuSThAna ke sAtha daivika bhogoM kI abhilASA jur3I rahatI hai,. use manISI jana gara (zanaiH zanaiH mArane vAlA viSa) kahata haiN| bhaugika vAsanA ke kAraNa kAlAntara evaM bhavAntara meM vaha AtmA ke duHkha aura adhaH-- patana kA kAraNa hotA hai| Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 | yogabindu [ 158 ] anAbhogavatazcaitadananuSThAnamucyate saMpramugdhaM mano'syeti tatazcaitad yathoditam // jisakA mana saMpramugdha, vastu-tattva kA nizcaya kara pAne meM asamartha hotA hai, aise vyakti dvArA anAbhoga-upayoga binA-gatAnugatika rUpa meM jo kriyA kI jAtI hai, vaha ananaSThAna hai| arthAt vaha kiyA huA bhI na kiyA jaisA hai| sadanuSThAna - [ 156 ] etadrAgAdikaM hetuH zreSTho yogavido viduH / sadanuSThAnabhAvasya zubhabhAvAMzayogataH // pUjA, sevA, vrata Adi ke prati jahA~ sAdhaka ke mana meM rAga-anuraktatA banI rahatI hai, usase prerita ho, vaha sadanuSThAna karatA hai, yogavettA jAnate haiM, batAte haiM, vaha yoga kA uttama hetu hai, kyoMki usameM zubha bhAva kA aMza vidyamAna hai / vaha taddhatu kahA jAtA hai| [ 160 ] jinoditamiti vAhUrbhAvasAramadaH punaH / saMvegagarbhamatyantamamRtaM munipuGgavAH // jisa anuSThAna ke sAtha sAdhaka ke mana meM mokSonmukha Atma-bhAva tathA bhava-vairAgya kI anubhUti jur3I rahatI hai aura sAdhaka yaha AsthA liye rahatA hai ki yaha arhat-pratipAdita hai, use munijana amRta kahate haiM / [ 161 ] evaM ca kartabhedena carame'nyAdRzaM sthitam / pudgalAnAM parAvarte gurudevAdipUjanam // antima pudgalAvarta meM gurupUjA, devapUjA, Adi jo anuSThAna kiye jAte haiM, ve tathA antima pudgalAvarta se pUrvavartI AvoM meM kiye jAte haiM, Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadanuSThAna | 125 ve paraspara bhinna hote haiM / donoM ke anuSThAtAoM meM mUlataH bheda hotA hai| eka atyanta saMsArAsakta hotA hai, dUsarA saMsAra meM rahate hue bhI vizeSataH dharmonmukha / ataeva unake anuSThAna meM bheda honA svAbhAvika hI hai| [ 162 ] yato viziSTaH kartA'yaM tadanyebhyo niyogataH / tadyogayogyatAbhedAditi samyagvicintyatAm / / / antima pudgala-parAvarta meM sthita anuSThAtA yogArAdhanA meM apanI viziSTa yogyatA ke kAraNa auroM se-jo antima se pUrvavartI parAvartoM meM vidyamAna hote haiM , bhinna hotA hai, isa para bhalI-bhA~ti cintana kreN| [ 163 ] caturthametat prAyeNa jJayamasya mahAtmanaH / sahajAlpamalatvaM tu yuktiratra puroditA // usa (carama pudgalAvartavartI) satpuruSa ke sahaja rUpa meM karma-mala kI alpatA hotI hai, aisA pahale ullekha kiyA gayA hai| vaha Upara vaNita bhedoM meM cauthe bheda--taddha tu meM AtA hai| bandha-vicAra [ 164 ] sahaja tu malaM vidyAt karmasambandhayogyatAm / Atmano'nAdimattve'pi nAyamenAM vinA yataH // karmoM ko AkRSTa karanA saMsArAvastha AtmA kA svabhAva hai| AtmA anAdi hai, isalie pravAha-rUpa se AtmA tathA karma kA sambandha bhI anAdi hai / bAMdhanA tathA baddha honA AtmA evaM karma kI yogyatAe~ haiM / [ 165 ] anAdimAnapi hyeSa bandhatvaM nAtivartate / yogyatAmantareNApi bhAve'syAtiprasaMgatA // Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 | yogabindu AtmA aura karma kA sambandha anAdi hote hue bhI hai to bandha yA paraspara-baddhatA hI, jisakA krama nirantara calatA rahatA hai / yogyatA ke binA aisA hone meM atiprasaMga doSa AtA hai| [ 166 ] evaM cAnAdimAn mukto yogyatAvikalo'pi hi / badhyeta karmaNA nyAyAt tadanyAmuktavRndavat // yadi AtmA meM karma-bandha kI yogyatA na mAnI jAe to vaha jIva bhI, jo anAdikAla se mukta hai-Izvara rUpa meM hai, saMsArastha baddha AtmAoM kI taraha karmabaddha hogA kyoMki isa mata ke anusAra jaba yogyatA ke na hone para bhI saMsArI AtmAoM ke karma-bandha hotA hai to phira mukta AtmAoM ke karma-bandha kyoM nahIM hogaa| [ 167 ] tadanyakarmavirahAnna cet tadbandha iSyate / tulye tadyogyatA'bhAve na tu kiM tena cintyatAm // yoM kahA jAnA cAhie ki sadA se mukta jIva karma-bandha meM nahIM AtA, kyoMki vaha pahale kabhI karma-bandha meM nahIM AyA, taba taka lAgU nahIM hotA, jaba taka baddha AtmA para bhI ise lAgU na kiyA jAe kyoMki Atmatva kI dRSTi se mUla rUpa meM jo bhI siddhAnta nirmita hotA hai vaha AtmA mAtra para ghaTita honA caahie| [ 168 ] tasmAdavazyameSTavyA svAbhAvikyeva yogyatA / tasyAnAdimatI sA ca malanAnmala ucyate // ataH jIva meM anAdikAla se karma bA~dhane kI svAbhAvika yogyatA hai, aisA mAnanA caahie| vaha jIva karma kA malana-nAza karane kI kSamatA lie hue hai, isalie usakI saMjJA 'mala' bhI hai / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-jAgaraNa | 127 [ 166 ] didakSAbhavabIjAdizabdavAcyA tathA tathA / iSTA cAnyairapi hyeSA muktimArgAvalambibhiH // mokSa-mArga kA avalambana karane vAloM-usa ora gatizIla vibhinna jJAnI janoM ne isa yogyatA ko didRkSA, bhavabIja Adi zabdoM se aneka rUpa meM AkhyAta kiyA hai| TIkAkAra ke anusAra sAMkhyamatAnuyAyI isa yogyatA ko 'didRkSA' kahate haiM tathA zaiva ise 'bhavabIja' ke nAma se abhihita karate haiN| adhyAtma-jAgaraNa - [ 170 ] evaM cApagamo'pyasyAH pratyAvarta sunItitaH / sthita eva tadalpatve bhAvazuddharapi dhra vA pratyeka pudgalAvarta meM jIva kI karma-bandha kI yogyatA uttarottara kama hotI jAtI hai| yoM yogyatA ke alpa yA manda ho jAne para nizcita rUpa meM bhAvoM kI zuddhi utpanna hotI hai| [ 171 ] tataH zubhamanuSThAnaM sarvameva hi dehinAm / vinivRttAgrahatvena tathAbandhe'pi tattvataH usake phalasvarUpa prANiyoM ke jIvana meM zubha anuSThAna kriyAnvita hone lagatA hai| unakA durAgraha haTa jAtA hai| isakA karmabandha para bhI prabhAva hotA hai / arthAt vaha halakA hone lagatA hai / [ 172 ] nAta evANavastasya prAgvat saMklezahetavaH / tathA'ntastattvasaMzuddha rudanazubhabhAvata: antarmana kI saMzuddhi tathA tIvra zubha bhAva ke kAraNa taba karma pudgala manuSya ke lie pahale kI taraha klezakAraka nahIM banate / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 | yogabindu [ 173 ] satsAdhakasya caramA samayA'pi vibhISikA / na khedAya yathA'ntyantaM tadvadetad vibhAvyatAm // uttama mantra-sAdhaka ko apane mantra-vizeSa ke anuSThAna kI sAdhanA ke anta meM (bhUta, vaitAla Adi ke) bhISaNa dRzya dikhAI dete haiM para vaha unase vizeSa khinna nahIM hotA / vaisI hI sthiti antima pudgala-parAvarta meM vidyamAna jIva kI hotI hai| jo bhI vighna, upasarga Adi usake jIvana meM Ate haiM, vaha unase ghabarAtA nahIM / yaha to usakI sAdhanA kI eka kasauTI hai| [ 174 ] siddha rAsanna bhAvana yaH pramodo vijRmbhate / cetasyasya kutastena khedo'pi labhate'ntaram jaba siddhi prakaTa hone kA samaya samIpa hotA hai, taba sAdhaka ke citta meM atyanta Ananda utpanna ho jAtA hai| usake mana meM phira kheda kahA~ se ho| [ 175 ] na cAyaM mahato'rthasya siddhirAtyantiko na ca / muktiH puna yopetA satpramodAspadaM tataH / / mantra-vidyA Adi kI sAdhanA se prApta hone vAlI siddhi koI bahuta bar3A prayojana siddha nahIM karatI / na vaha sthAyI rUpa meM sAdhaka ke pAsa TikatI hI hai| mokSa ke rUpa meM jo AdhyAtmika siddhi prApta hotI hai, usameM ye donoM vizeSatAeM rahatI haiN| jIvana kA carama sAdhya usase sadhatA hai / vaha zAzvata hotI hai-sadA sthira rahatI hai, sAtha hI sAtha vizuddha-parapadArtha-nirapekSa Ananda se ApUrNa hotI hai / [ 176 ] AsannA ceyamasyoccaizcaramAvatino yataH / bhUyAso'mI vyatikrAntAstadeko'tra na kiMcana // Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apunarbandhaka : svarUpa | 129 antima pudgala-parAvarta meM vidyamAna puruSa ke mukti Asanna--samIpavartinI hotI hai| saMsAra meM vaha aneka pudgala-parAvartoM meM se gujarA hai, aneka bhavoM meM bahuvidha kaSTa jhele haiM, taba isa antima eka pudgala-parAvarta ko vyatIta karanA koI bhArI bAta nahIM hai| . [ 177 ] ata eva ca yogajJarapunarbandhakAdayaH / bhAvasArA vinirdiSTAstathApekSAdivajitAH // apunarbandhaka, samyakdRSTi tathA cAritrI bhAvasAra-uttama bhAva yukta evaM apekSAvajita-phalAsaktirahita hote haiM, aisA yogavettAoM ne batalAyA hai| apunarbandhaka : svarUpa [ 178 } bhavAbhinandidoSANAM pratipakSaguNairyutaH / vardhamAnaguNaprAyo apunarbandhako mataH // jo bhavAbhinandI jIva meM pAye jAne vAle doSoM ke pratikUla guNoM se yukta hotA hai, abhyAsa dvArA uttarottara guNoM kA vikAsa karatA jAtA hai, vaha apunarbandhaka hotA hai| [ 176 ] asyaiSA mukhyarUpA syAt pUrvasevA yathoditA / kalyANAzayayogena zeSasyApyupacArataH pUrvasevA, jo pahale vaNita kI gaI hai, apunabandhaka jIvoM meM mukhya rUpa se ghaTita hotI hai / ve usakA vizeSa rUpa se paripAlana karate haiM / kyoMki unake Atma-pariNAmoM meM pavitratA kA bhAva hotA hai / isake atirikta dUsaroM kI-punarbandhaka jIvoM kI pUrva sevA, jisakA itara paraMparAoM meM pratipAdana huA hai, mAtra aupacArika hai| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 | yogabindu [ 180 ] kRtazcAsyA upanyAsaH zeSApekSo'pi kAryataH / nAsanno'pyasya bAhulyAdanyathai tatpradarzaka : 11 zeSa - apunarbandhaka jIvoM ke atirikta - punarbandhaka jIvoM kI dRSTi se bhI pUrva sevA kA ullekha kiyA gayA hai / kyoMki vaha aupacArika pUrvasevA unheM vAstavika pUrvasevA taka pahu~cAne meM kAraNa banatI hai / jo puruSa apunarbandhakAvasthA ke sannikaTavartI hai, vaha prAyaH isake - pUrva sevA ke rUpa meM nirUpita AcAra ke viparIta nahIM calatA / vaisA zAlIna AcAra usakA hotA hI hai / [ 181 ] zuddha yalloke yathA ratnaM jAtyaM kAJcanameva vA guNaiH saMyujyate citraistadvadAtmA'pi dRzyatAm // loka meM jaise zuddha kiyA jAtA - sammArjita - saMzodhita yA pariSkRta kiyA jAtA ucca jAti kA ratna yA svarNa vibhinna guNoM se samAyukta ho jAtA hai, zodhana tathA pariSkAra se usameM aneka vizeSatAe~ A jAtI haiM, usI prakAra jIva bhI antaHzodhana ke krama meM sadanuSThAna dvArA aneka ucca guNasaMyukta ho jAtA hai / isa para cintana-paryAlocana kareM / [ 182 ] tatprakRtyaiva zaiSasya kecidenAM pracakSate I AlocanAdyabhAvena tathAbhogasaGgatAm kaiyoM kA yaha kathana hai - apunarbandhaka ke atirikta anyoM kA pUrva - sevArUpa anuSThAna eka aisA upakrama hai, jo Alocana - vimarza yA svAvalokana rahita tathA upayogazUnya hai / [ 183 ] malaviSe na yat / yujyate caitadapyevaM totre tadAvego bhavAsastasyocca vinivartate eka apekSA se yaha ThIka hI hai, jaba taka karma - malarUpI tIvra viSa Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apunarbandhaka : svarUpa | 131 AtmA meM vyApta rahatA hai, taba taka usake dUSita prabhAva ke kAraNa sAMsArika Asakti tathA usa ora Avega-pragAr3ha tIvratA banI rahatI hai, miTatI nhiiN| [ 184 ] saMklezAyogato bhUyaH kalyANAGgatayA ca yat / tAttviko prakRti yA tadanyA tUpacArataH // jaba manuSya ko prakRti meM saMklezA'yayoga-Atmonmukha kriyA meM vighnoM kA ayoga ho jAtA hai-vighna dUra ho jAte haiM, kalyANa-zreyas pramukharUpa meM vyApta ho jAtA hai, taba vaha (prakRti) tAttvika-yathArtha athavA yogAntabhUta hotI hai, yaha jAnanA cAhie / usase bhinna prakRti aupacArika kahI jAtI hai| [ 185 ] enAM cAzritya zAstreSu vyavahAraH pravartate / tatazcAdhikRtaM vastu nAnyatheti sthitaM hyadaH // prakRti kA AdhAra lekara zAstra-vyavahAra pravRtta hotA hai usake AdhAra para zAstroM meM etatsambandhI vivecana-vizleSaNa calatA hai| ataH zAstra dvArA adhikRta-svIkRta, pratipAdita tathya nizcaya hI nirarthaka nahIM hai| usakI apanI sArthakatA hai| [ 186 ] zAntodAttatvamatraiva zuddhAnuSThAnasAdhanam / sUkSmabhAvohasaMyuktaM tattvasaMvedanAnugam apunarbandhaka-sthiti meM zAnta, udAtta-bhAvonnata, sUkSma UhApoha sahita tathA vastu ke yathArtha svarUpa kI anubhUtiyukta zuddha anuSThAna kriyAnvita hotA hai| [ 187 ] zAntodAttaH prakRtyeha zubhabhAvAzrayo mataH / dhanyo bhogasukhasyeva vittADhyo rUpavAn yuvA // jaise eka dhanI, sundara, yuvA puruSa sAMsArika bhoga bhogane meM bhAgya Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 | yogabindu zAlI hotA hai, usI prakAra jo prakRti se zAnta evaM udAtta hotA hai, vaha zubha bhAva svAyatta karane kA saubhAgya liye rahatA hai| vaha sAnanda puNyAtmaka zubha anuSThAna meM saMlagna rahatA hai| [ 188 ] anIdRzasya ca yathA na bhogasukhamuttamam / azAntAdestathA zuddha nAnuSThAnaM kadAcana // jo puruSa dhanADhya, sundara evaM yuvA nahIM hai, vaha uttama bhogoM kA Ananda nahIM le sktaa| usI taraha jo vyakti azAnta tathA nimna hai, vaha zuddha kriyAnuSThAna-dharmAnusaMgata zreSTha kArya nahIM kara sktaa| [ 186 ] mithyAvikalparUpaM tu dvayo yamapi sthitam / svabuddhikalpanAzilpinirmitaM na tu tatvataH // donoM kA-bhogonmukha tathA sAdhanonmukha puruSa kA, jo apekSita yogyatAoM se rahita haiM, yaha socanA ki ve apanA abhIpsita prApta kara leMge, apanI bauddhika kalpanA ke zilpI dvArA banAyA gayA mithyAvikalpAtmaka prAsAda hai, jo tattvataH kucha nahIM hai, mAtra viDambanA hai| [ 160 ] bhogAGgazaktivaikalyaM . daridrAyauvanasthayoH / / surUparAgAzaGka ca kurUpasya svayoSiti jisake bhogopayogI aMga zaktizUnya haiM, jo nirdhana, yauvanarahita tathA kurUpa hai, vaha apanI sundara strI meM rAgAsakta hotA huA bhI usake sambandha meM mana meM AzaMkA liye rahatA hai / sAMsArika sukha se vaha sarvathA vaJcita hotA hai| yahI sthiti usa puruSa ke sAtha hai, jo sAdhanA ke sandarbha meM saba prakAra se ayogya hai / vaha sAdhanA kA Ananda kahA~ se pAe ? Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 161 ] abhimAnasukhAbhAve tathA apAyazaktiyogAcca na hItthaM d apunarbandha : svarUpa | 133 dhana, yauvana tathA saundarya hIna puruSa bhoga-sukha na pA sakane ke kAraNa bhItara hI bhItara atyanta kleza pAtA hai / sukha to use nAma mAtra kA bhI nahIM / kliSTAntarAtmanaH / bhoginaH sukham // [ 192 ] tu ato'nyasya dhanyAderivamatyantamuttamam / yathA tathaiva zAntAdeH zuddhAnuSThAnamityapi // bhogasampanna puruSa ke bhogamaya sukha kI apekSA zAnta, udAtta prakRti yukta bhavya puruSa kA zuddha - adhyAtmonmukha anuSThAna atyanta zreSTha hai / usI maiM vAstavika sukha hai / [ 193 ] kodhAdyabAdhitaH zAnta udAttastu mahAzayaH / zubhAnubandhipuNyAcca viziSTamatisaGgataH " AtmasaMyata puruSa krodha Adi se bAdhita nahIM hotA - krodha ke vazIbhUta nahIM hotA / vaha zAnta, udAtta evaM pavitra Azaya - antarbhAva liye rahatA hai / vaha puNyAtmaka zubha kAryoM meM lagA rahatA hai / ataH use viziSTasaumyatA, saujanya, audArya Adi viziSTa guNayakta buddhi prApta rahatI hai / [ 164 ] Uhate'yamataH prAyo kAntAdigatageyAdi tathA bhogIva sundaram bhavabIjAdigocaram / bhogAsakta puruSa rUpavatI strI dvArA gAye jAte sundara gIta Adi para atyanta rIjhA rahatA hai-usameM pagA rahatA hai, usI prakAra apunarbandhaka jIva bhava - bIja - saMsAra meM AvAgamana - janma-maraNa ke cakra ke mUla kAraNa kyA hai, unase chuTakArA kaise ho, ityAdi viSayoM para tallInatApUrvaka cintanavimarza meM khoyA rahatA hai / 1 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 | yogabindu [ 195 ] prakRterbhedayogena nAsamo nAma AtmanaH / hetvabhedAdidaM cAra nyAyamudrAnusArataH prakRti ke bheda yA bhinnatA se AtmA meM mUlataH bhinnatA-asamAnatA nahIM AtI / vAstava meM AtmasvarUpa sarvathA abhinna hai, jo nyAya-yukti dvArA bhalI bhA~ti siddha hai| [ 166 ] evaM ca sarvastadyogAdayamAtmA tathA tathA / bhave bhavedataH sarvaprAptirasyAvirodhinI AtmA, prakRti Adi sabakA apane-apane svabhAvAnurUpa pariNamana hotA rahatA hai / prakRti se sambandha hone ke kAraNa AtmA ko saMsArAvasthA meM aneka prakAra kI sthitiyA~-janma, maraNa, zarIra, rUpa, sukha, duHkha, unnati, avanati Adi prApta hotI haiN| aisA hone meM koI virodha nahIM aataa| [ 197 ] sAMsiddhikamalAd yad vA na hetorasti siddhatA / tad bhinnaM yadabhede'pi tatkAlAdivibhedataH AtmA ke sAtha anAdikAla se cale Ate karma-saMskAra ke kAraNa vaha (AtmA) mUlata: abhinna-sarvathA sadRza hote hue bhI bhinnatA-vividharUpAtmakatA meM paridRzyamAna hai| [ 198 ] virodhinyapi caivaM syAt tathA loke'pi dRzyate / / svarUpetarahetubhyAM bhedAdeH phalacitratA jainetara mata meM bhI aisA svIkRta hai tathA loka meM bhI aisA dRSTigocara hotA hai / vastuoM meM jo bhinnatA dikhAI detI hai, vaha unake apaneapane svarUpa tathA usase sambaddha anya kAraNoM para Adhata hai| [ 166 ] evamUhapradhAnasya prAyo mArgAnusAriNaH / etadviyogaviSayo'pyeSa samyak pravartate Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apunarbandhaka : svarUpa [ 135 etadviSayaka UhApoha-cintana-vimarza meM abhirata, yogamArgAnugAmI sAdhaka prakRti aura puruSa (AtmA) ke viyoga-AtmA kI karma-bandhana se mukti ke patha para gatizIla rahatA hai| [200-202 ] evaM lakSaNayuktasya prArambhAdeva cAparaH / yoga ukto'sya vidvadbhirgopendra Na yathoditam // "yojanAd yoga ityukto . mokSaNa munisattamaiH / sanivRttAdhikArAyAM prakRtau lezato dhruva: velAvalanavannadyAstadApUropasaMhRteH pratisroto'nugatatvena pratyahaM vRddhisaMyutaH // etadrUpa lakSaNayukta puruSa ke prAraMbha se-'pUrvasevA' se lekara uttaravartI sabhI kriyAnuSThAna yoga ke antargata haiM, aisA jJAnI puruSoM ne kahA hai| isa sambandha meM AcArya gopendra kA pratipAdana hai __ yaha AtmA kA mokSa se yojanA karatA hai, use mokSa se jor3atA hai isalie munivaroM ne ise yoga kahA hai| yoga kA zAbdika artha jor3anA hai / ___ jyoM jyoM prakRti nivRttAdhikAra hotI jAtI hai-puruSa para se usakA adhikAra apagata hotA jAtA hai, yoga jIvana meM kriyAnvita hotA hai| jaba tUphAnI bAr3ha nikala jAtI hai to nadI kA bar3hAva ruka jAtA hai| jo nadI bAr3ha ke kAraNa Age se bar3hatI jArahI thI, anusrotagAminI ho rahI thI, vaha vApasa simaTane lagatI hai--ulaTI apanI ora sikur3atI jAtI hai, pratisrotagAminI ho jAtI hai / usI prakAra jIva jaba pratisrotagrAmIlokapratikUla adhyAtmonmukha ho jAtA hai, apane meM samAne lagatA hai to usakI anusrotagAmitA-lokapravAha yA sAMsArika viSaya-vAsanA kI dhArA ke sAtha bahate jAne kA krama ruka jAtA hai / bhinnagranthi [ 203 ] bhinnagranthestu yat prAyo mokSe cittaM bhave tanuH / tasya tatsarva eveha yogo yogo hi bhAvataH // Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 | yogabindu jisakI ajJAna-janita moharAgAtmaka granthi bhinna ho jAtI hai, khula jAtI hai, aise satpuruSa kA citta mokSa meM rahatA hai aura deha saMsAra meN| usake jIvana kI samagra kriyA-prakriyA yoga meM samAviSTa hai| [ 204 ] nAryA yathAnyasaktAyAstatra bhAve sadA sthite / tadyogaH pApabandhazca tathA mokSe'sya dRzyatAm // jo strI para-puruSa meM Asakta hotI hai, sadA usI ke cintana meM anurakta rahatI hai, vaha prasaMgavaza kabhI pati kI sevA karatI ho yA apane parapuruSa kI sevA karatI ho, usake sabhI kAryoM meM pApa-bandha hotA hai kyoMki usakA jIvana pApamaya hai| __ isa udAharaNa se bhinnagranthi kI sthiti samajhanI caahie| bhinnagranthi kA jIvana-rasa adhyAtmaya hotA hai ataH vaha jo bhI kriyA karatA hai, bAharI rUpa para na jAeM, mUlataH vaha adhyAtma-vimukha nahIM hotii| ata eva bhinnagranthi kI sabhI kriyAe~ yoga-vyApta kahI gaI haiN| ise hRdayaMgama karanA caahie| [ 205 ] na ceha granthibhedena pazyato bhAvamuttamam / itareNAkulasyApi tatra cittaM na jAyate // granthi-bheda ho jAne para sAdhaka kI dRSTi uttama bhAvamaya-mokSAnugAmI mor3a le letI hai / apane dainandina kAryoM meM lage rahane para bhI usakA citta mokSa para TikA rahatA hai / vaha kartavyavaza laukika kArya karatI hai para unameM baha rasa nahIM letaa| [ 206 ] cAra caitad yato hyasya tathohaH saMpravartate / etadviyogaviSaya: zuddhAnuSThAnabhAk sa yat bhinnagranthi puruSa apanI dRSTi mokSa para sthira kiye rahatA hai, yaha bahuta sundara hai / eka ora usakA saMsAra ke bandhana se AtmA ke chUTane ke sambandha meM cintana calatA hai tathA dUsarI ora zuddha dharmAnuSThAna meM vaha tatpara rahatA hai| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhinnagranthi | 137 [ 207 ] prakaterAyatazcaiva nApravRttyAdidharmatAm / tathA vihAya ghaTata Uho'sya vimalaM manaH // jaba taka prakRti vartanazIla rahatI hai, taba taka apravRtti-nivRttisaMyamamUlaka dharma jIvana meM ghaTita nahIM hotA / jaise jaise prakRti kA puruSa se-AtmA se viyoga ghaTita hotA jAtA hai, vaise-vaise mana nirmala hotA jAtA hai, tadanurUpa cintana-vimarza gati pakar3atA hai| [ 208 ] sati cAzmin sphuradratnakalpe sattvolbaNatvataH / bhAvastamityataH zuddhamanuSThAnaM sadaiva hi // bhAvAtmaka sthiratA ke kAraNa taba dedIpyamAna ratna kI taraha antarAtmA meM sattvasampRkta jyotirmaya cintana udbhAsita hotA hai, mana prazAnta ho jAtA hai| sAdhaka ke jIvana meM sadA zuddha anuSThAna vilasita hotA hai| [ 206 ] etacca yogahetutvAd yoga ityucitaM vacaH / mukhyAyAM pUrvasevAyAmavatAro'sya kevalam // yoga kA hetu hone se tadanurUpa anuSThAna ko bhI yoga kahanA ucita hI hai| bhinnagranthi dvArA Acarita mukhya-tAttvika pUrva sevA ke avasara para yaha prakaTa hotA hai| vidhA zuddha anuSThAna [ 210 ] sacchAstraparatantratA / samyakpratyayavRttizca tathA'traiva pracakSate // trividha zuddha anuSThAna, sat zAstroM kI AjJA ke anurUpa vartana, zAstroM meM samyak zraddhA, dRr3ha vizvAsa-ye yoga meM sahakArI haiM / [ 211 ] viSayAtmAnubandhestu tridhA zuddhamudAhRtam / anuSThAnaM pradhAnatvaM jJeyamasya yathottaram Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 | yogabindu zuddha viSaya - zuddha lakSya, zuddha upakrama tathA anubandha - niravarodha rUpa meM Age calatI zrRMkhalA - yoM tIna prakAra se anuSThAna zuddha ho, yaha apekSita hai / tInoM uttarottara utkRSTa - eka dUsare se Age se Age uttama kahe gaye haiM / [ 212 ] Adya yadeva muktyartha kriyate patanAdyapi / tadeva muktyupAdeyalezabhAvAcchubhaM matam 11 mokSa prApti kA lakSya liye pahAr3a kI coTI se giranA Adi prathama bheda meM Ate hai / kyoMki girane vAle ne yatkiJcit rUpa meM mokSa kI upAdeyatA svIkAra kI hai, mokSa ke astitva tathA vAJchanIyatA meM vizvAsa prakaTa kiyA hai / [ 213 ] dvitIyaM tu yamAdyeva na yathAzAstrameveha lokadRSTyA vyavasthitam / samyagjJAnAdyayogataH " dUsare anuSThAna meM laukika dRSTi se ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya tathA aparigraha rUpa yama Adi ke vyavasthita pAlana kA samAveza hotA hai / para, samyakjJAna Adi ke na hone se vaha yathAvat rUpa meM zAstra sammataH nahIM hotA / tRtIyamapyadaH prazAntavRttyA sarvatra tattvasaMvedanAnugam / dRDhamautsukyavajitam 11 tIsare anuSThAna meM dUsare meM ukta yama Adi kA paripAlana tattvasaMvedana -- tattva - jJAnapUrvaka hotA hai / arthAt vahA~ sthita sAdhaka kI yaha vizeSatA hotI hai ki use tatva bodha prApta rahatA hai| usakI vRtti meM prazAnta bhAva rahatA hai / kintu usake sAdhanAbhyAsa meM dRr3ha - tIvra sthira utsukatA nahIM hotI / AdyAnna tadyogajanmasandhAnamata [ 214 ] kintu [ 215 ] doSavigamastamo bAhulyayogataH / eke pracakSate // Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tridhA zuddha anuSThAna | 136 - pahale anuSThAna meM ajJAnarUpa andhakAra kI adhikatA ke kAraNa doSa-vigama - mokSa meM bAdhaka doSoM kA apAkaraNa yA nAza nahIM hotA / kaI AcAryoM kA abhimata hai ki vaisA karane vAle ko agale janma meM aisI sthitiyA~ prApta hotI haiM, jisase vaha mokSa se dUra le jAne vAle kAraNoM ko miTA pAne meM sakSama hotA hai / phalataH yogAbhyAsa meM saMpravRtta hotA hai| granthakAra kA yahA~ yaha abhiprAya hai ki parvata ke zikhara se girane Adi ke rUpa meM jo AtmaghAta kiyA jAtA hai, usase vAstava meM mokSa - siddhi: nahIM hotI / usase ve sthitiyA~ apagata nahIM hotIM, jinake kAraNa mokSaprApti bAdhita hotI hai / kyoMki vaha upakrama atyadhika ajJAna- prasUta hotA hai / mAtra isalie use zubha anuSThAna meM liyA gayA hai ki aisA karane vAle ke mana meM mokSa prApti kI abhilASA rahatI hai / I [ 216 ] muktAvicchApi yacchlAghyA tamaH kSayakarI matA 1 samantabhadratvAdanidarzanamityadaH tasyAH 11 mokSa kI icchA honA bhI prazaMsanIya hai / aisA mAnA gayA hai, usase ajJAnarUpa andhakAra kA nAza hotA hai / itanA to hai, kintu mokSa to sarvathA kalyANamaya -- sampUrNataH zuddhAvasthApanna hai, ataH prathama koTi (giri- patanaAdi) meM Ane vAle anuSThAna usake sAkSAt hetu nahIM hote / [ 217 ] dvitIyAd doSavigamo na gurulAghavacintAdi na yat tvekAntAnubandhanAt / tatra niyogataH 11 dUsarI koTi ke anuSThAna meM moTe rUpa meM doSoM kA apagama to hotA hai para ekAntataH doSApagama kA krama nahIM calatA- pUrI taraha doSa nahIM miTate | kyA guru- bar3A yA U~cA hai, kyA laghu - choTA yA halakA hai, vaha apane kriyA-kalApa meM aisA kucha bheda nahIM kara pAtA / [ 218 ] evedamAryANAM ata kurAjapura sacchAlayatna kalpaM bAhyamantarmalImasam / vyavasthitam || Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 | yogabindu Arya-uttama puruSa isa koTi ke anuSThAna ko bAhya samajhate haiM, use antarmala yukta mAnate hai / dekhane meM vaha cAhe sundara pratIta ho para hai mAtra bAharI / kyoMki vaisA karane vAloM ke hRdaya meM antaHkAluSya vidyamAna rahatA hai / vaha kisI duSTa rAjA dvArA zAsita nagara ke cAroM ora parakoTA * banAne ke prayatna jaisA hai / jaba duSTa rAjA kA zAsana hai to nagara meM basane vAle loga usakI duSTatA se utpIr3ita haiM hI, phira parakoTe se kaisI rakSA, - kaisA bacAva ? [ 219 ] tRtIyAd doSavigamaH sAnubandho niyogataH / gRhAdyabhUmikApAtatulyaH kazcidudAhRtaH // tIsarI koTi ke anuSThAna se nizcita rUpa meM doSoM kA apagama hotA hai / doSApagama kA sAtatya-zRMkhalA banI rahatI hai / katipaya vidvAnoM ne ise gRha kI Adya bhUmikA-makAna kI nIMva ke sadRza kahA hai| [ 220 ] etaddhyudagraphaladaM gurulAghavacintayA : ataH pravRttiH sarvaiva sadaiva hi mahodayA // guru, laghu-ucca, anucca ke sandarbha meM samyak cintana yukta hone ke kAraNa yaha (tIsarA) anuSThAna ati uttama phalaprada hai| usake antargata niSpanna hone vAlI samagra kriyA-prakriyA sAdhaka ke lie sadA mahodayaatyanta abhyudaya-samunnatikAraka hotI hai / [221] paralokavidhau zAstrAt prAyo nAnyadapekSate / Asannabhavyo matimAn zraddhAdhanasamanvitaH Asanna-bhavya-nikaTa kAla meM mokSagAmI, buddhizIla, zraddhArUpa dhana se yukta puruSa paraloka-sambandhI viSayoM meM zAstra ke atirikta aura kisI kA AdhAra nahIM letaa| Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhA zuddha anuSThAna | 141 [ 222 ] upadezaM vinA'pyarthakAmau prati paTurjanaH / / dharmastu na vinA zAstrAditi tatrAdaro hitaH artha aura kAma-dhana aura sAMsArika bhoga meM manuSya binA upadeza ke bhI nipuNa hotA hai| kintu dharma-jJAna zAstra binA nahIM hotaa| ataH zAstra ke prati Adara rakhanA manuSya ke lie bar3A hitakara hai| [ 223 ] arthAdAvavidhAne'pi tadabhAvaH paraM nRNAm / dharme'vidhAnato'narthaH kriyodAharaNAt paraH yadi koI arthopArjana kA prayatna na kare to itanA hI hotA hai, usake dhana kA abhAva rhegaa| para, yadi dharma ke lie vaha prayatna na kare to AdhyAtmika dRSTi se usake lie bar3A anartha ho jAtA hai| auSadhi-sevana ke udAharaNa se ise samajhanA caahie| jaise koI rogI yadi bhalI bhA~ti auSadhi na le to usakA roga bar3hatA jAtA hai, antata: mAraka bhI siddha ho sakatA hai| isI prakAra dharmAcaraNa na karane se hone vAlA anartha Atma-svasthatA meM, AtmakalyANa yA AtmAbhyudaya meM bAdhaka hotA hai / [ 224 ] tasmAta sadaiva dharmArtho zAstrayatnaH prazasyate / loke mohAndhakAre'smin zAstrAlokaH pravartakaH // isalie dharma kA jJAna prApta karane ke hetu jo zAstrAnuzIlanarUpa prayatna kiyA jAtA hai, vaha prazaMsanIya hai| moha ke andhakAra se Acchanna jagat meM zAstrAloka-zAstrAdhyayana se milane vAlA prakAza mArgadarzaka hai| [ 225 ] pApAmayauSadhaM zAstraM zAstraM puNyanibandhanam cakSuH sarvatragaM zAstraM zAstraM sarvArthasAdhanam // zAstra pApa rUpI roga ke lie auSadhi hai| zAstra puNya-bandha kA , hetu hai-puNya kAryoM meM preraka hai| zAstra sarvatra-gAmI netra hai-zAstra dvArA Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 142 | yogabindu saba prakAra kA jJAna prApta hotA hai arthAt vaha jJAnamaya cakSu hai / zAstra sabhI prayojanoM kA sAdhaka hai / [ 226 ] na yasya bhaktiretasmiMstasya andhaprekSA kriyAtulyA karmadoSAdasatphalA dharmakriyAspi hi / 11 jisakI zAstra meM bhakti - zraddhA nahIM hai, usa dvArA Acarita dharma - kriyA bhI karma - doSa ke kAraNa uttama phala nahIM detI / vaha andhe manuSya kI prakSAkriyA -- dekhane ke upakrama jaisI hai / andhA dekhane kA prayatna karane para bhI kucha dekha nahIM paataa| yahI sthiti usa kriyA kI hai / andhe ke pAsa netra nahIM hai aura zAstrabhaktizUnya puruSa ke pAsa zAstra se prApya jJAnacakSu nahIM hai / yoM donoM eka apekSA se samAna hI haiM / [ 227 ] yaH zrAddho manyate mAnyAnahaGkAravivarjitaH / guNarAgI mahAbhAgastasya dharmakriyA parA || jo zraddhAvAn guNAnurAgI, saubhAgyazAlI puruSa sammAnanIya satpuruSoM * kA ahaMkArarahita hokara sammAna karatA hai, usa dvArA Acarita dharma - kriyA atyanta zreSTha hotI hai / [ 228 ] zAstre tasya zraddhAdayo guNAH / 11 yasya tvanAdaraH unmattaguNatulyatvAnna prazaMsAspadaM satAm jisakA zAstra ke prati anAdara hai, usake zraddhA, vrata, tyAga, pratyAkhyAna Adi guNa eka pAgala athavA bhUta-preta Adi dvArA grasta unmAdI puruSa ke guNoM jaise haiM / ve satpuruSoM dvArA prazaMsanIya nahIM haiM / yadyapi zraddhA Adi guNa apane Apa meM bahuta acche haiM para jisa vyakti - rUpa pAtra meM ve Tike hoM, vaha yadi vikRta ho to ina uttama guNoM kA bhI yatheSTa lAbha mila nahIM pAtA / unmatta puruSa ke sAtha yahI bAta hai aura yahI bAta usa puruSa ke sAtha hai, jo nAsamajhI ke kAraNa zAstra kA anAdara karatA hai / yaha bhI to eka prakAra unmAda hI hai / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhA zuddha anuSThAna | 143 [ 226 ] malinasya yathA'tyantaM jalaM vastrasya zodhanam / antaHkaraNaratnasya tathA zAstraM vidurbudhA jaise mailA vastra jala dvArA dhoye jAne para atyanta svaccha ho jAtA hai, vaise hI antaHkaraNa kI svacchatA-zuddhi zAstra dvArA hotI hai, aisA jJAnI puruSa mAnate haiN| [ 230 ] zAstre bhaktirjagandvandha mukterdUto paroditA / atraiveyamato nyAyyA tatprAptyAsannabhAvataH zAstra-bhakti mAno mukti kI dUtI hai arthAt AtmArUpI premoAzika tathA muktirUpI premikA-mAzUkA kA milana karAne meM-AtmA ko mukti-saMyukta karAne meM vaha sandezavAhinI kA kArya karatI hai| mukti kA sandeza AtmA taka pahuMcAtI hai, jisase AtmA meM mukti ko prApta karane kI utkaNThA bar3hatI hai| [ 231 ] tathAtmaguruliGgAni pratyayastrividho mataH / sarvatra sadanuSThAne yogamArge vizeSataH // AtmA dvArA- antarAvalokana yA AtmAnubhUti dvArA, guru-draSTA ke upadeza dvArA, bAhya cinha, lakSaNa yA zakuna Adi dvArA-yoM tIna prakAra se sadanuSThAna meM, vizeSarUpa se yogamArga meM pratyaya-pratIti yA zraddhA hotI hai| [ 232 ] AtmA tadabhilASI syAd gururAha tadeva ta / talliGgopanipAtazca sampUrNa siddhisAdhanam // AtmA meM sadanuSThAna kA anusaraNa karane kI abhilASA ho, guru vaisA hI upadeza karate hoM tathA bAharI cinha, zakuna Adi anukUla hoM to inase anuSThAna kI paripUrNa saphalatA kA saMketa milatA hai| Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 | yogabindu [ 233 ] siddha yantarasya sad bIjaM yA sA siddhirihocyate / aikAntikyanyathA naiva pAtazaktyanuvedhataH 1 jo uttamottama guNayukta siddhi kI prApti meM bIja yA heturUpa hotI hai, vaha zakti siddhi kahI jAtI hai / vaisI siddhi ekAntataH jIvana meM siddhi - saphalatA pradAna karatI hai / para jina bAhya cAmatkArikaH siddhiyoM se AtmA kA patana hotA hai, ve vAstava meM siddhiyA~ nahIM kahIM jA sakatIM / [ 234 ] siddha yantaraM na sandhatte yA sA'vazyaM patatyadhaH 1 tacchaktyAnuviddha va pAto'sau tattvato mataH 11 jo siddhi dUsarI - AtmotthAna prApta karavAne rUpa siddhi kA kAraNa nahIM hotI, usakA avazya hI adha:patana hotA hai / yoM jo patana-kAraNamayI: zaktimattA se samAyukta hai, usako patanarUpa mAnA gayA hai / [ 235 ] siddha yantarAGgasaMyogAt sAdhvI caMkAntikI bhRzam / AtmAdipratyayopetA tadeSA niyamena tu jinameM dUsarI siddhiyoM ke kAraNoM kA saMyoga ho, ve siddhiyAM ekAnta rUpa se zreSTha hotI haiM / unameM niyamata: AtmA Adi tattvoM kI pratIti rahatI haiM / ve siddhiyA~ atyanta zuddha hotI haiM / [ 236 ] na pAyAntaropeyamupAyAntarato'pi hi hAThikAnAmapi yatastatpratyayaparo jo jo siddhiyA~ jina jina upAyoM se prApta kiye jAne yogya haiM, unase anya upAyoM dvArA aneka prakAra se haThapUrvaka prayatna karane para bhI ke prApta nahIM hotIM / ataH sAdhaka ke lie yaha Avazyaka hai ki vaha AtmapratIti kA avalambana kara abhyAsarata ho / 1 bhavet Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 237 ] paThitaH siddhidUto'yaM pratyayo hyata eva hi / siddhihastAvalambazca tathA'nyairmukhyayogibhiH vidhA zuddha anuSThAna | 145 Atma pratyaya ko siddhidUta kahA gayA hai / siddhi kI ora Age bar3hate sAdhaka ko hAtha kA sahArA dekara vaha Age bar3hane meM sahayoga karatA hai / anya pramukha yogiyoM ne aisA kahA hai / 1 jaise sIr3hiyoM dvArA mahala meM car3hate puruSa ko yadi kisI ke hAtha kA sahArA mila jAtA hai to use car3hane meM suvidhA hotI hai, usI prakAra AtmapratIti ke sahAre sAdhaka suvidhApUrvaka Urdhva - gamana karane meM samartha hotA hai / [ 238 ] apekSate dhruvaM hyenaM nAnyaH pravartamAno'pi tatra sayogArambhakastu yaH 1 devaniyogataH " sadyogArambhaka - zreSTha yoga prAraMbha karane vAlA sAdhaka nizcita rUpa se Atmapratyaya kI apekSA rakhatA hai| udhara pravRtta hotA huA bhI anya vyakti viparIta saMskAravaza AtmapratIti ke abhAva meM sad yoga - uttama yogasAdhanA kA zubhAraMbha nahIM kara pAtA / [ 236 ] AgamAt sarva evAyaM vyavahAraH sthito yataH / trApi hATiko yastu hantAjJAnAM sa zekharaH // yogamArga kA samagra vyavahAra, AcAra-vidhi Agama ke anurUpa sthita hai - Agama- siddha hai / phira bhI durAgrahI vyakti usase viparIta mArga para calatA hai / Azcarya hai, vaha kaisA mUrkha - ziromaNi hai / [ 240 ] tatkArI syAt sa niyamAt taddveSI ceti yo jaDaH / AgamArthe samullaMghya tata eva pravartate // jo mUrkha mokSa ke lie kriyA karatA hai para mokSa-nirUpaka Agama se dva eSa karatA hai to vaha eka prakAra se mokSa kA hI dveSI hai / Agama ke ardha Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 | yogabindu kA-Agama-nirUpita tattva-darzana kA ullaMghana kara vaha yoga-mArga meM pravatta hotA hai, yaha usakI ajJatA hI to hai| [ 241 ] na. sadyogabhavyasya vRttirevaMvidhA'pi hi / .. na jAtvajAtyadharmAn yajjAtyaH san bhajate zikhI // uttama yoga meM pravRtta bhavya puruSa ko aisI kriyA-vidhi meM pravRtti nahIM hotii| jaise uttama jAti meM utpanna mayUra apanA jAti-dharma chor3akara anya meM kabhI pravRtta nahIM hotA / apane svarUpa, svabhAva tathA stara ke anurUpa usakI pravRtti hotI hai| [ 242 ] etasya garbhayoge'pi mAtR NAM zrUyate paraH / aucityArambhaniSpatto janazlAgho mahodayaH zAstroM meM pratipAdita hai ki usa prakAra kA uttama jIva jaba mAtA ke garbha meM AtA hai to mAtA kI pravRtti evaM kArya-vidhi meM vizeSa aucitya tathA ucca bhAva A jAtA hai, jo saba dvArA prazaMsita hotA hai / [ 243-244] jAtyakAJcanatulyAstatpratipaccandrasannibhAH sadojoratnatulyAzca lokAbhyudayahetavaH aucityArambhiNo'kSadrAH prakSAvantaH zubhAzayAH / avandhyaceSTAH kAlajJA yogadharmAdhikAriNaH // yoga-dharma ke adhikArI puruSa uttama jAti ke svarNa ke samAna apane gaNoM se dedIpyamAna, zuklapakSa kI pratipadA ke candra ke sadaza uttarottara vRddhizIla, zreSTha AbhAyukta ratna ke tulya utama oja se vibhAjita, lokakalyANakArI, samucita kAryoM meM saMlagna, udAtta, vicArazIla, pavitra bhAvayukta saphala prayatnakArI tathA avasarajJa hote haiN| [ 245 ] yazcAtra zikhi dRSTAntaH zAstre prokto mahAtmabhiH / sa tadaNDarasAdInAM sacchaktyAdiprasAdhanaH // Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ faar zuddha anuSThAna | 147 zAstra meM mahApuruSoM ne mayUra ke dRSTAnta dvArA sadyoga sAdhaka kA jo AkhyAna kiyA hai, unakA abhiprAya yaha hai ki jaise mayUrI ke aNDe, usake sAra, guNa Adi kI zakti anya pakSiyoM ke aNDoM kI tulanA meM asAdhAraNa vizeSatA yukta hotI hai / utpanna hone vAle mayUra - zizu kA mUla aNDe meM hI to hai, jo samaya pAkara sarvAMgasampanna bAla - mayUra ke rUpa meM AvirbhUta hotA hai| isI prakAra uttama yogasAdhaka kI apanI kucha aisI antarnihita vizeSatAe~ hotI haiM, jo yathAsamaya viziSTa, samunnata yogopalabdhi ke rUpa meM prAkaTya pAtI haiM / [ 246 ] pravRttirapi caiteSAM dhairyAt sarvatra vastuni / apAyaparihAreNa dIrghAlocanasaGgatA // aise uttama yogiyoM kI saba vastuoM meM, saba kAryoM meM vighnoM kA parihAra karate hue dhairya tathA gahana cintanapUrvaka pravRtti hotI hai / [ 247 ] tatpraNetRsamAkrAntacittaratnavibhUSaNA sAdhyasiddhAvanautsukyagAmbhIryastimitAnanAH yoga-praNetAoM - mahAn yogAcAryoM ke sadupadeza, vicAra-darzana Adi se aise sadyogAbhyAsI puruSoM kA cittarUpI ratna vibhUSita rahatA hai arthAt ve apane citta meM tatprarUpita divya jJAna ko saMjoye rahate haiM / unakA vyaktitva itanA udAtta hotA hai ki apanA sAdhya siddha ho jAne para bhI ve vizeSa utsukatA, umaMga nahIM dikhalAte, gambhIra tathA sthira mukha-mudrA-yukta rahate haiM / 11 [ 248 ] phalavad dra masadbIjaprarohasadRzaM sAdhvanuSThAnamityuktaM sAnubandhaM maharSiyoM ne uttama, uttarottara prazasta zrRMkhalAmaya anuSThAna ko phaloM se Acchanna vRkSa ke zreSTha bIja tathA aMkura ke sadRza kahA hai, bIja tathA tathA maharSibhiH // 1 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148. | yogabindu aMkura hI ve mUla AdhAra haiM, jina para vizAla vRkSa vikasita huA / usI prakAra yogiyoM dvArA Acarita hotA sadanuSThAna hI AtmA ke uttaravartI vipula vikAsa, vistAra kA pramukha bIja praroha rUpa pramukha AdhAra hai / n antaviveka sambhUtaM nAgrodbhavalatAprAyaM zAntodAttamaviplutam bahizceSTAdhimuktikam // 1 yogI ke antaHkaraNa meM viveka utpanna ho jAtA hai / usakI vRttiyA~ zAnta tathA uccabhAva yukta bana jAtI haiN| unakI yaha sthiti kabhI vilupta nahIM hotI / jaise vRkSa kI jar3a meM ugI huI tathA tane ke sAtha bar3hatI huI bela bAhara apanA phailAva nahIM karatI, anya beloM se sambaddha nahIM hotI, usI prakAra yogI kA citta bAharI ceSTAoM se vimukta ho jAtA hai, AtmabhAva meM lIna rahatA hai, usI ke sahAre vikAsa karatA jAtA hai / [ 250 ] iSyate nirdAzatamidaM [ 246 ] caitadapyatra pUrvamatraiva tAvat pUrvavarNita tridhA zuddha anuSThAna ke antargata pahalA viSaya yA lakSya rUpa anuSThAna bhI upacAra se yoga kA aMga hai / isa sambandha meM saMkSepa meM pahale carcA A hI cukI hai| anabaMndhakasyaivaM viSayopAdhisaGgatam / lezataH // yahA~ yaha ullekha karane kA Azaya yaha hai ki jaba pahalA bhI eka apekSA se yoga ke antargata mAnA jAtA hai, taba dUsarA tathA tIsarA to vaisA hai hI / [ 251 ] samyagnItyopapadyate tattattantroktamakhilamavasthAbhedasaMzrayAt 11 bhinna-bhinna yogazAstroM meM avasthA bheda ke AdhAra para yoga kI prArambhika bhUmikA ke sandarbha meM jo batAyA gayA hai, usa para yadi nyAya -- yuktipUrvaka vicAra kareM to apunarbandhaka ke sAtha samanvaya ghaTita ho jAtA hai / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyak-dRSTi | 146 samyakSTi : 'svarUpa' [ 252 ] svatantranItitastveva granthibhede tathA sati / samyagdRSTirbhavatyuccaH prazamAdiguNAnvitaH // jaisA jaina zAstroM meM varNita huA hai, granthi-bheda ho jAne para jIva samyak-dRSTi ho jAtA hai| usameM prazama-utkRSTa zAnta bhAva Adi guNa vizeSa rUpa se prakaTa ho jAte haiN| [ 253 ] zuzrUSA dharmarAgazca guru-devAdipUjanam / yathAzaktivinirdiSTaM liGgamasya mahAtmabhiH // yathAzakti dharma-tattva sunane kI icchA, dharma ke prati anurAga, guru tathA deva Adi kI pUjA-ye usake cihna yA lakSaNa haiM, aisA mahApuruSoM ne batalAyA hai| __ [ 254 ] na kinnarAdigeyAdau zuzrUSA bhoginastathA / yathA jinoktAvasyeti hetusAmarthyabhedataH // samyakdRSTi puruSa ko vItarAga-prarUpita upadeza, tattva-jJAna sunane meM itanI prIti hotI hai, jitanI eka bhogAsakta puruSa ko kinnara, gandharva prabhRti saMgItapriya viziSTa devoM dvArA gAye jAte gIta Adi sunane meM bhI nahIM hoto| isakA kAraNa hetu tathA sAmarthya kA bheda hai / [ 255 ] tucchaM ca tucchanilayapratibaddhaM ca tad yataH / geyaM jinoktistrailokyabhogasaMsiddhisaMgatA // pUrvokta gIta tuccha-sArarahita hotA hai, tuccha-halake viSaya se sambaddha hotA hai kintu vItarAga-vANI kI apanI aisI vizeSatA tathA prabhAva Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 | yogabindu katA hai ki usase tInoM lokoM kI sukha-samRddhi prApta ho jAtI hai aura antataH mokSa prApta hotA hai / / [ 256 ] hetubhedo mahAnevamanayoyad vyavasthitaH / caramAt tad yujyate'tyankaM bhAvAtizayayogataH // ina donoM prakAra kI zuzruSAoM meM kAraNa kA bar3A bheda hai| antima pudgala-parAvarta meM sthita bhavya prANI ko apane uttama bhAvoM ke kAraNa vItarAga-vANI sunane meM prIti hotI hai| [ 257 ] dharmarAgo'dhiko'syaivaM bhoginaH snyAdirAgataH / bhAvata: karmasAmarthyAt pravRttistvanyathA'pi hi // bhogAsakta puruSa ko strI Adi ke prati jitanA anurAga hotA hai, samyakadRSTi puruSa ko dharma ke prati usase kahIM adhika anurAga hotA hai| yadi pUrvakRta karmoM ke pariNAmasvarUpa kabhI saMsAra meM usakI viparIta pravatti ho to bhI usakA dharmAnurAga miTatA nhiiN| [ 258 ] na caivaM tatra no rAga iti yuktyopapadyate / haviH pUrNapriyo vipro bhuGkte yat pUyikAdyapi // _ viparIta pravRtti meM dharmAnurAga nahIM TikatA, aisA mAnanA yuktisaMgata nahIM hai| udAharaNArtha, jaise brAhmaNa ko ghRtasikta miSThAnna priya hotA hai kintu use kabhI rUkhA-sUkhA bhojana bhI karanA par3atA hai| usakA yaha artha nahIM hotA ki use miThAI se anurAga nahIM hai / rUkhA-sUkhA bhojana to use bAdhya hokara karanA par3atA hai, usakI cAha to miThAI meM hI rahatI hai / yahI sthiti yahAM varNita samyakdRSTi sAdhaka ke sAtha hai| usakI cAha to sadA dharma meM hI rahatI hai, pratikUla pravRtti meM par3a jAnA hotA hai, yaha pUrvAjita karmoM kA pariNAma hai, durbalatA hai| Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyak - dRSTi : svarUpa | 151 [ 256 ] pAtAt tvasyetvaraM kAlaM bhAvo'pi vinivartate / vAtareNubhRtaM cakSuH strIratnamapi nekSate // jaba vyakti apane sthAna se patita ho jAtA hai- apane dvArA svIkRta samyakamArga meM apane ko TikAye nahIM rakha pAtA to usakI dharmonmukha pravRtti vinivRtta ho jAtI hai-ruka jAtI hai / jaise kisI manuSya kI A~kha AMdhrI se ur3I dhUla se bhara jAya to vaha strIratna - rUpavatI strI ko bhI nahIM dekha sakatA / [ 260 ] bhogino'sya sa dUreNa bhAvasAraM sarvakartavyatAtyAgAd gurudevAdipUjanam bhogAsakta puruSa jaise apane kartavya - karane yogya karma chor3akara dUra hote hue bhI sundara strI ko tanmayatApUrvaka dekhatA hai, usI prakAra samyak - dRSTi sAdhaka sAMsArika kAryoM se pRthak rahatA huA guru, deva Adi kI pUjA, satkAra tathA aise hI anyAnya dhArmika kRtyoM meM tanmayatApUrvaka saMlagna rahatA hai / [ 261 ] nijaM na hApayatyeva kAlamatra mahAmatiH / sAratAmasya vijJAya sadbhAvapratibandhataH // tathekSate / " vaha parama prajJAzIla, anavarata uttama bhAva yukta puruSa - guru- pUjA, deva- pUjA, Adi pavitra kArya dharma kA sAra hai, yaha jAnatA huA una ( kAryoM) ke lie apekSita samaya naSTa nahIM karatA, aura kAryoM meM kharca nahIM karatA, unhIM meM lagAtA hai / [ 262 ] zaktenyU nAdhikatvena nAvApyeSa pravartate / pravRttimAtra metad yad yathAzakti tu satphalam // zakti kI nyUnatA yA adhikatA ke kAraNa sAdhaka ko pravRtti usI Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 | yogabindu sImA taka hotI hai, jahA~ taka usa dvArA zakya ho / zakyatA ke bAhara pravRtti nahIM sdhtii| apanI zakti yA yogyatA kA dhyAna rakhe binA jo deva-pUjana Adi dharma-kRtyoM meM aMdhAdhuMdha lagA rahatA hai, vahA~ ve kArya kevala pravRtti mAtranitAnta yAntrika hote haiN| unakI vAstavikatA ghaTita . nahIM hotii| jo apanI zakti ke anurUpa kArya karatA hai, ve (kArya) sahI rUpa meM sadhate haiM tathA unakA satphala prApta hotA hai| tIna karaNa [ 263 ] evaM bhUto'yamAkhyAtaH samyagdRSTijinottamaiH / yathApravRttikaraNavyatikrAnto mahAzayaH // jo yathApravRttikaraNa ko pAra kara cukA hai, uttama pariNAmayukta hai, aisA puruSa sarvajJoM dvArA samyakdRSTi kahA gayA hai / [ 264 ] karaNaM pariNAmo'tra sattvAnAM tat punastriyA / yathApravRttamAkhyAtamapUrvamanivRtti ca prANiyoM kA AtmapariNAma yA bhAvavizeSa karaNa kahA jAtA hai| vaha tIna prakAra kA hai-yathApravRttakaraNa, apUrvakaraNa tathA anivRttikaraNa / yathApravRttakaraNa kA Upara ullekha huA hI hai / / 265 ] etat tridhA'pi bhavyAnAmanyeSAmAdyameva hi / granthiM yAvat tvidaM taM tu samatikAmato'param // ye tInoM prakAra ke karaNa bhavyAtmAoM ke sadhate haiN| abhavyAtmAoM ke kevala pahalA-yathApravRttakaraNa hI hotA hai / ve granthi-bheda ke nikaTa Akara vApasa gira jAte haiM / bhavyAtmAoM ke yaha (yathApravRttakaraNa) granthibheda taka rahatA hai| granthi-bheda kI sthiti prApta kara, ise lAMghakara ve apUrvakaraNa meM pahuMca jAte haiN| Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIna karaNa | 153 [ 266 ] bhinnagranthestRtIyaM tu samyagdRSTerato hi na / patitasyApyate bandho anthimullaMghya dezitaH // jisake granthi-bheda ho cukatA hai, usake tRtIya karaNa hotA hai / use samyaktva prApta ho jAtA hai / tatpazcAt vaha apekSita nahIM rhtaa| __ samyakadRSTi yadi vApasa nIce bhI giratA hai to usake vaisA tIvra karmabandha nahIM hotA, jaisA usake hotA hai, jo bhinna-granthi nahIM hai| [ 267 ] evaM sAmAnyato jJayaH pariNAmo'sya zobhanaH / mithyAdRSTerapi sato mahAbandhavizeSataH // mithyAdRSTi hote hue bhI sAmAnyataH usake AtmapariNAma acche hote haiM / isalie usake jo karma-bandha hotA hai, vaha bahuta gAr3ha nahIM hotaa| mithyAdRSTi do prakAra ke hote haiN| eka vaha mithyAdRSTi hai, jise samyak dRSTi kabhI prApta nahIM huii| dUsarA vaha mithyAdRSTi hai, jo eka bAra samyaktva prApta kara cukatA hai para vApasa nIce A jAtA hai| ina donoM ke karma-bandha meM antara hotA hai| pahalA mithyAdRSTi (jisane samyaktva kA kabhI saMsparza nahIM kiyA) tIvra evaM pragAr3ha karma-bandha karatA hai| samyakadRSTi se patita mithyAdRSTi utanA tIvra tathA pragAr3ha karma-bandha nahIM krtaa| isakA kAraNa yaha hai ki jo jIvana meM eka bAra samyaktva pA jAtA hai, usakI saMskAra-dhArA meM halakI sI hI sahI, eka aisI sattvonmukhI rekhA khacita ho jAtI haiM, jo usake Atma-pariNAmoM ko utanA malImasa nahIM hone detI, jitane mithyAdRSTi ke hote haiM / [ 268 ] sAgaropamakoTInAM koTyo mohasya saptatiH / abhinnagranthibandho yanna tveko'potarasya tu jisake granthi-bheda nahIM hotA, usake sattara koDAkor3a sAgara kI sthiti vAle mohanIya karma kA bandha hotA hai / jisake pranthi-bheda ho cukA Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 | yogabindu hai| usake eka koDAkor3a sAgara' kI sthiti ke bhI mohanIya karma kA bandha nahIM hotaa| ___ sattara karor3a sAgara ko eka karor3a sAgara se guNA karane se jo guNanaphala AtA hai, vaha sattara koDAkor3a sAgara hotA hai / usI prakAra eka karor3a sAgara ko eka karor3a sAgara se guNA karane para jo guNanaphala AtA hai, vaha eka kor3Akor3a sAgara hotA hai| [ 266 ] tadatra pariNAmasya bhedakatvaM niyogataH / bAhyaM tvadanuSThAna prAyastulyaM dvayorapi yadyapi bAhya dRSTi se donoM prakAra ke mithyAdRSTi puruSoM kA asat anuSThAna-mithyA AcaraNa prAyaH samAna hotA hai kintu donoM ke pariNAma bhinna-bhinna hote haiM ata: unameM bheda mAnA jAtA hai| samyakdRSTi aura bodhisatva-- [ 270 ] ayamasyAmavasthAyAM bodhisattvo'bhidhIyate / anyastallakSaNaM yasmAt sarvamasyopapadyate // antarvikAsa kI dRSTi se isa avasthA taka-samyakdRSTi taka pahuMcA huA puruSa bauddha paraMparA meM bodhisattva kahA jAtA hai / samyakadRSTi puruSa meM vaha saba ghaTita hai, jo bodhisattva ke sambandha meM varNita hai| [ 271 ] kAyapAtina eveha bodhisattvAH paroditam / / na cittapAtinastAvadetadatrApi yuktimat // bauddha AcAryoM ne batAyA hai ki bodhisattva kAyapAtI hI hote haiM, cittapAtI nahIM hote / arthAt kartavya karma karate samaya unakI deha se hiMsA Adi akuzala yA azubha karma ho jAte haiM kintu citta se nahIM hote / unakA citta apanI pavitratA ke kAraNa vaise kAryoM meM vyApta nahIM hotaa| samyakdRSTi ke sAtha bhI yaha sthiti ghaTita hotI hai| 1. isa sandarbha meM isI grantha ke 352veM zloka kA vivecana dRSTavya hai / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyak dRSTi aura bodhisattva | 155 [ 272 ] parArtharasiko dhImAn mArgagAmI mahAzayaH / guNarAgI tathetyAdi sarva tulyaM dvayorapi paropakAra meM rasa- hArdika abhiruci, pravRtti meM buddhimattA-vivekazIlatA, dharma-mArga kA anusaraNa, bhAvoM meM udAttatA, udAratA tathA guNoM meM anurAga-ye saba bodhisattva tathA samyakadRSTi-donoM meM samAna rUpa se prApta hote haiN| [ 273 ] yat samyag darzanaM bodhistatpradhAno mahodayaH / sattvo'stu bodhisattvastaddhantaiSo'nvarthato'pi hi // samyak darzana tathA bodhi vAstava meM eka hI vastu hai| bodhisattva vaha puruSa hotA hai, jo bodhiyukta ho, kalyANa-patha para samyak gatizIla ho| samyakdRSTi kA bhI isI prakAra kA zAbdika artha hai| [ 274 ] varabodhi sameto vA tIrthakRd yo bhaviSyati / tathA bhavyatvato'sau vA bodhisattvaH satAM mataH // athavA satpuruSoM ne prabuddha janoM ne yoM bhI mAnA hai jo uttama bodhi se yukta hotA hai, bhavyatA ke kAraNa apanI mokSoddiSTa yAtrA meM Age calakara tIrtha kara pada prApta karatA hai, vaha bodhisattva hai| [ 275 ] sAMsiddhikamidaM jJayaM samyak citraM ca dehinAm / tathA kAlAdibhedena bIjasiddha yAdibhAvataH // bhavyAtmAoM kA bhavyatva-bhAva anAdikAla se samyak siddha hai| anukUla samaya, svabhAva, niyati, karma, prayatna Adi kAraNa-samavAya ke milane para vaha bIja-siddhi ke rUpa meM prakaTa hotA hai| jaise samaya pAkara bIja vRkSa bana jAtA hai, usI prakAra vaha vikAsa karatA jAtA hai, uttarottara unnata hote-bar3hate guNasthAnoM dvArA U~cA uThatA jAtA hai / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 | yogabindu [ 276 ] sarvathA yogyatAbhede tadabhAvo'nyathA bhavet / nimittanAmapi prAptistulyA yattanniyogataH sabhI jIvoM meM mUlata: jJAna, darzana, cAritra, vIrya, upayoga Adi guNa eka samAna haiN| aisA hote hue bhI kucha jIvoM ko unakA vikAsa, saMvardhana Adi karane kI anukUlatA prApta hotI hai, kucha ko nahIM / usakA kAraNa AtmA kI bhavyatvarUpa yogyatA hai, jisake kAraNa AtmA ko apane guNoM kA vikAsa karane kA suavasara prApta hotA hai, jisake na hone para vaha avasara nahIM milatA / eka bAta aura, nimitta bhI jIvana meM sabhI ko prAyaH eka jaise prApta hote haiM kintu kinhIM ko unase lAbha uThAne kA avasara milatA hai, kinhIM ko nahIM / isakA kAraNa bhI bhavyatva hI hai / aisA na mAnane para avyavasthA utpanna ho jAtI hai / anyathA [ 277 ] yogyatAbhedaH sarvathA nopapadyate / nimittopanipAto'pi yat tadAkSepato dhruvam yadi uparyukta sandarbha meM anya prakAra se mAnA jAe to AtmA kI yogyatA kA bheda - bhinna-bhinna AtmAoM kI apanI-apanI vizeSa yogyatA siddha nahIM hotI / phalataH unake kArya-kalApa evaM phala- niSpatti meM bheda nahIM honA cAhie / nimittopalabdhi kA phala bhI sabake lie ekasA honA caahie| para, ye donoM hI aghaTita haiM / ataH AtmA kI bhavyatvarUpa yogmatA kA svIkAra Avazyaka hai / [ 278 ] yogyatA ceha vijJayA bIjasiddha yAdyapekSayA / AtmanaH sahajA citrA tathA bhavyatvamityataH samyaka darzana AtmavikAsa kA vIja hai / vaha jisase siddha hotA hai, vaha AtmA kI mokSopayogI sahaja yogyatA hai, bhavyatvarUpa hai, jisase AtmA kI vikAsapravaNa vividha sthitiyAM niSpanna hotI haiM / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyakdRSTi aura bodhisattva | 157 [ 279 ] varabodherapi nyAyAt siddhi! hetubhedataH / phalabhedo yato yuktastathA vyavahitA dapi Atma-vikAsa ke sandarbha meM jo siddhi-saphalatA prApta hotI hai| usakA mUla kAraNa uttama bodhi-samyaktva-saMpRkta sadjJAna hai| adhyAtmavikAsa kI vibhinna sthitiyoM kI niSpannatA meM bAhya hetuoM kA bheda pramukha bhUmikA nahIM nibhAtA / aisA bhI hotA hai, bAhya hetu vyavahita hai--vyabadhAnayukta hai, sAkSAt rUpa meM asambaddha hai, phira bhI vaisI phala niSpatti hotI hai, jo usakI sAkSAtsambaddhatA meM saMbhAvya mAnI jAtI hai| yadi bAhya hetu hI mukhya hotA to vaisA nahIM honA cAhie thaa| sArAMza yaha hai ki phala-niSpatti kI maulika hetumattA bAhya meM nahIM,. sva meM hai| [280-281 ] tathA ca bhinne durbhede karmagranthimahAcale / tIkSNena bhAvavajraNa bahusaMklezakAriNi // Anando jAyate'tyantaM tAttviko'sya mahAtmanaH / savyAdhyabhibhave yadvad vyAdhitasya mahauSadhAt // atyanta kaSTaprada kama-granthi rUpI durbhedya bhArI parvata jaba tIkSNa bhAka rUpI vajra se TUTa jAtA hai-mohamayI durbhedya karma-granthi jaba ujjvala AtmapariNAmoM dvArA bhinna ho jAtI hai, khala jAtI hai, taba uttama auSadhi dvArA roga miTane para rogapIr3ita puruSa ko jaise atyanta Ananda hotA hai, usI prakAra sAdhaka ko tAttvika-parapadArtha-nirapekSa, AtmaprasUta divya Ananda kI vipula anubhUti hotI hai| . [ 282 ] bhedo'pi cAsya vijJaye na bhUyo bhavanaM tathA / tIvrasaMklezavigamAt sadA niHzreyasAvahaH granthi-bheda hone se AtmA ko aparisIma Ananda to hotA hI hai, sAtha hI sAtha eka aura vizeSatA niSpanna hotI hai-tIvra saMkleza yA tIvra kaSAya kA apagama ho jAne se, mohanIya karma ke ati tIvra evaM pragAr3ha bandha Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 | yogabindu ke ruka jAne se AtmA ko ghora duHkhamaya dIrgha saMsAra-janma-maraNa ke dIrghakAlIna cakra meM nahIM AnA par3atA / antataH mokSa prApta hotA hai| [ 283 ] jAtyandhasya yathA pusazcakSurlAbhe zubhodaye / saddarzanaM tathaivAsya granthibhede'pare jaguH // janmAndha puruSa ko yadi puNyodaya se netra prApta ho jAeM to vaha vastuoM ko yathAvat rUpa meM dekhane lagatA hai| usI prakAra granthi-bheda ho jAne para manuSya tattvataH vastu-svarUpa kA yathArtha jJAna prApta karane meM samartha ho jAtA hai| usakI dRSTi tatvonmukha, sattyonmukha ho jAtI hai / [ 284-286 ] anena bhavanaiguNyaM samyag vIkSya mahAzayA / tathA bhavyatvayogena vicitraM cintayatyasau // "mohAndhakAragahane saMsAre duHkhitAbata / sattvAH paribhramantyuccaiH satyasmin dharmatejasi // ahametAnataH kRcchAd yathAyoga kathaJcana / anenottArayAmoti varabodhisamanvitaH // ucca vicAra-sampanna vaisA puruSa saMsAra kI niHsAratA kA samyak avekSaNa karatA huA bhavyatvamayo-sattvonmukhI-mokSAnugAminI antarva ti ke kAraNa vividha rUpa meM saccintana karatA hai--- moha ke andhakAra se parivyApta saMsAra meM dharma ko dIptimayI jyoti ke hote hue bhI prANI duHkhita bane bhaTaka rahe haiM, kitanA Azcarya hai / __ mujhe utama bodhi prApta hai| maiM usa dvArA jahA~ taka saMbhava ho, kisI taraha unheM isa ghora duHkha ke pAra lagAUM-duHkhamukta kruuN| [ 287 ] karuNAdi guNopetaH parArthavyasanI sadA / tathaiva ceSTate dhImAn vardhamAnamahodayaH Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyak dRSTi aura bodhisattva | 156 karuNA Adi guNa yukta, para-hita sAdhane meM vizeSa abhirucizIla, prajJAvAn, uttarottara vikAsa pAte AdhyAtmika guNoM se samAyukta vaha satpuruSa apane sadanuSThAna meM sadA yatnazIla rahatA hai| [ 288 ] tattatkalyANayogena kurvan sattvArthameva saH / tIrthakRttvamavApnoti paraM satvArthasAdhanam // / dUsaroM kA aneka prakAra se kalyANa sAdhatA huA, upakAra karatA huA sAdhaka tIrtha kara pada prApta karatA hai, jo prANI mAtra ke kalyANa sAdhane kA sabase bar3A sAdhana hai| [ 286 ] cintayatyevamevaitat svajanAdigataM tu yaH / tathAnuSThAnata: so'pi dhImAn gaNadharo bhavet // jo apane pArivArika janoM, sambandhiyoM kA isI prakAra kalyANacintana karatA hai, unake lie hitakara kArya karatA hai, vaha matimAn puruSa gaNadhara' kA pada prApta karatA hai| [ 260 ] saMvigno bhavanirvadAdAtma-niHsaraNaM tu yaH / AtmArthasaMpravRtto'sau sadA syAnmuNDakevalI // saMsAra se vairAgya ho jAne ke kAraNa jo saMvigna-saMvegayukta-hiMsA Adi pariheya kAryoM ko chor3a AtmasvarUpa adhigata karane kA tvarApUrNa udAtta bhAva liye rahatA hai, Atmonnati kA AdhAra vaha svayaM hai, yaha socakara jo apane kalyANa ke lie samyak prayatnazIla hotA hai, vaha muNDakevalI kahA jAtA hai| yahA~ yaha jJAtavya hai, muNDakevalI kA lakSya kevala AtmotthAna hotA hai, dUsaroM ke utthAnArtha prayatnazIla honA usakA viSaya nahIM hai| 1. tIrtha kara ke pramukha ziSya, jo zramaNa-saMgha ke antarvartI gaNoM-samudAyoM ke pradhAna hote haiN| Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 | yogabindu [ 261 ] tathA bhavyatvatazcitranimittopanipAtataH / / evaM cintAdisiddhizca sanyAyAgamasaMgatA // AtmA kI apanI yogyatA tathA bhinna-bhinna bAhya nimittoM kI prApti ke kAraNa usa (AtmA) meM sattvonmukha cintana prAdurbhUta hotA hai. jo nyAyasaMgata evaM AgamAnugata hai| [ 262 ] evaM kAlAdi bhadena bIjasiddha yAdisasthitiH / , sAmagryakSayA nyAyAdanyathA nopapadyate dravya, kSetra, kAla, bhAva Adi vividha prakAra ke nimitta tathA anukUla AtmasAmagrIrUpa upAdAna ke kAraNa bIjasiddhi-AdhyAtmika dRSTi se samyakjJAna; samyakadarzana, samyakcAritra Adi evaM laukika dRSTi se prabhAvakatA, Adeya bhAva, cakravatitva, rAjatva Adi sthitiyA prApta hotI haiM; vividha prakAra kI cAmatkArika siddhiyA~ yA labdhiyA~ prApta hotI hai| kArya-niSpatti meM apekSita upAdAna tathA nimitta ke saMyoga ko svIkAra na. kiyA jAe to vaha saba ghaTita nahIM hotA, jo dRzyamAna hai| / 263 ] tattatsvabhAvatA citrA tadanyApekSaNI tathA / sarvAbhyupagamavyAptA nyAyazcAtra nizitaH // jo jo kArya niSpanna hote haiM, unake mUla meM vastuoM ke svabhAva kI vicitratA-vividhatA evaM tadanurUpa bhinna-bhinna nimittoM kI apekSA rahatI hai / tadanusAra kAryoM ke svarUpa meM vibhinnatA hotI hai| yaha siddhAnta sarvatra. vyApta hai| [ 294 ] adhimuktyAzayasthairyavizeSavadihAparaiH iSyate sadanuSThAnaM heturatrava vastuni . // anya vidvAnoM ke anusAra tIrthakara, gaNadhara yA muNDakevalI jaisA pada prApta karane kA kAraNa vaha sadanuSThAna hai, jisameM sAdhaka mokSa-siddhi. kA vizvAsa liye ho, apanA citta vizeSa sthiratA se TikAye ho| co Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyakdRSTi aura bodhisattva | 161 [ 265 ] vizeSaM cAsya manyante IzvarAnugrahAditi / pradhAnapariNAmAt tu tathA'nye tattvavAdinaH kaI dArzanika vaisI sthiti prApta hone meM Izvara kA anugraha svIkAra karate haiM arthAt Izvara kI kRpA se ye saba prApta hote haiM, aisA mAnate haiM tathA kaI tattvavAdI prakRti ke pariNamana vizeSa se inake sadhane kI bAta kahate haiN| [ 266 ] tattatsvabhAvatAM muktvA nobhayatrApyado bhavet / evaM ca kRtvA hyatrApi hantaiSaiva nibandhanam // yadi AtmA kA vaisA svabhAva na ho to uparyukta donoM hI bAteMIzvarAnugraha tathA prakRti kA pariNamana-vizeSa phalita nahIM hote / jisakA vividha rUpoM meM jaisA pariNata hone kA svabhAva ho, apanI upAdAna-sAmagrI ho, usase viparIta sthiti anyoM dvArA nahIM lAI jA sktii| ata: AtmasvabhAvatA isakA mukhya kAraNa hai| [ 267 ] Arthya vyApAramAzritya na ca doSo'pi vidyate / atra mAdhyasthyamAlambya yadi samyaga nirUpyate // yadi mAdhyasthya-bhAva-taTastha vRtti kA avalambana kara samyak nirUpaNa kareM, zabdoM ke bajAya artha-vyApAra- mUla tAtparya ko lekara vicAra kareM to kisI apekSA se isameM doSa bhI nahIM aataa| [ 298 ] guNaprakarSarUpo yat sarvairvandyastatheSyate / devatAtizayaH kazcit stavAdeH phaladastathA // prakRSTa-utkRSTa, viziSTa guNayukta; saba dvArA vandanIya deva-vizeSa kA stavana-vandana, pUjana Adi karane kA tadanurUpa phala saMbhAvita hai, yaha bhI eka dRSTi se mAnane yogya hai / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 | yogabindu _____TIkAkAra ne prastuta sandarbha meM yaha spaSTa karane kA prayAsa kiyA hai ki devopAsaka ko jo phala prApta hotA hai, vaha vastutaH usa sAdhaka dvArA kiye gaye vandana, pUjana Adi sadanuSThAna kA phala hai / vandana, stavana Adi devoddiSTa hote haiM / ataH uddiSTatA yA lakSya kI dRSTi se vaha deva-prasAda hai, abhiprAyazaH aisA samajhA jA sakatA hai| [ 266 ] bhavaMzcApyAtmano yasmAdanyatazcitrazakti kAta / karmAdyabhidhAnAdena nyathA'tiprasaGgataH citrazaktika-vividha zaktiyukta-bhinna-bhinna prakAra kI sthiti utpanna karane meM samartha karma Adi jaba AtmA ko aneka rUpa meM prabhAvita, pariNata karate haiM, vahA~ bhI AtmA ko apanI yogyatA yA svabhAva kA sAhacarya hai hI, jisake binA ve (karma Adi) phala-niSpatti nahIM lA sakate phira bhI una (karma Adi) dvArA vaisA kiyA jAnA nirUpita hotA hai| isa apekSA se uparyukta mAnyatA meM bhI bAdhA nahIM aatii| ' kAlAtIta kA mantavya __ [ 300-307 ] mAdhyasthyamavalambyavamaidaMparyavyapekSayA tattvaM nirUpaNoyaM syAt kAlAtIto'pyado'bravIt // anyeSAmapyayaM mArgo muktAvidhAdivAdinAm / abhidhAnAdibhedena tatvanotyA vyavasthitaH // mukto buddho'rhan vA'pi yadaizvaryeNa samanvitaH / / tadIzvaraH sa eva syAt saMjJAbhedo'tra kevalam // anAdizuddha ityAdirvazca bhedo'sya kalpyate / tattattantrAnusAreNa manye so'pi nirarthakaH // vizeSasyAparijJAnAd yuktInAM jAtivAdataH / prAyo virodhatazcai phalAbhedAzca bhAvataH avidyA kleza-karmAdi yatazca bhavakAraNam / tataH pradhAnamevaitat saMjJAbhedamupAgatama Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlAtIta kA mantavya | 163 asyApi yo'paro bhedazcitropAdhistathA tathA / goyate ' totahetubhyo dhImatAM so'pyapArthakaH tato'sthAnaprayAso'yaM yat tadbhedanirUpaNam / sAmAnyamanumAnasya yatazca viSayo mataH / mAdhyasthya-bhAva kA Alambana karate hue, uddiSTa viSaya kA yathArtha abhiprAya dhyAna meM rakhate hue tattvanirUpaNa karanA caahie| AcArya kAlAtIta, ne bhI aisA hI kahA hai muktavAdI-AtmA ko sadA, cirantana mukta mAnane vAle, avidyAvAdI -AtmA ko avidyAvacchinna mAnane vAle anya tattvavAdiyoM dvArA svIkRta mArga bhI yahI hai| kevala abhidhAna-abhivyakti Adi kA bheda bahA~ hai| tattva-vyavasthA meM bheda nahIM hai| jo aizvarya-IzvaratA-asAdhAraNa zaktimattA ke vaibhava se yukta mAnA jAtA hai, vaha mukta, buddha, arhan Adi jisa kisI nAma se saMbodhita kiyA jAe, Izvara hai| kyA paramAtmA yA Izvara anAdikAla se zuddha hai, kyA aisA nahIM hai ?-ityAdi rUpa meM bheda-vikalpa-tarka-vitarka yA vAda-vivAda, jo bhinnabhinna matavAdiyoM dvArA kiyA jAtA hai, vaha vastutaH nirarthaka hai| ___ paramAtmA ke sambandha meM hameM aparijJAna hai-vyApaka jJAna nahIM hai| usa sandarbha meM jo yuktiyA~ dI jAtI haiM, ve bhrAntijanaka haiM, paraspara-viruddha haiM / mata-bhinnatA ke bAvajUda phala meM, lakSya meM sabake abhinnatA hai| phira vivAda kI kaisI sArthakatA ? avidyA, kleza, karma Adi ko saMsAra kA kAraNa mAnA gayA hai| vaha vAstava meM prakRti hI hai / kevala nAmAntara kA bheda hai| prakRti ko kendrabindu meM pratiSThita kara kiye gaye isa vivecana se pratIta hotA hai, kAlAtIta sAMkhyayogAcArya the| bhinna-bhinna upAdhi-abhidhAna Adi dvArA usake jo anyAnya bheda kiye jAte haiM, unheM mAnane kA koI yathArtha prayojana yA hetu nahIM hai| buddhimAnoM ke lie ve nirarthaka haiM / * Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 ] yogabindu ataH usake bheda-vistAra meM jAnA ayogya prayAsa hai| kyoMki vaha sAmAnyataH anumAna kA viSaya hai| [ 308 ] sAdhu caitad yato nItyA zAstramatra pravartakam / tayAbhidhAna bhedAt bhedaH kucitikAgrahaH AcArya kAlAtIta ne jo kahA hai, vaha samIcIna hai| ina viSayoM meM zAstra hI pravartaka-mArgadarzaka hai| inameM jo kevala nAma kA bheda hai, use vAstava meM bheda mAnanA pakSapAtapUrNa durAgraha hai| [ 306 ] vipazcitAM na yukto'yamaidaMparyapriyA hi te / yathoktAstatpunazcAru hantA'trApi nirUpyatAm // pakSapAtapUrNa durAgraha jJAnI janoM ke lie ucita nahIM hotaa| jaisA pahale vaNita huA hai, ve yathArtha meM, satya meM prIti rakhate haiM / AcArya kalAtIta ne jo kahA hai, usa para cintana kareM, usakA parIkSaNa kreN| [ 310 ] ubhayo: pariNAmitvaM tathAbhyupagamAd dhra vam / anugrahAt pravRttezca tathAddhAbhedataH sthitam // Izvara anugraha karatA hai, prakRti pravRtti karAtI hai, yoM nizcita rUpa meM donoM kA pariNAmitva-pariNamanazIlatA siddha hotI hai, jo samayAntaravartI hai| [ 311 ] sarveSAM tatsvabhAvatvAt tadetadupapadyate / nAnyathA 'tiprasaGgana sUkSmabuddha yA nirUpyatAm // sabakA apanA-apanA svabhAva hai, jisake kAraNa vividha koTika pariNamana siddha hotA hai| vaisA na hone para saba avyavasthita ho jAtA hai| sUkSmabuddhi se isa para cintana kreN| ! Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ AtmanAM tatsvabhAvatve IzvarasyApi sannyAyAd jaisA ki mAnA gayA hai, AtmAoM kA apanA svabhAva hai, usI prakAra prakRti kA evaM Izvara kA bhI apanA apanA svabhAva hai / aisA hone ke kAraNa AtmA kA tIrthaMkara, gaNadhara yA muNDakevalI pada prApta karanA, usa rUpa meM parigata honA sarvathA tarkasaMgata hai / [ 313 ] kAlAtIta kA mantavya | 165 312 ] pradhAnasyApi saMsthite / vizeSo'dhikRte bhavet // ca sAMsiddhikaM sarveSAmetadAhurmanISiNaH / anye niyatabhAvatvAdanyathA nyAyavAdinaH it jJAnI jana batAte haiM ki Izvara, prakRti tathA AtmA kA kArya - vyApAra sAMsiddhika- apane-apane svabhAvagata saMskAra se siddha hai - kriyAnugata) hai | kaI nyAyavAdI -- tArkika niyata-bhAva ke AdhAra para aisA honA pratipAdita karate haiM arthAt vaisA honA thA, isalie huA, aisA unakA abhimata hai / [ 314 ] sAMsiddhikamado'pyevamanyathA nopapadyate / yogino vA vijAnanti kimasthAnagrahaNena naH 11 vaha niyata-bhAva bhI eka prakAra se sAMsiddhika hI hai / kyoMki jisa vastu meM jisa rUpa meM pariNata hone kA svabhAva nahIM hotA, vaha usa rUpa meM kabhI pariNata nahIM ho sakatI / niyata-bhAva bhI vastu ke svabhAva ke anukUla hI kAryakara hotA haiM, pratikUla nahIM / yogI isa sambandha meM samyak rUpa meM jAnate haiM, kyoMki ve apane divya jJAna dvArA atIndriya padArthoM ko sAkSAt dekhate haiM / isalie sAmAnya janoM ko isa para vivAda karanA ucita nahIM / [ 315 ] ! asthAnaM rUpamandhasya yathA sannizcayaM prati / tayaivAtondriyaM vastu chadmasthasyApi tatvataH // Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '166 | yomabindu andhe ko rUpa dikhalAnA tathA usa sambandha meM usase nirNaya lenA anucita hai / netrahIna, jo kisI vastu ko dekha hI nahIM sakatA, usake viSaya meM kaise nirNaya kara sakatA hai| usI prakAra atIndriya-jo indriyoM dvArA grahIta nahIM kI jA sakatI, vastu ke sambandha meM alpajJa puruSa yathArtha nirNaya nahIM kara sktaa| [ 316 ] hastasparzasamaM zAstraM tata eva kathaJcana / atra tannizcayo'pi syAt tathA candroparAgavat // andhA manuSya jaise hAtha se chUkara kisI vastu ke sambandha meM anumAna karatA hai, usI prakAra zAstra ke sahAre vyakti AtmA, karma Adi padArthoM kA kucha nizcaya kara pAtA hai| . grahaNa ke samaya candramA rAhu dvArA kisa sImA taka grasta huA hai, yaha jAnane hetu kucha-kucha kAle kiye hue kAca dvArA use dekhA jAtA hai, usI prakAra zAstra dvArA indriyAtIta padArtha ke sambandha meM jAnane kA prayAsa lagabhaga aisA hI hai| [ 317 ] grahaM sarvatra saMtyajya tadgambhIreNa cetasA / - zAstragarbhaH samAlocyo grAhyazceSTArthasaGgataH // sAdhaka ko cAhie ki vaha deva, guru, dharma, AtmA, paramAtmA Adi. ke sambandha meM durAgraha kA sarvathA parityAga kare, zAstroM meM jo kahA gayA hai, usa para gambhIra citta se vicAra kare tathA kAryakAritA, lakSaNa, svarUpa kI dRSTi se jo samIcIna pratIta ho use grahaNa kre| . bhAgya tathA puruSArtha [ 318 ] daivaM puruSakArazca tulyAvetadapi sphuTam / evaM vyavasthite tattve yujyate nyAyataH param bhAgya aura puruSakAra-puruSArtha eka samAna hI haiM, yaha bhI tattva ko Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAgya tathA puruSArtha | 167 vyavasthita mAnane para-vastuoM ko unake vizeSa svabhAva ke sAtha svIkAra karane para hI yuktiyukta siddha hotA hai| [319 ] daivaM nAmeha tasvena karmaiva hi zubhAzubham / tathA puruSakArazca svavyApAro hi siddhidaH atIta meM kiye gaye zubha yA azubha karma hI tattvataH bhAgya hai / ve (karma) yadi zubha hoM to saubhAgya ke rUpa meM aura yadi azubha ho to durbhAgya ke rUpa meM phalita hote haiN| puruSArtha vartamAna karma-vyApAra-kriyA-prakriyA hai, jo yathAvat rUpa meM kiye jAne para saphalatA detA hai| [ 320 ] svarUpaM nizcayenaitadanayostattvavevinaH / bruvate vyavahAreNa citramanyonyasaMzrayam // tattvavettA bhAgya aura puruSArtha-donoM kA svarUpa nizcaya-dRSTi se uparyukta rUpa meM batalAte haiN| bhAgya tathA puruSArtha vicitra rUpa meM aneka prakAra se eka dUsaroM para Azrita haiM, aisA ve (tattvavettA) vyavahAra-daSTi se pratipAdita karate haiN| [ 321 ] na bhavasthasya yat karma vinA vyApArasaMbhavaH / na ca vyApArazUnyaraya phalaM syAt karmaNo'pi hi // jo vyakti saMsAra meM hai, pUrva saMcita karma ke binA usakA jIvanavyApAra nahIM cltaa| jaba taka vaha karma-vyApAra meM saMlagna nahIM hotA-karmapravRtta nahIM hotA, taba taka saMcita karma kA phala prakaTa nahIM hotaa| [ 322 ] vyApAramAtrAt phaladaM niSphalaM mahato'pi ca / ato yat karma tad daivaM citraM jJa yaM hitAhitam // kabhI aisA hotA hai, thor3A sA prayatna karate hI saphalatA mila jAtI hai aura kabhI bahuta prayatna karane para bhI saphalatA prApta nahIM hotii| isakA Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 | yogabindu kAraNa atIta meM AcIrNa vibhinna prakAra ke karma haiM, jo vartamAna meM hitakara yA ahitakara-sadbhAgya yA durbhAgya, saphalatA yA viphalatA ke rUpa meM prakaTa hote haiN| [ 323 ] evaM puruSakArastu vyApArabahulastathA / phalahetuniyogena jJeyo janmAntare'pi hi jIvana meM kiye jAne vAle aneka prakAra ke kArya puruSArtharUpa haiM, jo avazya hI dUsare janma meM bhI phala dete haiM / [ 324 ] anyonyasaMzrayAvevaM dvAvapyetau vicakSaNaH / uktAvanyaistu karmeva kevalaM kAlabhedataH // bhAgya tathA puruSArtha anyonyAzrita haiM--eka dUsare para Tike hue haiM, aisA vijJa puruSoM ne batAyA hai| kaI anya puruSoM ne kevala karma ko hI kAlabheda se phalaprada kahA hai| unake anusAra isakA abhiprAya yaha hai ki sabhI kAryoM meM kAla ke anusAra karma anukUla yA pratikUla bhAva prApta karatA hai| [ 325 ] devamAtmakRtaM vidyAt karma yat paurvadehikam / smRtaH puruSakArastu kriyate yadihAparam // pUrvadeha-pUrva janma meM apane dvArA kiyA gayA karma daiva-bhAgya kahA jAtA hai / vartamAna jIvana meM jo karma kiyA jAtA hai, vaha puruSakAra yA puruSArtha kahA jAtA hai| [ 326 ] nedamAtmakriyAbhAve yataH svaphalasAdhakam / ataH pUrvoktameveha lakSaNaM tAttvikaM tayoH pUrvajanma meM kiyA gayA karma vartamAna meM kriyA ke abhAva meM-kriyA // para tayAH Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAgya tathA puruSArtha | 166 na karane para apanA phala nahIM detA ataH bhAgya tathA puruSArtha kA jo pahale lakSaNa batAyA gayA hai, vahI tAttvika hai / [ 327 ] daivaM puruSakAreNa durbalaM daivena caiSo'pItyetannAnyathA copapadyate hyahanyate / bhAgya jaba durbala hotA hai to vaha puruSArtha dvArA upahata ho jAtA haiprabhAvazUnya kara diyA jAtA hai / jaba puruSArtha durbala hotA hai to vaha bhAgya dvArA upahata kara diyA jAtA hai / yadi bhAgya aura puruSArtha zaktimattA meM asamAna na hoM to yaha pArasparika upahanana - eka dUsare ko dabA lene kA krama saMbhava nahIM hotA / [ 328 ] karmamAtrasya karmaNA svavyApAragatatve ta tasyaitadapi nopaghAtAdi tattvataH 1 yujyate // tattvataH karma dvArA karma kA upaghAta nahIM hotA / jaba ve karma atIta evaM vartamAna Adi apekSAoM se AtmA ke sAtha sambaddha hote haiM, tabhI paraspa ropaghAta saMbhava hotA hai / [ 326 ] ubhayostatsvabhAvatve tattakAlAdyapekSayA / bAdhyabAdhakabhAvaH syAt samyagnyAyAvirodhata: 11 bhAgya tathA puruSArtha kA apanA apanA svabhAva hai / bhinna-bhinna kAla Adi kI apekSA se unameM bAdhya bAdhaka bhAva AtA hai / jo bAdhita yA upahata karatA hai, vaha bAdhaka kahA jAtA hai, jo bAdhita yA upahata hotA hai, vaha bAdhya kahA jAtA hai / inakA pArasparika sambandha bAdhya vAdhaka bhAva hai / prastuta sandarbha meM samyaktayA yuktipUrvaka vicAra kiyA jAe to nirbAdharUpa meM vastu kA yathArtha bodha prApta hotA hai / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 | yogabindu [ 330 ] tathA ca tatsvabhAvatvaniyamAt kartRkarmaNoH / phalabhAvo'nyathA tu syAnna kAGkaTupAkavat // kartA tathA karma ke apane niyamAnugata-niyamita svabhAva ke kAraNa nizcita phala kI prApti hotI hai| yadi vaisA na ho to jaise koraDU-patthara kI taraha svabhAvataH kar3A mUMga bahuta prayatna karane para bhI nahIM pakatA, usI prakAra unake karma-samavAya kA phala nahIM aataa| sabalatA-nirbalatA ke kAraNa upahata karane yA upahata hone kI sthiti nahIM bntii| [ 331 ] karmAniyatabhAvaM tu yat syAccitraM phalaM prati / tad bAdhyamatra dAdi pratimAyogyatA samam / / yadi karma kA aniyata bhAva-anizcita svarUpa mAnA jAe arthAt vaha koI niyata-nizcita phala nahIM detA, aisA svIkAra kiyA jAe to usake phala anivAryatayA vividha prakAra ke ho jAyeMge, kisakA kyA phala ho, yaha nizcita hI nahIM rhegii| yadi kASTha svayaM hI pratimA kI yogyatA prApta karale, pratimA ho jAe, to usameM kauna bAdhaka ho, kyoMki prastuta abhimata ke anusAra vastu kI koI niyatasvabhAvAtmakatA to hotI nhiiN| isase puruSArtha kI bhI koI sArthakatA nahIM rhtii| [ . 332 ] niyamAt pratimA nAtra na cAto'yogyataiva hi / tallakSaNaniyogena pratimevAsya bAdhakaH nizcaya hI kASTha-phalaka jaba taka apane rUpa meM vidyamAna hai, pratimA nahIM hai| kASTha-phalaka meM pratimA hone kI yogyatA hai para vaisI pariNati ke lie puruSArtha cAhie kintu vastu kI aniyatabhAvAtmakatA mAna lene para puruSArtha ke abhAva meM bhI nahIM kahA jA sakatA ki vaha pratimA nahIM ho sktii| Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAgya tathA puruSArtha | 171 apane lakSaNa ke AdhAra para pratimA hI isameM bAdhikA hai ki vidyamAna kASTha- phalaka pratimA nahIM hai kyoMki pratimA ke lakSaNa vahA~ nahIM milate | [ 333 ] dArvAdeH pratimAkSepe tadbhavaH sarvato dhruvaH / yogyasyAyogyatA veti na caiSA lokasiddhitaH " 1 yadi kASThaphalaka pratimA banane kI yogyatA rakhatA hai to sarvatra anivAryataH vaha pratimA bane / nahIM banatA hai to usakI yogyatA bAdhita hotI hai| para, loka meM aisA prApta nahIM hotaa| sabhI kASTha- phalaka pratimA bana jAte hoM; aisA dRSTigocara nahIM hotA / [ 334 ] karmaNo'pyetadAkSepe dAnAdau phalabhedaH kathaM nu syAt tathA zAstrAdisaGgataH yadi karma para bhI isa siddhAnta ko lAgU kiyA jAe to dAna Adi kAryoM kA pariNAma-bheda se bhinna-bhinna phala Ane kA jo apanA niyataH rUpa hai, jo zAstrAnugata hai, vaha bhI nahIM Tika pAtA / puNya [ 335 ] bhAvabhedataH 1 #1 zubhAt tatastvasau bhAvo hantA'yaM tatsvabhAvabhAk / evaM kimatra siddha N syAt tata evAstvato hyadaH It dAna Adi puNya kArya karate samaya jo mana meM zubha bhAva utpanna hotA hai, vaha atIta ke zubha karmoM kA pariNAma hai / pUrva AcIrNa karmoM kA jaisA svabhAva hotA hai, unake anurUpa hI bhAvoM kA svabhAva hotA hai / abhI jo karma kiye jAte haiM, kAlAntara meM ve atIta ke karma hoMge, jinake anurUpa Age bhAva - niSpatti hogI / yadi pUchA jAe, isase kyA siddha hotA hai, to kathya tathya yaha hogA ki zubha karmoM se zubha bhAva utpanna hote haiM tathA zubha bhAvoM se zubha karma / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 | yogabindu [ 336 ] tattvaM punardva yasyApi tatsvabhAvatvasaMsthitau / bhavatyevamidaM nyAyAt tatpradhAnyAdyapekSayA // bhAgya aura puruSArtha-donoM kI sthiti pradhAna-gauNa-bhAva se apaneapane svabhAva para TikI hai / jaba jo pradhAna-mukhya yA prabala hotA hai, taba vaha dUsare ko upahata karAtA hai-prabhAvita karatA hai yA dabAtA hai| [ 337 ] evaM ca caramAvarte paramArthena baadhyte| daivaM puruSakAreNa prAyazo vyatyayo'nyadA // antima pudgala-parAvarta meM bhAgya puruSArtha dvArA vastutaH upahata hotA hai aura usase pUrvavartI pudgalAvoM meM puruSArtha bhAgya dvArA upahata yA parAbhUta rahatA hai| [ 338 ] tulyatvamevamanayorvyavahArAdyapekSayA sUkSmabuddha yA'vagantavyaM nyAyazAstrAvirodhataH // dharmazAstra tathA tarka ke anusAra, sAtha hI sAtha vyAvahArika dRSTi se bhI bhAgya evaM puruSArtha paraspara tulya haiM, vyakti ko sUkSma buddhipUrvaka yaha samajhanA caahie| [ 336 ] evaM puruSakAreNa granthibhedo'pi saMgataH / / tadUrdhva bAdhyate daivaM prAyo'yaM tu vijRmbhate // antima pudgala-parAvarta meM puruSArtha dvArA jo granthi-bheda kI sthiti AtI hai, vaha sarvathA saMgata hai / usase UrdhvavartI vikAsa kI yAtrA meM, guNasthAnoM ke utthAna-krama meM prAyaH puruSArtha dvArA daiva yA bhAgya upahata-bAdhita rahatA hai| [ 340 ] asyaucityAnusAritvAt pravRtti satI bhavet / satpravRttizca niyamAd dhruvaH karmakSayo yataH Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAgya tathA puruSArtha | 173 yoM jIva kI jaba aucityAnusArI-dharmasAdhanocita pravRtti hone lagatI hai, vaha asat kAryoM meM saMlagna nahIM hotaa| niyamapUrvaka zreSTha kAryoM meM lagA rahatA hai, jisase usake saMcita karmoM kA kSaya hotA hai| [ 341 ] saMsArAvasya nirvedastathoccaiH pAramArthikaH / saMjJAnacakSuSA samyak tannaiguNyopalabdhitaH // / jJAna rUpI netra dvArA samyaktayA tattvAvalokana karane para sAdhaka ko isa jagat meM sukha, samAdhi, zAnti Adi guNa dikhAI nahIM dete, janma, vRddhAvasthA, roga, zoka, mRtyu Adi hI dIkhane lagate haiM / isIlie use paramArthataHyathArtha rUpa meM saMsAra se vairAgya ho jAtA hai / [ 342 ] muktau dRDhAnurAgazca tathAtadguNasiddhitaH / viparyayamahAduHkhabIjanAzAcca tattvata: mukti meM usakA sudRr3ha anurAga ho jAtA hai kyoMki vaha mokSopayogI guNoM ko pahale hI saMgrahIta kara cukatA hai tathA viparIta jJAna rUpa mahAduHkha ke bIja ko vAstava meM naSTa kara cukatA hai| [ 343 ] etatyAgAptisiddha yarthamanyathA asyaucityAnusAritvamalamiSTArthasAdhanam sAMsArika pravRttiyoM kA tyAga tathA mokSa-prApti kA lakSya lie sAdhaka mokSAnurUpa yA adhyAtma-yoga-saMgata kArya-vidhi meM pravRtta rahatA hai, jisase vaha apanA iSTa-AdhyAtmika dRSTi se abhIpsita lakSya sAdha letA hai / jo aisA nahIM karatA, vaha saMsAra-vRddhi karane vAlI pravRtti ko chor3a nahIM sktaa| [ 344 ] aucityaM bhAvato yatra tatrAyaM saMpravartate / upadezaM vinA'pyuccarantastenaiva coditaH tadabhAvataH / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 | yogabindu jahAM bhAvoM meM aucitya-ucita sthiti, ujjvalatA, pavitratA hotI hai, vahA~ vyakti binA vizeSa upadeza ke hI antaHpreraNA se svayaM prerita hokara satkArya meM pravRtta hotA hai| [ 345 ] atastu bhAvo bhAvasya tatvataH saMpravartakaH / zirAkUpe paya iva payovRddha niyogataH // vAstava meM manuSya kA eka pavitra bhAva dUsare pavitra bhAva ko uttarottara utpanna karatA jAtA hai| jaise kue ke bhItara bhUmivartI jala-praNAlikA dvArA anavarata jala-vRddhi hotI rahatI hai, usI prakAra yaha pavitra bhAvamayI paraMparA uttarottara vRddhiMgata hotI rahatI hai-vikasita ho jAtI hai| [ 346 ] nimittamupadezastu pavanAdisamo mataH / anaikAntikabhAvena satAmaDhava vastuni // jaise kue ko saphAI-jala-praNAlikA ke samIpavartI patthara, kardama Adi ko haTAnA jala-vRddhi kA nimitta banatA hai, usI prakAra prastuta sandarbha meM jaisA ki satpuruSa batalAte haiM, anya kA upadeza nimitta rUpa meM preraka hotA hai para vaha aikAntika rUpa meM vaisA ho hI, yaha bAta nahIM hai| vaha sAmAnyatayA vaiso preraNA karatA hai / [347 ] prakrAntAd yadanuSThAnAdaucityenottaraM bhavet / / tadAzrityopadezo'pi jJayo vidhyAdigocaraH // aucityapUrNa sadanuSThAna kriyAnvita karane se Age bhI vaise pavitra anuSThAna meM pravRtti hotI hai / aise sadanuSThAna puruSa ko uddiSTakara zAstra'vidhi-zAstra-sammata AcAra ke sambandha meM upadeza kiyA jAe-yaha jAnanA caahie| [348 ] prakRtervA''nuguNyena citraH sadbhAvasAdhanaH / gambhIroktyA mitazcaiva zAstrAdhyayanapUrvakaH Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAgya tathA puruSArtha | 175 gaMbhIra ukti dvArA zAstrAdhyayanapUrvaka-zAstra ke uddharaNa prastuta karate hue parimita zabdoM meM zrotA kI prakRti ke guNAnurUpa diyA gayA upadeza unameM aneka prakAra se sAttvika bhAva utpanna karane kA hetu banatA hai| [ 346 ] zirodakasamo bhAva Atmanyeva vyavasthitaH / pravRttirasya vijJa yA cAbhivyaktistatastataH jaise kue ko antarvartI jala-praNAlikA jala kA mUla srota hai, mUlataH jala vahIM hotA hai, bAhya sAdhana, prayatna use abhivyakti dete haiM-prakaTa karate haiN| vaise hI mokSopayogI uttamabhAva vAstava meM AtmA meM hI vizeSa rUpa se avasthita haiM, sAdhanA ke upakrama unheM abhivyakta karate haiM / [ 350 ] satkSayopazamAt sarvamanuSThAnaM zubhaM matam / kSINasaMsAracakrANAM granthibhedAdayaM yataH // jinakA saMsAra cakra-janma-maraNa kA cakra granthi-bheda ho jAne se lagabhaga kSINa hone ke samIpa hotA hai, satkSayopazama ke kAraNa unake sabhI anuSThAna zubha mAne gaye haiN| [ 351 ] bhAvavRddhirato'vazyaM sAnubandhaM zubhodayam / gIyate'nyairapi hyetat suvarNaghaTasannibham // unase avazya hI pavitra bhAvoM kI vRddhi hotI hai, jo puNya pUrNa paraMparA kI zrRMkhalA ke rUpa meM Age calatI rahatI hai| anya saiddhAntikoM ne ise svarNaghaTa ke samAna batAyA hai, TUTane para bhI jisakA mUlya kama nahIM hotaa| . Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 | yogabindu cAritnI - karmaNaH [ 352 ] evaM tu vartamAno'yaM cAritrI jAyate tataH / palyopamapRthaktvena vinivRttena karmaNaH pUrvokta sadanuSThAna meM pravRtta sAdhaka ke jaba do se nau palyopama taka ke madhya kI koI eka avadhi-parimita karma vinivRtta ho jAte haiM-unase vaha chuTakArA pA letA hai, taba cAritrI hotA hai| yahA~ prayukta 'palyopama' zabda eka vizeSa, ati dIrghakAla kA dyotaka hai| jaina vAGamaya meM isakA bahulatA se prayoga huA hai| palya yA palla kA artha kuA yA anAja kA bahuta bar3A koThA hai| usake AdhAra para yA usakI upamA se kAla-gaNanA kI jAne ke kAraNa yaha kAlAvadhi 'palyopama' kahI jAtI hai / palyopama ke tIna bheda haiM-1. uddhAra-palyopama, 2. addhA-palyopama, 3. kssetr-plyopm| uddhAra-palyopama-kalpanA kareM, eka aisA anAja kA bar3A koThA yA kuA ho, jo eka yojana (cAra kosa) lambA, eka yojana caur3A aura eka yojana gaharA ho / eka dina se sAta dina kI Ayu vAle navajAta yaugalika zizu ke bAlo ke atyanta choTe Tukar3e kie jAeM, unase lUMsa-ThUsa kara usa koThe yA kue ko acchI taraha dabA-dabA kara bharA jAe / bharAva itanA saghana ho ki agni unheM jalA na sake, cakravartI kI senA una para se nikala jAya to eka bhI kaNa idhara se udhara na ho sake, gaMgA kA pravAha baha jAya to una para kucha asara na ho ske| yoM bhare hue kue meM se ekaeka samaya meM eka-eka bAla-khaNDa nikAlA jAya / yoM nikAlate-nikAlate jitane kAla meM vaha kuA khAlI ho, usa kAla-parimANa ko uddhAra-palyopama kahA jAtA hai| uddhAra kA artha nikAlanA hai| bAloM ke uddhAra yA nikAle jAne ke AdhAra para isakI saMjJA uddhAra palyopama hai| yaha saMkhyAta-samayaparimANa mAnA jAtA hai| Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritrI | 177 uddhAra palyopama ke do bheda haiM--sUkSma evaM vyAvahArika / uparyukta varNana vyAvahArika uddhAra-palyopama kA hai| sUkSma uddhAra-palyopama isa prakAra hai vyAvahArika uddhAra-palyopama meM kue ko bharane meM yogalika zizu ke bAloM ke Tukar3oM kI carcA AyI hai, unameM se pratyeka Tukar3e ke asaMkhyAta, adRzya khaNDa kie jaaeN| una sUkSma khaNDoM se pUrva vaNita kuA lUMsa-ThUsa kara bharA jaae| vaisA kara lie jAne para pratisamaya eka-eka khaNDa kue meM se nikAlA jAya / yoM karate-karate jitane kAla meM vaha kuA, bilakula khAlI ho jAya, usa kAla-avadhi ko sUkSma uddhAra-palyopama kahA jAtA hai| isameM saMkhyAta-varSa koTi parimANa kAla mAnA jAtA hai / addhA-palyopama-addhA dezI zabda hai, jisakA artha kAla yA samaya hai| Agama ke prastuta prasaMga meM jo palyopama kA jikra AyA hai, usakA Azaya isI palyopama se hai| isakI gaNanA kA krama isa prakAra hai-yogalika ke bAloM ke Tukar3oM se bhare hue kue meM se sau sau varSa meM eka-eka Tukar3A nikAlA jAya / isa prakAra nikAlate-nikAlate jitane kAla meM vaha kUA bilakula khAlI ho jAya, usa kAlAvadhi ko addhA-palyopama kahA jAtA hai / isakA parimANa saMkhyAta varSa koTi hai| addhA-palyopama bhI do prakAra kA hotA hai-sUkSma aura vyAvahArika / yahA~ jo varNana kiyA gayA hai, vaha vyAvahArika addhA-palyopama kA hai| jisa prakAra, sUkSma uddhAra palyopama meM yogalika zizu ke bAloM ke Takar3oM ke aMkhyAta adRzya khaNDa kie jAne kI bAta hai, tatsadRza yahA~ bhI vaise hI asaMkhyAta, adRzya keza khaNDoM se vaha kuA bharA jAya / prati sau varSa meM eka khaNDa nikAlA jAya / yoM nikAlate-nikAlate jaba kuA bilakula khAlI ho jAya, vaisA hone meM jitanA kAla lage, vaha sUkSma-addhA-palyopama koTi meM AtA hai| isakA kAla-parimANa asaMkhyAta varSa koTi mAnA gayA hai| kSetra-palyopama-Upara jisa kue yA dhAna ke vizAla koThe kI carcA hai, yaugalika ke bAla khaNDoM se uparyukta rUpa meM dabA-dabA kara bhara diye jAne para bhI una khaMDoM ke bIca meM AkAza pradeza-rikta sthAna raha jAte haiN| Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 | yogabindu ve khaNDa cAhe kitane hI choTe hoM, Akhira ve rUpI yA mUrtta haiM, AkAza arUpI yA amUrta hai| sthUla rUpa meM una khaNDoM ke boca rahe AkAza-pradezoM kI kalpanA nahIM kI jA sakatI, para sukSmatA se socane para vaisA nahIM hai / ise eka sthUla udAharaNa se samajhA jA sakatA hai - kalpanA kareM, anAja ke eka bahuta baDe - koThe ko kUSmAMDoM- kumhar3oM se bhara diyA gayA / sAmAnyataH dekhane meM lagatA hai, vaha koThA bharA huA hai, usameM koI sthAna khAlI nahIM hai, para yadi usameM nIbU aura bhare jAeM to ve acchI taraha samA sakate haiM, kyoMki saTe hue kumhar3oM ke bIca meM sthAna khAlI jo hai / yoM nIbuoM se bhare jAne para bhI sUkSma rUpa meM aura khAlI sthAna raha jAtA hai, bAhara se vaisA lagatA nahIM / yadi usa koThe meM sarasoM bharanA cAheM to ve bho samA jAyeMge / sarasoM bharane para bhI sUkSma rUpa meM aura khAlI sthAna rahatA hai / yadi nadI ke rajakaNa usameM bhare jAeM, to ve bhI samA sakate haiM / dUsarA udAharaNa dIvAla kA hai| cunI huI dIvAla meM hameM koI sthAna pratIta nahIM hotA para, usameM hama aneka khUMTiyA~, kIleM gAr3a sakate haiM / yadi vAstava meM dIvAla meM sthAna khAlo nahIM hotA to yaha kabhI saMbhava nahIM thaa| dIvAla meM sthAna khAlI hai, moTe rUpa meM hameM mAlUma nahIM par3atA / astu / kSetra palyopama kI carcA ke antargata yaugalika ke bAloM ke khaNDoM ke bIca-bIca meM jo AkAza pradeza hone kI bAta hai, use bhI isI dRSTi se samajhA jA sakatA hai / yaugalika ke bAloM ke khaNDoM ko saMspRSTa karane vAle AkAza pradezoM meM se pratyeka ko pratisamaya nikAlane kI kalpanA kI jAya / yoM nikAlate-nikAlate jaba sabhI AkAza-pradeza nikAla lie jAe~, kuA bilakula khAlI ho jAya, vaisA hone meM jitanA kAla lage, use kSetra - palyopama kahA jAtA hai / isakA kAla-parimANa asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNI hai / kSetra palyopama do prakAra kA hai - vyAvahArika evaM sUkSma / uparyukta vivecana vyAvahArika kSetra - palyopama kA hai / sUkSma kSetra - palyopama isa prakAra hai - kue meM bhare yaugalika ke kezakhaNDoM se spRSTa tathA aspaSTa sabhI AkAza-pradezoM meM se eka-eka samaya meM Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritrI | 179 eka-eka pradeza nikAlane kI yadi kalpanA kI jAya tathA yoM nikAlate. nikAlate jitane kAla meM vaha kuA samagra AkAza-pradezoM se rikta ho jAe; vaha kAlaparimANa sUkSma-kSetra-palyopama hai| isakA bhI kAla-parimANa asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI hai| vyAvahArika kSetra-palyopama se isakA kAla aMkhyAta gunA adhika hotA hai|' isa koDAkor3a palyopama ko sAgaropama kahA jAtA hai| arthAt dasa karor3a palyopama ko eka karor3a palyopamaM se guNA karane se jo gaNanaphala AtA hai, vaha eka sAgaropama hai|' [ 353 ] liGga mArgAnusAryeSa zrAddhaH prajJApanApriyaH / guNarAgI mahAsattvaH sacchakyArambhasaMgata: adhyAtma-patha kA anusaraNa, zraddhA, dharmopadeza-zravaNa meM abhiruci, guNoM meM anurAga, sadanuSThAna meM parAkramazIlatA tathA yathAzakti dharmAnupAlana ye cAritrI ke lakSaNa haiN| [ 354-355 ] asAtodayazUnyo'ndhaH kAntArapatito yathA / gAdiparihAreNa samyak tatrAbhigacchati // tathA'yaM bhavakAntAre pApAdiparihArataH / zrutacakSuvihono'pi satsAtodayasaMyutaH gahana vana meM bhaTakA huA andhA puruSa, jisake asAta-vedanIya-duHkhaprada karmoM kA udaya nahIM hai, khaDDe Adi se bacatA huA sahI salAmata apane mArga para calatA jAtA hai, usI prakAra saMsArarUpI bhayAvaha vana meM bhaTakatA huA vaha puruSa, jisake sAta-vedanIya-sukhaprada karmoM kA udaya hai, apane ko pApoM se bacAtA huA zAstra-jJAnarUpI netra se rahita hote hue bhI dharma-patha para gatizIla rahatA hai| 1. anuyogadvAra sUtra 138-140 tathA pravacana sAroddhAra dvAra 158 meM palyopama kA vistAra se vivecana hai| 2. sthAnAMga sUtra 2.4.66 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 | yogabindu [ 356 ] anodazasya tu punazcAritraM zabdamAtrakam / IdRzasyApi vaikalyaM vicitratvena karmaNAm // jo aisA nahIM hai-ina guNoM se hIna hai, usake cAritra nAma mAtra kA -kevala veza Adi bAhya cinhoM ke rUpa meM hotA hai| jo aisA hai-ina guNoM se yukta hotA hai, usake bhI pUrva-saMcita karmoM kI vicitratA- pratikUla prabhAvakAritA ke kAraNa cAritra meM doSa A jAtA hai| [ 357 ] | dezAdibhedatazcitramidaM coktaM mahAtmabhiH / atra pUrvodito yogo'dhyAtmAdi: saMpravartI deza (aMzataH paripAlana) Adi ke bheda se mahAn puruSoM ne cAritra aneka prakAra kA batalAyA hai / pUrva-vaNita adhyAtma Adi yoga meM cAritrI saMpravRtta hote haiM-abhyAsarata rahate haiN| [ 358 ] aucityAd vRttamuktasya vacanAt tattvacintanam mainyA disAramatyantamadhyAtma tadvido viduH aucityapUrNa-vidhivat cAritryasevI puruSa kA zAstrAnugAmI tattva-cintana, maitrI, karuNA, pramoda tathA mAdhyasthya rUpa uttama bhAvanAoM kA jIvana meM samyak svIkAra jJAnI janoM dvArA adhyAtma kahA jAtA hai / [ 356 ] ataH pApakSayaH sattvaM zIlaM jJAnaM ca zAzvatam / tathAnubhavasaMsiddhamamRtaM hyada eva tu isase pApoM kA kSaya hotA hai, AtmaparAkrama jAgarita hotA hai tathA pavitra AcaraNa udita hotA hai, tathA avinazvara jJAna svAyatta hotA hai, jo anubhava saMsiddha-anubhUti-prasUta amRta hai| Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna | 181 / [ 360 ] abhyAso'syaiva vijJa yaH pratyahaM vRddhisaMgataH / manaH samAdhisaMyuktaH paunaH punyena bhAvanA // isakA abhyAsa karane se, punaH punaH bhAvanA karane se yogavRddhiyoga-bhAvanA kA, yoga sAdhanA kA vikAsa hotA hai, citta samAdhiyukta hotA hai-citta meM zAntimaya sthiti kA samAveza hotA hai| ise bhalIbhAMti samajhanA caahie| [ 361 ] nivRttirazubhAbhyAsAcchubhAmyAsAnukUlatA tathA sucittavRddhizca bhAvanAyA: phalaM matam bhAvAnubhAvita rahane ke phala-svarUpa azubha abhyAsa-pApamaya AcaraNa se nivRtti, zubha yogAbhyAsa meM anukUlatA-nirbAdha pragati tathA citta meM pavitratA kI uttarottara vRddhi hotI hai| 'dhyAna-- [ 362 ] zubhakAlambanaM cittaM dhyAnamAhurmanISiNaH / sthirapradIpasadRzaM sUkSmAbhogasamanvitam zubha pratIkoM kA ekAgrata yA Alambana-una para citta kA sthirIkaraNa manISI-jJAnI janoM dvArA dhyAna kahA jAtA hai / vaha dIpaka kI sthira lau ke samAna jyotirmaya hotA hai, sUkSma tathA antaHpraviSTa cintana se samAyukta hotA hai| [ 363 ] vazitA caiva sarvatra bhAvastamityameva c| anubandhavyavaccheda udo'syeti tadvidaH // dhyAna ke phalasvarUpa vazitA-AtmavazatA, Atma-niyantraNa yA jitendriyatA athavA sarvatra prabhaviSNutA, saba para akSuNNa prabhAvazIlatA, Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 | yogabindu mAnasika sthiratA tathA saMsArAnubandha - - bhava-paraMparA kA uccheda janma-maraNa se unmukta bhAva siddha hotA hai / yaha dhyAna - vettAoM kA abhimata hai / samatA [ 364 ] avidyAkalpiteSUccairiSTAniSTeSu vastuSu / saMjJAnAt tadvyudAsena samatA samatocyate // avidyA, mAyA yA ajJAna dvArA parikalpita iSTa - icchita, aniSTa - anicchita vastuoM kI yathArthatA kA samyak bodha ho jAne se udhara kA AkarSaNa, anAkarSaNa apagata ho jAtA hai, niHspRhatA A jAtI hai / donoM ke prati samAnatA kA bhAva utpanna ho jAtA hai / use samatA kahate haiM / Rddha, yapravartanaM apekSAtantuvicchedaH [ 365 ] caiva sUkSmakarmakSayastathA / phalamasyAH pracakSate // samatA A jAne para yogI kI vRtti meM eka aisA vaiziSTya A jAtA hai ki vaha prAptaRddhiyoM - vibhUtiyoM yA cAmatkArika zaktiyoM kA prayoga nahIM karatA, usake sUkSma karmoM kA kSaya hone lagatA hai, usakI AzAoM, AkAMkSAoM ke tantu TUTane lagate haiM / yaha sAmyabhAva kI divyAvasthA hai / [ 366 ] anyasaMyogavRttInAM yo apunarbhAvarUpeNa sa tathA / nirodhastathA tatsaMkSayo mataH // tu AtmA meM utpanna hone vAlI vaibhAvika nirodha, jisase ve punaH utpanna na hoM, para-padArthoM ke saMyoga se vRttiyoM kA aneka prakAra se vaisA vRttisaMkSaya kahA jAtA hai / ato'pi mokSaprAptiranAbAdhA [ 367 ] kevalajJAnaM zailezIsaM parigrahaH / sadAnandavidhAyinI // Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAttvika : atAttvika | 183 vRtti-saMkSaya se sarvajJatA, zailezI-avasthA, mAnasika, kAyika, vAcika pravRttiyoM kA sarvathA nirodha, meruvat aprakampa, aDola sthiti tathA nirbAdha, AnandavidhAyaka-paramAnandamaya mokSa-pada kI prApti hotI hai| jaina-darzana ke anusAra terahaveM guNasthAna meM sarvajJatA tathA cavadahaveM guNasthAna meM zailezI avasthA prApta hotI hai| tAttvika : atAttvika [ 368 ] tAttviko 'tAttvika zcAyamiti yaccoditaM purA / tasyedAnIM yathAyogaM yojanA'trAbhidhIyate // tAttvika tathA atAttvika yoM pahale yoga ke jo bheda batAye haiM, be kisa-kisa zreNI ke puruSoM ke sadhate haiM, ityAdi dRSTikoNa se yahA~ unakA vivecana kiyA jA rahA hai / [ 366 ] apunarbandhakasyAyaM vyavahAreNa tAttvikaH / adhyAtmabhAvanArUpo nizcayenottarasya tu // adhyAtmayoga tathA bhAvanAyoga apunarbandhaka ke vyavahAra-dRSTi se aura cAritrI ke nizcaya-dRSTi se sadhate hai / isa zloka meM samyakdRSTi kA ullekha nahIM hai / TIkAkAra ke anusAra prastuta sandarbha meM use apunabaMdhaka ke sAtha jor3A jA sakatA hai / - [ 370 ] sakRtadAvartanAdInAmatAttvika udAhRtaH pratyapAyaphalaprAyastathAveSAdimAtrataH sakRt Avartana meM vidyamAna tathA una jaise aura vyaktiyoM ke adhyAtmayoga evaM bhAvanA-yoga atAttvika hote haiN| kyoMki unameM sAdhakoM jaisA veSa Adi kevala bAhya pradarzana hotA hai / jo AcaraNa ve karate haiM, prAyaH aniSTakara tathA durbhAgyapUrNa phalaprada hotA hai| jisa pudgala-parAvarta ko pAra kara vyakti carama-pudgala-parAvarta meM Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 | yogabindu AtA hai, vaha (carama pudgala-parAvarta se pUrva kA antima Avarta) sakRt Avarta yA sakRt Avartana kahA jAtA hai| [ 371 ] cAritriNastu vijJa yaH zuddha yapekSo yathottaram / dhyAnAdirUpo niyamAt tathA tAttvika eva tu // cAritrI ko dhyAna, samatA tathA vRttisaMkSaya saMjJaka yoga usakI zuddhiAntarika nirmalatA ke anurUpa nizcita rUpa meM prApta hote haiN| ve tAttvika hote haiN| [ 372 ] asyava tvanapAyasya sAnubandhastathA smRtaH / yathoditakrameNava sApAyasya tathA'paraH // apAya-vighna yA sAdhanAviparota sthiti se jo bAdhita nahIM haiM, unako uttaravartI vikAsa zRMkhalA sahita yathAvat rUpa meM yoga prApta hotA hai| jo apAyayukta haiM unake lie aisA nahIM hotA hai / [ 373 ] apAyamAhuH karmaiva nirapAyAH purAtanam / pApAzayakaraM citraM nirupakramasaMjJakam // apAyarahita-nirbAdharUpa meM sAdhanA-parAyaNa mahApuruSoM ne atIta meM saMcita pApAzayakara hiMsA, asatya, caurya, lobha, ahaMkAra, chala, krodha, dvaSa, vyabhicAra Adi se sambaddha vividha karmoM ko apAya kahA hai| ve nirupakrama saMjJA se bhI abhihita hue haiN| unakA phala avazya bhoganA hotA hai| __ [ 374 ] kaNTakajvaramohaistu samo vighnaH prkiirtitH| mokSamArgapravRttAnAmata evAparairapi / Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAsrava : anAsrava | 185 anya vicArakoM ne bhI mokSa mArga meM pravRtta sAdhakoM ke lie kaNTaka'vighna, jvara-vighna tathA mokSa-vighna ke rUpa meM AnevAlI bAdhAoM kI carcA kI hai| rAhagIra ke paira meM kA~TA cubha jAe to usakI gati ruka jAtI hai, yadi vaha yAtrA ke bIca meM jvara-grasta ho jAe to bhI Age calane meM bAdhA AjAtI hai aura yadi vaha digbhrAnta ho jAe-use dizAoM kA yathAvat jJAna na rahe to Age calanA kaThina ho jAtA hai, aisI hI vighnapUrNa sthitiyA~ sAdhaka ke samakSa AtI haiM, jinheM use pAra karate hue Age bar3hanA hotA hai| sAstrava : anAnava [ 375 ] asyaiva sAsravaH prokto bahujanmAntarAvahaH / pUrvavyAvaNitanyAyAdekajanmA tvanAsravaH // yoga kA pUrva-varNita eka bheda sAsravayoga hai, jo usa sAdhaka ke sadhatA hai, jisake antima maMjila-mokSa taka pahuMcane meM abhI aneka janma pAra karanA bAkI hotA hai| pahale kiye gaye vivecana ke anusAra nirAsrava-yoga usa sAdhaka ke sadhatA hai, jise kevala eka hI janma meM se gujaranA hotA hai, Age janma nahIM lenA pdd'taa| [ 376 ] Asravo bandhahetutvAd bandha eveha yanmataH / sa sAMparAyiko mukhyastadeSo'rtho'sya sNgtH|| Asrava karma bandha kA hetu hai, isalie eka dRSTi se vaha bandha hI hai| vastutaH karma-bandha kA mukhya kAraNa kaSAya-kaSAyAnuprerita Asrava hai / bandha ke sAtha usI kI vAstavika saMgati hai| [ 377 ] evaM caramadehasya saMparAyaviyogataH / itvarAvabhAve'pi sa tathA'nAsravo mtH|| Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 | yogabindu jo carama-zarIrI hai-vartamAna zarIra ke bAda jise aura zarIra dhAraNa nahIM karanA hai, mukta honA hai, jisake saMparAya-viyoga-kaSAya-viyoga sadha gayA hai-jisake kaSAya nahIM rahe haiM, usake sAMparAyika Asrava-bandha nahIM hotaa| vaisI sthiti meM anya-ati sAmAnya Asrava ke gatimAn rahane para bhI vaha anAsrava kahA jAtA hai, kyoMki vaha bandha bahuta manda, alpa evaM halkA hotA hai| jaina-darzana ke anusAra bArahaveM kSINamoha tathA terahaveM saMyoga kevalI guNasthAna meM isI prakAra kA karma-bandha hotA hai / prastuta vivecana ke anusAra jo pAribhASika rUpa meM anAsrava-koTi meM AtA hai / [ 378 ] nizcayenAtra zabdArthaH sarvatra vyvhaartH| nizcaya-vyavahArau ca dvAvapyabhimatArthadau // anAsrava kA artha nizcaya naya ke anusAra sarvathA Asrava-rahita avasthA hai aura vyavahAra-naya ke anusAra sAMparAyika Asrava-rahita avasthA, jo lagabhaga Asrava-rahitatA ke nikaTa hotI hai, vahA~ se vyakti zIghra anAsravadazA prApta kara letA hai| ___ vyavahAra-naya dvArA pratipAdita artha bhI nizcaya-naya ke viparIta nahIM jAtA, sarvatra tatsaMgata hI hotA hai / yoM nizcaya tathA vyavahAra-donoM hI abhimata- yathArthataH svIkRta artha hI prakaTa karate haiN| upasaMhAra [ 376 ] .. saMkSepAt saphalo yoga iti saMdazito hyym| Adyantau tu punaH spaSTaM bamo'syaiva vishesstH|| saMkSepa meM yoga kA phala sahita varNana kiyA jA cukA hai| AdiadhyAtma tathA anta-vRttisaMkSaya kA vizeSa rUpa se punaH spaSTIkaraNa kara rahe haiN| Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 380 ] tattva cintanamadhyAtma maucityAdiyutasya ukta vicitrametacca tathAvasthAdibhedataH // jaisA vyAkhyAta huA hai, aucityayukta - samucita, zAstrasamarthita kriyA-prakriyA meM saMlagna puruSa dvArA kiyA jAtA tattva-cintana adhyAtma hai / avasthA Adi ke bheda se vaha vividha prakAra kA hai / japa [ 351 ] AdikarmakamAzritya devatAnugrahAGgatvAdato'yamabhidhIyate - yoga ke Adi - prArambhika karma ke rUpa meM athavA jo puruSa yoga meM praviSTa ho rahA ho, navAbhyAsI ho, usakI dRSTi se japa adhyAtma haiadhyAtma kA prArambhika rUpa hai / japa devatA ke anugraha kA aMga hai-- usase devAnugraha prApta hotA hai / japa sambandhI vivecana yahA~ prastuta hai / japa | 187 japa: sanmantraviSayaH dRSTa: pApApahAro'smAd japo hyadhyAtmamucyate / [ 382 ] yathA // sa cokto devatAstavaH / viSApaharaNaM uttama mantra japa kA viSaya hai / vaha deva stavana ke rUpa meM hotA hai / jaise mantra- prayoga se sarpa Adi kA viSa dUra ho jAtA hai, usI prakAra mantrajapa se pApa kA apahAra - apagama ho jAtA hai- AtmA se pApa dUra ho jAte haiM / [ 383 ] devatApurato vA'pi jale vAkaluSAtmani / viziSTadra makuje vA kartavyo'yaM satAM mataH // satpuruSoM kA abhimata hai ki japa devatA ke samakSa, zuddha jalamaya nadI,. sarovara, kUpa vApI Adi ke taTa para yA kisI viziSTa druma-kuMja meM - maNDapa kI taraha chAye vRkSa yukta sthAna meM karanA cAhie / Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 | yogabindu [ 384-385 ] parvopalakSito yad vA putraMjIvakamAlayA / nAsAgrasthitayA dRSTayA prazAntenAntarAtmanA / / vidhAne cetaso vRttistadvarNeSu yatheSyate / arthe cAlambane caiva tyAgazcopaplave sati // japa ke samaya hAtha kA aMgUThA apanI aMguliyoM ke poroM (pairavoM) para athavA rUdrAkSa kI mAlA ke manakoM para calatA rhe| dRSTi nAsikA ke agra bhAga para TikI rahe / antarAtmA meM prazAnta bhAva rhe| citta-vRtti japa ke viSaya, akSara, tadgata artha, Alambana-viSayagata mUla AdhAra ke sAtha saMlagna rahe / upa-lava-mAnasika bAdhA yA vighna kI anubhUti ho, taba japa karanA banda kara denA caahie| [ 386 ] mithyAcAraparityAga AzvAsAta tatra vartanam / tacchuddhikAmatA ceti tyAgo'tyAgo'yamIdRzaH // mAnasika bAdhA Adi Ane para jo japa kA tyAga kiyA jAtA hai, vaha (tyAga) vAstava meM tyAga na hokara atyAga kI zreNI meM AtA hai / kyoMki usase mithyAcAra-kevala kRtrima rUpa meM kariSyamANa satpariNAmazUnya kriyA kA tyAga hotA hai / usa tyAga ke phalasvarUpa antarvizvAsa yA AsthApUrvaka punaH japa karane kI vRtti sudRr3ha hotI hai / japa meM sadA zuddhi banI rahe, yaha bhAvanA jAgarita hotI hai| [387 ] yathApratijJamasyeha kAlamAnaM prakItitam / ato hyakaraNe 'pyatra bhAvavRttiM vidurbudhAH // japa kI samayAvadhi apanI-apanI pratijJA ke anusAra hai / arthAt jitane samaya japa karane kI bhAvanA ho, sAdhaka utane samaya ke lie japa karane kI pratijJA kare / tadanurUpa yathAvidhi japa saMpAdita kare / vidvAnoM kA aisA abhimata hai ki yoM pratijJApUrvaka japa karane vAle Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogyatAkana | 186 ke vyaktitva meM aisI pavitratA A jAtI hai ki jisa samaya vaha japa nahIM karatA ho, usa samaya bhI usakI antarvRtti japa para hI kendrita rahatI hai| [388 ] munIndra : zasyate tena yatnato'bhigrahaH zubhaH / sadA'to bhAvato dharmaH kriyAkAle kriyodbhavaH / / japa ke sandarbha meM kiye jAte vizeSa lakSyapUrNa zubha saMkalpa kI munivarya prazaMsA karate haiM, kyoMki usase kriyocita samaya meM kriyA parisampanna hotI hai / usake phalasvarUpa bhAva-dharma antaHzuddhimUlaka adhyAtma dharma niSpanna hotA hai| yogyatAMkana - [ 386 ] svaucityAlocanaM samyak tato dharmapravartanam / AtmasaMprekSaNaM caiva tadetadapare jaguH / / katipaya anya vicArakoM ke anusAra apane aucitya-yogyatA kA samyak Alocana--bhalI-bhA~ti aMkana, tadanusAra dharma meM pravRtti tathA AtmasaMprekSaNa-AtmAvalokana adhyAtma hai| [ 360 ] * yogebhyo janavAdAcca liGgabhyo'tha yathAgamam / svaucityAlocanaM praahuryogmaargkRtshrmaaH|| jinhoMne yoga ke mArga meM zrama kiyA hai-jo tape hue yoga sAdhaka haiM, ve batalAte haiM ki sAdhaka yoga dvArA, janavAda dvArA tathA zAstra-varNita cinhoM dvArA apanI yogyatA kA avalokana kreN| [ 361 ] yogA: kAyAdikarmANi janavAdastu tatkathA / zakunAdIni liGgAni svaucityAlocanAspadam // Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 | yogabindu yoga kA tAtparya zArIrika, mAnasika, vAcika pravRtti hai| janavAda kA artha apane sambandha meM logoM meM pracalita bAteM, aphavAheM haiM / liGga kA artha zakuna Adi cinha haiM / inase apane aucitya yA yogyatA kA nirIkSaNaparIkSaNa kiyA jA sakatA hai| [ 362 ] ekAntaphaladaM jJeyamato dharmapravartanam / atyantaM bhAvasAratvAt tatraivApratibandhataH // apanI yogyatA kA aMkana kara dharma meM pravRtta honA ekAntarUpeNa'nizcita rUpa se phalaprada hai| vaisA karate sAdhaka ke mana meM atyanta ucca bhAva rahatA hai / usako satyavRtti meM koI pratibandha yA vighna nahIM aataa| [ 363 ] tadbhaGgAdibhayopetastatsiddhau cotsuko dRDham / yo dhomAniti sannyAyAt sa yadaucityamokSate // jo apane satprayatna meM vighna, bAdhA Adi se bhaya mAnatA huA jAgarUka rahatA hai, saphala hone kA utsAha lie rahatA hai, jo buddhimAna hai, vaha nyAyayuktipUrvaka apanI yogyatA ko A~ka letA hai| [ 364-365 ] AtmasaMprekSaNaM caiva jJeyamArabdhakarmaNi / pApakarmodayAdatra bhayaM tadupazAntaye // visrotogamane nyAyyaM bhayAdau zaraNAdivat / gurvAdyAdhaNaM samyak tataH syAd duritakSa yaH // atota meM Acarita azubhaH karmoM ke udaya se mana meM yaha bhaya ho jAtA hai ki kahIM koI vighna na A jaae| isa bhaya ko upazAnta karane hetu sAdhaka, jisane yogAnuSThAna Arambha kiyA ho, AtmAvalokana kare-yaha dekhe ki kahIM apane sadanuSThAna ke yathAvat AcaraNa meM usase koI bhUla to nahIM ho rahI hai| Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ deva-vandana | 19 // yadi sAdhaka ko aisA bhAna ho, usakI AtmA viparIta-yoga-sAdhanA ke pratikUla pravAha meM baha rahI hai to jaise bhaya, khatarA utpanna ho jAne para vyakti bacane ke lie surakSita sthAna meM calA jAtA hai, vaise hI use guru Adi mahAn puruSoM ko zaraNa meM calA jAnA cAhie / isase bhaya, khatarA Tala jAtA hai| [ 396 ] sarvamevedamadhyAtma kuzalAzayabhAvataH / ' aucityAd yatra niyamAllakSaNaM yat puroditam // ucita rUpa meM, niyamita rUpa meM pUrva vaNita lakSaNa jahAM ghaTita hote haiM, vaha saba, puNyAtmaka pariNAmoM ke kAraNa adhyAtma hai / deva-vandana [ 397 ] devAdivandanaM samyak pratikramaNameva ca / mainyAdicintanaM caitat sattvAdiSvapare jaguH // deva Adi kA bhalI-bhAMti vandana-pUjana karanA, yathAvidhi pratikramaNa karanA-apane dvArA huI bhUloM ke lie prAyazcita karanA, Atma-mArjana karanA, maitrI, karuNA, pramoda, mAdhyasya rUpa bhAvanAoM kA ciMtana-anucintana karanA adhyAtma hai| aisA kucha logoM kA kahanA hai| . [ 398-396 ] sthAnakAlakramopetaM zabdArthAnugataM tathA / anyAsaMmohajanaka zraddhAsaMvegasUcakam // prollasadbhAvaromAJcaM vardhamAnazubhAzayam / avanAmAdisaMzuddhamiSTaM devAdivandanam // ucita Asana, vihita samaya, vidhikrama kA dhyAna rakhanA, stavanarUpa meM uccArita hote zabdoM ke artha para gaura karate jAnA, pUjArata anya vyakti ke mana meM bhrama, avyavasthA utpanna na karanA, zraddhA tathA tIvra utsAha lie rahanA, bhaktibhAva-prasUta harSa ke kAraNa romAMcita honA, pavitra bhAvoM kA Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 | yogabindu uttarottara bar3hate jAnA, zuddhabhAva se praNamana Adi karanA-ityAdi pUrvaka deva-pUjana kA vidhAna hai| pratikramaNa [ 400 ] pratikramaNamapyevaM sati doSe prmaadtH| tRtIyauSadhakalpatvAd dvisandhyamathavA'sati / / yadi pramAda-zuddha upayoga ke abhAva yA dharma ke prati AtmapariNAmagata anutsAha, asAvadhAnI ke kAraNa doSa-sevana ho jAe to dina meM do bAra -prAtaH evaM sAyaM pratikramaNa karanA caahie| yadi doSa sevana na huA ho to bhI pratikramaNa karanA caahie| yaha tIsare. vaidya kI auSadhi kI jyoM AtmA ke lie lAbhaprada, zreyaskara siddha hotA hai| granthakAra ne tIsara vaidya kI auSadhi kA ullaMghana karate hue jisa dRSTAnta kI ora saMketa kiyA hai, vaha jaina-sAhitya kA prasiddha dRSTAnta hai, jo isa prakAra hai - eka rAjA thaa| usakA yuvA putra-yuvarAja asvastha rahane lgaa| rAjA ne apane rAjya ke tIna vikhyAta vaidyoM ko balAyA aura pratyeka vaidya ko apanI-apanI auSadhi kA guNa batAne ko kahA / pahalA vaidya bolA--merI auSadhi bar3I prabhAvakArI hai / jisa roga para dIjie use sarvathA naSTa kara detI hai| para eka bAta hai, yadi vaha roga na ho to dUsarA roga utpanna kara detI hai| rAjA bolA-vaidyavara ! ApakI auSadhi bhayajanaka hai| rAjakumAra ke lie usakA upayoga samIcIna nahIM hai| dUsare vaidya ne kahA-merI auSadhi kI yaha vizeSatA hai, jisa roga para dIjie, use bilakula miTA detI hai| yadi roga na ho to usase na lAbha hotA hai aura na hAni / rAjA ko dUsare vaidya kI auSadhi bhI upayukta nahIM jcii| taba tIsare vaidya ne batAyA-rAjan ! merI auSadhi auroM se nirAlI Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvanAnucintana | 163 hai / jisa roga para sevana kI jAe, use unmUlita kara detI hai| yadi roga na ho to deha ke lie merI auSadhi rasAyana hai| vaha rakta, mA~sa, bala, vIrya, oja tathA saundarya bar3hAtI hai / yaha sunakara rAjA bahuta prasanna humA aura bolA-mere rAjakumAra ke lie yahI auSadhi samIcIna hai| isa dRSTAnta dvArA granthakAra kA yaha Azaya hai ki doSa-sevana na hone para bhI pratikramaNa karanA isalie lAbhajanaka hai ki usase jJAna, darzana, cAritra Adi Atma-guNoM kI vRddhi hotI hai| jIvana kA kalyANa hotA hai| [ 401 ] niSiddhAsevanAdi yad viSayo'sya prakIrtitaH / tadetad bhAvasaMzuddhaH kAraNaM paramaM matam // niSiddha-jinakA niSedha kiyA gayA hai, aise AcaraNoM kA jaisA, jitanA Asevana kiyA jAtA hai, utanA sAdhanA meM doSa AtA hai| pratikramaNa usakI bhAva saMzuddhi-bhAvAtmaka saMzodhana-sammAna kA parama hetu hai / bhAvanAnucintana [ 402 ] maitrI-pramoda kAruNya-mAdhyasthyaparicintanam / sattva-guNAdhikaklizyamAnAprajJApyagocaram sAdhaka ko cAhie, vaha saMsAra ke sabhI prANiyoM ke prati maitrI, adhika guNasampanna puruSoM ko dekha mana meM prasannatA, kaSTa-pIr3ita logoM ke prati karuNA tathA ajJAnI janoM ke prati mAdhyasthya-taTasthatA kI bhAvanA se anabhAvita-apane dainandina cintana meM anuprANita rahe / [ 403 ] vivekino vizeSeNa bhavatyetad yathAgamam / tathA gambhIracittasya samyagmArgAnusAriNaH / / vivekazIla, gambhIracetA tathA sanmArgAnugAmI puruSoM ke citta meM ye Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 | yogabindu bhAvanAe~, jaisA ki zAstroM meM batAyA gayA hai, vizeSa rUpa se udbhAvita hotI haiN| [ 404 ] evaM vicitramadhyAtmametadanvarthayogataH / AtmanyadhItisaMvRtta yamadhyAtmacintakaH "adhi-Atmani-jo AtmA ko adhiSThita kara rahatA hai-AtmA meM TikatA hai, vaha adhyAtma hai" isa vyutpatti ke anusAra adhyAtma tatsambaddha bahuvidha kArya-kalApa meM ghaTita hai, saMgata hai, adhyAtma-cintana meM abhirata puruSoM ko yaha jAnanA caahie| vRttisaMkSaya - [ 405 ] bhAvanAditrayAbhyAsAda vaNito vRttisaMkSayaH / sa cAtmakarmasaMyogayogyatApagamo'rthataH bhAvanA, dhyAna tathA samatA ke abhyAsa se vRtti-saMkSaya udbhAvita / hotA hai| usakA artha AtmA aura karma ke saMyoga kI yogyatA kA apagama -dUra honA hai| dUsare zabdoM meM anAdikAla se AtmA ke sAtha karmoM kA bandha hote rahane kI vRtti-vartana-sthiti yA avasthA kA saMkSaya honAmiTa jAnA vRtti-saMkSaya hai| [ 406 ] sthUlasUkSmA yatazceSTA Atmano vRttayo matAH / anyasaMyogajAzcaitA yogyatA bIjamasya tu // / AtmA kI sUkSma evaM sthUla-Abhyantara tathA bAhya ceSTAoM ko vRttiyA~ kahA gayA hai| ve AtmA kA anya-Atmatara-vijAtIya padArthoM ke sAtha saMyoga hone se niSpanna hotI haiN| vaha kAraNa, jisase aisA hotA hai, yogyatA kahA jAtA hai / [ 407 ] tadabhAve'pi tadbhAvo yukto nAtiprasaGgataH / mukhyaSA bhavamAteti tadasyA aymuttmH|| Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRttisaMkSaya | 195 yogyatA ke abhAva meM saMyoga yA sambandha nahIM hotA / yadi aisA na mAnA jAe to sarvatra avyavasthA ho jAe / ataH yaha -- AtmA kI vijAtIya padArthoM ke sAtha saMyukta yA sambaddha hone kI yogyatA mukhya bhavamAtA - janma - maraNarUpa saMsArAvasthA kI pramukha utpAdikA hai / jagat pravAha kA yahI pramukha AdhAra hai / ! pallavAdyapunarbhAvo syAnmUlApagame [ 408 ] na skandhApagame taroH / bhavatarorapi // yadvat tadvad vRkSa kA mAtra tanA kATa dene se patra Adi kA apunarbhAva - phira utpanna na honA ghaTita nahIM hotA arthAt tanA kATa dene para bhI samaya pAkara phira vaha harA-bharA ho jAtA hai, naye aMkura phUTane lagate haiM, pattiyA~ nikala AtI haiM, bar3ha jAne para phUla lagane lagate haiM para yadi vRkSa kI jar3a kATa dI jAya to phira vaisA kucha nahIM hotA / patte, phUla Adi saba Ane banda ho jAte haiM / saMsArarUpI vRkSa kI bhI yahI sthiti hai| jaba taka usakA mUla ucchinna na ho, vaha bar3hatA evaM phalatA-phUlatA rahatA hai / [ 406 ] mUlaM ca yogyatA hyasya vijJa yoditalakSaNA / pallavA vRttayazcitrA hanta tattvamidaM param // yogyatA, jisakA lakSaNa pUrvavarNita hai, saMsArarUpI vRkSa kA mUla hai / vRttiyA~ taraha-taraha ke patte haiM yaha parama tattva hai - yathArtha vastusthiti hai / [ 410 ] upAyopagame cAsyA etadAkSipta eva hi / tattvato'dhikRto yoga utsAhAdistathA'sya tu // jIvana kA yathArtha lakSya sAdhane, AtmA aura karma ke saMyoga kI yogyatA kA parisamApana karane kA upAya usI se adhigata hai, aura tattvataH vaha yoga hai, jo utsAha Adi se sadhatA hai / Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 | yogabindu [ 411 ] utsAhAnnizcayAd dhairyAt santoSAt tattvadarzanAt / manerjanapadatyAgAt SaDbhiryogaH prasiddha yati // * utsAha, nizcaya, dhairya, santoSa, tattva-darzana tathA janapada-tyAga - apane paricita pradeza, sthAna Adi kA tyAga athavA sAdhAraNa laukika janoM dvArA svIkRta jIvana-krama kA parivarjana- ye cha: yoga sadhane ke hetu haiM / [ 412 ] AgamenAnumAnena ca I tridhA prakalpayan prajJAM labhate yogamuttamam // Agama-- zAstraparizIlana, anumAna, dhyAna ke abhyAsa evaM rasatanmayatA va anubhUtijanita AnandapUrvaka buddhi kA prayoga karatA huA, buddhi ko saMskArita banAtA huA sAdhaka uttama yoga prApta karatA hai / [ 413 ] tadayogaH AtmA karmANi phalaM dvidhA viyogazca dhyAnAbhyAsa - rasena AtmA, karma tathA kAraNa pUrvaka honevAlA usakA sambandha, zubha evaM azubha phala, karmoM kA AtmA se pArthakya - alagAva yaha saba unake AtmA aura karma ke svabhAva se ghaTita hotA hai / saheturakhilastathA / sarvaM tattatsvabhAvataH // [ 414 ] asmin puruSakAro'pi satyeva saphalo anyathA nyAyavaiguNyAd ato'karaNaniyamAt vRttayo'sminnirudhyante puruSArtha bhI tabhI saphala hotA hai, jaba vaha AtmA, karma Adi ke svabhAva ke anurUpa ho / vaisA na hone se - vastu svabhAva ke viparIta hone se yaha nyAyAnumodita nahIM hai ki vaha kAryakara ho arthAt usakI kAryakAritA siddha nahIM hotI / ataH use prazasta nahIM mAnA jAtA / [ 415 ] bhavet / bhavannapi na zasyate // tattadvastugatAttathA / tAstAstadbIjasambhavAH // Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRttasaMkSaya | 167 yadi vibhinna vastuoM ke svabhAva ko kArya sAdhane meM kAraNa na mAnA jAe, eka mAtra puruSArtha ko hI mAnA jAe to AtmA meM vividha karmarUpa bIjoM se utpanna hone vAlI vRttiyA~ puruSArtha dvArA nirasta ho jAyeMgI / [ 416 ] granthibhede yathaivAyaM bandhahetu paraM prati / jJeyastaddhe tugocaraH // narakAdigatiSvevaM 'jisakA granthi-bheda ho gayA ho, vahA~ karmoM ke ati tIvra bandha hone kA koI hetu nahIM rahatA, ukta mAnyatA se vahA~ bhI bAdhA utpanna hotI hai / usI prakAra naraka Adi gatiyoM meM bhI hetu kI akaraNatA rahatI hai / [ 417 ] anyathAsstyantiko na yujyate hi anya kAraNoM kI akaraNatA mAnI jAe to Atyantika mRtyu -- mokSa tathA karmAnurUpa bAra-bAra aneka yoniyoM meM janma lenA, jo AgamapratipAdita hai, ghaTita nahIM hotA / [ 418 ] bhAvaM hetumasya pradhAnakaruNArUpaM gatistathA / mRtyurbhUyasta sannyAyAdityAdi samayoditam // paraM bruvate sUkSma-draSTA jJAniyoM kA kathana hai ki prANiyoM ke prati asadAcaraNa, pApamaya vicAra pavitra manobhAvoM se apagata hote haiM, jinameM karuNA kA pramukha sthAna hai / [ 416 ] sattvAdyAgonivartanam / sUkSmadarzinaH // evAnyaiH samAdhireSa samyakprakarSarUpeNa pAtaJjala yogiyoM dvArA uparyukta yogotkarSa samprajJAta samAdhi ke rUpa abhihita huA hai / zAbdika vyutpatti ke anusAra 'sam' kA artha samyak, 'pra' kA artha prakRSTa - utkRSTa tathA 'jJAta' kA artha jJAnayukta hai / isakA samprajJAto'bhidhIyate / vRttyarthajJAnatastathA // Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 | yogabindu - abhiprAya yaha huA -- yogI kI vaha sthiti, jahA~ citta meM itanI sthiratA A jAtI hai ki apane dvArA gRhIta grAhya dhyeya samyaktayA, utkRSTatayA jJAta rahe, citta kA ekamAtra vahIM TikAva ho, vaha aura kahIM bhaTake nahIM, samprajJAta samAdhi hai| maharSi pataJjali ne yogasUtra meM samprajJAta samAdhi kI carcA karate hue likhA hai kSINa ho gaI hoM, uttama jAti ke nirmala ho, grahItR ( asmitA ), grahaNa jisakI rAjasa, tAmasa vRttiyA~ sphaTika maNi ke sadRza jo atyanta (indriya) tathA (sthUla, sUkSma) grAhya viSayoM meM tatsthatA - ekAgratA, tadaJjanatA -- tanmayatA, tadAkAratA niSpanna ho gaI ho, citta kI vaha sthiti samApatti (yA samprajJAta samAdhi ) hai |" - [ 420 ] evamAsAdya janmAjanmatvakAraNam zreNimApya tataH kSipraM kevalaM labhate kramAt // caramaM yoM sAdhanArata puruSa AyuSya samApta kara punaH janma prApta karatA hai, jo usake lie antima hotA hai / vaha (antima janma) ajanma kA kAraNa hotA hai arthAt vahA~ punaH janma meM lAnevAle karmoM kA bandha nahIM hotA / sAdhaka zreNi-Aroha karatA hai-- kSapaka zreNi svIkAra karatA hai aura zIghra hI kevalajJAna - sarvajJatva prApta kara letA hai / zreNi-Aroha ke sambandha meM jJApya hai jaina darzana meM cavadaha guNasthAnoM ke rUpa meM AtmA kA jo vikAsa krama vyAkhyAta huA hai, una ( guNasthAnoM) meM AThavA~ nivRttibAdara guNasthAna hai / moha ko dhvasta karane hetu yahA~ sAdhaka ko atyadhika Atmabala ke sAtha jUjhanA hotA hai / phalataH isa guNasthAna meM abhUtapUrva Atmavizuddhi niSpanna hotI hai / ise apUrvakaraNa bhI kahA jAtA hai / isa guNasthAna se vikAsa 1 kSINavRtta rabhijAtasyeva maNergrahItugrahaNagrAhyeSu tatsthatadaJjanatA samApattiH / - pAtaJjala yogasUtra 1.41 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRttisaMkSaya | 169 kI do zreNiyA~ niHsRta hotI haiM-1. upazama-zreNi, 2. kSapakazreNi yA kSAyaka shrenni| upazama-zreNi dvArA Age bar3hane vAlA sAdhaka navama guNasthAna meM krodha, mAna, mAyA ko tathA dazama guNasthAna meM lobha ko upazAnta karatA huAdabAtA huA gyArahaveM- upazAnta moha guNasthAna meM pahuMcatA hai| kSapaka-zreNi dvArA Age bar3hane vAlA sAdhaka navama guNasthAna meM krodha, mAna, mAyA ko tathA dazama guNasthAna meM lobha ko kSINa karatA huA, dazama ke bAda sIdhA bArahaveM-kSINamoha-guNasthAna meM pahuMcatA hai| usake bAda kramazaH terahaveM sayogakevalI tathA cavadahaveM ayoga kevalI guNasthAna meM pahuMca jIvana kA carama sAdhya-mokSa pA letA hai| upazama-zreNi dvArA gyArahaveM guNasthAna taka pahu~cane vAlA sAdhaka krodha, mAna, mAyA va lobha ke upazama dvArA vahA~ pahuMcatA hai, kSaya dvArA nhiiN| kSaya sarvathA nAza yA dhvaMsa hai| upazama meM una (krodha, mAna, mAyA tathA lobha) kA astitva mUlataH miTatA nahIM, kevala kucha samaya ke lie upazAnta hotA hai / ise rAkha se DhakI agni ke udAharaNa se samajhA jA sakatA hai / Aga para AI huI rAkha kI parta jaba taka vidyamAna rahatI hai, Aga jalAtI nhiiN| parta haTate hI Aga kA guNadharma prakaTa ho jAtA hai / vaha jalAne lagatI hai / upazAnta kaSAyoM kI yahI sthiti hai / ve punaH ubhara Ate haiM / ata: gyArahaveM guNasthAna meM pahuMce hue sAdhaka kA antarmuhUrta ke bhItara nIce ke guNasthAnoM meM patana avazyambhAvI hotA hai / sAdhaka ko punaH AtmaparAkrama kA sambala lie Age bar3hanA hotA hai / bar3hate-bar3hate jaba bhI vaha kSapaka-zreNi para ArUr3ha ho pAtA hai, Age calakara apanA sAdhya sAdha letA hai| [ 421 ] asamprajJAta eSo'pi samAdhirgIyate praiH| niruddhAzeSavRttyAdi tatsvarUpAnuvedhataH // sarvajJatva, kaivalya pA lene ke bAda Age jo yoga sadhatA hai, vaha pAtaMjala Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 | yogabindu yogiyoM dvArA asamprajJAta samAdhi kahA jAtA hai| usameM samagra bAhya vRttiyA~ ruka jAtI hai, AtmA svarUpa-pariNata ho jAtI hai / samprajJAta samAdhi meM eka dhyeya yA Alambana rahatA hai| vaha Alambana bIja kahA jAtA hai / ataeva samprajJAta samAdhi ko sabIja samAdhi kahA gayA hai| asamprajJAta samAdhi meM Alambana nahIM hotaa| jaisAki maharSi pataJjali ne batAyA hai, vahA~ saba kucha niruddha ho jAtA hai| Alambana kA abhAva karate-karate vRttiyoM kA bhI abhAva kara diyA jAtA hai| yaha sarvavatti nirodhAtmaka tathA sarvathA svarUpAdhiSThAnAtmaka hai, nirbIja samAdhi hai|' [ 422 ] dharmamegho'mRtAtmA ca bhavazakrazivodayaH / satvAnandaH parazceti yojyo'traivaarthyogtH|| dharmamegha, amRtAtmA, bhavazakra, zivodaya, sattvAnanda tathA para-ye nAma samAdhi ke hI vizeSa sthitikrama ke sUcaka haiM, jo bhinna-bhinna saiddhAntikoM ne abhihita kiye haiN| artha-saMgatipUrvaka prastuta viSaya ke sAtha inakA samanvaya karanA caahie| dharma megha zabda kA vizeSa rUpa se pAtaJjala yoga sUtra meM prayoga huA hai ! vahA~ kahA gayA hai dhanI jaise pUjI lagAkara usake byAja kI cintA meM lagA rahatA hai, usI taraha jo yogI vivekajJAna kI mahimA meM bhI aTakA nahIM rahatA, usase bhI jise vairAgya ho jAtA hai, vivekakhyAti jisake nirantara samudita rahatI hai, usake dharma megha samAdhi siddha hotI hai / yoga sUtra meM Age batAyA gayA hai ki dharma megha samAdhi ke sadhane para yogI ke avidyA, asmitA, rAga, dvaSa tathA abhiniveza ye pA~ca kleza 1. tasyApi nirodhe sarva nirodhAnirbIjaH samAdhiH / -pAtaJjala yogasUtra 15.1 2. prasaMkhyAne'pyakusIdasya sarvathA viveka-khyAtedharmamevaH samAdhiH / -pAtaJjala yoga sUtra 4.26 yoga Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRttisaMkSaya | 201 tathA zukla, RNa evaM mizrita ye tIna karma-saMskAra sarvathA ucchinna ho jAte haiN|' dharmamegha zabda bauddha paramparA meM bhI prayukta hai / bauddha dharma kI mahAyAna zAkhA meM buddhatvaprApti ke sandarbha meM vikAsa kI dasa bhUmiyAM mAnI gaI haiM, jinameM antima (bhUmi) dharmamegha hai / yaha vikAsa yA unnati kI caramAvasthA hai| isameM bodhisattva sarvavidha samAdhi svAyatta kara letA hai| isa bhUmi kA eka nAma abhiSeka bhI hai / jaise koI nRpati apane kumAra ko yauvarAjya meM abhiSikta karatA hai, vaise hI sAdhaka yahA~ buddhatva meM abhiSikta ho jAtA hai / usakA sAdhya siddha ho jAtA hai, prApya prApta ho jAtA hai| yaha sAdhanA ke paryavasAna kI svarNima belA hai / [ 423 ] maNDUka-bhasma-nyAyena vRttibIjaM mhaamuniH| yogyatApagamAd dagdhvA tataH kalyANamaznute // mahAn sAdhaka maNDUka-bhasma-nyAya se vRttiyoM ke bIja ko jalA detA hai / AtmA kI karma-bandha karane kI yogyatA apagata ho jAtI hai / vaha kalyANa-mokSa prApta kara letA hai| [ 424 ] yathoditAyAH sAmagrayAstatsvabhAvaniyogataH / yogyatApagamo'pyevaM samyag jJeyo mahAtmabhiH // jaba pUrNavaNita yoga-sAdhana svabhAvAnugata ho jAte haiM, svAyatta ho jAte haiM to AtmA kI karma-bandha kI yogyatA kA apagama ho jAtA hai, jo yogI kA lakSya hai / udbuddhacetA puruSoM ko ise samajhanA caahie| bhI ] 1. tataH klezakarma nivRttiH / -pAtaJjala yogasUtra 4.30 2. muditA, vimalA, prabhAkarI, adhiSmatI, sudurjayA, abhimukti, dUraMgamA, acalA, sAdhamatI, dharmamegha / -bauddha darzana mImAMsA : paM. baladeva upAdhyAya pRSTha 140-142 (san 1954, caukhambA vidyA bhavana, cauka, banArasa-1) 3. isI grantha ke antargata 'yoga zataka' kI 86 vIM gAthA ke sandarbha meM maNDaka___ bhasma-nyAya' kA vistRta vivecana kiyA gayA hai| Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 | yogabindu sarvajJavAda [ 425 ] sAkSAdatIndriyAnarthAn dRSTvA . kevlckssussaa| adhikAravazAt kazcit dezanAyAM pravartate // kevalI (sarvajJa) kevalajJAna-sarvajJatA-rUpI netra se atIndriyaindriyoM dvArA agamya padArthoM ko sAkSAt dekhate hue dharma-dezanA meM dharmopadeza karane meM pravRtta hote haiM, jisake lie ve adhikRta haiN| [ 426 ] prakRSTapuNyasAmarthyAt praatihaarysmnvitH| avandhyadezanaH zrImAn yathAbhavyaM niyogataH // utkRSTa puNya prabhAva ke kAraNa kevalI aneka divya cinhoM se yukta hote haiN| atizaya zobhAzIla hote haiN| unakA dharmopadeza vyartha nahIM jaataa| bhavya prANI usase upakRta hote haiN| tIrthaMkaroM ke nimnAMkita ATha prAtihArya mAne jAte haiM azoka vRkSa, devoM dvArA AkAza se phUloM kI varSA, divyadhvanidevoM dvArA harSAtirekavaza AkAza meM kiye jAte jayanAda, siMhAsana, chatra, cavara, bhAmaNDala, dundubhi-bherI yA ngaadd'aa|' [ 427 ] kecit tu yogino'pyetaditthaM necchanti kevalam / anye tu muktyavasthAyAM sahakAriviyogataH / / katipaya (bauddha) yogI isa prakAra kI sarvajJatA ko asambhava mAnate haiN| dUsare (sAMkhya) yogI yoM kahate haiM ki mokSa meM sarvajJatva sambhava nahIM hai kyoMki vahA~ apekSita sahakArI kAraNa nahIM rhtaa| . [ 428 ] . caitanyamAtmano rUpaM na ca tajJAnataH pathak / yuktito yujyate'nye tu tataH kevalamAzritAH // 1. azokavRkSaH surapuSpavRSTiH, divyadhvanizcAmaramAsanaM ca / bhAmaNDalaM dundubhirAtapatra, satprAtihAryANi jinezvarANAm / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJavAda | 203 caitanya AtmA kA svarUpa hai| vaha jJAna se pRthak nahIM hai| isalie sarvajJatA muktAvasthA se pUrva tathA pazcAt donoM hI sthitiyoM meM sambhava hai / kyoMki vaha (sarvajJatva) jJAna kA vizuddha evaM sarvotkRSTa rUpa hai, jo AtmA kA svabhAva hai| yaha jaina dArzanikoM kA abhimata hai / [ 426 ] asmAdatIndriyajJaptistataH sadadezanAgamaH / nAnyathA chinnamUlatvAdetadanyatra darzitam // sarvajJatA se indriyAtIta padArthoM kA sAkSAt jJAna hotA hai, jo pramANabhUta hai / ataH dharma-dezanA tathA Agama-saMgrathana kA vaha AdhAra hai / yadi aisA na mAnA jAe to dharmopadeza evaM Agama kA mUla srota hI ucchinna ho jaae| yaha viSaya anyatra cacita hai| [ 430 ] tathA cehAtmano jJatve saMvidasyopapadyate / eSAM cAnubhavAt siddhA pratiprANyeva dehinAm // AtmA ko jJAnarUpa mAnane se usameM saMvit-jJAnamayI pratIti, cinmayatA siddha hotI hai / yaha anubhavasiddha hai ki pratyeka prANI ko yat kiJcit saMvit prApta hai| [ 431 ] agneruSNatvakalpaM tajJAnamasya vyavasthitam / pratibandhakasAmarthyAnna svakArye pravartate // jaise agni meM uSNatA abhinna rUpa meM rahatI hai, usI prakAra AtmA meM jJAna abhinna rUpa se vyavasthita hai--vidyamAna hai| pratibandhaka-avarodha yA rukAvaTa karane vAle kAraNoM ke rahane se vaha kAryakArI nahIM hotaa| agni kA svabhAva uSNatA hai kintu agni para kisI aisI vastu kA AvaraNa DAla diyA jAe, jo uSNatA ko roke rahe to uSNatA apane sva. bhAvAnurUpa kArya-pravRtta nahIM hotI, usI prakAra AtmA kA jJAna jaba jJAnAvara-- Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 | yogabindu NIya karma se AvRtta rahatA hai to jJaya padArthoM ke jAnane meM usakI pravRtti nahIM hotii| [ 432 ] jJo jJaye kathamajJaH syAdasati pratibandhake / dAhye'gnirdAhako na syAt kthmprtibndhkH|| pratibandhaka-bAdhaka kA abhAva ho to jJa-jAnane meM sakSama puruSa jJeya-jAnane yogya padArtha ko jAnane meM kaise asamartha rahe ? apratibandhabAdhArahita agni jalAne yogya vastu kaise nahIM jalAe ? arthAt bAdhaka hetu na hone para agni jisa prakAra jalAne kA kArya karatI hai, usI prakAra jJAtA bAdhaka na hone para jAnane kA kArya karatA hai| [ 433 ] na dezaviprakarSo'sya yujyate pratibandhakaH / tathAnubhavasiddhatvAdagneriva sunItitaH // kevalajJAna yA sarvajJatA dvArA jAnane ke upakrama meM sthAna Adi kA vyavadhAna bAdhaka nahIM hotA, jaise agni kI dAhakatA meM hotA hai| kahane kA abhiprAya yaha hai ki dezakAla Adi bAhya pratibandhaka hetu kevalajJAna kI kAryakAritA yA gati ko roka nahIM sakate / [ 434 ] aMzatastveSa dRSTAnto dharmamAtratvadarzakaH / adAhyAdahanAdyevamata . eva na bAdhakam // yahA~ jo agni kA dRSTAnta diyA gayA hai, vaha aMzata: vyApta hai, AMzika hai / vaha mAtra dharma-svabhAva kA digdarzaka hai| jaise agni kA dharma jalAnA hai, usI prakAra jJAna kA dharma jAnanA hai| kucha aisI vastue~ hotI haiM, jo agni dvArA jalAyI nahIM jA sakatIM, kucha aisI sthitiyA~ hotI haiM, jinake kAraNa agni jalAne yogya vastuoM ko bhI jalA nahIM sktii| agni kA yaha adAhakatA, kevalajJAna ke prasaMga meM usakI akAryakAritA khyApita nahIM krtii| kyoMki yaha dRSTAnta samagratA liye hue nahIM hai| Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvatra tasyAkhilavizeSeSu [ 435 ] sarvasAmAnyajJAnAjjJa yatvasiddhitaH / tadetannyAyasaGgatam // sarvasAmAnya jJAna se jJa eyatva kI siddhi hotI hai / arthAt sarvasAmAnya jJAna dvArA sAmAnyataH sabhI jAnane yogya padArtha jJAtA kI kSamatA ke anusAra jAne jA sakate haiM / isase yaha siddha hotA hai ki viziSTa jJAnayukta AtmA sabhI vastuoM kI sabhI vizeSatAoM ko jAna sakatI hai / [ 436 ] sAmAnyavad vizeSANAM svabhAvo jJeyabhAvataH / jJAyate sa ca sAkSAtvAd vinA vijJAyate katham // jJa eya bhAva se - jJa eyatva kI apekSA se vizeSoM kA svabhAva bhI sAmAnya jaisA hI hai / jaba sAmAnya pratyakSa rUpa meM jAne jAte haiM to vizeSoM kA bhI jJAna pratyakSa se hI sambhava hai / ataH aisI AtmA bhI honI cAhie, jo sarvajJa ho / kyoMki lokagata samasta padArtha apanI vizeSatAoM sahita sarvajJa dvArA hI jAne jA sakate haiM / sarvajJavAda | 205 [ 437 ] ato'yaM jJasvabhAvatvAt sarvajJaH syAnniyogataH / nAnyathA jJatvamasyeti sUkSmabuddhayA nirUpyatAm // jJasvabhAvatva-jJAtRsvabhAvatA ke kAraNa - svabhAvataH jJAtA hone ke kAraNa koI AtmA nizcaya hI sarvajJAtA yA sarvajJa ho, yaha yuktiyukta hai / anyathA sabako sarvathA jAnane vAlA koI na hone se AtmA kA jJAtRtva samagratayA siddha nahIM hotA / sUkSma buddhi se isa para cintana kareM / [ 438-442 ] evaM ca tattvato'sAra yadukta iha vyatikare kiJciccArubuddha yA kazcit jJAnavAn mRgyate AjJopadezakaraNe matizAlinA / subhASitam // taduktapratipattaye / vipralambhanazaGkibhiH // Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 | yogabindu tasmAdanuSThAnagataM jJAnamasya vicAryatAm / koTasaGkhyAparijJAnaM tasya naH kvopayujyate // heyopAdeyatattvasya sAbhyupAyasya vedakaH / yaH pramANamasAviSTo na tu sarvasya vedakaH // dUraM pazyatu vA mA vA tattvamiSTaM tu pazyatu / pramANaM dUradarzI cedete dhAnupAsmahe // buddhizAlI anya tArkika ne isa prasaMga meM apanI tIkSNa buddhi dvArA madhura zabdoM meM jo mantavya prakaTa kiyA hai, vAstava meM vaha sArahIna hai| vaha mantavya isa prakAra hai "ajJAnI puruSa ke upadeza kA anusaraNa kara kahIM biDambanA meM na par3a jAe~, dhokhA na khAe~, aisI zaMkA kara samajhadAra loga kisI jJAnI kI khoja karate haiM, jisake vacanoM para vizvAsa kiyA jA ske| yoM jisa jJAnI puruSa kI bAta mAnane ko taiyAra hoM, usake jJAna ke sambandha meM yaha jAnanA cAhie ki vaha karaNIya anuSThAna se sambaddha hai yA nhiiN| usakA jJAna to kIr3oM kI saMkhyA kI gaNanA karane kA bhI ho sakatA hai| kIr3oM kI saMkhyA bahuta bar3I hai / unakI gaNanA karane kA kArya bhI kama bhArI nahIM hai para usakA hamAre lie kahA~ upayoga hai ? hamAre lie to vaha sarvathA anupayogI hai / hameM usase kyA lAbha ? kyA heya-tyAgane yogya tathA kyA upAdeya-grahaNa karane yogya hai, heya ko chor3ane aura upAdeya ko apanAne ke kyA upAya haiM-aisA karane kA kyA vidhikrama hai -aisA jo jAnatA hai, vahI hamAre lie vAJchanIya hai, upayogI hai, pramANabhUta hai / jo aura saba kucha jAnatA ho, hameM vaha iSTa nahIM hai| jo bahuta dUra kI vastu ko dekha pAye yA na dekha pAe, hameM usase kyA ? hameM to usape prayojana hai, jo iSTa-abhIpsita, vAJchanIya yA upayogI tattva ko dekhatA hai, jAnatA hai| yadi dUradarzI-bahuta dUra taka dekha sakane vAlA hI pramANabhUta ho to acchA hai, hama godhoM kI upAsanA-pUjA kareM, jinameM bahuta dUra taka dekhane kI kSamatA hotI hai / Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJavAda | 207 upayukta abhimata vikhyAta bauddha tArkika AcArya dharmakIrti kA hai, jisakI unhoMne apane suprasiddha grantha pramANavArtika meM carcA kI hai| [ 443 ] evamAyu ktasannItyA heyAdyapi ca tattvataH / tattvasyAsarvadarzI na vettyAvaraNabhAvataH // ukta mantavya ke samAdhAna ke rUpa meM granthakAra kA kathana hai ki prastuta sandI meM yuktipUrvaka samIcInatayA carcA kI jA cukI hai ki heya tathA upAdeya ke sambandha meM sarvathA yathAvat rUpa meM jAna pAnA vaise kisI puruSa ke lie sambhava nahIM hotA, jo sarvajJa nahIM hai| kyoMki vaise puruSa ke jJAna para karmAvaraNa rahatA hai, jisase vaha (jJAna) apratihatagati nahIM hotaa| phalataH vaha puruSa vaisA saba jAnane meM sakSama nahIM hotA, jaisA ki sarvajJa dvArA sambhava hai| [ 444 ] buddha yadhyavasitaM yasmAdarthaM cetayate pumAn / itISTaM cetanA ceha saMvit siddhA jagattraye // buddhi apane dvArA gRhIta padArtha puruSa (AtmA) kI cetanA meM prasthApita karatI hai, jisase puruSa use jAnatA hai| para, yaha kaise sambhava ho| kyoMki cetanA hI jJAna hai, yaha tInoM lokoM meM siddha hai| phira buddhi dvArA cetanA meM rakhA jAnA, AtmA dvArA jAnA jAnA ityAdi meM samIcIna saMgati pratIta nahIM hotii| yahA~ yaha jJAtavya hai, sAMkhya darzana ke anusAra ahaMkAra tathA manarUpa antaHkaraNayukta buddhi saba viSayoM ko grahaNa karatI hai| ata: buddhi, ahaMkAra tathA mana karaNa kahe jAte haiM / viSaya-grahaNa hetu inheM pramukha dvAra ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai| bAkI indriya Adi unake sahayogI haiM, gauNa haiM / ___ isakA kucha aura spaSTIkaraNa yoM hai-dIpaka kI taraha jJAnendriya, karmendriya, ahaMkAra tathA mana puruSa ke lie padArthoM ko prakAzita kara buddhi ko dete haiM, buddhi meM sannihita karate haiN| puruSa dvArA unakA grahaNa baddhi se Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 | yogabindu sAdhita hotA hai| arthAt buddhi unheM puruSa taka pahuMcAtI hai| vahI puruSa aura prakRti kA viSaya-vibhAga karAtI hai, unakI sUkSma bhinnatA siddha karatI hai|' cetanA tathA saMvit kI samAnatA batAte hue prastuta padya meM isa mantavya kA nirasana kiyA gayA hai| Age ke padyoM meM vizeSa spaSTIkaraNa hai / [ 445 ] | caitanyaM ca nijaM rUpaM puruSasyoditaM yataH / ata AvaraNAbhAve naitat svaphalakRt kutH|| sAMkhya siddhAnta ke anusAra cetanA puruSa yA AtmA kA svarUpa hai| jaba AvaraNa -puruSa ke svarUpa-svabhAva ko AvRta karane vAle usako rokane vAle hetu nahIM haiM to phira cetanA apanA kArya kaise na kare, samajha meM nahIM aataa| [ 446-447 ] na nimittaviyogena taddha yAvaraNasaGgatam / na ca tattatsvabhAvatvAt saMvedanamidaM yataH // caitanyameva vijJAnamiti nAsmAkamAgamaH / kitutanmahato dharmaH prAkRtazca mahAnapi // sAMkhya dArzanikoM kA yaha tarka hai ki mokSa prApta ho jAne para puruSa ko padArthoM kA jJAna nahIM hotaa| kyoMki jJAna hone ke nimitta kAraNa mana kA vahA~ astitva nahIM hotA, jo (mana) prakRti se utpanna hai| mokSAvasthA meM sAntaHkaraNA buddhiH sarvaM viSayamavagAhate yasmAt / tasmAt trividhaM karaNaM dvAri dvArANi zeSANi / / ete pradIpakalpAH parasparavilakSaNA guNavizeSAH / kRtsnaM puruSasyArthaM prakAzya buddhau prayacchanti / sarva pratyupabhogaM yasmAt puruSasya sAdhayati buddhiH / saiva ca vizinaSTi punaH pradhAna puruSAntaraM sUkSmam // -sAMkhyakArikA 35-37 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJavAda | 206 prakRti aura puruSa kA sarvathA viyoga ho jAtA hai| prakRti kA jaba puruSa se pArthakya ho jAtA hai to tatprasUta sabhI tattva sahaja hI puruSa se pRthak ho jAte haiN| jAnanA AtmA kA svabhAva hai ataH mokSa hone para bhI use jJAna rahatA hai, aisA nahIM mAnA jA sktaa| hama (sAMkhyavAdI) caitanya-cetanA hI jJAna hai, aisA nahIM mAnate / cetanA aura jJAna donoM bhinna haiN| cetanA puruSa kA dharma hai tathA jJAna buddhi kA dharma hai / buddhi prakRti se utpanna hai| / 448 ] buddha yadhyavasitasyaivaM kathamarthasya cetanam / . gIyate tatra nanvetat svayameva nibhAlyatAm // yadi jJAna aura cetanA bhinna-bhinna haiM, taba buddhi apane dvArA gRhIta jo viSaya puruSa taka pahuMcAtI hai, usake sambandha meM Apa kaise kaha pAyeMge ki puruSa cetanA dvArA grahaNa kara use jAnatA hai| yoM kahanA saMgata nahIM hotA / isa para svayaM hI vicAra kreN| [ 446-450 ] puruSo'vikRtAtmaiva svanirbhAsamavetanam / manaH karoti sAnnidhyAdupAdhi sphaTikaM yathA // vibhakta dRSapariNatau buddhau bhogo'sya kathyate / pratibimbodayaH svaccha yathA candramaso'mbhasi // prativAdI sAMkhyoM kI yaha dalIla ho sakatI hai-puruSa avikRtavikArarahita hai / jaise sphaTika patthara kA apanA koI vizeSa raMga nahIM hotA, jisa raMga kI vastu usake samIpa AtI hai, usakI parachAI dvArA vaha usI raMga meM pariNata dikhAI par3atA hai| usI prakAra acetana mana puruSa meM pratibimbita hotA hai / puruSa meM jo vikAra dRSTigocara hotA hai, vaha vAstavika nahIM hai, mana kI sannidhi ke kAraNa hai| svaccha jala meM candramA kA pratibimba par3atA hai / aisA pratIta hotA hai, mAno candramA jala meM samAyA ho| usI prakAra buddhi dvArA gRhIta viSaya Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 | yogabindu puruSa maiM pratibimbita hotA hai to bAhya dRSTi se aisA lagatA hai, vaha mAno puruSa kA hI ho / [ 451 ] tathAnAmabhAve tadupadhestathA / nAnyathA'sau syAdandhAzmana iva sphuTam // granthakAra ke anusAra isakA samAdhAna yoM hai - ukta sthiti tabhI ghaTita hotI hai, jaba sphaTika tathA tatsamIpavartI kisI raMgIna vastu kA apane svabhAvAnurUpa pariNata hone kA guNa hai / yadi aisA nahIM ho, sphaTika ke sthAna para koI dhuMdhalA, maTamailA patthara ho to yaha sambhava nahIM hotaa| vaise hI puruSa kA usa rUpa meM pariNata hone kA svabhAva hai, tabhI vaisA hotA hai, anyathA nahIM / sphaTikasya vikAro [ 452 ] tathA nAmaiva siddha va caitanyavikriyA'pyevamastu jJAnaM ca sA''tmanaH / uparyukta udAharaNa se siddha hotA hai ki AtmA meM yathArthataH vikriyA - pariNati yA pariNamana bhI hotA hai / isI prakAra cetanA meM bhI pariNamana hotA hai, jo AtmA kI jJAnarUpAtmaka avasthA hai / [ 453 ] vikriyA'pyasya tattvataH / nimittAbhAvato no cennimittamakhilaM jagat / nAntaHkaraNamiti cet kSoNadoSasya tena kim // mokSa prApta ho jAne para jJAna nahIM rahatA kyoMki vahA~ nimitta kA abhAva hotA hai / aisA jo kahate ho, usakA uttara yaha hai ki samasta jagat hI to nimitta hai, jo mokSa prApti ke bAda bhI vidyamAna rahatA hai / yadi kaho ki vahA~ antaHkaraNa' nahIM rahatA to usake uttara meM kahA jA sakatA hai ki jisake rAga, dveSa Adi samasta doSa miTa gaye hai, use antaHkaraNa kI koI AvazyakatA nahIM hotI / 1. buddhi, ahaMkAra tathA mana / Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 454 ] nirAvaraNametad yad vizvamAzritya na yAti yadi tattvena na nirAvaraNaM yadi cetanA ( AtmA ) nirAvaraNa - sarvathA AvaraNarahita hai to phira vaha jagata ko Azrita kara vikriyA - vikAra - pariNamana kaise prApta karatI hai ? yadi nirAvaraNa cetanA vikAragrasta hotI ho to use nirAvaraNa kaise kahA jAe ? [ 455 ] didRkSA vinivRttA'pi necchAmAtranivartanAt / puruSasyApi yukta yaM sa ca cidrUpa eva vaH // caitanyaM ceha tantre jJAnaniSedhastu mokSa prApta ho jAne para jJAna nahIM rahatA kyoMki taba taka to icchA mAtra samApta ho jAtI hai, dekhane-jAnane kI bhI icchA miTa jAtI hai, aisA jo kahA jAtA hai, usakA samAdhAna yaha hai ki yadi aisA ho to puruSa ( AtmA ) kI apane Apako dekhane-jAnane kI icchA bhI miTanI cAhie para aisA nahIM hotA / zabda se cAhe use icchA na kahA jAe, svabhAva yA vartana kahA jAe, para vaisI sthiti vahA~ vidyamAna rahatI hai / sAMkhyavAdI svayaM svIkAra karate haiM ki AtmA cetanA ke rUpa meM hai aura cetanA apane ko jAnanA kabhI banda nahIM karatI / [ 456 ] saMzuddha sthitaM sarvajJavAda | 211 Atmadarzanatazca tadasya vikriyAm / bhavet // ' prAkRtApekSayA mokSa prApta ho jAne para caitanya kA vizuddha rUpa rahatA hai aura vaha sabhI jJeya padArthoM ko jAnatA hai / sAMkhya-zAstra meM muktAvasthA meM jJAna kA jo niSedha kiyA hai, vaha sAdhAraNa sAMsArika jJAna ko lekara kiyA huA honA cAhie, jise ayathArtha samajhA jAtA hai / [ 457 ] jJAnasadbhAvastantrayuktyaiva sarvasya vedakam / bhavet // syAnmuktiryat tantranotitaH / sAdhitaH // Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 | yogabindu zAstroM meM Aye vivecana se yaha prakaTa hai ki Atmadarzana se mukti hotI hai| zAstrIya yukti dvArA yaha bhI siddha hotA hai ki mokSa prApta kara lene ke bAda bhI AtmA jJAnayukta hotI hai| [ 458 ] nairAtmyadarzanAdanye nibandhananiyogataH / . doSaprahANamicchanti sarvathA nyAyayoginaH // katipaya vicAraka, jo mukhyataH tarka kA AdhAra liye calate haiM, aisA mAnate haiM ki nairAtmyavAda ke siddhAnta ko svIkAra karane se hI AdhyAtmika doSa sarvathA miTa sakate haiM / arthAt samagra rUpa meM doSoM ke miTane kI jo bAta parikalpita kI jAtI hai, vaha to tabhI sadha sakatI hai, jaba doSoM ke AdhAra kA hI zAzvata astitva na ho| kyoMki AtmA, jisameM doSa Tikate haiM, rahegI to yatkiJcita hI sahI, doSa bhI raheMge / [ 456 ] samAdhirAja etat tat tadetat tatvadarzanam / AgrahacchedakAryetat tadetadamRtaM param // samAdhirAja (nAmaka grantha) meM ullekha hai ki nairAtmyavAda se yathArtha tattva-darzana prApta hotA hai, durAgraha vicchinna hotA hai-AgrahazUnya dRSTi prApta hotI hai, jo sAdhaka ke lie divya amRta hai-parama zAntiprada hai| ___'samAdhi' yoga kA supracalita zabda hai / yaha aSTAMgayoga kA AThavA~antima aMga hai, jahA~ yoga paripUrNatA pAtA hai / yahI dekhakara yogabindu ke kucha TIkAkAroM ne samAdhirAja kA artha 'utkRSTatama samAdhi' kara diyA hai / yaha bhrAnti rahI hai| divaMgata vidvadratna paM0 sukhalAla jI saMghavI ne 'samAdhirAja' ke sambandha meM bar3I mahattvapUrNa sUcanAe~ kI haiN| unake anusAra yaha eka grantha kA nAma hai / 'samAdhirAja' nAmaka grantha hai bhI, jo bahuta prAcIna hai| isake prApta hone kA itihAsa bar3A romAMcaka hai / isa grantha kI prAcInatA kaniSka ke samaya jitanI hai / bhinna-bhinna samayoM meM cInI bhASA meM isake tIna rUpAntara hue, jo prApta haiN| cauthA rUpAntara tibbatI bhASA meM huaa| mUla grantha AkAra Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJavAda | 213 meM choTA thA, para vaha kramaza: vRddhi pAtA gayA / grantha kA jo tibbatI rUpAntara hai, vaha to mUla grantha ke antima parivaddhita rUpa kA bhASAntara hai / antima parivartita rUpa vAlA 'samAdhirAja' nepAla meM mUla rUpa meM prApta hai| samAdhirAja kI bhASA saMskRta hai, parantu vaha lalita-vistara aura mahAvastu kI taraha saMskRta-pAli-mizrita hai / yaha grantha bhArata meM prApta nahIM thA, para gilagita pradeza meM eka caravAhe ke lar3ake ko bakariyAM carAte samaya yaha grantha milA / usake sAtha aura bhI kucha eka grantha the| ina granthoM kA sampAdana kalakattA vizvavidyAlaya ke suprasiddha vidvAn DaoN0 nalinAkSa datta ne sundara rIti se kiyA hai aura usakI aMgrejI meM vistRta bhUmikA likhI hai| cIna aura tibbata meM pahale se hI grantha kA jAnA, vahA~ usakI pratiSThA, kAzmIra ke eka pradeza meM usakI prApti, isameM sUcita kaniSka ke samaya taka huI tIna dharma-saMgItiyoM kA nirdeza, isakI pAli-saMskRta-mizrita bhASA, isameM liyA gayA zUnyavAda kA Azaya-ye saba bAteM dekhate hue aisA lagatA hai ki yaha kAzmIra ke kisI bhAga meM athavA pazcimottara bhArata ke kisI bhAga meM racA gayA ho / samAdhirAja kI pratiSThA aura isakA pracAra kabhI itanA adhika rahA ho ki usane haribhadra jaise mahAn jaina AcArya kA dhyAna apanI ora khiiNcaa|| __ [ 460-462 ] tRSNA yajjanmano yoni vA sA cAtmadarzanAt / tavabhAvAnna tadbhAvastat tato muktirityapi // na hyapazyannahamiti sniAtyAtmani kazcana / na cAtmani binA premNA sukhakAmo'bhidhAvati // satyAtmani sthire premNi na vairAgyasya saMbhavaH / na ca rAgavato muktitavyo'syA jalAJjaliH // tRSNA janma kA nizcaya hI mUla hai| vaha Atmadarzana-AtmA ko eka svatantra tattva mAnane se TikatI hai| yadi AtmA kA astitva svIkAra na kiyA jAye to tRSNA bhI nahIM rhegii| yoM tRSNA ke abhAva meM mokSaduHkhoM kA Atyantika abhAva, duHkhoM se chuTakArA prApta hogaa| Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 | yogabindu - 'maiM hU~', aisA dekhanA banda kara dene para-AtmAstitvamUlaka isa manyatA kA abhAva ho jAne para koI apane meM sneha-Asakti nahIM rkhtaa| jaba AtmA meM AsaktimUlaka prema nahIM hotA to manuSya bhautika sukha kI kAmanA se nahIM bhttktaa| yadi AtmA meM prema yA Asakti sthira hogI to vairAgya-virati kabhI saMbhava nahIM hogii| rAgayukta kI kabhI mukti nahIM hotI / ata: mokSa ke siddhAnta ko chor3a hI denA pdd'egaa| [ 463 ] nairAtmyamAtmano'bhAvaH kSaNikovA'yamityadaH / vicAryamANaM no yuktayA dvayamapyupapadyate // uparyukta abhimata ke uttara meM granthakAra kA kathana hai nairAtmya kA artha AtmA kA abhAva athavA AtmA kI kSaNika sthiti hai| vicAra karane para ye donoM hI bAteM yuktisaMgata pratIta nahIM hotiiN| [464 ] sarvathaivAtmano'bhAve sarvA cintA nirrthkaa| sati miNi dharmA yaccintyante niitimdvcH| yadi AtmA kA sarvathA abhAva mAnA jAe to sabhI cintAeM-puNya, pApa, bandhana, mukti Adi se sambaddha saba prakAra ke cintana nirarthaka hoMge / nIti yA nyAyavettAoM kA vacana hai ki dharmI-dharmavAna yA guNavAna kA astitva hone para hI dharmoM kA vicAra hotA hai| arthAt dharmI hogA, tabhI dharma hoNge| dharmI ke abhAva meM dharmoM kA astitva hI kahA~ ttikegaa| [ 465 ] nairAtmyadarzanaM kasya ko vA'sya pratipAdakaH / ekAntatucchatAyAM hi pratipAdyastatheha kaH // jaba AtmA kA Atyantika abhAva ho to nairAtmyavAda ke siddhAnta kI sacAI kA kauna anubhava kare, kyoMki anubhava to AtmA karatI hai, Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJavAda | 215 aura isa mata ke anusAra usakA astitva hai nahIM / isI prakAra kauna isa (nairAtmyavAda ke ) siddhAnta kA pratipAdana kare tathA ekAntataH sArarahita yaha viSaya kisake samakSa pratipAdita kiyA jAe, kise samajhAyA jAe / [ 466-467 ] kumArIsutajanmAdisvapna buddhisamoditA bhrAntiH sarveyamiti cennanu sA dharma eva hi // kumAryA bhAva eveha yadetadupapadyate / svapnadarzanam // vandhyA putrasya loke'sminna jAtu svapna meM kumArikA ko putra janma kI anubhUti eka bhrAnti hai, usI prakAra yaha (nairAtmyavAdI siddhAnta ) eka bhrAnti hai, aisA kahA jAtA hai / isameM bhI thor3e saMzodhana kI gu MjAiza hai / bhrAnti mithyAmUlaka hI sahI, eka dharma yA viSaya to haiM, jisakA AdhAra yA dharmI kumArikA astitva lie hai / isake sthAna para yadi vandhyAputra ko svapna Ane kI bAta kahI jAe to vaha sarvathA asaMbhava hogI / kyoMki vandhyA-putra kA kahIM astitva hI nahIM hotA / yaha udAharaNa nairAtmyavAda ke sAtha sarvathA saMgata hai / nairAtmyavAda vandhyA-putra kI taraha sarvathA nirAdhAra evaM astitva zUnya hai / I 1 [ 468 ] kSaNikatvaM tu naivAsya kSaNAdUdhvaM vinAzataH / anyasyAbhAvato'siddha ranyathAnvayabhAvataH AtmA kA kSaNikatva bhI siddha nahIM hotA / kSaNika yA kSaNavartI AtmA apane udbhava ke kSaNa ke naSTa hote hI naSTa ho jAtI hai / yoM jo AtmA naSTa ho gaI ho, usase dUsarI kA udbhava nahIM ho sakatA / vaisA hone ke lie AgAmI kSaNa meM bhI usakI vidyamAnatA mAnanI hogii| dUsare prakAra se yadi yoM mAnA jAe ki agale kSaNa sarvathA anya - pUrvavartI AtmA se bilkula asambaddha AtmA udbhUta hotI hai, taba phira pUrvavartI evaM uttaravartI AtmA meM anvaya-saMgati ghaTita nahIM hotI / pratyeka sandarbha meM donoM kI asambaddhatA siddha hotI hai, jo vastusthiti ke pratikUla hai / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 | yogavindu [ 466 ] bhAvAviccheda evAyamanvayo gIyate yatA / sa cAnantarabhAvitve hetorsyaanivaaritH|| padArthoM meM bhAvoM yA paryAyoM kI avicchinnatA-paryAya-zRMkhalAbaddhatA unakI anvaya-saMgati kA hetu hai| usI ke dvArA padArthoM ke pUrva-bhAva tathA uttara-bhAva kI pArasparika sambaddhatA saMyojita evaM susthira rahatI hai| [ 470 ] svanivRttisvabhAvatve kSaNasya naaprodyH| anyajanmasvabhAvatve svanivRttirasaMgatA // yadi koI padArtha utpanna hokara miTa jAne kA svabhAva lie hue ho arthAt pahale kSaNa utpanna huA, agale kSaNa naSTa huA, yadi aisA ho to vaha agale kSaNa dUsarA padArtha utpanna nahIM kara sktaa| yadi vaha anya ko utpanna karane kA svabhAva liye hue mAnA jAe to usakI nivRtti-nAza asaMgata ThaharatA hai / jo svayaM utpanna hote hI naSTa ho jAe, vaha anya ko kaise utpanna kre| [ 471 ] ittha dvayakabhAvatve na viruddho'nvayo'pi hi / vyAvRttyAdya kabhAvatvayogato bhAvyatAmidam // yadi eka padArtha meM donoM bhAva -pUrva paryAya kI vyAvRtti-vyapagama yA vinAza tathA dUsare paryAya kA utsAda svIkAra kiyA jAe to anvayasaMgati meM koI bAdhA upasthita nahIM hotii| isa para cintana kreN| [ 472 ] anvayo'rthasya na AtmA citrabhAvo yato mataH / na punanitya eveti tato doSo na kazcana // . AtmA ekAnta rUpa meM nitya nahIM hai| mUla rUpa meM nitya hone ke bAvajUda usameM citra-bhAva paryAyoM kI dRSTi se vividhatA-vibhinna rUpAtmakatA hai| aisA mAnane meM koI doSa nahIM aataa| aisA hamArA dRSTikoNa hai| Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJavAda | 217 [ 473 ] na cAtmadarzanAdeva sneho yat karmahetukaH / nairAtmye'pyanyathA'yaM syAjjJAnasyApi svadarzanAt // AtmA ke darzana se AtmA kA svatantra astitva mAnane se snehaAsakti utpanna hotI hai, aisA kahanA saMgata nahIM hai / Asakti to karmajanita hai| / nairAtmyavAdI darzana meM jahA~ AtmA ko kSaNika mAnA jAtA hai, vahA~ usa kSaNa meM jJAna dvArA Atma-darzana yA Atma-svIkAra apane ApakA svIkAra to hotA hI hai| yadi yahI Asakti kA kAraNa ho to nairAtmyavAdI ke lie bhI vaisA hI hogaa| vaha Asaktigrasta banegA / vAstava meM Atmadarzana se Asakti hone kA khatarA batAkara AtmA kI svatantra zAzvata sattA svIkAra na karanA samucita nahIM hai / [ 474 ] adhra vekSaNato no cet ko'parAdho dhravekSaNe / tadgatA kAlacintA cennAsau karmanivRttitaH // adhra vekSaNa-kSaNavAdI darzana se-AtmA ko kSaNika mAnane se Asakti nahIM hotI, yoM mAnate ho to dhru vekSaNa-zAzvata AtmavAdI darzana ne kyA aparAdha kiyA hai, usake sandarbha meM bhI kucha cintana kro| AtmavAda ke svIkAra se kAla-cintA-bhaviSya meM Asakti hone kA jo bhaya dekhate ho, vaisA kucha nahIM hai / jyoMhI karmoM kI nivRtti ho jAtI hai, Asakti, sneha, mamatA-saba miTa jAte haiN| [ 475 ] upaplavavazAt prema sarvatraivopajAyate / nivRtte tu na tat tasmin jJAne grAhyAdirUpavat // . sarvatra upaplava-moha, mAyA Adi ke kAraNa prema utpanna hotA hai| jaba moha nahIM rahatA, mAyA nahIM rahatI to prema yA Asakti nahIM hotii| Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 | yogabindu saMkalpa-vikalpa naSTa ho jAte haiM / grAhya padArtha jJAna meM vipratipatti paidA nahIM karate / AtmA Asaktigrasta nahIM hotii| [ 476 ] sthiratvamitthaM na premNo yato mukhyasya yujyate / tato vairAgyasaMsiddha muktirasya niyogataH // prema, jise bandhana kA mukhya hetu mAnA jAtA hai, apane Apa meM sthira nahIM hai / vaha to jaisA kahA gayA hai, moha Adi se janita hai| unake miTa jAne para vairAgya-rAgAtIta yA anAsakta bhAva utpanna ho jAtA hai / phalatA mukti prApta hotI hai| [ 477 ] bodhamAtre'dvaye satye kalpite sati karmaNi / kathaM sadA'syAbhAvAdi neti samyag vicintyatAm // bodha ko hI ekamAtra satya-tattvarUpa meM svIkAra kiyA jAe to karma kalpita-ayathArtha siddha hotA hai / vaisA hone para vairAgyAdi se pratiphalita mukti, zubha, azubha, kriyA se pratiphalita sukha-duHkha Adi yA to sadA prApta raheM yA aprApta rheN| kyoMki jaba karma hai hI nahIM, mAtra jJAna hai to usa (jJAna) kI anukUla pratikUla sthiti ke anurUpa saba hogaa| para, isa jagat meM vastusthiti vaisI hai nhiiN| isa para samyak rUpa meM vicAra kreN| [ 478 ] evamekAntanityo'pi .hantAtmA noppdyte| / sthirasvabhAva ekAntAd yato nityo'bhidhIyate // AtmA ko ekAnta-nitya mAnanA bhI yuktisaMgata nahIM hai / ekAntanitya kA tAtparya AtmA kA sthira-aparivartanazIla, apariNamanazIla svabhAva-yukta honA hai| [ 476 ] takyaM kartRbhAvaH syAd bhoktRbhAvo'thavA bhavet / ubhayAnubhayabhAvo vA sarvathA'pi na yujyate // Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJavAda | 216 AtmA ko ekAnta nitya mAnane se usameM yA to ekAntataH kartR bhAva hogA yA bhoktRbhAva hogA / arthAt vaisI sthiti meM AtmA yA to ekAntarUpeNa karttA hogI yA bhoktA / kartRtva, bhoktRtva - donoM bhAva usameM eka sAtha ghaTita nahIM hoMge / ekAntakartRbhAvatve bhoktabhAvaniyoge'pi [ 480 ] kathaM bhoktRtvasaMbhavaH / kartRtvaM nanu duHsthitam // ! ekAnta rUpa meM kartR-bhAva hone se bhoktR-bhAva sambhava nahIM hotA / " usI prakAra ekAntataH bhoktR-bhAva hone para kartR-bhAva kA honA kaThina haikartRtva siddha nahIM hotA / [ 481 ] na cAkRtasya bhogo'sti kRtaM vA'bhogamityapi / ubhayAnubhayabhAvatve virodhAsaMbhava dha uvau // akRta -- nahIM kiye hue kA bhoga nahIM hotA - jo kiyA hI nahIM gayA hai, use bhoganA kaise sambhava ho / kRta - kiye hue kA abhoga nahIM hotAjo kiyA gayA hai, usako bhoganA hI hogA / vaha abhukta kaise rahegA ? yadi AtmA meM ubhaya-kartRtva tathA bhoktRtva - donoM hI sthitiyA~ mAnI jAyeM to siddhAnta meM virodha AyegA / usakA yoM mAnanA usake kathana ke viruddha hogA / yadi AtmA meM anubhaya- donoM hI sthitiyA~ na mAnI jAyeM to yaha. eka asambhava bAta hogI / [ 482 ] virudhyate 1 yattathobhayabhAvatve'pyabhyupetaM pariNAmitvasaMgatyA na tvAgo'trAparo'pi vaH 11 AtmA kA ubhaya bhAvatva - AtmA karttA hai, bhoktA hai -yoM usake donoM svarUpoM kA svIkAra prativAdI ke viruddha jAtA hai, jo use ekAntanitya mAnatA hai / ataeva AtmA kA pariNAmitva - pariNamanazIlatA mAnanA saMgata hai / aisA mAnane se kahIM koI doSa nahIM AtA / Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 | yogabindu ekAntanityatAyAM bhavApavargabhedo'pi [ 483 ] tu na tattathaikatvabhAvataH / upapadyate // mukhya AtmA kI ekAnta nityatA mAna lene para vaha sarvathA eka hI bhAva meM avasthita rhegii| vaisI sthiti meM saMsAra aura mokSa -- AtmA kI saMsArAvasthA tathA muktAvasthA ke rUpa meM koI bheda ghaTita nahIM hotA, jo vastutaH mukhya bheda hai / [ 484 ] svabhAvApagame yasmAd vyaktava tayA'nupagame tvasya rUpamekaM pariNAmitA / hi // sadaiva apekSA bheda se AtmA apane svabhAva kA (aMzataH) parityAga kara dUsare svabhAva ko grahaNa karatI hai / athavA jaba AtmA mokSa prApta karatI hai to saMsArAvasthA rUpa svabhAva kA parityAga hotA hai, tatpratikUla zuddha yAtmaka svabhAva kA adhigama hotA hai / isase AtmA kI pariNAmitA - pariNamanazIlatA spaSTa hai / yadi AtmA pariNamanazIla na ho to sadA usakA eka hI rUpa rahe / yahA~ svabhAva zabda AtmA ke paryAyAtmaka svarUpa ke artha meM prayukta hai, jo parivartanazIla hai / [ 485 ] syAarraficha vA / tat punarbhAvikaM vA AkAlamekametaddhi bhavamukto na saGgate // uparyukta rUpa meM yadi yaha svIkAra kiyA jAye ki AtmA sadA eka hI rUpa meM rahatI hai to usakA pratiphala yaha hogA ki yA to vaha sadA sAMsA"rika rUpa meM rahegI yA mokSAvasthA meM rahegI / saMsArAvasthA meM AnA yA usase chUTanA - ye donoM hI bAteM vahA~ ghaTita nahIM hotIM / kyoMki yadi vaha saMsAra meM hai to sadA se hai, sadA rhegii| yadi vaha mokSa meM hai to vahA~ bhI vaisI hI sthiti hogI / Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJavAda | 221 [ 486 ] bandhAcca bhavasaMsiddhiH sambandhazcitrakAryataH / tasyakAntakabhAvatve na tveSo'pyanibandhanaH / karma-bandha se saMsArAvasthA prApta hotI hai / karma-bandha vividha pravRttiyoM ke kAraNa hotA hai, jisakA pratiphala AtmA ke sAMsArika astitva kI bhinnabhinna dazAoM tathA anabhUtiyoM meM prApya hai| yadi AtmA meM ekAnta rUpa meM ekabhAvatva-ekabhAvAtmakatA-aparivartanazIlatA mAnI jAye to sAMsArika rUpoM, anubhavoM Adi kI bhinnatA kA phira koI kAraNa upalabdha nahIM hogaa| kAraNa ke binA kArya ho, yaha asambhava hai| [ 487 ] nRpasyevAbhidhAnAd yaH sAtAbandhaH prakIrtyate / ahizaGkAviSajJAtAccetaro'sau nirarthakA // kisI ko kevala nAma se rAjA hone ke kAraNa rAjocita sukha nahIM mila sakate / isI prakAra kisI ko sAMpa kATa gayA ho, mAtra aisI zaMkA se usake viSa nahIM car3ha jAtA / ye mithyA kalpanAe~ haiN| aisI hI sthiti AtmA ke ekAnta-nityatva - siddhAnta kI hai / kahane bhara ko koI cAhe vaisA kahe para vAstava meM vaisA hotA nhiiN| [ 488 ] evaM ca yogamArgo'pi muktaye yaH prakalpyate / so'pi niviSayatvena klpnaamaatrbhdrkH|| yadi ekAnta-nityatva kA siddhAnta mAna liyA jAe to mukti ke lie jo yoga-mArga batAyA jAtA hai, usakA phira koI lakSya nahIM raha jaayegaa| vaha kevala kahane bhara ke lie sundara hogaa| .. [ 486 ] didRkSAdinivRttyAdi pUrvasUryaditaM tthaa| Atmano'pariNAmitve sarvametadapArthakam // puruSa kI didRkSA-dekhane kI icchA kI nivRtti hetu prakRti sRSTi Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 | yogabindu krama meM pravRtta hotI hai, aisA sAMkhya - yoga ke pUrvavartI AcAryoM ne kahA hai| yaha bhI puruSa (AtmA) ke apariNAmI hone para nirarthaka siddha hotA haiM / jaisAki sAMkhyAcArya IzvarakRSNa ne sAMkhyakArikA meM ullekha kiyA hai, sRSTi-krama ke sambandha meM sAMkhya-darzana meM mAnA gayA hai ki puruSa ke darzanArtha, puruSa-prakRti, mahat, ahaMkAra, pA~ca tanmAtrAe~, mana, pAMca jJAnendriya, pA~ca karmendriya tathA pA~ca mahAbhUta-ina sabako dekhe, isa hetu tathA puruSa ke kaivalya-mokSa hetu prakRti kI pravRtti hotI hai|' isakA abhiprAya yaha hai-yoM puruSa kI didRkSA nivRtta hogI, apane svarUpa kA use bhAna hogaa| (paccIsa) tattvoM kA samyak jJAna kara vaha mukta ho jaayegaa| __ maharSi pataMjali ne bhI isI Azaya kI ora saMketa kiyA hai ki draSTA (puruSa yA AtmA) ko darzana meM pravRtta karane hetu, usakA apavarga-mokSa sAdhane hetu dRzya-prakRti Adi kA prayojana hai|' ina sandarbho ko dRSTi meM rakhate hue granthakAra kA pratipAdana hai ki puruSa yadi apariNAmI hai to yaha saba asiddha hotA hai| puruSa ke pariNamanazIla hone para hI aisA saMbhAvya hai| [ 460 ] pariNAminyato nItyA citrabhAve tathA''tmani / avasthAbhedasaMgatyA yogamArgasya saMbhavaH // AtmA pariNAmI tathA vividha bhAvApanna hai, yaha nyAya-saMgata hai / aisA hone se hI usameM bhinna-bhinna avasthAeM saMgata ThaharatI haiN| tabhI yoga-mArga kI saMbhAvanA ghaTita hotI hai| 1. puruSasya darzanArtha kaivalyArtha tathA pradhAnasya / paGa gvandhavadubhayorapi saMyogastatkRtaH sargaH // --sAMkhyakArikA 21 2. paJcaviMzatitattvajJo yatra tatrAzrame vasan / jaTI muNDI zikhI vApi mucyate nAtra saMzayaH ||--saaNkhykaarikaa 1 gauDapAdabhASya 3. tadartha eva dRzyasyAtsA / -pAtaJjala yoga sUtra 2.21 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJavAda | 223 [ 461 ] . tatsvabhAvatvato yasmAdasya tAttvika eva hi / kliSTastavanyasaMyogAt pariNAmo bhvaavhH|| AtmA kA aisA apanA svabhAva hai, ataeva usakI pariNamanazIlatA tAttvika-vAstavika hai| anya-vijAtIya padArthoM ke saMyoga se AtmA klezamaya saMsArAvasthA meM pariNata hotI hai| avidyA-ajJAna, asmitA-moha, rAga-mahAmoha, dveSa-dviSTabhAva evaM abhiniveza-sAMsArika viSayAsakti tathA mRtyu dvArA sAMsArika viSayoM ke viyoga kI bhIti-yoga meM ye pA~ca kleza kahe gaye haiN| [ 462 ] sa yogAbhyAsajeyo yattatkSayopazamAditaH / yogo'pi mukhya eveha zuddha yavasthAsvalakSaNaH // yogAbhyAsa dvArA AtmA ke klezAtmaka pariNAmoM kA upazama evaM kSaya hotA hai / Atmazuddhi kI avasthA yoga kA lakSaNa hai-yoga se Atmazuddhi adhigata hotI hai| [ 463 ] tatastathA tu sAdhveva tadavasthAntaraM param / tadeva tAttviko muktiH syAt tadanyaviyogataH // yoga dvArA AtmA kramazaH vikAsa karatI huI paraM sAdhu-parama uttama ---atyanta utkarSamaya avasthA prApta karatI hai| tattvataH vahI mukti hai| kyoMki tadanya-Atmetara vijAtIya tattva karma Adi se usakA viyoga ho jAtA hai-bandhana se chuTakArA ho jAtA hai| [ 494 ] ata eva ca nirdiSTaM naamaasyaastttvvedibhiH| viyogo'vidyayA buddhiH kRtsnakarmakSayastathA / yahI kAraNa hai, tattvavettAoM ne avidyA se viyoga, buddhi (bodha) tathA sarvakarmakSaya Adi vizeSatAmUlaka nAmoM se ise abhihita kiyA hai| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 | yogabindu ye saMjJAe~ kramazaH vedAnta, bauddha tathA jaina darzana se sambaddha haiM / [ 465 ] 1 zaM lezIsaMjJitAcceha kRtsnakarmakSayaH so'yaM gIyate vRttisaMkSayaH // vikAsa ke patha para Age bar3hatI huI AtmA antataH zailezI samAdhi - parvatarAja meru ke sadRza aDola, aprakampa, svaniSTha evaM susthira avasthA prApta kara letI hai / samagra karma kSINa ho jAte haiM / use vRttisaMkSaya kahA jAtA hai / [ 496 ] kriyAviSTaH yogajJa muktireSa tathA tathA niSThAprAptastu karma-pArthakya sAdhane, zuddhAvasthA prApta karane, samAdhi - AtmalInatA hai / paripakvAvasthA pA lene Atmastha hone kA krama para - ra - sarvakarma nivRtti rUpa parama zuddhAvasthA niSpanna ho jAne para use yogavettAoM ne mukti kahA hai / [ 467 ] samAdherupajAyate 1 saMyogayogyatAbhAvo kRto na jAtu saMyogo yadihAtmatadanyayoH bhUyo naivaM bhavastataH // yaha vaha avasthA hai jahA~ AtmA ke karma ke sAtha saMyoga kI-- karma bA~dhane kI yogyatA kA abhAva ho jAtA hai / phira AtmA kA karmoM ke sAtha saMyoga yA sambandha nahIM hotA / isIlie use puna: kabhI saMsAra meM - janma - maraNa ke cakra meM AnA nahIM par3atA / [ 468 ] yogyatA''tmasvabhAvastat tattatsvabhAvatAyogAdetallezena sambhava hai ? samAdhirabhidhIyate / udAhRtaH 11 nivartanam / darzitam 11 yogyatA jaba AtmA kA svabhAva hai, taba usakI nivRtti kaise kathamasyA isakA uttara hai -- prastuta yogyatA kA nivartana - apagama karanA bhI AtmA kA svabhAva hai, jisake kAraNa yogyatA nivRtta ho jAtI hai / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariNAmitva ! thor3A aura prakAza isI viSaya para DAlA jA rahA hai / svanivRtti: astvevamapi no doSaH kazcidatra [ 466-500 ] svabhAvazcedevamasya prasajyate pariNAmitva evaitat AtmAbhAve'nyathA tu pariNAmitva | 225 eka ora karma bA~dhane kI yogyatA AtmA kA svabhAva hai, dUsarI ora usa yogyatA kA nivartana bhI usakA svabhAva hai / prazna upasthita hotA hai, yogyatA kA nivartana kyA svanivRtti - apane svabhAva kA svarUpa kA nivartana nahIM hai ? isakA uttara hai, kisI apekSA se vaisA ho, usameM koI doSa nahIM svabhAvavinivRttizca ghaTAdernavatAtyAge vibhAvyate // samyagasyopapadyate 1 syAdAtmasattetyadazca na // AtA / AtmA ke pariNamanazIla svabhAva ke kAraNa vaha upayukta hI hai / AtmA kA kabhI sarvathA abhAva nahIM hotA / sattA rUpa meM vaha sadA susthira hai / para eka avasthA chor3anA, dUsarI meM jAnA, aisA to usake hotA hI hai / jaba eka avasthA chor3I jAtI hai to AtmA ke usa avasthAvartI bhAva kA apagama hotA hai / vaha apagama AtmA ke dhruva astitva kA abhAva nahIM hai / [ 501 ] sthitasyApIha dRzyate / tathA tadbhAvasiddhitaH 11 jo vastu sthita hai-- sthiratayA vidyamAna hai, usameM svabhAva - vizeSa kA parityAga dikhAI detA hI hai / jaise ghaTa Adi padArtha navInatA ko chor3ate haiM - apane navIna bhAva kA vyatIta hote samaya ke sAtha parityAga karate haiM, dUsare bhAva ko svIkAra karate haiM para unakA mUla bhAva - maulika astitva vidyamAna rahatA hai / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 / yogabindu [ 502 ] navatAyA na cAtyAgastathA nAtatsvabhAvatA / ghaTAderna na tadbhAva ityatrAnubhavaH pramA // ghar3A apanI navInatA nahIM tyAgatA ho, aisA nahIM hai / navInatA usakA svabhAva nahIM hai, aisA bhI nahIM kahA jA sakatA / navInatA chor3ane para ghar3A ghar3A nahIM rahatA, usakA astitva miTa jAtA ho, aisA bhI nahIM hai arthAt navInatA ghar3e kA svabhAva-vizeSa hai, jisakA vaha parityAga karatA hai, phira bhI ghar3A rahatA hai| pratyakSa anubhava se yaha jJAna hotA hI hai-yaha sAkSAt anubhava-siddha hai| [503 ] yogyatApagame'pyevamasya bhAvo vyavasthitaH / savauM tsukyavinirmuktaH stimitodadhisannibhaH // karma-sambaddha hone kI apanI yogyatA kA tyAga kara dene para bhI AtmA kA astitva rahatA hai, jo utsukatA, AkAMkSA, cintA Adi se rahita, samudra kI taraha zAnta evaM susthira banA rahatA hai| [504 ] ekAntakSINasaMklezo niSThitAryastatazca saH / nirAbAdhaH sadAnando muktAvAtmA'vatiSThate // karma-baddha hone kI yogyatA kA parityAga kara dene para-karma-bandha kA krama avaruddha ho jAne para AtmA, jisake avidyA, asmitA, rAga, dveSa tathA abhiniveza rUpa kleza kSoNa ho gaye hoM, jo kRtakRtya ho, jo karane yogya thA, use jo kara cuko ho, vighna-bAdhAoM se rahita ho, zAzvata Ananda se yukta ho, mokSa meM saMsthita ho jAtI hai--muktAvasthA prApta kara letI hai| [ 505 ] asyAvAcyo'yamAnandaH kumArI strIsukhaM yathA / ayogo na vijAnAti samyag jAtyandhavad ghaTam // . Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariNAmitva | 227 muktAtmA dvArA jo AnandAnubhava kiyA jAtA hai, vaha avAcya-anirvacanIya-vANI dvArA na kahe jA sakane yogya hai / jaise eka kumArikA strIsukha nahIM jAnatI, eka janmAndha puruSa ghaTa (Adi) ko bhalIbhA~ti nahIM jAnatA, usI prakAra ayogI-yogasAdhanAzUnya puruSa mukti kA Ananda nahIM jaantaa| [ 506 ] / yogasyaitat phalaM mukhyamaikAntikamanuttaram / AtyantikaM paraM brahma yogavidbhirudAhRtam // yoga kA mukhya- vAstavika phala paraM brahma prApti yA muktAvasthArUpa Ananda haiM, jo aikAntika-nizcita rUpa meM avazya Tikane vAlA, Atyantika-nitya Tikane vAlA, anuttara-jisase bar3hakara dUsarA koI nahIM-- sarvottama hotA hai / yogavettAoM ne aisA batalAyA hai| [ 507 ] sadgocarAdisaMzuddhireSA''locyeha dhodhanaH / sAdhvI cet pratipattavyA vidvattAphalakAGa kSibhiH // prajJA hI jinakI saMpatti hai, jo apanI vidvattA kA yathArtha phala cAhate haiM, aise suyogya puruSoM ko yoga dvArA sAdhya lakSya-zuddhi-zuddhipUrvaka lakSyaprApti ke sandarbha meM, jo prastuta grantha meM vyAkhyAta hai, Alocana-cintanavimarza karanA caahie| unheM samIcIna pratIta ho to use apanAnA caahie| [ 508 ] vidvattAyAH phalaM nAnyat sadyogAbhyAsataH param / tathA ca zAstrasaMsAra ukto vimalabuddhibhiH // uttama yoga kA abhyAsa hI vidvattA kA mahAn phala hai, dUsarA nhiiN| yadi aisA nahIM ho to nirmalacetA satpuruSoM ke kathanAnusAra zAstra saMsAra hai| [ 506 ] putradArAdisaMsAraH puMsAM saMmUDhacetasAm / viduSAM zAstrasaMsAraH sadyogarahitAtmanAm // Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 | yogabindu mAyA-moha se vibhrAntacetA puruSoM ke lie putra, strI Adi kA saMsAra hai aura una vidvAnoM ke lie, jo yogasAdhanA-rahita haiM, zAstra saMsAra hai / [ 510 ] kRtamatra prasaGga ena prAyeNoktaM tu vAJchitam / anenaivAnusAreNa vijJayaM zeSamanyataH " aba vistAra meM jAnA apekSita nahIM hai / jo vAJchita - abhISTa thAkahanA cAhate the, prAya: kaha diyA hai / isI ke anusAra, anyAnya srotoM se aura jAnanA cAhie, samajhanA cAhie / [ 511 ] tu yogabhedopavarNanam / mUla zuddhi ke AdhAra para yoga ke bhinna-bhinna bhedoM kA yahA~ uttama mAtA-pitA ke zreSTha putra kI vizeSatAoM kA jyoM vivecana kiyA gayA hai / [ 512 ] vAndhyeyabhedopavarNana | kalpamityataH mUlazuddha yabhAvena bhedasAmyespi vAcike // evaM mUlazuddha yeha cAhamAtrAdisatputrabhedavyAvarNanopamam anyad na anya paramparAoM meM bhI yoga ke aise bheda vyAkhyAta hue haiM para vahA~ mUla zuddhi kA abhAva hai ata: zAbdika dRSTi se ve hamAre sadRza hote hue bhI vandhyA-putra kI vizeSatAoM ke varNana kI taraha kalpanA mAtra - nisAra haiM / vandhyA ke putra hotA hI nahIM, phira usa (putra) kI vizeSatAoM kI bAta hI kahA~ phalita ho / | isI prakAra jahA~ mUlataH hI zuddhi nahIM hai, vahA~ yoga kaise sadha, phira usake bhedoM kI vivecanA kA prazna hI kahA~ ? [ 513 ] puruSAdvai te yatheha tadanyAbhAvanAdeva tad dvaite'pi nirUpyatAm // advaitavAdI darzana meM kevala 'ekamevAdvitIyaM brahma' ke anusAra kevala baddhamuktAvizeSata: Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariNAmitva | 226 eka hI AtmA kA svIkAra hai / vahA~ karmabaddha AtmA tathA karmamukta AtmA - aisA bheda ghaTita nahIM hotA / yadi baddha, mukta kA bheda kiyA jAye to advaita khaNDita hotA hai, vaha dvauta bana jAtA hai / yaha siddhAnta saMgata nahIM hai / dvaitavAdI siddhAnta meM bhI isI prakAra apanI koTi kI asaMgati hai / [ 514 ] ekasya aMzAvatAra kuta. niraMza eka ityuktaH sa advaitavAdI siddhAnta meM aisA nahIM mAnA jAtA ki eka hI AtmA meM aMza rUpa meM aneka bhAga haiM / yadi aisA mAnA jAye to mAtra eka hI AtmA yA kevalAdvaita kI vAstavikatA nahIM ThaharatI / siddhAntataH AtmA niraMza yA akhaNDa hai / yaha niraMzatA yA akhaNDatA hI advaitavAda kA AdhAra hai / [ 515 ] vikAritvamaMzAnAM ekatva hAnita: 1 cAdvaM tanibandhanam // muktAM nopapadyate 1 teSAM cehAvikAritve sannotyA muktatAMzina: 11 yadi aisA mAnA jAye ki bhinna-bhinna AtmAe~ muktAtmA-paramAtmA kI aMza rUpa haiM to unameM vikAra saMgata nahIM hotA / muktAtmA avikArI hai / avikArI ke aMza adhikArI hI hote haiM, vikArI nahIM / yadi kahA jAye ki ve aMzarUpa AtmAe~ avikArI haiM to tarka -yukti pUrvaka yaha siddha karanA hogA ki AtmA kI mukti vyaSTirUpa aMzoM se niSpanna samaSTi rUpa meM hotI hai / [ 516 ] samudromisamatvaM ca yadaMzAnAM prakalpyate na hi tadbhedakAbhAve samyag yuktyopapadyate // paramAtmA ke aMzarUpa meM abhimata AtmAe~ vibhinna laharoM ke samAna haiM, upamA dvArA aisA jo tadgata tathya bhI saMgata nahIM hai / jaise samudra laharoM pratIta hotA hai, vaise paramAtmA ina AtmAoM se vibhakta yA prabhAvita nahIM eka hI samudra se uThatI vivecana kiyA jAtA hai, se vibhakta yA prabhAvita hotA / Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 | yogabindu [ 517 ] savAdyamatra hetuH syAt tAttvike bheda eva hi / prAgabhAvAdisaMsiddharna sarvathA'nyathA trayam // Adya-nirvikAra-zuddha sat, aMza tathA bhedaka-ye tIna tattvataH jahA~ vidyamAna rahate haiM, vahA~ prAgabhAva' Adi kI siddhi hotI hai| vastu ke bhAvatva kI siddhi ina abhAvoM ke hone, na hone ke cintana para AdhRta hai| [ 518 ] sattvAdyabheda ekAntAd yadi tabhedadarzanam / bhinnArthamasadeveti tadvavedvaM tadarzanam // yadi sattva-astitva, sattA Adi ekAnta rUpa meM abhinna ho arthAt jisa vastu kA jaisA astitva hai, vaha sadA ekAntataH usI rUpa meM rahe to jagat meM jo bhinna-bhinna padArtha, prayojana tathA uddezya-gata bheda dikhAI dete haiM, ve asat-ayathArtha, kalpita yA mithyA haiM, usI prakAra advaita darzana bhii| kyoMki vaha bhI Atmakya kI aikAntika mAnyatA para avasthita hai| [516 ] yadA nArthAntaraM tattvaM vidyate kiJcidAtmanam / mAlinyakAri tattvena na tadA bandhasaMbhavaH // yadi arthAntara-koI vijAtIya padArtha AtmA ko malina-kaluSita banAne vAlA nahIM hai to AtmA ke baddha hone kI-bandha meM Ane kI sambhAvanA nahIM rhtii| 1 520 ] asatyasmin kuto. muktibandhAbhAvanibandhanA / muktamuktirna yannyAyyA bhAve'syAtiprasaGgitA // bandhana ke na hone para mukti kahA~ se hogii| vaha to bandhana ke apagata hone yA miTane para hotI hai| jaba bandhana hai hI nahIM, taba apagata hone yA 1. abhAva nyAyadarzana dvArA svIkRta sAta padArthoM meM eka hai| usake cAra bheda haiM prAgabhAva, pradhvaMsAbhAva, atyantAbhAva, anyonyAbhAva / -tarka bhASA pRSTha 221-224 (caukhambA saMskRta sIrIja Aphisa, vArANasI-1) Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariNAmitva | 231 miTane kA prasaMga nahIM hotA / jo mukta haiM, unakA punaH mukta honA nyAyasaMgata nahIM hai / vaisA na mAnanA arthAt mukta kI puna: mukti mAnanA aprAsaMgika hai, tattva-vyavasthA meM bAdhaka hai| [ 521 ] kalpitAdanyato bandho na jAtu syAdakalpitaH / kalpitazcet tatazcintyo nanu muktirakalpitA // / kisI anya kalpita-kalpanAprasUta-ayathArtha hetu se akalpitayathArtha bandha nahIM ho sktaa| yadi kahA jAe ki bandha bhI kalpita hI hai to yaha cintya-doSapUrNa hai, bAdhita hai, kyoMki jaba mukti nizcita rUpa se akalpita hai to bandha bhI akalpita hI hogaa| bandha se chUTanA hI to mukti hai| vaha akalpita hogA tabhI usase chuTakArA sambhava hogaa| kalpita se, jisakI koI vAstavika sattA hI nahIM hai, kaisA chuTakArA ! [ 522-523 ] nAnyato'pi tathAbhAvAdRte teSAM bhavAvikam / tataH kiM kevalAnAM tu nanu hetusamatvataH // muktasyeva tathAbhAvakalpanA yannirarthakA / syAvasyAM prabhavantyAM tu bojAvevAGa kurodayaH // anya-Atmetara vijAtIya tattva-karma apanA sAMsArika astitva lie hue haiM / phalataH vaha tadgata pariNamana se saMpRkta hai| yadi AtmA meM tatsambaddha bhAvoM meM pariNata hone kI yogyatA na mAnI jAye to bhinna-bhinna saMsArAvasthAoM kA anubhava karanA usake lie sambhava nahIM hotaa| yadi kahA jAye ki vijAtIya tattva kI sambaddhatA ke binA hI AtmA kI aisI yogyatA hai to isakA uttara yoM hai-vijAtIya tattva (kArya) ke sambandha ke binA AtmA meM aisI yogyatA svIkAra karanA saMgata nahIM hotaa| udAharaNArtha--jaise muktAtmA meM sasArAvasthA meM Ane kI yogyatA nahIM mAnI jAtI; jisakA kAraNa usakA karmoM se asambaddha honA hai| isakA phalita yaha huA, aisI yogyatA, ayogyatA kA AdhAra karmoM se sambaddhatA yA asambaddhatA hai| phira amukta AtmAe~ karmoM se asambaddha hotI huI Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 | yogabindu bhI aisI yogyatA rakheM, yaha sarvathA asambhava hai| bIja se hI aMkura phUTatA hai, patthara se nahIM, usI prakAra karmarUpa boja ke kAraNa hI AtmA meM vaisI yogyatA niSpanna hotI hai, anyathA nhiiN| [ 524 ] evamAdyatra zAstrajJa stattvataH svahitodyataiH / mAdhyasthyamavalambyoccairAlocyaM svayameva tu // vastutaH apanA hita-kalyANa sAdhane meM samudyata zAstravettAoM ko cAhie, ve mAdhyasthya-bhAva kA avalambana kara-taTastha hokara prastuta viSaya -yoga para vizeSa rUpa se cintana-vimarza kreN| [ 525 ] AtmIyaH parakIyo vA kaH siddhAnto vipazcitAm / dRSTeSTAbAdhito yastu yuktastasya parigrahaH // vidvAnoM ke lie kauna siddhAnta apanA hai aura kauna parAyA hai / jo dRSTa-nirIkSaNa-parIkSaNa dvArA bAdhita na ho, iSTa-apane abhIpsita lakSya ke pratikUla na ho, use grahaNa karanA unake lie yukta -samucita hai / [ 526 ] svalpamatyanukampAya yogazAstramahArNavAt / AcAryaharibhadreNa . yogabinduH samuddhRtaH // sAmAnya buddhi yukta puruSoM para anugraha karane hetu, unheM lAbha pahuMcAne hetu AcArya haribhadra ne yogazAstrarUpa mahAsAgara se yoga bindu--yoga kI bUMda samuddhRta kii-nikaalii| . [ 527 ] samuddhRtyAjitaM puNyaM yadenaM zubhayogataH / bhavAndhyavirahAt tena janaH stAd yogalocanaH // - yoM yogabindu samuddhRta kara zubha yoga dvArA unhoMne jo puNya ajita kiyA, unakI bhAvanA hai, usake phalasvarUpa mAnava-samudAya kA bhavabhramaNarUpa andhatA se viraha ho-janma-maraNa ke cakra meM DAlane vAlA ajJAna chUTe, use yogarUpa netra prApta ho| Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ********** ********************************** 47 yogazataka ****************:*:******************* ****** Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgalAcaraNa yogazata ka [ joginAhaM namiUNa vocchAmi jogale saM 1 ] sujoga saMdaMsagaM mahAvIraM / jogajjhayaNANusAreNa // yogiyoM ke svAmI - parama ArAdhya, suyoga- saMdarzaka - AtmotthAnakArI uttama yoga-mArga dikhAnevAle bhagavAn mahAvIra ko namaskAra kara maiM ( apane dvArA kiye gaye ) yogazAstroM ke adhyayana ke anurUpa saMkSepa meM yoga kA vivecana karU gA / nizcaya-yoga [ 2 ] nicchayao iha jogo sannANAINa mokkheNa joyaNAo niddiTTho tinha saMbaMdho / joginA hehi // nizcaya - dRSTi se sadjJAna - samyakjJAna Adi arthAt samyak jJAna, samyakdarzana tathA samyakcAritra - ina tInoM kA AtmA ke sAtha sambandha honA yoga hai, aisA yogIzvaroM ne batalAyA hai / vaha AtmA kA mokSa ke sAtha yojana - yoga karatA hai - AtmA ko mokSa se jor3atA hai, isalie usakI 'yoga 'saMjJA hai / [ 3 ] sannANaM vatthugao boho saddaMsaNaM tu tattha rUI / saccaraNamaNuTThANaM vihiparisehANugaM tattha || vastugata bodha - vastusvarUpa kA yathArthaM bodha samyakjJAna hai / usameM Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 | yogazataka ruci-Antarika spRhA, niSThA samyak darzana hai| zAstrokta vidhi-niSedha ke anurUpa usakA AcaraNa-jIvana meM kriyAnvayana samyakcAritra hai / arthAt zAstroM meM jina kAryoM ke karane kA vidhAna hai, unheM yathAvidhi karanA tathA jinakA niSedha hai, unheM na karanA-samyakcAritra kahA jAtA hai| vyavahAra-yoga [ 4 ] vavahArao ya eso vinneo eyakAraNANaM pi| jo saMbaMdho so vi ya kaarnnkjjovyaaraao|| kAraNa meM kArya ke upacAra kI dRSTi se samyakjJAna, samyakdarzana tathA samyakcAritra ke kAraNoM kA AtmA ke sAtha sambandha bhI vyavahArataH yoga kahA jAtA hai| guruviNao sussUsAiyA ya vihiNA u dhammasatthesu / taha cevANuTThANaM vihipaDisehesu jaha sattI // dharmazAstroM meM batAyI gayI vidhi ke anurUpa gurujanoM kA vinaya, zuzrUSA-sevA, paricaryA, unase tattva-jJAna sunane kI utkaMThA tathA apanI kSamatA ke anurUpa zAstrokta vidhi-niSedha kA pAlana arthAt zAstravihita AcaraNa karanA aura zAstraniSiddha AcaraNa na karanA vyavahAra-yoga hai| eto ciya kAleNaM niyamA siddhI pagiTTharUvANaM / / sannANAINa tahA jAyai aNubaMdhabhAveNaM // isase-vyavahAra-yoga ke anusaraNa se kAlakrama se prakRSTarUpauttarottara vizeSa zuddhi prApta karate samyakjJAna Adi kI-nizcaya-yoga kI siddhi avicchinna rUpa meM niSpanna hotI hai| [ 7 ] addhaNaM gacchaMto sammaM sattIe iThThapurapahio / jaha taha guruviNayAisu payaTTao etya jogitti // Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga ke adhikArI | 235 apane iSTa-icchita-lakSita nagara kI ora yathAzakti jAtA huA puruSa jaise iSTapurapathika kahA jAtA hai, usI prakAra guru vinaya Adi meM pravRtta sAdhaka, jo samyakjJAna Adi kI paripUrNa upalabdhirUpa yoga ko AtmasAt nahIM kara sakA hai, para usa para yathAzakti gatizIla hone ke nAte yogI kahA jAtA hai| yoga ke adhikArI - [ 8 ] . ahigAriNo uvAeNa hoi siddhI samatthavatthummi / phalapagarisabhAvAo visesao jogamaggammi // - adhikArI-yogya prayoktA ko samartha vastu meM jo vastu jo kArya niSpanna karane meM sakSama hai, upAya dvArA siddhi-saphalatA prApta hotI hai| usakA uttama pariNAma AtA hai| vizeSataH yoga-mArga meM to aisA hI hai| arthAt yoga-sAdhanA meM yogya adhikArI yA sAdhaka ko upAyarata rahane se siddhi prApta hotI hai tathA Atma-abhyudaya ke rUpa meM usakI uttama phala-niSpatti prasphuTita hotI hai| [6 ] - ahigArI puNa etthaM vinneo apuNabaMdhagAi tti / taha taha niyattapayaI ahigAro'Negabheo tti // jahA~ yoga-mArga meM apunarbandhaka-carama pudgalAvarta meM avasthita athavA saMsAra kA apanA antima kAlakhaNDa bitAne kI sthiti meM vidyamAna jIva adhikArI hai, aisA jAnanA cAhie / karma-prakRti kI nivRtti yA kSayopazama Adi kI sthiti ke anusAra vaha adhikAra aneka prakAra kA hotA hai| apunarbandhaka jaina pAribhASika zabda hai| usakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-jIva karma-bandha karatA hai| karmoM kI avadhi tathA phala dene kI zakti Adi kA AdhAra kaSAya kI tIvratA yA mandatA hai| kaSAya jitanI tIvratA yA mandatA liye hogA, phala utanA hI kaTu yA madhura hogA, avadhi utanI hI lambI yA choTI hogii| Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 | yogazataka __ jaina-darzana meM pratyeka karma kI jaghanya-kama se kama tathA utkRSTaadhika se adhika do prakAra kI Avadhika sthitiyAM mAnI gayI haiN| AThoM karmoM meM mohanIya karma pradhAna hai| mohanIya kI utkRSTa sthiti sattara kor3Akor3a sAgaropama hai| isakA abhiprAya yaha huA, jo jIva atyanta tIvra kaSAya se yukta hotA hai, vaha sattara kor3Akor3a sAgaropama sthiti kA mohanIya karma bA~dhatA hai / kaI jIva aise hote haiM, jinakA kaSAya manda hotA jAtA hai, ve kama avadhi kA karma-bandha karate haiM / kaSAya-mandatA ke krama kI eka aisI sthiti hotI hai, jahA~ karma-bandha bahuta halakA hotA hai| jIva carama-pudgala-parAvarta-sthiti meM hotA hai, usa samaya kaSAya bahuta hI manda rahatA hai| vaha jIva tIvratama kaSAya yA saMklezamaya pariNAmayukta nahIM bntaa| phalataH vaha phira sattara koDAkor3a sAgaropama sthiti ke mohanIya karma kA bandha nahIM krtaa| jaina-darzana kI bhASA meM use apunarbandhaka kahA jAtA hai| usakI dUsarI saMjJA zuklapAkSika bhI hai, kyoMki mohanIya karma ke tIvra bhAva kA andherA yA kAlimA vahA~ raha nahIM jaatii| AtmA ke sahaja guNoM kA udaya-ujjvalatA yA zuklatA prakAza meM Ane lagatI hai| apunarbandhakatA kI sthiti pA lene ke bAda jIvana sanmArgAbhimukha ho jAtA hai| usakI moharAgamayI karmagranthi TUTa jAtI hai| samyakdarzana prApta ho jAtA hai| phira kramazaH Atmarati tathA paravirati ke patha para Age baDhatA huA vaha jIvana kA antima lakSya sAdha letA hai| yahA~ prayukta carama pudgalAvarta zabda ko bhI samajha lenA caahie| yaha bhI jaina pAribhASika zabda hai| jaina-darzana kI aisI mAnyatA hai ki jIva anAdi kAla se zarIra, mana, vacana Adi dvArA saMsAra ke pudgaloM kA kisI na kisI rUpa meM grahaNa tathA visarjana karatA A rahA hai| koI jIva vizva ke samasta pudgaloM kA eka bAra kisI na kisI rUpa meM grahaNa va visarjana kara cukatA hai-sabakA bhoga kara letA hai, vaha eka pudgala-parAvarta kahA jAtA hai| yaha pudgaloM ke grahaNa-tyAga kA krama jIva ke anAdi-kAla se calatA A rahA hai / yo sAmAnyataH jIva isa prakAra ke ananta pudgala-parAvartoM meM Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga ke adhikArI | 237. se gujaratA rahA hai| yahI dIrgha-saMsAra kI zrRMkhalA yA cakra hai / isa cakra meM bhaTakate hue jIvoM meM kaI bhavya yA mokSAdhikArI jIva bhI hote haiM, jinakA kaSAya-mAndya bar3hatA jAtA hai, mohAtmaka karma-prakRti kI zakti ghaTatI jAtI hai / jIva kA zuddha svabhAva kucha-kucha udbhASita hone lagatA hai| aisI sthiti AjAne para jIva kI saMsAra meM bhaTakane kI sthiti parimita yA sImita ho jAtI hai| saMsAra ke samasta pudgaloM ko kevala eka bAra kisI na kisI rUpa meM bhoga sake, mAtra itanI avadhi bAkI raha jAtI hai| use carama-pudgalAvarta yA caramAvarta kahA jAtA hai| [ 10 ] aniyatte puNa toe egate va haMdi ahigAro / tapparataMto bhavarAgao daDhaM aNahigAritti // yadi tIvra karma-prakRti nivRtta nahIM huI ho, vyakti tatparatantrausake vazaMgata ho-usa dvArA paricAlita ho to vaha nizcaya hI yoga kA adhikArI nahIM hai, kyoMki usa para bhava-rAga- sAMsArika rAgAtmakatAmaya bhAva chAyA rahatA hai| [ 11 ] tappoggalANa tagajjhasahAvAvagamao ya evaM ti / iya daTThavvaM iharA taha baMdhAI na jujjati // jIva dvArA gRhIta honA tathA usase apagata honA-pRthaka honA karmapudgaloM kA svabhAva hai| isI kAraNa Upara varNita adhikAra-anadhikAra saMgata hai| yadi aisA na ho-karma AtmA dvArA gahIta na hoM, AtmA se viyukta na hoM to bandha Adi kI sthiti ghaTita hI nahIM hotii| . [ 12 ] eyaM puNa nicchayo aisayanANI viyANaI navaraM / iyaro vi ya ligehi uvautto teNa bhaNieNaM // AtmA tathA karma ke sambandha ke viSaya meM nizcita rUpa se atizaya jJAnI-pUrNajJAnI yA sarvajJa hI jAnate haiM / dUsare-chadmastha-asarvajJa Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 | yogazataka anumAna Adi dvArA tathA sarvajJa bhASita - zAstra jJAna dvArA usake viSaya meM jAnate haiM / apunarbandhaka Adi kI pahicAna [ 13 ] pAvaM na tivvabhAvA kuNai na bahu mannaI bhavaM ghoraM / uciyaTTi ca sevai satvattha vi apuNabaMdhoti // jo tIvra bhAva - utkaTa kaluSita bhAvanA pUrvaka pApa karma nahIM karatA, jo ghora - bhISaNa, bhayAvaha saMsAra ko bahuta nahIM mAnatA - usameM Asakta yA racA-pacA nahIM rahatA, jo laukika, pArivArika, sAmAjika, dhArmikasabhI kAryoM meM ucita sthiti, nyAyapUrNa maryAdA kA pAlana karatA hai, vaha anarbaMdha hai | [ 14 ] sussUsa dhammarAo gurudevANaM jahAsamAhIe / veyAvacce niyamo sammadiTThissa liMgAI // dhArmika tattva sunane kI icchA, dharma ke prati anurAga, AtmasamAdhi - AtmazAnti yA zraddhAsaMbhRta susthira bhAva se niyamapUrvaka guru tathA deva kI sevA, paricaryA - ye samyakadRSTi jIva ke cinha haiM / [15] mANusArI saddho pannavaNijjo kiyAvaro ceva / guNarAgI sakkAraMbha saMgao taha ya cAritI // 1 sanmArga kA anusaraNa karane vAlA, zraddhAvAn, dharmopadeza ke yogya, kriyAzIla - dharmakriyA meM anurata, guNoM meM anurAgI, yayAzakti adhyAtmasAdhanA meM yatnazIla vyakti cAritrI kahA jAtA hai / [ 16 ] eso sAmAiyasuddhimeya o'Nega hA ANApariNaibheyA aMte jA vIyarAgo ----- muNevvo / tti // yaha cAritrI vItarAgadazA prApta hone taka sAmAyika - samatva kI Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAyika : zuddhi, azuddhi | 239 zuddhi ke bheda se-samatva-sAdhanA kI taratamatA se tathA vItarAga-AjJAzAstrajJAna kI pariNati-jIvana meM kriyAnviti ke anusAra aneka prakAra kA hotA hai, yaha jAnanA caahie| sAmAyika : zuddhi, azuddhi [ 17 ] paDisiddha su ya dese vihiesu ya IsirAgabhAve vi| / sAmAiyaM asuddha suddha samayAe dosa pi // zAstra meM jinakA niSedha kiyA gayA hai , aise viSayoM meM dveSaaprIti, jina viSayoM kA zAstra meM vidhAna kiyA gayA hai, unake sambandha meM thor3A bhI rAga-inake kAraNa sAmAyika azuddha ho jAtI hai| jo ina donoM meM-niSiddha aura vihita meM samabhAva rakhatA hai, usake sAmAyika zuddha hotI hai| [ 18 ] . eyaM visesanANA AvaraNAvagamabheyao caiva / / iya daTThavvaM paDhamaM bhUsaNaThANAipattisamaM // vizeSa jJAna ke kAraNa tathA karmAvaraNa haTane kI taratamatA ke kAraNa vaha zuddha sAmAyika, samyakdarzana ke lAbha ke pariNAma-svarUpa jIvana meM phalita hone vAle zubha cinhoM meM se kauzala, tIrthasevana, bhakti, sthiratA tathA prabhAvanA, jo bhUSaNa kahe jAte haiM, ke siddha hone para evaM Asana Adi ke siddha hone para prathama sAmAyika athavA samyaktva-sAmAyika hai, aisA jAnanA caahie| granthakAra AcArya haribhadrasUri ne sambodhaprakaraNa nAmaka apane eka dUsare grantha meM tathA uttaravartI upAdhyAya yazovijayazrI ne apanI 'samyaktva prApti' nAmaka kRti meM isa sandarbha meM vizeSa rUpa se carcA kI hai| unake anusAra samyakdarzana, jise pAtaJjala yoga kI bhASA meM vivekakhyAti kahA jA sakatA hai, jo sAmAyika zuddhi kI pahalI sIr3hI hai, prApta ho jAne para jIvana meM sahajatayA eka parivartana A jAtA hai / jIvana kI dizA badala jAtI hai / phalasvarUpa jIvana-vyavahAra meM, cintana krama meM kucha aisI vizeSa. Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 | yogazataka tAyeM A jAtI haiM, jisase viveka-prasUta pavitratA kA digdarzana hotA hai| vahA~ ve samyaktva ke sar3asaTha cinhoM ke rUpa meM vyAkhyAta huI haiN| unameM upayukta kauzala Adi pA~ca 'bhUSaNa' saMjJA se abhihita hue haiN| [ 16 ] kiriyA u daMDajogeNa cakkabhamaNaM va hoi eyassa / ANAjogA puvANuvehao ceva navaraM ti // cakra ko DaNDe se ghumA dene para jaise vaha calane lagatA hai, usI prakAra ukta sAdhaka kI jIvana-caryA, vyAvahArika kriyA-prakriyA zAstrayoga sezAstrAnuzIlana se prApta pUrva saMskAroM dvArA calatI rahatI hai| [ 20 ] vAsIcaMdaNakappo samasuhadukkho muNo samakkhAo / bhavamokkhApaDibaddho ao ya pAeNa satthesu // zAstroM meM muni ko vAsi candanasadRza kahA gayA hai - jo vasUlA, kulhAr3A candana ke vRkSa ko kATatA hai, vaha vRkSa usako bhI sugandhita karatA hai| usI prakAra sAdhu burA karane vAle kA bhI bhalA karatA hai / vaha sukhaduHkha meM samAna bhAva rakhatA hai / jaise koI usakI deha ko vasUle se chIlatA hai, koI usakI deha para candana kA lepa karatA hai, vaha donoM ko hI samAna mAnatA hai / na vaha deha chIlane vAle para kruddha hotA hai tathA na vaha candana kA lepa karane vAle para prasanna hotA hai| vaha muni na saMsAra meM Asakta hotA hai aura na mokSa meM hI Asakti rakhatA hai| vaha anAsakta bhAva se mokSonmukha kriyA meM tatpara rahatA hai| adhikArI bheda [ 21 ] eesi niyaniyabhUmigAe uciyaM jamettha'NuTThANaM / ANAmayasaMjuttaM taM savvaM ceva jogo ti // yoM jo apanI-apanI upayukta bhUmikAoM ke yogya tathA AjJA Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama zreNI kA sAdhaka | 241 zAstrAjJA rUpI amRta se yukta hai-zAstranirUpita dizA ke anurUpa hai, vaha sabhI yoga hai| [ 22 ] tallakkhaNajogAo cittavittInirohao ceva / taha kusalapavittIe mokkhammi ya jomaNAo ti // cittavRtti kA nirodha, kuzala-puNyAtmaka pravRtti, mokSa se yojanajor3anA- ityAdi yoga ke lakSaNa bhinna-bhinna zreNI, paramparA Adi ke vyaktiyoM ke samucita anuSThAna meM ghaTita haiM-saMgata haiN| [ 23 ] eesi pi ya pAyaM'pajjhANAjogao u uciyammi / aNuThThANammi pavittI jAyai taha suparisuddhi ti|| dUSita dhyAna evaM saMklezamaya saMskAroM ke na hone ke kAraNa ina bhinnabhinna adhikAriyoM-yogya sAdhakoM kI apane-apane anuSThAna meM pravRttiyogAbhyAsa Adi sAdhanAkrama suparizuddha hotA hai| [ 24 ] guruNA ligahi to eesi bhUmigaM muNeUNaM / uvaeso vAyavvo jahociyaM osahAharaNA // guru ko cAhie ki ve unake lakSaNoM se unakI bhUmikA pahacAneM aura unake lie jaisA ucita samajheM, upadeza kareM, jaise suyogya cikitsaka bhinnabhinna rogiyoM kI daihika sthiti, prakRti Adi dekhate hue auSadhi, auSadhi kI mAtrA, anupAna, pathya Adi saba bAtoM kA dhyAna rakhakara jisa rogI ko jisa prakAra jo auSadhi denI ho, detA hai| prathama zreNI kA sAdhaka [ 25 ] paDhamassa lokadhamme parapIDAvajjaNAi oheNaM / gurudevAtihipUyAi vINadANAi ahigicca // Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 242 | yoga- zataka apunarbandhaka jaise prathama bhUmikA ke sAdhAraNa sAdhaka ko para pIr3A C varjana -- dUsaroM ko kaSTa na denA, guru, deva tathA atithi kI pUjA - satkAra, sevA Adi, dIna janoM ko dAna, sahayoga Adi-ye kArya karate rahane kA upadeza karanA cAhie / [ 26 ] evaM ciya avayAro jAyai maggammi haMdi eyassa / raNe pahapa bhaTTo vaTTAe vaTTamorai jaise vana meM mArga bhUle hue pathika ko pagaDaNDI batalA dI jAyeM to vaha usase apane sahI mArga para pahu~ca jAtA hai, vaise hI vaha sAdhaka loka-dharma ke mAdhyama se adhyAtma meM pahu~ca jAtA hai / dvitIya zreNI kA sAdhaka [ 27-28 ] bIyassa u logutaradhammammi aNuvvayAi ahigicca / parisuddhANAjogA tassa tahAbhAvamAsajja // tassA''sannataNao tammi daDhaM pakkhavAyajogAo / sigghaM pariNAmAo sammaM paripAlaNAo ya // vizuddha AjJA- yoga zAstrIya vidhikrama ke AdhAra para dUsarI zreNI ke sAdhaka (samyakadRSTi) ke bhAva - pariNAma Adi kI parIkSA kara use lokottara dharma-adhyAtma- dharma - aNuvrata Adi kA upadeza karanA cAhie | yahI upadeza paripAlana kI dRSTi se usake sannikaTa hai / isI meM usakI vizeSa abhiruci saMbhAvita hai| isakA phala zIghra prApta hotA hai tathA saralatA se isakA pAlana kiyA jA sakatA hai / tRtIya zreNI kA sAdhaka - [ 29 ] taiyasta puNa vicitto taduttarasujogasAhaNo bhaNio / nayaniuNaM bhAvasAro ti // sAmAiyAivisao Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhI sAdhaka | 243 tIsarI zreNI ke sAdhaka ( cAritrI) ko nIti-yuktipUrvaka sAmAyika Adi se sambaddha paramArthoddiSTa bhAvapradhAna upadeza denA cAhie, jisase vaha uttama yogasiddhi kI ora bar3hatA jAye / gRhI sAdhaka [ 30-32 ] sa dhammANuvarohA vittI dANaM ca teNa suvisuddha / jiNapUya - bhoyaNavihI saMjhAniyamo ya jogaM tu // ciyavaMdaNa - jaivissAmaNA ya savaNaM ca dhammavisayati / gihiNo imo vi jogo ki puNa jo bhAvaNAmaggo // emAi vatyuvisao gahINamuvaesamo muNeyavtro / jaiNo puNa uvaeso sAmAyArI tahA savvA W saddharma ke anurodha se - dharmArAdhanA meM bAdhA na Aye, yaha dhyAna meM rakhate hue gRhI sAdhaka apanI AjIvikA calAye, vizuddha - nirdoSa dAna de, vItarAga kI pUjA kare, yathAvidhi bhojana kare, sandhyAkAlIna upAsanA ke niyamoM kA pAlana kare / yaha yoga ke antargata hai / caitya-vandana, yati - tyAgI sAdhu ko sthAna, pAtra Adi kA sahayoga, unase dharma-zravaNa - gRhI ke lie yaha saba yoga hai / phira bhAvanA mArga kA abhyAsa kare -- maitrI, pramoda, kAruNya, mAdhyasthya tathA anityatva, azaraNatva, saMsAra, ekatva, anyatva, azucitva, Asrava, saMvara, nirjarA, dharmasvAkhyAtatva, loka, bodhidurlabhatva - mana meM ye uttama bhAvanAeM lAne, unase anubhAvita evaM anuprANita hone kI to bAta hI kyA, vaha to yoga kA pAvana patha hai hI / yaha jo upadeza kiyA gayA hai, gRhastha ke lie samajhanA cAhie / sAdhu ke lie upadeza samAcArI - AcAra - vidhi meM A jAtA hai / -samAcArI [ 33-35 ] gurukulavAso gurutaMtathAe uciyaviNayassa karaNaM ca / vasahopamajjaNAisu jatto taha kAlavekkhAe // Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 | yoga-zataka aNigrahaNA balammI samvattha pavattaNaM pasaMtIe / niyalAbhaciMtaNaM sai aNuggaho me ti guruvayaNe // saMvaranicchiDDattaM suddha JchAjIvaNaM suparisuddha / vihisajjhAo maraNAdavekkhaNaM jaijaNuvaeso // guru ke tantra-AjJA meM rahate hue gurukula meM nivAsa karanA, yathocita rUpa meM vinaya-dharma kA pAlana karanA, yathAsamaya apane rahane ke sthAna ke pramArjana Adi meM yatnazIla rahanA, apanA bala chipAye binA-maiM kyoM itanA kaSTa karU', isa saMkIrNa bhAvanA se apanA bala na chipAte hue arthAt apanI pUrI zakti lagAte hue sabhI kAryoM meM zAntabhAva se pravRtta rahanA, guru ke vacanoM kA pAlana karane meM merA lAbha-kalyANa hai, yoM sadA cintana karanA, nirdoSa rUpa meM saMyama kA pAlana karanA, vizuddha bhikSAvRtti se jIvana-nirvAha karanA, yathAvidhi svAdhyAya karanA tathA mRtyu jaise kaSToM kA sAmanA karane ko samudyata rahanA--yaha yati-dharma hai| upadeza : niyama [ 36 ) uvaeso visayammI visae vi aNIiso annuveso| baMdhanimittaM niyamA jahoio puNa bhave jogo // suyogya sAdhaka ko ucita viSaya meM karane yogya kAryoM kA upadeza dene ke sAtha-sAtha usameM bAdhA utpanna karane vAlI heya bAtoM se bacane kA upadeza na diyA jAye to Upara yoga-sAdhanA kA jo vidhikrama batAyA gayA hai, vaha avazya hI bandhana kA kAraNa banatA hai| [ 37 ] guruNo ajogijogo accatavivAgadAruNo neo / jogiguNaholaNA-naTThanAsaNA-dhammalAghavao upadeSTA guru yadi ayogya vyakti ko yoga kA upadeza karate haiM to Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upadeza : niyama | 245 vaha atyanta vipAka-dAruNa-pariNAma meM atyadhika kaSTaprada hotA hai, aisA jAnanA caahie| kyoMki usase yogI ke guNoM kI avahelanA hotI hai, vaha ayogya puruSa svayaM apanA nAza karatA hai tathA auroM kA bhI nAza karatA hai| isase dharma kA halakApana dIkhatA hai / [ 38 ] eyammi pariNayammI pavattamANassa ahiyaThANesu / esa vihI bhainiuNaM pAyaM sAhAraNo neo // __yoM jIvana meM paripakvatA pA lene ke bAda uttaravartI uttama guNasthAnoM meM pravartana karate hue-car3hate hue sAdhakoM ke lie atyanta nipuNatA-sUkSmatApUrvaka kahe jAte niyamoM ko prAyazaH sAdhAraNa-sarvagrAhya mAnanA caahie| [ 36 ] niyayasahAvAloyaNa-jaNavAyAvagama-jogasuddhahi / / uciyattaM nAUcaM nimittao saya payaTTajjA // apane svabhAva-prakRti kA avalokana karate hue, janavAda-lokavAda -lokaparaMparA ko jAnate hue zuddha yoga ke AdhAra para pravRtti kA aucitya samajhakara bAhya nimitta-zakuna-svara, nAr3I, aMgasphuraNa Adi kA aMkana karate hue unameM (niyamoM ke anusaraNa meM) pravRtta honA caahie| [ 40 ] gamaNAiehiM kAyaM niravajjehiM vayaM ca bhaNiehi / suhacitaNehi ya maNaM sohejjA jogasiddhi ti // nirdoSa gamana Adi-yatnapUrvaka-yatanA sahita jAnA, AnA, uThanA, baiThanA, khAnA, pInA Adi kriyAoM dvArA zarIra kA, niravadya-pAparahita vANI dvArA vacana kA tathA zubha cintana dvArA mana kA zodhana karanA yogasiddhi hai| [ 41 ] suhasaMThANA anne kArya vAyaM ca suhasareNaM tu / suhasuvihiM ca maNaM jANejjA sAhusiddhi ti // Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 | yoga zataka isa sambandha meM aisA bhI abhimata hai - zubha saMsthAna - variSTha AkAraprakAra dvArA zarIra kI zubha- madhura, manojJa svara dvArA vANI kI, zubha svapna dvArA mana kI uttama siddhi samajhanI cAhie / [ 42 ] ettha uvAo ya imo suhRdavvAisamavAyamAsajja / Asajjai guNaThANaM sugurusamIvammi vihiNA u // zubha dravyAdi samavAya - zubha dravya, zubha kSetra, zubha kAla Adi kA avalambana kara sadguru ke sAnnidhya meM vidhipUrvaka prastuta upAya - kriyAsamudaya svIkAra kiyA jAtA hai, tabhI vikAsonmukha guNasthAna prApta hotA hai / [ 43 ] neo / vaMdaNamAI u vihI nimittasuddhIpahA Namo sammaM avekkhiyavo esA iharA vihI na bhave // vandana Adi kI vidhi meM nimitta zuddhi kI pradhAnatA hai, aisA jAnanA cAhie / ataH apekSita hai ki sAdhaka isakA bhalIbhA~ti avekSaNa -- avalo - kana kare - isa para cintana - vimarza kare anyathA yaha vidhi parizuddha nahIM hotI / [ 44 ] uDDhaM ahiyaguNeha tullaguNehiM ca nicca saMvAso / tagguNaThANocci kiriyapAlaNA saisamAuttA i } jo apane se guNoM meM U~ce hoM, samAna hoM, unakA sadA sahavAsa karanA cAhie -- unakI sannidhi meM rahanA cAhie / smRti-samAyukta hote hueapanI AcAra - vidhi ko smaraNa rakhate hue apane guNasthAna ke anurUpa kriyAoM kA pAlana karanA cAhie / [ 45 ] uttaraguNabahumANo sammaM bhavarUvacintaNaM cittaM / araI ya ahigayaguNa tahA tahA jattakaraNaM tu // Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arati-nivAraNa | 247 uttara guNoM kA - ahiMsA Adi mUla guNoM ke paripoSaka guNoM kA bahumAna karanA cAhie- unakA AdarapUrvaka pAlana karanA cAhie / svIkAra kiye hue guNoM meM arati - aruci ho to usakA nivAraNa karane kA prayatna karanA cAhie / arati-nivAraNa ! samakkhAyA 1 [ 46-48 ] akusalakammodayapuNvarUvamesA jao so puNa uvAyasajjho pAeNa bhayAisu pasiddho // saraNaM bhae uvAo roge kiriyA visammi maMtoti / ee vi pAvakammAvakkamabheyA taroNa // saraNaM guru u etthaM kiriyA u tao tti kammarogammi / maMto puNa sajjhAo mohavisaviNAsaNo payaro // u batAyA gayA hai ki arati azubha karmoM ke udaya kA pUrvarUpa - kAraNa hai / para bhaya Adi azubha karmodaya rUpa arati kA nivAraNa prAyaH upAyasAdhya - upAya dvArA use miTAyA jA sakatA hai / bhaya utpanna hone para samartha kI zaraNa, roga ho jAne para cikitsA, pathya, paraheja Adi kriyA tathA viSa se duSprabhAvita hone para mantra zaraNa hai-- una dvArA ye vikAra dUra ho sakate haiM, usI prakAra azubha karma kA nivAraNa karane ke lie bhI tAttvika upAya haiM / prastuta prasaMga meM bhayAkrAnta ke lie guru zaraNa hai, karma roga ko miTAne meM tapa kriyA - cikitsA hai tathA moharUpa viSa kA prabhAva naSTa karane meM svAdhyAya zreSTha mantra hai / [ 46 ] eesa jattakaraNA tassovakkamaNabhAvao pAyaM no hoi paccavAo avi ya guNo esa paramattho / ina upAyoM meM prayatnazIla rahane se, pApa-karma ke apakrama se - pApa bala ghaTane se, miTane se sAdhanA meM prAya: koI vighna nahIM AtA / vastutaH Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 | yogazataka yaha prayatna pAramArthika hai - sAdhaka kI unnati kI dRSTi se vizeSa lAbhaprada hai / [ 50 ] causaraNagamaNa-dukkaDagarihA sukayANumoyaNA ceva / esa gaNo aNavarayaM kAyavvo kusalaheu ti // ahaMt, siddha, sAdhu tathA dharma - ina cAra kI zaraNa, duSkRta garhApApoM kI nindA tathA sukRta anumodanA - zubha karmoM kA samarthana, prazaMsA - ina kriyAoM ko puNya hetu - zreyaskara mAnate hue nirantara karate rahanA cAhie / navAbhyAsI kI pramukha caryA caramANapavattANaM eso bhAvaNa- suyapADho titthasavaNamasayaM tayatthajANammi ! tatto ya AyapehaNamainiuNaM dosavekhAe [ 51-52 ] jogINaM jogasAhagovAo / pahANatarao navara pavattassa vinneo Upara varNita tathya caramapudgalAvarta meM vidyamAna yogiyoM ke lie yoga-sAdhanA kA upAya - AcaraNIya vidhi hai / sAdhanA meM pravRtta mAtra yogiyoM ke lie - navAbhyAsI sAdhakoM ke lie yahA~ pratipAdita kiyA jA rahA kAryakrama pramukha upAya ke rUpa meM samajhA jAnA cAhie / aise sAdhaka ko bhAvanA - anucintanA, sadvicAraNA, zAstra-pATha, tIrtha sevana, bAra-bAra zAstra zravaNa, usake artha kA jJAna, tatpazcAt sUkSmatApUrvaka AtmaprekSaNa - apane doSoM tathA kamiyoM kA bArIkI se avalokanaina kAryoM meM abhirata rahanA cAhie / karma-prasaMga Womadem rAgo doso moho kammodayasaMjaniyA [ 53 ] ee etthA''yadUsaNA dosA / vinneyA AyapariNAmo || Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma-prasaMga | 249 AtmA ko dUSita-kaluSita karane ke kAraNa rAga, dveSa tathA moha doSa kahe gaye haiN| ve karmoM ke udaya se janita AtmapariNAma haiN| [ 54 ] kammaM ca cittapoggalarUvaM jIvassa'NAisaMbaddha / micchattAinimittaM nAeNamaIyakAlasamaM // karma vividha pudgalamaya haiM / ve jIva ke sAtha anAdi kAla se sambaddha haiN| mithyAtva, pramAda, kaSAya tathA yoga dvArA ve AtmA ke sAtha saMpRkta hote haiM / bhUtakAla ke udAharaNa se ise samajhanA caahie| [ 55 ] . aNubhUyavattamANo samvoveso pavAhao'NAi / jaha taha kammaM neyaM kayakattaM vattamANasamaM // jo bhI bhUtakAla hai, vaha vartamAna kA anubhava kiye hue hai-kabhI vaha vartamAna ke rUpa meM thaa| phira bhUta ke rUpa meM parivartita huaa| isa apekSA se vaha sAdi hai para pravAha rUpa se anAdi hai| karma ko bhI vaisA hI samajhanA caahie| vaha kRtaka-kartA dvArA kRta-kiyA huA hone ke kAraNa vartamAna ke samAna hai, sAdi hai, pravAharUpa meM anAdi hai| [ 56 ] mutteNamamuttimao uvaghAyANuggahA vi jujjati / jaha vinnANassa ihaM mairApANosahAIhi // jaise madirA-pAna, auSadhi-sevana Adi kA cetanA para prabhAva par3atA hai-madirA pIne se manuSya apanA hoza gaMvA baiThatA hai, sazakta rasAyanamaya auSadhi se maraNonmukha, mUcchita rogI bhI eka bAra hoza meM A jAtA hai| bola taka letA hai| usI prakAra mUrta-rUpI karma kA amUrta AtmA para pratikUla-anukUla-burA, bhalA prabhAva par3atA hai / [ 57 ] evamaNAI eso saMbandho kaMcaNovalANaM va / eyANamuvAeNaM taha vi viyogo vi havai ti // Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 | yoga-zataka AtmA aura karma kA sambandha svarNa tathA mRttikA-piNDa ke sambandha kI taraha anAdi hai / khAna meM sonA aura miTTI ke Dhele kaba se mile hue haiM, yaha nahIM kahA jA sktaa| yahI sthiti AtmA aura karma ke pArasparika sambandha kI hai| aisA hote hue bhI upAya dvArA unakA viyoga-pArthakya sAdhya haiN| [ 58 ] evaM tu baMdhamokkhA viNovayAreNa do vi jujjti| suhadukkhAi ya diTThA iharA " kayaM pasaMgeNa // yoM bandha tathA mokSa donoM hI AtmA ke sAtha yathArthata: ghaTita hote haiM / yadi aisA na ho to anubhava meM Ane vAle sukha tathA duHkha AtmA meM ghaTita nahIM ho skte| voSa-cintana [ 56-60 ] tatthAbhissaMgo khalu rAgo appoilakkhaNo doso / annANaM puNa moho ko pIDai maM daDhamimesi // nAUNa tao tasvisaya-tatta-pariNaya-vivAga-dose ti| citejjA''NAi daDhaM pairikke sammamuvautto // ... doSoM meM rAga-abhisaMga yA Asakti rUpa hai, dveSa kA lakSaNa aprIti hai, moha ajJAna hai / inameM se mujhe DaTakara-atyadhika rUpa meM kauna pIr3A de rahA hai, yaha samajhakara una doSoM ke viSaya meM unake svarUpa, pariNAma, vipAka Adi kA ekAnta meM ekAgra mana se bhalIbhA~ti cintana kre| [ 61 ] guru devayApamANaM kAuM paumAsaNAiThANeNaM / daMsamasagAi kAe agaNaMto taggayajjhappo // cintanIya viSaya meM mana ko anusyUta kara-bhalIbhAMti lagAkara, Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * doSa - cintana | 251 padmAsana Adi meM saMsthita hokara zarIra para hote DAMsa, macchara Adi ke upadrava ko na ginatA huA sAdhaka guru tathA deva kI sAkSI se cintana kare / [ 62 ] gurudevayAhi jAyai aNuggaho ahigayassa to siddhI / eso ya tannimitto tahA''yabhAvAo vinneo // guru tathA deva ke anugraha se prArambha kiye hue kArya meM saphalatA prApta hotI hai / yaha anugraha unake prati uttama Atma-pariNAma rakhane se prApta hotA hai / [ 63 ] jaha ceva maMtarayaNAiehi vihisevagassa bhavvassa / uvagArAbhAvammi vi tesi hoi ti taha eso // mantra, ratna Adi svayaM apanA upakAra nahIM karate hue, jo yathAvidhi unakA sevana - prayoga karatA hai, unakA hita sAdhate haiM / yahI sthiti guru tatha deva ke sAtha hai / unameM hitasAdhakatA kI asAdhAraNa kSamatA hai para usakA upayoga dUsaroM kA upakAra karane meM hotA hai / [ 64 ] ThANA kAryaniroho takkArIsu bahumANabhAvo ya / daMsA ya agaNaNammi vi voriyajogo ya iTukalo // Asana sAdhane se deha kA nirodha hotA hai / deha kA nirodha karane vAle indriyajayI sAdhakoM ke prati logoM meM atyadhika AdarabhAva utpanna hotA hai / ve jIva-jantuoM dvArA lagAye gaye DaMka Adi kI paravAha nahIM karate / isase unameM icchita phalaprada vIrya yoga - yaugika parAkrama kA udaya hotA hai / " [ 65 ] taggayacirAssa tahovaogao tarAbhAsaNaM hoi eyaM ettha pahANaM aMgaM khalu igsiddhIe Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -252 | yoga- zataka cintana-manana yogya viSaya meM tanmayatA tathA upayoga dvArA tattva - bhAsita hotA hai - vastu kA yathArtha svarUpa prakAza meM AtA hai / satya kA udbhAsa - bhAna yA pratIti hI iSTa-siddhi kA mukhya aMga hai / [ 66 ] evaM khu tattanANaM asappavitti-viNivitti-saMjaNagaM / thiracittagAri logadugasAhagaM biti samayannU 11 zAstrajJa batalAte haiM-tattva jJAna se asat pravRtti kA nivAraNa hotA hai, citta meM sthiratA AtI hai, aihika tathA pAralaukika donoM prakAra ke hita sadhate haiM / [ 67 ] thorAgammi tattaM tAsi citejja sammabuddhIe kalamalagamaMsasoNiyapurIsakaMkAlapAyaM ti yadi nArI ke prati rAga ho to rAgAsakta puruSa samyak buddhipUrvaka yoM cintana kare - atyanta sundara dIkhane vAlI nArI kI deha udaramala, mAMsa, rudhira, viSThA, asthi - kaMkAla mAtra hI to hai / isameM kaisA rAga ! kaisI Asakti ! [ 68 ] rogajarApariNAmaM naragAiviyAgasaMgayaM ahavA calarAgapariNayaM jIyanAsaNavivAgadosa ti // eka samaya AtA hai, vahI 'sundara deha roga tathA vRddhAvasthA se grasta ho jAtI hai, naraka gati Adi kaThora phalaprada hotI hai| kitanA Azcarya hai, aisI deha ke prati caMcalatApUrNa rAga utpanna hotA hai, jo jIvana ko naSTa kara dene vAlA hai, tathA jisakA pariNAma doSapUrNa hai / [ 66 ] atthe rAgammi u ajjaNAidukkhasayasaMkulaM tattaM gamaNapariNAmajattaM kugaivivAgaM ca citejjA Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ doSa - cintana | 253 yadi dhana ke prati rAga ho to isa rUpa meM cintana karanA cAhiedhana ke arjana rakSaNa Adi meM saikar3oM prakAra ke duHkha / dhana sadA nahIM rahatA / usakA vinAza bhI ho jAtA hai| dhana kA phala durgati hai / kyoMki aksara usake Ane para manuSya unmatta bana jAtA hai / [ 70 1 dosammi u jIvANaM vibhinnayaM eva poggalANaM ca / aNavaTThiyaM pariNaiM vivAgadosaM ca paraloe 11 yadi dveSa kA bhAva ho to sAdhaka yaha cintana kare - jIva aura pud - gala - bhautika vastu- samudAya bhinna haiN| una (pudgaloM) kA pariNamana anavasthita- asthira hai - jisa rUpa meM ve abhI haiM, kAlAntara meM vaha rUpa nahIM rahegA / dveSa kA pariNAma paraloka meM bar3A aniSTakara hotA hai / [ 71 ] citejjA mohammI oheNaM tAva vatthuNo tattaM / upAya -vaya- dhuvajuvaM aNuhavajuttIe sammaM ti // sAdhaka pahale anubhava tathA yuktipUrvaka vastu-svarUpa kA bhalI bhAMti cintana kare ki vaha (vastu) utpAda - utpatti, vyaya - vinAza tathA dhruvatAavinazvaratA yA zAzvatatA yukta hai / arthAt usakA mUla svarUpa dhruva hai para bAhya rUpa, AkAra-prakAra Adi kI dRSTi se vaha parivartanazIla hai / aisI vastu ke prati, jisakA rUpAtmaka astitva hI sthira nahIM, kaisA moha ! [ 72 ] nAbhAvo cciya bhAvo aippasaMgeNa jujjai kathA vi / na ya bhAvo'bhAvo khalu tahAsahAvattabhAvAo vastu kA svabhAva hI aisA hai ki abhAva bhAvarUpa meM ghaTita nahIM ho sakatA, usI prakAra bhAva abhAva kA rUpa nahIM le sakatA / aisA hone seabhAva kA bhAva ke rUpa meM tathA bhAva kA abhAva ke rUpa meM pariNata hone se -- . Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 | yoga-zataka atiprasaMga doSa AtA hai, vastu-tattva kI vyavasthA hI anavasthita ho jAtI hai| [ 73 ] eyassa u bhAvAo nivitti-aNuvittijogao hoti / uppAyAI neyaM avikArI aNuhavaviroho // vastu meM svabhAvataH nivRtti-anuvRtti- eka paryAya kA tyAga, dUsare kA grahaNa-eka paryAya se dUsare paryAya meM jAnA-aisA krama calatA rahatA hai| para sAtha hI sAtha vastu kA mUla tattva sthira rahatA hai. isase vastu meM utpAda, vinAza tathA dhra vatA-ye tInoM hI siddha hote haiN| ataH vastu ko avikArI-pariNamana yA parivartana rahita, kUTastha mAnanA anubhava. viruddha hai| [ 74 ] ANAe citaNammI tattAvagamo niogao hoi / bhAvaguNAgarabahumANao ya kammakkhao paramo // zAstrAnusAra cintana karane se nizcaya hI tattva-bodha hotA hai| bhAvapUrvaka guNoM kA, guNI janoM kA bahumAna karane se parama-atyanta karma-kSaya hotA hai| [ 75 ] pairikke vAghAo na hoi pAeNa joga vasiyA ya / / jAyai tahA pasatthA haMdi aNabbhatthajogANaM // jinhoMne yoga kA abhyAsa nahIM kiyA hai, unako bhI ekAnta meM cintana karane se prAyaH koI vyAghAta-vighna, prAtikUlya nahIM hotaa| pratyuta isase unakA uttama yoga para adhikAra hotA hai| dUsare 'zabdoM meM ve yoga-sAdhanA ke patha para ArUr3ha hone ke adhikArI ho jAte haiN| Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saccintana | 255 uvaogo puNa etthaM binneo jo samIvajogo tti| vihiyakiriyAgao khalu avitahabhAvo u savvattha // prastuta sandarbha meM samAgata upayoga zabda ko upa samIpa, yogavyApAra, pravartana- isa artha meM lete haiM to isakA abhiprAya zAstra-pratipAdita kriyA meM satya bhAva rakhanA-use satya mAnanA, vaisI niSThA liye gantavya patha para agrasara honA niSpanna hotA hai| [77 ] evaM ambhAsAo tattaM pariNamaya cittathejjaM ca / jAyai bhAvANugAmI siva suhasaMsAhagaM paramaM // isa prakAra abhyAsa karane se bhAvAnurUpa tattva-pariNati-tattvasAkSAtkAra hotA hai, citta meM sthiratA AtI hai tathA parama-sarvottama, anupama mokSa-sukha prApta hotA hai / saccintana [ 78 ]. ahavA oheNaM ciya bhaNiyavihANAo ceva bhAvejjA / sattAiesu mittAie guNe paramasaMviggo / cintana kA eka aura (upayogI tathA sundara) prakAra hai-parama saMvigna-atyanta saMvega yA vairAgya yukta sAdhaka zAstra-pratipAdita vidhAna ke anusAra sAmaSTika rUpa meM prANI mAtra ke prati maitrI Adi guNaniSpanna bhAvanAoM se anubhAvita rhe| [ 76 ] . sattesu tAva mettiM tahA pamoyaM guNAhiesuti / karuNAmajjhatthatte kilissamANAviNIesu // sabhI prANiyoM ke prati maitrI-bhAva, guNAdhika-guNoM ke kAraNa viziSTa Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 | yogazataka -sadguNa sampanna puruSoM ke prati pramoda-bhAva-unheM dekhakara mana meM prasannatA kA anubhava karanA, duHkhiyoM ke prati karuNA-bhAva, avinIta-uddaNDa yA uddhata janoM ke prati udAsIna bhAva rakhanA caahie| [ 80 ] eso cevettha kamo uciyapavittIe vannio saahuu| iharA ' samaMjasataM tahA tahA'ThANaviNiogA // ucita pravRtti-yogAbhyAsAnukUla AcaraNIya vidhi-vidhAna, bhAvanAnubhAvana Adi ke sandarbha meM yahA~ jo krama varNita huA hai, sAdhakoM ke lie vaha grahaNa karane yogya hai / yadi samucita kramAnurUpa abhyAsa na cale, viparIta rIti se cale to sAdhanA meM sAmaMjasya nahIM raha paataa| mAhAra [ 81 ] sAhAraNo puNa vihI sukkAhAro imassa vinneo| annattha oyaeso savvAsaMpadakarI bhikkhA // vairAgyavAn puruSa ke lie sAmAnyataH rUkhA-sUkhA bhojana karane kA vidhAna hai| sAtha hI sAtha sarvasampannatAprada-parama zreyaskara-AtmonmukhI jIvana kI nirbandha poSikA bhikSA kA bhI vidhAna hai, jisakA anyatra varNana hai| [ 2 ] vaNalevo dhammeNaM uciyattaM taggayaM niogeNa / etthaM avekkhiyavvaM iharA jogo tti bosaphalo // bhikSA vraNa-lepa ke samAna hai| phor3e para, use miTAne hetu jaise kisI davA kA lepa kiyA jAtA hai, usI prakAra bhUkha, pyAsa Adi miTAne hetu bhikSA grahaNa kI jAtI hai / davA cAhe kitanI hI kImatI kyoM na ho, phor3e para utanI hI lagAI jAtI hai, jitanI Avazyaka ho| usI prakAra bhikSA meM prApta ho rahe khAdya, peya Adi padArtha kitane hI susvAdu evaM sarasa kyoM na Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaugika labdhiyA~ | 257 hoM, ve anAsakta bhAva se utane hI svIkAra kiye jAeM, kSudhA, tRSA Adi kI nivRtti hetu jitanI unakI AvazyakatA ho / yogI ko bhikSA kA samucita vidhi-krama yathArtha rUpa meM samajha lenA caahie| aisA na hone para bhikSA nirdoSa nahIM hogii| phalataH sAdhaka kA yoga sadoSa ho jaayegaa| ' yogika labdhiyAM [ 83 ] jogANubhAvao ciya pAyaM na ya sohaNassa vi ya lAbho / laddhINa vi saMpattI imassa jaM vanniyA samae // . yoga ke prabhAva se yogI ke pApa-karma-akuzala yA azubha karma nahIM baMdhatA pratyuta use zubha kA lAbha hotA hai, usake puNya bandha hotA hai| zAstroM meM yogiyoM ko labdhiyAM prApta hone kA jo varNana hai, vaha isa tathya kA sUcaka hai / arthAt yogI ke vipula puNya-saMbhAra se svataH adbhuta vibhUtiyA~ AvirbhUta hotI haiN| [ 84 ] rayaNAI laddhIo aNimAIyAo taha cittAo / AmosahAiyAo tahA tahA jogavuDDhIe // jyoM-jyoM yogI ke jIvana meM yoga-vaddhi-yoga-sAdhanA kA vikAsa hotA jAtA hai, tyoM-tyoM ratna Adi, aNimA Adi evaM Amosahi Adi labdhiyA~ prApta ho jAtI haiM / ye yaugika zaktiyA~ jaina paramparA meM labdhiyA~ kahI jAtI haiM / yogasUtra ke racanAkAra maharSi pataJjali ne inheM vibhUtiyA~ kahA hai| bauddha paramparA meM ye abhijJAe~ kahI gaI haiN| maharSi pataJjali ne yogasUtra meM ina vibhUtiyoM kA yathAsthAna varNana kiyA hai, jahAM unhoMne batAyA hai ki yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna tathA samAdhi-yoga ke ina ATha aMgoM ke siddha ho jAne para amuka amuka vibhUtiyA~-asAmAnya zaktiyAM saMprApta ho jAtI haiN| Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 | yoga- zataka yogasUtra meM ullekha hai ki asteya yama ke sadha jAne para saba dizAoM meM sthita, pRthvI meM kahIM bhI gupta sthAnoM meM gar3e hue ratna yogI ke samakSa prakaTa ho jAte haiM / " ve yogI ko pratyakSa dIkhane lagate haiM / prastuta gAthA meM ratna labdhi kA jo ullekha hai, vaha isa koTi meM saMbhAvita hai / yogasUtra meM dhAraNA, dhyAna tathA samAdhi - ina tInoM kA kisI eka dhyeya meM ekatra honA saMyama kahA gayA hai / " saMyama dvArA yogI vikAsa kI aneka koTiyA~ prApta karatA hai / pataJjali ne batAyA hai ki sthUla, svarUpa, sUkSma, anvaya tathA arthavattva - bhUtoM kI ina pA~ca avasthAoM meM saMyama dvArA yogI bhUtajaya prApta karatA hai - bhUtoM para usakA adhikAra ho jAtA hai / bhUtajayase usake aNimA - aNusadRza sUkSma rUpa dhAraNa kara lenA, laghimA - zarIra ko atyanta halakA banA lenA, mahimA - zarIra ko bahuta bar3A kara lenA, garimA - zarIra ko bahuta bhArI banA lenA, prApti - cAhe gaye jisa kisI bhautika padArtha kA saMkalpa mAtra se prApta ho jAnA, prAkAmya - bhautika padArtha sambandhI kAmanA kA nirbAdha, anAyAsa pUrA ho jAnA, vazitva - pA~ca bhUtoM tathA tanniSpanna padArthoM kA vaMzagata ho jAnA, Izitva-bhUtoM tathA bhautika padArthoM ko nAnA rUpoM meM pariNata karane kI, una para zAsana karane kI kSamatA prApta kara lenA - ye AThoM siddhiyA~ sadha jAtI haiM / prastuta gAthA meM aNimA zabda isI Azaya se prayukta hai / jaina paramparA meM bhI saMyama ke pariNAmasvarUpa prApta hone vAlI aneka labdhiyoM kA varNana AyA hai / vahA~ Amosahi, vipposahi, khelo sahi, jalamosahi Adi kI carcA hai / 'Amosahi' kA abhiprAya yaha hai-- jisa 1. asteyapratiSThAyAM sarvaratnopasthAnam / - yogasUtra 2.37 2. trayamekatra saMyamaH / - pAtaJjala yogasUtra 3.4 3. sthUlasvarUpa sUkSmAnvayArthavattvasaMyamAd bhUtajayaH / - pAtaJjala yogasUtra 3.44 4. tato'NimAdiprAdurbhAvaH kAya sammattaddharmAnabhighAtazca / - pAtaJjala yogasUtra 3.45 Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manobhAva kA vaiziSTya | 256 yogI ko yaha labdhi prApta ho jAtI hai, usake sparza mAtra se roga dUra ho jAte haiN| yogI kA vippa-mala-mUtra, khela-kapha Adi, jalla-zarIra kA maila bhI, jaba vaha (yogI) vipposahi, khelosahi tathA jallamosahi saMjJaka labdhiyAM prApta kara letA hai, roga para auSadhi-sadRza kAma karate haiN| prastuta gAthA meM prayukta 'Amosahi' inhIM meM se eka hai| [ 85 ] eIya esa jutto samma asuhassa khavagamo neo / iyarassa baMdhago taha suheNamiya mokkhagAmi tti // ina labdhiyoM se yukta sAdhaka samyaktayA azubha karmoM kA kSaya karatA hai, zubha karmoM kA bandha karatA hai| yoM zubha yA puNya meM se gujaratA huA, zubha, azubha se atIta ho mokSagAmI bana jAtA hai| manobhAva kA vaiziSTya [ 86 ] kAyakiriyAe dosA khaviyA maMDukkacunnatulla tti / te ceva bhAvaNAe neyA tacchArasarisa tti // zArIrika kriyA dvArA-mAtra dehAzrita bAhya tapa dvArA naSTa kiye gaye doSa meMDhaka ke cUrNa ke samAna haiN| yahI doSa yadi bhAvanA-manobhAvaantarvRtti kI pavitratA dvArA kSINa kiye gaye hoM to unheM meMDhaka kI bhasma yA rAkha ke sadRza samajhanA caahie| granthakAra ne yahA~ dArzanika sAhitya meM suprasiddha 'maNDUka-cUrNa' tathA 'maNDUka-bhasma' ke udAharaNa se kAyika kriyA evaM bhAvanAnugata kriyA kA bheda spaSTa kiyA hai| aisA mAnA jAtA hai ki meMDhaka ke zarIra ke Tukar3e-Tukar3e hokara miTTI meM mila jAeM to bhI naI varSA kA jala girate hI miTTI meM mile hue ve zarIra ke maMga paraspara milakara sajIva meMDhaka ke rUpa meM pariNata ho jAte haiN| Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 | yogazataka yadi meMDhaka kA zarIra jalakara rAkha ho gayA ho to phira kitanI hI varSA kyoM na ho, vaha sajIva nahIM hotaa| yogasUtra ke TIkAkAra vAcaspati mizra ne bhI tattvavaizAradI (yogasUtra kI TIkA) meM yaha udAharaNa prastuta kiyA hai| vastutaH tathya yaha hai, sadbodhamaya niSThA tathA bhAvapUrvaka jo sat kriyA kI jAtI hai, vaha doSoM ko sarvathA kSINa kara detI hai, jisase ve punaH nahIM ubhara pAte, jaise bhasma ke rUpa meM badalA huA meMDhaka kA zarIra phira. kabhI jIvita nahIM hotaa| bAhya kriyA dvArA doSoM kA sarvathA kSaya nahIM hotA, upazama mAtra hotA hai, jisase ve anukUla sthiti pAkara phira ubhara Ate haiM, jaise Tukar3eTukar3e banA, miTTI meM milA meM Dhaka kA zarIra varSA hone para jIvita ho jAtA hai| [ 87 ] evaM punnaM pi duhA mimmayakaNagakalasovamaM bhaNiyaM / annehi vi iha magge nAmavivajjAsabheeNa // anya paramparA ke AcAryoM-zAstrakAroM (bauddhoM) ne yoga-mArga meM isakA nAma-viparyAsa se-mAtra kathana-bheda se miTTI ke ghar3e tathA sone ke ghar3e kI upamA dvArA AkhyAna kiyA hai / bhAvanA-vajita bAhya kriyA-tapaH karma miTTI ke ghaTa ke sadRza hai evaM bhAvanAnuprANita kriyA svarNa-kalaza ke sadRza hai| haiM donoM ghaTa hI para donoM kI mUlyavattA meM bhArI antara hai|' yahA~ kevala vivecana kI zabdAvalI meM bhinnatA hai, mUla tattva eka hI hai| . [ 88 ] taha kAyapAyaNo na puNa cittamahigicca bohisata ti| hoMti taha bhAvaNAo AsayajogeNa suddhaao|| bauddha paramparA meM bodhisattva ke sambandha meM kahA gayA hai ki ve kAya-. Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAsa : pragati | 261 pAtI hote haiM, cittapAtI nahIM hote / kyoMki uttama Azaya -- abhiprAya ke kAraNa unakI bhAvanA - cittasthiti zuddha hotI hai / vAstava meM citta kI parizuddhi nitAnta Avazyaka hai / zarIra lokavyApRta ho sakatA hai kyoMki zarIra kA, indriyoM kA vaisA guNa-dharma hai para citta meM yaha AsaMga nahIM AnA cAhie / bauddha darzana meM pratipAdita huA hai, citta kI rakSA ke lie smRti tathA saMprajanya kI rakSA apekSita hai / dharma meM, jinakA vidhAna kiyA gayA hai, jinakA niSedha kiyA gayA hai, unheM yathAvat smaraNa rakhanA smRti hai / smRti ko ghara kI rakSA karane vAle dvArapAla se upamita kiyA gayA hai / dvArapAla avAJchita vyakti ko ghara meM praviSTa nahIM hone detA, usI prakAra smRti akuzala yA pApa ko nahIM Ane detI / saMprajanya kA artha pratyavekSaNa - kAya aura citta kA nirIkSaNa, saMprekSaNa hai / khAte, pIte, uThate baiThate, sote, jAgate - hara kriyA karate vaisA karanA 1 nitAnta Avazyaka mAnA gayA hai / isase zama utpanna hotA hai, jisake prabhAva se citta samAhita hotA hai / citta ke samAhita hone se yathAbhUta-darzana hotA hai / boddha AcAryoM ne bar3A jora dekara kahA hai, citta ke adhIna sarvadharma haiM tathA bodhidharma ke adhIna hai / [ 56 ] emAi jaho ciyabhAvaNAvisesAo mukkAbhiNivesaM khalu jujjae savvaM / nirUviyavvaM sabuddhIe // prastuta vivecana yathocita rUpa meM bhAvanA kI vizeSatA khyApita karatA hai / sadbuddhizIla yogAbhyAsI kisI bhI prakAra kA durAgraha na rakha use nirUpita kare - usakI carcA kare, jijJAsu janoM taka use pahu~cAye / vikAsa : pragati [ 60 ] eeNa pagAreNa jAyai tatto sukkajhANaM sAmAiyassa kameNa taha isa prakAra sAmAyika kI - samatva-bhAva kI zuddhAvasthA prakaTa hotI saddhi ti / kevalaM caiva // Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 | yoga-zataka hai| usase zukladhyAna siddha hotA hai / phira kramazA kevala jJAna prApta hotA hai| [ 11 ] vAsIcaMdaNakappaM tu ettha siTuM mao cciya buhehiN| AsayarayaNaM bhaNiyaM ao'nnahA Isi dosA vi // yogavesAoM ne Azaya-ratna-abhiprAya, rUpa ratna ko-uttama bhAva ko vAsi-candana ke sadRza kahA hai| yadi abhiprAya isa koTi kA-aise pavitra stara kA na ho to vahA~ kiJcit doSa bhI batAyA gayA hai| [ 2 ] jai tabbhaveNa jAyai jogasamasI ajogayAe to| jammAidosarahiyA hoi sadegaMtasiddhi ti // yadi yogI ke usI bhava meM, jisameM vaha vidyamAna hai, yoga-samAptiyoga-sAdhanA kI sampannatA yA sampUrNatA sadha jAe to ayoga-mana, vacana tathA zarIra ke yoga-pravRttikama se vaha uparata ho jAtA hai aura nizcita rUpa se siddhi prApta kara letA hai| [ 63 ] asamattI ya u cittesa, ettha ThANesu hoi uppAo / tattha vi ya tayaNubaMdho tassa tahanbhAsao ceva // yadi usI bhava meM yogI kI yoga-sAdhanA samApta nahIM hotI to usakA aneka sthAnoM meM janma hotA hai| pUrvabhava ke abhyAsa ke kAraNa vibhinna sthAnoM meM usake nirantara yoga-saMskAra banA rahatA hai| [ 64 ] jaha khalu divasambhatthaM rAIe suviNayammi pecchiMti / taha iha jammabhatthaM sevaMti bhavaMtare jIvA / / manuSya ko dina meM jisakA abhyAsa rahA ho-jisameM vaha bAra-bAra pravRtta rahA ho, rAta meM usI (viSaya) ko vaha svapna meM dekhatA hai / usI Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAla-jJAna | 263 prakAra eka janma meM jIvoM ko jisakA abhyAsa rahA ho, janmAntara meM ve saMskAra rUpa meM use prApta karate rahate haiM / [ 65 ] tA suddhajogamaggocciyammi ThANammi ettha vttttjjaa| iha paralogesa daDhaM jIviyamaraNesa ya smaanno|| / yogI ko cAhie ki vaha zuddha yoga mArgocita sthAna meM pravRtta hovaha aise kArya kare, jo nirdoSa yoga-mArga ke anurUpa hoN| vaha isa loka tathA paraloka meM, jIvana tathA mRtyu meM sthira bhAva se samAna buddhi rkhe| [ 96 ] parisuddhacittarayaNo caejja dehaM tahatakAle vi| Asanna miNaM nAuM aNasaNavihiNA visuddhaNaM // jisakA citta rUpI ratna parizuddha-atyanta nirmala hai, aisA yogI apanA anta samaya samIpa jAnakara vizuddha anazana-vidhi se-AmaraNa anazana svIkAra kara deha kA tyAga kare / kAla-jJAna [ 17 ] nANaM cAgamadevayapaibhAsuviNaMdharAya ditttthiio| nAsacchitAragAdasaNAo kannagasavaNAo // Agama-aSTAMga nimitta vidyA, jyotiSa zAstra, sAmudrika zAstra Adi ke sahAre, deva-sUcita saMketa dvArA, pratibhA-svayaM AvirbhUta antarAbhAsa dvArA, svapna dvArA tathA nAsikA, netratAraka va karNa se sambaddha vizeSa lakSaNoM dvArA mRtyu ke samaya kA jJAna hotA hai / AMgika cinha tathA zakuna Adi ke AdhAra para mRtyu-kAla-jJAna Adi ke sandarbha meM bhAratIya vAGamaya meM kAphI cintana-manthana huA hai / vaidika, jaina, bauddha Adi sabhI dharma-paramparAoM meM isa para puSkala sAhitya racA gyaa| jaina Agama vAGmaya ke bArahaveM aMga dRSTivAda meM, jo aba lupta hai, yaha viSaya Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 | yoga-zataka vistAra se vyAkhyAta thA, aisA uttaravartI AcAryoM ne ullekha kiyA hai / AcArya hemacandra ne yogazAstra ke pA~caveM prakAza meM nAr3I, bAhya lakSaNa, netra, kAna, mastaka, zakuna, upazruti, lagna, yantra, vidyA prayoga Adi dvArA mRtyu- kAla ke nirNaya kA vistRta varNana kiyA hai / isa prasaMga meM AcArya hemacandra ne yogazAstra kI svopajJa TIkA meM anya AcAryoM kA abhimata upasthita karate hue do zloka uddhRta kiye haiM, jinakA Azaya isa prakAra hai "jinakI Ayu kSINa ho cukatI hai, ve arundhatI, dhruva, viSNupada tathA mAtRmaNDala nahIM dekha pAte / yahA~ arundhatI jihvA dhruva nAsikA ke agrabhAga, viSNupada dUsare ke netra kI kanInikA dekhane para dIkhane vAlI apanI kanInikA tathA mAtRmaNDala bhruvoM ke artha meM prayukta hai / "", [ e= ] sa. hasAvayAibhakkhaNa- samaNAyamaNuddharA ATThidIo / gaMdhapariTTAo jANaMti samayannU // tahA kAlaM svapna meM hiMsaka - zikArI jAnavaroM dvArA koI apane ko khAyA jAtA dekhe, svapna meM nirgrantha yati, saMnyAsI yA tApasa ko dekhe, deha se eka vizeSa prakAra kI gandha Ane lage athavA usakI nAsikA gandha - grahaNa karane meM azakta ho jAye - inake AdhAra para zAstravettA mRtyu kA samaya jAna jAte haiM / { AcArya hemacandra ne yogazAstra meM svapna ke sandarbha meM sUcita kiyA 1. arundhatIM dhruvaM caiva viSNostrINi padAni ca / kSINAyuSo na pazyanti caturtha mAtRmaNDalam // arundhatI bhavejjihvA, dhra uvaM nAsApramucyate / tArA viSNupada prokta N bhra uvaH syAnmAtRmaNDalam "1 -- - yogazAstra 5 veM prakAza ke 136veM zloka kI vyAkhyA ke antargata uddhRta / Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anazana zuddhi meM Atma-parAkrama | 265 hai ki yadi koI svapna meM apane ko kutte, gIdha, kaue kA dUsare nizAcara prANiyoM dvArA khAyA jAtA dekhe athavA gadhe, UMTa Adi para apane ko savAra dekhe to usakI (eka varSa meM) mRtyu ho jAtI hai|' jJAtavya hai ki mRtyu ke samaya kI jAnakArI usa samaya vizeSa upayogI tathA hitAvaha hotI hai, jaba vyakti AmaraNa anazana svIkAra kiye hue atyanta zuddha pariNAmoM ke sAtha mRtyu kA svAgata karane ko udyata ho / mRtyu ke ThIka samaya kA jJAna hone para usakA manobala majabUta hotA hai, AtmapariNAma aura sasthira banate haiN| kyoMki usake samakSa yaha tathya prakaTa rahatA hai ki itane se samaya ke lie use isa deha se isa jagat meM aura rahanA hai / yaha thor3A-sA samaya, jo usake hAtha meM hai, jitane ujjvala, nirmala evaM pavitra pariNAmoM ke sAtha vyatIta karegA, utanA hI vaha saubhAgyazAlI hogA, vaha dhanya ho jaayegaa| anazana-zuddhi meM AtmaparAkrama [ 69 ] . aNasaNasa ddhIe ihaM jatto'tisaeNa' hoi kaayyo| jallese marai jao tallesesuM tu uvavAo // anazana svIkAra karane ke bAda usakI zu ihetu sAdhaka ko vizeSa prayatnazIla rahanA caahie| kyoMki koI vyakti jisa lezyA-adhyavasAya yA pariNAmoM kI dhArA meM prANa chor3atA hai, vaha vaise hI lezyAyukta sthAna meM utpanna hotA hai| lesA ya vi ANAjogao u ArAhago ihaM neo| iharA asaI esA vi haMta'NAimmi saMsAre // uttama lezyA meM AjJAyoga-jina mahApuruSoM ne jIvana meM satya kA sAkSAtkAra kiyA, unake anubhava-prasUta patha darzanarUpa zAstra dvArA nirUpita 2 svapne svaM bhakSyamANaM shvgRdhrkaaknishaacraiH| uhyamAnaM kharoSTrAdharyadA pazyettadA mRtiH / / -yogazAstra 5. 137 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 | yoga zataka vidhi-niSedhamUlaka bhAva jur3A ho, sahaja rUpa meM anutasa ho, tabhI vyakti mokSa kA ArAdhaka kahA jA sakatA hai, anyathA vaisI' lezyA to isa anAdi jagat meM aneka bAra AtI hI hai / arthAt yadi lezyA uttama bhI ho, to bhI AjJAyoga ke binA jIvana kA sAdhya sadhatA nhiiN| [101 ] tA iya ANAjogo jaiyavvamajogayatthiNA samma / eso cciya bhavaviraho siddhIe sayA aviraho y|| ataeva ayoga-ayogI guNasthAna, jahA~ mAnasika, vAcika tathA kAyika yoga-pravatti sarvathA nirasta ho jAtI hai, cAhane vAle sAdhaka ko AjJAyoga meM samyaktayA prayatnazIla rahanA cAhie-tadanurUpa vidhi-niSedha kA yathAvat pAlana karate rahanA caahie| isase bhava-saMsAra-janmamaraNa ke cakra se viraha-viyoga yA pArthakya tathA siddhi-siddhAvasthA-mokSa se zAzvata kAla ke lie aviraha-yoga-saMyoga ho jAtA hai-sAdhaka mokSa se yojita ho jAtA hai; jur3a jAtA hai| 'bhavaviraha' zabda dvArA granthakAra ne apane abhidhAna kA bhI sUcana kiyA hai| // yoga zataka samApta // Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - -- - - - Shang Qu . - - - - Yi Yi Yi Yi - - - - - -- --- -- - Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Yi Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong : 0Duo Duo Ge Duo Duo Ling Zu Zu Li Li Li Li Li Li 0 Yi Ge Rong Ben Fen Zhong 6Li Li Gong >> . yogavizikA Quan Tai Ge Wei Fen Fen Fen Fen Fen Fen Fen Fen Fen Fen Fen Fen Fen . Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga-vizikA yoga kI paribhASA [ 1] mokkheNa' joyaNAo jogo savvo vi dhmmvaavaaro| parisuddho vinneo ThANAigao viseseNaM // mokSa se jor3ane ke kAraNa yadyapi sabhI prakAra kA vizuddha dharma-vyApAra-dhArmika upakrama, kriyA-kalApa yoga hai para yahA~ vizeSa rUpa se sthAnaAsana Adi se sambaddha dharma-vyApAra ko yoga samajhanA caahie| arthAt prastuta sandarbha meM yoga zabda se Asana, dhyAna Adi kA abhiprAya hai| yoga ke bheda ThANunnatthAlaMbaNa-rahio tantammi paMcahA eso| dugamitthakammajogo tahA tiyaM nANajogo u|| tantra-yogapradhAna zAstra meM sthAna, UrNa, artha, Alambana tathA anAlambana-yoga ke ye pAMca bheda batalAye gaye haiN| ina pahale do-sthAna aura UrNa ko karmayoga tathA unake pazcAdvartI tIna-artha, Alambana aura anAlambana ko jJAnayoga kahA gayA hai / sthAna-isakA tAtparya sthita honA hai| yoga meM Asana zabda jisa artha meM pracalita hai, yahAM sthAna zabda kA usI artha meM prayoga huA hai / udA. haraNArtha padmAsana, paryakAsana, kAyotsarga Adi kA sthAna meM samAveza hai| vAstava meM Asana ke lie sthAna zabda kA prayoga vizeSa saMgata hai| 1 'mukkheNa' pAThAntara / Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 | yoga-viMzikA Asana kA artha baiThanA hai / saba Asana baiThakara nahIM kiye jAte / kucha Asana baiThakara, kucha sokara tathA kucha khar3e hokara kiye jAte haiM / deha kI vibhinna sthitiyoM meM avasthita honA sthAna zabda se adhika spaSTa hotA hai / UrNa-- yogAbhyAsa ke sandarbha meM pratyeka kriyA ke saMkSipta zabda- samavAya kA uccAraNa kiyA jAtA hai, jAtA hai / artha - zabda- samavAya-garbhita artha ke avabodha kA vyavasAya - prayatna yahA~ artha zabda se abhihita huA hai / sAtha jo sUtra - use UrNaM kahA Alambana - dhyAna meM bAhya pratIka Adi kA AdhAra Alambana hai / anAlambana- - dhyAna meM rUpAtmaka padArthoM kA sahArA na lenA anAlambana kahA gayA hai / yaha nirvikalpa, cinmAtra athavA samAdhirUpa hai / ---- isa vivecana se spaSTa hai, kramazaH sthAna- Asana tathA UNaM - sUtroccAraNa meM saMsthita evaM kriyAzIla hone ke kAraNa - kriyA-pradhAnatA se ina donoM kI saMjJA kriyA yoga hai / artha, Alambana aura anAlambana kA sambandha jJAna yA cintana se hai, isa kAraNa inakA jJAnayoga meM samAveza kiyA gayA hai / [ 3 ] niyameNeso carittiNo hoi / bImittaM itta, cciya kei icchaMti // dese savve yatahA iyarassa yaha pA~ca prakAra kA yoga nizcaya-dRSTi se usI ke sadhatA hai, jo cAritra - mohanIya ke kSayopazama se aMzataH yA sampUrNataH cAritra sampanna hotA hai, jo vaisA nahIM hotA, usake yaha bIjamAtra kevala yoga-bIja rUpa hotA hai / vyavahAra- dRSTi se yaha kucha vidvAnoM dvArA yoga bhI kahA jAtA hai / abhiprAya yaha hai ki yaha vastutaH yogAvasthA prApta karane meM kAraNabhUta hotA hai / Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga ke bheda | 266 [ 4 ] ikkikko ya cauddhA itthaM puNa tattao munneyvvo| icchApavittithirasiddhibheyao samayanII e // tAttvika dRSTi yogazAstra-pratipAdita paripATI ke anusAra ina pA~coM meM se pratyeka ke icchA, pravRtti, sthiratA tathA siddhi-ye cAra-cAra bheda haiM / arthAt sthAna, UrNa, artha, Alambana tathA anAlambana--ina pA~coM kI ye cAra-cAra koTiyA~ - kramika vikAsonmukha sthitiyA~, rUpa yA prakAra haiN| [ 5-6 ] tajjuttakahApoIi saMgayA vipariNAmiNI icchaa| samvatthuvasamasAraM tappAlaNamo pavattI u / / taha ceva eyabAhaga-citArahiyaM thirattaNaM neyaM / savvaM paratthasAhaga-rUvaM puNa hoi siddhi tti // yogayukta-yogArAdhaka puruSoM kI kathA-carcA meM prIti, Antarika ullAsa Adi uttama, adbhuta bhAvoM se yukta icchA-spRhA, utkaNThA yoga kA icchA saMjJaka bheda hai| jisameM upazama-bhAvapUrvaka yoga kA yathArthataH pAlana ho, vaha pravRtti saMjJaka bheda hai| bAdhAjanaka vighnoM kI cintA se rahita yoga kA susthira paripAlana sthiratA kahA jAtA hai| sthAna, UrNa, artha, Alambana, anAlambana rUpa yoga sAdhaka kI AtmA meM to zAnti utpanna karatA hI hai, jaba vaha usa yogI ke samparka meM Ane vAle anyAnya logoM ko bhI sahaja rUpa meM utprerita kare, taba siddhi-yoga kahA jAtA hai| [ 7 ] ee ya cittarUvA tahAkhaovasamajogao huti / tassa u saddhApoyAi jogao bhavvasattANaM // Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 | yoga-vizikA zraddhA, prIti yA utsAha ke kAraNa bhavya-mokSagamanayogya prANiyoM ke icchA-yoga, pravRtti-yoga, sthiratA-yoga tathA siddhi-yoga, jo bhinna-bhinna rUpa lie hue haiM-paraspara bhinna haiM, kSayopazama kI taratamatA ke kAraNa aneka -asaMkhya prakAra ke hote haiN| anubhAva-prAkaTya aNukaMpA nivveo saMvego hoi taha ya pasamu tti| eesi aNubhAvA icchAINaM jahAsaMkhaM // icchA-yoga Adi ke sadha jAne para kramazaH anukampA-duHkhita prANiyoM ko dekhakara una para karuNA, nirveda-AtmasvarUpa kA bodha ho jAne se jagat se virakti, saMvega-mokSa prApta karane kI tIvra utkaNThA tathA prazama-krodha, viSaya-vAsanA Adi kA upazama-ye anubhAva-antaHsthiti ke jJApaka, sUcaka kArya svayaM udbhAsita hote hai / samyaktva kA udbhava hone para bhI anukampA, nirveda Adi utpanna hote haiM, phira yahAM unake udbhUta hone kA kyA vizeSa abhiprAya hai, yaha prazna honA svAbhAvika hai / isa sandarbha meM jJApya hai ki samyaktva hone para inakI jo pratIti hotI hai, vaha sAmAnya hai tathA yahA~ inakA anubhAvoM ke rUpa meM jo ullekha kiyA gayA hai, vaha vizeSatA-dyotaka hai / arthAt icchA-yoga Adi ke siddha ho jAne ke phalasvarUpa anukampA Adi komala, sAttvika vRttiyoM kA jIvana meM asAdhAraNa udreka ho jAtA hai| evaM Thiyammi tatte nAeNa u joyaNA imA pyddaa| ciivaMdaNeNa neyA navaraM tattaNNuNA sammaM // yoga kI tAttvika sthiti usake sAmAnya-vizeSa svarUpa kA vivecana kiyA jA cukA hai| caitya-vandana ke dRSTAnta se tattvavettA use aura spaSTatayA smjheN| Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhAva-prAkaTya | 271 [ 10-11 ] arihaMtaceiyANaM karemi ussaga evamAIyaM / saddhAjuttassa tahA hoi jahatthaM payannANaM // evaM ca'tthAlaMbaNa joMgavao pAyamavivarIyaM tu / iyaresi ThANAisu jattaparANaM paraM seyaM // caitya-vandana ke sandarbha meM jaba koI zraddhAyukta puruSa "arihaMtaceiyANaM karemi kAussagaM ......." ityAdi caitya-vandana-sUtra kA yathAvat zuddha uccAraNa karatA hai, taba use jAgarUkatAvaza caitya-vandana-sUtra ke padoM kA yathArtha jJAna hotA hai| yaha yathArtha jJAna artha evaM AlambanamUlaka yoga ko sAdha lene se aviparIta-sAkSAt mokSaprada hai| jo artha evaM Alambana yoga se rahita haiM, kevala sthAna tathA UrNa yoga ke sAdhaka haiM, unake lie yaha paramparA se mokSaprada hai| tAtparya yaha hai, yaha sadanuSThAna do prakAra kA hai-pahalA amatAnuSThAna tathA dUsarA taddhatu-anuSThAna / pahalA sAkSAt-zIghra mokSa-prApti kA hetu hai tathA dUsarA paramparayA--vilamba se mokSa-prApti kA hetu hai / [ 12 ] iharA u kAyavAsiyapAyaM ahavA mahAmusAvAo / tA aNurUvANaM ciya kAyavo eyavinnAso // jo vyakti artha-yoga evaM Alambana-yoga se rahita hai, sthAna-yoga tathA UrNa-yoga se bhI zUnya hai, usakA yaha (caitya-vandanamUlaka) anuSThAna kevala kAyika ceSTA hai / athavA mahAmRSAvAda-nirI mithyA pravaJcanA hai| ataH anurUpa-adhikArI, suyogya vyaktiyoM ko hI caitya-vandana-sUtra sikhAnA caahie| [ 13 ] je desaviraijuttA jamhA iha vosarAmi kAyaM ti| subai viraIe imaM tA sammaM citiyavamiNaM // Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 | yoga-vizi kA jo deza-virata-aMzataH virata haiM-bratayukta (paMcama guNasthAnavartI) haiM, ve isake adhikArI haiN| kyoMki caitya-vandana-sUtra meM 'kAyaM vosarAmi' deha kA vyutsarga karatA hUM, ina zabdoM se kAyotsarga kI jo pratijJA prakaTa hotI hai, vaha suvratI ke virati-bhAva yA vrata ke kAraNa hI ghaTita hotI hai| isa tathya ko bhalI bhA~ti samajha lenA caahie| __ isa sandarbha meM itanA aura jor3a lenA cAhie-dezavirata se uccasthAnastha SaSTha guNasthAnavartI sAdhaka tattvataH isake adhikArI haiM tathA dezavirata se nimnasthAnastha apunarbandhaka yA samyakadRSTi vyavahArataH isake adhikArI mAne gaye haiN| titthassuccheyAi vi nAlaMbaNamittha jaM sa emeva / suttakiriyAinAso eso asamaMjasavihANA // tIrtha ke uccheda-nAza kI bAta kahakara arthAt vaisA na karane se tIrtha ucchinna ho jAyegA, aisA pratipAdita kara-bahAnA banAkara vidhizUnya anuSThAna kA sahArA nahIM lenA caahie| kyoMki avidhi kA Azraya lene se asamaMjasa- zAstraviruddha krama pratiSThita hotA hai| isase zAstravihita kriyA Adi kA lopa ho jAtA hai| yahI tIrthoccheda hai| arthAt aisA karane se tIrtha ke anuccheda ke nAma para vAstava meM tIrtha kA uccheda ho jAtA hai| [ 15 ] so esa vaMkao ciya na ya symymaariyaannmviseso| eyaM pi bhAviyabvaM iha titthuccheyabhIrahi // avidhi ke pakSapAta evaM Agrahavaza tathAkathita guru dvArA pradatta upadeza se jo zAstra-nirUpita vidhi kA nAza hotA hai, vaha vakra-viparIta yA aniSTa phalaprada hai| koI svayaM mara jAe~ athavA dUsaroM dvArA mAre jAeM, yaha eka jaisI bAta nahIM hai / ajJAna ke kAraNa svayaM mara jAne vAloM kI mauta ke lie dUsarA koI doSI nahIM hotA para jo dUsaroM dvArA mAre jAte haiM, unakI mauta kA Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuSThAna-vizleSaNa | 273 doSa to mArane vAloM para hI hai| isI prakAra jo svayaM ajJAna ke kAraNa vidhizUnya anuSThAna meM lage haiM, unakA doSa kisI dUsare para nahIM hai para jo dUsaroM se upadiSTa hokara vaisA karate haiM, usakA doSa to una upadezaka guruoM ko hai hii| tIrthoccheda kA kalpita bhaya khar3A karane vAloM ko cAhie, ve isa para gaharAI se cintana kreN| . [ 16 ] muttUNa logasannaM uDaDhUNa ya sAhusamayasambhAvaM / sammaM payaTTiyavvaM buheNamainiuNabuddhIe // loka-saMjJA-gatAnugatika loka-pravAha kA tyAga kara, zAstra-pratipAdita zuddha siddhAnta grahaNa kara prabuddha yA vivekazIla vyakti ko atyanta kuzala buddhipUrvaka sAdhanA meM samyaktayA pravRtta honA caahie| anuSThAna-vizleSaNa [ 17 ] kayamittha pasaMgeNaM ThANAisu jattasaMgayANaM tu / hiyameyaM vinneyaM sadaNuTThANattaNeNa tahA // prastuta prasaMga meM itanA vivecana paryApta hai| aba mUla viSaya ko leM sthAna-yoga, UrNa-yoga, artha-yoga, Alambana-yoga tathA anAlambanayoga meM jo yatnazIla-abhyAsarata hoM, unhIM ke anuSThAna ko sadanuSThAna samajhanA caahie| [ 18 ] eyaM ca poibhattAgamANugaM taha asaMgayA juttaM / neyaM cauvvihaM khalu esoM caramo havai jogo|| prIti, bhakti, Agama-zAstravacana tathA asaMgatA-anAsakti ke sambandha se yaha anuSThAna cAra prakAra kA hai, yoM samajhanA caahie| inameM antima asaMgAnuSThAna anAlambana-yoga hai| anuSThAna ke ina cAroM bhedoM kA vivecana isa prakAra hai : Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 | yoga-vizikA prIti-anuSThAna-yogonmukha kriyA meM itanI adhika prIti ho ki vyakti anyAnya kriyAoM ko chor3akara kevala usI kriyA meM atyanta tIvra bhAva se yatnazIla ho jAe, ise prIti-anuSThAna kahA jAtA hai / bhakti-anuSThAna-AlambanAtmaka viSaya ke prati vizeSa Adara-buddhipUrvaka tatsambaddha kriyA meM tIvra bhAva se prayatnazIla honA bhakti-anuSThAna hai / AgamAnuSThAna-vacanAnuSThAna-zAstravacanAvalI kI ora daSTi rakhate hue yogI kI jo sAdhanAnurUpa samucita pravRtti hotI hai, vaha AgamAnuSThAna yA vacanAnuSThAna hai| asaMgAnuSThAna-jaba saMskAra sAdhanA meM itane dar3ha Dhala jAe~, otaprota ho jAe~ ki tanmUlaka pravRtti karate samaya zAstra kA smaraNa karane kI koI apekSA hI na rahe, dharma jIvana meM ekarasa ho jAe, vaha asaMgAnuSThAna kI sthiti hai| prastuta kRti meM uparyukta rUpa meM yoga ke assI bheda batalAye haiM / arthAt sthAna, UrNa, artha, Alambana tathA anAlambana ke rUpa meM yoga ke pA~ca bheda hue / icchA, pravatti, sthiratA evaM siddhi ke rUpa inameM se pratyeka ke cAra-cAra bheda aura hae / arthAt sthAna, UrNa, artha, Alambana tathA anAlambana ke ye cAra-cAra prakAra haiM / yoM ye bIsa bheda banate haiN| ina vIsa meM se pratyeka ke prIti-anuSThAna, bhakti anuSThAna, AgamAnuSThAna tathA asaMgAnuSThAna--ye cAra-cAra bheda haiM / isa prakAra kula assI bheda ho jAte haiN| [16] AlaMbaNaM pi evaM rUvimarUvI ya itya param ti / tagguNapariNairUvo suhumo'NAlaMbaNo nAma // prastuta kRti meM kiye gaye vivecana ke anusAra 'Alambana' tathA 'anAlambana' ke rUpa meM dhyAna ke do bheda haiN| Alambana yA-dhyeya bhI rUpI -mUrta, sthUla yA indriyagamya tathA arUpI-amUrta, sUkSma yA indriya-agamya ke rUpa meM do prakAra kA hai| sAlambana dhyAna meM rUpI Alambana rahatA hai tathA anAlambana dhyAna meM aruupii| parama mukta AtmA arUpI Alambana hai / Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuSThAna vizleSaNa | 275 unake guNoM se anubhAvita dhyAna sUkSma -- atIndriya hone se anAlambana yoga kahA jAtA hai / [ 20 ] eyammi mohasAgarataraNaM seDhI ya kevalaM ceva / tatto ajogajogo kameNa paramaM ca nivvANaM // isa anAlambana yoga ke siddha ho jAne para moha-sAgara tIrNa ho jAtA hai / kSapaka zreNI prakaTa ho jAtI hai / phalataH kevalajJAna udbhAsita hotA hai tathA ayoga - pravRttimAtra ke apagama yA abhAva rUpa yoga ke sadha jAne para parama nirvANa prApta ho jAtA hai, jo yogI kI sAdhanA kA carama lakSya hai / // yoga viMzikA samApta // Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnukramaNikA yoga dRSTisamuccaya [] yoga bindu yoga zataka yoga vizikA pariziSTa Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . zlokAnukramaNikA yogadRSTi samuccaya zloka kramAMka zloka kramAMka atastvayogo yogAnAM 11 AdaraH karaNe prItiH 123 __atastu niyamAdeva 63 AdyAvaJcakayogAptyA 213 atIndriyArthasiddha yarthaM 68 itthaM sadAzayopetas 60 ato'gniH kledayatyambu... 63 ityasatpariNAmAnuviddho 77 ato'nyaduttarAsvasmAt 70 itvApUrtAni karmANi 115 ___ atvarApUrvakaM sarva 51 indriyArthAzrayA buddhirjJAnaM 121 anantarakSaNabhUtirAtmabhUteha 163 iyaM cAvaraNApAya... 18 anekayogazAstrebhyaH 207 ihA'hiMsAdayaH paJca 214 anyathA syAdiyaM nityaM 201 ihaivecchAdiyogAnI 2 apAyada rzanaM tasmAtzru tadIpAnna... 66 upAdeyAdhiyAtyantaM 25 apAyazaktimAlinyaM 68 RtvigbhirmantrasaMskAra... 116 apUrvAsannabhAvena 36 eka eva tu mArgo'pi 128 abAhya kevalaM jyotiH 157 eka eva suhRddharmo 56 abhisandheH phalaM bhinna 118 ekA'pi deza teSAM 136 alpavyAdhiryathA loke 37 etacca satpraNAmAdinimitta 35 avasthA tatvato no cet 202 etat trayamanAzritya 12 avajJaha kRtA'lpAdi 227 etatpradhAnaH satzrAddhaH 100 avidyAsaMgatAH prAyo 90 etat prasAdhayatyAzu 177 ____ avedya saMvedyapadaM 67 etadbhAvamale kSINe 30 avedyasaMvedyapadamapadaM 72 etanmuktazca muktA'pi 160 avedyasaMvedyapadamAndhyaM 85 etadvanto'ta eveha 78 avedyasaMvedyapadaM viparItamato 75 evaMvidhasya jIvasya 33 ___ asaMmohasamutthAni 126 evaM vivekino dhIrAH 158 asyAM tu dharmamAhAtmyAt 163 karoti yogabIjAnAmupAdAnamiha 22 .. AgamenAnumAnena 101 kartumiccho zrutArthasya 3 AcAryAdiSvapi. hya tad 26.. kAntakAntAsametasya 52 AtmAnaM pAzamantyete 82 : ...... kAntAyAmetadanyeSAM 162 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTi samuccaya : zlokAnukramaNikA ] zloka kramAMka kukRtyaM kRtyamAbhAti 80 kutarke'bhinivezastanna 85 kudRSTyAdivanno santo 142 kulapravRttacakrA ye 206 kulAdiyogabhedena 208 kulAdiyoginAmasmAnmatto'pi 222 kRtamatra prasaMgena 153 kRtye'dhike'dhikagate 46 kozapAnAdRte jJAnopAyo 64 khadyotakasya yatte jastadalpaM 224 guravo devatA viprA 151 ___ gurubhaktiprabhAvena 64 gocarastvAgamasyaiva 69 grahaH sarvatra tatvena 148 ghAtikarmAbhrakalpa 184 carame pudgalAvarte tathA 24 carame pudgalAvarte kSayaH 31 citrA cAdya Su tadrAgaH 112 citrAcittavibhAgena 110 citrA tu dezaneteSAM 134 janmamRtyujarAvyAdhi 76 jAtiprAyazca sarvo'yaM .64 jineSu kuzalaM citta 23 jIyamAne ca niyamA.... 86 tatpadaM sAdhvavasthAnAd 74 tatsvabhAvopamarde'pi 161 tadabhAve ca saMsArI 166 tadabhiprAyamajJAtvA 136 tadatra mahatAM vartma 146 tadvatkathAprItiyutA 215 tanniyogAnmahAtmeha 181 tallakSaNAvisaMvAdA"" 131 [ 278 zloka kramAMka tasmAttatsAdhanopAyo 114 tasmAtsAmAnyato'pyenam 106 tatra drAgeva bhagavAn.... 186 tAtvika: pakSapAtazca 223 tArAyAM tu manAka spaSTaM 41 tRNagomayakASThAgni 15 teSAmeva praNAmAdi 220 dRSTAntamAtra sarvatra 65 didRkSAdyAtmabhUtaM 200 dvicandraravapnavijJAna.... 66 dvitIyApUrvakaraNe 10 dvitIyApUrvakaraNe mukhya.... 182 dvidhA'yaM dharmasaMnyAsa : duHkharUpo bhavaH sarva 47 duHkhiteSu dayAtyantamadvaSo 32 dharmabIjaM paraM prApya 83 dharmAdapi bhavana bhogaH 160 dhyAnaM ca nirmale bodhe 174 dhyAna sukhamasyAM tu 171 dhyAnapriyA prabhA prAyo 160 na cAnumAnaviSaya" 144 na caitadevaM yat tasmAt 147 na caitadevaM yattasmAt , 8 na tatvato bhinnamatA 102 natvecchAyogato'yogaM 1 na bheda eva tatvena 106 na yujyate pratikSepaH 141 na hyalakSmIsakhI lakSmI 159 nAsmAkaM mahatI prajJA 48 nAsyAM satyAmasatatRSNA 50 nAsmin ghane yataH satsu 36 nirAcArapado hyasyA.... 176 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 ] [ yogadRSTi samuccaya : zlokAnukramaNikA zloka kramAMka zloka kramAMka nizAnAtha pratikSepo 140 bhogatatvasya tu punar 167 nizcayo'tIndriyArthasya 143 bhogAttadicchAviratiH 161 naitadvidastvayogyebhyo 226 bhogAn svarUpataH pazyaM 166 parapIDehasUkSmA'pi 150 mAyAmbhastatvataH pazyan 165 'parArthasAdhakaM tvetatsiddhiH 218 mAyAmarIcigandharvanagara' 156 pariSkAragataH prAyo 56 mitrA tArA balA dIpA 13 pApavatsvapi cAtyantaM 152 mitrAyAM darzanaM mandaM 21 puNyApekSamapi hya va 173 mImAMsAbhAvato nityaM 169 pratipattistatastasya 104 mukhyo'yamAtmano'nAdi. 186 pratipAtayutAzcAdyAzcatasro 16 yatnenAnumito'pyarthaH 145 prathamaM yadguNasthAnaM 40 yathAkaNDUyaneSveNaM 81 prayANabhaMgAbhAvena 20 yathApravRttikaraNe 38 pravRttacakrAstu punaH 212 yathAbhavyaM ca sarveSAM.... 137 prazAMtavAhitAsaMjJa. 176 yathAzakyupacArazca 43 prAkRteSviha bhAveSu yeSAM 127 yathaivaikasya nRpate.' 107 prANAyAmavatI dIprA 57 yadvA tattannayApekSA 138 prANabhyo'pi gurudharmaH 58 yamAdiyoga yuktAnAM 16 phalAvaJcakayogastu 221 yasya yena prakAreNa 135 baDizAmiSavatta cche 84 ye yoginAM kule jAtA 210 bAlU dhUlIgRha krIDA 155 yogakriyAphalAkhyaM yat 34 bIjaM cAsya paraM siddham 86 yogijJAnaM tu mAnaM cet 203 bojazru tau ca saMvegAt 26 yogyebhyastu prayatnena 228 buddhipUrvANi karmANi 124 . ratnAdizikSAgbhyo'nyA 180 buddhirjJAnamasaMmohastrividho 120 ratnopalambhatajjJAna 122 bodha rogaH zamApAyaH 87 rAgAdibhirayaM ceha 116 bodhAmbhaH srotasazcaSA 53 lAbhAntaraphalazcAsya 44 bhava eva mahAvyAdhi... 188 lekhanA pUjanA dAnaM 28 bhavatyasyAM tathAcchinnA 42 vANIkUpataDAgAni 117 bhavabhAvAnivRtAvapyayuktA 168 vizeSeSu punastasya 105 bhayaM nAtIva bhavajaM 45 vipakSacintArahitaM 117 bhavAmbho dhasamuttArAt 66 vedyasaMvedyate yasmin 73 bhavoda gazca sahajo 27 vedyasaMvedyapadataH 71 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogadRSTi samuccaya : zlokAnukramaNikA ] zloka kramAMka vyAdhitastadabhAvo vA 204 vyAdhimuktaH pumAn loke 187 zAstrayogastviha jJeyo 4 zAstra sandarzitopAyas 5 zubhayogasamArambhe 55 zravaNe prArthanIyA syuH 225 zrutadharme manonityaM 164 zrutAbhAve'pibhAve'syAH 54 sa eva na bhavatyetad sacchraddhAsaMgato bodho sa tava bhavadvigno 168 164 17 "sato'satve tadutpAdastato 195 satpravRttipadaM cehA. 175 sadAzivaH paraM brahma 130 sadbhiH kalyANasampannaiH 216 samAdhiniSThA tu parA 178 sameghAmegharAjyAdau 14 samyagdhetvAdibhedena 65 6 sarvathA tatparicchedAt 7 sarvaparavazaM duHkhaM 172 67 sarvaM sarvatra cApnoti sarvatra zamasAraM tu 216 sarvajJatatvAbhedena 108 00 [ 280 zloka kramAMka sarvajJapUrvakaM caitanniyamAdeva 133 sarvajJAdveSiNazcaite 211 sarvajJo nAma yaH kazcit 103 sa kSaNasthitidharmAced 196 saMsArAtIta tatvaM tu 126 saMsArI tadabhAvo vA 205 saMsAriNAM hi devAnAM 113 saMsAriSu hi deveSu 111 svabhAvottaraparyanta 62 svabhAvo'syaM svabhAvo yata 192 siddhayAkhyapadasamprApti hetubhedA 6. sthitaH zItAMzuvajjIvaH 183 sthirAyAM darzanaM nityaM 154 sukhAsanasamAyuktaM 46 kSaNasthitau tadevAsya 167 kSArAmbharatyAgato 61 kSArAmbhatulya iha ca 62 kSINadoSo'tha sarvajJaH 185 kSINavyAdhiryathA loke 206 kSudro lAbharatirdIno 76 jJAte nirvANatatve'smin bha32 jJAnapUrvANi tAnyeva 125 jJAyeran hetuvAdena 146 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281] [ yogabindu : zlokAnukramaNikA yogabindu zloka kramAMka agneruSNatvakalpaM taj 431 ata eva ca nidiSTaM 464 ata eva ca yoga: 177 ata eva ca zastrAgniH 144 . ataeva na sarveSAM. 56 ata evedamAryANAM 218 ata eveha nirdiSTA 67 ataH pApakSayaH satvaM 356 atastu bhAvo bhAvasya 345 ato'karaNaniyamAt 415 ato'nyasya tu dhanyAdeH 162 ato'tra va mahAn yatnaH 65 ___ ato'pi kevalajJAnaM 367 ato'yaM jJasvabhAvatvAta 437 atonyathA pravRttau tu 26 atrApyetad vicitrAyA: 106 adhimuktyAzayasthairya 264 adhyAtmabhAvanA dhyAnaM 31 adhyAtmamatra paramaM 68 adhruvekSaNato no cet 474 anAdimAnapi hyeSa 165 anAdireSa saMsAro 74 anAdizRddha ityAdi: 303 anAbhogavatazcaitad 158 anivRttAdhikArAyAM 101 anIdRzasya tu punaH 356 anIdRzasya ca yathA 188 anugraho'pyanugrAhya 12 anena bhavanaiguNyaM 284 anenApi prakAreNa 146 zloka kramAMka anyato'nugraho'pyatra 7 anyathA''tyantiko mRtyu 417 anyathA yogyatAbheda: 277 anyathA sarvamevaitad 14 anyathai kasvabhAvatvAd 107 anyad vAndhyetrabhedopa" 512 anyasaMyogavRttInAM 366 anyeSAmapyayaM mArgo 301 anyonyasaMzrayAvevaM 324 anvayo'rthasya na AtmA 472 apAyamAhuH karmeva 373 apunarbandhakasyAyaM 366 apunarbandhakasyaivaM 251 apunarbandhakAdInAM 68 apekSate dhruvaM hyanaM 228 abhimAnasukhAbhAve 161 abhyAso'syaiva vijJa yaH 360 abhyutthAnAdiyogazca 112 amukhyaviSayo yaH syAd 28 amutra saMzayApanna. 42 ayamasyAmavasthAyAM 270 ayogino hi pratyakSagocara 50 arthAdAvavidhAne'pi 223 avidyA kalpiteSUccaiH 364 avidyA kleza-karmAdi 305 avizeSeNa sarveSAm 117 asatyasmin kuto muktiH 520 asadvyayaparityAgaH 126 asAtodayazUnyo'ndhaH 354 asaMprajJAta eSo'pi 421 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [282 yogabindu : zlokAnukramaNikA ] zloka kramAMka asthAnaM rUpamandhasya 315 asmAdatIndriyajJapti... 426 asmin puruSakAro'pi 414 asyApi yo'paro bhedaH 306 asyAvAcyo'yamAnandaH 505 asyaiva vanapAyasya 372 asyaiva sAsravaH prokto 375 asyaiSA mukhyarUpA syAt 176 asyaucityAnusAritvAta 340 ahametAnataH kRcchrAd 286 akSaradvayamapyetata 40 AgamAta sarva evAyaM 236 ___ AgamenAnumAnena 412 Atmadarzanatazca syAn 457 AtmanAM tatsvabhAvatve 312 AtmasaMprekSaNaM caiva 364 AtmA karmANi tadyogaH 413 AtmA tadabhilASI syAd 232 AtmA tadanyasaMyogAt 6 AtmAdyatIndriyaM vastu 51 AtmIyaH parakIyo vA 525 Arthya vyAporamAzritya 297 AdikarmakamAzritya 351 AdyAnna doSavigamas 215 Adya yadeva muktyartha 112 Anando jAyate'tyantaM 281 AvidvadaMgamAsiddha... 55 AsannA ceyamasyoccaH 176 Asravo bandhahetutvAd 376 itthe dvayakabhAvatve 471 ityaM caitad yataH prokta 154 zloka kramAMka idAnIM tu samAsena 36 iSyate caitadapyatra 250 ihAmutra-phalApekSA 151 ukta ca yogamArgajJa: 66. uta tuMgArohaNAta pAto 143 utsAhAnnizcayAd dhairyAta 411 upacAro'pi ca prAyo 15 upadezaM vinA'pyarthakAmI.... 222 upaplavavazAta prema 475. upAyopagame cAsyA 410 ubhayoH pariNAmitvaM 310 ubhayostatsvabhAvatve 326 ubhayostatsvabhAvatvAt 105 Uhate'yamataH prAyo 164 Rddha yapravartanaM caiva 365 ekameva hyanuSThAnaM 153 ekAnta kartRbhAvatve 480 ekAntanityatAyAM tu 483 ekAntaphaladaM jJayaM 392 ekAnte sati tadyatna 20 ekAntakSINasaMklezo 504 ekaikaM vardhayed grAsaM 132 etacca yogahetutvAd 206 etaccAnyatra mahatA 83 ___ etaddhyudagraphaladaM 220 etattyAgAptisiddha yathaM 343 ekadrAgAdikaM hetuH 156 etadyu ktamanuSThAna 152 etata vidhA'pi bhavyAnAM 265 etasya garbhayoge'pi 242 enAM cAzritya zAstreSu 185. Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 283 ] [ yogabindu : zlokAnukrama gikA zloka kramAMka evamAdyatra zAstrajJa:..."524 evamAdhu ktasannItyA 443 evamAsAdya carama 420 evamUha pradhAnasya 166 evamekAntanityo'pi 478 evaM kAlAdi bhedena 262 evaM ca kartR bhedena 161 evaM caramadehasya 377 evaM ca caramAvata 337 evaM na tattvato'sAra 438 evaM ca tatva saMsiddha 64 evaM puruSakArastu 323 evaM puruSakAreNa 336 evaM ca yogamArgo'pi 488 evaM ca sarvastadyogAdayamAtmA 166 evaM cAnAdimAn mukto 166 evaM cApagamo'pyasyAH 170 evaM tu mUlazuddha yeha 511 evaM tu vartamAno'yaM 352 evaM bhUto'yamAkhyAta: 263 evaM lakSaNayuktasya 200 evaM vicitramadhyAtma"""404 evaM sAmAnyato jJeyaH 267 aidamayaM tu vijJeyaM 16 aucityAdi vRttamuktasya 358 ocityArambhiNo'kSudrAH 244 aucityaM bhAvato yatra 344 aMtavivekasambhUta 246 aMzatastveSa dRSTAnto 434 aMzAvatAra ekasya 514 kaNTa kajvaramohaistu 374 zloka kramAMka karaNaM pariNAmo'tra 264 karuNAdi guNopetaH 287 karmaNA karmamAtrasya 328 karmaNo'pyetadAkSepe 334 karmAniyatabhAvaM tu 331 kalpitAdanyato bandho 521 kAyapAtina eveha 271 kAlAdisacivazcAya 76 kAMcanatvAvizeSe'pi / karmaNo yogyatAyAM hi 13 kiMcAnyad yogataH stharya 52 kuNThI bhavanti tIkSNAni 36 __ kumArIsutajanmAdi 466 kumArya bhAba eveha 467 kRtamatra prasaMgena 51 0 kRtazcAsyA upanyAsaH 180 kRtamatra prasaMgena 84 kRtsnakarmakSayAnmuktiH 136 kecita tu yogino'pyetad 427 kevalasyAtmano nyAyAta 8 krodhAdyabAdhitaH zAnta 163 granthibhede yathaivAyaM 416 grahaM sarvatra saMtyajya 317 guNaprakarSarUpo yata, 268 guNAdhikya parijJAnAd 120 gurvAdi pUjanAne ha 146 graMveyakAptirapyevaM 145 goca razca svarUpaM ca 5 japaH sanmantraviSayaH 382 jAtyakAJcanatulyAstata ... 243 jAtyandhasya yathA pusas 283 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu : zlokAnukramaNikA ] . [284 zloka kramAMka zloka kramAMka jinoditamititvAhU 160 tasmAdavazyameSTavyA 168 jijJAsAyAmapi hyatra 103 tathA ca janmabIjAgni 38 caturthametat prAyeNa 163 tathA ca tatsvabhAvatva 330 carame pud galAvata 72 tathA ca bhinne durbhede 280 . cAritriNistu vijJayaH 371 tathA cAnya rapi hya tad 100 cArisaMjIvanI cAranyAya 116 tathA cehAtmano jJatve 430 cAru caitad yato hyasya 206 tathA tathA kriyAviSTa: 466 citrasyAraya tathAbhAve 77 tathAtmapariNAmAta tu 80 : cintayatyevamevaitat 289 tathA nAmeva siddha va 452 caitanyaM ca nija rUpaM 445 tathA bhavyatvatazcitra" 261 caitanyaM ceha saMzuddha 456 .. tathA'yaM bhavakAntAre 355 caitanyamAtmano rUpaM 428 tapo'pi ca yathAzakti 131 caitanyameva vijJAnamiti 447 tadAsanAdyabhogazca 115 tata punarbhAvikaM vA syAd 485 tadatra pariNAmasya 266 tatastathA tu sAdhveva 463 tadanyakarmavirahAnna 167 tatastadAtve kalyANa 104 tadabhAve'pi tad bhAvo 407 tataH zubhamanuSThAnaM 171 tadbhagAdibhayopetas 363 - tattatkalyANayogena 288 tad dRSTAdyanusAreNa 27 - tattatsvabhAvatA citrA 263 tadayaM kartR bhAvaH syAd 476 * tattatsvabhAvatAM muktvA 266 tyAgazca tadaniSTAnAM 114 tatkArI syAta sa niyamAta 240 tAttviko'tAttvikazcAya 368 . tatprakRtyaiva zeSasya 182 ... tAttviko'tAttvikAzcAyaM / 32 tatpraNetRsamAkAnta. 247 tAttvikobhUta eva syAdanyo 33 tattvena tu punarnakA 62 tIvrapApAbhibhUtatvAj 85 tatsvabhAvatvato yasmAd 461 tucchaM ca tucchanilaya 255 tattvacintanamadhyAtma'. 380 tulya eva tathA svargaH 108 tattvaM punardva yasyApi 336 tulya tvamevamanayo... 338 tato'sthAnaprayAso'yaM 307 tRNAdInAM ca bhAvAnAM 65 tasmAta sadaiva dharmArthI 224 __ tRtIyamapyadaH kintu 214 tasmAdaca ramAvavidhyAtma 63. tRtIyAd doSavigamaH 216 tasmAdanuSThAnagata 440 tRSNA yajjanmano yoni 460 Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 285 ] zloka kramAMka .. tejasAnAM ca jIvanAM 14 triMdhA zuddhamanuSThAnaM 210 datta yadupakArAya 124 dArvAdeH pratimAkSepe 333 divyabhogAbhilASeNa 157 didRkSAdinivRttyAdi 486. didRkSAbhavabIjAdi 166 didRkSA vinivRttA'pi 455 dvitIyAd doSavigamo na 217 dvitIyaM tu yamAdya va 213 dInAndha kRpaNA ye tu 123 duraM pazyatu vA mA vA 442 dRSTabAdhava yatrAsti 24 devatApurato vA'pi 383 devAdivandanaM samyak 367 devAn gurUn dvijAn sAdhUna 44 dezAdibhedazcitramidaM 357 daivaM nAmeva tattvena 316 devaM puruSakArazca 21 daivaM puruSakArazca 318 daivaM puruSakAraNa durbalaM 327 devamAtmakRtaM vidyAt 85 dharmasyAdipadaM dAnaM 125 dharmArthaM lokapakti: syAt 60 dharma megho'mRtAtmA ca 422 / dharmarAgo'dhiko'syaivaM 257 dhRtiH kSamA sadAcAro 54 na kinnarAdigeyAdau 254 na cAkRtasya bhogo'sti 481 - na cAtmadarzanAdeva 473 na ceha granthibhedena 205 [ yogabindu : zlokAnukramaNikA . zloka kramAMka na ceteSAmapi hyatan 60 na caitad bhUta saMghAta 56 na caivaM tatra no rAga 258 natvA''dyantavinirmukta 1 na dezaviprakarSo'sya 433 na nimittaviyogena 446 na bhavasthasya yat karma 321 navatAyA na cAtyAgas 502 navanItAdikalpastat 66 na yasya bhaktiretasmis 226 na sadyogabhavyasya 241 na hyapazyannahamiti 461 na hyapAyAntaropeya 236 na hya tadbhUtamAtratva 47 nAcArya mahato'rthasya 175 nAta evANavastasya 172 nAnyato'pi tathAbhAvAd 522 nAstiyeSAmayaM yatra 140 nizcayenAtra zabdArthaH 378 nijaM na hApayatmeva 261 nimittamupadezastu 346 nimittAbhAvato no ceta 453 niyamAta pratimA nAtra 332 - nirAvaraNametad yad 454 nivRttirazubhAbhyAsAc 361 niSiddhAsevanAdi yad 401 nRpasyevAbhidhAnAd 487 nedamAtmakriyAbhAve 326 nairAtmyadarzanAdanye 458 ' nairAtmyadarzanaM kasya 465 nairAtmyasAtmano'bhAvaH 463 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu : zlokAnukramaNikA ] zloka kramAMka nodanA'pi ca sA yato 45 paThitaH siddhidUto'yaM 237 paralokavidhau zAstrAt 221 parArtha rasiko dhImAn 272 pariNAmitva evaM tat 500 pariNAminyato nItyA 460 pallavAdyapunarbhAvo 408 parvopalakSito yad vA 384 prakrAntAd yadanuSThAnAdau 347 prakRterbhedayogena 195 prakRtervA'nuguNyena 348 prakRterAyatazcaiva 207 prakRSTapuNyasAmarthyAt 426 pratikramaNamapyevaM 400 pratyakSa NAnumAnena 25 pradIrghabhavasadbhAvAn 73 pralApamAtraM ca vaco 45 pravRttirapi caiteSAM 246 prastAve mitabhASitvaM 128 prollasadbhAva romAMcaM 366 pAtAt tvasyetvaraM kAlaM 256 pApasUdanamapyevaM 135 pApAmayoSadhaM zAstra 225 pAtra dInAdivarge ca 121 pitro samyagupasthAnAd 5.8 puruSo'vikRtAtmaiva 446 puruSaH kSetravijJAnaM puSpaizca balinA caiva 116 putradArAdisaMsAraH 506 17 pUjanaM cAsya vijJeyaM 111 pUrva sevA tu tantrajJa : 10e zloka phalavad dra masadbIja buddha [ 286 kramAMka 248 yadhyavasitaM yasmAd 444 bodhamAtra dvaye satye 477 baMdhAcca bhavasaMsiddhiH 486 brahmacaryeNa tapasA 57 bhavAbhinandi doSANAM 178 bhavAbhinandinaH prAyaH 86 bhavAbhinandino lokapaktyA 86. bhavAviSvaMga bhAvena 150 bhavaMzcApyAtmano yasmAd 266 bhAryA yathAnyasaktAyA 204 bhAvanAdi trayAdhyAsAd 405. bhAvavRddhirato'vazyaM 351 bhAvAviccheda evAya... 466. bhinnastu yat prAyo 203 bhinnagranthestRtIyaM tu 266 bhedo'pi cAsya vijJa ye 282 bhogAMgazakti vaikalyaM 160 bhogino'sya sa dUreNa 260 bhrAMti pravRtti- bandhAstu 18: maNDUka- bhasma - nyAyena 423 malinasya yathA'tyantaM 226 malinasya yathA hemno 41 mahAmohAbhibhUtAnAmevaM 136. mAtA pitA kalAcArya 110 mAdhyasthyamavalambya va 300 mAsopavAsa mityAhu 134 mithyAcAraparityAga 368: midhyAvikalparUpaM tu 186 muktasyeva tathAbhAva...523 muktAvicchApi yacchlAghyA 216 Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 287 ] zloka kramAMka muktAMzatve vikAritva... 515 mukto buddho'rhana vA'pi 302 muktau dRDhAnurAgasya 342 muktvA'to vAda saMghaTTa 66 muktimArgaparaM yuktyA 66 mukhyatattvAnuvedhena 30 mukhye tu tatra vAso 26 . munIndra zasyate tena 388 mUlaM ca yogyatA hyasya 406 maMtrI-pramoda-kAruNya 402 mohAndhakAragahane 285 mokSahetutvamevAsya 4 mokSaheturyato yogo 3 yaH zrAddho manyate mAnyA 217 yata, samyagdarzanaM bodhiH 273 yattathobhayabhAvatve 482 yato viziSTaH kartAyaM 162 yathAtmaguruliMgAni 231 yathA pratijJamasyeha 387 yatheha puruSADhate 513 yathoditAyAH sAmagra yA 424 yadA nArthAntaraM tattvaM 516 yazcAtra zikhidRSTAnta: 245 yasya tvanAdaraH zAstre 225 yAdRcchikaM na tatkArya 76 yujyate caitadapyevaM 183 yeSAmeva na muktyAdau 147 yogAH kAyAdikarmANi 361 yogino yat samadhyakSaM 46 yogaH kalpataruH zreSTho 37 yogasyatat phalaM mukhyaM 506 [ yogabindu : zlokAnukramaNikA zloka kramAMka yogyatA''tmasvabhAvastat 468 yogyatApagame'pyevaM 503 yogyatA ceha vijJa yA 278 yogyatAyAstathAtvena 11 yogyatAmantareNAsya 10 yogebhyo janavAdAcca 360. yojanAd yoga ityukto 201 liMgaM mArgAnusAryeSu 353 lokapaktimataH prAhu. 61 lokazAstrAvirodhena 22 lokAcArAnuvRttizca 130 lokApavAdabhIrutvaM 126 lokArAdhanahetoryA 85 vacanAdyasya saMsiddha 23 varabodhi sameto vA 274 varabodherapi nyAyAta 276 varaM vRndAvanaM ramye 138 vazitA caiva sarvatra 363 vAdAMzca prativAdAMzca 67. vidvattAyAH phalaM nAnyat 508. vidhAne cetaso vRttiH 385 vinivRttA grahatvaM ca 53 vipazcitAM na yukto'yaM 306 vibhaktedRkpariNatau 450 virodhinyapi caiva syAt 168 vivekino vizeSeNa 403 vizeSa cAsya manyante 265 vizeSasyAparijJAnAd 304 viSayAtmAnubandhastu 211 viSaM garo'nanuSThAnaM 155. viSaM labdhyAdyapekSAt 156. Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu : zlokAnukramaNikA ] [288 llh zloka kramAMka visrotogamane nyAyyaM 365 vRthA kAlAdivAdazcena, 81 velAvalanavannadyAH 202 vyApAramAtrAta phaladaM 322 vratasthA liMginaH pAtra 122 zaktenyUnAdhikatvena 262 zAntodAttatvamatra va 186 zAntodAttaH prakRtyeha 187 zAstra bhaktirjagandvandya ra 230 zirodakasamo bhAva 346 zubhAta tatastvasau bhAvo 335 zubhaukAlambanaM citta 362 zuddha yadhya vasatisyavaM 448 zuddha yalloke yathAratnaM 181 zuzrUSA dharmarAgazca 253 zraddhAlezAnniyogena 43 zrUyante ca mahAtmAna 63 zrUyante cetadAlApA 237 sakRtAdAvartanAdInA.... 370 sacceSTitamapi stokaM 148 sajajJAnAdizca yo mukteH 141 sati cAzmin sphuradratna 208 satyAtmani sthire premNi 462 satvAdhabheda ekAntAd 518 satsAdhakasya caramA 173 satkSayopazamAta sarva 350 sadgocarAdisaMzuddhi 507 sadAdyamatra hetuH syAt 517 sadupAyazca nAdhyAtmAd 71 sadupAyAd yathaivAptiH 70 santApanAdibhedena 133 zloka kramAMka samAdhirAja etat tat 456 samAdhireSa evAnyaH 416 samudromisamatvaM ca 516 samuddhRtyAjitaM puNyaM 527 sa yogAbhyAsa jeyoyata 462 sarvatra nindAsaMtyAgo 127 sarvatra sarvasAmAnya 435 sarvathA yogyatAbhede 276 sarvathaivAtmano'bhAve 464 sarvamevedamadhyAtma 366 sarvAn devAn namasyanti 118 sarveSAM tatsvamAdatvAta 311 sarveSAmeva sattvAnAM 75 sarveSAM yogazAstrANAm 2 sahajaM tu malaM vidyAta, 164 saMklezAyogato bhUyaH 184 saMklezIsaMjJitAcceha 465 saMyogayogyatAbhAvo 467 saMvigno bhavanirvedAd 260 saMsArAdasya nirvedaH 341 saMkSepAta saphalo yoga ;376 sAkalyasyAya vijJayA 16 sAgaropamakoTInAM 268 sAdhu caitad yato nItyA 308 sAmagra yA kAryahetutvaM 82 sAmAnyavad vizeSANaM 436 sAmAnyena tu sarveSAM 61 sArANaM vA yathAzaktiH 113 sAsravo dIrghasaMsAraH 34 sAkSAdatIndriyAnarthAna 425 sAMsiddhi kamalAd yad vA 167 llh llh Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 ] yogabindu : zlokAnukramiNakA zloka kamAMka sAMsiddhikaM ca sarveSA... 313 sAMsiddhikamado'pyevamanyathA 314 sAMsiddhikamidaM jJayaM 275 siddha yantarasya sad bIjaM 233 siddha yantarAMgasaMyogAt 235 siddha yantaraM na sandhatta 234 siddha rAsanna bhAvena 174 sthAnakAlakramopetaM 398 sphaTikasya tathAnAma 451 svatantranItitastveva 252 svanivRttisvabhAvatve 470 svanivRttiH svabhAvazcet 466 svapnamantraprayogAcca 46 svapne vRtti stathAbhyAsAd 62 svabhAvavAdApattizced 78 svabhAvavinivRttizca 501 svabhAvApagame yasmAd 484 raloka kamAMka svarUpaM nizcayanaitada 320 . svarUpaM saMbhavaM caiva 35 svalpamatyanukampAya 526. svArAdhanAd yathaitasya 142 sthiratvamitthaM na premNo 476 sthUlasUkSmA yatazceSTA 406 svaucityAlocanaM samyak 386 hastasparzasamaM zAstraM 316 hetubhedo mahAneva 256 hetumasya paraM bhAvaM 418. heyopAdeyatatvasya 441 kSaNikatvaM tu naivAsya 468 kSudrau lAbharatirdIno 87 kSetrarogAbhibhUtasya 102 jJAnavAn mRgyate kazcit 436. so jJa ye kathamajJaH syAd 432 00 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogazataka : gAthAnukramaNikA ] [ 260 yogazataka : gAthAnukramaNikA zloka kramAMka zloka kramAMka akusalakammodaya 46 evaM ciya avayAro jAyai 26 aNasaNasuddhIe ihaM 96 eyammi pariNayammI 35 aNigRhaNA balammI 34 evamaNAI eso sambandho 57 aNubhUyavattamANo 55 evaM tu bandhamokkhA atthe rAgammi u ajjaNAi 66 evaM punnaM pi duhA 87 addhaNaM gacchanto samma 7 eso cevettha kamo 80 aniyatte guNe tIe 10 eso sAmAiyasuddhi. 16 evaM abbhAsAo tattaM 77 kammaM ca cittapogga rUvaM 54 asamattI ya u citta su 63 kAyakiriyAe dosA 86 ahavA oheNaM ciya 78 kiriyA u daMDajogeNa 16 ahigAriNo uvAeNa 8 gamaNAiehi kAyaM 40 ahigArI puNa etthaM 6 gurukulavAso gurutaMtayAe 33 ANAe ciMtaNammi 74 guruNA liMgehiM tao 24 uDDhe ahiyaguNehiM 44 guruNo ajogijogo 37 uttaraguNabahumANo 45 gurudevayAhi jAyai 62 uvaeso visayammI 36 gurudevAyapamANaM 61 uvaogo puNa etthaM 76 guruviNao sussUsAiyA 5 eIya esa jutto samma 85 causaraNagamaNa 50 eeNa pagAreNaM jAyai 60 caramANapavattANaM 51 eesiM niyaniyabhUmigAe 21 ciyavaMdaNa-jaivissAmaNA 31 eesi pi ya pAyaM 23 ciMtejjA mohammI 71 eesu jattakaraNA 46 jaha khalu divasabbhatthaM 64 eto ciNa kAleNa niyamA 6 jaha ceva maMtarayaNAiehiM 63 ettha uvAo ya imo 42 jogANubhAvao ciya 83 emAi jahociya 86 ThANA kAyaniroho 64 emAi vatthuvisao 32 tai tabbhaveNa jAyai 62 eyassa u bhAvAo 73 taiyassa pUNa vicittA 26 eyaM khu tattanANaM 66 taggayacittassa tahova. 65 eyapuNa nicchayao 12 tatthAbhissaMgo khalu rAgo 56 eyaM visesanANA... 18 tappoggalANa tagajjhasahAvA. 11 Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 261 ] [ yogAzataka : gAthAnukramaNikA zloka kramAMka tallakkhaNajogAo 22 tassA''sannataNao 28 taha kAyapAyaNo na 8 tA iya ANAjogo 101 tA suddhajogamaggo 65 thIrAgammi tattaM tAsi 67 dosammi u jIvANaM 70 namiUNa joginAhaM nAUNa tao tavvisaya 60 nANaM cAgamadevAya 97 nAbhAvocciya bhAvo 72 nicchAyao iha jogo 2 niyayasahAvAloyaNa 36 pairikke vAghAo 75 paDisiddhesu ya dese 17 paDhamassa lokadhamme 25 parisuddhacittarayaNo 66 pAvaM na tibvabhAvA kuNai 13 bIyassa u loguttaradhammammi 27 bhAvaNa-suyapADho 52 maggaNusArI saddho 15 zloka kramAMka muttaNamamuttimao 56 rayaNAI laddhIo 84 rAgo doso moho ee 53 rogajarApariNAmaM 68 lesA ya vi ANAjogao 100 vaNalevo dhammeNaM 82 vavahArao ya eso 4 vaMdaNamAI u vihI 43 vAsIcaMdaNakappo 20 vAsIcaMdaNakappaM tu ettha 61 satta su tAva metti 76 sa dhammANuvarohA vittI 30 sannANaM vatthu gao boho 3 saraNaM guru u etthaM 48 saraNaM bhae uvAo 47 saMvaranicchiDDatta 35 sAhAraNo puNa vihI 81 sussUsa dhammarAo 14 suhasaM ThANA ana kAyaM 41 suhasAvayAibhakkhaNa 98 Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA : gAthAnukraNikA ] [ 292 ___ yogavizikA : gAyAnukramaNikA zloka kramAMka .: zloka kramAMka aNukapA nivveo saMvego 8 kayamittha pasaMgeNaM 17 arihaMtaceiyANaM 10 je desa viraijuttA 13 Ala baNaM pi eyaM 16 ThANunatthAlaMbaNa-rahio 2 ikkiokko ya cauddhA 4 tajjutta kahApoIi 5 iharA u kAyavAsiya 12 taha ceva eyabAhagaM 6 ee ya cittarUvA 7 titthassuccheyAi vi 14 eyaM ca pIibhattAgamANugaM 18 dese savve ya tahA 3 eyammi mohasAgarataraNaM 20 mutta Na logasanna 16 evaM ca'tthAlaMbaNa 11 mokkheNa joyaNAo 1 evaM Thiyammi tatta so esa vakao ciya 15 * Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 'yoga' zarIra evaM citta ke pradUSaNa ko rokatA hai, 'vicAroM kA saMzodhana evaM vizodhana kara, sphUrti, sAhasa,UrjA aura asIma balajAgRtakaratA hai. zarIra evaM mana ke samasta vikAroM kA nirodhaka, AtmA' kI UrdhvagAmitA kAsopAna-'yoga sabake liesahaja ho,etadartha paThanIya-mananIya hai, prastuta- jaina yoga grantha catuSTayaH -yuvAcArya madhukara muni S.Bhart AG jaina yoga grantha catuSTaya