Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIyazovijayaupAdhyAyaviracita dvAtriMzad dvAtriMzikA bhAga * prakAzaka - aMdherI gujarAtI jaina saMgha
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ || zrI AdinAthAya namaH | mahopAdhyAyazrI yazovijayagaNi viracita muni yazovijayaracita nayelanATIkA-dAtrizikA prakAzavyAkhyA alaMkRta hAzida-anicikA prajaNa (bhAga 6) * divyAziSa * vardhamAnataponidhi saMghahitaciMtaka nyAyavizArada sva.AcAryadeva zrImad vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjA * kRpAdRSTi che siddhAntadivAkara gItArthaziromaNi gacchAdhipati AcAryadeva zrImad vijaya jayaghoSasUrIzvarajI mahArAjA * nalahATIkAkAra + dhArnAizikAprakAzavyAkhyAkAra + saMpAdaka : pavamaNitIrthoddhAraka pravacanaprabhAvaka paMnyAsapravarazrI vizvakalyANavijayajI gaNivaranA ziSya muni yazovijaya * prakAzaka 0 aMdherI gujarAtI jaina saMgha, karamacaMda jaina pauSadhazALA 106 esa.vI.roDa, IrlAbrIja, aMdherI (vesTa), muMbaI-56
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ * saMzodhaka * pUjya AcAryadeva zrImad kulacandrasUrIzvarajI mahArAja pUjya paMnyAsapravarazrI pucaratnavijayajI gaNivara Adi ( prathama AvRti * vi.saM.2059 0 0 500 nakala 0 0 mUlya 250 rUA. ) * sarva hakka zramaNapradhAna zrI jaina saMghane AdhIna che chaThThA bhAganI mArgadarzikA graMthasamarpaNa prakAzakIya phuraNA grantha prastuti- prastAvanA - munizrI ratnavallabhavijayajI ma.sA. 23 thI 26 batrIsIno TUMkasAra viSayamArgadarzikA dvAaizikAnI nayalatA TIkAmAM nighaMTu, koza, darzanika graMthanI sUci kAtrizaddhAtrizikA grantha bhAga-6 1555-1842 * prAptisthAna :- (1) prakAzaka (2) divya darzana TrasTa 39, kalikuMDa sosAyaTI, maphalIpura cAra rastA, dhoLakA, ji.amadAvAda-387810 aMdherI gujarAtI jaina saMghanA jJAnakhAtAnI rakamamAMthI A graMthanuM prakAzana thayuM che. ( tethI gRhasthoe jJAnakhAtAmAM tenuM mUlya jamA karAvI pustakane mAlikImAM rAkhavuM. mudrakaH zrI pArzva komyuTarsa 58, paTela sosAyaTI, javAhara coka, maNinagara, amadAvAda-8. phonaH 30912149
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA * samarpaNa * che ke , paramapUjaya vizuddhasaMyamaikalakSI zrIsaMghasthavira muni saMmelananA adhyakSa udAramanA AcAryadeva zrImad vijaya rAmasUrIzvarajI (DahelAvALA) mahArAjAnA karakamalamAM samarpita karatAM AnaMda anubhavAya che. kRpAkAMkSI muni yazovijaya dara lA? kadI
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA // IlamaMDanazrI AdinAthAya nama: // prakAzakIya phuraNA ) navanirmANa, punarnimANa ane jIrNoddhAra- A traNeya lAbha ekIsAthe amane prApta thayela che teno AnaMda amArA hRdayamAM koI anero ja che. AthI navA ja ullAsathI ane umaMgathI ame nUtana saMskRta vyAkhyA ane gujarAtI vivecanathI suzobhita svapajJavRttisahita "triza trizakA prakaraNa" nAmanA grantharatnane caturvidhazrIsaMghanA karakamalamAM samarpita karI rahyA chIe. 2800 karatAM vadhu pAnAno A mahAgraMtha ekI sAthe ATha bhAgamAM prakAzana karavAnuM saubhAgya-sadbhAgya amane saMprApta thayuM che te badala amAruM hRdaya paramAnaMdathI praphullita banela che. ApaNe sahu jANIe chIe ke "kAnniza kAtrizikA prakaraNa" athavA "kAtrizikA prakaraNa" nAmathI paNa A graMtha prasiddha che. gujarAtI bhASAmAM "batrIsa-batrIsI", "batrIsI prakaraNa" nAmathI paNa A graMthano ullekha thAya che. A graMthamAM kula batrIsa prakaraNa che. tathA dareka prakaraNanI gAthA batrIsa che. tethI A mahAgranthanuM nAma che. batrIsa-batrIsI graMtha athavA kAtrizat tAtrizikA prakaraNa. saMkSepamAM batrIsI graMtha athavA dhAtrizikA prakaraNa tarIke paNa A graMtha oLakhAya che. mukhyatayA yoga ane adhyAtmanuM A graMthamAM nirUpaNa che. yoga adhyAtma viSaya ja gahana che. temAM vaLI nabanyAyanI paribhASAmAM tenI chaNAvaTa upAdhyAyajI mahArAja kare pachI to pUchavAnuM ja zuM hoya ? kahevAnI jarUra nathI ke A graMtha upara eka saraLa-subodha-spaSTa vivecananI AvazyakatA varSothI hatI. kAraNa ke agharA ane UMcA padArthone agharI ane UMcI bhASAmAM lakhavAnuM kArya bahuzruto mATe khUba saraLa hoya che. paraMtu agharA ane UMcA padArtho AjanI saraLa ane sAdI bhASAmAM samajAvavAnuM adhyApako mATe khUba ja agharuM ane kaparuM kArya che. tevA kuzaLa adhyApakanI garaja sAre te rIte saraLa-subodha-spaSTa vivecana/vyAkhyA/vivaraNathI alaMkRta karIne prastuta graMtharatnane zrIsaMgha samakSa mUkavAnI amArI bhAvanA paramapUjya nyAyavizArada gacchAdhipatizrI bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjanA ziSyaratna pravacanaprabhAvaka paMnyAsapravarazrI vizvakalyANavijayajI gaNIvaranA ziSya munizrI yazovijayajI ma.sA.ne amArA saMghanA pramukhazrI harSadabhAI maNilAla saMghavIe jaNAvI. munizrIe te vAtane AnaMda sAthe svIkArI. sonAmAM sugaMdha bhaLe tema munizrIe 'dvatrizikA prakaraNa" upara gujarAtI vivaraNanI sAtho-sAtha saMskRtavivaraNa paNa taiyAra karyuM. saMskRtavivaraNa "nayelatA' TIkAsvarUpe tathA gujarAtI vivaraNa 'kAtrizikA prakAza" vyAkhyArUpe prastuta prakAzanamAM samAveza pAmela che. prAcIna mudrita prakAzanomAM rahelI azuddhione 7 hastalikhita prato dvArA dUra karIne mULa graMtha tathA svopajJaTIkAne zuddha karavAnuM tathA adhyetAvargane sahAyaka bane tevI saMskRtagujarAtI vyAkhyA lakhavAnuM eka atyaMta Avazyaka ane upayogI kArya munizrIe karela che tathA amArI prabaLa lAgaNIne dhyAnamAM laI amArA zrIsaMghane prastuta graMtha ATha bhAgamAM ekIsAthe prakAzita karavAno amUlya ane anupama lAbha Apela che. te badala ame munizrIno AbhAra mAnIe chIe. tema ja bhaviSyamAM paNa AvA aNamola sAhityanA prakAzanano amane lAbha ApavAnI temane ame vinaMtI karIe chIe. prAnta, prastuta mahAgrasvarUpa sTImaramAM besI sahu mumukSuo bhavasAgarano jhaDapathI pAra pAmI zAzvata paramapadane/paramAnaMdane prApta kare e ja zubhakAmanA. zrAvaNa suda-10, vi.saM.2059 li. zrI aMdherI gujarAtI jaina saMgha, muMbaI
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA * prastAvanA : grantha-prastuti lekhaka :- vaiyAkaraNa munirAjazrI ratnavallabhavijayajI ma.sA. mahAmahopAdhyAyazrI yazovijaya mahArAjanA nAmathI koI jaina prAyaH ajANa nahi hoya. phakta 350 varSa pUrve thayelAM ane dakSiNapaMDito sAme vijayI bananAra nyAyavizArada zrI yazovijaya mahArAjanI pratibhAthI jainetaro paNa suprabhAvita che. adhyAtma, AcAra, nyAya Adi aneka viSayo upara sacoTa-spaSTa-saMdehamukta vipula sAhityanA sarjaka jeonuM vacana TaMkazALI ane sarvamAnya gaNAya che evA mahopAdhyAyazrI yazovijaya mahArAje judAM judAM 32 viSayo upara batrIsa-batrIsa zlokamAM saMkSipta chatAM arthagaMbhIra vizada chaNAvaTa jemAM karI che te batrIsa-batrIsI (dvAtrizat dvAaizikA) grantha ahIM prastuta che. A grantha upara mahopAdhyAyazrInI ja svopajJa saMkSipta vRtti paNa vartamAnamAM upalabdha che. A svapajJa TIkAne anusarIne vartamAnamAM Agamika, dArzanika ane yogaviSayaka granthono UMDANathI Thosa abhyAsa karanAra bahuzruta munirAjazrI yazovijaya ma. sAhebe mahopAdhyAyajInI racanAne nyAya ApavAne sakSama evI suMdara-suvizada-sArArthasabhara tathA mahopAdhyAyajInA gurudevanA nAmathI garbhita "nayelatA" nAmanI vRttinI racanA karI che. vaLI, teozrIe gujarAtImAM gAthArtha, TIkArtha, ane vizeSArtha lakhIne A granthane saraLa ane sarvagrAhya banAvela che. A tamAma vibhAgono prastuta granthamAM samAveza karavAthI mULamAM laghukAya A grantha mahAkAya banavA pAmyo che. AthI samasta granthane 8 bhAgamAM prakAzita karavAmAM Avela che. dareka bhAgamAM prAyaH cAra-cAra batrIsIno samAveza karelo che. te dareka bhAganuM kada eka svataMtra grantha jeTaluM banavA pAmyuM che. A paikI prastuta chaThThA bhAgamAM pragaTa thanArI 23 thI 26mI batrIsInA nAmo A pramANe che1. kutarkagrahanivRtti batrIsI 2. saddaSTi batrIsI 3. kalezatAnopAya batrIsI 4. yogamAyAbhya batrIsI * batrIsIono AdhAra che mahopAdhyAyazrI yazovijaya mahArAje prastuta batrIsIonI racanA keTalAka granthone anusarIne karI che. jainAgamo upara nyAya - naya - nikSepa - pramANAdi dvArA jabaradasta ciMtana - manana - nididhyAsana karIne jemaNe jinAgamanA rahasyone tarkabaddha rIte prakAzita karyA che evA sUripuraMdara AcAryazrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAje netradIpaka mumukSujanapriya aneka yogaviSayaka granthonI racanA karI che. temAM ya "yogadRSTi-samuccaya" granthamAM 8 yoga-dRSTiomAM mokSamArganuM camatkArika pratipAdana aSTAMga - yoganA samavatArapUrvaka kareluM che. tethI yogadaSTisamuccaya grantha prAjJa mumukSuonA prabaLa AkarSaNanuM kendra banelo che. 8 dRSTiomAM pahelI ja daSTio mithyAtva (bhale maMda hoya) avasthAyukata jaNAvI ane temAM ya devagurunI viziSTa bhakti, saMsAra pratye kaMTALo, dharmakriyAmAM vidhinuM bahumAna, tIvra tattvajijJAsA - tattvazravaNanI IcchA, dharmanA rAgathI dharma khAtara prANatyAganI taiyArI vagere guNono je spaSTa vikAsa jaNAvyo che te jANI bhalabhalAM sAdhakonI "UMcI avasthAnA sAdhaka" hovAnI bhramaNA bhAMgI jAya tema che.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prastAvanA : dvAtriMzikA yogadaSTi samuccayanA padArthono mahopAdhyAyajIe 20 thI 24 ema kula pAMca batrIsIomAM saMgraha karelo che. 20mI batrIsImAM IcchA yogAdinuM varNana, 21 mI batrIsImAM mitrAdaSTinuM varNana, 22mI batrIsImAM tArAdi 3 dRSTionuM varNana maLe che. prastuta chaThThA bhAganI 23mI ane 24mI batrIsIo paNa yogadRSTisamuccaya granthanA ja padArthonA saMgraha rUpa che. 25mI "kalezaprahANa upAya batrIsImAM paNa AcAryazrI haribhadrasUrijIracita ja "yogabindu' granthanuM keTalAMka aMzamAM anusaraNa kareluM che. ane 26mI "yogamAyAbhya" batrIsImAM mukhyatayA pataMjali munikRta yogasUtranA 3jA vibhUtipAdane udezIne nirUpaNAtmaka ane samIkSAtmaka vivaraNa kareluM che. Ama, prastuta grantharatnamAM mahopAdhyAyajIe sUripuraMdara zrI haribhadrasUrijInA granthonA padArthono saMgraha karelo che. teoe ghaNe ThekANe to AcAryazrInI TIkAnA ja zabdo yathAvat rAkhyA che. emAM jarAya laghutA anubhavI nathI. paraMtu e rIte jANe teonI bhakti ja pragaTa karI che. mATe ja kadAca teo atyAre "laghu-haribhadra'nA upanAmathI biradAvAI rahyA haze. bezaka, AcAryazrI haribhadrasUrijInA padArthone yuktione anusaravA dvArA tenI puSTi ApavA sAthe svayaM je navA tarkonuM temAM saMmizraNa kareluM che ane mULa padArthonI vadhu spaSTatA karI che tethI mahopAdhyAyajInI pranyaracanA paNa khUba Avazyaka ja che. vaLI mahopAdhyAyajIe saMkSipta TIkA racI hovAthI tenA arthano vizada prakAza pADanArI ane rahasya kholanArI, bahuzruta munirAjazrI yazovijayajI mahArAje racelI "nayelatA vRtti ahIM prastuta che. AnI AgavI vizeSatA emAM Avela ane yathAzakya cala aneka granthonA pracura saMdarbho che. A TIkA e amUlya najarANuM che. adhyetAone paricaya thAya te mATe granthaviSaya ane grantha viSe mAruM ciMtana yathAzakti rajU karIza. * 23mI kutarkagrahanivRtti batrIsI * nyAyazAstra (tarkazAstra)no abhyAsa karI rahela koI vidyArthI rastA uparathI pasAra thato hato. sAmethI unmatta banelo hAthI AvI rahyo hato. te mahAvatanA aMkuzanI bahAra hato. AthI mahAvate bUma pADI, "are bhAI ! jaldI dUra bhAga.. nahIMtara hAthI tane mArI nAkhaze." nyAyazAstranuM hajI pariNamana nahIM thavAthI vidyArthI kahe che ke "are mUrkha ! A rIte yukti vinAnuM kema bole che ? zuM A hAthI sparzelAne mAraze ke nahIM sparzalAne ? jo sparzalAne mAre to pahelAM tane ja mAravAno prasaMga Ave. kema ke tuM hAthIne sparzelo che. ane jo nahIM aDakelAne mAre to AkhA ya jagatanA lokone mAraze. kemake te badhAM ya aDakelA nathI." (AthI kyAMya paNa jaIza to paNa mane hAthI mAraze ja.). ATaluM bole tyAM to hAthIe AvIne tene sUMDhamAM pakaDI lIdho. mahA musIbate te mahAvata vaDe mukta karAyo. asthAne karelAM tarkothI arthAt kutakothI pIDita thayelAM jIvo pratyakSamAM ja kevI nukasAnI ane vinAza notarI zake che ? enuM A prastuta batrIsImAM batAvela sacoTa daSTAMta che. viSayanI bhUmikAmAM eka najara - mithyA dRSTiomAM A kutarkonuM jora ghaNuM hoya che. AnuM kAraNa che avedyasaMvedya-padanI hAjarI, vedyasaMvedya-padanI aprApti.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA * prastAvanA * carama yathApravRttakaraNa vakhate kaMIka maMda-mithyAtvanI avasthAmAM rAga-dveSathI nibiDa-gUDha-rUDha-vakra granthi pAse AvavA sudhIno vikAsa karI cUkelo jIva prathamanI cAra yogadaSTio saMbaMdhI guNono vikAsa karI zake che. jo ke granthibheda na thavAthI te vAstavika yogavALA samyaguSTi guNasthAnakane pAmelo nathI to paNa te mithyAtvanI avasthAmAM ja mithyAtvanI maMdatA thavAthI vAstavika yoganI bhUmikA taiyAra karI zake che. tethI aneka guNonI khilavaTa karI zake che. ekAeka kAMI graMthibhedalabhya samyagadarzana AvI jatuM nathI. Ama ahIM jIvamAM kaMIka yogabIjanuM AdhAna thAya che. pranthibhedamAM jarUrI apUrva vizuddhapariNAma ane varSollAsanI bhUmikA ahIM pedA thavA chatAM ya jyAM sudhI graMthibheda thayo nathI tyAM sudhI aveghasaMvedya padanI hAjarI rahevAnI ja... ane te ravAnA na thAya, vedyasaMvedyapadanI prApti na thAya tyAM sudhI sUkSmabodhanI prApti na thavAthI kutarko paNa thayA karavAnA. bhAvayogIone je padArtho (vedya) je rIte (hayAdi rUpe) vedAvA joIe e rIte bhAvita na thAya, anubhavAya nahIM ane je rIte anubhavAvA na joIe te rIte anubhavAya evuM je Azaya sthAna te avedha saMvedya pada. ahIM kukRtya kRtya rUpe bhAse, duHkhamAM ya sukhabuddhi thAya che. AthI ulaTuM vedhasaMvedya pada. jo ke prathama cAra yogadaSTimAM deva, guru, dharmarUpe tattvo upAdeya lAgatAM hovAthI kaMIka yathArtha saMvedana paNa hoya che, chatAM ya hajI kaMcana-kAminI-kuTuMba-kAyA-kIrti AdimAM upAdeyabuddhi hovAthI arthAt viSayajanya bhogonuM kAMIka AkarSaNa hovAthI avedyanuM saMvedana/anubhava thavAthI avadya-saMvedyapadanI hAjarI hoya ja che. AthI sUkSmabodha na hovAthI kutarko paNa thatA hoya che. A avedyasaMvedyapada (viparIta Azaya) upara vijaya meLavavA kAMI hAthamAM talavAra levAnI nathI. dhokA mAravAthI aMdhakAra jato nathI. te mATe to dIvo pragaTAvavo paDe. ahIM paNa yogadaSTi samuccayanA 8pamA zlokamAM A. haribhadrasUrijIe "satsamayoni neyam " kahevA dvArA upAya batAvelo che ke AnA upara bhavavyAdhinA vaidyasamAna jJAnI mahApuruSanA satsaMga(gurugama)pUrvaka Agamano zrutajJAnano yoga karavA dvArA avedyasaMvedya pada upara vijaya meLavavA yogya che. kutarkanI bhayAnakatA :- A avedyasaMvedyapada upara vijaya prApta thAya che tyAre kutarkono vaLagADa ApoApa dUra thaI jAya che. jema ke, rAjA jItAtAM zeSa sainya-senApati Adi parivAra svayaM jItAya che. "kutarkagrahanivRtti" batrIsImAM zarUAtamAM A ja vAta mahopAdhyAyajIe karI che. A AkhIya batrIsImAM eka yA bIjI rIte kutarkonI khataranAktA ja batAvIne tene choDavAnI hitazikSA ApI che. upazama e bagIco che to kutarka aganajavALA che. jJAna kamaLa che to kutarka hima che. zraddhAne mATe kutarka zalya che- AgaLa vadhavA ja na de. ahaMkArane bahekAve che kutarka. sAcI daSTi meLavavAmAM kutarka sToparanuM AgaLIAnuM kAma kare che.. | muktinI icchAvALA mumukSune to kutarkamAM thoDo paNa Agraha rAkhavo hitakara nathI. mumukSuoe to zrutajJAnamAM, zIlapAlana(paradrohathI virAma)mAM ane samAdhimAM ja Adara/Agraha rAkhavo joIe. kAMTAthI ja kAMTo nIkaLe ane dIvelathI ja kabajIyAta nIkaLe. pachI dIvela enI meLe jAya. tema mithyAjJAnAdi atattvano Agraha- pakkaDa ke rAga kADhavA tattvamAM Agraha/rAga pedA karavo jarUrI che. ahIM A padArthane spaSTa samajAvavA "nayelatA" vRttikAra munirAjazrI yazovijaya mahArAje suMdara daSTAMta
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prastAvanA : dvAtriMzikA ApatAM kahyuM che ke, hakIkatamAM tyAjya hovA chatAM ya jema aprazasta kaSAyone kADhavA prazasta kaSAyo divAdi tattvonA rAgAdi rUpa) khaDAM karavA jarUrI che tema atattvano Agraha kADhavA tattvano Agraha rAkhavo jarUrI che. pachI AtmavizuddhivizeSa vadhatAM prazasta kaSAyonI jema tattvano Agraha paNa jAgrata sAdhakamAMthI nIkaLI jaze. kutarko pUrve kahyA mujaba anarthakArI hovAthI ja pataMjali Adi yogamArganA jJAnIoe ajJAnarUpI aMdhakArane pheMkI nAMkhe evuM vidhAna kareluM che ke, vAdAMzca prativAdAMzca vadanto nizcitAMstathA / tattva naiva kacchatti tinavInavavat to II (kA.pra.23/1, pR.9112) asiddhi Adi doSone dUra karIne nizcitarUpe vAda-prativAda karanArAo kayAreya "AtmAnI siddhi Adi rUpa tattvanA aMtane pAmatAM nathI. AMkhe pATA bAMdhIne bhramaNa karatAM ghANInuM tela pIlanArA baLada ghaNuM bhamavA chatAM ya TheranA Thera hoya che. tema vAda-prativAdamAM gati thAya che paNa pragati thatI nathI. mATe ja A batrIsInA 31mA zlokamAM granthakAre zrIharibhadrasUrijI ma.nA vacanane TAMkatA kahyuM che ke jJAyeran hetuvAdena padArthA ydytiindriyaaH| kAlenaitAvatA prAjJaiH kRtaH syAt teSu nizcayaH / / (/rU9, pR.1612) hetuvAdothI-tarkathI ke anumAnathI jo atIndriya padArthonuM jJAna thaI zakatuM hoya to anaMtakALamAM anaMtA vidvAnoe anaMta anumAno karyA. tenAthI e padArthono nirNaya thaI gayo hota. paNa hajI thayo nathI. AthI kutarkanI pracuratAvALA vAda-prativAdathI ke anumAnathI tattvano nizcaya thavA rUpa aMta Avato nathI. aphasosa ! A hakIkata hovA chatAM ya vartamAna vijJAnavAdIo-bhautikavAdIo AmAM ja racyApacyA rahetAM hoya che. teonI AsthA tarka(Logic)mAM ja hoya che. atIndriya AtmA, karma Adi padArthonI siddhi paNa teo tarkathI ja karavAno Agraha rAkhe che. pariNAme teo zAstrazraddhAthI 12 gAu cheTA ane teNe batAvela satyothI 24 gAu cheTA rahe che. tarkane AdhAre AgaLa vadhatAM vijJAne aneka camatkArika zodho karI che. paNa e mArga teone zuM vizvazAMti-AtmasaMtoSa-upazamabhAva tarapha laI jAya che kharo ? e vinAnA bhautika saMzodhanone karAto khaDakalo zuM tene sAcA sukhanI prApti karAvI zakaze kharo? nA, zraddhAmArgane tadana puMTha karanArA teoe hakIkatamAM "ku' evA tarkothI karelA saMzodhano dvArA khaDakela bhogasAmagrI ane zastrasaraMjAma kadAca sva-para ubhayanA AMtarika adhaHpatana ane bAhya saMhAranuM sAdhana banI gayuM che. mATe ja prastutamAM granthakAre kadAgraha-kutarkane ApelI upamAo susaMgata thAya che. ahIM "nayelatA'nUtanavRttikAra munirAje vAda-prativAda sAme " nAko' no Adeza karanArA svazAstra ane parazAstranA pracura saMdarbho TAMkIne kamAla karI che. dA.ta. vAvo nAgavata: (nAra ma#isUtra.74) ItyAdi. Ama anya darzanIo paNa kadAgraha svarUpa kutarkanI bhayaMkaratAthI vAkepha hovAthI kutarka-vAdavivAdathI cetave che. AvA saMdarbho sUcave che ke anya darzanamAM ya mArgAnusAritAno arthAt saraLatA
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA * prastAvanA : guNano suMdara vikAsa thAya che, je samyagadarzananA bIjarUpa che. saraLAtmA ja svamatanA rAga ane paramatanA vaiSanA tyAgarUpa madhyasthatA lAvIne AgaLa vadhatA paramArthane pAmI zake che. kutarkanuM svarUpa ane utpattisthAna :- kutarka e kevaLa zabdanA, arthanA ke beyanA vikalponI kalpanArUpa zilpa che. A kalpanAo svamatithI zAstranirapekSa rIte thatI hoya che. 3jA zlokanI navya "nayelatA' vRttimAM paNa kutarkanA arthanI "kutarve = zAstranirapekSatane" ema suMdara spaSTatA karelI che. Ama kutarkanuM svarUpa ja gaMduM che. vaLI, jenI utpatti bibhatsa-gaMdakImAMthI thatI hoya e pote zI rIte suMdara hoI zake? prathakAre kutarkanI utpatti avidyAmAMthI jaNAvI che. avidyA eTale viparIta bodha. asukha-ahita-adharma-anityaapavitra vastumAM kramazaH sukhatva-hitatva-dharmatva-niyatva ane pavitrapaNAnI buddhi te avidyA. jaina paribhASAmAM Ane mithyAjJAna athavA ajJAna kahela che. jo zraddhAyukta na hoya to 9 pUrvanuM paNa zrutajJAna ajJAna ja kahevAya. ajJAnatA eTale jJAnano abhAva nahIM, kiMtu viparIta jJAna. AthI ja kahyuM che, "tA vidyA yA vimu ." anyatra kahyuM che ke - tajjJAnameva na bhavati yasminnudite vibhAti rAgagaNaH / tamasaH kuto'sti zaktiH dinakarakiraNAgrataH sthAtum / / 1 / / potAnI hAjarImAM ya jo rAgAdi doSa kSINa na thatAM hoya kiMtu tagaDAM ja rahetAM hoya, bahekI uThatAM hoya to te jJAnane jJAna ja na kahevAya, kiMtu ajJAna kahevAya. zuM sUryano udaya thatAM aMdhakAra TakI zake kharo ? khuda mahopAdhyAyajIe "jJAnasAra'nA pAMcamAM jJAnASTakamAM mAvanAmasaMskAra... (jJA..1/3) zlokamAM kahyuM che ke svabhAvanI prApti karAvI ApanArA saMskAro taiyAra karI Ape tene jJAna kahevAya. bAkI to duniyAbharanI mAhitInI jANakArI hoya to ya te samyagU jJAnano to aMdhApo ja che. Ama AvA viparIta jJAna-ajJAna-avidyAmAMthI pedA thAya che kutarka. AthI te zI rIte zobhana hoI zake ? "kAraNa" sAruM hoya to kArya paNa sAruM thAya ne ? ahIM "nayalatA' vRttikAra munivaryo sarasa spaSTatA karI che ke ahIM kAraNa tarIke upAdAna-kAraNa levuM, nimitta nahIM.. tethI kAdava nimitte kamaLa thAya, nIcakuLamAMthI harikezI jevA tapasvI-kSamAzIla munivara pragaTa thAya to ya "jevuM kAraNa tevuM kArya" e niyama nahi bhAMge. ityAdi rIte prastuta vAtane nyAyasaMgata karI che. ApaNe joyuM ke ajJAnatA-avidyA e kutarkanI jananI che. apekSAe A ja sarve doSonuM mULa che. A ajJAnanuM ja jADI bhASAmAM pRthakkaraNa karAya to tenA cAra svarUpo (prakAro) kalpI zakAya. (1) anAgraha (2) aNasamaja (3) pUrvagraha ane (4) kadAgraha. cAlo, saMkSepathI AnI - kutarkajananInI vicAraNA karI laIe. (1) anAgraha :- jemAM koI paNa deva-guru-dharmano Agraha na hoya. goLa ane khoLa be ya sarakhAM. jinavANInuM zravaNa karavA jAya ane rajanIzane ya sAMbhaLe ! kyAMya nizcaya nahIM. Take zera bhAjI, Take zera khAjA. jo ke bIjAnI vAta samajavAnI taiyArI hovAthI A maMda ajJAna che.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 * prastAvanA : dvAtriMzikA (2) aNasamaja :- AnA kAraNe aMdhaka muninA pitA putranI dIkSita avasthAmAM paNa putrane tApa na lAge mATe chatra dhAraNa karatAM hatAM. pAchaLathI putramuninI hatyAnA samAcArathI kevo AghAta lAgyo haze ? vartamAnamAM paNa ghaNI aNasamajo cAle che. jema ke AjanA sudhArAvAdI - jamAnAvAdI loko pUrvanI cAra prakAranI varNavyavasthAnI saMskRtine bhedabhAvanI nItimAM khapAve che... kusaMskAra ane kuvidyAnA Azraya samAna skUla - kolejo ubhI karavAmAM dharmabuddhi, nArIne puruSa samovaDI banAvavAmAM niSpakSapAtitAnI samaja, iMDA vagere mAMsAhAranAM bhakSaNamAM pauSTikatAnI buddhi... AvI aneka aNasamaja) ajJAnatA jamAnAvAdI loko jIvomAM pravarte che. (3) pUrvagraha :- uparanA be ya karatAM A vadhAre khataranAka ajJAnatA che. A pUrvagraha jIva mAtra pratye maitrIno virodhI che. koIka potAnI IcchAthI jarA viruddha vartana-vANI-vicAra kare, potAnA kAryomAM jANatAM-ajANatAM vighna kare tyAre potAnA karmano doSa nahIM vicAravAthI athavA bIjAno eMgala apekSA nahIM vicAravAthI tenA pratye pUrvagraha baMdhAya che. basa, pachI tenA pratye roSa, virodhI valaNa, dhikkAra pedA thAya che, je cikkAra karmabaMdha ane bhavabhramaNanuM kAraNa bane che. AvA samaye potAnA aMtarAyAdi karmonA udayanI vicAraNA athavA "kadAca te paNa sAco hoI zake - enI apekSAe e paNa sAco che" e pramANe anyanA dRSTikoNathI vicArAya to A pUrvagraha rUpI ajJAnatAmAMthI acUka nIkaLI javAya. A doSa sarvajIvahitAzaya rUpa cAritramAM dUSaNarUpa che, temAM vighnakartA che. (4) kadAgraha - pUrvanA traNeya doSo karatAM sauthI khataranAka A doSa che. "mAro mata ja sAco.. bIjAno khoTo.. mArA devAdi ja sAcA.. bIjAnA nahIM. mAruM mAneluM - boleluM - AcareluM sAcuM.. bIjAnuM te badhuM ya khoTuM.. A che kadAgrahanuM varavuM svarUpa. A kadAgrahanI utpatti ahaMkAramAMthI thAya che. AthI kadAgraha paNa ahaMkAra jeTalo ja - kadAca tethI ya vadhu khataranAka che. kema ke phaLa prAyaH vadhu baLavAna hoya che. sAcA adhyAtmazAstrajJo-yogazAstrajJo to Ane dUrathI ja tilAMjali Ape che. kAraNa ke "mAruM. ja sAcuM" evI daDha mAnyatAvALA jIvamAM kadIya yoganI niSpatti thatI nathI. koraDuM sIjha, sUrya pazcimamAM uge, ukharabhUmimAM vAveluM bIja aMkurita thAya ane pANI valovavAthI mAkhaNa nIkaLe to ja kadAgrahI jIvamAM yogano praveza thAya. paNa evuM kadI banatuM nathI. mATe ja yogaviSayaka aneka prauDha granthanA racayitA AcAryazrI haribhadrasUrijI kadAgrahI sAthe vAda karavAnI ke tene dharmopadeza ApavAnI paNa nA kahe che; mahopAdhyAyajI zrI yazovijaya mahArAje to "adhyAtmasAra"nA asagrahatyAgAdhikAramAM AnI cetavaNI ApatI vANI suNAvI dIdhI che ke "kAcA ghaDAmAM pANI bharAya to zuM thAya ? ghaDo paNa phUTI jAya ane pANI paNa DhoLAI jAya. ema guru jo kadAgrahIne - apAtrane upadeza Ape to te zrutano paNa nAza thAya ane zrutajJAnano durupayoga karavA dvArA kadAgrahI jIvano ya nAza thAya." je mUDhAtmA kadAgrahIne hitopadeza Ape che te mahopakArI (!) kUtarInA zarIra upara kastUrIno lepa lagAve che.." (a.sA. admahatyAgAdhikAra. 14-15)
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA * prastAvanA . 11 A kadAgrahanA be prakAra che (1) khoTI vAtano Agraha.. A to sAro nathI ja. emAM be mata nathI. paNa (2) sAcI vAtano ya khoTo Agraha paNa sAro nathI. dharma sArI vastu che. paNa te ya bIjA upara parANe ThokI besADavAnI nathI. kyAreka dhArmika gaNAtA mA-bApo potAnA saMtAno upara dharma AcaravAno ati Agraha rAkhavA jatAM aparipakva saMtAno ulaTAM dharmavimukha thaI jatAM hoya che. satyano graha sAro che. mATe satyagrAhI banavuM joIe. paNa khoTI rIte satyAgrahI banavuM na joIe. potAnI vAta sAcI hovAno nizcaya thayo hoya to teno pakSapAta rakhAya, paNa bIjA upa2 tene parANe ThokI besADatAM saMgharSa ane asamAdhi pedA thAya che. Ama saMgharSa ane asamAdhi rUpa parapIDana karanAro satyAgraha paNa sAro na gaNAya. satyano paNa khoTo Agraha e kadAgraha che. - Ama kutarkane pedA kare che avidyA - ajJAnatA. enA uttarottara vadhu kharAba (1) anAgraha, (2) aNasamaja, (3) pUrvagraha, (4) kadAgraha rUpa 4 svarUpo ApaNe joyA.. AvI avidyAmAMthI pedA thato kutarka satkAryano hetu zI rIte bane ? eTale kutarka paNa eTalo ja khataranAka che. - vaLI kadAgrahanA be prakAro avasthAbhedathI kalpI zakAya che. (1) eka bhavAbhinaMdI - bhogarasika jIvono tIvra kadAgraha. AvA jIvo prAyaH artha-kAmanI pravRttimAM racyA pacyA hovAthI nAstikaprAyaH hoya che. AvA jIvo acaramAvartamAM hovAthI ane saMsArasukhane ja sArabhUta mAnavAthI teone yogamArgane vize jijJAsA paNa thatI nathI.. saMsAra ja sAra che. Eat, dirnk and be merry "A loka mIThAM to paraloka koNe dIThAM ?" e teonuM jIvanasUtra hoya che. yogamArganA tapatyAgakaSTo, niyaMtraNo AkarAM lAgavAthI tenI niMdA paNa karatAM hoya.. (2) bIjA prakAranA kadAgrahIo Astika prakAranA hoya che - arthAt AtmA paralokAdine mAne kharAM. paNa potAnA mata-darzana upara khUba mamatva hovAthI anya darzananuM khaMDana karatAM hoya. bIjAnI sArI paNa vAta svIkAravAnI tatparatA na hoya. Ama sva-svadarzana upara ekAMta rAgavALA hovAthI A dRSTirAga prakArano kadAgraha che. bhale A kadAgraha nAstika bhavAbhinaMdInA kadAgraha jeTalo tIvra nathI, toya vizeSa AtmavikAsa guNavikAsamAM to A kadAgraha jarUra bAdhaka che. - AvA viSayAdi doSo pratye heyabuddhi vinAnA koI paNa prakAranA kadAgrahathI trasta jIvo kadAca dIkSA le toya te duHkhagarbhita prakArano vairAgya hovAthI viSaya-kaSAya dabAyelAM paNa vidyamAna ja hoya che. AthI AvA jIvo zAstrAbhyAsa svamatithI ja kare che.."adhyAtmasAra" mAM kahela duHkhagarbhita vairAgyanuM (ane kvacit mohagarbhita vairAgyanuM paNa) lakSaNa ahIM ghaTI jAya che. AvA jIvo lukhkhA tarka bhaNI le che, vaidaka-jyotiSa Adi paNa jANI rAkhe che. paraMtu te bicArA upazamanA nIrathI bharelI nadI jevA zAstramArgane to aDatAM ya nathI.. zuSkatarkAdikaM kiJcid vaidyakAdimapyaho / paThanti te zamanadIM na tu siddhAntapaddhatim / / 4 / / tevA jIvo ekAda granthanuM adhakacaruM jJAna prApta thaI jAya eTalAmAM to abhimAnamAM AvIne dhamadhamI uThe che. paraMtu prazama-amRtanA jharaNA rUpI zAstrano sAra (cheDo) to kadI pAmI zakatAM nathI... granthapallavabodhena garvoSmANaM ca bibhrati 1 tattvAntaM naiva ganchanti prazamAmRtanirjharam / / 5 / / (adhyAtmasAra. vairAgyabhedAdhikAra zlo. 5)
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 prastAvanA : dvAtriMzikA aMgrejImAM paNa kahevata che - A little knowledge is dangerous. kutarkanuM phaLa :- Ama kadAgrahAdijanya kutarkanuM utpattisthAna ane svarUpa banne kharAba che. AthI tenuM phaLa paNa khataranAka che. kutarka mAtra kadAgrahamAMthI pedA ja nathI thato, paNa te kadAgrahane pedA paNa kare che. kutarkanuM phaLa kadAgraha che. A vAta bIjA zlokanI "nayelatA"mAM munipuMgavazrI yazovijaya mahArAje spaSTa karatAM kahyuM che ke "sarvapanivezananeni |' AthI ja jamAli jevA 500 sAdhunA gurune ya bhagavAnanI sApekSa vAta- "kriyA kRta' e na samajAI. AthI ekAMte tenA niSedhano kutarka karanAra jamAline mithyAtvano udaya thayo. samyakta gumAvyuM. mArgabhraSTa thayA. ane te kadAgraha mRtyu sudhI rahevAthI bhavabhramaNa vadhAranAro thayo. goSThAmAhila, rohagupta vagere nihnavonI zAsanavirodhI bananArAonI vAta zAstromAM noMdhAI che. A che kadAgrahajanya, kadAgrahasvarUpa ane kadAgrahajanaka evA kutarkono karuNa aMjAma. pUrvokta zAstrIyadiSTAMtamAM to mahAvate mAMDa mAMDa pelAM vidyArthIne bacAvI lIdho paNa ahIM to mahAvata rUpI sadguruno to karuNAthI paNa karelo bacAva-prayAsa niSphaLa nIvaDyo. jAlima kadAgrahe niyatine salAma karavAnI pharaja pADI. Ama kadAgrahI jIva jyAre upadezane ja lAyaka nathI. to zI rIte temAM yoganA sUryodayanI uSA paNa pragaTaze ? saraLa jIvamAM yogabIjanuM vAvetara - anaMta pudgalaparAvartamaya bhavacakramAM have je jIvano mAtra eka pudgalaparAvarta saMsAra bAkI che, je jIvanI kALAdi prabhAve karmanI laghutA thaI che; deva, guru, dharma have kaMIka gamavA lAgyA che, temAM ya je jIva jyAre chellAM yathApravRttakaraNa vakhate graMthibhedanI najIka AvI jAya che arthAta have pharI kayAreya mohanIya karmanI utkRSTa sthiti bAMdhavAno nathI- evI apunabaMdhakadazAmAM Ave che tyAre ja yogaprAptinA sUryodayano uSAkALa pragaTe che. bhUtakALanA anaMta pravAhamAM nadI-ghola-pASANanyAye saMsAracakramAM bhaTakatAM bhaTakatAM sahaja rIte vakratA-kaSAyAdi doSo ghasAtAM ghasAtAM jeonA AMtarika pariNAmo kAMIka saraLa ane komaLa banyA hoya, jIvadaLa kAMIka kUNuM baneluM hoya, temAM ja vAvela hitopadezarUpI bIja aMkurita thAya che. je jIvo saraLa ane komaLa hoya te dharmopadeza sAMbhaLavAne temaja dharma karavAne lAyaka che. jeo kadAgrahI-vakra ane niSThura hoya che teo dharma sAMbhaLavAne ke karavAne jarAya lAyaka nathI. guruno utkRSTa vinaya karanArA ya kadAgrahI-vakra vinayaratna jevA to sAdhuveSamAM ya zayatAnanuM kAma karIne bhavabhramaNa vadhArI mUke che. saraLa ane prajJApanIya banI cUkelAM jIvo (cAra-cAranI hatyA karanArA paNa daDhaprahArI jevAo) pazcAttApanI Aga pragaTAvIne e ja bhave bhavano aMta karanArA banI jAya che. samyagudarzanano pratibaMdhaka kadAgraha :- kadAgraha e samyagdarzanane aTakAvanAro doSa che. adhyAtmasAra'mAM asaMgrahatyAgAdhikAranA prathama zlokamAM kahyuM ke- jJAnIoe mithyAtva rUpI dAvAnaLane ThAravAmAM asadgahanA = kadAgrahanA tyAgane jalabharapUra meghanI upamA ApI che. AthI buddhimAna zrutajJAnano sAra pAmelAM puruSoe to vizuddha saraLatAdi bhAvo vaDe kadAgrahanI muktimAM ja rati rAkhavI joIe. (a.sA.asadmahatyAgAdhi1) mithyAtvIvInattanIravAdIrghadatyA muddanti | ato ratistatra budhairvidheyo vizuddhabhAvaiH zrutasAravadbhiH / / 1 / /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 dvAtriMzikA * prastAvanA : asagraha jAya to mithyAtva paNa khatama thAya ane tema thatAM samyagadarzananA dvAra ughaDI jAya. mahopAdhyAyazrI yazovijayaviracita "upadezarahasyamAM svamatikalpita kutarka-kadAgraha pUrvaka sAdhvAcAra pALanArane paNa AjJAbAhya kahela che. evA sAdhuveSamAM rahela paNa jIvo jo nirdoSa gocarInI zAstrajJAno ekAMte Agraha rAkhIne gurukulavAsasevananI AjJAne bAju para mUke to svamatikalpita teono sAdhvAcAra paNa AjJAbAhya che. AvuM dravyacAritra kadI bhAvacAritranuM kAraNa na banI zake. kAraNa ke AmAM bhagavAnanI AjJAnI sApekSatA na hovAthI, kadAgrahathI svamatikalpita ja AjJAne mAnya karAtI hovAthI vAstavika rIte bhagavAnanuM bahumAna paNa nathI. ghaNuM zruta hovA chatAM ya kadAgraha tene niSphaLa banAve che. ane kvacita alpazrutajJAna hovA chatAM kadAgrahathI rahita atyaMta saraLa bhASatuSa muni jevA kevaLajJAnalakSmIne prApta kare che. bhAvacAritranI prAptimAM hetubhUta guruparataMtratArUpa guNanI prAptimAM ya A kadAgraha ja naDato hoya che. kadAca saraLa evA alpajJAnIne saMzaya ane anAbhoganimitte doSa lAgavAnI zakyatA ubhI che. paNa te AtmAnA guNone khatma karavAne samartha nathI. jyAre kadAgraha to ethI atyaMta khataranAka che. kadAgrahI to ghaNo zAstrAbhyAsI hoya to paNa tene samyagadarzanAdithI 1200 gAunuM cheTuM rahI jAya che. "upadezarahasya'nA chaThThA zlokanI TIkAnA A zabdo che - nibiDajaDimajanitA'nAbhogazca nA''tmaguNaM dUSayitumalam, saMzayA'nadhyasAyA'pekSayA viparyAsadoSasyaiva balIyastvAt / je vyakti pote mAnela darzanane ke abhiprAyane ja satya tarIke svIkAre che e vyakti potAne paripUrNa mAnato hovAthI anya pAsethI tattva ke upadezanI apekSA ja rAkhato nathI. AvI vyakti zI rIte paramArthane pAmI zake ? Ama bhavAbhinaMdI kakSAno prabaLa kadAgraha jIvane tattvanI jijJAsA paNa prApta thavA na de. sva-sva darzananA abhiprAyane ja paramArtha satya manAvanAra kadAgraha mumukSuono AdhyAtmika vikAsa thavA deto nathI.. 14 vidyAnA pAragAmI haribhadra brAhmaNa "mArAthI ajANa koI padArtha nathI. mAre have kazuM jANavAnuM bAkI nathI" AvuM mithyAbhimAna laIne pharatAM hatA. paraMtu sAthosAtha "jo koI mane na samajAya evuM zAstra bhaNAve to mAre tenA ziSya thaI javuM" evI pratijJAmAM anyadIya satyasvIkAranI taiyArI rUpa yogyatA paNa paDI hatI. Ama teonI viziSTa saraLatA-kadAgrahamuktatA ane yAkinImahattarA sAdhvIjIe pALelI zAsananI maryAdAnA prabhAve temanuM mithyAtva ogaLI jatAM jainazAsanane eka mahAna ratnanI bheTa maLI. kadAgraha jo ke samyagadarzananuM bAdhaka tattva che to paNa yogya jIvano sadguruno yoga Adi nimitta maLavAthI te kadAgraha ogaLI jato jovA maLe che. AthI sadgano yoga ane teonA mukhethI nIkaLatI jinavANI - A banne samyagadarzanAdinI prAptinuM pradhAna aMga che. pUrve kahyuM tema sadguruno satsaMga ane tenA dvArA prApta thatA samya bodhathI zrutajJAnathI mithyAtva mohanIya nabaLuM paDe che. te nabaLuM paDatAM tajjanya kutarkonuM paNa upazamana thAya che. AthI ja kramazaH aSa, jijJAsA, zuzruSA, zravaNAdi guNonI uttarottara prAptipUrvaka kramaza: vadhatAM vizuddha pariNAma ane vIryollAsa dvArA granthibheda karIne vAstavika samyagadarzana ane tenA dvArA prApta thatAM sUkSmabodha Adi guNo paNa prApta thAya che.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 * prastAvanA : dvAtriMzikA potAne sarvajJa mAnavAnA mithyAbhimAnamAM rAcatAM 14 vidyA pAragAmI IndrabhUti gautama paNa ahaMkArajanya kadAgrahathI pIDita thaIne prabhu vIra sAthe vAda karavA gayA. paNa parama sadguru vItarAga sarvajJa prabhu vIranI syAdvAda ane samanvayagarbhita madhurI vANIthI mithyAbhimAna-kadAgraha saMpUrNatayA ogaLI javAthI samyagadarzana pAmIne teo sarvaviratidhara banyA, saraLatA ane vinayanA parama zikhara upara ArUDha thayA. bauddha matano sUkSma abhyAsa karavA bauddha maThamAM gayela siddharSi gaNivare bauddha matano ja manathI svIkAra karI lIdho.. abhigraha pramANe ogho pAcho ApavA AvyA tyAra gurudeve punaH jainamatamAM sthira karyA... punaH bauddhamatano abhyAsa ane svIkAra... pharI jainadharmamAM sthira karAyA.. Ama 7 (matAMtare 21) vakhata banyuM. chevaTe gurue chellAM upAya rUpe yuktipUrvaka lalitavistarA' granthanA abhyAsanI taka ApI. ane teo sadAya mATe jainadharmamAM sthira thaI gayA. paNa 7-7 vakhata Ama banavAnuM ane aMte satya pAmavAnuM kAraNa zuM? sadAya satya svIkAravAnI temanI apUrva taiyArI kevA saraLa ! niSkapaTa ! satyagrAhI ! punaH punaH vaMdana ho tevA mahAtmAone ! AvA madhyasthabuddhivALA sarvadarzanamarmajJa paNa mahApuruSo jainadarzanano Azraya kare che tenuM kAraNa syAdvAda-siddhAMtathI sarvadarzanamaya jinazAsananI pramANabhUtatA ja che, nahIM ke dRSTirAgAdi. teonA ja AvA AMtara udgAro hoya che, svAgamaM rAgamAtreNa dveSamAtrAt parAgamam / na zrayAmastyajAmo vA kintu madhyasthayA dRzA / / Ama prathama mitrAdi cAra daSTimAM ja jo ajJAna-avidyAjanita kadAgrahajanaka kutarkonI khataranAkatA jANIne tene khatama karAya to jarUra pratibaMdhaka bAdhaka tattva jatAM granthibhedajanya samyagudarzanavALI sUkSmabodhasahita sthirAdi cAra dRSTio prApta thaI zake. AvI A viSayanI ahIM mahattvanI bhUmikA hovAthI ja granthakAre 23mI AkhIya batrIsI A padArtha samajAvavA rokelI che. mahopAdhyAyazrI yazovijaya mahArAja 23mI batrIsImAM jaNAve che ke kutarka asiddhi Adi ghaNA doSothI duSTa hovAthI moTe bhAge te kutarka-yuktiAbhAsa banI jAya che. AthI AnA upara bahu nirbhara rahevA jevuM nathI. zAstrakAroe tarka karavAnI nA kahI nathI.. paNa AmAM kutarka banI javAnA be bhayasthAno hovAthI khUba cetavyA che. (1) asthAne tarka na karavo joIe. (2) zAstra(Agama)nirapekSa tarka karavo anucita che. tarka ADedhaDa thaI zakato nathI. paNa je tarkamAM/anumAnamAM (a) daSTa ane (ba) ISTano virodha na Ave te rIte ja tarka thaI zake. (e) daSTa eTale pratyakSa anubhava. pratyakSathI siddha thatI vastu sAthe virodha kare tevo tarka kutarka che. (bI) ISTa eTale potAne saMmata sarvajJokta AgamazAstra. tarka AnAthI paNa virodhamAM javo na joIe. nahIMtara te kutarka bane. A hakIkatane prastuta "nayelatA vRttikArazrIe 3jA zlokanI TIkAmAM spaSTa rIte jaNAvI che "ta = 3 manirapekSatA" zeyapadArthanA be prakAro - jainadarzanamAM zeya padArthone be prakAranA kahelAM che. (1) Agamagamya"Agama Apavacana rUpa hovAthI zraddheya che" evI zraddhAthI Agamokta dazya-adazya padArthanuM jJAna thAya che. AmAM ya je atIndriya-adazya anaMtajIvamaya nigodAdi padArtho che te to AgamathI ja jANavA
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 dvAtriMzikA prastAvanA : yogya che. tyAM tarkanuM gajuM nathI. tyAM tarkano/yuktino Agraha rakhAya to te prAyaH yukti-AbhAsa ja bane. mATe tarkanI A sImA oLaMgAvI na joIe. (2) yuktigamya- je padArtho tarkathI/yuktithI paNa jANI zakAya che tyAM mAtra zraddhAthI svIkArIne saMtuSTa thavuM na joIe. paNa prAjJa janoe tyAM yuktithI te padArtha zI rIte ghaTe che ? bIjI rIte kema ghaTato nathI ? ItyAdi UhApoha karavo joIe. sabUra ! ahIM paNa AgamanirapekSa-AgamabAdhaka yuktine avakAza nathI ja. yogabindu'mAM AcArya haribhadrasUrijIe A vAta jaNAvI che. yuvASSISnusAre voDAmADamIyate tArUNI yuktipUrvaka ane AgamapUrvaka yogamArga kahevAya che. tarka karavA jatAM kutarka na karI besAya e mATe sAvadhAna karatAM mahAtmA bhartuhari "vacapalIyama mAM jaNAve che ke sarvoDaTTanAnarthAt lAmatipatI viparIta va sarvatra zava te vanane 17nA sarva jano adRSTa (svargAdi) phaLa ApanAra bAbatone AgamathI jANe che. ane AgamamAM nirdezelI badhI bAbatone zuSka tarkathI viruddha rIte jAhera karavI paNa zakya che. (kAraNa ke zuSkatakamAM aidatparyArtha sudhI pahoMcavAnuM nathI.) dareka vAte Agama-sApekSatA vinA to DagaluM ya bharI zakAya nahIM. tarkanI bAbata paNa temAMthI bAkAta rahI zakatI nathI. juo, AgaLa bhartuhari ja kahe che - na cAgAmAdRte dharmastarkeNa vyavatiSThate / RSINAmapi yajjJAnaM tadapyAgamapUrvakam / / (vA.pa.1/30) AgamanI madada(sApekSatA) vinA kevaLa zuSka tarkathI dharmano nizcaya thaI zakato nathI. RSIonuM jJAna che te paNa AgamamUlaka che. ___ hastasparzAdivA'ndhena viSame pathi dhAvatA / anumAnapradhAnena vinipAto na durlabhaH / / (vA.pa.) bAkI to hAthathI sparza karatAM karatAM viSama mArge doDatA aMdha mANasanI jema anumAnane (tarkane) ja mahattvanuM mAnanArA mATe patanavinAza durlabha nathI. AvuM duHsAhasa karanArAo svahitane khoI bese che. kutarkano aMta nathI :- A kutarkanA taMtano koI aMta nathI e vAta mULamAM granthakAre karI che enI suMdara spaSTatA munipuMgavazrI yazovijaya mahArAje "nayelatA' vRtti ane gurjara bhAvAnuvAdamAM karI che. teno saMkSepa A pramANe che - "tamAma kutarko asatya dUSaNa barAbara che, kAraNa ke kutarkazIla vyaktino dhyeya sAmenI vyaktinI mAnyatAne khoTI siddha karavAno hoya che. sAmenI vyaktinI vAtano/rajUAtano UlaTo artha kADhI tenA dUSaNo rajU karAtAM hoya che. vikalponI jALa manamAM gUMthAyA ja kare che. mana samAhita thatuM nathI. pelA mahAvate tarkaNazIla vidyArthIne cetavyA chatAM na cetavAthI te vinAzane notare che. chatAM ya mahAvata tene bacAve che. tema mumukSu karmavaza kutarka karI bese to sadguru rUpI mahAvata karuNAplAvita haiye tene kutarkagajarAjathI choDAve che..." kutarkanI vaNajArano aMtima javAba kadAca "svabhAva' banI zake che. agni bALe che. pANI ThAre che. zAthI? teno aMtima javAba che "vastuno svabhAva ja Avo che." Ama chatAMya ahIM koI kutarka
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 * prastAvanA * dvAtriMzikA kare to tene koNa rokI zake ? kAraNa ke vastuno svabhAva "kAgaDAnA kALA raMganI jema pratyakSa nathI." AthI svabhAvamAM koI prativAdI evA kutarka karaze ke pANIno bALavAno svabhAva che, agninA sAMnidhyamAM...' to teno javAba zuM hoya ? Ama pANInA pratyakSasiddha ThAravAnA svabhAvathI virodhI evA "bALavAnA svabhAva"nI paNa siddhi karatAM kutarkazIla vyaktine koI rokI zakaze nahIM. A padArthane "nayelatA' vRttimAM ane gujarAtIbhAvAnuvAdamAM munirAjazrI yazovijaya mahArAje ekadama spaSTa karI dIdho che. AthI vAcakanA manamAM jarAya saMdigdhatA rahetI nathI. zraddhAnI zaraNAgati - ItihAsanA pAne zAstra-graMtho upara tarka-UhApoha karavAmAM prakAMDa prajJAvAna mahAmedhAvI tArkikaziromaNi evA aneka mahApuruSonA nAmo suvarNAkSare lakhAI gayA che. teo Agamo upara ghaNA tarka-UhApoha-anumAna-maMthana karIne ya chevaTe bhakti yoga tarapha vaLyA. AgamAnusArI sutarka karavA chatAM ya kevaLa tarkathI, temAM rahelI karkazatAthI khUba sAvadhAna rahevAnuM che. tarkanI maryAdA jyAM pUrI thAya che tyAMthI ja zraddhAno mArga mokaLo thAya che evI tarkanI sImita sImAthI vAkepha ane tarkamAM rahela doSabahulatA bAbatamAM satarka evA e mahApuruSo anubhavamArge prayANa karavA bhaktiyoga tarapha DhaLyA... apUrva mastI meLavI. zraddhAne jvalaMta banAvanAra bhaktiyogane vize aneka ciMtanone temaNe graMthastha paNa karI lIdhAM, je emanA bhaktiyoganI gavAhI pUre che. ahIM keTalAMka bhaktiyoganA granthonA sempala joIe. (1) AcAryazrI siddhasenadivAkarasUri :- kalyANamaMdira stotra, paramAtmastuti-vinaMti svarUpa trizad dvAtrizikA (prAcIna), paramAtmA trizikA, arihaMtanA nAmathI garbhita zakastava stotra Adi. (2) AcAryazrI haribhadrasUri :- paMcAzakAdimAM jinapUjAvidhi, caityavaMdana, jinabiMba pratiSThAvidhi, pUjASTaka, sApekSa IzAnugrahanuM yogabiMdu AdimAM ane dravyastavanuM dharmabiMdu AdimAM pratipAdana ItyAdi... (3) kalikAlasarvajJazrI hemacaMdrasUri - vItarAga stotra, mahAdevastotra, paramAtmahuti rUpe anyayoga vyavaccheda kAtrizikA, ayoga-vyavaccheda dvatrizikA, 24 tIrthakara caritra ItyAdi. (4) mahopAdhyAyazrI yazovijaya mahArAja - paramajyoti paMcaviMzati, caturvizatijina-stuti, paramAtmapaMcaviMzati tathA caityavaMdana, stavanacovIsI Adi aDhaLaka gujarAtI sAhitya... vartamAnamAM prastuta "nayelatA TIkAnA sarjaka bahuzruta munirAjazrI yazovijaya mahArAja paNa jANe AvA kramane anusaryA hoya tema lAge che. teozrIe prastuta TIkA karatAM ghaNI kaThaNa TIkAo ghaNA vadhu kaThaNa grantho upara racI che. teozrI pUrve 1. bhASA rahasya, 2. nyAyAloka, 3. vAdamAlA 4. syAdvAdarahasya bhAga-1, 2, 3 jevA grantho upara navya nyAyanI zailImAM atyaMta prauDha vidvagamya yathAyogya saMskRtaTIkA hindI-gujarAtI bhAvAnuvAdasahita granthonI racanA karI cUkyA che.. phakata 7 varSanA dIkSA-paryAye teozrIe saMskRtaTIkA sahita prathama granthanI racanA karelI. A granthomAM nyAyanI je chaNAvaTa karI che tenAthI nyAyaviSaya upara teonI siddhahastatA achatI rahI zakatI nathI. uparAMta Agamika granthonA valoNAmAMthI nIkaLelAM mAkhaNa jevA padArthovALA poDazaka, adhyAtmopaniSad jevA granthonI prauDha TIkA temaNe racI che. A mahAtmAe paNa phakta tArkika ja nahIM kiMtu paramAtmabhakti-AtmasaMvedana-zaraNAgati Adi
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA * prastAvanA . 17 guNone jIvaMta banAvatAM saMvedananI suvAsa, saMvedananI jhalaka, saMvedananI saragama Adi gujarAtI racanAo paNa khUba suMdara karI che. teozrInuM 'saMvedananI jhalaka' pustakanuM prakaraNa 'buddhi hAre zraddhA jIte' e eTaluM badhuM mananIya che ke enI lokacAhanAne kAraNe svataMtra pustikA rUpe pragaTa karavAmAM Avela. buddhinI atyanta sImitatA ane zraddhAnA vizALa sAmrAjyano anubhava karavA mATe lagabhaga virodhAbhAsI jaNAtI e be vastunI emAM karelI tulanA paNa aMzataH ahIM prAsaMgika rIte rajU karavI asthAne nahIM gaNAya. (AmAM pUrvanA prakaraNamAM paramAtmA pAse vinaMtI karI vyathA ThAlavI ke 'he paramAtman ! tuM game pachI mane jagata kema gamI zake ? tAruM rUpa game pachI vijAtIya rUpa kema gamI zake? bagIco game pachI gaTara kema gamI zake ?' ItyAdi... teno javAba 'buddhi hAre...' prakaraNamAM paramAtmA ApI rahyA che.. jagata vagere gamavAnuM kAraNa bIjuM koI nathI paNa jene zAstranI paribhASAmAM avidyAmithyAtva-ajJAnatA-mithyAabhiniveza jevA zabdothI ullekhI che te zikSitone, buddhijIvIone, vidvAnone, vijJAnavAdIone ane kvacit saMsAratyAgIone paNa pajavatI ane zuSka tarkanI jananI evI kadAgrahavakratAdi doSothI vikRta banelI buddhi che.. buddhinI malinatA che.. vAMco tyAre e suvarNa vAkyo...) paramAtmA :- vatsa ! tArI ruci mArA pratye thaI enuM kAraNa tArI mArA pratyenI zraddhA che. tArI zraddhA jagata pratye thAya che enuM kAraNa che tArI caMcaLa azraddhALu buddhi.. tuM zraddhA ane buddhi vacce jhUlI rahela che. tethI duniyA ane mArA pratyenA AkarSaNanI dvidhAmAM aTavAyelo che. jyAre buddhinA sImADA pUrA thaze tyAre ja pAvana zraddhAnI hadamAM tAro praveza thaze... pachI raheze mAtra mAruM, mArA mArga pratyenuM... mArA guNamaya svarUpanuM ja adamya AkarSaNa.. kharI paDaze dunyavI AkarSaNa... paNa buddhinI nAgacUDamAMthI chUTavA tenA bihAmaNA aMtaraMga svarUpane oLakha. zraddhAmAM pravezavA tenA kalyANakArI sohAmaNA svarUpane pIchANa... buddhi ane zraddhAnI bhedarekhA tane samajAvuM chuM, sAMbhaLa... 1. buddhinI pedAza magajamAMthI thAya che. zraddhAnI nIpaja hRdayamAMthI thAya che. 2. buddhi bIjAne prabhAvita kare che. zraddhA potAne bhAvita kare che, tRpta kare che. 3. buddhi bahAranuM parivartana karavAne Icche che. zraddhA aMdaranuM parivartana karavA jhaMkhe che. 4. buddhine jagata sudhAraNAmAM ja rasa che. zraddhAne jAtasudhAraNAmAM rasa che. 5. buddhinuM utpAdana krUratA, kaThoratA, karkazatA che. zraddhAnuM sarjana che komaLatA, mulAyamatA, mRdutA. 6. buddhine DokaTaranI davAmAM vizvAsa che. zraddhAne duvAmAM vizvAsa che. 7. buddhi potAnuM du:kha pragaTa kare che. kAraNa ke tene bIjAnI sahAnubhUti levI game che. zraddhA bIjAnA duHkhane pragaTa kare che, kAraNa tene sahAnubhUti devI game che. 8. buddhi vakratAnI bahenapaNI che. zraddhAnI sakhI saraLatA che. (basa ! have to parANe ya mAre kalama rokavI paDaze.. kAraNa AvA 158 sUtro teozrIe rajU karelAM che.. jijJAsuoe te pustikA ja vAMcavI rahI...) (paramAtmAnA niSkarSa rUpa aMtima udgAro -) buddhi ane zraddhAnI vacce raheluM A AkAza
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 * prastAvanA * dvAtriMzikA pAtALanuM aMtara samajIne, zraddhAne svIkArIne, buddhine phagAvI je mane maLavA-meLavavA prayatna kare che, tene jagata kayAreya kheMcI zakatuM nathI. te mAro maTIne jagatano kyAreya banI zakato nathI. mArA guNAtmaka svarUpane jhaMkhato te duniyAne svapramAM ya jhaMkhato nathI. paraMtu vatsa ! tane buddhinI bAdabAkI, tarkanuM nAmazeSIkaraNa, dalIlanI kAyamI vidAya, zaMkAnI smazAnayAtrA pasaMda paDaze ne ? to ja kharA arthamAM nIta-navI bhaktinI mahephilane tuM mANI zakIza. hArdika bhaktine anubhavavAmAM buddhi e moTo aMtarAya che, polAdI divAla che. Ama paramAtmAnA aMtima saMdezAno hAI kutarka, kadAgraha AdinuM nivAraNa karavAmAM ja che... kutarkagrahanivRtti batrIsInA viSayamAM prastuta "nayelatA' vRttikAre ja AlekhelI zraddhAnuM saMvedana karAvatI A kutarkanivAraNa prakriyA khUba upayogI che. svayaM granthakAre AgaLa (1) buddhi () jJAna ane (3) asaMmoha rUpI zrutajJAnanA 3 bheda pADIne svamatithI zAstranA zabdArthanA jJAnamAtra rUpa buddhine saMsArarUpI phaLa ApanArI kahI che. Ama svamatithI AgamanuM ADedhaDa arthaghaTana karavA rUpa kadAgraha saMsAraphalaka ja che. saraLa vyaktino sAco tarka be rIte niyaMtrita hoya. (1) te Agamane anusarIne hoya (2) asthAne na hoya. jJAnasAramAM kahyuM che ke "madhyastha vyaktinuM manarUpI vAcharaDu yuktirUpI gAyanI pAchaLa jAya che. jyAM yukti tyAM mati. jyAre tucchAgrahIkadAgrahanuM mana-markaTa to jyAM potAnI mati hoya tyAM pUMchaDuM pakaDIne yuktirUpI gAyane DhasaDI jAya che." A rahyA te zabdomnovtso yuktigavIM madhyasthasyA'nudhAvati / tAmAkarSati pucchena tucchAgrahamanaHkapiH ||(jnyaa.saa.16/2) AthI kutarka koI rIte sAro nathI ja. sAcI to che zraddhA ja. asatyabhASaNanA kAraNarUpa rAgadraSa-ajJAnathI rahita sarvajJa tIrthakaranA vacana(Agama) uparanI akA zraddhA ja zreSTha che. temAM ya ekAMta nahIM, paNa gurugamathI syAdvAdagarbhita pramANa-naya-nikSepa Adi dvArA ja tenuM jJAna karavuM hitakara bane. kema ke zAstranI dareka vAta koIne koI apekSAthI kahevAyelI hoya che. e apekSAnuM jJAna to anubhavajJAnI saMvigna gItArtha guru pAsethI ja ziSyane thaI zake che. Ama jinavacana pratyenI ruci-prIti-bhakti-gaurava-bahumAna-khumArIthI garbhita zraddhA ja jvalaMta banI jAya tyAM takane jhAjho avakAza nathI. hA, ekavAra zraddhA jAgI gayA bAda paNa te zraddhAne puSTa karavA jo koI padArthano yukti-tarka-anumAna dvArA vizeSa bodha karAya to vastutaH te zraddhAnI ja puSTi thavAnI che. ane A rIte AgamAnusArI yathAsthAne uhApoha dvArA jainadarzananA padArtho upara akATya zraddhA jAmI jAya to tene koI kutarko toDI zakaze nahIM. "vAkyapadIyammAM bhartuharie kaMIka AvA ja tAtparyavALI vAta karI che, caitanyamiva yazcAyamavicchedena vartate / AgamastamupAsIno hetuvAdairna bAdhyate / / caitanyanI jema AtmAmAM akhaMDapaNe rahela A je Agama che, tene anusaranAro tarkavAdothI zuSkatarkothI vicalita thato nathI. sArAMza e ja che ke sva-paranI samyapha zraddhAne majabUta kare, daDha banAve te tarka. sva-paranI sat zraddhAne vicalita kare te kutarka. potAnA ke bIjAnA ahe, kadAgraha, kaSAyAdine bahekAve te kutarka. tenuM zamana kare te tarka. kAraNa ke tarka dvArA paNa je zrutajJAna prApta thAya che, tenuM A ja
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19. dvAtriMzikA * prastAvanA * phaLa che. jo te samatArUpa phaLa na Ape. balka, viparIta phaLa Ape to tene kutarka kahevo paDe. buddhi ja mAre ane tAre paNa :- mANasa pAse buddhi hovI e kharAba bAbata nathI. jo kutarkanI jALathI buddhine mukta karIne svaccha karAya to te ja buddhi dvArA vastunA sAcA svarUpanuM suMdara rIte nirUpaNa-pratipAdana karI zakAya che. vaLI, syAdvAdagarbhita zrutajJAnathI parikarmita banelI tevI buddhi to suMdara tarko dvArA samanvaya-daSTine prApta karAvaze. AvI samanvayadaSTithI ja jagatamAM cAlatAM vAdavivAdathI svayaM aLagA banIne aneka prAjJa mumukSuone paNa tenAthI dUra rAkhIne AjJA-pradhAna jIvana jIvavAnI zailI apanAvI zakAya che. AvuM ja ciMtananuM je kheDANa 1444 granthanA racayitA sUripuraMdara AcAryazrI haribhadrasUrijIe kareluM che tene anusarIne mahopAdhyAyajIe paNa ahIM nirUpaNa kareluM che. teoe dArzanika matabhedavivAdone phagAvIne "sAruM te mAruM' nA nyAyathI dareka darzanamAM rahela sArI bAbatane AgaLa karIpuSTa karI zAstra abAdhita rIte samanvaya karanAruM aidaparyArthapradhAna ciMtana rajU karyuM che. atIndriya padArthanI siddhi zAstrathI ja thAya, tarkathI nahIM -e vAta AnA dvArA nakkI thaI. paNa ahIM prazna e thAya ke zAstro bhinna bhinna hovAthI zAstro upara zraddhA paNa zuM thAya ? A vAtanuM samanvayAtmaka samAdhAna ApatAM granthakAra jaNAve che ke tattvathI eTale ke dharmavAdanI apekSAe zAstrono bheda nathI. Ano suMdara ane jarUrI khulAso prastuta "nayelatA" vRttikArazrIe karelo che ke 8mI batrIsImAM jaNAvyA mujaba pApabhIru, madhyastha ane tattvajJo vaDe AraMbhAyela kathA svarUpa dharmavAdanA abhiprAyathI arthAta guNane grahaNa karavAmAM tatpara evI tattvabuddhithI-aidatparyArthanA bodhanI apekSAe paraspara bhinna arthanA pratipAdana rUpa) zAstrabhedano abhAva che. arthAta audampardhArthanI apekSAe zAstrano abheda che. kAraNa ke zAstranA upadezakono abheda che. judAM judAM bauddha, sAMkhya Adi zAstrakAroe je judI judI anityatva, nityatva Adi vastudharmane mukhya banAvIne dezanA ApI che te zrotAnI vibhinna bhUmikAnI apekSAe samajavI. teno khyAla skUla buddhivALA jIvone Avato na hovAthI zAstrono abheda hovA chatAM ya temane bheda dekhAya che. zaMkA - judAM judAM dharmazAstranA praNetAo vacce abheda zAthI che? emanI vacce abheda hoya to zAstrano abheda siddha thAya ne? samAdhAna :- vividha zAstrakAro vacce vastutaH abheda ja che, bheda nathI. tenuM kAraNa che ke (1) eka to te badhAM ya bhava rUpI vyAdhine dUra karanArA zreSTha vaidya che. ane (2) teomAM potAnA AzritonI vaMcanA karavI Adi rUpa koI doSa nathI. Ama svarUpathI bheda chatAM avaMcatvarUpe ekatA hovAthI abheda che. mATe teoe kahela zAstrono paNa abheda che. je kAraNe paramArthathI aneka sarvajJo paraspara bhinna abhiprAyavALA nathI te kAraNe sarvajJa pratye zraddhAvALA jIvo sarvajJamAM bheda mAne te ajJAna che. vaLI pUrvokta rIte eka ja mukhya sarvajJa che ane temane sarvotkRSTa sarvaguNasaMpanna rUpe svIkArIne jeTalAM judAM judAM darzanamAM rahela dharmAtmAo sarvazanI bhakti kare che te tamAma dharmAtmAo sAmAnyathI te mukhya sarvajJano ja Azraya karanArA che. kAraNa ke sarvotkRSTa sarvaguNasaMpannarUpe jemanI bhakti karAya te vAstavamAM sarvajJa ja hoya. sarvajJa ja sarvaguNasaMpanna hoya, asarvajJa nahIM. vaLI, ArAdhya tattvano
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 * prastAvanA : dvAtriMzikA sarvotkRSTa sarvaguNasaMpanna rUpe svIkAra karavo te ja vAstavika bhakti che. paNa upAsya tattvano mAtra bAhya vaibhava ke camatkArAdithI aMjAI jaIne ke daSTirAgathI svIkAra karavo te vAstavika bhakti nathI. sarvotkRSTa guNothI Avarjita thayelo bhakta kadI ThagAto nathI. mahAkavizrI siddhasenadivAkarasUrijIe "kAtrizat dvAtrizikAomAM A ja vAta karI che___ na bhavantamatItya raMsyate, guNabhakto hi na vaJcyate janaH / / (prAcIna dvA.dvA.4/2) Ama sarvotkRSTa sarvaguNasaMpannarUpe sarvajJano svIkAra jeTalAMne che teo badhAM ya eka ja mukhya sarvajJane Azrita che. jema jIvanuM lakSaNa caitanya badhAM ya jIvomAM eka ja che, caitanyarUpe badhA jIva eka che; tema je je ArAdhya puruSomAM sarvotkRSTa sarvaguNasaMpannatva, sarvadoSarahitatva rUpa sarvajJapaNuM hoya te badhAM ya sarvajJapaNAthI eka ja che. buddha, zaMkara, jinezvara vagere nAma judAM judAM hovA chatAM ya ArAdhya devamAM sarvaguNasaMpannatA rUpe eka ja guNadharmane AgaLa karIne je je bhakto upAsanA kare che te badhAMya mukhya eka ja sarvajJane Azrita che. ' sUripuraMdara haribhadrasUrijI "yogadaSTi samuccayamAM kahe che ke AvA nirNayano svIkAra te zreSTha jAya che. A tamAma padArtho "nayelatA TIkA ane gujarAtI vivecanamAM asaMdigdha rIte spaSTa karI devAyA che. bahuzruta "nayelatA vRttikAra' munirAjazrI yazovijaya mahArAje A viSayamAM sva ane anya darzananA aneka zAstrapATho darzAvIne kamAla karI che. 15mA zlokanI "pratipatte vastuta: sarvajJaviSayaRtvI .' e padArthane "zAkhAcaMdranyAya' dvArA khUba suMdara rIte samajAvela che. ahIM A vAta bhUlavI na joIe ke sarvajJanA svIkAranI je vAta che te pUrvokta bhavarogane dUra karanArA Adi rUpe sAmAnyathI ja che. vizeSa rUpe nahIM. kAraNa ke sarvajJamAM rahelA sarva vizeSa guNadharmone chabastha-saMsArI jIva jANI zakato ja nathI. ahIM prAsaMgika rIte 'nayalatA' vRttikAre "jainone ja mukhyasarvajJanI bhakti hoya che. kema ke teo vizeSajJa che. anya darzanavALA upAsako sAmAnyathI jonArA hovAthI teomAM mukhya sarvazano svIkAra na hoI zake" e vAtano radiyo ApatAM kahyuM che ke bodhanuM ochAvattApaNuM hovA chatAM ya tamAma chadmasthone sarvajJagata sarva vizeSatAnI apekSAe sAmAnyathI ja bodha hovAthI sAmAnyathI ja mukhya sarvajJano svIkAra saMbhave che. AgaLa spaSTatA karI che ke kadAgrahathI rahita-saraLa-bhadrika jIvone tevI vyakti ekAMte AtmakalyANa karanArI ja bane che. A rIte "rAga-dveSarahita nirmaLabuddhithI aucityapUrvaka sarvajJakathita vacananA pAlanamAM tatpara evA sarvadarzanamAM rahelA yogIonI tulyatA vicAravI joIe' ema 17mA zlokamAM granthakAre jaNAvyuM che. ahIM "nayelatA' vRttikAra munivarye be vastunI aMdara tAravaNI karI che (1) jeo potAnI bhUmikAne ucita sarvajJakathita AjJAnA pAlanamAM tatpara nathI, teo kevaLa vANI ke lekhana AdithI potAne sarvajJabhakta batAve to paNa teo vastutaH mukhya sarvajJanA bhakta banavA mATe yogya nathI. (2) vaLI "mArA ja deva bhagavAna che, bIjAnA deva bhagavAna nathI" evA kadAgrahathI grasta aMta:karaNavALA jIvo kadAca duSkara tapa Adi kare to paNa teomAM mukhya sarvajJanI pratipatti-bhaktino svIkAra saMbhavato nathI... A vidhAnathI ema sUcita thAya che ke mukhya sarvajJanI bhakti mATe duSkara tapa Adi anuSThAna nahIM,
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA * prastAvanA . kiMtu kadAgraharahita aMtaHkaraNanI AvazyakatA che. adhyAtmasAramAM paNa kahyuM che ke, je kadAgraharahita che te vizeSane nahIM jANavA chatAMya sAmAnyathI yogamAM AsthAvALo hovA chatAM paNa sarvajJanI sevA karanAro che. 21 vizeSamapyajAnAno yaH kugrahavivarjitaH / sarvajJaM sevate so'pi sAmAnyayogamAsthitaH / / ( a. sA. yogAdhi. 63) kadAca mukhya sarvajJane svIkAranArA vibhinna darzanastha yogIonI prAthamika apunarbaMdhakAdi avasthAne ucita evA AcAramAM taphAvata paDato hovAne lIdhe eka jIva sarvajJanI najIka hoya ane bIjo dUra hoya evo taphAvata paDe che, to paNa rAjAnA bhinna AcAravALA maMtrI, dvArapALa Adi sevakanI jema eka ja sarvajJanA teo sevaka kahevAya che.. A bAbata 'yogadiSTa samuccaya'mAM ane 'adhyAtmasAra'nA yogAdhikAra zloka 63 thI 66mAM varNavelI che. Ama A tamAma vastu sarva darzanonA sAmAnya aMzane laIne samanvayapradhAna dRSTithI karelI che. AthI vAda-vivAdo, kutarko ane mohanIya karmodaya janita mUMjhavaNonuM zamana thAya che.. diSTarAga moLo paDe che. Ama thatAM jIva sAcA tattva bhaNI AgaLa vadhe che. vartamAnamAM paNa ghaNA badhAM vAda-vivAdonA apradhAna viSayo vastutaH gauNa karI zakAya tema che. jo tevA vivAdAspada viSayone AgaLa na karAya, khUba mahattva na apAya to jarUra zrIzramaNapradhAna caturvidha saMghamAM aikyanuM ane saMgaThananuM vAtAvaraNa khaDuM thaI zake tema che. vivAdagrasta viSayone bAju upara mukAya, gauNa karAya ane saMvAdI viSayone lakSyamAM levAya - prAdhAnya apAya to jarUra zrIsaMghamAM aikayanI vasaMta khIlI uThe. zrIzramaNasaMghamAM keTalAM badhAM muddA upara ekamatI che ? koI paNa pAMcathI ochA mahAvratane mAnatAM nathI, rAtribhojanane badhAM ya narakadvAra kahe che. kaMdamULane tyAjya ja gaNe che. SaTjavanikAyamAM jIvatva svIkAre che. tenI rakSAmAM udyama kare che. ItyAdi. atIndriya padArtho viSe kAlAtItano abhiprAya :- kAlAtIta nAmanA eka madhyastha vidvAnanuM maMtavya che ke judAM judAM devonI pUjAmAM madhyasthabhAvano Azraya karIne sarvotkRSTa sarvaguNasaMpannatA rUpe eka ja zuddha devatattvanI sevAbhakti karavI joIe. paNa teo atIndriya hovAthI teonA judAM judAM nAmo ane judAM judAM svarUponI ciMtA karavI na joIe. A ja rIte saMsAranA kAraNabhUta rUpe mAnela tattva tarIke eka ja hovAthI avidyA, karma, kleza, vAsanA, pAza Adi nAma bheda ane tenA svarUpanA bhedanI ciMtA karavI na joIe. kAraNa ke A paNa atIndriya vastu che. ane atIndriya vastu anumAnathI sAmAnyarUpe ja jANI zakAya che. vizeSarUpe jANI zakAtI nathI. to zA mATe enA vizeSa guNadharmo aMge vAda-vivAda, tarka-vitarka karavA ? vaLI, nIcenA cAra kAraNasara paNa AnI carcAmAM paDavA jevuM nathI. vizeSasyA'parijJAnAd yuktInAM jAtivAdataH / prAyo virodhatazcaiva phalA'bhedAcca bhAvataH / / (yo .bi . 304) matalaba e che ke (1) badhAM ya (chadmastha) dArzanikone IzvaranA svarUpanuM jJAna sarvotkRSTa sarvaguNasaMpannatva Adi rUpe sAmAnyathI ja thAya che, paNa IzvaranA sarva vizeSa guNadharmonuM jJAna anubhavamAM AvatuM nathI. (2) vaLI, IzvaranA svarUpanI puSTi mATe apAtI anumAnarUpa yuktio asiddhi Adi doSane lIdhe yukti-AbhAsa(asat yukti) hoya che. (3) sarva darzanonA matomAM paraspara virodha Ave che. vedAMta Adi darzanomAM aMdara-aMdara ja IzvaranA svarUpa vize virodha jovA maLe che ane (4)
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA 22 * prastAvanA . IzvaranA svarUpamAM kadAca taphAvata paDe to ya sarvaguNaprakarSavALA rUpe IzvaranI/devanI ArAdhanAnuM phaLa to sarvakalezanA kSaya rUpa eka ja maLe che. sarvotkRSTa sarvaguNavALA paNa puruSane vize bahumAnabhAva ja phaLadAyaka hovAthI tevuM svarUpa to sarvatra mukta Adine viSe samAna ja che. Ama A cAre ya kAraNosara prakRSTa guNavALA puruSanA svarUpanA bhedanI ciMtA karavA yogya nathI. Ama atIndriya deva, karma AdinA bhedanI ciMtA na karavI paNa 'aidamparyathI te eka ja vastu che' ema kadAgrahamukta banI svIkAravAthI mukhya sarvajJanI bhakti thAya che ane 'cArisaMjIvanI cAra' nyAyathI te saraLAtmA nizcita rUpe yogamArge AgaLa vadhe che. ene AtmAdi tattvanI upalabdhi thAya che. Ama AvI samanvaya dRSTi keLavavI, paraMtu atIndriya padArthonA vizeSasvarUpanI kevaLa tarka dvArA vicAraNA na karavI. kAraNa ke temAMthI kadAgraha ane kutarko pedA thAya che. tethI Agamano ja Azraya karavo hitakara che. arthAt kutarka-kadAgrahane zAMta karI yogamArganI ja jijJAsA karavI joIe. yogamArganI jijJAsA paNa korA zabdazAstrI karatAM caDI jAya che. kema ke koro zabdazAstrI kazuM karato nathI. jyAre yogamArgano jijJAsu yoganI dizAmAM kAMIne kAMI pragati kare che. mahopAdhyAyajIe adhyAtmasAramAM bhagavadgItAno abhiprAya darzAvatAM kahyuM che ke nijJAsA'pisatAM cAvyA vatvare'pivavatttavaH jijJAsurapi yogasya zabdabrahmAtivartate / / (ga.sA.yodhi.zto.76) AgaLa 23mI batrIsImAM (1) saMsArAtIta ane (2) saMsArI evA be devono bheda varNavI teonI upAsanAnA phaLano bheda paNa varNavyo che. 1 kapilAdi maharSinI bhinna-bhinna dezanAnuM hArda :- sarvajJa eka ja hoya to teonI dezanAmAM taphAvata zAthI paDe che ? Ano javAba granthakAre khUba suMdara Apelo che. ziSyonI mAnasika bhUmikAne AzrayIne judA-judA prakAranI dezanA judA-judA zAstrakAroe ApI che. kapila vagere maharSioe bhAvImAM AvanArA mRtyu Adi upadravothI DaranArA brAhmaNAdi ziSyone uddezIne paryAyane gauNa karIne dravya-pradhAna dezanA ApI. jyAre gautama buddhanI sAme kSatriyapradhAna zrotAvarga hato. mRtyuthI nahIM DaranAro kSatriyavarga bhoganI AsthAvALo hovAthI tene uddezIne dravyane gauNa karIne paryAyanI pradhAnatAvALI 'arthAt sarva vastu kSaNika nAzavaMta che. mATe bhogomAM Asakta na thavuM' ItyAdi rUpa dezanA ApI. Ama te te bhinna prakAranI dezanA ja zrotAone hitakara hovAthI tevI bhinna dezanA ApI. A rIte 'nayalatA' vRttikAra munivarye A viSayane gujarAtI vizeSArthamAM ekadama spaSTa ane maMdamatine ya gaLe utare tema saraLa banAvI dIdho che. ahIM granthakAre ekAMta nityatva ke anityatvane saMmati ApI nathI. paNa tenA pradhAna-gauNabhAvavALI (arthAt nityAnityanA svIkAravALI) ja dezanAne saMmati ApI che. jo pramANathI siddha A banne guNadharmone na mAne to teo sarvajJa ja na kahevAya. AthI ja dravyArthika naya pradhAna dezanAne ApanArA kapilAdine paryAyArthika naya ane paryAyArthika nayapradhAna dezanAne ApanArA gautama buddhane dravyArthika naya paNa saMmata ja hato. AthI teo vastune pariNAmI nitya (nityAnitya) svIkAratAM ja hatAM. ahIM 'nayalatA' vRttikA2e yogasUtrabhASya, upaniSad Adi aneka granthonA saMdarbha ApIne anyadarzanIone paNa nityAnitya rUpa ja vastu mAnya che- ema sthApita karyuM che. vaLI 'advaita' dezanAnuM prayojanAdi darzAvatAM saMdarbho TAMkIne 'anyane paNa advaitapaNuM
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA * prastAvanA 23 ekAMte mAnya nathI paNa amuka apekSAe ja mAnya che' ema puravAra kareluM che. AthI teno paNa naya sApekSa rIte samanvaya karavA yogya che. vaLI gautamabuddhacaritra vagere bauddha granthonA pATho dvArA ja teone vastunI niyatA paNa mAnya hovAnuM sAbita karyuM che. AvA saMdarbho ApavA nUtana nayelatAvRttikAra munivare puSkaLa parizrama lIdho che. ane A teonI asmalita meghA bahuzrutatAnI gavAhI pUre che. athavA eka ja sarvajJanI dezanA aciMtya sAmarthyathI judAM judAM zrotAone judI judI rIte pariNamana thavAthI judI judI bhAse che. athavA duHSamAdi kALane AzrayIne dravyArthikAdi te te nayathI anekarUpe jaNAtI paNa kapilAdi RSinI dezanAnuM mULa eka ja sarvajJa che. AthI teonI dezanAnuM khaMDana karavuM te khUba anarthaka che. kema ke te vastutaH sarvajJanuM ja khaMDana che. sarvanayamaya jinazAsana hovAthI jinazAsanamAM rahela vyaktie to te te nayathI te te vibhinna dezanAno samanvaya ja karavo joIe. - A rIte sarvadarzanonI AkAMkSA rAkhavAthI sarvAkAMkSA nAmano samyagadarzana saMbaMdhI aticAra lAge tenuM zuM? AvI zaMkA thatAM munipuMgavazrI yazovijaya mahArAje Ano suMdara javAba Apelo che ke ucita vivekadaSTinA prabhAve te aticArane avakAza nathI. A vAtane teoe zAstrokti dvArA spaSTa karI dIdhI che. vaLI "nayelatA'mAM kapilAdinuM sarvajJapaNuM tattvathI che ke upacArathI/vyavahArathI ? e vAtane paNa saMdigdha rahevA dIdhI nathI. AthI cothI batrIsImAM sugata(buddha)nA sarvajJapaNAno niSedha ane A ra3mI batrIsImAM sarvajJapaNAno svIkAra -e virodhAbhAsanuM paNa samAdhAna karI dIdhuM che. AvA nirUpaNathI kharekhara vAcakavarga upara nayalatA vyAkhyA dvArA adbhuta upakAra thavA pAmyo che. chello niSkarSa :- A badhI ya vAta karI teno aMtima-niSkarSa e ja Avyo ke sarvajJanuM vacana ja anusaravA yogya che. arthAt hArdika zraddhAthI ja yogamArgamAM AgaLa vadhavA yogya che. sarvajJavacanathI virodhI banatAM tarko-kutarko e kadAgrahAdi doSonA janaka hovAthI karavA yogya nathI. vaLI, svamatithI anumAnAdinI paNa AsthA rAkhavA jevI nathI. ahIM mULa granthakAra pote rAjarSi bhartRharinA zabdo TAMkIne anumAnathI sAvadhAna kare che. atrenADanumitoDagartha: zanainumAtRmi | mayurantharArthopavItelA ahIM bhartuharie kahyuM che ke kuzaLa evA paNa anumAnajJAnI vyakti vaDe anumAnathI jANela padArtha bIjA vadhu kuzaLa anumAtA vaDe bIjI ja rIte (asiddhi Adi rUpe) jaNAvAya che. vartamAnamAM ya eka vaijJAnika tarkathI (Logically) sthApita karela siddhAMta pAchaLathI anya vaijJAniko dvArA bIjI rIte ja sthApita karAto jovA maLe che. dA.ta. (1) gurutvAkarSaNano siddhAMta (2) aNu avibhAjya hovAno niSkarSa. "nayelatA'mAM A viSayamAM suMdara saMvAdI saMdarbha TAMkelo che"bristAritnagoDadaM nirakzana:" (mahAvIragItA-2400) vaLI, mukti avasthAmAM kSAyopazamika kSamA Adi dharmo paNa jo tyajI devAnA che to mithyAbhinivezane ja tagaDo banAvatA kutarkano vaLagADa zuM rAkhavAno che ? e to sutarAM tyAjya che. vastutattvanI prAptinA 3 upAyo - vastutaH vastunA tattvanuM svarUpanuM jJAna 3 rIte thAya che. (1) AgamathI (2) anumAnathI ane (3) yogAbhyAsathI. temAM Agama eTale Aptavacana. zraddhApUrvaka tenA svIkArathI vastutattvanuM jJAna thAya che. Agama e mukhya pradhAna che. e vinA anumAna/tarka e AbhAsika
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 * prastAvanA . dvAtriMzikA hoya- kutarka hoya. AgamathI sarva jANyA pachI tenA upara tene anusarIne ja anumAna karAya, zabdAdi liMgathI tenA arthano nizcaya karAya; 'amuka rIte saMgata thAya che, bIjI rIte nahIM' ItyAdi UhApoha karAya to tethI paNa viziSTa jJAnAvaraNAdi karmano kSayopazama thavAthI tattvano bodha thAya che. A banne ya tabakkA dvArA vastunA AMtarika tattvano nirNaya thAya che. tenA heya ane upAdeyAdi svarUpano je bodha thAya che, teno abhyAsa te yogAbhyAsa.. yogAbhyAsa eTale vihitakriyAnuM karavuM. ane niSiddha kriyAno tyAga. jinapUjA, pratikramaNa, dayA Adi vihita kriyAno yathAzakya amala karatAM javuM. anAcAra, durAcAra, vyabhicAra, bhraSTAcAra vagereno tyAga karatAM javuM. AvA yogAbhyAsathI ya vastunA svarUpanuM jJAna thAya che. A jJAna AtmAmAM pariNAma pAmI gayela hovAthI khUba dRDha hoya che. dA.ta. 'rAtribhojanano tyAga zAstravihita che. kAraNa ke temAM asaMkhya jIvonI hiMsA che.' AnuM jJAna thayA bAda tenA narakAdi phaLa vagereno nizcaya thayA bAda, paNa jyAre tene amalamAM mUkavAno abhyAsa karAya ane tene AtmasAt karAya tyAre AtmAmAM ja adRzya evA paNa te asaMkhya jIvonuM saMvedana thAya che.. bhagavAnanA vacananI zraddhA have nizcayAtmaka tabakkAthI AgaLa vadhIne saMvedanAtmaka tabakke pahoMcI gaI ema samajavuM. AcArya haribhadrasUrijI 'yogadRSTi- samuccaya'mAM kahe che ke 'AgamapradhAna prAjJa zraddhALu AtmA zIlavALo (paradrohathI aTakela) ane yogamAM tatpara hoya tene puNya, pApa vagere atIndriya padArthonuM paNa saMvedanAtmaka jJAna thAya che.' - Agamano bodha thayA pachI ya vihita-kriyAnA AcaraNa rUpe yogAbhyAsathI ja te zraddhA sAcI hovAnuM sAbita thAya che. yogAbhyAsathI zAstra zraddhA khUba pAkI thAya che. je yogAbhyAsamAM prayatnazIla che tene ja karmavaza karavA paDatAM rAtribhojana ke hiMsAdinA pApono DaMkha satata rahyA kare che. AthI tenA pratyenI heyabuddhi satata jAgrata rahevAthI bAdhaka karma tUTatAM kramazaH yoganI siddhi paNa te meLave che. A traNeyanA kramathI ja zreSTha tattvanI prApti thAya che. Ama tattva prAptinA A traNeya upAyo je pataMjali munie kahelAM che te svamate paNa svIkRta hovAthI 'yogadRSTisamuccaya'mAM AcAryazrI haribhadrasUrijIe jaNAvelAM che. te A pramANeaagmenaa'numaanen yogAbhyAsarasena ca / tridhA prakalpayan prajJAM labhate tattvamuttamam / / ( yo dR.sa.101) A yogAbhyAsa vinAno zAstrAbhyAsa saMsAranuM kAraNa bane che. yogabiMdumAM jaNAvela che ke putradArAdisaMsAraH puMsAM vimUDhacetasAm / viduSAM zAstrasaMsAraH sadyogarahitAtmanAm / / 509 / / saMsArI mUDha janone putra, patnI vagere rUpa saMsAra hoya che. jyAre paMDita janone sadyogAbhyAsa na hoya to temane zAstra ja saMsAra(hetu) banI jAya che. ahIM 23mI kutarkagrahanivRtti-batrIsI upara ja ghaNuM kahI dIdhuM che. A viSaya ja evo che ke enA para ghaNuM ciMtana karavA yogya che. kAraNa ke pahelI mithyAtvasaMbaMdhavALI 4 STio ane AgaLanI samyaktvasaMbaMdhavALI 4 dRSTio vacce ahIM eka mahattvanI bheda-rekhA carcAI che. sthirAdi chellI 4 dRSTio sUkSmabodhapUrvakanI che. e sUkSmabodha graMthibheda vinA thAya nahIM. vaLI, graMthibheda kArya paNa aveghasaMvegha-AzayasthAna jora maratuM hoya tyAre zakya nathI. pUrvokta aveghasaMvedya-padanI hAjarImAM syAdvAdagarbhita naya-nikSepapramANAdi dvArA thatAM sUkSmabodhanA abhAve kutarka, dRSTirAga, anyadarzanI upara
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA * prastAvanA * 25 dveSa, kadAgraha Adi baLavAna thavAthI jIvano vikAsa ruMdhAI jAya che, samyaktva cheTuM rahI jAya che. mATe ja apekSAe sauthI zreSTha guNa che saraLatA, prajJApanIyatA. AgaLa kahelAM upAyathI jIva avedyasaMvedya pada upara vijaya meLave ane vedhasaMvedhapadanI prApti kare pachI to sarvadheza kSaya rUpa mokSa khUba najIka AvI jAya che. sUripuraMdara haribhadrasUrijIe paNa A viSayanuM khUba UMDu maMthana yogadRSTi samuccayamAM rajU karyuM che. 228mAMthI lagabhaga 88 zloka A viSayamAM rokelAM che. bAkInA 140 zlokamAM bhUmikA, 8 dRSTinuM nirUpaNa ane upasaMhAra AvI jAya che. e ja A viSayanA atyaMta mahattvane batAve che. AthI vAcako mArA A prayAsanI paNa AvazyakatA samajI zakaze. * 24mI saddaSTi batrIsI .. 23mI batrIsImAM kahyuM ke avedyasaMvedya pada upara vijaya meLavavAthI kutarkanI nivRtti thAya che ane A ja kartavya che. AthI AnA phaLasvarUpe prApta thatI sthirAdi 4 saddaSTionuM A batrIsImAM varNana che. - A AThe ya daSTio hakIkatamAM AMtarika bodhanI pArAzIzI che. bodhanI nirmaLatA ane baLavattA jema jema vadhe tema tema jIva upara uparanI dRSTimAM Avato jAya che. AthI kayAreka sAdhuveSa hovA chatAM ya alpa ane malina bodhanA kAraNe prathama cAra dRSTimAM hoya. tathA nirmaLa bodhavizeSa hovAthI gRhastha chatAM pAMcamI vagere dRSTimAM hoI zake che. graMthibhedavALI A sthirAdi 4 dRSTimAM nirmaLa sUkSmabodha hoya che. pasthirA 6. kAMtA 7. prabhA 8. parA -A cAreyamAM kramazaH pratyAhAra-dhAraNA-dhyAna-samAdhi rUpa aSTAMga yoga paikI eka-eka navuM yogAMga maLe che. kramazaH sUkSmabodha-mImAMsA-tattvamatipatti-sAtmIkRta (svAbhAvika) pravRtti rU5 guNanI prApti ane bhrama-anyamudroga-AsaMga rU5 4 doSonI kramazaH nivRtti thAya che. cAre ya dRSTiomAM judAM judAM kramazaH ratna-tArA-sUrya-caMdranA prakAzanI upamA ghaTAvI che. - ahIM vizeSa AnaMdanI vAta e che ke vartamAna bahuzruta munirAjazrI yazovijaya mahArAje "nayelatA' vRttimAM ATha ya yogadaSTinA viSayamAM ciMtananuM eka navuM dvAra khulluM mUkyuM che. "nayelatAmAM teoe "majhimanikAya' nAmanA bauddha granthamAM varNavela samyaphadRSTi-samyaphasaMkalpa- samyapha vAcA-samyapha karmasamyapha AjIva-samyam vyAyAma-samyapha smRti-samyapha samAdhi rUpa aSTAMga mArgano paNa samAvatAra karelo che. tathA "rAmagItA', "varAhopaniSad' vagere vaidika granthokta AtmikavikAsanI bhUmikAonuM ahIM samyapha avataraNa kareluM che. jemake rAmagItAdimAM varNavela zubhecchA-vicAraNA-tanamAnasI-sajvApatti-asaMsaktipadArthobhAvanA-tugA rUpa 7 karma bhUmikAono paNa mitrA vagere ATha dRSTiomAM samavatAra karelo che. A binA teonI adbhuta samanvayadaSTinI cADI khAya che. zAstromAM parakIya apasiddhAMtonA khaMDananI paraMparAmAM oTa AvelI nathI. jaNAtI. paNa A rIte syAdvAdagarbhita samanvayadaSTithI samavatAranuM kArya khUba ochuM thAya che. AthI te khUba AvakArya ane stutya che. AmAM ajugatuM kAI nathI. jo parAI saMkhyAmAM "so saMkhyAnI jema sarvanayamaya jinazAsanamAM ekanayamaya paradarzanano avatAra zI rIte thAya ? enuM jJAna na hoya to mahopAdhyAyajI yazovijaya
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 * prastAvanA : dvAtriMzikA mahArAja jJAnagarbhita vairAgyanI khAmI jaNAve che. adhyAtmasAramAM vairAgyabhedAdhikAramAM kahyuM ke svAgame'nyAgamArthAnAM zatasyeva parArdhake / nA'vatArabudhatvaM ced na tadA jJAnagarbhatA / / 36 / / yogIonuM ciMtana - A batrIsImAM te te sthirAdi dRSTimAM rahela yogInuM bhavasvarUpAdi saMbaMdhI ciMtana tathA tenuM vartana kevuM hoya ? A dRSTimAM teo zuM zuM meLave che ? zuM sAdhe che ? kyA guNanuM bIja pADe athavA daDha kare ? ItyAdi nirUpaNa "nayalatAmAM atyaMta addabhuta rIte kareluM che. AnAthI abhyAsInA bodhano vikAsa, vairAgya AdinI puSTi jarUra thaze. - tulanA :- najIkanI be dRSTi vacce tulanA paNa abhuta karI che. vastutaH granthakAre ja karI hovA chatAM ya "nayelatAmAM tene aneka saMdarbho dvArA khUba vizada rIte karelI che. dA.ta. AThamA zlokanI nayalatAmAM kahyuM che pAMcamI sthirA dRSTimAM bhoganI asAratAthI AtmAne bhAvita karavA vaDe bhogecchAnI virati thAya che. jyAre chaThThI daSTimAM AtmatattvanA spaSTatarasaMvedanathI bhogecchAthI virAmanI prApti thAya che. sthirAdaSTinI apekSAe- yathA yathA na ronta viSaya: sunama | tathA tathA samayati savittI tattvaguttamam ! evuM ISTopadeza granthanuM vacana zuddha vyavahAranayathI ghaTe che. jyAre kAMtA daSTine AzrayIne- yathA yathA samAti vittI tasvamuttamam | tathA tathA rovatte viSayA: suttama pi || evuM vidhAna zuddhanizcayanayathI saMgata thAya che... ItyAdi. A tamAma bAbata nUtana "nayelatA kAranA asAdhAraNa bodha ane sarjanazaktino khyAla Ape che. A pramANe kAMtA-prabhA, prabhA-parA dRSTinI tulanA bAbatamAM paNa jovA maLe che.. AvA granthono abhyAsa AdhyAtmikatAnI abhimukhatA-rasa pedA karI Ape che. 25mI phlezatAnopAca' batrIsI * AgamaprajJa mahApuruSonI daSTi alaukika hoya che. kAraNa ke AgamAnusArI parizIlana dvArA e parikarSita thayelI hoya che. vaLI, yogAbhyAsajanya svAnubhavathI teone AtmAmAM rahela adbhuta jJAnano ughADa thayo hoya che. syAdvAdugarbhita, pramANa-naya-nipAdithI paripakva bodha hoya tyAre "kelIDe skopa jevo lAge che. eka padArthane judAM judAM eMgalathI nihALIe tyAre jANe navo ja prakAza- navo ja padArtha hoya tema bhAse che. Ama teo kayAreka saMgraha nayane AgaLa karIne sarvadarzanano samanvaya karatAM hoya che to kvacit vyavahAranayanI apekSAe anyanA apasiddhAMtonuM khaMDana paNa kare che. bezaka! asaMgata arthanuM khaMDana thAya, tyAre paNa saMgata padArthanA svIkAranI taiyArI hoya ja... temAM zabdabheda ADe na Ave. Arya-saMskRti e mokSalakSI saMskRti che. AthI temAM ghaTaka rUpe rahelAM judAM judAM darzano mokSanA upAyanI vicAraNA karavAnA ja. ane koI paNa mumukSune te jANavAnI jijJAsA rahevAnI ja. pUrvanI batrIsImAM mokSa kAraNabhUta yogadaSTio kevA svarUpe hoya to vastutaH sarvaklezanA nAza rUpa mokSano upAya bane ? enI vicAraNA A batrIsImAM karAI che. judAM judAM darzanoe mAnelAM upAyonuM nirUpaNa karIne tenA asaMgata aMzanuM nirAkaraNa karIne aMte jJAna-kriyAthI mizrita hovAthI ja yogadaSTio mokSa ApI zake, bIjI rIte nahIM- ema ahIM prasthApita kareluM che. anya matanA nirUpaNa vakhate kadAca te sAco ja lAge. paNa jyAre tenI asaMgatatAnuM nirAkaraNa karAya tyAre ema ja lAge ke anya matamAM saMmata klezanAzano upAya nayasApekSa rIte asvIkArya na hovA chatAM ya pramANabhUta
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 dvAtriMzikA * prastAvanA : Tharato nathI. "jJAna-kriyApyAM mokSa:' rUpa jainamata ja sarva rIte nirdoSa-sacoTa upAya che. AthI jyAre yuktipUrvaka jinamata jaNAze tyAre adhyetAnI zraddhA ora vadhI jaze. akADhya banI jaze. judAM judAM darzananI mAnyatA - sarvaphlezanAzanA upAyane viSe judA judA darzanomAM bhinna bhinna mAnyatAo pravarte che. jema ke, (1) bauddhadarzana :- bairAmyadarzanathI kleza hAni mAne che. nirAmyadarzanathI eTale AtmAnA abhAvanA darzanathI athavA kSaNika AtmAnA darzanathI klezanAza mAne che. kAraNa ke tRSNA = rAga ja saMsAranuM kAraNa che. AtmAne jovAthI temAM rAga thAya, tRSNA jAge.. AthI punarjanma thAya.. jo Atmadarzana baMdha thAya to evI buddhi na thAya. tethI temAM sneha-prema thato nathI. AthI jIva sukhanI sAmagrI pAchaLa doDato nathI. Ama Atmadarzana e vairAgyano virodhI hovAthI nirAmya darzanathI ja mukti thAya che. (2) pAtaMjala yogadarzana :- vivekakhyAtithI kleza hAni mAne che. jyAre dagu = cirUpa puruSa ane dezya = buddhi vacce abheda hovAno bhrama thAya che, bhogya-bhojjubhAva rUpa viveka-akhyAtijanya saMyogano bhrama thAya che tyAre bhavanI paraMparA cAle che. AvI avidyA = mithyAjJAna svarUpa kleza ja saMsAra calAve che. kleza pAMca prakAranA che (1) avidyA (2) asmitA (3) rAga (4) dveSa (5) abhiniveza. ahIM mukhya to avidyArUpa ja kleza che ke je bAkInA cAra klezonuM kSetra (arthAt udgamasthAna) che. paraMtu vivekakhyAti rUpa pratipakSa bhAvanAthI avidyAno nAza thAya che. AthI puruSabuddhinA saMyogano-abhedano bhrama paNa dUra thavAthI puruSanI sarvaklezanAza rUpe mukti thAya che. (3) taiyAyika darzana :- gautama RSi praNIta nyAyadarzanavALA mumukSuo carama duHkhanA nAzane mukti mAne che. saMsAranuM kAraNa mithyAjJAna che. tattvajJAnathI te dUra thatAM chelluM duHkha nAza pAmatAM jIvanI mukti thAya che. (4) jainadarzana :- samagu jJAna-kriyA dvArA mokSa thAya che, sarva klezano nAza thAya che. pUrvokta traNe ya darzanomAM batAvelAM upAyono jainadarzananA jJAna-kriyArUpa upAyamAM aMzataH aMtarbhAva thaI jAya che. paNa te upAyo svataMtra rIte ghaNA doSothI yukta che. AnuM joradAra khaMDana A batrIsImAM mahopAdhyAyajIe kareluM che. "nayelatA" vRttikAre Ane khUba suMdara rIte vizada kareluM che. Ano abhyAsa karavAthI jainadarzana keTaluM pramANabhUta-sacoTa-saMpUrNa che ? tenI pratIti abhyAsIone thayA vinA nahIM rahe... ahIM "nayelatA' vRttimAM mAtra ekAMte khaMDana ja nathI karyuM paNa "bauddhonA sarvazUnyavAdano upadeza tevA koI ziSyanA anusAra Avelo che" ItyAdi "zAstravArtA samuccaya' AdinA saMdarbhathI sApekSa rIte nirAmyadarzanAdi svIkRta paNa che. jyAre AtmA kevaLa jyotirmaya hoya che tyAre bAhya bhAvothI zUnya ja hoya che. AthI "zUnya banIne pUrNa bano", "sapUf: pUrNatAneti" vagere svadarzanokta vidhAno paNa che. nayelatA' vRttikAre "jJAna-kriyA" beyanI AvazyakatAnA puSkaLa sva-para zAstrokta saMdarbho ApIne jJAna-kriyA ja muktinA upAya hovAnI sva-paradarzananusAra siddhi karI che. aMdha ane paMgu, ratha ane
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 * 4124119-11 * dvAtriMzikA azva, pakSInI be pAMkha, vara ane kanyA -e be ya vastu bhegI thAya to ja jema nagaragamanAdi kArya thAya tema jJAna-kriyA be bhegA thAya to ja sarvaklezanAza thAya.. aMte granthakArazrIe klezano artha karma karelo che. ane teno nAza yogathI ja thAya, bhogathI nahIM. janmAMtarIya karmono paNa prAyazcittathI nAza thAya che..' ItyAdi dvArA "bhogathI ja karmanAza thAya" evA paramatanuM nirAkaraNa kareluM che. 0 26mI yogamAhAtmya batrIsI 7 klezanAzanA upAyanuM vivecana pUrvanI batrIsImAM karyuM. jJAna-kriyA rUpa yoga ja kleza nAzaka che. AvA yogamAM buddhimAna puruSonI pravRtti thAya te mATe yogano mahimA A batrIsImAM varNavelo che. yogathI A janmamAM paNa vividha labdhio, paralokamAM svargAdi mahodaya-sadgati ane aMte zuddha AtmasvarUpanI prApti e yoga rUpI kalpavRkSanuM phaLa che. ahIM pAMcamA zlokathI 21mA zloka sudhI pataMjali RSie yogasUtranA 3jA vibhUtipAdamAM varNavelI yogajanya labdhi AdinuM varNana che... judAM judAM saMyamathI pratibaMdhaka vikSepa dUra thavAthI judI judI labdhio prApta thAya che. dA.ta. dharmAdi pariNAma upara saMyama karavAthI atItAdigocara jJAna thAya che. ahIM sarvatra saMyamano artha dhAraNA-dhyAna-samAdhi rUpa levAno che. zabda, zabdathI vAcya artha ane tajjanya bodhane viSe saMyamathI pazu AdinA zabdanuM jJAna thAya che. dA.ta. amuka pazue AvA abhiprAyathI A zabda uccArela che... ItyAdi bodha thAya che. zloka 22, 23, 24mAM A yogaphaLa varNana keTaluM saMgata-asaMgata che ? te jaNAvela che. mahopAdhyAyazrI yazovijaya mahArAja jaNAve che ke A badhI siddhiomAM je vividhatA che temAM karmakSaya Adi hetu che. dA.ta. atIta Adi padArthanuM jJAna thavAmAM jJAnAvaraNa karmano kSayopazama Adi ane hAthItulyabaLa AdinI prAptimAM vIryaMtarAya karmano kSayopazama vagere hetu che. vaLI, dhAraNAdisvarUpa saMyama zubhamAM pravRtti ane azubhathI nivRtti pUrvaka ja tevA kSayopazamAdi dvArA pUrvokta siddhinuM kAraNa banI zake, bIjI rIte nahIM. vaLI, anaMtaviSayaka kevaLajJAna e cittanI ekAgratA rUpa saMyamathI asAdhya che. kema ke dareka viSayanuM saMyama thaI zakatuM ja nathI. kiMtu sarvajJa bhagavaMte vihita karela anuSThAnamAM pravRtti ane niSiddha kriyAthI nivRtti saMbaMdhI zraddhAthI paripuSTa evA vizuddha praNidhAnamAtra rUpa saMyamathI ja saMpUrNa mohanIya karmakSaya thavA dvArA jJAnAvaraNa karmano paNa nAza thavAthI ja anaMta padArthaviSayaka jJAna saMbhave che. TUMkamAM pAtaMjalamata cittanI ekAgratAthI siddhinI prApti jaNAve che. jainadarzana cittanI nirmaLatAthI siddhinI prApti mAne che. Ama mohanIya karmanA nAza vinA prApta thatI siddhio kevaLajJAna na ApI zake. evA saMyamathI bahu bahu to cittanI ekAgratA prApta thAya paNa cittanI zuddhi prApta na thAya.. e to sarvajJanI AjJA pAlanathI ja thAya. AthI ja UMcA prakAranA saMyamathI AmarzeSadhi vagere labdhio prApta thavI jainadarzanane paNa mAnya che. chatAM ya sanakumAra mahAmuni AdinI jema teno upayoga karavAnI lezamAtra paNa IcchA hotI nathI. Atmavizuddhi vadhatAM labdhio maLe che.. paNa teno upayoga karavAnI IcchA to Atmavizuddhi ghaTavAthI ja thAya che. mATe ja 7mA guNasthAnake AhAraka labdhi prAyogya karmabaMdha thAya paNa udaya to 6ThThA pramatta guNasthAnake zarU thAya che.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA * prastAvanA : 29 nayalatAmAM anyadarzanamAM paNa A labdhiothI sAvadhAna karanArA vidhAno darzAvyA che. je kharekhara netradIpaka che. jema ke rAmagItAmAM kahyuM che ke "mokSanA ghaNA pratibaMdhaka che paNa aNimA Adi siddhi jevA pratibaMdhaka bIjA koI nathI." eka vAta nakkI che ke jema jema AtmavikAsa thato jAya tema tema zaktio vadhatI jAya. A zaktionuM pAcana thavuM atyaMta Avazyaka che. nahIMtara te siddhi jIvamAM ahaMkAra ke Asakti pedA karavA dvArA mAraka bane. pramAdI jIva prApta zaktino durupayoga paNa karI bese. AthI mahApuruSoe cetavatAM kahyuM che ke jJAnanI parIkSA nirabhimAna dazAmAM che, tapanI parIkSA pAraNAmAM che, sAdhutAnI parIkSA devalokamAM che ane dhyAnanI parIkSA nirdabhatAmAM che. zAstramAM vairAgya be prakArano varNavelo che. (1) viSayavairAgya - Indriyajanya pratyakSamAM anubhavAtA zabdAdi viSayo pratyeno vairAgya. (2) guNavairAgya :- viSayavairAgya dvArA je AtmavikAsa zarU thayo che emAM AgaLa jatAM je labdhi Adi guNo prApta thAya che tenA pratyeno vairAgya. pahelAM naMbarano vairAgya nimna kakSAno che. jyAre bIjA naMbarano vairAgya zreSTha prakArano kahelo che. kAraNa ke pUrvokta rIte AtmavikAsa thayA bAda paNa tyAMthI patana pAmavAmAM nimitta bane che labdhionI prAptithI pragaTela ahaMkAra. chatAM ya je svarUparamaNatAnA AnaMdane anubhavanAra hoya tathA mokSarUpI paramAnaMdathI ochuM jene kAMI khapatuM nathI evA mahAtmAne to, kheDUtane anAja pakavatAM prApta thayela ghAsanI jema, A labdhiono saheje mada thato nathI. jyAre mokSanI IcchA chUTe che tyAre ja mokSa paNa maLe che. te mahAtmA AvI labdhionI IcchA rAkhatA nathI paNa tenA pratye atyaMta udAsIna hoya che. adhyAtmasAramAM A vAta vairAgyaviSayAdhikAramAM mahopAdhyAyajIe kahI chevissyessu guNeSu ya dvidhA bhuvi vairAgyamidaM pravartate / aparaM prathamaM prakIrtitaM paramadhyAtmabudhairdvitIyakam / / 1 / / vipularddhipulAka-cAraNa-prabalAzIviSamukhyalabdhayaH / na madAya viraktacetasAmanuSaDgopanatAH palAlavat / / 2 / / prathakAre 26 thI 32 zlokamAM punaH yoganA mAhAbhyanuM suMdara varNana karIne 26mI batrIsInuM samApana kareluM che. "nacalatA' TIkAnI keTalIka lAkSaNikatAo... " * vRttikAra munirAje dareka batrIsInI TIkAno prAraMbha ane aMta svaracita nUtana zloka vaDe karelo che. teozrI A TIkAmAM A ja granthanI anya batrIsIonA pAThono aneka ThekANe adhyetAnA smaraNa mATe pUrvApara saMbaMdha jaNAvyo che. teozrIe granthanA cAlu viSayamAM ja aneka ThekANe prAsaMgika rIte anya matanuM "tena" evA zabdapUrvaka khaMDana kareluM che... kleza prahANa batrIsInA 25mA zlokanI TIkAmAM (pR.1749) upara teozrIe eka ja muddA upara 4-4 matanuM nirAkaraNa kareluM che je teozrInI viziSTa pratibhAne achatI rahevA detuM nathI. teozrIe kaThaNa jaNAtA bhAganI khAsa spaSTatA karelI che. bhaNanArane rahI javA saMbhavita saMdigdhatA paNa gujarAtI vibhAga dvArA nirmuLa thaI jAya che.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 prastAvanA : dvAtriMzikA * adhyetAne saMdeha pedA kare evA sthaLonI khAsa spaSTatA karI che. jemake, 23mI batrIsImAM kapilAdi muninA sarvajJapaNAnA vidhAnanI spaSTatA.. sthirA dRSTimAM zaMkAdi aticArathI bodha nAza na pAme ItyAdi padArthanI vizadatA... * teozrIe nizcaya-vyavahAranI samatulanA paNa suMdara rAkhI che. * dareka batrIsIno viSaya pUro thayA bAda batrIsIno svAdhyAya' ane "nolatAnI anuprekSA' zIrSaka heThaLa suMdara praznapatra rajU kareluM che. AvA praznapatra dvArA parIkSA levAya to padArtho vizeSa rIte pAkA thAya. aneka ThekANe anya matonuM khaMDana anyadarzanazAstronA pATho dvArA ja kareluM che. * aneka ThekANe kapila, buddhAdi anya darzanIonA matono adhikAze samanvaya paNa karelo che. judAM judAM naya lagADIne teonA abhiprAyano saMgraha karavo te teozrInA syAdvAdamUlaka vizada bodha ane udAra Azayane sUcave che. * teozrInI racelA "nayelatA TIkAmAM sauthI vadhu dhyAna kheMce evI vizeSatA teozrIe ApelAM vividha viSayo upara sva-paradarzanazAstronA aneka saMdarbho.. phakata "gItA' nAmanA granthano ja vicAra karIe to teoe mahAvIragItA, agItA, premagItA, adhyAtmagItA, devagItA, rAmagItA, kRSNagItA, zaMbhugItA, saMnyAsagItA, pAMDavagItA, gaNezagItA, aSTAvakragItA, bhagavadgItA Adi aneka gItAonA saMdarbho nayelatA TIkAmAM yathAsthAne bharapUra rIte ApelAM che. A rIte varAhopaniSad Adi upaniSadonI yAdI banAvavA jaIe to kula 179 upaniSadonA saMdarbho nayalatAmAM TAMkelA che je adhyetAvargane batrIsInA bIjA bhAgamAM graMthaprAraMbhapUrve ApelI noMdha jovA dvArA khyAlamAM AvI jAya tema che. 23mI batrIsInI nalatAmAM ThAlavelA sAkSIpAThonA mukhya sthaLarUpe joIe to (1) senApatimoha jIvatAM sainyAdi jItAya te bAbatamAM (2) zIla viSayaka saMdarbho (3) vAda-prativAdanA tyAganI bAbatamAM (4) zAstra ja atIndriya padArthanA bodha mATe AzrayaNIya (5) badhAMya bhakto eka mukhya devane Azrita (6) nAmabhedanI nirarthakatA saMbaMdhI (7) mokSa parabrahma rUpa hovAnA (8) aMta dezanAnuM tAtparya jaNAvatAM pATho (9) ekAMta kSaNikatAnA virodhI bauddhazAstra-pATho.. Adi tathA 24mI batrIsImAM ya pratyAhAra, dhAraNa, dhyAna, samAdhinA svarUpadarzaka aDhaLaka pATho (10) AtmA jJAnasvarUpa paramajyotirmaya hovAnI bAbata vageremAM svaparadarzananA pracura zAstrapATho nayalatA vyAkhyAmAM darzAvelA che te jotAM spaSTapaNe khyAlamAM Ave tema che ke svaparadarzanazAstranA saMdarbho TAMkavAmAM "nayelatA'vRttikArazrI ekadama mAhIra che. A uparAMta yogabiMdu-adhyAtmatattvAlaka-vizeSAvazyakabhASya, zAstravArtA samuccaya Adi svazAstranA ya agaNita saMdarbho TAMkyA che. sthirAdi yogadRSTinA padArtho jema yogadaSTi samuccaya rUpa mULa granthamAM maLe te svAbhAvika ja che paNa "adhyAtmatattvAloka'mAM ya A padArthono saMgraha karelo che ema na latAmAM tAravelA saMdarbho uparathI jANavA maLe che. tamAma gItAo adhyAtmaviSaya upara suMdara prakAza pADe che. vaLI, kyAMka aSTAMga yoga bhinna krame, kayAMka SaSTAMga yoga, kayAMka
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 31 dvAtriMzikA * prastAvanA : paMcadazAMga yoganuM paNa pratipAdana nayalatAmAM vividhagranthasaMdarbhapUrvaka jovA maLe che. temAMya vivakSAbhedathI bhinnasaMkhyAvALA bhedo saMbhave che.... ItyAdi aneka viSayo aneka saMdarbho nayelatA vyAkhyAmAM ekI sAthe prApta thavAthI tulanAtmaka abhyAsa paNa thaI zake che. mAro spaSTa anubhava che ke teozrInI TIkA vAMcatA jANe viSayAMtara thayA vinA aneka granthono ekIsAthe rasAsvAda mANatA hoIe evI anubhUti thAya che. nA, ahIM atizayoktine jarAya avakAza nathI. AvuM sarjana ja A mahAtmAnI pracaMDa meghAvitA-bahuzrutatA-pravacanarAgAdi viziSTaguNonuM ghotaka che. * "nayalatA' vRttikArazrInI bIjI eka AnaMdadAyaka ane sukhethI bodha karAvanArI vizvasanIya paddhati e che ke jyAM jyAM paNa granthakAre svadarzananA ke anya darzananA sUtrazlioka ApelAM che te ThekANe teozrIe mULa saMdarbha pAThonI TIkAonA ja zabdo rajU karI dIdhAM che. dA.ta. yogadaSTinA zlokomAM A haribhadrasUrijInI svopajJa TIkA, pAtaMjala yogasUtramAM vyAsamuniracita bhASya, bhojakRta rAjamArtaNDa TIkA, vijJAnabhikSuracita yogavArtikavRtti, nAgojIbhaTTavRtti, maNiprabhAvRtti vAcaspatimizrakRta tattvavaizAradI vRtti Adi aneka TIkAone rajU karI dIdhI che. AthI tulanAtmaka abhyAsIne bIje kayAMya jovA javAnI jarUra rahetI nathI. vAraMvAra eka ja viSayanA aneka saMdarbho vAMcavAthI zuM? evI zaMkA vyApaka tulanAtmaka abhyAsa karanArane na ja thAya. vAraMvAra eka viSayanA judA-judA granthonA saMdarbhonA vAMcanathI bhaNatI vakhate ja adhyetAne abhyAsa = vAraMvAra pATha thaI javAthI tenA saMskAro sArA evA daDha thAya che. 24mI batrIsInA 27mA zlokanI "nayelatA'mAM (pR.1688) svayaM vRttikAra munivare AvI punaruktine doSa rUpa na gaNavA jaNAvyuM che. A mATe teoe yajurvedanA udhvaTabhASyano saMdarbha Apelo chesNskaarojjvlnaarthN hitaJca pathyaJca punaHpunarupadizyamAnaM na doSAya bhavati / (ya.ve.u.bhA.1/21) saMskArone daDha-jvalaMta banAvavA vAraMvAra apAto upadeza hitakara che. maMdagati mATe to vizeSa. svayaM viziSTa nyAyavettA hovA chatAM ya nalatA TIkAmAM prAyaH navyanyAyanI zailI apanAvI nathI. kyAMya enI chAMTa AvI jAya e judI vAta. bAkI teozrIe adhiktama saraLa ane vizada bodha thAya evI racanA karelI che. ahIM aMte eTaluM ja kahIza sAkaranI mIThAza mAtra varNavavAthI khabara na paDe. cAkhavAthI ja eno sAco khyAla Ave. varNana to yathAzakti karyuM. have cAkhavAnuM kArya bhaNanArAoe ja karavuM rahyuM. upasaMhAra :- upara ghaNuM badhuM A grantha viSe ane e dvArA granthakAra viSe kahevAI gayuM che. granthano mahimA jaNAvatAM vastutaH prakAranI ja pratibhAnA darzana thAya che. kahyuM che ke - kRtiH (tuM.) pratimAM thati | A granthanA mULabhUta racayitA mahAmahopAdhyAyazrI yazovijaya mahArAjano ane teozrInA granthomAM mukhyatve jeonA padArthonI chAMTa dekhAya che te yogadaSTisamuccaya Adi granthonA racayitA sUripuraMdara haribhadrasUrijIno jainasaMgha upara upakAra to atyaMta varNanAtIta che ja. kiMtu vartamAnamAM AvA kaThaNa viSayo upara suMdara, prauDha chatAM saraLa, samatulita rIte vivecanavALI, ane pracura saMdarbhapATha rUpa vizeSatAvALI je "nayalatA' TIkAnuM sarjana karyuM che ane temAM ya abhyAsIone
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 * prastAvanA . dvAtriMzikA kaThinatA na lAge te mATe saraLa gujarAtI bhASAmAM, sArAMzasabhara, spaSTa evA gAthArtha, TIkArtha ane vizeSArthanuM je saMyojana kareluM che evA granthanI racanA karanAra ane pUrve kahyuM tema jeo pahelAM aneka nyAya-AgamAdi viSayanA adbhuta grantho racI cUkyA che evA bahuzruta munivarya zrI yazovijaya mahArAjano paNa jaina saMgha paratve thaI rahela upakAra zabdAtIta che.. teozrInI kRtine nyAya ApavA mArI pAse kharekhara zabdo nathI. chatAMya prastAvanA lakhavAnI javAbadArI soMpAI che tyAre 'jevuM che tevuM' lakhavAno A yatkiMcit prayAsa karyo che. cAturmAsamAM zrIsaMghane ArAdhanA karAvavAnI ane zeSakALamAM ya kAryavizeSanI javAbadArI tathA aneka ziSyonA saMyamAdinA yogakSemanI javAbadArI vahana karavApUrvaka teozrI AvA bhagIratha kAryo karI rahyA che. e ja teozrInI viziSTa pratibhA, prakRSTa medhAvitA, aMtarmukhatA pradhAna zrutopAsanA, zrutarakSA, bahuzrutatA, pravanacarAga Adi guNonuM ghotaka che. teozrIe tAjetaramAM 'vidyuta prakAzanI sajIvatA aMge vicAraNA' pustikA prakAzita karavA dvArA, vijaLIne acitta (nirjIva) puravAra karavA mAMgatA keTalAMko vaDe jainasaMghane-mukhyatve zramaNasaMsthAne thanAra anahada nukasAnathI aTakAvavAmAM nimitta banIne adbhuta zAsanasevA karI che. teozrInA bhaktiyoganA saMvedananI saragama, saMvedananI jhalaka jevA gujarAtI graMtho bhAvukomAM tathA 'saMyamInA kAnamAM', 'saMyamInA dilamAM' 'saMyamInA romaromamAM' jevA gujarAtI pustako saMyamadharomAM khUba ja grAhya banelAM che. teozrInA jIvanamAM jJAnopAsanAnI sAthe tene upabRhita karanAra tapazcaryAno paNa subhaga sumeLa che e eka netradIpakasamAna vAta che. saMyamanA teo khUba khapI che. namratA, saraLatA, niHspRhatA Adi guNo teomAM zrutopAsanAnA pariNamananA ghotaka che. AvA guNothI teozrI anekomAM zrutajJAnAdino viniyoga karI rahyA che ane jaina saMghamAM, vizeSataH vidvajanomAM eka AdaraNIya sthAnane prApta karI cUkyA che. teone to dhanya che, paNa dhanya che teone ghaDanArA guruvaryone paNa. kharekhara siddhAnta mahodadhi saMyamamUrti svargIya AcAryadevazrI premasUrIzvarajI mahArAja sAhebanA paTTadhara vineya vardhamAnataponidhi nyAyavizArada sva. gacchAdhipati AcAryazrI bhuvanabhAnusUrIzvarajI ma. sAheba, siddhAMtadivAkara vartamAna gacchAdhipati AcAryazrI jayaghoSasUrizvarajI ma. sAheba ane zAsanaprabhAvaka paMnyAsapravara vizvakalyANavijayajI ma. Adi guruvaryonI asIma kRpA teone prApta thaI che. teo kharekhara samudAyanI zobhA che, zAsananuM ratna che. 300 varSa pUrve thayela mahopAdhyAya yazovijaya mahArAjanA grantho teozrInI hayAtI karatAM uttara kALamAM kadAca vadhu AdaraNIya ane grAhya banelAM che. ahIM paNa A ItihAsanuM punarAvartana thAya to navAI nahIM. saMsAratyAgI vargamAMya svAdhyAyanuM pramANa ghaTavA pAmyuM che tyAre pelI paMkti yAda Ave che- "dhUmadhAme dhamAdhama calI, jJAnamAraga rahyo dUra re'... caturvidha jaina saMgha ane temAM ya jJAnayoganA svIkAra rUpa caritranuM pAlana karanAra zramaNa-zramaNI varga to vizeSa karIne teonA granthono abhyAsa karavA dvArA teozrIe aneka varSothI lIdhela A athAka parizramanI sAcI anumodanA kare te khUba icchanIya che. munIzrI yazovijayajI mahArAje racela kalyANakaMdalITIkA-gujarAtIvivaraNathI suzobhita SoDazakaprakaraNa Adi prAcIna granthonuM vartamAna kALe paNa paThana-pAThana zramaNa-zramaNIvargamAM ThIka-ThIka
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA * prastAvanA : pramANamAM thaI rahyuM che. A paNa eka AnaMdano viSaya che. eka mahattvanI vAta... jyAre teozrI khUba laghuparyAyavALA hatA, je vakhate teone svasamudAyanA sAdhuvarga sivAya khAsa koI jANatuM na hatuM tevA samaye "putranA lakSaNa pAraNe" e nyAye mArA bhavodadhitAraka pUjyapAda paMnyAsapravara gurUdevazrI candrazekharavijaya ma.sAhebe teozrI mATe AgAhI karelI ke "teo bIjA mInI mahopAdhyAya yazovijayajI banaze." ane kharekhara teo "mInI yazovijaya mahArAja tarIke ubharI AvelAM svarUpe dekhAI rahyA che.. AzA rAkhIe ke teozrI potAnI sarjanayAtrA cAlu rAkhe ane bIjA mahopAdhyAya yazovijaya mahArAja bane. mArA jevA alpamatine A grantharatnanI prastAvanA lakhavAnI taka maLavA dvArA A granthano yatkiMcita svAdhyAya thayo teno mane khUba AnaMda che. prAMte, sau bhavyAtmAo A granthanA abhyAsa dvArA kutarkanA vaLagADathI nivRtti pAmIne sthirAdi sadyogadaSTine prApta karavA pUrvaka yogamAyAbhyathI sarvakleza kSaya rUpa mokSane prApta karanArA thAya e ja aMtaranA ya aMtaranI abhilASA. jinAjJA viruddha lakhAyuM hoya to micchAmi dukkaDam aSADha suda-1,2003 varateja, ji., bhAvanagara pUjyapAda paMnyAsapravara gurudevazrI candrazekharavijaya ma.sA.no ziSyANa ratnavallabhavijaya
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 dvAtriMzikA (23 thI 26 babIsIno TUMkyAra) 23. ktagrahanivRttidvAciMzika : TUMkyAra 22mI batrIsImAM chelle avedasaMvedyapadane jItavAnI pAvana preraNA dIprAdeSTivALA yogI puruSone karavAmAM AvI hatI. avedyasaMvedyapada upara vijaya saMprApta thAya to zuM pariNAma maLe ? tenuM savistAra pratipAdana 23mI batrIsImAM karela che. graMthakArazrI jaNAve che ke "pazutA' vagere zabdothI oLakhAvAyela avedyasaMvedyapada mahAmithyAtvanuM kAraNa che. te jItAya to kutarka potAnI jAte ja jhaDapathI cAlI jAya, jANe ke rAjA upara vijaya maLatAM tenI senA ane jAsusono parivAra svataH tarata ja ravAnA thAya tema. (gA.1) prazama, jJAna, zraddhA ane sunayane kutarka khatama kare che tathA kutarka haMmezA mithyA-abhimAnane vadhAre che. tethI kutarkamAM Agraha rAkhavo e mokSane IcchanArA sAdhako mATe yogya nathI. jema satata naDatA aprazasta kaSAyathI chUTavA prazasta kaSAya AlaMbanarUpa che, te rIte ahIM sAdhake kutarkane/kadAgrahane choDavA zrata, zIla ane samAdhino Agraha rAkhavo yuktisaMgata che. (gA.2-3) tapa dvArA jeNe AtmAno kacaro dhoI nAMkhela che tevA yogamArganA vizAradoe bhAvI yogInA atyaMta hita mATe kahela che ke goLa-goLa pharavA chatAM ghAMcIno baLada tyAM ja hoya che tema vAda-prativAda karanArA mumukSuo AtmAdi tattvanI prakRSTa jANakArIne pAmI zakatA nathI. mATe te choDIne mumukSue yogasAdhanAmAM AtmakalyANanA lakSe lAgI javuM joIe. (gA.4-5) kAdavane choDanAra mANase kAdavamAMthI banela cIjane paNa choDavI joIe. te rIte jJAnAvaraNIya karma tathA temAMthI pragaTatI kalpanA-kAdavatulya A be kutattvane kAraNe utpanna thato kutarka/kadAgraha paNa mumukSue choDavo joIe. (gA. 6) - kutarka khoTA = kalpita = atAttvika dUSajJa samAna che. tenA kAraNe dUdhamAMthI porA kADhavAnI jema khoTA kAlpanika dUSaNo dekhADIne sAmenAne khoTA TharAvavAnuM thAya che. mATe mumukSue AnAthI dUra rahevuM. tema chatAM karmavaza mumukSu kutarkane karI bese to sadguru rUpI mahAvata tene karuNAbuddhithI kutarkathI choDAve che. (gA.7) najare dekhAtA kAgaDAnA raMga vize koI tarka ke vivAda thatA nathI. paNa adazya evA AtmAnA vibhinna svabhAvane jaNAvatA vividha kutarkavAdInA kutarkono aMta nathI. mATe AdhyAtmika mArge atIndriya padArthane vize kutarka tyAjya che. (gA.8) kutarkavAdI "svabhAvano AdhAra laI manaphAvatI vastunI siddhi kare che. jema ke "agninI pAse rahela pANIno bALavAno svabhAva che." A vAtane sarvathA khoTI pADI na zakAya. kAraNa ke duniyAmAM badhI jAtanA udAharaNo maLI zake che. jethI potAnI manaphAvatI khoTI paNa vAta kutarkanA jorathI siddha karI zakAya che. jema ke bauddhanA yogAcAra matavAdI mAne che ke "jagatamAM mAtra jJAna ja pAramArthika che. dekhAtI badhI vastu brAnti ja che. AkAzamAM dekhAtA be caMdra, mRgajaLa, svamanA dRzyo AMkhathI dekhAvA chatAM asatya che te rIte bAhya tamAma vastuo paNa asatya ja che.' AvI temanI sAva khoTI vAta paNa teo daSTAMtathI sAcI sAbita kare che. mATe kutarkathI dUra ja rahevuM. (gA.9-11) lAla-pILuM rUpa jema aMdha vyaktino viSaya nathI, tema dharma-adharma, AtmA-paramAtmAnuM tAttvika svarUpa vagere kadApi kutarkanA viSaya banatA nathI. (gA.12) sUryagrahaNa kayAM - kyAre - keTaluM thaze ? e jema agAuthI ja zAstrathI jANI zakAya che, te
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35 dvAtriMzikA * 23 thI 26 batrIsIno TUMkasAra * rIte dharma-adharma vagere atIndriya padArthanI siddhimAM Agama ja samartha che. tevA zAstramAM zraddhAvAna, zIlavAna ane yogavAna hoya te ja kharekhara tattvavettA banI zake. (gA.13) trikALajJAnI evA sarvajJo sAMbhaLanAranI bhUmikAne joIne dezanA Ape che. temAM sAmenAnuM hita karavAnI mukhya buddhi samAna hovAthI vividha zrotAne AzrayIne thatI vividha prakAranI dezanA paNa vAstavamAM eka ja kahevAya. tethI tevA vividha zAstromAM paNa vAstavamAM koI bheda nathI. (gA.14) prAyaH sarva Astika darzanakAro sarvajJane mAne che. sarvotkRSTa guNasaMpannatva tarIke ane sarvadoSarahitatvarUpe tenI upAsanA kare che. mATe buddha, zaMkara, jinezvara vagere vividha nAmothI bhale ne bhagavAnane bolAve, sarvajJanA AMtarika svarUpano kadAca pUrepUro nizcaya na paNa thayo hoya chatAM paNa badhA tAtparyArthathI mukhya sarvazane ja parama upAsya tarIke svIkAre che. temAM koI ja vivAda nathI. (gA.15). jaina-jainetara badhAne sAmAnya rUpe ja sarvajJanA svarUpanuM jJAna hoya che. saMpUrNapaNe to eka sarvajJAne bIjA sarvajJa ja oLakhI zake, chadmastha jIva nahi. (gA.16) rAga-dveSa vinA sarvajJamAM rahelA sarvajJatvane oghathI svIkAravAnI/upAsavAnI apekSAe badhA mumukSu sAdhaka sarvajJanA bhakta che. teTalA aMze te sAdhakomAM samAnatA che. (gA.17) rAjAnI sevA karavA tenA mahelamAM rahelA sevako ane rAjAjJApAlaka bIjA (= dUranA gAma-nagaramAM gayelA dUto vagere) badhAne sevaka kahevAya che. te rIte alaga alaga dharmamAM rahelA mumukSuo paNa sarvajJanA ja sevaka che. te badhA yogIo arihaMta, buddha, kapila vagere nAmothI eka ja paramAtmAnI paramArthathI upAsanA kare che. (gA.18) saMsArI devo aneka prakAranA che. jema ke lokapAla, kSetrapAla, dipAla vagere. temanI bhaktinA prakAro paNa alaga alaga che. jyAre mukta devonI = sarvajJa bhagavaMtonI bhakti to eka sarakhI ja che. mATe kahI zakAya ke paramArthathI sarvajJamAM koI bhedabhAva nathI. (gA.19) je jIvo saMsArI devone bhaje che teo temanA nokaradeva vagere svarUpe utpanna thAya che. ane mukta sarvajJa bhagavaMtane bhajanArA yogI puruSo karmamuktisvarUpa phaLane meLave che. (gA.20) mohanA kAraNe "mAruM-tAruM' no bheda rahevAthI potAnA deva para rAga ane bIjA deva para dveSa thAya che. moha na hoya tyAM vividha prakAranI bAhya bhakti jema ke navAMgI jinapUjA, aSTaprakArI pUjA, sattarabhedIpUjA, 99 prakArI pUjA vagere rUpe vividhatA vyavahArathI dekhAvA chatAM paramArthathI upazamabhAvanI ja pradhAnatA vaNAyelI hoya che, AtmasvabhAvamAM ramaNatA karavAnI ja mukhyatA hoya che. mATe muktAtmAnI bhakti paramArthathI ekasarakhI ja che. (gA.21) eka ja maMjhIlanA musApharono mArga eka ja kahevAya che. tathA jemanA maMjhIla-gaMtavyasthAna alaga che teonA mArga paNa alaga kahevAya che. te rIte aizvarya, AyuSya, raheThANa, rUpa vagerenI vividhatA jemAM dekhAya che te vividha devonA parivAramAM utpanna thavAnA upAyo paNa alaga-alaga che- ema mAnI zakAya che. (gA.22) tyAra bAda graMthakArazrI bodhanA traNa bheda batAve che. (1) buddhi, (2) jJAna ane (3) asaMmoha. dA.ta. abhaNa-gamAra mANasane ratnanuM darzana thAya te IndriyaviSayAdhArita buddhi. te ratnanI parIkSA vagere dvArA teno nizcaya thAya to sAcuM jJAna thAya. tene meLavavAnI IcchA thAya tathA sAcI samajaNa ane sAcA puruSArthathI te ratnanI prApti thAya to asaMmoha. prastutamAM Azaya e che ke ratnadarzana jema IndriyapravRttipradhAna che tema buddhi paNa tevI ja che. ratnazAstramAM batAvyA mujaba ratnanI kiMmata, prabhAva vagereno nizcaya thAya tevo bIjo bodha = jJAnabodha samajavo. tathA
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 23 thI 26 batrIsIno TUMkasAra dvAtriMzikA ratnaprAptitulya asaMmoha bodha samajavo. buddhipUrvaka thato dharma puruSArtha 'nAno bALaka ratna le' tenA jevo jANavo. jJAnapUrvakano puruSArtha samajapUrvaka kAcanA TukaDA choDI ratnone levA jevo che. ane najIkanA kALamAM thanAra bajAranI tejIne dhyAnamAM rAkhIne ratnano vepArI sAnubaMdha ratnanA lAbha vagere lakSamAM rAkhI ratnaprAptino puruSArtha kare tenA jevo asaMmoha bodhapUrvaka thato AdhyAtmika puruSArtha jANavo.(gA. 23) 36 jemAM anuSThAna pratye Adara hoya, ArAdhanA karavAmAM prIti hoya, ArAdhanA karatAM adhavacce vighna na Ave, ArAdhanA karyA bAda bAhya-atyaMtara saMpatti maLe, anuSThAnanI vidhi vageremAM jijJAsA jAge ane anuSThAnanA jANakAranI sevAmAM utsAha jAge -A sadanuSThAnanA lakSaNa che. Adara na hoya to te anuSThAna dravyasvarUpa banI jAya. ane te anuSThAnanA niSNAta pratye dveSa hoya to te apradhAna dravyasadanuSThAna banI jAya. (gA.24) viveka vinA potAnI kalpanA ane buddhithI karAtuM anuSThAna saMsAranuM kAraNa bane che. ane AtmazuddhinA lakSathI, zAstrAbhyAsa ane vivekadRSTithI karAtuM anuSThAna mokSa mATe thAya che. (gA.25) jJAnapUrvakanuM anuSThAna svarganuM AMtaruM pADIne mokSane Ape che. paraMtu asaMmoha tattvasaMvedanavALuM jJAna AMtarA vinA zIghra mokSane Ape che. samudranA kAMThe janArA mANasomAM koIka kAMThAthI najIka hoya, koIka dUra hoya paNa tamAmano kAMThe javAno mArga eka ja che tema sadAziva, parabrahma, siddhAtmA, tathAtA vagere judA-judA zabdo dvArA jaNAvAto mokSa paNa paramArthathI eka ja che. mokSa eka hovAthI mokSamArga paNa eka ja che. yogadRSTisamuccayamAM paNa kahela che ke 'yogIono mokSamArga paNa eka ja che - zama mArgamAM parAyaNa thavuM.' mATe amuka ja ArAdhanAthI mokSa thAya evo vivAda karanArane paramArthathI buddhimAna na kahI zakAya. (gA.26) = kapila maharSino zrotAvarga mahadaMze brAhmaNapradhAna hato. brAhmaNo svabhAvathI pApabhIru hovAnI sAthe motabhIru paNa hoya. tethI temane kapile 'tuM to amara AtmA che' evo upadeza Apyo. jyAre gautamabuddhanA zrotAvargamAM mukhyatve kSatriyo hatA. mATe rAjya-bhogasukha vageremAM Asakta ane unmArga tarapha kheMcAtA kSatriyone aTakAvavA gautamabuddhe kahela che ke 'A viSayasukho kSaNika-nAzavaMta che.' Ama sarvajJanI vANImAM vaividhya ziSyanI bhUmikAne lIdhe hoya che. paraMtu vAstavamAM A sarvajJomAM ane temanI dezanAmAM bheda = taphAvata nathI. (gA.27) jo dezanA zrotAnI bhUmikA pramANe apAya to tenAthI zrotAne cokkasa lAbha thAya. tIrthaMkara bhagavaMtone, pUrve trIjA bhavamAM bhAvela karuNA-bhAvanAthI baMdhAyela, tIrthaMkaranAmakarma paropakAramAM amogha nimitta che. tethI tIrthaMkaranI eka ja dezanA vividha zrotAne potAnI yogyatA mujaba pariName che. paNa tenA lIdhe tIrthaMkara sarvajJa bhagavaMtamAM vilakSaNatA siddha thaI na zake. arthAt sarvajJatvanI apekSAe tIrthaMkara paNa bIjA sarvajJanI samAna ja che. (gA.28) athavA kalikAlanA kAraNe kapila vagere maharSionI dezanA vividha prakAranI thaI gaI che. paNa te dezanAnuM mULa to paramArthathI sarvajJanI ja dezanA che. te kAraNe te nayadezanA vividha prakAranI banI hovA chatAM paNa te dharmadezanA apramANabhUta na kahevAya. tene apramANabhUta kahevA dvArA sarvajJanI avajJA karavI te atyaMta nukasAnakAraka che. (gA.29) sarvajJanA vacanane anusarIne ja pravRtti karavI joIe. tenA vacanamAM vivAda ubho karanArA tarka-kutarkapradhAna vacanomAM AsthA na rAkhavI. kAraNa ke bhartRharie paNa vAkyapadIya graMthamAM jaNAvela che ke eka vidvAna je vAtane potAnI buddhi-tarka-udAharaNo dvArA sAcI sAbita kare te vAtane bIjo
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA * 23 thI 26 batrIsIno TUMkasAra 37 vidvAna tarka-udAharaNo dvArA bIjI ja rIte siddha karI dekhADe che. (gA.30) jo atIndriya padArthanuM svarUpa mAtra tarkathI jANI zakAtuM hota to atyAra sudhInA dIrgha kALamAM jabbara tArkikaziromaNi puruSo thaI gayA. temaNe te atIndriya padArthano nirNaya potAnI buddhi dvArA sacoTa rIte karI lIdho hota. paNa tevuM na banavAthI siddha thAya che ke atIndriya padArthano abhrAnta nirNaya sarvajJavacanathI ja thaI zake. (gA.31) mATe AgamamAM najara karatA sAdhake kutarkano Agraha choDavo joIe. to ja kriyAtmaka dharma ane kSAyopazamika dharmonI prApti thAya. tyAra pachI kSAyika kevaLajJAnAdi guNonI prApti thAya che. Ama mokSamArgamAM bAdhaka evA kutarkane sauprathama choDavAnI mumukSuone sonerI zikhAmaNa ApIne 23mI batrIsI graMthakArazrIe pUrNa karela che. (gA.32) * 24. saddaSTidvAtriMzikA : TUMksAra 24mI batrIsImAM yoganI chellI cAra dRSTionuM nirUpaNa mahopAdhyAyajI mahArAje karela che. chellI cAra yogadRSTio granthibheda thayA pachI maLe che. pUrvanI cAra dRSTio granthibheda thayA pahelAM caramAvartamAM maLe che. mATe graMthakArazrIe prAraMbhamAM ja jaNAvela che ke pAMcamI sthirAdaSTi graMthibheda karIne samyagdarzana meLavanArA jIvone ja hoya che. kSayopazamanI apekSAe te jIvonA bodhamAM kadAca taratamatA hoI zake paraMtu AtmAdi tattvano bodha mULamAMthI saMpUrNatayA uccheda na pAme. ahIM jIvane 'pratyAhAra' nAmanuM yoganuM pAMcamuM aMga prApta thAya che. ahIMthI bhrama nAmano doSa 2vAnA thAya che ane sUkSma bodha nAmano guNa pragaTe che. (gA.1) mAtelA sAMDha jevI baLavAna thaIne bAhya viSayomAM satata bhaTakatI evI Indriyo bahirmukhatA choDIne potAnA svarUpane sanmukha bane tevI cittanirodhasvarUpa avasthA pratyAhAra kahevAya che. sAme paDelI khullI, dUdhathI bharelI, tapelImAM moDhuM nAkhavAthI mAthe paDela lAkaDInA mArane anekavAra anubhavI cUkelI bilADI dUdhamAM moDhuM nAkhavAnuM choDI de che te rIte asAra viSayonA tevA svabhAvathI bhAvita thayelI jIvanI Indriyo viSayothI aTakI jAya che. A ja pratyAhAranuM phaLa che. (gA.2) graMthibhedathI baLavAna vivekadRSTine meLavanAra AvA jIvone bhogasukhAdi pravRtti lajjAspada lAge che, pachI te bhogapravRtti cakravartInI ke devanI bhale ne hoya. (gA.3) 'sakala jagata te eMThavartI, athavA svaprasamAna te kahIe jJAnI-dazA, bAkI vAcA jJAna' A ukti mujaba sthirAiSTimAM jJAnasvabhAvasvarUpa AtmA ja AdaraNIya lAge che. bIjuM badhuM ja asArabhUta lAge che. (gA.4) beDI lokhaMDanI hoya ke sonAnI paNa aMte to baMdhana ja che. tema puNya ane pApa banne saMsAramAM bAMdhanArA baMdhana ja che. AvI pAradarzaka mAnyatA sthirAdRSTinA jIvanI pAse hoya che. 'karmajanita sukha te duHkharUpa, sukha te AtamajhAMkha' A che nirmaLa samakitInA udgAra ! (gA.5) 'Aga caMdanamAMthI utpanna thAya ke kolasAmAMthI paNa te bALavAnuM ja kAma kare. te rIte dharmathI paNa utpanna thatA bhogasukha prAyaH nukasAnakArI ja thAya che' - AvuM mAnIne sthirAdaSTimAM rahela jIva IndriyomAM Asakta thato nathI. (gA.6) bhoganA saMskAra bhogecchAnA damanathI ke zamanathI ravAnA thatA nathI paNa viSayonI tucchatA-asAratAnA vicArathI bhAvita thavAthI thAya che. A che bhogatRSNAnuM dahana. A rIte alaulya vagere guNo pragaTe che. zAAdharapaddhati nAmanA graMthamAM kahela che ke 'lolatAno abhAva, komaLatA, zarIramAM sugaMdha, maLa-mUtranI alpatA, zarIranI kAMti, mukha upara prasannatA, avAjanI saumyatA vagere yoganI pravRttinA prAthamika cihno che.' te uparAMta paNa aneka vizeSatA AvA jIvomAM pragaTe che. temanAmAM
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 * 23 thI 26 batrIsIno TUMkasAra * dvAtriMzikA svAbhAvika rIte UMcI kakSAnA guNo pragaTe che - khIle che - vikase che - daDha bane che ane paralokamAM paNa sAthe Ave che. (gA.7). - chaThThI kAntAdRSTimAM rahelA jIvane dhAraNA nAmanuM yoganuM chaThThuM aMga maLe che. ahIMthI anyamudra nAmano doSa ravAnA thAya che. mImAMsAM nAmano guNa pragaTe che. temanI pAse AtmabaLa ghaNuM hoya che. zubha adhyavasAyonI sthiratA paNa lAMbI hoya che. AvA yogInA manamAMthI keSa-vAsanA-svArtha jevA bhAvo ogaLI javAthI lAMbo samaya temanI prazasta dhAraNA Take che. dhAraNA eTale cittane eka sthAnamAM bAMdhI rAkhavuM. AnI asara zarIra para paNa thAya che. jema ke mukhAkRtinI saumyatA, zarIranI kAMti vagere vikase che. AthI te yogI svAbhAvika rIte lokone priya lAge che. A yogIo pAse AkSepaka jJAna hoya che. vividha pravRtti vakhate paNa temanuM mana zrutadharmamAM ja hoya che. tethI karmajanya bhogasukha temanA mATe bhavabhramaNanuM kAraNa banatA nathI. AvA yogInI vizeSatA batAvatA zrIharibhadrasUrijI mahArAje yogadaSTisamuccaya graMthamAM jaNAvyuM che ke AvA yogI Asakti vinA, kevaLa karmodayathI kheMcAIne AvelA bhogasukhone kevaLa asaMgabhAve bhogave che. mATe navA karmane teo bAMdhatA nathI. raNamAM mRgajaLane jovA chatAM temAM mUMjhAyA vagara pasAra thatA hoziyAra musAphara jevA A yogIo cakravartInA ke IndranA bhogasukhane paNa mRgajaLa tulya mAnatA hoya che. mRgajaLamAM satyajaLanI kalpanA musApharane ubho rAkhI de che te rIte bhogamAM mUDha jIvo mokSamArgamAM AgaLa vadhatA aTakI jAya che. paraMtu kAMtAdRSTivALA yogIo A rIte mUDha banatA nathI. paraMtu ammalitapaNe mokSamArge AgaLa vadhe che. (gA.8 thI 14) nAnakaDA dIvAne vAyu bUjhavI nAMkhe che paraMtu bhayaMkara dAvAnaLane to te ja vAyu sahAya kare che. tema kAntAdaSTimAM bhogazakti dharmazakti karatAM nirbaLa banI hovAthI bhogazakti teonI dharmazaktine khatama karI zakatI nathI paNa tene sahAyaka bane che. sthirAdaSTinA jIva mATe bhogasukho pramAdamAM sahakArI banI zake che. paraMtu kAntAdaSTimAM samyaka jJAnano atyaMta utkarSa thavAthI te bhogasukho pramAdamAM sahakArI banatA nathI. kAntAdaSTinA jIvo saMsAramAM rahelA hoya to paNa teonI pratyeka pravRtti kAmadeva zrAvaka vagerenI jema karmanirjarA karAvanArI hoya che. AvA jIvomAM tattvajJAnano prakAza jhaLahaLato hoya che. mATe avicAritapaNuM-mUDhatA-asamaMjasapaNAne ahIM avakAza ja nathI. (gA.15-16) sAtamI prabhASTi dhyAnanA kAraNe atyaMta rocaka-priya bane che. ahIM jIvamAM tattvamatipatti nAmano guNa pragaTe che ane roga nAmano doSa jAya che. A dRSTi satyavRttipadane lAvanArI che. A yogIone thato zuddha Atmatattvano anubhava madhyAhna kALanA sUryaprakAza sAmAna hoya che. dhyAnanuM baLa, jJAnanI pAradarzakatA ane AtmavizuddhinA baLathI AtmatattvanuM asaMgapaNuM-dhairya-dhrauvya vagere ahIM vadhu vizada svarUpe jaNAya che. (gA.17) dhAraNAnA viSayamAM mananA upayoganI atyaMta ekatAnatA eTale dhyAna. tenAthI utkRSTa svAdhIna tAttvika sukha pravarte che. kAraNa ke yogadRSTisamuccaya jevA zvetAMbara graMthomAM, Ibdopadeza jevA digaMbara graMthomAM, udAna vagere bauddha granthomAM, bhAgavata jevA vaidika zAstromAM, kavitAmRtakUpa jevA kAvyomAM eka sarakhI vAta kahela che ke badhI ja parAdhIna cIja du:kharUpa che ane je svAdhIna che te badhuM paramArthathI sukha che. (gA.18-19) jema vAdaLA vinAnA AkAzamAM caMdraprakAza kAyama lAyelo ja rahe che tema tattvabodha nirmaLa hoya to mahAtmAone sadA mATe dhyAna ja cAlu rahe che. vihAra vagere kriyA dhyAnabAdhaka banatI nathI. (gA.20)
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA * 23 thI 26 batrIsIno TUMkasAra 39 satata zAstravacanane yAda karIne dIrgha samaya sudhI ArAdhanA karavAthI paDelA prabaLa saMskAranA kAraNe te-te zAstravacanane yAda karyA vinA ja sahajabhAve svabhUmikAyogya ArAdhanA prabhAdRSTivALA yogIo kare che. AvI ArAdhanAnA ekasarakhA dhArAbaddha pariNAmo temane pragaTa thayA kare che. tene ja asaMga anuSThAna ke satpravRtti pada kahevAya. A asaMga anuSThAnane sAMkhyo prazAMtavAhitA nAmathI, bauddho visabhAgaparikSaya nAmathI, zaiva darzanIo zivavartya nAmathI ane mahAvratiko dhruvAkhvA nAmathI bolAve che. (gA.21-22) * pAtaMjala darzananI prakriyAne lakSamAM rAkhIne prazAMtavAhitA (asaMga anuSThAna sthAnIya) sArI rIte oLakhAvavA mATe graMthakArazrImadda yogasUtranA AdhAre jaNAve che ke sarvArthatA cittano vikSepa. te na hoya to je ekAgratA pragaTe tene samAdhipariNAma kahevAya. nirodhajanya zubha saMskArano AvirbhAva ane vyutthAnajanya azubha saMskArano tirobhAva eTale vRttinirodhapariNAma. atItakALanA pratyayo zAMta pratyayo. ane vartamAnamAM sphurelA pratyayo = udita pratyayo. ekAgratA pariNAma eTale tulya zAMtaudita pratyayavALI avasthA. prabhAdRSTinA yogI A traNa pariNAmane sAdhe che. mATe A daSTi satpravRttipadane lAvanArI kahevAyela che. kAraNa ke AnAthI paripUrNa prazAMtavAhitA pragaTe che. (gA.23-24-25) = AThamI parASTimAM samAdhi nAmanuM yoganuM AThamuM aMga maLe che. AsaMga nAmano doSa ahIM nathI raheto ane tattvapravRtti nAmano guNa pragaTe che. AvA yogInA AtmAmAM sarvaprakAre vizuddhi pragaTelI hoya che. ane temanuM mana nirvikalpa hoya che. A dRSTi samAdhiniSTha hoya che. (gA.27) 'huM jANuM chuM, huM vicAruM chuM A badhA jJAnanA AkAro = pratyayAkAro kahevAya. 'huM dhyAna karuM chuM' Ane dhyAnAkAra kahevAya. A banne ravAnA thAya tevI uccatama AtmadazAne samAdhi kahevAya. athavA dhyAtA-dhyeya-dhyAnanuM jyAM saMkalana hoya tene dhyAna kahevAya. ane te dhyAnamAMthI tevuM saMkalana/pratibhAsa nIkaLI jAya ane abhedabhAve dhyeyasvarUpa ja mAtra anubhavAya to tene samAdhi kahevAya. (gA.27) bhojana bhUkhyA mANasane jarUrI che. tRpta jIvane bhojana kriyAnI AvazyakatA hotI nathI. te rIte parASTivALA jIvone aticAro ja nathI lAgatA. mATe temane pratikramaNa vagere cAritrAcAra, vAcanApRcchanAdi jJAnAcAra ane sAdharmikavAtsalya vagere darzanAcAra vagere hotA nathI. A yogIonI bhikSATana vagere pravRtti paNa sAmAnya jIva karatA nirjarAnI apekSAe vilakSaNa hoya che. jema najara najaramAM pharaka hoya che tema kriyA kriyAmAM paNa pharaka hoya che. ratnanA vepArathI jema ratnano jANakAra kRtArtha thAya che tema apUrvakaraNa guNasthAnake dharmasaMnyAsano viniyoga karavAthI A yogIo kRtArtha thAya che. utsukatA nivRtta thavAthI A yogIo sarva labdhionA phaLane meLavI chevaTe kevaLajJAnane saMprApta kare che. pachI potAnA puNya ane jIvanI yogyatA pramANe jIvo upara upakAra karIne yogano cheDo zailezIkaraNa prApta kare che. yoganirodha dvArA aghAti karmanI nirjarA karIne lokAMte paramAnaMdamAM magna bane che. (gA.28-32) = AvuM kahIne 24mI batrIsI graMthakArazrIe pUrNa karela che. 25. klezahAnopAyadvAtriMzikA : TUMksAra mokSamAM javAnI prabaLa IcchA hovA chatAM paNa jIvane mokSe javAmAM je tattva naDatararUpa thAya
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 * 23 thI 26 batrIsIno TUMkasAra * dvAtriMzikA che tene koI karma kahe che, koI avidyA kahe che, koI adRSTa kahe che, koI pAza kahe che. nAma game te hoya paNa te tattva jIvane saMsAramAM kleza-saMleza pedA karAve che eTaluM to nizcita ja che. tethI graMthakArazrI tene "kleza" nAmathI ja jaNAvavAnuM yogya jANI tenA ucchedano hetu zuM che ? e aMge vividha darzanomAM pravartatI judI-judI mAnyatA jaNAvI tenI samIkSA 25mI batrIsamAM kare che. prAraMbhamAM ja jaina siddhAnta jaNAvatA granthakArazrI kahe che ke "samyaka jJAna ane sadanuSThAna = kriyA karmarUpI klezane dUra karavAno sacoTa upAya che jema jaMgalamAM be musApharamAM eka AMdhaLo ane bIjo laMgaDo hoya ane acAnaka jaMgalamAM Aga lAge to temAMthI bacavA banne paraspara sahayoga ApIne, eka thaIne-saMpIne kAma kare che. laMgaDA chatAM dekhatA evA bIjA musApharane AMdhaLo mANasa potAne khabhe besADe che. ane tenA kahevA pramANe cAlatA cAlatA banne AgathI bacIne nagaramAM pahoMce che. Ama samIlita jJAna ane kriyA, karma-dAvAnaLathI chUTavA ane mokSa-nagaramAM pahoMcavAno uttama upAya che. (gA.1) bauddhamate "kyAMya paNa AtmA nathI AvI pratItirUpa nairAbhyadarzana klezanAzaka tarIke mAnya karavAmAM Ave che. AtmA hoya to huM ane mAruM' evo bhAva jAge. tenAthI bacavA mATe nairAbhyadarzana bhAva amRta che - ema bauddha mAne che. Atmadarzana thAya to potAnA sukhanI ane paralokanI ciMtA, mUrchA, tRSNA vagere thAya. A vikRti nairAmyadarzanamAM nathI. bIja ja na hoya to aMkuro kyAMthI hoya ! Atmadarzane ja mamatA-AsaktinuM kAraNa che. tathA devaloka, apsarA vagerenI IcchAnuM kAraNa che. tenAthI punarjanmanI paraMparA vadhe che. Ama Atmadarzana vairAgyavirodhI, mokSavirodhI ane saMsArakAraNa che - AvuM bauddho mAne che. paNa granthakArazrI tenI samIkSA karatAM jaNAve che ke te barAbara nathI. kAraNa ke - (gA.2-5) bauddhamatasaMmata nairAzya eTale (1) AtmAno abhAva ke (2) kSaNika AtmA? Ama be vikalpa ubhA thAya che. jo AtmA hoya ja nahi to vipazyanA, paMcazIla vagerenI prarUpaNA thaI nahi zake kAraNa ke AtmA vinA mukti konI ? AtmA ja na hoya to aSTAMga yoganI sAdhanA paNa koNa kare ? jema kuMvArI zIlavatI kanyAne "mane putra thayo evuM tAttvika jJAna saMbhavita nathI, te rIte AtmA ja na hoya to nirAmya svarUpa vikalpa paNa thaI zake nahi. mATe "mAre AjIvana mauna che' evuM bolanAra mANasanI jema "AtmA nathI' AvuM bolanAranI vAta hAsyAspada bane che. - zUnyavAdI mAdhyamika bauddhanA matanuM nirAkaraNa karyA bAda jJAnAdvaitavAdI yogAcAra nAmanA bauddha vidvAnanA matanI paNa graMthakArazrIe samIkSA karela che. A duniyAmAM koI paNa padArtha vAstavamAM hAjara nathI paraMtu te jJAnano ja kevaLa AkAra che. AvI yogAcAranI dalIla upara potAnI tarkanI kAtara pheravatA mahopAdhyAyazrI kahe che ke jema jJAna vAstavika che tema jJAnathI bhinna AtmA ane bAhya jagata paNa vAstavika padArtha che. (gA.6-7) nairAmya = kSaNika AtmA. AtmA kSaNabhaMgura hovAthI na hovA barAbara che - Avo bIjo vikalpa paNa grIkArazrInI dRSTie barAbara nathI. "dayAdAna karanAra AtmA bhavAMtaramAM deva tarIke utpanna thAya che tathA hiMsAdi karanAra nAraka rUpe utpanna thAya che A pramANe bauddhanA tripiTakomAM batAvelI vAta saMgata tyAre ja thAya jo AtmAne sarvathA kSaNika na mAnIe. A rIte bIjo vikalpa
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA * 23 thI 26 batrIsIno TUMkasAra * paNa barAbara nathI. (1) jo dayA-dAna vagere karanAra AtmakSaNa ke teno svabhAva bIjI kSaNe ja sarvathA ravAnA thato hoya to te AtmA devAtmA rUpe utpanna thaze nahi ane (2) jo dAna-dayAdi puNyakarma karanAra AtmakSaNano svabhAva devAtmaNane utpanna karavAno hoya paNa svanAzotpAdaka svabhAva na hoya - evuM mAnIe to te AtmakSaNano dvitIyakSaNe nAza nahi thaI zake. Ama bauddhone banne matamAM samasyA ubhI thaze. (gA.8-9) "je meM pUrve anubhava karyo hato te ja huM atyAre smaraNa karuM chuM. AvI pratIti = pratyabhijJA pramANa AtmAne kSaNika mAnavAmAM saMgata na thAya. "bhIma khAya ane zakunine zakti maLe" evI nAdirazAhI koIne mAnya nathI. paraMtu "je kare te ja tenuM phaLa meLave" Avo niyama sarvathA kSaNikavAdI bauddhamatamAM saMgata banato nathI. mATe kAlpanika AtmasaMtAna ane ekAMtakSaNikavAda aprAmANika siddha thAya che. (gA.10) upaplava = vibhAgasaMtati = rAgAdi pravAha ane vibhAgaparikSaya = rAgAdi klezano kSaya. rAgAdinuM kAraNa anAdikAlIna mohanA saMskAra che. moha mULamAMthI ravAnA thAya eTale upaplavano viccheda thAya. prastutamAM bauddha loko dalIla kare che ke "AtmAne nitya mAno to rAgAdi kleza thAya. anitya AtmAmAM rAgAdi kleza na thAya." paraMtu graMthakArazrI kahe che ke rAgAdi thavAnuM kAraNa Atmadarzana ke nityaAtmadarzana nathI. paraMtu potAno moha = mUDhadazA che. mUDhatA ravAnA thAya to dhruvaAtmadarzana thavA chatAM paNa rAgAdi upaplava thavAnI zakyatA nathI. AthI rAgAdi na thavA devA mATe mUDhadazAno tyAga karavAnI jarUra che; nahi ke nitya AtmAno tyAga karavAnI. "duHkhe peTa ane kUTe mAthuM' AvI nIti paMDitane zobhe nahi - AvuM jaNAvIne graMthakArazrIe klezaucchedanA upAya aMge bauddha darzananA nirAmyavAdanuM nirAkaraNa karela che. mahopAdhyAyajI mahArAje 2 thI 11 zloka sudhImAM bauddhadarzananI mAnyatAnuM pratipAdana ane nirAkaraNa karela che. (gA.10-11) pAtaMjala darzana pramANe upaplava vinAnI vivekakhyAti lezono uccheda kare che. mithyA abhimAna vinAnI aMtarmukha buddhimAM puruSapratibiMbanI saMkrAMtine vivekakhyAti kahevAya. tenI saLaMga dhArA Take to upaplava vinAnI vivekakhyAti jANavI. A vivekaJAtinA sAta prakAra che. cAra prakAranI kAryavimukti ane traNa prakAranI cittavimukti. kAryavimukti prayatnasAdhya che ane cittavimukti prayatna vinA pragaTe che. AvuM vAcaspatimizra tattvavaizAradImAM jaNAve che. (gA.12-13). vivekakhyAtinA baLathI avidyA nAza pAme che. avidyA cAra svarUpe hoya-prasuta, tana, vicchinna ane udAra. nAnuM bALaka TekA vinA cAlI na zake tema nimittanA abhAve manamAM paDelA - ema ne ema rahelA rAgAdi klezo prasupta kahevAya. pratipakSanI bhAvanAthI zithila thayelA klezone tanuM kahevAya. tene kArya karavA mATe prastuta karatAM ghaNI vadhAre nimitto joIe. pratipakSI phlezathI abhibhUta thayelA klezo vicchinna kahevAya. pavanaMjayane aMjanAsuMdarI uparano dveSa mAtA-pitAdinA kahevA chatAM ravAnA na thayo A samaye teno aMjanAsuMdarI parano rAga vicchinna thayo ema kahevAya. tamAma sahakArI kAraNo maLavAthI potAnuM kAma karanArA klezo udAra kahevAya. jema ke kAmAsakta yuvAna TI.vI.mAM madhyarAtrie pIkacara joto hoya tyAre rAga udAra avasthA vALo kahevAya. (gA.14-17). avidyA, asmitA, rAga, dveSa ane abhiniveza - A pAMca kleza kahevAya. avidyA = gerasamaja. dA.ta. anitya zarIrAdimAM nityatvano bodha. asmitA = puruSa ane aMtaHkaraNamAM ekatvanI buddhi.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 * 23 thI 26 batrIsIno TUMkasAra dvAtriMzikA puruSa cetana che. ane aMtaHkaraNa jaDa che. chatAM te bannemAM je aikyano AbhAsa thAya te asmitA kahevAya. athavA to sAcuM na jaNAvuM te avidyA ane khoTuM jaNAvuM te asmitA. rAga = sukhanI sAmagrImAM lobhano pariNAma. dveSa = duHkhanA kAraNonI niMdA. 'zarIrano viyoga mane na thAva' ItyAdi daDha abhilASA abhiniveza. (gA.18 thI 20) = upara jaNAvela pAMca klezothI dharma-adharma svarUpa karmAzaya thAya che. te Aloka ane paralokamAM anubhUtino viSaya bane che. avidyA vagerenA kAraNe janma, AyuSya (jIvana) ane bhoga nAmano karmavipAka pravarte che. te duHkhadAyI ane sukhadAyI ema be prakAranA hoya che. te banne prakAranA karmavipAka vivekI jIvane mATe (1) pariNAmanA kAraNe (2) tApanA lIdhe (3) saMskAranA hetuthI tathA (4) guNavRttivirodhanA nimitte du:khamaya che. te A rIte - (1) bhoganI pravRttinA pariNAme tRSNAnuM duHkha vadhatuM jAya che. (2) sagavaDono rAga tenA virodhI sAdhano para dveSa-tiraskAra karAve che. dveSa eTale ja tApa-saMtApa. (3) satata sAmagrImAM sukha-du:khanA vicArothI ubhA thatA tevA saMskAro saMsArane cAlu rakhAvaze. Ama te saMsAranA hetu banaze. (4) pAtaMjala darzananA mate aMtaHkaraNa sattva-rajastamas ema triguNAtmaka che. ekanI anubhUti vakhate gauNa rUpe bIjA benI paNa anubhUti thavAthI tamAma karmavipAka duHkhAtmaka ja che. (gA.21-22) viveka bheda, khyAti jJAna, akhyAti ajJAna. vivekaakhyAti = bhedaajJAna avidyA. jyAM sudhI avidyA che tyAM sudhI ja saMsAra che. pachI saMsAra nathI. (gA.23) A rIte gA.12 thI 23 sudhI pAtaMjala darzanano siddhAMta batAvIne tyAra bAda graMthakArazrIe jainadarzana mujaba, temAM ekAMtavAdanA lIdhe AvatA doSone lIdhe, pAtaMjala matanuM nirAkaraNa karela che. = = = pAtaMjala darzana mujaba puruSa AkAzanI jema sarvadA nirlepa che to pachI te avidyA vagere klezathI baMdhAI na zake. te kAyama mukta hoya to saMsAranA uccheda mATe teNe prayatna karavo nahi paDe ane mokSa svayaM sarvadA hAjara ja raheze. AmAM to mokSapuruSArthano paNa uccheda thaI jaze. ekAMte apariNAmI evA AtmAne tAttvika buddhisaMyoga thato ja nathI - evo pAtaMjala siddhAnta barAbara nathI. kAraNa ke AmAM to kleza ane teno uccheda paNa mAtra kalpanArUpa banI jaze. ane mAtra kalpanA to kyAreya paNa arthasAdhaka prayojanasAdhaka banI na zake. (gA.24-25) == 'mokSadazAmAM aMtaHkaraNa na hovAthI muktikAlIna jJAna nirviSayaka hoya che. arthAt mokSamAM caitanyasvarUpa jJAna hovA chatAM teno koI viSaya hoto nathI' AvuM pAtaMjaladarzanamAM manAya che. A vAta barAbara nathI. kAraNa ke aMtaHkaraNa na hovA chatAM nirAvaraNa jJAnarUpa viSayaparicchedasAmagrI hAjara hovAthI saviSayaka jJAna ravAnA thatuM nathI. 'vivekakhyAti' zabda ja AtmAmAM jJAnane jaNAve che ane te saviSayaka che. Ama muktikAlIna Atmacaitanya saviSayaka siddha thAya che. mATe pAtaMjala vidvAno puruSane caitanyasvarUpa mAnavA chatAM temAM sarvajJatvasvabhAva nathI mAnatA te paNa mAtra temanI mAnyatAno ja vilAsa che. - AvuM yogabiMdumAM zrIharibhadrasUrijI mahArAjA jaNAve che. AvuM kahIne pAtaMjalamatanI samIkSA granthakArazrIe pUrNa karela che. (gA.26) = tArkika naiyAyiko kahe che ke - "bhUtakALanuM duHkha nAza pAmyuM che, vartamAnanuM duHkha nAza pAmavAnuM che. mATe mAtra bhaviSyakAlIna carama evA duHkhane klezane utpanna karIne teno nAza karavo te ja =
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43 dvAtriMzikA * 23 thI 26 batrIsIno TUMkasAra * mokSapuruSArtha che. paraMtu granthakArazrI tenI samIkSA karatAM kahe che ke caramaduHkhadhvasa pUrvakAlIna duHkhadhvasanI jema arthasamAjasiddha che. mATe tenuM koI cokkasa kAraNa banI na zake. vaLI, temanA mate to mokSamAM jema duHkha nathI tema sukha vagere paNa nathI. jemAM jarAya sukha maLavAnuM na hoya evI kaSTadAyaka mokSasAdhanAnI pravRtti koI DAhyo mANasa kare ja nahi. mATe taiyAyikamAnya mokSa ane mokSamArga banne vivekIne mAnya banI na zake. (gA.28). jainamate mukti paramAnaMdamaya che. te duHkhathI ane duHkhanA kAraNothI = karmathI rahita che. tamAma duHkhano ane karmano nAza samyagRjJAna ane samyakriyAthI ja thAya che. pApakarmono nAza yogathI thAya che, bhogathI nahi. kAraNa ke temAM to anavasthA Ave. naiyAyikonA mate mokSagAmI yogIo mokSe jatAM pUrve kUtarA, bilADA, kAgaDA vagere aneka janmamAM bhogavavA yogya karmone mATe tevA tevA zarIrane eka ja bhavamAM ekI sAthe dhAraNa karIne kAyamUhathI (= anekazarIravRMdathI) karma khapAve che. granthakArazrI jaNAve che ke A vAta jugupsanIya ane kAlpanika che. jo mAtra bhogathI ja karmakSaya mAnavAmAM Ave to prAyazcitta vagere paNa nakAmA kahevA paDe. vaLI, bhagavadgItAmAM "he arjuna ! jJAnAgni sarva karmone bhasmIbhUta kare che" AvuM jaNAvela che te paNa nirarthaka thAya. mATe "karmo bhogavavAthI ja nAza pAme evo niyama bAMdhavAnA badale nikAcita karmo bhogavavAthI ja nAza pAme tevo niyama svIkAravo vadhu vyAjabI che. A rIte karmaklezano uccheda thavAthI zAzvata siddhazilA nAmanA sthAnane sAdhaka pAme che. Ama jainasiddhAntahArda jaNAvIne granthakArazrIe 25mI batrIsI pUrNa karela che. (gA.30-32) 26. yogamAyAbhyadvAbiMzizna : TUMkyAra 25mI batrIsImAM yoga dvArA karmakSaya thAya - A vAta karI hatI. 26mI batrIsImAM yogano mahimA varNavela che. pAtaMjaladarzanamAM darzAvela yogavibhUtionuM paNa varNana tathA samIkSaNa A batrIsImAM karavAmAM Avela che. prAraMbhamAM ja yogano mahimA jaNAvatA graMthakArazrI kahe che ke zAstranuM rahasya yoga che. yoga mokSanI keDI che, vibone zAMta karanAra che, kalyANanuM kAraNa che. (gA.1) bIjI ja gAthAmAM gaMbhIra vAta karatA graMthakArazrI kahe che ke dhanavAna mANasane putra, patnI dvArA jema saMsAranI vRddhi thAya che tema zAstro paNa yoga vinA paMDitone saMsAranI vRddhi karAve che. (gA.2) yogarUpI kalpavRkSathI A lokamAM labdhio maLe che, paralokamAM abhyadaya thAya che, paramAtmAne AdhIna thavAya che. (gA.3) AvA yoganuM phaLa pataMjali RSinA yogasUtra nAmanA graMthane AdhAre pAMcathI ekavIsa gAthA sudhI jaNAvI pachI graMthakArazrI jainadarzanamujaba ahIM yogaphaLa batAve che. pAtaMjala darzana mujaba, saMyama = dhAraNA, dhyAna ane samAdhine eka viSayamAM sthApita karavA. traNa prakAranA pariNAma svarUpa saMyama(= dharma svarUpa pariNAma, lakSaNa svarUpa pariNAma ane avasthArUpa pariNAmanA saMyama)thI atIta ane anAgata viSayanuM jJAna thAya che. zabda-artha-buddhisaMbaMdhI saMyamathI haMsa, mRga, sApa vagere tamAma jIvonA zabdanuM jJAna thAya che. saMskAramAM saMyama karavAthI pUrve anubhavela janmonI smRti thAya che, pUrvajanmanuM jJAna thAya che. rUpane vize saMyama karavAthI rUpazaktinuM staMbhana thatAM yogIne adRzya thavAnI zakti pragaTa thAya che. karmanA bhedone vize saMyama karavAthI ariSTa dvArA mRtyunuM jJAna thAya che. AdhyAtmika, Adhibhautika ane Adhidaivika ema traNa prakAranA ariSTa jANavA.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 * 23 thI 26 batrIsIno TUMkasAra * dvAtriMzikA kAnane baMdha karatAM jo avAja na saMbhaLAya to mRtyukALa najIka che ema jANavuM. A AdhyAtmika ariSTa che. AkAzamAM vikRta chAyApuruSanuM darzana mRtyunuM sUcaka che. A Adhibhautika ariSTa jANavuM. tathA svarganuM acAnaka darzana vagerethI Asanna paralokagamana sUcavAya te Adhidaivika ariSTa jANavuM. te rIte maitrI vagere bhAvanA pravRSTa bane to tevA saMyamathI te bhAvanAnuM baLa maLe che. hAthInA baLanuM saMyama karavAthI hAthI jevI tAkAta yogImAM pragaTe che. (gA.5-7) prakAzamaya sUryane vize saMyama karavAthI sAta lokanuM jJAna thAya che. caMdrane vize saMyama karavAthI tArAnA yUhanuM jJAna thAya che. dhruvatArAne vize saMyama karavAthI tArAonI niyata sthaLamAM niyata samaye thanArI gatinuM jJAna thAya che. nAbhine vize saMyama karavAthI rasavAhInI, malavAhinI vagere nADIonA sthAnanuM jJAna thAya che. kaMThakUpa vize saMyama karavAthI bhUkha-tarasa ravAnA thAya che. kaMThakUpanI nIcenA bhAgamAM rahelI kUrmanADIne vize saMyama karavAthI mananI caMcaLatA dUra thAya che. mUrdhajyotine vize saMyama karavAthI siddhonuM darzana thAya che. pAtaMjaladarzana mujaba, siddha eTale svarga ane pRthvInI vacce rahelA divyapuruSo jANavA. (gA.8-9) viziSTa pratibhAsvarUpa prAtijajJAnanA saMyamathI pragaTa thatuM tArakajJAna cAre bAjunuM jJAna karAve che. kamaLanA AkAravALA, chAtInA DAbA bhAgamAM rahelA hRdayane vize saMyama karavAthI potAnA ane bIjAnA mananA rAga-dveSa-saMskAra vagerenuM jJAna thAya che. parArtha evA bhogathI bhinna svArthamAM saMyama karavAthI puruSane vize jJAna thAya che. (gA.10). svArtha = puruSasaMyamanA abhyAsathI pratibhajJAna thAya che. tenA pratApe yogI sUkSma-vyavahita vagere padArthone sAkSAt jue che. zrotrendriyanuM jJAna prakRSTa thavAthI yogI divya zabdane jANe che. A rIte pAMce Indriyane vize samajI levuM. AvA saMyogamAM jo yogIne potAnuM jIvana sArthaka-kRtArtha thaI gayuM ema lAge to teno sAdhanAno vega-utsAha ghaTI jAya. AtmAnuM ojasa ane mananI pavitratA ravAnA thAya. divya anubhUtinI Asakti vadhe. Ama te sAMsArika bhAvomAM phasAI jAya. paNa jo tenA pratye nirlepa rahI sAdhanA cAlu rAkhe to tenI samAdhimAM A anubhUti vihnarUpa na bane. (gA.11) "AtmA bhoktA che tathA citta bhogya che' - A rIte saMvedana thAya te dehabaMdha kahevAya. zarIrabaMdhanA kAraNonI zithilatAthI ane zarIramAM rahelI nADIonA nirNayanI zaktithI yogInA cittano parakAyapraveza thAya che. arthAt tevA yogI marelA pazu-paMkhI ke mAnavInA dehamAM pravezI teno bhogavaTo karI zake che. A yoganI eka prakAranI siddhi che. (gA.12) A rIte pAMca prakAranA vAyu upara vijaya meLavavAthI maLatI siddhio, divyakarNaprApti, AkAzagAminI labdhi, paMcabhUta vijaya, aNimA-mahimAdi ATha aizvaryano prAdurbhAva, vizokA siddhi vagere aneka siddhiono yogasUtra mujaba ullekha prastuta graMthamAM gAthA 21 sudhI karela che. jijJAsuo 26mI batrIsInA vivecanamAM daSTipAta karI zake che. granthakArazrI jaNAve che ke mukhyatayA uparokta siddhione jJAnasiddhi ane zaktisiddhi ema be prakAranA vibhAgamAM goThavI zakAya. jJAnasiddhimAM jJAnAvaraNa karmano kSayopazama kAraNa che tathA hAthI jevuM baLa vagere zaktisiddhimAM viryAtarAya karmano kSayopazama Adi kAraNa che. jainadarzana mujaba saMyama = sadoSa pravRttino tyAga ane nirdoSa pravRttino samanvaya. Avu saMyama ja upara kahela siddhinuM kAraNa che. kAraNa ke pAtaMjalamata mujaba, agaNita padArthathI bharapUra vizvanA pratyeka padArthanuM praNidhAna = saMyama karIne tenI siddhi karavI te alpajIvI manuSya mATe azakya che. jaina darzana mujaba, zAstravihita
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA * 23 thI 26 batrIsIno TUMkasAra anuSThAnanuM praNidhAna karavA svarUpa saMyamathI ja mohanIya karma ravAnA thatAM zeSa aghAtikarmatrika-unmUlana dvArA sarva viSayaka jJAna utpanna thaI zake che. (gA.22) AgaLa vadhatAM graMthakArazrI jaNAve che ke prAyazcitta pApanuM nAzaka che. mATe te paNa yoga che. tathA aMtaHkoTAkoTInI sthitivALA karmono nAza karavAmAM sahAyaka dharmasaMnyAsa paNa yoga che. tevA yogathI nikAcita karmono paNa kSaya thAya che. kuTila vRkSone jema Aga saLagAve che tema yoga kSaNavAramAM kuTila karmone khatama kare che. pakSapAta vinA varasatA varasAda ane patharAtA sUryaprakAza jevo yoga pApI-dharma badhAne tAravAnuM kAma kare che. AtmAmAM pravezatA pApone aTakAvavA 'yoga' evA be akSaranuM dhyAna paNa vajranI sTopara che. (gA.23-27) 45 rasoI karI jIvADanAra AganI sAthe aTakacALA karavAthI te Aga mAraka banI zake tema tAraka evA yogano AjIvikA mATe upayoga karavAthI (= peTa bharavA dIkSA levI vagerethI) te yoga saMsAra vadhAranAra banI zake che. sAcA AzayathI yoganI jhaMkhanA/spRhA karavAmAM paNa saMsArano tApa zAMta thAya che. svarga-sarovaranI zItaLa laherIono sparza thAya che. bharatacakrIe A yoganA baLe ja ArisAmahelamAM paNa kaivalyalakSmI meLavI hatI. ane pUrve (anAdi nigoda rAzimAM ane keLanA jhADanA bhavamAM) dharma na meLavavA chatAM A yoganA mAhAtmyathI ja marUdevA mAtAe mokSapadane prApta karyuM hatuM - Ama jainadarzana saMbaMdhI vaktavya darzAvIne yogamAhAtmya batrIsI graMthakArazrIe pUrNa karela che. (gA.28-32)
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 dvAtriMzikA rAma ...... dvAtrizat dvAtrizikA prakaraNa chaThThA bhAganI viSayamArgadarzika 23. kutarkagraha nivRtti dvAtriMzikA zIla-yoga-zraddhAvatAM tattvadarzitA ........... 1572 kutarkagrahavilayopAyadyotanam ................ 1555 | zAstRbhedakalpanamajJAnam ................... 1573 putaI viyitra mane 4 3 ....... 1555 | tamAma sarvazo se che .................... 1573 kadAgrahAdeH guNanAzakatA .................... 1556 | sarvajJaikyamImAMsA .... ............... ........1574 zruta-zAma-samApima mA 25vo ........ 1556 | tamAma prAjJa dharmAtmA eka sarvajJanA zaraNe . 1574 paJcavidhA zIlavyAkhyA. .............1557 niratizayaguNavattvena pratipattiH sarvajJagocarA .... 1575 tattvAbhinivezasyA''daraNIyatA ................. ............1558 | hari-hara-buddha-jinAdizabdAnAmekArthatA .......... 1576 525712 bhATe yogAnI pravRtti ... 1558 | chadmasthasya kAryena vizeSagrahA'yogaH .......... 1577 kalikAlayogino vivAdabahulAH .................. 1559 sarvazano saMpUrNatayA pazyiya sarvazane pataMjali maharSinI zikhAmaNa . 1559 na Doya ............ .........1577 samyagnayabodhavirahataH zAstrakalahaH ................ 1560 | sAmAnyapratipattyaMzena sarvayogisAmyam ............1578 zabdArthobhayabhedena vikalpatraividhyam ............ 1561 | sarvayogiSu sarvajJasevakatvA'bhedaH ................. 1579 kutarkaH prAyaH jAtirUpaH ......................... 1562 | sarvajJavacanarucyA karmatAnavam ............... 1580 H-RAJU viSaya vis5 asAra ....... 1562 dUrAsannAdibhedasya sarvajJasevakA'bhedA'bAdhakatA ... 1581 svabhAvottaraparyantaH kutarka................ 1563 | sarvajJA'bhedAt tadbhaktyabhedaH .................. 1582 tabhA chedI 415 svabhAva ............ 1563 | yathA gatistathA matiriti nyAyo kutarkasvarUpaparAmarzaH ......................1564 | viparItazca .... ..........1583 svabhAvasyA'paryanuyojyatA .................. 1565 me 2nI mastinu 35 ................. 1583 ayaskAntodAharaNavicAraH ........... ..........1566 / | dRSTisaMmohaH sarvadoSazekharaH .. ........................1584 kalpanAgauravAdeH yuktisiddhA'bAdhakatvam ........ 1567 | vilakSa!- vikSaL mAtina sva35 ........ 1584 tamAma praa2n| 31529 // sukhama ........... 1567 | Azayabhede phalabhedaH .......1585 gauravA'prAmANyasya durgrahatvam ...................1568 | gantavyA'bhede'dhvA'bhedaH ......................1586 nirAlambanajJAnamImAMsA .................. 1569 | bodharAjaprajJApanA .................................... 1587 yo||yaarmt utthAna ...................... 1568 trividha podhano pariyaya ...................1587 atIndriyArthasiddhau kutarkA'sAmarthyam ........... 1570 | ratnopalambhodAharaNavimarzaH ..................... 1588 matAndraya vastune sapaqli kutaI paino .. 1570 | kliSTakarmA'bhAve vighnAbhAvaH ................ 1589 zAstrasvarUpavidyotanam .................. 1571 | sahanuThAnanu sakSa......................... 1588 matAndriya pastu zAstragamya ................. 1571 | ekAGgAdivaikalye sadanuSThAnasvarUpamImAMsA ..... 1590
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA saMsAra ane mokSane denArA anuSThAnanI oLakha .. 1590 | smRti saMjIvanI buddhyAdibhede'nuSThAnaphalabhedaH . - 1591 1592 1592 zrutazaktisamAveze'nubandhasiddhiH . asaMmohajanya kriyA zIghra muktidAyaka prAkRtabhAvaviraktAnAmAsannamuktiH . bhedamAM paNa abheda anubhavasiddha. samataiva mokSamArgaH nAmabhede'pi muktyabhedaH . parabrahmAdivyutpattiH nirvANA'sammohe vivAdavirahaH sarvajJadezanAmAM bhedabhAvanI vicAraNA dravyapradhAna-kapiladezanAbIjadyotanam paryAyapradhAna-buddhadezanAprayojanA''viSkAraH ekataranayadezanA'pi sammatA kapilAdinI dezanA sarvajJamUlaka AryApavAdo jihvAcchedAdhikaH sarve nayAH svasthAne zuddhAH . kapilAdInAM sarvajJatvamImAMsA tarkavAde'navasthAnam .. bhartRharino abhiprAya . hetuvAdenA'tIndriyArthAsiddhiH abhinivezo'saGgAnuSThAnavirodhI zaThatayA svapakSasAdhakayuktiH kadAgrahAtmikA. 1593 1593 sugata-kapilAdInAM anvaya-vyatirekajJAnam. nAnAvidhA'dvaitadezanAprayojanA''viSkaraNam . 1601 bauddhadarzane sarvathAkSaNabhaGgA'naGgIkAraH . sugatadarzane bhavAntara-karmAdisvIkAraH 1602 1603 mahAtmanAM kAraNaM vinA dravyA'satyA'prayogaH . 1604 vikArAnurUpaH pratikAraH AdhyAtmikabhAvaiH zAstrAvirbhAvaH 1594 1595 1596 1597 1597 dRSTimAM sUkSmatA lAvIkhe. 24. sadvRSTi dvAtriMzikA bodhanairmalyAbhAvakAraNavimarzaH sthirA dRSTinuM vivecana aticArakAraNamImAMsA . mithyAtvAdyanubandhavicchedavimarzaH pratyAhArano paricaya jainadarzane darzanAntare ca pratyAhArasvarUpam paJcavidha-pratyAhArasvarUpam sattvApatti-vilApinIbhUmikayoH samavatAraH. 1598 . 1599 | samyagdRSTiH nityamudvignaH sAMsArika ceSTA dhUlIkrIDAtulya 1600 sthirAyAM samyagAjIvikAsamavatAraH paraMjyotiH paraM tattvam jagat tattvataH bhramaviSayaH sthirAyAM vilApinyAH samavatAraH parokSA'parokSAtmadarzanabhedakopadarzanam 1605 . 1606 sattvApattibhUmikAsamavatAraH ? 6 0 7 | phaNidharanA phaTATopatulya bhogasukho . 1907 sAtavedanIyakarmaNo duHkhakAritA . 1608 itanI dRSTikhe pueya jane pApa samAna. . 1609 puNyasya hemamayabandhanatvam 1610 vizuddhabhogasya pramAdabIjatvAbhAvaH 47 1611 satya-mantrasaMskRtAgneradAhakatA 1611 / bandhanA'bandhanA'nekAntaH .. 1612 1613 1615 1616 1617 1617 1618 1619 1619 1620 1621 1622 1623 1623 1624 1625 1626 1627 . 1628 1629 1629 1630 1630 . 1631 1632 1633 1634 samyaktvAdeH paramArthato'bandhakatA 1635 1636 rAgAdivirahe bhogasyA'bandhakatA sambhogAt tAttvikaviratyayogaH 1637 . 1614 bhogasukhathI vAsanA ravAnA thAya nahi..... 1637
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 bhogA'sAratAvibhAvanam . yogasiddhalakSaNAni . samyagdRzaH cittavRttivilokanam sthirasvabhAvAdanyamuddoSatyAgaH bantA dRSTinI kAnti . dhAraNAsiddhicihnaprajJApanam dhAraNAnI oLakhANa .. dhAraNAsiddhihetUpadarzanam kAntAyAM samyagvyAyAmasamavatAraH AkSepakajJAnamAhAtmyam antAdRSTimAM loga pahA lavadvArA na Atmopayogasthairye pravRttiH nivRttitulyA bhogasukho mRgajaLa tulya bhAse bhogasvarUpadarzanam . tAttvikavipazyanAvidyotanam yathAvad darzane'saGgabhAvopalabdhiH * viSayamArgadRrziA 1638 adhyAtmacintanaikAgrye madanamadapalAyanam . 1639 | sAtabhI prabhA dRSTinuM pratipAhana . 1640 zuddhAtmagocaravizadatarAnubhavopAyAH 1641 dhyAnano pariyaya 1641 prAthamika paripakvadhyAnayoH vibhedopadarzanam. 1642 | pAratantryAt paraM na duHkham . 1942 sukha-duHkhanI vyAkhyA. anuttarasurANAM kAntA dRSTiH darzanAntare'pi samyagdarzanAt kSipraM muktiH asaMsaktibhUmikAsamavatAraH kAntAyAM mImAMsAprakAraH . 1643 . 1644 1645 bane. 1945 1646 AtmavaJcanApAkaraNopadezaH Atmavit karma na badhnAti bhogamAM sukhasAdhanatAnI buddhi DUbADe.. bhoge tattvabuddhiH vipAkadAruNA tattvadRSTikAryopadarzanam . kAntA dRSTimAM bhogazakti nirbaLa bane striyA iva dharmazakteH puruSAyitatvam bhogAnupadhAne'vazyabhogyakarmakSayA'yogaH sthirA-kAntAdRSTyoH bhedasAdhanam sthirA bhane antA dRSTino tajhavata cAritravirodhipariNAmavirahe'pi cAritrA'lAbhaH .... 1657 * svAtantryAt paraM na sukham . nizcaya - vyavahAranayAnurodhena sukha - duHkhayoH vyAkhyA.... 1667 prabhAyAM samyak smRtisamavatAraH 1668 jo nirmANa hoya to dhyAna DAyama rahe.... 1968 1946 prabhAyAM padArthA'bhAvanAbhUmikAsamavatAraH 1669 1670 . 1647 prabhAyAM sUkSmabhAvadoSapratighAtaparAyaNatA . 1648 | satpravRttipa = asaMga anuSThAna . 1649 dhyAnA'bAdhinI saMyamadehanirvAhamAtrArthakriyA....... 1670 . 1671 . 1650 asaMga anuSThAnanA paryAyavAcI zabdoM 1671 1651 prazAntavAhitAvaividhyam 1672 1673 . 1651 pUrvAparavirodhaparihAraH . 1652 prazAMtavAhitAno pariyaya 1673 1674 1653 saMskAradvaividhyopavarNanam 1653 nirodhapariNAmavimarzaH . 1654 samAdhipariNAmaprajJApanA 1675 1676 . 1655 pariNAmatraividhyamImAMsA 1677 1656 | tamAma padArtha anvayavyatire 1956 saMpanna-pAtaMjala dvAtriMzikA 1662 1662 1663 1663 .1664 1665 1965 1666 1660 parAyAM AsaGgadoSocchedaH. 1661 khAbhI para dRSTinI yojanAe 1677 prakArAntareNa trividhapariNAmavimarzaH 1678 . 1658 pAtaJjaladarzane ekasyA'pi anekapariNAmAzrayatA 1679 1659 mahAsamAdhibIjanirdezaH 1680 1681 1681 www.jaineifbrary.org
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA prabhA - parAdRSTyoH bhedadyotanam . upekSAbhAvanA''saGgo'pi tyAjyaH paramasamAdhiyogasthApanam . svayogyatAnusAreNa parata AdhyAtmikalAbhaH . tantrAntare'pi mukteH punarAgamanA'bhAvaH DUbakI lagAvo, ratna maLaze zAstrasamudranA peTALamAM samAdhau jJAna-dhyAnAkArarAhityam samAdhinI samabhA... jJAnAtmako'pi samAdhiH yogasya SaDaSTa- paJcadazAdyaGgAni nAnAvidhA samAdhivyAkhyA 1708 . 1688 | khAtmA vinA vaDatA } vikalpa na saMbhave caina 1708 parAyAM turyagAbhUmikAsamavatAraH parAyAM videhamuktatAbhUmikAsamavatAraH parArdaSTimAM nirAcArapada .. . 1689 nairAtmyajJAnA'sambhavaH 1709 1688 | nairAtmyadarzanasyocchRGkhalatAprayojakatvam . 1710 parAyAH kAlamAna- guNasthAnakAdivimarzaH 1690 nairAtmyadarzanasya vairAgyopayogitA 1711 samatAsukhamaparokSam . 1691 AtmakSaNikatAmImAMsA 1712 samAna AcAramAM paNa phaLabhedathI bheda 1681 kheDAMtakSazitA jAghita - naina... 1712 ratnazikSAdRgudAharaNaparAmarzaH . . 1692 bauddhadarzane'pi karmasvIkAraH 1713 kartA'pi na kartA . 1693 niranvayanAze kAryodayA'yogaH 1714 dharmasaMnyAsa viniyogathI mahAtmA kRtArtha .... 1983 | sarvathA zUnyamAthI sana asaMbhava - Una..... 1714 . 1694 kSaNikatvasvasmatraividhya mImAMsA. 1695 siddhAntAnusArataH klezahAnopAyadyotanam . samyak jJAna-kriyAthI karmoccheda . * zuSkajJAnasya klezA'nAzakatA sarvadarzaneSu jJAnakriyAsamuccayaH. nairAtmyavAdamImAMsA trividha-SaDvidhatRSNopadarzanam nairAtmyadarzana samAdhirAja - bauddha tRSNAyA janmAdivardhakatvam 25. klezahAna upAya dvAtriMzikA viSayamArgadarzikA - 1704 . 1682 | nairAtmyadarzanathI bhUrchAnAza- jauddha AtmakAmanAtaH sarveSAM kAmyatA 1683 1705 . 1684 | Atmadarzana vinA AtmarAga asaMbhava- jauddha 1705 1684 Atmadarzanasya vairAgyapratibandhakatAvicAraH ......... 1706 1707 1707 ...... . 1685 nairAtmyavAdApAkaraNam 1686 | nairAtmyadarzana huusse| 1687 nairAtmyadarzane vaktA na sambhavati 1699 1699 1696 1697 kathaJcinnityapakSe pratyabhijJAdisambhavaH 1698 bheDAMtakSazi vAdhmAM pratyabhijJA vagere asaMgata chaina ... 1718 sarvathAkSaNikatve tarkAdyasambhavaH 1719 dhruvAtmadarzanato rAgotpAdavicAraH 1720 dhruva AtmAnuM darzana rAgajanaka nathI - jaina... 1720 1721 1722 1722 1700 1701 1702 nivRttisvabhAvatve uttaralakSaNajananA'sambhavaH syAdvAdasiddhiH 1703 1703 . 1704 upaplavavazAt snehotpAdavicAraH . buddhadarzane saMvRtitraividhyavicAraH . useza vinA sneha-rAga na 4nme - vaina 49 paratattvadarzane viSayarAgavilayaH nairAtmyadarzanasya bandhanarUpatA. syAdvAde sApekSatayA nairAtmyadarzanasammatiH 1715 1716 1717 1718 1723 1724 . 1725
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ ............1750 ....... 50 * viSayamAhA * dvAtriMzikA vivekakhyAtipayalocanam .......1726 | pAtaM48 siddhAntanuM ni2|4295 ............... 1746 vidhyAti dezanA - pAtadeg46 6zana.... 1726 | saMyogahAnasya kaivalyarUpatA ............... 1747 prAntabhUmiprajJAparAmarzaH ................. ................. 1727 | pAixematama bhokSapuruSArthano 32 ........ 1747 vivesdhyAtinA sAta 4512 .................. 1727 | heya-heyahetu-hAna-hAnopAyavarNanam ............... 1748 kuzalapuruSAvasthopavarNanam .................. 1728 zahAni nAmAtra - chaina .............. 1748 vyAsamatAnusAreNa saptavidhA prajJA .............. 1729 svazakti-svAmizaktivimarzaH .................. 1749 caturvidhAH klezAH .....................................1730 | sAtA'sAtabandhavicAravaiphalyam ........................ avidyA anya klezanI janmabhUmi - pAtaMjala. 1730 | s8panA arthasA5nathI - haina .............. 1750 pratipakSabhAvanopavarNanam ............ ........1731 upacArAzrayaNaprayojanavimarzaH .......................... 1751 prasaGkhyAnodaye klezAnAM vandhyatA .... ............ 1732 | saviSayakatvaM jJAnasvabhAvasya .................. 1752 vicchinnaklezasvakhpadyotanam ..................... ............1733 | muktikAlIna jJAna saviSayaka ja hoya - jaina . 17para udArasaGklezanirUpaNam ... 1734 | bhAtmayaitanya viSaya deg4 DIya - haina ....... 1752 avidyAdipaJcavidhaklezapratipAdanama ...... 1735 | aprAkRtajJAnasyA'viSayakatvA'sambhavaH ........... 1753 jozanA pAMya 2 .. ...... 1735 | Atmadarzanato muktivicAraH ....................... 1754 avidyAprarUpaNA 1736 | vivesuyAti saviSaya deg4 Doya - haina ....... 1754 asmitopavarNanam ......................... 1737 vivekakhyAterantaHkaraNadharmatA .................. 1755 dveSAbhinivezavyAkhyA. .1738 | sambandhamAtravirahe upacArA'sambhavaH ............. 1756 vidhA bhane masmitAno me .............. 1738 | cittapRthakkaraNArthaM yogisamAdhivyApAraH ........... 1757 abhinivezane oLakhIe . ................ 1738 | tattvajJAnAnnizreyasAdhigamavimarzaH ................ 1758 karmavipAkamImAMsA........................... 1739 52ma:madhvaMsa bhokSa - naiyAyi: .............. 1758 karmavipAkasya duHkharUpatAsamarthanam .............. 1740 | sukhaM vinA duHkhArthazramA'yogaH .............. 1759 viDIne tamAma bhavis du:535 .......... 1740 | naiyAyibhAnya bhokSapuruSArthanu ni2|429....... 1758 viSayopabhogAt bhogatRSNAvRddhiH ............... 1741 duHkhajihAsoH maraNAdau pravRttyApAdanam ........ 1760 parimayI module :pAtma .............. 1741 | sAkaryAt caramatvaM na jAtiH ............... 1761 viSayasukhAnubhavakAle'pi duHkhAnubhUtiH ............ 1742 | ya2matya du:5tvavyApya ti nathI - haina .... 1761 tA5 bhane sN2|2thii bhaiNa du:535 ........ 1742 | vyadhikaraNayorekatra samAvezadarzanam ...............1762 saMskAraduHkharUpatopavarNanam ............................1743 | zarI2prayoyativyApya vibhinna zAnta-ghora-mUDhapratyayArambhavicAraH .....................1744 ya2matva sAmA1i3 - haina ............. 1762 guNavRttivirodhathI karmavipAka kevaLa duHkhAtmaka . 1744 | arthasamAjasiddhatvasvarUpopadarzanam .................... 1763 avidyAracitaH saMsAraprapaJcaH .......................1745 | sakhaMDa upAdhirUpa camatvano pAtaJjalamate mokSapuruSArthocchedApattiH ........... 1746 / svii||2 vyartha - haina... ............. ......1953
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA kAyavyUhApAkaraNam kevalisamudghAte kAyavyUhabhramaH prayojakacittAt nAnAcittotpAdavicAraH pAtaMjalonI nirmANacittakalpanA mUDhatA che - jaina nikAcitAnAM bhoganAzyatvam . nikAcita karma bhogavavAthI ja ekAntaniyativAdAnaGgIkAraH bhati tathA akhaMDa-sakhaMDa upAdhinI samA... 1794 pariNAmatraividhyopadarzanam sApekSaniyatisvIkAraH 1765 sphoTAdisvarUpazabdaprajJApanA jJAna- kriyAbhyAM mokSaH . 1766 | yoganuM ija : pazu-pakSInA tAttvika mokSamArganI oLakhANa 1766 avAjanuM jJAna zabdArthapratyayavivekaH logathI nahi pe| yogathI durbhakSaya - jJAna-kriyAdoSApAkaraNopAyakathanam prArabdha karma ane saMcita karmanA nAzanI vyavasthA bhogaM vinA karmanAzasamarthanam . kAyavyUhAdi kalpanA aprAmANika - jaina jJAnasya karmanAzakatvam .. jJAna-karmasamuccayasamarthanam . caina.......... ravAnA thAya - * viSayabhArgadarzikA . 1764 yogaija : khatIta anAgata jJAna ... yogamahimA saMyamajayAt prajJAlokaprakAzanam . na1799 * . 1767 pUrvajanmajJAnopAyadyotanam . vaiyAkaraNa-bRhajjAbAlIyAdimatanirAsaH . bhasmadhAraNAtklezocchedapravAdamUladyotanam vAmamArgIyamuktimArgasyonmAdakAritvam yogAdeva muktisamarthanam . punarAvartananI AdhArazilA UhApohanI UMDAI ane UMcAI. 26. yogamAhAtmya dvAtriMzikA amUlamantratantrakArmaNopadarzanam . parakIyacittajJAnopAyA''vedanam . 1767 kAyarUpasaMyamavimarzaH . 1768 1768 . 1769 3pasaMyamathI yogI adRzya jane karmabheda saMyamaphaladyotanam sopakrama - nirupakramakarmanirUpaNam maraNajJAnalAbhaH 1770 1771 | maitrI vagerenA saMyamathI jaNano AvirbhAva . 1772 viSayavatI jyotiSmatI ca pravRttiH 1773 | pravRttyAlokasaMnyAsaphalapratipAdanam . sUryacandrAdisaMyamaphalapradarzanam . . 1773 | nAbhicakrasaMyamaphaladyotanam . . 1774 | yogaija : lUjAhino nAza, mananI sthiratA ane siddhadarzana . 1774 | manaH sthairyopAyakathanam . . 1775 sarvajJAnopAyaprajJApanam 2776 | prAtibha saMyamathI vivekakhyAtipUrvakAlIna 1777 tArakAna 1778 prAtibhajJAnamImAMsA 1779 | hRdayasaMyamathI sva-para cittajJAna . 1780 | AtmajJAnalAbhopAyapratipAdanam parArthabhogabhinna svArthasaMyamathI puruSajJAna pAtaJjalasammatabhogapadArthaprarUpaNA 1781 1782 prAtibhaprabhAvapradarzanam 1783 | aNimAdispRhA AtmajJAnapratibandhikA 51 1783 1784 1785 1785 1786 1787 1788 1789 1788 1790 1791 1792 1782 . 1793 1794 1795 1796 1796 1797 1798 1798 1799 1799 1800 .... 1800 1801 1802 1803
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ .............1829 52 * viSayamAnahAzi . dvAtriMzikA sAzravAnAzravasiddhippararUpaNam ....................1804 | yogicatuSkaprakAzanam ......... .....1824 AryA'nAryasiddhiprarUpaNam ........................... 1805 | sAdRzya-vaisAdRzyaniyAmakanirUpaNam ............... 1825 siddhi chatai upasarga ........................ 1805 | vivekakhyAteH bhedajJAnopalabdhiH ..................... 1826 zarIrabandhaprarUpaNam ................................ 1806 | tArakajJAnamImAMsA ................................. 1827 yoga : 524||yprveshnii siddhi ............ 1806 | | kaivalyalAbhopAyavijJApanam ............................. 1828 karmanAzAtsarvatra vyavahArasiddhiH .......... 1807 | jJAnAvaraNakSayopazamAdeH siddhikAraNatA ........... vAyujayanI siddhio. .................... 1807 pAtaMjaladarzana samIkSA .................... 1824 paJcavidhavAyusvakhmadyotanam ................. 1808 | sadasatpravRttinivRttitaH saMyamakAraNatA ...... 1830 jalagAminI labdhi .......1809 | dravyavizeSayogAdapi siddhisamarthanama .............1831 .... to na pa divya bane................ 1808 | prAyazcittasya yogatvena karmanAzakatA........... 1832 divyazrotralAbhopAyakathanam ................... 1810 | prAyazcitta bhane dharmasaMnyAsa 595 yoga cha ...... 1832 .... to 201||2minii mAnya pragaTa ....... 1810 | nikAcitakarmaNAmapi tapasA kSayaH ............... 1833 mahAvidehA manovRtti ................... 1811 | idAnIntanaprAyazcittaphalamImAMsA ................. prakAzAvaraNakSayahetUhanam ...............................1812 | | 'jJAnayogaH tapaH zuddham' mImAMsA ............... paMyAbhUta vi45 ......................... 1812 | yogamAhAtmyam ... 1836 pRthivyAdiguNanirUpaNam ............................... 1813 / pApImAne 51 yo tA . 1836 yogisaGkalpAnusArINi bhUtAni .............1814 | AzaMsAparityAgopadezaH ............... 1837 mahimA ghimIno prAdurbhAva ............ 1814 | 'yoga' za06 55 t|26 ................ aNimAdisiddhau nAnAmatapratipAdanam ......... 1815 | yogAno durupyo| upadrapArI ............ ...1837 yogisAmarthyadarzanam .......................1816 | parAbhimatezasya yogAnugrAhyatA ................. ........1838 arthabhedA'karaNe'pi tathAdarzanasAmarthyam ............. .1817 bharata-merudevAprabandhopavarNanam ......1839 AmarzAdilabdhisphoraNam ...............................1818 | | bharatayahIne yogathI BACHA .......... ... 1838 indriyajayahetuvarNanam .. ............................ 1819 marudevA mAtAno mokSa yogamUlaka madhupratIkasiddhi samarthanama 1820 | jayasiMhasUrimataprakAzanam ........................ sarvajJatvalAbhakAraNapradarzanam ............... 1821 | pra mAlavIme ........................ 1841 vizokA siddhiH .....1822 | savAla abhaa2|, vA tmaa2|.... madhumatIbhUmilAbhe divyAmantraNAdi............. 1823 1835 ......... 1837 ........ 1840 ......1842
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA 53 * trini nayanata 2151mAM uddhRta nighaMTu, oza, zani graMthonI sUyi * nighaNTu-kozayoratra nayalatoddhRtAni ca / ' nyAyAditantrazAstrANAM nAmAni vacmi modataH || abhidhAnasaGgrahanighaNTu nighaNTusaGgraha vaidyakabRhannighaNTu kaiyadevanighaNTu bRhAnnaghaNTu vaidyakazabdasindhu dhanvantarinighaNTu bRhannighaNTuratnAkara zAligrAmanighaNTubhUSaNa bhAvaprakAzanighaNTu soDhalanighaNTu nighaNTuratnAkara madanapAlanighaNTu nighaNTazeSa rAjanighaNTu nighaNTu abhidhAnacintAmaNi amarakoza ApTezabdakoza ogilvIzabdakoza kalpadrumakoza dravyaguNakoza rAjanighaNTukoza zabdasindhukoza zabdArthacintAmaNikoza halAyudhakoza ajJAnabodhinI tattvacintAmaNyA- advaitasiddhi lokavRtti Atmatattvaviveka tattvapradIpikA AtmatattvavivekavRtti tattvapradIpikAvRtti kArikAvalI tattvavaizAradI kiraNAvalI navamuktivAdaTIkA kiraNAvalI naiSkarmyasiddhivRtti sAGkhyakArikAvRtti | nyAyakaNikA kiraNAvalIprakAza nyAyakandalikA kiraNAvalIprakAzaTippaNa nyAyakusumAJjali kiraNAvalIrahasya nyAyakusumAJjalikhaNDanakhaNDakhAdya prakAza tattvacintAmaNi nyAyacandrikA tattvacintAmaNiprakAza nyAyatAtparyaTIkA nyAyatAtparyadIpikA nyAyabhUSaNa paJcadazI | vivekacUDAmaNi nyAyamaJjarI prakaraNapaJcikA vyutpattivAda nyAyaratnAkara bauddhAdhikAradIdhiti vyomavatI (zlokavArtikavRtti) brahmasUtra zaktivAda nyAyalIlAvatI brahmasUtrazAGkarabhASya zrIbhASya nyAyavArtika mImAMsA zAbarabhASya saGkSapazArIraka nyAyavArtika- mImAMsAzlokavArtika | sambandhavArtika tAtparyaTIkA mImAMsAzlokavArtika- | sarvadarzanasaGgraha nyAyasAra kAzikAvRtti sAGkhyakArikA nyAyasAravRtti yogavArtika sAGkhyakArikAvRtti nyAyasiddhAntamuktA- vAkyapadIya sAGkhyatattva valIprabhAvRtti vArtika (surezvarA- kaumudIvRtti nyAyasUtra cAryakRta) sAGkhyapravacanabhASya nyAyasUtrabhASya vijJAnAmRtabhASya | sphoTaptiddhigonyAyasUtravArtika vivaraNaprameyasaGagraha / pAlikAvRtti 1. nayalatA vyAkhyAmAM sAkSIrUpe uddhata karelA nighaMTu graMtho, koza graMtho ane nyAyAdi dArzanika graMthonA nAmo ahIM darzAvela che. prastuta graMthonA sthAna vagerenI mAhitI meLavavA mATe AThamA bhAganA pariziSTa-6mAM juo pR.2219 thI 2248
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ Cl Cros
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23- kutarkagraha nivRtti dvAtriMzikA ( vIsabhI sIjI RA) zIle paradrohaviratilakSaNe / / 23/3 / / (pR.1556) bIjA jIvono droha karavAmAMthI pAchA pharavuM, aTakavuM te zIla kahevAya che. duSTakAraNaprabhavasya satkAryA'hetutvAt / / 23/6 / / (pR.1561) kharAba kAraNathI utpanna thayeluM kArya kyAreya suMdara kAryano hetu banI na zake. atIndriyA'rthAnAM siddhyarthaM na kutarkasya kutracidavakAzaH / / 23/12 / / (pR.1570) atIndriya padArthonI siddhi mATe kutarkane kayAMya avakAza nathI. zIlavAn yogavAnatra zraddhAvAMstattvavid bhavet / / 23/13 / / (pR.1571) zAstramAM zraddhAvAna, zIlavAna ane yogavAna hoya te tattvavettA banI zake.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstRzraddhAvatAM zAstRbhedAM'gIkaraNaM ajJAnam / / 23/14 / / (pR.1573) dharmazAstrakAro pratye zraddhA dharAvanArA loko zAstrakAromAM bhedabhAvanI buddhino Azraya kare che te teonuM ajJAna che. niratizayitaguNavattvena pratipatteH vastutaH sarvajJaviSayakatvAt, puNavattAvAdinenaiva tasyA mandiIrtha tArarU/9. (pR.9171) sarvotkRSTa guNasaMpannatvarUpe jenI bhakti karavAmAM Ave. te bhakti sarvajJaviSayaka ja kahevAya. kAraNa ke sarvajJa ja sarvotkRSTaguNa saMpanna hoya, asarvajJa nahi. upAsya tattvano sarvotkRSTa guNasaMpannatvarUpe svIkAra karavo te bhakti ja che. gusthAnaparititIrageDapi yoninAme va ma ArarU/radda (pR.983) guNasthAnakanI pariNati taratamabhAvavALI hovAthI yogIomAM te apekSAe bheda hovA chatAM paNa yogIono mArga eka ja che. tattvana sarvatra pra: mumukSuLAmasAta: TorarU/rUra (pR.1614) paramArthathI kyAMya paNa Agraha karavo e mumukSuo mATe ayogya che.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ kutarkagrahavilayopAyadyotanam / / atha kutarkagrahanivRttidvAtriMzikA / / 23 / / anantaramavedyasaMvedyapadaM jeyamityuktaM, atra tajjayenaiva kutarkanivRttirbhavati / saiva cA'tyantamA * * daraNIyetyAha jIyamAne'tra rAjJIva camUcaraparicchadaH / nivartate svataH zIghraM kutarkaviSamagrahaH 2 / / 1 / / jIyamAna iti / jIyamAne atra = avedyasaMvedyapade mahAmithyAtvanibandhane pazutvAdizabdavAcye / svata eva AtmanaivA'paropadezena zIghraM kutarka eva viSamagraho dRSTA'pAyahetutvena krUragrahaH, kutarkasya viSamaggrahaH (=kutarkaviSamagrahaH) kuTilA''vezarUpo vA nivartate / rAjJi jIyamAna iva = ** nayalatA avedyAdipadaM ghoramanantabhavakAraNam / tajjayena jino bhUyAdasadgrahanivRttaye // 1 // atra = trayoviMzatitamadvAtriMzikAyAM tajjayenaiva = avedyasaMvedyapadavijayenaiva jAyamAnA kutarkanivRttiH atyantamAdaraNIyA ityAha- 'jIyamAna' iti / aparopadezena = paropadezaM vinaiva nivartate = niyamenA'tyantaM palAyate, samyagjJAnayogAt, AgamaprAmANyA'vagamAcca / camUcaraparicchadaH = senA-padAti-nigUDhapuruSadUtAdiparivAraH / taduktaM yogadRSTisamuccaye jIyamAne ca niyamAdetasmiMstattvato nRNAm / nivartate svato'tyantaM kutarkaviSamagrahaH / / - ( yo dR. sa. 86 ) iti / taduktaM dazAzrutaskandhe api senAvaimmi Ni jahA seNA paNassaI / evaM kammANi NassaMti mohaNijje khayaM gae / / - (da.zru.5/12 ) iti / yadapi prazamaratau mastakasUcivinAzAt tAlasya yathA dhruvo bhavati nAzaH / tadvatkarmavinAzo hi mohanIyakSaye nityam / / - (pra. rati. 266) ityuktaM yacca tattvArthasAre garbhasUcyAM vinaSTAyAM yathA bAlo vinazyati / tathA karma kSayaM yAti mohanIye kSayaM gate / / - (ta.sA. 10 / 23 ) ityuktaM tadapIhA'nusandheyam / - hataM sainyamanAyakam - ( narA. 11) iti narAbharaNavacanaM na vinA nAyakaM senA muhUrttamapi tiSThati * ktagrahanivRtti dvAtriMziprakAza 22 mI batrIsImAM aveghasaMvedyapadane jItavuM joIe - Ama jaNAvyuM. aveghasaMvedyapadanA jayathI ja kutarkanI nivRtti thAya che. mATe ahIM 'kutanivRtti ja atyaMta AdaraNIya che' - evuM batAvavA graMthakArazrI kahe che ke * tarka vicitra graha ane vaLagADa che haiM gAthArtha :- jema rAjA jItAya to tenI senA ane jAsusano parivAra nivRtta thAya che tema aveghasaMvedyapada jItAya to kutarka svarUpa vicitra-graha vaLagADa svataH jhaDapathI nivRtta thAya che.(23/1) TIkArtha :- aveghasaMvedyapada mahAmithyAtvanuM kAraNa che. mATe ja pazutA vagere zabdothI aveghasaMvedyapada zAstromAM kahevAya che. A aveghasaMvedyapada jItAya to kutarka svarUpa vicitragraMha bIjAnA upadeza vinA potAnI jAte ja jhaDapathI nivRtta thAya che. jema rAhu-maMgaLa vagere krUra graha pratyakSa upalabdha thatA anarthonuM kAraNa che tema kutarka paNa A lokamAM dekhAtA aneka anarthonuM majabUta mULa che. athavA kutarkano kuTila Aveza = vaLagADa paNa viSamagraha tarIke laI zakAya. te paNa avedhasaMvedyapada upara vijaya prApta thatAM svataH tarata ja ravAnA thAya 1. hastAdarze ... mavadya...' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarze '...viSayagraha' iti pAThaH / paraM vyAkhyAnusAreNa so'zuddhaH /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1556 * kadAgrahAdeH guNanAzakatA * dvAtriMzikA-23/3 camUcara-paricchadaH / / 1 / / zamA''rAmA'nalajvAlA himAni' jJAnapaGkaje / zraddhAzalyaM smayollAsaH kutarkaH sunyaa'rglaa||2|| zameti / vyaktaH / / 2 / / kutarke'bhinivezastanna yukto muktimicchatAm / yuktaH punaH zrute zIle samAdhau zuddhacetasAm / / 3 / / ___kutarka iti / zrute = Agame / 6 (ma.bhA. droNaparva-5/8) iti ca mahAbhAratavacanamapyetadarthA'nupAti vijJeyam / / 23/1 / / kutarkamupaminoti- 'zamArAme'tyAdi / kutarko hi zamA''rAmA'nalajvAlA, asadabhinivezajanakatvAt / jJAnapaGkaje himAni, yathAvasthitabodhopaghAtabhAvAt / zraddhAzalyaM, yathAkSayopazamaM yauktikA'rthasvIkAre'pi AgamikA'rthA'pratipatteH / smayollAsaH, mithyA'bhimAnajanakatvAt / sunayA'rgalA, madhyasthatAbhaGgAditi / taduktaM yogadRSTisamuccaye - bodharogaH zamA'pAyaH zraddhAbhaGgo'bhimAnakRt / kutarkazcetaso vyaktaM bhAvazatruranekadhA / / - (yo.dR.sa.87) iti / idameva cetasikRtya yogasAraprAbhRte amitagatinA'pi - bodharodhaH zamA'pAyaH zraddhAbhaGgo'bhimAnakRt / kutarko mAnaso vyAdhiAnazatruranekadhA / / - (yo.sA. prA.7/52) ityuktam / adhyAtmatattvAloke nyAyavijayenA'pi - zamAmbuvAhe pratikUlavAtaM sadbodhapadme ca himopapAtam / zraddhAnazalyaM smayapoSakaJca nijaM hitaM ghnanti kutarkametya / / - (a.tattvA.3/108) ityevaM kutarkasyA'pAyakAritvamuktam / kutarkA'bhinivezasya guNocchedakatA tu - cauhi ThANehiM saMte guNe nAsejjA / (1) koheNaM, (2) paDiniveseNaM, (3) akayaNNuyAe, (4) micchattAbhiNiveseNaM (sthA.sU.4/4/370) ityevaM sthAnAGgasUtrokterapi prasiddhaiva / / 23/2 / / yatazcaivamataH kiM kAryam ? ityAzaGkAyAmAha- 'kutarka' iti / tat = tasmAt kAraNAt = che, jANe ke rAjA upara vijaya maLatAM tenI senA ane jAsusono parivAra ravAnA thAya tema.(23/1) gAthArtha :- upazama bhAva svarUpa bagIcAno nAza karavA mATe kutarka agnijvALA samAna che. jJAnasvarUpa kamaLano vinAza karavA mATe hima samAna kutarka che. zraddhAne mATe kAMTA samAna vedanAdAyaka hoya to te kutarka che. mithyA abhimAnane kutarka ullasita karanAra che. tathA sunayanI prAptimAM kutarka nayA (bhAgaNIyA-sTo52) samAna cha. (27/2) vizeSArtha - prazama, jJAna, zraddhA, sunayane kutarka khatama kare che tathA mithyAabhimAnane vadhAre che. mATe prazamabhAva, jJAna Adine IcchanAre vahelI take kadAgrahane choDavo joIe. AvuM ahIM sUcita thAya che. (23/2) ha zruta-zIla-samAdhimAM Agraha rAkhavo ha gAthArtha - kutarkamAM Agraha rAkhavo e mokSanI IcchA karatA sAdhako mATe yogya nathI. zuddha cittavALA sAdhakone mATe to zrata, zIla ane samAdhimAM Agraha rAkhavo e yuktisaMgata che. (23/3) TIkArtha:- zruta eTale Agama. bIjA jIvono droha karavAmAMthI pAchA pharavuM, aTakavuM te zIla tarIke 1. mudritapratau hastAdarza ca 'himAnI' ityazuddhaH pAThaH / kvacicca hastAdarza 'himAjJAne' ityazuddhaH pAThaH /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ * paJcavidhA zIlavyAkhyA * dhyAnaphalabhUte / / 3 / / AgamanirapekSatarkaNe tathAvidhatadgraharUpaH a = = paradrohaviratilakSaNe / samAdhau kutarkasyopazama-sajjJAna-zraddhA-sunayanAzakatvAt kutarke bhinivezo na = naiva yuktaH muktimicchatAM mumukSUNAM zuddhacetasAm / tarhi kiM kutrA'pi naiva yukto'bhinivezaH ? ityAzaGkAyAmAha - yuktaH = yuktisaGgataH punaH Agame sarvajJopadiSTA'rthapratipAdake, zIle paradrohaviratilakSaNe / upalakSaNAt parA'nugrahAdigrahaH kAryaH / taduktaM mahAbhArate zAntiparvaNi - adrohaH sarvabhUteSu karmaNA manasA girA / anugrahazca dAnaJca zIlametat prazasyate / / - (ma.bhA.zAM. 124/66) iti / dharmaratnakaraNDake vardhamAnasUribhistu zIlaM cittasamAdhAnam - ( dharma.ka. 11 / 141) ityuktm| taduktaM pUrvamihApi yogabhedadvAtriMzikAyAM zIlaM = cittasamAdhiH' ( dvA. dvA. 18/8-bhAga-4 pR. 1232) iti / tIrthodgAlIprakIrNake ca nANAhiMto caraNaM paMcahiM samitIhiM tIhiM guttIhiM / eyaM sIlaM bhaNitaM jiNehiM telokkadaMsIhiM / / - ( tIrtho. 1224) ityuktam / prakRte jIvadayA - dama saccaM acoriyaM baMbhacerasaMtose / sammadaMsaNa - NANaM tavo ya sIlassa parivAro / / - ( zI. prA. 19) iti, = sIlaM visayavirAgo - (zI.prA.40 ) iti ca zIlaprAbhRtavacanamapi yathAgamamanuyojyamAgamamarmajJaiH / ( paM. ta . 2 / 155 ) iti (sau.naM. 13/28 ) iti zIlasya sarvaprayatnaiH rakSaNIyatvAttatrA'bhinivezo yukta eva tadvipattau vipattaya evA'vaziSyante / taduktaM rAjataraGgiNyAM- kiM nA'bhyeti viparyayaM vigalane zIlasya cintAmaNeH ? - (rA.ta.7/ 316) iti / prakRte zIlaM hi paramA vidyA zIlameva paraM tapaH / naiva zIlAt paraM kiJcit tasmAcchIlaM sadA''zrayet / / - ( saM .gI. 2 / 44 ) iti saMnyAsagItAvacanaM zIlaM paraM bhUSaNaM - ( nI. za. 83 ) iti nItizatakavacanaM vibhUSaNaM zIlasamaM nA'nyat - paJcatantravacanaM, - zIlaM hi zaraNaM saumya ! kAntAra iva dezikaH - saudaranandavacanaM, - sarvaM zIlavatA jItam - ( ma.bhA. udyogaparva - 34/47) iti mahAbhAratavacanaM, - caNDAlo'pi hi zIlasthaH taM devA brAhmaNaM viduH - ( a.za. 204 ) iti avadAnazatakavacanaJcAvadheyam / dhyAnaphalabhUte samAdhau tadevA'rthamAtranirbhAsaM svarUpazUnyamiva samAdhiH - (yo.sU. 3/3) iti yogasUtradarzite / dIprAyAM dRSTau vartamAnasya zravaNaM zrutAdilakSaNatattvA'bhinivezaphalamavagantavyam / taduktaM SoDaza - zravaNaM tattvA'bhinivezaparamaphalam - ( So. 11/4 ) iti / zrutAdyabhinivezasya yuktatvAdeva haribhadrasUribhiH dharmabindau tattvAbhinivezaH - (dha. biM. 5 / 49 ) ityuktam / atattvAbhinivezastu mahAtmanAM na smbhvti| taduktaM dharmabindo anabhinivezavAMstu tadyuktaH khalvatattve, sva-svabhAvotkarSAt, mArgAnusAritvAt, tathArucisvabhAvatvAt, zravaNAdau pratipatteH, asadAcAragarhaNAt - (dha.biM.5/20-21-2223-24-25) iti / prakRte ca kutarke'bhinivezastanna yukto muktivAdinAm / yuktaH punaH zrute zIle samAdhau ca mahAtmanAm / / - (yo. dR.sa. 88) iti yogadRSTisamuccayakArikA'vadheyA / taduktaM yogasAraprAbhRte'pi ahIM vivakSita che. dhyAnanuM phaLa hoya tethI samAdhi ahIM samAdhizabdathI grahaNa karavI. (23/3) vizeSArtha H- vAsanAno bhIkhArI zIlabhraSTa jIva bIjA jIvone droha kare che. vizuddha zIlavALo jIva bIjAne potAnA nimitte tathAvidha karma baMdhAya tevo droha nathI karato. te AzayathI ahIM zIla = zIle = = 1557 = - paradrotyAga- Ama jaNAvela che. bIjI mahattvapUrNa vAta e che ke malina tattvamAM Agraha-kadAgraha
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1558 * tattvAbhinivezasyAssdaraNIyatA * dvAtriMzikA - 23/4 uktaM ca yogamArgajJaistaponirdhUtakalmaSaiH / ' bhAviyogihitAyoccairmoha 'dIpasamaM vacaH / / 4 / / - kutarke'bhinivezo'to na yukto muktikAGkSiNAm / Atmatattve punaryuktaH siddhisaudhapravezake / / - (yo.sA.prA. 7 / 53 ) iti / abhinivezatvA'vacchinnasya paramArthato heyatve'pi yogaprAthamyadazAyAmaprazastakaSAyanivAraNAya prazastakaSAyANAmiva kutarkAdyabhinivezavinivAraNakRte zruta-zIlAdyabhinivezasya prayojanabhUtatvamapratyAkhyeyameva / zruta-zIlAdInAM bhavanistArakatvamapi naigamanayadRSTyA sammatameva / ata eva teSvAgrahaH saGgacchata eva / bauddhadarzanavartI apunarbandhako mitrAdigataH savvadA sIlasampanno paJJavA susamAhito / ajjhattacintI satimA oghaM tarati duttaraM / / - (su.ni. 9 / 22 ) iti suttanipAtAdivacanA'valambanena zIlAdyabhinivezaM karotyeva / evaM vaidikadarzanagato'pi mitrAdivartI apunarbandhakaH atassamAdhihInasya sarvazAstravido'pi vA / nUnaM dustara evA'yaM bhavaduHkhapayonidhiH / / - ( rA.gI. 8/54) iti rAmagItAdivacanamAlambya samAdhyAdyabhinivezaM kurute / jainatantrA'vasthito'punarbandhakaH punaH kasAyA aggiNo vRttA suya sIla tavo jalaM - (utta.23 / 53 ) iti uttarAdhyayanasUtravacanAt samAhikArae NaM tameva samAhiM paDilabbhai - (vyA. pra.7 /1) iti vyAkhyAprajJaptivacanAt iti zIlaprAbhRtavacanAcca zrutAdAvabhinivezamAlambate / sIleNa viNA visayA NANaM viNAsaMti - ( zI. prA. 2) prakRte mitrAdidRSTicatuSke tu vizeSataH tattvA'bhinivezasyA''daraNIyatvam / ayaM tattvA'bhinivezoSpyuttarottaradRSTau vizudhyamAnaH san matijJAnAdyutkarSaH kevalajJAne iva, sAkSibhAvapariNamane vilIyate / idamevA'bhipretya yogasAraprAbhRtena kutrA'pyAgrahastattve vidhAtavyo mumukSubhiH / nirvANaM sAdhyate yasmAt samastA''grahavarjitaiH / / - (yo.sA. prA. 9 / 34 ) ityuktamiti gambhIradhiyA bhAvanIyam ||23/3|| manane malina banAvIne mokSathI dUra rAkhe che. jyAre zrRta, zIla, samAdhino vivekapUrNa sAttvika Agraha jIvane mokSanI najIka pahoMcADe che. upalI bhUmikAmAM to te sAttvika Agraha paNa svayaM chUTI jAya che. jema aprazasta kaSAyano avAra navAra bhoga banI javAya tevA saMyogamAM prazasta kaSAyanuM avalaMbana prayojanabhUta banI jAya che. paraMtu UpalI AtmadazAmAM prazasta kaSAya paNa svayaM chUTI jAya che ane jIva jJAtA-dRSTA-asaMga svabhAvamAM sthira thaI jAya che. tema kutarka vagereno aprazasta Agraha-kadAgraha ravAnA karavA Agama-zIla-samAdhino Agraha AdaraNIya bane che. paraMtu asaMga AtmadazA pragaTe, saMsAramokSa pratye tulya manovRtti varte tyAre zruta vagereno Agraha paNa ApameLe chUTI jAya che. paraMtu 22 mI batrIsImAM jaNAvelA yogI haju sudhI dIprA dRSTi sudhI ja pahoMcela hovAthI temane mATe AgamazIla vagereno Agraha rAkhavo upakArI nIvaDe tema che. A kAraNasara ahIM Agama vagereno Agraha rAjavA upara mAra khAsa che. (23/3) # paropakAra mATe yogInI pravRtti gAthArtha :- tapa dvArA jeNe AtmAno kacaro dhoI nAMkhela che tevA yogamArgavizAradoe bhAvI yogInA atyaMta hita mATe mohAndhakAradIpasamAna vacana kahela che ke [je kahela che te pAMcamI gAthAmAM che.](23/4) 1. hastAdarze 'bhAvayogi' ityazuddhaH pAThaH / hastAdarzAntare ca 'bhAvayoga' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarze 'mahAdIpa...' iti pAThaH / vyAkhyAnusAreNa ca so'zuddhaH /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ * tivayonino vivAdunA: * 1559 uktaM ceti / uktaM ca nirUpitaM punaH yogamArgajJaiH = adhyAtmavidbhiH pataJjaliprabhRtibhiH taponidhUtakalmaSaiH = prazamapradhAnena tapasA kSINamArgA'nusAribodhabAdhakamohamalaiH bhAviyogihitAya = bhaviSyadvivAdabahulakalikAlayogihitArthaM uccaiH = atyarthaM mohadIpasamaM = mohA'ndhakArapradIpasthAnIyaM vavo = vanam ||4|| vAdAMzca prativAdAMzca vadanto nizcitAMstathA / tattvAntaM naiva gacchanti tilapIlakavad gatau / / 5 / / ___ vaadaaNshceti| vAdAMzca pUrvapakSarUpAn prativAdAMzca paropanyastapakSaprativacanarUpAn vadanto = bruvANAH nizcitAn asiddhA'naikAntikAdihetvAbhAsanirAsena tathA = tena prakAreNa tattacchAstraprasiddhana yogabindukArikA(yo.vi.66)saMvAdenaitadeva samarthayamAna Aha- "uktamiti / yogabinduvyAkhyAnusAreNaiva vivRti- "u va = nirUpita puna rUtyAdri | suspaSTa iva TIchArtha: JAra3/4 pataJjalyuktamevA''ha- 'vAdAMzceti / iyaM kArikA adhyAtmopaniSad(1/74)yogabindu (67) prabhRtau samuddhRtA vartate / yogabinduvyAkhyAnusAreNa vivRNoti- vAdAMzca pUrvapakSarUpAnityAdiH / vAdalakSaNaM tu - viruddhayoH dharmayorekadharmavyavacchedena svIkRtatadanyadharmavyavasthApanArthaM sAdhanadUSaNavacanaM = vAdaH 6 TIkArtha :- yogamArgasvarUpa adhyAtma tattvane jANakAra evA pataMjali vagere maharSio thaI gayA. teoe prazama-upazama bhAvanI mukhyatA rAkhIne tapa karavA dvArA potAno mohano mela dhoI nAMkhyo. mokSamArgane anusaranArA tattvabodhanA pragaTIkaraNamAM bAdhaka evo mohano kacaro kSINa thavAnA kAraNe teone yogamArgano bodha thayo. tethI bhaviSyakALamAM vAda-vivAdane vAraMvAra karanArA evA kalikAlanA yogIonA atyaMta hita mATe eka suMdara vAta karI. te vAta mohanA andhakArane dUra karavA mATe dIvA samAna che. te vAta AgaLanA zlokamAM batAvavAmAM Avaze. (23/4) vizeSArtha - ItaradarzanIo paNa samatA-vairAgyane kendrasthAnamAM rAkhIne tapa vagere sAdhanA kare to mohano kacaro dhovAI jAya. matalaba ke ItaradarzanavALA paNa pApano anubaMdha toDI zake che. tenA kAraNe mArgAnusArI tattvajJAna temane paNa thaI zake che. A tattvajJAna karuNAsabhara hovAnA kAraNe mAtra vartamAna kALanA ja nahi paNa bhaviSyanA paNa aneka yogIonA hita mATe sahaja rIte emanA moDhAmAMthI evA uddagAra nIkaLI jAya che ke je anekanI mUDhatAne dUra kare. A bAbata ahIM khUba ja ullekhanIya che. AnA upara UMDo vicAra karavAthI vADAbaMdhI, saMkucitatA, kSudratA, tucchatA, sAMpradAyika jhanUna, daSTirAga vagere dUra thAya che tathA madhyastha ane mArgastha kSayopazama pragaTe che, maitrI vagere bhAvo kharA arthamAM haiyAmAM UgI nIkaLe che. (23/4) huM pataMjali maharSinI zikhAmaNa che. gAthArtha :- zAstramAnya rIte nizcitarUpe vAda ane prativAdane karatA mumukSuo AtmAdi tattvanI prakRNa jANakArIne pAmI zakatA nathI. talane pIlanAro ghAMcIno baLada goLa-goLa pharavA chatAM paNa huM keTaluM pharyo ?" e jANI zakato nathI tema uparokta vAta samajavI. (23/5) TIkArtha - pUrvapakSanI rajuAta karavI te vAda kahevAya. vAdIe batAvelI bAbatano (= pakSano) javAba Apavo te prativAda kahevAya. te te zAstrane mAnya hoya te rIte asiddha, anaikAMtika, viruddha vagere hetvAbhAsanuM 2. dastAva .kamRti.." ti guTitA . | 2. mudritaprato 'tA ji.' ti pad. | sa vArthataH zuddha: paraM sandarbhAnusAreNA'zuddhaH pratibhAti /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1560 * samyagnayabodhavirahataH zAstrakalahaH * dvAtriMzikA-23/5 sarve'pi 'darzanino mumukSavo'pi tattvAntaM = AtmAditattvaprasiddhirUpaM na = naiva gacchanti = pratipadyante, (gatau) tilapIlakavat = 'tilapIlaka iva / niruddhA'kSisaJcArastilayaMtravAhanaparo yathA hyayaM nityaM bhrAmyannapi niruddhA'kSatayA na tatparimANamavabudhyate, evamete'pi vAdinaH svapakSA'bhinivezA'ndhA vicitraM vadanto'pi nocyamAnatattvaM pratipadyante iti / / 5 / / (pra.na.ta.8/1) iti pramANanayatattvAlokAlaGkArasUtroktaM grAhyam / pUrvaM vAdadvAtriMzikAyAM (dvA.dvA.8/1 bhAga-2, pR.541) nirdiSTAni tallakSaNAntarANIhAnusandheyAni / spaSTaprAyaH TIkArthaH / navaraM tilayantravAhanaparaH ityanantaraM gatau = vahanarUpAyAM satyAmiti dRzyam / taduktaM yogasAraprAbhRte'pi - Ucire dhyAnamArgajJA dhyAnodbhUtarajazcayAH / bhAviyogihitAyedaM dhvAntadIpasamaM vacaH / / vAdAnAM prativAdAnAM bhASitAro vinizcitam / naiva gacchanti tattvAntaM gateriva vilambinaH / / - (yo.sA.prA.7/32-33) iti / adhyAtmatattvAloke'pi - sabhAsu vAda-prativAda-jalpA vizAradAnAM vividhA bhvnti| tattvAntasiddhirna hi labhyate tairdRSTAntabhUtastilapIlako'tra / / 8 (a.tattvA. 3/109) ityuktam / taduktaM premagItAyAM api - tarkavAda-vivAdAMstu tyajanti premayoginaH - (pre. gI.206) iti| etena - vAdAnAM prativAdAnAM nA'tra kiJcit prayojanam - (ma.gI.2/22) iti mahAvIragItAvacanamapi vyAkhyAtam / taduktaM nAradabhaktisUtre api - vAdo nA'valambyaH - (nA.bha. sU.74) iti| - ye cAnye ha vRthA tarka-dRSTAnta-kuhakendrajAlairvaidikeSu paristhAtumicchanti taissaha na saMvaset + (maitrA.7/8) iti maitrAyaNyupaniSadvacanato'pi tantrAntarIyo yogI vivAdAdita uparamatyevetyavadheyam / taduktaM nAradaparivrAjakopaniSadi saMnyAsagItAyAJca - ativAdA~styajet tarkAn, pakSaM kaJcana nA''zrayet + (nA.pari.5/21, saM.gI.10/24) iti prAg (dvA.dvA.8/6 bhAga-4 pR.551) darzitameva / prakRte - sarvanayoktatattvAnAM bodhaM vinA jgjjnaaH| parasparaM ca yudhyanti klizyanti dharmabhedataH / / 6 (adhyA.gI.117) iti adhyAtmagItAvacanaM, - mUDhA na jAnanti mithyAtarkeNa veSTitAH - (yo.zi.1/ 34) iti ca yogazikhopaniSadvacanaM bhAvanIyaM madhyasthaiH / / 23/5 / / nirAkaraNa karIne vAda-prativAda karatA sarva dharmanA anuyAyI mumukSuo paNa AtmA vagere tattvanI prakRSTa samajaNa pAmatA nathI. talane pIlanArA baLadanuM daSTAMta ahIM vicAravuM. jema talanI ghANIne pheravanAra baLadanI AMkha DhAMkI devAmAM Ave che. tethI te roja satata pharavA chatAM paNa tenI AMkha DhAMkelI hovAnA kAraNe "keTaluM pharyo ?' tenuM jJAna te baLadane thatuM nathI. tema pota-potAnA pakSanI pakkaDamAM aMdha thayelA prastuta aneka vAdIo paNa vividha svarUpe bolavA chatAM prativAdI dvArA bolavAmAM AvatA tattvane-padArthane svIkAratA nathI. (23/5) vizeSArtha:- hetu pakSamAM na rahe to asiddha nAmano hetvAbhAsa kahevAya. hetu vipakSamAM paNa rahe to te anaikAntika nAmano hetvAbhAsa bane. hetu sAdhyAbhAvavyApta bane to viruddha nAme hetvAbhAsa bane. A hetvAbhAsano prayoga karavAmAM Ave to javAba khoTo kahevAya. A hetvAbhAsano prayoga na karavAmAM Avyo hoya to javAba sAco kahevAya. AvA sAcA javAba vAdasabhAmAM prativAdI dvArA ApavAmAM Ave to paNa vAdI te tattvane svIkAratA nathI hotA. paraMtu vAda-vivAda-vANIno vyAyAma kare ja rAkhe che; potAnI mAnyatA choDatA nathI. potAnA pakSano kadAgraha tene vicArAMdha banAvI mUke che. mATe pataMjali maharSi kahe che ke vAda1. hastAdarza 'darzino' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarza 'tipI...' iti truTitaH pAThaH /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zabdArthobhayabhedena vikalpatraividhyam * 1561 vikalpakalpanAzilpaM prAyo'vidyAvinirmitam / tadyojanAmayazcA'tra kutarkaH kimanena tat || 6 || vikalpeti / vikalpAH zabdavikalpA arthavikalpAzca teSAM kalpanArUpaM zilpaM ( = vikalpakalpanAzilpaM) prAyo = bAhulyena avidyAvinirmitaM = jJAnAvaraNIyAdikarmasamparkajanitam / tadyojanAmayaH : tadekadhArAtmA cA'tra kutarkaH / tat kimanena mumukSUNAM duSTakAraNaprabhavasya satkAryA'hetutvAt / / 6 / / = kutarkA'sAratAmevopadarzayati- 'vikalpe 'ti / 'eSa vandhyAsuto yAti khapuSpakRtazekharaH / mRgatRSNAmbhasi snAtaH zazazRGgadhanurdharaH / / ' ( ) ityAdisvarUpAH pUrvoktAH (pR.228, pR.748) zabdavikalpAH = zabdapradhAnA vastuzUnyA vikalpAH, 'nIlarUpaM ghaTAd bhinnaM syAdabhinnaM vA ? ityAdirUpeNA'rthaM vikalpya nIlarUpAdyarthA'palApakAriNaH arthavikalpAH cazabdena 'vandhyAsutajanakatvamavandhyAyAmabhimataM vandhyAyAM vA ?" ityAdisvarUpAH tadubhayavikalpAH samuccitAH / teSAM kalpanArUpaM zilpaM, tadeva ca duHkhamUlam / taduktaM samAdhitantre - yadantarjalpasampRktamutprekSAjAlamAtmanaH / mUlaM duHkhasya tannAze ziSTamiSTaM paraM padam / / - ( sa taM . 85 ) iti / tadekadhArAtmA vikalpaikapravAhAtmakaH / taduktaM yogadRSTisamuccaye avidyAsaGgatAH prAyo vikalpAH sarva eva yat / tadyojanAtmakazcaiSa kutarkaH kimanena tat / / - ( yo. dR.sa. 90 ) iti / hastAdarze ca ' tadekAdhArAtmA' iti pAThaH / tatra ca 'vikalpaikA''zrayAtmaka' ityarthaH kAryaH / duSTakAraNaprabhavasya duSTopAdAnopAdeyasya satkAryA'hetutvAt tena paGkaja-harikezacANDAlAdInAM duSTanimittakAraNaprabhavatve'pi pUjA- pravrajyAdihetutve'pi na kSatiH / / 23 / 6 / / = 1 = vivAdane choDI, kutarkone ravAnA karI madhyastha bhAve yogasAdhanAmAM AtmakalyANanA lakSe lAgI javuM e ja mAtra khApa urtavya che. (23/5) gAthArtha :- vikalponI kalpanA svarUpa zilpa prAyaH avidyAthI nirmita hoya che. prastutamAM kutarka tenI yojanA karavA svarUpa che. tethI vikalpathI saryuM. (23/6) TIkArtha :- vikalpo zabdasaMbaMdhI hoya ke arthasaMbaMdhI hoya paraMtu te banne prakAranA vikalponI kalpanA svarUpa zilpa prAyaH jJAnAvaraNIya vagere karmasvarUpa avidyAnA saMparkathI ja utpanna thAya che. prastutamAM kutarka to dvividha vikalponI kalpanAnA eka pravAhasvarUpa ja che. athavA kutarka mAtra vikalpa AdhArita che. te kAraNe mumukSuone AvA kutarkathI saryuM. kAraNa ke kharAba kAraNathI utpanna thayeluM kArya kyAreya suMdara kAryano hetu banI na zake.(23/6) vizeSArtha :- A vaMdhyAputra AkAzapuSpanI mALA laIne jAya che ke vAghanuM zIMgaDu laIne jAya che ?' A zabdavikalpa = zAbdika vikalpa kahevAya. kAraNa ke ahIM arthazUnya zabda ja kendrasthAnamAM goThavAyela che. jyAre 'AtmA sarvathA nitya che ke anitya che ?' A vikalpamAM arthanI mukhyatA hovAnA kAraNe te arthavikalpa kahevAya. A banne vikalpanI kalpanA jJAnAvaraNa karma svarUpa kharAba kAraNathI utpanna thatI hovAthI tathAvidha kalpanAnI paraMparA-dhArAbaddha pravAha svarUpa kutarka paNa mumukSu mATe tyAjya che. kAdava apavitra che to kAdavathI banAvavAmAM AvelI cIja pavitra hoI na zake. kAdavane choDanAra mANase kAdavathI banelI cIja paNa choDavI joIe. kAdava = jJAnAvaraNIya karma athavA tajjanya vikalpakalpanA. tenAthI banelI cIja = kutarka. apavitra hovAnA kAraNe kutarkane mumukSue choDavA joIe. (23/6)
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1562 * kutarkaH prAyaH jAtirUpaH * dvAtriMzikA-23/7 jAtiprAyazca bAdhyo'yaM prakRtA'nyavikalpanAt / hastI hantItivacane prAptA'prAptavikalpavat / / 7 / / ___ jAtiprAyazceti / jAtiprAyazcaH dUSaNA''bhAsakalpazca bAdhyaH pratIti-phalAbhyAM ayaM = kutarkaH, prakRtA'nyasya = upAdeyAdyatiriktasya aprayojanasya vastvaMzasya vikalpanAt (=prakRtAnyavikalpanAt) / 'hastI hantIti vacane hastyArUDhenokte prAptA'prAptavikalpavat naiyAyikacchAtrasya / yathA hyayamitthaM vaktAraM prati "kimayaM hastI prApta vyApAdayati ? utA'prAptaM ? Adye tvAmapi vyApAdayet, antye ca jagadapI"ti vikalpayanneva hastinA gRhIto miNThena kathamapi mocitaH / tathA tathAvidhavikalpakArI tattaddarzanastho'pi kutarkahastinA gRhItaH sadgurumiNThenaiva mocyata iti / / 7 / / avidyAnirmitatvena kutarkasya satkAryA'hetutvamevopobalayati- 'jAtI'ti / - sAdharmya-vaidhAbhyAM pratyavasthAnaM = jAtiH - (nyA.sU.1/2/18) iti nyAyasUtraM upAdeyAdyatiriktasya = upAdeya-heyasaMvarA''zrava-bandha-nirjarAdivyatiriktasya aprayojanasya = AdhyAtmikaprayojanApetasya vastvaMzasya vikalpanAt = AgamanirapekSaM tarkaNAt / tathAhi- kazcinnaiyAyikaH chAtraH kutazcidAgacchan avazIbhUtamattahastyArUDhena kenaciduktaH 'bhoH ! bhoH ! tvaritamapasara, hastI vyApAdayati' iti ca / tathA'pariNatanyAyazAstraH ayaM naiyAyikazchAtraH itthaM vaktAraM hastyArUDhaM kaJcit prati 'kimayaM hastI prAptaM vyApAdayati utA'prAptam? Adye vikalpe kakSIkriyamANe tvAmapi = tvAmeva vyApAdayet, prAptibhAvAt / antye ca aprAptaghAtavikalpe jagadapi sakalaM vyApAdayet, aprAptyavizeSAt' iti vikalpayanneva hastinA gRhiitH| prakRte ca chAtratritayodAharaNamapi adhyAtmavaizAradyAM (adhyAtmopaniSaTTIkA-1/74 pR.148) asmaduktamanusandheyam / taduktaM yogadRSTisamuccaye'pi - jAtiprAyazca sarvo'yaM pratIti-phalabAdhitaH / hastI vyApAdayatyukto prAptA'prAptavikalpavat / / - (yo.dR.sa.91) iti / ziSTaM spaSTam / / 23/7 / / ha prApta-aprApta viSayaka vilpa asAra che gAthArtha - A kutarka jAtiprAya che. aprastuta bAbatano vikalpa karavAthI kutarka bAdhya che. hAthI bhAre cha' - Apa vayanamA AHI viDayanI ma mApAta vI. (23/7) / TIkArtha :- jAti eTale khoTA dUSaNa. kutarka khoTA dUSaNa samAna hoya che. upAdeya vagere prastuta viSaya sivAyanA aprayojanabhUta vastuaMzano vikalpa uThAvavAnA kAraNe kutarka pratIti ane phaLathI bAdhita thAya che. hAthI mAre che' - A pramANe hAthI upara beselA mahAvata vaDe kahevAyuM tyAre naiyAyika vidyArthInA prApta ane aprAptaviSayaka vikalpanI jema kutarka jANavo. jema "hAthI mAre cheAvuM kahenAra mahAvata pratye "hAthI zuM prAptane mAre ke aprAptane mAre ? jo hAthI prAptane = aDelAne mAre-Avo prathama vikalpa mAnya karavAmAM Ave to he mahAvata ! hAthI tamane paNa mAraze. kAraNa ke hAthIthI tame prApta = saMyukta cho. tathA jo hAthI aprAptane paNa mAre to AkhA jagatane paNa mAraze, mAtra mane nahi. mATe hAthIthI gabharAIne bhAgavAnI jarUra nathI. A pramANe aprayojanabhUta vikalpa karato naiyAyika vidyArthI hAtha vaDe pakaDAyo. pachI mAMDa mAMDa mahAvata vaDe te choDAvAyo. tema aprayojanabhUta viSayamAM vikalpa = carcA karanAro te-te dharmamAM rahelo sAdhaka paNa kutarka svarUpa hAthI vaDe pakaDAya che tathA sadgasvarUpa mahAvata dvArA ja te kutarkagajendrathI choDAvAya che. (237)
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ * mAvottaraparyantaH yuti. * 1563 svabhAvottaraparyanta eSo'trA'pi ca tttvtH| nA'rvAgdRgjJAnagamyatvamanyathA'nyena kalpanAt / / 8 / / svamAriA Sa = kutarva: mAvottaraparyantaH, satra 2 "vastumAstara vIca" () kutarkaH kathamavaseyaH ? ityAzaGkAyAmAha- 'svabhAve'ti / 'Apo dahanti vahnisannidhau' eSa kutarkaH / 'kuta Apo valisannidhAveva dahanti ? na tu tadasannidhAvapi ?' iti prativAdinA paryunuyukte sati 'apAM tAdRza eva svabhAvo yaduta vahnisannidhAveva dAhakaraNam' ityevaM svabhAva eva uttaraparyante vAcya iti kutarkaH svabhAvottaraparyanto bhavati / atra ca kutarke nA'rvAgdRgjJAnagamyatvaM, 'vastusvabhAvairuttaraM vizeSArtha:- daSTAMta A mujaba che ke nyAyazAstrane bhaNato koIka vidyArthI rastA uparathI pasAra thaI rahyo hato. te samaye eka unmatta hAthI sAmethI AvI rahyo hato. mahAvatanA kAbunI bahAra te gAMDo hAthI rastA upara doDI rahyo hato. hAthInI upara beselA mahAvate dUra rahelA pelA vidyArthIne kahyuM ke "he yuvAna ! tuM jaldI dUra bhAga. nahitara hAthI tane mArI nAkhaze.pelA yuvAna vidyArthIne tarkazAstra pariNamela na hovAthI te mahAvatane kahe che ke "he mUrkha ! A pramANe yuktizUnya pralApa kema kare che? yukti A pramANe che. hAthIne je aDakela hoya tene hAthI mAre ke hAthIne je aDela na hoya tene hAthI mAre ? jo aDelAne hAthI mAre to pahelAM hAthI tane ja mArI nAMkhe. kAraNa ke tuM hAthIne aDela che. jo hAthI potAne nahi aDelane mAre to jagatanA tamAma jIvone hAthI mArI nAkhaze. kAraNa ke tArA sivAya badhA ja tene aDela nathI." A pramANe te vidyArthI dalIla kare che. teTalAmAM hAthIe tene pakaDyo. pachI kuzaLa mahAvate mAMDa-mAMDa tene choDAvyo. AvA kutarko karavAthI phAyado zo ? tamAma kutarko asatya dUSaNa samAna hoya che. kAraNa ke sAmenI vyakti jyAre potAnI vAta raju kare tyAre kutarka karanAranA magajamAM e ja dhUna cAlatI hoya che ke sAmenI vyaktinI mAnyatA koI paNa rIte khoTI ja pADavI. tenI mAnyatAne khoTI siddha karavA mATe jyAre kutarkavAdIne sAcA dUSaNa tenI mAnyatAmAM/vAtamAM jaNAtA nathI tyAre sAmenI vyaktine je artha mAnya hoya tenAthI judA ja prakAranA arthanuM udubhAvana karIne dUdhamAMthI porA kADhavAnI jema khoTA khoTA kAlpanika dUSaNo rajU karIne sAmenI vyaktinI vAtane khoTI TharAvavA mATe te mathAmaNa kare che ane khoTA dUSaNothI kutarkavAdI sAmenI vyaktinI mAnyatAne khoTI TharAve che. A khoTA dUSaNa eTale jAtikutarka. mumukSue AtmArthIe AvA kutarkothI kAyama dUra rahevuM joIe. tema chatAM karmavaza mumukSu kutarkane karI bese to sadgururUpI mahAvata kutarkagajarAjathI tene karuNAbuddhithI choDAve che. (23/7) ha klarkamAM chello javAba svabhAva che gAthArtha - jyAM svabhAva ja chello uttara che evo A kutarka che. tathA paramArthathI A svabhAva paNa chabastha jIvanA jJAnathI oLakhAto nathI. kAraNa ke anya vAdI dvArA anya prakAre svabhAvanI kalpanA karAya che. (23/8) TIkArtha : - jyAM svabhAva ja chello uttara che athavA svabhAva ja javAbanA cheDe rahelo che evo A kutarka che. (eka vAdI kutarkathI potAno pakSa raju kare. tenI sAme anya vAdI prazna kare. teno vAdI kutarkathI javAba Ape. prativAdI pharIthI te bAbatamAM prazna kare. vAdI pharIthI kutarkagarbhita javAba
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1564 * kutarvasvaFparAmarza * dvAtriMzikA-23/9 iti vacanAt / atrA'pi ca svabhAve nA'rvAgdRzaH = chadmasthasya jJAnagamyatvaM (=nA'rvAgdRgjJAnagamyatvaM) tattvataH, anyathAklRptasyaikena vAdinA* svabhAvasya anyenA'nyathAkalpanAt / / 8 / / tathAhi - apAM dAhasvabhAvatve darzite dahanAntike / viprakRSTe'pyayaskAnte svArthazakteH kimuttaram / / 9 / / vAcyamiti vacanAt / tathA 'ApaH kledayanti' iti atrApi ca svabhAve na tattvataH = paramArthataH chadmasthasya jJAnagamyatvam / 'vastusvabhAvairuttaraM vAcyamiti sarvatraiva tathA tattatsiddhau vaktuM pAryate, ekena vAdinA anyathAklRptasya = anyena prakAreNa nizcitasya svabhAvasya = vastusvabhAvasya anyena vAdinA anyathA = pUrvavAdiklRptabhinnaprakAreNa kalpanAt = kakSIkaraNAt / yadi vastusvabhAvaH paramArthataH chadmasthajJAnagocaraH syAt tarhi kAke kArNyavat tatra na kAcid vipratipattiH syAt / paraM sA dRzyate cirakAlataH / ato vastusvabhAvo na tattvataH chadmasthagocara iti sidhyatIti bhAvaH / yathoktaM yogadRSTisamuccaye - svabhAvottaraparyanta eSo'sAvapi tattvataH / nA'rvAgdRggocaro nyAyAdanyathA'nyena nvitaH || - (yo... 12) ti sArarU/8 Ape. pharIthI prativAdI prazna kare. chelle kutarkavAdIe kahevuM paDe ke "vastuno svabhAva ja Avo che." Ama pote raju karela kutarkane vize prazna vicAraNA sabhAmAM thAya tyAre kutarkonA javAba ApavAmAM aMte to "vastuno svabhAva ja A pramANe che' - Ama kahevuM paDe che.) kAraNa ke kutarkamAM vastunA svabhAvathI ja uttara kahevo.' - AvuM zAstravacana che. (ahIM koI dalIla kare ke "vastuno svabhAva javAba tarIke darzAvavo paDe to te rIte javAba ApavAmAM vAMdho zuM?" to A vAta yuktisaMgata nathI. kAraNa ke kutarka karanAra dvArA kalpanA karAyela) svabhAva paNa paramArthathI chadmastha jIvanA jJAnathI oLakhI zakAya tevo nathI. kAraNa ke eka vAdIe je rIte padArthanA svabhAvanI kalpanA karI hoya tenA karatAM bIjI ja rIte prativAdI padArthanA svabhAvanI kalpanA kare che. (238) vizeSArtha - kAgaDAnuM rUpa chadmasthanA jJAnano viSaya che. mATe "kAgaDo kALo che." ema badhA ekamate vAta kare che. eka jaNa kAgaDAne kALo kahe ane bIjo kAgaDAne dhoLo kahe, trIjo pILo kahe- AvuM banatuM nathI. pratyakSa dekhAtA viSayamAM vivAda koNa kare ? jo vastuno svabhAva paNa A rIte chabastha jIvane mATe pratyakSa hoya to vastusvabhAva vize bhinna bhinna mato pravartI na zake. paraMtu AtmA vagerenA svabhAva vize alaga-alaga darzanakAro vibhinna svabhAva kalpe che. tenAthI ja siddha thAya che ke vastusvabhAva paNa paramArthathI chadmastha jIvanA jJAnano viSaya banI zakato nathI. mATe eka kutarkavAdI kutarkanA javAbamAM vastuno je svabhAva batAve tenA karatAM bIjo kutarkavAdI judA ja prakAranA vastusvabhAvane dekhADe che. mATe kutarkano aMta AvavAnI koI zakyatA nathI. mATe kutarka tyAjya che. A vAta AgaLanA zlokamAM vadhu spaSTa thaI jaze. (238) te A rIte samajavuM. gAthArtha - "agninI pAse pANIno bALavAno svabhAva che"- Avo kutarka dekhADavAmAM Ave tyAre javAba zuM hoya ? kAraNa ke dUra hovA chatAM paNa lohacuMbakamAM lokhaMDane kheMcavAnI zakti dekhAya 2. mudrita to "janatA' tyazuddhaH va: | jinnadamadhyavartI Too dastAvaLuM di: |
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ * svabhAvasyA'paryanuyojyatA * 1565 ___ apAmiti / apAM = zaityasvabhAvatvavAdinaM prati apAM dahanA'ntike dAhasvabhAvatve darzite adhyakSavirodhaparihArAt / viprakRSTe'pyayaskAnte svArthazakteH = lohA''karSaNazakterviprakarSamAtrasyA'prayojakatvAt, kimuttaraM anyathAvAdinaH ? svabhAvasyA'paryanuyojyatvAdvizeSasyA'vinigamanAt / etadeva bhAvayati- tathAhi- 'apAmiti / 'Apo dahanti agnisannidhau tathAsvabhAvatvAdi'tyevaM apAM dahanAntike = vahnisannidhau dAhasvabhAvatve darzite sati adhyakSavirodhaparihArAt = pratyakSapramANasiddhavirodhapracyavAt / na ca sannikRSTasyA'nalasyaiva dAhakatvaM, na tvapAM, viprakRSTatvAditi vAcyam, viprakRSTatve'pyapAmeva dAhalakSaNA'rthakriyAkArisAmarthyazAlitvAt / 'ayamevApAM svabhAvo yad viprakarSAdeva svArthakriyAkAritvam; ayaskAnte tathAdarzanAt, viprakRSTe'pi = lohaviprakRSTe'pi ayaskAnte lohA''karSaNazakteH upalambhAt, viprakRSTasyA'pi bhAskarasya kSititalagatapadArthasArthaprakAzakatvopalambhAcca viprakarSamAtrasya = jalagatasya vyavadhAnamAtrasya arthakriyAkAritvA'bhAvaM prati aprayojakatvAt' evaM anyathAvAdinaH = viparItavastusvabhAvavAdinaH zaityasvabhAvazAlijalavAdinA kimuttaraM deyaM syAt? svabhAvasya = akalpitasyeva kalpitasyA'pi vastusvabhAvasya aparyanuyojyatvAt = paryanuyogA'narhatvAt, anyathA 'zarkarAyA eva kuto mAdhuryasvabhAvaH, na tu lavaNAdeH ?' ityAdiparyanuyogasahasrANAM samAdheyatvamApadyeta shaitysvbhaavshaalijlvaadinaa| apAM zaityasvabhAvatve dAhasvabhAvatve vA vizeSasya = tAttvikatvasya nirNAyakadharmavizeSasya anupalambhena avinigamanAt = ekatarasvabhAvavizeSagocaravinigamanAvirahAt / taduktaM zrIharibhadrasUribhiH 4 che. (23/) TIkArtha :- "pANIno svabhAva ThaMDo che' - AvuM bolanAra vAdI pratye jo kutarkapremI prativAdI agninI pAse hoya tyAre pANIno svabhAva bALavAno che' - Ama batAve to vAdI zuM javAba ApI zake ? arthAta kAMI ja kahI na zake. kAraNa ke pANIno svabhAva bALavAno che' - Ama jo prativAdI bole to pratyakSa pramANano virodha AvavAthI tene cUpa karI zakAya. paraMtu "agninA sAnnidhyamAM pANIno svabhAva bALavAno che' - AvuM bolavA dvArA kutakapremIe pratyakSa pramANathI AvatA virodhano parihAra 428. che. (hakIkata e che ke pANI ThaMDaka kare che ane agni bALe che. Avo te banneno svabhAva che. paraMtu agni koI mANasane bALe tyAre "dUra rahela pANI A mANasane bALI rahela che. kAraNa ke agninA sAnnidhyamAM mANasa vagere hoya tyAre dUra rahela paNa pANI mANasa vagerene bALavAno svabhAva dharAve che. AvA kutarkanI sAme zuM kahI zakAya ? kazuM nahi. kadAca DAhyo mANasa evI dalIla kare ke "agninA sAnnidhyathI mANasa baLe tyAre pANI to mANasathI dUra rahela che tathA agnino ja dAhasvabhAva mAnavo ucita che, nahi ke dUravartI pANIno. dUra rahela pANI potAnuM kArya karI na zake.' to kutarkavAdI pAse AvI dalIla TakI zakatI nathI. kAraNa ke) lokhaMDathI dUra rahelA paNa lohacuMbakamAM lokhaMDane kheMcavAnI zakti dekhAya che. mATe dUravartI paNa samartha cIja potAnuM kArya karI zake che. mATe dUravartitva kAMI dAdAdi kArya utpanna na thavAmAM prayojaka banI na zake. Ama agninA badale pANIno dAhasvabhAva kutarkavAdI dekhADe to vAdI tene zuM javAba ApI zake ? kAMI ja nahi. kAraNa ke svabhAvane vize
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1566 * bayAntolAdaravivAra. * dvAtriMzikA-23/9 ta - "ato'gniH kledayatyambusannidhau dahatIti c| 'abagnisannidhau tatsvAbhAvyAdityudite tayoH / / kozapAnAdRte jJAnopAyo nA'styatra yuktitaH / viprakRSTo'pyayaskAntaH svArthakRdRzyate yataH / / " (voTTa.sa.13-14) | | yogadRSTisamuccaye- 'ata' iti 'koze'ti ca / tadvRttistvevam - yato nA'rvAgdRggocaro'dhikRtasvabhAvaH ataH = asmAt kAraNAt 'agniH kledyti| adhyakSavirodhaparihArAyAha- 'ambusannidhau iti / dahati cAmbu / na pratItibAdhetyAha- tatsvAbhAvyAt tayoH = agnyambunoH iti udite satyapi paravAdinA (yo.dR. sa.93 vRtti) kim ? ityAha- kozapAnAdRte = kozapAnaM vinA jJAnopAyo nA'sti atra = svabhAvavyatikare yuktitaH = zuSkatarkayuktyA / 'kazcidaparo dRSTAnto'pyasyA'rthasyopobalako vidyate na vA?' ityAha viprakRSTo'pi ayaskAntaH = lohA'karSa upalavizeSaH svArthakRt = lohA''karSAdisvakAryakaraNazIlaH dRzyate yataH / loke sa hi viprakRSTa eva, na sannikRSTaH; lohameva na tAmrAdi, AkarSatyeva na kartayati / taditthamasyeva agnyAdInAM tathAsvabhAvakalpanaM kena bAdhyate? na kenaciditi bhAvanIyam 9 (yo..3.24 vRtti) rUti sArarU/ prazna thaI nathI zakato ke dUra rahela pANI ja zA mATe dAhasvabhAva dharAve, nikaTavartI agni kema nahi ?' svabhAvanI pAse koI prazna na cAlI zake. bAkI to khAMDano ja kema madhura svabhAva che ? kArelAno kema nahi ? AvA DhagalAbaMdha praznonI vaNajhAra UbhI thaze. tathA "pANIno svabhAva ThAravAno ja che, bALavAno nahi." - A bAbatano nirNaya karAvI Ape tevo koI vizeSa guNadharma pANImAM jaNAto nathI. Ama vinigamanAviraha hovAthI paNa pANIno agnisAnnidhyamAM dAhasvabhAva mAnI zakAya che. AvuM kutarkanA jorathI prativAdI siddha kare tyAre vAdI kazuM bolI zakato nathI. tethI to yogadRSTisamuccaya graMthamAM sUripuraMdarazrI haribhadrasUrijI mahArAje jaNAvela che ke "vastusvabhAva chadmastha jIvano viSaya nathI. mATe prativAdI ema kahe ke pANInA sAnnidhyamAM agni bhIMjave che. tathA agninA sAnidhyamAM pANI bALe che tyAre vAdIe kahevuM paDe ke "tuM sogaMda khAIne kahe ke Ano Avo svabhAva che. kAraNa ke ApaNe svabhAvane jANI zakatA nathI, tathA yukti upara bharoso rAkhI zakAya tema nathI." tyAre sogaMda khAvA pUrvaka kutarkavAdI kahI zake che ke ame je svabhAva batAvyo te sAco ja che. kAraNa ke dUra rahela ja lohacuMbaka lokhaMDane kheMcavAnuM potAnuM kArya kare che." (23/9) vizeSArtha :- sAmAnyathI ema kahevAya che ke je mANasa khoTo hoya te sogaMda khAvA taiyAra na thAya. je sAco hoya te ja sogaMda khAvA taiyAra thAya. A kAraNe je sogaMda khAya te sAco che - evuM mAnI zakAya. svabhAvanI bAbatamAM AvuM ja che. svabhAva ApaNe jANI zakatA nathI. mATe sAmeno mANasa sogaMda khAya tenA dvArA ja vastusvabhAvano nirNaya thaI zake. vastunA svabhAvane jANavA mATe sogaMda vinA anya koI upAya nathI. tathA kutarkavAdI to duHsAhasa karIne, khoTA sogaMda khAIne potAne manaphAvatI vastunI svabhAvano AdhAra laIne siddhi karI zakaze. mATe kutarkano Azaro levo mumukSu 1. prakRte ca yogadRSTisamuccaye 'ambagni...' iti pATho vidyate / nArthabhedaH kazcid /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ * kalpanAgauravAdeH yuktisiddhA'bAdhakatvam 1567 dRSTAntamAtrasaulabhyAttadayaM kena 'vAryatAm / svabhAvabAdhane nA'laM kalpanAgauravAdikam / / 10 / / = tasmAt ayaM dRSTAnteti / dRSTAntamAtrasya saulabhyAt (= dRSTAntamAtrasaulabhyAt) tat anyathAsvabhAvavikalpakaH kutarkaH kena vAryatAm ? agnisannidhAvapAM dAhasvabhAvatve kalpanAgauravaM bAdhakaM syAdityata Aha- svabhAvasyopapattisiddhasya bAdhane ( = svabhAvabAdhane) kalpanAgauravAdikaM nAlaM na samarthaM, kalpanAsahasreNA'pi svabhAvasyA'nyathAkartumazakyatvAt / ata eva na kalpanAlAghavenA'pi svabhAvAntaraM kalpayituM zakyamiti draSTavyam / = = atha svasya bhAvaH = anAgantuko dharmo niyatakAraNatvAdirUpa eva sa ca kalpanAlAghava 1 = etadevopodbalayati- 'dRSTAnte 'ti / 'agnerdAhasvabhAvatve lAghavam / tadapekSayA 'agnisannidhau eva apAM dAhasvabhAvatve' kalpyamAne tu kalpanAgauravaM = kAraNatA'vacchedakazarIragauravaM, dAhakAraNatA'vacchedakavidhayA agnitvA'pekSayA agnisannihitajalatvasya gurutarazarIratvAt iti tat tAdRzasvabhAvA'bhyupagame bAdhakaM syAdityata AzaGkAta Aha- svabhAvasya = agnisannihitajalagatadAhasvabhAvasya upapattisiddhasya kevalajalagatadAhasvabhAvA'bhyupagamanAntarIyakapratyakSabAdhaparihAraprayojanakavizeSaNapravezAtmakayuktiprAptasya bAdhane kAraNatA'vacchedakazarIrakalpanAgauravAdikaM na samartham / utkhanane kalpanAgauravAdikaM apAM zaityasvabhAvatvaM samarthayituM vAdI prakramate 'athe 'ti / niyatakAraNatvAdirUpaH = pratiniyatakAraNatvakAryatvAdilakSaNaH eva / yathA pRthivIsvabhAvo gandhakAraNatvaM gandhasvabhAvazca pRthivIkAryatvamiti / mATe vyAjabI nathI. A pramANe chaThThI gAthAnI TIkAmAM je vAta karI te vyAjabI ja che. (23/9) * tamAma prakAranA udAharaNa sulabha * gAthArtha :- tamAma prakAranA udAharaNa sulabha hovAnA kAraNe kutarkane koNa aTakAvI zake ? svabhAvano bAdha karavAmAM klpanAgaurava vagere samartha nathI. (23/10) = TIkArtha :- potAnI manaphAvatI cIjanI siddhi karavA mATe tamAma prakAranA udAharaNo vizvamAM sulabha hovAnA kAraNe loka-pratItithI bAdhita svabhAvanI kalpanA karanAra kutarka konA dvArA aTakAvI zakAya? ahIM evI zaMkA thaI zake che ke - "agnino dAha svabhAva ke pANIno zaityasvabhAva mAnavAmAM lAghava che. tenI apekSAe 'agninA sAnnidhyamAM pANIno dAha svabhAva che ane pANInA sAnnidhyamAM agnino zaitya svabhAva che.' AvuM mAnavAmAM gaurava che." ~ to AvI zaMkAnuM samAdhAna e che ke ekavAra yuktithI svabhAvanI siddhi thaI gaI pachI teno bAdha ka2vAmAM/aTakAvavAmAM kalpanAgaurava vagere samartha nathI. hajAro kalpanA karavAthI paNa svabhAvane badalI zakAto nathI. mATe ja kalpanAlAghavathI paNa anyavidha svabhAvanI kalpanA karavI paNa zakya nathI ema svayaM samajI levuM. - zaMt :- 'svasya bhAvaH = svabhAvaH' yA vyutpatti bhuSa potAno bhAva jeTale svabhAva arthAt Ava-jA na kare tevo potAno sthira bhAva svabhAva kahevAya. A bhAva niyata kAraNatA vagere svarUpa 1. mudritapratau hastAdarze cAtra 'bAdhyatAmiti pAThaH / paraM vyAkhyAnusAreNAtra 'vAryatAmiti pAThaH saGgacchate / ato vyAkhyAnusRtaH pATho'tra mudritaH / 2 mudritapratau 'syAnvathA...' ityazuddhaH pAThaH /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1568 * gauravA'prAmANyasya durgrahatvam * dvAtriMzikA-23/10 jJAnena gRhyate, anyathAgRhItazca kalpanAgauravajJAnena tyajyate'pIti cet ? na, gaurave'pi aprAmANikatvasya durgrahatvAt prAmANikasya ca gauravAderapyadoSatvAditi dik / / 10 / / sa ca dharma Agantukazcet, svabhAvo na syAt, candrakAntamaNisamavadhAne'gneradAhakatvamiva / kathamayamanAgantukadharmo jJAtuM zakyate ? ucyate, sa ca anAgantuko vastudharmaH kalpanAlAghavajJAnena sahakAriNA gRhyate = paricchidyate / ayameva tAttviko vastusvabhAvo bhavitumarhati / na ca kenacidanyathAgRhIte svabhAve kiM kAryam ? iti zaGkanIyam, yataH kuvAdinA anyathAgRhItazca = yathAvasthitavastusvabhAvaviparItaprakArakakalpanayA svabhAvarUpeNA'bhyupagato hi dharmaH kalpanAgauravajJAnena bAdhakena tyajyate'pi / yathA'pAmanalasannidhAne dAhasvabhAvatvakalpanA gauravajJAnaparAhatA tyajyate anale corarIkriyate lAghavAt / apAM dAhasvabhAvatve dAhajanakatA'vacchedako dharmo vahnisannihitajalatvaM syAt vanezca tathAtve dAhakAraNatA'vacchedako dharmo vahnitvameva kevalaM syAditi vanerdAhasvabhAvatve'GgIkriyamANe lAghavamativizadameva / ato'pAM dAhasvabhAvatvamabhyupagantuM nA'rhati iti cet ? anyathAsvabhAvavAdI tannirAkaroti- 'neti / apAM dAhasvabhAvatvakalpanAyAM gaurave'pi = kAraNatA'vacchedakadharmazarIragaurave satyapi tatra aprAmANikatvasya = pramANabAdhitatvasya durgrahatvAt = durjeyatvAt / aprAmANikatvA'nizcaye kalpanAgauravamAtreNa tadapalApasyA'narhatvAt / bAdhakasamavatArAdinA tatrA'prAmANikatvA'nirNaye tvannItyA lAghavasahakAreNa prAmANikatvameva vaktuM yujyate, tadvati tatprakArakajJAnatvA'pekSayA tadabhAvavati tatprakArakajJAnatvasya gurutarazarIratvAt / itthaJca pArizeSanyAyena prAmANikatvamagnisannihitajalagatadAhasvabhAvatvakalpanAyAmavyAhatameva / prAmANikasya ca gauravAderapi lAghavasyeva adoSatvAt / anyathA ghaTaM prati daNDa-cakra-kulAlAdInAmapi kAraNatA na sidhyet, gauravAt / ja che. tathA te kalpanAlAghavanA jJAnathI grahaNa karAya che. arthAt je svabhAvanI kalpanA karavAmAM lAghava jaNAya tenAthI te svabhAva nakkI thAya che. vastunA mULabhUta svarUpathI alaga rIte grahaNa karela svabhAva kalpanA gauravanA jJAnathI choDavAmAM paNa Ave che. prastutamAM agnimAM dAha svabhAva mAnavAmAM lAghava che, agnisannihita pANImAM dAhasvabhAva mAnavAmAM gaurava che. A kalpanAgauravanA jJAnathI agnisannihita pANImAM dAhasvabhAva grahaNa karavAnA badale kevala agnimAM dAhasvabhAvanI kalpanA karavI ucita che - sAma nahI thAya che. samAdhAna :- uparokta vAta vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke agnimAM dAhasvabhAva mAnavAnA badale agnisannihita pANImAM dAhasvabhAva mAnavAmAM gaurava hovA chatAM paNa te gauravamAM aprAmANikatva hoya to ja teno tyAga karI zakAya, nahi ke aprAmANikatvanA nizcaya vinA paNa. tathA te kalpanA gauravamAM aprAmANikatAnuM jJAna karavuM khUba muzkela che. jo aprAmANikatAnuM temAM jJAna na thAya to lAghavathI temAM prAmANikatva ja mAnavuM paDe. tathA prAmANika kalpanAgaurava vagere to doSasvarUpa nathI ja. prastutamAM agnisannihita pANImAM dAhasvabhAva mAnavAmAM koI vAMdho nathI. kAraNa ke ahIM je gaurava che temAM aprAmANikatvano nizcaya na hovAthI te prAmANika siddha thAya che. ahIM je kAMI kahevAyela che te to eka digdarzanamAtra che. haju A mujaba AgaLa ghaNo vicAra karI zakAya che. A rIte kutarkavAdI bole
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ * nirAlambanajJAnamImAMsA * 1569 dvicandra-svapnavijJAnanidarzanabalotthitaH / dhiyAM nirAlambanatAM kutarkaH sAdhayatyapi // 11 / / dvicandreti' / dvicandra-svapnavijJAne eva nidarzane = udAharaNamAtre tabalAdutthitaH (=dvicandrasvapnavijJAnanidarzanabalotthitaH) kutarkaH dhiyAM = sarvajJAnAnAM nirAlambanatAM = alIkaviSayatAM api sAdhayati / / 11 / / kevalalAghavasyaivA''dare ghaTaM prati kevalasya daNDasyaiva kAraNatvaM sidhyet / ato na gauravaM lAghavaM vA vastusvabhAvanizcAyakaM kintu prAmANikamabAdhitameva vA tathA / taccA'pAM dAhasvabhAvatve'pyakSatameva / analasya dAhasvabhAvatve tu candrakAntamaNisamavadhAne'pi dAhakatvaM syAdeva, anAgantukasya svabhAvasyA'parivartanIyatvAt / na cApAM dAhasvabhAvatve tatsparze kathaM zaityA'nubhavaH iti zaGkanIyam, dAhasvabhAvatvAdeva tatsparza zaityA'nubhavAt, svayaM zItalasyaiva pareSAM dAhajanakatvasambhavAt, sUryabimbagatapRthivIkAyajIvAnAmAtapanAmakarmodayataH tathaiva darzanAdityevaM kutarkavijRmbhaNe sati na kenacid vArayituM zakyate, svanItivirodhA''pAtAt / taduktaM yogadRSTisamuccaye - dRSTAntamAtraM sarvatra yadevaM sulabhaM kSitau / etatpradhAnastatkena svanItyA'podyate hyayam / / (yo.dR.sa.95) iti / / 23/10 / / ihaiva dRSTAntamapyAha- 'dvicandre'ti / dvicandra-svapnavijJAne = dvicandravijJAnaM svapnavijJAnaJca upalakSaNAdanyadapi tathAvidhavijJAnaM grAhyam / ayamAzayo'tra taimirikAdInAM nayanagatatimiradoSavazato dvicandrajJAnaM, svapne sAmAnyanarANAmapi merugiryArohaNa-sUryagilanAdijJAnaM, jAgraddazAyAmapi ca mRgatRSNikAjalAdijJAnaM tathAvidhabAhyA'rthavyatirekeNA'pi saJjAyata eva / yathA caiSAmalIkaviSayatA tathaiva sarvajJAnAnAM alIkaviSayataiva / anAdyavidyAmuSitavaizadyaM jJAnameva svamAkAraM bAhyatayA''ropya 'idaM nIlami'tyAdyAkAreNa gRhNAti, na tu vAstavo nIlAdirarthaH kazcidasti / avidyAsambandha eva ca jJAnasya bahirAropeNa svAkAragrahaNakAraNam / zazvadavidyAsaGgamena bAhyanIla-pItAdyAkArAna'navalambamAnamapi jJAnaM prasAritanayanAnAM 'idaM nIlaM tatpItami'tyAdyAkAreNopajAyate / tatazca jJAnavyatirikto bAhyA'rthaH kazcidapi nAstyevetyevaM jJAnA'dvaitamatamuktakutarkaniHsRtamiti bhAvaH / tanmataM ca zAstravArtAsamuccaye - jJAnamAtraM ca yalloke jJAnamevA'nubhUyate / nA'rthastadvyatirekeNa tato'sau naiva vidyate / / 6 (zA.vA.sa.4/3) ityAdirUpeNA''veditam / kutarkaniHsRtatvAnnaitanmatamupAdeyam, udAharaNamAtrAt pratItibAdhitA'rthA'siddheH / taduktaM shaastrto tene aTakAvavAno koI upAya nathI. mATe AvA kutarkanA ravADe caDavAnA badale mumukSue AtmasAdhanAmAM lAgI javuM joIe. AvuM jaNAvavAno ahIM graMthakArano Azaya che.(23/10) ha yogAcAramata utthAna che gAthArtha :- dvicandravijJAna ane svapravijJAna svarUpa udAharaNanA baLathI Ubho thayelo kutarka buddhinI nirAjanatAne 55 // sAdhI mApe che. (27/11) TIkArya :- kicandraviSayaka vijJAna ane svapraviSayaka vijJAna-phakta A be ja udAharaNanA baLathI Ubho thayelo kutarka tamAma jJAnomAM nirAlaMbanatAne paNa sAdhI Ape che. je jJAnano viSaya khoTo Doya te zAna nirAsaMbana DevAya. (27/11) 1. hastAdarza 'iti' padaM nAsti /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1570 * atIndriyArthasiddhau kutarkA'sAmarthyam * dvAtriMzikA-23/12 tatkutarkeNa paryAptamasamaJjasakAriNA / atIndriyA'rthasiddhyarthaM nA'vakAzo'sya kutracit / / 12 / / ___ taditi / tadasamaJjasakAriNA = pratItibAdhitArthasiddhyanudhAvinA paryAptaM kutarkeNa / atIndriyArthAnAM = dharmAdInAM siddhyarthaM (=atIndriyArthasiddhyartha) na asya = kutarkasya kutracidavakAzaH vArtAsamuccaye - dRSTAntamAtrataH siddhiH tadatyantavidharmiNaH / na ca sAdhyasya yattena shbdmaatrmsaavapa || 9 (zA..sa./28) | prakRtamUlakArikAgatA'rtho yogadRSTisamuccaye - dvicandrasvapnavijJAnanidarzanabalotthitaH / niraatavananAM sarvajJAnanAM sAdhayam yathA || (.sa.16) rUlyAvetiH TrarU/997 na caivaM tattvasiddhirityAha- 'taditi / dharmAdInAM = puNyA'puNyAdyarthAnAM siddhyarthaM = prasiddhikRte na kutarkasya tathAvidhadRSTAntamAtrasArasya pratItibAdhitA'rthasiddhiprekSiNaH kutracid avakAzaH / prakRte - aheriva hi dharmasya padaM duHkhaM gaveSitum - (ma.bhA.zAMtiparva 132/30) iti mahAbhAratavacanamapi smartavyam / taduktaM yogadRSTisamuccaye api - sarvaM sarvatra cA''pnoti yadasmAdasamaJjasam / pratItibAdhitaM loke tadanena na kiJcana / / (yo.dR.sa.97) atIndriyA'rthasiddhyarthaM yathA''locitakAriNAm / prayAsaH zuSkatarkasya na vAgatI jovara: cit II - (co.kR.sa.18) ti prANum (ma.4/5177) | pravRttei - vizeSArtha - bauddhadarzanamAM vijJAnavAdI yogAcAra mata che. e mAne che ke A jagatamAM mAtra jJAna ja che. jJAna sivAya kazuM vAstavika svataMtra tattva nathI. koI tene pUche ke "A badhuM pratyakSa dekhAya che tenuM zuM che? to e kahe che ke e brAnti che. jJAna sivAya koI vastu na hovA chatAM bhrAntithI vastu dekhAya che. "jo vastu ja na hoya to enuM jJAna kevI rIte thAya ? zuM vastu vinA paNa jJAna thAya ?' A praznano javAba che hA. juo AMkhanA rogIne dicaMdra (= be caMdra) dekhAya che. svapramAM je vastu nathI te vastu dekhAya che. mRgatRSNAmAM pANI na hovA chatAM pANI dekhAya che. jema A dRSTAMtomAM vastu na hovA chatAM jJAna thAya che. tema jJAna sivAya bIjI koI vastu na hovA chatAM bhrAMtithI bIjI vastu dekhAya che. A rIte vijJAnavAdI dvicaMdra vagere daSTAMtanA baLathI lokapratItithI bAdhita paNa svasiddhAMtane siddha kare che. teno A siddhAMta koIthI bAdhita karI zakAto nathI. tethI nakkI thayuM ke daSTAMtanA baLathI asatya siddhAMta paNa satya sAbita karI zakAya che. mATe mAtra dRSTAMtanA baLathI Ubho thayelo kutarka pAramArthika vastune nahi paNa pote dhArela hoya te mujabanA arthane siddha kare che. mATe mumukSue tevA kutarkano Azraya na karavo joIe- evo ahIM Azaya che. (23/11) ha atIndriya vastune sAdhavAmAM tarka pAMgaLo che gAthArtha :- tethI anucita padArthane siddha karanArA kutarkathI saryuM. atIndriya padArthonI siddhi mATe kutarkane kyAMya avakAza nathI. (23/12) TIkArtha:- tethI pratItithI bAdhita evA anucita arthanI siddhi karavA mATe doDatA kutarkathI saryuM. kharekhara atIndriya evA dharma-adharma vagere padArthonI siddhi mATe kutarkane kyAMya avakAza nathI.(23/12) 1. kutiprato paryAno' ti toDazuddha: pratimati | 2. dastAva 'kuta... zuddha: 8: /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zAstrasvarUpavidyotanam * 1571 zAstrasyaivA'vakAzo'tra kutarkA'grahatastataH / zIlavAn yogavAnatra zraddhAvAMstattvavid bhavet / / 13 / / zAstrasyeti / atra = atIndriyArthasiddhau zAstrasyaivA'vakAzaH, tasyA'tIndriyArthasAdhanasamarthatvAt, zuSkatarkasyA'tathAtvAt / taduktaM- "gocarastvAgamasyaiva tatastadupalabdhitaH / candrasUryo - dharmA'dharmavyavasthAyAH zAstrameva niyAmakam / taduktasevanAd dharmaH, adharmastadviparyayAt / / - ( bra.si. 143) iti brahma-siddhAntasamuccayakArikA'vadheyA / sA ca sarvajJA''gamAdeva parA, yathoktaM zrIharibhadrasUribhiH eva zAstravArtA- samuccaye api sarvajJena hyabhivyaktAt sarvArthAdAgamAt parA / dharmAdharmavyavastheyaM yujyate nA'nyataH kvacit / / - (zA. vA. sa. 10/47) iti / vAtsyAyanenApi kAmasUtre dharmasyA'laukikatvAttadabhidhAyakaM zAstraM yuktaM - (kA. sU. 2/18) ityuktam / taduktaM vAkyapadIye bhartRhariNA'pi - na cA''gamAdRte dharmastarkeNa vyavatiSThate - ( vA. pa. 1 / 30 ) iti / yogabindau api asthAnaM rUpamandhasya yathA sannizcayaM prati / tathaivA'tIndriyaM vastu chadmasthasyA'pi tattvataH / / - (yo . biM. 315) ityuktam / prakRte - zAsanAt trANazaktezca budhaiH zAstraM nirucyate / vacanaM vItarAgasya tattu nA'nyasya kasyacit / / - (jJA.sA. 24/3) iti jJAnasAravacanaM yasmAd rAgadveSoddhatacittAn samanuzAsti saddharme / santrAyate ca duHkhAt zAstramiti nirucyate sadbhiH - zAstramucyate taddhi yanmAtRvat zAsti sarvasmai jagate padmapurANavacanaJcA'nusmartavyaM zAstraniruktijijJAsubhiH / / / - (pra. rati . 187 ) iti prazamarativacanaM, hitam / / - ( pa. pu. 11/209) iti saGgrahanayA'pekSayA rAga-dvaiSAdidvaitalayo yacchravaNAttacchAstramavaseyam / etena kiM zAstram ? zravaNena yasya galati dvaitA'ndhakArodayaH - (bhA.vi. 84 ) iti bhAminIvilAsavacanamapi vyAkhyAtam / yathAvasthitazAstrabodhamantareNa kadAcit tarkAdito dharmAdisAdhane'pi tadaGgIkaraNaM bAhulyena na budhasammatam / taduktaM - yadavijJAtazAstreNa kadAcit sAdhitaM bhavet / na caitad bahu mantavyaM ghuNotkIrNamivA'kSaram / / - ( ) iti bhAvanIyam / apunarbandhakadvAtriMzikAyAM (dvA.dvA.14/20 bhAga4 pR.977) darzitA dharmAdharmasAdhaka-zAstrapramANAvazyakatAsAdhakAH zAstra- yuktisaMvAdA atrA'pi yathAsambhavamanuyojyA dhAraNAkuzalaiH / / 23 / 12 / / tarhi kasyA'vakAzo'tIndriyA'rthasiddhau ? ityAzaGkAyAmAha - ' zAstrasye 'ti / atathAtvAt atIndriyA'rthasAdhanA'samarthatvAt / taduktaM yogadRSTisamuccaye ' gocara' iti / asya vRttirevam gocarastu gocaraH punaH Agamasyaiva atIndriyA'rthaH / ' kutaH ' ? ityAha tatastadupalabdhitaH aagmaadtiindrivizeSArtha :- lAla-pILuM rUpa jema aMdha vyaktino viSaya nathI tema dharma, adharma vagere atIndriya padArtho kutarkanA viSaya banI zakatA nathI. mATe kutarkanA panAre paDavA jevuM nathI. (23/12) * atIndriya vastu zAsragamya gAthArtha :- atIndriya padArthanI siddhimAM zAstrano ja avakAza che. tethI kutarkane grahaNa karyA vinA zAstramAM zraddhAvAna, zIlavAna ane yogavAna hoya te tattvavettA banI zake. (23/13) TIkArtha :- atIndriya padArthanI siddhimAM zAstrane ja avakAza che. kAraNa ke zAstra atIndriya padArthane sAdhavAmAM samartha che. zuSkatarka = kutarka to atIndriya arthane sAdhavAmAM asamartha che. tethI ja yogadRSTisamuccaya = = =
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1572 * zIla-yoga-zraddhAvatAM tattvadarzitA * dvAtriMzikA-23/13 'parAgAdisaMvAdyAgamadarzanAt / / " (yo.dR.sa.99) tataH = tasmAt kutarkA'grahato'tra = zAstre zraddhAvAn zIlavAn = paradrohaviratimAn yogavAn = sadA yogatatparaH tattvavid = dharmAdyatIndriyArthadarzI bhavet / / 13 / / nanu zAstrANAmapi bhinnatvAtkathaM zAstrazraddhA'pi syAdityata AhayA'rthopalabdhitaH / etadevA''ha - candra-sUryoparAgAdisaMvAdyAgamadarzanAt / laukiko'yamartha iti bhAvanIyam - (yo.dR.sa.99 vRtti) iti / taduktaM zAstravArtAsamuccaye'pi - candra-sUryoparAgAdestataH saMvAdadarzanAt / tasyA'pratyakSe'pi pApAdau na prAmANyaM na yujyate / / (zA.vA.sa.2/3) atIndriyeSu bhAveSu prAya evamvidheSu yat / chadmasthasyA'visaMvAdi mAnamanyanna vidyate / / - (zA.vA.2/23) iti| tasmAt = kutarkasyA'tIndriyArthasAdhanA'samarthatvAt kAraNAt kutarkA'grahataH = kutarkA'naGgIkArataH zAstre = dharmA'dharmAdipratipAdakA'visaMvAdyAgame zraddhAvAn = prAjJaH, svabuddhyagamyA'rthapratipAdakasadAgame ca tathApratipattikArI, yathA - do caMdA iha dIve, cattAri ya sAyare lavaNatoe / dhAyaisaMDe dIve bArasa caMdA ya sUrA ya / / - (sU.pra.19/183, caM.pra.19/183) iti sUryaprajJapti-candraprajJaptivacane, - kAloyaM NaM samudaM bArasajoyaNasahassAiM ogAhittA ettha NaM dhAyaisaMDadIvANaM caMdANaM caMdadIvA nAmaM dIvA pannattA - (jIvA.pratipatti-3/dvIpasa.sU. 211) iti jIvAjIvAbhigamavacane ca / tathA paradrohaviratimAna, sadA yogatatparaH = svabhUmikocitayogA'nuSThAnA'bhiyuktaH dharmAdyatIndriyA'rthadarzI = dharmAdInAM prathamadazAyAM vettA pazcAccaramadazAyAntu draSTA bhavet / taduktaM yogadRSTisamuccaye - etatpradhAnaH sacchrAddhaH zIlavAn yogttprH| jAnAtyatIndriyAnarthAn +(yo.dR.sa.100) iti / etatpradhAnaH = AgamapradhAnaH / / 23/13 / / graMthamAM jaNAvela che ke - "atIndriya padArtha Agamano ja viSaya che. kAraNa ke AgamathI atIndriya padArthanI jANakArI maLe che. caMdragrahaNa, sUryagrahaNa vageremAM saMvAda Ape tevuM Agama dekhAya ja che." 9 tethI kutarkane choDIne zAstramAM zraddhAvALA ane paradrohaviratisvarUpa zIlane dhAraNa karanArA ane sadA yogamAM tatpara evA yogI ja dharma-adharma vagere atIndriya padArthanA jANakAra thaI zake che. (23/13) vizeSArtha :- "sUryagrahaNa ke candragrahaNa kyAre thaze ? kyAM sthaLamAM dekhAze ? grahaNa aDadhuM thaze ke pA thaze ke AkhuM thaze?" ItyAdi bAbato Indriya dvArA pahelethI jANI zakAtI nathI. A apekSAe uparokta vigato atIndriya bane che. paraMtu Agama dvArA tene cokkasa svarUpe jANI zakAya che. Agama kahe te mujaba grahaNano samaya, sthaLa, khaMDagrAsa-khagrAsa vagere prakAra sAthe saMvAda maLe che. AthI anya paNa dharma-adharma vagere atIndriya padArthanI siddhimAM Agama samartha che -ema siddha thAya che. (23/13) ahIM prazna e thAya che ke "zAstro paNa bhinna-bhinna prakAranA che. tethI zAstra pratye paNa zraddhA kevI rIte thAya ?' A praznanA pratyuttaramAM graMthakArazrI jaNAve che ke 1. hastAdarze 'parAgAsaMvA...' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarza-mudritapratiSu sarvatra '...viratiyogavAn' ityazuddhaH pAThaH / yogadRSTisamuccayAnusAreNa zuddhaH pATho'tra gRhItaH /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zAstRbhedakalpanamajJAnam * 1573 tattvataH zAstrabhedazca na zAstR ' NAmabhedataH / mohastada dhimuktInAM tadbhedA''zrayaNaM tataH / / 14 / / tattvata iti / tattvato = dharmavAdA'pekSayA tAtparyagrahAt zAstrabhedazca na asti, zAstRRNAM dharmapraNetRRNAM abhedataH / tattannayA'pekSadezanAbhedenaiva sthUlabuddhInAM tadbhedA'bhimAnAt / evA''ha - tataH = tasmAt tadadhimuktInAM = zAstRzraddhAvatAM tadbhedAzrayaNaM = zAstRbhedA'GgIkaraNaM moho ajJAnaM, nirdoSatvena sarveSAmaikyarUpyAt / = = dharmavAdA'pekSayA = vAdadvAtriMzikAyAM (dvAdvA. 8/4 bhAga-2 pR. 547) vyAvarNitasyA'ghabhIrumadhyasthatattvajJasamArabdhakathAprabandhAtmakasya dharmavAdasyA'bhiprAyeNa guNagrahaNapravaNatattvadhiyA tAtparyagrahAt aidamparyArthASvabodhamAzritya zAstrabhedazca mithoviruddhA'rthapratipAdakatvalakSaNo nAsti, dharmapraNetRRNAM = dharmazAstraracayitRRNAM abhedataH zrotRbhUmikA'pekSadharmadezakatvarUpeNa bhedAbhAvAt / zAstRbhedA'bhAvaprayuktaH zAstrabhedA'bhAva ityAzayaH / na caivaM sati bauddha - kApila - jainAdizAstreSu lokAnAM bhedabuddhiH kathaM syAditi zaGkanIyam, tattannayA'pekSadezanAbhedenaiva RjusUtra - saGgrahAdinayApekSo yo'nityatva-nityatvAdidharmapratipAdakatvalakSaNo dezanAvizeSaH tenaiva sthUlabuddhInAM = nayasavyapekSabhedagarbhatAtparyArthA'bhedA'grAhakatvalakSaNasthUlatvopetabuddhizAlinAM tadbhedAbhimAnAt bauddha-kApila-jainAdizAstrabhedA'bhimAnodayAt / dezanAyAM vibhinnanayA'nusaraNabIjaM tu granthakAro'gre ( dvAdvA. 23/27 bhAga-6, pR. 1957) vakSyati / = tasmAt = tAtparyArthataH bauddha - sAGkhya- jainAdizAstrA'bhedAdeva zAstRzraddhAvatAM = svAbhimatazAstRzraddhAnazAlinAM zAstRbhedA'GgIkaraNaM = tattacchAstrakArapratiyogikaikAntabhedorarIkaraNaM hi ajJAnaM viparyayaH, nirdoSatvena = paravaJcakatvAdilakSaNadoSazUnyatvA'pekSayA sarveSAM buddha-kapila-jinAdInAM dharmazAstrakArANAM aikyarUpatvAt = abhinnatvAt / yathA bahUnAM nipuNataravaidyAnAM svarUpato mithobhedasattve'pi rogA'panayanasAmarthyA'pekSayaikarUpyaM tathA buddha - kapila - jinAdInAM bhavavyAdhibhiSagvarANAM svarUpato mithobhedasattve'pi bhavavyAdhyapanayanasAmarthyA'pekSayA svAzritA'vaJcakatvA'pekSayA vaikarUpyamevetyAzayaH / = = = = * tamAma sarvajJo eka che ka gAthArtha :- paramArthathI zAstramAM koI bheda nathI. kAraNa ke zAstrakartAomAM koI bheda nathI. mATe ja zAstrakAra pratye zraddhA dharAvanArA jIvo zAstrakArone vize je bhedabuddhi rAkhe che te temanuM ajJAna che. (23/14) TIkArtha :- dharmavAdanI apekSAe tAtparyanuM grahaNa karavAmAM Ave to zAstramAM koI bheda nathI. kAraNa ke dharmazAstranA racayitAomAM paraspara tathAvidha bheda nathI. zrotAnI bhUmikAnI apekSAe alaga-alaga nayanI apekSAe judI-judI dharmadezanA ApavAnA lIdhe sthUlabuddhivALA jIvone dharmazAsrakAromAM bhedanuM abhimAna = bhramajJAna thAya che. mATe ja mULa graMthakAra kahe che ke zrotAnI bhUmikAne sApekSa rahIne sadharmadezanA ApavA svarUpa sAdhAraNa guNadharmanI apekSAe zAsrakAromAM koI bheda na hovAnA kAraNe ja dharmazAstrakAro pratye zraddhA dharAvanArA loko zAsrakAromAM bhedabuddhino Azraya kare che te teonuM ajJAna che. kema ke zrotAne 1. mudritapratAvatra 'tR' ityevamazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarze ' ..davimu..' ityazuddhaH pAThaH / 3. hastAdarza' pekSatAtpa..' iti pAThAntaram /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1574 * sarvazaikyamImAMsA * dvAtriMzikA-23/15 taduktaM- "na tattvato bhinnamatAH sarvajJA bahavo yataH / modastafdhamufInAM tameTS: tata: (co.kR.sa.202) 24|| 'sarvajJo mukhya ekastatpratipattizca yAvatAm / sarve'pi te tamApannA mukhyaM sAmAnyato budhAH / / 15 / / ___'sarvajJa'ti / sarvajJo mukhyaH2 = tAttvikA''rAdhanAviSaya ekaH, sarvajJatvajAtyavizeSAt / taduktaM- "sarvajJo nAma yaH kazcit pAramArthika eva hi| sa eka eva sarvajJa vyaktibhede'pi tttvtH||" taduktaM yogadRSTisamuccaye 'neti / tadvyAkhyA caivam - na tattvataH = paramArthena bhitramatAH = bhinnA'bhiprAyAH sarvajJA bahavo yataH = yasmAt, mohaH tadadhimuktInAM = sarvA'tizayazrAddhAnAM tadbhedA''zrayaNaM = sarvajJamevAgIra tataH = tamAd 9 (co.kR.sa.102 vRtti) rUti sAra3/14tA. veva samarthati- "sarvajJa' ti | rUkhya sarikA AdhyAtmisareDapi (ma.sA.9/64) vartatA taduktaM yogadRSTisamuccaye api 'sarvajJa' iti / tadvyAkhyA caivam - sarvajJo nAma yaH kazcid arhadAdiH pAramArthika eva hi = nirupacaritaH sa eka eva sarvatra sarvajJatvena, vyaktibhede'pi tattvataH pAkinakSane sati 9 (vo...703 3) rUti 'ne kAyA' (A./9/ra) rUti thAnasUtravRttidrshitriityaa nAnAvivakSayA'traikatvopapattiH kAryA / taduktaM granthakRtaiva paramajyotiHpaJcaviMzatistotre - ThagavA svarUpa doSa na hovAnI apekSAe tamAma dharmazAstrakAro eka sarakhA ja che. tethI ja yogadaSTisamuccaya graMthamAM jaNAvela che ke ke "je kAraNe paramArthathI aneka sarvajJo paraspara vibhinna abhiprAyavALA nathI te kAraNe sarvajJa pratye zraddhAvALA jIvo sarvajJamAM bheda mAne te ajJAna che." 9 (23/14) vizeSArtha :- je doSothI mukta hoya tathA utkRSTa guNothI yukta hoya tema ja traNa kALanI traNa lokanI tamAma cIjane spaSTapaNe saMpUrNapaNe jANe-jue te sarvajJa kahevAya. traNa kALanA, traNa lokanA tamAma sarvajJonuM jJAna ekasarakhuM hoya che. paraMtu upadeza to zrotAnI bhUmikAne lakSamAM rAkhIne teo alaga-alaga nayanI apekSAe Ape che. tethI temanI dharmadezanAmAM bheda hoya tevuM jaNAya che. vAstavamAM tamAma sarvajJo zrotAnI bhUmikAne sApekSa rahIne temanuM Atmahita thAya te rIte ja dezanA ApatA hoya che. tethI zrotAne ThagyA vinA zrotRbhUmikAsApekSa dharmadezakatvarUpe tamAma sarvajJomAM aikya che. Ama sakala sarvajJo eka hovAthI temanI dharmadezanA paNa eka ja kahevAya. tema chatAM alaga-alaga zrotA alaga-alaga sarvajJa vyakti pratye zraddhA dharAvatA hoya che. tethI potAnA sarvajJa bhagavaMta karatAM bIjAnA sarvajJa bhagavAnane judA mAne che - A eka jAtanI bhaktonI bAlizatA che. (23/14) he tamAma prAjJa dharmAtmA eka sarvAnA zaraNe huM gAthArtha - mukhya sarvajJa eka ja che. jeTalA prAjJa dharmAtmAo sarvajJanI bhakti kare che te tamAma dharmAtmAo sAmAnyathI te mukhya sarvajJane ja AzrayIne rahelA che. (23/15) TIkartha :- tAttvika ArAdhanAno viSaya bane tevA mukhya sarvajJa bhagavAna eka ja che. kAraNa ke tamAma sarvajJomAM rahelI sarvajJatva jAti eka che. tethI ja to yogadRSTisamuccaya graMthamAM jaNAvela che ke ke "je koI pAramArthika sarvajJa che te vyaktirUpe bhinna hovA chatAM paNa paramArthathI eka ja che." 9 2. dastAva "sarvanAmu...ti pATha: | 2. dastAH ".. zvasvatti..' tyazuddha: : |
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ * niratizayaguNavattvena pratipattiH sarvajJagocarA * 1575 ( yo dR.sa. 103) tatpratipattiH sarvajJabhaktizca yAvatAM tattaddarzanasthAnAM, te sarve'pi budhAH taM sarvajJaM mukhyaM sAmAnyato vizeSA'nirNaye'pi ApannAH = AzritAH, niratizayitaguNavattvena pratipatteH buddha jano hRSikezaH zambhu - brahmAdipuruSaH / ityAdinAmabhede'pi nA'rthataH sa vibhidyate / / - (parama. paM.7) iti / yogabindo adhyAtmasAre'pi ca mukto buddho'rhan vA'pi yadaizvaryeNa samanvitaH / tadIzvaraH sa eva syAt saMjJAbhedo'tra kevalam / / - ( yo. biM. 302, a.sA. 15/69) ityuktaM tatprAk ( dvA. dvA. 16 / 18 bhAga - 4 pR. 1123 ) darzitamevehA'nusandheyam / taduktaM yogasAre'pi buddho vA yadi vA viSNuH yadvA brahmAthavezvaraH / ucyatAM sa jinendro vA nA'rthabhedastathApi hi / / - (yo.sA. 1/ 36) iti / yathoktaM upamitibhavaprapaJcAyAM kathAyAmapi sa buddhaH procyatAM loke brahmA viSNurmahezvaraH / jinezvaro'pi vA hanta ! nArthabhedastathApi ca / / - (u.bha.pra. 8 /pR. 190, gA. 859) iti / yathA cA'mISAmabhedastathA darzayiSyate'gre / nanvevaM sati sarvajJabhaktiH kamAzritAnAM syAt ? ityAzaGkAyAmAha - sarvajJabhaktizca yAvatAM eva tattaddarzanasthAnAM kadAgrahazUnyAnAM mumukSUNAM sambhavati, yataH te sarve'pi budhAH 'Atmanyeva sarvottamaM sukhamasti, tadupalabdhizca sarvajJopadiSTamArgapravartanenaiva sulabheti sa eva mayA''zrayitavya' iti bodhavantaH vizeSA'nirNaye'pi buddha-kapila-jinAdigatabhedagocaranizcayAbhAve'pi sAmAnyataH = svagatabhavarogocchedakavaidyatvA''disAmAnyadharmapuraskAreNa tu mukhyaM eva sarvajJaM AzritAH = zaraNatvenopagatAH / atra hetudvayamAhaniratizayitaguNavattvena teSAM pratipatteH svIkRteH vastutaH paramArthataH sarvajJaviSayakatvAt mukhyasarvajJagocaratvAt, yato niratizayitasakalaguNAstu mukhya eva sarvajJe vidyante iti nAmataH kaJcidapi buddhAdikaM kASThAprAptasakalaguNazAlitvena zaraNamupAgatAste paramArthato mukhyameva sarvajJaM zAkhAcandranyAyena zaraNamAzritA ityaskhaladvRttyA bhAvanAjJAnabhAvitAntaHkaraNaikagamyametattattvaM paramArthata iti dhyeyam / = = sammatazca prAyaH sarveSAmeva darzanakArANAmayameva nyAyaH / itthameva ye'pyanyadevatAbhaktA yajante zraddhayA'nvitAH / te'pi mAmeva kaunteya ! yajantyavidhipUrvakam / / - (bha.gI. 9 / 23) iti bhagavadgItAvacanopapatteH / taduktaM pANDavagItAyAmapi - AkAzAt patitaM toyaM yathA gacchati sAgaram / sarvadevanamaskAraH kezavaM prati gacchati / / - ( pAM.gI. upasaMhAra - 80 ) iti / etena zRNute sarvadharmAMzca sarvAn devAn namasyati / anasUyurjitakrodhastasya tuSyati kezavaH / / - (vi. dharmo . 1/58) iti viSNudharmottarapurANavacanamapi vyAkhyAtam, vizeSavibodhavirahadazAyAM prajJApanIyatvAdiguNakalitakRtasya paramadevadhiyA'paramadevabhaktyAderantato gatvA'nanyagatyA paramadeve vizrAmAt / itthameva prabodhacandrodayakRtaH kRSNamizrasya taistaireva sadAgamaiH zrutimukhairnAnApathaprasthitairgamyo'sau jagadIzvaro jalanidhirvArAM pravAhairiva - (pra.candro.5/9) ityuktissaGgacchate / sUtrapiTake aguttaranikAyeyaM kiJci subhAsitaM sabbaM taM tassa bhagavato vacanaM arahato sammAsambuddhassa - ( aGgu. bhAga 3 / skandha- 1 mettAvaggo-nipAta-8) iti yaduktaM tadapyenaM nyAyamadhikRtyoktamiti veditavyam / saugatairapi buddho jinatvenA'bhyupagamyate eva / mATe alaga-alaga dharmomAM rahelA jeTalA prAjJa dharmI jIvo sarvajJanI bhakti kare che te tamAma dharmAtmAo vizeSa prakArano nirNaya-bodha na hovA chatAM paNa mukhya sarvajJane AzrayIne rahelA che. kAraNa ke sarvotkRSTa guNasaMpannatvarUpe jenI bhakti karavAmAM Ave te vyakti vAstavamAM sarvajJa ja hoya. te bhakti sarvajJaviSayaka = = =
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1576 * hari-hara-buddha-jinAdizabdAnAmekArthatA * dvAtriMzikA-23/15 vastutaH sarvajJaviSayakatvAt, guNavattA'vagAhanenaiva tasyA bhaktitvAcca / yathoktaM- "pratipattistatastasya sAmAnyenaiva yAvatAm / te sarve'pi tamApannA iti nyAyagatiH parA / / " (yo.dR.sa.104) / / 15 / / taduktaM buddhaparyAyazabdanirUpaNe amarakoze - sarvajJaH sugato buddho dharmarAjastathAgataH / samantabhadro bhagavAn mArajillokajit jinaH / / - (a.ko.1/4/25) iti / taduktaM anyatrA'pi - zauddhodaniH dazabalo buddhaH zAkyaH tathAgataH sugataH / mArajidadvayavAdI samantabhadro jinazca tulyArthAH / / - (lalitavistarApaJjikAyAM uddhRtazlokaH- pR.60) iti| niratizayaguNavattvAvagAhanaM vinaiva bAhyavaibhava-cittacamatkArajananazaktyAdyavalambanakadRSTirAgAditaH tattaddevapratipattau tu naiva mukhyasarvajJabhaktiH sambhavati, guNavattA'vagAhanenaiva = doSA'sampRktA'nuttaraspRhaNIyatamaguNagaNaviSayakatvenaiva tasyAH = tattaddevapratipatteH bhaktitvAt = mukhyasarvajJabhaktitvAt / idamevA'bhipretya . lokatattvanirNaye zrIharibhadrasUribhiH - yasya nikhilAzca doSA na santi sarve guNAzca vidyante / brahmA vA viSNurvA haro jino vA namastasmai / / 6 (lo.ta.ni.40) ityuktamiti pUrvoktaM(pR.215) atrAnusandheyam / yathoktaM taireva yogadRSTisamuccaye - 'pratipatti'riti / tadvRttistvevam - pratipattiH tataH tasya = sarvajJasya sAmAnyenaiva yAvatAM tantrAntarIyANAmapi, te sarve'pi tamApannAH sarvajJaM mukhyameva iti nyAyagatiH parA, tamantareNa tatpratipatterasiddheH - (yo.dR.sa.104 vRtti.) iti / taduktaM yogapradIpe'pi - zaGkaro vA jinezo vA yo yasyA'bhimataH sadA / eka eva prabhuH zAnto nirvANastho vilokyate / / brAhmaNairlakSyate brahmA viSNuH pItA'mbaraistathA / rudrastapasvibhirdRSTa eSa eva niraJjanaH / / jinendro jalpyate jainaiH buddhaH kRtvA ca saugataiH / kaulikaiH kola AkhyAtaH sa evA'yaM sanAtanaH / / sphaTiko bahurUpaH syAdyathaivopAdhivarjitaH / sa tathA darzanaiH SaDbhiH khyAta eko'pyanekadhA / / 6 (yo.pra.24,33-35) iti / samayasundaropAdhyAyenApi kalyANamandirastotravRttau - kenA'pi hariH kenA'pi haraH procyate paraM tvameva sa vItarAgaH - (ka.maM. 18 vRttiH) ityuktam / prakRte ca - yaM zaivAH samupAsate ziva iti brahmeti vedAntino, bauddhA buddha iti pramANapaTavaH karteti naiyAyikAH / arhannityatha jainazAsanaratAH karmeti mImAMsakAH, so'yaM me vidadhAtu vAJchitaphalaM trailokyanAtho hariH / / (subhASitaratnamAlA-131) iti paroktirapyavazyamanusandhayA / / 23/15 / / ja kahevAya. kAraNa ke sarvajJa ja sarvotkRSTaguNasaMpanna hoya. upAsya tattvano sarvotkRSTa guNasaMpannatvarUpe svI.12 (= tasyAH) 42vo ta mati cha. yogaSTisabhuzyayama 49||ves cha, 'srvsh59||thii. sarva sarvajJo eka ja hovAnA kAraNe jeTalA anyadarzanIo che te badhAe paNa sAmAnyathI to te mukhya me 4 sarvazano Azraya 4o cha - // prabhArI niyano svI12 (nyAyagatiH) 4 zreSTha che.'(23/15) vizeSArtha :-prAyaH sarva Astika darzanakAro sarvajJamAM mAne che. tathA jenAmAM sarvajJapaNAnA lakSaNo hoya te badhA sarvajJa che. ema paNa mAne che. AthI sarvajJane mAnavAmAM hetu sarvajJapaNuM che. koI amuka ja sarvajJa che ema nahi. kiMtu jemAM jemAM sarvajJapaNuM hoya te badhA sarvajJa che, pachI bhale temanAmAM nAmabheda hoya. jema ke jemAM jemAM jIvanuM lakSaNa/caitanya dekhAya te badhA jIva svarUpe eka ja che. tema je je puruSamAM sarvajJapaNuM hoya te te badhA ja puruSo sarvajJapaNAthI eka ja che. AthI anya darzanIoe paNa sAmAnyathI mukhya je sarvajJa che teno ja svIkAra karyo che. buddha, zaMkara, jinezvara vagere nAma judA-judA hovA chatAM
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ * chadmasthasya kAtsyena vizeSagrahA'yogaH * 1577 na jJAyate vizeSastu sarvathA'sarvadarzibhiH / ato na te tamApannA viziSya bhuvi kecana / / 16 / / neti / vizeSastu = sarvajJajJAnAdigatabhedastu asarvadarzibhiH = chadmasthaiH sarvathA = sarvaiH prakAraiH na jJAyate / ato na te sarvajJA'bhyupagantAraH taM = sarvazaM ApannAH = AzritAH viziSya bhuvi = pRthivyAM kecana / taduktaM- "vizeSastu punastasya kAtnyenA'sarvadarzibhiH / sarvairna jJAyate tena tamApanno na kazcanaH // " (yo .dR.sa.105) / / 16 / / itthaM tantrAntarIyANAmapi sAmAnyataH sarvajJapratipattimuktvA sAmpratamazeSavizeSarUpeNa tu sA chadmasthatayA jainAnAmapi na sambhavatItyAha- 'neti / iyamapi kArikA adhyAtmasAre'pi (15/65) vartate / taduktaM yogadRSTisamuccaye api 'vizeSa' iti / tadvRttistvevam - vizeSastu = bheda eva punaH tasya = sarvajJasya kAtsnyena asarvadarzibhiH pramAtRbhiH sarvaiH na jJAyate, tadadarzanAt, darzane'pi tajjJAnA'gateH / tena kAraNena taM = sarvajJaM ApannaH = pratipanno na kazcana asarvadarzI - (yo.dR.sa.105 vRttiH) iti / yuktaJcaitat / na hyasarvajJasyA'zeSavizeSadharmapuraskAreNa mukhyasarvajJasya pratipattiH sambhavati, tajjJAnA'gateH / ata eva upadezapade api - oheNa vIyarAyavayaNammi bahumANo kAyavvo 6 (upa. pa.234) ityuktam / etena jainAnAmeva mukhyasarvajJapratipattiH, vizeSajJatvAt, netareSAM sAmAnyadarzitvAditi pratyuktam, mRdu-madhyA'dhimAtrAvabodhabhedasambhave'pi sarveSAmeva chadmasthAnAM sarvajJajJAnagatA'zeSavizeSA'pekSayA sAmAnyata eva mukhyasarvajJapratipattisambhavAt / sA'pi hi vimuktakadAgrahANAmekAntenaivA''tmahitakAriNyeveti dhyeyam / / 23/16 / / paNa upAsyatAavacchedaka guNadharma koI cokkasa vyaktitva nathI paraMtu sarvotkRSTaguNasaMpannatva che. anyadarzanIo jenI upAsanA kare che te sarvajJa tarIke, sarvotkRSTaguNasaMpannatva tarIke, sarvadoSarahitatvarUpe ja kare che. mATe te anyadarzanIo mukhya sarvajJane ja mAne che, svIkAre che. sarvotkRSTaguNasaMpanna tarIke sarvajJane hRdayathI svIkAravA te ja sarvajJanI bhakti che. paraMtu haju samyagdarzana pragaTa thayuM na hovAnA kAraNe sarvajJanA AMtarika viziSTa svarUpano nizcaya anyadarzanIone thayo nathI. A eka alaga vAta che. bAkI teo paNa judAjudA nAme mukhya sarvajJane ja svIkAre che. emAM koI vivAda nathI. (23/15) ha sarvAno saMpUrNatayA paricaya asarvAne na hoya che gAthArtha - sarvajJamAM rahelI vizeSatAne to chabastha jIvo sarva prakAre jANI zaktA nathI. mATe duniyAmAM koI paNa sarvajJavAdI dharmAtmA sarvajJano azeSavizeSasvarUpe Azraya karI zakatA ja nathI.(23/16) TIkArtha :- sarvajJanA jJAna vageremAM rahelI vizeSatAone to asarvajJa evA chadmastha jIvo sarva prakAre jANI zakatA ja nathI. mATe sarvazano svIkAra karanAra evA koI paNa dharmAtmA duniyAmAM nathI ke jeNe sarvajJano saMpUrNa vizeSasvarUpe Azraya karelo hoya. tethI yogadRSTisamuccayamAM jaNAvela che ke badhuM ja jANavAnI zaktithI zUnya evA sarva vidvAno sarvajJanI vizeSatAne saMpUrNapaNe jANI zakatA nathI. mATe chabastha jIve tamAma vizeSatAnI jANakArI pUrvaka mukhya sarvajJane svIkArela ja nathI." (23/ 16) vizeSArtha - sarvajJano svIkAra jaina ane ajaina dharmAtmAo kare che. ajaina = anyadarzanIo 1. hastAdarza 'kazca' iti truTitaH pAThaH /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1578 * sAmAnyapratipattyaMzena sarvayogisAmyam * ataH sAmAnyapratipattyaMzena sarvayogiSu pariziSTA 'tulyataiva bhAvanIyetyAhasarvajJapratipattyaMzamAzrityA'malayA' dhiyA / nirvyAjaM tulyatA bhAvyA sarvatantreSu yoginAm / / 17 / / sarvajJeti / sarvajJapratipattyaMzamAzritya amalayA = rAgadveSamalarahitayA dhiyA = buddhyA nirvyAjaM = aucityena sarvajJoktapAlanaparatayA tulyatA bhAvyA sarvatantreSu = sarvadarzaneSu yoginAM mumukSUNAm / taduktaM- " tasmAtsAmAnyato'pyenamabhyupaiti ya eva hi / nirvyAjaM tulya evAsau tenAMzenaiva dhImatAm / / " ( yo dR.sa. 106) / / 17 / / sarvajJapratipattyaMzaM 'tasmAdi'ti / tadvRttistvevam = sarvajJatvalakSaNasAmAnyadharmato mukhyasarvajJapratipattirUpAMzaM Azritya apekSya rAga-dveSamalarahitayA = svadarzanagocarA'bhiniviSTarAga-paradarzanaviSayakanirnimittadveSalakSaNakardamazUnyayA buddhyA nirupAdhikasukhopAyA'nveSaNaparayA matyA / taduktaM yogadRSTisamuccaye - tasmAt sAmAnyato'pi enaM sarvajJaM abhyupaiti ya eva hi kazcidasarvadarzI nirvyAjaM aucityayogena taduktapAlanaparaH tulya evA'sau tena aMzena sarvajJapratipattilakSaNena dhImatAM anupahatabuddhInAmityarthaH - (yo.dR.sa.106 vRtti ) iti / tatazca ye svabhUmikaucityena sarvajJoktapAlanaparA na bhavanti bhASaNa- lekhana-tathAvidhaveSAditaH svAtmAnaM sarvajJapratipattAramupadarzayanto'pi na tattvato mukhyaMsarvajJapratipattAro bhavitumarhantItyAveditam / tathA 'madIyo deva eva kevalo devaH, na tvadIyaH' iti mukhya sarvajJane sAmAnya rUpe svIkAre che to jaino kAMI sarvajJane tenI tamAma vizeSatAnI jANakArIpUrvaka svIkAre che - evuM nathI. jaino paNa sarvajJane sAmAnyathI ja oLakhe che. eka sarvajJa bIjA sarvajJane je vizeSarUpe oLakhe-jANe-jue te rIte to jaina ke ajjaina koI paNa chadmastha dharmAtmA jANatA ja nathI. mATe jaina-jainetera badhA sarvajJavAdI chadmastha dharmAtmAo mukhyasarvajJane sAmAnyarUpe ja svIkAre che. tethI 'jaino ja mukhya sarvajJane svIkAre che, ajaina dharmAtmAo nahi' - AvuM kahI zakAtuM nathI. sAmAnyasvarUpe sarvajJatvarUpe jaina-jainetara tamAma sarvajJavAdIo mukhya sarvajJane samAna rIte svIkAre che. sarvajJagata azeSavizeSa guNadharmonI saMpUrNa jANakArI pUrvaka to jaina sAdhako paNa mukhya sarvajJane svIkAratA nathI. (23/16) 'mATe sarvajJatva svarUpa sAmAnya dharmano jAtino svIkAra karavA svarUpa eka aMzanI apekSAe jaina-jainetara tamAma yogIomAM tulyatA ja mAnavI bAkI rahe che - evuM bhAvana karavuM joIe. AvA AzayathI graMthakArazrI kahe che ke - = = = dvAtriMzikA - 23/17 1. hastAdarze 'tulyaiva' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarze '...mAlayA' ityazuddhaH pAThaH / = = gAthArtha :- nirmaLa buddhithI nirdabha rIte sarvajJano svIkAra karavA svarUpa aMzanI apekSAe sarva dharmamAM rahelA yogIomAM tulyatAnuM bhAvana karavuM joIe. (23/17) TIkArtha :- svadarzanarAga-paradarzanadveSa vagere kacarAthI rahita evI buddhithI nirdabhapaNe sarvajJa bhagavaMte kahelI AjJA pALavAmAM tatpara thavA rUpe sarvajJatvarUpe sarvajJano svIkAra karavA svarUpa aMzanI apekSAe sarvadarzanamAM rahelA mumukSu yogIomAM tulyatAnuM bhAvana karavuM joIe. te ja kAraNe yogadaeNSTisamuccaya graMthamAM jaNAvela che ke 'tethI je koI chadmastha puruSa niSkapaTapaNe sarvajJatvarUpe sarvajJano svIkAra kare che te mumukSu sAdhaka teTalA aMze to buddhizALIo mATe samAna ja che.' arthAt te badhA ja sarvajJavAdI
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvayogiSu sarvajJasevakatvA'bhedaH avAntarabhedastu sAmAnyA'virodhItyAhadUrA''sannAdibhedastu' 'tadbhRtyatvaM nihanti na / eko nAmAdibhedena bhinnA''cAreSvapi prabhuH / / 18 / / dUreti / dUrAsssannAdibhedastu tadbhRtyatvaM sarvajJopAsakatvaM na nihanti / ekasya rAjJo nAnAvidhapratipattikRtAmapi ekabhRtyatvA'vizeSavat prakRtopapatteH / bhinnA''cAreSvapi = tathA'dhikArabhedena nAnAvidhA'nuSThAneSvapi yogiSu nAmAdInAM = arhadAdisaMjJAdInAM bhedena ( = nAmAdibhedena) kadAgrahagrastA'ntaHkaraNAnAmapi duSkaratapazcaryAdikAriNAM na paramArthato mukhyasarvajJapratipattiH sambhavatItyapi dyotitam / taduktaM yogasAre mamaiva devo devaH syAt tava naiveti kevalam / matsarasphurjitametadajJAnAnAM vijRmbhitam / / madIyaM darzanaM mukhyaM pAkhaNDAnyaparANi tu / madIya AgamaH sAraH parakIyAstvasArakAH / / tAttvikA vayamevA'nye bhrAntAH sarve'pyatAttvikAH / iti matsariNo dUrotsAritAstattvasArataH / / - (yo.sA. 2/37,9-10 ) iti / / 23 / 17 / / nanu vibhinnadarzanasthitAnAM nAnAvidhadevA'bhyupagantRRNAM mithovilakSaNA'nuSThAnaniratAnAM sarveSAM mumukSUNAmapunarbandhakAdyavasthAzAlinAM kathaM tulyatA bhAvyamAnA samIcInA syAditi cet ? maivam, yataH avAntarabhedastu mitho vibhinnadarzanasthitatva-vividhadevA'bhyupagantRtva-vicitrA'nuSThAnaniratatvAdilakSaNA'vAntaravizeSastu teSu yogiSu sAmAnyA'virodhI = mukhyasarvajJabhaktatvalakSaNA'nugatadharmA'pratikSepI iti AzayavAn granthakAra Aha- 'dUre'ti / ekabhRtyatvA'vizeSavat = abhinnanRpaniSThasvAmitvanirUpitasevakatvA'bhedavat / tathA'dhikArabhedena svadravya-kSetra-kAla-kSayopazamaprabhRtisApekSayogabhUmikAvibhedavazena nAnAvidhAnuSThAneSvapi haThayoga-samAdhiyoga- mantrayoga-dhyAnayoga-layayoga-rAjayoga-jJAnayoga-bhaktiyoga- tapoyoga-nAdayogA''nandayogAdyanusArivividhA''cAravatsvapi yogiSu arhadAdisaMjJAdInAM = arhad - vidhi-brahma-lokezAdisaMjJA-saMsthAnAdInAM vizeSeNa eka eva sarvajJatA'' liGgitaH prabhuH upAsyaH = paramopAsyatayA'bhimataH / = 1 = = * = bhedena sarvajJanA laData che. khAvuM buddhizANI mAnavuM bheje. (23/17) sarvajJavAdIomAM rahela avAMtara bheda to te sarvamAM sarvajJabhaktatva svarUpa anugata guNadharmano virodhI nathI' - evuM jaNAvavA mATe graMthakArazrI kahe che ke gAthArtha :- sarvajJathI dUrapaNuM, najIkapaNuM vagere avAntara bheda alaga-alaga dharmamAM rahelA mumukSuomAM rahelA hovA chatAM sarvajJasevakatva nAmanA guNadharmane khatama karato nathI. kAraNa ke vibhinna AcAravALA yogIoe paNa nAmAdi bhedathI eka ja prabhune svIkAryA che. (23/18) TIkArtha :- AtmabhUmikAne sApekSa judA-judA prakAranI yogyatAne lIdhe (tathAdhikArabhedena) alaga-alaga anuSThAnane karanArA yogIomAM sarvajJathI dUravartItva, samIpavartItva vagere rUpe taphAvata hovA chatAM te taphAvata temanAmAM sarvajJanuM upAsakapaNuM dUra na kare. jema eka ja rAjAnI aneka prakAranI sevA karanArA sevakomAM eka rAjAnuM sevapakarNa samAna che tema uparokta vAta saMgata thaI zake che. alaga-alaga darzanamAM rahelA 1. hastAdarze - mudritapratiSu ca '...bhedo'pi ' iti pAThaH / paraM vyAkhyAnusAreNAtra 'bhedastu' iti pAThaH samIcInaH / 2. hastAdarze ' tadbhatyaM' ityazuddhaH pAThaH / 1579
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1580 * sarvajJavacanarucyA karmatAnavam * dvAtriMzikA-23/18 ekaH prabhuH = upAsyaH / taduktaM - "yathaivaikasya nRpaterbahavo'pi samAzritAH / dUrA''sannAdibhede'pi taddhRtyAH sarva eva te / / sarvajJatattvA'bhedena tathA sarvajJavAdinaH / sarve tattattvagA jJeyA bhinnA''cArasthitA api / / taduktaM siddhasenadivAkarasUribhiH paramAtmadvAtriMzikAyAM - vidhi-brahma-lokeza-zambhu-svayambhU-caturvaktramukhyAbhidhAnAM vidhAnam / dhruvo'tha ya Uce jagatsargahetuH sa ekaH parAtmA gati, jinendraH / / (pa.dvA.7) iti / munisundarasUribhirapi gurvAvalyAM - tvaM zaGkaraH sarvajaneSTakartA, brahmA tvamevA'khilabrahmaniSThaH - (gurvA.247) ityuktam / zrIhemacandrasUribhirapi ayogavyavacchedadvAtriMzikAyAM - yatra tatra samaye yathA tathA yo'si so'syabhidhayA yayA tyaa| vItadoSakaluSaH sa ced bhavAneka eva bhagavannamo'stu te / / - (ayo.dvA. 31) ityuktamiti pUrvoktaM(pR.215) ihAnusandheyam / arhannAmasahasrasamuccaye'pi - mahAjino mahAbuddho mahAbrahmA mhaashivH| mahAviSNurmahAjiSNurmahAnAtho mahezvaraH / / - (arhanA. 6/2) ityevaM paryAyazabdasaGgraho darzita ityeka eva sa iti sthitam / itthaM ca nAnA''stikadarzanasthitAnAM yathA'vabodhaM yathAzakti ca sarvajJoktavAkyA'nusaraNe sahajamalakSayacAritrA'pavargAdyupalabdhirapyanAvilaivopapadyate / taduktaM granthakRtaiva vairAgyakalpalatAyAM vairAgyaratau ca - AstikeSu ca tIrtheSu, karmarogasya tAnavam / yad dRzyate yazca sarvamokSo vA zrUyate kvacit / / so'pi svazAstrabaddhAnAM sarvajJavacasAM guNaH / apunarbandhakasya syAt, tadrucyA karmatAnavam / / anuSThAnaM hi tasyoktaM, citraM darzanabhedataH / tyaktavipratipannAzaM, paryavasyat phalodaye / / tasya sarvekavAkyatvAdahiMsAdyeva sammatam / tattvaM niraJjano devo, gururgranthavivarjitaH / / itthaM sadoghasaMjJAnAt, satyArthapadarocake / sUkSmabodhaM vinA'pi syAt, karmarogasya tAnavam / / atizuddhivazAd bhAvasamyaktvAdikrameNa tu / jAyeta sarvamokSo'pi, jinavAkyA'nusAriNAm / / 6 (vai.ka.9/988-993, vai.rati.8/986-91) iti / pUrvamukto'pi(bhA.4 pR.1128)kArikAprabandho'yaM mandadhIkRte punarukta ityavadheyam / prakRte - yenAMzena jayenmohaM bhavejjainastadaMzataH - (ma.gI. 15/ 112) iti mahAvIragItAvacanamapyanusmartavyam / prakRte kArikAtritayena yogadRSTisamuccayasaMvAdamAha- 'yatheti, 'sarvajJeti, 'neti ca / tadvyAkhyA caivam - yathaivaikasya nRpateH kasyacidvivakSitasya, bahavo'pi samAzritAH pumAMso, dUrA''sanAdibhede'pi sati tathA niyogAdibhedena kRte, tabhRtyA = vivakSitanRpatibhRtyAH, sarva eva te samAzritA iti (yo.dR.sa. 107vR.) dArTAntikayojanAmAha sarvajJatattvA'bhedena = yathoditanItyA hetubhUtena- tathA nRpatisamAzritabahupuruSavat sarvajJavAdinaH sarve jinAdimatabhedAvalambinaH tattattvagAH = sarvajJatattvagAH jJeyA bhinnAcArasthitA api tathA'dhikArabhedeneti (yo.dR.sa.108 vR.) / upasaMharannAha na bheda eva tattvena = paramArthena yogIo arihaMta, buddha, kapila vagere nAma AdinA bhedathI eka ja paramAtmAnI upAsanA kare che. tethI ja yogadaSTisamuccaya graMthamAM kahela che ke "jema aneka puruSo eka rAjAnI nokarI karavA dvArA eka rAjAno Azraya kare temAM amuka sevako rAjAnI sevA dUra rahIne karatA hoya, koI najIka rahIne sevA karatA hoya. Avo bhedabhAva hovA chatAM paNa te badhA ja eka ja rAjAnA sevaka gaNAya tema badhA ja
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ * dUrAsannAdibhedasya sarvajJasevakA'bhedA'bAdhakatA * 1581 na bheda eva tattvena sarvajJAnAM mahAtmanAM / tathA nAmAdibhede'pi bhAvya'metanmahAtmabhiH / / " 6 (yo.dR.sa. 107-109) / / 18 / / sarvajJAnAM mahAtmanAM = bhAvasarvajJAnAmityarthaH / tathA iSTAniSTanAmAdibhede'pi sati bhAvyaM etanmahAtmabhiH zruta-medhA'saMmohasArayA prajJayA - (yo.dR.sa.109 vRtti) iti / - nAsti teSu jAti-vidyA-rUpakula-dhana-kriyAdibhedaH, yataH tadIyAH - (nA.bha.sU.72,73) iti nAradabhaktisUtravacanamapyetadarthA'nupAti / prakRte ca - gavAmanekavarNAnAM kSIrasyA'pyekavarNatA / kSIravat pazyate jJAnaM liGginastu gavAM yathA / / ( (bra.biM.19) iti brahmabindUpaniSadvacanamapyanuyojyaM yathAgamam / yathoktaM adhyAtmasAre'pi - vizeSamapyajAnAno yaH kugrahavivarjitaH / sarvajJaM sevate so'pi sAmAnyayogamAsthitaH / / sarvajJapratipattyaMzAt tulyatA sarvayoginAm / dUrA''sannAdibhedastu tadbhUtyatvaM nihanti na / / mAdhyasthyamavalambyaiva devatAtizayasya hi / sevA sarvairbudhairiSTA - (a.sA.15/63,66,67) iti / nAnAnayAnAmapItthamevA'nabhiniveze'virodha draSTavyaH / taduktaM vizeSAvazyakabhASye - savve samayaMti sammaM cegavasAo nayA viruddhA vi / bhicca-vavahAriNo iva rAodAsINavasavattI / / 6 (vi.A.bhA.2267) iti / etena - teSAM veSakriyAbhedairbAhyabhedA anekadhA / tatra moho na karttavyo madbhakteSu tapasviSu / / kecicchvetAmbarAH santo vItarAgatapasvinaH / keciddigambarAH santo, yadRcchAvratadhAriNaH / / bhinnabhinnavicAraistaistathAcArairjinezvaram / samprAptuM nizcayenaikamarhantaM samupAzritAH / / bhinnabhinnA'dhikArAtte, vibhinnA bAhyabhedataH / tathA'pi zuddhamAtmAnaM, mAM sevante svabhAvataH / / - (ma.gI.13/49-52) iti mahAvIragItAvacanAni vyAkhyAtAni / na ca bauddhadarzane sarvajJasyaivA'naGgIkRtatvAtkathaM taddarzanasthAnAM sarvajJatveneSTadevA'bhyupagamasambhava iti vAcyam, majjhimanikAye pAzarAzisUtre - sabbavidUhamasmi (ma. ni.1/3/6/285 pR.-230) ityevaM svayameva sugatena svasya sarvavittvA'bhyupagamAt / sarvajJatva-vItadoSatvAdirUpeNa tadanupAsanAyAM tu na bhAvayogItvasambhavaH / / 23/18 / / sarvajJavAdIo alaga-alaga AcAramAM rahelA hovA chatAM uparokta rIte sarvajJatattvamAM bheda na hovAthI sarvajJasvarUpa tattvane anusaranArA jANavA. tathAvidha nAma vagereno bheda hovA chatAM sarvajJa mahAtmAomAM paramArthathI koI bheda che ja nahi - A pramANe mahAtmAoe vicAravuM joIe." (23/18). vizeSArtha :- rAjAe potAnA amuka sevakane cA-pANInuM kAma soMpyuM hoya, koIne rAjamahelarAjasabhA vagerenI saphAInuM kAma soMpyuM hoya, anyane maMtrIpadanI javAbadArI soMpI hoya, koIne pradhAna tarIkeno hodo Apyo hoya, koIne senApati-koTavALa-sipAI tarIkenuM kAma soMpyuM hoya, koIne dUta tarIke nImela hoya, koIne nyAyAdhIzanuM sthAna Apela hoya, anyane potAnAthI najIkanA gAmanI sArasaMbhALa karavAnI javAbadArI soMpela hoya, koIne potAnAthI dUranA zaheranI javAbadArI soMpI hoya...... AvuM hovA chatAM paNa te badhA eka ja rAjAnA sevaka kahevAya che. tema apunabaMdhaka vagere vibhinna avasthAvALA tathA zaiva-bauddha-kApila-vedAMta vagere darzanamAM rahelA evA mumukSu sAdhako judA-judA prakAranA AcAra pALe chatAM paNa te badhA ja sarvajJanA sevaka che. emAM to koI zaMkA nathI. matalaba ke ziva, buddha, kapila vagere nAma judA-judA hovA chatAM paNa temanA anuyAyIo sarvotkRSTa guNasaMpanna sarvajJa tarIke ja temanI upAsanA 1. mudritapratau 'bhAvyate tanma...' ityazuddhaH pAThaH / paraM mudritayogadRSTisamuccayapratAnusAreNa zuddhaH pATho gRhIto'tra /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1582 * sarvajJA'bhedAt tadbhaktyabhedaH * dvAtriMzikA - 23/19 deveSu yogazAstreSu citrA'citravibhAgataH / bhaktivarNanamapyevaM yujyate tadabhedataH / / 19 / / deveSviti / evaM = iSTA'niSTanAmabhede api tadabhedataH = tattvataH sarvajJA'bhedAt yogazAstreSu = sauvAdhyAtmacintAzAstreSu deveSu = lokapAla - muktAdiSu citrA'citravibhAgato bhaktivarNanaM yujyate / taduktaM- "citrA'citravibhAgena yacca 'deveSu varNitA / bhaktiH sadyogazAstreSu tato'pyevamidaM sthitam / / " ( yo dR. sa. 110 ) / / 19 / / zAstragarbhamevopapattyantaramAha - 'deveSu' iti / iSTA'niSTanAmabhede'pi = svasyA'bhimatAni arhattIrthakarAdIni anabhimatAni ca brahma-viSNu-zaGkarAdIni yAni nAmAni teSAM vailakSaNye'pi tattvataH = paramArthataH sarvajJA'bhedAt zaraNIkRtabhAvasarvajJaikyAt, tattulyA'paraguNasamAvezena tattulyAnAM paramArthataH tattvAt, kuzalapravRttezca sUkSmA''bhogapUrvakatvAt, atinipuNabuddhigamyametaditi (la.vi. zakrastavAnte-pR. 72) vyaktaM lalitavistarAyAm / 'sauvAdhyAtme 'tyAdi / svasyedaM sauvam - ( ga.ra.ma. adhyA. 3 / 167 pR.113) iti gaNaratnamahodadhivacanAt svakIyAdhyAtmacintanagrantheSu ityAzayaH / taduktaM yogadRSTisamuccaye 'citre 'ti / tadvRttistvevam citrA'citravibhAgena vakSyamANalakSaNena yacca deveSu varNitA lokapAlamuktAdiSu bhaktiH sadyogazAstreSu = svIyA'dhyAtmacintAzAstreSu tato'pi kAraNAd evamidaM sthitaM prastutam - (yo.dR.sa.110vRtti ) iti / yadi niratizayaguNabhAjanatvenA'GgIkRteSu sarvajJeSu saMsArideveSviva paramArthato vailakSaNyamabhaviSyat tarhi lokapAlAdisaMsAridevoddezyakabhakteriva sarvajJoddezyakabhaktervibhinnatvaM sdyogshaastressvvrnnyissyt| na caivamavarNi zAstrakRdbhiriti nAnAtantrAvasthitA'punarbandhakAdyabhyupagatasarvajJeSvaikyamavasIyate iti bhAvaH / / 23 / 19 / / = karatA hoya to vAstavamAM mukhya sarvajJanA ja te badhAya sevako che. (23/18) gAthArtha :- yogazAstromAM devane vize vibhinna ane samAna vibhAgathI karavAmAM Avela bhaktinuM varNana paNa A rIte saMgata thaI zake che. kAraNa ke devatattvamAM koI bheda nathI. (23/19) TIkArtha :- ISTa ane aniSTa nAmano bheda hovA chatAM paramArthathI upAsya evA sarvajJa bhagavaMtamAM koI bheda na hovAthI potAnA adhyAtmaciMtanasaMbaMdhI yogagraMthomAM lokapAla vagere devane vize vibhinna prakAranI bhakti, mukta vagere devane vize samAna bhakti-A pramANe samAna-asamAna vibhAga pADIne je bhaktinuM varNana karela che te paNa saMgata thAya che. tethI yogadRSTisamuccayamAM jaNAvela che ke 'je suMdara yogaviSayaka zAstromAM devone vize vibhinna ane samAna Ama be vibhAga pADIne bhaktinuM varNana karavAmAM Avela che tenAthI paNa 'sarvajJapaNe tamAma sarvajJo ekasarakhA che.' Ama siddha thAya che.' (23/19) vizeSArtha :- 'lokapAla, kSetrapAla, dikpAla vagere saMsArI devone uddezIne thatI bhakti vibhinna prakAranI hoya che. paraMtu mukta sarvajJa devAdhidevane uddezIne thatI bhakti to ekasarakhI ja hoya che' A vacanathI siddha thAya che ke sarvajJamAM koI bhedabhAva nathI. jo mukta devo = sarvajJa bhagavaMto bhinnabhinna hoya to temane uddezIne thatI bhakti paNa alaga-alaga prakAre zAstrakAroe batAvI hota. paraMtu tevuM varNana zAstromAM nathI AvatuM. enAthI siddha thAya che ke badhA ja sarvajJomAM aikya che. (23/19) 1. hastAdarze 'vedeSu' ityazuddhaH pAThaH / -
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ * yathA gatistathA matiriti nyAyo viparItazca * 1583 saMsAriSu hi deveSu bhaktistatkAyagAminAm / tadatIte punastattve tadatItA'rthayAyinAm / / 20 / / saMsAriSviti / saMsAriSu hi deveSu = lokapAlAdiSu bhaktiH sevA tatkAyagAminAM saMsArA'tIte tu tattve tadatItA'rthayAyinAM saMsAridevakAyagAminAm / tadatIte punaH saMsArA'tItamArgagAminAM yoginAM bhaktiH / / 20 / / = = yogadRSTisamuccaya (yo. dR.sa.gA.111) kArikopanyAsenaiva citrA'citrabhaktinirUpaNaM karoti- 'saMsAriSu' iti| yogadRSTisamuccayavRttyanusAreNaiva vyAkhyAnayati- 'saMsAriSu hi deveSu lokapAlAdiSu' ityAdi / spaSTa eva TIkArthaH / navaraM niyatyaparA'bhidhAna-bhavitavyatA'bhiprAyeNeyamuktiravaseyA / yathA gatistathA matiriti tdaakuutm| taduktaM tAdRzI jAyate buddhirvyavasAyazca tAdRzaH / sahAyAstAdRzA jJeyA yAdRzI bhavitavyatA / / - (samyaktvakaumudyAM- uddhRtaH ) iti / yathA matistathA gatiriti puruSakAranayA'bhiprAyapuraskAre tu tatpraNidhAnAditaH tatsvarUpA''pattiriti heturatra dRzyaH / taduktaM yogasAre - vItarAgamato dhyAyan vItarAgo vimucyate / rAgAdimohito dhyAyan sarAgo badhyate sphuTam / / - ( yo sAra . 1 / 45 ) iti / yogazAstre'pi - * = vItarAgo vimucyeta vItarAgaM vicintayan / rAgiNaM tu samAlambya rAgI syAt kSobhaNAdikRt / / yena yena hi bhAvena yujyate yantravAhakaH / tena tanmayatAM yAti vizvarUpo maNiryathA / / - (yo.zA. 9/13,14) ityuktam / yathAprayojanamubhayanayA'valambanamAtmazreyaHsAdhakamiti dhyeyam / yaM yaM devaM smaran bhaktyA tyajati svaM kalevaram / tattatsAlokyamAyAti tattadbhaktyA narAdhipa ! / / - (ga.gI. 6/17) iti gaNezagItAvacanamapi smartavyam / - prakRte atha strIlokakAmo bhavati, saGkalpAdevA'sya striyaH samuttiSThanti tena strIlokena sampanno mahIyate / / yaM yamantamabhikAmo bhavati yaM kAmaM kAmayate so'sya saGkalpAdeva samuttiSThati tena sampanno mahIyate / / # be prakAranI bhaktinuM phaLa " gAthArtha :- saMsArI devonA samudAyamAM janArA jIvonI bhakti saMsArI devone uddezIne hoya che. saMsArAtIta mArgamAM janArA yogIonI bhakti saMsArAtIta tattvane uddezIne hoya che. (23/20) TIkArtha :- saMsArI devonA samudAyamAM janArA jIvonI lokapAla vagere saMsArI devone vize sevAbhakti hoya che. tathA saMsArAtIta mArgamAM janArA yogI puruSonI bhakti to saMsArAtIta tattvane vize hoya che. (23/20) = vizeSArtha :- saMsArI devonA samUhamAM utpanna thanArA jIvo saMsArI devane bhaje che tathA tenA pariNAme te upAsya devanA parivAramAM nokara deva vagere svarUpe utpanna thAya che. tathA mokSagAmI haLukarmI yogIpuruSo mukta sarvajJa bhagavaMtane bhaje che tathA tenA phaLasvarUpe karmamukta thAya che. mokSa eka ja prakArano che. karmamukta jIvo paramArthathI ekasarakhA ja che. mATe temanI bhakti-sevA-upAsanA ekasarakhI hoya che. saMsAranA aneka citra-vicitra prakAro che. saMsArI devo paNa vividha prakAranA che. mATe tenI bhakti paNa vividha prakAranI thAya e yuktisaMgata che. (23/20) 1. hastAdarze ...rAtmaMteSu' ityazuddhaH pAThaH /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1584 dRSTisaMmohaH sarvadoSazekharaH * dvAtriMzikA - 23/21 citrA cA''dyeSu tadrAgatadanyadveSasaGgatA / acitrA carame tveSA zamasArA'khilaiva hi / / 21 / / citrA ceti / citrA ca = nAnAprakArA ca AdyeSu sAMsArikeSu deveSu (tadrAgatadanyadveSasaGgatA =) tadrAga - tadanyadveSAbhyAM svA'bhISTadevatArAgAnabhISTadveSAbhyAM saGgatA 'yuktA, mohagarbhatvAt / acitrA = ekAkArA carame tu = tadatIte tu eSA bhaktiH zamasArA = zamapradhAnA akhilaiva hi tathAsaMmohA'bhAvAt iti / / 21 / / * = = - (chAM.8/2/9-10) iti chAndogyopaniSadvacanamapi na vismartavyamatra / atra taM yathA yathopAsate tathaiva bhavati / tasmAd brAhmaNa: 'puruSarUpaM paraMbrahmaivA'hamiti bhAvayet / tadrUpo bhavati - (mu.1) iti mudgalopaniSadvacanatAtparyamapi yathAtantramanuyojyaM sva-parasamayasAravedibhiH / / 23 / 20 / / citrA'citrabhaktigatavizeSaM yogadRSTisamuccaya (112) kArikAdvAropadarzayati- 'citre 'ti / yogadRSTisamuccayavRttyanusAreNaiva vyAkhyAnayati - citrA ca = nAnAprakArA ca ityAdi / spaSTa eva TIkArthaH / navaraM akhilaiva navAGgipUjA'STapuSpIpUjA'STavidhapUjA-saptadazavidha-catuHSaSTividha-navanavatividhAdipUjAsanmAna-satkAra-vandana-praNAma-stuti-stava-stotrapAThAdilakSaNA hi vyavahArato nAnAvidhatayA dRzyamAnA'pi muktAtmasambandhinI bhaktiH ekAkArA = ekavidhaiva, tathAsaMmohA'bhAvAt = bhavAbhinandyAdigatasaMmohasadRzadRSTisaMmohavirahAt zamapradhAnA = upazamamukhyA iti hetoH / zamasvarUpantu kAvyAnuzAsanavRttI zrIhemacandrasUribhiH - tRSNAkSayarUpaH zamaH - (kAvyAnu.vR.2/17) ityuktm| pUrvaM (pR.1368) 'guNataH tulye tattve saMjJAbhedA''gamA'nyathAdRSTiH / bhavati yato'sAvadhamo doSaH khalu dRSTisammohaH / / - ( Sor3a. 4/11) iti SoDazakavacanena darzitasya dRSTisammohasya pracyave'vazyaM tathAvidhaH zama Avirbhavati, yena muktAtmadevoddezyakabhaktipratiyogikI samucitayogyatA sampadyate'punarbandhaka-mArgAbhimukha-mArgapatitamArgAnusAritAdyavasthAzAliSu yogiSu / tathAvidhasaMmohasattve tu muktAtmoddezyako bhaktibhAvo'pi na tAttvika iti bhAvanIyam / / 23/21 / / * vilakSaNa-avilakSaNa bhaktinuM svarUpa gAthArtha :- saMsArI devone vize bhakti tenA saMbaMdhI rAga ane anya vize dveSathI yukta vividha prakAranI hoya che. tathA saMsArAtIta devane vize to badhI ja bhakti ekasarakhI hoya che. kAraNa ke te samatApradhAna che. (23/21 ) TIkArtha :- sAMsArika devone vize thatI bhakti vividha prakAranI hoya che. te sevA-bhakti potAne gamatA deva vize rAga ane potAne na gamatA deva upara dveSathI yukta hoya che. kAraNa ke te bhakti mohagarbhita hoya che. jyAre saMsArAtIta muktAtmAne vize thatI bhakti to ekasarakhI ja hoya che. te muktAtmAne uddezIne thatI tamAma bhakti upazamabhAvanuM ja prAdhAnya dharAve che. kAraNa ke tevI bhaktimAM tathAvidha saMmoha nathI hoto. (23 / 21 ) vizeSArtha :- jyAM moha hoya tyAM mAruM-tAruM Avo saMkucita svArthabhAva rahevAnA kAraNe potAnA deva upara rAga, bIjA deva upara dveSa vagere kolAhala UbhA thavA svAbhAvika che. jyAM moha na hoya 1. hastAdarze 'yaktA' ityazuddhaH pAThaH /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ * Azayabhede phalabhedaH * 1585 iSTApUrtAni karmANi loke citrA'bhisandhitaH / phalaM citraM prayacchanti tathA buddhyAdibhedataH / / 22 / / iSTApUrtAnIti / iSTApUrtAni karmANi loke citrA'bhisandhitaH = saMsAridevasthAnAdigata'vicitrA'dhyavasAyAt mRdu-madhyA'dhimAtrarAgAdirUpAt / tathA buddhyAdInAM vakSyamANalakSaNAnAM bhedataH phalaM citraM = nAnArUpaM prayacchanti / vibhinnAnAM nagarANAmiva vibhinnAnAM saMsAridevasthAnAnAM prApterupAyasyA'nuSThAnasyA'bhisandhyAdibhedena vicitratvAt / taduktaM - kathamatra phalabhedaH ? ityAzaGkApAkaraNAyAha- 'iSTe 'ti / iSTApUrtAni karmANi dAnadvAtriMzikAyAM ( dvA. dvA. 1/4 bhAga - 1, pR.16) vyAkhyAtasvarUpANi bAhyakAraNAni loke prANigaNe saMsAridevasthAnAdigatavicitrA'dhyavasAyAt lokapAlAdidevasatkavimAnAdisthAnavizeSagocaravividhA''zayAt tatsAdhanopAyabhUta-mantrasaMskArakaraNakadAnavizeSa-vApI-kUpa-taDAga-saMsAridevatA''yatanA'nnapradAnAdilakSaNavidheyagocaratathAvidhA''zayalakSaNAcca mRdu-madhyA'dhimAtrarAgAdirUpAt = manda-madhyama-tIvrarucyAdisvarUpAd antaraGgakAraNAd yathA citraM phalaM prayacchanti tathA = tenaiva prakAreNa buddhyAdInAM buddhi-jJAnA'sammoharUpANAM vakSyamANalakSaNAnAM antaraGgakAraNAnAM bhedataH bhedamAzritya saMsAridevagocarA citrA bhaktayo nAnArUpaM uccoccatarAdisaMsA-ridevabhavAdilakSaNaM phalaM prayacchanti / taduktaM yogadRSTisamuccaye - iSTApUrtAni karmANi loke citrA'bhisandhitaH / nAnAphalAni sarvANi draSTavyAni vicakSaNaiH / / RtvigbhirmantrasaMskArairbrAhmaNAnAM samakSataH / antarvedyAM hi yad dattamiSTaM tadabhidhIyate / / vApI-kUpa-taDAgAni devatA''yatanAni ca / annapradAnametattu pUrttaM tattvavido viduH / / abhisandheH phalaM bhinnamanuSThAne same'pi hi / paramo'taH sa eveha vArIva kRSikarmaNi / / rAgAdibhirayaJceha bhidyate'nekadhA nRNAm / nAnAphalopabhoktRNAM tathAbuddhyAdibhedataH / / tyAM mAruM-tAruM Avo kSullaka bhAva na hoya, tyAM rAgAMdhatA ke mohAMdhatA na hoya, tyAM kevala zamaprazama-upazama ja hoya. mATe mukta devane uddezIne thatI navAMgI pUjA, aSTaprakArI pUjA, sattarabhedI pUjA, 64 prakArI pUjA, 99 prakAranI pUjA, stotrapATha vagere svarUpa bhaktimAM vividhatA dekhAvA chatAM paNa bhaktinA te tamAma prakAromAM upazama bhAvanI ja pradhAnatA vaNAyelI jovA maLe che. mATe vyavahArathI dekhAto bheda paNa paramArthathI bhedasAdhaka banI zakato nathI. muktAtmAne uddezIne thatI tamAma sevAbhaktimAM kevaLa AtmasvabhAvamAM ramaNatA karavAnI ja mukhyatA vaNAyelI che. mATe muktAtmAnI bhakti eka ja prakAranI paramArthathI bane che. (23/21) gAthArtha :- lokamAM vividha prakAranA AzayathI thatA ISTApUrta vagere kAryo tathAvidha buddhi vagerenA ledRthI vividha ijane khAye che. (23/22) = = = TIkArtha :- saMsArI devonA AvAsa-raheThANa-vimAnAdi sthaLa vagere saMbaMdhI vividha adhyavasAya maMda, madhyama ane utkRSTa mAtrAmAM thatA hoya che. tevA aneka prakAranA adhyavasAyathI lokamAM ISTApUrva vagere kAryo thatAM hoya che. AgaLa 23 mA zlokamAM je kahevAze te buddhi, jJAna ane asaMmohanA bhedathI ISTApUrta vagere kAryo aneka prakAranA phaLane Ape che. jema judA-judA nagaronI prAptino mArga vibhinna prakArano hoya che tema vibhinna prakAranA saMsArI devonA AvAsonI prAptinA upAyabhUta anuSThAna 1. hastAdarze 'gatAvici' ityazuddhaH pAThaH /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1586 * gantavyA'bhede'dhvA'bhedaH . dvAtriMzikA-23/22 "saMsAriNAM hi devAnAM yasmAccitrANyanekadhA / sthityaizvaryaprabhAvAdyaiH sthAnAni pratizAsanam / / tat tasmAtsAdhanopAyo niyamAccitra eva hi / na bhinnanagarANAM syAdekaM vartma kadAcana / / " 6 (yo.dR.sa.113,114) / / 22 / / + (yo.dR.sa.115-119) iti / idamupajIvya yogasAraprAbhRte'pi - yataH same'pyanuSThAne phalabhedo'bhisandhitaH / sa tataH paramastatra jJeyo nIraM kRSAviva / / bahudhA bhidyate so'pi rAga-dveSAdibhedataH / nAnAphalopabhoktRNAM nRNAM buddhyAdibhedataH / / 6 (yo.sA.prA.8/79,80) ityuktam / vibhinnAnAmityAdi spaSTam / kArikAyugalena yogadRSTisamuccayasaMvAdamAha- 'saMsAriNAmiti, 'taditi ca / tadvRttistvevam - saMsAriNAM hi devAnAM lokapAlAdInAM yasmAt citrANi = anekA''kArANi anekadhA = anekaiH prakAraiH / 'kaiH kAni ?' ityAha sthityadharya-prabhAvAdyaiH AdizabdAt sahajarUpAdiparigrahaH, sthAnAni = vimAnAdIni pratizAsanaM = zAsanaM prati brahmANDatraividhyA'nubhedAt (yo.dR.sa.113 vRtti)| yasmAdevaM tasmAt kAraNAt tatsAdhanopAyaH = saMsAridevasthAnasAdhanopAyaH niyamAt citra eva hi bhavati / idameva vastu lokaprasiddhodAharaNadvAreNAha- na bhinnanagarANAM syAd = bhaved ekaM vartma kadAcana tathA tabhedA'nupapatteH (yo.dR.sa.114 vRtti) 6 iti / iSTApUrtaphalasamAptyanantaraM punarnimnatarasaMsAraphalabhogaparamparopatiSThate, bhogaikarasikA'ntaHkaraNatvAdityavadheyam / yathoktaM muNDakopaniSadi - iSTApUrtaM manyamAnA variSThaM nA'nyacchreyo vedayante pramUDhAH / nAkasya pRSThe te sukRte'nubhUtvemaM lokaM hInataraM vA vizanti / / - (muM.2/1/10) iti / / 23/22 / / = kriyAvizeSa paNa Azaya vagerenA bhedathI vividha prakAranA hoya che. tethI to yogadRSTisamuccaya graMthamAM jaNAvela che ke "je kAraNe saMsArI devonA vimAnAdi sthAnI sthiti, aizvarya, prabhAva, sahajarUpa vagere kAraNathI dareka lokamAM judA-judA prakAranA hoya che te kAraNe te deva, vimAna vagere sthAnanI prAptino upAya paNa avazya judA-judA prakArano ja hoya che. kharekhara, alaga-alaga nagarono mArga dhyAreya meM na choya.' (23/22) vizeSArtha :- jo mArga saMpUrNatayA eka ja hoya to prAptavya nagaromAM bheda saMgata na thAya. jo mArga judA-judA hoya to ja gaMtavya sthAnamAM taphAvata yuktithI saMgata thaI zake. te ja rIte lokapAla, kSetrapAla, dipAla vagere devonA AyuSya, aizvarya, Rddhi-samRddhi, prabhAva, svAbhAvika rUpa-sauMdarya vageremAM bheda hovAnA kAraNe judA-judA prakAranA vimAna-bhavana-nagara vagere sthAnomAM te sAMsArika devo nivAsa kare che. A sthAnabheda hovAthI tenI prAptinA upAya paNa judA-judA hoya che. jo upAya eka hoya to tenA dvArA judA-judA jIvone maLanArA devaloka-vimAna vageremAM rahelo taphAvata yuktisaMgata thaI na za. - ISTa ane pUrtanuM svarUpa prathama batrIsInA cothA zlokanI (pRSTha 16) TIkAmAM batAvI gayA hovAthI ahIM tenuM punarAvartana karavAmAM nathI AvatuM. jijJAsuoe tyAM daSTipAta karI levo. (23/22)
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ * bodharAjaprajJApanA * 1587 buddhirjJAna' masaMmohastrividho bodha iSyate / ratnopalambha-tajjJAna-tadavAptinidarzanAt / / 23 / / buddhiriti / buddhiH = tathAvidhoharahitaM zabdArthazravaNamAtrajaM jJAnam / yadAha - " indriyArthAsser buddhiH " ( yo dR.sa. 129) / jJAnaM tathAvidhohena gRhItA'rthatattvaparicchedanam / tadAha"jJAnaM tvAgamapUrvakam" / ( yo dR. sa. 129 ) asammoho heyopAdeyatyAgopAdAnopahitaM jJAnam / yadAha- "sadanuSThAnavaccaitadasammoho'bhidhIyate" (yo. dR.sa. 129 ) / evaM trividho bodha iSyate = - anuSThAnabhedaprayojakA'bhisandhibhedasampAdakaM buddhyAdikamAha - 'buddhi 'riti / tathAvidhoharahitaM = padA'rthasvarUpAdyanusAritarkaNazUnyaM zabdA'rthazravaNamAtrajaM = kevalapadArthapratipAdakazabdA''karNanalakSaNabahiraGgakAraNotpannaM jJAnaM pUrvoktarItyA (pR.381) 'viSa - kaNTaka - ratnAdau bAlAdipratibhAsavat' (a.pra.9 / 2 ) iti aSTakaprakaraNoktaviSayapratibhAsasthAnIyamajJAnAvaraNakSayopazamalakSaNA'ntaraGgakAraNajanitaM jJAnaM hi buddhiH ityucyate / yadAha zrIharibhadrasUri : yogadRSTisamuccaye 'indriyArthe'tyAdi / 'tIrthayAtRkadarzane tadgamanabuddhivadi 'ti (yo.dR.sa.121 vR.) tadvRttyuktamudAharaNam / tathAvidhohena = padArthasvarUpa- hetu-phala-tAtparyA'rthAdyabhimukhasattarkeNa gRhItA'rthatattvaparicchedanaM hi jJAnaM ucyate / tadAha zrIharibhadrAcArya: yogadRSTisamuccaye- 'jJAnamiti / 'tIrthayAtrAvidhivijJAnavadi'ti ( yo dR.sa.121 vR.) tadvRttau / aSTakaprakaraNoktA''tmapariNatimajjJAnasthAnIyametat jJAnAvaraNakSayopazamajamiti sAdhusAmagryadvAtriMzikoktarItyA ( dvA. dvA. 6/4 bhAga - 2 pR. 385 ) yojanIyam / prakRte - anAdyantA'vabhAsAtmA paramAtmaiva vidyate / ityetannizcayaM sphAraM samyagjJAnaM vidurbudhAH / / - (anna.2/34) iti annapUrNopaniSadvacanamapi yathAtantramanuyojyamavahitamAnasaiH / heyopAdeyatyAgopAdAnopahitaM = svabhUmikocitaviratyavacchinnaM jJAnaM asaMmoha ucyate / yadAha zrIharibhadrasUri : yogadRSTisamuccaye- 'sadi'ti / ayameva bodharAja ityabhidhIyate / prAgukta ( dvA. dvA. 6/5 bhA. 2 pR. 386) tattvasaMvedanajJAnasthAnIyametat sambhavati / buddhirjJAnamasaMmoha: - (bha.gI. 10 / 4) iti bhagavadgItAvacanamapi vyAkhyAtam / - * trividha bodhano paricaya = etena 22mA zlokanI TIkAmAM je buddhi, jJAna vagereno ullekha thayela che tenuM svarUpa nIce mujaba che. gAthArtha :- ratnanuM darzana, ratnanuM jJAna ane ratnanI prApti svarUpa udAharaNane avalaMbIne bodha prAre mAnya che. (1) buddhi, (2) jJAna bhane (3) asaMmoha. (23/23) TIkArtha :- tathAvidha UhApoha-vicAraNA vinA kevaLa zabdArthane sAMbhaLavAthI utpanna thayelo bodha buddhi kahevAya che. jema ke yogadRSTisamuccaya graMthamAM jaNAvela che ke 'IndriyanA viSayano Azraya karanAra bodha buddhi kahevAya.' tathAvidha vicAraNApUrvaka jANelA arthatattvano nirNaya ka2vo te jJAna jANavuM. tethI yogadRSTisamuccaya graMthamAM jaNAvela che ke 'jJAna to AgamapUrvaka = zAstra4nya hoya che.' tathA tyAbhya padArthanA tyAgasahita ane grAhya tattvanA grahaNasahita jJAna asaMmoha kahevAya. kAraNa ke yogadaeNSTisamuccaya graMthamAM jaNAvela che ke 'sadanuSThAnayukta jJAna asaMmoha kahevAya che.' Ama bodha traNa prakAre mAnya che. bodhapUrvakanA anuSThAnamAM bhedane siddha karanAra A trividha bodha che. kema ke yogadRSTisamuccaya graMthamAM jaNAvela che ke buddhi Adi bodhanA bhedathI sarva jIvonA tamAma anuSThAno badalAya che.' ratnanuM 1. hastAdarze 'jJAnasaMmo...' ityazuddhaH pAThaH /
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1588 * ratnopalambhodAharaNavimarzaH * dvAtriMzikA-23/23 svasvapUrvANAM karmaNAM bhedasAdhakaH "tabhedAtsarvakarmANi bhidyante sarvadehinAM" (yo.dR.sa.120) iti vcnaat| ratnopalambha-tajjJAna-tadavAptInAM nidarzanAt (ratnopalambhatajjJAnatadavAptinidarzanAt / yathA hyupalambhAdibhedAdratnagrahaNabhedastathA prakRte'pi buddhyAdibhedAdanuSThAnabheda iti / / 23 / / buddhiH = antakaraNasya sUkSmAdyarthAvabodhanasAmarthyam / jJAnaM = AtmAdipadArthAnAmavabodhaH / asammohaH = pratyupapanneSu boddhavyeSu vivekapUrvikA pravRttiH - (bha.gI.zAM.10/4) iti bhagavadgItAzAkarabhASyam / bhAratabhAradIpe advaitavAdino nIlakaNThasya brahmAnandagiryAkhyAne ca kevalAdvaitavAdino veMkaTanAthasyApyevaMprAyaH abhipraayH| - buddhiH = manaso nirUpaNasAmarthyam / jJAnaM = cidacidvastuvizeSaviSayo nizcayaH / asammohaH = pUrvagRhItAd rajatAdeH visajAtIye zuktikAdivastuni sajAtIyatAbuddhinivRttiH - (bha.gI.rA.10/4) iti bhagavadgItArAmAnujabhASyam / - kAryA'kAryavinizcayaH = buddhiH / jJAnaM = pratItiH - (bha. gI.mA.10/4) iti bhagavadgItAmAdhvabhASyam / - buddhiH = sUkSmAvabodhasAmarthyam / jJAnaM = padArthA'vabodhaH / asammohaH = upasthitapratipattisAmarthyam - (bha.gI.pai.10/4) iti bhagavadgItApaizAcabhASye kevalAdvaitavAdI hanumAn / - buddhiH tattvato'dhyavasAyarUpA, jJAnaM upadezajanyam + (bha.gI.ta.dI.10/4) iti bhagavadgItAtattvadIpikAyAM zuddhAdvaitavAdI vallabhAcAryaH / - buddhiH = dharmajJAnakauzalam / jJAnaM svarUpAtmakam / asammoho mAyAvilAseSu - (bha.gI.a.ta.10/4) iti bhagavadgItAmRtataraGgiNyAM zuddhAdvaitavAdI puruSottamaH / prakRte yathopayogaM yathAnayaM vyAkhyAnaM grAhyaM vivekibhiH / nayAntarAbhiprAyeNa buddhijJAnA'saMmohAnAM kramazaH zruta-cintA-bhAvanAjJAnAtmakatA yadvA zravaNa-manana-nididhyAsanAtmakatA yadvA viSayapratibhAsAtmapariNatimattattvasaMvedanajJAnAtmakatA yathAtantramavaseyA bahuzrutaiH / evaM trividho bodhaH svasvapUrvANAM = svajanyAnAM karmaNAM = zAstroktAdyanuSThAnAnAM bhedasAdhakaH = bhedaprayojakaH / prakRte yogadRSTisamuccayasaMvAdamAha- 'tbhedaaditi| - ta dAd = buddhyAdibhedAt sarvakarmANi iSTAdIni bhidyante sarvadehinAM, taddhetubhedAt phalabheda iti kRtvA - (yo.dR. sa.120 vRttiH) iti tadvRttiH / / ___'ratnopalambhe'tyAdi / 'idaM tejasvI'ti sAmAnyenendriyA'rthA''zrayA ratnaviSayiNI ratnasvarUpa-mUlyaprabhAvAdigocaramImAMsAzUnyA buddhiH, ratnazAstrAdyabhyAsapUrvakaM 'idamindranIlaratnaM lakSamUlyaM bhaGga-chidrAdidoSA'petaM tathAvidhakAntyAdiguNopetamiti tu ratnajJAnaM, tatpUrvikA ca ratnA'vAptirasaMmoha iti ucyate / yathA hi upalambhAdibhedAt = upalambha-jJAna-prAptibhedAt ratnagrahaNabhedaH = ratnagrahaNAtmakakriyApratiyogikabhedaH sidhyati tathA prakRte'pi buddhyAdibhedAd = buddhi-jJAnA'sammohalakSaNakAraNabhedAd anuSThAnabhedaH phalabhedaprasAdhakaH sidhyati iti / taduktaM yogadRSTisamuccaye - ratnopalambha-tajjJAna-tatprAptyAdi yathAkramam / ihodAharaNaM sAdhu jJeyaM buddhyAdisiddhaye / / - (yo.dR.sa.122) iti / prakRte ca - buddhirjJAnamasaMmohaH trividhaH prakramaH smRtaH / sarvakarmANi bhidyante tadbhedAcca zarIriNAm / / buddhimakSAzrayAM tatra jJAnamAgamapUrvakam / tadeva sadanuSThAnamasaMmohaM vido viduH / / darzana, ratnano nizcaya ane ratnanI prAptinA udAharaNathI bodha traNa prakAre mAnya che. jema darzana, nizcaya vageremAM bheda paDavAthI ratnane grahaNa karavAnI kriyA paramArthathI badalAI jAya che tema prastutamAM paNa buddhi vagere bodhanA bhedathI anuSThAnamAM bheda paDI jAya che - Ama samajavuM. (23/23)
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ * kliSTakarmA'bhAve vighnAbhAvaH * 1589 AdaraH karaNe prItiravighnaH sampadAgamaH / jijJAsA tajjJasevA ca sadanuSThAnalakSaNam / / 24 / / Adara iti / Adaro = yatnA'tizaya iSTA''ptau / karaNe prItiH = abhissvgaatmikaa| avighnaH = karaNa evaa'dRssttsaamrthyaadpaayaa'bhaavH| sampadAgamaH, tata eva zubhabhAvapuNyasiddheH / jijJAsA' iSTAdigocarA / tajjasevA ca iSTAdijJasevA / cAritra-darzana-jJAnatatsvIkAro yathAkramam / tatrodAharaNaM jJeyaM buddhyAdInAM prasiddhaye / / - (yo.sA.prA.8/81-83) iti yogasAraprAbhRtakArikA anusandheyA manISibhiH / sammataJcedaM pareSAmapi / taduktaM zambhugItAyAM - jAyate bhAvasAhAyyAd bhUtidAH ! antaraM bahu / sarvadharmasvarUpeSu satyaM satyaM bravImi vaH ||(shN.gii.83) iti / etAvatA dAnadvAtriMzikAyAM (bhAga-1 pR.62) 'phalabhedaupayiko jJAnapUrvakatvena kriyAbheda' iti yaduktaM granthakRtA tadatra sodAharaNaM vyAkhyAtaM draSTavyam / / 23/23 / / sadanuSThAnalakSaNamAha- 'Adara' iti / iyaM kArikA lalitavistarAyAM paroktatvenoddhRtetyavadheyam (arihaMta ceiyANaM.. pR.81) / zrIharibhadrasUribhireva brahmasiddhAntasamuccaye (bra.si.368) apIyaM kArikoTTaGkitetyavadheyaM nAnAgranthA'vadhAraNakuzalaiH / yatnA'tizayaH = upAdeyabuddhigarbhaprayatnavizeSa iSTA''ptau = svAbhimatArtha-kriyA-jJAna-tadupakaraNA'nyatarapratiyogikaprAptiviSayako hyatra Adara ucyate / karaNe = niruktA''darajanyaceSTAyAM abhiSvaGgA''tmikA prItiH jJeyA / avighna iti karaNe = darzitapravRttau eva adRSTasAmarthyAd = yogagocarA''dara-prItyAdisampAditapuNyavipAkodayaprabhAvAd apAyA'bhAvaH = kaNTaka-jvara-mohasamA'khilA'ntarAyavirahaH / 'avighna iti sadanuSThAnanihatakliSTakarmatayA sarvatra kRtye vighnA-'bhAvaH' (la. vi.pa.pR.85) iti lalitavistarApaJjikAkRtaH / tata eva = darzitA''daropahitaprItigarbhanirapAyayogapravRttita eva zubhabhAvapuNyasiddheH sampadAgamaH = ratna-suvarNa-dhanAdilakSaNAyA bAhyasampado vivakSitayogasAdhakopakaraNa-kalyANamitra-sadguru-prazastakSetrazubhamuhUrtta-svAsthya-pAvanazakuna-svakIyotsAhAdilakSaNAyAzcA'bhyantarasampadaH praaptiH| iSTAdigocarA = svAbhimatadhyAnAdi-tatsAdhanAdiviSayiNI jijJAsA nirvyAjA tttvaa'dvessophitaa| tajjJasevA = iSTAdijJasevA vizeSArtha - buddhi, jJAna ane asaMmoha A traNa bodha chaThThI batrIsImAM jaNAvI gayA te viSayapratibhAsa jJAna, AtmapariNativALuM jJAna ane tattvasaMvedana jJAna - A traNa jJAnasamAna kramazaH bane che. A vAta paNa vAcakavarge dhyAnamAM levI. prathama batrIsInA 31 mA zlokamAM "bhAva badalavAthI kriyA badalI jAya che A vAta karI hatI te paNa ahIM dhyAnamAM levI.(23/23) ha sadanuSThAnanuM lakSaNa che gAthArtha :- Adara, karavAmAM prIti, vipnano abhAva, saMpattinuM Agamana, jijJAsA, tenA jANakAranI sevA meM sahanupAnanu sksse| cha. (23/24) TIkArtha:- ISTa evA anuSThAnanI prAptimAM vizeSa prakArano prayatna eTale Adara. tathA anuSThAnane karavAmAM atyaMta rAgAtmaka pariNati eTale prIti. prastuta ArAdhanAnI pravRttimAM koI vighna na Ave. kAraNa ke prItipUrvaka karAyela anuSThAnathI UbhuM thayela puNya vighnane dUra kare tevuM sAmarthya dharAve che. 1. hastAdarza .jJAsA ceSTA' iti pAThaH /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1590 ekAGgAdivaikalye sadanuSThAnasvarUpamImAMsA tadanugrahagrahaH cazabdAttadanugrahagrahaH' / etat sadanuSThAnalakSaNaM tadanubandhasAratvAt // 24 / / bhavAya buddhipUrvANi vipAkavirasatvataH / karmANi jJAnapUrvANi zrutazaktyA ca muktaye / / 25 / / svA'bhipretadhyAnAdi-tatsAdhanAdinipuNA''ptapuruSasevA, Adipadena AptapuruSoditasyA'' sevanaM, cazabdAt tathAvidhA''ptapuruSakRpopalabdhiH / etat saptakaM sadanuSThAnalakSaNaM = avikalasadanuSThAnalakSaNaM proktaM, tadanubandhasAratvAt = tasya sadanuSThAnasyA'vicchedenottarottaravardhamAnA''zayapradhAnatvAt / etenaikAGgAdivirahe sadanuSThAnatvaM sampadyate na vA ? ityapi zaGkA samAhitA, darzitasaptAGgopetasya pradhAnA'vikalasadanuSThAnatvAt / ekAdyaGgahInantu vikalaM madhyamaM vA sadanuSThAnamavaseyam / kaNTakajvarasthAnIyavighnopanipAte'pi arNikAputrAcArya - DhaNDhaNakumArAdInAmiva prabaladhRti-dRDhapraNidhAna-jJAnagarbhavairAgya-sAtizayitasaMyamaruci-svA'GgIkRtaniyamapAlanA'pramattatAdimAhAtmyenA'vikalaM pradhAnasadanuSThAnaM sampadyata eva, AdarAdisamupalakSitA'dhyavasAyazuddhivizeSasya tAttvikA'vikalasadanuSThAnatvopadhAyakasya ttraa'npaayaat| yadvA''darAdivaikalye dravyasadanuSThAnam, ekAdyaGgavaikalye'pi taditarasattve pradhAnadravyasadanuSThAnam / anAdarAdisattve tvapradhAnaM dravyasadanuSThAnamiti / upalakSaNAt zraddhA medhAdibhAvA apyatrAnusandheyAH / itthameva 'ikSu-rasa- guDa-khaNDa-zarkaropamAH cittadharmA' ityanyairapyabhidhAnAt / ikSukalpaM ca tadAdarAdi bhavati / ataH krameNopAyavataH zarkarAdipratimaM zraddhAdi - ( la. vi. arihaMtaceiyANaM - pR. 85) iti lalitavistarAprabandhopapatteriti yathAgamamUhanIyaM bahuzrutaiH / prakRte AdaraH karaNe prItiravighnaH sampadAgamaH / jijJAsA tannisevA ca sadanuSThAnalakSaNam / / - (yo. dR.sa. 123) iti yogadRSTisamuccayakArikA'pyanusmartavyA / prakRtasadanuSThAnAt saddhetuyogenA'bhilaSitA'rthasiddhiH / taduktaM ato'bhilaSitArthA''ptistattadbhAvavizuddhitaH / yathekSoH zarkarA''ptiH syAt kramAt saddhetuyogataH / / - (lalitavistArAyAmuddhRto'yaM zlokaH pR. 81 ) iti / / 23/24 / / tathA prItiyukta ArAdhanAthI upArjita puNyanA udayathI bAhya-abhyantara saMpattinuM Agamana thAya che. tathA manapasaMda anuSThAnanuM svarUpa, phaLa, vidhividhAna, sAmagrI vagere saMbaMdhI jijJAsA UbhI thAya che. vivakSita anuSThAnanA jANakAranI sevA karavI. tathA mULagAthAmAM rahela 'ca' zabdathI jANakArano anugraha meLavavo A sadanuSThAnanA lakSaNa che. kAraNa ke te anubaMdhanI pradhAnatA dharAve che. (23/24) vizeSArtha :- upara jaNAvela Adara AdithI yukta hoya te saMpUrNa sadanuSThAna kahevAya. kAraNa ke AdarAdithI yukta ArAdhanA hoya to ja te ArAdhanAnI paraMparA AgaLa cAle. Adara vagere vinA thatI ArAdhanA dravyArAdhanA banI jAya. te dIrghajIvI na bane. Adara vagere sAta bAbatamAMthI ekAda tattva ochuM hoya to vikala sadanuSThAna kahevAya athavA madhyama kakSAnuM sadanuSThAna kahevAya. athavA pradhAna dravyasadanuSThAna kahevAya. paraMtu jo anuSThAnano anAdara, ArAdhanA karavAmAM kaMTALo-aruci, ArAdhanAmAM niSNAta pratye dveSa vagere hoya chatAM ArAdhanA kare to apradhAna dravya sadanuSThAna kahevAya.(23/24) = = dvAtriMzikA - 23/25 * saMsAra ane mokSane denArA anuSThAnanI oLakha # gAthArtha :- buddhipUrvaka karAyelA anuSThAno saMsAra mATe thAya che. kAraNa ke tenuM pariNAma virasa che. jJAnapUrvaka thatA anuSThAno mokSa mATe thAya che. kema ke temAM zrutazaktino anuvedha hoya che. (23/25) 1. mudritapratI '... danugraha' iti truTitaH pAThaH /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ * buddhyAdibhede'nuSThAnaphalabhedaH . bhavAyeti / buddhipUrvANi karmANi svakalpanAprAdhAnyAcchAstravivekAdanAdarAd vipAkasya virasatvato (=vipAkavirasatvataH) bhavAya = saMsArAya bhvnti| taduktaM- "buddhipUrvANi karmANi sarvANyeveha dehinaam| saMsAraphaladAnyeva vipAkavirasatvataH ||"(yo dR.sa.124) jJAnapUrvANi ca tAni tathAvivekasampattijanitayA zrutazaktyA amRtazaktikalpayA muktaye = niHzreyasAya / yaduktaM- "jJAnapUrvANi tAnyeva buddhyAdibhedaprayuktabhedazAlyanuSThAnaphalamAha- 'bhavAyeti / svakalpanAprAdhAnyAt = zAstramaryAdA'tizayitasvakIyakalpanAjAlagocararucizAlitvAt zAstravivekA'nAdarAt = nAnAvineyA'nugrahapravRttanAnAnayagarbhA''gamagatotsargA'pavAdAdimaryAdA'bhyupagamA'vinAbhAvivivekadRSTyanudayAt vipAkasya = anuSThAnasampAdyapariNAmasya virasatvataH = virasabhAvAt buddhipUrvANi = buddhijanitAni karmANi = anuSThAnAni saMsArAya = caturgatimayAya dravyasaMsArAya kaSAya-viSayAdimayAya ca bhAvasaMsArAya bhavanti / na ca - jaIligamicchadiTThi gevejjA jAva jaMti ukkosaM - (trai.dI.155) iti trailokyadIpikAyAM zrIcandrarSivacanAt dravyAnuSThAnaprabhAvAtteSAmapi graiveyakopapAtaH zrUyata iti kathaM saMsArAya tAni kalpanta iti zaGkanIyam, yataste hi tataH cyutA nirvANabIjasyaikAntenA'sattvenehodIrNadurnivAramithyAtvamohAH sarveSvevA'kAryeSvaskhalitapravRttayo narakAdipAtahetumupAyaM pApaprAgbhAraM pazcAdadhastAnnarakabhAjo bhavantIti prAguktaM (dvA.dvA.22/27 pR.1537) mA vismArSIH / taduktaM yogadRSTisamuccaye- 'buddhI'ti / tavRttistvevam - buddhipUrvANi karmANi sarvANyeva sAmAnyena iha loke dehinAM = prANinAM, 'kim' ityAha- saMsAraphaladAnyeva azAstrapUrvakatvAt tathA cAha vipAkavirasatvataH iti teSAM niyogata eva vipAkavirasatvAd + (yo.dR.sa.124) iti / taduktaM yogasAraprAbhRte'pi - buddhipUrvANi karmANi samastAni tanubhRtAm / saMsAraphaladAyIni vipAkavirasatvataH / / - (yo.sA.prA.8/84) iti / ato buddhizodhanAya yatitavyamityupadezo labhyate'tra / prakRte - buddhirjJAnena zudhyati 6 (manu.5/109) iti manusmRtivacanamapi yathAtantramanuyojyam / jJAnapUrvANi ca = niruktA''tmapariNatimajjJAnasampAditAni hi tAni anuSThAnAni tathAvivekasampattijanitayA = nAnAnayA''kulA''gamAdhyayanAdhyApanAdilabhyavizadataravivekadRSTisampAditayA zrutazaktyA avadhUtAcAryamatena udaka-payodazAmatikramya amRtazaktikalpayA niHzreyasAya bhavanti / yaduktaM yogadRSTisamuccaye- 'jJAne'ti / tavRttistvevam - jJAnapUrvANi = yathoditajJAnanibandhanAni tAnyeva karmANi, 'kim ?' ityAha muktyaGgaM bhavanti kulayoginAM vakSyamANalakSaNAnAm / kulayogigrahaNamanyA'sambhavajJA TIkArya - je anuSThAna karavAnI pAchaLa potAnI kalpanA ja mukhyatayA bhAga bhajave tathA tenA lIdhe zAstrIya vivekadRSTino anAdara karavAmAM Ave to te anuSThAna buddhipUrvaka = buddhijanya banI jAya che. teno vipAka = pariNAma virasa-nIrasa hovAnA kAraNe te anuSThAna saMsAra mATe thAya che. tethI to yogadaSTisamuccaya graMthamAM jaNAvela che ke lokamAM buddhipUrvaka karAtAM badhA ja anuSThAno jIvone saMsArarUpa phaLa ja ApanArA thAya che. kAraNa ke te anuSThAno pariNAme avazya kaDavA phaLavALA hoya che." tathA jJAnapUrvaka karavAmAM Ave to te ja anuSThAno mokSa mATe thAya che. kAraNa ke tathAvidha zAstrIya vivekadaSTithI utpanna thayelI amRtazaktitulya zrutazaktino anuvedha temAM thayelo hoya che. tethI yogadaSTisamuccaya graMthamAM jaNAvela che ke "jJAnapUrvaka karAtAM te ja anuSThAno kulayogIone muktinuM kAraNa bane che. kAraNa ke zrutazaktino
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1592 zrutazaktisamAveze'nubandhasiddhiH dvAtriMzikA -23/26 muktyaGgaM kulayoginAm / zrutazaktisamAvezAdanubandhaphalatvataH / / " ( yo dR. sa. 125 ) / / 25 / / asaMmohasamutthAni yoginAmAzu muktaye / bhede'pi teSAmeko'dhvA jaladhau tIramArgavat / / 26 / / asaMmoheti / asaMmohasamutthAni tu karmANi yoginAM bhavAtItArthayAyinAM Azu zIghraM na punarjJAnapUrvakavadabhyudayalAbhavyavadhAnenA'pi', muktaye bhavanti / yathoktaM - panArtham / 'kutaH' ?' ityAha- zrutazaktisamAvezAt hetoH / amRtazaktikalpeyaM, naitadabhAve mukhyaM kulayogitvam / ata evA''ha - anubandhaphalatvataH = muktyaGgatvasiddheH, tAttvikA'nubandhasyaivambhUtatvAd - ( yo. dR . sa . 125 vRtti) iti / atra kulayogilakSaNantu pUrvaM ( dvA. dvA.19/21, bhAga-5, pR.1306) darzitameva / tadupajIvya yogasAraprAbhRte amitagatinA tAnyeva jJAnapUrvANi jAyante muktihetave / anubandhaH phalatvena zrutazaktinivezitaH / / - (yo.sA. prA. 8/85 ) ityuktam / yattu mahopaniSadi jJaptirhi granthivicchedaH - (maho. 5/40) ityevaM jJAnalakSaNaM darzitaM tattu kAraNe kAryopacArAdavaseyam / / 23/25 / / tRtIyAnuSThAnaphalamAha- 'asaMmohe 'ti / jJAnapUrvakavat dvitIyasadanuSThAnavad abhyudayalAbhavyavadhAnenA'pi svargAdilAbhA'vinAbhAvikAlakSepeNA'pi muktaye bhavantIti na kintu zIghraM gamanalakSaNavyavadhAnaM vinaiva tasminneva bhave muktaye bhavanti asaMmohasamutthAni karmANi = sadanuSThAnAni / ata eva dhyAnazatake avahA'saMmoha-vivega - viusaggA tassa hoMti liMgAI / liMgijjai jehiM muNI sukkajjhANovagayacitto / / - ( dhyA. za. 90 ) ityevamasaMmohasya zukladhyAnaliGgatvena nirdezaH kRtaH / samAveza thayela hovAthI te anuSThAno sAnubaMdha phaLavALAM che.'(23/25) = bhavAntara vizeSArtha :- zrutazakti mokSanuM kAraNa che. mATe te amRtazakti tulya che. AtmazuddhinA lakSapUrvaka zAstrAbhyAsa karavAthI jIvamAM yogyatA mujaba vivekadRSTi pragaTe che. tenA prabhAve 'zuM heya ? zuM upAdeya? zuM kartavya ? zuM akartavya ?' ItyAdi bAbatamAM sAcI samaja maLe che. tenAthI AtmAmAM zrutazaktino prAdurbhAva thAya che. A zrutazakti pragaTe to ja mukhya kulayogIpaNuM AtmAmAM Ave. A zrutazaktino anuvedha jJAnapUrvaka AcarAtA anuSThAnamAM thavAthI te anuSThAna mokSa mATe thAya che. kAraNa ke te anuSThAna bhokSanuM ara jane che. (23/25) = = = # asaMmohajanya kriyA zIghramuktidAyaka . gAthArtha :- asaMmoha nAmanA bodhathI utpanna thayelA te ja anuSThAno yogIone jhaDapathI mokSa ApanAra thAya che. yogIomAM bheda hovA chatAM paNa teono mArga te rIte eka hoya che jema samudranA kAMThe AvanAramAM avasthAbheda hovA chatAM mArga kAMThe AvavAno ja hoya che. tethI mArga eka kahevAya che. (23/26) TIkArtha :- saMsArAtIta evA mokSa padArthane pAmanArA yogIonA asaMmoha bodhathI utpanna thayelA anuSThAno to teone jhaDapathI mokSa ApavA mATe thAya che. jJAnapUrvakanA anuSThAno jema svarga ApavA svarUpa AMtaruM pADIne mokSa Ape che tema asaMmohapUrvakanA anuSThAno vacce svarganuM AMtaruM pADatA nathI. paraMtu tevuM AMtaruM pADyA vinA zIghra mokSadAyaka thAya che. jema ke yogadRSTisamuccaya graMthamAM jaNAvela che ke 'asaMmoha bodhathI utpanna thayelAM te ja anuSThAno ekAMtaparizuddhinA kAraNe bhavAtIta mokSane anusaranArA 1. mudritapratau 'dhAne'pi' ityazuddhaH pAThaH /
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtabhAvaviraktAnAmAsannamuktiH 1593 "asaMmohasamutthAni tvekAntaparizuddhitaH / nirvANaphaladAnyAzu bhavA'tItA'rthayAyinAm / / prAkRteSviha bhAveSu yeSAM ceto nirutsukam / bhavabhogaviraktAste bhavA'tItA'rthayAyinaH / / " - (yo.dR.126-127) / bhe guNasthAnapariNatitAratamye'pi teSAM yoginAM eko'dhvA = eka eva mArgaH / jaladhau samudre tIramArgavat dUrA''sannAdibhede'pi tattvatastadaikyAt / prApyasya mokSasya sadAyathoktaM yogadRSTisamuccaye 'asaMmohe'ti, 'prAkRteSviti' ca tadvRttistvevam - asaMmohasamutthAni punaryathoditAsaMmohanibandhanAni tu ekAntaparizuddhitaH kAraNAt paripAkavazena kimityAha nirvANaphaladAni Azu = zIghraM tAnyeva karmANi, keSAmityAha bhavA'tItArthayAyinAm = samyakparatattvavedinAmityarthaH ( yo. dR.sa. 126 vR.) eteSAmeva lakSaNamAha prAkRteSviha bhAveSu = zabdAdiSu buddhiparyavasAneSu yeSAM ceto nirutsukaM = niHsaGgatAsamAvezAt, bhavabhogaviraktAste evambhUtA jIvA muktakalpA, bhavA'tItA'rthayAyinaH ucyante, bhavacittA'saMsparzAditi - ( yo dR. sa. 127 vR.) / navaraM prAkRtabhAvAH zabdAdipaJcatanmAtrA'ntaHkaraNa-karNAdijJAnendriyapaJcaka-karAdikarmendriyapaJcaka-pRthivyAdipaJcamahAbhUtA'haGkAra-buddhilakSaNAH trayoviMzatiravaseyA atra pAtaJjalaprakriyA'nusAreNa / jainadarzanA'nusAreNaudayikAdayaH prAkRtabhAvA vijJeyAH, karmaprakRtijanyatvAt / yogasAraprAbhRte'pi = santyasammohahetUni karmANyatyantazuddhitaH / nirvANazarmadAyIni bhavA'tItA'dhvagAminAm / / bhAveSu karmajAteSu mano yeSAM nirudyamam / bhavabhogaviraktAste bhavA'tItA'dhvagAminaH / / - (yo.sA.prA. 8/86-87 ) ityuktam / ata eva AtmAnuzAsane zamaM hi phalamAmananti munayaH tapaH zAstrayoH - ( A. anu. 190) ityuktam / majjhimanikAye - 'asammohadhammo satto loke uppanno bahujanahitAya bahujanasukhAya lokAnukampAya atthAya hitAya sukhAya devamanussAna 'nti / ( ma.ni. 1 / 1 / 50 ) - ityuktaM tadapya'trA'nusandheyam / bhavAtItA'rthayAyinAM devAdibhakteracitratvopapAdanAya prakramate - guNasthAnapariNatitAratamye'pi = tattadguNasthAnakapratibaddhA'dhyavasAyavaicitrye'pi yoginAM bhavAtItA'rthayAyinAM tattvata eka eva mArgaH samatAlakSaNa:, prApyasya = mArgapravartanalabhyasya mokSasya ekatvAt tanmArgasyA'pi tathAtvAt = ekatvAdityatrA'pi punaH anvayaH / etena - yathA svargaprAptau nAnAbhUtAH prakArAH santi, na tathA muktau - (ya. ve. uvva. 40/2) iti yajurvedovvara bhASyavacanamapi vyAkhyAtam / taduktaM adhyAtmasAre upAyaH samataivaikA mukteranyaH yogIone jaldI mokSaphaLane denArAM thAya che. jemanuM citta prAkRta karmajanya bhAvomAM utsukatAthI rahita che ane jeo saMsAranA bhogathI virakta che te yogIo saMsArAtIta mokSane anusaranArA jANavA.' bhedamAM paNa abheda anubhavasiddha * bhede'pi / gueAsthAnanI parizati taratamabhAvavANI hovAthI yogIkhomAM te apekSAne bheTa hovA chatAM paNa yogIono mArga eka ja che. jema samudranA kAMThe janArA mANasomAM koIka kAMThAnI najIka hoya, koI dUra hoya - Avo avasthAbheda hovA chatAM paNa tamAma mArga samudra tarapha ja jAya che. lakSya eka hovAnI = = * = = =
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1594 * samataiva mokSamArgaH * dvAtriMzikA-23/26 ziva-parabrahma-siddhAtma-'tathAtAdizabdAcyasya zAzvatazivayogA'tizayitasadbhAvA''lambana-bRhattvabRMhakatvaniSThitArthatvA''kAlatathAbhAvAdyarthA'bhedenaikatvAttanmArgasyA'pi tathAtvAt / taduktaM - kriyAbharaH / tattatpuruSabhedena tasyA eva prasiddhaye / / - (a.sA.9/27) iti / taduktaM yogazAstre'pi - dIpikA khalvanirvANA nirvANapathadarzinI / ekaiva manasaH zuddhiH samAmnAtA manISibhiH / / - (yo.zA.4/40) iti / - kRtakRtyo'yamArAddhaH syAdAjJApAlanAt punaH / AjJA tu nirmalaM cittaM kartavyaM sphaTikopamam / / - (yo.sA.1/21) iti yogasAravacanamapyetadarthAnupAtyeva / taduktaM adhyAtmakalpadruma api - tat tvamehi samatAM mamatAmug yena zAzvatasukhA'dvayameSi - (a.ka.dru.16/4) iti / etena - samatvamArAdhanamacyutasya (vi.pu.3/7/20) iti viSNupurANavacanamapi vyAkhyAtam, manaHzuddhi-samatAzamAdInAmekArthatvAt / / prakRte - vrajanti zatrUnavadhUya niHspRhAH zamena siddhiM munayaH - (kirA.1/42) iti kirAtArjunIyavacanaM, - evaM yaH sarvabhUteSu pazyatyAtmAnamAtmanA / sa sarvasamatAmetya brahmA'bhyeti paraM padam / / 6 (ma.sma.12/ 125) iti manusmRtivacanaM, - sarvabhUtasthamAtmAnaM sarvabhUtAni cAtmani / sampazyan brahma paramaM yAti nA'nyena hetunA / / - (kaiva.upa.10) iti kaivalyopaniSadvacanaM, - stUyamAno na tuSyeta nindito na zapet parAn (saM.upa.4,kuM.upa.12) iti saMnyAsopaniSat-kuNDikopaniSadvacanamapi ca samatAyA mokSamArgatvaM samarthayatIti dhyeyam / samatA'pyanubhUyamAnA prakRtopayoginI, na tu zAstrAdau kevalaM zrUyamANA na vA vyAkhyAnAdAvucyamAnA na vA vaadaadigocrtaamaapdymaanaa| etena - svAnubhavaM vinA svAtmA bAhyato nAnubhUyate / zAstreNa ca vivAdena vyAkhyAnazravaNAditaH / / (adhyA.gI.259) iti adhyAtmagItAvacanamapi vyaakhyaatm| zamalakSaNantu - AtmArthaM vA parArthaM vA cendriyANIha yasya vai / mithyA na sampravartante zamasyaitattu lakSaNam / / - (bra.pu.pU.a.32/52) ityevaM brahmANDapurANe uktam / zamasvarUpapratipAdanaparaM - mohakkhohavihINo pariNAmo appaNo hu samo 6 (pra.sAra.1 7) iti pravacanasAravacanamapyatrA'nusmartavyam / zabdabhede'pyarthA'bhedasAdhanAyopakramate 'sadAzive'tyAdi / asya yathAkramaM 'zAzvatazivayoge'tyanenA'nvayaH / yathA caitattattvaM tathA vyaktIbhaviSyati anupadameva yogadRSTisamuccayakArikAvyAkhyA'vasare yogdRssttismuccdRSTie paramArthathI samudranA kAMThe AvavAno mArga eka ja hoya che tema uparokta vAta samajavI. sadAziva, parabrahma, siddhAtmA ane tathAtA vagere zabdo dvArA jaNAvavAmAM Avato mokSa to eka ja che. mAtra tenA vAcaka zabdamAM bheda che, arthamAM bheda nathI. kAraNa ke sadAziva zabdathI zAzvata zivayoga = kalyANa saMbaMdha kahevAya che, para brahma zabdathI pradhAna = zreSTha AtmA jaNAvAya che. zuddhAtmA svayaM mahAna che tathA bIjAne mahAna banAve che. mATe sArA bhAvonI utpattinuM AlaMbana-sAdhana che. TIkAnA zabdano artha A pramANe samajavo ke - atizayita = pradhAna = mukhya sArA bhAvanA AlaMbana svarUpa mahAnatA ane mahattvakArakatA "parabrahma' zabdano artha che. siddhAtmA zabdathI jenA prayojano siddha = saMpUrNa thayA che tevuM tattva jaNAvAya che. tema ja "tathAtA" zabdathI kAyama te ja svarUpe = pariNAme rahenAruM tattva oLakhAvAya che. sadAziva, parabrahma vagere zabdo judA-judA hovA chatAM paNa tenAthI je vAcya mokSa che te to eka ja che. uparokta alaga-alaga vyutpatti artha paNa eka ja mokSa padArthamAM saMgata thAya che. mokSa eka hovAthI mokSamArga paNa eka ja che. 1. mudritapratau '...tathatA' ityazuddhaH pAThaH /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ * nAmabhede'pi muktyabhedaH . 1595 "eka eva tu mArgo'pi teSAM zamaparAyaNaH / avasthAbhedabhede'pi jaladhau tIramArgavat / / saMsArA'tItatattvaM tu paraM nirvANasaMjJitam / taddhayekameva niyamAcchabdabhede'pi tattvataH / / sadAzivaH paraM brahma siddhAtmA 'tathAteti ca / zabdaistaducyate'nvarthAdekamevaivamAdibhiH / / tallakSaNA'visaMvAdAnnirAbAdhamanAmayam / niSkriyaM ca paraM tattvaM yato janmAdyayogataH / / jJAte nirvANatattve'sminnasammohena tattvataH / prekSAvatAM na tadbhaktau vivAda upapadyate / / " (yo.dR.sa.128-132) / / 26 / / yasatkakArikapaJcakadvArA prakRtaM samarthayati- 'eka' iti, 'saMsAre'ti, 'sade'ti, 'tallakSaNe'ti, 'jJAta' iti / etadvyAkhyA caivam - eka eva tu mArgo'pi cittavizuddhilakSaNaH / teSAM = bhavA'tItA'rthayAyinAM zamaparAyaNaH = zamaniSThaH, avasthAbhedabhede'pi = guNasthAnakabhedA'pekSayA jaladhau tIramArgavat iti nidarzanam / avasthAbhedazceha taddarA''sannatAdibhedenA(yo.dR.sa.128 vR.) paratattvAbhidhitsayA''ha saMsArAtItatattvaM tu iti saMsArA'tItaM punastattvam, kimityAha paraM = pradhAnaM nirvANasaMjJA saJjAtA'syeti kRtvA, taddhyekameva sAmAnyena niyamAt = niyamena zabdabhede'pi vakSyamANalakSaNe sati, tattvataH = paramArthena (yo.dR.sa.129 vR.) etadevA''ha, sadAziva iti sarvakAlaM zivaH na kadAcidapyazivaH, trikAlaparizuddhaH sarvA'zivA'bhAvAt, paraM = pradhAnaM brahma tathA bRhattva-bRhakatvAbhyAM sadbhAvA''lambanatvAt, siddhAtmA = kRtakRtyAtmA niSThitArtha ityarthaH, tathAteti ca AkAlaM tathAbhAvAt, yathoktam- 'upAdAna-nimittAbhyAmadhikAritvato dhruvA / sarvakAlaM tathAbhAvAttathAtetyabhidhIyate / / ( ) visaMyogAtmikA ceyaM triduHkhaparivarjitA / bhUtakoTiH parAtyantaM bhUtArthaphaladeti ca' / / ( ) ityAdizabdaiH tat = nirvANaM ucyate anvarthAt = anvarthenoktanItyA ekameva sat evamAdibhiH iti (yo.dR.sa. 130 vR.) / kathameva(mi)tyAha- tallakSaNA'visaMvAdAt iti = nirvANalakSaNA'visaMvAdAt, enamevAha nirAbAdhaM = nirgatamAbAdhAbhyaH anAmayaM = avidyamAnadravya-bhAvarogam niSkriyaM ca kartavyA'bhAvAnnibandhanA'bhAvena paraM tatvaM evambhUtaM yato janmAdyayogato- janma-jarA-maraNA'yogena (yo.dR.sa.1317.) aidamparyamAha- jJAte = paricchinne, tethI yogadRSTisamuccaya graMthamAM jaNAvela che ke "yogIono mokSamArga paNa eka ja che. zama bhAvamAM parAyaNa thavuM. guNasthAnakAdi avasthAbhedanuM tAratamya hovA chatAM paNa yogIono mokSamArga te rIte eka jANavo ke jema kinArAthI dUrapaNuM-najIkapaNuM vagere avasthAbhedanuM tAratamya hovA chatAM paNa samudranA kinAre AvanArAono mArga eka che. saMsArane pAra pAmavA svarUpa zreSTha tattvanuM nAma nirvANa = mokSa che. zabdabheda hovA chatAM paramArthathI te nirvANa tattva niyamAM eka ja che. sadAziva, parabrahma, siddhAtmA, tathAtA vagere zabdo vaDe nirvANa = mokSa kahevAya che. nirvANa eka ja hovA chatAM antarthathI (= zabdavyutpattisiddha arthathI) sadAziva vagere judA-judA zabdathI oLakhAvAya che. kAraNa ke nirvANanA svarUpamAM koI visaMvAda Avato nathI. zreSTha evuM nirvANa tattva nirAbAdha, anAmaya ane niSkriya che. kema ke janma, jarA, maraNano tyAM abhAva che. asaMmoha bodha vaDe paramArthathI jo nirvANa tattva jaNAya to buddhimAna puruSone mokSatattvanI upAsanAmAM koI vivAda thaI na zake." (23/ra6) 1. hastAdarza 'tathatA' ityazuddhaH pAThaH /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1596 parabrahmAdivyutpattiH dvAtriMzikA - 23/26 nirvANatattve'smin evambhUte asaMmohena bodhena tattvataH = paramArthataH kimityAha prekSAvatAM = buddhimatAM na tadbhaktau = na nirvANatattvasevAyAM, kimityAha vivAda upapadyate, tattattvajJAnabhedA'bhAvAt (tattattvajJAnAbhedAt) anyathA prekSAvattvavirodhAditi - ( yo dR.sa. 132 vR.) / yatra nA'gnirdahati, yatra na mRtyuH pravizati, yatra na duHkhAni pravizanti sadAnandaM paramAnandaM zAntaM zAzvataM sadAzivaM brahmAdivanditaM yogidhyeyaM paraM padaM yatra gatvA na nivartante yoginaH - (nRsiM. pU. 8/3, bR. jA. 8/6) iti nRsiMhapUrvatApa - nIyopaniSadbRhajjAbAlopaniSadorvacanaM sadAzivaM vyAcaSTe / * - atha kasmAducyate paraM brahma yasmAt paramaparaM parAyaNaM ca bRhad bRhatyA bRMhayati tasmAducyate paraM brahma - (atha.33/3) iti atharvaziraupaniSadvacanaM tu paraM brahma vyAcaSTe tadihA'nusandheyam / nArAyaNapUrvatApinIyopaniSadi api nArAyaNaH paraM brahma, jJAnaM nArAyaNaH paraH - (nA.pU.tA.4/ 1 ) ityuktam / etena paraM brahmaiva viSNuH - (go.caM. 1 / 9) iti gopIcandanopaniSadvacanaM parabrahma svayaM cAtmA sAkSAnnArAyaNaH smRtaH - ( nArA. utta. 8) iti nArAyaNottaratApinIyopaniSadvacanaM ca vyAkhyAtam / vaikhAnase tu tarkakANDe brahmacintA'dhyAye jAti - kriyAdirahitaM sarUpaM guNasaGgatam / sUkSmAtsUkSmamavApnoti paraM brahmedamavyayam / / - (vai./ta.kAM./bra.ci.) ityevaM tannirUpaNamupalabhyata ityavadheyam / skandopaniSadi tu saMvinmAtraM paraM brahma - (skaM . 1 ) ityuktam / tripAdvibhUtimahAnArAyaNopaniSadi ca niratizayA'dvaitaparamAnandalakSaNaM parabrahma bhavati - (tri.vi.ma.8/ 10) ityevamuktaM tat parasaGgrahanayA'pekSayA'vagantavyam / prakRte gurureva paraM brahma - ( adva. 14) iti advayatArakopaniSadvacanaM rAma eva paraM brahma - ( rA. raha. 1/6 ) iti rAmarahasyopaniSadvacanaM, - rAmapadenA'sau paraM brahmA'bhidhIyate - (rA.pU. tA. 1/6 ) iti rAmapUrvatApinyupaniSadvacanaM zivaM sanmAtraM paraM brahma - ( zAM. 3/1) iti zANDilyopaniSadvacanaM praNavahaMsaH paraM brahma - ( pa.bra. 3) iti parabrahmopaniSadvacanaM, - paraM brahma kRSNa ityabhidhIyate - ( go . pU. 1/1 ) iti gopAlapUrvatApinyupaniSadvacanaM, - bindu-nAdakalA-jyotI- ravIndu- dhruvatArakam / zAntaM ca tadatItaM ca paraM brahma taducyate / / - (yo . zi. 6/ 66) iti yogazikhopaniSadvacanaM yasmAcca bRhati bRMhayati ca sarvaM tasmAducyate paraM brahma - (zAM.3/ 2) iti ca zANDilyopaniSadvacanaM yathAtantramanuyojyam / prakRte ca eka eva sadA teSAM panthAH samyaktvacAriNAm / vyaktInAmiva sAmAnyaM dazAbhede'pi jAyate / / nirvANasaMjJitaM tattvaM saMsArA'tItalakSaNam / ekamevA'vaboddhavyaM zabdabhede'pi tattvataH / / vizeSArtha :- nirAbAdha = Adhidaivika, Adhibhautika ane AdhyAtmika duHkhasaMtApathI rahita. Amaya eTale roga. anAmaya = dravya roga ane bhAvarogathI zUnya. niSkriya = kriyAnuM koI kAraNa ke prayojana na hovAthI tamAma kriyAothI mokSa rahita che. tamAma darzanakAro mokSanuM AvuM svarUpa to mAne ja che. A apekSAe dareka darzanamAM mAnya evo mokSa eka ja che. AmAM koI vivAda nathI. jo sAdhyalakSya-prApya tattva eka ja hoya to tenI prApti karAvI Ape tevA upAyamAM vivAda karavo te nakAmo che. mahattva sAdhyanuM che, sAdhananuM nahi. sAdhyane siddha karavAnA sAdhano aneka hoya to zuM thayuM ?
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ * nirvANA'sammohe vivAdavirahaH . 1597 tasmAdacitrabhaktyA''pyAH sarvajJA na bhidAmitAH / citrA gIrbhavavaidyAnAM teSAM shissyaa''nugunnytH||27|| tasmAditi / tasmAt = 'sarveSAM yoginAmekamArgagAmitvAt acitrabhaktyA = ekarUpayA bhaktyA ApyAH = prApyAH sarvajJAH na bhidAmitA = na bhedaM prAptAH / taduktaM- "sarvajJapUrvakaM vimukto nirvRtaH siddhaH parabrahmA'bhavaH zivaH / anvarthaH zabdabhede'pi bhedastasya na vidyate / / tallakSaNA'visaMvAdAnnirAbAdhamakalmaSam / kAryakAraNatA'tItaM janma-mRtyuviyogataH / / jJAte nirvANatattve'smin asaMmohena tattvataH / mumukSUNAM na tadyuktau vivAda upapadyate / / - (yo.sA.prA.8/8-12) iti yogasAraprAbhRtakArikA anusandheyAH / taduktaM granthakRtA'pi vairAgyakalpalatAyAM - tat sattvaM malinIbhUtaM, hetuH saMsAra-duHkhayoH / tadeva nirmalaM vIryaM, kAraNaM sukha-mokSayoH / / dhyAna-vrata-tapomukhyAstallAbhA'rthamime'khilAH / gIyante hetavazcitrAstat tattvaM pAramezvaram / / jJAnaM tadgocaraM zreSTha, zraddhAnaM ca tadAzrayam / kriyA ca vRddhikRt tasya, mokSamArgaH sa kIrtitaH / / etacca tattvaM yairjAtaM, dhruvaM teSAM bhramaH kutaH ? / kevalaM vArayantIme, tattvabhraSTaM kRpAparAH / / tadeko mokSamArgaste, tAttvikaH kIrtito mayA / pUrNAnandamayo jJeyo, mokSe'pyeko'nayA dizA / / saMsiddhinirvRtiH zAntiH, zivamakSaramavyayam / amRtaM brahma nirvANaM, dhvanayastasya vAcakAH / / sarvakarmakSayAdeSa, sarvatantre vyavasthitaH / jJAna-darzana-sadvIrya-sukhasAmrAjyalakSaNaH / / 6 (vai.ka.9/1071-1077) ityavadheyam / / 23/26 / / . prakRtamevopasaMharati- 'tasmAditi / sarveSAM bhavAtItArthayAyinAM yoginAM ekamArgagAmitvAt = tattvato'bhinnapathaprasthitatvAt ekarUpayA paramasamabhAvalakSaNayA bhaktyA prApyAH = grAhyAH santaH sarvajJAH na bhedaM = naiva vailakSaNyaM prAptAH / taduktaM yogadRSTisamuccaye 'sarvajJeti / tadvRttistvevam - sarvajJapUrvakaJca etad = adhikRtatattvaM nirvANA''khyaM niyamAdeva yat sthitam, asarvajJasya nirvANA'nupapatteH / AsannaH ayaM nirvANasya sarvajJalakSaNaH RjuH = avakro mArgaH = panthAH / tadbhedaH = sarvajJabhedaH paraMtu "amuka ja darzanathI ke amuka ja ArAdhanAthI mokSa thAya, bIjA darzanathI ke bIjI ArAdhanAthI kadApi mokSa na ja thAya" Avo vivAda kare te paramArthathI buddhimAna ja na kahI zakAya.(23/ra6) che sarvajJadezanAmAM bhedabhAvanI vicAraNA ha. gAthArtha - tethI ekasarakhI bhaktithI meLavI zakAya tevA sarvajJo paramArthathI bhedane pAmatA nathI. bhAvavaidya evA sarvajJonI vANImAM vaividhya to ziSyanI bhUmikAne lIdhe hoya che. (23/27) TIkArca - sarva darzanamAM rahelA tamAma yogIo eka ja mokSamArgane anusaranArA hovAthI eka sarakhI bhaktithI prApta thaI zake tevA sarvajJo bhedane pAmatA nathI = bhinna thatA nathI. tethI ja yogadRSTisamuccaya graMthamAM jaNAvela che ke nirvANa tattva niyamo sarvajJapUrvaka ja hoya che. e cokkasa vAta che. tethI sarvazapaNuM nirvANano najIkano sIdho mArga che. tethI matabhedasvarUpa sarvajJabheda kaI rIte thAya ? 1. mudritapratau 'sarva' ityazuddhaH pAThaH /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1598 * dravyapradhAna-kapiladezanAbIjadyotanam * dvAtriMzikA-23/27 caitanniyamAdeva yatsthitam / Asanno'yamRjurmArgastadbhedastatkathaM bhavet / / " (yo.dR.sa.133) iti| kathaM tarhi dezanAbhedaH ? ityata Aha- teSAM sarvajJAnAM bhavavaidyAnAM = saMsArarogabhiSagvarANAM citrA = nAnAprakArA gIH ziSyA''nuguNyato = vineyA'bhiprAyA'nurodhAt / yathA vaidyA bAlAdIn prati naikamauSadhamupadizanti, kiM tu yathAyogyaM vicitraM, tathA kapilAdInAmapi kAlAntarA'pAyabhIrUn ziSyAnadhikRtyopasarjanIkRtaparyAyA dravyapradhAnA dezanA / matabhedalakSaNaH tat = tasmAt kathaM bhavet ? naiva bhavati + (yo.dR.sa.vR.133) iti / etadupajIvya yogasAraprAbhRte'pi - sarvajJena yato dRSTo mArgo muktipravezakaH / prAJjalo'yaM tato bhedaH kadAcinnA'tra vidyate / / 6 (yo.sA.prA.8/93) ityuktam / yathA vaidyA iti / taduktaM SoDazake - hitamapi vAyorauSadhamahitaM tat zleSmaNo ythaa'tyntm| saddharmadezanauSadhamevaM baalaadypekssmiti|| - (sso.1/15)| syAdvAdaghaTakIbhUtadravyArthika-paryAyArthikanayA'nusAritvaM yathAkramaM kapila-sugatayoH - jaM kApilaM darisaNaM evaM davaTThiyassa vattavyaM / suddhoaNataNaassa u parisuddho pajjavaviappo / / - (saM.ta. 3/48) ityevaM sammatitakeM pradarzitam / etadevopadarzayati- kapilAdInAmapi dravyArthikanayA'valambinAM kAlAntarA'pAyabhIrUn = kAlAntarabhAvimaraNa-vyasana-saGkaTAdilakSaNA'narthabhItAn brAhmaNAdIn ziSyAn adhikRtya = Azritya upasarjanIkRtaparyAyA = gauNIkRtakSaNikapariNAmA dravyapradhAnA = dhruvadravyaprAdhAnyakA dezanA puruSaprakRtigocarA yujyate eva / adbhutazIlA''caraNazAlinaH te nA'nRtaM brUyuriti teSAmapyayamevA'bhiprAya iti bhAvaH / taduktaM zAstravArtAsamuccaye - evaM prakRtivAdo'pi vijJeyaH satya eva hi / kapiloktatvatazcaiva divyo hi sa mahAmuniH / / (zA.vA.sa.3/44) iti / - prakRtiH prakRteH kI svAtmA kartA nijA''tmanaH / ityevaM sAkSibuddhyA yo vetti tasya na bandhatA / / (adhyA.gI.442) iti adhyAtmagItAvacanamapyatrA''gamAnusAreNA'nusandheyam / ___ evameva zatru-putrAdigocaradveSa-rAgagrastAn vineyAnAzritya - puruSa evedaM sarvaM yad bhUtaM yacca bhAvyam - (R.ve.10/90/2) iti RgvedavacanaM, - 'sarvaM cinmAtrameva' - (tejo. upa.2/39) iti tejobindUpaniSadvacanaM, - bhoktA bhogyaM preritAraM ca matvA sarvaM proktaM trividhaM brahma - (zve.1/12) zvetAzvataropaniSadvacanaM, 'AtmaivedaM sarvaM' (chAndo.7/15/2) iti pUrvokta(pR.1061) chAndogyopaniSadvacanaM 'brahmaivedaM sarvaM' (muNDa. 2/2/11) iti muNDakopaniSadvacanaM ca paramasamabhAvasiddhyarthamupayujyate na "sarvajJamAM matabheda na hoya to teonI dharmadazanAmAM bhedabhAva zA mATe dekhAya che? A zaMkAnA nirAkaraNa mATe graMthakArazrI kahe che ke - saMsArasvarUpa rogano nAza karavA mATe zreSTha bhAvavaidya evA sarvajJa bhagavaMtonI vANI ziSyonI mAnasa bhUmikAne anusaravAnA lIdhe aneka prakAranI dekhAya che. jema vaidya-DokTara-hakIma vagere bAla, vRddha vagere vividha dardIone eka sarakhI davA nathI ApatA paNa teonI prakRtine mAphaka Ave te rIte vibhinna prakAranI davA Ape che tema kapila vagere maharSioe paNa kAlAMtare AvanAra mota vagere anarthothI DaranArA brAhmaNa Adi ziSyone udezIne paryAyane gauNa karIne ane dravyane mukhya karIne dharmadezanA ApI. 1. mudritapratau 'iti' padaM nAsti / 2. hastAdarza 'vedyA' iti pAThaH / 3. mudritapratau 'naika moSa...' ityazuddhaH pAThaH /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1599 * paryAyapradhAna - buddhadezanAprayojanA''viSkAraH sugatAdInAM tu bhogA''sthAvato'dhikRtyopasarjanIkRtadravyA paryAyapradhAnA dezaneti / na tu tvekAntA'dvaitasAdhanArtham / taduktaM zAstravArtAsamuccaye = anye vyAkhyAnayantyevaM samabhAvaprasiddhaye / advaitadezanA zAstre nirdiSTA na tu tattvataH / / anyathA tattvato'dvaite hanta ! saMsAra - mokSayoH / sarvA'nuSThAnavaiyarthyamaniSTaM samprasajyate / / - (zA. vA. 8/8, 10) iti / 'anye jainA:' / yuktaJcaivaitat / taduktaM adhyAtmagItAyAmapi - tAttvikajJAnarUpA na zuddhAdvaitAdibhAvanA / sA ca cittavizuddhyarthaM bhAvanA tvaupacArikI / / - (adhyA.gI.356) iti / etena - 'ahaM brahmAsmItyevA'parokSajJAnayogataH / sarvakarmA''valIbandhanivRttirjAyate dhruvam / / - (zaM.gI. 6/41 ) iti zambhugItAvacanamapi vyAkhyAtam / = na caivaM 'sarvaM kSaNikami'ti buddhadezanA kathaM saGgacchate ? iti zaGkanIyam, yataH sugatAdInAM tu bhogA''sthAvataH = rAjya-sampatti-kAmanIyakanyAdibhogopabhogAbhiSvaGgavataH kSatriyAdIn ziSyAn adhikRtya rAganibandhanaviSayagatanityatvavAsanAparityAgAya upasarjanIkRtadravyA gauNIkRtadhruvadravyA paryAyapradhAnA = kSaNabhaGgurapariNAmamukhyA dezanA yujyata eva / taduktaM zAstravArtAsamuccaye anye tvabhidadhatyevametadA''sthAnivRttaye / kSaNikaM sarvameveti buddhenoktaM na tattvataH / / - (zA. vA. sa. 6 / 51 ) iti / 'anye = madhyasthAH, jainA' iti yAvat / evaM jJAnanayA'vadhAraNayogyAn ziSyAnadhikRtya dhanadhAnyAdibAhyArthapariSvaGgaparityAgAya upasarjanIkRtabAhyA'rthA jJAnapradhAnA dezanA'pi yujyata eva / taduktaM zAstravArtAsamuccaye vijJAnamAtramapyevaM bAhyasaGganivRttaye / vineyAn kAMzcidAzritya yadvA taddezanA'rhataH / / `- (zA.vA.sa. 6 / 52 ) iti / evameva zUnyatAviSayavibhAgA'vadhAraNapravaNavineyahitA'nurodhAt zUnyavAdadezanA'pi buddhasya saGgacchata eva / taduktaM zAstravArtAsamuccaye evaJca zUnyavAdo'pi tadvineyA''nuguNyataH / abhiprAyata ityukto lakSyate tattvavedinA / / - (zA. vA. sa. 6 / 63) iti / bhogA''saktyucchedaprayojanA'bhiprAyAt zUnyavAdadezanA, na tu tattvA'bhidhitsayeti bhAvaH / sugatena yathAvasaraM naukAtulyAH pratItyasamutpAdavAda-kSaNikatAvAda-vijJAnavAda-zUnyavAdAdayaH tattaddoSagrastavineyebhyo bhavodadhinistaraNAya gaditAH, na tu ' itthameva tattvamiti tattvA'bhinivezagrahaNAya / idamevAbhipretya majjhimanikAye mahAtRSNAsaGkSayasUtre svayameva sugatena api nu me tumhe, bhikkhave ! kullUpamaM dhammaM desitaM AjAneyyAtha nittharaNatthAya, no gahaNatthAyA ti - (ma.ni.1/4/8/401/pRSTha331) ityuktam / 'kullUpamaM = naukopamam' / ziSTaM tu bhAvitArthameva / sarvathAniranvayakSaNikatvasya sugatAbhipretatve tu - jAtipaccayA jarA-maraNaM soka- parideva - dukkha domanassupAyAsA sambhavanti - (ma.ni. mahAtRSNAsaGkSayasUtra 1/4/8/402 / pRSTha - 332) ityevaM majjhimanikAyagatA saduktiH na kathamapyupapadyeta / na hi niranvayaM ciravinaSTasya janmanaH AdyakSaNasambandhavizeSAdyAtmakasyA'tivyavahitajarAmaraNa-zokAdikAraNatvasambhava iti bhAvanIyaM sUkSmekSikA / * tathA buddha vagere maharSioe to rAjya-saMpatti-bhogasukhamAM AsthA rAkhanArA kSatriya vagere ziSyone uddezIne dravyane gauNa karI paryAyane mukhya banAvanArI dharmadezanA ApI. paraMtu Ano artha e nathI ke kapila ane buddha vagere maharSio anvaya-vyatirekavALI = dravya-paryAyavALI = sadasasvarUpa vastunA jANakAra
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1600 * sugata-kapilAdInAM anvaya-vyatirekajJAnam * dvAtriMzikA-23/27 te'nvayavyatirekavad'vastuvedino na bhavanti, sarvajJatvA'nupapatteH / granthakRt prakRte hetumAha- yato na tu te anvaya-vyatirekavadvastuvedinaH = sadasadvastujJAtAro na bhavanti, sarvajJatvA'nupapatteH = sarvaveditvaprasiddhyasamateH / sarvajJatvAtte vyaktA'vyakta-bhinnA'bhinna-sadasadvAcyA'vAcya-nityA'nitya-dravyaparyAyAtmakavastuvettAra evetyaashyH| tathAhi- kapila-pataJjalyoH mithoviruddhasattvarajastamoguNAtmikAyAH prakRteH pariNAminityatvapratipAdanamanvaya-vyatirekazAlivastuveditAmantareNa nopapadyate / taduktaM vyAsena yogasUtrabhASye - avasthitasya dravyasya pUrvadharmanivRttau dharmAntarotpattiH pariNAmaH - (yo.sU.bhA.3/13) iti / utpAdavyaya-dhauvyAtmakavastuno'naGgIkAre naiva pariNAminityateyamupapadyata iti tayoranvaya-vyatirekazAlivastuveditvaM sidhyati / anvaya-vyatirekayorivotsargApavAdayorapi jJAnaM kapilAdiSu AmnAtam / taduktaM mahAbhArate - utsargeNA'pavAdena RSibhiH kapilAdibhiH / adhyAtmacintAmAzritya zAstrANyuktAni bhArata ! / / - (ma.bhA.zAMti 360/6) iti bhAvanIyaM yathAtantram / brahmA'dvaitavAdinAmapyanAvilameva nityA'nitya-vyaktA'vyakta-mUrtA'mUrtta-kSarA'kSara-muktA'mukta-sarvA'sarvasadasadvastuveditvam, - tvameva sadasadAtmakaH, tvameva sadasadvilakSaNaH - (tri.ma.1/1) iti tripAdvibhUtimahAnArAyaNopaniSadvacanAt, - muktA'muktasvarUpAtmA, muktA'muktavivarjitaH / bandha-mokSasvarUpAtmA, bandhamokSavivarjitaH / / - (te.bi.4/ 65) iti tejobindUpaniSadvacanAt, - mUrtAmUrtaM ca nArAyaNaH - (tri.mahA.2/4) iti tripAdvibhRtimahAnArAyaNopaniSadvacanAta, - nAntaHprajJa, na bahiHprajJa, nobhayataH prajJaM, na prajJaM, nA'prajJaM prajJAnadhanam - (gaNe.utta.1) iti gaNezottaratApinyupaniSadvacanAt, - akSaramahaM kSaramahaM - (tripu.tA.1) iti tripurAtApinyupaniSadvacanAt, - na sarvaM sarvameva ca - (maho.5/46) iti mahopaniSadvacanAt, - naiva cintyaM, na cA'cintyaM, acintyaM cintyameva ca - (bra.bi.6) iti brahmabindUpaniSadvacanAt, - dvaitA'dvaitavihIno'smi dvandvahIno'smi so'smyhm| bhAvA'bhAvavihIno'smi bhAsA hIno'smi bhAsyaham / / - (maitre.3/4-5) iti maitreyyupaniSadvacanAt,- so'haM nityA'nityo vyaktA'vyakto brahmA'ham - (atha.1) iti atharvaziraupaniSadvacanAt, - sadasadvareNyam - (muNDa.2/ 1) iti muNDakopaniSadvacanAcca / ___ etena - matto vinirgataM vizvaM mayyeva layameSyati / mRdi kumbho jale vIciH kanake kaTakaM ythaa|| - iti aSTAvakragItAvacanamapi (a.va.gI.2/10) vyAkhyAtam, paramAtmaniSThatrijagatsvAmitvA'bhyupagamA'vinAbhAvibhaktiyogaprAdhAnyopayogitayA saGgrahanayasImni tatprAmANyopapatteH / itthameva - ekasya brahmaNaH sarve vivartAH pratibhAntyamI / anantazakte 'nArthAH kriyAbhAvena vAstavAH / / parasaGgrahavAgeSA viSayo'syA hi tAttvikaH / sa tAttvikaH taM yo vetti jJAna-vairAgyasAttvikaH / / 6 (a.gI.15/20-21) iti arhadgItAyAM meghavijayagaNivacanamapi saGgacchate / advaitadezanAprayojana svasaMvedyopaniSadi - karmA'dvaitaM tu na kArya, bhAvA'dvaitaM tu kAryam / nizcayena sarvA'dvaitaM kartavyam - (svasaM.3/2) ityevamupadarzitam / anena - brahmaivedaM vizvam - (a.muMDa.2/2) iti atharvavedamuNDakopaniSadvacanaM, - idaM sarvaM yadayamAtmA - (bRhadA.5/14) iti bRhadAraNyakopaniSadvacanaM, - brahma na hatA. kAraNa ke evuM mAno to te sarvemAM sarvazapaNuM ja saMgata thaI na zake. 1. mudratapratau ....rekavastu..' iti truTitaH paatthH|
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ * nAnAvidhA'dvaitadezanAprayojanA''viSkaraNam * 1601 khalvidaM vAva sarvam - (maitrA.4/6) iti maitrAyaNyupaniSadvacanaM, - sarvaM khalvidaM brahma 6 (tri.vi: mahA.1/4,nirA.4) iti tripAdvibhUtimahAnArAyaNopaniSad-nirAlambopaniSadorvacanaM, - brahmamAtramidaM sarvaM 6 (te.bi.3/32) iti tejobindUpaniSadvacanaM, - sarvaM hyetad brahma AtmA - (rAdho.2/4) iti ca rAdhopaniSadvacanaM vyAkhyAtam, taduktaM zrIsiddhasenadivAkarasUribhirapi zakrastave - jino dAtA jino bhoktA jinaH sarvamidaM jagat + (za.sta.3) iti / - AtmA''tmanA''tmanimagnaH sarvatra brahma pazyati - (ma.gI.2/15) iti mahAvIragItAvacanamapyatra sAkSi / etena - advaitapuruSasya pUrNa brahma pratibhAsitam - (advai.4) iti advaitopaniSadvacanamapi vyAkhyAtam / maNDalabrAhmaNopaniSadi tu - tallakSyaM zuddhAtmadRSTyA vA yaH pazyati sa eva brahmaniSTho bhavati jIvaH - (maM.brA.1/4) ityevaM spaSTamevA'dvaitadezanAtAtparyamAviSkRtam / paiGgalopaniSadi api - manaso hyunmanIbhAve dvaitaM naivopalabhyate - (pai.4/20) ityevaM spaSTamevonmanIdazA'pekSayA dvaitajJAnA'bhAva evA'dvaitadezanAprayojanamuktam / mahopaniSadi api - dRzyaM nAstIti bodhena manaso dRzyamArjanam - (maho.2/38) ityevaM yaduktaM tadapyadvaitadezanAprayojanatayA'vaseyam / tato'pi savikalpamanonAza evaa'dvaitdeshnaapryojnmityvsiiyte| taduktaM mahopaniSadi eva - draSTA dRzyavazAd baddho dRzyA'bhAve vimucyate / 'jagat tvamahami'tyAdi sargAtmA dRzyamucyate / / manasaivendriyajAlazrIrjagati pravitanyate / yAvadetatsambhavati tAvanmokSo na vidyate / / ( (maho.4/48-49) iti / kiJca, - nA'dvaitavAdaM kurvIta guruNA saha kutracit / advaitaM bhAvayed bhaktyA gurordevasya cA''tmanaH / / 6 (yo.zi.5/59) iti yogazikhopaniSadvacanamapi vivekadRSTimeva vynktydvaitdeshnaakRtH| - sarvamAtmedamatrA'haM kiM vAJchAmi tyajAmi kim ? / ityasaGgasthitiM viddhi jIvanmuktatanusthitim / / - (anna.2 3) iti annapUrNopaniSadvacanamapi prakArAntareNA'dvaitadezanAbIjamevA'bhivyanakti / tejobindUpaniSadi - bhAvitaM tIvravegena yad vastu nizcayAtmakam / dRzyaM hyadRzyatAM nItvA brahmAkAreNa cintayet / / vidvAn nityaM sukhe tiSThed dhiyA cidrasapUrNayA / - (te.bi.1/50-51) ityevamadvaitadezanAprayojanamuktaM tadapIhA'nuyojyaM yathAtantram / - 'deho'hamiti yajjJAnaM tadeva dvaitamucyate - (te.bi.5/94) iti tejobindUpaniSaduktadvaitanirAkaraNamevA'dvaitadezanAprayojanamityapi samyagAbhAti / etena - viSaM dRSTvA'mRtaM dRSTvA viSaM tyajati buddhimAn / AtmAnamapi dRSTvA'hamanAtmAnaM tyajAmyaham / / - (A.pra.17) iti AtmaprabodhopaniSaduktamadvaitadezanAprayojanamapi vyAkhyAtam / - advaitapuruSasya na dvitIyo bhedo'sti - (advai.1) ityevaM advaitopaniSadvacanamapyadvaitadezanAtAtparyamudghATayati / anena - ege AyA - (sthA.1/1/2) iti pUrvoktaM (pR.249, 1479, 1574) sthAnAGgasUtramapi vyAkhyAtam / kiJca svargAdiprApakadAna-svAdhyAyAdividhAyakavidhivAkyavaiyarthyApAtena 'puruSa evedaM sarvaM' (Rgveda10/90/2) 'brahmaiva sarvamidaM' (muNDakopaniSad-2/2/11) ityAdIni puruSastutiparANi jAtyAdimadatyAgahetoradvaitabhAvanApratipAdakAni ca vartante (vi.A. bhA.1643 vRtti) iti vizeSAvazyakabhASyavRttau zrIhemacandrasUrayaH prAhuH / jAtyAdimadatyAgenA''tmazuddhikArakatvAdadvaitanyo'pi bhAvasyAdvAdaparikaratayA'vazyamAdaraNIyaH svabhUmikaucityena mumukSubhiH / idamevA'bhipretyoktaM zrIbuddhisAgarasUribhiH api adhyAtmagItAyAM -
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1602 * bauddhadarzane sarvathAkSaNabhaGgA'naGgIkAraH * dvAtriMzikA -23/27 AtmazuddhikarI bhAvyA sarvatra brahmabhAvanA / brahmabhAvanayA nazyet kAmamohasya vAsanA || sarvatra sattayA bhAvyA zuddhAdvaitasya bhAvanA / tayA jAgarti saddevo dehastho bhagavAn hariH / / sarvatra bhAvanA bhAvyA hyekA''tmanazca sattayA / abhedabrahma jAgarti rAga-dveSau vinA hRdi / - (adhyA.gI.349,350, 352 ) ityavadheyam / etena 'ahaM brahmAsmi' mantro'yaM bhedabuddhiM vinAzayet - (te. biM. 3 / 63 ) iti tejobindUpaniSadvacanamapi vyAkhyAtam / nanu bhavadbhiranekAntavAdibhirevA'virodhaH svayamunnIyate, na tu paratIrthikairevamavirodhaH kvacidapyupAdarzIti cet ? na; parairapi madhyasthabuddhyA kaNThato'nekatrA'virodhasyopapAditatvAt / taduktaM zambhugItAyAM - yathA zaktimataH zaktistatraivA'vyaktatAM gatA / kadAcid vyaktimApannA tatpRthaktvena bhAsate / / tathaivopAsanAzAstravidhAnena svadhAbhujaH ! / sRSTerdazAyAM dvaitatvaM muktAvadvaitatA matA || etadvijJAnato nUnamadvaita- dvaitayordvayoH / kazcid virodho naivA'styupAsanA sidhyati tvam / / tattvajijJAsavaH kalyAH ! evameva samanvayaH / sAGkhyAdidarzanaiH sArdhaM vedAntasya bhaved dhruvam / / ato'yuktA'sti zAstreSu virodhasyaiva kalpanA / tasmAd bhavadbhiH zAstreSu virodho naiva dRzyatAm / / - (zaM.gI. 6/83-87) iti / sAGkhyapravacanabhASyAdAvapyanekadhA nAnAzrutyavirodha upadarzita iti na vismartavyam / iti advaitAdinayadezanAsamyaktvamImAMsA / atha buddhadezanAsamIcInatvavicAraH prArabhyate / tathAhi svayameva buddhena pUrvabhave brahmalokagA mithilAnarezaH maghadevAkhyaH svaparyAyo darzitaH / taduktaM majjhimanikAye ahaM tena samayena rAjA maghadevo ahosiM - (ma.ni. bhAga-2 / rAjavarga-3/316 ) iti / tatazca paramArthena kSaNikavAdinA buddhena nityA'nityavastu svIkRtameva, anyathopadarzitaparalokagamanA'nupapatteH, ita ekanavatau kalpe zaktyA me puruSo hataH / tena karmavipAkena pAde viddho'smi bhikSavaH ! 11 - ( zAstravArtAsamuccaya 4 / 124 ) iti pUrvokta (pR. 610) sugatavacanA'nyathAnupapattezca / taduktaM majjhimanikAye ito kho so vaccha ! ekanavutto kappo yamahaM anussarAmi - (ma.ni. 2/3/186 pR. 159) ityAdi / anyatrA'pi sugatena - kappaThAi puhavI bhikkhavo ! - ( ) ityuktam / sugatenAnekakalpagocarasvajAtismaraNopalabdhirapi kaNThata evoktA'nekazaH / taduktaM majjhimanikAye bhayabheravasUtre anekavihitaM pubbe nivAsaM anusmarAmi / seyyathIdaM ekaM pi jAti' dve pi jAtiyo tisso pi jAtiyo catasso pi jAtiyo paJca pi jAtiyo dasa pi jAtiyo vIsaM pi jAtiyo tisaM pi jAtiyo cattAlIsampi jAtiyo paJJasampi jAtiyo jAtisatampi jAti sahassampi jAti satasahassampi anekepi saMvaTTakappe anekepi vivaTTakappe anekepi saMvaTTavivaTTakappe - ( ma.ni. 1/1/52 ) iti / kiJca sugatena aMguttaranikAye bAlavarge 'micchAdiTThikassa, bhikkhave, dvinnaM gatInaM aJJjatarA gati pATikakhA-nirayo vA tiracchAnayoni vA 'ti / 'sammAdiTThikassa, bhikkhave, dvinnaM gatInaM aJJatarA gati pATikakhA-devA vA maNussA vA' ti - ( aMguttarani.bhA.1 / skaMdha -1/1-2-28,29) iti yaduktaM tato'pyAtmano nityatA tasya sammataiveti pratIyate / sUtrapiTakAntargate dIghanikAye mahAvarge dazamasUtre pRthivyAdyatirikta-jIva-svarga-narakAdisAdhanAdapi bauddhadarzane Atmano nityatA'pi sammataiveti pratIyate
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sugatadarzane bhavAntara- karmAdisvIkAraH * ( dI. ni. ma.va. pAyAsi sutta - pR. 238- 261 ) / yA ca majjhimanikAye mahAhastipadopamasUtre mahAsamudrA'nityatopadarzanAvasare - bAhirAya ApodhAtuyA tAva mahallikAya aniccatA paJJAyissati khayadhammatA paJJAyissati, vayadhammatA paJJAyissati, vipariNAmadhammatA paJJAyissati - (ma.ni. 1/3/8/302, pR. 246 ) ityevamanityatA- kSaya - vyaya vipariNAmadharmANAM paryAyatA darzitA tato'pi na niranvayanAzaH sugatasyA'bhipreta iti sidhyati, yato mUlasvarUpeNA'vasthitasya pUrvAvasthAparityAgenottaradharmA'GgIkAro hi vipariNAma ucyate / majjhimanikAye mahAgozRGgasUtre (ma.ni.1/4/2/345 pR.283) Ananda- zAriputrAnuruddha-mahAmaudgalyAyana-revata-mahAkAzyapAdiparyanuyoganAmanekAntavAdarItyA sugatena samAdhAna-karaNAdapi tasyA'nekAntavAdapratikSepitvaM na sambhavati paramArthataH / majjhimanikAye zubhasUtre tu svayameva sugatena vibhajjavAdo kho ahamettha, mANavaH ! nAhamettha ekaMsavAdo - ( ma.ni. 2/5/9/463) ityevamAtmano'nekAntavAditvamaGgIkRtameva kaNThataH / anekAntavAdAGgIkAraM vinA tu caturvidhapraznavyAkaraNanirUpaNe vibhajjabyAkaraNIyo paJho - ( dI. ni. 3/10/312 ) iti dIghanikAyavacanaM nopapadyeta kathamapi / 1603 yadapi dIghanikAye pAthikavarge prAsAdikasUtre sugatena ye te samaNabrAhmaNA evaMvAdino evaMdiTTino'sarasato attA ca loko ca, idameva saccaM moghamaJJanti / tyAhaM upasaGkamitva evaM vadAmi- 'atthi nu kho idaM, Avuso ! vuccati- 'sassato attA ca loko cA' ti / yaJca kho te evamAhaMsu'idameva saccaM moghamaJJa'nti / taM tesaM nAnujAnAmi / taM kissa hetu ? aJJathAsaJJinopi hettha, cunda ! santeke sattA - ( dI. ni. 3/6/192, pR.103 ) ityuktaM tato'pi tasyA'nekAntavAdA'bhyupagantRtvamaparihAryameva / itthaM Atmano'nityatvapratipAdane'pi kathaJcinnityatvAbhyupagamAdeva sayaMkatAni puJJAni taM mittaM samparAyikaM - (saM. ni. 1/1 / jarAvagga - mittasutta 53, pR. 42 ) iti saMyuttanikAyavacanamapi saGgacchate sugatasya / 'samparAyikaM pAralaukikam' / AtmanaH paralokayAyitvavirahe svakRtapuNyAnAM pAralaukikamitratvaM kathaM saGgaccheta ? kiJca majjhimanikAye api kukkuravratikasUtre (bhA. 2/1/7/81) kRSNa-karmaNA narakagatiH, zuklakarmaNA ca devagatiH buddhenopadarzitA / svayameva buddhena aGguttaranikAye akiriyaM kho aTTaM, brAhmaNa ! vadAmi kAyaduccaritassa vacIduccaritassa manoduccaritassa, anekavihitAnaM pApakAnaM akusalAnaM dhammAnaM akiriyaM vadAmi ! kiriyaJca kho ahaM, brAhmaNa ! vadAmi kAyasucaritassa vacIsucaritassa manosucaritassa, anekavihitAnaM kusalAnaM dhammAnaM kiriyaM vadAmi ! evaM kho ahaM, brAhmaNa ! kiriyavAdI ca akiriyavAdi cAti ! - (aMguttaranikAya - skaMdha - 1, bhAga - 1, samacittavarga-1 / 2 / 36 ) iti yaduktaM tato'pyanvayavyatirekazAlivastuveditA tasyA'nAvilaiveti dhyeyam / = nanvevamanvaya-vyatirekazAlivastuveditve'pi kathamekataranayA'valambanena dravyamRSAbhASitvamiti cet ? na, yataH tattadvineyahitaprayojanamevA'tra niyAmakam / ata eva tadAptatA'nAvilA / yathA hi suvaidyaH kaTukamapyauSadhaM kaTukauSadhapAnabhItasya parasya pravRttaye'kaTukamapi vadan nA'nAptaH syAt tathA kapilAdiranityatvopetamapi vastu vineyamatipariSkArAya nityaM vadan buddhazcA'kSaNikasvabhAvaM jJaptimAtrA'svabhAvaM zUnyamAtrA'svabhAvamapi vastu tathAvidhaziSyahitA'nurodhena kSaNikasvabhAvaM jJAnamAtrasvabhAvaM zUnyamAtraM ca vadannapi
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1604 * mahAtmanAM kAraNaM vinA dravyA'satyA'prayogaH * dvAtriMzikA - 23/27 taduktaM- "citrA tu 'dezanaiteSAM syAdvineyA''nuguNyataH / yasmAdete mahAtmAno bhavavyAdhibhiSagvarAH / / " ( yo dR.sa. 134 ) / / 27 / / nA'nAptaH syAditi dhyeyam / idamevAbhipretya zAstravArtAsamuccaye buddho mahAmuniH suvaidyavad vinA kAryaM dravyA'satyaM na bhASate - (zA. vA. sa. 6/53) ityuktam / taduktaM yogadRSTisamuccaye api 'citrA' iti / tadvRttistvevam = citrA tu = nAnAprakArA punaH dezanA 'nitya AtmA, anitya iti ca' ityAdirUpA eteSAM sarvajJAnAM kapila-sugatAdInAM syAd bhaved vineyA''nuguNyataH tathAvidhaziSyA''nuguNyena kAlAntarA'pAyabhIrumadhikRtyopasarjanIkRtaparyAyA dravyapradhAnA nityadezanA, bhogA''sthAvatastvadhikRtyopasarjanIkRtadravyA paryAyapradhAnA anityadezanA / na tu te'nvayavyatirekavadvastuvedino na bhavanti, sarvajJatvA'nupapatteH / evaM dezanA tu tathAguNasampAdanenA'duSTaivetyAha- yasmAdete mahAtmAnaH sarvajJAH 'kim ?' ityAha bhavavyAdhibhiSagvarAH - saMsAravyAdhivaidyapradhAnAH - (yo. dR.sa. 134 vRtti) / taduktaM adhyAtmagItAyAmapi parasparaviruddhA ye, sarve dharmA jagattale / vaidyAnAmiva lokAnAM bhavanti cittazuddhaye / / vaidyauSadhimahAroga-vaividhyaM ca yathAtatham / sarvadarzanadharmANAM vaicitryaM cittazuddhaye / / vaidyA auSadhayo rogA vividhAzca yathA tathA / dharmAzca guravaH sarve, hyAcArA vividhA matAH || tAratamyaM ca vaidyeSu, rogeSu yauSadhAdiSu / tathA vaktRSu dharmeSu, dharmakarmasu dRzyate / / - (a.gI.420-423) iti / prakRte ca vicitrA dezanAstatra bhavyacittA'nurodhataH / kurvanti sUrayo vaidyA yathAvyAdhyanurodhataH / / - (yo.sA. prA. 8 / 94 ) iti yogasAraprAbhRtakArikA smartavyA / / 23/27 / / tethI to yogadRSTisamuccaya graMthamAM jaNAvela che ke 'ziSyonA abhiprAyane anusaravAnA lIdhe kapila ane gautama buddha vagere sarvajJonI dharmadezanA judA-judA prakAranI jovA maLe che. kAraNa ke A sarvajJa mahAtmAo saMsAra svarUpa rogano nAza karavA mATe uttama vaidyo che.' (23/27) = , vizeSArtha :- kapila sAme mukhyatayA brAhmaNo zrotA hatA. jyAre gautama buddhanI sAme kSatriyapradhAna zrotAvarga hato. brAhmaNo pApabhIru to hoya, sAthe sAthe duHkhabhIru-motabhIru paNa hoya. tethI mRtyu, roga, ghaDapaNa vagerethI DaranArA brAhmaNa Adi zrotAvargane 'tuM Dare che zA mATe ? tuM to amara che.' AvuM kahevA dvArA tenI dRSTi dhruva Atmadravya tarapha kendrita karavAno Azaya kapila munino che. tathA 'huM kyAreya maravAno ja nathI. huM amara chuM. to zA mATe rAjya-saMpatti-rAjakumArI vagere bhoga-sukhanI sAmagrIthI jalasA na karuM ?' AvI vicArasaraNIthI unmArga tarapha kheMcAtA kSatriya Adi zrotAvargane sanmArge lAvavA mATe 'bhAI! zA mATe A bhogasukhamAM Asakta bane che ? A kAMI kAyama TakavAnuM nathI. tathA tAre paNa javAnuM che. samagra jagatamAM badhuM nAzavaMta ja che.' Avo upadeza gautamabuddha Ape che. zrotAnI bhUmikAne lakSamAM rAkhIne unmArgathI tene ugAravA mATe kapila muni dravyArthika nayane mukhya kare che, tathA paryAyArthika nayane gauNa kare che. jyAre gautama buddha vagere paryAyArthika nayane mukhya kare che tathA dravyArthika nayane gauNa kare che. paraMtu Ano artha e nathI ke kapila muni paryAyasvarUpe AtmAnI anityatAno apalApa kare che athavA gautamabuddha dravyarUpe Atmagata dhrauvyano apalApa kare che. vastumAM nityAnityatva, dravyaparyAyAtmakatA, bhinnAbhinnatA to pramANathI siddha che. tethI jo vastunA eka aMzane ja teo jANatA hoya ane 1. hastAdarze 'dezanete...' ityazuddhaH pAThaH /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ * vikArAnurUpaH pratikAraH . 1605 tayaiva bIjA''dhAnAderyathAbhavyamupakriyA / acintyapuNyasAmarthyAdekasyA vA 'vibhedataH / / 28 / / tayaiveti / tayaiva = citradezanayaiva bIjA''dhAnAdeH = bhavodvegAdibhAvalakSaNAt yathAbhavyaM = bhavyasadRzaM upakriyA = upakAro bhavati / yaduktaM- "yasya yena prakAreNa bIjA''dhAnAdisambhavaH / sAnubandho bhavatyete tathA tasya jagustataH / / " (yo.dR.sa.135) ekasyA vA tIrthakaradezanAyA acintyapuNyasAmarthyAd = anirvacanIyaparabodhA''zrayopAttakarmavipAkAd vibhedataH = zrotRbhedena vicitratayA pariNamanAdyathAbhavyamupakriyA bhavatIti na dezanAvaicitryAtsarvajJavaicitryasiddhiH / yadAha- ___ ataH kim ? ityAha- 'tayaiveti / bhavyasadRzaM = zrotRgatatathAbhavyatvAnurUpaM upakAro bhavati / yaduktaM yogadRSTisamuccaye- 'yasyeti / tadvRttistvevam - yasya prANino yena prakAreNa nityadezanAdilakSaNena bIjA''dhAnAdisambhavaH tathAbhavodvegAdibhAvena sAnubandho bhavati tathA-tathottaraguNavRddhyA ete sarvajJAH tathA = tena prakAreNa tasya jaguH = gItavantaH tataH - (yo.dR.sa.135 vRtti) iti / tathAvidhavineyA'nusaraNata eva samyakprayogAdiSTaniSpatteryuktametat / taduktaM carakasaMhitAyAM - samyakprayoganimittA hi sarvakarmaNAM siddhiriSTA (ca.saM.1/15/4) iti| kundamAlAyAM diGnAgenApi - vikArA'nurUpaH pratikAraH 6 (kuM.mA.5/13) ityuktam / parihArAntaramAha- 'ekasyA' iti / anirvacanIyaparabodhAzrayopAttakarmavipAkAd = anupamasya yugapannAnAvidhaprANipratibodhanimittIbhUtasya samupArjitasya vipAkodayaprAptasya tIrthakRnnAmakarmaNaH prabhAvAt zrotRbhedena = zrotRvizeSA'nusAreNa vicitratayA = vinaya-vairAgya-vivekAdhubodhavaividhyena pariNamanAt = phalopadhAnAt / atrA'pi kArikAyugalena yogadRSTisamuccayasaMvAdamAha- 'ekApI'ti, 'yatheti ca / anya aMzane na jANatA hoya to duniyAmAM temanI sarvajJa tarIke prasiddhi che te aprAmANika sAbita thAya. kAraNa ke sarvajJa to tamAma vastune saMpUrNapaNe jANe. bAkI temAM sarvajJatA ja mAnI na zakAya. te samaye lokomAM gautamabuddha, kapila vagere maharSionI prasiddhi sarvajJa tarIke hovAnA kAraNe athavA temanI divya jJAnanI apekSAe ahIM temano sarvajJa tarIke ullekha karavAmAM Avela che. A vAta khAsa dhyAnamAM rAkhavI. graMthakArazrI ema kahe che ke vastu dravya-paryAya ubhayAtmaka che - evuM pramANasiddha hovAthI jo kapila, buddha vagere sarvajJa hoya to avazya vastune te svarUpe ja jANe. tema chatAM temaNe eka nayane mukhya karIne bIjA nayane gauNa karyo temAM tatkAlIna zrotAonI tathAvidha bhUmikA ja javAbadAra hatI. mATe sarvajJanI dezanAmAM paramArthathI koI meha na hoya mema siddha thAya che. (27/27) gAthArtha - vibhinna dezanA dvArA ja bIjAdhAna vagere thavAthI bhavya jIvonI yogyatA mujaba upakAra thAya che. athavA aciMtya puNyanA sAmarthyathI eka ja dezanAthI zrotA anusAre upakAra thAya che. (23/28) TIkArtha - anekavidha dezanAthI ja bhavavairAgya vagere pariNAmasvarUpa bIjAdhAna thavAnA kAraNe bhavya zrotAnI yogyatA mujaba upakAra thAya che. kAraNa ke yogadRSTisamuccaya graMthamAM jaNAvela che ke mATe je jIvane je prakAre sAnubaMdha bIjAdhAna vagere thavAno saMbhava hoya te zrotAne te pramANe kapila, buddha vagere mahAtmAoe dezanA ApI che." athavA tIrthakaranI dezanA eka ja hoya che. tema chatAM paNa varNana na karI zakAya te prakAre bIjAne pratibodha 1. mudritapratau 'vApi bhedataH' ityazuddhaH pAThaH / 2. mudritapratau 'sAdhu bandho' ityazuddhaH pAThaH /
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1606 * AdhyAtmikabhAvaiH zAstrAvirbhAvaH * dvAtriMzikA-23/28 "ekApi dezanaiteSAM yadvA zrotRvibhedataH / acintyapuNyasAmarthyAttathA citrA'vabhAsate / / yathAbhavyaM ca sarveSAmupakAro'pi ttkRtH| jAyate'vandhyatApyevamasyAH sarvatra susthitA / / " 9 (.rU-zarU7) 28 pravaIRJttaramAdatvRttistvevm - ekApi dezanA tanmukhavinirgamamadhikRtya, eteSAM = sarvajJAnAM yadvA zrotRvibhedataH = tathAbhavyatvabhedena acintyapuNyasAmarthyAt = parabodhA''zrayopAttakarmavipAkAdityarthaH, tathA = nityAdiprakAreNa citrA'vabhAsate iti (yo.dR.sa.136 vRtti) / na ca naivamapi guNa ityAha- yathAbhavyaM = bhavyasadRzaM ca sarveSAM upakAro'pi = guNo'pi tatkRtaH = dezanAniSpanno jAyate = prAdurbhavati / avandhyatA'pi = anicchannatADapi parva = 3nItyA sthAH = dezanIyA: sarvatra sucitA 9 (co..vRtti rU7) iti / taduktaM zambhugItAyAmapi - puruSA'rthA'dhikArANAM bhedaihi jJAnabhUmiSu / virodha iva bhAseta bhUmibhaidaizca kevalam / / pArthakyAjjJAnabhUmInAM tatpArthakyaM na tattvataH / yathA sopAnato martya ekasmAdaparaM kramAt / / prAsAdasya samArohan pRSThamArohati dhruvam / zAstrAsaktAstathA bhaktA labhante sannidhiM mama / / zAstrAntaramatAnAJca bhedo'pyevaM vibudhyatAm / kriyatAM nA'tra sandeho vismayo na vidhIyatAm / / bhAvairAdhyAtmikaiH pUrNaH zAstrapuJjo yato'jani / RtambharAkhyabuddhezcA'dhikAribhedalakSyataH / / ato yathArthato nAsti mitho'muSya virodhitA / / 9 (zaM.jI.1/63,74-78) rUti yathAtatraM yathopiyAmAM vimAnIyamatra sArarU/ra8 karavAnA nimittabhUta evA upArjita tIrthaMkaranAma karmanA vipAkodayanA lIdhe tathAvidha bhinna-bhinna zrotAne anusarIne eka ja jinadezanA vividha svarUpe pariName che. A rIte bhavyAtmAonI yogyatA mujaba AtmakalyANasvarUpa upakAra thAya che. mATe dezanAmAM vaividhya hovA chatAM paNa sarvajJomAM vailakSaNya siddha thaI zakatuM nathI. kema ke yogadaSTisamuccaya graMthamAM jaNAvela che ke "athavA sarvajJonI eka ja dezanA paNa zrotAnI vizeSatAnA lIdhe tathA sarvajJanA aciMtya puNyanA sAmarthyathI judI-judI samajAya che. tenAthI badhA zrotAone yogyatA pramANe lAbha paNa thAya che. tathA A rIte dharmadezanAnI sarvatra avaMdhyatA sunizcita thAya che. (23/28) vizeSArtha - bIjAdhAna = AtmAmAM dharmabIjanI vAvaNI. 21 mI batrIsImAM jaNAvela sahaja bhavoga, dravyAbhigrahapAlana vagere yogabIjonI prApti eTale bIjAdhAna. apunabaMdhaka, mArgAbhimukha, mArgapatita, mArgAnusArItA vagere zrotAnI dazA mujaba temanI ruci, sAmarthya vagere anusAra sarvajJa bhagavaMto dharmadezanA Ape che. mATe tenAthI avazya zrotAone yogyatA mujaba lAbha thAya che. tathA tIrthakara bhagavaMtoe to pUrvanA trIjA bhavamAM "sarva jIvo AtmasvabhAvane, vItarAgatAne, mokSasukhane pAmo' AvI bhAvanA pravRSTapaNe karelI hoya che. mahattvAkAMkSI ke mithyA kartutvabhAvanuM kalaMka tevI bhAvanAmAM nahatuM. te karuNAbhAvanA parAkASThAnI hovAthI tIrthaMkaranAmakarma teoe nikAcita karyuM. tIrthaMkara nAmakarmano vipAkodaya sarvotkRSTa paropakAramAM amogha nimitta che. tethI dharmadezaka evA sarvajJa bhagavaMta jo tIrthaMkara paramAtmA hoya to eka ja sarvajJanI dharmadezanA vividha gatinA, vividha rAjyanA, vividha bhASAvALA jIvone potAnI bhASAmAM pariName che ane teonI yogyatA mujaba teone samyagdarzana, dezavirati, vagere guNono lAbha thAya che. tIrthakaranI eka ja dezanA,
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ * ekataranayadezanA'pi sammatA * 1607 citrA vA dezanA tattannayaiH kAlAdiyogataH / yanmUlA tatpratikSepo'yukto bhAvamajAnataH / / 29 / / citreti / vA = athavA tattannayaiH = dravyA''stikAdibhiH kAlAdiyogato = 'duHSamAdiyogamAzritya yanmUlA yadvacanA'nusAriNI citrA nAnArUpA dezanA kapilAdInAmRSINAM, tasya sarvajJasya pratikSepaH (= tatpratikSepaH) bhAvaM tattaddezanAnayA'bhiprAyaM ajAnato'yuktaH, AryA'pavAdasyA'nAbhogajasyA'pi mahApApanibandhanatvAt / taduktaM " yadvA tattannayA'pekSA tattatkAlAdiyogataH / RSibhyo dezanA citrA tanmUlaiSA'pi tattvataH || = = nanu tattvataH kapilAdInAmasarvajJatvAtkathamatra taddezanA samarthanaM yujyate ? ityAzaGkAyAM prakArAntaramAha- 'citre 'ti / yadvA sarvajJakRtAyAM saddharmadezanAyAM pratibhAsamAnaM bhedaM prakAradvitayena samarthya atraiva granthakAraH prakArAntaramAha- 'citre 'ti / yadvacanA'nusAriNI ityatra yatpadena sarvajJagrahaH / tataH kapilAdidezanApratikSepe sarvajJasya eva pratikSepaH = apalApa Apadyate / na ca sa yujyate / ataH sarvajJopadiSTamUlAgamaikadezarUpAyAH kapilAdidezanAyA mUlAgamenaikavAkyatAmApAdyopapattireva kartavyA guNagrahaNarasikaiH / taduktaM SoDazake tatrApi ca na dveSaH kAryo viSayastu yatnato mRgyaH / tasyA'pi na sadvacanaM sarvaM yatpravacanAdanyat / / - (So. 16 / 13 ) iti / ' tatra = sarvajJoktamUlAgamaikadezarUpAyAM kapilAdidezanAyAm' / ata eva mahAvIragItAyAM kartavyA na kadA nindA parasparavidharmiNAm / aGgIkAryaM sadA satyaM satyavyAkhyAvicArataH / / - ( ma.gI. 5 / 26 ) ityuktam / agRhItagrAhaNaparatayA zrotRvizeSApekSayaikataranayadezanA'pi saGgacchata evAnvayavyatirekazAlivastuvedinAm / ata eva sammatitarphe purisajjAyaM tu paDucca jANao paNNavejja aNNayaraM / parikammaNANimittaM dAehi so visesaM pi / / - (saM.ta. 1/ 54) ityuktamiti prAguktaM(pR.123) atrAnusandheyam / svarUpato nayadezanA'pIyaM pariNAmataH pramANadezanaiveti prAguktarItyA ( dvAdvA.2/27 bhAga-1, pR. 125 ) yojanIyamatreti dik / prakRte yogadRSTisamuccayasaMvAdamAha kArikApaJcakena ' yadve'tyAdi / tadvRttiH - yadvA tattannayApekSA dravyAstikAdInadhikRtya, tattatkAlAdiyogataH = duHSamAdiyogAt RSibhyaH kapilAdibhya eva dezanA judA-judA prakAranA zrotAne potAnI yogyatA mujaba judA-judA svarUpe bhAse eTalA mAtrathI kAMI tIrthaMkara sarvajJa bhagavaMtamAM vilakSaNatA siddha thaI na zake. (23/28) bAhya dRSTie sarvajJanI dezanAmAM bheda kema che ? tenA be samAdhAna 28 mI gAthAmAM ApyA bAda 29 mI gAthAmAM trIjA prakAre samAdhAnane graMthakArazrI jaNAve che. * kapilAdinI dezanA sarvajJamUlaka gAthArtha ::- athavA kalikAla vagerenA yoge alaga-alaga nAmathI sarvajJavacanamUlaka dharmadezanA vividha prakAranI thaI che. teno bhAva nahi jANanAra mANasa sarvajJano apalApa kare te yogya nathI.(23/29) TIkArtha :- athavA duHSama kalikAla vagerenA yoge karIne dravyAstika vagere naya dvArA sarvajJavacanane anusaranArI kapila vagere maharSionI dharmadezanA vividha prakAranI thaI gaIche. mATe tathAvidha dezanAnI pAchaLa rahelA vividha nayono abhiprAya na jANanAra mANasa sarvajJano apalApa kare te yogya nathI. kAraNa ke ajANatA 1. hastAdarze 'duHkhamA...' iti pAThaH / = =
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1608 * AryApavAdo jihvAcchedAdhikaH . dvAtriMzikA-23/29 tadabhiprAyamajJAtvA na tato'rvAgdRzAM satAm / yujyate tatpratikSepo mahAnarthakaraH paraH / / nizAnAthapratikSepo yathA'ndhAnAmasaGgataH / tadbhedaparikalpazca tathaivA'rvAgdRzAmayam / / na' yujyate pratikSepaH sAmAnyasyApi tatsatAm / AryA'pavAdastu punarjivAcchedA'dhiko mataH / / "kudRSTAdi' ca no santo bhASante prAyazaH kvcit| nizcitaM sAravaccaiva kiM tu sttvaarthkRtsdaa||" 6 (yo.dR.sa.138-142) / / 29 / / / citrA iti| na ceyamapi nirmUletyAha- tanmUlaiSApi = sarvajJadezanAmUlaiSA'pi tattvataH = paramArthena tatpravacanA'nusAratastathApravRtteriti (yo.dR.sa.138 vRtti) / prakRte RSibhyo yojanamAha tadabhiprAyaM = sarvajJA'bhiprAyaM ajJAtvA na tataH kAraNAt arvAgdRzAM satAM = pramAtRRNAM kimityAha yujyate tatpratikSepaH = sarvajJapratikSepaH, kiMviziSTaH ? ityAha mahA'narthakaraH paraH = mahA'narthakaraNazIlaH pradhAna iti (yo.dR.sa.139 vRtti) / ihaiva nidarzanamAha nizAnAthapratikSepaH = candrapratikSepaH yathA'ndhAnAM = cakSurvikalAnAM asaGgato nItyA tadbhedaparikalpazca = nizAnAthabhedaparikalpazca vakracaturasratvAdiH tathaivA'rvAgdRzAM = chadmasthAnAM ayaM = sarvajJapratikSepaH tadbhedaparikalpazcA'saGgata iti (yo.dR.sa.140 vRtti)| kiJca na yujyate pratikSepo nirAkaraNarUpaH sAmAnyasyA'pi = kasyacitpuruSAdeH tat = tasmAt satAM = munInAM AryA'pavAdastu punaH sarvajJaparibhava ityarthaH kimityAha jihvAcchedA'dhiko mataH tathAvidhapratyapAyabhAvena (yo.dR.sa.141 vRtti) / kiJca kudRSTyAdi = kutsyamityAdi no santo = munayo bhASante kvacit / kathaM tarhi bhASanta ityAha nizcitaM = asaMdigdhaM sAravaccaiva nA'pArthakaM kintu sattvArthakRt = parArthakaraNazIlaM sadA bhASante (yo.dR.sa.142 vRtti) ityevaM vrtte| tatazca lokamAna-khyAti-dhanalipsAdirahitAnAM yathAvabodhaM yathAzakti ca paropakArapravRttAnAM AbhogataH parApAyakAriviruddhA'rthA'bhASiNAM RSINAM tAtparyamevA''gamayuktyAdyavirodhenonneyamityabhiprAyaH / idamevA'bhipretya zAstravArtAsamuccaye - zAstrakArA mahAtmAnaH prAyo vItaspRhA bhave / sattvArthasampravRttAzca paNa Arya puruSonI niMdA thaI jAya te mahApApanuM kAraNa che. tethI to yogadRSTisamuccaya graMthamAM jaNAvela che ke "athavA kapila vagere RSiothI te te kALa vagerenA yogathI alaga-alaga nayanI apekSAvALI judIjudI dharmadezanA pravartI. A vibhinna dharmadezanAnuM paNa mULa to paramArthathI sarvajJadezanA ja che. tethI sarvajJano abhiprAya jANyA vinA sarvajJano ke sarvajJadezanAno apalApa karavo e chadma evA sajjanone mATe yogya nathI. te apalopa bhayaMkara anarthane karanAra che. jema caMdrano virodha karavo ke caMdranA bhedanI kalpanA karavI te janmAMdha puruSo mATe nyAyasaMgata nathI tema chadmastha puruSone mATe sarvajJano virodha karavo ke sarvajJanA bhedanI kalpanA karavI ucita nathI. koI sAmAnya mANasano paNa apalApa karavo yogya nathI. tethI ja mahAtmAo sarvajJapuruSanI avajJAne jIbha kapAya te karatAM adhika nukasAnakArI mAne che. prAyaH mahAtmAo je barobara joyuM na hoya ke vyavasthita rIte sAMbhaLela na hoya tevuM kyAMya bolatA nathI. paraMtu bolavAno prasaMga Ave to asaMdigdha, tAtvika ane bIjAne lAbha karanAruM vacana sadA bole che."(23/29) ....... cihnadvayamadhyavartI pATho hastAdarza nAsti / 1. hastAdarza 'niyu...' ityazuddhaH pAThaH / 2. yogadRSTisamuccayapratau 'kRdRSTyAdivanno' iti pATha ityavadheyam / sa cAzuddhaH pratibhAti /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sarve nayAH svasthAne zuddhAH 1609 kathaM te'yuktabhASiNaH ? / / (zA.vA.sa. 3/15) abhiprAyastatasteSAM samyag mRgyo hitaiSiNA / nyAyazAstrA'virodhena - (zA. vA. sa. 3/16) ityuktamiti prAguktaM (pR. 1141) atra smartavyam / atyantakudRSTInAM lokAyatAdInAM paralokA'vadyAdyabhIruNAM vyavacchedAya 'prAya' ityuktam / savve etenaivaM sarveSAM darzanAnAmAkAGkSaNe sarvA''kAGkSA'bhidhAnaH samyagdarzanA'ticAraH prasajyeteti nirastam, yathocitavivekadRSTiprabhAvena tadanavakAzAt / taduktaM adhyAtmasAre arvAgdazAyAM doSAya vaiSamye sAmyadarzanam / nirapekSamunInAM tu rAga-dveSakSayAya tat / / - ( a.sA. 15 / 46 ) iti / prakRte vi hoMti suddhA natthi asuddho nayo u saTThANe - (vya.bhA.pI. 47 ) iti vyavahArabhASyapIThikAvacanamapi smartavyam / tatazca na zabdabhede dRSTirAgAdinA vitaNDAvAdAdiparatayA bhavitavyamatra / taduktaM adhyAtmatattvAloke api - na vAdamArgAnna ca tarkazAstrAt prakAzamAyAtyakRtAtmanAM dhIH / tattvasya siddheH paramastu panthA yogaH satAM sammata eka eva / / zAstrArthazaktyA na parAbhibhUterabhyAsamAtrAnna ca zAstrarAzeH / siddhiM samAgacchati tattvabhUmirAlambate'sau zamazAli zIlam / / na zabdabhede kalaho vidheyo nAnAvidhAnAM khalu darzanAnAm / vicAraNIyaM paramArthatattvaM samaM hi pazyanti samekSiNastu / / svajIvanaM zodhayituM prayatnaH tattvA'vabodhAya sadA vidheyaH / samAhite cetasi zuddhibhAji samyagdRzaH sambhavitA prakAzaH 11 - (a.ta.3/112-115 ) iti / yuktaJcaitat, itthameva samyagdRSTiparigRhItasya mithyA zrutasyA'pi samyak zrutatvasiddheH / veSavailakSaNyamAtreNa nirvyAjaparArthakaraNazIlatantrAntarIyamaharSitiraskAre'khilamaharSitiraskArA''pattiH, ekasyA'pi guNinaH tiraskAre tadgataguNatiraskAreNa taddvArA nikhilaguNitiraskArasya nyAyyatvAt / itthamevaikasmin sAdhau hIlite pUjite vA sakalasAdhUnAM hIlanA pUjA veti saGgacchate / yathA caitattathA spaSTIbhaviSyati vinayadvAtriMzikAyAm (bhAga-7, pR.1976) / itthaJca (zAstravArtAsamuccaya 3/44) divyamahAmunikapilAdyabhiprAyamanunnIya taddezanAdveSastu dRSTivAdadveSaparyavasAyitvAnna yukto vItarAgasamayasthitAnAm / taduktaM upadezapade - jaM atthao abhinnaM aNNatthA saddao vi taha ceva / tammi paoso moho visesao jiNamayaThiyANaM - (upa.pa.693) iti pUrvaM (pR. 104) uktameva / taduktaM adhyAtmagItAyAmapi sarvadarzanabhedeSu * vizeSArtha :- sarvajJanI dezanA to sarvanayamaya ekasarakhI ja hatI. paNa duHSama kALa, bharatakSetra, bhArekarmI jIvo, temanA bhAvo- vagerene AdhAre kapila vagere maharSioe te jIvone jevI dharmadezanAthI AtmakalyANa Adi lAbha thavAnuM joyuM te mujaba dravyAstika naya vagerene mukhya banAvIne saddharmadezanA ApI. paNa te dezanAnuM mULa to paramArthathI sarvajJanI ja dezanA hovAnA kAraNe te nayadezanA vividha prakAranI banI hovA chatAM paNa te dharmadezanA apramANabhUta na kahevAya. tene apramANabhUta kahevA dvArA sarvajJanI avajJA karavI te atyaMta nukazAnakAraka che. (23/29)
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1610 * kapilAdInAM sarvajJatvamImAMsA * dvAtriMzikA-23/29 viruddheSu supnndditaaH| rAga-dveSau na kurvanti zuddhabrahmopayoginaH / / (adhyA.gI.63) parasparaviruddheSu dharmeSu darzaneSu c| satyaM sApekSikaM yat tad gRhNanti nayakovidAH / / (adhyA.gI.68) iti / tathApi sampradAyAdiprAdhAnyena kutarkavAdino dharmamupasarjayantIti karAlakalikAlavilAso bodhyaH / taduktaM zambhugItAyAM api - dhArmike viplave jAte dharmaM gauNaM vidantyaho ! / ahammanyA janAH sarve pASaNDe paNDitA bhRzam / / 6 (zaM.gI.1/53) iti / prakRte - bhinneSu dharmazAstreSu viruddhA''cArakarmasu / avirodhe prapazyanti madrUpaM jJAnayoginaH / / - (ma.gI.2/376) iti mahAvIragItAvacanamapi dRDhataramavadheyam / tatazcA'nyadarzaneSvapi kSIra-nIranyAyenA'punarbandhakAdigRhItAnAM suvizuddhazIlAdipadArthAnAM sarvajJavacanA'nusAritayA sarvajJazAsana-bhAvasyA'vyAhatatvameva / idamevAbhipretya granthakRtA'pi vairAgyakalpalatAyAM - haMseneva jalAt kSIramapunarbandhakena tat / vivekena gRhItaM tu syAt svarUpeNa sundaram / / itthaM svarUpazuddhatvaM, tatrA'nyapadamizraNAt / nihanyate na siddhAnte, yathA mithyAtvisaMgrahAt / / ata evA'nyazAstrasya, satyArthapadadUSaNe / tanmUlapUrvajaladherbhavatyAzAtanA dhruvA / / tadevaM sarvatIrtheSu, bhAvAt sarvaguNAtmakam / jainatIrthaM sthitaM jJeyaM, na liGgaM dharmakAraNam / / tadetad vyApakaM proktaM, mayA te jainadarzanam / yad vedyasaMvedyapadasthitairbhAvena dRzyate / / upalabdhe hi tattattve, jIvAnAM malasambhavAH / svayameva nivartante, mohinyo bhedabuddhayaH / / nayeSu svArthasatyeSu, mogheSu paracAlane / samazIlaM mano yasya, sa hi samyaktvabhUSitaH / / ucyatAM vaiSNavaM vA tad brAhmaNaM vA'bhidhIyatAm / bauddhaM vA gIyatAM yad vA mAhezvaramudIryatAm / / kathyatAM vA'tha jainendraM jJAtArthenivairmatam / avinaSTe hi bhAvArthe zabdabhedo na duSyati / / prasIdantyarthavaizadyAd na budhAH zabdamAtrataH / vinA'rthaM 'deva' ityukto mUrkha eva hi tuSyati / / 6 (vai.ka.la.9/1005-8,1047-49,1083-1085) ityuktam / atra 'jainatIrthaM yadvA jainadarzanaM = sarvajJazAsanam' ityarthaH kAryo madhyasthaiH / prakRte kapilAdInAM sarvajJatvaM divyajJAnA'pekSayA yadvA'tIta-vyavahita-viprakRSTAdyarthavijJAnavivakSayopacArAd bodhyam, na tu kRtsnadravya-paryAyagocarA'parokSakRtsnajJAnApekSayeti dhyeyam / kecittu prakRte - laukikasama upacAraprAyo vistRtArtho vyavahAraH / ... laukikaparIkSakagrAhyeSu upacAragamyeSu yathAsthUlArtheSu sampratyayo vyvhaarH|... samudAya-vyaktyAkRti-sattA-saMjJAdinizcayApekSam / lokopacAraniyataM vyavahAraM vistRtaM vidyAt / / - (ta.sU.1/35 bhA.pRSTha 118-123-127) iti tattvArthabhASyavacanataH, - logavavahAraparo vavahAro (vi.A.bhA.3589) - vavahAraparo va jao visesao teNa vavahAro - (vi.A.bhA.2212) iti vizeSAvazyakabhASyavacanatazca kapilAdInAM sarvajJatvoktiH tathAvidhatatkAlInalokapravAdApekSayA vyavahAranayAbhiprAyeNa bodhyeti vadanti / ___ etena - kalikaluSakRtAni yAni loke mayi nipatantu vimucyatAM sa lokH| mama hi sucaritena sarvasattvAH paramasukhena sukhAvanI prayAntu / / 6 ( ) iti sugatabhAvanA pUrvaM (dvA.dvA.18/4 bhAga-4 pR.1224) mohagarbhakaruNArUpatayA''veditA tAdRzakaruNAyuktataccittasya cA'prAmANikatvaM pUrvaM (dvA.dvA.4/24 bhAga-1, pR.288) darzitaM iha ca sugatasya sarvajJatvamuktimiti kathaM na virodhaH ? iti samasyA'pi
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ * tarkavAde'navasthAnam * tasmAtsarvajJavacanamanusRtyaiva pravartanIyaM , na tu tadvipratipattyA'numAnAdyAsthayA stheyaM, tadananusAriNastasyA'vyavasthitatvAdityatra bhartRharivacanamanuvadannAhayatnenA'numito'pyarthaH kuzalairanumAtRbhiH / abhiyuktatarairanyairanyathaivopapAdyate // 30 // yatneneti / yatnena = asiddhatvAdidoSanirAsaprayAsena = anumito'pyarthaH kuzalaiH = vyAptigrahAdidakSaiH anumAtRbhiH abhiyuktataraiH = adhikavyAptyAdiguNadoSavyutpattikaiH anyaiH * anyathaiva = asiddhatvAdinaiva upapAdyate / / 30 / / samAhitA, pUrvaM tattvanirUpaNA'pekSayoktaM, atra tu tathAvidhalokavyavahArapekSayeti na kazcid doSaH / yogadRSTisamuccayagranthe dIprAyAmavasthito yad manyate tannirUpaNadRSTyA teSAM sarvajJatvoktiriti tu sAmpradAyikAH / bhagavadanumatavividhanayAbhiprAyAnusAriNaH sarve'pyete sadAdezA iti vibhAvanIyamanekanayA'bhiprAyA'nveSaNaparAyaNairatigambhIradhiyA / / 23/29 / / niSkarSamAha- tasmAt kAraNAt sarvajJavacanaM anusRtyaiva pravartanIyam / taduktaM AtmadarzanagItAyAM api - alaM mithyA vivAdena jJAnaM sarvajJabhASitam / anekAntanayAt siddhiH bhASitA jJAnayogibhiH / / - (A.da.gI.170) iti / ataH tadananusAriNaH = sarvajJavacanA'nanusAriNaH tasya = anumAnAdeH avyavasthitatvAt = sarvadA svaviSaye prAmANyasyA'yogAd ityatra yogadRSTisamuccaye (yo.dR.sa. 145) uddhRtaM vAkyapadIya(vA.pa. 1/34)gataM bhartRharivacanaM anuvadannAha- 'yatneneti / asiddhatvAdidoSanirAsaprayAsena = asiddhatva-bAdhitatva-viruddhatva-vyabhicArAdidoSanirAkaraNaparizrameNa vyAptigrahAdidakSaiH = vyAptigraha-pakSadharmatAgrahAdinipuNaiH = anumAtRbhiH anumito'pi arthaH nityatvAdilakSaNaH adhikavyAptyAdiguNadoSavyutpattikaiH = hetugatavyAptyAdiguNa-nigrahasthAnAdidoSagocaranipuNataravyutpattizAlibhiH anyaiH anumAtRbhiH asiddhatvAdinaiva = asiddhatva-bAdhitatva-viruddhatvAdiprakAreNaiva upapAdyate / taduktaM adhyAtmatattvA mATe sarvajJanA vacanane anusarIne ja pravRtti karavI joIe. paraMtu sarvazavacanamAM vivAda Ubho karIne anumAna vagere pramANo upara AsthA na rAkhavI. kAraNa ke sarvajJane na anusare tevA anumAna vagerenuM kAMI ThekANuM nathI. A bAbatamAM bhartuharinA vAkyapadIya granthanA vacanane anuvAdarUpe raju karatAM graMthakArazrI kahe che ke - ha bhartuharino abhiprAya che gAthArtha :- kuzaLa evA anumAnakAroe prayatnapUrvaka paNa je padArthane anumAna pramANathI siddha karyo hoya che te padArthane temanA karatAM adhika vidvAno bIjI ja rIte saMgata karI dekhADe che.(23/30) TIkArtha :- asiddhatva, anaikAMtikatva vagere doSo hetumAM rahelA hoya to sAdhyanI siddhi tAtvika rIte thaI zakatI nathI. tethI te tamAma doSonuM nirAkaraNa karavAnA prayatnapUrvaka kuzaLa anumAnakAro sAdhyanI anumAna pramANathI siddhi kare che. vyAtinuM jJAna vagere karavAmAM kuzaLa evA paNa te anumAnakAro vaDe A rIte je padArthanI anumiti karavAmAM Ave che te ja padArthane temanA karatAM vyApti vagerenA ..... cihnadvayamadhyavartI pATho hastAdarza naasti| 1 .mudritapratau bahuSu hastAdarzeSu ca ....ranya evopapadyata' ityazuddhaH paatthH| 2.hastAdarzavizeSe ca 'upapAdyate' iti pATho vrtte| 3.hastAdarza 'asiddhyAdi' iti paatthaantrm| 4.mudritapratau 'upapadyate' ityazuddhaH pAThaH /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1612 * hetuvAdenA'tIndriyArthA'siddhiH * dvAtriMzikA-23/31 *abhyuccayamAha - jJAyeran hetuvAdena padArthA yadyatIndriyAH / kAlenaitAvatA prAjJaiH kRtaH syAtteSu nizcayaH / / 31 / / jJAyeranniti / hetuvAdena = anumAnavAdena yadi atIndriyA dharmAdayaH padArthAH jJAyeran tadA etAvatA* kAlena prAjJaiH = tArkikaiH teSu atIndriyeSu padArtheSu nizcayaH kRtaH syAt, uttarottaratarkopacayAt / / 31 / / loke'pi - eke'bhiyuktA amukaM padArthaM yathAnumAnaiH parikalpayanti / anye'bhirUpA amumeva bhAvamanyasvarUpaM pratipAdayanti / / 8 (a.tattvA.3/110) iti / tathAhi - nyAyakusumAJjalau udayanena - zakA cedanumA'styeva, na cecchaDkA tatastarAm / vyAghAtAvadhirAzakA tarkaH zakAvadhirmataH / / - (nyA.ku.3/7) ityukte sati harSeNa khaNDanakhaNDakhAdye - vyAghAto yadi, zakAsti, na cecchaDkA tatastarAm / vyAghAtAvadhirAzakA tarkaH zaGkAvadhiH kutaH ? || - (khaM.khaM.khA.pari.1/pR.371) ityevamanyathaivopapAditam / prakRte - zAbdikaistArkikairvAdairalabhyo'haM niraJjanaH - (ma.gI.2/400) iti mahAvIragItAvacanamapi yathAgamamanuyojyam / ArSacakSuSA'tIndriyArthopalambhe tu naiva bAdhakaM kiJcidApadyate / taduktaM bhartRhariNaiva vAkyapadIye - atIndriyAnasaMvedyAn pazyantyAreNa cakSuSA / ye bhAvAn vacanaM teSAM nA'numAnena bAdhyate / / (vA.pa. 1/38) caitanyamiva yazcA'yamavicchedena vartate / AgamastamupAsIno hetuvAdairna bAdhyate / / (vA.pa.1/ 41) iti / avicchinnA''gamastu dravyArthA''dezena tattvato dvAdazAGgyeveti dhyeyam / / 23/30 / / yogadRSTisamuccayakArikayA (146) atraiva abhyuccayaM = niyamenA'nvayaM Aha- 'jJAyeraniti / jJAnasAre (26/4) apIyaM kArikoddhRtA vrtte| uttarottaratarkopacayAt = prabala-prabalataranyAyaprayogAt / taduktaM nyAyavijayenA'pi adhyAtmatattvAloke - atIndriyA'rthA yadi hetuvAdaiH vinizcayasyaikapadImupeyuH / etAvataH kAlata eva te syurvinizcitA vizvavizAradeSu / / - (a.ta.3/111) iti / / 23/31 / / guNa-doSanI vyutpattimAM vadhu kuzaLa evA anya anumAnakAro judI ja rIte saMgata karI dekhADe che. arthAt asiddhatva vagere hetvAbhAsothI duSTa tarIke hetune TharAve che. (23/30) vizeSArtha :- eka vAdI game teTalI sAvadhAnIthI potAne mAnya evA sAdhyanI siddhi karI Ape paNa bIjo kuzaLa prativAdI tenAthI viparIta rIte padArthanI siddhi kare che. A duniyAmAM zerane mAthe savAzera maLavA durlabha nathI. mATe sarvajJanA vacanane ja sAdhake mukhya banAvavuM joIe. (23/30) A ja vAtanuM niyamA samarthana karatAM graMthakArazrI jaNAve che ke - gAthArtha - jo atIndriya padArtho hetuvAdathI ja jaNAtA hota to tArkika prAjJa puruSoe ATalA kALa sudhI te atIndriya padArthono nirNaya karI lIdho hota. (23/31). TIkArya :- jo puNya-pApa vagere atIndriya padArtho anumAnavAdathI = hetuvAdathI jaNAtA hota to tArkika evA prAjJa puruSoe ATalA kALa sudhImAM uttarottara navA navA akATya tarkone bhegA karIne te atIndriya padArthono nizcaya karI lIdho hota. (23/31) vizeSArtha:- yogadRSTisamuccaya graMthamAMthI uddhata karelI uparokta gAthAno Azaya e che ke atIndriya ....... cihnadvayamadhyavartI pATho hastAdarza nAsti /
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ * abhinivezo'samAnuSThAnavirodhI * tatkutarkagrahastyAjyo dadatA dRSTimAgame / prAyo dharmA api tyAjyAH paramAnandasampadi / / 32 // taditi / tat tasmAt kutarkagrahaH = zuSkatarkA'bhinivezaH tyAjyo dRSTimAgame dadatA / paramAnandasampadi = mokSasukhasampattau prAyo dharmA api kSAyopazamikAH kSAntyAdayaH tyaajyaaH| tataH kutarkagrahaH sutarAM tyAjya eva / kvacidapi grahasyAsaGgAnuSThAnapratipanthitvenA'zreyastvAditi bhAvaH / kSAyikavyavacchedArthaM prAyograhaNaM / ____ upasaMharannAha- 'taditi / kutarkagrahA''veze sati samyagdarzanAdInAmapyasambhavaH / yathoktaM darzanazuddhiprakaraNe - annANaMdhA micchattamohiyA kuggahuggagahagahiyA / maggaM na niyaMti na saddahati ciTThati na ya uciyaM / / - (da.zu.112) iti / tasmAt kAraNAt zuSkatarkA'bhinivezaH sarvajJopadiSTe Agame upAdeyabhAvena dRSTiM dadatA dhImatA tyAjyaH = parihArya eva kAtsnyena / yataH mokSasukhasampattau = anantajJAna-darzana-cAritra-vIryA'kSayasthitiprabhRtisahabhAvivizuddhatamanityAnandavibhUtau kSAyopazamikAH kSAntyAdayo dharmA api tyAjyAH / kvacidapi padArthe grahasya = abhinivezasya asaGgA'nuSThAnapratipanthitvena = amRtatulyA'saGgA'nuSThAnapratibandhakatayA azreyastvAt = akalyANA''vahatvAt / muktau kSAyikajJAnadarzanAdayo dharmAH santyeveti kSAyikavyavacchedArtha = tatra karmakSayajanyadharmapratiyogikatyAganirAkaraNAya prAyo prahama | kArikAyugalenA'tra yogadRSTisamuccaya-saMvAdamAha- 'na ceti, 'graha' iti ca / tadavRttistvevam padArthanuM svarUpa vagere kevaLa tarka-anumAnathI jANI zakAtuM hota to atyAra sudhInA dIrgha kALamAM jabbara tArkika ziromaNi puruSoe ekamatithI sarvadA sarvamAnya bane te rIte atIndriya padArthano, tenA svarUpakArya-hetu vagereno abhrAnta nirNaya karI lIdho hota. tathA uttarakAlIna tamAma tArkika puruSoe sarvasaMmatithI te ja rIte te te padArthanuM samarthana karyuM hota. paraMtu AvuM nathI banyuM. koI AtmAne aNu mAne che, koI vibhu mAne che, koI dehavyApI mAne che, koI sarvathA nitya, to koI sarvathA anitya, to koI nityAnitya.... mAne che. AnAthI siddha thAya che ke atIndriya padArthano sarvadA sarvamAnya bane tevo saMpUrNatayA abrAnta nirNaya tarka-dalIla vagerethI na thAya paNa sarvajJavacanathI ja thAya.(23/31) gAthArtha - mATe AgamamAM najara karatA sAdhake kutarkano Agraha choDavo joIe. kharekhara paramAnaMdanI saMpatti maLe tyAre prAyaH dharmo paNa choDavAnA che. (23/32) TIkArtha - tethI AgamamAM daSTine detA sAdhake zuSka tarkano/katarkano Agraha-haThAgraha choDavo joIe. kharekhara paramAnaMdasvarUpa mokSasukhano vaibhava maLe tyAre kSAyopathamika kSamA-namratA vagere guNo paNa choDavAnA che. tethI A kutarkano vaLagADa to sutarAM choDavAno ja che. ahIM kahevAno Azaya e che ke kyAMya paNa Ubho thato Agraha asaMga anuSThAnano virodhI hovAthI kalyANakArI nathI. kSAyika Atmadharmo mokSamAM choDavAnA nathI, chUTavAnA nathI. mATe tenI bAdabAkI karavA mATe mULa gAthAmAM "prAyaH' zabda lakhela che. tethI yogadRSTisamuccaya graMthamAM evuM kahevuM che ke "atIndriya padArtho yuktithI jANI zakAtA nathI. tethI mumukSuoe zuSka tarkano haThAgraha choDavo ja joIe. kAraNa ke te mithyA abhimAnanuM kAraNa che. paramArthathI 2. dastAva "..ma:' tyazuddha: vAd: |
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1614 tadidamuktaM- " na caitadevaM yattasmAcchuSkatarkagraho mahAn / mithyA'bhimAnahetutvAttyAjya eva mumukSubhiH / grahaH sarvatra tattvena mumukSUNAmasaGgataH / * zaThatayA svapakSasAdhakayuktiH kadAgrahAtmikA * = mukta dharmA api prAyastyaktavyAH kimanena tat / / " / / iti kutarkagrahanivRttidvAtriMzikA / / 23 / / = - na caitadevaM yad yena kAraNena tasmAt zuSkatarkagraho mahAn atiraudraH mithyA'bhimAnahetutvAt tyAjya eva mumukSubhiH = moktumicchubhiH (yo. dR. sa. 147 vRtti) / kiJca grahaH sarvatra vastuni tattvena paramArthena mumukSUNAM asaGgataH ayuktaH / 'kutaH' ? ityAha muktau dharmA api prAyaH tyaktavyAH, prAyograhaNaM kSAyikadharmavyavacchedArthaM, kiM anena graheNa tat ? na kiJcidityarthaH - (yo. dR.sa. 148 vRtti) iti / = ( yo. dR.sa. 147 - 148) iti / / 32 / / dvAtriMzikA -23/32 = taduktaM samAdhitantre'pi jAti - liGgavikalpena yeSAJca samayA''grahaH / te'pi na prApnuvantyeva paramaM padamAtmanaH / / - ( sa.naM. 89) iti / evameva zaThatayA lAbha - khyAtyAdyarthaM svapakSasAdhakayuktiprayogo'pi tattvato'sagraha eva / taduktaM paJcaliGgiprakaraNe jinezvarasUribhiH saDhayAi pakkhasAhaNajuttI vi asaggaho muNeyavvo - (paM. liM. 13) iti / tataH zAThyAdinA kutrApi na kadAgrahaH kArya iti phalitamiti zam / / 23/32 / / dRSTisaMmohataH svA'nyatantrAdI rAga - roSataH / cA''nAdikAlato bhrAntaH tato rakSa jinezvara ! / / 1 / / iti muniyazovijayaviracitAyAM nayalatAyAM kutarkagrahanivRttidvAtriMzikAvivaraNam / / 23 / / kyAMya paNa Agraha karavo e mumukSuo mATe ayogya che. kema ke mokSamAM prAyaH (= kSAyopazamika Adi) dharmono paNa tyAga karavAno che. AthI A zuSkatarkanA kadAgrahathI saryuM.' (23/32) vizeSArtha :- dharma ke prahArano che. (1) DiyAtma ane (2) guNAtmA guNAtmaka dharma tra prahAre che. (1) aupazabhiGa, (2) kSAyopazamiGa ane (3) kSAyiGa bhokSamAM dviyAtmA sarva dharmo chUTI bhaya che. aupamika samakitAdi tathA kSAyopazamika kSamA-namratA vagere tamAma dharmo paNa mokSamAM chUTI jAya che. phakta kSAyika kSamA-namratA-kevalajJAnAdi guNo mokSamAM rahe che. A hakIkatane khyAlamAM rAkhIne mULa gAthAmAM prAyaH zabda lakhelo che. Azaya e che ke mokSamArge AgaLa vadhavAmAM sahAyabhUta evA ziSTAcArasadAcAra-paMcAcAra Adi AcAradharma tathA kSAyopazamika vagere AtmaguNo paNa jo upalI bhUmikAmAM choDavAnA hoya to mokSamArgabAdhaka evA kutarkanA haThAgrahane avazya sauprathama choDI ja devo joIe. kutarkano vaLagADa chUTe to ja graMthibheda ka2vAnI yogyatA Ave. mATe samakitanI jhaMkhanA karanAre kutarkanA vaLagADathI jhaDapathI mukta thavuM evo upadeza ahIM dhvanita thAya che. (23/32)
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ * smRti saMjIvanI ) 1615 4 23- tarkagrahanivRtti batrIsIno svAdhyAya che (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. prApta-aprApta viSayaka vikalpo asAra kaI rIte che te samajAvo. 2. atIndriya vastu zAstragamya nathI te kaI rIte ? te samajAvo. 3. be prakAranI bhaktinuM phaLa jaNAvo. 4. traNa prakAranA bodhane daSTAMta sahita samajAvo. 5. sadanuSThAnanA lakSaNane vistArathI samajAvo. 6. kyu anuSThAna saMsAra mATe thAya che ? ne karyuM anuSThAna mokSa mATe thAya che ? 7. sarvajJanI dezanA judI judI kema hoya che te samajAvo. 8. atIndriya padArtho hetuvAdathI ja jaNAtA nathI tenuM kAraNa samajAvo. (bI) nIce yogya joDaNI karo. 1. zruta amArAmAnalajUvAlA 2. jAti paradrohavirati 3. dhyAnanuM phaLa Agama 4. kutarka avidyAnirmita sarvajJa khoTAdUSaNa 6. zIla samAdhi 7. vAda eka 8. jJAnAvaraNIyakarmajanita pUrvapakSarUpa (sI) khAlI jagyA pUro. 1. zraddhAne mATe kAMTA samAna vedanAdAyaka hoya to te ........... che. (kutarka, tarka, vitarka) 2. je vikalpamAM arthanI mukhyatA hoya tene ........... vikalpa kahevAya. (zabda, artha, ubhaya) 3. aveghasaMvedyapadanAM vijayathI ........ nI nivRtti thAya che. kutarka, vAda, prativAda) 4. saddagurusvarUpa ......... dvArA kutarkagajendrathI choDAvAya che. (mahAvata, siMha) 5. sarvajJarUpe brAhmaNo vaDe ......... jaNAya che. brahmA, viSNu, mahezvara) 6. ........ ne sarvajJavacananI rUcithI karmanuM laghupaNa thAya che. (apunabaMdhaka, acaramAvartI, sukRbaMdhaka) 7. graMthithI rahita hoya tene ........... kahevAya. (guru, deva, sajjana) 8. bodhanA ........ prakAra che. (4, 3, 2).
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1616 (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. asiddha, anaikAntika ane virUddha hetvAbhAsa kone kahevAya ? 2. * dRSTimAM sUkSmatA lAvIe * # 23- nayalatAnI anuprekSA svabhAvavAda samajAvo. yogAcAramata zuM che te jaNAvI tenuM nirAkaraNa karo ? 3. 4. sarvajJa eka che... kaI rIte te samajAvo ? 5. devatattvamAM koI bheda nathI tenA mATe zAsragarbhita yukti Apo. vilakSaNa ane avilakSaNa bhaktinuM svarUpa samajAvo. 6. 7. sarvajJanI dezanAmAM bheda kema che ? tenuM trIju samAdhAna jaNAvo. be prakAra samajAvo. 8. dharma 2 prakAre che. te (bI) nIcenA praznonA saMkSepamAM javAba Apo. 1. vAda ane prativAda kone kahevAya ? 2. svabhAvanI vyutpatti jaNAvo. 3. sarvajJano saMpUrNatayA paricaya asarvajJane na hoya... tenuM kAraNa jaNAvo. 4. apunarbaMdhaka vagere judI judI avasthAvALA hovA chatAM ekaja che te dRSTAMta sahita samajAvo. dravya sadanuSThAna kone kahevAya ? 5. 6. asaMmohajanyakriyA zIghra muktine ApanAra kaI rIte thAya che ? 7. sAdhake kutarkano Agraha zA mATe choDavo joIe 8. bhartRharino abhiprAya jaNAvo. (sI) khAlI jagyA pUro. 6. 7. 8. 1. kutarkamAM chello javAba che. (vibhAva, svabhAva, nasIba) 2. 3. e vicitra graha ane vaLagADa che. (kadAgraha, kutarka, sutarka) thI AtmAno kacaro dhovAI jAya che. (tapa,kriyA, saMyama) zAstrabheda nathI kAraNa ke no bheda nathI. (vacana, zAsakartA, zAstra) je doSothI mukta hoya, tathA utkRSTaguNothI yukta hoya tene 4. 5. kahevAya. ( chadmastha, sarvajJa, saMyamI) e dravyaroga ane bhAvarogathI zUnya che. (svarga, mokSa, gati) nuM nahi. (kArya, sAdhana) nI bhUmikAne lakSamAM rAkhIne upadeza apAya che. (vaktA, zrotA, loko) mahattva sAdhyanu che dvAtriMzikA - 23 .........
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24- saddRSTi dvAtriMzikA covIsamI batrIsInI prasAdI sarvaM paravazaM duHkhaM sarvamAtmavazaM sukham || 24 / 19 / / (pR. 1665 ) parAdhIna badhI cIja duHkharUpa che. je svAdhIna che te badhuM sukha che.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ e C
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ * bodhanairmalyAbhAvakAraNavimarzaH * // atha sadRSTidvAtriMzikA // 24 // anantaramavedyasaMvedyapadajayAt kutarkanivRttirbhavati, saiva ca vidheyetyuktaM, atha tatphalIbhUtAH sadRSTIvivecayannAhapratyAhAraH sthirAyAM syAdarzanaM nityamabhramam / tathA niraticArAyAM sUkSmabodhasamanvitam / / 1 / / pratyAhAra iti / sthirAyAM dRSTau pratyAhAraH syAt vakSyamANalakSaNaH / tathA niraticArAyAM darzanaM nityaM apratipAti / sAticArAyAM tu prakSINanayanapaTalopadravasya tadutkopAdyanavabodhakalpa nayalatA * gahano yogamArgo'yaM prAgA''rAdhitavama'nAm / sphuTaM prakAzate citte'bhrAntA'nubhavayogataH / / 1 / / __ atha tatphalIbhUtAH = avedyasaMvedyapadajayalabhyakutarkanivRttiphalAtmikAH sadRSTIH sthirAdyAH catasraH vivecayan granthakAra Aha- 'pratyAhAra' iti / niraticArAyAM kSAyikaupazamika-niraticArakSAyopazamikasamyagdarzanopetAyAM sthirAyAM darzanaM sacchraddhAsaGgata-zuddhAtmAditattvagocaranirmalabodhalakSaNaM apratipAti = svasAmAnAdhikaraNya-samAnakAlInatvasambandhena niraticArasthirAdRSTiniSThA'bhAvA'pratiyogi bhavati / na hi kSAyikasamyagdarzane aupazamikadarzane niraticArakSAyopazamikasamyaktve vA sati sthirAyAM dRSTau tattvabodhagatanairmalyA'bhAvaH sacchraddhopetatattvabodhA'bhAvo vA sambhavati, yathAkramaM tatkAraNIbhUtayoraticArA'nAcArayorvirahAt / sAticArAyAM = zaGkA-kAGkSA-vicikitsAdilakSaNA'ticAropetakSAyopazamikasamyagdarzanasahacaritAyAM tu sthirAyAM dRSTau prakSINanayanapaTalopadravasya = prakSINA nayanapaTalayoH timira-kAcakAmalAdilakSaNA upadravA yasya sa tathA tasya prANinaH kAlAntare tadutkopAdyanavabodhakalpaM = timirAdiprakopAdiprayukta saddaSTidvAciMzika praznaza pha AgalI ra3 mI batrIsImAM evuM jaNAvavAmAM AvyuM ke "avedyasaMvedyapada upara vijaya meLavavAthI kutarkanI nivRtti thAya che ane te kutarkanivRtti ja karavA jevI che." have 24 mI batrIsImAM kutarkanivRttinA phaLasvarUpe je sadRSTio prApta thAya che tenuM vivecana karatA graMthakArazrI jaNAve che ke - ha sthirA daiSTinuM vivecana 4 gAthArtha - niraticAra sthirA dRSTimAM pratyAhAra nAmanuM yoganuM pAMcamuM aMga prApta thAya che. tathA bhrama vinAnuM zAzvata darzana prApta thAya che. te darzana sUkSmabodhathI yukta hoya che. (24/1) TIkArtha :- yoganI pAMcamI dRSTinuM nAma sthirA che. A daSTi aticAra vinAnI hoya che. yamaniyamAdi aSTAMga yogamAM pAMcamuM aMga pratyAhAra che. te pAMcamI sthirA daSTimAM prApta thAya che. pratyAhAranuM lakSaNa A batrIsInA bIjA zlokamAM kahevAze. sthirA dRSTimAM je tattvadarzana prApta thAya che te nitya hoya che. eka vAra AvyA pachI te tattvadarzana kyAreya ravAnA thatuM nathI. AnuM kAraNa e che ke A sthirAdaSTi pote ja niraticAra che. jo dRSTi sAticAra hoya to, jema kamaLA vagere roganA kAraNe AMkhanA paDala upara pUrve Avela pitta-pILAza-timira vagere upadravo jenA kSINa thaI gayA hoya tevA mANasane kAlAntare pharIthI pitta-pILAza-timira vagere doSono prakopa thatAM najaranI spaSTatAmAM khAmI 1. hastAdarza '...darzanAM nityavibhramAM' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarza 'taduktA'pAyAdya....' iti pAThaH /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1618 aticArakAraNamImAMsA * mapi bhavati, tathA'ticArabhAvAt, ratnaprabhAyAmiva dhUlyAderupadravaH / dvAtriMzikA - 24/1 dRSTimAlinyaM yathA bhavati tathaiva yenA'nantAnubandhyAdikaSAyAdyAH kSayopazamamAnItAstasya tattulyaM tattvabodhamAlinyamandatvA'spaSTatAdikaM api bhavati, tathA'ticArabhAvAt = zaGkA-kAGkSAdyaticAralakSaNaprakopasadbhAvAt / etena zaGkAdisadbhAve mUlataH tattvabodhocchedakalpanA nirastA, yato ratnaprabhAyAM = prakSINamalasya jAtyaratnasya kAntau dhUlyAdeH AvaraNasya upadravaH iva tattvabodhanairmalye zaGkAdyaticAropadravo vartate / yathA jAtyaratnopari dhUlyAdiprakSepe tadIyaprabhA kevalamAcchAdyate na tu mUlataH sarvathocchidyate tathaiva zaGkA-kAGkSAdyaticAradhUlyupadrave tattvabodhIyanirmalatA kevalamAcchAdyate, na tu mUlataH sarvathaivocchidya yathA dhUlyAdiH jAtyaratnaprabhAM pratyevopadravaH, na tu jAtyaratnaM prati tathaiva zaGkAdyaticAraH tattvabodhanirmalatAM pratyevopadravaH, na tu tattvabodhaM prati / tattvabodhastu tadAnImapi vidyata eva / ata eva zaGkAdyA aticAratvena bhaNyante, na tvanAcAratayA ityavadheyam / nanu prakSINamalasya jAtyaratnasya prabhAyAM bahiraGgasya dhUlyAderAvaraNasyopadravaH sambhavatu, sthirAyAM dRSTau tu nA'ticAraH sambhavati, sarvaviratAveva saJcalanodaya evA'ticArA'bhidhAnAditi zaGkAdyupadhAyakamithyAtvavipAkodayataH sarvathA nAza eva tasyAH bhaved, mithyAtvapradezodayasya zaGkAdyaticAropadhAyakatve tu kSAyopazamikasamyagdarzanasahacaritAyAM sthirAyAM niraticAratvaM durlabhaM syAditi cet ? maivam, yataH - 'savve vi ya aiyArA saMjalANaM tu udayao hoMti / mUlacchejjaM puNa hoi bArasahaM kasAyANaM / / ' - ( A.ni. 112) iti AvazyakaniryuktivacanAt yathA saJjvalanodaye sarvaviratiravApyate tatrAticArAzca bhavanti, evaM pratyAkhyAnAvaraNodaye dezaviratiH tadaticArAzca, apratyAkhyAnA''varaNodaye samyaktvaM jAyatAM tadaticArAzca bhavantu, nyAyasya samAnatvAt / vicitro hyudayaH kaSAyANAM, tato'sau guNalAbhasyA'pratibandhakaH tadaticArANAJca nimittaM bhavati, saJjvalanodayavaditi / anye punarAhuH samyaktva - dezaviratyaticArAH krameNa prathama-dvitIyakaSAyodayAd bhavanti, vicitro hi tadudayaH dezataH sarvatazca virAdhanAyA heturbhavatIti matadvayamidaM paJcAzakavRttau ( paJcA. 1 / 9 vR.) spaSTam / na caivamapi kSAyopazamikasamyaktvasahacaritAyAH tu tasyAH niraticAratvaM durlabhameva, aticAranimittasyA' pratyAkhyAnAvaraNodayasya sattvena zithilamUlatvAditi vAcyam, aticAranimittasyA'pratyAkhyAnAvaraNakaSAyodayasya sattve'pi zaGkAdyakaraNe'ticArA'sambhavAt / na hi nimittamastyetAvatA mAtreNa naimittikaM niSpadyate, atiprasaGgAt / kevalakarmodayavazata utthitukA Ave, barAbara na dekhAya, jhAMkhuM dekhAya, tema tathAvidha zaMkA-kAMkSA vagere aticAronA upadravanA kAraNe sAticAra dRSTimAM tattvabodhamAM thoDI malinatA-aspaSTatA maMdatA AvI jAya che. jema nirmaLa zreSTha ratnanI u52 koI bahArathI dhULa-kAdava vagere nAMkhe to nirmaLa ratnanI prabhA mATe te upadravabhUta sAbita thAya che tema nirmaLa bodha upara aticArarUpa dhULano upadrava samajavo. arthAt dhULa jema nirmaLa ratnanI kAMtine DhAMke che, prabhAne Avare che paNa teno nAza karavAnI tAkAta tenAmAM nathI tema aticAra paNa bodhanI nirmaLatAne Avare che. paraMtu teno saMpUrNa nAza karavAnI tAkAta aticAra-dhULamAM nathI hotI. zaMkA vagere aticAro lAge ke na lAge paraMtu sthirA dRSTimAM rahelA sAdhakanuM tattvadarzana-tattvavinizcaya
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ * mithyAtvAdyanubandhavicchedavimarzaH * abhramaM = bhramarahitam / tathA sUkSmabodhena samanvitam (=sUkSmabodhasamanvitam) / / 1 / / viSayA'samprayoge'ntaHsvarUpA'nukRtiH kila / pratyAhAro hRSIkANAmetadAyattatAphalaH / / 2 / / masyA'pi zaGkAdeH nijanirvikalpA'saGga-sahaja-vizuddhacaitanyasvarUpagocaraprabalapakSapAta-bhedavijJAnapariNatibhyAM tatkAlameva vighaTane kuto'ticAraprasaGgaH ? itthameva tathAbhavyatvaparipAkA'ntaraGgapuruSArthAdivazena mithyAtvAdyanubandhocchedaH kriyate mumukSubhiH / ____etena - uppaNNA'NuppaNNA mAyA aNumaggato nihaMtavvA / AloyaNaNiMdaNa-garahaNAte Na puNo vi biiyaM ti / / 6 (ni.bhA.3864, ma.pra.21, ma.vi.223) iti nizIthabhASya-mahApratyAkhyAnaprakIrNakamaraNavibhaktiprakIrNakANAM vacanamapi vyAkhyAtam / prakRte ca - yadA tathAbhavyatvaparizuddhivazAdatyantamananubandhIbhUteSu mithyAtvAdiSu samyaktvAdi pratipadyate tadA'ticArANAmasambhava eva, anyathA pratipattI tu syurapyaticArAH (dha.bi. 3/37 vRtti) iti dharmabinduvRttikRdvacanamapi vibhAvanIyam / sthirAyAM dRSTau zaGkAdisattve'sattve vA darzanaM = AtmAditattvadarzanaM tu bhramarahitaM = pUrvokta (dvA.dvA.18/15 bhAga-4 pR.1242) bhrAntilakSaNacittadoSazUnyaM eva bhavati, khedodvega-kSepotthAnAdidoSatyAgA'vinAbhAviprazAntavAhitAdibalena grnthibhedaat| tathA sUkSmabodhena = avedyasaMvedyapadavartibodhagatasthUlatvA'pekSasUkSmatvopetena jIvAditattvabodhena samanvitaM, prAguktarItyA (dvA.dvA.22/26 bhAga-5, pR.1534) sUkSmabodhavighAtakRdapAyazaktimAlinyavataH sthUlabodhA'vandhyabIjasyA'vedyasaMvedyapadasya sadguru-kalyANamitrAdiyoga-sadAgamA'vabodhAdiprasUtabhedavijJAnagarbhaprabalataravairAgyAdibalena vijayAt / taduktaM yogadRSTisamuccaye - sthirAyAM darzanaM nityaM pratyAhAravadeva ca / kRtyamabhrAntamanaghaM sUkSmabodhasamanvitam / / 6 (yo.dR.sa.154) iti / adhyAtmatattvAloke'pi - pratyAhRtistatra bhavet sthirAyAM ratnaprabhA''bhaM paTu darzanaJca (a.ta.3/119) iti, - AdyAmimAM sadRzamAgatasya sUkSmA'vabodho bhramavarjitazca ( (a.ta.3/120) iti coktam / / 24/1 / / syAzya vipAsavANo = zrAnta = pUrva (au.18/15 bhAga-4, pR.1242) 49||vel. amoSathI prasta thatI nathI. tema 4 te tatpazana sUkSmaNopathI yuti hoya che. (24/1) vizeSArtha - pAMcamI sthirA daSTi pranthibheda karIne samyagdarzana meLavanArA jIvone ja hoya che. kSAyika samakitI pAse niraticAra sthira dRSTi hoya che. kSAyopathamika samyagdarzanavALA jIvonI pAse sAticAra sthirA dRSTi hoya che. zaMkAdi aticAra lAge to tattvabodhanI nirmaLatAmAM/vizadatAmAM pharaka paDI jAya kharo. paraMtu AtmAdi tattvano bodha mULamAMthI saMpUrNatayA uccheda na pAme. yoganA ATha aMgamAMthI pratyAhAra nAmanA pAMcamAM aMganI prApti dRSTimAM thAya. ahIM khedAdi ATha doSamAMthI pUrve (au.18/15 bhAga-4, pR.1242) batAve zrama = prAnti nAmanI pAyamo hoSa 2vAnA thAya che. adveSa vagere ATha guNomAMthI pAMcamo sUkSma bodha nAmano guNa ahIM prApta thAya che. bAkInI vigata TIkArthamAM spaSTa che. (24/1) have pratyAhAranuM granthakArazrI nirUpaNa kare che. ha pratyAhArano paricaya gAthArtha - viSayono saMprayoga na thatAM cittanirodhasvarUpane anusaravuM te kharekhara Indriyono pratyAhAra
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1620 * jainadarzane darzanAntare ca pratyAhArasvarUpam * dvAtriMzikA-24/2 viSayeti / viSayANAM = cakSurAdigrAhyANAM rUpAdInAM asaMprayoge = tadgrahaNA''bhimukhyatyAgena svarUpamAtrA'vasthAne sati (=viSayAsamprayoge) antaHsvarUpA'nukRtiH = cittanirodhanirodhyatAsampattiH kila hRSIkANAM cakSurAdInAmindriyANAM pratyAhAraH / yata uktaM- "svaviSayA'saMprayoge cittasvarUpA'nukAra pratyAhAraM vyAkhyAnayati- 'viSayeti / rUpAdInAM viSayANAM - 'naiva kiJcit karomI ti yukto manyeta tattvavit / pazyan zRNvan spRzan jighrannaznan gacchan svapana zvasan / / - (bha.gI.5/8) iti bhagavadgItoktarItyA yadvA - rUpaM kAntaM pazyannapi zRNvannapi giraM kalamanojJAm / jighrannapi ca sugandhInyapi bhujAno rasAn svAdUn / / bhAvAn spRzannapi mRdUnavArayannapi cetaso vRttim / parikalitaudAsInyaH praNaSTaviSayabhramo nityam / / bahirantazca samantAt cintA-ceSTAparicyuto yogI / - (yo.zA.12/23-24-25) iti yogazAstroktapaddhatyA tadgrahaNA''bhimukhyatyAgena = rUpAdyupabhogaprayatnaparihAreNa hRSikANAM svarUpamAtrA'vasthAne = nijanirupAdhikaniSkala-svaccha-prazAntaikasvarUpapratiSThAne sati cakSurAdInAmindriyANAM cittanirodhanirodhyatAsampattiH = antaHkaraNavRttinirodhA'vinAbhAvinirodhArhatopalabdhiH kila pratyAhAra ucyate / yata uktaM pataJjalinA yogasUtre'sveti / atra rAjamArtaNDavyAkhyA evam - indriyANi viSayebhyaH pratIpamAhriyante'sminniti pratyAhAraH / 'sa ca kathaM niSpadyate?' ityAha- cakSurAdInAmindriyANAM svaviSayo rUpAdiH tena samprayogaH = tadA''bhimukhyena vartanaM, tadabhAvaH = tadAbhimukhyaM parityajya svarUpamAtre'vasthAnam / tasmin sati cittasvarUpamAtrA'nukArINIndriyANi bhavanti, yataH cittamanuvartamAnAni madhukararAjamiva madhumakSikAH sarvANIndriyANi pratIyante / ataH cittanirodhe tAni pratyAhRtAni bhavanti / teSAM tatsvarUpA'nukAraH pratyAhAra uktaH - (yo.sU.2/ 54 vR.rA.mA.) iti / prakRte maNiprabhAvRttistu - zuddhacittasya zabdAdibhiH svaviSayairasamprayoge sati = vairAgyAd viSayebhyo viyujya tattvA'bhimukhe satIti yAvad, indriyANAM cakSurAdInAM yaH cittasya svarUpA'nukAraH svaviSayA'samprayogena tattvA'bhimukharUpaH sa pratyAhAraH, indriyANi viSayebhyaH prAtilomyenA''hriyante'sminniti vyutpatteH / indriyANAM viSayazUrANAM cittavat tattvA''bhimukhyaM nAstIti dyotanArtha ivazabdaH / yathA makSikA madhukararAjaM calantamanucalanti sthitamanusthitA bhavanti tathA cittAnusArINIndriyANi cittanirodhenaiva nirudhyante, na yatnAntareNeti tAtparyam - (ma.pra.2/54) ityevaM vartate / jainadarzanA'nusAreNa tu zabdAdiviSayANAmaprAptAnAM nirodhaH, karNAdigocaramAgateSu ceSTA'niSTeSu teSu vAyeto cha. tenuM 35 handriyona niyaMtra. cha. (24/2) TIkArya :- cakSu vagere IndriyothI grAhya evA rUpa vagere viSayono anubhava karavAnI abhimukhatAtatparatA choDIne Indriyo mAtra potAnA svarUpamAM avasthAna kare tyAre cittanirodha jevI IndriyanirodhayogyatA prApta thAya te ja kharekhara cakSu vagere Indriyono pratyAhAra che. kAraNa ke yogasUtramAM jaNAvela che ke 'Indriyono potAnA viSaya sAthe saMprayoga na thatAM Indriyo jANe ke cittanA svarUpane anusare che. te Indriyono pratyAhAra kahevAya che." 1. hastAdarza 'viSayA...' iti truTitaH pAThaH /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1621 * paJcavidha-pratyAhArasvarUpam * ivendriyANAM pratyAhAraH" iti (yo.sU.2-54) / kIdRzo'yamityAha- etadAyattatAphalaH = indriyavazIkaraNaikaphalaH / abhyasyamAne hi pratyAhAre tathA''yattAnIndriyANi bhavanti yathA 'bAhyaviSayA'bhimukhatAM rAga-dveSanigrahaH pratyAhAraH kathyate / taduktaM oghaniyuktibhASye - iMdiyavisayaniroho pattesu vi rAgadosaniggahaNaM 6 (o.ni.bhA.167) iti / AcArAGgasUtre tu - na sakkA na souM saddA sotvisymaagyaa| rAgadosA u je tattha, te bhikkhU parivajjae / / na sakkA rUvamadaTuM, cakkhuvisayamAgayaM / rAgadosA u je tattha, te bhikkhU parivajjae / / na sakkA gara dhamagghAuM, nAsAvisayamAgayaM / rogadosA u je tattha, te bhikkhU parivajjae / / na sakkA rasamassAuM, jihAvisayamAgayaM / rogadosA u je tattha, te bhikkhU parivajjae / / na sakkA phAsamaveeuM, phAsavisayamAgayaM / rAgadosA u je tattha, te bhikkhU parivajjae / / 6 (aacaa.2|3|15|131-135) ityevaM pratIndriyaM pratyAhArasvarUpamevA''veditamityavadheyam / dazavaikAlikaniyuktau - saddesu a rUvesu a gaMdhesu rasesu taha ya phAsesu / na vi rajjai na vi dussai esA khalu iMdiyappaNihI / / (da.vai.ni.295) ityevamindriyapraNidhipadena pratyAhAra evokta ityapyanusandheyaM sva-paratantrapadArthasamanvayadakSairyathAgamam / adhyAtmatattvAloke'pi - samAhRtiryA'rthata indriyANAM pratyAhRtiH sA pariveditavyA 6 (a.ta. 3/120) ityuktam / amRtanAdopaniSadi - zabdAdiviSayAH paJca manazcaivA'ticaJcalam / cintayedAtmano razmIn pratyAhAraH sa ucyate / / ( (a.nAdo. 5) ityevaM pratyAhAra uktaH / yogatattvopaniSadi tu - indriyANIndriyArthebhyo yatpratyAharaNaM sphuTam / / yogI kumbhakamAsthAya pratyAhAraH sa ucyate / yadyatpazyati cakSurdhyA tattadAtmeti bhAvayet / / - (yo.ta. 68-69) ityAdirUpeNa pratyAhAro nirUpitaH / - cittasyA'ntarmukhIbhAvaH pratyAhArastu sattamaH 6 (tri.brA. 30) iti tu trizikhibrAhmaNopaniSadi dRzyate / - viSayebhya indriyArthebhyo manonirodhanaM = pratyAhAraH - (maM.bA.1 15) iti maNDalabrAhmaNopaniSadi / prakRte - caratAM cakSurAdInAM viSayeSu yathAkramam / yat pratyAharaNaM teSAM pratyAhAraH sa ucyate / / 6 (yo.cU.120) iti yogacUDAmaNyupaniSadvacanamapi smartavyam / tejobindUpaniSadi tu - viSayeSvAtmatAM dRSTvA manasazcittaraJjakam / pratyAhAraH sa vijJeyo'bhyasanIyo muhurmuhuH / / (te.biM.1934) ityevaM pratyAhAro vyAkhyAtaH / vedAntAnusAreNa pratyAhArasvarUpaM zaGkarAcAryeNa aparokSAnubhUtau - viSayeSvAtmatAM dRSTvA manasazciti majjanam / pratyAhAraH sa vijJeyo'bhyasanIyo mumukSubhiH / / ( (aparo.121) ityevamuktam / ___zANDilyopaniSadi tu - atha pratyAhAraH / sa ca paJcavidhaH / (1) viSayeSu vicaratAM indriyANAM balAdAharaNaM = pratyAhAraH / (2) yadyatpazyati tatsarvamAtmeti pratyAhAraH / (3) nityavihitaphalatyAgaH = prtyaahaarH| (4) sarvaviSayaparAGmukhatvaM pratyAhAraH / (5) aSTAdazasu marmasthAneSu kramAd dhAraNaM = pratyAhAraH - (zAM.upa.1 / 69) ityAdirUpeNa paJcavidhaH pratyAhAra uktaH so'pIha yathAtantramanuyojyo pratyAhAra kevo che ? e zaMkAnuM samAdhAna ApatA graMthakArazrI kahe che ke IndriyapratyAhAranuM phaLa eka mAtra IndriyonuM niyamana che. pratyAhArano abhyAsa karavAmAM Ave to Indriyo te rIte svAdhIna 1. hastAdarza 'bAhyanIyamA...' ityazuddhaH truTitaH pAThaH /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1622 * sattvApatti - vilApinIbhUmikayoH samavatAraH * dvAtriMzikA -24/2 nIyamAnAnyapi na yAntIti / taduktaM- " tataH paramA vazyatendriyANAmiti" (yo.sU.2-55) / / 2 / / 'vahitamAnasaiH / jAbAladarzanopaniSadi tu dehe svAtmamatiM vidvAn samAkRSya samAhitaH / AtmanA''tmani nirdvandve nirvikalpe nirodhayet / / pratyAhAraH samAkhyAtaH sAkSAd vedAntavAdibhiH / - ( jA. darza.7/ 13-14) ityevaM tallakSaNamuktamityanusmartavyam / darzitapratyAhAropAyabhUtasvarUpA'vasthAnasiddhyA sthirAyAM dRSTau pUrvaM ( dvA. dvA.20/27 bhAga-5 pR.1401) saMnyAsagItAsaMvAdenoddiSTA saptavidhakarmayogasambandhinI zubhecchA - vicAraNA-tanumAnasIbhUmikottarakAlikI bhUmikAtritayA'bhyAsAccitte'rthaviratervazAt / sattvAtmani sthite zuddhe sattvA''pattirudAhRtA / / - ( varA.4/6, rA.gI. 7/8) iti virAhopaniSad -rAmagItAvyAvarNitasvarUpA sattvApattinAmnI caturthI karmayogabhUmikA'pyatra nirAbAdhamAvirbhavatItyavadheyaM pUrvAparA'vadhAraNakuzalaiH sva- paratantrasamavatArakAmibhirmadhyasthaiH / etena - bhUmikAtritayAbhyAsAt citte tu viratervazAt / sattvAtmani sthite zuddhe sattvApattirudAhRtA / / - (maho. 5/ 30) iti mahopaniSatkArikoktA caturthI jJAnayogabhUmikA'pyanAvilamevA'vatAritA / evameva vilApinI caturthI syAd vAsanAvilayAtmikA - ( anna. 5/82 ) iti annapUrNopaniSaduktA caturthI bhUmikA'pyatrA'vatAritA draSTavyA, avedyasaMvedyapadavAsanApravilayAt / pratyAhAraphalopadarzane yogasUtrasaMvAdamAha - 'tata' iti / atra maNiprabhAvyAkhyA - aniSiddhaviSayasevAviSaye tantratvaM vinA svecchayA bhogaH, rAga-dveSA'bhAve sukha-duHkhA'nutpAdakaM zabdAdidarzanamindriyANAM vazyatA sA na paramA viSayA''zIviSayogAt / yA tu viSayaiH svAbhimukhaM nIyamAnAnAmapIndriyA'balAnAM tattvapativratAtvena viSayeSvatyantamapratipattiH rAvaNena svAbhimukhyaM nIyamAnAyA api zrIsItAyAH zrIrAmavratatvena rAkSasA'dhamA'pratipattivat sA parameti jaigISavyaH ( RSirAha ) / pratyAhArAdindriyANAM paramA vazyatA bhavatItyarthaH - (yo.sU.2 / 55 ma. pra. ) ityevaM vartate / taduktaM viSNupurANe'pi zabdAdiSvanuraktAni nigRhyA'kSANi yogavit / kuryAccittAnukArINi pratyAhAraparAyaNaH || vazyatA paramA tena jAyate niSkalAtmanAm / indriyANAmavazyaiH tairna yogI yogasAdhakaH / / - (vi.pu.6/7/43-44) iti / amRtanAdopaniSadi kapiladevahUtisaMvAde ca prANAyAmairdaheddoSAndhAraNAbhizca kilbiSAn / pratyAhAreNa saMsargAndhyAnenAnIzvarAnguNAn / / - (amR. 8,ka.de.saM.4/11) ityevaM prANAyAmAdiphalamuktaM tadapIhA'nusandheyam / yadapi brahmavidyopaniSadi mano'pyanyatra nikSiptaM cakSuranyatra pAtitam / tathApi yoginAM yogo hyavicchinnaH pravartate / / - ( bra.vi. 44 ) ityuktaM tadapi pratyAhAraphalatayA'nuyojyaM yathAtantram / vikAraM mAnasaM yogI pratyAhAreNa muJcati - ( yo cU. 109) iti yogacUDAmaNyupaniSadvacanamapyatrAvadheyam / prakRte ca sthirAyAM dRSTau aviratasamyagdRzaH dezaviratasya cA'viruddhazabdAdipratipattirUpA aparamA indri - yavazyatA pratyAhAraphalatvena jJeyA, sarvaviratasya copadarzitA paramA indriyavazyateti vivekaH / / 24/2 / / thAya che ke Indriyone bAhya viSayonI abhimukha laI javAmAM Ave to paNa te bahAramAM jatI nathI. tethI to yogasUtramAM kahela che ke 'pratyAhArathI IndriyomAM prakRSTa niyaMtraNa Ave che.' (24/2)
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdRSTiH nityamudvignaH 1623 ato granthivibhedena vivekopetacetasAm / trapAyai bhavaceSTA syAd bAlakrIDopamA'khilA / / 3 / / pratyAhArAt granthivibhedena vivekopetacetasAM bhavaceSTA'khilA cakravartyAdisukharUpA'pi bAlakrIDopamA' = bAladhUlIgRhakrIDAtulyA, prakRtyasundaratvA'sthiratvAbhyAM trapAyai ataH = * pratyAhAraprabhAvamAha- 'ata' iti / granthivibhedena hetunA vivekopetacetasAM SsArA'zuci-deha-geha-snehAdiviviktadhruvA''nandamayA''tmabodhabhAvitA'ntaHkaraNAnAM, * nirAdhAra-naDa-vinazcarA yogadRSTisamuccaye ziSTaM spaSTam / taduktaM bAladhUlIgRhakrIDAtulyA'syAM bhAti dhImatAm / tamogranthivibhedena bhavaceSTA'khilaiva hi / / mAyAmarIcigandharvanagarasvapnasannibhAn / bAhyAn pazyati tattvena bhAvAn zrutavivekataH / / - (yo.dR.sa. 155/156) iti / adhyAtmatattvAloke'pi pratyAhRtergranthivibhedanena sphuradvivekojjvalamAnasAnAm / saMsAraceSTA pratibhAti bAladhUlIgRhakrIDanasannibhaiva / / - ( a.ta. 3 / 121) ityuktam / aviratasamyagdRSTimadhikRtya paJcaliGgiprakaraNe api bAlohadhUligihiramaNasaMnibhaM tassa savvamAbhAi 11 / deviMdacakkavaTTaNAipayamaddhuyamavassaM iya savvattha asaraNaM anaMtaduhabhAyaNaMmi saMsAre / appANaM mannato niccuvviggo mahAdukkhaM / / 2. hastAvaze 'vAlakrIDopamA' kRti parva kriruttam vizeSArtha :- anAdi kALathI Indriyo mAtelA sAMDha jevI baLavAna thaIne bAhya viSayomAM satata bhaTake che. IndriyonI A bahirmukhatA chUTe to Indriyo aMtarmukha bane, potAnA svarUpane sanmukha bane. tevI avasthAmAM cittano nirodha thAya che. cittano nirodha thatAM Indriyo paNa nirodhayogya bane che. jo ke citta je rIte tattvane sanmukha bane che tema Indriyo kAMI paramArthathI tattvane abhimukha banatI nathI. paraMtu tenA jevI avasthA IndriyomAM Ave che. mATe yogasUtramAM 'va' zabda prayojelo che. IndriyonI uparokta avasthA pratyAhAra kahevAya che. sthirA dRSTimAM rahelA samyagdarzanavALA sAdhaka jIvo viSayonI asAratA vicArIne Indriyo upara te rIte aMkuza meLave che ke IndriyonA UMcAmAM UMcA viSayo upasthita thavA chatAM Indriyo tyAM javA taiyAra thatI nathI. jema bilADInI samakSa dUdhanI tapelI mUkelI hoya paNa jevI bilADI dUdha pIvA jAya ke bAjumAM chUpAyelo mANasa lAkaDI mAre. thoDI-thoDI vAre dUdha pIvA AvatI bilADI avAranavAra lAkaDIno mAra khAIne trAsI jAya pachI bilADInI sAme dUdhanI tapelI mUkavAmAM Ave to paNa bilADI dUdha pIvA taiyAra thatI nathI. A rIte samakitI jIvo pAMcamI dRSTimAM rahelA hoya tyAre te rIte viSayanA dAruNa pariNAma, viSayanI kSaNabhaMguratA-asAratA-tucchatA vicAre che ke Indriyone potAnA viSayamAM doDI javAnI vRtti UbhI thatI nathI. te rIte AtmAne bhAvita kare che. pAMcamI dRSTimAM rahelA jIvo pratyAhAra svarUpa eka viziSTa koTinI siddhine AtmasAt kare che. (24/2) * sAMsArika ceSTA dhUlIkrIDAtulya gAthArtha :- granthibhedathI vivekasaMpanna cittavALA jIvone pratyAhAranA lIdhe tamAma sAMsArika ceSTA bAlakrIDAsamAna lajjA mATe thAya che. (24/3) TIkArtha :- granthino vizeSa prakAre bheda thavAthI vivekasaMpanna cittavALA sAdhakone pratyAhAranA kAraNe cakravartI vagerenA bhogasukhasvarUpa paNa tamAma sAMsArika pravRtti nAnA chokarA dhULanA ghara banAvavAnI ramata kare tevI lAge che. saghaLI sAMsArika pravRtti svabhAvathI ja kharAba ane vinazvara hovAnA kAraNe = /
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1624 syAt / / 3 / / * sthirAyAM samyagAjIvikAsamavatAraH * dvAtriMzikA -24/3 - (paM.li. 47/48) ityevaM yaduktaM tadapyatrAnusandheyaM yathAgamam / etena nizAmayati niHzeSamindrajAlopamaM jagat spRhayatyAtmalAbhAya gatvA'nyatrA'nutapyate / / - ( iSTo. 39) iti iSTopadezavacanamapi vyAkhyAtam / idaJcAtrAvadheyam-tRSNAdivardhakabhavAbhinanditvadoSocchedena granthibhedapUrvaM cetovimuktiH sampadyate granthibhedottaraM ca tAratamyazAlinI prajJAvimuktiH mithyAdarzanavilayAdiprayuktodayate / sthirAyAmavasthito yogI tAbhyAM vimuktibhyAM samyagAlocayati bhavasvarUpAdikamabhrAntatayA apunarbandhakAdapi sUkSmataram / ata eva na bhogasukhakRte mithyA''jIvikAmasyAmavasthito'valambate / tatazca zAkyaputroktA'STAGgikamArgagatA samyagA''jIvikA'pyatrAnAvilaiva / taduktaM majjhimanikAye dIghanikAye ca katamo ca, bhikkhave, sammAAjIvo ? idha, bhikkhave, ariyasAvako micchAAjIvaM pahAya sammAAjIvena jIvitaM kppeti| ayaM vRccati, bhikkhave, sammAAjIvo - ( dI. ni. 2 / 9 / 409, ma.ni. bhAga - 1/1/10/135, satyavibhaGgasUtra3 / 4 / 11 / 375 |pRsstth-300 ) iti / majjhimanikAye mahAcatvAriMzatkasUtre kuhanA, lapanA, nemittikatA, nippesikatA, lAbhena lAbhaM nijigIsanatA- ayaM bhikkhave ! micchAAjIvo - (ma.ni.3 / 2 / 7 / 140 ) ityevamupavarNitA mithyA''jIvikA na svarasataH samyagdarzanazAlini sambhavati / na hi prajJAdoSavimukto mithyA''jIvikAmupajIvati svarasataH, anyathA tattvahAnyApatteH / bhoge prakRtisundaratva-sthiratvAdibhAnaM tu mithyA''jIvikAdiprayojakaM mahAmohavilasitamityAkUtam / taduktaM yogasAraprAbhRte - gandharvanagarA''kAraM vinazvaramavAstavam / sthAvaraM vAstavaM bhogaM budhyante mugdhabuddhayaH / / - (yo.sA. prA. 9 / 15 ) iti / taccAtra na sambhavati, yato'syAM dRSTau pralIno mahAmoharAjaH, uccATito mahAmithyAdarzanapizAcaH, saJcUrNitA avidyAvikalpAH, nirasto viSayatRSNA'nubandhaH, nirvAsitA mahAmUDhatA, vipATitA makaradhvajagocarA upAdeyatA, nirbhinnA rAga-dveSAdayaH, prajJayA sAkSAtkRtA AzravAH / ata eva na tatra lIyate'sau kintu sAkSibhAvamava-lambate yathAsAmarthyam / bauddhadarzanAbhipretaH tAttvikaH kAyasAkSI yogI paramArthataH sthirAyAM sampadyate (majjhimanikAya- kITAgirisutta - 2 2 10 / 182 ) / majjhimanikAyadarzitAni upazamasambodhigAmIni zraddhA-vIrya- smRti-samAdhi-prajJAbalAni prabhavantyasyAM vastugatyetyavadheyam (ma.ni. mahAsakuludAyisutta - 2 / 37 / 247) / itthaJca - pANaccaye vi na kuNai jatto jiNasAsaNassa uDDAho' / guNiNo bahumANaparo dArAisu siddhilpddibNdho|| saMsAriyaabbhudaye na muNi harisaM, asaMjame dhaNiyaM / vaTTanto paritappai, muNai uvAdeyamaha dhammaM / / ceiya- jaisUvajujjai jattiyamattaM tadeva sahalaM ti / annamaNatthamaNatthassa vaDDhayaM muNai nicvaMpi / / - (paM.li. 29/30/31 ) iti paJcaliGgiprakaraNoktA samyagdRSTidazA'pi sthirAyAmanusandheyA manISibhiH yathAgamam / / 24 / 3 / / pAMcamI dRSTimAM rahelA jIvane potAnI tathAvidha sAMsArika pravRtti lajjAspada lAge che. (24/3) vizeSArtha :- granthibhedanA kAraNe pAMcamI dRSTimAM rahelA jIvomAM tathAvidha baLavAna vivekadRSTi UbhI thayelI hoya che tema ja pratyAhAra nAmanuM yogAMga prApta thayela hoya che. tethI binajarUrI bhogasukha
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ * paraMjyotiH paraM tattvam * 1625 tattvamatra paraJjyotirjasvabhAvaikamUrtikam / vikalpatalpamArUDhaH zeSaH punarupaplavaH // 4 // tattvamiti / atra = sthirAyAM jJasvabhAva ekA mUrtiryasya tattathA (=jJasvabhAvakamUrtikama), jJAnAdiguNabhedasyA'pi vyAvahArikatvAt / paraMjyotiH AtmarUpaM tattvaM paramArthasat / _ 'bhavayogasyA'khilasyA'pAramArthikatve kiM pAramArthikaM tattvam ?' ityAzaGkAyAmAha- 'tattvamiti / jJAnAdiguNabhedasyA'pi = matyAdijJAna-kSAyopazamikAdidarzana-chedopasthApanIyAdicAritraguNabhedasyA'pi kAdAcitkatva-sopAdhikatvAbhyAM vyAvahArikatvAt na pAramArthikatvam / paraMjyotiH AtmarUpaM = dhruvAtmaikasvarUpaM paramArthasat, sadA tathAbhAvAt / zuddhanizcayanayato dhruvanirvikalpaikacaitanyamAtmasvarUpamasammohanibandhanamanAvRtamasaGgasAkSimAtrakaM sarvadA'vasthitaM paramArthasat / taduktaM samarAdityacaritre pradyumnasUribhiH - citrabhAnu-sudhAbhAnu-caNDabhAnuprabhAdhikam / zAzvataM jayati jyotiH paramaM paramamaGgalam / / 6 (sa.ca. 1/1-pR.1) iti / - tAttvikajJeyaviSayamasammohanibandhanam / AtmajyotiH sthiraM zuddham.... - (bra.si. 121) ityAdi brahmasiddhAntasamuccayavacanamapyatrA'vadheyam / zakrastave siddhasenadivAkarairapi - OM namo'rhate paramAtmane paramajyotiSa - (za.sta.1) ityevaM paratattvamabhANi / SoDazake'pi - jyotiH paraM parastAt tamasaH - (So.15/14) ityevaM tadevopadarzitaM zrIharibhadrasUribhiH / arhannAmasahasrasamuccaye'pi - paraM jyotistamo'pahaH - (a.nA.2/4) ityevaM tannirdezaH / vItarAgastotre'pi - yaH parAtmA paraM jyotiH paramaH parameSThinAm + (vI.sto.1/1) iti tadullekhaH vartate / pareSAmapi sammatamidam / taduktaM rAmagItAyAM - jyotireva paraM brahma jyotireva paraM sukham / jyotireva parA zAntiH jyotireva paraM padam / / jyotireva paraM lakSyaM jyotireva parA gatiH / jyotireva paraM rUpaM tasmAjjyotirvilokayet / / 6 (rA.gI. 15/24-25) iti / prakRte - 'akhaNDaikarasaM sarvaM cinmAtramiti bhAvayet / vagerenI pravRtti temanA jIvanamAMthI ravAnA thAya che. tathA je jarUrI sAMsArika bhogasukhAdi pravRtti cAlatI hoya che te paNa vivekadaSTinA prabhAve asAra ane vinajara lAgavAthI lajjAspada lAge che. ahIM pratyAhAra binajarUrI bhogasukhAdi pravRtti choDAve che. tathA baLavAna cAritramohanIyAdi karmonA lIdhe je koI bhogasukhAdi pravRtti ke kuTuMbaparipAlanAdi pravRtti thaI rahI che temAM asAratA-tucchatAvinazvaratA-vikSepakAritA-nukazAnakAritAdinuM bhAna graMthibhedajanya vivekadRSTinA kAraNe thAya che. cakravartInA ke devaloka vagerenA bhogasukhane bhogavavA paDe to paNa te pravRtti tene lajjAspada lAge che.(24(3) gAthArtha :- sthirA dRSTimAM mAtra jJAnasvabhAvasvarUpa zreSTha jyoti evo AtmA ja tattvarUpe jaNAya che. te sivAyanuM badhuM vikalpazapyA upara ArUDha thayeluM bhrAntarUpe jaNAya che. (24/4) TIkArya - sthirAdaSTimAM mAtra AtmA ja paramArtha tattvarUpe jaNAya che. nizcayathI AtmAno svabhAva mAtra jANavAno che. jJAna, darzana, cAritra vagere guNonA bhedabhAva to vyavahAranayane mAnya che. nizcayanayathI to AtmA parama jyoti svarUpa kevaLa jJAtAsvabhAva ja che. Avo ja svarUpe zuddhAtmA paramArtha sata tarIke pAMcamI daSTimAM jaNAya che.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1626 * jagat tattvataH bhramaviSayaH . dvAtriMzikA-24/4 zeSaH punaH bhavaprapaJco vikalpalakSaNaM talpamArUDha (=vikalpatalpamArUDhaH) upaplavo bhramaviSayaH, paridRzyamAnarUpasyA'bhAvAta / / 4 / / cinmAtrameva cinmAtramakhaNDaikarasaM param / / - (te.bi. 2024) iti tejobindUpaniSadvacanaM - paraM jyotireSa sarvezvaraH - (turI.2) iti turIyopaniSadvacanaM, - yajjyotirAtmA + (nR.Sa.6) iti nRsiMhaSaTcakropaniSadvacanaM ca smartavyam / bhagavadgItAyAM api - jyotiSAmapi tajjyotiH - (bha.gI.13/ 18) iti tasyaiva dyotanam / yogacUDAmaNyupaniSadi - OM nityaM zuddhaM buddhaM nirvikalpaM niraJjanaM nirAkhyAtaM anAdinidhanamekaM turIyaM (yo.cU.72) ityevaM yaduktaM tadapyatraiva yojyaM zuddhanizcayA'bhiprAyeNa / yathoktaM muNDakopaniSadi api - satyena labhyastapasA hyeSa AtmA, samyag jJAnena brahmacaryeNa nityam | antaH zarIre jyotirmayo hi zubho yaM pazyanti yatayaH kSINadoSAH / / - (muMDa.upa.2 / 2) iti paraMjyotiHsvarUpaJcAmitagatinA yogasAraprAbhRte - akSajJAnArthato bhinnaM yadantaravabhAsate / tadrUpamAtmano jJAtRjJAtavyamaviparyayam / / yatrA'satyakhilaM dhvAntamudyotaH sati cAkhilaH / astyapi dhvAntamudyotastajjyotiH paramAtmanaH / / 6 (yo.sA.prA.1/45) ityevamAveditam / amRtacandrAcAryeNa puruSArthasiddhyupAye - tajjayati paraM jyotiH samaM smstairnntpryaayaiH| darpaNatala iva sakalA pratiphalati padArthamAlikA / / - (puruSA. 1) ityevaM paraMjyotiHsvarUpamAveditam / azuddhanizcayanayatazca paraMjyotiH tattvaM zuddhacaitanyamAtmano dharmaH sarvadA''tmaniSThatve'pi karmA'pagamenA''virbhavati jaladA'pagame candracandikAvat / azuddhanizcayanayAbhiprAyato yogasAraprAbhRte - yathA candre sthitA kAntirnirmale nirmalA sadA / prakRtirvikRtiH tasya meghAdijanitA''vRtiH / / tathA''tmani sthitA jJaptirvizade vizadA sadA / prakRtirvikRtistasya karmASTakakRtA''vRtiH / / jImUtA'pagame candre yathA sphuTati candrikA / duritA'pagame zuddhA tathaiva jJaptirAtmani / / 6 (yo.sA.prA.9/6-7-8) ityuktam / kSAyikasamyagdarzanavataH sthirAyAmavasthitasya zuddhanizcayanayapariNatiranavaratamuktimArgaprayANe samAlambanam / kSAyopazamikasamyaktvavatastu sthirAyAM dRSTau vartamAnasyA'zuddhanizcayanayapariNatistatheti vivekaH kAryaH / ubhayoreva sthirAyAM zeSo bhavaprapaJcaH vikalpalakSaNaM talpaM = zayanIyaM ArUDho bhramaviSaya eva, RjusUtranayAnusAreNa paridRzyamAnasya bhavaprapaJcasya parakIyatvenA'sattvAt, zuddhadravyagrAhakanizcayanayAnusAreNa ca paridRzyamAnarUpasya = dRzyamAnasvarUpeNa bhavaprapaJcasya vivicyamAnasya zvetakuDyasya iva cetanA'cetanayorekatrA'ntarbhAvA'sambhavena abhAvAt = virahAt / yathA caitattattvaM tathA vibhAvitameva yogalakSaNadvAtriMzikAyAM (dvA.dvA.10/30 bhAga-3, pR.732) vistarata iti neha tnyte| navaraM - na me bandho na me muktina me zAstraM na me guruH / maayaamaatrvikaartvaanmaayaa'tiito'hmdvyH|| - (A.pra.19) iti AtmaprabodhopaniSadvacanamapyavazyamanusmartavyaM yathAgamam / tathA - vAsanAmAtramevaitat sukhaM duHkhaM ca dehinAm / tathA hyudvejantyete, bhogA rogA ivA''padi / / te sivAya saghaLo saMsAraprapaMca vikalpasvarUpa zayyA upara ArUDha thayela bhrAnta jaNAya che. kAraNa ke je svarUpe saMsArano prapaMca dekhAya che te svarUpe te hAjara nathI.(24/4)
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sthirAyAM vilApinyAH samavatAraH 1627 mohena saMvRtaM jJAnaM, svabhAvaM labhate na hi / mattaH pumAn padArthAnAM yathA madanakodravaiH / / 6 (iSTo. 6-7) iti iSTopadezakArike naiveha vismartavye / taduktaM bhaktaparijJAprakIrNake api - naravibuhesarasukkhaM dukkhaM paramatthao tayaM biNti| pariNAmadAruNamasAsayaM ca jaM tA alaM teNa / / - (bha.pa.5) iti / itthaM sva-parayoH tAttvikasvarUpanizcaya eva samyagjJAnaM vyavatiSTheta, nAnyathA / etena - etadeva hi vijJAnaM yadAtmaparavedanam - (kA.nI.sA. 12 / 21) iti kAmandakIyanItisAravacanamapi vyAkhyAtam / prakRte - indrajAlamidaM sarvaM yathA marumarIcikA / akhaNDitamanAkAro vartate kevalaH zivaH / / - (av.gii.7|13) iti avadhUtagItAvacanaM, - ekamevA'dvitIyaM brahma / neha nAnA'sti kiJcana / tasmAd brahmavyatiriktaM sarvaM bAdhitameva / satyameva paraM brahma + (tri.vi.31) iti tripAdvibhUtimahAnArAyaNopaniSadvacanaM, - sarvaM kiJcididaM dRzyaM dRzyate cijjagadgatam / ciniSpandAMzamAtraM tannA'nyadastIti bhAvaya / / - (maho.4/10) iti mahopaniSadavacanaM, - ye ye bhAvAH sthitA loke tAnavidyAmayAn viduH / tyaktA'vidyo mahAyogI kathaM teSu nimajjati ? / / - (anna.4/4) iti ca annapUrNopaniSadvacanamapyanuyojyaM yathAtantram / taduktaM mahAvIragItAyAmapi - svapnopamAn jaga dbhAvAn jJAtvA sarvamahAjanaiH / parAtmA jyotiSAM jyotiH samprApyo dehasaMsthitaH / / - (mahA.gI.13 164) iti / prakRte - pRthuzAstrakathAkanthAromanthena vRthA'tra kim ? / anveSTavyaM prayatnena tattvajJairkotirAntaram / / 6 (ci.bha.nA. ) iti citrabharatanATakoktirapi smartavyA / mitrAdidRSTicatuSTaye samavatAritaM zubhecchAdibhUmikAtritayaM paudgalike jagati satyatvadarzanamUlakA''sthAdiyuktatvAt tantrAntaraparibhASayA jAgradityucyate, sthirAyAM dRSTau samavatAritA vilApinyAdyabhidhAnA caturthI bhUmikA svapnarUpeNa pratipAdyate, bAhye jagati bhrAntatvA'sAratva-tucchatva-vinazvaratvAdyavagamenA''sthAdipracyavAt / etena - pUrvAvasthAtrayaM tatra jAgradityeva saMsthitam / caturthI svapna ityuktA svapnAbhaM yatra vai jagat / / - (anna.5/87) iti annapUrNopaniSaduktirapi vyAkhyAtA / anayaiva rItyA - bhUmikAtritayA'bhyAsAdajJAne kSayamAgate / samaM sarvatra pazyanti caturthI bhUmikAM gatAH / / advaite sthairyamAgate dvaite ca prazamaM gate / pazyanti svapnavallokaM caturthI bhUmikAM gatAH / / bhUmikAtritayaM jAgrat, caturthI svapna ucyate - (akSyu.31-33) iti akSyupaniSatkArikA vyaakhyeyaaH|- zubhecchAditrayaM bhUmibhedA'bhedayutaM smRtam / tathAvad veda buddhyedaM jagat jAgrati dRzyate / / advaite sthairyamAyAte dvaite ca prazamaM gate / pazyanti svapnavallokaM tUryabhUmisuyogataH / / - (varA.4/11-12) iti varAhopaniSatkArike api ythaatntrmtraa'nusndheye| - ege AyA - (sthaa.1|1|2) iti sthAnAGgasUtratAtparyamapyatra yathAgamamanuyojyam / yathoktaM nRsiMhottaratApanIyopaniSadi api - amUDho mUDha iva vyavaharannAste mAyayaiva tasmAdadvaya evA'yamAtmA sanmAtrI nityaH zuddho buddhaH satyo mukto niraJjanaH 6 (nR.utta. 9/4) ityAdi / sthirAyAM dRSTau samavasthitasyaitadatigambhIraM tattvaM na kevalaM buddhau pratibhAsate kintvaskhaladvRttyA tathAvidhasvA'nubhavagamyamapi bhavati / tathA - bhAro vizeSArtha :- "sakala jagata te eThavata, athavA svamasamAna; te kahIe jJAnIdazA, bAkI vAcA jJAna." A ukita ahIM anAyAse yAda AvI jAya che. pAMcamI daSTimAM zuddhAtmA ja parama upAdeyabhUta
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1628 * parokSA'parokSAtmadarzanabhedakopadarzanam * dvAtriMzikA-24/4 vilaviyamettaM savve kAmA duhAvahA (ni.bhA.567) iti nizIthabhASyavacanaM, - savvaM vilaviyaM gIyaM, savvaM naTTe viDambiyaM / savve AharaNA bhArA, savve kAmA duhAvahA / / 6 (uttarA.13/16, sama.ka.bhava-9/pR.969) uttarAdhyayana-samarAdityakathAvacanaM, - indrajAlamiva mAyAmayaM, svapna iva mithyAdarzanaM, kadalIgarbha ivA'sAraM, naTa iva kSaNavezaM, citrabhittiriva mithyAmanoramam - (maitrA.4/2) iti maitrAyaNyupaniSadvacanaM cA'tra nirupacaritamanubhUyata eveti dhyeyam / prakRte ca - abAhyaM kevalaM jyotirnirAbAdhamanAmayam / yadatra tatparaM tattvaM zeSaH punarupaplavaH / / evaM vivekino dhIrAH pratyAhAraparAstathA / dharmabAdhAparityAgayatnavantazca tattvataH / / 6 (yo.dR.sa.157-158) iti yogadRSTisamuccayakArike vibhAvanIye samAkalitanizcayasAraiH / taduktaM adhyAtmatattvAloke'pi - tattvaM paraM jyotiriha jJarUpaM vaikalpikaH sarva upaplavo'nyaH 6 (a.ta. 3/122) iti / yogasAraprAbhRte'pi - vikArA nirvikAratvaM yatra gacchanti cintitAH / tat tattvaM tattvataH cintyaM cintAntaranirAzibhiH / / viviktamA''ntaraM jyotirnirAbAdhamanAmayam / yadetat tat paraM tattvaM tasyA'paramupadravaH / / + (yo.sA.prA.9/32,33) ityuktam / - avidyAbhiduraM jyotiH paraM jJAnamayaM mahat / tatpraSTavyaM tadeSTavyaM tad draSTavyaM mumukSubhiH / / 6 (iSTo. 49) iti iSTopadezavacanamapyatrAnusandheyam / paraMjyotirdarzanenA'sya yogino rAgo'pi vilIyate / taduktaM gaNezagItAyAM - rAgo'pi dRSTvA brahma vinazyati - (ga.gI.1 156) iti / etena - raso'pyasya paraM dRSTvA nivartate - (bha.gI.2/59) iti bhagavadgItAvacanamapi vyAkhyAtam / atra cA''tmadarzanamaparokSamavagantavyam / parokSA'parokSAtmadarzanabhedaparijJAnopAyastu - 'asti brahmeti ced veda ? parokSajJAnameva tat / 'ahaM brahmeti ced veda sAkSAtkAraH sa ucyate / / - (va.rA.2/41) ityevaM varAhopaniSadi darzitaH smartavyaH / aparokSA''tmadarzanopAyajijJAsubhistu prakRte - bhrUyugmamadhyagataM yacchikhividyutsUryavajjagadbhAsi / keSAMcitpuNyadRzAmunmIlati cinmayaM jyotiH / / paramAnandaikarasaM paramaM jyotiHsvabhAvamavikalpam / vigalitasakalaklezaM jJeyaM zAntaM svasaMvedyam / / tasminnAdhAya manaH sphuradakhilaM cinmayaM jagatpazyan / utsannakarmabandho brahmatvamihaiva cApnoti / / - (rasa.1/21-23) iti rasahRdayaprabandho'pi yathAtantraM vibhAvanIyaH / - svakIyA dehasambandhAH kSaNikAH svapnavanmRSA / jJAtvaivaM tvaM paraprItyA lIno bhava cidAtmani / / 6 (adhyA.gI. 242) iti adhyAtmagItAvacanamapyatra dRSTau samyak pariNamati / prakRte - tasmin (= parabrahmaNi) mano vilIyate, manasi saGkalpa-vikalpe dagdhe puNya-pApe sadAzivaH zaktyAtmanA sarvatrA'vasthitaH svayaMjyotiH zuddho buddho nityo niraJjanaH zAntaH prakAzate - (haMso.2) iti lAge che. kevala jJAyakasvabhAva svarUpa zuddhAtmA che. granthibheda thavAnA kAraNe zuddhAtmAno anubhava pAMcamI daSTimAM rahelA jIvone pragaTapaNe thato hoya che. paramAnaMdamaya AtmasvarUpano anubhava thato hovAnA kAraNe te sivAya bIjuM badhuM ja asArabhUta lAge che. anAtma jagatamAMthI tenuM mana uThIne AtmajagatamAM sthira thavA mAMDe che. Atmadarzanano A lAbha advitIya che. (ra44)
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ sattvApattibhUmikAsamavatAraH 1629 bhavabhogiphaNA''bhogo bhogo'syAmavabhAsate / 'phalaM hyanAtmadharmatvAttulyaM yatpuNya-pApayoH / / 5 / / bhaveti / asyAM = sthirAyAM / bhogaH indriyArthasukhasambandhaH / bhavabhogiphaNAbhogaH saMsArasarpaphaNATopaH avabhAsate bahuduHkhahetutvAt / nA'nupahatya bhUtAni bhogaH sambhavati, tatazca pApaM, yastvenaM paraM anUdyantaM veda atha tathopAste paraM jyotirupasampadyate - (ArSe. 6) iti ca ArSeyopaniSadvacanamapi yathAgamamanuyojyam / haMsopaniSadvacanaM, ( rA. gI. 6 / 6 ) ityavadheyam / bhAga - 5 pR. 1401 ) uddiSTA 27 paramate pratyAhAreNeva jyotirdarzanenA'pIndriyavazitA jAyate / taduktaM rAmagItAyAM nAdA'nte viditaM jyotiryenaiva dhyAnayogataH / tasyendriyANi vazyAni sadazvA iva sAratheH / / - ( rA.gI. 15/22) iti / tattvajJAnAdikamapIndriyavazyatayA sampadyate / taduktaM rAmagItAyAmeva vAsanAkSaya-vijJAnamanonAzASbhidhaM trayam / samakAlaM samabhyastaM yenaiva viSayA jitAH / / - kiJca, jagato'syAmupaplavarUpeNa pratibhAsanAt pUrvaM ( dvA. dvA. 20 / iha (dvAdvA.24/2 pR.1622) ca samavatAritA sattvApattinAmnI karmayogabhUmikA prakRSyate / prakRte zubhecchAditrayaM bhUmerbhedA'bhedayutaM smRtam / yathAvad bhedabuddhayedaM jagajjAgrati dRzyate / / advaite sthairyamAyAte dvaite ca prazamaM gate / pazyanti svapnavallokaM tUryabhUmiSu yogataH / / vicchinnazaradabhrAMzavilayaM pravilIyate / sattvA'vazeSa evA''ste mArute ! tvaM dRDhIkuru / / - (rA.gI. 7/13-14-15) iti rAmagItAkArikA apyavazyamanusandheyAH svaparatantrAbhyAsani- puNaiH / / 24/4 / / - = sthirAyAM bhogabhAsanaM yathA bhavati tathA''ha - 'bhave 'ti / sUkSmavivekadRSTiprAdhAnyena dIrghapariNAmadarzitvAt sthirAyAM indriyA'rthasukhasambandhaH = prAgukta ( dvA. dvA. 9/1 bhAga-3, pR. 633 ) sAmAnya-vizeSakAmasukhajanakasaMsargaH saMsArasarpaphaNA''Topa eva svataH antaH avabhAsate bahuduHkhahetutvAt = bahutaradIrghakAlInatIvraduHkha-durgatidoSA'nubandhanimittatvA'vagamAt / taduktaM adhyAtmasAre'pi kruddhanAgaphaNA''bhogopamo bhogodbhavo'khilaH / vilAsazcitrarUpo'pi bhayaheturvivekinAm / / - (a.sA. 18/ 72 ) iti / taduktaM yogadRSTisamuccaye na hyalakSmIsakhI lakSmIryathA''nandAya dhImatAm / tathA pApasakhA loke dehinAM bhogavistaraH / / - (yo. dR.sa. 159) iti / adhyAtmatattvAloke'pi evaJca bhogo bhavabhogibhogA''bhogasvarUpaH pratibhAsate'tra - (a.ta.3/122) ityuktam / yogasAraprAbhRte'pi vipatsakhIryathA lakSmIrnA''nandAya vipazcitAm / * phaNidharanA phaTATopatulya bhogasukho * gAthArtha H- sthirA dRSTimAM saMsArarUpI sarpanI pheNanA phlAvA samAna bhogasukho lAge che. kAraNa ke puNya ane pApanuM phaLa anAtmadharma hovAthI samAna ja che. (24/5) TIkArtha :- indriyo ane tenA anukULa viSayono paraspara saMbaMdha jo sukhano anubhava karAve to te bhogasukha kahevAya. sthirA dRSTimAM AvelA samakitI jIvane A sAMsArika bhogasukha saMsArarUpI sApanI phaNAnA phelAvA samAna lAge che. kAraNa ke 'te te bhogasukha DhagalAbaMdha duHkhane utpanna karavAmAM mahattvanuM kAraNa che' - AvuM samakitI jIvane aMtaHkaraNamAM vasI gayela hoya che. sthirA dRSTimAM rahelo jIva 1. hastAdarze 'phale' ityazuddhaH pAThaH /
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sAtavedanIyakarmaNo duHkhakAritA * 1630 tato dAruNaduHkhaparampareti / = 'dharmaprabhavatvAd bhogo na duHkhado bhaviSyatItyatrAha - yad yasmAt puNya-pApayoH dvayoH hi phalaM anAtmadharmatvAt tulyam / vyavahArataH suzIlatva - kuzIlatvAbhyAM dvayorvibhede'pi nizcayataH na kalmaSasakho bhogaH tathA bhavati zarmaNe / / - (yo.sA. prA. 9 / 26 ) ityuktam / prakRte sagAhaM saraM buddhaM visaM vA humaNujojitaM / sAmisaM vA NadIsoyaM sAtAkammaM duhaMkaraM / / - (R.bhA. 45/ 44) iti RSibhASitavacanamapi paramArthataH pariNamati / dvAtriMzikA -24/5 pareSAmapi sammatamidam / taduktaM lokAnande janmAntare'pi viSayA viSatAM vrajanti - (lokA. pR.143) iti / prakRte mohaM vidhatte viSayA'bhilASaH - ( kirA . 3 / 13) iti ApAtaramyA viSayA paryantaparitApinaH - ( kirA. 11 / 12 ) iti ca kirAtArjunIyavacanaM durjayA hi viSayA viduSAmapi - (nai.ca. 5/109) iti naiSadhIyacaritavacanaM gatAyurapi san viSayAn samupArjayatyandhaH - (pra.su. 64 ) iti prabodhasudhAkaravacanaM, andhAdayaM mahAnandho viSayA'ndhIkRtekSaNaH - (AtmA. 35) iti, - vRthA vo viSayaiSitA - ( AtmA. 36) iti ca AtmAnuzAsanavacanaM, nIyante viSayaiH prAyaH sattvavanto'pi vazyatAm - ( pa.pu. 8/ 73 ) iti padmapurANavacanaJca paunaHpunyena smarati bahuzrutaH sthirAdRSTisampannaH / ata evA'syAmavasthito'viratasamyagdRSTirbhavanirvedabhAvanAbhAvitA'ntaHkaraNo'tyantaM duHkhI bhavati / taduktaM paJcaliGgiprakaraNe - bahuso aNAisaMsArasAyare naraya - tiriyadukkhAI / pattAI kammavasavattijantuNA natthi saMdeho / / acchinimIliyamittaM natthi suhaM dukkhameva saMtattaM / narae neraIyANaM ahonisaM paccamANANaM / / narayAo uvvaTTo tirio narae puNo vi tiriesuM / damaNaM'kaNAijaNiyaM bhaya-taNha - chuhAijaNiyaM ca / / dukkhaM narayasamANaM tattha ya maNuo tu hayavihiniyogA / hINakulajAi jIvo pesANa vi pesaNaniutto / / devo vi puDhavIkAe uvavajjiukAmu taM viciMtei / jaM jiNavarAu anno vAgariuM je samattho ko ? / / tA deva-maNuya-nAraya-tirikkhajoNisu jAI dukkhAI / bhAvibhavabhAvugAI hiyae viyaraMti tANa sayA / / itto cciya saMlattaM appaDivirao sudiTThIjaM dukkhaM / veyai taM na anno saMsArI mANasaM bhayai / / - (paM.liM.34,36,38,39,43,45,46 ) iti tadapyatra yathAgamaM yojyaM bahuzrutaiH / vyavahArataH = vyavahAranayA'bhiprAyataH zubhA'zubhajIvapariNAmanimittatvena kAraNabhedAt zubhA'zubhapudgalapariNAmamayatvena svabhAvabhedAt, zubhA'zubhaphalapAkatvena anubhavabhedAt, zubhA'zubhamokSabandhamArgA''zritatvena cAzrayabhedAt suzIlatva-kuzIlatvAbhyAM dvayoH puNya-pApayoH vibhede abhyupagamyamAne jANe che ke 'strI vagerenI sAthe sevelA bhogasukho jIvahiMsA karyA vinA saMbhavatA nathI. tathA jIvahiMsAthI pApakarma baMdhAya che. tema ja pApathI to bhayaMkara duHkhanI paraMparA sarjAya che.' A kAraNe sthirA dRSTimAM rahelA yogIne bhogasukho DolatA phaNidharanA phaTATopa jevA bhayAnaka lAge che. = * phalanI dRSTie puNya ane pApa samAna " koIne zaMkA thAya ke 'dharmathI utpanna thayela hovAnA kAraNe bhogasukha du:khadAyI nahi bane' - to graMthakArazrI kahe che ke - tamAma bhogasukho duHkhanuM ja nimitta hovAnuM kAraNa e che ke puNya ane pApanuM
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1631 * puNyasya hemamayabandhanatvam * saMsArapravezakatvena kuzIlatvA'vizeSAt / / 5 / / sati api nizcayataH saMsArapravezakatvena = saMsArA'vasthAnanimittatvena puNya-pApayoH kuzIlatvA'vizeSAt = kuzIlatvasAmyAt / yathoktaM Avazyakaniyuktau - savvaM kammaM pAvaM, bhAmijjai jeNa saMsAre 6 (A.ni.1509) iti / taduktaM vizeSAvazyakabhASye'pi - puNNaphalaM duhaM ciya kammodayao phalaM va pAvassa - (vi.A.bhA.2004), - visayasuhaM dukkhaM ciya dukkhapaDiyArao tigiccha vva 6 (vi. A.bhA.2006) iti pUrvoktaM(bhAga-5 pR.1364) atrAnusandheyam / tatazca puNye karmaNi suzIlatvaM gauNameva, gauNalakSaNayogAt / taduktaM kAvyAnuzAsane zrIhemacandrasUribhiH - mukhyArthabAdhe nimitte prayojane ca bhedA'bhedAbhyAM Aropito gauNaH - (kAvyAnu.1/17) iti / ata eva puNyasya svarNazRGkhalAtvaM pApasya ca lohazRGkhalAtvamucyate, bandhanatvantUbhayatra paramArthataH tulyameva / taduktaM kundakundAcAryeNa samayasAre - kammamasuhaM kusIlaM suhakammaM vA'vi jANaha susIlaM / kaha taM hodi susIlaM jaM saMsAraM pavesedi ?|| sovaNNiyaM pi NiyalaM baMdhadi kAlAyasaM pi jaha purisaM / baMdhadi evaM jIvaM suhamasuhaM vA kadaM kammaM / / 6 (sa.sA.145/146) iti / zAstravArtAsamuccaye zrIharibhadrasUribhiH api - na cA''yasasya bandhasya tathA hemamayasya ca / phale kazcid vizeSo'sti pAratantryA'vizeSataH / / (zA.vA.sa. 118) ityuktam / prakRte - hemaM vA AyasaM vA vi baMdhaNaM dukkhakAraNaM / mahagghassA vi daMDassa NivAe dukkhasaMpadA / / - (R.bhA. 45/50) iti RSibhASitavacanamapi smartavyam / idamevA'bhipretya granthakRtA'pi vairAgyakalpalatAyAM - phalaikarUpe bhuvi puNyapApe, na saMgirante vyavahAramattAH / samAdhibhAjastu tadekabhAvaM jAnanti haimA''yasabandhanItyA / / puNyasya pApasya ca cintyamAno, na pAratantryasya phalasya bhedaH / samAhitAH puNyabhave sukhe'pi duHkhatvameva pratiyanti tena / / ramyaM sukhaM yadviSayopanItaM, narendracakritridazAdhipAnAm / samAhitAstajjvaladindriyAgnijvAlAghRtAhutyupamaM vidanti / / ukto hemamayo bandhaH puNyaM puNyAnubandhyapi (vai.ka.sta. 6/226-228,280) ityuktam / adhyAtmasAre'pi granthakRtA - na hyAyasasya bandhasya tapanIyamayasya ca / pAratantryA'vizeSeNa phalabhedo'sti kazcana / / - (a.sA.18/61) ityuktam / pareSAmapi sammatamidam / ata evoktaM rAmagItAyAM - pApAnIva ca puNyAni vidhUyante budhaiH khalu (rA.gI.16/47) / ata eva udyotakareNApi nyAyasUtravArtike sukhamapi SaDindriya-tadviSayaSaTkatadanubhavaSaTka-deha-duHkha-sukhalakSaNaikaviMzatiduHkhamadhye nivezitam (nyA.vA.1/1/2,9) / tatazca sukhajanakamapi puNyaM tattvataH pAparUpameva / tathApi tayorbhedopagame durantabhavakAntArabhramaNamanivAritaprasarameva syAt / idamevAbhipretya pravacanasAre - jadi saMti hi puNNANi ya pariNAmasamubbhavANi vivihANi / jaNayaMti visayataNhaM jIvANaM devadaMtANaM / / te puNa udiNNataNhA duhidA taNhAhiM visayasokkhANi / icchaMti aNubhavaMti ya AmaraNaM dukkhasaMtattA / / saparaM bAdhAsahiyaM vicchiNNaM baMdhakAraNaM visamaM / jaM iMdiyehiM laddhaM taM sokkhaM dukkhameva tahA / / phaLa anAtmadharma hovAthI nizcayathI samAna ja che. vyavahAradaSTie suzIlatva ane kuzIlatva ema be judA guNadharmanA lIdhe puNya ane pApamAM bheda hovA chatAM nizcaya daSTie to te banne saMsAramAM rakhaDAvavAnA lIdhe kuzIla ja che. bhavabhramaNakAraNatvanI apekSAe puNya ane pApa samAna ja che.(24/5)
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1632 * vizuddhabhogasya pramAdabIjatvAbhAvaH * dvAtriMzikA -24/6 dharmAdapi bhavan bhogaH prAyo'narthAya dehinAm / candanAdapi sambhUto dahatyeva hutAzanaH / / 6 / / dharmAditi / dharmAdapi bhavan bhogo devalokAdau prAyo bAhulyena anarthAya dehinAM, tathApramAdavidhAnAt / prAyograhaNaM zuddhadharmA''kSepibhoganirAsArthaM tasya pramAdabIjatvA'yogAt, atyantAnavadyatIrthakarAdiphalazuddheH puNya (puSpa) zuddhyAdAvAgamA'bhinivezAddharmasAracittopapatteriti / Na hi maNNadi jo evaM Natthi viseso tti puNNa-pAvANaM / hiMDadi ghoramapAraM saMsAraM mohasaMchaNNo / / - (pra.sA. 1/74-77 ) iti gaditam / taduktaM bhAvaprAbhRte api saddahadi ya pattedi ya rocedi ca taha puNo vi phAsedi / puNNaM bhoyaNimittaM, Na hu so kammakkhayaNimittaM / / - (bhA.prA. 84) iti / prakRte paradavvarao bajjhadi, virao muccei vivihakammehiM / eso jiNauvaeso samAsado baMdha-mukkhassa / / - (mo. prA. 13) iti mokSaprAbhRtavacanamapi yathAgamamanuyojyam / dhammassa phalaM mokkho - (da.vai.ni. 265 ) iti dazavaikAlikaniyuktivacanaM tu saMjJAnayogalakSaNatAttvikadharmA'pekSayA'vagantavyaM, na tu puNyalakSaNadravyadharmA'pekSayeti dhyeyam / / 24 / 5 / / sthirAdRSTisampannayogiparibhAvyamAnaM prakRtameva samarthayati- 'dharmAditi / tathApramAdavidhAnAt = aviratyAdijanyapaJcavidhapramAdA''kSepAt tasya ca pApabandhe kAraNatvAt / zuddhadharmA''kSepibhoganirAsArthaM = atyantA'nabhiSvaGga-nirvyAjaparArthakaraNavyasanAdyanuviddhA'dhyavasAyanibaddhaprabalaniravadyapuNyaprasUtasya, ata evA'nAsaktabhAvena bhujyamAnasya, svakSayadvArA pratibandhakAbhAvavidhayA vizuddhadharmopadhAyakasya, indriyArthasambandhajanyasukhAnubhavAtmakasya bhogasya vyavacchedArthaM jIvananirvAha-saMyamayAtrAnirvAhAdyaupayikAhAra-vastra-pAtrAdibhogopayogayoH vA nirAkaraNArthaM prAyograhaNam / na ca zuddhadharmA''kSepakabhogasya kathaM nA'narthanimittatvamiti zaGkanIyam, tasya = vizuddhadharmA''kSepakasya bhogasya pramAdabIjatvA'yogAt tAttvikadharmasevanavilambakAritve'pi anarthanimittabhUtavibhAvadazAramaNatAkAraNatvavirahAt, uttarottaravardhamAnavizuddhyA pariNAmataH atyantA'navadyazAntinAthacakrayAdau atyantanirdoSatIrthasthApanA- yugapadasaGkhyeyabhavyajIvapratibodhA'nukUlasAtizayasaddharmadezanA'nuttarasurasaMzayApanodanAdilakSaNasya kramazaH kAya vAG - manovyApArAnuviddhasya phalasya zuddheH darzanAt na zuddhadharmA''kSepakabhogasyA'narthakAritvamityAzayaH / itthaM puNyazuddhyAdau = uddezyatAyAH saptamyarthatayA puNyazuddhi-tadanubandhazuddhi- saddharmaviniyogAdyuddezyakAt AgamA'bhinivezAt = sadAgama-tadupadiSTasiddhAnta-vidhi-yatanAdipakSapAtAt dharmasAracittopapatteH saddharmapradhAnAntaHkaraNavRttyupapatteH / dharmastu prakRte tIrthakarAdiphalazuddheH vizeSArtha :- beDI lokhaMDanI hoya ke sonAnI paNa beDI aMte to baMdhana ja che. puNya sonAnI beDI ane pApa = lokhaMDanI beDI. saMsAramAM bAMdhI rAkhavAnuM kAma to banne ekasarakhuM ja kare che. 'karmajanita sukha te duHkharUpa, sukha te AtamajhAMkha' A che nirmaLa samakitInA udgAra2.(24/5) gAthArtha :- dharmathI paNa utpanna thatA bhogasukha moTA bhAge jIvone nukazAnakArI ja thAya che. kharekhara zItaLa caMdanathI paNa utpanna thayelo agni bALe ja che. (24/6) TIkArtha :- dharmathI paNa devaloka vageremAM utpanna thatA bhogasukha moTA bhAge jIvone nukazAnakArI ja thAya che. (kAraNa ke te bhogasukha tathAvidha pramAdane utpanna kare che. ane pramAdathI pApakarmabaMdha thAya che. tema ja pApakarmanA udayathI duHkha-durgati-durnimitta vagere maLe che.) 'moTA bhAge' AvuM kahevAnuM kAraNa e che ke zuddha dharmane lAvanAra bhogasukhanI ahIM bAdabAkI karavI abhipreta che. arthAt vizuddha = = d = =
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ * satya-mantrasaMskRtAgneradAhakatA * 1633 sAmAnyato dRSTAntamAha- candanAdapi tathAzItaprakRteH sambhUto dahatyeva hutAzanaH, dahanasya dAhasvabhAvA'parAvRtteH / prAya etadevaM, na dahatyapi kazcitsatyamantrAbhisaMskRtAddAhA'siddheH sakalaahiMsAlakSaNaH, yatanAlakSaNaH, paJcAcArapAlanalakSaNaH, zramaNopAsakadvAdazavratapAlanalakSaNaH, paJcamahAvratapAlanalakSaNaH, dazavidhayatidharmapAlanalakSaNaH, AtmavastusvabhAvalakSaNo vA yathAgamamatrA'nuyojyaH / prakRte . - na ceha granthibhedena pazyato bhAvamuttamam / itareNA''kulasyA'pi tatra cittaM na jAyate / / 6 (yo.bi.205) iti yogbinduvcnmnusmrtvymvhitmaansaiH| hastAdarzAdau 'puSpazuddhyAdau' iti pAThaH / sa cA'zuddhaH pratibhAti / nayAntarAbhiprAyeNa vaitadatigambhIraM tattvaM bahuzrutaiH yojanIyam / na dahatyapi kazcit hutAzanaH, satyamantrA'bhisaMskRtAt - sacceNa ya tattatella-tau-lohasIsagAI chivaMti dharaMti, Na ya DajhaMti maNussA / sacceNa ya agaNi saMbhamammi vi Na DajhaMti ujjugA maNussA - (pra.vyA. 27 / 24) iti praznavyAkaraNoktiprAmANyataH, - saccappabhAvao cciya aggI No Dahai taM hiyaM kuNai - (saM.pra.6/56) iti pUrvokta(pR.364)sambodhaprakaraNaprAmANyAcca satyalakSaNena mantreNa abhisaMskRtAt dAhA'siddheH / etena - je vi ya logammi aparisesA maMtajogA jayA ya vijjA ya / jaMbhagA ya atthANi ya satthANi ya sikkhAo ya / / AgamA ya savvAI pi tAI sacce paiTThiyAiM - (pra.vyA.2 7 / 24) iti praznavyAkaraNavacanamapi vyaakhyaatm| prakRte ca - satyenA'gnirbhavecchIto'gAdhaM datte'mbu satyataH / nA'siH chinatti satyena satyAd rajjUyate phnnii|| ( ) ityuktirapi sAkSiNI vartate / yadvA satyena mantreNa vA abhisaMskRtAd upalakSaNAt sUryakAntamaNyasamavahitacandrakAntamaNisannihitAcca dahanAt dAhA'siddheH = dAhA'niSpatteH / taduktaM harSavardhanopAdhyAyena adhyAtmabindau - viSamaznan yathA vaidyo vikriyAM nopagacchati / karmodaye tathA bhuJjAno'pi jJAnI na badhyate / / (a.bi.3/26) mantrAdidhvastasAmarthyo na dahatyanalo yathA / baddhaM nA'laM tathA jnyaanshktikunntthiikRto'pyym|| (a.bi.3/27) iti| pratyuta tAdRzakarmA'panayanadvArA keSAJcid bhogasyopakArakatA'pi sannyAyato na virudhyate / yathA candanaM lepakaraNe zaityasampAdakaM jvAlane ca dAhasampAdakaM tathaiva bhogA sati asaGgabhAve karmanirjarAsampAdakAH AsaktikaraNe ca karmabandhakArakA ityAzayaH / prakRte - keSAJcid guNavad guNAya mahate doSo'pi saJjAyate - (rA.taraM.jonarAjakRta-60) iti rAjataraGgiNIvacanamapyavadheyam / dharmane lAvavAmAM nimitta thanAra bhogasukha pramAdanuM kAraNa banatuM nathI. prakRSTapuNyazALI zAMtinAtha cakravartI vagerenA jIvanamAM atyaMta nirdoSa tIrthaMkara padanI prApti vagere phaLanI zuddhi dekhAya ja che. A rIte puNyanI zuddhi vagerene udezIne samyapha Agamano pakSapAta-Adara-avihaDa rAga karavAthI dharmapradhAna cittanI prApti saMgata thAya che. arthAt sadAgamapakSapAtathI cittamAM dharmanI mukhyatA saMgata thaI zake che. sAmAnyathI bhogasukha anarthakArI che. tenuM dRSTAnta ApatA graMthakArazrI jaNAve che ke - zItaLa prakRtivALA caMdanathI paNa utpanna thayelo agni bALe ja che. kAraNa ke agni kolasAthI utpanna thAya ke caMdanathI utpanna thAya paraMtu teno bALavAno svabhAva kyAreya badalAto nathI. ThAravAno svabhAva agnimAM kyAreya Avato nathI. moTA bhAge vyavahAramAM agni mATe AvuM ja banatuM hoya che. "moTA bhAge Avo zabda prayoga karavAnuM kAraNa e che ke kyAreka koIka agni na paNa bALe. kema ke satyathI
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1634 * bandhanA'bandhanA'nekAntaH * dvAtriMzikA-24/6 lokasiddhatvAditi vadanti' / yuktaM caitannizcayato yenAMzena jJAnAdikaM tenAMzenA'bandhanameva, yena ca pramAdAdikaM tena bandhanameva / sakalalokasiddhatvAditi zrIharibhadrasUrayaH - dharmAdapi bhavan bhogaH prAyo'naya dehinAm / candanAdapi sambhUto dahatyeva hutAzanaH / / - (yo.dR.sa.160) iti yogadRSTisamuccayakArikAyA vRttau vdnti| taduktaM prakRtakArikAmanusRtya digambarAcAryeNa amitagatinA'pi yogasAraprAbhRte - dharmato'pi bhavo bhogo datte duHkhaparamparAm / candanAdapi sampannaH pAvakaH ploSate na kim ? / / - (yo.sA.prA.9/25) ityuktam / etena - bandha indriyavikSepA mokSa eSAM ca saMyamaH - (shrii.bhaa.11|18|22) iti zrImadbhAgavatavacanamapi vyAkhyAtam, sNymsyaa'nivrtniiybhoggocraa'naasktaa''sevn-nivrtniiybhogprihaaraa'nytrprtvaat| yuktaM ca etad = dharmA''kSepibhogasyA'narthakAritvA'bhAvapratipAdanaM, yato nizcayataH = aMzAtmakasUkSmatattvagrAhakanizcayanayAbhiprAyamAzritya indriyA'rthasambandhajanyasukhA'nubhavAtmake arthasamAjasiddhe bhoge yena aMzena - phalAbhyAM sukha-duHkhAbhyAM, na bhedaH puNya-pApayoH / duHkhAnna bhidyate hanta, yataH puNyaphalaM sukham / / sasarvapuNyaphalaM duHkhaM, karmodayakRtatvataH / tatra duHkhapratIkAre, vimUDhAnAM sukhatvadhIH / / pariNAmAcca tApAcca, saMskArAcca budhairmatam / guNavRttivirodhAcca, duHkhaM puNyabhavaM sukham / / - (a.sA.18/62-63-64) iti adhyAtmasAravacanazravaNa-manana-nididhyAsanaprasUtaM jJAnAdikaM = viraktapariNAmA'nuviddhabhAvanAjJAna-sparzajJAnA''tmapariNatimajjJAna-sAkSibhAva-tattvarucilakSaNasamyagdarzanAdikaM tena aMzena hetunA abandhanameva = karmabandhakAritvA'bhAva eva yena ca aMzena pramAdAdikaM = abhiSvaGgakartRtva-bhoktRtvapariNAmAdikaM tena tu aMzena hetunA bandhanameva = karmabandhakAritvameva / vizuddhaguNasya na karmabandhakArakatvamityAzayaH / nanu yenAM'zena samyagjJAnAdikaM tenAM'zena karmabandhA'nabhyupagame samyaktvAdInAM kathaM tIrthakaranAmakarmAdibandhakatvaM syAt ? taduktaM zivazarmasUribhiH zatake - sammattaguNanimittaM titthayaraM, saMjameNa AhAraM 6 (zatakakarmagrantha-45) iti / dvitIyakarmagranthavRttau devendrasUribhirapi - tIrthakaranAma tAvat samyaktvaguNanimittameva badhyate, AhArakazarIrAhArakAGgopAGgalakSaNamAhArakadvikaM tvapramattayatisambandhinA saMyamenaiva (dvi. karma.3 vRtti) ityuktam / anyatrA'pi - titthayaraM pi maNusso avirayasamme samajjei () ityuktam / tato yenAMzena samyagjJAnAdikaM tenAMzenAbandhanameveti vaktuM na yujyata iti cet ? atrocyate, chadmasthAvasthAyAmavarjanIyasannidhirUpatayA'nyathAsiddhatvAt samyaktvAdInAM paramArthataH tIrthakaranAmakarmabandhAdAvakAraNatvameva tathApi karmagranthAdAvupadarzitasya samyaktvAdInAM = samyagdarzanA'pramattasaMyamAdInAM tiirthkrnaamkathavA sAcA maMtrathI abhisaMskRta karelA agnithI dAha thato nathI. AvuM dareka loko jANe che. AvuM paNa pUrvAcAryo kahe che. A vAta yuktisaMgata paNa che. kema ke nizcayanayathI to je aMze bhogasukhAdipravRttianubhUtimAM jJAnAdi rahela hoya te aMze baMdhana nathI ja. tema ja je aMzamAM bhogAdimAM pramAdAdi rahela hoya te aMze to te bhogAdi baMdhana ja che. 1. prAcInamudritapratau 'vadati' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarza 'caitavaH' ityazuddhaH pAThaH /
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ * samyaktvAdeH paramArthato'bandhakatA * samyaktvAdInAM tIrthakaranAmakarmAdibandhakatvasyA'pi tadavinAbhUtayoga - kaSAyagatasyopacAreNaiva sambhavAt / 'indriyA'rthasambandhAdikaM tUdAsInamevetyanyatra' vistaraH / / 6 / / rmAdibandhakatvasyA'pi = = upacAramAtreNa jinanAmASShArakadvikAdikarmabandhakatvasyA'pi tadavinAbhUta - yogakaSAyagatasya vastutaH samyaktvAdisahabhAvikAyAdiyogA'pratyAkhyAnAvaraNAdikaSAyaniSThasya upacAreNaiva sambhavAt / ayamAzayaH jogA payaDi-paesaM, Thii- aNubhAgaM kasAyAo - ( za. ka. 96 ) iti pUrvoktAt (bhAga-3, pR. 876) zatakAbhidhAnapaJcamakarmagranthakRddevendrasUrivacanAt karmaprakRti- pradezabandhakartRtvaM yogeSu sthityanubhAgabandhakartRtvaJca kaSAyeSu eva nizcayataH siddham / ataH samyaktvAdisahacariteSu yoga-kaSAyeSveva jina nAmakarmAdibandhakatvaM paryavasyati / tathApi 'ghRtaM dahatI 'tinyAyAd vyavahArata upacAramAtreNa samyaktvAdInAM tIrthakaranAmakarmabandhakatvamabhimatam / taduktaM adhyAtmasAre tIrthakRnnAmahetutvaM yatsamyaktvasya varNyate / yaccA''hArakahetutvaM saMyamasyA'tizAyinaH / / tapaH- saMyamayoH svargahetutvaM yacca pUrvayoH / upacAreNa tadyuktaM syAd ' ghRtaM dahatItivat / / yenAMzenA''tmano yogastenAMzenA''zravo mataH / yenAMzenopayogastu tenAMzenA'sya saMvaraH / / tenA'sAvaMzavizrAntau bibhradAzrava-saMvarau / bhAtyAdarza iva svacchA'svacchabhAgadvayaH sadA 11 - (a.sA.18/146-7-8-9) iti / taduktaM puruSArthasiddhayupAye api yenAMzena jJAnaM tenAMzenAsya bandhanaM nAsti / yenAMzena tu rAgaH tenAMzenAsya bandhanaM bhavati / / ( pu . si. 213) ekasmin samavAyAdatyantaviruddhakAryayorapi hi / iha dahati ghRtamiti yathA vyavahArastAdRzo rUDhimitaH / / - (pu.si.221) iti / itthaJca ' ghRtaM dahatI 'ti nyAyenA'rhatpUjAgatA svarUpahiMsA samyaktvAdiguNayogAdeva mokSaphalakatvenA'bhimatA vyavahAranayataH / taduktaM mArgaparizuddhiprakaraNe - 1635 = zuddhetarapariNAmau nizcayato mokSabandhanopAyau / atyAjyasannidhAnAH, parapariNAmA udAsInAH / / samyaktva-caritre yat, tIrthakarAhArabandhake tUkte / no yoga-kaSAyANAM vyAptyA vaiziSTyamAtreNa / / tadiha yadaMze samyag guNaprakarSo na tena bandho'sti / aviratyaMzenAsAvaviziSTo niSphalA hiMsA / / bhaktyA ca vyavahAraH, sAnnidhyAtsyAdyathA ghRtaM dahati / itthaM ca kalpyahiMsA, guNayogAnmokSaphaladoktA / / - (mA. pari. 221-224) iti / na caivamapIndriyA'rthasambandhajanyasukhA'nubhavAtmakabhogaghaTakIbhUtamindriyA'rthasambandhAdikaM kiM karmabandhakAraNaM syAnna vA ? iti zaGkA tvasamAhitaiveti vAcyam, yato bhogA'ntargataM indriyArthasambandhAdikaM = cakSurAdIndriya-rUpAdiviSaya- tadA''bhimukhyAdilakSaNendriyArthasannikarSa-karaNa 1. hastAdarza 'indriyantra vistara' iti truTitaH pAThaH / 2 hastAdarze ....vedityanyatra' ityazuddhaH pAThaH / jo ke 'samyaktva vagere tIrthaMkara nAmakarma vagerenA baMdhanuM kAraNa che' evuM karmagrantha vageremAM jaNAvela che to paNa te baMdhakAraNatA vAstavamAM to samyaktva vagerenI sAthe rahenAra yoga ane kaSAyamAM ja rahelI che. paraMtu chadmasthadazAmAM karmabaMdhakAraNIbhUta kaSAya vagerenI sAthe te samakita vagere rahelA hovAnA kAraNe kaSAyamAM rahelI karmabaMdhakAraNatAno samakita vageremAM upacAra thAya che. sthirA dRSTimAM rahelo jIva karmajanya IndriyaviSayasaMbaMdhano anubhava karavA chatAM paNa nirmaLa samyaktva vagerenA prabhAve temAM Asakta banato nathI. mATe karmabaMdha pratye Indriya ane viSayono saMbaMdha kAraNa nathI banI zakato. paNa tenA pratye te udAsIna ja rahe che. A bAbatano vistAra anyatra jovAnI graMthakArazrI bhalAmaNa kare che. (24/6)
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ * rAgAdivirahe bhogasyA'bandhakatA * dvAtriMzikA-24/6 manaHsannikarSAdikaM tu karmabandhAdikaM prati udAsInameva / ata eva rAgAdivirahe stryAdirUpadarzanasyApya'duSTatvamabhimatamAptAnAm / taduktaM yogazAstravRttau - IkSaNamAtrantu rAgadveSarahitasyA'duSTameva 6 (yo.zA.1/30 vRtti) iti / itthameva - no sakkA rUvamadaTuM cakkhuvisayamAgayaM / rAga-dosA ya je tattha te bhikkhU parivajjae / / 6 (AcA.2/3/15/132) iti AcArAGgoktirapi snggcchte| samyaktvaprAdhAnyA'rpaNapravaNanayA'bhiprAyeNa tu granthibhedAt pUrvaM kalyANamitrAdiyogataH bAhyapApA'karaNe'pi mithyAtvazaktyanugamataH cetasA'viratatayA'virata eva, sati vizuddha samyagdarzane tu tacchaktivyapagamataH cetasA viratatayA kAyAditaH kAmabhogAdipApakaraNe'pi virata eva / idamevA'bhipretya haribhadrasUribhiH brahmasiddhAntasamuccaye - bAhye'pravRttimAtraM tu viratirnaiva tattvataH / cetasA'viratasyaivaM tathA tacchaktiyogataH / / sAmagryabhAvato vahniradahannapi dAhakaH / yathA tacchaktiyogena tathA'yamapi pApakRt / / tacchaktipratibandhe tu yathendhanagato'pi na / dAhako'sau tathaivA''tmA virataH pApabhAgapi / / 6 (bra.si.14-16) ityuktam / etena - savvaMgaM pecchaMto itthINaM vA muyadi dubbhAvaM / so bamhacerabhAvaM sukkadi khalu duddharaM dhrdi|| 8 (dvAdazA.80) iti dvAdazAnuprekSAvacanamapi vyAkhyAtam / na hi paripakvabhedavijJAnA'nuviddhA'saGgasAkSibhAvA'valambane viraktAnAM viSayavyAmohaH smbhvti| prakRte - allo sukko ya do chUDhA golayA maTTiyAmayA / do vi AvaDiyA kUDe jo allo so vilaggai / / evaM laggati dummehA je narA kAmalAlasA / virattA u na laggati jahA sukke a golae / / 6 (indri.za.19-20) iti indriyaparAjayazatakavacanatAtparyamapyatra yojyaM samyagdRSTipariNativibhAvanakuzalaiH / vyavahArabhASye'pi - ajjhatthaM tu pamANaM, na iMdiyatthA jiNA beMti - (vya.bhA.2/ 54) ityuktam / - bhAvo tattha pamANaM na pamANaM kAyavAvAro - (bhA.ku.18) iti bhAvakulakavacanamapyatrAnusandheyam / pUrvaM dharmavyavasthAdvAtriMzikAyAM (dvA.dvA.7/30 pR.533) darzitamapIdaM zrotRNAM viSayadAAya punarupadizyamAnaM na duSTamityavadheyam / tatazca kAyasattve, indriyasattve, zabdAdiviSayasattve, karaNaviSayasannikarSasattve, karaNA'ntaHkaraNasaMsargasattve'pi - lipyate pudgalaskandho na lipye pudgalairaham / citravyomAJjaneneva dhyAyanniti na lipyate / / (jJA.sA.11/3) iti jJAnasAravacanatAtparyArthA''tmasAtkaraNato rAgAdyakaraNena kevalamasaGgabhAvena jAnAno naiva karmaNA lipyata iti phalitam / taduktaM sUtrakRtAGge - akuvvato NavaM Natthi kammaM nAma - (suu.kR.1|15|7) itIndriyArthasannikarSAdikaM karmabandhaM pratyudAsInameveti suSThuktam / / 24/6 / / / vizeSArtha:- "samyagdarzana, jJAna, cAritra mokSanA-karmanirjarAnA kAraNa che. evuM tattvArthasUtramAM jaNAvela che. tathA karmagraMtha vageremAM jaNAvela che ke tIrthaMkara nAmakarmanA baMdha pratye samyaktva ane AhArakazarIranAmakarmanA baMdha pratye cAritra kAraNa che. matalaba ke samakita vagerene eka ThekANe karmanirjarAnuM kAraNa jaNAvela che tathA anyatra karmabaMdhanuM kAraNa kahela che. A banne virodhI vAta lAge tema che. A virodhanA nirAkaraNa mATe granthakArazrI kahe che ke vAstavamAM samakita vagere karmanirjarAnA ja kAraNa che. karmabaMdhanuM mukhya kAraNa to kaSAya-mithyAtva vagere ja che. paraMtu chadmastha dazAmAM kaSAyanI sAthe samakita raheluM hovAthI samakita vageremAM tIrthakara nAmakarmabaMdha vagerenI kAraNatAno upacAra karavAmAM Ave che. jema koI mANasa dhagadhagatuM pANI paga upara paDavAthI dAjhI jAya, paga upara phoDalA paDI jAya te avasthAmAM tene koI pUche ke "zAnA kAraNe
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sambhogAt tAttvikaviratyayogaH * 1637 skandhAtskandhAntarA''rope bhArasyeva na tAttvikI / icchAyA virati gAttatsaMskArA'natikramAt / / 7 / / ___skandhAditi / skandhAt skandhAntarA''rope 'bhArasyeva bhogAt icchAyA viratirna taattvikii| tatsaMskArasya = karmabandhajanitA'niSTabhogasaMskArasyA'natikramAt (tatsaMskArA'natikramAt) / nanu bhogAt tattadindriyArthagocarecchAviratestasya yogopayikatvaM syAdityAzaGkAmapAkartumAha- 'skndhaaditi| skandhopArUDhabhArA'panodArthaM skandhAt bhArasya skandhAntarA''rope = anyaskandhopArohe tasya ucchittiH na tAttvikI iva = yathA tathA bhogAt sakAzAt icchAyAH = bhogecchAyA viratiH = tAtkAlikI ucchittiH na tAttvikI sambhavati, karmabandhajanitA'niSTabhogasaMskArasya = tathAkarmabandhena karmabandhajanitatve sati bhogopanAyakakarmabandhajanakasyA'niSTaviSayabhogagocarasaMskArasya anatikramAt = anullaGghanAt / yogadRSTisamuccaye'pi - bhogAttadicchAviratiH skandhabhArA'panuttaye / skandhAntarasamAropastatsaMskAravidhAnataH / / (yo.dR.sa.161) ityuktam / ato bhogasya duHkharUpataiva / idamevA'bhipretya adhyAtmasAre - jalUkAH sukhamAninyaH pibantyo rudhiraM yathA / bhujAnA viSayAn yAnti dazAmante'tidAruNAm / / tIvrAgnisaGgasaMzuSyatpayasAmayasAmiva / yatrautsukyAt sadA'kSANAM taptatA tatra kiM sukham / / prAk pazcAt cA'ratisparzAtpuTapAkamupeyuSi / indriyANAM gaNe tApavyApa eva na nivRttiH / / sadA yatra sthito dveSollekhaH svapratipanthiSu / sukhAnubhavakAle'pi tatra tApahataM manaH / / skandhAt skandhAntarA''rope bhArasyeva na tattvataH / akSA''hlAde'pi duHkhasya saMskAro vinivartate / / sukhaM duHkhaM ca mohazca tisro'pi guNavRttayaH / viruddhA api vartante duHkhajAtyanatikramAt / / tame dAjhI gayA?' to te kahe che ke pANInA lIdhe dAjhI gayo." vAstavamAM pANIno svabhAva to ThAravAno che, bALavAno nathI. pANI zItaLa hoya che. pANI koIne dajhADe nahi. vAstavikatA e che ke pANIthI nahi paNa pANImAM rahela aupAdhika uSNatAnA lIdhe te dAjhI gayela che. paNa agnisaMyoganA lIdhe uSNatA pANImAM AvelI hovAthI pANImAM dAhakatAno upacAra thAya che. tema prastutamAM samajavuM. kaSAya nIkaLI gayA pachI 11-12-13-14 guNaThANe samakita vagere hovA chatAM paNa tIrthaMkaranAma karma ke AhArakanAmakarma baMdhAtuM nathI. A hakIkata siddha kare che ke samakita vagere paramArthathI nirjarAnA ja kAraNa che. (24/6) ha bhogasukhathI vAsanA ravAnA thAya nahi ? gAthArtha - eka khabhA uparathI bIjA khabhA upara bhAra-boja mUkavAmAM Ave to jema tAttvika bhAranivRtti thatI nathI tema bhogasukhathI IcchAnI nivRtti tAttvika thatI nathI. kAraNa ke bhogasukhanA sN27||2 tenAthI mUMsAta nathI. (24/7) TIkArya - eka khabhA upara rahelA bhArabojane eka khabhA uparathI bIjA khabhA upara lAdavAmAM Ave to haLavAzano kAMIka aMze anubhava thavA chatAM paNa bhAraboja tAttvika rIte ravAnA thato nathI. tema bhogasukhamAM pravRtti karavAthI kAmavAsanAnI bhUkha-tRSNA tyAre kAMIka haLavI thaI hoya tema jaNAya che. paraMtu bhogatRSNAnI te nivRtti paNa tAttvika nathI hotI. kAraNa ke bhogapravRttithI baMdhAyela karmathI utpanna thayelA aniSTa bhogasukhanA saMskAra to ravAnA nathI ja thatA. (te saMskAro pharIthI bhogatRSNA 1. hastAdarza 'bhAva' iti truTito'zuddhazca pAThaH /
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1638 * bhogA'sAratAvibhAvanam * dvAtriMzikA-24/7 tadatikramo hi pratipakSabhAvanayA tattanUkaraNena syAt / na tu vicchedena prasuptatAmAtreNa veti| itthaM bhogA'sAratAvibhAvanena sthirAyAM sthairyamupajAyate / satyAmasyAmaparairapi yogAcAryairalaulyAdayo guNAH procyante / yathoktaM"alaulyamArogyamaniSThuratvaM, gandhaH zubho mUtrapurISamalpam / kAntiH prasAdaH svarasaumyatA ca, yogapravRtteH prathamaM hi cihnam / / 1 / / (zAladharapaddhati-190/1) + (a.sA.18/66-71) ityAdi / yathA caitat tathA klezahAnopAyadvAtriMzikAyAM (dvA.dvA.25/22 bhAga-6, pR.1740) vistarato bhAvayiSyate / nanu bhogAd bhogasaMskArasyA'natikrame kathaM tadatikramaH tAttvikaH syAt? ityAzaGkAyAmAha- tadatikramaH = bhogasaMskArA'tilaGghanaM hi pratipakSabhAvanayA = 'tyaktvA bhogAn punastAnAdadAnaH zvavRttena tulyo'hami'tyAdirUpeNa vairAgyabhAvanayA agretanadazAyAM vA viSayA''tmagocaravivekakhyAtilakSaNaprasaGkhyAnabhAvanayA tattanUkaraNena taducchedakaraNena vA syAt / na tu = naiva vicchedena = bhogecchAdamanena prasuptatAmAtreNa vA = bhogecchAzamanamAtreNa vA iti / adhyAtmasAre'pi - balena preryamANAni karaNAni vanebhavat / na jAtu vazatAM yAnti pratyutA'narthavRddhaye / / - (a.sA.5/29) ityuktam / itthaM = - nAgabhogopamA bhogA bhImA narakapAtinaH / teSu kuryAnnaraH saGgaM ko vA yaH syAt scetnH?|| - (pa.pu.5/ 234) iti padmapurANAdidarzitarItyA bhogA'sAratAvibhAvanena = bhogasyA'nityatvA'zaraNatvA'zucitvA'sAratvA'nAtmatva-duHkhAntarajanakatva-karmajanitatva-phaNiphaNA''bhogopamatva-vipAkadAruNatvA'ntaHzalyatvamahAviSatva-durantabhavabhramaNakAraNatva-durgatidAyakatva-doSazatA''kulatva-heyatvAdivibhAvanena sthirAyAM dRSTau sthairya = vivekadRSTisthairya upajAyate / ____zArGgadharapaddhatisaMvAdamAha- 'alaulyami'tyAdi / taduktaM skandapurANe'pi - alaulyamArogyamaniSThuratvaM UbhI kare che. pharIthI te jIva bhogasukhamAM pravRtti kare che. kAmacalAu bhogecchA ravAnA thavA chatAM tenA saMskAra to aMdaramAM salAmata rIte paDelA ja rahe che. tethI nimitta maLatAM pharI te saMskAra jorathI uchaLe che ane jIvane vAsanAnA vamaLamAM te malina saMskAra tANIne laI jAya che. Ama bhogasukhapravRttithI bhogatRSNAnI pAramArthika nivRtti thatI nathI. "saMbhogathI samAdhi maLe" e vAta bogasa che - tema AnA uparathI phalita thAya che.) bhogasukhanA saMskAranuM atikramaNa-ullaMghana kAMI bhogasukhanI pravRttithI na thAya paNa tenA pratipakSanI = parama nirvikAra AtmasvarUpanI bhAvanA-saMvedanA dvArA bhogasaMskArone ochA karavAthI thAya. bhogecchAnuM damana karavAthI ke bhogecchAnuM zamana karavA mAtrathI bhoganA saMskAra ravAnA thatA nathI. "paramAnaMdamaya paramanirvikArI AtmasvarUpanI AgaLa bhogasukha to sAva asAra che, tuccha che." A pramANe bhogasukhanI asAratAnI vicAraNA-bhAvanA karavAthI sthirA dRSTimAM sthiratA UbhI thAya che. AvI sthira dRSTi hoya tyAre anya darzananA yogAcAryo paNa kahe che ke A avasthAmAM alaulya vagere guNo pragaTe che. jema ghirapaddhati nmn| graMthamA cha - SndriyonI soratAno abhAva, mArogya, mnirtaakomaLatA, zarIramAM sugaMdha, maLa-mUtranI alpatA, zarIranI kAMti, mukha upara prasannatA, avAjanI saumyatA
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ * yogasiddhalakSaNAni * 1639 maitryAdiyuktaM viSayeSu cetaH, prabhAvavaddhairyasamanvitaM ca / dvandvairadhRSyatvamabhISTalAbho, janapriyatvaM ca tathA paraM syAt / / 2 / / doSavyapAyaH paramA ca tRptiraucityayogaH samatA ca gurvI / vairAdinAzo'tha RtambharAdhIniSpannayogasya tu cihnametat ||3||(yogdRssttismu.shlo.111 vRtti uddhRta, yogabinduvRtti-55 uddhRta" iti / ihA'pyetadakRtrimaM guNajAtamita evA''rabhya vijJeyam / / 7 / / gandhaH zubho mUtra-purISayozca / kAntiH prasAdaH svarasaumyatA ca yogapravRtteH prathamaM hi cihnam / / - (skaM.pu.mAhezvara/kumArikA-55/138) iti / taduktaM zvetAzvataropaniSadi api - laghutvamArogyamalolupatvaM varNaprasAdaH svarasauSThavaJca / gandhaH zubho mUtra-purISamalpaM yogapravRttiM prathamAM vadanti / / - (zvetA.2/ 13) iti / laghutvAdikaM nADIzuddhicihnatayA'pi yogatattvopaniSadi - zarIralaghutA dIptirjATharA'gnivivardhanam / kRzatvaM ca zarIrasya tadA jAyeta nizcitam / / 6 (yo.ta.45) ityAdinopadarzitamityavadheyam / prANAyAmaphalatayA yogatattvopaniSadi - alpamUtrapurISazca svalpanidrazca jAyate / kIlaMvo dUSikA lAlA svedadurgandhatA''nane / / etAni sarvathA tasya na jAyante tataH param / tato'dhikatarA'bhyAsAd balamutpadyate bahu / / 6 (yo.ta.57-58) ityAdikamuktaM tadapIhA'nuyojyaM yathAgamaM bahuzrutaiH / pAtaJjalairapi - jyotiSmatI sparzavatI tathA rasavatI parA, gandhavatyaparA proktA catasrastu prvRttyH| AsAM yogapravRttInAM yadyekA'pi pravartate, vRttayogaM taM prAhuryogino yogacintakAH / / - ( ) ityevaM yogapravRttayo'GgIkriyante / iha jainapravacane api etad = anantaropavarNitaM akRtrimaM = nijasvabhAvabalaikaprasUtaM guNajAtaM = alaulyAdi-maitryAdiguNagaNaM, ita eva = sthirAta eva Arabhya vijJeyam, tatpUrvaM tu tat samAnA''kAramapi kRtrimamavaseyam, pratipAtitvAt, sApAyatvAcceti bhAvanIyam / ____ asyAJca dRSTau vyavasthito yogI 'kAmabhogA mohajanitAH mohahetavo mohasvarUpA mohAnubandhAH, saGklezajanitAH saGklezahetavaH saGklezarUpAH saGklezAnubandhAH, hAlAhalopamAH, kiMpAkaphalasadRzA ekAntenA'narthadAyina' iti saMvegasAraM cintayan mohA'nubandhAna prazithilayati, snehanigaDAni troTayati, - A badhA yoganI pravRttinA prAthamika cihno che. tathA yogane niSpanna karanArA yogasiddha puruSonI nizAnI A mujaba samajavI ke - temanuM mana maitrI vagere bhAvanAnA viSayabhUta evA jIvone vize maitrI vagere bhAvothI saMpanna hoya che. taduparAMta temanuM mana prabhAvazALI ane vairyathI yukta hoya che. yogasiddha puruSo sukha-duHkha, ThaMDI-garamI, bhUkha-tarasa vagere dvandothI parAbhava pAmatA nathI. manovAMchita vastunI temane prApti thAya che. tathA teonI lokapriyatA zreSTha koTinI hoya che. temanA jIvanamAMthI doSo ravAnA thayelA hoya che. teo sadA parama tRpta hoya che. aucitya temanA samagra jIvanamAM vaNAyeluM hoya che. teonI samatA paNa jabbara koTInI hoya che. teo jyAM jAya tyAM prANIonA vairAdi nAza pAme che. teonI pAse RtaMbharA prajJA hoya che." 9 jinazAsanamAM paNa uparokta svAbhAvika guNasamudAya sthirAiTithI bhAMDIne pragaTe che. - ama . (24/7)
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1640 * samyagdRzaH cittavRttivilokanam * dvAtriMzikA-24/7 kuzalabuddhiM paribhAvayati, mohadhUlIH prakSAlayati, bhavavikArAn samAlocayati, pratikSipati mUDhatAM, mohaceSTitAni hrAsayati, nivartate saGklezAt, pratipadyate prazamabhAvaM, nirUpayati tattvaM, santarpayati gurujanAn, parivardhayati kuzalapariNAmaM, unmUlayati klIbatAM, prakaTayati pauruSaM, apanayati karmamalaM, chedayati bhavaparamparAM, sandhayati mokSaM nijanirupAdhikasvarUpA'nusandhAnena / ata eva kAmabhogAdipravRttirapi nA'syA'tisaGklezamukhyA kintu tathAvidhakarmapariNAmamAtrataH pravRttimAtra, rahitA ca malinA'nubandhena / prakRtArthasamarthanaparAH - sammaddiTTI jIvo kammavasA visayasaMpautto vi / maNasA virattakAmo tANa sarUvaM viciMtei / / AvAyasuMdarA vi hu bhAvibhavA''saMgakAraNattaNao / visayA sappurisANaM sevijjaMtA vi duhjnnyaa|| hA dhI vilINabIbhacchakussaNijjammi ramai aMgammi / kimikavva esa jIvo duhaM pi suhaM ti mannaMto / / tA tANa kae dukkhasayanibaMdhaNaM bhayai bahuvihaM jIvo / AraMbhamahapariggahamao vi baMdho vi pAvANaM / / to narayaveyaNAo tiriyagaIsaMbhavo aNegAo / tA jariyajaMtuNo majjiyAe pANovamA visayA / / jai hujjai guNo visayANaM ko vi titthayara-cakki-baladevA / juttattaNaM pi visae caeuM abbhuTThiyA kahaM Nu / / visayAsAsaMdAmiyacitto visaehiM vippautto vi / paribhamai kaMDarIovva niyamao ghorasaMsAre / / tA alamimehi majjhaM ajjaM kallaM cade caissAmi / mukkhasuhAo kimannaM paramattheNatthi sukkhaM ti / / 6 (paM.liM. 14-21) iti paJcaliGgiprakaraNagAthAH smartavyA atra / kuzalapakSe tvatyantabhAvasArA, bhavaprapaJcanirapekSA nirdambhA, Agamikavidhi-niSedhA'nuviddhA utsargA'pavAdagarbhA jinavandana-pUjanAdi-guruvinaya-vaiyAvRttyAdi-zAstrazravaNa-mananAdi-sAdharmikabhakti-vAtsalyAdipravacanarakSAprabhAvanAdipravRttiravyAhataprasarA vijJeyA / itthamullasannAtmavIryo bAhulyena prasarpatyabhyantarA'pavargamArge ityAdikaM yathAgamamatra bhAvanIyam / / 24/7 / / vizeSArtha :- bhogasukhamAM pravRtti karavAthI bhogatRSNA tatkAla zAMta paDe che paNa tenA saMskAra to vadhu daDha banatA jAya che. mATe nimitta maLatAM pharIthI bhogatRSNAnA dAvAnaLamAM jIva zekAI jAya che. mATe bhogatRSNAnuM damana ke zamana karavAnA badale dahana thavuM joIe. te mATe potAnA paramanirvikArI paramAnaMdamaya pAvana AtmasvarUpanI bhAvanAthI samakitI jIva potAne bhAvita kare che. A bhAvanA bhogatRSNAnI pratipakSabhAvanA kahevAya che. pAtaMjala yogadarzananI paribhASA mujaba A bhAvanA saMprasaMkhyAna ke prasaMkhyAna kahevAya che. tenAthI bhogatRSNAnA saMskAro DhIlA paDe che, niranubaMdha bane che, mULamAMthI ukhaDe che ane kAlAMtare saMpUrNatayA uccheda pAme che. mATe kusaMskAranA viSama vamaLamAMthI kAyamI chUTakAro meLavavA jhaMkhatA sAdhake pratipakSabhAvanA-prasaMkhyAna AtmasAta karavA lAgI javuM joIe. to ja sthirA daSTi majabUta bane ane sAcI samAdhi saMprApta thAya. saMbhogathI samAdhi meLavavAnI bhrAntimAM sujJa sAdhake aTavAvuM na joIe. saMbhogathI maLatI samAdhi bhrAnta-kalpita-tuccha che. tenA upara madAra bAMdhavA jevo nathI. bhogatRSNAnA saMskAro mULamAMthI nIkaLatAM-nIkaLatAM sAdhanAnI jhalakarUpe je samAdhi maLe te ja samAdhi sAcI-sthAyI ane sArI samajavI. tenA pratApe svAbhAvika evA guNo AtmAmAM khIlavA mAMDe che. te guNomAM aupAdhikatA, kRtrimatA ke ADaMbarapaNuM nathI hotuM. te guNo sthAyI, zuddha ane vardhamAna
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sthirasvabhAvAdanyamuddoSatyAgaH * 1641 dhAraNA prItaye'nyeSAM kAntAyAM nityadarzanam / nA'nyamut sthirabhAvena mImAMsA ca hitodayA // 8 // dhAraNeti / kAntAyAM uktarItyA nityadarzanam / tathA dhAraNA vakSyamANalakSaNA anyeSAM prItaye bhavati / tathA sthirabhAvena nA'nyamut nA'nyatra harSaH, tadA tatpratibhAsA'bhAvAt / hitodayA = samyagjJAnaphalA mImAMsA ca sadvicArAtmikA bhavati ||8|| = sthirA darzitA / sAmpratamavasarasaGgatiprAptAM kAntAmAha - ' dhAraNe 'ti / anyeSAM svavyatiriktAnAM prANinAM prItaye bhavati maitryAdivAsitacittatvAt, na tu dveSAya bhavati / sthirAto'pi adhikatareNa sthirabhAvena na anyatra = anuSThIyamAnavyatirikte harSaH sambhavati, tadA = prakRtA'nuSThAnakaraNasamaye anuSThIyamAne eva samucitopayogaparatayA tatpratibhAsA'bhAvAt = akriyamANagocarakutUhalautsukyAdivirahAt / sadvicArAtmikA nityaM sadAgamA'nusArivicAravimarzasvarUpA, na tu svakalpanAzilpighaTitarUpA / taduktaM yogadRSTisamuccaye kAntAyAmetadanyeSAM prItaye dhAraNA parA / ato'tra nA'nyamunnityaM mAmAsA'sti hitodayA / / - (yo. dR.sa. 162 ) iti / adhyAtmatattvAloke'pi tatazca kAntAdRzi sampravezastArAprabhAsannibhadarzanAyAm / cittasya deze sthirabandhanaM yat tAM dhAraNAmatra vadanti santaH / / yogasya SaSThAGgamihopagamya svasAdhane yAtyadhikaM vikAsam / sthirasvabhAvAdiha nAnyamucca svadharmarakterna bhavAya bhogAH / / - (a.tattvA.3/123,124 ) ityevaM kAntopavarNanamakAri nyAyavijayena || 24 / 8 / / hoya che. paralokamAM paNa te guNo prAyaH sAthe Ave che. A che pAMcamI sthirA dRSTimAM rahelA yogInI ala-alaya. (24/7 ) = = * kAntA dRSTinI kAnti phra gAthArtha :- kAntA dRSTimAM nitya tattvadarzana hoya che. tathA anya jIvone prItinuM nimitta bane tevI dhAraNA hoya che. sthirabhAva hovAnA lIdhe anyamud nAmano doSa nathI hoto. tathA hitakArI bhImAMsA hoya che. (24/8) TIkArtha :- pAMcamI dRSTimAM batAvI gayA te mujaba kAntA nAmanI chaThThI dRSTimAM tattvadarzana nityasthAyI hoya che. tathA bIjA jIvone prItinuM nimitta bane tevI dhAraNA chaThThI yogadRSTimAM pragaTe che. dhAraNAnuM lakSaNa navamI gAthAmAM kahevAmAM Avaze. tathA bhAvanI sthiratA hovAnA kAraNe chaThThI dRSTimAM rahelA yogIno anyamud nAmano doSa na hoya arthAt eka sAdhanA karatI vakhate bIjI ArAdhanAnuM AkarSaNa temane naDe nahi. AnuM kAraNa e che ke je sAdhanA cAlI rahelI hoya temAM upayoga-ruci-praNidhAna-lInatA eTalI tIvra hoya che ke tyAre te yogIne aprastuta ArAdhanA yAda ja nathI AvatI. (18 mI batrIsImAM 19 mI gAthAmAM anyamud doSanuM vistArathI nirUpaNa karela che.) vaLI, kAntA dRSTimAM rahelA yogInI sadvicAraNAsvarUpa tattvamImAMsA paNa samyajJAnasvarUpa hitakArI phaLane Ape che.(24/8) vizeSArtha :- yama-niyama Adi aSTAMga yogamAMthI dhAraNA nAmanuM yoganuM chaThThuM aMga chaThThI STimAM maLe che. kheda-udvega vagere ATha doSo 18 mI batrIsImAM dekhADI gayA temAMthI anyamud nAmano cittadoSa ahIM ravAnA thAya che. tathA adveSa Adi ATha guNomAMthI mImAMsA nAmano guNa ahIM pragaTe che. pAMcamI dRSTi karatAM chaThThI yogadRSTivALA jIva pAse AtmabaLa ghaNuM hoya che; zubha adhyavasAyonI sthiratA ciraMjIvI
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1642 * dhAraNAsiddhicihnaprajJApanam * dvAtriMzikA - 24/9 'dezabandho hi cittasya dhAraNA tatra susthitaH / priyo bhavati bhUtAnAM dharmaikAgramanAstathA / / 9 / / dezeti / deze = nAbhicakra - nAsAgrAdau bandho = viSayAntaraparihAreNa sthirIkaraNAtmA ( = dezabandho ) hi cittasya dhAraNA / yadAha - " dezabandhazcittasya dhAraNA " ( yo. sU. 3-1 ) / dhAraNAmeva vyAkhyAnayati- 'deze 'ti nAbhicakra - nAsAgrAdau AdipadagRhIte hRdayapuNDarIke mUrdhni upari dvAdazAGgulaparimite deze jyotiSi, jihvAgre tAlvAdau vA / taduktaM garuDapurANe prAG nAbhyAM hRdaye vA'tha tRtIye ca tathorasi / kaNThe mukhe nAsikA'gre netrabhrUmadhyamUrddha / / kiJcittasmAt parasmiMzca dhAraNA daza kIrttitAH / / - (garu. 1/218 / 21-22 ) iti / kUrmapurANe ca - hRtpuNDarIke nAbhyAM vA mUrdhni parvatamastake / evamAdipradezeSu dhAraNA cittabandhanam / / - (kUrma.utta.11/ 29) ityuktam / yogasUtrasaMvAdamAha - ' dezabandha' iti / atra yogasudhAkaravRttirevaM vartate - AdhArAdidezA adhastAdabhihitAH tatra Atmani vA cittasya bandhaH = sthApanaM dhAraNocyate - (yo. sU. 3/1) iti / yAjJavalkyasmRtau api yamAdiguNayuktasya manasaH sthitirAtmani / dhAraNetyucyate sadbhiryogazAstravizAradaiH / / - (yAjJa. smR. ) iti gaditam / tejobindUpaniSadi aparokSAnubhUtau ca yatra yatra mano yAti brahmaNastatra darzanAt / manaso dhAraNaM caiva dhAraNA sA parA matA / / - ( aparo. 122) ityevaM dhAraNAlakSaNamuktam / trizikhibrAhmaNopaniSadi tu cittasya nizcalIbhAvo = dhAraNA - (tri.brA. 31) ityuktam / maNDalabrAhmaNopaniSadi tu viSayavyAvartanapUrvakaM caitanye cetaHsthApanaM dhAraNam - (maM.brA. 1 / 7) ityevaM tallakSaNamuktam / garuDapurANe ca kAlamAnagarbhaM dhAraNAlakSaNam - prANAyAmairdvAdazabhiryAvat kAlaH kRto bhvet| sa tAvatkAlaparyantaM mano brahmaNi dhArayet / / - (garu. 1 / 127/24) itthmaaveditm| viSNupurANeca mUrtaM bhagavato rUpaM sarvopAzrayanispRham / eSA vai dhAraNA jJeyA yaccittaM tatra dhAryate / / - (vi.pu. 6/7/78) ityevaM dhAraNAsvarUpamuktvA cintayet tanmayo yogI samAdhAyA''tmamAnasam / tAvad yAvad dRDhIbhUtA tatraiva nRpa ! dhAraNA / / (vi.pu. 6/7/86) etadAtiSThato'nyad vA svecchayA karma kurvataH / nA'payAti yadA cittaM siddhAM manyeta tAM tadA / / - (vi.pu. 6/7/87) ityevaM dhAraNAsiddhilakSaNamAveditam / AdipurANe jinasenAcAryastu dhAraNA = zrutanirdiSTabIjAnAma vadhAraNam - (A.pu. 21/227 ) iti prAha / hoya che. nabaLA pApakarmo kAntA dRSTivALA pAse potAnuM kArya karAvI zakatA nathI.(24/8) * dhAraNAnI oLakhANa gAthArtha :- cittane eka sthAnamAM bAMdhI rAkhavuM te dhAraNA kahevAya che. dhAraNAmAM rahelA yogI jIvone priya bane che. tathA tenuM mana dharmamAM ekAgra hoya che. (24/9) TIkArtha :- anya viSayono tyAga karIne nAbhicakra, nAkanA agra bhAga vagere koI eka sthAnamAM cittane bAMdhI rAkhavuM, sthira karavuM, dhArI rAkhavuM te dhAraNA kahevAya che. kAraNa ke pataMjalie yogasUtramAM jaNAvela che ke 'cittane eka ThekANe bAMdhI rAkhavuM te dhAraNA kahevAya.' kAntA dRSTimAM rahela yogInuM citta dhAraNAmAM lAMbo samaya sArI rIte sthira rahI zake che. kAraNa ke (1) te yogInuM mana maitrI vagere bhAvanAonA dIrgha 1. hastAdarze 'dezebaMdhA' ityazuddhaH pAThaH / =
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ * dhAraNAsiddhihetUpadarzanam * 1643 tatra = dhAraNAyAM susthitaH maitryAdicittaparikarmavAsitA'ntaHkaraNatayA, svabhyastayamaniyamatayA, jitA''sanatvena parihRtaprANavikSepatayA, pratyAhRtendriyagrAmatvena RjukAyatayA, jitadvandvatayA, samprajJAtA'bhyAsA''viSTatayA ca smygvyvsthitH| bhUtAnAM = jagallokAnAM priyo bhavati / tathA dharmekAgramanA bhavati / / 9 / / ____maitryAdicittaparikarmavAsitA'ntaHkaraNatayeti / idaM prAthamikabhUmikApekSayoktaM, agretanabhUmikAyAJca cinmAtravAsanAvAsitatvamevA'vaseyam / taduktaM muktikopaniSadi - mAnasIrvAsanAH pUrvaM tyaktvA viSayavAsanAH / maitryAdivAsanAnAmnIguhANA'malavAsanAH / / tA apyantaH parityajya tAbhirvyavaharannapi / antaH zAntaH samasneho bhava cinmAtravAsanaH / / (mukti.2/69-70) iti pUrvoktaM(pR.1346) ihAnusandheyam / niSpannayogAnAM nirvikalpasaMskAreNa maitryAdibhAvanAnAzAt maitryAdizUnyameva sadbodhamAtraM cittamiti vyaktaM trayodaze SoDazake (sso.13/12)| ziSTaM spaSTam / tathA dharmekAgramanAH = saddharmasthiracitto bhvti| dharmaikAgramanastvaJcA'nuditapApAnudayenoditA'vadyaviphalIkaraNenA'nuditasaddharmodayakaraNenoditasaddharmavRddhyAdigocaraparAkramAdinA cA'trA'vaseyam / yogacUDAmaNyupaniSadi tu - dhAraNAbhirmano dhairyaM yAti, caitanyamadbhutam + (yo.cU.110) ityevaM dhAraNAphalamuktaM tadapi yathAtantramihA-'nuyojyam / ___itthaJca kAntAyAM mAyAputrIyoktA'STAGgikamArgagataH samyagvyAyAmo'pi sukhenaiva sampadyate / tatsvarUpaJca dIghanikAye majjhimanikAya ca mahAsmRtiprasthAnasUtre - katamo ca, bhikkhave! sammAvAyAmo? idha, bhikkhave, bhikkhu anuppannAnaM pApakAnaM akusalAnaM dhammAnaM anuppAdAya chandaM janeti, vAyamati, vIriyaM Arabhati, cittaM paggaNhAti padahati; uppannAnaM pApakAnaM akusalAnaM dhammAnaM pahAnAya chandaM janeti, vAyamati, vIriyaM Arabhati, cittaM paggaNhAti padahati; anuppannAnaM kusalAnaM dhammAnaM uppAdAya chandaM janeti, vAyamati, vIriyaM Arabhati, cittaM paggaNhAti padahati; uppannAnaM kusalAnaM dhammAnaM ThitiyA asammosAya, bhiyyobhAvAya, vepullAya, bhAvanAya pAripUriyA chandaM janeti, vAyamati, vIriyaM Arabhati, cittaM paggaNhAti padahati / ayaM vuccati, bhikkhave, sammAvAyAmo - (dI.ni.2/9/409, ma.ni.bhAga1/1/10/135/pR.90) itthamAveditam / 'padahati = nigRhNAti, ThitiyA = sthitaye, asammosAya = anAzAya, bhiyyobhAvAya = bhUyobhAvAya punarutpAdAyeti yAvat, vepullAya = vaipulyAya, bhAvanAya = abhyAsathI suvAsita thayeluM hoya che. (2) teNe ahiMsAdi pAMca yama ane (3) svAdhyAyAdi niyamono sArI sate. abhyAsa 38 Doya che. (4) 5||sn vagere sAsanI 59 // mAtmasAt 28 // hoya che. (5) zvAsa-ucchavAsanA vikSepone teNe kAbUmAM laI lIdhA hoya che. (6) pratyAhAranA pratApe Indriyone tenA viSayomAMthI sahajapaNe pAchI vALelI hoya che. (7) tenI kAyA akkaDa nathI hotI paNa Rju-mRdu hoya cha. (8) to rati-mati, suSa-du:1, bhUma-tarasa, 631-12bhI, anubhUgatA-pratibhrUNatA vagaire dvandvAne tI lIdhA hoya che. (9) saMprajJAtayogano abhyAsa karavAmAM tenuM mana parovAyeluM hoya che. A nava kAraNone lIdhe kAntA dRSTivALA yogInuM antaHkaraNa dhAraNAmAM sArI rIte lAMbo samaya TakI zake che. AvA yogI 4Atana pAne priya bane cha. tathA dharmamA tamarnu bhana meM bane cha, 44 bane. cha. (24/) 1. hastAdarza 'jitAsatvena' ityazuddhaH pAThaH /
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ * kAntAyAM samyagvyAyAmasamavatAraH = dvAtriMzikA - 24/10 asyAmAkSepakajJAnAnna bhogA bhavahetavaH / zrutadharme manoyogAcceSTAzuddheryathoditam / / 10 / / vibhAvana-saMvarAbhidhAnabhAvanAdvitayAya, pAripUriyA paripUrNatAyai' ziSTaM spaSTam / na caitAdRzasamyagvyAyAmastu prathamAdidRSTAvapi sulabha iti zaGkanIyam, bauddhA'bhimatAyAM sAzravAyAM puNyabhAji upadhyabhidhAnavipAkadAyinyAM samyagdRSTau mitrAgatAyAM satyAM prakRtasamyagvyAyAmA'nupagamAt, adhikAribhede kriyaabhedaat| bauddhairapi nirAzrava - lokottarasamyagdRSTyuttarameva samyagvyAyAmAderupagamAditi vyaktaM majjhimanikAye mahAcatvAriMzatkasUtre (ma.ni. 3 / 2 / 7 / 136) / mithyAtvA'nantAnubandhyAdyAzravavigamA'pekSayA nirAzravalokottarasamyagdRSTyuttarakAlInaH samyagvyAyAmaH kAntAyAmanAvila evetyatisUkSmekSikayA caitattattvaM yathAgamamihAgre cA'nuyojyaM samAkalitasva - paratantrasiddhAntaiH / etAdRzasamyagvyAyAmayogAt kAntAyAmavasthito yogI ziSTAnAM bhadrakANAJca lokAnAM priyaH sampadyate / etena asyAM tu dharmamAhAtmyAt samAcAravizuddhitaH / priyo bhavati bhUtAnAM dharmekAgramanAstathA / / - ( yo dR. sa. 163) iti yogadRSTisamuccayavacanaM vyAkhyAtam / prakRte ca paNDito sIlasampanno saho ca paTibhAnavA / nivAtavRtti atthaddho tAdiso labhate yasaM / / uThThAnako analaso ApadAsu na vedhati / acchinnavRtti medhAvI tAdiso labhate yasaM / / ( dI. ni. 3|8|273/pR. 146 ) / chandA dosA bhayA mohA yo dhammaM nAtivattati / ApUrati yaso tassa sukkapakkheva candimA / / - ( dI. ni. siGgAlasutta-3 / 8 / 246- pR.138) iti dIghanikAyagAthAH smartavyA manISibhiH / saNho snehavAn, vAtsalyavAniti yAvat, paTibhAnavA pratibhAvAn, nivAtavRtti astabdhaH, uTThAnako udyamI, vedhati vyathati, acchinnavRtti ekAntavartI, atthaddho = acchinnaniyamaH, ziSTaM spaSTam / / 24 / 9 / vizeSArtha :- nAbhicakra, nAsAgrabhAga, AjJAcakra, brahmarandra vagere sthAnomAM cittane sthApita karavuM athavA nAbhicakra vagere sthAnomAM arihaMta-siddha vagere akSaronI kalpanA karIne temAM manane sthira karavuM. athavA nAbhicakra vagere sthAnomAM samavasaraNa-bhagavadbiba-vicaratA bhagavAnanI pratikRti vagerenI kalpanA karIne tyAM antaHkaraNane dIrgha samaya sudhI ekAgra rAkhavuM te dhAraNA kahevAya. jo mana dveSa-dhikkAravAsanA-tRSNA-svArtha vagere milana bhAvothI kharaDAyeluM hoya to uparokta dhAraNAmAM mana sthiratApUrvaka lAMbo samaya TakI zakatuM nathI. vacce vacce vAsanA-tRSNA vagerenA vikalpothI-vikSepothI tenuM mana vikSubdha banI jAya che. ane dhAraNA tUTI jAya che. AthI u52 jaNAvelA nava kAraNo jenI pAse hoya te ja tanmayapaNe dIrgha kALa sudhI dhAraNAmAM TakI zake che. A dhAraNAnI asara zarIranA vividha aMgo upara paNa paDe che. mukhAkRtinI saumyatA, tvacAnI mRdutA, zarIranI kAMti vagere paNa vikase che. tethI svAbhAvika rIte te yogI lokone priya lAge che. AcArazuddhi tathA paropakAra vagerenA lIdhe tenuM saubhAgya nAmakarma, AdeyanAmakarma, yazanAmakarma svAbhAvika rIte udayamAM Ave che. tema chatAM yogI temAM lapeTAvAnA badale yogasAdhanAmAM, svadharmamAM, kartavyapAlanamAM, AtmasvabhAvamAM vadhune vadhu ekAgra banatA jAya che. temanI rageragamAM AtmasvabhAvane mANavAnI jhaMkhanA-saMvedanA-bhAvanA vaNAI gayelI hoya che.(24/9) gAthArtha :- kAntAdRSTimAM bhogasukho paNa zrutadharmamAM mana joDAyela hovAthI AkSepaka jJAnanA kAraNe saMsAranuM kAraNa banatA nathI. tenI pravRtti paNa zuddha hoya che. jema ke kahela che ke (je kahela che 1644 = = = = = =
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ * AkSepakajJAnamAhAtmyam * 1645 asyAmiti / asyAM kAntAyAM 'kAyaceSTAyA anyaparatve'pi zrutadharme = Agame manoyogAt = nityaM manaHsambandhAt AkSepakajJAnAd = nityapratibandharUpacittA''kSepakArijJAnAt na bhogA indriyArthasambandhA bhavahetavo bhavanti, ceSTAyAH = pravRtteH zuddheH (=ceSTAzuddheH), manonairmalyAt / yathoditaM haribhadrasUribhiryogadRSTisamuccaye / / 10 / / dharmekAgramanastvaphalamAha- 'asyAmi'ti / anyaparatve'pi = jIvananirvAhAdisAdhanIbhUtabhikSA'TanAdiparAyaNatve'pi Agame = sarvajJoditatantre nityaM = sadaiva manaHsambandhAt = antaHkaraNopasarpaNAd AkSepakajJAnAt nityapratibandharUpacittA''kSepakArijJAnAt = nijavizuddhakevalanirvikalpA'saGgasAkSimAtradhruvacaitanyasvarUpagocaradhruvapakSapAtasvarUpo yo'ntaHkaraNA''kSepaH tadupadhAyakasyA'pUrvA''tmajAgaraNasvarUpasya samyagjJAnasya prabhAvAt na = naiva indriyArthasambandhAH zrotrAdyanuyogika-zabdAdipratiyogikasannikarSAH tajjanyasukhAnubhavA vA bhavahetavaH = bhavAntaropArjanahetavo bhavanti, pravRtteH zuddheH / taduktaM oghaniryukto - aNumitto vi na kassai, baMdho paravatthupaccao bhaNio (o.ni.57) iti pUrvamapi(bhAga2 pR.534) darzitam / samayasAre'pi - Na ya vatthudo hu baMdho ajjhavasANeNa baMdhotthi - (sa.sA. 265) ityuktam / na ca zabdAdiviSayendriyasannikarSe kathaM pravRtteH zuddhiriti zaGkanIyam, - dhI dhI majjha aNajjassa iMdiyatthesu saMpauttassa / paramatthaveriesu vi dArAisu gADharattassa / / ii bhAvaNAsameo virattakAmo payaTTamANo / kammavasA, viraesuM bahumANaparo sadosannU / / - (paM.li.26-27) iti paJcaliGgiprakaraNadarzitarItyA manonairmalyAt = viSayatucchatvasvakIyadoSavibhAvanAdigarbha-zuddhacinmAtrasvarUpagocarapratibandhA'vinAbhAvicittavizuddheH hetoH pravRttizuddhirasyAM vijJeyA, abhisandhibhedAdanuSThAnabhedasiddheH prAk (dvA.dvA.23/22 pR.1585) darzitatvAt / taduktaM yogasAraprAbhRte'pi - zuddhajJAne mano nityaM kAye'nyatra viceSTite / yasya tasyA''grahA'bhAvAnna bhogA bhavahetavaH / / - (yo.sA.prA.9/20) iti / adhyAtmasAre api - bahudoSanirodhArthamanivRttirapi kvacit / nivRttiriva no duSTA yogA'nubhavazAlinAm / / viSayANAM tato bandhajanane niyamo'sti na / ajJAninAM tato bandho jJAninAM tu na karhicit / / te 11 bhI vagere thAmai muvi mAze.) (24/10) ka kAntAdeSTimAM bhoga paNa bhavakaraNa na bane che TIkArtha - prastuta kAntAdRSTimAM kAyika pravRtti anyatra joDAyela hoya to paNa te yogInuM mana haMmezA kRtadharmamAM ja joDAyeluM hoya che. tethI asaMga AnaMdamaya nija svabhAvamAM ja kAyama kheMcI rAkhejoDI rAkhe tevI jJAnadazA pragaTe che. yogataMtranI paribhASA mujaba A AkSepaka jJAna kahevAya che. tenA kAraNe karmajanya IndriyonA pota-potAnA viSayo sAthe saMbaMdha thavA svarUpa bhogasukho paNa te yogI mATe saMsAranuM kAraNa banatA nathI. tenA aMtaHkaraNanI nirmaLatAnA lIdhe tenI pravRtti zuddha ja hoya che. jema ke zrIharibhadrasUrijI mahArAje yogadRSTisamuccaya nAmanA graMthamAM jaNAvela che ke A vAta 11 bhI pa3 yA2 thAmai guid.] (24/10) 1. hastAdarza 'kAyAce...' iti pAThaH /
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1646 * mAtmA yogAsperce pravRtti. nivRtti cA * triziva-24/12 mAyA'mbhastattvataH pazyannanudvignastato drutam / tanmadhyena prayAtyeva yathA vyAghAtavarjitaH / / 11 / / - (ma.sA.5/23,24) rUtyum | pRcapasthiminA pi rUpaze ) bruvannapi na brUte, gacchannapi na gacchati / sthirIkRtAtmatattvastu pazyannapi na pazyati / / yo yatra nivasannAste sa tatra kurute ratim / yo yatra ramate tasmAdanyatra sa na gacchati / / agacchaMstadvizeSANAmanabhijJazca jAyate / ajJAtatadvizeSastu badhyate na, vimucyate / / 6 (iSTo. 41,43,44) ityuktam / yadapi majjhimanikAye SaTSaTkasUtre - sukhAya vedanAya rAgAnusayaM pahAya dukkhAya vedanAya paTighAnusayaM paTivinodetvA adukkhamasukhAya vedanAya avijjAnusayaM samUhanitvA avijjaM pahAya vijjaM uppAdetvA diDheva dhamme dukkhassantakaro bhavissatIti-ThAnametaM vinnati 9 (ni. rUAva ddi 4ra7,pR.rU44) rUtyui taUtra yathAmamanuyogyam vAra4/10nA vizeSArtha :- chaThThI dRSTimAM satata zrutajJAna-ciMtAjJAna-bhAvanAjJAnanA parizIlanathI AkSepaka jJAna prApta thAya che. pAMceya IndriyonA anukULa viSayo pratye anAdi kALathI kheMcAtA-taNAtA manane ISTa viSayomAMthI vALIne, bhogatRSNAne bALIne zrutadharmamAM-AnaMdamaya AtmatattvamAM satata joDI rAkhe tevuM jJAna AkSepaka jJAna kahevAya che. mATe bhoga paNa bhavabhramaNakAraNa banI zakatA nathI. aMtaHkaraNanI nirmaLatAnA lIdhe kAntA daSTimAM rahelA yogInI pravRtti zuddha hoya che - AvuM je jaNAvela che te bahu mahattvanI vAta che. parastrIgamana, madyapAna, baLAtkAra, vezyAgamana vagere atyaMta anucita pravRttithI maLanArA bhogasukho kAntAdRSTimAM rahelA yogInA jIvanamAM hotA ja nathI. jo kAntAdaSTimAM rahelo jIva saMsAramAM rahelo hoya to svadArAsaMtoSa, nItipUrvaka jIvanajarUrI arthopArjana tenA jIvanamAM jovA maLe che. sAmAyika-pauSadha-zrAvakanI paDimAne vahana karavI, rAtre dIrgha samaya sudhI kAyotsarga-japa Adi sAdhanA pratye atyaMta AkarSaNa hoya che. je kAMI artha-kAmapravRtti karavI paDe te paNa AkSepaka jJAnanA lIdhe bhavabhramaNakAraNa bane nahi. jo kAntA dRSTimAM rahelo jIva saMsAratyAgI sAdhu hoya to tenA jIvanamAM zAstravihita bhikSATana-bhojana-jalapAna-parimita nidrA vagere pravRtti "bhoga" tarIke samajavI. AkSepaka jJAnanA kAraNe tenI uparokta bhogapravRtti karmabaMdhanuM kAraNa banatI nathI. je kAMI bhojanAdi pravRtti hoya che te vadhu sArI rIte AtmasAdhanAmAM-jinAjJApAlanamAM joDAvA mATe hoya che. khAvAnuM game che mATe teo khAtA nathI. paraMtu "zarIrane bhojanAdino Teko ApyA vinA AtmasAdhanAmAM zarIra sAtha-sahakAra nahi Ape' AvI samajaNathI dharmasAdhanIbhUta kAyAne zAstrokta mArge Teko Ape che. aMtaHkaraNa to AkSepaka jJAnanA kAraNe viSayomAMthI pAchuM vaLIne dharmamAM AtmasvabhAvamAM ja niraMtara joDAyela hoya che. mATe ja bhojanAdi pravRtti bhavabhramaNakAraNa banatI nathI. (24/10) kAntA dRSTimAM rahelA yogIne udezIne yogadRSTisamuccaya graMthamAM zrIharibhadrasUrijI mahArAje je cAra zloka jaNAvela che tene mahopAdhyAyajI mahArAja sAkSIrUpe TAMke che. teno artha nIce mujaba che. ha bhogasukho mRgajaLa tulya bhAse che gAthArtha - jema mRgajaLane paramArthathI mRgajaLa tarIke joto mANasa tenAthI udvigna thayA vinA mRgajaLanI aMdarathI takalIpha vinA jhaDapathI pasAra thaI jAya che. tema bhogone svarUpathI mRgajaLa tarIke joto sAdhaka
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ * bhogasvarUpadarzanam . 1647 mAyAmbha iti / mAyA'mbhaH tattvato = mAyAmbhastvenaiva pazyan anudvignaH tato = mAyAmbhaso drutaM = zIghraM tanmadhyena = mAyAmbhomadhyena prayAtyeva, na na prayAti / yathA ityudAharaNopanyAsArthaH / vyAghAtavarjito, mAyAmbhasastattvena vyAghAtA'samarthatvAt / / 11 / / bhogAn svarUpataH pazyaMstathA mAyodakopamAn / bhuJjAno'pi hyasaGgaH san prayAtyeva paraM padam / / 12 / / bhogAniti / bhogAn = indriyA'rthasambandhAna svarUpataH pazyan samAropamantareNa tathA = 'manovizuddhisamanvitA bhogAH saMsArahetavo na bhavantI'tyatra yogadRSTisamuccayagatakArikAcatuSTayena zrIharibhadrasUrisammatimAha- 'mAye'tyAdi / yogadRSTisamuccayavRttyanusAreNaiva vyAkhyAnayati- tattvataH = mAyAmbhastvena ityAdi / tattvena = mAyAmbhastvena jJAtasya mAyAmbhaso = marumarIcikAdirUpasya vyAghAtA'samarthatvAt = gatiskhalana-padanyAsabhedAdilakSaNavyAghAtajananazaktivirahAt / taduktaM adhyAtmatattvAloke - tattvena mAyAmbu yathekSamANastanmadhyato yAtyaviSaNNa Azu / bhogAn svarUpeNa tathaiva mAyA'mbuvad vidannaskhalitaM prayAti / / - (a.ta.3/125) iti / / 24/11 / / - na hu pAvaM havai hiyaM, visaM jahA jIviya'tthissa + (ma.sa.614) iti maraNasamAdhiprakIrNakavacanatAtparyapariNamanataH pApapakSapAtavigamena, - yajjIvasyopakArAya, tadehasyA'pakArakam / yaddehasyopakArAya, tajjIvasyApakArakam / / 6 (iSTo.19) iti iSTopadezavacanA''zayavibhAvanena ca - saMsArabhogeSu sukhaM yadeva pratItimAyAti tadasti duHkham / karmodbhavatvAt kSaNabhaGguratvAt, duHkhAnvitatvAdamahattvatazca / / - (a.tattvA.2 / 40) iti adhyAtmatattvAlokadarzitarItyA samAropaM = pIyUSatvasveSTasAdhanatvAdidharmA''ropaM antareNa hetutaH svarUpataH anubandhatazca karmodbhavatva-kSaNabhidelimatvaparakIyatva-vraNopamatva-zalyatulyatva-rogatva-klezAnvitatva-tucchatva-karmabandhajanakatvAdirUpeNa indriyA'rthasambandhAna AvazyakAnapi pazyan = jAnAnaH sAmAnyataH svarasato bhogAn naiva jJAnA'mRtAsvAdI bhuGkte / bhogasukhone bhogavavA chatAM paNa temAM alipta rahelo te parama padane pAme che.(24/11-12) TIkArtha :- (raNapradeza vageremAM musApharI karanAra musAphara unALAmAM madhyAhna samaye cAre bAju mRgajaLa-jhAMjhavAnA nIrane jue che. sAmAnya gAmaDIyo-abhaNa ke bhadrika mANasa to cAre bAju pANI che to kaI rIte AgaLa jaIza? A vicArathI muMjhAI jAya che. paraMtu) mRgajaLane paramArthathI mRgajaLa tarIke ja joto hoziyAra musAphara mRgajaLathI udvigna thayA vinA jhaDapathI mRgajaLanI vaccethI pasAra thaI ja jAya che. te mUMjhAIne temAMthI pasAra na thAya tevuM na bane. vaLI, mRgajaLamAMthI pasAra thavA chatAM paNa te vyAghAta-aDacaNa pAmato nathI. kAraNa ke mRgajaLa tarIke oLakhAyela mRgajaLa AgaLa 4AmA vyAdhAta 42vA mATe samartha nathI. bhUja thAma se 'yathA' za06 deg49||ved cha ta GU&29 // 24 karavA mATe che. (24/11) je rIte te kuzaLa musAphara mRgajaLamAMthI pasAra thaI jAya che te ja rIte mRgajaLatulya Indriya-viSayasaMbaMdharUpI bhogasukhone tenA mULabhUta svarUpe, asArarUpe kAMtAdaSTimAM rahelA yogI jANe che. temAM koI Aropita sArabhUta tattvanuM darzana tene nathI thatuM. mATe tene bhogavavA mATenI tRSNA paNa tene thatI nathI. kevaLa karmodayathI ja kheMcAIne AvelA bhogasukhone te asaMgabhAve bhogave
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1648 tenaiva prakAreNa mAyodakopamAn prayAtyeva paraM padaM tathA'nabhiSvaGgatayA'paravazabhAvAt / / 12 / / * tAttvikavipazyanAvidyotanam * dvAtriMzikA - 24/12 asArAn bhuJjAno'pi hi karmA''kSiptAn asaGgaH ' san = taduktaM adhyAtmopaniSadi AsvAditA sumadhurA yena jJAnaratiH sudhA / na lagatyeva tacceto viSayeSu viSeSviva / / - (a.upa. 2 / 7) iti / nikAcitA''dikarmaparavazazcet tarhi tenaiva = samAropazUnyenaiva prakAreNa asArAn mAyodakopamAn karmA''kSiptAn = viziSTaprayatnamantareNa karmavipAkodayopanatAn tAn bhuJjAno'pi = anubhavannapi sammaddiTThI sayA amUDhe - ( da. vai.10/7 ) iti dazavaikAlikasUtravacanaprAmANyAt, - savvassa logassa sadevagassa kAmANugiddhippabhavaM khu dukkhaM - (utta. 32/19) iti uttarAdhyayanasUtratAtparyopalambhAt, jaM iMdiyehiM laddhaM taM sokkhaM dukkhameva tahA - (pra.sA. 1/76) iti pravacanasAravacanaidamparyArthapariNamanAcca bhogamRgajale asaGgaH = asaGgasAkSimAtraH san tatra rAgAdyakaraNena 'akuvvao NavaM Natthi ' ( sU.kR.1 / 15 / 7) iti pUrvoktasUtrakRtAGgasUtraprAmANyAdabhinavaM karma abadhnan, ata eva - tuTTaMti pAvakammANi navaM kammamakuvvao - (sU.kR. 1 / 15 / 6 ) iti sUtrakRtAGgasUtraprAmANyAt prAktanakarmANi kSapayan kAmaniyattamaI khalu saMsArA muccai khippaM - ( A.ni. 177) iti AcArAGganiryuktivacanAnusArataH ratto baMdhadi kammaM muMcadi jIvo virAgasaMpatto - ( sa.sA. 150 ) iti samayasAravacanAnusAratazca paraM padaM mokSA'bhidhAnaM prayAtyeva, AtmajJAne munirmagnaH sarvaM pudgalavibhramam / mahendrajAlavad vetti naiva tatrA'nurajyate / / - ( a. upa. 2 / 6) iti adhyAtmopaniSadvacanAnusArataH tathA'nabhiSvaGgatayA = mokSabAdhakA''saktizUnyatayA aparavazabhAvAt = pariNAmato bhogaadipaarvshyvirhaat| taduktaM dharmAmRte api yo bhuJjAno'pi no bhuGkte viSayAMstatphalA'tyayAt / yathA paraprakaraNe nRtyannapi na nRtyati / / - (dharmA.8/3) iti / kevalaM karmapAravazyAd bhogapravRttiriyamavaseyA / taduktaM vidyApariNayane - mohasya kila sa vegaH kenA'pi na nivAryate - (vi.pa. 5 / 40 ) iti / ata eva bRhannAradIyapurANe api nAsti mohasamaM bhayam - (bR.nA. 7 / 54) ityuktamiti prAguktaM (pR.1428) smartavyam / prakRte bhogapravRttau api karmA'bandhaM prati 'bhogAn svarUpataH pazyan' iti pradhAnahetuH bodhyaH, yathA - vasthitabhogasvarUpadarzanena vairAgyotkarSAtkarmalepA'sambhavAt / taduktaM uttarAdhyayanasUtre savvesu kAmajAe su pAsamANo na lippaI tAi - ( utta. 8 / 4 ) iti / prakRte anno jIvo, annaM sarIraM - (sU. kR. 2 19 / 9) iti, - anne khalu kAmabhogA, anno ahamaMsi - (sU. kR. 2 / 1 / 13) iti ca sUtrakRtAGgasUtroktirapi yathAgamamanuzIlanIyA / iyameva hi tAttvikI vipazyanA vijJeyA budhaiH, yato nirveda-vairAgye sampadyete / sammataJcedaM bauddhAnAmapi / taduktaM majjhimanikAyetaM 'netaM mama, nesohamasmi, na meso attA 'tievametaM yathAbhUtaM sammappaJJAya daTThabbaM / evametaM yathAbhUtaM sammappaJJAya disvA pathavIdhAtuyA nibbindati, pathavIdhAtuyA cittaM virAjeti - (ma.ni. mahArArulovAdasutta - 2 / 2 / 2 / 114 pRSTha.92) ityevaM pRthviiche. A rIte karmanI nirjarA karatA te yogI paramapada mokSane pAme che. kAraNa ke Asakti-bhogatRSNA na hovAthI te yogI bhogasukhone paravaza thatA nathI. mATe navA karmathI te baMdhAtA nathI. (24/12) 1. hastAdarze 'asaMgataH' ityazuddhaH pAThaH /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ yathAvad darzane'saGgabhAvopalabdhiH 1649 dhAtumuddizya vipazyanAdhikAre / 'na etat mama, nA'syAhamasmi na mamaiSa AtmA' ityevaM jJAnacakSuSA yathAbhUtadarzane'nAtmadravyAd jJAtadoSabahulAd nirveda - vairAgye sulabhe eva / paramArthatastu viSayA''kAGkSocchedinI dRSTireva cakSuSTvena sammatA / taduktaM sUtrakRtAGge hu cakkhU maNussANaM, je kaMkhAe ya antae - (sU. kR. 1 / 15 / 14 ) iti / itthaJca prakRte iMdiyANaM visayA maNunnA, na tesu bhAvaM nisire kayAvi - ( utta. 32 / 21 ) iti uttarAdhyayanasUtrA''zayapariNamanena bhujyamAnaviSayeSu rucyakaraNato nekSaNamAtrAddoSaH tathAvidhaH / na hi rAgAdyakaraNe zabdAdiviSayeSu svarUpato viSamatAdijanakatvamasti / taduktaM uttarAdhyayanasUtre na kAmabhogA samayaM uveMti, na yAvi bhogA vigaI uveMti / je tappadosI ya pariggahIyaM, so tesu mohA vigaIM uveti / / - (utta. 32/101) iti / yathAvatsvarUpadarzane tvAzravamuktiH sulabhA / bauddhAnAmapi smmtmidm| taduktaM majjhimanikAye kandarakasUtre 'ime AsavA'ti yathAbhUtaM pajAnAti; 'ayaM Asavasamudayo'ti yathAbhUtaM pajAnAti, 'ayaM Asavanirodho 'ti yathAbhUtaM pajAnAti, 'ayaM AsavanirodhagAminI paTipadAti yathAbhUtaM pajAnAti / tassa evaM jAnato evaM passato kAmAsavApi cittaM vimuccati, bhavAsavApi cittaM vimuccati, avijjAsavApi cittaM vimuccati / vimuttasmiM vimuttamiti ANaM hota - (ma.ni. 2 / 1 / 1 / 16, pR. 11) iti, pAzarAzisUtre ca ime paJca kAmaguNe agathitA amucchitA anajjhopapannA AdInavadassAvino nissaraNapaJA paribhuJjanti, te evamassu veditabbA- 'na anayamApannA, na byasanamApannA, na yathAkAmakaraNIyA pApimato' - (ma.ni. 1 / 3 / 6 / 287, pR. 234) iti bhAvanIyaM sva-paratantraidamparyArthavibhAvanaparAyaNairyathAgamamatigambhIradhiyA / sarvamadbhutamajJAnAM jAnatAM tu na kiJcana - ( sa.raM. za. 10) iti sabhAraJjanazatakoktirapi smartavyA'tra / prakRte na lippaI bhavamajje vi saMto jaleNa va pokkhariNIpalAsaM - ( utta. 32/47) iti uttarAdhyayanasUtravacanaM, - NANI rAgappajaho savvadavvesu kammamajjhagado / jo lippai rajaeNa du kaddamamajhe jahA kaNayaM / / - ( sa.sA. 218) iti samayasAravacanaM, jaha salileNa Na lippai kamaliNIpattaM sahAvapayaDIe / taha bhAveNa Na lippai kasAya - visaehiM sappuriso / / - ( bhA. prA. 154 ) iti bhAvaprAbhRtavacanaM, - jJAnavaibhava - virAgatAbalAt sevako'pi tadasAvasevakaH - ( nA. sa. sA. nA. nirjarA. 3) iti nATakasamayasArakalazavacanaM yo na bhuGkte bhujyamAnAnapi bhogAn sa buddhimAn - ( yo. vA. nirvANa. pUrvA.59/32) iti yogavAziSThavacanaM kiM vA vimohAya vivekinAM syAt ? - (dha. za. 4 61) iti dharmazarmAbhyudayavacanaJca yathAgamamanuyojyam / nanu mAyodakatvajJAne kathaM tatra pravRttiH syAditi cet ? na, karmabandhaM prati jIvasya svatantratve'pi tatphalabhogaM prati paratantratvAt, yathoktaM bRhatkalpabhASye kammaM ciNaMti savasA tassudayammi u paravvasA hoMti / rukkhaM duruhai savaso vigalai sa paravvaso tatto / / - (bR. ka. bhA. 2689) iti / taduktaM darzanazuddhiprakaraNe api rAgoragagaralabharo taralai cittaM tAvai dosa'ggI / kuNai kumaggapavittiM mahAmaINaM pahA ! moho|| - (da.zu. 3 / 43 ) iti / prakRte ca kevalabalavatkarmodayamAhAtmyataH tathA sambhave'pi jJAninaH tatra nirdoSatvAt / taduktaM adhyAtmopaniSadi svata eva samAyAnti karmANyArabdhazaktitaH / ekakSetrA'vagAhena jJAnI tatra na doSabhAk / / - ( a. upa. 2 / 32 ) iti / prakRte ca - vizeSArtha :- unALAmAM raNapradezamAM bharabapore aNasamaju vyakti mRgajaLane sAcuM jaLa mAnI bese. * se je
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1650 AtmavaJcanApAkaraNopadezaH * dvAtriMzikA-24/12 mAyAmbho manyate'satyaM tattvato yo mahAmanAH / anudvigno nirAzaGkastanmadhye sa na gacchati / / mAyAtoyopamA bhogA dRzyante yena vastutaH / sa bhujAno'pi nisaGgaH prayAti paramaM padam / / 6 (yo.sA.prA.9/21-22) iti yogasAraprAbhRtakArikAyugalamanusandheyam / zuddhAtmA''nandaveditvAnna sati vizuddhasamyaktve bhogatRSNA'nurAgasambhavaH / ata eva mokSopadezapaJcAzake municandrasUribhiH - yathA'mRtarasAsvAdI, nAnyatra ramate janaH / tathA muktisukhAbhijJo, rajyate na sukhAntare / / - (mo.pa.39) ityuktam / taduktaM SoDazake'pi - amRtarasAsvAdajJaH kubhaktarasalAlito'pi bahukAlam / tyaktvA tatkSaNamenaM vAJchatyuccairamRtameva / / evaM tvapUrvakaraNAt samyaktvAmRtarasajJa iha jIvaH / cirakAlA''sevitamapi na jAtu bahumanyate pApam / / yadyapi karmaniyogAt karoti tattadapi bhAvazUnyamalam / ata eva dharmayogAt kSipraM tatsiddhimApnoti / / 6 (So. 3/14-16) iti prAmuktaM(pR.1536) smartavyam / dAnadvAtriMzikoktaM (bhA.1/pR.39) kuzalAnubandhipuNyalabhyabhogAnAM vairAgyajanakatvamihAnusandheyam / idamapyatrAvadheyam- svaprayatnanivartanIyeSvapi kAmabhogeSvAsaktatayA'vasthAne bhavanimajjanaM durantameva prasajyeta / etena - jAnannapi ca yaH pApaM zaktimAn na niyacchati / IzaH san so'pi tenaiva karmaNA samprayujyate / / (ma.bhA.Adiparva-179/11) iti mahAbhAratavacanamapi vyAkhyAtam / paraM nikAcitakarmopanItakAmabhogAdinirAkaraNaprayAse ca svasya karmaNA pravAhitatvameva syAditi kevalA'saGgasAkSibhAvA'valambanena tato niHsaraNameva zreyaH / sammataJcedaM bauddhAnAmapi / taduktaM saMyuttanikAye devatAsaMyukte oghataraNasUtre - yadA khvAhaM, Avuso ! santiTThAmi tadAsu saMsIdAmi; yadA khvAhaM, Avuso ! AyUhAmi tadAssu nibbuyhAmi / evaM khvAhaM, Avuso ! appatidvaM anAyUhaM oghamatari'nti 6 (saM.ni. 111, pR.2) iti yathAgamaM sUkSmekSikayohanIyaM viditasva-parasamayarahasyaiH / itthaJca bhavecchAvicchedena prAkkarmA'parAdhaprayuktapravRttau satyAmapi na kAntA'vasthitasya zuddhihAniH pratyuta zuddhivRddhireva, tathAkarmanirjaraNAt / taduktaM adhyAtmasAre - bhavecchA yasya vicchinnA pravRttiH karmabhAvajA / ratistasya viraktasya sarvatra zubhavedyataH / / atazcA''kSepakajJAnAt kAntAyAM bhogasannidhau / na zuddhiprakSayaH 8 (a.sa.5/14-15) iti / taduktaM mahAvIragItAyAM api - prArabdhakarmabhoktAraH kvApi muhyanti naiva te / madarthaM sarvakarmANi kurvanti zuddhabuddhitaH / / 6 (ma.gI.2/100) iti, - jJAna-vairAgyayogena bhogyakarmasvasaGgatA - (mahA.gI.8/ tethI te AgaLa javAmAM mUMjhAya. paNa mRgajaLamAM satya jalatvano Aropa na kare te temAM na mUMjhAya. tema bhogasukha mULabhUta svarUpe asAra-tuccha-anitya-anAtma-azaraNarUpa hovA chatAM temAM je sArapaNAnosukhasAdhanatAno Aropa kare che tene bhogasukhanuM AkarSaNa mUMjhave che. te temAM aTavAIne mokSamArge AgaLa vadhato nathI. paraMtu kAntA daSTivALA yogI bhogasukhane mRgajaLatulya samaje che. asAra ane tuccha svarUpe tene oLakhe che. temAM koI ISTava-sukhasAdhanatva vagere guNadharmono Aropa karatA nathI. mATe ja miSTAnnaphaLa-pharasANa-DanalopanI gAdI vagerenuM AkarSaNa tenA aMtaHkaraNamAMthI nIkaLI gayela hoya che. kevaLa baLavAna karmanA vipAkodayathI viSayono bhogavaTo karavo paDe ke jIvananirvAha mATe jarUrI bhojanAdi pravRtti karavI paDe che. temAM paNa te asaMga ane alipta rahe che. kevaLa karmanirjarA mATe ja tenI temAM
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1651 * Atmavit karma na badhnAti * bhogatattvasya tu punarna bhavodadhilaGghanam / mAyodakadRDhA''vezastena yAtIha kaH pathA / / 13 / / 86) iti ca / ata eva tasya bhogapravRttyuparame cittazAntilAbhena bhogatRSNA hIyate / prakRte vinA dveSaJca rAgaJca gocarAn yastu khaizcaret / svAdhInahRdayo vazyaiH santoSaM sa samRcchati / / - (ga.gI. 1/61) iti gaNezagItAvacanamapi yathAtantramanuyojyam / 'khaiH indriyaiH', ziSTaM spaSTam / bhavAbhinandinastu bhogapravRttyuparame mahAmohA'naladAhena bhogatRSNA'bhivardhata evetyavadheyam / taduktaM adhyAtmagItAyAmapi vaiSayikapadArtherhi svAtmavinnaiva badhyate / jJAnino bandhanaM kartuM zaktaH ko'pi na jAyate / / sparzAdIndriyabhogebhyo janyaM paravazaM sukham / vastuto duHkhamevA'sti tatra jJAnI na muhyati / / - (adhyA.gI.28,280) iti / ata eva bhogapravRttAvapi na tasya navInakusaMskArotpAdaH, asaGgabhAvena bhogapravRtteH prArabdhakarmaprayuktatvAt / sammataJcedaM pareSAmapi / taduktaM zambhugItAyAM yathA kulAlacakrasya kumbhakAreNa ko'pyaho ! / sArdhaM ghUrNAyamAnasya sambandho nAsti tatkSaNam / / nisaGgarUpato bhogAt tattvajJe bhogajAstathA / saMskArAH kriyamANAnAM jAyante naiva karmaNAm / / - (zaM.gI. 6/58-59) iti / idaJca vizuddhatarasamyaktvamAhAtmyamavaseyam / ata eva mokSaprA api kiM bahuNA bhaNieNaM je siddhA NaraMvarA gae kAle / sijjhihahi je vi bhaviyA taM jANaha sammamAhappaM / / - (mo.prA.88) ityuktamiti bhAvanIyaM tattvametadatigambhIrabuddhayA viSayaviraktakaSAyavipramuktA'ntaHkaraNaiH / bauddhAnAmapi sammatamidaM yaduta kAmabhogA''svAda - duSpariNAmAnAM tattyAga - supariNAmAnAM ca yathAvasthitasvarUpeNA'darzane naiva svayaM paramArthataH tattyAgaH, darzane ca tadupasevane'pi tataH prIti- zAntyAdyanupalambhena svayameva prayANamaskhalitagatyeti / idamevA'bhipretya majjhimanikAye mahAduHkhaskandhasUtre "ye hi keci, bhikkhave, samaNA vA brAhmaNA vA evaM kAmAnaM assAdaJca assAdato AdInavaJca AdInavato nissaraNaJca nissaraNato yathAbhUtaM nappajAnanti te vata sAmaM vA kAme parijAnissanti netaM ThAnaM vijjati / ye ca kho keci, bhikkhave, samaNA vA brAhmaNA vA evaM kAmAnaM assAdaJca assAdato AdInavaJca AdInavato nissaraNaJca nissaraNato yathAbhUtaM pajAnanti te vata sAmaM vA kAme parijAnissanti / ... ThAnametaM vijjati - (ma.ni. 1 / 2 / 170 pR. 122 ) ityuktam / 'assAdaJca = AsvAdaJca', 'AdInavaH duSpariNAmaH', 'sAmaM = svayaM', ziSTaJca vibhAvitArthameva / etena nA'phusantaM phusati ca phusantaJca tato phuse - (saM. ni. zaktivarga-1 / 1 / 3 / 2 / 22 | pR. 15) iti saMyuttanikAyavacanamapi vyAkhyAtam, sparzapadasyA''saktiparatvAditi nAnAtantratAtparyaparyAlocanakuzalairvibhAvanIyaM tattvametat / / 24 / 12 / / pravRtti hoya che. ahIM pUrve baLavAnapaNe baMdhAyelA karmo ravAnA thavA mATe udayamAM AvelA hoya che, nahi ke kAntAdRSTimAM rahelA yogI puruSone bAMdhavA mATe. kAntAdRSTivALA yogInI apUrva AtmajAgRtinA baLe kevaLa karmanirjarA thAya che. A rIte te yogI karmane khapAvI mokSe pahoMce che.(24/11-12) * bhogamAM sukhasAdhanatAnI buddhi DUbADe gAthArtha :- bhogamAM tattvanI buddhivALo to bhavasAgarano pAra pAmato nathI. mRgajaLamAM satya = =
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1652 * bhoge tattvabuddhiH vipAkadAruNA * dvAtriMzikA-24/14 bhogeti / bhogatattvasya tu = bhogaM paramArthatayA pazyatastu (punaH) na bhvoddhilngghnm| mAyodakadRDhA''vezaH tathAviparyAsAt tena yAtIha kaH pathA yatra mAyAyAmudakabuddhiH / / 13 / / sa tatraiva bhayodvigno yathA tiSThatyasaMzayam / mokSamArge'pi hi tathA bhogjmbaalmohitH||14|| sa iti / sa = mAyAyAmudakadRDhA''vezaH tatraiva pathi bhayodvignaH san yathA ityudAharaNopanyAsArthaH tiSThatyasaMzayaM = tiSThatyeva jalabuddhisamAropAt / (tathA) mokSamArge'pi hi jJAnAdilakSaNe bhogaM = indriyA'rthasambandhaM paramArthatayA = satyatayA saMsArasAratayA nijajanmaphalatayA vA pazyataH tu na bhavodadhilaGghanaM sambhavati, tathAviparyAsAt = satyatva-sveSTasukhasAdhanatva-piyUSatvAdiprakArakabhramataH tattyAgA'sambhavAt / yatra pathi mAyAyAM = marumarIcikAyAM udakabuddhiH = satyajalapratItiH tena pathA iha loke ko mAyodakadRDhA''vezaH = marumarIcikAvizeSyakajalatvaprakArakadRDhapratItimAn yAti ? taduktaM yogasAraprAbhRte - bhogAMstattvadhiyA pazyan nA'bhyeti bhavasAgaram / mAyAmbhaso jAnatA satyaM gamyate tena nA'dhvanA / / - (yo.sA.prA.9/23) iti / dehendriyAdyabhedakhyAtivilasitametad / yathoktaM adhyAtmasAre - madhyAhna mRgatRSNAyAM payaHpUro yathekSyate / tathA saMyogajaH sargo vivekA'khyAtiviplave / / - (a.sA.18/29) iti pUrvoktaM(pR.733) atrA'nusandheyam / / 24/13 / / ___bhayodvignaH = nimajjana-vastrA''rdIbhavanAdibhayaviSaNNaH san mAyAyAM = marumarIcikAyAM udakadRDhA''vezaH = satyajalatvaprakArakAbhinivezazAlI tatraiva pathi tiSThatyeva, jalabuddhisamAropAt = satyajalabuddhisambhramAt / taduktaM yogasAraprAbhRte'pi - sa tiSThati bhayodvignaH yathA tatraiva shngkitH| tathA nirvRtimArge'pi jaLanI daDha bhrAntivALo jagatamAM kayo mANasa te mArge cAlIne jAya ? (24/13) TIkArtha :- bhogasukhane ja paramArtharUpe-sArarUpe joto mANasa bhavasAgarano pAra pAmato nathI. kAraNa ke tene tevA prakAranI gerasamaja thayelI che. jema ke mRgajaLamAM satyajaLanI bhrAnti thavAthI "sAme dekhAya che te pANI ja che. temAM jaIza to huM DUbI ja jaIza." AvA daDha AgrahavALo kayo mANasa te rastethI cAlIne jAya ke je raste tene mRgajaLamAM satyajalanI bhramaNA UbhI thaI che ? (24/13) vizeSArtha - 11-12 naMbaranI gAthAmAM A gAthAno bhAva ame jaNAvI gayA chIe. mATe tenuM punarAvartana nathI 42tA. (24/17) gAthArtha :- mRgajaLamAM satyajaLanI bhramaNAvALo mANasa DUbI javAnA bhayathI udvigna thavAthI jema nizaMkapaNe tyAM ja Ubho rahe che tema bhogarUpI kAdavathI mUDha banelo jIva mokSamArgamAM paNa mo 4 2 cha, sArA to nathI. (24/14) TIkArtha :- mRgajaLamAM satya jaLa tarIkeno daDha abhiniveza karanAra mANasa DUbI javAnA bhayathI jema te ja mArgamAM niHzaMkapaNe Ubho ja rahe che, AgaLa vadhato nathI. kAraNa ke tene mRgajaLamAM satyajalanI brAnta buddhi magajamAM caDhI gaI che. tema bhoganA sAdhanarUpa mRgajaLatulya dehAdithI mohita 1. hastapratau mudritapratau ca 'bhavo...' iti pAThaH / paraM vyAkhyAnusAreNa sandarbhAnusAreNa ca 'bhayo..' iti pAThaH zuddhaH / 2. mudritapratau '...dakasamAveza' ityazuddhaH pAThaH / 3. mudritapratau 'bhavo...' ityazuddhaH pAThaH / hastAdarza 'bhayo...' iti zuddhaH pAThaH / 4. mudritapratau ....samAvezAt' iti pAThaH /
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvadRSTikAryopadarzanam bhoganibandhanadehAdiprapaJcamohita ityarthaH / / 14 / / tiSThatyasaMzayaM bhogajambAlamohito dharmazaktiM na hantyasyAM bhogazaktirbalIyasIm / hanti dIpApaho vAyurjvalantaM na davAnalam / / 15 / / dharmazaktimiti / asyAM kAntAyAM karmA''kSiptatvena nirbalA bhogazaktiH anavaratasvarasapravRttatvena balIyasIM dharmazaktiM na hanti, = * = * bhogmaayaavimohitH|| - (yo.sA.prA. 9/24 ) iti / bhogasukhamohitastatraiva tiSThatItyarthaH / taduktaM adhyAtmatattvAloke - marIcikAM vAritayA vilokya mRgo yathA dhAvati bhUritRSNaH / bhogAn sukhatvena tathA viditvA dhAvantyaho ! tAn prati dehabhAjaH / / - ( a . tattvA. 1 / 40 ) iti / tatazcaughadRSTityAgena pAramArthikatattvadRSTiparatayaiva bhAvyaM mumukSuNetyupadezaH prakRte labhyate / prakRte ca grAmA''rAmAdimohAya yad dRSTaM bAhyayA dRzA / tattvadRSTyA tadevAntarnItaM vairAgyasampade / / bAhyadRSTeH sudhAsAraghaTitA bhAti sundarI / tattvadRSTestu sA sAkSAd viNmUtrapiTharodarI / / lAvaNyalaharIpuNyaM vapuH pazyati bAhyadRk / tattvadRSTiH zva-kAkAnAM bhakSyaM kRmikulA''kulam / / gajA'dhairbhUpabhavanaM vismayAya bahirdRzaH / tatrA'zvebhavanAtko'pi bhedastattvadRzastu na || 1653 - (jJA.sA. 19/3-4-5-6 ) iti jJAnasArakArikA anusandheyAH / / 24/14 / / kAntAyAM dharmazakterbalavattvamupadarzayati- 'dharmazaktimiti / svarasato'tyantamupAdeyatvadhiyA'navarataM bhogazaktirudIritA syAt, syAdeva tarhi sA dharmazaktito balIyasI / paraM kAntAyAM naivaMvidhA bhogazaktiH sambhavati / kevalaM svaprayatnA'nivAryakarmodayAdeva bhogazaktiratrA'vakAzamupalabhate / itthaM kAntAyAM prAdhAnyataH karmA''kSiptatvena sA bhogazaktiH dharmazaktyapekSayA nirbalA / dharmazaktistu svarasato'tyantamupAdeyatvadhiyA'navaratamatra vijRmbhamANA bhogazaktito balIyasyeva / ataH sA bhogazaktiH balIyasIM dharmazaktiM na hanti / thayelo mANasa paNa jJAna-darzana-cAritrarUpa mokSamArgamAM niHzaMkapaNe Ubho ja rahI jAya che, AgaLa vaghato jaTaDI bhaya che. jAgaNa vaghato nathI. ( 24 / 14 ) vizeSArtha :- ahIM 'mokSamArgamAM Ubho rahI jAya che' A vAkyano artha mokSamArga sudhI te pahoMcI gayo tema samajavAnI jarUra nathI. paraMtu mokSamArga tarapha te AgaLa vadhato nathI- Avo artha samajavo.(24/14) * kAntA dRSTimAM bhogazakti nirbaLa bane gAthArtha :- kAntA dRSTimAM bhogazakti baLavAna evI dharmazaktine haNatI nathI. kharekhara dIvAne bUjhavanAro vAyu saLagatA dAvAnaLane bUjhavato nathI. (24/15) TIkArtha :- kAntA dRSTimAM rahelA yogI puruSanI bhogazakti atyaMta nirbaLa banI jAya che. kAraNa ke (yogI puruSa bhogazakti pratye udAsIna banela hovAthI tene bolAvato nathI. bhogazaktinuM svAgata karato nathI.) karmanA udayathI ja kheMcAIne bhogazakti yogI puruSa pAse Ave che. tathA dharmazaktinuM yogI puruSa aMtaHkaraNathI satata svAgata kare che. dharmazaktino ja niraMtara sAdara upayoga te kare che. mATe dharmazakti kAntA dRSTivALA puruSanI khUba ja baLavAna bane che. te kAraNe bhogazakti baLavAna 1. hastAdarza 'yasIM zadha' ityazuddhaH pAThaH /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1654 * striyA iva dharmazakteH puruSAyitatvam * dvAtriMzikA-24/15 virodhino'pi nirbalasyA'kiJcitkaratvAt / atra dRSTAntamAha- dIpA'paho = dIpavinAzako vAyurvvalantaM davAnalaM na hanti / pratyuta balIyasastasya sahAyatAmevA''lambate / itthamatra dharmazakterapi balIyasyA avazyabhogyakarmakSaye bhogazaktiH sahAyatAmevA''lambate / ____nanu vipakSavargA'ntargatasya hi svarUpameva sudurlabhaM, prAgeva kAryakaraNam / na khalu dahanA'ntargataM bIjaM tricaturakSaNAvasthitamuptamapyakurAyopakalpate / ato'nAdikAlato pravRttA bhogazaktirdahanasthAnIyA bIjasthAnIyAM dharmazaktiM hanyAdeveti cet ? atrocyate, virodhino'pi = dharmazaktivirodhino'pi bhogasAmarthyasya nirbalasya akiJcitkaratvAt = virodha-vighAtAdikAritvavirahAt / yathA suratavizeSe puruSasya strIdharmA'nukAritvaM striyAzca puruSAyitaM sampadyate tathaiva kAntAyAM dharmazakteranalasthAnIyatvaM anAdikAlapravRttatve'pi bhogazaktezca bIjasthAnIyatvamupasampadyata eveti kSIyamANA bhogazaktirna bhogAntarA''kSepakasaMskArA'GkurAyopakalpate'tra / yaduktaM upadezapade - parisuddhA''NAjogA pAeNaM AyacittajuttANaM / airodaM pi hu kammaM Na phalai tahabhAvao ceva / / 6 (upa.pa.323) iti / pratyuta balIyasyA dharmazakteH parizuddhAjJAyogarUpAyA avazyabhogyakarmakSaye = bhogaikanivartanIyakarmocchede bhogazaktiH sahAyatAmeva Alambate / itthaJca - utpadyamAnA rAgAdyA vivekajJAnavahninA / yadA tadaiva dahyante kutasteSAM prarohaNam ? / / ( (varA.3/24) iti varAhopaniSaduktirapyatra labdhAvakAzA'vaseyA / tathApi bhogapravRtte nirjarAkAGkSiNi tasmin sadoSatvakalpanamajJAnavilasitameva / taduktaM kAdambaryAM api - na hyataH paramaparaM kaSTataraM kiJcidapi pIDAkaraNaM yad guNeSu vartamAno doSeSu sambhAvyate - (kaad.pR.492)| na ca sarvaviratiniyatasadanuSThAnavirahAdatra kathaM dharmazakteH balIyastvam ? iti zaGkanIyam, asaGgasAkSibhAvopadhAyakatattvajJAnAdisAcivyenA'tra dharmazakteH balIyastvAt / na hi svalpasyA'pi vajraratnasya mahAparimANakAcazakalavRndAd mahArghatve ko'pi vijJo vipratipadyate / prakRte ca - jaM jaha mollaM rayaNaM taM jANati rayaNavANio niunno| thovaM tu mahallassa vi kAsati appassa vi bahuM tu / / adhavA kAyamaNissa u sumahallassa vi u kAgiNImollaM / vairassa u appassa vi mollaM hotI satasahassaM / / 6 (vya.sU.bhA. 10/215-216) iti vyavahArasUtrabhASyagAthe api nipuNadhiyA'tra yojye / tatazca sparzajJAnamAhAtmyena tathAvidharAgAdyupanAyakakliSTakarmanAzakatayA tAdRzapravRtterapi tadAnIM paramArthataH kartavyataiva, taduktaM maraNasamAdhiprakIrNake mahApratyAkhyAnaprakIrNake ca - jeNa virAgo jAyai, taM taM savvAyareNa karaNijjaM 6 (ma.sa. 296, mahApra.106) iti / tAdRzapravRttAvapi viraktatayA na karmalepasambhavaH / taduktaM uttarAdhyayanasUtre - bhAve viratto maNuo visogo eeNa dukkhohaparaMpareNa / na lippaI bhavamajhe vi evI dharmazaktine haNatI nathI. bhogazakti dharmazaktinI virodhI hovA chatAM paNa dharmazakti karatAM nabaLI paDI gayelI che. tethI te bhogazakti dharmazaktinuM kazuM bagADI zakatI nathI. prastutamAM udAharaNane dekhADatA zAstrakAra paramarSi kahe che ke vAyu dIvAne bUjhavI nAMkhe che. A apekSAe agnino tene virodhI gaNI zakAya. paNa te vAyu saLagatA bhayaMkara dAvAnaLane bUjhavI zakato nathI. paNa UlaTuM baLavAna evA dAvAnaLane saLagavAmAM pavana sahAya ja kare che. A ja rIte prastutamAM avazya bhogavavA paDe tevA karmone khapAvavAmAM bhogazakti paNa baLavAna evI dharmazaktine sahAya ja kare che.
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ * bhogAnupadhAne'vazyabhogyakarmakSayA'yogaH * 1655 na tu nirbalatvena tAM viruNaddhIti / / santo jaleNa vA pokkhariNIpalAsaM / / 6 (utta.32/99) iti / yuktaJcaitat / na hi mAlatIkusumamakarandarasA''svAdalInasya bhramarasya karIravanagocarA svArasikI spRhA sampadyate / etena bhogazaktyanalagataM yogakASThaM bhasmasAd bhavatIti kalpanA'pIha nirastA / na hyudakArdai cirakAlata udakaparibhAvitamudakagataJca kASThaM dahanena jvAlayituM zakyate kAtnyena / itthaJca sarvatra sadaiva prAyazaH zrutabhAvAvabodhaniyantritatayA tathAvidhendriyapravRtterapi guNotpAdakatvaM tu maraNasamAdhiprakIrNake - huti guNakArakAI suyarajjUhiM dhaNiyaM niyamiyAiM / niyagANi iMdiyAiM (ma.sa.623) ityAdinA prasiddhameva / taduktaM mahAbhArate api - karmaNA badhyate janturvidyayA tu pramucyate - (ma.bhA.zAMtiparva 240/7) iti / yadvA - anne khalu kAmabhogA, anno ahamaMsi (sR.k.2|1|13) iti prAgukta (pR.1648) sUtrakRtAGgasUtratAtparyagocarasadabhinivezazAlinaM kAntA'vasthitaM prati pariNAmasundaratvena tadAnIM tAdRzapravRtteH guNarUpatA - jo u guNo dosakaro Na so guNo dosameva taM jaanne| aguNo vi hoti u guNo viNicchao suMdaro jassa / / 6 (ni.bhA.5877/bR.ka.bhA.4052) iti nizIthabhASya-bRhatkalpabhASyavacanAdeva siddhaa| taduktaM adhyAtmasAre api - yasminniSevyamANe'pi yasyA'zuddhiH kadAcana / tenaiva tasya zuddhiH syAt kadAciditi hi zrutiH / / - (a.sA.5/23) iti / yadapi adhyAtmagItAyAM - alpaM karma prabadhnAti karoti bahunirjarAm / bhuJjan hi sarvabhogAn sa jJAnI yAti zivaM rayAt / / karmaNo nirjarA bahvI svalpabandho'sti dehinAm / jJAninAM hi gRhavAsavartitIrthaGkarAdivat / / 6 (adhyA.gI.167,185) ityuktaM tadapIha kAntAyAM dRSTau yojyam / yuktaJcaitad, yato bhogazaktyA bhogA'nupadhAne avazyabhogyakarmakSayo'pi naiva syAt / na hi ghaTAnutpAde ghaTadhvaMsaH sambhavati, pratiyogino'pi svadhvaMsaM prati kAraNatvAt / ato nirbalatvena bhogazaktiH bhogaikanivartanIyakarmocchedapravaNAM tAM = balIyasI dharmazaktiM na tu = naiva viruNaddhi = bhogAntaropanAyakasaMskArA''dhAnalakSaNaM virodhamupadadhAti / tatazca mithyAtvA'nantAnubandhikaSAyakSayopazamajanitabhAvA''rogyamAsvAdayan muktyanuSThAnasya sukaratvamupAdeyatvaJca cintayan saMsAravyAdhyauSadhabhUte tIvrA''daropahitasadanuSThAne yathAzakti pravartamAnaH cAritramAsAdayati sthirAzayaH san / taduktaM zAstravArtAsamuccaye - sati cAsminnasau dhanyaH samyagdarzanasaMyutaH / tattvazraddhAnapUtAtmA ramate na bhavodadhau / / sa pazyatyasya yadrUpaM bhAvato buddhicakSuSA / samyakzAstrA'nusAreNa rUpaM naSTA'kSirogavat / / tad dRSTvA cintayatyevaM prazAntenA'ntarAtmanA / bhAvagarbha yathAbhAvaM paraM saMvegamAzritaH / / janma-mRtyu-jarA-vyAdhi-roga-zokAdyupadrutaH / klezAya kevalaM puMsAmaho ! bhImo mahodadhiH / / sukhAya tu paraM mokSo janmAdiklezavarjitaH / bhayazaktyA vinirmukto vyAbAdhAvarjitaH sadA / / heturbhavasya hiMsA''dirdu:khAdyanvayadarzanAt / mukteH punarahiMsAdiAbAdhAvinivRttitaH / / buddhvaivaM bhavanairguNyaM muktezca guNarUpatAm / tadarthaM ceSTate nityaM vizuddhAtmA yathAgamam / / paNa nirbaLa hovAnA kAraNe te bhogazakti dharmazaktine khatama karI zakatI nathI.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sthirA-kAntAdRSTyoH bhedasAdhanam * dvAtriMzikA-24/15 yadyapi sthirAyAmapi jJAnA'pekSayA bhogAnAmakiJcitkaratvameva, tathApi tadA(daM)ze pramAdasahakAritvamapi teSAm / duSkaraM kSudrasattvAnAmanuSThAnaM karotyasau / muktau dRDhA'nurAgatvAtkAmIva vanitAntare / / upAdeyavizeSasya na yatsamyakprasAdhanam / dunoti ceto'nuSThAnaM tadbhAvapratibandhataH / / tatazca duSkaraM tanna samyagAlocyate yadA / ato'nyad duSkaraM nyAyAddheyavastuprasAdhakam / / vyAdhigrasto yathA''rogyalezamAsvAdayan budhaH / kaSTe'pyupakrame dhIraH samyakprItyA pravartate / / saMsAravyAdhinA grastastadvajjJeyo narottamaH / zamA''rogyalavaM prApya bhAvatastadupakrame / / pravartamAna evaM ca yathAzakti sthirAzayaH / zuddhaM cAritramAsAdya kevalaM labhate kramAt / / 6 (zA.vA. 9/8-20) iti / idaJcA'tra yathAsambhavaM yojyamAgamamarmavedibhiH / yadyapi sthirAyAmapi dRSTau jJAnA'pekSayA = dehendriyAdivivekajJAnA'pekSayA bhogAnAM = indriyA'rthasambandhAnAM atitaptA'yaHkaTAhagatakatipayajalabindUnAmiva akiJcitkaratvameva = vivekajJAnakAryAdhikakAryA'kAritvameva, vivekajJAnaprabhAvena zuddhacaitanyAMze svatAdAtmyA'nubhavAt / na hi granthibhedottarabhedavijJAnamAhAtmyena zuddhacaitanyAMze svAstitvA'nubhave sati sopAdhikadharmeSvekatvabuddhiH sambhavati / idamevAbhipretya dharmaparIkSAvRttau - svAbhAvikadharmajJAnasAmagryA aupAdhikadharmajJAnamAtraM prati pratibandhakatvAt + (dha.pa.vR. 98 vRtti) ityuktaM tathApi tadaMze = sukhA'nubhavAM'ze teSAM bhogAnAM pramAdasahakAritvamapi = abhiSva gAdisahakAritvamapi sambhavatIti sthirAyAM bhogazaktiH kathaJcid dharmazaktiM viruNaddhi api / kAntAyAM tu dRSTau dhAraNayA = zuddhacaitanyasvabhAvagocarA'ntaHkaraNasthirIkaraNalakSaNayA SaSThayogAGgAtmikA jJAnotkarSAt = vivekajJAnaprakarSAt hetoH teSAM bhogAnAM na tathAtvamapi = naiva abhiSvaGgAdisahakAritvaM sambhavati / ata eva na tannimittaH karmabandhaH kAntAyAM sambhavati / taduktaM adhyAtmasAre - dharmazaktiM na hantyatra bhogayogo balIyasIm / hanti dIpA'paho vAyurvvalantaM na davAnalam / / badhyate bADhamAsakto yathA zleSmaNi makSikA / zuSkagolavadazliSTo viSayebhyo na badhyate / / 6 (a.sA.5/20,21) iti / kiJca sthirAyAM prAguktarItyA (dvA.dvA.24/7 bhAga-6 pR.1638) bhogA'sAratAvibhAvanena bhogecchAviratirjAyate kAntAyAM tu spaSTatarA''tmatattvasaMvedanaprAbalyena sopajAyata ityapyanayorbhedo'nAvila eva / sthirAmadhikRtya - yathA yathA na rocante viSayAH sulabhA api / tathA tathA samAyAti saMvittau tattvamuttamam / / (iSTo.38) iti iSTopadezavacanaM zuddhavyavahAranayAbhiprAyeNa saGgacchate / kAntAmadhikRtya tu - yathA yathA samAyAti saMvittau tattvamuttamam / tathA tathA na rocante viSayAH sulabhA api / / 6 (iSTo.37) iti iSTopadezavacanaM zuddhanizcayanayAbhiprAyeNopapadyate / - zuddhaiva jJAnadhArA syAt samyaktvaprAptyanantaram + (a.sA.18/150) iti adhyAtma ja sthira ane kanA daSTino taphAvata che yadya. / sthira dRSTimA 59 zAnanI haTisa bhogasuSo is aut sht| nathI. tema chatAM sukhAnubhavanA aMzamAM bhogasukho pramAdanA sahakArI paNa bane che.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ * cAritravirodhipariNAmavirahe'pi cAritrA'lAbhaH * kAntAyAM tu dhAraNayA jJAnotkarSAnna tathAtvamapi teSAm / 'gRhiNAmapyevaMvidhadazAyAmupacArato yatibhAva eva / cAritramohodayamAtrAtkevalaM na saMyamasthAnalAbhaH / na tu tadvirodhipariNAmalezato'pItyAcAryANAmAzayaH / / 15 / / sAravacanAt sthirAyAM jJAnadhArAyAH zuddhatvameva / na ca vyutthAnadazAyAmupayogA'zuddhatvamapi sambhavatIti praNidhAna-labdhi-zakti-kSayopazamAdyavyaktarUpeNaiva zuddhatvaM jJAnajJArayAH syAditi zaGkanIyam, tathA sati 'zuddhaiva saMskAradhArA syAditi vaktavyatA''patteH / etena bhogapravRttikAle upayogA'zuddhatve'pi tataH pUrvaM pazcAdvA vairAgyapazcAttApAdibhAvena jJAnadhArAyAH zuddhatvamiti nirastam, 'madhuraM kimpAkaphalaM dAruNApAyakArI'tivat 'sarvAGgINAhlAdajanakA ime bhogAH paryantadAruNA' iti saMvedanasya sambhavena bhogapravRttikAle'pi jJAnadhArAyAH zuddhatvopapatteH / itthameva samyagdRzo vizuddhatvaM sarvAsvapi dazAsvataH - (a.sA. 18/151 ) iti adhyAtmasAravacanopapatteH / yadvA'stu samyagdRzaH heyopAdeyagocarasaMvedanadhArAyAH zuddhatve'pi bhogapravRttau kadAcit saMvijJAnadhArAyA azuddhatvamapi syAt / na copayogasya vijJAnalakSaNatayaikavidhatvAt jJAnadhArAyAH zuddhatve saMvijJAnadhArAyA api zuddhatvameva, tayoraikyAditi vAcyam, saMvedanAtmakopayoge vijJAnalakSaNopayogabhinnatvasya zAstrasiddhatvAt / taduktaM siddhasenagaNibhiH tattvArthaTIkAyAM - upayogastu dvividhA cetanA ( 1 ) saMvijJAnalakSaNA (2) anubhavanalakSaNA ca - (ta.sU.2 / 20 / vRtti pRSTha-168) iti / saMvijJAnaM vastuno bahiraGgasvarUpagocaraM, anubhavanaM tu vastuno'ntaraGgasvarUpagocaramityanayormahAn bhedo vartate / bhogAdipravRttAvapi 'idamatAttvikamupAdhirUpamupAdhijanitamupAdhijanakamAbhAsikameva sukhami ti praNidhAnagarbhasya heyopAdeyagocarasya saMvedanasya tu zuddhatvameva / sthirAyAmArttadhyAna- kRSNalezyAdipAravazyena 'kamanIyAmenAM kanyAM balAdupabhokSye, taM ca haniSyAmItyAdirUpAyAH saMvijJAnadhArAyAH azuddhatvamapyanapalapanIyaM satyakyAdyudAharaNataH / kAntAyAM tu saMvijJAnadhArAyAH api zuddhaprAyatvam, bhogA'nAkSepakazuddhacaitanyasaMvedanA''kSepakacittotkarSAt / ata eva sthirApekSayA kAntAyAM vairAgyasyApyutkarSo'pratyAkhyeyaH / etena na doSadarzanAcchuddhaM vairAgyaM viSayA''tmasu / mRdupravRttyupAyo'yaM tattvajJAnaM paraM hitam / / - (si.dvA.dvA.10/11) iti siddhasenadivAkarakRtadvAtriMzikAvacanamapi vyAkhyAtam / avimaNe vIre, tamhA vIre na rajjai - ( AcA. 1 / 2 / 6 ) iti AcArAGgasUtroktirapi gambhIradhiyA'tra yojanIyA nAnAnayA'bhiprAyakuzalaiH / 1657 gRhiNAmapi = caturtha-paJcamaguNasthAnakA'vasthitAnAmapi evaMvidhadazAyAM = kAntAyAM dRSTau bhogazakteH bhogaikanAzyakarmakSayasahAyakatvA'vasthAyAM upacArato = 'vartamAnasamIpe vartamAnavadvA' ityAdinyAyabalotthopacAramA jyAre kAntA dRSTimAM to dhAraNA baLavAna hovAthI samyak jJAnano utkarSa thavAthI sukhAnubhavanA aMzamAM bhogasukho pramAdanA sahakArI banatA nathI. gRhasthane paNa AvI kAntAdRSTinI nirmaLa Ucca dazAmAM aupacArika rIte sAdhupaNuM ja hoya che. mAtra cAritramohanIya karmanA vipAkodayanA lIdhe saMyamasthAnano temane lAbha nathI thayo hoto- ATalo ja pharaka hoya che. paraMtu cAritranA virodhI pariNAmano to eka aMza paNa temanAmAM nathI hoto ke jenA lIdhe te kAntAdRSTivALA gRhasthone saMsAramAM rahevuM paDe A pramANe zrIharibhadrasUrijI mahArAjano Azaya hoya tema graMthakAra mahopAdhyAyajI mahArAja jaNAve che. (24/15) 1. mudritapratau 'gRhiNI' iti pAThaH / -
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1658 * anuttarasurANAM kAntA dRSTi: * dvAtriMzikA-24/15 zritya yatibhAvaH = sAdhukalpatvaM eva, saMsArasthatIrthakarAdivat / dehA''tmavivekajJAnagarbhavairAgyaprakarSe satyapi cAritramohodayamAtrAt = cAritradharmAntarAyodayamAtrAt kevalaM na saMyamasthAnalAbhaH, na tu tadvirodhipariNAmalezato'pi = saMyamA'dhyavasAyavighaTakapariNAmalavamapyAzritya / etena - goyamA ! jassa NaM dhammaMtarAiyANaM kammANaM khaovasame kaDe bhavati se NaM asoccA kevalissa vA kevalisAvagassa vA kevalisAviyAe vA kevaliuvAsagassa vA kevalIuvAsiyAe vA tappakkhiyassa vA tappakkhiyasAvagassa vA tappakkhiyasAviyAe vA tappakkhiyauvAsagassa vA tappakkhiyauvAsiyAe vA kevalaM muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pavvaejjA / jassa NaM dhammaMtarAiyANaM kammANaM khaovasame no kaDe bhavati se NaM asoccA kevalissa vA jAva muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM No pavvaejjA - (vyaa.pr.9|4|365) iti bhagavatIsUtravacanaprabandho'pi vyAkhyAtaH / dhammaMtarAiyANaMti antarAyaH = vighnaH so'sti yeSu tAni antraayikaanni| dharmasya cAritrapratipattilakSaNasyA'ntarAyikANi = dharmAntarAyikANi, teSAM = vIryAntarAyacAritramohanIyabhedAnAmityarthaH" (bh.suu.9|4|365 vRtti) iti tadvRttau abhayadevasUrayaH / tatazca prakRte kAntAyAmavasthitAnAM antaHkaraNaM tu - tA kaiyA taM sudiNaM sA sutihI taM bhave sunakkhattaM? / jaMmi suguruparataMto caraNabharadhuraM dharissamahaM / / (da.zu.113) ityevaM darzanazuddhiprakaraNadarzitabhAvanAbhAvitamevA''ste / taduktaM paJcaliGgiprakaraNe api samyagdRSTibhAvanApradarzanAvasare - kaiyA hohI so vAsarutti gIyatthagurusamIvaMmi / savvavirayaM pavvajjiya viharissAmi ahaM jammi / / - (paM.li.25) iti / taduktaM sAkSepaparihAraM adhyAtmasAre - caturthe'pi guNasthAne nanvevaM tat prasajyate / yuktaM khalu pramAtRRNAM bhavanairguNyadarzanam / / satyaM cAritramohasya mahimA ko'pyayaM khalu / yadanyahetuyoge'pi phalA'yogo'tra dRzyate / / dazAvizeSe tatrA'pi na cedaM nA'sti sarvathA / svavyApArahRtAsaGgaM - (a.sA.5/10-11-12) iti / prakRtireva teSAM zItalA pAnIyavat kevalaM dhUmadhvajasthAnIyakliSTakarmodayamAtrAdupajAyamAnA bhogapravRttiH kvAcitkI kAdAcitkI auSNyasthAnIyA jhaTiti punarnivartata eva / etena - uSNatvamagnyAtapasaMprayogAcchaityaM hi yatsA prakRtirjalasya (raghu.5/54) iti raghuvaMzavacanamapi vyAkhyAtam / vItarAgastotre'pi - yadA marunnarendrazrIstvayA nAthopabhujyate / yatra tatra ratirnAma viraktatvaM tadA'pi te / / 6 (vI.sto.12/4) ityuktamiti prAguktaM(pR.40) smartavyam / sAdhikaSaTSaSTisAgaropamasthitikAvadhijJAnavatAmanyeSAM vA tathAvidhavairAgyazAlinAM garbhAvasthAyAmapi na vairAgyavyAhatiH, kiM punaH taduttaram? taduktaM adhyAtmasAre - ata eva mahApuNyavipAkopahitazriyAm / garbhAdArabhya vairAgyaM nottamAnAM vihanyate / / - (a.sA.5/26) iti / anuttarasurANAmapi kAntA dRSTireva sambhavati / kevalaM te - AtmAnaM satataM jJAtvA kAlaM naya mahAmate ! / prArabdhamakhilaM bhuJjan nodvegaM kartumarhasi / / utpanne tattvavijJAne prArabdhaM naiva muJcati / (nA.bi.21/22) iti nAdabindUpaniSadAdidarzitarItyA kAlameva yApayantItyAdikaM yathAtantramatrohanIyam / etena 'sammattadaMsI na karei pAvaM' (AcA.10/3/2) iti pUrvoktaM(pR.967) AcArAGgavacanaM, 'jaM vizeSArtha:-pANI svabhAvathI zItaLa hoya che. paNa cUlA upara garama karavAmAM Ave to garamI pakaDe che. paNa cUlAnI nIce utAravAmAM Ave ke uSNatA ghaTatI jAya che. pANI pharIthI ThaMDu thAya che. tema kAntA daSTimAM rahelA yogI svabhAvathI tRpta
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ * darzanAntare'pi samyagdarzanAt kSipraM muktiH 1659 mImAMsA dIpikA cA'syAM mohadhvAntavinAzinI / tattvA''lokena tena syAnna kadApyasamaJjasam / / 16 // mImAMseti / mImAMsA sadvicAraNA dIpikA cA'syAM kAntAyAM mohadhvAntavinAzinI = ajJAnatimirA'pahAriNI tattvA''lokena paramArthaprakAzena / tena kAraNena na kadApyasamaJjasaM syAt / ajJAnanimittako hi tadbhAva iti / / 16 / / = kuNadi sammadiTThI taM savvaM NijjaraNimittaM ' ( sa.sA. 193) iti pUrvoktaM ( bhA. 4 pR.966) samayasAravacanaM, 'adhyAtmajJAnato jJAnI prArabdhakarmazaktitaH / kAmabhoge hyanAsakto bhogabhoktA na badhyate / / ' ( a.gI. 188) iti adhyAtmagItAvacanaM, 'prArabdhakarmaprAbalyAt bhogeSvicchA bhavedyadi / klizyanneva tadA'pyeSa bhuGkte viSTigRhItavat / / (paM.da. 7/143) iti paJcadazIvacanaM, 'samyagdarzanasampannaH karmabhirna nibadhyate' (ma. smR. 6/74) iti manusmRtivacanaM, 'samyagdarzanAt kSipraM mokSo bhavati' (bha.gI.bhA.4/39) iti zaGkarAcAryakRtabhagavadgItAbhASyavacanaM ca pUrvoktaM (pR. 967) vyAkhyAtam kAntAmadhikRtya tadupapatteH iti AcAryANAM zrIharibhadrasUrINAM AzayaH pratibhAtyasmAkamiti zrImahopAdhyAyakathanam / / 24/15 / / kAntAyAM guNalAbhamAha- 'mImAMsA' iti / kAntAyAM dRSTau sadvicAraNA = tattvabodhA'nantarabhAvinI dehendriyAdibhinnA''tmatattvavicAraNA dIpikA samupalabhyate yA paramArthaprakAzena pAramArthikA''tmatattvaprakAzena ajJAnatimirA'pahAriNI dehAdhyAsa-rAgAdhyAsAdilakSaNaviparyaya-saMvarAdisaMzaya-zuddhanayagamyA'bandhAtmatattvagocarA'nadhyavasAyasvarUpatamastritayocchedinI sampadyate / tena kAraNena na = naiva kadApi asamaJjasaM = pramAdagarbhadehAdhyAsAdiprayuktakarmabandhAdilakSaNaM syAt, ajJAnanimittakaH = dehAdyabhedabhramAdijanyo hi tadbhAvaH niruktA'samaJjasasadbhAva iti / ata eva nityaM hitodayo'tra / taduktaM yogadRSTisamuccaye mImAMsAbhAvato nityaM na moho'syAM yato bhavet / atastattvasamAvezAt sadaiva hi hitodayaH / / - (yo dR.sa. 169) iti / taduktaM adhyAtmatattvAloke'pi mImAMsanA dIpikayA samAnA mohaa'ndhkaarksshoya che, zItaLa hoya che. kevaLa baLavAna karmarUpI agninA kAraNe kyAreka kyAMka thoDIka bhogasukhAdi pravRtti hoya che. tenuM paNa jora ghaTatuM jatuM hoya che. svarasathI-svecchAthI kAntA dRSTivALA yogI bhogasukhamAM pravartatA nathI. mATe bhogazakti kSINa thayelI hoya che. kAntA dRSTimAM rahelA yogIo jo gRhastha hoya, saMsArI hoya to temAM mAtra cAritranA aMtarAyano udaya bhAga bhajavato hoya che. paNa saMsAranuM - bhogasukhanuM AkarSaNa temane AMzika paNa nathI hotuM. saMsAramAM rahevAchatAM sAdhu jevuM ja prAyaH temanuM jIvana hoya che. teo japa-pauSadha-sAmAyika-kAyotsargasAdhanA vageremAM satata joDAyelA rahe che. pratimA dhAraNa karanAra kAmadeva zrAvaka, zataka zrAvaka vagere AnA udAharaNa rUpe samajI zakAya. AvA yogIo jIvananirvAha mATe je kAMI artha-kAmapuruSArtha kare ke bhojana-zayanAdi pravRtti kare te nirjarA mATe ja thatI hoyache. (24/15) gAthArtha H- kAntA dRSTimAM mImAMsArUpI dIvaDI mohanuM aMdhAruM khatama kare che. tethI tattva prakAzanA kAraNe kyAreya paNa asamaMjasapaNuM -avicAritapaNuM ahIM thatuM nathI. (24/16) = = = - = = TIkArtha :- kAntA dRSTimAM sadvicAraNA-tattvamImAMsA svarUpa dIvaDI evI tejasvI hoya che ke te ajJAnasvarUpa aMdhakArano uccheda kare che. tattvamImAMsAthI pAramArthika tattvano-zuddha Atmatattvano prakAza thavAnA kAraNe kyAreya paNa avicAritapaNuM-mUDhatA AvI ja na zake. kema ke asamaMjasapaNuM "avicAritapaNuManucitapaNuM ajJAnanA kAraNe ja utpanna thAya che. tathA kAntA dRSTimAM to tattvajJAnano prakAza-jhaLahaLato hoya che. mATe asamaMjasapaNAne ahIM avakAza ja nathI. (24/16)
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1660 asaMsaktibhUmikAsamavatAraH dvAtriMzikA -24/16 paNe'tra bhAti / tattvaprakAze ca mahojjvalatve'samaJjasasyA'pi kutaH pracAraH ? / / - (a.ta. 3/ 126) iti / prakRte - uttamA tattvacintaiva madhyamaM zAstracintanam - (maitre. 2 /21) iti maitreyyupaniSadvacanamapi yathAtantramanuyojyam / tAdRzamImAMsAprabhAvAdevendriyavaJcanAdidvArA vairAgyamatra paripakvatAmupaiti / taduktaM adhyAtmasAre - * vaJcanaM karaNAnAM tad viraktaH kartumarhati / sadbhAvaviniyogena sadA svAnyavibhAgavit / / pravRttervA nivRttervA na saGkalpo na ca zramaH / vikAro hIyate'kSANAmiti vairAgyamadbhutam / / dAruyantrasthapAJcAlInRtyatulyAH pravRttayo / yogino naiva bAdhAyai jJAnino lokavartinaH / / iyaJca yogamAyeti prakaTaM gIyate paraiH / lokA'nugrahahetutvAnnAsyAmapi ca dUSaNam - (a.sA. 5/31-34 ) iti / 'asyAM kAntAyAm' / ziSTaM spaSTam / kevalaM karmapAravazyena bhogajambAlapravRtto'pIha tIvrasaMvegaparAyaNatayendriyavaJcana-saMvara-nirjarA''tmavizuddhayAdikaM kAntAyAmavasthitaH sAdhayatIti mahAn camatkAra Ayatau bhogA' saMsargaphalatayA'vaseyaH / ata eva pUrvaM (dvA.dvA.20/27 bhAga - 5 pR. 1401 ) saMnyAsagItAsaMvAdenoddiSTAM saptavidhakarmayogA'ntargatAM zubhecchAvicAraNAtanumAnasI-sattvApattyuttarakAlInAM dazAcatuSTayA'bhyAsAdasaMsargaphalA tu yA / rUDhasattvacamatkArA proktA'saMsaktinAmikA / / - ( varA. 4 /7, rA.gI. 7 / 9) ityevaM varAhopaniSad - rAmagItAvyAvarNitasvarUpAM paJcamIM asaMsaktinAmnIM karmayogabhUmikAmArohati kAntAyAmavasthito yogIti dRDhataramavadheyam / iyamevASsaMsaktyAkhyA dazA mahopaniSadi ( maho. 5 / 31) jJAnayogabhUmikArUpeNopadarziteti sA'pIha samavatAritASvaseyA bahuzrutaiH / = bhogatRSNApravilayenA''tmAnando'tra ghanIbhavati yena bAhye jagati pravRtto'pi paramArthataH suSupta evA'vaseyaH kAntAyAmavasthito yogI / etena AnandaikaghanA''kArA suSuptA''khyA tu paJcamI - (anna.5/88) iti annapUrNopaniSadupadarzitA paJcamI bhUmikA'trA'vatAritA draSTavyA / kAntAyAM vijJAnadhArAyA vizuddhataratvAd AnandadhArAyA ghanIbhUtatvAd, AMzikasyA'pi bhavabhayasyonmUlitatvAcca jIvanmuktadazAbhAskarasyodayo'kRtrimaH samupatiSThate / etena zuddhasaMvinmayA''nandarUpA bhavati paJcamI / ardhasuptaprabuddhA''bho jIvanmukto'tra tiSThati / / - ( anna 5 / 83 ) iti annapUrNopaniSadvacanamapi vyAkhyAtam, tatpradarzitA ca paJcamI bhUmikA'tra samavatAritA samarthitA ca draSTavyA / asyAM ca avasthito yogI pUrvakAlAbhyAsavazena anurajyatetarAmadhyAtmazAstreSu, mImAMsate sadanvayavyatirekAbhyAM yathAnayaM, saspRhaM cintayati tAni yathAvasthitanizcayavRttyA, prayuGkte svagocare, vicArayati karmasiddhAntaM, samAlambate dravyApadAdiSu dhairyaM, na adhyupapadyate zarIrasatkArAdiSu na sevate'nucitagrAmadharmAn, na krIDati vicitrakrIDAbhiH, na prArthayati viSayasaukhyam, indriyazriyA yukto'pi na gRhyate madena, na mucyate ArjavatayA, gacchati sarvatra bhAvasAraM saMvegaM, kuceSTApravRttaviSayA''saktakAmijanadarzane " aho ! apUrvaM kimapi mohasAmarthyaM, aho ! kugatinayanapravaNA akAryadhIratA, aho ! raudrA viSayapariNatiH, aho ! dAruNavipAkaM pramAdaceSTitaM, aho ! vicitrA karmapariNatiH, aho ! aparamArthadarzitA, aho ! adIrghadarzitA, aho ! anAdi'bhavAbhyastA azubhabhAvanA, aho ! kaSTaM anAlocakatvaM, aho ! kaSTakArI
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ * kAntAyAM mImAMsAprakAra: * 1661 akalyANamitrayogaH, dhika saMsAravilasitama" iti pravardhamAnena saMvegena vidArayati kliSTakarmANi, kvacicca prajJApanIyabAlajanapratibodhArthaM jalpati parimitaM sumadhuraM vAgjAlaM, tadapratibodhe ca nibhAlayati svAtmaprayojanaM, utprekSate cittabhAvAn, nirUpayati samyak, ghaTayati tattvayuktyA, bhAvayati samabhAvena, lakSayati cittavizrotasikAM, pratividhatte cA'nAgatamevAsyAH pratividhAnaM, nirmalayati satataM mAnasamanyamuddoSaparihAreNa, vizodhayati jJAnaM jJeyA'bhiSvaGgaparityAgena, vizadayati darzanaM viSayA'dhyAsaparimocanena, vighaTayati cAritramohaM prazamagarbhekAntaniravadyakuzalA'nuSThAnopAdeyatAparibhAvanena, samudyacchati svocitakuzalA'nuSThAneSu jIvavIryotkaTatAvazena, svabhyasyati parizuddhabhAvayogamArga paravairAgyavazena, sthApayati cetasi paramAtmAnaM, nibanAti tatra dhAraNAM, parityajati bahirvikSepaM, yatate yogasiddhau, parivedayati svasaMvedanena bhagavadvacanatAtparyArthaM, pazyati sphuTaM sadA dehendriyAdiviviktamAtmAnaM, nizcinoti nirupamA''nandarUpaM paramapadaM, AsannataraparamapadatayA kevalaM bhavaviraktacittaH vardhamAnazubhapariNAma-prazastAdhyavasAya-vizuddhataralezyAgarbhA'dhyAtmazAstrazravaNa-manana-nididhyAsanA''diyogato gamayati kAlamiti / asyAJca dRSTau sthito gRhI api dazAvizeSe vyavahArataH sakalasAvadhaviratamuneH pariNAmAnapyatikrAmati / ata eva samarAditya-rAjakumAraM prati tanmitrANAM - aho ! vivego kumArassa, aho bhAvaNA, aho bhavavirAo, aho kayannuyA / savvahA na Iiso muNijaNassa vi pariNAmo hoi - (sa.ka.bhava9/pR.873) ityevaM cintanaM haribhadrasUribhiH samarAdityakathAyAmAveditamityavadheyam / / syAdetat- karmanirjarA'syAM dRSTau samavasthitasya gRhiNo'nantAnubandhikaSAyaviyojane darzanasaptakakSaye vA kSAyopazamikasamyagdarzanopetasAdhvapekSayA'saGkhyeyaguNA prtipttvyaa| taduktaM tattvArthasUtre - samyagdRSTi-zrAvaka-viratA'nantaviyojaka-darzanamohakSapakopazamakopazAntamoha-kSapaka-kSINamoha-jinAH kramazo'saGkhyeyaguNanirjarAH - (ta.sU.9/47) iti| ata eva saptatikA'bhidhAnaSaSThakarmagranthadarzitarItyotkRSTato gRhiNo'pi kSINAnantAnubandhikaSAyasya sAdhikadvAtriMzaduttarazatasAgaropamakAlaM yAvat kSAyopazamikadarzanopetasAdhvapekSayA pratikSaNamasaGkhyeyaguNakarmanirjarA sampadyate tato'pyasaGkhyeyaguNakarmanirjarA kSINadarzanasaptakasyotkRSTataH sAdhikatrayastriMzatsAgaropaNakAlaM yAvat pratikSaNamupajAyata iti cet ? maivama, aviratasamyagdRzAM nimnaguNasthAnavartitayA pratikSaNaM guNazreNyAdisampannasaMyatApekSayA'sakhyaguNanirjarAyA asambhavAt / zreNibahirvartino'pi kSapakasya sarvaviratisampannasyaiva kSAyopazamikasamyagdarzanopetasarvaviratApekSayA'saGkhyeyaguNA nirjarA zAstrakRtAM sammatA / ata eva karmaprakRticUrNikRtA - saMmattaM uppAeMto micchadiTThI so kammadalaM thovaM khaveti, saMmattanimittaM(saMmattaM)paDivanassa tato asaMkhejjaguNA guNaseDhI bhavati / tato desavirayassa guNaseDhI asaMkhejjaguNA desovaramattAto / tato saMjamaguNaseDhI asaMkhejjaguNA savvovaramattAto / aNaMtANubaMdhivisaMjoyaNAguNaseDhI asaMkhejjaguNA heTThillANa tiNhaM aNaMtANubaMdhiNo khaveMtANaM, tattha saMjayaM paDucca tikaraNasahito aNaMtANubaMdhiNo khavetitti kAuM / tato daMsaNamohakhavagaseDhI asaMkhejjaguNA, jeNaM aNaMtANubaMdhiNo khavettu visuddhataro daMsaNatigaM khaveti / ee save aseDhigayA labbhaMti - (ka.pra.nidhattikaraNa-gA.8-9, cU.pR.468) ityuktamiti bhAvanIyam / /
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1662 adhyAtmacintanaikAgrye madanamadapalAyanam * dvAtriMzikA -24/17 dhyAnasArA prabhA tattvapratipattiyutA rujA / varjitA ca vinirdiSTA satpravRttipadA''vahA / / 17 / / dhyAneti (dhyAnasArA = ) dhyAnena sArA = rucirA prabhA, tattvapratipattyA yathAsthitA''tmAyacca majjhimanikAye sutavato ariyasAvakassa uppajjati sukhA vedanA / so sukhAya vedanAya phuTTho samAno na sukhasArAgI ca hoti, na sukhasArAgitaJca Apajjati / tassa sA sukhA vedanA nirujjhati / sukhAya vedanAya nirodhA uppajjati dukkhA vedanA / so dukkhAya vedanAya phuTTho samAno na socati na kilamati, paridevati, na urattALiM kandati, na sammohaM Apajjati / tassa kho esA, aggivessana, uppannApi sukhA vedanA cittaM na pariyAdAya tiTThati bhAvitattA kAyassa, uppannApi dukkhA vedanA cittaM na pariyAdAya tiTThati bhAvitattA cittassa - (ma.ni. 1 / 4 / 6 / 369 mahAsaccakasuttapR. 305 ) ityuktaM tadapIha dRSTau yathAgamaM bhAvyaM samAkalitasva-paratantraparamArthaiH / ihA'vidyAviyogAd, vidyAyogAt, tRSNAparityAgAcca punarjanmaparamparAbIjaM dahyate paramArthataH / sammataJcedaM bauddhAnAmapi / taduktaM majjhimanikAye avijjAvirAgA, kho, Avuso ! vijjuppAdA, tamhA nirodhA evaM AyatiM punabbhavA'bhinibbattiM na hotI 'ti - ( ma.ni. mahAvedallasutta- 1 / 5 / 3 / 453, pR.374) iti gambhIradhiyA bhAvanIyam / / 24 / 16 / / uktA SaSThI kAntA dRSTiH / sAmprataM saptamyucyate- 'dhyAne 'ti / DDhaNaM kugaimUlaM / saggAisiddhiheuM dhammaM sukkaM ca jhAijjA / / - dhanAsArA'parAbhidhAna-paryantArAdhanAvacanapariNamanato dharma- zuklAnyatareNa dhyAnena saptamayogAGgena rucirA vajjeha aTTa-rudda saMsAraviva( A.sA. 258) iti ArA priyatarA saptamI prabhA dRSTiH bhavati / kAntAyAM tu karmodayato bhogapravRttirasaGgabhAvena kadAcid bhavatyapi, prabhAyAM tu dhyAnasthairyAnnaiva madanodbhavasambhavaH / taduktaM adhyAtmatattvAloke dhyeyasthiraM saMvikasadvivekaM, pracaNDadhairyaM viSayAd viraktam / adhyAtmacintAnirataM manazcet, kiM tasya kuryAd madanaH zikhaNDI ? / / - ( a. tattvA. 1 / 104 ) iti / ata eva sA yathAvasthitA''tmA'nubhavalakSaNayA kevala-nirvikalpA'saGga-sAkSimAtra zAnta-sthiraika-dhruva-zuddhacaitanyasvarUpA''tmagocarA'parokSA'nubhUtirUpayA saptamaguNAtmikayA tattvapratipattyA yutA sampadyate / mitrAdiyogadRSTau granthibhedapUrvaM zuddhAtmatattvA'nubhavoSruNodayAdiprabhAtulyo jAyate, granthibhedottarakAlaM sthirAdidRSTau sUryodayAdikAlInaprakAzatulyaH saJjAyate, prabhAyAM madhyAhnakAlInamArtaNDaprakAzatulyo vizadataraH sampadyata ityavadheyam / paripakvakAla-svabhAva = = * sAtamI prabhA dRSTinuM pratipAdana gAthArtha :- prabhAdaSTi dhyAnanA kAraNe atyaMta rocaka-priya bane che. tattvapratipatti nAmanA guNathI prabhA dRSTi saMpanna hoya che. roga nAmano doSa ahIM hoto nathI. tathA prabhASTi satpravRttipadane lAvanArI hevAyelI che. (24/17) TIkArtha :- sAtamI prabhA dRSTi dhyAnanA kAraNe atyaMta rocaka-priyatara bane che. ahIM asaMga sAkSImAtra nirvikalpa zAMta zuddha AtmatattvanI anubhUti svarUpa tattvapratipatti pragaTe che. 18 mI batrIsImAM jaNAvela
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhAtmagocaravizadatarAnubhavopAyAH 'nubhavalakSaNayA yutA, (= tattvapratipattiyutA ) rujA varjitA, vakSyamANalakSaNasatpravRttipadA''vahA' ca vinirdiSTA / / 17 / / * cittasya dhAraNAdeze pratyayasyaikatAnatA / dhyAnaM tataH sukhaM sAramAtmA''yattaM pravartate // 18 // dhAraNAviSaye pratyayasyaikatAnatA visadRza = cittasyeti / cittasya manaso dhAraNAdeze pariNAmaparihAreNa sadRzapariNAmadhArAbandho dhyAnam / yadAha- " tatra pratyayaikatAnatA dhyAnaM" bhavitavyatA-karmalAghava-puruSakAraprAbalyasamprayuktaM dhyAnabalaM jJAnavaizadyaM prakaTanijAtmatattvavizuddhatvaJca zuddhAtmatattvagocaravizadatarA'nubhave niyAmakamavaseyam / tata eva ca labdhA'nubandhazaktimAhAtmyataH sA rujA = anuSThAnatvocchedakabhaGga-pIDAnyatarasvarUparugabhidhAnacittadoSeNa varjitA bhavati / vakSyamANalakSaNasatpravRttipadA''vahA = ekaviMzatitamakArikAyAM vakSyamANalakSaNasya satpravRttipadasya upanAyikA zamA'nvitA c| taduktaM yogadRSTisamuccaye dhyAnapriyA prabhA prAyo nA'syAM rugata eva hi / tattvapratipattiyutA vizeSeNa shmaa'nvitaa|| - ( yo dR.sa. 170 ) iti / adhyAtmatattvAloke'pi dRSTiH prabhA'rkadyutitulyabodhA dhyAnaikasArA rahitA rujA ca / pravartate dhyAnasamudbhavaM zaM zamapradhAnaM svavazaM gariSTham / / - ( a.ta.3/ 127) ityuktam / / 24/17 / / = = 1663 prabhAlabhyadhyAnasvarUpamAha- 'cittasye 'ti / yogasUtrasaMvAdamAha - ' tatre 'ti / atra rAjamArtaNDavRttirevaM - tatra = tasmin pradeze yatra cittaM pratyayasya = jJAnasya yA ekatAnatA visadRzapariNAmaparihAradvAreNa (dvA.18/20 bhAga-4, pR.1248) roga nAmano doSa ahIMthI ravAnA thAya che. tathA A batrIsInA 21 mA zlokamAM jenuM lakSaNa batAvavAnuM che te satpravRttipadane A prabhA nAmanI yogadiSTa lAvanArI che tema zAstrakAroe pharamAvela che. (24/17) vizeSArtha :- yogadRSTimAM praveza karanArA sAdhakane granthibheda pUrve zuddha Atmatattvano anubhava aruNodaya prabhA samAna hoya che. granthibheda pachI zuddhAtmatattvano anubhava sUryodaya kAlIna prakAzatulya hoya che. sAtamI dRSTimAM praveza karanArA yogIne zuddha Atmatattvano anubhava madhyAhnakAlIna sUryaprakAzasamAna jhaLahaLato hoya che. dhyAnanuM baLa ane jJAnanI pAradarzakatA tathA AtmavizuddhinI baLavattAnA lIdhe zuddha AtmatattvanuM asaMgapaNuM-aliptapaNuM-nirvikalpapaNuM-zAntapaNuM-dhairya-dhrauvya-sAkSitva-kevalajJAyakatva-dRSkRtva vagere ahIM vadhu vizada svarUpe jaNAya che; anubhavAya che. (24/17) . dhyAnano paricaya gAthArtha :- dhAraNAnA viSayamAM mananA upayoganI ekatAnatA eTale dhyAna. dhyAnathI utkRSTa svAdhIna sukha pravarte che. (24/18) TIkArtha :- dhAraNAnA viSayamAM mananA upayoganI ekatAnatA eTale dhyAna. alaga-alaga prakAranA pariNAmane choDIne ekasarakhA pariNAmanI dhArA jJAnopayogamAM TakAvI rAkhavI te upayoganI ekatAnatA samajavI. kAraNake yogasUtramAM kahela che ke 'dhAraNAnA viSayamAM jJAnanI ekatAnatA eTale dhyAna' A 1. hastAdarze '... ttipadA' iti truTitaH pAThaH /
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAthamika-paripakvadhyAnayoH vibhedopadarzanam * dvAtriMzikA-24/18 iti (yo.sU.3-2) / tataH = tasmAt sukhaM sAraM = utkRSTaM AtmA''yattaM = parA'nadhInaM pravartate // 18 // yadeva dhAraNAyAmAlambanIkRtaM tadAlambanatayaiva nirantaramutpattiH sA dhyAnamucyate - (yo.sU.3/2 raa.maa.)| yogasudhAkare sadAzivendrastu - tatra = yathoktadeze pratyayasya ekatAnatA = ekaviSayapravAhaH, sa ca vicchidya vicchidya jAyamAno dhyAnaM bhavati - (yo.sudhA.3/2) ityAha / maNiprabhAkRt tu - yatra dhAraNA vijAtIyavRttiparihAre yatnApekSA bhavati tatraiva yA pratyayAnAM = vRttInAM ekatAnatA = yatnamanapekSyaikaviSayatA tad dhyAnam - (ma.pra.3/2) ityAcaSTe / yogasudhAkaroktiH prAthamikadhyAnApekSayA maNiprabhAkRduktistu paripakvadhyAnA'pekSayA yojniiyaa| yama-niyamA''sana-prANAyAma-pratyAhAra-dhAraNAbhirdhyAnaM niSpadyate / taduktaM viSNupurANe khANDikajanakaM prati kezidhvajena - tdruupprtyyaikaagrsnttishcaa'nynispRhaa| tad dhyAnaM prathamairaGgaiH SaDbhirniSpAdyate nRpa ! / / 6 (vi.pu.6/7/91) iti / kUrmapurANe ca - dezAvasthitamAlakSya buddheryA vRttisantatiH / vRttyantarairasaMspRSTA tad dhyAnaM sUrayo viduH / / (kU.pu.u.-11/40) ityuktam / itthaM dhAraNAgocarapratyayaikatAnatA'pi tantrAntare dhyAnamucyate / __ tejobindUpaniSadamupajIvya aparokSAnubhUtau tu zaGkarAcAryeNa - 'brahmaivA'smIti sadvRttyA nirAlambatayA sthitiH / dhyAnazabdena vikhyAtA paramAnandadAyinI / / - (aparo. 123) ityevaM dhyAnalakSaNaM vedAntadarzanA'nusAreNoktam / etena - dhyAnaM nirviSayaM manaH - (maitre. 2 / 2) iti maitreyyupaniSadvacanamapi vyAkhyAtam, nirAlambanadhyAnaviSayakatvAttasya / trizikhibrAhmaNopaniSadi ca - so'haM cinmAtrameveti cintanaM dhyAnamucyate 6 (tri.nA.31) ityevaM yaduktaM tatsAlambanadhyAnamadhikRtyA'vaseyam / yadapi - atha dhyAnam / tad dvividhaM - saguNaM nirguNaM ceti / saguNaM mUrtidhyAnam / nirguNamAtmayAthAtmyam - (zAM.1 71) ityevaM zANDilyopaniSadi nirUpitaM tadapi sAlambana-nirAlambanatayA dhyAnadvaividhyapakSe smnuyojym| maNDalabrAhmaNopaniSadi tu - sarvazarIreSu caitanyaikatAnatA = dhyAnam (mN.braa.1|6) ityevaM tallakSaNamadvaitanayA'nurodhenoktaM tat parasaGgrahanayApekSayA'trA'nuyojyam / vastutaH sarvatra dhyAne dezaniyamo nAstIti 'tatra'padaM dhyAnaparicAyakatayA'vagantavyam, na tu tallakSaNaghaTakatayA / ata eva garuDapurANe - tasyaiva brahmaNA proktaM dhyAnaM dvAdazadhAraNA ( (ga.pu.1/227/25) ityevaM kAlamAnagarbhaM dhyAnasya lakSaNAntaramuktam / tasyaiva = dvAdazaprANAyAmakAlena dhAritacittasya dvAdazadhAraNAkAlA'vacchinnaM cintanaM dhyAnaM proktamityartha iti yogavArtike vijJAnabhikSuH (yo.vA.3/2) / etena - dhAraNA dvAdaza proktaM dhyAnaM yogavizAradaiH - (yo.cU.112) iti yogacUDAmaNyupaniSadvacanaM vyAkhyAtam / jainadarzanA'nusAreNAntarmuhUrttamAnasaccittaikAgryaM sUkSmA''bhogasamanvitaM saddhyAnalakSaNaM apyatrA'nusandheyam / pUrvaM tunoktaM(pR.1236) adhunApinoktamiti na paunaruktyamityavadheyaM mImAMsAmAMsalaiH / upadezapadavRttau - dhyAnaM = cittavRttinirodhaH - (upa.pa.889 vR.) ityuktaM tattu nayavizeSAbhiprAyeNAvaseyam / ___tasmAt = dehAtmavivekavijJAnasamupajAtasaddhyAnAd utkRSTaM = kAmasukhAtizAyi parAnadhInaM = dhyAnathI utkRSTa sukha pragaTe che. te sukha svAdhIna hoya che, parAdhIna nathI hotuM. (24/18)
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ * pAratantryAt paraM na duHkham * 1665 sarvaM paravazaM duHkhaM sarvamAtmavazaM sukham / etaduktaM samAsena lakSaNaM sukha-duHkhayoH / / 19 / / sarvamiti / sarvaM paravazaM = parA'dhInaM duHkhama, tallakSaNayogAt / sarvamAtmavazaM = aparAdhInaM sukham, ata eva hetoH| etaduktaM muninA samAsena' = saGkepeNa lakSaNaM = svarUpaM sukha-duHkhayoH / svetarA'vazaM sukhaM sadaivA'syAM pravartate / taduktaM yogadRSTisamuccaye - dhyAnajaM sukhamasyAM tu jitamanmathasAdhanam / vivekabalanirjAtaM zamasAraM sadaiva hi / / - (yo.dR.sa.171) iti / prakRte - dhyAnena hInasya kuto'sti siddhiH ? (upa.pra.61) iti upadezaprakaraNavacanamapyanusandheyam / / 24/18 // yogadRSTisamuccaya(yo.dR.sa.172)kArikAsaMvAdena sukha-duHkhavyAkhyAmAviSkaroti- 'sarvamiti / sarvaM = mada-mAna-kAma-rasA''svAdAdikaM parAdhInaM = rUpaizvarya-patnI-miSTAnnAdiparadravyA'dhInaM duHkhaM eva, tallakSaNayogAt = pratikUlavedanIyatvAtmakasya duHkhasvarUpasya sattvAt / sarvaM = RjutA-namratA-santoSakSamA-niHspRhatAdikaM aparAdhInaM = svAdhInaM sukhaM eva, ata eva hetoH = anukUlavedanIyatvAtmakasya sukhasvarUpasya yogaat| upakArA'pakAra-vipAkAdikamavalambya jAyamAnamRjutA-namratAdikaM tu na tattvataH sukham, svamAtrA'dhInatvAbhAvAditi / anukUlapatnI-putra-dhana-nIrogatAdikamapi puNyA'dhInatvAd duHkhameveti dhyeyam / etaduktaM muninA = paramamuninA samAsena = alpA'kSareNa svarUpaM = svalakSaNaM sukha-duHkhayoH / etadanusAreNa yogasAraprAbhRte'pi amitagatinA - sarvaM paravazaM duHkhaM, sarvamAtmavazaM sukhaM / vadantIti samAsena lakSaNaM sukha-duHkhayoH / / - (yo.sA.prA.9/12) ityuktam / taduktaM granthakRtA'pi vairAgyakalpalatAyAM - sarvaM paravazaM duHkhaM, sarvamAtmavazaM sukham / bahizca paravattA te, sukhaM svAdhInamAtmani / / 6 (vai.k.l.8| 458) iti| - pAratantryAt paraM duHkhaM, na svAtantryAt paraM sukham - (zu.nI.3 / 323) iti zukranItivacanaM, - santuSTasya nirIhasya svAtmArAmasya yat sukham / kutaH tatkAma-lobhena dhAvato'rthehayA dizaH ? / / - (bhaa.7|115/16) iti ca bhAgavatavacanaM prakRtArthAnupAtyeva / manusmRtI vizeSArtha :- dhyAnanuM nirUpaNa pUrve 18 mI batrIsImAM 11 mI gAthAmAM jainadarzana mujaba karela che. ahIM pAtaMjaladarzana mujaba dhyAnanuM lakSaNa batAvela che. mATe punarukti doSane avakAza nathI. thoDI vAra manane AjJAcakramAM rAkhe, thoDI vAra pachI nAbhicakramAM rAkhe, vacce-vacce ADA avaLA vikalpo kare to te dhyAna na kahevAya. paraMtu dhAraNAnA eka ja viSayamAM jJAnane ekasarakhA pariNAme pArI 25 te dhyAna upAya che. (24/18) suNa-manI vyANyA . gAthArtha :- parAdhIna badhI cIja duHkharUpa che. je svAdhIna che te badhuM sukha che. A saMkSepathI sukha-duHparnu vakSa vAyada cha. (24/18) TIkArya - je parAdhIna hoya te badhuM ja du:kharUpa che. kAraNa ke duHkhanuM lakSaNa temAM raheluM che. je parAdhIna na hoya paNa svAdhIna hoya te badhuM ja sukharUpa che. kAraNa ke temAM sukhanuM lakSaNa raheluM cha. mahAmunimAme saMkSepamai mA suSa-du:manu skss9|| 4||vel che. 1. mudritapratau 'saMkSepeNa samAsena' iti pAThavyatyayaH / sa ca mUlagranthAnusAreNA'zuddhaH pratibhAti / 2. hastAdarza 'sukhayoH' ityazuddhaH truTitaH pAThaH /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1666 * svAtantryAt paraM na sukham * dvAtriMzikA-24/19 api - sarvaM paravazaM duHkhaM, sarvamAtmavazaM sukham / etad vidyAt samAsena lakSaNaM sukha-duHkhayoH / / - (manu. 4 / 160 ) ityuktam / savvaM paravasaM dukkhaM savvaM issariyaM sukhaM - (udAna. 2/9) iti udAnagranthavacanamapi smartavyamatra / aizvaryaM = AtmaizvaryaM vizuddhaguNasvarUpamityavadheyam / adhyAtmatattvAloke'pi - sarvaM bhavedanyavazaM hi duHkhaM, sarvaM bhavedAtmavazaM hi saukhyam / sukhA'sukhaM vastuta etaduktam - (a.ta.lo.3/130) ityuktam / paJcasUtre'pi duHkhalakSaNaM avikkhA aNANaMde - (paM.sU. 5) ityuktam / yadapi mahAbhArate nAsti rAgasamaM duHkhaM, nAsti tyAgasamaM sukham - ( ma.bhA. zAMtiparva - 175/ 35) ityuktaM tadapi hetumukhena tallakSaNamavagantavyam / etena mamatA paramaM duHkhaM, nirmamatvaM paraM sukham - (de.bhA.5/4/46) iti devIbhAgavatavacanaM, AzA hi paramaM duHkhaM, nairAzyaM paramaM sukham - (bhA.11-8-44) iti bhAgavatavacanaM ca vyAkhyAtam, AzAyA duHkhakAraNatvAt / taduktaM bRhannAradIyapurANe'pi AzA bhaGgakArI puMsAmajeyA'rAtisannibhA / tasmAdAzAM jayet prAjJo yadIcchecchAzvataM sukham / / - (bR.nA.pu.33/34) / ata evoktaM dharmaratnakaraNDake vardhamAnasUribhiH - AzApizAcikA nityaM dehasthA duHkhadAyinI / santoSavaramantreNa sa sukhI yena nAzitA / / - ( dha.ka. 130) iti / taduktaM yogasAre'pi nairapekSyAdanautsukyamanautsukyAcca susthatA / susthatA ca parAnandastadapekSAM kSayed muniH / / - ( yo. sA. 5/14) iti / - AzApatnIM tyajed yAvat tAvanmukto na saMzayaH - (maitre. 2 / 12 ) iti maitreyyupaniSadvacanaM, - sevAdhvajo'JjalirmUni hRdi dainyaM mukhe stutiH / AzAgrahagRhItAnAM kiyatIyaM viDambanA ? / / - (sevya. 12) iti sevyasevakopadezavacanaM dhigicchAmantavarjitAm - (pa.pu. 5/307) iti padmapurANavacanaM, - AzAyAH khalu ye dAsAH te dAsAH sarvadehinAm / AzA dAsIkRtA yena tasya dAsAyate jagat / / - (kavi. kU. 26) iti kavitAmRtakUpavacanaM, - AzAbhibhUtAH puruSA duHkhamaznuvate kSaNAt - (ska.pu.vai.kha. mA. 20/16/17) iti skandapurANavacanaM puraH phalAyAmAzAyAM janaH kAmaM viDambyate - (vi.mA. 4 / 18) iti ca vidagdhamAdhavavacanamapi prakRtA'rthaparamevA'vaseyam / sArasamuccaye'pi - nirmamatve sadA saukhyaM saMsArasthiticchedanam - (sA.sa.236) ityuktam / iSTopadeze api paraH paraH, tato duHkhamAtmaivA''tmA tataH sukham / ata eva mahAtmAnastannimittaM kRtodyamAH / / - (iSTo. 45 ) ityuktam / idamevAbhipretyoktaM jJAnasAre prakRtagranthakRtaiva paraspRhA mahAduHkhaM niHspRhatvaM mahAsukhaM / etaduktaM samAsena lakSaNaM sukha-duHkhayoH / / - ( jJA.sA. 12 / 8) iti / kimiha paramasaukhyaM ? niHspRhatvaM yadetat, kimatha paramaduHkhaM ? saspRhatvaM yadetat / iti manasi nidhAya tyaktasaGgAH sadA ye, vidadhati jinadharmaM te narAH puNyavantaH / / - (su.ra.saM. 14) ityapi subhASitaratnasandohagatA amitagatisaduktiH nA'tra vismartavyA / taduktaM kRSNagItAyAmapi AtmAdhInaM sukhaM nityam - (kR.gI. 91 ) ityAdi / adhyAtmagItAyAM api duHkhaM bhavati mohena, sukhaM nirmohabhAvataH - (adhyA.gI. 319) ityevaM hetumukhena
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ * nizcaya-vyavahAranayAnurodhena sukha-duHkhayoH vyAkhyA * 1667 itthaM ca dhyAnajameva tattvataH sukhaM, na tu puNyodayabhavamapItyAveditaM bhavati / tadAha- "puNyApekSamapi hyevaM sukhaM paravazaM sthitam / tatazca duHkhamevaitad dhyAnajaM tAttvikaM sukham / / " ( yogadRSTi173) / / 19 / / sukha-duHkhanirUpaNamakAri / svarUpA'nubandhAbhyAM tadubhayalakSaNaM tu tatraiva AtmavazaM sukhaM satyamAtmano duHkhnaashkm| paravazaM sukhaM nAsti kintu duHkhaM bhRzaM sadA / / - (adhyA.gI. 274 /275) ityevamupAdarzi zrIbuddhisAgarasUribhiH / kAmarAgasamaM duHkhaM naiva bhUtaM bhaviSyati - ( pre. gI. 247) iti premagItAvacanamapyatrA'nusmartavyam / spRhA sarvA''padAmekasakhI (maho. 3/36 ) iti mahopaniSadvacanamapyatra na vismartavyam / yadA bhAvena bhavati sarvabhAveSu nispRhA / tadA sukhamavApnoti pretya ceha ca zAzvatam / / - (saM.gI. 8 /70) iti saMnyAsagItAvacanamapyanuyojyamatra / anyatrApi santoSaH paramaM saukhyamAkAGkSA paramaM duHkhaM - ( ) ityuktamiti / svasthA AtmaniSThatA = AtmaramaNatA paramaM sukhaM tathA parasthatA = pudgalaniSThatA pudgalaramaNatA hi paramaM duHkhamiti niSkarSaH iti nizcayanayaH / = = zuddhavyavahAranayastu pariNAmacAru sukhaM tadacAru ca duHkhaM yadvA svasvarUpA'nukUlaM sukhaM parasvarUpAnukUlaM ca duHkhamiti na zrutAdijJAnasya zAstra - gurvAdyadhInatve'pi sukhatvakSatirna vA duHkhatvApattirityAheti nayamatabhedenedaM tattvamatra bhAvanIyam / itthaJca darzitarItyA dhyAnajameva sukhaM tattvataH = paramArthataH sukhaM = sukhazabdavAcyam, aparASSyattatvAt, karmaviyogamAtratvAditi yAvat / puNyaprabhavasukhasya duHkharUpatAsamarthanAya yogadRSTisamuccaya (yo. dR.sa.173) saMvAdamAha - puNyApekSamiti / bhAvitArthaiveyaM kArikA / yattu yogasAraprAbhRte tataH puNyabhavA bhogA duHkhaM paravazatvataH / sukhaM yogabhavaM jJAnaM svarUpaM svavazatvataH / / - (yo.sA.prA. 9/13 ) ityevaM jJAnasya sukharUpatvamuktaM tattu tayorabhedAbhiprAyeNAvaboddhavyam, prakAzazaktyA jJAnAtmakasyaivA''tmasvarUpasya nijarUpavizrAntizaktyA sukhshbdvaacytvaat| taduktaM adhyAtmopaniSadi prakAzazaktyA yadrUpamAtmano jJAnamucyate / sukhaM svarUpavizrAntizaktyA vAcyaM tadeva tu / / - ( a. upa. 2/11) iti / adhikantvasmatkRtAyAM adhyAtmavaizAradyAM dRzyam / / 24/19 / / A rIte dhyAnathI utpanna thayeluM sukha ja paramArthathI sukha che. puNyodayajanya sukha e paramArthathI sukha nathI. AvuM sUcita thAya che. tethI yogadRSTisamuccaya granthamAM jaNAvela che ke 'puNyasApekSa sukha paNa A rIte paravaza ja nakkI thAya che. tethI te duHkha ja che. dhyAnajanya sukha ja tAttvika sukha che.' (24/19) vizeSArtha :- yogadRSTisamuyyaya, yogasAra, jJAnasAra, vairAgya'syatatA, adhyAtmatattvAsoGa, dhrmrtnkaraMDaka Adi zvetAMbara AmnAyanA graMthomAM, yogasAraprAkRta, ISTopadeza vagere digaMbara AmnAyanA graMthomAM; manusmRti, bhAgavata, bRhannAradIyapurANa vagere jainetara zAstromAM, kavitAmRtakUpa vagere kAvyomAM sukhaduHkhnuN uparokta lakSa 4 jatAvesa che. AtmAthI bhinna ke ke putra, patnI, paiso, parivAra, paryaTana,
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1668 * prabhAyAM samyaksmRtisamavatAraH * dvAtriMzikA-24/20 dhyAnaM ca vimale bodhe sadaiva hi mahAtmanAm / sadA prasRmaro'nabhre prakAzo gagane vidhoH / / 20 / / dhyAnaM ceti / vimale bodhe ca sati mahAtmanAM sadaiva hi dhyAnaM bhavati, tasya tanniyaprabhAyAM sarvadA dhyAnasattAM sAdhayitumAha- 'dhyAnamiti / tRSNA-daurmanasyAdiparihAreNA'saGgasAkSibhAvato deha-vedanA-citta-dharmadarzanenA'syAM saugatAbhimatA'STAGgikamArgagatA samyaksmRtirjAyamAnA sthirIbhavati / taduktaM majjhimanikAye dIghanikAye ca - katamA ca, bhikkhave, sammAsati ? idha, bhikkhave, bhikkhu kAye kAyAnupassI viharati AtApI sampajAno satimA vineyya loke abhijjhA-domanassaM (1) vedanAsu vedanAnupassI viharati AtApI sampajAno satimA vineyya loke abhijjhA-domanassaM (2), citte cittAnupassI viharati AtApI sampajAno satimA vineyya loke abhijjhA-domanassaM (3), dhammesu dhammAnupassI viharati AtApI sampajAno satimA vineyya loke abhijjhA-domanassaM (4) / ayaM vuccati, bhikkhave, sammAsati - (dI.ni.2/9/409,ma.ni.bhAga-1/1/10/135/pRSTha.91) iti / 'AtApI = tapasvI, 'sampajAno = saMprajAnAnaH, satimA = smRtimAn, vineyya = vinIya, dUrIkRtyeti yAvat / ziSTaM spaSTam / na hi dehAdiceSTA'syAmupayogazUnyA bhavati kAcana paripakvabhedavijJAnapariNatyA / na ceyaM samyaka smRtiH mitrAdAvapi sambhavati, samyagvyAyAmAdikamRte tadayogAt / taduktaM majjhimanikAye mahAcatvAriMzatkasUtre - sammAdiTThissa, bhikkhave sammAsaGkappo pahoti, sammAsaGkappassa sammAvAcA pahoti, sammAvAcassa sammAkammanto pahoti, sammAkammantassa sammAAjIvo pahoti, sammAAjIvassa sammAvAyAmo pahoti, sammAvAyAmassa sammAsati pahoti, sammAsatissa sammAsamAdhi pahoti - (ma.ni. 3 / 27 / 141, pR.122) iti / majjhimanikAye kAyagatasmRtisUtre - arati-ratisaho hoti / na ca taM arati sahati, uppannaM aratiM abhibhuyya viharati / bhayabheravasaho hoti / na ca taM bhayabheravaM sahati, uppannaM bhayabheravaM abhibhuyya viharati + (ma.ni. 3 / 2 / 9 / 159) ityAdirUpeNa yat samyaksmRtiphalamupadarzitaM tat prabhAyAmeva dRSTau saGgacchate, na tu mitrAdau / 'sahati = parAbhavati', ziSTaM spaSTam / itthamaprasaGgA'tiprasaGgaparihAreNa yathAgamaM sva-parasamayasamanuvedhena bahuzrutaiH - savvanayamayaM jiNamayamaNavajjamaccaMtaM - (vi. A.bhA. 72) iti vizeSAvazyakabhASyavacanAt sarvanayAtmake jinapravacane yojyam / ____ itthaM vimale = saMzayatva-viparyayatvA'nadhyavasAyatva-bahirmukhatva-parokSatvAdimalazUnye bodhe spssttkssyopshprasiddhi, puNyodaya vagere vastuthI AnaMdano anubhava thAya te tamAma AnaMda paramArthathI duHkharUpa ja che. putra vagere to AtmAthI bhinna che ja. puNya paNa AtmAthI juduM ja che. mATe puNyajanita sukha paNa duHkharUpa ja che- evuM nakkI thAya che. dhyAnanA mAdhyame je sukha maLe che te AtmAmAMthI pragaTe che, te svAdhIna cha. mATe te 4 5|2bhaarthisup che. (24/18) ja bodha nirmaLa hoya to dhyAna kAyama rahe che gAthArtha - tattvabodha nirmaLa hoya to mahAtmAone sadA mATe dhyAna ja cAlu rahe che. kema ke vAdaLA vinAnA AkAzamAM caMdrano prakAza kAyama phelAyelo ja rahe che. (2420) TIkArca - AtmAdi tattvano bodha nirmaLa hoya to mahAtmAone haMmezA dhyAna ja cAlatuM hoya
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1669 * prabhAyAM padArthA'bhAvanAbhUmikAsamavatAraH * ttvaat| dRSTAntamAha- anabhre = abhrarahite gagane 'vidhoH uditasya prakAzaH sadA prasRmaro bhavati, tathA'vasthAsvAbhAvyAditi / / 20 / / masamutthe sati mahAtmanAM = mahAmunInAM sadaiva hi sUkSmabhAvadoSonmUlanaparaM dhyAnaM = dhyAnasantAnaM bhavati, tasya = AtmAdigocarakSAyopazamikatathAvidhavimalatarabodhasya tanniyatatvAt = tAdRzadhyAnavyApyatvAt / taduktaM yogadRSTisamuccaye - dhyAnaJca nirmale bodhe sadaiva hi mahAtmanAm / kSINaprAyamalaM hema sadA kalyANameva hi / / (yo.dR.sa.174) iti / yogasAraprAbhRte'pi - dhyAnaM vinirmalajJAnaM puMsAM sampadyate sthiram / hema kSINamalaM kiM na kalyANatvaM prapadyate ? / / - (yo.sA.prA.9/14) ityuktam / bhikSA'TanAdikA kriyA'pi dhyAnabAdhAyai na sampadyate'tra / apramattatayA dhyAnayogasamArAdhanAt paramasukhalAbho'pyasyAmanivArita eva / bauddhAnAmapi sammatamidam / taduktaM saMyuktanikAye - 'mA pamAdamanuyujetha, mA kAmaratisaMthavaM / appamatto hi jhAyaMto pappoti paramaM sukhaM / / - (saM.devatAsaMyukta/satullakAyika vagga-saddhAsutta-36/pR.30) iti / pravRttacakrasyaiva prAg(dvA.dvA.19/23 bhAga-6 pR.1308)darzitasyedaM dhyAnaM sampannA'dhikAramavaseyam / taduktaM SoDazake - pravRttacakrasya dhyAnamapi zastamasya tvadhikRtam - (So. 14/14) iti| svAtmArAmaparAyaNatayA paradravya-parabhAvodAsInatvAt prabhAyAM pUrvaM (dvA.dvA.20/27 bhAga5 pR.1401) saMnyAsagItAsaMvAdenoddiSTA zubhecchAdisaptavidhakarmayogagatA - bhUmikApaJcakA'bhyAsAt svAtmArAmatayA bhRzam / AbhyantarANAM bAhyAnAM padArthAnAmabhAvanAt / / paraprayuktena ciraprayatnenA'vabodhanam / padArthA'bhAvanA nAma SaSThI bhavati bhUmikA / / - (varA.4/8-9, rA.gI.7/10-11) iti varAhopaniSad-rAmagItAvyAvarNitasvarUpA SaSThI karmayogabhUmikA prAdurbhavatItyavadheyaM sva-paratantrasamavatAraniSNAtaiH yathAtantram / itthaJca mahopaniSadi - bhUmikApaJcakA'bhyAsAt svAtmArAmatayA dRDham / AbhyantarANAM bAhyAnAM padArthAnAmabhAvanAt / / paraprayuktena ciraM prayatnenA'vabodhanam / padArthA'bhAvanA nAma SaSThI bhavati bhUmikA / / - (maho.5/32-33) iti yA jJAnayogabhUmikopadarzitA sA'pIhA'vatAritetyavaseyam / etena - asaMvedanarUpA ca SaSThI bhavati bhUmikA / AnandaikaghanA''kArA suSuptasadRzI sthitiH / / 6 (anna.5/84) iti annapUrNopaniSaduktA SaSThI bhUmikA saptamyAM yogadRSTau samavatAritA, parizuddhatattvapratipatti-prazAntavAhitA-dhyAnajanyasukhA'nubhavaprakarSeNa vaiSayikasukhAdyasaMvedanopapatteH / ___asyAJca dRSTau nocchalati zokaH, na vidyate dainyaM, pralInamautsukyaM, asambhavI arativikAraH, vyapagataH cittodvegaH, jugupsanIyA jugupsA, dUravartinI tRSNA, samUlakASaGkaSitaH santrAsaH, vartate che. kAraNa ke nirmaLa bodha dhyAnano vyApya che. jyAM jyAM nirmaLa tattvabodha hoya tyAM tyAM dhyAna hoya che. jyAM dhyAna nathI hotuM tyAM tathAvidha nirmaLabodha paNa nathI hoto. A bAbatamAM graMthakArazrI udAharaNa batAve che ke - vAdaLA vinAnA AkAzamAM ugelA candrano prakAza kAyama cAre bAju lAI janAra ja hoya che. kAraNa ke vAdaLA vinAnI avasthAmAM caMdraprakAzano tevo ja svabhAva hoya che.(24/20) 1. hastAdarza 'viradho' ityazuddhaH pAThaH /
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1670 * prabhAyAM sUkSmabhAvadoSapratighAtaparAyaNatA * dvAtriMzikA-24/21 satpravRttipadaM cehA'saGgA'nuSThAnasaJjitam / 'saMskArataH svarasataH pravRttyA mokSakAraNam / / 21 / / ___ sditi| satpravRttipadaM ceha prabhAyAM asaGgA'nuSThAnasaMjJitaM bhavati, saMskArataH prAcyaprayatnajAt svarasataH = icchAnairapekSyeNa pravRttyA = prakRSTavRttyA mokSakAraNam / / samiti-guptiparipUritasamAcaraNena, sampravartate cA'tra dhIratA, kRtA''spadA cA'syAM gambhIratA, atrA'tiprabalo'vaSTambhaH, niratizayamaudArya, susthiraM svAbhAvikaJca prazamasukhA'mRtam / ayamavalambate dravyApAyAdiSu dRDhaM dhairya, dhyAyati divAnizaM vizuddhamAtmasvabhAvaM, vinAzayati bhavaparamparAM, AsannIkaroti ca paramapadam / taduktaM bhAvaprAbhRte api - jo jIvo bhAvaMto jIvasahAvaM subhAvasaMjutto / so jara-maraNaviNAsaM kuNai, phuDaM lahai NivvANaM / / - (bhA.prA.61) iti bhAvanIyam / prakRte ca - atha sUkSmabhAvadoSapratighAtaparAyaNaH prazamapUrNaH / parigalitalokasaMjJo, vaiSayikasukhe nirAkAGkSaH / / akSNorvimalAlokaM, nidadhAtyaJjanamadhItaparamArthaH / tattvaprItikRdambhaH, pibati ca nityaM pavitrAtmA / / vidhinA bhuGkte ca mahAkalyANaM caraNakaraNacArumatiH / dhItirojaH svAsthyaM, prasphurati tato dhAma harSazca / / - (vai.ka.sta.2/249-251) iti vairAgyakalpalatAvacanavinyAso'pi yathAgamamanuyojya iti / / 24/20 / / yogAvatAradvAtriMzikAyAM (yogA.dvA.20/25 pR.1381) nAmotkIrtanamAtreNopadarzitaM iha ca (dvA.dvA.24/ 17 bhAga-6 pR.1662) saptadazakArikAyAmuddiSTaM satpravRttipadaM lakSayati- 'saditi / prAcyaprayatnajAt = prIti-bhakti-vacanA'nuSThAnA'bhyAsaparipAkakAlInavizuddhAntaraGgayatnajanitAd niravadyAnuSThAnagocarAt saMskArataH = nijazuddhacaitanyasvabhAvA'bhimukhadRDhatarasaMskArAt icchAnairapekSyeNa = kartRtva-bhoktRtvabhAvanirapekSatayaiva prakRSTavRttyA = zuddhiprakarSaprAptA'ntaraGgavRttyA mokSakAraNaM = anAgAmipadopadhAyakaM bhvti| etena - na kuryAnna vadet kiJcid na dhyAyet sAdhvasAdhu vaa| AtmArAmo'nayA vRttyA vicarejjaDavanmuniH / / - (nArada.5/ 24) iti nAradaparivrAjakopaniSadvacanamapi vyAkhyAtam, sasaGgakartRtva-bhoktRtvabhAvazUnyatayA jddtvoktisnggteH| prakRte pUrvoktaM(pR.1305,1396) - jJAnAmRtena tRptasya kRtakRtyasya yoginaH / na cAsti kiJcitkartavyamasti cet ? na sa tattvavit / / (jA.yo.1 123) iti jAbAlayogavacanaM- yadA sarve pramucyante kAmA ye'sya hRdi sthitAH atha mo'mRto bhavatyatra brahma samaznute / / - (kaTho.2/3/14) iti kaThopaniSadvacanaM vizeSArtha :- sAtamI dRSTimAM rahelA jinakalpI vagere mahAtmAo atyaMta nirmaLa AtmatattvabodhanA lIdhe sadA dhyAnamAM ja rahelA hoya che. atyaMta jAgRti, zrutanuM viziSTa baLa vagerenA lIdhe bhikSATana, vihAra Adi kriyA dhyAnabAdhaka banatI nathI. (24/20). 4 sapravRttipada = asaMga anuSThAna che gAthArtha :- sa...vRttipada prastutamAM asaMga anuSThAna nAme samajavuM. saMskAranA lIdhe svarasathI pravRtti 72 / dvArA te satpravRtti56 bhokSay 129 jane che. (24/21) TIkArtha :- prabhA nAmanI sAtamI yogadaSTimAM pUrve 17 mI gAthAmAM jaNAvela sampravRttipada asaMga anuSThAna nAme hoya che. pUrvakAlIna prayatnathI utpanna thayelA daDha saMskAranA kAraNe, pravRtti karavAnI IcchA karyA vinA ja svarasathI ja pravRtti = prakRSTa vRtti karAvavA dvArA satmavRttipada = asaMga anuSThAna 1. hastAdarza 'saMskAra' iti truTitaH pAThaH /
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ * dhyAnA'bAdhinI saMyamadehanirvAhamAtrArthakriyA * 1671 yathA dRDhadaNDanodanA'nantaramuttarazcakrabhramisantAnastatsaMskArA'nuvedhAdeva bhavati, tathA prathamA'bhyAsAd dhyAnA'nantaraM tatsaMskArA'nuvedhAdeva 'bhavan / tatsadRzapariNAmapravAho'saGgA'nuSThAnasajjJAM labhata iti bhAvArthaH2 / / 21 / / prazAntavAhitAsaMjJaM visabhAgaparikSayaH / zivavartma dhruvA'dhveti yogibhirgIyate hyadaH / / 22 / / ca yathAgamamanuyojyam / taduktaM yogadRSTisamuccaye - satpravRttipadaJcehA'saGgA'nuSThAnasaMjJitam / mahApathaprayANaM yadanAgAmipadAvaham / / 6 (yo.dR.sa.175) iti / yathA = yena prakAreNa dRDhadaNDanodanA'nantaraM = dRDhadaNDakRtadIrghakAlInacakrabhramaNA'nukUlanodanA''khyaprayatnA'nantaraM uttaraH = uttarakAlInaH cakrabhramisantAnaH = cakrabhramaNapravAhaH tatsaMskArA'nuvedhAdeva = dRDhadaNDanodanajanyavegA''khyasaMskAravazAdeva bhavati tathA = tenaiva prakAreNa prathamA'bhyAsAt = vacanA'nuSThAnA'bhyAsaparipAkavazAt dhyAnA'nantaraM tatsaMskArA'nuvedhAdeva = tatsAmarthyavizeSavazAdeva bhavana = jAyamAnaH sarvadA tatsadRzapariNAmapravAhaH svocitA'nuSThAnasampAdakaH asaGgA'nuSThAnasaMjJAM labhate / taduktaM yogazatake - kiriyA u daMDajogeNa cakkabhamaNaM va hoi eyassa / ANAjogA puvvA'Nuvehao ceva navaraM ti / / - (yo.za.19) iti / asaGgA'nuSThAnamAhAtmyAdeva bhikSA'TanAdikamasyAM dhyAnopaghAtAya na sampadyate / taduktaM adhyAtmasAre - dehanirvAhamAtrArthA yA'pi bhikssaattnaadikaa| kriyA sA jJAnino'saGgAnnaiva dhyAnavighAtinI / / - (a.sA.15/11) iti prAguktaM (dvA.dvA.20/26 bhAga-5 pR.1394) smartavyamatra / / 24/21 / / mokSanuM kAraNa bane che. jema kuMbhAra cakra upara jorathI majabUta daMDa ghumAve pachI daMDa cAka uparathI khaseDI levAmAM Ave to paNa cakaraDuM satata dhArAbaddha rIte ghUme ja rAkhe che. kAraNa ke jorathI daMDa dhUmAvavAthI vega nAmanA saMskArano anuvedha te cakramAM hAjara hoya che. tema prIti-bhakti-vacana anuSThAnanA daDha abhyAsathI dhyAna bAda tenAthI utpanna thayelA saMskAranA anuvedhathI-baLathI ja tenA jevA pariNAmonI dhArA pragaTe che. te dhArA asaMga anuSThAna nAmane pAme che. Avo ahIM bhAvArtha che. (24/21) vizeSArtha:- zAstravacanane yAda karIne vidhi-jayaNA-upayoga-Adarasahita dIrgha samaya sudhI niraMtara ArAdhanA karatAM karatAM tenA saMskAra atyaMta prabaLa banatA jAya che. pachI zAstravacanane yAda karyA vinA ja, ArAdhanA karavAnA saMkalpa-vikalpa-abhilASa karyA vinA ja sahajabhAve -svabhUmikAyogya ArAdhanA prabhASTivALA yogIonA jIvanamAM thayA kare che. te te samaye, te te kSetramAM tathAvidha ArAdhanA karavAnA ekasarakhA pariNAmo dhArAbaddha rIte tenA aMtaHkaraNamAM skurAyamAna thayA ja kare che. AnA lIdhe te te avasthAne ucita evI ArAdhanA te te dravya-kSetrakALa-bhAvamAM thayA ja kare che. jinakalpIonI sAdhanA AvI hoya che. uparokta dhArAbaddha saMskAro asaMga anuSThAna kahevAya che. te satyavRttipada paNa kahevAya che. "pada' zabda AtmAnI tevI avasthAne/dazAne sUcave che. matalaba ke be-cAra kalAka ke be-cAra divasa Take tevA saMskArano pravAha asaMga anuSThAna na kahevAya. paNa sthAyI evI tathAvidha avasthA asaMga anuSThAna tarIke vyavahArya banI zake. A vAta khAsa dhyAnamAM rAkhavI. (24/21) ha asaMga anuSThAnanA paryAyavAcI zabdo ha gAthArtha :- A asaMga anuSThAna yogIo vaDe prazAMtavAhitA, visabhAga-parikSaya, zivava, dhruvAvA nAme upAya che. (24/22) 1. mudritapratau 'bhavan' iti padaM nAsti / 2. mudritapratau 'bhAvAtha' iti truTitaH pAThaH / /
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1672 * prazAntavAhitAvaividhyam . dvAtriMzikA-24/22 prazAnteti / prazAntavAhitAsanaM sAGkhyAnAM, visabhAgaparikSayo bauddhAnAM, zivavana zaivAnAM, dhruvAdhvA mahAvratikAnAM iti = evaM hi yogibhiH adaH = a'saGgA'nuSThAnaM gIyate / / 22 / / yogadRSTisamuccaya (yo.dR.sa.176) kArikopanyAsenA'saGgA'nuSThAnanAmAnyAha- 'prazAnte'ti / yogadRSTisamuccayavRttyanusAreNaiva vyAkhyAnayati-'prazAntavAhitAsaMgaM sAGkhyAnAmiti / upalakSaNAt pAtaJjalAnAmapi grahaH / bauddhAnAM visabhAgaparikSayaH = hInatvoccatvAdisaGkalpa-vikalpAtmakalaukikasaMjJA-kAmAtrava-bhavAnavA'vidyAzravalakSaNavisabhAgasantatipraNAzaH / prakRte - so 'atthi idaM, atthi hInaM, atthi paNItaM, atthi imassa saJaAgatassa uttaraM nissaraNa'nti pajAnAti / tassa evaM jAnato evaM passato kAmAsavApi cittaM vimuccati, bhavAsavApi cittaM vimuccati, avijjAsavApi cittaM vimuccati / vimuttasmiM vimuttamiti ANaM hoti / 'khINA jAti, vusitaM brahmacariyaM, kataM karaNIyaM, nAparaM itthattAyA'tti pajAnAti / ayaM vuccati, bhikkhave, 'bhikkhu sinAto antarena sinAnenA'ti + (ma.ni.vastrasUtra 1/ 1/7-78) iti majjhimanikAyasUtrasandarbho draSTavyo nAnAtantratAtparyajijJAsubhiH / avaziSTaH spaSTa eva TIkArtha iti na tnyte| navaraM prakRte - asaGgavRttyAkhyakasatpravRttipadaM prabhAyAM labhate mhaatmaa| prazAntavAhitvamapIdamevedameva nAmAntarato'nya AhuH / / - (a.ta.3/130) iti adhyAtmatattvAlokakArikA'nusandheyA / zrIharibhadrasUribhiH brahmasiddhAntasamuccaye - cAritralabdhireSA sA saMyamazreNiruttamA / bhavadrumA'nalajvAlA klezAnAM pralayakriyA / / parA nivRttiH prakRterdidRkSAbhavanakriyA / saMyogazaktivyAvRttikaivalyAptezca satsthitiH / / bodhamaNDanakarI caiva rAgAdinidhanakriyA / bhavAntaprAptiyAtrA ca skandhA'bhAvakriyeti ca / / prazAntavAhitA caiva gIyate mukhyayogibhiH / bhavAbdhivelAvyAvRttirghAtikarmanirjareti ca / / asyAmayamavasthAyAM nirvANArthaM tu ceSTate / bhAvenaikAntato dhImAn dravyatastu vikalpataH / / 6 (bra.si.sa.182-186) iti yaduktaM tadapyatra na vismartavyamanekatantrA'bhiprAyA'nveSaNA'nuprekSA'vadhAraNAdikuzalaiH / na ca pUrvaM (dvA.dvA.22/16 bhAga-5 pR.1504) dIprAyAM dRSTau prazAntavAhitAlAbho darzita iha ca prabhAyAmiti kathaM nA'nayorvirodhaH? iti zaGkanIyam, dIprAyAM lokasaMjJAparihArA''rambhaka-mRdusaMjJakaprazAntavAhitAlAbhaH pUrvamabhipretaH iha ca mohonmUlanakArakA'dhimAtrasaMjJakaprakRSTaprazAntavAhitAlAbha iti TIkArca - A asaMga anuSThAna sAMkhyadarzananA yogIo vaDe prazAMtavAhitA nAmathI oLakhAvAya che. bauddha yogIo asaMga anuSThAnane visabhAgaparikSaya nAme jaNAve che. zaiva darzanIo zivavarbha nAme asaMga anuSThAnane jaNAve che. mahAvratiko asaMga anuSThAnane yuvAdhvA nAmathI bolAve che. (24/22) vizeSArtha:- A zlokamAM jainadarzanamAnya asaMgaanuSThAna anya darzanomAM kayA nAmathI oLakhAvAya che ? te bAbata upara prakAza pAtharela che. prazAMtavAhitA vize mahopAdhyAyajI mahArAja svayaM vizeSa vigata AgaLanA traNa zlokamAM jaNAvaze. tethI tenA vize ahIM vizeSa vAta ame nathI karatA. bauddhamAnya visabhAgaparikSaya vize thoDI vigata joIe. bauddha kSaNikavAdI che. tenA mate sarvavastu kSaNabhaMgura che.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ * pUrvApavirodhaparihAra: * 1673 prazAntavAhitA vRtteH saMskArAt syAnnirodhajAt / prAdurbhAva tirobhAvau tadvyutthAnajayorayam / / 23 / / parihRtavikSepatayA sadRzapravAhapariNAmitA vRtteH = vRtti - prazAnteti / prazAntavAhitA = na kazcid virodhaH, yadvA krodhAdyabAdhitaH zAntaH - ( dvA. dvA. 14 / 9 bhAga-4 pR. 952) itipUrvoktazamasantatyapekSayA dIprAyAM prazAntavAhitA yojyA, prabhAyAM tu akhaNDamaNDalA''kArajyotirdRzyate tadeva saccidAnandaM brahma bhavati / evaM sahajAnande yadA mano lIyate tadA zAnto bhavI bhavati - (mN.braa.2|2) iti maNDalabrAhmaNopaniSadupalakSitaprazamasantAnA'bhiprAyeNa yadvA zrutvA spRSTvA ca bhuktvA ca dRSTvA jJAtvA zubhAzubham / na hRSyati glAyati yaH sa zAnta iti kathyate / / - ( maho. 4 / 32 ) iti mahopaniSaduktazAntarasasantatyabhiprAyeNa prazAntavAhitA prayojyeti na kazcid virodha iti pratibhAti / itthaJcAnyatantrasthitAnAmapi paramArthataH prazAntavAhitA-visabhAgaparikSayAdilAbhe'vaziSTaprabhAdRSTilakSaNasadbhAve ca prabhAdRSTilAbho'nAvila evetyavazyamabhyupagantavyaM gunngrhnnprvnnairnekaantvaadibhirnirmtsrtyaa| na hi jAtyA kAcid yogadRSTiH kaJcit tantravizeSaM samAzritA kArtsnyenetyavadheyam / / 24/22 / / nanu prazAntavAhiteyaM kathamAvirbhavati ? ityAzaGkAyAmAha - 'prazAnte 'ti / prazAntavAhitA pari kAM sajAtIya kAM vijAtIya pariNAmonI dhArA sarvatra cAle che. ghaTa vagerenI ghaTarUpe avasthA jyAM sudhI dekhAya te sajAtIya saMtati = sabhAga saMtAna kahevAya. ghaTamAMthI ThIkaruM, ThIkarAmAMthI ThIkarI... A vijAtIya saMtAna eTale ke visabhAgasaMtati kahevAya. A ja rIte rAga-dveSa-zoka-dInatA vagere vividha pariNAmo utpanna thAya ane nAza pAme te vijAtIya visabhAgasaMtAna kahevAya. A malinasaMtatino nAza thAya ane ekasarakhI zuddha jJAnakSaNonI saMtati cAle te sabhAgasaMtati kahevAya. sabhAga santAnanI utpatti mATe visabhAgasaMtatino mULamAMthI uccheda thavo jarUrI che. bauddhamAnya A visabhAgasantAnaparikSaya eTale jainadarzanamAnya asaMga anuSThAna. zivanA anuyAyIo zivano mokSano varbha = mArga kahe che te paNa asaMga anuSThAna jANavuM. mahApratika loko dhruvano = mokSano adhvA mArga kahe che te paNa A ja asaMga anuSThAna samajavuM. kAraNa ke mokSa ja dhruva-zAzvata-sthAyI che. bAkI badhuM aMte vinazvara che. Ama jainadarzanamAnya asaMga anuSThAna anyadarzanomAM paNa mAnya che. phakta nAma judA che. vastu to ekanI eka che. 'nAma-rUpa jUjavAM, aMte to hemanuM hema re.' matalaba ke anyadarzananomAM paNa jeo prazAMtavAhitA, visabhAgaparikSaya vagerene paramArthathI pAmelA hoya to teo paNa yoganI sAtamI dRSTimAM rahelA hoI zake che. jainetara yogIo mokSe jaI zake to sAtamI dRSTi kema pAmI na zake ? mATe sAtamI STinA lakSaNo jainetara maharSimAM dekhAya to tene paNa prabhA dRSTisaMpanna mAnavAmAM khacakATa ke kacavATa bhAvanAjJAnIne kadApi thaI na zake. (24/22) = = = * prazAMtavAhitAno paricaya gAthArtha :- vRttinA nirodhajanya saMskArathI prazAntavAhitAno lAbha thAya che. nirodhajanya saMskArano AvirbhAva ane vyutthAnajanya saMskArano tirobhAva eTale vRttinirodha kahevAya. (24/23) TIkArtha :- cittavikSepono parihAra karIne ekasarakhA saMskAranA pravAhanuM pariNamana eTale prazAntavAhitA. vRtti ane vRttimaya cittano abheda upacAra karavAmAM Avela che. tethI vRttinA eTale ke
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1674 * saMskAradvaividhyApavarNanam * dvAtriMzikA-24/23 mayasya cittasya nirodhajAt saMskArAt syAt / tadAha- "tasya prazAntavAhitA saMskArAt" (yo.suu.3-10)| ko'yaM nirodha evetyata Aha- tadvyutthAnajayoH = nirodhajavyutthAnajayoH saMskArayoH prAdurbhAva-tirobhAvau = vartamAnA'dhvA'bhivyakti-kAryakaraNA'sAmarthyA'vasthAnalakSaNau ayaM nirodhH| calatve'pi guNavRttasyoktobhayakSaNa'vRttitvA'nvayena cittasya tathAvidhasthairyamAdAya nirodhapariNAmazabdavyavahArAt / taduktaM- "vyutthAna-nirodhasaMskArayorabhibhavaprAdurbhAvau nirodhakSaNacittA'nvayo hRtavikSepatayA sadRzapravAhapariNAmitA (rA.mA.3/10) iti rAjamArtaNDakAraH / vAcaspatimizrastu tattvavaizAradyAM - vyutthAnasaMskAramalarahitanirodhasaMskAraparamparAmAtravAhitA = prazAntavAhitA - (ta.vai.3/ 10) ityAha / 'prazAntavAhitA = nizcalapravAhaH' (bhA.ga.3/10) iti bhAvAgaNezaH / 'prazAntavAhitA = vyutthAnasaMskArarahitacirakAlavAhitA' (nA.bha.3/10) iti nAgojIbhaTTaH / vRtti-vRttimatorabhedAdAhavRtteH = vRttimayasya cittasya nirodhajAt = vRttinirodhaniSpannAt saMskArAt = dRDhatarasaMskArAt sA syAt / taduktaM yogavArtike vijJAnabhikSuNA - nirodhAvasthasya cittasya prazAntavAhitA = nizcalanirodhadhArayA vahanaM nirodhasaMskArabalAdeva bhavati -- (yo.vA.3/10) iti| prakRte granthakAraH yogasUtrasaMvAdamAha 'tasyeti / atra maNiprabhAvRttiH - nirodhasaMskArapracayAnnirastasamastavyutthAnasaMskAramalasya cittasya nirodhasaMskAraparamparAmAtravAhitA bhvti| nanu tarhi calameva tadApi cittam, satyam, tadA'pi tAdRzI pariNAmamAlA sthairyamityucyate - (yo.sU.3/10 ma.pra.) ityevaM vartate / 'nirodhasaMskArAt nirodhasaMskArAbhyAsapATavA'pekSA prazAntavAhitA cittasya bhavati / tatsaMskAramAnye vyutthAnadharmiNA saMskAreNa nirodhasaMskAro'bhibhUyate' (yo.sU.bhA.3/10) iti yogasUtrabhASye vyAsaH / / sattvAdiguNAnAM kSaNamapyapariNAmasyA'sambhavena calatve'pi = calAyamAnatve'pi guNavRttasya = sattvAdiguNavRttirUpasya uktobhayakSaNavRttitvA'nvayena = vyutthAna-nirodhadvitayakAlA'vasthAnalakSaNA'nvayena cittasya nivAtasthAnasthitapradIpazikhAvat tathAvidhasthairyaM = nirantaranirodhadhArAvahanalakSaNaM sthiratvaM AdAya nirodhapariNAmazabdavyavahArAt = 'nirodhAkhyaH pariNAma' iti padaprayogAt / taduktaM yogasUtre 'vyutthAne'ti / atra rAjamArtaNDavyAkhyA - vyutthAnaM = kSipta-mUDha-vikSiptA''khyaM bhUmitrayam / nirodhaH = prakRSTasattvasya aGgitayA cetasaH pariNAmaH / tAbhyAM = vyutthAna-nirodhAyAM yau janitau saMskArau tayoH yathAkrama abhibhava-prAdurbhAvau yadA bhavataH; abhibhavaH = nyagbhUtatayA kAryakaraNA'sAmarthyenA'vasthAnam, prAdurbhAvaH cittanA nirodhathI utpanna thayelA saMskArathI prazAMtavAhitA pragaTe che. tethI yogasUtramAM jaNAvela che ke 'cittanA nirodhajanya saMskArathI prazAntavAhitA Ave che. A nirodha eTale zuM? A praznano javAba ApatA granthakArazrI kahe che ke - nirodhajanya saMskArano prAdurbhAva = vartamAna kALamAM abhivyakti ane vyutthAnajanya saMskAra potAnuM kArya karI zakavAnuM sAmarthya gumAvI de te rIte teno tirobhAva-vilaya karavo A nirodha kahevAya. calatve. / satva gu. yasAyamAna-yaNa hI chata 55 satyAhi gunA vRtti to vyutthAna ane nirodhakAla bannemAM rahevAthI teno anvaya TakI rahe che. tethI cittanI tathAvidha sthiratAne laIne 1. sarvatra mudritapratau ....bhayakSayavR...' ityazuddhaH pAThaH /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ * nirodhapariNAmavimarzaH * / / 23 / nirodhapariNAmaH" iti ( yo . sU. 3 - 9 ) 'sarvArthataikAgratayoH samAdhistu kSayodayau / tulyAvekAgratA zAntoditau ca pratyayAviha / / 24 / / sarvArthateti / sarvArthatA calatvAnnAnAvidhArthagrahaNaM cittasya vikSepo dharmaH, ekAgratA = vartamAne adhvani abhivyaktarUpatayA'vasthAnam; tadA nirodhakSaNe cittasyobhayavRttitvAdanvayo yaH sa nirodhapariNAma ucyate / ayamarthaH yadA vyutthAnasaMskArarUpo dharmaH tirobhUto bhavati nirodhasaMskArarUpazcA''virbhavati dharmirUpatayA ca cittamubhayatrA'nvayitvenA'vasthitaM pratIyate tadA sa nirodhapariNAmazabdena vyavahriyate / calatvAd guNavRttasya yadyapi cetaso nizcalatvaM nAsti tathApi evambhUtaH pariNAmaH sthairyamucyate - (yo.sU.3/9 rA.mA.) iti vartate / = atra maNiprabhAkRttu vyutthAnaM = samprajJAtaH / sa nirudhyate yena tat paravairAgyaM nirodhaH / tatra yadA vyutthAnasaMskArasyA'bhibhavo nirodhasaMskArasya prAdurbhAvazca bhavatastadA nirodhasaMskArasyA'samprajJAtasya kSaNena avasareNa yuktaM cittaM bhavati / tasya nirodhakSaNasya cittasya dharmiNaH triguNatvena calasya sadA pariNAmazIlasyA'bhibhUta-prAdurbhUtayoH saMskArayoH dharmitvena yo'nvayaH sa nirodhAkhyaH pariNAma ityarthaH / paravairAgyarUpavRttyA samprajJAtavRtteH tatsaMskArasya cA'bhibhave sati paravairAgyasaMskAra evAbhivyaktaH sannirbIjanirodhapariNAma iti bhAvaH - (yo. sU. 3 / 9 maNi . ) ityAha / prakRte yogasUtrabhASyalezastvevam vyutthAnasaMskArAH cittadharmA na te pratyayAtmakAH iti pratyayanirodhe na niruddhAH / nirodhasaMskArA api cittadharmAH / tayoH abhibhava- prAdurbhAva vyutthAnasaMskArA hIyante nirodhasaMskArA AdhIyante / nirodhakSaNaM cittamanveti / tadekasya cittasya pratikSaNamidaM saMskArA'nyathAtvaM nirodhapariNAmaH - ( yo. sU. 3 / 9 bhASya.) iti / etena kimarthaM nirodhasaMskArAH kalpyante ? iti zaGkA'pi parihRtA / / 24 / 23 / / = = = 1. hastAdarze 'sarvAtai' ityazuddhaH pAThaH / nirodhapariNAmamabhidhAya samAdhipariNAmamAkhyAtumAha- 'sarve 'ti / calatvAt caJcalatvAt naanaavi'nirodha pariNAma' A zabdano vyavahAra thAya che. tethI yogasUtramAM kahela che ke 'vyutthAnasaMskArano abhibhava ane nirodhasaMskArano prAdurbhAva hoya tyAre nirodha kSaNamAM cittano je anvaya hoya che te nirodhapariNAma kahevAya che.' (24/23) vizeSArtha :- pAtaMjaladarzana ane sAMkhyadarzanamAM citta triguNAtmaka che. sattvAdi guNo pratikSaNa vividha pariNAmo rUpe pariName che. tethI citta caMcaLa kahevAya che. tema chatAM vyutthAna saMskAra jyAre parAbhava pAme ane nirodha saMskAra pragaTa thAya tyAre citta dharmI tarIke arthAt AvirbhAva ane tirobhAvanA AdhArarUpe bannemAM anvayIsvarUpe pratIta thAya che. cittano A anvaya = anvayI citta ja 'nirodhapariNAma' zabdathI oLakhAvAya che. ahIM prazAntavAhitAnuM nirUpaNa cAlI rahela che, tenA kAraNanI A zlokamAM oLakhANa karAvAI. bIjI jANavA yogya bAbatane graMthakArazrI AgaLanI gAthAmAM batAvaze.(24/23) gAthArtha :- sarvArthatAno kSaya ane ekAgratAno udaya eTale samAdhipariNAma. tathA ahIM zAMtapratyaya ane uditapratyaya tulya bane te ekAgratA kahevAya che. (24/24) TIkArtha :- pAtaMjala darzananA siddhAnta mujaba sattvAdi triguNAtmaka citta caMcaLa hovAthI aneka = = 1675
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1676 * samAdhipariNAmaprajJApanA * dvAtriMzikA-24/24 ekasminnevA''lambane sadRzapariNAmitA tayoH (=sarvArthataikAgratayoH) kSayodayau tu atyantAbhibhavAbhivyaktilakSaNau samAdhiH = udriktasattvacittA'nvayitayA'vasthitaH smaadhiprinnaamo'bhidhiiyte| yaduktaM- "sarvArthataikAgratayoH kSayodayau cittasya samAdhipariNAmaH" iti (yo.sU.3-11) / pUrvatra vikSepasyA'bhibhavamAnaM, iha tvatyantA'bhibhavo'nutpattirUpo'tItA'dhvapraveza ityanayorbhedaH / dhA'rthagrahaNaM hi cittasya vikSepo = vikSiptatvalakSaNo dharmo bhavati / evameva ekasminneva Alambane nAbhicakrAdau sadRzapariNAmitA api cittasya dhrmH| pAtaJjaladarzane sanna vinazyati asacca notpadyata iti kSayodayau tu atyantA'bhibhavA'bhivyaktilakSaNau vijJeyau / tatazca sarvArthatAlakSaNasya vikSiptatA'parAbhidhAnasya cittadharmasyA'tyantA'bhibhavaH ekAgratAlakSaNasya cittadharmasyA'bhivyaktiH cittasyodriktasattvasyA'nvayitayA'vasthAnaM samAdhipariNAmo'bhidhIyate / yaduktaM yogasUtre - 'sarvArthate'tyAdi / atra yogasudhAkaravRttiH - rajoguNena cAlyamAnaM cittaM krameNa sarvAn padArthAn gRhNAti / tasya rajoguNasya nirodhAya kriyamANena yoginaH prayatnavizeSeNa dine dine sarvArthatA kSIyate ekAgratA codeti / tAdRzacittasya pariNAmaH samAdhirityucyate 6 (yo.sU.sudhA.3/11) iti vartate / - cittaM svAtmabhUtayoH svakAryayoH sarvArthataikAgratayordharmayorapAyakAla upajanakAle cAnugataM yat samAdhIyate sa samAdhipariNAmaH (yo.vA.3/11) iti yogavArtike vijJAnabhikSuH / na ca nirodhA''khye pariNAme'pi vikSepatirobhAvo vartata eva iti tato'sya pArthakyaM na syAditi vAcyama, yataH pUrvatra = nirodhapariNAme vikSepasya = nAnA'rthA''kAratvasya abhibhavamAtraM = nyagbhAvamAtraM, iha samAdhau tu vikSepasya atyantA'bhibhavaH anutpattirUpaH = anudayAtmakaH atItAdhvapraveza iti hetorvartata eva anayoH = nirodhapariNAma-samAdhipariNAmayoH bhedaH = vishessH| ayamAzayaH nirodhapariNAmAdasyA'yaM vizeSaH - tatra saMskAralakSaNayoH dharmayorabhibhava-prAdurbhAvau pUrvasya vyutthAnasaMskArarUpasya nyagbhAvaH, uttarasya nirodhasaMskArarUpasyodbhavaH = anabhibhUtatvenA'vasthAnam / iha prakAranA viSayone grahaNa kare che. antaHkaraNanI A sarvArthatA avasthA vikSepa kahevAya che. sarvArthatAdazA svarUpa vikSepa cittano guNadharma che. tathA cittane eka ja viSayamAM ekasarakhA AkAre pariNAvavuM te cittanI ekAgratA kahevAya. cittanI sarvArthatAno atyanta parAbhava thAya tathA cittanI ekAgratAno AvirbhAva thAya te samAdhipariNAma kahevAya che. A avasthAmAM rajoguNa ane tamoguNa karatAM sattvaguNanI mukhyatA hoya che. sattva guNanA uchALAvALA cittamAM A samAdhipariNAma anvayI rUpe rahelo hoya che. tethI to yogasUtra granthamAM kahela che ke 'cittanI sarvArthagrAhitAno kSaya ane ekAgratAdazAno udaya eTale cittano samAdhipariNAma." pUrve nirodha pariNAmamAM to vikSepano mAtra abhibhava thayelo hato. jyAre ahIM samAdhipariNAmamAM to vikSepano atyaMta parAbhava thayelo che ke jenA kAraNe bhaviSyamAM kyAreya vikSepano AvirbhAva thavAno ja nathI. matalaba ke vikSepane bhUtakALanA peTALamAM evo ghUsADI dIdhela che ke bhaviSyamAM te pragaTa thaI ja na zake. ATalo nirodhapariNAma ane samAdhipariNAmamAM taphAvata che. [matalaba ke nirodhapariNAma ane samAdhipariNAmamAM vikSepano parAbhava vidyamAna hovAthI te banne eka che - ema mAnavAnI bhUla na karavI.] 1. hastAdarza ...nelaMbana' ityazuddhaH pAThaH /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ * pariNAmatraividhyamImAMsA * 1677 iha = adhikRtadarzane tulyau = ekarUpA''lambanatvena sadRzau zAntoditau atItA'dhvapraviSTavartamAnA'dhvasphuritalakSaNau ca pratyayau ekAgratA ucyate samAhitacittA'nvayinI / taduktaM - "zAntoditau hi tulyapratyayau cittasyaikAgratApariNAmaH" (yo.sU.3-12) / na caivamanvayavyatireka vadvastvasambhavaH, yato'nyatrA'pi dharma-lakSaNA'vasthApariNAmA dRzyante / tu kSayodayAditi sarvArthatArUpasya vikSepasyA'tyantatiraskArAd anutpattiH atIte'dhvani pravezaH = kSayaH, ekAgratAlakSaNasya dharmasyodbhavo = vartamAne'dhvani prakaTatvamiti (rA.mA.3/11) rAjamArtaNDakAraH / ___ nanu samAdhighaTakIbhUtA ekAgratA kiMsvarUpA ? ityAzaGkAyAmAha adhikRtadarzane = pAtaJjalayogadarzane / yogasUtrasaMvAdamAha- 'zAnte'ti / atra rAjamArtaNDavyAkhyA - samAhitasyaiva cittasya ekapratyayo vRttivizeSaH zAnto'tItamadhvAnaM praviSTaH / aparastUdito vartamAne'dhvani sphuritaH / dvAvapi samAhitacittatvena tulyau = ekarUpA''lambanatvena sadRzau pratyayau ubhayatrA'pi samAhitasyaiva cittasyA'nvayitvenA'vasthAnaM sa ekAgratApariNAma ityucyate 6 (rA.mA.3/12) ityevaM vartate / 'zAntaH = atItaH, uditaH = vartamAnaH, pratyayazca cittavRttiH / atItaH pratyayo yaM padArthaM gRhNAti tameva codito'pi gRhNIyAt tadA tau tulyau bhavataH / tAdRzacittapariNAma ekAgratocyate / itthaM nirodhapariNAmaH samAdhipariNAmaH ekAgratApariNAmazcetyayaM trividhaH pariNAmaH cittasya dharmapariNAma ityucyate (yo.su.3/12) iti yogasudhAkare sadAzivendraH / na ca evaM = udaya-vyayA'nugatasvarUpeNa anvaya-vyatirekavadvastvasambhavaH = astitva-nAstitvazAlino'nugatasyaikasya cittasvarUpasya vastuno'sambhava iti zaGkanIyam, yataH = yasmAt kAraNAt anyatrA'pi = ghaTAdAvapi dharma-lakSaNA'vasthApariNAmAH = dharma-lakSaNA'vasthAkhyAH trividhAH pariNAmA dRzyante / __iha. / prastuta pAtasayozanamA atItamA praveza 43rI yUudo pratyaya nta upAya che. tathA vartamAnakALamAM skurAyamAna thayela pratyaya udita kahevAya che. zAMta pratyaya ane udita pratyaya jyAre eka sarakhA viSayane grahaNa kare tyAre te banne pratyaya samAna = tulya thAya che. A tulya zAMta-uditapratyaya ja ekAgratA kahevAya che. A ekAgratA samAdhipariNAmavALA cittamAM hAjara rahe che. tethI yogasUtra prasthamAM jaNAvela che ke "samAna evA zAnta-udita pratyaya eTale cittano ekAgratA pariNAma." ha tamAma padArtha anvaya-vyatireksaMpanna-pAtaMjala ha na cai. / maha sevI 1 thAya 3 'mArItayAta anvypri9||m bhane vyayagata vyatire pariNAma to eka ja vastumAM kevI rIte saMbhave ? kAraNa ke anvaya ane vyatireka- A banne paraspara virodhI che." paNa A zaMkA vyAjabI nathI. kAraNa ke bIje paNa dharma, lakSaNa ane avasthA svarUpa traNa pariNAmo dekhAya ja che. te traNamAMthI (1) dharmapariNAma tene kahevAya ke dharmI = AdhAra hAjara hoya ane temAM pUrvakAlIna guNadharma ravAnA thatAM uttarakAlIna navA guNadharma pragaTe. jema ke mATI svarUpa: AdhAra mRtpiDasvarUpa guNadharmano tyAga karIne ghaTasvarUpa anya guNadharmano svIkAra kare che te dharmapariNAma 1. 'hi' padaM yogasUtre sAmprataM nopalabhyate / 2. mudritaprato ...rekavastu...' ityazuddhaH pAThaH /
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1678 * prakArAntareNa trividhapariNAmavimarzaH * trizava-2424 tatra dharmiNaH pUrvadharmanivRttAvuttaradharmA''pattidharmapariNAmaH / yathA mRllakSaNasya dharmiNaH piNDarUpadharmaparityAgena ghaTarUpadharmAntarasvIkAraH / lakSaNapariNAmazca yathA tasyaiva ghaTasyA'nAgatA'dhvaparityAgena vartamAnA'dhvasvIkAraH, tatparityAgena vA'tItA'dhvaparigrahaH / avasthApariNAmazca yathA tasya eva ghaTasya prathama-dvitIyayoH kSaNayoH sadRzayoranvayitvena / calaguNavRttInAM guNapariNamanaM dharmIva zAntoditeSu zaktirUpeNa sthiteSu sarvatra sarvAtmakatvavad avyapadezyeSu dharmeSu kathaJcidbhinneSvanvayI dRzyate / yathA piNDa-ghaTAdiSu mRdeva pratikSaNamanyA'nyatvAdvipariNAmA'nyatvam / tatra kecitpariNAmAH pratyakSeNaivopalakSyante, yathA sukhAdayaH saMsthAnAdayo vA / keciccA'numAnagamyAH, yathA karma-saMskArazaktiprabhRtayaH / dharmiNazca bhinnAbhinnarUpatayA sarvatrA'nugama iti na kAcidanupapattiH / tadidamuktaMtathAhi tatra = triSu pariNAmeSu madhye dharmiNaH mRdAdeH pUrvadharmanivRttau piNDAdirUpaprAktanadharmavyaye uttaradharmA''pattiH = ghaTAdirUpottarakAlInadharmA''virbhAvaH = dharmapariNAmaH / sUtratrayeNa yogasUtrasaMvAdamAha- 'etene'tyAdi / atra rAjamArtaNDavRttirevaM vartate - etena = trividhena kahevAya. (2) tathA te ja ghaDo potAnI anAgata dazAne-bhAvI avasthAne choDIne vartamAnakAlInatA svIkAre che te lakSaNa pariNAma kahevAya. athavA to ghaDo phUTI jAya tyAre vartamAnakAlInatA guNadharmane choDIne bhUtakAlInatA nAmanA guNadharmane ghaDo svIkAre che te lakSaNa pariNAma kahevAya. tathA (3) te ja ghaDAnI prathama ane dvitIya kSaNa samAna che. te banne samAna kSaNamAM anvayI tarIke je ghaDo rahelo che te avasthA pariNAma kahevAya. sattvAdi guNonI vRtti atyaMta caMcaLa che. pratikSaNa te pariName che. caMcaLa evI guNavRttionuM guNarUpe pariNamana anvayIrUpe dekhAya che. jema ke pUrve dvA.ThA.14/24, pR.986) jaNAvela zAMta ane udita guNadharma zaktirUpe rahelA hoya temAM AdhAra = dharmI sarvatra anvayIrUpe dekhAya che tema caMcala guNavRttinuM guNarUpe pariNamana paNa anugata svarUpe dekhAya che. ahIM eka vAta dhyAnamAM rAkhavA jevI che ke zaktirUpe rahelA guNadharmone sarvAtmakatvanI jema pratiniyata cokkasa svarUpe bolI zakAtA nathI. mATe te avyapadezya tarIke pAtaMjaladarzanamAM oLakhAvAya che. te guNadharmo avyavadezya tarIke oLakhAvA chatAM teomAM paraspara kathaMcita bheda paNa rahelo hoya che. temAM paNa dharmI anvayIrUpe dekhAya che. arthAt zAnta, udita ane avyapadezya = sarvAtmaka Ama traNeya guNadharmomAM anugata = anvayI svarUpe dharmI = AdhAra dekhAya che. (jema ke sonuM baMgaDI avasthAno tyAga karIne hArarUpe pariName tyAre paNa sonArUpe to te sonuM baMgaDI ane hAramAM anugata ja hoya che. temAM AdhArarUpe sonuM sAmAnyasvarUpe jaNAya che tathA te ja sonuM baMgaDI-hAra vagere guNadharmarUpe to vizeSasvarUpe raheluM hoya tema jaNAya che. eka ja dharmInA = AdhAranA aneka pariNAma kaI rIte hoI zake? A zaMkAnuM samAdhAna ApavA mATe graMthakAra kahe che ke, mRtpiDa, kapAla, ghaDo vagere pariNAmomAM mATI pratikSaNa anya-anyasvarUpe rahelI hovAthI vizeSarUpe pariNAmomAM bheda rahe che. temAM keTalAka pariNAmo pratyakSathI ja dekhAya che. jema ke sukha, duHkha vagere AMtarika pariNAmo ane saMsthAna-AkRtisaMyoga vagere bAhya pariNAmo. keTalAka pariNAmo anumAnathI oLakhI zakAya tevA hoya che. jema ke karma, saMskAra, zakti vagere. AdhAra svarUpa dharmI to sarvatra bhinnabhinna svarUpe anugata ja hoya che. 2. atiprato 'iva' nAti / ra. mudritatrato ..mane' : rU. mudrita to "sarvAtmatvacapaze..." tyazuddhaH pATha:/ 4. mudritaprato "..patti' ti guritozuddha pATha: | Jain Education Internationa
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ * pAtaJjaladarzane ekasyA'pi anekapariNAmAzrayatA * " " etena bhUtendriyeSu dharma - lakSaNA'vasthApariNAmA vyAkhyAtAH (yo.sU. 3-13 ) " zAntoditA'vyapadezyadharmA'nupAtI dharmI (yo.sU. 3 -14 ) " kramA'nyatvaM pariNAmA'nyatve heturiti (yo.suu.3-15)"||24|| uktena cittapariNAmena bhUteSu sthUla sUkSmeSu indriyeSu buddhi - karmalakSaNabhedenA'vasthiteSu dharmalakSaNA'vasthAbhedena trividhaH pariNAmo vyAkhyAto'vagantavyaH / avasthitasya dharmiNaH pUrvadharmanivRttau dharmAntarA''pattiH pariNAmaH / yathA mRllakSaNasya dharmiNaH piNDarUpadharmaparityAgena ghaTarUpadharmAntarasvIkAro dharmapariNAma ityucyate / lakSaNapariNAmo yathA tasyaiva ghaTasyA'nAgatA'dhvaparityAgena vartamAnA'dhvasvIkAraH tatparityAgena cA'tItA'dhvaparigrahaH / avasthApariNAmo yathA tasyaiva ghaTasya prathama-dvitIyayoH sadRzayoH kSaNayoranvayitvena / yatazca guNavRttiH nA'pariNamamAnA kSaNamapyasti (yo.sU. 3/13 rA.mA.) / = = = nanu ko'yaM dharmI ? ityAzaGkya dharmiNo lakSaNamAha zAntAH ye kRtasva-svavyApArA atIte'dhvani anupraviSTAH, uditAH ye'nAgatamadhvAnaM parityajya vartamAne'dhvani svavyApAraM kurvanti / avyapadezyAH ye zaktirUpeNa sthitA vyapadeSTuM na zakyante / teSAM yathAsvaM sarvAtmakatvamityevamAdayo niyata - kAryakAraNarUpayogyatayA'vacchinnA zaktireveha dharmazabdenA'bhidhIyate / taM trividhamapi dharmaM yo'nupatati anuvartate anvayitvena svIkaroti sa zAntoditA'vyapadezyadharmA'nupAtI dharmItyucyate / yathA suvarNaM rucakarUpadharmaparityAgena svastikarUpadharmAntaraparigrahe suvarNarUpatayA'nuvartamAnaM teSu dharmeSu kathaJcid bhinneSu dharmirUpatayA sAmAnyA''tmanA dharmarUpatayA vizeSA''tmanA sthitamanvayitvenA'vabhAsate ( rA.mA.3/14) / ekasya dharmiNaH kathamaneke pariNAmAH ? ityAzaGkAmapanetumAha - dharmANAmuktalakSaNAnAM yaH kramaH tasya yatpratikSaNamanyatvaM paridRzyamAnaM tat pariNAmasyoktalakSaNasya anyatve jJApakaM nAnAtve hetuH liGgaM bhavati / ayamarthaH yo'yaM niyataH kramo mRccUrNAd mRtpiNDaH, tataH kapAlAni, tebhyazca ghaTa ityevaMrUpaH paridRzyamAnaH pariNAmasyA'nyatvamAvedayati / tasminneva dharmiNi yo lakSaNapariNAmasyA'vasthApariNAmasya vA kramaH so'pi anenaiva nyAyena pariNAmA'nyatve gamako'vagantavyaH / sarva eva bhAvA niyatenaiva krameNa pratikSaNaM pariNamamAnAH paridRzyante / ataH siddhaM kramA'nyatvAt pariNAmAnyatvam / sarveSAM cittAdInAM pariNamamAnAnAM kecid dharmAH pratyakSeNaivopalabhyante, yathA sukhAdayaH saMsthAnAdayazca / keciccai - kAntenA'numAnagamyAH, yathA dharmasaMskArazaktiprabhRtayaH / dharmiNazca bhinnAbhinnarUpatayA sarvatrA'nugamaH - ( rA. mA. 3 / 15 ) iti / = adhikaM bubhutsubhistu atratye yogasUtrabhASya - nAgojIbhaTTavRttI vilokanIye / atigranthavistarabhayAnneha te darzyate / / 24 / 24 / / 1679 = = mATe koI asaMgati prastutamAM nathI AvatI. tethI yogasUtramAM jaNAvela che ke - 'cittanA pariNAma batAvavA dvArA pRthvI Adi pAMca bhUtatattva, kAna vagere pAMca jJAnendriya ane hAtha vagere pAMca karmendriyane vize dharmapariNAma, lakSaNapariNAma ane avasthApariNAmanI vyAkhyA thaI gaI tema samajavuM. zAMta, udita ane avyapadezya Ama traNa prakAranA guNadharmomAM je anugata hoya te dharmI = sAdhAra aivAya. tathA mRNiDa, kapAla, ghaTa vagere svarUpe judo-judo kAryano krama goThavAyela che te kAraNe pratikSaNa judA-judA pariNAmo jAya che.' - (24/24)
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1680 * mahAsamAdhibIjanirdezaH . dvAtriMzikA-24/25 asyAM vyavasthito yogI trayaM nisspaadytydH| tatazceyaM vinirdiSTA satpravRttipadA''vahA // 25 // asyAmiti / asyAM = prabhAyAM vyavasthito yogI trayamado nirodhasamAdhyekAgratAlakSaNaM niSpAdayati = sAdhayati / tatazceyaM prabhA satpravRtti padAvahA vinirdiSTA, sarvaiH prakAraiH prazAntavAhitAyA eva siddheH / / 25 / / prabhAyAH satpravRttipadAvahatvamAvedayati- 'asyAmiti / yataH prabhAyAM yogI nirodha-samAdhyekAgratAlakSaNaM = nirodhapariNAmaM samAdhipariNAmaM ekAgratAkhyaM ca cittapariNAmaM sAdhayati tataH = tasmAt kAraNAt prabhA dRSTiH satpravRttipadA''vahA = asaGgA'nuSThAnAdyaparAbhidhAnasya satpravRttipadasyopadhAyikA vinirdiSTA yogibhiH, dehAtmavivekavijJAnabalasamutthA'saGgasAkSibhAvaparipAkAt sarvaiH eva kAyikapravRttyAdirUpaiH kRta-kAritAdibhinnaiH prakAraiH prabhAyAM prazAntavAhitAyA eva siddheH = niSpatteH / taduktaM yogadRSTisamuccaye - etatprasAdhayatyAzu yad yogyasyAM vyavasthitaH / etatpadAvahaiSaiva tat tatraitadvidAM matA / / - (yo.dR.sa.177) iti / 'etat = asaGgA'nuSThAnaM', 'etatpadAvahA = satpravRttipadAvahA' ziSTamatirohitArtham / itazcA''rabhya tAttvikI apramattatA prakRSyate / taduktaM brahmasiddhAntasamuccaye - svalpAvaraNabhAvena svavIryotkarSayogataH / nityopayuktaH satkRtye tvapramatta iti smRtaH / / karmamallaM samAzritya jayakakSAvyavasthitaH / siddhikriyAyAmudyukto dhairyaudAryasamanvitaH / / asaGgazaktyA sarvatra vartate'yaM mahAmuniH / yatnato vRttirapyasya na bandhAyeti tadvidaH / / tadetat paramaM dhAma vidyAjanmodbhavaM tu yat / mahAsamAdheH sadbIjaM gIyate siddhayogibhiH / / prazAntavAhitA saiSA taddhi tattatphalaM param / sannadyambhodhisaMyoga-samprajJAto mahAnayam / / 6 (bra.si.17-21) iti bhAvanIyam / samprajJAtasvarUpaM tu prAk yogAvatAradvAtriMzikAyAM (dvA.dvA.20/1 bhAga-5 pR.1325) pratipAditameva / - jaM mayA dissade rUvaM, taM Na jANAdi savvahA / jANagaM dissade Na taM, tamhA jaMpemi keNa haM / / - (mo.prA.29) iti mokSaprAbhRtavacanaM prabhAyAmavasthitasya vizeSArtha - kramAnyatva pariNAmAkhyatva pratye kAraNa che - A pramANe je pAtaMjalasUtra ahIM saMvAdarUpe upAdhyAyajI mahArAje jaNAvela che teno Azaya e che ke pahelAM mATIno piMDa hoya che. pachI temAMthI sthAsa-koza-kuzUla-kapAla vagere bane che. pachI chelle ghaTa bane. mATImAMthI sIdhe-sIdho ghaDo thaI nathI jato. matalaba ke cokkasa kramamAM kArya goThavAyela hoya che. A krama pratyeka samaye judA-judo hovAthI mATInA pariNAmo paNa judA-judA dekhAya che. Ama kramabheda pariNAmabhedano hetu che - ema siddha thAya che. (24/24) gAthArtha :- prabhA dRSTimAM rahelA yogI A traNa pariNAmane nipajAve che. tethI A daSTi sat pravRttipahane dAvanArI uvAyelI che. (24/25) TIkArya - sAtamI prabhA nAmanI yogadaSTimAM rahelA yogI nirodha pariNAma, samAdhipariNAma ane ekAgratApariNAmane sAdhe che. mATe A prabhA dRSTi satyavRttipadane lAvanArI kahevAyela che. kAraNa ke ahIM sarva prakAre prazAntavAhitA ja siddha thAya che. (24/25) 1. mudritapratau '...ttipAdava...' ityazuddhaH pAThaH /
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ * parAyAM AsaGgadoSocchedaH 1681 samAdhiniSThA tu parA tadA''saGgavivarjitA / sAtmIkRtapravRttizca taduttIrNA''zayeti c||26|| samAdhIti / parA tu dRSTiH samAdhiniSThA vakSyamANalakSaNasamAdhyAsaktA / tadA''saGgena samAdhyAsaGgena vivarjitA ( = tadAsaGgavivarjitA) | sAtmIkRtapravRttizca = sarvAMgINaikatvapariNatapravRttizca yogino'ntaraGgapariNatisvarUpalezamAvedayatItyavadheyam / samyagdarzanayA buddhyA yoga - vairAgyayuktayA / mAyAviracite loke carenyasya kalevaram / / - (ka.de.saM. 7/48) iti kapiladevahUtisaMvAdavacanamapi prabhAyAmavasthitaM yoginamapekSya yathAtantramanuyojyamavahitamAnasaiH / / 24 / 25 / / uktA saptamI dRSTiH / adhunA caramAM parAM dRSTiM yogadRSTisamuccaya (yo. dR. sa. 178) kArikopanyAsenA'bhidhatte- 'samAdhI'ti / paripakvA'tidRDha-vizuddhabhedavijJAnapariNatiprabhAveNa kAmabhogAditaH bAhyapravRttitaH, yogacAJcalyataH, saGkalpa-vikalpAditaH, prazastakaSAyAditaH, kartRtva- bhoktRtvapariNAmataH, mumukSAgarbhasadanuSThAnAdigocaraprItisukhataH, asaGgA'nuSThAnA'valambanakopekSAsukhA'bhiratitaH, samupanatalaukika-lokottarA'moghadivyayogaizvaryA''nandataH, vardhamAnaprazastapariNAmA'dhyavasAya- lezyA - yogAdyupahitasukhatazca virajya paripakvavizuddhA'saGgasAkSibhAvapariNamanena sahajataH sarvatra sarvadA samAdhimagnatayA tanmAtraguNasthAnakasthitikAriNA samAdhyAsaGgena = samAdhisukhA''svAdaprayuktena samAdhau vihitetarA'nuSThAnagocaraprItyatizayitaprItilakSaNenA''saGgAbhidhAnacaramacittadoSeNa vivarjitA / na caivaM cittavisrotasikA''pattiH zaGkanIyA, yataH parA dRSTiH candanagandhanyAyena candanasamabhivyAptasaurabhodAharaNena sarvAGgINaikatvapariNatapravRttiH abhi = = vizeSArtha :- satpravRttipada eTale asaMga anuSThAna - A vAta 21 mI gAthAmAM jaNAvI gayA. tathA 'asaMga anuSThAna sAMkhyadarzana ane pAtaMjalayogadarzanamAM prazAntavAhitA tarIke oLakhAya che' A vAta 22 mA zlokamAM jaNAvI gayA. prastutamAM 23 ane 24 gAthAmAM prazAMtavAhitAnuM ane tenA kAraNanuM nirUpaNa vistArathI graMthakArazrIe karyuM. pAtaMjaladarzanamAM rahelA sAtamI STimAM vartatA yogI temanI prakriyA mujaba nirodha-samAdhi-ekAgratApariNAmane pragaTa karatA hoya che. tenA lIdhe paripUrNa prazAMtavAhitA pragaTe che ke jenuM bIjuM nAma sat pravRttipada che. mATe sAtamI prabhAdRSTi sat pravRttipadane lAvanArI che - AvuM je jaNAvela che te vyAjabI ja che. A rIte sAtamI dRSTinuM vivecana pUrNa thAya che. (24/25) AThamI parA dRSTinI oLakhANa che gAthArtha :- parA STi to samAdhiniSTha hoya che. tathA samAdhinA AsaMga vinAnI hoya che. pravRtti ahIM AtmasAt thayelI hoya che temaja pravRtti karavAnA Azayane A STi pAra pAmelI hoya che. (24/26) TIkArtha H- parA nAmanI AThamI yogadRSTi samAdhiniSTha - samAdhilIna hoya che. samAdhinuM lakSaNa AgaLa 27 mI gAthAmAM jaNAvAze. samAdhiniSTha hovA chatAM parASTi samAdhinA AsaMgathI varjita hoya che. tathA tamAma pravRtti sarvAMgINa ekatvapariNAmane pAmelI hoya che. jema caMdanamAM suvAsa AtmasAt thayelI hoya che tema parASTimAM satpravRtti AtmasAt thayelI hoya che. tathA sarvathA vizuddhi ahIM
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1682 prabhA - parAdRSTyoH bhedadyotanam * dvAtriMzikA -24/26 candanagandhanyAyena / taduttIrNAzayeti ca sarvathA 'vizuddhyA pravRttivAsakacittA'bhAvena / / 26 / / bhavati / vyaktazuddhacaitanyamaya-svabhUmikocitabhikSATanAdibAhya-kSamAdyabhyantaraparipakvasatpravRttivRttyubhayazAlinI parAyAmavasthitasya yogina IryAdisamiti - bhikSATanAdilakSaNA bAhyapravRttiH kSamAdyabhyantarapravRttizca candanasyeva zarIrasya ccheda-dAhAdiSu saurabhAdisvadharmakalpA paropakAriNI na vikriyate kintu sahajabhAvamanuvidhatte / asaGgAnuSThAnamAhAtmyena SoDazaka ( So. 10/10) viMzikA (viM. viM. 11/7) prakaraNAdyupadarzitA iha ca vakSyamANA ( dvAdvA.28/ 7 bhAga-7 pR. 1910) dharmottarA'bhidhAnA paJcamI kSamA'syAM kASThAprAptaprakarSA sampadyate samAdhibhaGgazca na sampadyate / prakRte na hi mahatAM sukaraH samAdhibhaGgaH - (kirA. 10/23) iti kirAtArjunIyavacanamapi yathAgamaM vibhAvanIyam / na cA'saGgAnuSThAnasya prabhAyAmapi dRSTau vidyamAnatvAdanayoraikyaM syAditi zaGkanIyam, prabhAyAmasaGgA'nuSThAnasAmAnyasya parAyAJca paripakvA - 'saGgA'nuSThAnasya sattvena tayorbhedAt / kiJca prabhAyAmasaGgA'nuSThAnasattve'pi taduttIrNA''zayatvaM nA'sti parA tu taduttIrNA''zayA sAtmIkRtapravRttyatikrAntAntaHkaraNapariNatiH bhavatIti tayorbhedo'napalapanIya eva / na ca sAtmIkRtapravRttitve sati kathaM taduttIrNA''zayatvamupapadyeteti zaGkanIyam, yataH parAyAM dRSTAvanavaratapravRttazuklA''bhogamahimnA sarvathA sarvaireva saGkramA'pavartanopazamodayodIraNa-kSayopazamAdiprakAraiH jAyamAnayA vizuddhyA - sarvataH pazyanna pazyati - (mantri . 1 ) iti mantrikopaniSadAdidarzitarItyA pravRttivAsakacittA'bhAvena abhinavapravRttyupadhAyakasaMskArAntarotpAdakAntaHkaraNaviraheNa hetunA taduttIrNA''zayatvopapatteH / tatazca - antaH saMsaktiniryukto jIvo madhuravRttimAn bahiH / kurvannakurvanvA kartA bhoktA na hi kvacit / / - (anna. 1 / 57) iti, sarvakarmaparityAgI nityatRpto nirAzrayaH / na puNyena na pApena netareNa ca lipyate / / - ( anna. 5 |97 ) iti ca annapUrNopaniSadvacanaM paramArthata ihaivopalabdhA'dhikAramavaseyaM yogadRSTivizAradaiH / itthamevA'syAM - saMzAntasarvasaGkalpA yA zilAvadavasthitiH / jAgrannidrAvinirmuktA sA svarUpasthitiH parA / / - (maitre. 2 / 30 ) ityevaM maitreyyupaniSaduktA svarUpasthitiH sampadye / kiJca prabhAyAM prAyazaH kAdAcitkatvenA'tivyavahitasantAnabhAvAH sUkSmA aticArAH kSamAdau sampadyante'pi, parAyAstu vakSyamANarItyA ( dvA. dvA.24 / 28 pR. 1689 ) sarvathA niraticAratvamiti sphuTa evA'nayorbhedaH / kiJca prabhAyAM samAdhirnAsti parAyAJcA'sti / prabhAyAmAsaGgAkhyo doSo'sti parAyAJca nAsti / parizuddhapratipattyanantarabhAvinI tattvaviSayA pravRttiraSTamaguNAtmikA prabhAyAM nAsti parAyAJcAstIti / prabhAyAM bodho'rkabhAtulyaH parAyAJca candrikAsamaH / prabhAyAM prAyazo'tiviralAH sUkSmA vikalpAH parAyAM tu nirvikalpaM manaH iti prAk (dvAdvA.20 / 26 bhAga - 5 pR. 1396) kathitam / prabhAyAM maitryAdibhAvasamanvitaM = = pragaTelI hovAnA kAraNe pravRttinA navA saMskAra UbhA kare tevuM citta ahIM na hovAnA kAraNe pravRtti karavAno Azaya AThamI STimAM nathI hoto. (24/26) vizeSArtha :- AThamI dRSTimAM yama-niyamAdi aSTAMga yogamAMthI samAdhi nAmanuM yoganuM AThamuM aMga maLe che. kheda-udvega vagere ATha cittadoSamAMthI AtaMga nAmano AThamo doSa ahIM hoto nathI. tathA adveSa-jijJAsA vagere ATha guNomAMthI tattvapravRtti nAmano guNa viziSTa kakSAe pragaTe che. AThamI dRSTimAM tattvapravRtti AtmasAt 1. hastAdarze 'vidhA' ityazuddhaH pAThaH / =
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1683 * upekSAbhAvanA''saGgo'pi tyAjyaH * cittaM, parAyAM tu nirvikalpasaMskAreNa maitryAdibhAvanAnAzAt tadrahitameva ( SoDazaka- 13/12) manaH / prabhAyAM kartRtvAdibhAvA'nuviddhasajjJAnopetaM cittaM parAyAntu nirmalatarabodhamAtramevA'ntaHkaraNam / parAyAM mokSayojako yogaH kArtsnyena pariNataH prabhAyAM tu na / prabhAyAM sAmAyikamAtraM parAyAntu mahAsAmAyikaM (samarAiccakahAbhava-9 pR.960) vartate / prabhAyAH svAminaH pravRttacakrA yoginaH parAyAstu niSpannayogasvAmikatvamiti kArya-kAraNa-svarUpa-svAmyAdibhedena tayorvibhedaH sphuTa eveti vibhAvanIyamavahitamAnasaiH / - dRSTiH parA nAma samAdhiniSThA'STamI tadAsaGgavivarjitA ca / sAtmIkRtA'syAM bhavati pravRttirbodhaH punaH candrikayA samAnaH / / - ( a.ta. 3 / 131) iti adhyAtmatattvAlokakArikA'nusandheyA / saugatamatA'nusAreNa naivasaJjJAnA'saJjJAnA''yatanasamApattivartI api yogI tathAvidhopekSAbhAvanAyAmupaliptaH sanna parinirvAti, anupaliptaH san tu vijJAnA'lepena parinirvANametyeva / taduktaM majjhimanikAye AniJjyasampreyasUtre - idha Ananda ! bhikkhu evaM paTipanno hoti - 'no cassa, no ca me siyA; na bhavissati, na me bhavissati yadatthi, yaM bhUtaM taM jahAmI 'ti / evaM upekkhaM paTilabhati / so taM upekkhaM abhinandati, abhivadati ajjhosAya tiTThati / tassa taM upekkhaM abhinandato abhivadato ajjhosAya tiTThato tannissitaM hoti viJJANaM tadupAdAnaM / saupAdAno, Ananda, bhikkhu na parinibbAyatI 'ti / ... 'idha Ananda ! bhikkhu evaM paTipanno hoti - 'no cassa, no ca me siyA; na bhavissati, na me bhavissati; yadatthi, yaM bhUtaM taM pajahAmI 'ti / evaM upekkhaM paTilabhati / so taM upekkhaM nAbhinandati, nAbhivadati, na ajjhosAya tiTThati / tassa taM upekkhaM anabhinandato anabhivadato anajjhosAya tito na tannissitaM hoti viJJaNaM na tadupAdAnaM / anupAdAno, Ananda ! bhikkhu parinibbAyatI "ti - (ma.ni.3/1/6/71-72, pR. 48-49) iti yathAgamamantrA'nuyojyamAgamavizAradaiH / tatazcAntata upekSAbhAvanAjanyA''nandA'bhiratirapi paramArthataH tyAjyaiva paripakvA'saGgA'nuSThAnakAmibhirAsannatamamuktigAmibhiriti phalitam / etena mAnaM pahAya susamAhitatto sucetaso sabbadhi vippamutto / eko arajJe viharamappamatto sa maccudheyyassa tareyya pAraM / / - (saM.ni.1 / 1 / 4 / 8 / 38 - pR. 33) iti saMyuttanikAyavacanamapi vyAkhyAtam / 'sabbadhi = sarvathA, maccudheyyassa mRtyurAjyasya, ziSTaM spaSTam / iha cAvasthAyAM bauddhAbhimatA 'paJJAya cassa disvA AsavA parikkhINA honti / ayaM vuccati, bhikkhave, bhikkhu andhakAsi mAraM apadaM / vadhitvA mAracakkhuM adassanaM gato pApimato / tiNNo loke visattikaM vissattho gacchati, vissattho tiTThati, vissattho nisIdati, vissattho seyyaM kappeti / taM kissa hetu ? anApAthagato, bhikkhave, pApimato"ti - (ma.ni. 1 / 3 / 6 / 287, pR. 235) ityevaM majjhimanikAyagatapAzarAzisUtrapradarzitA prajJAdarzanakSINAzravapApiSThakAmasya vizvastasya mahAyoginaH parAkASThA'pyavatAryA sva-parasamayagatapadArthAdisamavatAraniSNAtaiH / / 24 / 26 / / = thaI gaI hoya che. pravRtti karavAnA Azaya vinA sahajapaNe te-te dravya-kSetrAdine ucita pravRtti thayA kare che. jema caMdanamAM suvAsa AtmasAt thaI gaI hoya che tema ahIM tattvapravRtti AtmasAt thaI gaI hoya che. tema chatAM 'A ja tattvapravRtti sArI che. A ja samAdhi zreSTha che.' A pramANe AsaMga nAmano yogicittadoSa
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1684 * samatho sana-dhyAnArarahityam * triziT-2427 svarUpamAtranirbhAsaM samAdhiAnameva hi / vibhAgamanatikramya pare dhyAnaphalaM viduH / / 27 / / svarUpeti / svarUpamAtrasya = 2dhyeyasvarUpamAtrasya nirbhAso yatra tattathA (=svaspamAtranirbhAsaM) arthAkArasamAvezena bhUtA'rtharUpatayA nyagbhUtajJAnasvarUpatayA ca jJAnasvarUpazUnyatA''patteH dhyAnameva samAdhiM nirUpayati- 'svarUpe'ti / dhyeyasvarUpamAtrasya = kevaladhyeyA''kAramAtrapadena jJAna-dhyAnavyavacchedaH kRtaH, nirbhAsaH = prakAzo yatra tat tathA = svarUpamAtranirbhAsam / yadA tadeva dhyAnaM dhyeyasyA''kAreNaiva sAkSiNi cetane nirbhAsate na tu pratyayAkAranirbhAsaM dhyAnAkAranirbhAsaM vA, cittasya arthA''kArasamAvezena = dhyeyasvarUpA''vezena bhUtA'rtharUpatayA = udbhUtadhyeyA''kAratayA - ulkAhasto yathA loke dravyAmAlokya tAM tyajet / jJAnena jJeyamAlokya pazcAt jJAnaM parityajet / / - (bra.vi.36) iti brahmavidyopaniSattAtparyA'nusAreNa nyagbhUtajJAnasvarUpatayA ca = 'ahamidaM cintayAmI'tyevaM pratyayAkAravRttyantarA'nudayena 'ahamidaM dhyAyAmI'tyevaM dhyAnA''kAravRttyantarA'nApAtena ca jJAnasvarUpazUnyatApatteH = jJAna-dhyAnobhayA''kArarAhityaprApteH tadA dhyAnameva hi samAdhiH ityucyate (yogavArtika-3/3, tattvavaizAradI-3/3) iti vijJAnabhikSuvAcaspatimizrayoH matam / taduktaM yogasUtre- 'tadeveti / atra rAjamArtaNDavyAkhyaivaM vartate - tadeva ahIM hoto nathI. koI paNa jAtanA Agraha-kadAgraha vinA sahajabhAve-svabhAvataH samAdhilInatAtattvapravRttiramaNatA ahIM rahyA kare che. ahIM AtmAmAM sarva prakAre vizuddhi pragaTelI hoya che. tethI "A pravRtti karuM. te pravRtti karuM. pelI pravRtti mUkI dauM..." AvA prakAranA pravRtti saMbaMdhI saMkalpa-vikalpane karanAruM, pravRttinA saMskArane pADanAruM mana ahIM hotuM nathI. kAraNa ke parA daSTivALA yogIonuM mana nirvikalpa hoya che. evuM 20mI batrIsImAM (dvA.20/ra6, pR.1395) jaNAvI gayA chIe. savikalpa mana ja pravRttigocara saMskArane UbhA karI zake. nirvikalpa mana pravRtti karAve tevA saMskAra pragaTAvI na zake. mATe ahIM tattvapravRtti sahajataH cAlu rahevA chatAM pravRtti karavAno Azaya-pariNAma-saMkalpa-vikalpa ahIM hotA nathI. 8 thI 14 guNasthAna sudhI AThamI dRSTi hoya che. evuM gItArtha AcArya bhagavaMto kahe che.(24/ra6). ha samAdhinI samajaNa ha. gAthArtha - svarUpamAtrano nirmAsa jemAM hoya tevuM dhyAna ja samAdhi che. aSTAMga yogavibhAganuM ullaMghana karyA vinA vicAravAmAM Ave to dhyAnanuM phaLa samAdhi che - ema anya yogAcAryo jANe che. (24/27) TIkArtha:- mAtra dhyeyanA svarUpano ja jemAM pUrNa prakAza-bhAsa thato hoya tevuM dhyAna ja samAdhi kahevAya che. jo ke bhAsa-nirbhAsa-prakAza eTale jJAna tarIke duniyAmAM oLakhAya che paNa prastutamAM dhyAnamAM je dhyeyasvarUpano nirmAsa-prakAza thAya che temAM arthAkArano = dhyeyAkArano praveza thavAthI spaSTapaNe dhyeyAkArarUpe te pariName che ane jJAnanuM svarUpa temAM gauNa thaI jAya che. mATe nathI te jJAna tarIke vyavahAra karavA yogya ke nathI te dhyAna tarIke vyavahAra karavA yogya. jJAna-dhyAna banneno AkAra na hovAthI dhyeyAkAra pariNata te dhyAna samAdhisvarUpa bane che. tethI yogasUtra granthamAM pataMjalie jaNAvela che ke "te dhyAna ja jyAre kevala beyAkAranirbhasasaMpanna banIne jANe ke potAnuM svarUpa gumAve che tyAre samAdhi kahevAya che." 1. pATaNahastAdarza asyAM dvAtriMzikAyAM 13taH 27 paryantAH kArikAH na santi / 2. hastAdarza 'dhyeyasvarUpamAtrasya' iti parva nAsti | rU. paribhASkArIyadattAtA~Datra .. mRta tathA na..." ti truTita: va8i: |
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jJAnAtmako'pi samAdhiH . 1685 hi samAdhiH / taduktaM- "tadevArthamAtranirbhAsaM svarUpazUnyamiva samAdhiH" iti (yo.sU.3-3) / = uktalakSaNaM dhyAnaM yatrA'rthamAtranirbhAsaM arthA''kArasamAvezAd udbhUtA'rtharUpaM nyagbhUtajJAnasvarUpatvena svarUpazUnyatAmivA''padyate sa samAdhirityucyate / samyag AdhIyate = ekAgrIkriyate vikSepAn parihatya mano yatra sa samAdhiH - (rA.mA.3/3) iti / 'dhyAnasvarUpasya vastutaH sattvAdivazabdaprayogaH, tathA dhyAtR-dhyeya-dhyAnakalanAvad dhyAnaM tadrahitaJca samAdhiriti dhyAna-samAdhyovibhAgaH' (yo.vA.3/3) iti yogavArtikakRd / 'yathA japAkusumasannihitaH svacchasphaTikamaNirjapAkusumarUpeNaiva nirbhAsate na svarUpeNa tadvadatisvacchacittavRttipravAharUpaM dhyAnamevA'rthamAtrasvarUpeNaiva nirbhAsamAnaM samAdhiH' (ma.pra. 3/3) iti maNiprabhAkRnmatam / bhAvAgaNezavRttau - tadeva dhyAnaM yadA dhyeyArthamAtragrAhi bhavati, na tu dhyAtRdhyAna-dhyeyAdivibhAgaM gRhNAti tadA samAdhirityucyata ityarthaH / tadvibhAgagrahaNakAle ca dhyAnamiti dhyAnasamAdhyorbhedaH - (bhA.ga.3/3) iti / yogasudhAkare sadAzivendrastu - tadeva = dhyAnameva dhyeyaikagocaratayA nirbhAsamAnaM dhyAnasvarUpazUnyamiva sthitaM samAdhirbhavati + (yo.sudhA.3/3) ityAha / mahopaniSadi - tattvA'vabodha evA'sau vAsanAtRNapAvakaH / proktaH samAdhizabdena na tu tussnniimvsthitiH|| - (maho.4/ 12) ityevaM jJAnAtmakaH samAdhiruktaH / tatraiva cAgre - uditaudArya-saundarya-vairAgyarasagarbhiNI / AnandasyandinI yaiSA samAdhirabhidhIyate / / dRzyA'sambhavabodhena rAga-dveSAditAnave / ratirbaloditA yA'sau samAdhirabhidhIyate / / - (maho.4/61-62) ityevamAnandAtmakaH samAdhirAvedita ityavadheyam / prakRte - samAdhiH saMvidutpattiH parajIvaikatAM prati (anna.5/75,jA.da.10/1) iti annapUrNopaniSatjAbAladarzanopaniSadvacanamapi jJAnanayaprAdhAnyenA'nuyojyam / - sadA sAkSisvarUpatvAcchiva evA'smi kevalaH / iti dhIryA munizreSTha ! sA samAdhirihocyate / / (jA.da.10/5) jAbAladarzanopaniSadvacanamapyatra yathAtantramanuyojyam / viSNupurANe - tasyaiva kalpanAhInaM svarUpagrahaNaM hi yt| manasA dhyAnaniSpAdyaM samAdhiH so'bhidhIyate / / 6 (vi.pu.6/7/92) ityevaM samAdhilakSaNamupadarzitaM tadapyatrAnusandheyam / kUrmapurANe ca - ekAkAraH samAdhiH syAd dezA''lambanavarjitaH / pratyayo hyarthamAtreNa yogasAdhanamuttamam / / (kU.pu.11/41) ityevaM tatsvarUpamAveditam / __ garuDapurANe tu - dhyAnaM dvAdazaparyantaM mano brahmaNi yojayet / tiSThet tallayato yuktaH samAdhiH so'bhidhIyate / / - (ga.pu.1/227/25) ityevaM kAlamAnagarbhaH samAdhiH lakSitaH / taduktaM yogacUDAmaNyupaniSadi api - dhyAnadvAdazakenaiva samAdhirabhidhIyate - (yo.cUDA.112) iti / tejobindUpaniSadi tu - nirvikAratayA vRttyA brahmAkAratayA punaH / vRttivismaraNaM samyak samAdhirabhidhIyate / / - (te.bi.1 // 37) ityevaM samAdhirvyAkhyAtaH / tamupajIvya zaGkarAcAryeNa aparokSAnubhUtau - nirvikAratayA vRttyA brahmAkAratayA punaH / vRttivismaraNaM samyak samAdhirjJAnasaMjJakaH / / ( (aparo.124) ityevaM samAdhilakSaNamAveditam / AdipurANe jinasenAcAryastu - yatsamyak pariNAmeSu cittasyA''dhAnamaJjasA / sa samAdhiriti jJeyaH smRtirvA parameSThinAm / / - (A.pu.21/227) iti prAha /
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1686 vibhAgaM aSTAGgo yoga iti prasiddhaM anatikramya viduH / / 27 / / * yogasya SaDaSTa - paJcadazAdyaGgAni * = dvAtriMzikA - 24/27 anullaGghya pare dhyAnaphalaM samAdhiriti - yamazca niyamazcaiva AsanaM prANasaMyamaH / pratyAhAro dhAraNA ca, dhyAnaM bhrUmadhyage harim / samAdhiH samatA'vasthA sASTAGgo yoga ucyate / / - ( yo . tattvo . 25) iti haThayogapratipAdakAd yogatattvopaniSadvacanAt, - yamazca niyamazcaiva tathaivA''sanameva ca / prANAyAmastathA brahman ! pratyAhArastataH param / / dhAraNA ca tathA dhyAnaM samAdhizcASTamaM mune ! || - ( jA. da. 4 / 5) iti jAbAladarzanopaniSadvacanAt yamazca niyamazcaiva tathA cA''sanameva ca / prANA''yAmastathA pazcAt pratyAhArastathA param / / dhAraNA ca tathA dhyAnaM samAdhizcA'STamo bhavet / = - (varA.5/11-12) iti varAhopaniSadvacanAcca yama-niyamAdilakSaNaH aSTAGgo yoga' iti prasiddhaM vibhAgaM anullaGghya pare pAtaJjalA dhyAnaphalaM samAdhiriti viduH / saguNaM dhyAnametatsyAdaNimAdiguNapradam / nirguNadhyAnayuktasya samAdhizca tato bhavet / / - ( yo. ta. 105 ) iti yogatattvopaniSadvacanAtsamAdhirnirguNadhyAnaphalatayA tanmate vijJeyaH / athASTAGgatvaM yogasya svarUpavizeSaNavidhayA'trA'bhimataM yaduta vyAvartakavizeSaNavidhayA ? Adye dhyAnasya samAdhirUpatApradarzanaM vyAhanyeta, antye cAnyavidhayogapradarzanamAvazyakamiti cet ? atrocyate 'aSTAGgo yoga' iti prakRte vyAvartakavizeSaNavidhayA'bhimatam, anyavidhasyApi yogasya tantrAntare pradarzanAt / tathAhi - amRtanAdopaniSadi pratyAhArastathA dhyAnaM prANAyAmo'tha dhAraNA / tarkazcaiva samAdhizca SaDaGgo yoga ucyate / / - ( amR. 6) ityevaM SaDaGgatA yogasyoktA / maitrAyaNyupaniSadi tu SaDaGgayoganirUpaNAvasare prANAyAmaH pratyAhAro dhyAnaM dhAraNA tarkaH samAdhiH SaDaGga ityucyate yogaH - (maitrA.7/18) ityevaM kramaH sUcitaH / dhyAnabindUpaniSadi yogacUDAmaNyupaniSadi ca - AsanaM prANasaMrodhaH pratyAhArazca dhAraNA / dhyAnaM samAdhiretAni yogA'GgAni bhavanti SaT / / - ( dhyA. bi. 41, yo cUDA.2) ityevamanyavidhAni SaDaGgAni yogasyoktAni / tejobindUpaniSadi aparokSAnubhUtau ca yamA hi niyamastyAgo maunaM dezazca kAlataH / AsanaM mUlabandhazca dehasAmyaJca dRksthitiH / / prANasaMyamanaM caiva pratyAhArazca dhAraNA / AtmadhyAnaM samAdhizca proktAnyaGgAni vai kramAt / / - (aparo. 102-3, te.bi. 1 / 15-16) ityevaM paJcadazAGgAni yogasyoktAni / kiJca yogasyAsSTAGgatve'pi kvacit kramabhedo'pi dRzyate / garuDapurANe yamazca niyamaH pArtha ! AsanaM prANasaMyamaH / pratyAhArastathA dhyAnaM dhAraNArjuna ! saptamI / / samAdhiriti cASTAGgo yoga ukto vimuktaye / / - (ga. pu. 1 / 229/13) ityevaM sItopaniSadi ca yama-niyamA''sana-prANAyAma-pratyAhAradhyAna-dhAraNA cokkasa prakAranA dhyAnane ja samAdhi kahevAmAM yama-niyamAdi aSTAMga yogavibhAganI vyavasthA DahoLAya che. dhyAna vizeSa ja jo samAdhi hoya to aSTAMga yoga nahi paNa saptAMga yogavibhAga kahevo joIe. tethI anya yogAcAryo prasiddha aSTAMga yogavibhAganI vyavasthAnuM ullaMghana karyA vinA dhyAnanA phaLane samAdhi tarIke mAne che. (24/27) vizeSArtha :- 'huM bhayuM chaM, samabhuM chaM, viyAruM chaM, yA uruM chaM, ciMtana aru chaM, manana puru
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ * nAnAvidhA samAdhivyAkhyA * 1687 samAdhibhiH - (sIto.7) ityAdinA'nyavidhakrameNA'pi aSTAvaGgAni prastutasya yogasyopadarzitAnIti vyAvartakavizeSaNavidhayA'STAGgatvopAdAnaM saGgacchata ityavadheyam / sAmpratamavaziSTAni nAnAtantropadarzitAni nAnAvidhAni samAdhilakSaNAni darzayAmaH / tathAhi- amRtanAdopaniSadi - yaM labdhvApyavamanyeta sa samAdhiH prakIrtitaH - (a.nAdo.17) ityevaM samAdhilakSaNamuktam / ___ yattu yogatattvopaniSadi - samAdhiH = samatAvasthA jIvAtma-paramAtmanoH - (yo.ta.107) iti tallakSaNamAveditam tattu pUrvokta (dvA.dvA.18/25 bhAga-4, pR.1255) vRttisaGkSayayogApekSayA snggcchte| etena - atha samAdhiH / jIvAtma-paramAtmaikyA'vasthA tripuTIrahitA paramA''nandasvarUpA zuddhacaitanyAtmikA bhavati 6 (zAM.1 72) iti zANDilyopaniSadvacanamapi vyAkhyAtam / trizikhibrAhmaNopaniSadi - dhyAnasya vismRtiH samyak samAdhirabhidhIyate - (tri.brA.32) iti yaduktaM tadasamprajJAtasamAdhimadhikRtyA'nuyojyam / etena - dhyAnavismRtiH = samAdhiH - (maM.brA.18) iti maNDalabrAhmaNopaniSadvacanamapi vyAkhyAtam / annapUrNopaniSadi tu - samAhitA nityatRptA yathAbhUtArthadarzinI / brahmana samAdhizabdena parA prajJocyate budhaiH / / akSubdhA nirahaGkArA dvandveSvananupAtinI / proktA samAdhizabdena meroH sthiratarA sthitiH / / nizcitA vigatAbhISTA heyopAdeyavarjitA / brahman samAdhizabdena paripUrNA manogatiH / / 6 (anna.1/48-50) ityevaM yAni nAnAnayA'nurodhena samAdhernAnAlakSaNAnyuktAni tAnIhA'nuyojyAni yathAnayaM nayavizAradaiH / - dhyAtRdhyAne vihAya nivAtasthitadIpavad dhyeyaikagocaraM cittaM samAdhirbhavati - (pai.3/2) iti paiGgalopaniSaduktiH pUrvoktA(pR.1370) ihAnusandheyA / ayameva tantrAntarIyA'dhyAtmopaniSatkArAbhiprAyaH / - salile saindhavaM yadvat sAmyaM bhajati yogataH / tathA''tma-manasoraikyaM samAdhiriti kathyate / / 6. (varA.2/75) iti varAhopaniSadvacanamapyatrA'nusmartavyam / prAyaza etatsarvaM cetasikRtya rAmagItAyAM tu - salile saindhavaM yadvatsAmyaM bhajati yogataH / tathAtma-manasoraikyaM samAdhirabhidhIyate / / dhyAtR-dhyAne parityajya kramAd dhyeyaikagocaram / nirvAtadIpavaccittaM samAdhirabhidhIyate / / vilApya vikRtiM kRtsnAM prakRtyA svAtmamAtrayA / nistaraGgA'bdhivanniSThA samAdhirabhidhIyate / / svAtmano'nyamanAlokya vikAramaNumAtrakam / meruvat susthiro bodhassamAdhirabhidhIyate / / avidyAvaraNA'petapUrNacaitanyaniSThayA / svAtmAnandA'mRtA''svAdassamAdhirabhidhIyate / / dRgdraSTArau parityajya dRzya-brahmAtmanA sthitiH / nirvikalpA svasaMvedyA samAdhirabhidhIyate / / draSTa-darzana-dRzyAnAM vikArANAM vilApanAt / draSTra-darzana-dRzyA''ptissamAdhirabhidhIyate / / nA'nyat pazyati yatrA''tmA na zRNoti ca kiJcana / svasmAdanyanna jAnAti samAdhirabhidhIyate / / (raa.gii.8|31-38) ityevaM samAdhilakSaNAni darzitAni tAnyapyatra yathAtantramanuyojyAni sarvatantravizAradaiH / chuM..." A badhA jJAnanA AkAra che. pAtaMjala darzananI paribhASA mujaba A badhA pratyayAkAra tarIke oLakhAya che. "huM dhyAna karuM chuM.' A dhyAnAkAra che. jyAre cittamAM dhyAna pratyayAkAre ke dhyAnAkAre bhAsavAnA badale AyAkAre ja bhAse tyAre jJAnasvarUpa ane dhyAnasvarUpa ravAnA thayuM hoya tevuM lAge
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1688 * parAyAM turyagAbhUmikAsamavatAraH dvAtriMzikA - 24/27 - salile saindhavaM yadvat sAmyaM bhajati yogataH / tathAtma-manasoraikyaM samAdhibhidhIyate / / yadA saGkSIyate prANo mAnasaM ca pralIyate / tadA samarasatvaM yat samAdhirabhidhIyate / / yat samatvaM tayoratra jIvAtma-paramAtmanoH / samastanaSTasaGkalpaH samAdhirabhidhIyate / / prabhAzUnyaM manaHzUnyaM buddhizUnyaM nirAmayam / sarvazUnyaM nirAbhAsaM samAdhirabhidhIyate / / svayamuccalite dehe dehI nityasamAdhinA / nizcalaM taM vijAnIyAt samAdhirabhidhIyate / / - (so. la. 14-18) iti saubhAgyalakSmyupaniSadupavarNitasamAdhilakSaNAni haThayoga - rAjayogAdyanusAreNa yathAtantramatrAnuyojyAni yathAsambhavaM samAkalitasva - paratantraparamArthaiH / na cA'tra paunaruktyaM doSatvenodbhAvanIyam, tathAvidhasaMskAradAdyaya mandamatihitAya ca tadupayogAt / taduktaM yajurvedIyovvaTabhASye - saMskArojjvalanArthaM hitaJca pathyaJca punaH punarupadizyamAnaM na doSAya bhavati - (ya. ve.u.bhA. 1/21) iti pUrvaM (pR.1538) upadarzitameva / evameva pUrvamuttaratra ca tatra tatredamanusandheyam / bauddhadarzane tu aduHkhA'sukhopekSAsmRtiparizuddhinAmakaM caturthaM dhyAnameva samAdhiriti procyate / taduktaM dIghanikAye majjhimanikAye ca mahAsmRtiprasthAnasUtre katamo ca bhikkhave sammAsamAdhi ? idha, bhikkhave, bhikkhu vivicceva kAmehi vivicca akusalehi dhammehi savitakkaM savicAraM vivekajaM pItisukhaM paDhamaM jhAnaM upasaMpajja viharati ( 9 ) / vitakkavicArAnaM vUpasamA ajjhattaM samprasAdanaM cetaso ekodibhAvaM avitakkaM avicAraM samAdhijaM pItisukhaM dutiyaM jhAnaM upasaMpajja viharati ( 2 ) / pItiyA ca virAgA upekkhako ca viharati, sato ca sampajAno, sukhaJca kAyena paTisaMvedeti, yaM taM ariyA Acikkhanti 'upekkhako satimA sukhavihArI 'ti tatiyaM jhAnaM upasampajja viharati (3) / sukhassa ca pahAnA dukkhassa ca pahAnA pubbeva somanassadomanassAnaM atthaGgamA adukkhamasukhaM upekkhAsatipArisuddhiM catutthaM jhAnaM upasampajja viharati / ayaM vuccati, bhikkhave, sammAsamAdhi - ( dI. ni. 2/9/409, ma.ni. bhAga1/mUlaparyAyavarga/10-135) iti / * jainadarzane ca svAdhyAya-vairAgya-vaiyAvRttyA''locanAdito'pi cetaH svAsthyalakSaNaH kSapakazreNyAdigato vA samAdhiH sampadyate / vastuto mohanIyAdyupazama-kSayopazama - kSayAnyatamasyaiva tatra niyAmakatvam / marudevAbharata-pRthivIcandrAdyudAharaNena bhAvanIyametat tattvaM madhyasthaiH / vizuddhanijasvarUpamAtranirbhAsalInatayA pUrvaM ( dvA.dvA.20/27 bhAga - 5, pR.1401 ) saMnyAsagItAsaMvAdenoddiSTA zubhecchAdisaptavidhakarmayogA'ntargatA SaDbhUmikAcirA'bhyAsAd bhedasyA'nupalambhanAt / yatsvabhAvaikaniSThatvaM sA jJeyA turyagA gatiH / / - ( varA. 4 / 10, rA.gI. 7/12 ) iti varAhopaniSad -rAmagItAvyAvarNitasvarUpA saptamI turyagAnAmikA karmayogabhUmikA, svarUpaparAbhidhAnA bhaktiyogabhUmikA, brahmamImAMsAnusAreNa ca parAtparA''khyA jJAnayogabhUmikA parAyAM yogadRSTau prAdurbhavatIti sva-paratantrasamavatAraniSNAtairavadheyam / che. A avasthA samAdhi kahevAya che. A pramANe yogasUtrabhASya upara tattvavaizAradI TIkA karanArA vAcaspatimizra ane yogavArtikakAra vijJAnabhikSuno mata che. matalaba ke AmanA mata mujaba dhyAnavizeSa ja samAdhi che. pharaka eTalo ke dhyAtA-dhyeya-dhyAnanuM saMkalana jemAM hoya te dhyAna tarIke oLakhAvAya tathA jyAre te ja dhyAnamAMthI te saMkalana nIkaLI jAya tyAre te samAdhi kahevAya. (24/27)
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ * parAyAM videhamuktatAbhUmikAsamavatAraH * nirAcArapado hyasyAmataH syAnnA'ticArabhAk / ceSTA cA'syA'khilA bhuktbhojnaa'bhaavvnmtaa||28|| nirAcAreti / asyAM dRSTau (hi) yogI nA'ticArabhAk syAt, tannibandhanA'bhAvAt / - bhUmikA SaTakAbhyAsAt... - (maho.5/34) ityAdinA mahopaniSadi yA turyagAkhyA saptamI jJAnayogabhUmikopadarzitA sA'pIhA'vatAritA draSTavyA / itthaJca jIvanmuktirUpA turIyA'vasthA'trA''virbhavati / turyAtItadazA tu caturdazaguNasthAnakA'tIte nirvANe prAdurbhavatIti sthitam / etena - turyAvasthopazAntA sA muktireva hi kevalA / samatA svacchatA saumyA saptamI bhUmikA bhavet / / turyAtItA tu yA'vasthA parA nirvANarUpiNI / saptamI sA parA prauDhA viSayo naiva jIvatAm / / 6 (anna.5/85-86) iti annapUrNApaniSatkArike vyAkhyAte draSTavye, muktipadena jIvanmukteH grahaNAt / akSyupaniSadi - videhamuktatA'troktA saptamI yogabhUmikA / agamyA vacasAM zAntA sA sImA sarvabhUmiSu / / - (akSyu.42) ityevaM yA saptamI yogabhUmikoktA sA mokSe guNasthAnakAtIte'nuyojyA sva-parasamayasiddhAntanipuNaiH / adhikRtasamastA'rthavijJApanaparA vairAgyakalpalatAkArikAsaMhatiritthaM vartate / - atha kRtasamastadoSapratikAraH pariNatoruguruzikSaH / vcnkssmaa''disiddherdhigtdhrmkssmaa''dirtiH|| vacanakriyAprakarSA''zrayAdasaGgakriyAsu labdharasaH / karmamalasyA'pagamAcchuklaH zuklA'bhijAtyazca / / khedodvegabhrAntikSepotthAnA'nyamudrujA''saGgaiH / muktazca pRthacittairaSTabhiraSTAGgayogadharaH / / mada-madana-moha-matsara-roSa-viSAdairadharSitaH satatam / tulyA'raNyakulAkula-kAJcanatRNa-zatrumitragaNaH / / dRSTiM sthirAM ca kAntAM, prabhAM parAM ca prasArayan dharme / dharmadhyAnAbhirataH, zukladhyAnaikatAnamanAH / / zliSTaM vidhAya citaM, sulInamapi saMyame vitanvaMstat / AtmArAmaH zUnyaM, parabhAvavijRmbhitaM pazyan / / ullasitasahajavIryaH, parizuddhasamAdhidRSTaparamArthaH / jIvanmuktaH zarmA'nubabhUva bhavAtigaM kiMcit / / 6 (vai.ka.sta.2/265-271) ityavadheyaM siMhAvalokananyAyena dhAraNAkuzalaiH / atra ca prAptaM prAptavyametena jJAtaM kRtyamataH paraM spaSTaM, asaGgasAkSibhAvA''lambanenocitakArya svabhAvato'tra pravartate niraticAramityanupadameva vakSyate / / 24/27 / / prabhAto'syA vizeSAntaramAha- "nirAcAre'ti / tannibandhanA'bhAvAt = aticAranimittabhUtasajvalanakaSAyavirahAt / yadyapi kSapakazreNyAmaSTamAdiguNasthAnakatritaye sajvalanakaSAyAH santi tathApi teSAM tadA'punarbhAvenA'tyantaM kSIyamANatvena tathAvidha-svakAryakaraNasAmarthya nAstyeva / prabalatamavipakSA'ntargatasya hyavikalanijasvarUpameva durlabhaM, prAgeva kaarykrnnm| na khalu dandahyamAnadAvAnalA'ntargataM jvalad bIjaM - rASTibhA nirAyArapaE - gAthArtha -parA dRSTimAM aticAra lAgatA nathI. mATe nirAcArapada kahevAya che. bhojanathI tRpta mANasane jema bhojana kriyA nathI hotI tema parAdaSTivALA yogInI tamAma ceSTA manAyelI che.(24/28). TIkArya :- parASTimAM rahelA yogI aticAra-doSa lagADatA nathI. kAraNa ke aticAranuM kAraNa saMjvalana kaSAya temanI pAse hotA nathI. kAraNa vinA kArya kyAMthI thAya ? mATe parASTivALA yogI
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1690 * parAyAH kAlamAna-guNasthAnakAdivimarzaH . dvAtriMzikA-24/28 ___ato nirAcArapadaH pratikramaNAdyabhAvAt / ceSTA cAsya = etadRSTimataH akhilA bhuktabhojanA'bhAvavanmatA AcArajeyakarmA'bhAvAt tasya bhuktaprAyatvAtsiddhatvena tadicchAvighaTanAt / / 28 / / tricaturakSaNAvasthitamuptamapyakurAyopakalpate / kiJca, parA dRSTistvaSTamaguNasthAnAccaturdazaguNasthAnaparyantaM vartate / ata evotkarSato dezonapUrvakoTiM yAvat parA'vasthitiH sammatA / aSTamAdiguNasthAnakatritayasamudito'pi kAlastvantarmuhUrttamAtramAnaH / ato'tisvalpakAlA'vasthAyitvAdaSTamAdiguNasthAnakatrayakAlInasajvalanakaSAyANAmatra gaNanaiva na kRtA zAstrakRdbhiriti pratibhAti / tathA kSINamohAdiSu tu sarvathA sarvakaSAyavirahAnnaivA'ticArasambhavaH / ata eva parAyAM yogI nirAcArapadaH proktaH, pratikramaNAdyabhAvAt = aticArazodhakaprAyazcittasthAnIyA'vazyakaraNIya-pratikramaNAdisvarUpA''cArA''vazyakatAvirahAt / taduktaM yogadRSTisamuccaye - nirAcArapado hysyaamticaarvivrjitH| ArUDhA''rohaNA'bhAvavat tvasya ceSTitam / / - (yo.dR.sa.179) iti / etadRSTimataH = parAyAmavasthitasya yoginaH ceSTA ca akhilA gamanA''gamana-bhASaNAdilakSaNA bhuktabhojanA'bhAvavat = bhojanatRptasya bhojanAntarA''vazyakatvA'bhAvavat matA = yogisammatA, AcArajeyakarmA'bhAvAt = saddharmAcArapAlananivartanIyakarmavirahAt, tasya = AcArajeyakarmaNaH karmatvAvacchinnasya vA bhuktaprAyatvAt = kSINaprAyatvAt / yadyapi parAyAmavasthitasya yoginaH kSapakazreNikAle ghAtyaghAtikarmANi santyeva tathApi 'kSIyamANaM kSINamiti nyAyena ghAtikarmANi tasya kSINAnyavaseyAni / aghAtikarmaNAM tu kevalajJAnottaramapi sattvaM tathApi kevalAnAM teSAmaticArA'nApAdakatayA pratikSaNamapunarbhAvato bhujyamAnatayA dagdharajjusamatayA ca teSAmapi bhuktaprAyatvoktiH prakRte saGgataiva / etena - yo sIlavA paJavA bhAvitatto, samAhito jhAnarato stiimaa| sabbassa sokA vigatA pahInA, khINAsavo antimdehdhaarii|| (sN.ni.1|1|95pR.64) iti saMyuttanikAye anAthapiNDikavarge nandanasUtramapi vyAkhyAtam / karmaNaH siddhatvena = mAtatvena tadicchAvighaTanAt = karmanivartanagocarA'bhilASanivRtteH, sitaM = baddhaM sad dhmAtamiti siddhaM, tasya bhAvaH tattvaM tena = siddhatveneti vyutpatteH / prakRte - sakuNo yathA paMsukunthito vidhunaM pAtayati sitaM rajaM / evaM bhikkhu padhAnavA satimA vidhunaM pAtayati sitaM rajaM / / - (sN.ni.1|1|9|1|221 pR.228) iti saMyuttanikAye vanasaMyukte vivekasUtramapi yathAgamaM bhAvanIyam / ___ yadvA siddhatvena = siddhayogatvena = niSpannayogatvena parAyAmavasthitasya yoginaH tadicchAvighaTanAt nirAcArapada kahevAya che. kema ke temane pratikramaNa vagere karavAnA nathI hotA. jema bhojanathI tRpta thayela mANasane pharIthI jamavAnI jarUra nathI hotI tema parASTivALA yogInI tamAma ceSTA anAvazyaka manAyelI che. arthAta temane jJAnAcAra-darzanAcAra vagere pALavAnI AvazyaktA nathI hotI. kema ke jJAnAcAra vagerethI jItavA yogya karma temanI pAse hotA nathI. paMcAcArapAlanathI jItI zakAya tevA karmo to temA bhoTa mAge mogavI siidhed/2vaan| 38 Doya che. jAMdheda bhaNI gayA hovAtha. (= siddhatvena) tene dU2 42vAnI 27 temane hotI nathI. athavA yogasiddha hovAnA dIdhe (= siddhatvena) bhane TAvavAnI abhilASA 2vAnA thayeTI hoya che. (24/28) 1. mudritapratau .....kramAdya...' ityazuddhaH pAThaH /
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ * samatAsumiro" * 1691 kathaM tarhi bhikSATanAdyAcAro'tretyata Aha - ratnazikSAdRganyA hi tanniyojanadRgyathA / phalabhedAttathA''cArakriyA'pyasya vibhidyate / / 29 / / = vidyamAnakarmajayA'bhilASavirahAt, - 'mokSe bhave ca sarvatra nispRho'yaM sadAzayaH / prakRtyabhyAsayogena tathA zurniyoti: TI' 9 () ti pUrvo(pR.286,1326,1443) vavanAt / taduC/ vairAnyatAmAM api - anekayatnairviSayAbhilASodbhavaM sukhaM yallabhate sarAgaH / samAdhizAlI tadanantakoTiguNaM svabhAvAllabhate prazAntaH / / surAsurANAM militAni yAni sukhAni bhUyo guNakArabhAJji / samAdhibhAjAM samatAsukhasya tAnyekabhAge'pi na saMpatanti / / nUnaM parokSaM surasadmasaukhyaM mokSasya cA'tyantaparokSameva / pratyakSamekaM samatAsukhaM tu samAdhisiddhA'nubhavodayAnAm / / 9 (vai.va.7. 9rarU9,234,231) ti | yojAzAtre zrIdevasUrimira siddhayo zA mokSo'stu mA'stu yadi vA paramAnandastu vedyate sa khalu / yasminnikhilasukhAni pratibhAsante na kinvivi || 9 (vI.zA.12/) sthamAveTriti pUrvamumeva(pR.9444) rUtti tasya RnivartanacchanivartanamupAdyata prati ki. ra4/28AA nanu parAyAmavasthitasya nirAcArapadatvamabhyupagamyeta kathaM tarhi bhikSATanAdyAcAraH atra parAyAM sambhavet ? na ca bhojanaviraheNa bhikSATanAderatrA'siddhatvamAzaGkanIyam, kevalinAmapi kavalAhArasya kevalibhuktidvAtriMzikAyAM vakSyamANatvAt(dvA.dvA.30,bhAga-7) / pratyupekSaNAdikA'pi vastra-pAtrAdeH kevalinAmAgame zrUyate / vizeSArtha:- parASTimAM rahelA yogI puruSo 8 thI 14 guNasthAnakamAM rahelA hovAthI pratikramaNAdinI AvazyakatA rahetI nathI. kAraNa ke cAritramAM aticAra lagADanArA saMjvalana kaSAyano udaya ja temane nathI hoto. jo ke 8 thI 10 guNaThANA sudhI saMjvalana kaSAyano udaya hoya che. paraMtu teno nAza karavAnI prakriyA atyaMta jhaDapathI cAlI rahelI hovAthI teo potAnuM kArya vizeSa rIte karavA samartha nathI hotA. tathA dezona pUrvakroDa varSa sudhI TakI zakanArI AThamI dRSTimAM 8 thI 10 guNaThANAno samaya kevala aMtarmuhUrta ja hovAthI tenI koI gaNatarI ahIM karavAmAM AvI nathI. aticAra ja na lAge to pratikramaNAdi karavAnI jarUra zI? Ama AThamI dRSTimAM AcAranI AvazyakatA na hovAthI nirAcArapada tarIke AThamI dRSTivALA yogIo oLakhAya che. bAkInI vAta TIkAryamAM spaSTa karela che. (24/28) jo AThamI dRSTimAM rahelA yogIone paMcAcArapAlananI AvazyakatA na hovAthI teo nirAcArapada kahevAtA hoya to bhikSATana vagere AcAra ahIM kema jovA maLe che ? AvI zaMkAnuM samAdhAna karavA mATe graMthakArazrI kahe che ke - ha samAna AcAramAM paNa phaLabhedathI bheda che gAthArtha :- jema ratnono abhyAsa karanAra mANasanI dRSTi karatAM ratnonI parIkSAmAM nipuNa vyaktinI ratnonA vepAramAM daSTi judI ja hoya che tema AThamI daSTivALA yogInI bhikSATanAdi kriyA paNa phalabhedathI bhinna prakAranI ja hoya che. (24/29) 2. dastAva "ratna ' tyazuddha: pATha: |
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ * ratnazikSAdRgudAharaNaparAmarzaH dvAtriMzikA - 24/29 ratneti' / ratnazikSAdRzo'nyA ( = ratnazikSAdRganyA) hi yathA zikSitasya sataH tanniyojanadRk, tathA''cArakriyA'pyasya bhikSATanAdilakSaNA phalabhedAdvibhidyate / pUrvaM hi sAmparAyikakarmakSayaH phalaM, idAnIM tu bhavopagrAhikarmakSaya iti / / 29 / / taduktaM oghaniryuktau pANehi u saMsattA paDilehA hoi kevalINaM tu - (o.ni. 258) iti / ataH zaGkAto granthakRd Aha- 'ratne 'ti / iyaM kArikA adhyAtmasAre'pi yogAdhikAre (a.sA.15/ 12) vartate / 1692 = yathA ratnazikSAdRzaH sakAzAt zikSitasya sataH tasyaiva tanniyojanadRk = ratnavANijye dRg anyA hi = eva bhavati, phalabhedAt jAtyA'jAtya-satyA'satyaratnaparIkSaNa-zikSaNaprabhRtiphalato yathecchavyApAra-dhanalAbhavRddhyAdilakSaNaphalabhedAt tathA = tenaiva prakAreNa asya = parAyAmavasthitasya yogino bhikSATanAdilakSaNA AcArakriyA api pUrvakAlInabhikSATanAdikriyAtaH phalabhedAt vibhidyate / pUrvaM = parAdRSTilAbhakAlAt prAk sAmparAyikakarmakSayaH kASAyikakarmA'parAbhidhAnaghAtikarmakSayaH phalaM bhikSATanAdiphalaM idAnIM parAyAM tu bhavopagrAhikarmakSayaH = aghAtikarmakSayaH tatphalamiti bhedaH / pUrvaM tu puNyAnubandhipuNyaM badhyate'pi, iha tu na tathAkarmabandhaH / vizuddhabhAvanAjJAnayuktatvAt sarvajJatvAdvA nA'yaM kriyAM kurvannapi lipyate karmaNA / taduktaM kRSNagItAyAM bhAvanAjJAnayuktA''tmA kriyAsu naiva lipyate / Asakto niSkriyaH so'pi lipyate karmapudgalaiH / / - (kR.gI. 88), zuddhAtmani ramante te kriyAvanto'pi niSkriyAH - (kR.gI. 96 ) iti / taduktaM adhyAtmagItAyAmapi Atmazuddhopayogena sAkSIbhUto manasyapi / akriyaH sarvakartA'pi muktaH sa bandhaneSvapi / / kurvan hi sarvakarmANi brahmajIvanajIvakaH / karmaNA badhyate naiva sAkSivad vartako bhuvi / / - (adhyA.gI.78,33) iti / ayatnopanateSvakSi dRgdravyeSu yathA punaH / nIrAgameva patati tadvatkAryeSu dhIradhIH / / - ( rA.gI. 6 / 47 ) iti rAmagItAvacanaM karmaNyakarma yaH pazyedakarmaNi cakarma yaH / sa buddhimAn manuSyeSu sa yuktaH kRtsnakarmakRt / / - (bha.gI. 4 / 18, saM.gI. 9/45) iti bhagavadgItA - saMnyAsagItAvacanaM kriyAyAmakriyAjJAnamakriyAyAM kriyAmatiH / yasya syAt sahi = = * TIkArtha :- jema ratnono abhyAsa karanAra vyaktinI dRSTi karatAM ratnonI parIkSAmAM nipuNa thayA pachI te ja vyaktinI ratnanA vepAramAM diSTa judA ja prakAranI hoya che. kAraNa ke ratnono abhyAsa karatI vakhate je diSTa hoya che tenuM phaLa 'ratno sAcA che ke khoTA ?' tenI jANakArI hoya che jyAre te ja vyakti ratnono vepAra kare te samaye je najara hoya che tenuM phaLa 'vepAramAM napho kaI rIte vadhAre thAya ?' te tarapha jAgRti hoya che. tema AThamI dRSTivALA yogInI bhikSATanAdi kriyA paNa pUrvanI (AThamI STine na pAmelI dazAmAM thatI) bhikSATanAdi kriyA karatAM judA ja prakAranI hoya che. kAraNa ke pahelAM sAMparAyika karma-kaSAyAdi dhAtikarmano kSaya karavo te bhikSATanAdi kriyAnuM phaLa hatuM. jyAre AThamI STimAM thatI bhikSATanAdi kriyAnuM phaLa bhavopagrAhI aghAti karmanI nirjarA che. Ama phaLabheda hovAthI te banne kriyA bAhya dRSTie samAna dekhAvA chatAM paramArthathI judI ja che - evuM siddha thAya che. (24/29) 1. hastAdarze 'ratneti' iti padaM nAsti /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ * kartA'pi na kartA * 1693 kRtakRtyo yathA ratnaniyogAdratnavid bhavet / tathA'yaM dharmasaMnyAsaviniyogAnmahAmuniH / / 30 / / = kRtakRtya iti / yathA ( ratnaniyogAt = ) ratnasya niyogAt ' zuddhadRSTyA yathecchaM vyApArAd 'ratnavid = ratnavANijyakArI kRtakRtyo bhavet / tathA ayaM = adhikRtadRSTistho dharmasaMnyAsaviniyogAt dvitIyA'pUrvakaraNe mahAmuniH kRtakRtyo bhavati / / 30 / / martyo'smi~lloke mukto'khilArthakRt / / - (ga.gI. 3/24) iti gaNezagItAvacanaM kartA'pi naiva , kartA'haM bhoktA'pi naiva bhogabhAk / anyato'haM prabhinno'smi, svAtmani svAtmatA hi vai / / - ( A. da.gI. 88) iti AtmadarzanagItAvacanamapi caitadarthAnupAtyeva draSTavyam / kartA bahirakartA'ntaH - (yo.vA.) iti yogavAziSThavacanamapyatra yujyate / vastutastu sakalA'bhilASazUnyatvena muktakalpatvAnnA'syA'nuSThAnA''vazyakatetyavadheyam / nayAntarAbhiprAyeNa tvayaM mukta eva / taduktaM rAmagItAyAM samAdhimatha karmANi mA karotu karotu vA / hRdayenAtsarve mukta evottamA''zayaH / / - (rA.gI. 6/40) iti bhAvanIyam / taduktaM yogadRSTisamuccaye - ratnAdizikSAdRgbhyo'nyA yathA dRk tanniyojane / tathA''cArakriyApyasya saivA'nyA phalabhedataH / / - ( yo dR. sa. 180 ) iti / / 24 / 29 / / = parAgatasya kRtakRtyatvaM ratnavidudAharaNena samarthayati- ' kRte 'ti / ratnasya zuddhadRSTyA = zulkAdiparizuddhA''yadRSTyA yathecchaM svecchA'nusAreNa vyApArAt vikrayAt krayAd vA ratnavANijyakArI labdheSTalAbho bhavet tathA adhikRtadRSTisthaH parAgato dharmasaMnyAsaviniyogAt = kSAyopazamikakSAntyAdidharmasaMnyAsaprayogAt sakAzAt dvitIyA'pUrvakaraNe zreNivartini mahAmuniH kRtakRtyaH kRtakRtyaH = = = vizeSArtha :- jema koI puruSa ratna kone kahevAya ? ratnanA prakAra keTalA hoya ? tenA lakSaNa zuM? tenI parIkSA zuM ? tenuM mUlya zuM hoya ? zreSTha ratna kone kahevAya ? sAcA ane khoTA ratnanI bhedarekhA zuM ? A badhI bAbatono abhyAsa kare tyAre tenI je dRSTi hoya che te dRSTi karatAM ratnaparIkSA vageremAM niSNAta thayA bAda te ja vyaktinI ratnano vepAra karatI vakhate dRSTi badalAI jAya che. vepAra karatI vakhate 'kaI rIte vadhu mAla vecAya ? kaI rIte napho vadhAre maLe ?' AvA prakAranI dRSTi hoya che. jema naja2-najaramAM pharaka hoya che. temaDiyA-DiyAmAM pe| i25 hoya che. jADInI vigata TIDArthamAM spaSTa che. (24 / 28) = * dharmasaMnyAsa viniyogathI mahAtmA tArtha " gAthArtha ::- ratnanA vepArathI jema ratnano jANakAra kRtakRtya thAya che tema dharmasaMnyAsanA viniyogathI mahAmuni kRtaGkRtya thAya che. (24/30) TIkArtha :- jema zuddha dRSTithI svecchA mujaba ratnano vepAra karavAthI ratnavettA ratnavepA2I kRtArtha thAya che tema prastuta AThamI parA nAmanI yogadRSTimAM rahelA yogI bIjA apUrvakaraNamAM guNasthAnake dharmasaMnyAsano viniyoga prayoga 42vAthI DRtArtha thAya che. (24/30) AThamA - 1. hastAdarze 'viniyogAt' iti pAThaH / sa cArthataH zuddhaH / 2 mudritapratau 'yathecchavyApA...' iti pAThaH / 3. mudritapratau pArAdvaNig' iti pAThaH / paraM mUlAnusAreNAtra '...pArAd ratnavid' '...pArAdviNig...' ityazuddhaH pAThaH / hastAdarze ca iti pAThaH zuddhaH pratibhAtIti kRtvA'tra gRhItaH /
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1694 * paramasamAdhiyogasthApanam * dvAtriMzikA-24/31 kevalazriyamAsAdya sarvalabdhiphalA'nvitAm / paraM parArthaM sampAdya tato yogA'ntamaznute // 31 // kevaleti / kevalazriyaM = kevalajJAnalakSmI AsAdya = prApya sarvalabdhiphalA'nvitAM sarvotsukyanivRttyA niSThitakAryo bhavati / taduktaM yogadRSTisamuccaye - tanniyogAd mahAtmeha kRtakRtyo yathA bhavet / tathA'yaM dharmasaMnyAsaviniyogAnmahAmuniH / / (yo.dR.sa.181) iti / yathoktaM vairAgyakalpalatAyAM api - vaNig yathA ratnaparIkSAyA drAk parIkSya ratnaM labhate pramodam / jJAnI tathA'vApnoti samAdhizuddhyA brahmAnubhUyopazamaikarAjyam / / - (vai.ka.la.1/236) iti / yathoktaM adhyAtmasAre api - ratnazikSAdRganyA hi tanniyojanadRg yathA / phalabhedAttathA''cArakriyA'pyasya vibhidyate / / dhyAnArthA hi kriyA seyaM pratyAhRtya nijaM manaH / prArabdhajanmasaGkalpAdAtmajJAnAya kalpate / / 6 (a.sA.15/12-13) iti / atra ca pariNamati gADhamapramAdabhAvaH, sthirIbhavati samAdhiratnaM, rUkSIbhavati karmabandhajanakakaSAyasnehahAsAtizayenA'ntaryAmI, vicaTanti sUkSmakarmaparamANavaH, vyAvartate cintAdiH, saMntiSThate vizuddhadhyAnottaraH samAdhivizeSaH, dRDhIbhavati yogaratna, jAyate mahAsAmAyikaM, pravartate apUrvakaraNaM, ullasati kSapakazreNI, vijRmbhate AtmavIryavizeSaH, nihanyate karmajAlazaktiH, vivardhate zukladhyAnA'nalaH, dandahyate mohendhanaM, prApyante vizuddhalabdhayaH, prakaTIbhavati yogamAhAtmyaM, vizudhyati AtmA, sa vimocyate sarvathA ghanaghAtibandhanebhyaH, sthApyate ca kSetrajJaH paramasamAdhiyoge / yadapi saMnyAsopaniSadi - grAhya-grAhakasambandhe kSINe zAntirudetyalam / sthitimabhyAgatA zAntiH mokSanAmnA'bhidhIyate / / bhraSTabIjopamA bhUyo janmA'GkuravivarjitA / hRdi jIvadvimuktAnAM zuddhA bhavati vAsanA / / (saM.upa.1/42-3) ityuktaM tadapi parAkhyAM dRSTimadhikRtya labdhAdhikAramavaseyam / yadapi nAradaparivrAjakopaniSadi - AtmAnamanvicchedyathAjAtarUpadharo nirdvandvo niSparigrahastattvabrahmamArge samyak sampannaH zuddhamAnasaH prANasandhAraNArthaM yathoktakAle karapAtreNA'nyena vA yAcitA''hAramAharan lAbhAlAbhe samo bhUtvA nirmamaH zukladhyAnaparAyaNA'dhyAtmaniSThaH zubhAzubhakarmanirmUlanaparaH saMnyasya pUrNAnandaikabodhastad brahmAhamasmIti brahmapraNavamanusmarandhramarakITanyAyena zarIratrayamutsRjya saMnyAsenaiva dehatyAgaM karoti sa kRtakRtyo bhavati saM(nA.pari.3 186) ityuktaM tadapi paramArthata ihA'nuyojyaM yathAtantram / / 24/30 / / tatra kiM bhavati? ityAha- 'kevale'ti / kevalajJAnaJcA'traikA'sahAyA'sAdhAraNA'nantA'zeSacillakSaNamavaseyam / taduktaM zrIharibhadrasUribhiH jJAnapaJcakavivaraNaprakaraNe - kevalamigamasahAyaM asAhAraNamazaMtamapparisesaM ca / kevalasaddassa ime atthA chacceva nAyavvA / / - (jJA.paM.vi.11) iti / yathAbhavyaM = zrotRyogyatA'nusAreNa, taduktaM bRhatkalpabhASye - jaha sUrassa pabhAvaM daTuM varakamalapoMDarIyAiM / bujhaMti udayakAle tattha u kumudA na bujhaMti / / evaM bhavasiddhIyA jiNavarasUrassutippabhAveNaM / bujhaMti bhaviyakamalA abhaviyakumudA na bujhaMti / / gAthArtha - sarva labdhionA phaLa sahita kevalajJAnasvarUpa lakSmIne prApta karIne zreSTha parArthanuM saMpAdana rIne yogA yoganA maMtane pAme che. (24/31) TIkArya - tamAma utsukatA nivRtta thavAthI sarva labdhionA phaLa AThamI dRSTimAM pragaTe che. tenA pratye udAsIna rahIne AtmaramaNatAmAM lIna banelA parASTivartI yogI kevalajJAnane prApta kare che. pachI
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ svayogyatAnusAreNa parata AdhyAtmikalAbhaH * 1695 paraM parArthaM yathAbhavyaM samyaktvAdilakSaNaM sampAdya tato yogA'ntaM = yogaparyantaM aznute = prApnoti / / 31 / / tatrA'yogAdyogamukhyAd bhavopagrAhikarmaNAm / kSayaM kRtvA 'prayAtyuccaiH paramAnandamandiram / / 32 / / - (bR.ka.bhA.1136-37 ) iti / 'jiNavarasUrastutippabhAveNaM = jinavarasUryazrutiprabhAvena' / ziSTaM spaSTam / taduktaM siddhasenadivAkarasUribhirapi dvAtriMzikAprakaraNe saddharmabIjavapanA'naghakauzalasya yallokabAndhava ! tavApi khilAnyabhUvan / tannAdbhutaM khagakuleSviha tAmaseSu sUryAMzavo madhukarIcaraNAvadAtAH / / - ( dvA. dvA. 2/13 ) iti / abhavyAdInAM svabhAvAdikamevAtrA'parAdhyati / idamevAbhipretya bhAvaprAbhRte Na muyai payaDi abhabbo suTTu vi AyaNNiUNa jiNadhammaM / guDa-duddhaM pi pibaMtA Na paNNayA NivvisA hoMti / / micchattachaNNadiTThI duddhIe dummaehiM dosehiM / dhammaM jiNapaNNattaM abhavvajIvo Na rocedi / / - (bhA.prA. 138-139) ityuktam / taduktaM vizeSAvazyakabhASye api jaM boha-maulaNAiM sUrakarAmarisao samANAo / kamala - kumuyANa to taM sAbhavvaM tassa tesiM ca / / jaha volUgAINaM pagAsadhammA vi so sadoseNaM / uio vi tamorUvo evamabhavvANa jiNasUro / / - (vi.A.bhA. 1106-7 ) iti / samyaktvAdilakSaNaM paraM dravyopakArApekSayotkRSTaM parArthaM sampAdya / anena tasya paramabandhutA dyotitA, yathoktaM samyaktvaprakaraNe candraprabhasUribhiH bhavagihamajjhammi pamAyajalaNajaliyaMmi mohaniddAe / uTThavai jo suyaMtaM so tassa jaNo paramabandhU / / - ( sa. pra. 98 ) iti / tataH = yathocitaM bhavyasArthA'nugrahasampAdanottarakAlaM vidhatte kazcit kevalisamudghAtaM, samAnayati karmazeSaM, sampAdayati yoganirodhaM, pazcAt yogaparyantaM zailezyAkhyaM prApnoti / prakRte - dvitIyA'pUrvakaraNe mukhyo'yamupajAyate / kevala zrIstatazcA'sya niHsapatnA sadodayA / / sthitaH zItAMzuvajjIvaH prakRtyA bhAvazuddhayA / candrikAvacca vijJAnaM tadAvaraNamabhravat / / ghAtikarmAbhrakalpaM taduktayogA'nilA''hateH / yadA'paiti tadA zrImAn jAyate jJAnakevalI / / kSINadoSo'tha sarvajJaH sarvalabdhiphalAnvitaH / paraM parArthaM sampAdya tato yogAntamaznute / / - (yo. dR.sa. 182-185) iti yogadRSTisamuccayakArikA anusandheyAH / ayaM dharmasaMnyAsaH / ziSTaM spaSTam / yathoktaM kRSNagItAyAM api jJAnAtmA kRtakRtyo'pi prArabdhakarmayogataH / sarvakarmANi kurvan san paramArthAya jIvati / / - (kR.gI. 148) iti / / 24 / 31 / / = asyA mukhyaM phalamAha- 'tatre 'ti / spaSTa eva TIkArthaH / navaraM avyApArAt = yoganirodhAt bhavya jIvone temanI yogyatA mujaba dezanA dvArA samakita-dezavirati-sarvavirati vagere pamADavA dvArA zreSTha koTino parArtha teo sAdhe che. tyAra bAda te yoganA cheDAne prApta kare che. (24/31) vizeSArtha :- utkRSTa koTino jJAnagarbhita vairAgya, udAsInabhAva, kutUhala-utsukatAno abhAva vagerethI sarva labdhio AThamI dRSTimAM pragaTeche. tenA pratye paNa udAsIna rahevAthI, zuddha AtmadravyamAM daSTine asaMgabhAve sthApita karavAthI kSapakazreNimAM AgaLa vadhatAM-vadhatAM AThamI STimAM rahelA yogIo kevalajJAna pAmeche. pachI potAnA puNya mujaba ane sAmenA jIvonI pAtratA mujaba zreSTha koTino upakAra karIne yoganocheDo - zailezIkaraNa prApta kareche. (24/31) gAthArtha :- zailezI dazAmAM sarvayogapradhAna ayoga nAmanA yogathI bhavopagrAhI karmano kSaya karIne upara paramAnaMdanA sthAnasvarUpa mokSamAM pahoMce che. (24/32) * 1. hastAdarze ' prasAtyu ....' ityazuddhaH pAThaH / =
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1696 * tantrAntare'pi makteH panarAgamanA'bhAvaH . dvAtriMzikA-24/32 tatreti / tatra = yogA'nte zailezyavasthAyAM ayogAd = avyApArAt yogamukhyAt bhavopagrAhiNAM karmaNAM (=bhavopagrAhikarmaNAM) kSayaM kRtvA uccaiH = lokAnte paramAnandamandiraM prayAti / / 32 / / / / iti sadRSTidvAtriMzikA / / 24 / / paramAnandamandiraM = parAdRSTiparamaprakarSaprApya-varNarAhityAyekatriMzadguNagaNopetavareNyA''nandAlayam / mokSaM gatazca na saMsAre punarAvartate, karmazUnyatvAt / taduktaM AtmadarzanagItAyAM - akriyatvAcca teSAM hi punarAvRttirna saMsRtau / karmA'bhAvAt sthirAH zuddhAH kevalajJAnadhArakAH / / 6 (A.da.gI.66) / taduktaM chAndogyopaniSadi dvayopaniSadi avyaktopaniSadi rudrAkSajAbAlopaniSadi UrdhvapuNDropaniSadi zarabhopaniSadi vAsudevopaniSadi bilvopaniSadi ca - na ca punarAvartate, na ca punarAvartate 6 (chAM.8/15/1, dvayo.2, avya.3, zara.36...) iti / taduktaM jAbAlyupaniSadi saubhAgyalakSmyupaniSadi ca - na sa punarAvartate - (jA.pR.2, sau.pR.3) iti / yathoktaM bhasmajAbAlopaniSadi api - na punarAvartante - (bha.jA.2) iti / taduktaM kuNDikopaniSadi api - bhUyaste na nivartante pArAvAravido janAH 6 (kuM.22) iti / etena - na punarAgamanam - (suda.1) iti vaiSNavIyAyAH sudarzanopaniSado vacanamapi vyAkhyAtam / taduktaM zuklayajurvedIyAyAM muktikopaniSadi api - punarAvRttirahitAM muktiM prApnoti mAnavaH - (mu.1/20) iti / yathoktaM saMnyAsopaniSadi api - ye prAptAH paramAM gatiM bhUyaste na nivartante - (saM.upa.2) iti / taduktaM yogazikhopaniSadi api - na cA'sti punarAvRttirasmin saMsAramaNDale - (yo.zi.5/61) iti / etena - yadA yadA hi dharmasya glAnirbhavati bhArata ! / abhyutthAnamadharmasya tadAtmAnaM sRjAmyaham / / - (bhagavadgItA-4 7), 'tIrthanikAraM dRSTvA' ( ) ityAdayaH pralApAH pratyAkhyAtAH, saMsAritvApatteH, - muktAtmAno na badhyante snycitaa''gaamikrmbhiH| 6 (zaM.gI.6/ 65) iti zambhugItAvirodhApattezceti / yathoktaM yogavAziSThe - cittaM jJAnAgninA dagdhaM, na bhUyaH parirohati - (yo.vA.nirvANa.pUrvArdha-249) iti, mahAbhArate - bIjAnyagnyupadagdhAni na rohanti yathA punaH / jJAnadagdhaiH tathA klezaiH nAtmA sampadyate punaH / / - (ma.bhA.zAMti.213/22) iti, bhagavadgItAyAJca - yad gatvA na nivartante tad dhAma paramaM mama - (bha.gI.15/6) iti bhAvanIyam / prakRte - tatra drAgeva bhagavAnayogAd yogasattamAt / bhavavyAdhikSayaM kRtvA nirvANaM labhate param / / - (yo.dR.186) iti yogadRSTisamuccayakArikA'nusandhayA / taduktaM adhyAtmatattvAloke'pi - adhyAtmakoTiM paramAmihA'gataH zrIdharmasaMnyAsabalena kevalam / labdhvottamaM yogamayogamantataH prApyA'pavarga labhate'stakarmakaH / / 6 (a.ta.3/132) iti aSTamaguNasthAnakAdArabdheyaM parA vibhAvanIyA / / 24/32 / / likhitaM kiJcidevAtra dhyAnayogA'nubhUtitaH / gopitaM bahudhA'smAbhiH tAdRkzAstraviyogataH / / 1 / / gurubhaktivizuddhAntaHkaraNAya mahAtmane / samyak parIkSya deyeyaM mahadavadyamanyathA // 2 // ___ iti muniyazovijayaviracitAyAM nayalatAyAM sadRSTidvAtriMzikAvivaraNam / / 24 / / TIkArtha:- zailezIavasthAsvarUpa yogAntamAM rahelA yogI-kevalajJAnI sarvayogaziromaNi evA ayoga = tana-mana-vacana apravRttisvarUpa yogathI bhavopagrAhI adhAtikarmono kSaya karIne lokanA cheDe rahela paramAnaMdamaMdira svarUpa mokSamAM birAjamAna thAya che. (24/32) vizeSArtha:- zailezIdazAmAM yoganirodha svarUpa yoganA prabhAve aghAti karmonI nirjarA karIne sarvajJa bhagavaMta siddhazilAnI upara lokanA cheDe pahoMce che. tyAM kAyama paramAnaMdamAM magna rahe che. (24/32) 24mI batrIsIno anuvAda saMpUrNa
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ DUbakI lagAvo, ratna maLaze * 24- saddaSTi batrIsIno svAdhyAya (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. * 1. sthirAdaeNSTinI samajUti Apo. 2. bhoga konA jevo che ? phalanI dRSTie puNya ane pApa kaI rIte samAna che ? 3. dharmajanya bhogasukha paNa prAyaH anarthakArI che- e vAta dRSTAnta ApI samajAvo. 4. bhogasukhathI vAsanA 2vAnA na thAya te vAtane dRSTAntathI samajAvo. 5. kAntAdRSTinuM svarUpa samajAvo. 6. parA nirAcArapada 8. jyotiH (sI) khAlI jagyA pUro. sthirAdaSTimAM 1. 7. kAntAdRSTivALAne vadhato zubhapariNAma kevo hoya che ? te zuM vicAraNA kare ? pAtaMjalamate tamAma padArtha anvaya-vyatireka saMpanna hoya che te kaI rIte te samajAvo ? 8. AThamI parA STinI oLakhANa Apo. (bI) nIce yogya joDANa karo. 1. tapasaMyama 2. anyamud tattvapratipatti 3. 4. prabhA 5. asaMgaanuSThAna 6. 7. 5. 6. 7. .. 2. kSAyopazamika samyagdarzanavALA jIvonI pAse dhruvAdhyA samAdhi AtmA kAntA svargahetu prabhA satpravRttipada parA nAmano guNa prApta thAya che. (adveSa, akheda, sUkSmabodha) sthirAiSTi hoya che. niraticAra, saMpUrNa) prakAre che. (6, 5, 4) 3. pratyAhAra 4. jJAna, darzana, cAritra vagere guNonA bhedabhAva to AhAraka zarIra nAmakarmanA baMdha pratye (sAticAra, * nayane mAnya che. (nizcaya, vyavahAra, ubhaya) tIrthaMkaranAmakarmano hetu che. (samyakatva, guNa, kriyA) nAmano doSa prabhAdaSTivALAne hoya che. sarvArthatAno kSaya ane ekAgratAno udaya eTale 1697 kAraNa che. (samyaktva, cAritra, yoga) (roga, kheda, udvega) pariNAma. (kSaya, samAdhi, guNa)
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1698 * zAstrasamudranA peTALamAM * dvAtriMzikA-24 4 24-nayalatAnI anuprekSA ha (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. yogasiddhapuruSonI nizAnIo jaNAvo. 2. dhAraNAnuM svarUpa samajAvo. 3. kAntAdaSTimAM bhoga paNa bhavanuM kAraNa banato nathI zAthI? A AzcaryakArI ghaTanAne samajAvo. 4. bhogasukhanuM svarUpa mRgajaLa jevuM che te kaI rIte ? 5. kAntAdRSTimAM bhogazakti nirbaLa bane che tevuM kAraNasahita samajAvo. 6. sthirA ane kAntAdaSTino taphAvata samajAvo. 7. sukha, duHkhanI vyAkhyA samajAvo. 8. saMsAranI ceSTAo dhULanI kriIDAtulya kaI rIte che te samajAvo. (bI) nIcenA praznonA saMkSepamAM javAba Apo. 1. Indriyono pratyAhAra kone kahevAya ? 2. sthirAdaSTimAM Atmadarzana kevuM thAya che ? 3. yoganI pravRttinAM prAthamika cihno jaNAvo. 4. pAtaMjalayoga mujaba prasaMkhyAna kone kahevAya ? 5. AkSepakajJAna kone kahevAya ? 6. dhyAna eTale zuM ? 7. nirmaLabodha dhyAnano vyApya che e kaI rIte ? 8. asaMga anuSThAnanA paryAyavAcI zabdo jaNAvo. 9. vRttinirodha eTale zuM ? 10. prabhASTimAM rahelA yogI kyA 3 pariNAmane nipajAve che ? (sI) khAlI jagyA pUro. 1. ......... samaktiI pAse niraticAra sthirAdaSTi hoya che. (kSAyika, sAsvAdana, upazama) 2. sthirAdaSTimAM yoganA 8 aMgamAMthI ......... nAmanA pAMcamA aMganI prApti thAya. (pratyAhAra, sapravRttipada, dhAraNA) 3. ........... dRSTivALAne bhojana, zayanAdi pravRtti paNa nirjarA mATe ja thatI hoya che. 4. sAtamI ......... dRSTi che. (balA, kAntA, prabhA) 5. sapravRttipadanuM bIju nAma ......... anuSThAna che. (gara, viSa, asaMga) 6. AThamI daSTi ......... guNasthAna sudhI hoya che. (6 thI 14, 8 thI 14, 7 thI 13) ..... daSTimAM bhogasukho pharidharanI phaNA jovA lAge che. (dImA, mitrA, sthira) che
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25- klezahAnaupAya dvAtriMzikA ( payyausamI jIsInI prasA) na ca Atmadarzanahetuka: sneha: kiM tu mohanIyakarmodayanimittakaH / / 25/10 / / (pR.1719) rAga kAMI AtmadarzananA kAraNe nathI thato, paraMtu mohanIyakarmanA vipAkodayanA kAraNe thAya che.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirupakramakarmaNAmeva bhogaikanAzyatvam / / 25/31 / / (pR.1774) nikAcita karmo ja mAtra bhogavaTAthI nAza pAme.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ * siddhAntAnusArataH klezahAnopAyadyotanam * 1699 // atha klezahAnopAyadvAtriMzikA / / 25 / / sadRSTinirUpaNA'nantaraM jJAnakriyAmizratayaivaitAH klezahAnopAyabhUtA bhavanti nA'nyatheti vivecayannAhajJAnaM ca sadanuSThAnaM samyak siddhAntavedinaH / klezAnAM karmarUpANAM hAnopAyaM pracakSate / / 1 / / jJAnaM ceti / sajjAnaM sadanuSThAnaM ca samyag = avaiparItyena siddhAntavedinaH karmarUpANAM klezAnAM hAnopAyaM = tyAgasAmagrI pracakSate = prakathayanti "saMjogasiddhIi phalaM vayaMti' (A.ni.102) ityAdigranthena // 1 // nayalatA sthirAdiyogadRSTInAM jJAna-kriyA'navedhataH / yathA syAta klezaghAtitvaM tathaivA'tra nirUpyate / / 1 / / caturviMzatitamadvAtriMzikAyAM sadRSTinirUpaNA'nantaraM = sthirA-kAntA-prabhA-parA'bhidhAnasadRSTicatuSkapratipAdanA'vyavahitottarakAlaM jJAna-kriyAmizratayA = samyagjJAna-sadanuSThAnA'nuviddhatayA eva etAH = sthirAdyAH parAparyavasAnAH sadRSTayaH klezahAnopAyabhUtAH = apavargapratibandhakA'vadya-tadanubandhobhayapratiyogikadhvaMsasAdhanabhUtA bhavanti, na = naiva anyathA = sajjJAna-kriyA'nanuviddhatayA iti hetoH 'kAryekyasaGgatiprAptaM klezahAnopAyaM paJcaviMzatitamadvAtriMzikAyAM vivecayan = vyutpAdayan granthakRd Aha- 'jJAnamiti / sajjJAnaM = granthibhedottarakAlInasUkSmatattvavijJAnaM sadanuSThAnaM ca = praNidhAnAdyAzayagarbhasatkarma ca avaiparItyena = visaMvAda-moghatvAdilakSaNavaiparItyarAhityena siddhAntavedinaH = jinezvaropadarzita-klezavRddhihAnyAdhupAyagocara-sUkSmatamarAddhAntaviSayA'tinipuNasparzajJAnavantaH / taduktaM sthAnAGgasUtre - dohiM ThANehiM saMpanne aNagAre aNAiyaM aNavadaggaM dIhamaddhaM vA cAuraMtasaMsArakaMtAraM vIivaejjA / taM jahA- vijjAe ceva caraNeNa ceva - (sthA. 2/1/53) iti / karmarUpANAM = jJAnAvaraNAdyaSTavidhakarmAtmakAnAM upalakSaNAt tadanubandharUpANAJca sahajamalAdyaparA'bhidhAnAnAM klezAnAM tyAgasAmagrI = aikAntikA''tyantikocchedakAraNakalApaM prakathayanti 'saMjogasiddhIi' iti / prakRtaviSayopayogi AvazyakaniyuktigAthAyugalaM - ha klezahAnaupAya dvAjhizika prakAza ja sadRSTionuM nirUpaNa karyA bAda have jJAna ane kriyAthI mizrita evI ja A sadRSTio phleza ucchedanA upAyarUpa banI zake che. jJAna ane kriyAthI mizra na hoya to saddaSTi paNa klezaucchedanA upAyasvarUpa banI zakatI nathI. A bAbatanuM vivecana karatA graMthakArazrI jaNAve che ke - gAthArtha :- sArI rIte siddhAntanA jANakAro karmasvarUpa klezano tyAga karavAnA upAyarUpe samyapha zAna bhane sahanuSThAnane 49 // cha. (25/1) ha samyaka jJAna-kriyAthI knaccheda . TIkArya :- viparyAsa vinA sArI rIte jaina siddhAntanA jANakAro "jJAna ane kriyAnA saMyoganI niSpattithI mokSaphaLane pUrvAcAryo jaNAve che" ItyAdi graMtha dvArA karmasvarUpa klezanA tyAganI sAmagrI rUpe samyaguM jJAna ane sad anuSThAnane prakRSTa rIte kahe che. (2pa/1) 1. 'tadanyatve sati tatprayojyakAryaprayojakatvaM = kAryekyam' iti vyAptipaJcakagaGgAnirjhariNIvRttiTippaNake-pR.6
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1700 * zuSkajJAnasya klezA'nAzakatA * dvAtriMzikA-25/1 hayaM nANaM kiyAhINaM hayA annANao kiyA / pAsaMto paMgulo daDDho dhAvamANo a aMdhao / / saMjogasiddhIi phalaM vayaMti na hu egacakkeNa raho payAi / aMdho ya paMgU ya vaNe samiccA te saMpauttA nagaraM paviTThA / / (A.ni.101-2) itthamuktamiti pUrva(pR.401) darzitameva / mahAnizIthe api prathamA'dhyayane prakRtagAthAyugalaM pAThalezabhedena vartate / andha-paanyAyavad naSTAzca-dagdharathanyAyo'pyatrA'nuyojyaH, azvasya cetanatvena jJAnasthAnIyatvAd rathasya ca jaDatvena kriyAsthAnIyatvAditi dRSTAntaikadezo grAhya ityavadheyam / taduktaM vizeSAvazyakabhASye api - suyanANammi vi jIvo vasa'to so na pAuNati mokkhaM / jo tava-saMjamamaie joge na cayai voDhuM je / / sakkiriyAvirahAto icchitasaMpAvayaM Na NANaM ti / maggaNNU vA'ceTTho vAtavihINo'dhavA poto / / 6 (vi.A.bhA. 1943-1944) iti / saGkSapataH tatraiva - nANa-kiriyAhiM mokkho - (vi.A.bhA.3) ityevamuktam / tatraiva cA'gre'pi - nANa-kiriyAhiM nivvANaM - (vi.A.bhA. 1128) ityuktam / candrakavedhyakaprakIrNake api - nANeNa viNA karaNaM, karaNeNa viNA na tArayaM nANaM / bhavasaMsArasamudaM nANI karaNaTThio tarai / / - (caM.ve.73) ityevaM samuccitajJAna-kriyayoH mokSakAraNatvamupadarzitam / yathoktaM sammatitarke api - NANaM kiriyArahiyaM, kiriyAmettaM ca do vi egaMtA - (saM.ta.3/68) iti / ata eva zAstravArtAsamuccaye upamitibhavaprapaJcAyAM ca kathAyAM - ata evA''gamajJasya yA kriyA sA kriyocyate / AgamajJo'pi yaH tasyAM yathAzaktyA pravartate / / - (zA.vA.sa.11/43, u.bha.pra.pRSTha-1031) ityuktam / taduktaM arhadgItAyAM zrImeghavijayavAcakavarairapi - na kevalA kriyA muktyai na punarbrahma kevalam / jIvanmukto'pi zailezyA kevalI syAcchivaGgamI / / - (arha.gI.18/ 3) iti / maraNavibhaktiprakIrNake'pi - nANeNa viNA karaNaM na hoi, NANaM pi karaNahINaM tu / nANeNa ya karaNeNa ya dohi vi dukkhakkhayaM hoi / / (ma.vi.147) ityuktm| anyatrA'pi - kriyAjJAnAtmake yoge sAtatyena pravartanam / vItaspRhasya sarvatra yAnaM cAhuH zivA'dhvani / / 6 (lalitavistarAyAM zloko'yamuddhRtaH pR.90) ityuktam / etena kevalAdeva jJAnAnmuktiriti nirastam, taduktaM AvazyakaniyuktI - caraNa-guNavippahINo buDDai subahuM pi jANato - (A.ni. 97) iti / prakRte - kuzalA brahmavArtAyAM vRttihInAH suraaginnH| te'pyajJAnatayA nUnaM punarAyAnti yAnti ca / / - (te.bi.1/46) iti pUrvoktaM(pR.1081) tejobindUpaniSadvacanamapi smartavyam / taduktaM tattvArthasUtre api - samyagdarzanajJAna-cAritrANi mokSamArgaH - (ta.sU.1/1) iti pUrvoktaM(pR.434,441)smartavyam / etadanusAreNa paJcAstikAye vizeSArtha :- vizeSAvazyakabhASyamAM zrIjinabhadrakSamAzramaNa kahe che ke - AMdhaLo ane laMgaDo vanamAMthI jatA hatA. tyAM Aga lAgI jaMgalamAM teo phasAI gayA. AMdhaLo mANasa doDavA chatAM saLagI maryo. kAraNa ke kaI dizAmAM javuM? tenuM sAcuM jJAna tenI pAse na hatuM. laMgaDo mANasa salAmata dizAmAM javAno mArga sAcI rIte jANavA chatAM paNa dAvAnaLamAM baLI gayo. kAraNa ke bhAgavAnI sAcI kriyA tenI pAse na hatI. paNa bIjA jaMgalamAM Aga lAgI tyAM phasAyela AMdhaLo mANasa potAnA khabhA upara laMgaDA mANasane besADIne tenI sUcanA mujaba cAlatAM-cAlatAM jaMgalanI bahAra salAmata rIte pahoMcI jAya
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvadarzaneSu jJAnakriyAsamuccayaH 1701 api - daMsaNaNANa-carittANi mokkhamaggo - ( paM. kA. 164) ityuktaM kundakundAcAryeNa / taduktaM bodhaprAbhRte api - mokkhamaggaM sammattasaMyamaM sudhammaM - ( bo. prA. 14) iti / mokSaprAbhRte api tavarahiyaM jaM gANaM NANavijutto tavo vi akayattho / tamhA NANataveNaM saMjutto lahai NivvANaM / / (mo.prA.59) ityuktm| pareSAmapi jJAna-kriyAsamuccayaH sammataH / taduktaM yogavAziSThe ubhAbhyAmeva pakSAbhyAM yathA khe pakSiNAM gatiH / tathaiva jJAna-karmabhyAM jAyate paramaM padam / / kevalAt karmaNo jJAnAt na hi mokSo'bhijAyate / kintubhAbhyAM bhavenmokSa: sAdhanaM tUbhayaM viduH / / * - (yo. vA. vairAgyaprakaraNa 1/7 - 8 ) iti / yathoktaM hAritasmRtau api ubhAbhyAmeva pakSAbhyAM yathA khe pakSiNAM gatiH / tathaiva jJAna - karmabhyAM prApyate brahma zAzvatam / / - ( hA.smR. ) iti / na ca phalAntarArthatvena zrutasya karmaNaH phalAntarArthakatvamanupapannamiti zaGkanIyam, tathAvAkyasvarasAt jnyaantulytaaprtiiteH| etena jJAnaM pradhAnaM na tu karmahInaM, karma pradhAnaM na tu buddhihInam / tasmAd dvayoreva bhavet prasiddhirna hyekapakSo vihagaH prayAti / / - ( ) ityapi vyAkhyAtam / yogazikhopaniSadi yogatattvopaniSadi ca yogahInaM kathaM jJAnaM mokSadaM bhavati dhruvam / yogo'pi jJAnahInastu na kSamo mokSakarmaNi / / tasmAt jJAnaJca yogaJca mumukSurdRDhamabhyaset / - ( yo . zi. 1/13-14, yo.ta.14-15) ityuktam / etena - jJAnenaiva hi saMsAravinAzo naiva karmaNA - ( ru. 6.35 ) iti rudrahRdayopaniSadvacanaM nirastam, yato kevalAccet jJAnAt klezahAnaM syAt kimarthamanekA''yAsasamanvitAni sadanuSThAnAni yamAdIni mumukSavaH kuryuH ? arke cenmadhu vindeta kimarthaM parvataM vrajediti nyAyAt / etena kevalayA kriyayA'pi klezahAnikalpanA'pi pratyuktA, ' na hi sahasreNA'pi andhaiH pATaccarebhyo gRhaM rakSyate' iti nyAyena tasyAH akiJcitkaratvAt / kecittu bahiraGgA'ntaraGgayorantaraGgaM balIyaH' iti nyAyena antaraGgatvAt jJAnameva balIyaH, na tu kriyA / taduktaM surezvarAcAryeNa sambandhavArtike antaraGgaM hi vijJAnaM pratyaGmAtraikasaMzrayAt / bahiraGgaM tu karma syAd dravyAzrayatvato nRNAm // - (saM. bA. 267 ) iti vadanti / tanna, kriyAyA api AtmaprayatnarUpatvenA'ntaraGgatvA'vizeSAt / daivapuruSakAradvAtriMzikAyAM puruSakArasyA''tmaprayatnarUpatA darzitaiva (dvAdvA.17 / 7) / kiJca muNDakopaniSadi api AtmakrIDa AtmaratiH kriyAvAneSa brahmavidAM variSThaH - (muNDa. 3/4 ) ityevaM jJAna-kriyAsAhityamupadarzitam / - upAsanAM vinA jJAnAt kevalAcced vimuktatA ? | kanyAM vinA vivAhaH syAt kevalena vareNa hi / / - ( rA.gI. 3 / 59) iti rAmagItAvacanamapyetadarthA'nupAtyevA'vagantavyam / etena avidyayA mRtyuM tIrtvA vidyayA'mRtamaznute - (maitrA. 7 19, IzA. 11) iti IzAvAsyopaniSad - maitrAyaNyupaniSadoH vacanamapi vyAkhyAtam, avidyApadena vidyAbhinnAyAH satkriyAyA grahaNena tadupapatteH / yathoktaM maitrAyaNyupaniSadi - vidyayA tapasA cintayA copalabhyate brahma - (maitrA. 4/4 ) iti / taittirIyoniSadi api yadeva vidyayA karoti, zraddhayopaniSadA, che. A dRSTAMtanuM tAtparya e che ke AMdhaLo ane laMgaDo bhego thatAM samyak jJAna ane samyak kriyAno paraspara samanvaya thAya che ane kAryasiddhi thAya che. A ja rIte mokSamArge AgaLa vadhatA sAdhakone naDatararUpa thanArA karmone klezone saMpUrNatayA ravAnA karavA svarUpa kAryanI niSpatti mATe jainasiddhAnta mujaba samyak jJAna ane samyak kriyAno paraspara samanvaya thavo jarUrI che.(25/1) =
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ * nairAtmyavAdamImAMsA * dvAtriMzikA - 25/2 nairAtmyadarzanAdanye nibandhanaviyogataH / 'klezaprahANamicchanti sarvathA tarkavAdinaH / / 2 / nairAtmyeti / nairAtmyadarzanAt = sarvatraivAtmA'bhAvA'valokanAt anye = bauddhA nibandhanaviyogato nimittavirahAt klezaprahANaM = tRSNAhAnilakSaNaM icchanti sarvathA = sarvaiH prakAraiH tarkavAdinaH, tadeva vIryavattaraM bhavati - (tai. upa. 1/1/10) ityevaM bhaGgyantareNa jJAna - kriyAsamuccaya AveditaH / etena satyena labhyaH tapasA hyeSa AtmA samyagjJAnena brahmacaryeNa ca - (muM. 3 11 15) iti muNDakopaniSadvacanamapi vyAkhyAtam / mahAbhArate api buddhizreSThAni karmANi - ( ma.bhA. udyogaparva -35/ 75) ityuktyA - jJAnavRddhayaiva karmANi kurvan sarvatra sidhyati - ( ma.bhA. zAMtiparva- 241/30) ityuktyA ca prakArAntareNa jJAna-kriyAsamuccaya eva sUcitaH / etena jJAnAnmuktiH - (sAM.sU.3/23) iti sAGkhyasUtraikAnto'pi pratyAkhyAtaH / taduktaM parijJAnAd bhavenmuktiretadAlasyalakSaNam / kAyaklezabhayAccaiva karma necchntypnndditaaH|| - ( ) iti / karmaNA jJAnamizreNa sthiraprajJo bhavet pumAn - (zAM.smR. 4/212) iti zANDilyasmRtivacanamapi jJAna - kriyAsamuccayaparaM prakArAntareNA'vaseyam / tapaH- svAdhyAye - zvarapraNidhAnAni kriyAyogaH - (yo. sU. 2/1 ) iti pAtaJjalayogasUtramapi bhaGgyantareNa jJAna-kriyAsamuccayasyaiva klezahAnopAyatvamabhivyanakti / kUrmapurANe'pi karmaNA sahitAjjJAnAt samyagyogo'bhijAyate / jJAnaJca karmasahitaM jAyate doSavarjitam ! | - ( kU.pu. 3/23) ityevaM jJAna - kriyAsamuccayo gaditaH / viSNupurANe'pi ca tasmAt tatprAptaye yatnaH kartavyaH paNDitairnaraiH / tatprAptiheturvijJAnaM karma coktaM mahAmate ! / / - (vi.pu. 6/5/60 ) ityevaM jJAna-kriyobhayasyA'pavargaprAptihetutvamupadarzitam / yadyapi nyAyasUtrabhASye vAtsyAyanena tattvajJAnAd duHkha - janma - pravRtti - doSa - mithyAjJAnAnAmuttarottarA'pAye tadanantarA'bhAvAdapavargaH - ( nyA. sU.bhA. 4/2/2) ityevaM jJAnasAdhyatvamapavargasyA''veditaM tathApi nyAyasUtre tadarthaM yama-niyamAbhyAmAtmasaMskAro yogAccA'dhyAtmavidhyupAyaiH - (nyA.sU.4/2/46) ityevaM kriyA''vazyakatA'pi darziteti naiyAyikAnAmapi paramArthato jJAna-kriyAsamuccayo'bhimataH / 1702 = tattvacintAmaNikRtA tu sva-svA''zramavihitena karmaNA jJAnasya samapradhAnyena samuccayAt jJAnakarmaNoH tulyatvena muktyarthatvAbhidhAnAt - (ta. ciM. anu.bhA. 2/muktivAda - pR.185) ityevaM kaNThata eva jJAnakarmasamuccayo darzitaH / yadapi tenaiva tatraivAgre karmaNAM tattvajJAnadvArA'pi muktijanakatvasambhavAt pramANavato gauravaJca na doSAya - (ta. ciM.mu.vA. pR. 191) ityuktaM tadapi na naH kSatikAri / na hi dvAreNa dvAriNo'nyathAsiddhiH sambhavati / tattajjIvaM prati jJAna - karmaNoH gauNa-mukhyabhAve'pi samuccayastvanAvila eva sAmAnyata iti dik / / 25 / 1 / / granthakAro'tra darzitaklezahAnopAyavipratipattivAdina utthApayati- 'nairAtmye 'ti / sarvatraiva sarvadaiva sarvathaiva ca AtmA'bhAvA'valokanAt hetoH bauddhAH = saugatAH nimittavirahAt = tRSNAnimittA'bhAvAt graMthakArazrI anyadarzanonI khoTI mAnyatAnuM nirAkaraNa karavA anyadarzanonI mAnyatAne jaNAve che. gAthArtha :- sarvathA tarkavAdI bauddho nairAtmyadarzanathI nimittakAraNano viyoga thavAthI klezanA ucchedane riche che. (25/2) TIkArtha :- bauddha vidvAno sarva prakAre tarkane ja anusare che. teo zAstrane anusaratA nathI. A bauddhonI mAnyatA evI che ke badhe ja AtmAnA abhAvane jovAthI klezanA nimittakAraNano viraha 1. hastAdarze 'klezahANa' iti truTitaH pAThaH /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ * trividha-SaDvitRSNopadarzanam * 1703 na tu zAstrA'nusAriNaH / / 2 / / ete eva svamataM puraskartumAhuH - samAdhirAja etacca tadetattattvadarzanam / AgrahacchedakAryetattadetadamRtaM param // 3 // samAdhirAja iti / samAdhirAjaH sarvayogA'gresaratvAt etacca = nairAtmyadarzanam / tadetattattvadarzanaM paramArthA'valokanataH, AgrahacchedakAri = mUrchAvicchedakaM etat, tadetadamRtaM = pIyUSaM paraM = bhAvarUpam / / 3 / / tRSNAhAnilakSaNaM klezaprahANaM icchanti sarvaiH prakAraiH tarkavAdinaH = nyAyapradhAnayogabhAjaH, na tu zAstrA'nusAriNaH = sAGkhyA iva zAstramAtrazaraNA iti / bauddhamate duHkhakAraNIbhUtAyAH tRSNAyAH trividhAyAH kAma-bhava-vibhavagocarAyAH tyAgo duHkhanirodhaH / taduktaM majjhimanikAye - yA yaM taNhA ponobbhavikA nandIrAgasahagatA tatratatrAbhinandinI, seyyathidaM, kAmataNhA (1), bhavataNhA (2), vibhavataNhA (3) / ayaM vuccatAvuso, dukkhasamudayo / katamo cAvuso ! dukkhanirodho ? yo tassAyeva taNhAya asesavirAganirodho cAgo paTinissaggo mutti anAlayo-ayaM vuccatAvuso ! dukkhanirodho - (ma.ni.bhAga1/1/9/91 pRSTha-61) iti / rUpAdigocarA tRSNA SaDvidhA'pi bhavati / taduktaM majjhimanikAya eva - chayime Avuso ! taNhAkAyA- (1) rUpataNhA, (2) saddataNhA, (3) gandhataNhA, (4) rasataNhA, (5) phoTThabbataNhA, (6) dhammataNhA - (ma.ni.1/1/9/96/pRSTha 65) iti / prakRte ca - nairAtmyadarzanAdanye nibandhanaviyogataH / doSaprahANamicchanti, sarvathA nyAyayoginaH / / 6 (yo.bi.458) iti yogabindukArikA'nusandheyA / / 25/2 / / atha ete nairAtmyadarzanavAdina eva svamataM puraskartumAhuH- 'samAdhI'ti / paramArthA'valokanataH = sarvathAzUnyatattvavilokanamavalambya nairAtmyadarzanaM eva tattvadarzanam / mUrchAvicchedakaM = anAdikAlInabhAvarogasthAnIya-tRSNocchedakAri etat = nairAtmyadarzanam / tat = tasmAt kAraNAt etat = nairAtmyadarzanaM bhAvarUpaM pIyUSam / taduktametanmatA'nuvAdarUpeNa yogabindau - samAdhirAja etat tat tadetattattvadarzanam / AgrahacchedakAryetat tadetadamRtaM param / / - (yo.bi.459) iti / / 25/3 / / thavAthI tRss||135 dezano che6 thAya che. (25/2) tArkika bauddha loko ja potAnA matane AgaLa karavA mATe kahe che ke - ja nairAgyadarzana samAdhirAja - bauddha che gAthArtha -nairAmyadarzana samAdhirAja che. nairAmyadarzana ja tattvadarzana che. nairAbhyadarzana Agrahavicchedane 42nA2 DovAthI 52ma amRta cha. (25/3) TIkArtha :- sarva yogomAM mukhya hovAthI nairAggadarzana samAdhirAja che. arthAt tamAma samAdhiomAM te rAjAnA sthAne che. tathA nairAbhyadarzana ja tattvadarzana che. kAraNa ke nairAbhyadarzanathI paramArthanuM darzana thAya che. bAhya padArthomAM mamatvanA Agrahane = mUcchane nairAbhyadarzana mULamAMthI ukheDe che. tethI naizabhyarzana 4 mAvas135 zreTha amRta cha. (25/3) / vizeSArtha:- bauddhamate AtmA ja nathI. mATe "kyAMya paNa AtmA nathI A pramANe je nairAbhyadarzana 1. mudritapratau - (a) ta - ityazuddhaH pAThaH /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ * tRSNAyA janmAdivardhakatvam * dvAtriMzikA - 25/4 = janmayoniryatastRSNA dhruvA sA cA''tmadarzane / tadabhAve ca neyaM syAd bIjA'bhAva ivA'GkuraH / / 4 / / janmeti / yad (? yataH ) yasmAt tRSNA lobhalakSaNA janmayoniH punarbhavahetuH / dhruvA = nizcitA sA ca = tRSNA Atmadarzane ahamasmIti nirIkSaNarUpe / tadabhAve = AtmadarzanA'bhAve ca / neyaM = = tRSNA syAt / aGkura iva bIjA'bhAve ||4|| nairAtmyadarzanavAdina Atmadarzanavirahasya tRSNAvicchedakArakA'mRtatve hetumupapAdayanti- 'janme'ti / bhikSupAdaprasAraNanyAyena nairAtmyavAdino vadanti - yasmAt tRSNA lobhalakSaNA / ata eva duHkhasamudayatayA sA punarbhavahetuH / taduktaM majjhimanikAye katamaJca bhikkhave! dukkhasamudayaM ariyasaccaM ? yAyaM tahA ponobbhavikA nandIrAgasahagatA tatratatrAbhinandinI / seyyathidaM - kAmataNhA, bhavataNhA, vibhavataNhA - (ma.ni.mahAhatthi.bhAga-1/1/10/133/pRSTha-86) iti / 'janme 'tyupalakSaNaM jarA - maraNAdeH / tallakSaNantu majjhimanikAye katamA ca bhikkhave ! jAti ? yA tesa tesaM sattAnaM tamhi tamhi sattanikAye jAti saJjAti okkanti abhinibbatti khandhAnaM pAtubhAvo AyatanAnaM paTilAbho, ayaM vuccati bhikkhave ! jAti / katamA ca bhikkhave ! jarA ? yA tesaM te sattAnaM tamhi tamhi sattanikAye jarA jIraNatA khaNDiccaM pAlicvaM valittacatA Ayuno saMhAni indriyAnaM paripAko, ayaM vuccati, bhikkhave ! jarA / kamaJca bhikkhave! maraNaM ? yaM te tesaM sattAnaM tamhA tamhA sattanikAyA cuti cavanatA bhedo antaradhAnaM maccu maraNaM kAlakiriyA khandhAnaM bhedo kaLevarassa nikkhevo jIvitindriyassupacchedo, idaM vuccati, bhikkhave ! maraNaM - (ma.ni.bhAga-1/1/10/121-2-3 / pRSTha-84) ityevamupadarzitam / dhanaM rUpAdiskandhAnAM pAtubhAvo = prAdurbhAvaH, AyatanAnaM bhogAyatanAnAM paTilAbho pratilAbhaH', ziSTaM spaSTam / 'ahamasmI 'ti nirIkSaNarUpe Atmadarzane = AtmadRSTimadanuzaye sati tRSNA nizcitA AtmadarzanA'bhAve ca = 'asmI'tidRSTimadanuzayatyAge ca tRSNA - tatkAraNa- tannirodhAdidarzanasahakRte sati na tRSNA syAt, aGkura iva bIjA'bhAve sati / tata eva ca duHkhA'ntaH sampadyate / nairAtmyadarzanameva ca smygdRssttikaravAmAM Ave che te ja paramAtmadarzana che. kAraNa ke AtmA nathI te ja paramArtha che, te ja parama tattva che. AtmA hoya to 'huM ane mAruM' Avo bhAva jAge, mamatA jAge. paNa 'huM ja nathI, AtmA ja nathI' - Avo bhAva pragaTe to mUrchA-mamatA-Agraha vagere tUTe che. anAdi kALano mUrchA-tRSNAno roga kADhavAnA kAraNe nairAtmyadarzana bhAva amRta che. AvuM bauddha loko mAne che. (25/3) nairAtmyadarzanathI mUrchAnAza bauddha gAthArtha H- kAraNa ke punarjanmanuM kAraNa tRSNA che. Atmadarzana thAya to avazya tRSNA thAya. Atmadarzana na thAya to tRSNA na thAya, jema bIja na hoya to aMkuro na thAya tema A samajavuM.(25/4) TIkArtha :- nairAtmyadarzana mUrchAnAzaka amRta che. kAraNa ke lobhasvarUpa tRSNA punarjanmanuM kAraNa che. tathA 'huM chuM' AvA nirIkSaNarUpa Atmadarzana karavAmAM Ave to avazya tRSNA utpanna thAya che. tathA 'huM chuM' AvuM Atmadarzana karavAmAM na Ave to A tRSNA utpanna thatI nathI. jema bIja na hoya to aMkuro utpanna na thAya, tema Atmadarzana na hoya to tRSNA utpanna na thAya. (25/4) 1704 - = Z = =
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ * AtmakAmanAtaH sarveSAM kAmyatA * 1705 = = na pazyannamiti snihyatyAtmani kazcana / na cA''tmani vinA premNA sukhahetuSu dhAvati / / 5 / / na hIti / na = naiva hiH = yasmAt apazyan anirIkSamANaH ahamiti ullekhana snihyati snehavAn bhavati Atmani viSayabhUte kazcana = buddhimAn / na cAtmani premNA' vinA sukhahetuSu dhAvata pravartate kazcana / tasmAdAtmadarzanasya vairAgyapratipanthitvAd rucyate / taduktaM majjhimanikAye yato kho, Avuso ! ariyasAvako evaM tahaM pajAnAti, evaM tahasamudayaM pajAnAti, evaM taNhanirodhaM pajAnAti, evaM taNhAnirodhagAminiM paTipadaM pajAnAti, so sabbaso rAgAnusayaM pahAya, paTighAnusayaM paTivinodetvA, 'asmI'ti diTThimAnAnusayaM samUhanitvA, avijjaM pahAya, vijjaM uppAdetvA, diTTheva dhamme dukkhassantakaro hoti / ettAvatApi kho Avuso ! ariyasAvako sammAdiTThi hoti, ujugatA assa diTThi, dhamme aveccappasAdena samannAgato - (ma.ni. bhAga- 1/1/9/ 96 pRSTha - 65 ) iti / / 25/4 / / saugatA eva nairAtmyadarzanasya muktihetutAmupapAdayanti - ' ne 'ti / na ca = naiva Atmani viSaye premNA = snehena vinA sukhahetuSu kAya- kAJcana - kAminyAdiSu sukhAbhilASI san kazcana pravartate kadA'pi / na hi kevalamasmAkaM bauddhAnAM sammatamidaM, kintu aupaniSadAnAmapIdaM sammatameva / taduktaM bRhadAraNyakopaniSadi api na vA are ! patyuH kAmAya patiH priyo bhavati, Atmanastu kAmAya patiH priyo bhavati / na vA are ! jAyAyai kAmAya jAyA priyA bhavati, Atmanastu kAmAya jAyA priyA bhavati / na vA are ! putrANAM kAmAya putrAH priyA bhavanti, Atmanastu kAmAya putrAH priyA bhavanti - (bR.A.1/5) ityaadi| jainAnAmapIdaM sammatam / taduktaM zrIbuddhisAgarasUribhiH mahAvIragItAyAM astyAtmArthaM = = vizeSArtha :- 'khA ghara bhAruM che. huana bhArI che paiso patnI - putra-parivAra vagere bhArA che.' AvI tRSNA ja punarjanmanuM kAraNa che. jene AvI tRSNA kyAreya UbhI na thAya teno punarjanma na thAya. paraMtu jo AtmAno svIkAra karavAmAM Ave to potAnuM astitva siddha thAya. tathA 'pote dehAdithI bhinna AtmA che' evuM siddha thAya to potAnA sukhanI ciMtA, sukhasAdhananI mUrchA-tRSNA paNa avazya UbhI thAya ja. mATe Atmadarzana saMsArakAraNa che, punarjanmanuM kAraNa che. jyAre 'huM ja nathI to mAruM A saMsAramAM zuM hoya ?' AvI bhAvanA tRSNAnAzaka che. mATe 'dehAdibhinna paralokagAmI huM AtmA chuM' AvuM Atmadarzana na thAya to mamatA, mUrchA, tRSNA ja UbhI thaI na zake. mATe nairAtmyadarzana ja anAdikAlIna tRSNAsvarUpa bhAva roganuM nAzaka bhAvauSadha che, parama amRta che - evuM siddha thAya che. A ja vAtanuM spaSTIkaraNa bauddha vidvAno AgaLanI gAthAmAM kare che. (25/4) zrva Atmadarzana vinA AtmarAga asaMbhava bauddha pha gAthArtha :- kharekhara 'huM chuM' ema nahi joto koI buddhizALI AtmA upara snehavALo thato nathI. tathA AtmA upara prema vinA koI sukhanA kAraNone vize doDato nathI.(25/5) TIkArtha :- Atmadarzana vinA tRSNA thatI nathI. kAraNa ke 'huM AtmA chuM' A pramANe nahi joto koI buddhizALI AtmAne vize snehavALo thato nathI. tathA AtmAne vize prema-sneha vinA koI buddhizALI 1. hastAdarze 'prembhA' ityazuddhaH pAThaH / 2 hastAdarze 'vairAgyadarzanameva...' iti truTitaH pAThaH / -
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ * Atmadarzanasya vairAgyapratibandhakatAvicAraH * nairAtmyadarzanameva muktiheturiti siddham // 5 // etaddUSayati priyaM sarvaM nAnyathA priyatA kadA - ( ma.gI. 37/12 ) iti, adhyAtmagItAyAM ca AtmAnamantarA ko'pi nA'nyaH priyatamo bhuvi - ( a. gItA . 51 ) iti / tasmAt kAraNAt Atmadarzanasya = dehAdibhinnaparalokagAmi-sthirA''tmagocaradarzanasya pAralaukikAdisukhakAmanA-tatsAdhanamamatAdyutthApakatayA vairAgyapratipanthitvAt = tRSNAvirahavirodhitvAd nairAtmyadarzanameva muktihetuH / taduktaM nairAtmyadarzanavAdimatanirUpaNA'vasare yogabindau - 1706 dvAtriMzikA - 25/5 tRSNA yajjanmano yonirdhuvA sA cA''tmadarzanAt / tadabhAvAnna tadbhAvaH tattato muktirityapi / / na hyapazyannahamiti snihyatyAtmani kazcana / na cA''tmani vinA premNA sukhakAmo'bhidhAvati / / satyAtmani sthire premNi na vairAgyasya sambhavaH / na ca rAgavato muktirdAtavyo'syA jalAJjaliH / / - (yo.biM.460-1-2) iti / tatazcA'yaM samuditaH phalitA'rtho yadutA''tmadarzane sati tadarthaM sukhAdikaM kAmayamAnA vihita niSiddhasAdhanagocararAga-dveSakaraNataH tathA'nutiSThantaH karmAzayamAcinvAnAH pradIrghajanmAdiparamparAmanubhavanti / yadi punaH amI 'nA'haM na kazcit kimapi vA mama nAsti, na kiJcidapi vastu sthiraM vizvameva kSaNabhaGguramalIkaJcetyavadhArayeran na kiJcidapi kAmayeran / na cA'kAmayamAnAH kecidapi pravartante / na cA'pravartamAnAH karmAzayena sicyante / na cA'ntareNa karmAzayaM sambhavo janmAderbhogAderveti bhavati nairAtmyadarzanaM sAdhanamapavargasyeti / / 25/5 / / sukhasAdhanone vize pravartato nathI. tethI siddha thAya che ke Atmadarzana vairAgyanuM virodhI che. mATe nairAtmyadarzana ja mokSano hetu che ema siddha thAya che. (25/5) vizeSArtha :darekane potAnI jAta atyaMta vahAlI che. potAne sukhI karavA mATe ja dareka prANI pravRtti kare che. dhaMdho, nokarI, bhAgIdArI, bhIkha, pherI, majUrI vagere tamAma pravRtti potAnA sukhanuM sAdhana che, ema samajIne ja dareke dareka prANI te te sukhasAdhano vize pravRtti kare che. A pravRttinA mULamAM AtmAno rAga-sneha-mamatvabhAva kAraNabhUta che. nairAtmyadarzana ema kahe che ke 'bhAI ! tuM ja nathI. tuM AtmA nathI. dehAdibhinna paralokagAmI AtmA tuM nathI. kyAMya paNa, kyAreya paNa, koI paNa avasthAmAM koI paNa vyakti AtmA nathI. A trikAla abAdhita satya che. to A jagatamAM tAruM koNa hoI zake? tuM pote ja nathI to kone sukhI karavA mATe tuM A badhI doDadhAma kare che ?' AvuM sAMbhaLato-joto-vicArato buddhizALI mANasa kyAMya paNa mUrchA-mamatA-Asakti karato nathI. A rIte tRSNA mULamAMthI ravAnA thatAM punarjanmanI paraMparA aTake che. ane mokSa maLe che. Ama nairAtmyadarzana ja muktihetu che ema siddha thAya che. - Atmadarzana to rAganuM kAraNa che kAraNa ke 'huM dehAdibhinna paralokagAmI AtmA chuM. deha vagereno nAza thavA chatAM mAro nAza thavAno nathI. mAre kyAMka javAnuM che. paralokamAM jyAM javAnuM che tyAM sukhI banavA mATe huM dAna karuM, tapa karuM, ugra sAdhanA karIne puNyasaMcaya karuM. to mane paralokamAM devaloka, apsarA-bhogasukhasAmagrI vagere maLaze. pachI huM svargamAM devavimAnanI aMdara apsarAo, devAMganAo sAthe moja-majA karIza.' A pramANe vicAraNA AtmadarzanamAMthI UbhI thAya che ane te
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ * nairAtmyavAdApAkaraNam . 1707 nairAsyA'yogato naitadabhAva-kSaNikatvayoH / AdyapakSe'vicAryatvAkharmANAM dharmiNaM vinA // 6 // nairAtmyeti / etat = anyeSAM mataM na yuktam / abhAva-kSaNikatvayoH 'arthAdAtmano vikalpyAmAnayoH satoH nairAtmyA'yogataH / AdyapakSe = Atmano'bhAvapakSe dharmiNam = AtmAnaM vinA dharmANAM = sadanuSThAna-mokSAdInAm avicAryatvAt = vicArA'yogyatvAt / na hi vandhyAsutA'bhAve tadgatAn surUpa-kurUpatvAdIn vizeSAMzcintayitumArabhate kazciditi / / 6 / / __ etad = nairAtmyadarzanavAdimataM dUSayati- 'nairAtmyeti / atra hi dvayI kalpanA- yaddarzanAt kila muktiH tad nairAtmyaM (1) Atmano'bhAvaH syAd yaduta (2) kSaNamAtrasthAyI AtmA ? ityevaM Atmano vikalpyamAnayoH satoH abhAva-kSaNikatvayoH nairAtmyA'yogataH = kalpanAdvitayA'nupAtinairAtmyA'nupapatteH anyeSAM = bauddhAnAM mataM = nairAtmyadarzanamataM na yuktam / tathAhi- sarvathA Atmano'bhAvapakSe tu AtmAnaM vinA sadanuSThAna-mokSAdInAM = bauddhA'bhyupagata-samyagdRSTi-kriyAdyaSTAGgayoga-paJcazIlAdisadanuSThAna-nirvANavipazyanA-zuklAdikarmaprabhRtInAM vicArA'yogyatvAt = cintA'narhatvAt sarvaiva anuSThAnaphalaparyAlocanAtmikA cintA nirarthakA prasajyeta, karmakartuH phalabhoktuH ca kasyacit sarvadaiva sarvatraiva sarvathaiva virahAt / na hi vandhyAsutA'bhAve = ekAntenaiva vandhyAputrAdAvavidyamAne 'vandhyAputraH surUpaH syAt kurUpo vA ?' ityevaM tadgatAn = vandhyAsutaniSThAn surUpa-kurUpatvAdIn vizeSAn dharmAn cintayitumArabhate kazcid vipazcit, sati dharmiNi taddharmAH cintyanta iti nyAyAt / taduktaM yogabindau - nairAtmyamAtmano'bhAvaH kSaNiko vaa'ymitydH| vicAryamANaM no yuktyA dvayamapyupapadyate / / sarvathaivAtmano'bhAve sarvA cintA nirarthakA / sati dharmiNi dharmA yaccintyante nItimadvacaH / / mUccha-mamatA-gRddhi-Asakti karAvIne punarjanmanI paraMparAne satata AgaLa calAve ja rAkhe che. mATe Atmadarzana vairAgyavirodhI che, mokSavirodhI che, saMsArakAraNa che -Ama bauddho siddha kare che.(2pa/5) nairAgyadarzana dUSaNa che graMthakArazrI bauddhonA uparokta nairAzyadarzananuM khaMDana karatAM jaNAve che ke - gAthArtha :- A vAta barAbara nathI. kAraNa ke AtmAno abhAva ane AtmAnI kSaNikatA banne pakSamAM nairAzya saMgata thatuM nathI. prathama pakSamAM to dharmI vinA guNadharmo ja vicAravA lAyaka rahetA nathI. (25/6) TIkArtha -nairAgyadarzanavAdI bauddhono uparokta mata yogya nathI. kAraNa ke bauddha dvArA jAte ja kalpanA karavAmAM AvatA be vikalpomAM nairAmya saMgata thatuM nathI. be vikalpa A mujaba che. (1) AtmAno abhAva eTale nairAbhya. (2) kSaNika AtmA = nairAbhya. A be vikalpamAM prathama vikalpa saMgata na hovAnuM kAraNa e che ke AtmAno ja abhAva mAnya karavAmAM Ave to sadanuSThAna, mokSa vagere guNadharmonI vicAraNA ja karI na zakAya. guNadharmano AdhAra evo AtmA hoya to ja sadanuSThAna, mukti vagere guNadharmonI vicAraNA karI zakAya. kharekhara vaMdhyAputra na hoya to 'vaMdhyAputra suMdara rUpavALo che ke kadarUpo che?" A pramANe vaMdhyAputragata 1. 'arthAdAtmanA' iti mudritapratAvazuddhaH pAThaH / 2. 'vikalpamA..' ityazuddhaH pATho mudritapratau /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1708 * nairAtmyadarzane vaktA na sambhavati * dvAtriMzikA-25/7 'vatrAdyabhAvatazcaiva kumArIsutabuddhivat / vikalpasyA'pyazakyatvAdvaktuM vastu vinA sthitam / / 7 / / vaktrAdIti / vaktrAdInAM nairAtmyapratipAdakatadraSTrAdInAmabhAvataH (= vaktrAdyabhAvataH) caiva / AdyapakSe nairAtmyA'yogato naitaditi smbndhH| jJAnavAdimate tvAha- kumArIsutabuddhivat = akRta (yo.bi.463-4) iti / / 25/6 / / tathA- 'vaktrAdI'ti / vaktA = nairAtmyasya praNetA, nairAtmyasya dRSTA, Adipadena nairAtmyaprajJApanApratipAdyaH teSAM = nairAtmyapratipAdaka-tadraSTrAdInAM abhAvatazcaiva = virahAccaiva AdyapakSe = sarvathaivAtmano'bhAve svIkriyamANe "nairAtmyA'yogataH = nairAtmyA'nupapatteH na etat = sarvathAtmA'bhAvalakSaNaM nairAtmyaM yuktaM" iti pUrvatanakArikayA saha sambandhaH / 'nairAtmyadarzanato muktiH' iti prajJApanA na yujyate, yataH sarvathaivA''tmanaH tucchatAyAM ko nairAtmyasya vaktA draSTA vA syAt ? ko vA tatprajJApanAtaH pratipAdyaH syAt ? na kazcit / tatazcA''dyapakSA'bhyupagame nairAtmyaM na saGgacchata iti bhAvaH / taduktaM yogabindau - nairAtmyadarzanaM kasya ? ko vA'sya prtipaadkH?| ekAntatucchatAyAM hi pratipAdyastatheha kaH ? / / 6 (yo.bi.465) iti / nanvanudbhinnayonitvena kumArI satI api yathA svasutalAbhasvapnabuddhiprabhAvato modate sutamaraNasvapnadarzanatazca khidyate tathaiva nairAtmyapratipAdaka-draSTa-pratipAdyAdigocarA sarvA'pIyaM bhrAntirupapatsyate iti jJAnavAdimate = jJAnA'dvaitavAdiyogAcArA'bhidhAnabauddhasiddhAnte upasthite sati tu granthakAraH tadrUSaNArthaM Aha = pratividhatte- akRtavivAhastrIputrajJAnavat pratipAdakAdigatasya = nairaatmyprtipaadkdrsstt-prtipaadyvizeSa prakAranA guNadharmonI vicAraNA karavAno zubhAraMbha koI prAjJa mANasa karato nathI.(25/6) vizeSArtha :- graMthakArazrI nairAgyavAdI bauddhanI sAme be vikalpa raju kare che ke AtmA na hovAnA kAraNe nairAnya mAnya che ke pAramArthika AtmA hovA chatAM paNa te kSaNika hovAnA kAraNe nairAbhya mAnya che ? jo AtmA ja na hoya to bauddha loko AtmAnI mukti mATe paMcazIla, vipazyanA, samyaka smRti vagere sadanuSThAnanI prarUpaNA kare che te bauddha vidvAno mATe ucita nahi gaNAya. kAraNa ke AtmA ja na hoya to mukti konI ? ane AtmA ja na hoya to aSTAMga yogasAdhanA paNa koNa kare? paMcazIla vagereno AdhAra paNa koNa bane ? mATe AtmA na hovAthI nairAnya mAnavuM vyAjabI nathI - ama aNth|2shrii. prathama visyane asaMgata 42rAve che. (25/6) ha AtmA vinA vaktA ke vilpa na saMbhave - jena ha gAthArtha :- vaktA vagere ja na hovAnA kAraNe prathama vikalpa yogya nathI. tathA kuMvArI kanyAne putraratnanA janmanI buddhinI jema sthira vastu vinA vikalpa bolavo paNa zakya nathI. (25/7) TIkArya :- nairAbhyane bolanAra vaktA ane nairAbhyane jonAra daSTA vagereno ja abhAva hovAthI AtmavirahasvarUpa prathama vikalpamAM nairAbhyano saMbaMdha na thavAthI nairAmya prAmANika nathI. - A pramANe anvaya karavo. jJAnAdvaitavAdI yogAcAra nAmanA bauddha vidvAnonA matamAM doSane batAvatA graMthakArazrI kahe che ke vivAha karyA vinAnI = kuMvArI zIlavatI kanyAne "mane putra thayo" evuM jJAna jema saMbhavita 1. mudritapratau 'vakrAdInAM' ityazuddhaH pAThaH /
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ * nairAtmyajJAnA'sambhavaH . 1709 vivAhastrIputrajJAnavat vikalpasyA'pi = pratipAdakAdigatasya sthitaM vastu vinA vaktumazakyatvAt / kumArIsutabuddhirapi hi prasiddhayoH kumArI-sutapadArthayoH smbndhmevaa''ropitmvgaahte| prakRte tvAtmana evA'bhAvAttatpratipAdakAdivyapadezo nirmUla eva, kvacitpramitasyaiva kvacidAropyatvAt / gocarasya vikalpasyA'pi sthitaM sadbhUtaM pratipAdakAdilakSaNaM vastu vinA vaktuM azakyatvAt / taduktaM samantabhadrAcAryeNa api yuktyanuzAsane - mukhyAdRte gauNavidhirna dRSTaH - (yu.anu.15) iti / kumArIsutabuddhirapi = kumAryAH sutajanma-maraNAdigocarasvApnikabuddhirapi hi svAtantryeNa prasiddhayoH = pramitayoH kumArI-sutapadArthayoH sambandhameva AropitaM = svapnAdibalotthApitaM avagAhate / na hi kumAryA api vandhyAputrasvapnadarzanaM kadAcidapyupasampadyate ityaGgIkriyate kenacit / taduktaM sAkSepaparihAraM yogabindau- kumArIsutajanmAdisvapnabuddhisamoditA / bhrAntiH sarveyamiti cet ? nanu sA dharma eva hi / / kumAryA bhAva eveha yadetadupapadyate / vandhyAputrasya loke'sminna jAtu svapnadarzanam / / - (yo.bi.466-7) iti / prakRte = prathamavikalpe tu Atmana eva sarvathA abhAvAt hetoH tatpratipAdakAdivyapadezaH = nairAtmyapratipAdaka-pratipAdyA''divyavahAraH nirmUla eva = nirnimittaka eva prsjyte| tatazca pramANato nairAtmyajijJAsA'pi tamodIpanyAyamanusarati / tathAhi- "nairAtmyaM jJAtumicched yaH pramANenA'timUDhadhIH / sa tu nUnaM tamaH pazyed dIpenottamatejasA / / " ( ) pramANapravRttAvAtmAdisamupalabdhyA tatpratikSepA'yogAt, anyathA pramANavyAghAtaprasaGgAt / etena gauravakalpanA nirastA, pramANAdhInatvAt / taduktaM tantravArtike - pramANavantyadRSTAni kalpyAni subahUnyapi / adRSTazatabhAgo'pi na kalpyo hyapramANakaH / / (ta.vA.2/1/5) iti / etena AropitA''tmabhAnamapi pratyAkhyAtam, sarvathA'sato hyanuyogi-pratiyogyanyatararUpeNA'nyatrA''ropA'sambhavAt / tatazca kumArIsamaH kazcidavasthita AtmA'bhyupagantavya eva zUnyavAdibhirapi bhavadbhiH, yasyeme nairAtmyapratipAdakatvAdayo vizeSAH sutajanmAdisvapnabuddhisamA bhavadbhiH parikalpitAH kathaJcit saGgaccheran, yataH kvacit kadAcit pramitasyaiva = pramANaprasiddhasyaiva dharmasya kvacit dharmiNi AropyatvAt = AropasambhavAt, anyathA kuDyaM vinA citrakarmanyAyaprasaGgo durvaarH| na cA'smAbhiH tadadRSTeH tatpratikSepa iti vAcyam, na hi rUpamandhena na dRzyata iti cakSuSmatAmapi dRzyamAnamabhAvaprAptaM bhavatIti (yo.sU.2/22-ta.vai.) vyaktamuktaM vAcaspatimizreNa tattvavaizAradyAm / na hi sthANorayamaparAdho yadenamandho na pazyatIti nyAyo'pyatra labdhA'vakAzaH / etenA'smAkaM zAstreSu tadazravaNAnnAstyAtmAdikamiti nirastam, na hi kvacidazravaNamanyatra nathI tema sthira AtmAdi vastu vinA nairAgyane bolanAramAM paNa vikalpa batAvavo zakya nathI. kadAca kuMvArI zIlavatI kanyAne putrajanmanI buddhi thAya to paNa te buddhi to vAstavika evA kumArIpadArtha ane vAstavika putrapadArthanA Aropita saMbaMdhanuM ja avagAhana kare che. jyAre prastuta nairAmyavAdamAM to AtmAno ja abhAva hovAthI nairAjyanuM pratipAdana karanAra vagereno vyavahAra nirmula = nirnimittaka ja che. kAraNa ke koIka pramANathI kyAMka siddha thayela padArthanuM ja anyatra AropaNa thaI zake che.
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1710 * nairAtmyadarzanasyocchRGkhalatAprayojakatvam * dvAtriMzikA-25/7 zrutaM nivArayitumutsahata iti nyAyAt / kiJca yamuddizya nairAtmyapratipAdakaM vacanaM prayujyate tasya zUnyatve vyartha eva parizramaH prakRtaprayogasya, anyathA zazazRGgamapyuddizya prakRtaprayogaprasaGgAt / tatazca suSThuktaM zlokavArtike kumArilabhaTTena - sarvadA sadupAyAnAM vAdamArgaH pravartate / adhikAro'nupAyatvAd na vAde zUnyavAdinaH / / (zlo.vA.nirA.128) iti / na ca nairAtmyadRSTipadaM zarIrAtmabhinnatattvajJAnaparamiti vAcyam, nairAtmyazabdaghaTakasya niraH saMsargAbhAvabodhakatayA tAdRzajJAnasya tadarthatvA'sambhavAditi (A. ta.vi.pRSTha 19/mA.vR.) AtmatattvavivekavRttau mathurAnAthaH / syAdetat- siddho'pyayamAtmA heya eva, AtmadarzI hi tadupakAriNi rajyate tadapakAriNaM ca dveSTi, rAga-dveSau ca mUlaM saMsArasya / yastu taM na pazyet nA'sau tadupakAriNi rajyeta na vA tadapakAriNaM dviSyAdvA, tato na saMsarediti jAGgulikena nairviSyavan mumukSuNA'pi nairAtmyameva bhAvanIyamiti cet ? na, anAtmadarzino mumukSutvavyAghAtAt / na hyAtmAnamapratisandhAya kazciddaHkhaM hAtumicchet, sukhaM vA'vAptuM, 'mayA svargApavargabhAginA bhavitavyami'tyabhiprAyasya yAvadabhiyogamanuvRtteH, abhiyogaH pravRttiH, ananuvRttAvabhiyoganivRttau phalA'siddheH / iyaM ca nairAtmyadRSTirnAstikyaM draDhayet / 'nAsti paralokaH, nAsti karmaphalami ti nizcayo nAstikyaM, taccA''muSmikabhayA'bhAvena prabalaviSayatRSNAM, sA ca tamo'nantaM prasravati, na cedevaM kuto 'yAvajjIvedi'tyAdayo niHzaGkamullApAH (nyA.khaM.khA.gA.61/pR.622) ityadhikaM nyAyakhaNDakhAdyAd vijnyeym| taduktaM zAstravArtAsamuccaye'pi - zUnyaM cet ? susthitaM tattvamasti cet ? zUnyatA katham ? / tasyaiva nanu sadbhAvAditi samyag vicintyatAm / / pramANamantareNA'pi syAdevaM tattvasaMsthitiH / anyathA neti suvyaktamidamIzvaraceSTitam / / uktaM vihAya mAnaM cecchUnyatA'nyasya vastunaH / zUnyatve pratipAdyasya nanu vyarthaH parizramaH / / tasyA'pyazUnyatAyAJca prAznikAnAM bahutvataH / prabhUtA'zUnyatA''pattiraniSTA samprasajyate / / yAvatAmasti tanmAnaM pratipAdyAstathA ca ye / santi te sarva eveti prabhUtAnAmazUnyatA / / 6 (zA.vA.sa.6/58-62) iti / vAkyapadIye - anyathA dAhasambandhAd dAhaM dagdho'bhimanyate / anyathA dAhazabdena dAhArthaH sampratIyate / / 6 (vA.pa.2/425) iti bhartRharivacanamapi nairAtmyavAda-zUnyavAdaikAntanirAkaraNaparatayA vyAkhyeyaM bahuzrutaiH / yadi ca - utpAda-vyayabuddhizca bhrAntA''nandAdikAraNam / kumAryAH svapnavajjJeyA putrajanmAdibuddhivat / / - (zA.vA.sa.6/56) iti zUnyavAdimataM paramArthA'pekSayA sugatena pratipAditaM syAt ? tadA sArvalaukikAbAdhitAtmanInasatpramANabAdhitatvAt, bahUnAmunmArgapravartakatvAcca nirastaM mantavyam / na hi askhalavRttikA'bAdhitasArvajanInabAhyArthapratItirapahnotuM zakyA / atrArthe - na vijJAnamAtraM bAhyapratIteH - (sAM.sU.1/42) iti, - abAdhAMdaduSTakAraNajanyatvAcca nA'vastutvam 6 (sAM.sU.1 79) iti ca sAGkhyasUtrasya vijJAnabhikSukRtaM sAGkhyapravacanabhASyamavalokanIyam / vistaraM bubhutsubhiH syAdvAdakalpalatA-nyAyakhaNDakhAdyAdikamIkSaNIyam / prakRte - nairAtmyavAdakuhakaimithyAdRSTAntahetubhiH bhrAmyalloko na jAnAti - (maitraa.7|8) iti maitrAyaNyupaniSadvacanamapi yathAtantramanuyojyam /
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ * nairAjyavarzanasya vairAgyopayogitA - 1711 itthaM ca - "yathA kumArI svapnAntare'smin jAtaM ca putraM vigataM ca pazyet / jAte ca hRSTA'pagate viSaNNA tathopamAn jAnata sarvadharmAn / / " ( ) ityAdi pareSAM zAstramapi saMsArA'sAratA'rthavAdamAtra - parata' yaivopayujyate iti draSTavyam ||7|| tatazca 'yathA kumArI' ityAdi pareSAM bauddhAnAM zAstramapi saMsArA'sAratA'rthavAdamAtraparatayaiva= kevalasakalasAMsArikapadArthasArthatucchatAdyotanalakSaNArthavAdapratipAdanavivakSayaiva upayujyate na tu tathAvidhatattvavyavasthApanaparatayA, anyathA mithyAdRSTernarakagAmitvaM sugatapratipAditamasaGgatameva syAt / taduktaM majjhimanikAye zAleyakasUtre veraJjakasUtre ca micchAdiTThiko kho pana hoti viparItadassano - 'natthi dinnaM, natthi diTTaM, natthi hutaM, natthi sukatadukkaTAnaM kammAnaM phalaM vipAko, natthi ayaM loko, natthi paro loko, natthi mAtA, natthi pitA, natthi sattA opapAtikA, natthi loke samaNabrAhmaNA sammaggatA sammApaTipannA ye imaJca lokaM paraJca lokaM sayaM abhijJA sacchikatvA pavedentI 'ti / evaM kho, gahapatayo, tividhaM manasA adhammacariyA - visamacariyA hoti / ' evaM adhammacariyA - visamacariyAhetu kho, gahapatayo, evamidhekacce sattA kAyassa bhedA paraM maraNA apAyaM duggatiM vinipAtaM nirayaM upapajjanti - (ma.ni.1 IG I9 441,pR.361-1 ba ra 44-pR.367) kRti bhAvanIyam / thatva - sarva zUnyaM nirAlambaM mamatApratyayo'pyayam / dvicandra-svapnavad yasyAsau so'pi nAsti naH / / - (yo. vA. nirvANa. 29/74) iti yogavAziSThavacanamapyakhilasaMsArA'sAratApratipAdanaparatayA'vaseyam / / 25 / 7 / / mATe ja bauddha lokoe je kahela che ke - jema kuMvArI kanyA amuka svapramAM putrajanmane jue ane bIjA svapramAM putramaraNane jue to putrajanma thatAM te kanyA khuza thAya che tathA putramaraNa thatAM viSAda pAme che tevI samAnatA dharAvanAra rUpe sarva padArthone tame jANo.' c te paNa zAstravacana saMsAranI asAratAmAtra batAvanAra kevaLa arthavAdanuM pratipAdana karavAnA abhiprAyathI ja upayogI che- ema samajavuM. (25/7) vizeSArtha :- nairAtmyane bolanAra, jonAra ke jANanAra jaDa na hoya paNa cetana AtmA ja hoya. AtmA na hovAnA kAraNe jo nairAtmyavAdanuM bauddha loko pratipAdana karatA hoya to nairAtmyanuM pratipAdana karavuM bauddha mATe zakya nathI. kAraNa ke pratipAdana karanAra vaktA AtmA che ane AtmA to bauddhane mAnya ja nathI. mATe nairAtmyavAdanuM pratipAdana bauddha kare to tenAthI AtmAnI siddhi thaI javAthI nairAtmya bAdhita thaI jaze. matalaba ke 'mAre AjIvana mauna che' AvuM bolanAra mANasanI vAtanI jema 'AtmA nathI' AvuM bolanAra bauddhanI vAta hAsyAspada banI jaze. bAhya padArthane mAnanAra nairAtmyavAdI bauddhanI sAme prathama vikalpane lakSamAM rAkhIne graMthakArazrI dalIla karI rahyA che A vAta dhyAnamAM rAkhavI jarUrI che. jJAnAdvaitavAdI bauddha paNa nairAtmyavAdanuM pratipAdana kare che. matalaba ke je kAMI jagatamAM dekhAya che te jJAnano AkAramAtra che. jJAnabhinna koI tattva A jagatamAM nathI. prastutamAM jJAnabhinna jJAnAdhAra evo AtmA nathI. A vAtanI siddhi mATe jJAnAdvaitavAdI bauddha kahe che ke kuMvArI kanyAne putrajanmanuM sapanuM Ave ane te khuza thAya che tathA sapanAmAM putra marI jAya to te du:khI thAya che. vAstavamAM to te kuMvArI hovAthI nathI tene putrano janma thayo ke nathI maraNa thayuM. paNa te mAtra svAprika avasthA che. jJAnano AkAramAtra che. te rIte jagatamAM je kAMI jaNAya che te jJAnano ja kevaLa AkAra che. chu. hastAvaze '...mAtrapaye...' kRti truTitaizuddhattva pAThaH / = -
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1712 * mAtmaLatAmImAMsA * dvAtriMzikA-25/8 dvitIye'pi kSaNAdUrdhvaM nAzAdanyA'prasiddhitaH / anyathottarakAryAGgabhAvA'vicchedato'nvayAt / / 8 / / dvitIye'pIti / dvitIye'pi pakSe nairAtmyA'yogato naitaditi sambandhaH / kSaNAdUrdhvaM kSaNika nanvastu tarhi Atmano vastutve'pi kSaNikatvam, yena satyeva dharmiNi taddharmANAM cintA saphalA syAt / 'nairAtmyaM = kSaNika AtmA' ityatraivA'smAkaM tAtparyAditi dvitIyapakSe bauddhA'bhyupagate sati granthakRdAha- 'dvitIya' iti / 'AtmA kSaNika eveti dvitIye'pi pakSe nairAtmyavAdibhiH kakSIkriyamANe nairAtmyA'yogato na etad mataM yuktaM iti SaSThakArikAto'tra sambandhaH = zabdasaMsargaH anveyaH / jJAnabhinna koI padArtha satuM nathI. mATe koI paNa padArtha maLe tyAre khuza thavAnI ke nAza pAme tyAre nAkhuza thavAnI koI jarUra nathI. A bAbatamAM graMthakArazrI kahe che ke uparokta vAta tattvanirUpaNanI dRSTie vyAjabI nathI. kAraNa ke jJAnanI jema ja AtmA paNa vAstavika padArtha che; svataMtra padArtha che. kuMvArI kanyAne putra svapanA udAharaNathI nairAmyavAdanuM sthApana karavuM vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke kuMvArI kanyA paNa duniyAmAM vAstavika padArtha che tathA putra paNa jagatamAM vAstavika padArtha che. jagatamAM putra nAmanI cIja koI paNa strI pAse na ja hoya to kyAreya paNa kuMvArI kanyAne putrajanma ke putramaraNa vagerenuM svapra AvI zake nahi. kuMvArI kanyAne je putrajanmanuM sapanuM Ave che tyAM vAstavika kuMvArI kanyA koIka mAtAnA vAstavika putramAM svaputratva guNadharmano Aropa karIne svaputrajanma vagere sapanAne jue che. arthAt te svama be vAstavika padArthamAM Aropita saMbaMdhanuM avagAhana kare che. paraMtu nairAmyavAdanuM samarthana te rIte thaI zake tema nathI. kAraNa ke AtmA jJAnadvaitavAdI te vAstavika padArtha nathI; pramANasiddha vastu nathI. tethI AtmAno kyAMya paNa Aropa thavo zakya nathI ke AtmAmAM koIno paNa Aropa thavo zakya nathI. Ama anuyogI-pratiyogI anyatara svarUpe AtmAnuM Aropita bhAna azakya hovAthI nirAmyavAdamAM mokSa, mokSasAdhanAnI vicAraNA thavI vAstavamAM asaMgata che. duniyAmAM kyAMya paNa kyAreya paNa je cIjanuM astitva ja na hoya tenuM jJAnamAM bhAna-bhAsana thavuM jJAnAdvaitavAdImate paNa mAnya na banI zake. mATe jJAnAdvaitavAdI bauddha AtmAno abhAva mAnIne nairAbhya darzAve che te asaMgata che - Ama graMthakArazrI prathama vikalpane lakSamAM rAkhIne jaNAve che. (25/7) pha enaMtakSaNiktA bAdhita * jena ja "AtmA kSaNika hovAthI nairAnya mAnya che arthAt AtmA kSaNabhaMgura hovAthI na hovA barAbara che. AvuM jaNAvavA mATe "nairAbhya' batAvAya che." AvA bIjA vikalpanuM khaMDana karatAM graMthakArazrI jaNAve che ke - gAthArtha :- bIjA vikalpamAM paNa kSaNavAra pachI AtmAno nAza thavAthI anya anvayI aMza prasiddha na hovAnA lIdhe nairAmya saMgata thatuM nathI. bAkI to uttarakAlIna kArya pratye kAraNa thavA svarUpe viccheda na thavAthI anvaya mAnavAnI Apatti Avaze. (258) TIkArtha - "AtmA kSaNika hovAthI nairAbhya mAnya che' - AvA bIjA vikalpamAM paNa nairAbhya saMgata na thatuM hovAthI nairAzya padArtha tAttvika nathI - A pramANe chaThThI gAthA sAthe saMbaMdha joDavo. jo AtmAne kSaNika mAnavAmAM Ave to kSaNa vAra pachI kSaNika evA AtmAno nAza thavAthI te pachInI avyavahita
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ * bauddhadarzane'pi karmasvIkAra: * syA''tmano nAzAt anyasyA'nantarakSaNasyA'prasiddhitaH (= anyA'prasiddhitaH) AtmAzrayA'nuSThAnaphalAdyanupapatteH / anyathA = bhAvAdeva bhAvA'bhyupagame uttarakAryaM pratyaGgabhAvena pariNAmabhAvena avicchedataH (=uttarakAryAGgabhAvA'vicchedataH) anvayAt pUrvakSaNasyaiva kathaJcidabhAvIbhUtasya tathApariNamane kSaNadvayA'nuvRttidhrauvyAt / sarvathA'sataH kharaviSANAderivottarabhAvapariNamanazaktyaanyasya = kSaNadRSTa- naSTabhinnasya anantarakSaNasya = avyavahitottarakSaNA'nvayina Atmano viraheNa vandhyAsutAdisamena aprasiddhitaH pramAviSayatvA'bhAvataH kAraNAt AtmAzrayA'nuSThAnaphalAdyanupapatteH pUrvA'parakSaNavyApyAtmAdhikaraNaka-kuzalA'kuzalA'nuSThAnasAdhyasvargAdi-narakAdilakSaNaphalagocaraprasiddhavyavasthAbhaGgA''pAtAt / na caitat saugatAnAmiSTam, kRSNa-zuklAdikarmaNAM tairbhyupgttvaat| prakRte - atthi puNNa ! kammaM kaNhaM kaNhavipAkaM, atthi puNNa ! kammaM sukkaM sukkavipAkaM, atthi puNNa ! kammaM kaNhasukkaM kaNha-sukkavipAkaM, atthi puNNa ! kammaM akaNhaM asukkaM akaNha-sukkavipAkaM kammakkhayAya saMvattati - (ma.ni.bhA.2/2-1-81- pR. 59, dI. ni. 3 | 10 | 312 ) iti majjhimanikAyadIghanikAyavacanaM prAguktaM (dvA. dvA. 16 / 1 bhAga - 4 pR. 1092) smartavyam / aMguttaranikAye'pi kRSNAdikarmaNAM narakAdigamana pratipAdanamAtmA'nabhyupagame kathamapi nopapadyate / itthaJca niranvayakSaNabhaGguraikatattvavAdinAM bauddhAnAmAtmAzrayA'nuSThAnasAdhyaphalAdyupapattiprayAsaH svA'patyArthinyai svapatnyai 'mRto'haM te'patyamutpAdayiSyAmI 'ti napuMsakapatipradattapratyuttaratulyo'vaseyaH / na hyatyantA'sataH kAlAntare ko'pi bhAvalavaH prAdurbhavati / tatazca - yadaniccaM taM dukkhaM, yaM dukkhaM tadanattA / yadanattA taM netaM mama, neso'hamasmi na meso attA / / - (saM.ni.4 / 35/1) iti muktimArgadarzakatayA'bhimataM saMyuttanikAyavacanaM vyarthameva syAt / vipakSabAdhamAha- anyathA = bhAvAdeva pUrvatanAd bhAvA'bhyupagame = uttarakAlInabhAvAntaraniSpattisvIkAre tu uttarakAryaM = sadasadanuSThAnAdyuttarakAlInasvargA'pavarga-narakAdilakSaNaM bhAvakAryaM prati pariNAmibhAvena pariNamya-pariNAmakabhAvena hetunA avicchedataH anucchedabhAvataH pUrvakSaNasyaiva avyavahitapUrvilakSaNavartinaH eva kathaJcid = dhvaMsapratiyogitA'vacchedakarUpeNa abhAvIbhUtasya = vinaSTasya sataH tathApariNamane uttarakSaNA'vacchedena kAryatayA bhavane kSaNadvayA'nuvRttidhrauvyAt = kSaNadvitayavyApyanvayA'vazyambhAvAt / yadi sarvathA kSaNika evA'yamAtmA syAt tadA tasya dvitIyakSaNe sarvathA eva ucchedena uttarabhAvakAryahetoH asataH = ekAntenaiva avidyamAnasya kharaviSANAderiva uttarabhAvapariNamanazaktyabhAvAt avyvhitouttara kSaNa sAthe saMkaLAyela anya koI padArtha hAjara na rahevAthI AtmAne AzrayIne thatI ArAdhanA-sAdhanAnA phaLa vagere asaMgata banI jaze. kAraNa ke abhAvamAMthI = sarvathA zUnyamAMthI kazuM sarjana thaI na zake. anyathA. / bhe khAvuM mAnavAmAM na Ave arthAt 'bhAvamAMthI 4 ho paae| bhAvAtmaka artha utpanna thaI zake' evuM mAnavAmAM Ave to uttarakAlIna svarga-naraka-mokSAdi kArya pratye pariNAmIkAraNarUpe AtmAno viccheda na thavAthI uttarakSaNe paNa AtmAnI hAjarI mAnavI paDaze. kAraNa ke pUrvakSaNa ja koIka svarUpe abhAvarUpa thavA chatAM paNa bIjI kSaNe te-te kAryasvarUpe pariNamatI hoya tevuM mAnavAmAM Ave to be kSaNa sudhI AtmA vagere padArthanI hAjarI to avazya mAnavI ja paDe. gadheDAnA zIMgaDAnI jema sarvathA tuccha padArthamAM to uttarakAlIna bhAvarUpe pariNamana thavAnI zakti ja na hoI zake. arthAt ArAdhanA = = = = = = = 1713 = =
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ * niranvayanAze kAryodayAyogaH * dvAtriMzikA - 25/8 1714 bhAvAt sadRzakSaNAntarasAmagrIsampatteH 'atiyogyatA'vacchinnazaktyaivopapatteriti / / 8 / / ttarakAlInabhAvAtmakakAryopadhAyakapariNamanazIlasAmarthyavirahAt naivottarabhAvaprasUtiH syAt / etena asataH sadajAyata - (R. ve. 10/72/2) iti RgvedavacanaikAnto'pi pratikSiptaH / athottarakAlInabhAvAtmakakAryaprasUtiraGgIkriyeta tadA pUrvakSaNavartina evA''tmanaH kathaJcidabhAvIbhUtasyottarabhAvakAryatayA pariNamanenA'nvayaH balAdeva samADhaukate, sadRzakSaNAntarasAmagrIsampatteH = bhAvatvAdivyApyA''tmatvAdidharmeNA'titulyasya uttarakSaNavartinaH kAryasya sakalakAraNavyaktInAmupanipAtasya atiyogyatA'vacchinnazaktyA = susadRzapariNAmA'nuviddhasAmarthyeNa eva upapatteH = saGgateH / na hi sarvathaiva kAryavilakSaNasya kAraNasyopAdAnakAraNatvaM sambhavati, upAdAnasvarUpA'nukAriNa evopAdeyasyopalambhAt, dugdha-dadhyAdisthale tathaivopalabdheH / AtmanaH sarvathA kSaNikatve dehAdyekAntabhinnajJAnamAtrarUpatve ca vadha - tadviratyAdyasambhava eveti prAk vAdadvAtriMzikAyAM (dvAdvA.8/20/ pR.601) darzitamiti tadatrAnusandheyam / yathoktaM zrAvakaprajJapta api niccAnicco jIvo bhinnAbhinno ya taha sarIrAo / tassa vahasaMbhavAo tavviraI kahamavisayA u / / NiccA'Nicco saMsAralogavavahArao muNeyavvo / na ya egasahAvaMmi saMsArAI ghaDaMti tti / / niccassa sahAvaMtaramapAvamANassa kaha Nu saMsAro ? jaMmA'naMtaranaTThassa ceva egaMtaomUlo / / etto cciya vavahAro gamaNAgamaNAi logasaMsiddho / na ghaDai jaM pariNAmI tamhA so hoi nAyavvo / / ( zrA. pra. 180-181-182-183 ) iti siMhAvalokananyAyena bhAvanIyam / Atmano niranvayanazvaratve tu bauddhAnAM ca so jIvo aJJaM bondiM pavisati / / - syAt / taduktaM yogabindau || kSaNikatvaM tu naivA'sya kSaNAdUrdhvaM vinAzataH / anyasyA'bhAvato'siddheranyathA'nvayabhAvataH bhAvA'viccheda evA'yamanvayo gIyate yataH / sa cA'nantarabhAvitve hetorasyA'nivAritaH || - (yo. bi. 468- 9) iti / / 25 / 8 / / ke virAdhanA karavAnI kSaNa pachI bIjI ja kSaNe AtmAno atyaMta abhAva thaI jAya to uttarakAlIna svarga-narakAdi bhAva kAryanI niSpatti ja thaI na zake. kharekhara samAna anyakSaNanI sAmagrInI hAjarI atiyogyatAviziSTa zaktithI ja saMgata thaI zake che. (25/8) " sarvathA zUnyamAMthI sarjana asaMbhava jaina ha vizeSArtha H- AtmA eka ja kSaNa rahe ane bIjA samaye teno sarvathA uccheda thaI jAya to je AtmA hiMsA-ahiMsA vagere Acare che te AtmAne te AcaraNanA phaLa tarIke svarga-narakAdi maLI na zake. kAraNa ke bIjI kSaNe te svayaM ja gerahAjara che. phaLano AdhAra hAjara na hoya to phaLa pragaTe kaI rIte ? tethI "AtmA vidyamAna hovA chatAM te kSaNika hovAthI - 'AtmA nathI' - AvuM ame mAnIe chIe" A nairAtmyavAdInuM kathana vyAjabI nathI. zlokanA pUrvArdhanuM A tAtparya che. jaino kahe che ke dravyArthadezathI AtmA nitya che. paryAyArthaAdezathI AtmA anitya che. hiMsAahiMsA vagere AcaratI vakhate jevo AtmA che tevo AtmA tenA phaLane bhogavatI vakhate paryAyArtha 1. hastAdarze 'raviyo...' ityazuddhaH pAThaH / yathA gehato nikkhamma aJJa gehaM pavisati / evameva (pe. va. 1 / 38 /688) iti petavatthuvacanamapi anupapannameva M
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zivatvasvaviSya mImAMsA * 1715 kiM ca 'kSaNiko hyAtmA'bhyupagamyamAnaH svanivRttisvabhAvaH syAt, utA'nyajananasvabhAvaH, utAho ubhayasvabhAvaH ? iti trayI gatiH, tatrA''dyapakSe Aha tatra = triSu vikalpeSu madhye AdyapakSe 'kSaNikaH san AtmA svanivRttisvabhAva eva' iti prthmaadRSTie raheto nathI. paNa AtmasvarUpe to AtmA tevo ja che. A che jainamAnya sAnvayanAza. koIka pUrvaavasthAnI apekSAe AtmAno nAza thavA chatAM mULabhUta avasthAnI apekSAe AtmAno nAza thato nathI. AvuM mAnavAthI ja hiMsA-ahiMsA vagere dvArA naraka-svargAdinI prApti AtmAne thaI zake. bauddha loko tamAma padArthono niranvaya nAza arthAt upAdAnakAraNasahita kAryanAza mAne che. eTale prastutamAM tamAma svarUpe AtmAno nAza thAya che. hiMsA-ahiMsAnuM AcaraNa karyA pachInI bIjI ja kSaNe AtmA vaMdhyAputrasamAna sarvathA asatuM-tuccha banI jAya che. sarvathA avidyamAna padArthamAM koI paNa bhAvarUpe pariNamI javAnI zakti hotI nathI. mATe ekAMtakSaNikavAdamAM sArI ke kharAba kriyAnuM kazuM paNa phaLa koIne paNa maLI na zake. dUdhamAMthI dahIM bane che. dahIMmAMthI chAza bane che. chAzamAMthI mAkhaNa bane che. mAkhaNamAMthI ghI bane che. AnuM kAraNa e che ke pUrva-pUrvakAlIna kAraNabhUta sthira evA dUdha vagere padArthamAM uttara-uttarakAlIna kAryabhUta dahIM vagere padArthane utpanna karavAnI atyaMta yogya evI zakti rahelI che. atyaMta yogyatAvALI A kAryotpAdaka zaktinA lIdhe ja dUdhamAMthI dahIM thavAnI sAmagrI hAjara thAya che. gorasasvarUpe dUdha ane dahIM samAna che. mATe kAraNasamAna kAryanI sAmagrI to kAraNamAM rahelI atyaMta yogya evI zaktinA prabhAve ja hAjara thAya che. - Avo niyama mAnavo jarUrI che. AThamA zlokanI TIkAnI chellI paMktino A Azaya che. tethI prastutamAM vicAra karavAmAM Ave to > "dayA-dAna karanAra AtmA bhavAMtaramAM deva tarIke utpanna thAya che tathA hiMsA-corI vagere karanAra duSTa AtmA nAraka vagere rUpe utpanna thAya che.' - A pramANe bauddhanA tripiTaka graMthomAM batAvelI vAtanI saMgati to ja thaI zake ke jo karmakartA AtmA deva-naraka vagere bhavamAM koIkane koIka svarUpe hAjara rahe puNya karma karanAra mAnava AtmA kAlAMtare devAtmA rUpe utpanna thAya che. tethI puNyakarma karanAra mAnavAtmAmAM devAtmA thavAnI sAmagrI mAnavI paDe. tathA te sAmagrI to ja temAM hAjara thaI zake ke jo te narAtmAmAM devAtmA thavAnI athavA devAtmAne utpanna karavAnI atyaMta yogya evI zakti mAnavAmAM Ave. te tyAre ja zakya che ke devAtmAnA janmanI pUrvekSaNe atyaMta yogya zaktino Azraya evo narAtmA vidyamAna hoya. AvuM svIkAravAthI ApameLe AtmAmAMthI sarvathA kSaNikatA ravAnA thAya che. arthAt AtmA koIne koI svarUpe bIjI-trIjI vagere kSaNe hAjara rahe che. mATe "AtmA sarvathA kSaNabhaMgura hovAthI nairAmya = AtmazUnyatA ane mAnya che." Avo bauddhamAnya dvitIya vikalpa (chaThThA zlokamAM batAvela) paNa barAbara nathI.(25/8) vaLI, nairAmyavAdI bauddha dvArA sarvathA kSaNikarUpe svIkAravAmAM Avato AtmA kevo che ? A bAbatamAM traNa vikalpa udbhave che. (1) zuM svanivRttisvabhAvavALo hovAnA lIdhe AtmA sarvathA kSaNika che? ke (2) parajananasvabhAvavALo hovAnA lIdhe ? ke (3) uparokta banne svabhAvavALo hovAnA kAraNe? Ama traNa prakAranA vikalpa upasthita thAya che. temAM prathama ane bIjA vikalpane svIkAravAmAM 2. dastAva satra "nivRti' phudhava: 8: satpAtAyAta: |
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1716 * nivRttisvabhAvatve uttaralakSaNajananA'sambhavaH * dvAtriMzikA-25/9 svanivRttisvabhAvatve na kSaNasyA'parodayaH / anyajanmasvabhAvatve svanivRttirasaGgatA / / 9 / / svanivRttIti / svanivRttisvabhAvatve kSaNasya = AtmakSaNasya abhyupagamyamAne na aparodayaH = sadRzottarakSaNotpAdaH syAt, puurvkssnnsyottrkssnnjnnaa'svbhaavtvaat| dvitIye tvAha- anyajanmasvabhAvatve = sadRzA'parakSaNotpAdakasvabhAvatve svanivRttirasaGgatA, tadajananasvabhAvatvAdeva / / 9 / / 'bhyupagame tadayuktatvopadarzanAya granthakAra Aha- 'sveti / AtmakSaNasya svanivRttisvabhAvatve = nijA'vikalocchedaikasvabhAvatve nairAtmyavAdibhiH abhyupagamyamAne tu na = naiva tataH sadRzottarakSaNotpAdaH = AtmatvAdinA tulyasyA'vyavahitottarakSaNasya janma syAt, pUrvakSaNasya = pUrvilA''tmakSaNasya uttarakSaNajananA'svabhAvatvAt = svottaravartisadRzakSaNopadhAnasvabhAvatvavirahAt / na hi yo yajjananA'svabhAvaH tataH tajjanma sambhavati, anyathA vandhyAputrAdInAmapyutpAdaprasaGgAt / / 'AtmA anyajananasvabhAva' iti dvitIye vikalpa nairAtmyavAdibhiraGgIkriyamANe tu granthakRd AhasadRzA'parakSaNotpAdakasvabhAvatve = pUrvilA''tmakSaNasya svatulyakSaNAntaropadhAnaikasvabhAvatve tatsamA'nyA''tmakSaNaniSpattau pramANaprasiddhAyAmapi svanivRttiH = uttarakSaNakAraNIbhUtapUrvilA''tmakSaNocchittiH asaGgatA = anupapannaiva syAt, tadajananasvabhAvatvAdeva = prAktanA''tmakSaNasya svanivRttijananA'svabhAvatvAdeva hetoH / taduktaM yogabindau - svanivRttisvabhAvatve kSaNasya nA'parodayaH / anyajanmasvabhAvatve svanivRttirasaGgatA / / 9 (co.viM.470) ti ra1/1 je doSa Ave che te doSane graMthakArazrI navamI gAthA dvArA batAve che. gAthArtha :- kSaNika AtmA svanivRtti svabhAvavALo hoya to pachI anya kSaNano janma thaI na zake. tathA anyajananasvabhAvavALo hoya to AtmAnI nivRtti asaMgata thaI jaze. (259). TIkArtha :- AtmakSaNane = kSaNika AtmAne nijanivRtti svabhAvavALo mAnavAmAM Ave to pUrvekSaNatulya uttara AtmaNanI utpatti thaI nahi zake. kAraNa ke pUrva AtmakSaNano svabhAva uttara AtmakSaNane utpanna karavAno nathI. tathA jo AtmA anyaHNajananasvabhAvavALo che - evo bIjo vikalpa svIkAravAmAM Ave to graMthakArazrI jaNAve che ke svatulya nUtana uttara AtmakSaNane utpanna karavAno pUrva AtmakSaNano svabhAva mAnavAmAM pUrva AtmakSaNanI nivRtti asaMgata thaI jaze. kAraNa ke pUrva AtmakSaNano svabhAva svanivRttine utpanna karavAno to nathI ja. (25/9) vizeSArtha:- dayA-dAna vagere karanAra AtmakSaNano svabhAva kevaLa bIjI kSaNe jAte ravAnA thavAno ja che, nahi ke anya devAtmAne utpanna karavAno - A pramANe prathama vikalpa mAnya karavAmAM uttarakALamAM devAtmAno janma asaMbhava thaI jaze. puNyakarma karanAra AtmakSaNano svabhAva devAtmakSaNane utpanna karavAno nathI. tathA duniyAnI bIjI koI cIjano svabhAva tene utpanna karavAno hoya tevuM mAnavAmAM koI pramANa nathI. tathA jo dAna-dayAdi puNyakarma karanAra AtmakSaNano svabhAva devAtmakSaNane utpanna karavAno hoya paNa svanAzotpAdaka svabhAva na hoya tevuM mAnavAmAM Ave to devAtmakSaNanI utpatti thaI zakaze paNa puNya karma karanAra AtmANano nAza dvitIya kSaNe nahi thaI zake. kAraNa ke teno svanAzotpAdaka svabhAva nathI tathA bIjI koI cIjano tathAvidha svabhAva mAnavAmAM koI pramANa maLatuM nathI. Ama eka sAMdho
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ * codAddhi : * 1717 tRtIye tvAhaubhayakasvabhAvatve na virukho'nvayo'pi hi / na ca ta tukaH snehaH kiM tu karmodayodbhavaH // 10 // ubhayeti' / ubhayaikasvabhAvatve = svanivRtti-sadRzA'parakSaNobhayajananaikasvabhAvatve anvayo'pi hi na viruddhH| yadeva kiJcinnivartate tadevA'parakSaNajananasvabhAvamiti zabdArthA'nyathAnupapattyaivA'nvaya___ 'pUrvatanA''tmakSaNasya svanivRtti-svottarasadRzA'nyakSaNobhayajananaikasvabhAvatvamiti tRtIye vikalpe nairAtmyavAdibhiH svIkRte sati tu granthakAraH svamataM sthApayan Aha- 'ubhaye'ti / svanivRtti-svottarasadRzakSaNobhayajananaikasvabhAvatve hi svIkriyamANe yadeva kiJcit AtmAdi nivartate = ucchidyate tadeva aparakSaNajananasvabhAvaM = uttarakAlInAtmajanakasvabhAvarUpaM vartate iti zabdArthA'nyathA'nupapattyA = bauddhoditazabdavAcyArthasya dvitIyAdikSaNA'vacchedenA''tmAdyastitvA'bhyupagamamRte'saGgatyA eva anvayasiddheH =AtmabhAvA'vicchedasiddheH karakaGkaNadarzanayA''darzA''nayanA'napekSAnyAyena / bhaGgyantareNA'yamevA'nekAntavAda iti kiM vRthA khidyante tatrabhavanto nairAtmyavAdinaH ? na ca pUrvakAlasambaddhasyottarakAlasambandhA'sambhavo, to bIjuM tUTe tevI samasyA bauddha matamAM upasthita thAya che. mATe prathama ane dvitIya vikalpa mAnya thaI zake tema nathI. AvuM graMthakAra zrImadjInuM nairAmyavAdI bauddhonI sAme kathana che. (2pa9) jo dayA-dAna-damanAdi puNyakarma karanAra AtmakSaNamAM bIjI kSaNe svanivRtti tathA devAtmANa bannene utpanna karavAnA eka svabhAvano svIkAra karavA svarUpa trIjo vikalpa mAnya karavAmAM Ave to tenA prativAdamAM graMthakArazrI jaNAve che ke - gAthArtha :- bannene utpanna karavAno eka svabhAva mAnavAmAM to AtmAno anvaya paNa viruddha nahi bane.vaLI, rAga kAMI AtmadarzananA kAraNe nathI paraMtu karmodayathI te utpanna thAya che.(25/10) TIkArtha :- puNyakarma ke pApakarma karanAra AtmakSaNamAM jo svanAza ane samAna anya AtmakSaNa diva-narakAdi AtmakSaNa) ema bannene utpanna karavAno eka svabhAva mAnya karavAmAM bauddha lokone koI virodha doSa naDato na hoya to teone dvitIyAdi kSaNe AtmAno anvaya = hAjarI mAnavAmAM paNa koI virodha nahi Ave. (bhAva ane abhAva be virodhI cIjane utpanna karavAno eka svabhAva AtmAmAM mAnya banato hoya to pUrva kSaNa ane uttarakSaNa Ama be virodhI kSaNomAM TakI rahevAno AtmasvabhAva mAnya karavAmAM bauddhone khacakATa thavo na joIe.) je kAMI AtmAdi nAza pAme che te ja anya svasadazakSaNane utpanna karavAnA svabhAvane dharAve che." A pramANe je zabdo bauddho taraphathI bolavAmAM Ave che teno artha uttarakSaNe AtmasattA mAnya karyA vinA asaMgata thavAnA kAraNe ja uttara kALamAM AtmAno anvaya = hAjarI = sattA = vidyamAnatA = astittva siddha thAya che. (kAraNa ke bIjI kSaNe AtmA ja sarvathA gerahAjara hoya to tyAre svasadaza nUtana AtmakSaNane te utpanna kaI rIte karI zake ? paraMtu utpanna to kare ja che. mATe ja dvitIyAdi kSaNe AtmAnI hAjarI siddha thAya che. "pUrva ane uttara ema be virodhI kSaNa sAthe eka ja AtmA kaI rIte saMbaMdha dharAvI zake ?" AvI zaMkA asthAne che. kAraNa ke) svanivRtti = abhAva ane svasadaza navInakSaNa = bhAva Ama be virodhI padArthane utpanna karavAno eka AtmasvabhAva mAnya karavAmAM jema bauddhane virodha naDato nathI 1. dastAvaLuM 'mati' ti nati |
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1718 * kathaJcinnityapakSe pratyabhijJAdisambhavaH * dvAtriMzikA-25/10 siddheH, uktobhayaikasvabhAvatvavatpUrvA'parakAlasambandhaikasvabhAvatvasyA'pyavirodhAt / itthameva pratyabhijJA-kriyAphalasAmAnAdhikaraNyAdInAM nirupacaritAnAmupapatteriti nirloThitamanyatra / virodhAditi nA'nvayasiddhiriti zaGkanIyam, uktobhayaikasvabhAvatvavat = pUrvakSaNanivRtti-sadRzottarakSaNobhayajananaikasvabhAvatvasyeva pUrvA'parakAlasambandhaikasvabhAvatvasyA'pi = pUrvottaraviruddhakAladvayA'nuyogikasambandhazAlyekasvabhAvatvasyA'pi Atmani anubhUyamAnatvena avirodhAta = virodhapracyavAt / taduktaM yogabindau - itthaM dvayaikabhAvatve na viruddho'nvayo'pi hi / vyAvRttyAdyekabhAvatvayogato bhAvyatAmidam / / (yo.bi.471) iti / yuktaJcaitad, itthameva = pUrvA'parakAlasambandhaikasvabhAvatvA'GgIkAra eva pratyabhijJA-kriyAphalasAmAnAdhikaraNyAdInAM nirupacaritAnAM = mukhyAnAM upptteH| tathAhi - darzana-smaraNasambhavaM 'tadeva tatsadRzaM tadvilakSaNaM tatpratiyogI'tyAdi saGkalanaM pratyabhijJAnam + (pra.mI.2/4) iti pramANamImAMsAvyAvarNitAyAH - anubhavasmRtihetukaM tiryagUcaMtAsAmAnyAdigocaraM saDkalanAtkaM jJAnaM = pratyabhijJAnam - (pra.na.ta.3/5) iti pramANanayatattvAlokAlaGkArasUtrasUtritAyAH 'yo'hamanvabhavaM so'haM smarAmyadhune'tyevamAdirUpAyA anupacaritAyAH pratyabhijJAyA niranvayA''tmanAzapakSe'nupapattiH syAt / pUrvottaratattedantAsvabhAvabhedA'nuviddhasyaivordhvatAsAmAnyA''khyA'bhedasya pratyabhijJayA viSayIkaraNAt saivA''tmano nityA'nityatve mAnamiti (zA.vA.6/37) vyaktaM syAdvAdakalpalatAyAm / taduktaM adhyAtmasAre'pi - ekatApratyabhijJAnaM kSaNikatvaJca baadhte| 'yo'hamanvabhavaM so'haM smarAmI'tyavadhAraNAt / / - (a.sA.13/38) iti / abhyupagamyamAnaM sad AstikyasampAdakaM kriyAphalasAmAnAdhikaraNyaM tu 'ya eva karoti sa eva bhuGkte' iti nyAyena lokaviditaM naikAntakSaNikA''tmani ghttte| taduktaM nyAyatAtparyaTIkAyAmapi - ya eva karmaNaH kartA sa eva tatphalasya bhokteti sarvairAstikapathAnusAribhirabhyupeyam + (nyA.tA.TI.pRSTha-403) iti / pratiyanti ca lokA api nityA'nityatvaM vastunaH, 'ghaTarUpeNa mRdravyaM naSTaM mRdrUpeNa na naSTam', 'ghaTatvena ghaTo naSTo na tu mRttvene'tyAdirUpeNa | sAMvRtasantatikalpanayA tadupapAdane'pi nirupacaritapratyabhijJopapattistu bauddhAnAM ggncrvnnpryaasaa'nukaarinnii| pUrvaM vAdadvAtriMzikoktaM(bhAga-2 pR.617)apIhAnusandheyam / kiJcaikAntakSaNikatvapakSe yaH kuzalA'kuzalakriyAH karoti sa na tatphalaM svarga-narakAdilakSaNaM bhuGkte, kriyottarakSaNe niranvayavinaSTatvAt kintvanya eveti kriyA-tajjanyaphalayoH sAmAnAdhikaraNyamanupacaritamekAntA'nityapakSe'nupapannameva / na hi pUrvA'parakAlA'vyApinaH kSaNikasyA''tmanaH prAk sadasatkriyAkaraNe'pi kAlAntarabhAviphalabhoktRtvaM smbhvti| nityA'nityA''tmapakSe tu dhrauvyaa'praabhidhaansyaa'nvtema pUrvakALa ane uttarakALa ema be virodhI kALanI sAthe saMbaMdha dharAvavAno eka svabhAva AtmAmAM mAnya karavAmAM paNa koI virodha bauddhane ke bIjA koIne naDI zake nahi. che enaMtakSaNika vAdamAM pratyabhijJA vagere asaMgata - jaina ha ___ ittha. / bhAma pUrvottarAlavyApI. me 4 mAtmAno svI2 72vAmAM Ave to 4 nirupayarita pratyabhijJA, zubhAzubha kriyA ane phaLanuM sAmAnAdhikaraNya vagere saMgata thaI zake. A pramANe bauddhamatanuM anyatra nirAkaraNa karavAmAM Avela che. (vizeSArthamAM AnI spaSTatA ame karazuM.)
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sarvathAkSaNikatve tarkAdyasambhavaH na ca taddhetukaH = AtmadarzanahetukaH snehaH kiM tu karmodayodbhavo ato nA'yamAtmadarzanA'parAdha iti bhAvaH / / 10 / / = = 1719 mohanIyakarmodayanimittakaH / = yasyA'GgIkArAdvihita-niSiddhakarma-tatphalayoraikAdhikaraNyaniyamasyopapattiH sukaraiva / Adipadena smaraNa tarkavyAptigraha-dezaniyamAdigrahaH / tathAhi saMskAraprabodhasambhUtamanubhUtArthaviSayaM tadi' tyAkAraM smaraNam - (pra.na.ta.3/3) iti pramANanayatattvAlokAlaGkArasUtrasUtritaM, 'saMskArodbodhanibandhanaM 'tadi 'tyAkAraM smaraNaM ' sa devadatto yathA - (pra.na. ta . ra. 3/3 ) iti pramANanayatattvarahasyadarzitaM smaraNaM pUrvA'parakAlavyApinamAtmAnaM vinA naiva saGgaccheta, kSaNikaikAntA''tmapakSe'nubhavituH niranvayanaSTatvena saMskArAzrasyaiva virahAt / tathA - upalambhAnupalabhasambhavaM trikAlIkalitasAdhyasAdhanasambandhAdyAlambanaM 'idamasmin satyeva bhavatI' tyAdyAkAraM saMvedanamUhA'paranAmA tarkaH - (pra.na.ta. 3 / 7 ) iti pramANanayatattvAlokAlaGkArasUtradarzitalakSaNasya tarkasya vyAptiH = vyApakasya vyApte sati bhAva eva, vyApyasya vA tatraiva bhAvaH - (pra.mI. 2/ 6) iti pramANamImAMsAsUtradarzitAyAzca vyAptergraha ekAntakSaNikapakSe naiva sambhavati, tayoH grahasya nAnAkSaNA'vagAhitvAt / dezaniyamo hi kAryakAle phalapariNAmisattAM vinA durghaTaH, sarveSAM ghaTakurvadrUpakSaNAnAmekatrA'sattvAt, mRtpiNDakSaNadeze'pi pUrvatra ghaTakSaNA'nutpattezca iti nirloThitaM = nirAkRtaM anyatra syAdvAdakalpalatAdau (zA. vA. 3 / 57) / tatazca suSThuktaM nyAyakhaNDakhAdye granthakRtaiva yadA tu prathamata eva vyAptyagrahAt sattva-kSaNikatvayorvyAptyasiddherhetorvyApyasiddhijJAnena kSaNabhaGgasAdhakapramANasyaiva bhaGga upatiSThate tadA sa sthirA''tmabAdhana-nairAtmyasAdhanayorekatrA'pyaparyAptatvAd bhUmipatitobhayapANistuSNIMbhAvena nigrahasthAnaprAptatvAt parAjayahetorvipulaM zokametu - ( nyA. khaM khA. gA. 4 pR. 13) ityAdi / yacca prAk 'janmayoniryatastRSNA dhruvA sA cA''tmadarzane' ( dvA.dvA. 25/4 ) ityAdyuktaM tannirAkaraNAya yatate- na ca AtmadarzanahetukaH nityA''tmanirIkSaNanimittako vA snehaH AtmagocararAgAdilakSaNaH, kintu mohanIyakarmodayanimittakaH cAritramohanIyakarmodayahetukaH / ato na ayaM AtmaviSayakasnehotpAda AtmadarzanA''parAdhaH AtmanirIkSaNadoSa iti bhAvaH / etena yaH pazyatyAtmAnaM tatrA'syA'hamiti zAzvataH snehaH / snehAt sukheSu tRSyati tRSNA doSAMstiraskurute / / guNadarzI paritRSyan mameti sAdhanAnyupAdatte / tenA''tmA'bhinivezo yAvat tAvat sa saMsAre / / Atmani sati parasaMjJA, sva-paravibhAgAt parigraha-dveSau / anayoH sampratibaddhAH sarve doSAH prajAyante / / - (pra.vA. 1/219 20 21 ) iti pramANavArtikakArikA nirastAH, darzitarItyA nirviSayatvenoktimAtratvAt / kathaM ca buddha - dharma - saGghalakSaNe paramanirvRttihetau sati vacanamArgakuzalasya tadapAyabhIroH apAstA''zaGkamidaM vaktumucitaM yaduta 'nAsti AtmA' iti, tadAzAtanApatteH, asadabhidhAnAdityadhikaM anekAntajayapatAkAyAm (a.ja. pa. bhAga - 2 / pR.208) / itthaJcA''tmasnehanivAraNopAyA'nveSaNAyA''tmApalApo hi kAkiNyanveSaNAya niSkasahasravyayanyAyama = vaLI rAga kAMI AtmadarzananA kAraNe nathI thato, paraMtu mohanIyakarmanA vipAkodayanA kAraNe thAya che. mATe rAga thavo e kAMI Atmadarzanano aparAdha nathI. evo ahIM Azaya che.(25/10) vizeSArtha :- je meM pUrve anubhava karyo hato te ja huM atyAre smaraNa karI rahyo chuM' - Ama pUrvottarakAlavyApI AtmAnuM avagAhana karanArI pratIti pratyabhijJApramANa kahevAya che. jo anubhava karanAra AtmA kSaNika ja hoya to uttarakAle smaraNa thaI na zake. tethI uparokta pratyabhijJA paNa saMgata thaI na zake. kAraNa ke pratyabhijJA pramANa to anubhava karanAra ane smaraNa karanAra AtmAmAM abhedanI
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1720 * dhRvAtmanato rotAvivAra: * dvAtriMzikA-25/11 nanu yadyapyAtmadarzanamAtranimittako na snehaH, kSaNikasyApyAtmanaH svasaMvedanapratyakSeNa samavalokanAttadudbhavaprasaGgAt, kiM tu dhruvA''tmadarzanato niyata eva snehodbhavastadgatA''gAmikAlasukhaduHkhA'vAptiparihAracintA''vazyakatvAdityatrAhadhruvekSaNe'pi na prema, nivRttamanupaplavAt / grAhyA''kAra iva jJAne'nyathA tatrApi tad bhavet / / 11 / / nusarati / etena - ahaM pi kho taM, bhikkhave, attavAdupAdAnaM na samanupassAmi yaM sa attavAdupAdAnaM upAdiyato na uppajjeyyuM soka-parideva-dukkha-domanassupAyAsA - (ma.ni.1 / 3 / 2 / 243) iti majjhimanikAye alaga>pamasUtroktirapi nirastA / na hi sthANorayamaparAdho yadenamandho na pazyati / / 25/10 / / dhruvA''tmadarzanataH = nityA''tmanirIkSaNamavalambya niyata eva = avazyameva snehodbhavaH = AtmagocarasnehodayaH, tadgatA''gAmikAlasukhaduHkhA'vAptiparihAracintAvazyakatvAt = nityA''tmatvasamA= aikyanI siddhi kare che. AtmA kSaNika hovA chatAM kAlpanika AtmasaMtAnane mAnIne pratyabhijJAnI saMgati karavAno bauddha lokono prayAsa AkAzane thIgaDuM mAravAnA prayAsa samAna che. eka niyama sarvamAnya che ke je sAruM ke kharAba kAma kare te ja tenuM phaLa bhogave. bhIma khAya ne zakunine zakti maLe tevI nAdirazAhI koIne mAnya nathI. karmakartA ane karmaphalabhoktA eka ja hoya. je AtmA sArA-narasA kAryanuM adhikaraNa = AdhAra bane te ja AtmA tenA phaLanuM adhikaraNa bane. arthAt kriyA ane phaLanA adhikaraNa eka che. kriyA ane phaLanuM A sAmAnAdhikaraNya = aikAdhikaraNya bauddhamatamAM asaMgata banaze. kAraNa ke bauddhamatamAM puNyakarma ke pApakarma karanAra AtmAno bIjI ja kSaNe sarvathA uccheda thaI jAya che. tethI je kare te ja tenuM phaLa bhogave - Avo prAmANika niyama vAstavika rIte bauddhamatamAM asaMgata banaze. AtmA sarvathA kSaNika hovA chatAM kAlpanika AtmasaMtAnane AgaLa dharIne kriyA ane phaLanA aikAdhikaraNyanA niyamanI saMgati karavAmAM kAMI bauddhonI buddhimattA prazaMsApAtra banI zakatI nathI. kAraNa ke AtmasaMtAna bauddhamate kAlpanika che. tathA kAlpanika padArthathI koI vAstavika kArya thaI zakatuM nathI. mATe ekAMtakSaNikavAda aprAmANika siddha thAya che. bAkInI vigata TIkAryamAM spaSTa ja che. (25/10. ahIM bauddha vidvAno evI dalIla kare che ke "jo ke kevaLa AtmadarzananA kAraNe kAMI rAga ke sneha utpanna thato nathI. kAraNa ke kSaNika evA AtmAnuM to amane paNa svasaMvedana pratyakSa pramANathI ja darzana thAya ja che. tethI jo mAtra Atmadarzana rAgotpAdaka hoya to amane paNa rAga thavo joIe. kAraNa ke kSaNika AtmAnuM darzana ame karIe ja chIe. mATe Atmadarzana kAMI rAgajanaka nathI. paraMtu dhruva evA AtmAnA darzanathI to avazya sneha-rAga utpanna thaze ja. kAraNa ke nitya hovAnA lIdhe bhaviSyamAM kAyama AtmA TakanAra che. te kAraNasara Atmagata bhAvI sukhanI prAptinI ciMtA tathA bhAvI duHkhanA parivAranI ciMtA karavI jarUrI banI jaze. (jo AtmA kSaNika ja hoya to konA AgAmI sukhAdinI ciMtA karavAnI ? mATe nairAbhyadarzanane = kSaNika Atmadarzanane mokSanA upAya tarIke ame mAnIe chIe.)" AvI bauddhanI dalIla upasthita thatAM graMthakArazrI kahe che ke - ha dhruva AtmAnuM darzana rAgajanaka nathI - jaina ha gAthArtha - AtmAne dhruva jovA chatAM paNa prema-sneha utpanna na thaI zake. kAraNa ke anupaplavanA kAraNe jJAnamAM grAhyAkAranI jema te ravAnA thayela che. bAkI to kSaNika AtmAmAM paNa prema-sneha utpanna thavAnI samasyA Ave. (25/11)
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ * upaplavavazAt snehotpAdavicAraH * 1721 dhruvekSaNe'pIti / dhruvekSaNe'pi = dhruvAtmadarzane'pi na prema samutpattumutsahate, nivRttaM uparataM 'anupaplavAt saMklezakSayAt visabhAgaparikSayA'bhidhAnAt jJAne grAhyAsskAra iva bhavanmate / upaplavavazAddhi tatra tadavabhAsastadabhAve tu tannivRttiriti / tathA ca siddhAnto vaH"grAhyaM na tasya grahaNaM na tena, jJAnAntaragrAhyatayA'pi zUnyam 1 tathApi ca jJAnamayaH prakAzaH, pratyakSarUpasya tathAvirAsIt / / " ( ) iti / nAdhikaraNA'nAgatakAlInasya sukhasya yA prAptiH duHkhasya ca parihRtiH tayoH cintAyA avazyaklRptatvAd dhruvA''tmadarzanasya vairAgyapratibandhakatvameva iti cet ? atra samAdhAnAya granthakRd - 'dhruve / dhruvA''tmadarzane'pi = nityA''tmA'valokane'pi na = naiva prema AtmAbhiSvaGgalakSaNaM samutpattuM utsahate, yataH tad visabhAgaparikSayA'bhidhAnAt saGklezakSayAt hetoH uparataM = ucchinnasantAnaM vartate / udAharati bhavanmate = jJAnA'dvaitavAdiyogAcAramate jJAne muktikAlIne grAhyA''kAraH = nIlapItAdiviSayA''kAra iva / upaplavavazAt = tRSNAdivisabhAgapAravazyAt hetoH hi tatra = jJAne saMsAradazAyAM tadavabhAsaH grAhyA''kAraprakAzaH tadabhAve rAgAdivibhAgaparikSaye tu jJAne muktyavasthAyAM tannivRttiH grAhyA''kAroparatiH / taduktaM majjhimanikAye alagardopamasUtre evaM passaM, bhikkhave, sutavA ariyasAvako rUpasmiM nibbindati, vedanAya nibbindati, saJjaya nibbindati, sakhAresu nibbindati, viJJaNasmiM nibbindati, nibbidA virajjati, virAgA vimuccati, vimuttasmiM vimuttamiti jANaM hoti / ' khINA jAti, sitaM brahmacariyaM, kataM karaNIyaM, nAparaM itthattAyA' ti pajAnAti - (ma.ni. 1 / 3 / 2 / 245 pR. 193) iti / viJJaNasmiM upaplutavijJAne, ziSTaM spaSTam / iyaJcA'vasthA pAtaJjaladarzane'nupadameva ( dvA. dvA.25/12 pR.1728) vakSyamANakAryavimuktiprajJAsthAnIyetyapyavadheyam / = = = = = = prakRtamucyate tathA ca vaH zUnyavAdinAM saugatAnAM siddhAntaH viSayamUlarAddhAntaH ' grAhyaM bhAvA''pannaM na tasya svataH prakAzasya sakalaklezakSayAt / ata eva tena = svataH prakAzena kasyacidapi grahaNaM prakAzanamapi na sampadyate, svayaJca jJAnAntaragrAhyatayA'pi ca = svetaraprakAzaprakAzyatayA'pi hi zUnyaM rahitaM tathApi ca sarvathA zUnyatA nA'sti yatastadA pratyakSarUpasya = aparokSa = = 1. mudritapratau ' upapla...' ityazuddhaH pAThaH / ... cihnadvamadhyavartI pATho hastAdarze nAsti / = TIkArtha :- AtmAne dhruva = kAlAntarasthAyI mAnavAmAM Ave ane dhruvarUpe AtmAnuM darzana-jJAna karavAmAM Ave to paNa rAga utpanna thavA mATe taiyAra thato nathI. kAraNa ke anupaplavanA lIdhe rAga aTakI gayela che. upaplava eTale saMkleza. rAgAdi saMkleza jJAnane vikRta kare che. mATe rAgAdimaya vikRta jJAnasaMtati bauddhamatamAM visabhAgasaMtati tarIke oLakhAya che. rAgAdi klezano kSaya bauddhamatamAM visabhAgaparikSaya tarIke oLakhAya che. anupaplavasvarUpa visabhAgaparikSayanA kAraNe rAga ravAnA thayela hovAthI AtmAne nityarUpe jovA chatAM paNa rAga utpanna thavA mATe taiyAra thato nathI - evuM graMthakArazrI bauddhane kahe che. AnuM udAharaNa paNa graMthakArazrI bauddhadarzananI prasiddhi mujaba batAve che ke anupaplavanA kAraNe nivRtta thayelo grAhyAkAra jema jJAnamAM utpanna thavA mATe taiyAra thato nathI tema uparokta vAta samajavI. rAgAdi saMkalezanA kAraNe ja jJAnamAM grAhyAkAra = nIla-pItAdi viSayAkAra bhAse che. rAgAdi
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1722 * buddhadarzane saMvRtitraividhyavicAraH * dvAtriMzikA-25/11 ___ anyathA = upaplavaM vinA'pi dhruvA''tmadarzanena premotpattyabhyupagame tatrApi tvanmataprasiddhA''tmanyapi vijJAnakSaNAtmakasya jJAnamayaH prakAzaH tathAvirAsIt = madhyamapratipattisvarUpeNa prAdurabhavat' iti / visabhAgasantAnocchedAd madhyamakSaNarUpA saMvideva sarvadharmarahitA paramArthasatIti zUnyavAdirAddhAntaH / taduktaM 'madhyamA pratipat saiva, saiva dharmanirAtmatA / bhUtakoTizca saiveyaM tathyatA saiva zUnyatA / / ' ( ) iti / paramArthato'vibhAgarUpA'pi sA'vidyAvazAd vibhaktarUpeva pratibhAsate / taduktaM pramANavArtike dharmakIrtinA - avibhAgo'pi buddhyAtmA viparyAsitadarzanaiH / grAhyagrAhakasaMvittibhedavAniva lakSyate / / - (pra.vA.2/354) iti / tathA sakalopaplavaparikSaye tu svacchasaMvinmAtramAbhAsate / taduktaM pramANavArtika eva - nAnyo'nubhAvyo buddhyA'sti tasyA nA'nubhavo'paraH / grAhyagrAhakavaidhuryAt svayaM saiva prakAzate / / 6 (pra.vA.2/329) iti / __ ayamatrA''zayaH bauddhamate saMvRtiH tridhA / tathAhi (1) lokasaMvRtiH marIcikAdiSu jalAdibhrAntirUpA, (2) tattvasaMvRtiH satyanIlAdipratItirUpA, (3) abhisamayasaMvRtiH yogipratipattirUpA nAma-jAtyAdhullekhA'nuviddhA atIndriyAdigocarA / eSA triprakArA'pi saMvRtisantatiH upaplutasantatirityapyucyate / saMhRtasakalavikalpA'vasthAyAM rAgAdiklezavinirmukta-vizuddhavijJAnakSaNalakSaNA zabdA''kRti-jAtyAdilakSaNagrAhyA''kArA'nanuviddhA nirvikalpA'dhyakSavijJAnasantatireva visabhAgakSayapadenA'bhimatA / tatazca visabhAgaparikSayAvasthAyAM jJAne sakalagrAhyAkAranivRttivat saGklezaparikSayA'vasthAyAM dhruvAtmadarzane'pi snehanivRttirupapadyata ev| anyathA = rAgAdisaGklezalakSaNaM upaplavaM vinA'pi dhruvAtmadarzanena = sthirAtmAvalokanena hetunA premotpattyabhyupagame = sthirA''tmagocarasnehotpAdAGgIkAre tu tvanmataprasiddhAtmanyapi = nairAtmyavAdimAdhyamikamataprasiddha avicyutacetovimuktyaparAbhidhAne nirupaplavavijJAnakSaNasantatirUpe Atmani api prema bhavet, upaplava ravAnA thaI jAya to nIlAdi grAhyAkAranI paNa jJAnamAMthI nivRtti thAya tamAro bauddhano siddhAMta A mujaba che ke "zuddha jJAnanuM grAhya = viSaya koI nathI. temaja tenAthI koInuM grahaNa = prakAzana paNa thatuM nathI. anya jJAnIya viSayatAthI = anyajJAnagrAhyatAthI paNa te zUnya che. to paNa sarvathA zUnyatA nathI. kAraNa ke pratyakSasvarUpano jJAnamaya prakAza tathAvidharUpe pragaTa thayo hato." muktikAlIna aparokSa jJAnane uddezIne A vAta kahevAmAM Avela che. (ahIM "te zuddha jJAnanuM grAhya kazuM nathI." - ema kahevA dvArA temAM grAhyAkArano abhAva sUcita karela che. visabhAgasaMtatino uccheda thavAthI muktikAlIna zuddha jJAnamAM grAhyAkAra nathI hoto. A vAtanuM ahIM graMthakArazrIe bauddha mata anusAra samarthana karIne evuM phalita karela che ke dhruva AtmAnuM darzana = vizuddha jJAna thavA chatAM paNa visabhAgasaMtatinA ucchedanA kAraNe rAga utpanna thavAnI koI saMbhAvanA nathI. mATe nairAbhyadarzana = kSaNika Atmadarzana mokSahetu che. Avo bIjo vikalpa ayogya che.) * veza vinA sneha-rAga na panme - saina anythaa.| . tReule saMvezas135 750 vinA 59 // dhruva mAtmAnA zana mAtrathI sneh-2||2|| utpanna thAya tevuM mAnavAmAM Ave to bauddha matamAM prasiddha evA kSaNika AtmAne vize paNa rAga utpanna thavo joIe. kAraNa ke lAghavatarkathI AtmadarzanamAtrane ja rAganuM kAraNa mAnavuM ucita che. "mohanA
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ * paratattvadarzane viSayarAgavilayaH * 1723 tat = prema bhavet, AtmadarzanamAtrasyaiva lAghavena premahetutvAt / 'dhruvatvabhAnameva mohAditi tu svavAsanAmAtramiti na kiJcidetat / / 11 / / AtmadarzanamAtrasyaiva lAghavena = kAraNatAvacchedakazarIralAghavena premahetutvAt = snehkaarnntvaa''vshyktvaat| upaplavavimuktA'vinazvaracitsantAnoddezenaiva sugatapravrajyA prsiddhaa| taduktaM majjhimanikAye mahAsAropamasUtre svayameva sugatena - yA ca kho ayaM, bhikkhave, akuppA cetovimutti etadatthamidaM, bhikkhave !, brahmacariyaM, etaM sAraM, etaM pariyosAnaM ti - (ma.ni. 1|3|9|311-pR.260) iti / akuppA = avicyutA, avinazvareti yAvat, pariyosAnaM = caramaM paramaM ca lakSyam / ziSTaM spaSTam / taduktaM majjhimanikAye eva dhAtuvibhaGgasUtre api - bhikkhu ! musA yaM mosadhamma, taM saccaM (avitathaM) yaM amosadhammaM nibbAnaM 6 (ma.ni. 3 / 4 / 10 / 366) iti / nirvANasyA'moSadharmatvamavinazvaratvameva / taduktaM majjhimanikAyavRttau dharmapAlena - 'mosadhammanti = nassanabhAva'nti / taM avitathanti taM vuttanayena avitathaM nAma taM sabhAvo sabbakAlaM teneva labbhanato - (m.ni.3|4|10|366 vRtti) iti / etena nairAtmyadarzanaM = kSaNikA''tmadarzanameva nirvANakAraNamiti nirastam, apasiddhAntA''pAtAt / Atmani mohAd dhruvatvabhAnameva snehahetuH na tvAtmabhAnamAtraM iti nairAtmyavAdimataM tu svavAsanAmAtraM = svadarzanA''hitavAsanAvilAsamAtraM, mAtrapadena tathAvastusthitibAdho dyotitaH / pratyuta dhruvA''tmadarzanenA'dhruvasAMsArikabhogagocaratRSNAdayo vilIyanta ityAvazyakameva dhruvasaccidAnandamayA''tmadarzanam / sammataJcedaM pareSAmapi / ata eva - bhidyate hRdayagranthiH chidyante sarvasaMzayAH / kSIyante cA'sya karmANi tasmina dRSTe parAvare / / - (muM.2/2/8,maho.4/82,yo.zi.5/45,anna.4/31,sara.56) ityevamuktaM muNDakopaniSadi mahopaniSadi yogazikhopaniSadi annapUrNopaniSadi sarasvatIrahasyopaniSadi ca / yathoktaM kaThopaniSadi api - atha dhIrA amRtatvaM viditvA dhruvamadhruveSviha na prArthayante - (kaTho.2/1/2) iti / etena - tameva viditvA'timRtyumeti nA'nyaH panthA vidyate'yanAya + (ya.ve.31/18, zve.3/ 8) iti yajurvedazvetAzvataropaniSadvacanaM, - puruSaM mahAntaM AdityavarNaM tamasaH parastAt / tamevaM vidvAnamRta iha bhvti| nAnyaH panthA vidyate'yanAya 6 (tri.vi.4/3) iti tripAdvibhUtimahAnArAyaNopaniSadvacanaM ca vyaakhyaatm| prakRte - tarati zokamAtmavit + (chAM.7/1/3) iti chAndogyopaniSadvacanamapi yathAtantramanuyojyam / etena - AtmA vA are ! draSTavyaH zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyaH 6 (bR.A.upa.2/4/5) iti bRhadAraNyakopaniSadvacanamapi vyAkhyAtam / AtmadarzanaM vinA tu viSayatyAge'pi viSayarAgatyAgA'yogAt / etena - viSayA vinivartante nirAhArasya dehinaH / rasavarja, raso'pyasya paraM dRSTvA nivartate / / - (bha.gI.2/59) iti bhagavadgItAvacanamapi vyAkhyAtam, 'paraM = zuddhAtmAnami'tyarthaH / ___ yaccA'pi prAk (dvA.dvA.25/5 pR.1706) - AtmAnamantarA ko'pi nA'nyaH priyatamo bhuvi kAraNe yuvatvanuM bhAna ja rAgahetu che" AvuM bauddha kathana to mAtra potAnI bauddhamAnyatAno kevaLa vilAsa cha. bhATe naizabhyazanavAha yogasa. cha. (25/11) 1. mudritapratau 'dhruvatvabhAvanameva...' ityazuddhaH pAThaH /
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1724 * nairAtmyadarzanasya bandhanarUpatA * dvAtriMzikA-25/11 (a.gI.51) iti adhyAtmagItAdisaMvAdenoktaM tattu tathaiva, paraM tatra mohavAsanaiva bAdhikA na tu zuddhavAsaneti dhyeyam / ___itthaJcopaplavahAsAnnA''tmadarzanasya vairAgyapratipanthitvamiti siddham / taduktaM yogabindau - na cA''tmadarzanAdeva sneho yatkarmahetukaH / nairAtmye'pyanyathA'yaM syAjjJAnasyA'pi svadarzanAt / / adhruvekSaNato no cet ? ko'parAdho dhruvekSaNe ? / tadgatA kAlacintA cet ? nA'sau karmanivRttitaH / / upaplavavazAt prema sarvatraivopajAyate / nivRtte tu na tat tasmin jJAne grAhyA''dirUpavat / / sthiratvamitthaM na premNo yato mukhyasya yujyate / tato vairAgyasaMsiddhermuktirasya niyogataH / / 6 (yo.bi.473-476) iti / tatazca dehAdyantargatadhruvAtmA'bhyupagamalakSaNasatkAyadRSTisaMyojanA'bhidhAnabandhanocchedAya pravRttaM nairAtmyadarzanamatamayuktameveti. sthitam, anyathA 'nAsti AtmA' ityasyA'pi SaDvidhadRSTisaMyojanA'ntaHpAtitvena nairAtmyadarzanasya janma-jarA-maraNA'vicchedahetutvamevA''padyeta / taduktaM zrAvastikAyAmanAthapiNDikA''rAme vicaratA sugatenaiva - (1) 'atthi me attAti vA assa saccato thetato diTThi uppajjati, (2) 'natthi me attAti vA assa saccato thetato diTThi uppajjati, (3) 'attanAva attAnaM sajAnAmIti vA assa saccato thetato diTThi uppajjati, (4) 'attanAva anattAnaM sajAnAmI ti vA assa saccato thetato diTThi uppajjati, (5) 'anattanAva attAnaM sajAnAmI'ti vA assa saccato thetato diTThi uppajjati, (6) atha vA panassa evaM diThThi hoti 'yo me ayaM attA vado vedeyyo tatra tatra kallANa-pApakAnaM kammAnaM vipAkaM paTisaMvedeti so kho pana me ayaM attA nicco dhuvo sassato avipariNAmadhammo sassatisamaM tathaiva ThassatI'ti / idaM vuccati bhikkhave! diTThigataM divigahanaM diTThikantAraM dihrivisUkaM divivipphanditaM diTThisaMyojanaM / diTThisaMyojanasaMyutto bhikkhave! assutavA puthujjano na parimuccati jAtiyA jarAya maraNena sokehi paridevehi dukkhehi domanassehi upAyAsehi / na parimuccati dukkhasmA'ti vadAmi (ma.ni.bhAga-1/1/2/19 pRSTha-12) iti vyaktaM majjhimanikAye mUlaparyAyavarge sarvAzravasUtre / thetato = zabdAditaH, attanAva = Atmanaiva, diTThisaMyojanasaMyutto = dRSTibandhanasaMyuktaH, assutavA = azrutavAn puthujjanaH = mUDhajanaH, upAyAsehi = duHkhaiH, ziSTaM spaSTam / / vastutastu samyaksamAdhiprakarSe bAdhakatvAd AtmagocaradhruvatvA'dhruvatvAdivikalpAstyAjyA nirbhayatayetyatraiva tAtparyaM buddhasya zUnyatAvAdapratipAdanaprayojakA''dhyAtmikaidamparyA'vadhAraNapravaNatathAvidhavineyAnuguNyataH pravRttAyAM zUnyavAdA'parA'bhidhAnanairAtmyadezanAyAmavaseyam / taduktaM zAstravArtAsamuccaye - evaJca zUnya' vizeSArtha - graMthakArazrInuM tAtparya e che ke rAga thavAnuM kAraNa anAdikAlIna mohanA saMskAra che ke jene bauddhadarzana upaplava-saMkaleza-visabhAgasaMtati vagere vividha zabdothI varNave che. tethI jainadarzana mujaba moha mULamAMthI ravAnA thAya ane bauddhadarzana mujaba upaplavano uccheda thAya to rAga pragaTa thavAnI koI zakyatA rahetI nathI. paNa dhruva AtmadarzananA kAraNe A utpanna thAya che - evuM mAnavAnI jarUra nathI. tema chatAM jo dhruva AtmAnA darzanane rAgajanaka mAnavuM hoya to tenA karatAM Atmadarzanane ja rAganuM kAraNa mAnavuM ucita che. kAraNa ke tevuM mAnavAmAM kAraNatAavacchedaka dharmamAM lAghava thAya che. Atmadarzanatva karatAM dhRvAtmadarzana-ne rAgakAraNatAavacchedaka mAnavAmAM gaurava spaSTa ja che. mATe dhruvAtmadarzanane rAganuM kAraNa na manAya. paraMtu Atmadarzanane ja rAgakAraNa mAnavuM paDe. tevuM mAnavAmAM
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ * syAdvAde sApekSatayA nairAtmyadarzanasammatiH * 1725 vAdo'pi tadvineyA''nuguNyataH abhiprAyata ityukto lakSyate tattvavedinA / / - (zA. vA. sa. 6 / 63) iti / na tu tattvA'bhidhitsayA nairAtmyadezanA sampravRttA iti pUrvaM (pR. 1599) uktameva / yuktaJcaitad, yato dehendriyA'ntaHkaraNa-rAgAdi-saGkalpAdikarmAdyapoDhA''tmadarzanameva pAramArthikaM nairAtmyadarzanam / etena - tajjyotirasya sarvasya purataH suvibhAta-mavibhAtamadvaitamacintyamaliGgaM svaprakAzamAnandaghanaM zUnyamabhavat - (nR.utta. 6 / 3) iti nRsiMhottaratApanIyopaniSadvacanatAtparyamapi vyAkhyAtam, antaHsaccidA''nandaghanatve'pi bahiHzUnyatAyA anupasarjanabhAvena vivakSitatayA zUnyavAdopapatteH / taduktaM tatraivA'gre paramaM brahmASStmaprakAzaM zUnyaM jAnantastatraiva parisamAptAH - (nR. utta. 6/4), na hIdaM sarvaM nirAtmakam / AtmaivedaM sarvaM - (nR.utta. 7/2), zuddho'bAdhyasvarUpo buddhaH sukharUpaH AtmA, na hyetannirAtmakam - (nR. utta. 9) ityAdi / etena svaprakAzamAnandaghanaM zUnyamabhavat - (nRsiM. 6-3) iti nRsiMhottaratApanIyopaniSadvacanaM - jagacchUnyaM cA'zUnyaM ca - (devyu . 1 ) iti devyupaniSadvacanaM cidAkArasvarUpo'si cinmAtro'si niraGkuzaH / Atmanyeva sthito'si tvaM zUnyo'si nirguNaH / / - (te. biM. 5 / 65 ) iti na zUnyaM nA'pi cA'zUnyaM nA'ntaHkaraNasaMsRtiH - (te. biM. 6 / 17 ) iti ca tejobindUpaniSadvacanamapi vyAkhyAtam, nirupAdhikA''nanda-caitanyAdisattve'pi antaHkaraNavRtti-pravRtti-saGkalpa-vikalpa-sopAdhikaguNAdyabhAvApekSayA zUnyatvopapatteH / itthameva zAntA dAntA uparatAH titikSavaH samAhitA Atmarataya AtmakrIDA AtmamithunA AtmAnandAH praNavameva paramaM brahmAtmaprakAzaM zUnyaM jAnantaH tatraiva parisamAptAH - (nR.siM. 7/ 6) iti nRsiMhottaratApanIyopaniSadvacanopapatteH / anubhavA''tmani svaprakAze sarvasAkSiNi avikriye'dvaye'nubhUyamAne'vidyAdehendriyAderananubhavAcchUnyatvamiti yAvat tAtparyam / sammataJcedamasmAkamapi / taduktaM nAgasenamuninA tattvAnuzAsane ata evA'nyazUnyo'pi nA''tmA zUnyaH svarUpataH / zUnyA'zUnyasvabhAvo'yamAtmanaivopalabhyate / / tatazca yajjagurmuktyai nairAtmyA'dvaitadarzanam / tadetadeva yat samyaganyA'poDhA''tmadarzanam / / parasparaparAvRttAH sarve bhAvAH kathaJcana / nairAtmyaM jagato yadvannairjagatyaM tathA''tmanaH || anyA''tmA'bhAvo nairAtmyaM svAtmasattAtmakazca saH / svA''tmadarzanamevA'taH samyagnairAtmyadarzanam / / - (tattvAnu.5/33-36) iti gambhIrabuddhyA bhAvanIyaM yogalakSaNadvAtriMzikoktaJcAtra(pR.734)smartavyam / vastutastu bauddhAnAmapi jJAna - kriyAbhyAmeva klezahAnamabhipretam / taduktaM suttanipAte viriyena dukkhaM acceti, paJJaya parisujjhati - (su.ni. 1/10/4) iti, appamAdena vijjAya abbahe sallamattanoti - (su.ni. 2 / 22/4 ) iti ca / yA'pi majjhimanikAye visuddhimagge ca virAgA vimuccati - (ma.ni.3/20, vi.ma.16/64) ityevaM vItarAgatAyAH klezahAnopAyatA darzitA sA'pi Ave to kSaNika evA AtmAnuM darzana paNa bauddha mATe rAgajanaka banI jaze. kAraNa ke temAM AtmadarzanatvasvarUpa rAgakAraNatAavacchedaka guNadharma rahe che. mATe nairAtmyadarzanane = kSaNika Atmadarzanane paNa saMsAranuM ja kAraNa mAnavuM paDaze. mATe nairAtmyadarzanathI nirvANa thavAnI bauddhamAnyatA kapolakalpita siddha thAya che. A rIte klezahAninA sAdhana vize bauddhadarzanasaMbaMdhI carcA pUrNa thAya che. (25/11)
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1726 * vivekakhyAtiparyAlocanam * dvAtriMzikA-25/12 vivekakhyAtirucchetrI klezAnAmanupaplavA' / saptadhA prAntabhUprajJA kAryacittavimuktibhiH / / 12 / / viveketi / vivekakhyAtiH = pratipakSabhAvanAbalAdavidyApravilaye vinivRttajJAtRtvakartRtvA'bhimAnAyA rajastamomalA'nabhibhUtAyA buddherantarmukhAyAzcicchAyAsaMkrAntiH anupaplavA = antarA'ntarA vyutthAnarahitA klezAnAM ucchetrii| yadAha- "vivekakhyAtiraviplavA hAnopAyaH" (yogasUtra-2-26) / na kSatikarI, vItarAgatAyAH jJAna-kriyAsamuccayopahitatvAditi dik / / 25/11 / / sAmprataM pAtaJjalA'bhimataM klezahAnopAyamAha- 'viveke'ti / pratipakSabhAvanAbalAt = 'buddhirahamacetanA' ityAdyAkArakaprasaGkhyAnasAmarthyAt avidyApravilaye = anAdikAlInaklezAtmakasavAsanamithyAjJAnonmUlane sati 'cetanA'haM karcI'tyAdyAkArakasya svAzrayakakartRtvasamAnAdhikaraNajJAtRtvA'haGkArasya pracyavena hetunA vinivRttajJAtRtva-kartRtvA'bhimAnAyAH rajastamomalA'nabhibhUtAyAH = sattvaguNodrekeNa rajoguNa-tamoguNalakSaNabuddhimaladvitayA'parAbhUtAyAH nirmalAyA buddheH bahirmukhatAparityAgena antarmukhAyAH = praviviktapuruSA'bhimukhAyAH satyAH cicchAyAsaGkrAntiH = puruSapratibimbasaGkrAntiH vivekakhyAtiH kathyate pAtaJjalaiH / sA ca prAthamyadazAyAM jAyamAnA parokSatayA durbalatvAdantarA'ntarA vicchidyate / paraM dIrghakAla-nairantaryasatkArA''sevitadhyAnasamAdhiprakarSaparyante jAyamAnA pratyakSarUpatayA baliSThatvAdantarA'ntarA naiva vicchidyate / iyaM antarA antarA vyutthAnarahitA vakSyamANAnAM klezAnAM avidyAdInAM ucchetrI bhaNyate pAtajalaiH / atra yogasUtrasaMvAdamAha- 'viveke'ti / atra rAjamArtaNDavyAkhyaivam - 'anye guNA anyaH puruSaH' ityevaMvidhasya vivekasya yA khyAtiH = prakhyA sA'sya hAnasya dRzyaduHkhaparityAgasya upAyaH che vivekhyAti phlezanAzaka - pAtaMjala darzana che (have graMthakArazrI klezanAzanA sAdhanane vize pAtaMjala yogadarzananI mAnyatA rajU kare che. 12 thI 23 zloka sudhI pAtaMjala darzanano siddhAMta batAvI 24 mA zlokathI tenuM khaMDana graMthakArazrI karaze. A bAbatanI vAcakavarge noMdha levI.) gAthArtha - anupaplava evI vivekakhyAti ja lezono uccheda karanAra che. te prAntabhUmi prajJA che. kAryavimukti ane cittavimukti dvArA te vivekakhyAtinA sAta prakAra che. (25/12) TIkArya - pratipakSa bhAvanAnA baLathI avidyAno aMdhakAra vilIna thatAM buddhimAMthI jJAtRtva ane kartutvanuM mithyA abhimAna ravAnA thAya che. mATe tevI buddhi rajoguNathI ane tamoguNathI parAbhava pAmatI nathI. AvI buddhi aMtarmukha bane che. aMtarmukha thayelI buddhimAM cichAyA = puruSapratibiMba saMkrAnta thAya che. Ama buddhimAM je puruSapratibiMbanI saMkrAnti thAya che te vivekakhyAti kahevAya che. A vivekakhyAti vacce vacce viccheda vinAnI thAya tyAre anupaplava = upaplavazUnya kahevAya. A anupaplava vivekakhyAti avidyAdi klezono uccheda karanArI che - ema pAtaMjala vidvAnono mata che. kAraNa ke pataMjali maharSie yogasUtra nAmanA graMthamAM jaNAvela che ke - "viplavazUnya = upappavarahita vivekakhyAti klezanA ucchedano upAya che.' 1. hastAdarza '...palavA' ityazuddhaH pAThaH /
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAntabhUmiprajJAparAmarzaH * = sA ca saptadhA = saptaprakAraiH prAntabhUprajJA sakalasAlambanasamAdhiparyantabhUmidhIrbhavati kAryacittavimuktibhiH catustriprakArAbhiH / tatra ( 1 ) ( na me jJAtavyaM kiJcidasti, (2) kSINA me klezAH, na me kSetavyaM kiJcidasti, (3) adhigataM mayA jJAnaM, (4) prAptA vivekakhyAti'riti kAryaviSayanirmalajJAnarUpAzcatasraH kAryavimuktayaH / = kAraNam / kIdRzI ? aviplavA / na vidyate viplavaH vicchedaH antarA vyutthAnarUpo yasyAH sA aviplavA / idamatra tAtparyam - pratipakSabhAvanAbalAdavidyApravilaye vinivRttajJAtRtva-kartRtvA'bhimAnAyAH rajastamomalA'nabhibhUtAyAH buddheH antarmukhAyA yA cicchAyAsaGkrAntiH sA vivekakhyAtirucyate / tasyAH ca santatatvena pravRttAyAM satyAM dRzyasyA'dhikAranivRtterbhavatyeva kaivalyam - (rA.mA.2/26) iti / atra yogasUtrabhASye vyAsastu sattvapuruSA'nyatApratyayo vivekakhyAtiH / sA tvanivRttamithyAjJAnA plavate / yadA mithyAjJAnaM dagdhabIjabhAvaM vandhyaprasavaM sampadyate tadA vidhUtaklezarajasaH sattvasya pare vaizAradye pa-rasyAM vazIkArasaMjJAyAM vartamAnasya vivekapratyayapravAho nirmalo bhavati / sA vivekakhyAtiraviplavA hAnasyopAyaH / tato mithyAjJAnasya dagdhabIjabhAvopagamaH punazcA'prasava ityeSa mokSasya mArgo hAnasya upAyaH - (yo.sU.bhA.2/26 ) ityAha / maNiprabhAyAM rAmAnandastu dRgdRzyayorbhedaH vivekaH tasya jJAnaM khyAtiH / viplavaH mithyAjJAnam / Adau khalu AgamAt sAmAnyataH vivekakhyAtirudeti sA'nAdyavidyAM na hanti, parokSatvAt / yadA sA mananena sthApitA satI sarvato viraktena puruSA'bhimukhena cittena nirantaramabhyasyate tadA dhyAnaprakarSaparyantajA citpratibimbavatI sAkSAtkArarUpA savAsanamithyAjJAnaM nihanti aviplavA satI paravairAgyapUrvakanirodhena saMskArazeSasya kRtakRtyasya prArabdhA'vasAne AtyantikanivRttidvArA bhAviduHkhahAnasya mokSasyopAyaH - (ma. pra.2/26) ityAcaSTe / utpannavivekakhyAteH puruSasya yAdRzI prajJA bhavati tAM kathayan vivekakhyAtereva svarUpamAha- 'se 'ti / kAryeti / kAryavimuktiH caturdhA, cittavimuktiH tu tridhA ityevaM saptaprakArA sattva- puruSA'nyatAkhyAtirbhavatIti bhAvaH / tatra kAryavimuktiriti prayatnavyApyena kAryAntareNa vimuktiH prajJAyAH ityarthaH, prayatnaniSpAdyA'nuniSpAdanIyA cittavimuktiraprayatnasAdhyeti (yo.sU.2/27 ta.vai.) tattvavaizAradyAM vAcaspatimizramatam / A vivekhyAtinA sAta prakAra che = = = 1727 = sA ca / khAvive'dhyAti tamAma sAlaMjana samAdhinI chelsI bhUmi utpanna thanArI buddhi sva35 che. tenA sAta prakAra che. cAra prakAranI kAryavimukti ane traNa prakAranI cittavimukti ema bhegI karIne kula sAta prakAre vivekakhyAti bane che. temAM cAra prakAranI kAryavimukti vivekakhyAti A mujaba samajavI. (1) 'mAre jANavA yogya kazuM bAkI rahyuM nathI. (2) mArA klezo kSINa thaI gayA che. mAre kSINa karavA yogya kazuM bAkI nathI rahyuM. (3) mArA vaDe jJAna meLavAyuM che. (4) vivekakhyAti prApta thaI gaI che.' - A pramANe kAryaviSayaka nirmala jJAnasvarUpa cAra prakAranI kAryavimukti samajavI. 1. mudritapratau "...gataM ( tA ) mayA hAnaprAptaviveka..." ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarze'pi 'hAnaprAptA...' ityazuddhaH pAThaH / rAjamArtaNDAnusAreNAsmAbhiratrA'pekSitaH pATho yojitaH / 3. hastAdarzentare 'hAnadhvamAvive...' ityazuddhaH pAThaH /
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1728 kuzalapuruSAvasthopavarNanam * dvAtriMzikA - 25/12 ( 1 ) ' caritArthA me buddhiH ', guNAH 'hRtA'dhikArA mohabIjA'bhAvAt kuto'mISAM praroha : ?, (2) sAtmIbhUtazca me samAdhiriti, (3) svarUpapratiSTho'hamiti guNaviSayajJAnarUpAstisraH 'cittavimuktaya iti / tadidamuktaM- "tasya saptadhA prAntabhU (miH ) prajJeti " ( yogasUtra 2 - 27 ) / / 12 / / * prakRte yogasUtrasaMvAdamAha- 'tasye 'ti / prakRte rAjamArtaNDavyAkhyaivam - tasya = utpannavivekajJAnasya jJAtavyavivekarUpA prajJA prAntabhUmau sakalasAlambanasamAdhibhUmiparyante saptaprakArA bhavati / tatra kAryavimuktirUpA catuSprakArA- ( 9 ) 'jJAtaM mayA jJeyaM, na jJAtavyaM kiJcidasti', (2) 'kSINA me klezAH, na kiJcit kSetavyamasti', (3) 'adhigataM mayA jJAnaM', (4) 'prAptA mayA vivekakhyAtiH' iti pratyayAntaraparihAreNa tasyAmavasthAyAmIdRzyeva prajJA jAyate / IdRzI prajJA kAryaviSayaM nirmalaM jJAnaM kAryavimuktirityucyate / cittavimuktistridhA - ( 1 ) caritArthA me buddhi:, guNAH hRtAdhikArAH, mohA'bhidhAnamUlakAraNA'bhAvAt niSprayojanatvAccA'mISAM kutaH praroho bhavet ? (2) 'sAtmIbhUtazca me samAdhiH', (3) 'tasmin sati svarUpapratiSTho'hamiti / IdRzI triprakArA cittavimuktiH / tadevamIdRzyAM saptavidhaprAntabhUmiprajJAyAmupajAtAyAM puruSa: kuzala ityucyate - (rA.mA.2/27) iti / atra maNiprabhAvRttistvevam prakRSTaH antaH = avasAnaM phalatvena yAsAM tAH prAntAH caramA iti yAvat / prAntA bhUmayo'vasthAH yasyAH sA prajJA prAntabhUmiH sthirA aviplavA AtmakhyAtiH viduSaH pratyayAntaratiraskAreNa saptaprakArAH prajJA'vasthAH caramA bhavanti / (1) jJAtavyamakhilaM jJAtaM, ataH paraM na kiJcit jJAtavyamastItyekA / sarvajijJAsAnivartakatvAdiyaM prAntA / na hi iyaM anAtmajJasya sambhavati / tataH tadAlambanasamAdhinA pradhAnA'ntaprajJAyAM sthirAyAmapi AtmajijJAsAyAH sattvena tatprajJAyA acaramatvAt / evamagrimA'vasthAnAM prAntatvaM mantavyam / (2) hAtavyAH sarve bandhahetavo hatAH, na kiJcinmama heyamastIti dvitIyA / (3) kaivalyaprAptyA prAptavyamakhilaM prAptam, ato'nyanna kiJcidapi mama prAptavyamastIti tRtIyA / (4) vivekakhyAtisampAdanena kartavyamakhilaM kRtam, na kiJcitkAryamastIti caturthI / etAH catasraH kAryavimuktisaMjJAH / cittavimuktisaMjJAH tisraH / yathA ( 1 ) kRtArthaM me buddhisattvamityekA / (2) buddhyA tadrUpA guNA api girizikharacyutA iva grAvANo niravasthAnAH svakAraNe pralayA'bhimukhAH saGghAtenA'stamAtyantikaM gacchanti, teSAM nAsti punaH prarohaH prayojanAbhAvAditi dvitIyA / = tathA (1) 'mArI buddhi kRtArtha thaI che. rajoguNa vagere guNonA adhikAro harAI gayA che, kheMcAI gayA che. moha nAmanuM bIja na hovAnA kAraNe buddhi-rajoguNa-tamoguNa vagere pharIthI kaI rIte aMkurita thaze ? arthAt niha ja thAya. (2) mane samAdhi AtmasAt thayela che. (3) huM mArA svarUpamAM ja pratiSThita thayelo chuM.' - AvA prakAre guNaviSayaka jJAnasvarUpa traNa prakAranI cittavimukti samajavI. Ama kula sAta prakAre vivekakhyAti thAya che. tethI to pataMjali maharSie yogasUtra graMthamAM jaNAvela che ke - 'jene vivekakhyAti utpanna thayela che tenI prAnta bhUmikAnI prajJA sAta prakAre hoya che.' - (25/12) 1. mudritapratau 'buddhiguNA...' ityazuddhaH pAThaH / 2. mudritapratau hastAdarze ca 'buddhiguNAH kRtAdhikArA' ityazuddhaH pAThaH / asmAbhistu rAjamArtaNDAnusAreNA'pekSitaH pATho yojitaH / 3. hastAdarze 'kAryavi....' ityazuddhaH pAThaH /
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAsamatAnusAreNa saptavidhA prajJA * 1729 tathA (3) guNA'tItaH svarUpamAtrA'vasthitaH cidekarasa iti tRtIyA / prajJA = avasthatyartha: / nijJAsAjihaasaa-prepsaa-cikiirssaa-shok-bhy-viklpaa'ntphlaaH sapta prajJAbhUmayaH prAntA mantavyA ityarthaH - (ma. * pra.2/27) / vyAsastu yogasUtrabhASyetasya iti pratyuditakhyAteH pratyAmnAyaH (= parAmarzaH ) / saptadhA ityazuddhyAvaraNamalA'pagamAccittasya pratyayA'ntarotpAde sati saptaprakAraiva prajJA vivekino bhavati / tadyathA (1) rijJAtaM haiyuM, nADasya puna: parijJeyanti 1 (2) kSILA heyahetavo, na punaretevAM kSetavyakti / (3) sAkSAtkRtaM nirodhasamAdhinA hAnam / (4) bhAvito vivekakhyAtirUpo hAnopAya iti / catuSTayI kAryA vimuktiH prajJAyAH / cittavimuktistu trayI / (5) caritA'dhikArA buddhi: / ( 6 ) guNA girizikharakUTacyUtA iva grAvANo niravasthAnAH svakAraNe pralayA'bhimukhAH saha tenA'staM gacchanti / (7) etasyAmavasthAyAM guNasambandhA'tItaH svarUpamAtrajyotiramalaH kevalI puruSaH iti / etAM saptavidhAM prAntabhUmiprajJAmanupazyan puruSaH kuzala ityAkhyAyate / pratiprasave'pi cittasya muktaH kuzala ityeva bhavati, mubADatItatvAviti - (yo.pU.mA.2/27) thamAva2 / dhi coLavAtiAvavaseyam / / 2/12 / / vizeSArtha :- pAtaMjala matAnusAra anAdi kALathI buddhi rajoguNa ane tamoguNathI parAbhava pAmelI che. tethI ja buddhi anAdi kALathI bahirmukha che. mATe ja Dagale ne pagale 'cetanA taM ii' A pramANe jJAtRtva ane kartRtvanuM abhimAna buddhimAM utpanna thAya che. vAstavamAM caitanya-jJAtRtva to puruSanuM svarUpa che. paNa ajJAnanA lIdhe buddhitattva jJAtRtvane potAno guNadharma mAnI bese che. paraMtu tenAthI UlaTuM 'huM cetanA nathI' ItyAdirUpa prasaMkhyAnanA pratipakSabhAvanAnA baLathI jyAre avidyA anAdikAlIna ajJAna ravAnA thAya che tyAre jJAtRtva vagerenuM abhimAna buddhimAMthI nIkaLI jAya che ane buddhimAM sattvaguNa baLavAna bane che. rajoguNa ane tamoguNathI buddhino parAbhava thato aTakI jAya che. sattvaguNapradhAna evI nirmaLa buddhi aMtarmukhI bane che. puruSanA svarUpanI sanmukha bane che. puruSathI pratibiMbita bane che. = = Ama nirmaLa aMtarmukhI buddhimAM puruSapratibiMbanI je saMkrAnti thAya che te vivekakhyAti che ke je zarUAtamAM parokSa hovAthI nirbaLa hoya che. mATe te prAraMbhamAM thoDA-thoDA samaye aTakI jAya che. paNa satata AdarapUrvaka dIrghakAlIna dhyAnAdinA abhyAsanA baLathI jyAre vivekakhyAti atyaMta baliSTha bane che tyAre te vacce vacce aTakI paDatI nathI. AvI vivekakhyAti anupaplava kahevAya che. dhyAnasamAdhinA prakarSane aMte A anupaplava vivekakhyAti pragaTe che. te sAkSAtkArasvarUpa che. tenAthI mithyAjJAna mULamAMthI ukhaDI jAya che. mithyA jJAnanA saMskAra paNa ravAnA thAya che. mithyAjJAna kaho ke avighA kaho banne zabdano artha eka ja che. pAMca prakAranA klezamAM avidyA prathama naMbarano kleza che. tenA nAzano ananya upAya uparokta vivekakhyAti che. pAtaMjala vidvAnono A mata che. tenA sAta prakAra pAtaMjaladarzananI eka prakriyA che. jemAM kAryavimukti prayatnasAdhya che. ane cittavimukti prayatna vinA pragaTe che - A pramANe vAcaspatimizra yogasUtranI tattvavaizArI nAmanI vyAkhyAmAM jaNAve che. vivekakhyAtinA sAta prakAranI vizada chaNAvaTa karavAmAM ativistAra thAya tema hovAthI tenuM vyApaka nirUpaNa ame ahIM nathI karatA. (25/12)
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1730 * caturvidhAH klezAH * dvAtriMzikA-25/14 balAnnazyatyavidyA'syA uttareSAmiyaM punaH / prasupta-tanu-vicchinnodArANAM kSetramiSyate // 13 // balAditi / asyAH = vivekakhyAteH balAdavidyA nazyati / iyam = avidyA punaruttareSAm = asmitAdInAM klezAnAM prasupta-tanu-vicchinnodArANAM kSetramiSyate / taduktaM- "avidyA kSetramuttareSAM prasupta-tanu-vicchinnodArANAmiti" (yogasUtra 2-4) / / 13 / / svakAryaM nA''rabhante ye cittabhUmau sthitA api / vinA prabodhakabalaM te prasaptAH zizoriva / / 14 / / svkaarymiti| ye = klezAH cittabhUmau sthitA api svakAryaM nA''rabhante vinA (prabodhakabalaM =) vivekakhyAteH klezahAnopAyatvamevopobalayati- 'blaaditi'| vivekakhyAteH = prasaGkhyAnasya balAd avidyA = viparyayo nazyati samUlam / avidyA punaH asmitAdInAM vakSyamANAnAM (dvA.dvA.25/18, pR.1735) klezAnAM cittadoSANAM prasupta-tanu-vicchinnodArANAM vakSyamANasvarUpANAM kSetraM = prasavabhUmiH iSyate paatnyjlaiH| yatrA'vidyA viparyayajJAnarUpA zithilIbhavati tatra klezAnAmasmitAdInAM nodbhavo dRzyate / viparyayajJAnasadbhAve ca teSAmudbhavadarzanAt sthitameva mUlatvamavidyAyAH (rA.mA.2/4) iti rAjamArtaNDe bhojH| yadyapyavidyApaJcakasyA'ntaHkaraNameva prasavabhUmiH tathApyavinAbhAvarUpeNopAdAnasAdharmyaNA'tra nimittakAraNasyA'pi prasavabhUmitvaM gauNam, yadeva hi vastu 'ahaM mame'tyavidyAviSayo bhavati tatraiva rAgAdikaM bhavatIti (bhA.ga.2/4 vR.) bhAvAgaNezaH / taduktaM yogasUtre pataJjalinA- 'avidyeti / atra candrikAvyAkhyA - avidyA = anAtmanyAtmA'bhimAnaH sA kSetraM = prasavabhUmiH uttareSAM asmitAdInAM pratyekaM suptAdibhedena caturvidhAnAm / tatra ye klezAH cittabhUmau sthitAH prabodhakA'bhAve svakAryaM nA''rabhante te prasuptAH (1) / tanavaH = sUkSmAH (2) / vicchinnAH = parasparamitarotkarSe ucchinnAH (3) / ye svaM svaM kAryamabhinivarttayanti te udArAH (4) teSAm + (caM.2/4) ityevaM vartate / / 25/13 / / prasuptasvarUpaM granthakRdevA'dhunopadarzayati- 'sve'ti / ye klezAH cittabhUmau sthitAH prabodhakA'bhAve svakAryaM nArabhante te prasuptA ityucyante yathA bAlA'vasthAyAm / bAlasya hi vAsanArUpeNa sthitA api che avidhA anya klezanI janmabhUmi - pAtaMjala ha gAthArtha - vivekakhyAtinA baLathI avidyA nAza pAme che. A avidyA to prasuta, tana, vicchinna ane udAra evA anya asmitA vagere klezonI janmabhUmi tarIke mAnya che. (2pa/13) TIkArya :- vivekakhyAtinA baLathI avidyA nAza pAme che. A avidyA to prasuta, tana, vicchinna ane udAra avasthAvALA asmitA, rAga vagere cAreya klezonI janmabhUmi rUpe mAnya che. tethI to pAtaMjala yunie yogasUtra graMthamAM kahela che ke - "prasupta, tana, vicchinna ane udAra evA anya saMzonI 4nmabhUmi avidhA cha.' 6 (25/13) vizeSArtha :- prasuta vagairenI vyAdhyA graMtha12zrI. mAgaNave . (25/12) gAthArtha :- (1) je kleza cittabhUmimAM vidyamAna hovA chatAM prabodhakanuM baLa na hovAnA kAraNe potAnA kAryane zarU nathI karatA te lezo bALakanI jema prasupta avasthAvALA kahevAya che. (25/14) TIkArtha:- je klezo cittabhUmimAM hAjara hovA chatAM paNa udghodhakanA atyaMta baLa vinA potAnuM
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ * pratipakSabhAvanopavarNanam * 1731 prabodhakasyodbodhakasya balaM = udrekaM te = klezAH prasuptAH zizoriva = bAlakasyeva / / 14 / / bhAvanAtpratipakSasya zithilIkRtazaktayaH / tanavo'tibalA'pekSA yogA'bhyAsavato yathA / / 15 / / bhAvanAditi / bhAvanAt = abhyAsAt pratipakSasya = svavirodhi pariNAmalakSaNasya zithilIkRtA kAryasampAdanaM prati zaktiryeSAM te (= zithilIkRtazaktayaH) tathA, tanavo = vAsanA'varodhatayA klezAH prabodhakasahakAryabhAve nA'bhivyajyante iti rAjamArtaNDe bhojaH / prasuptaklezatvaM tu videhaprakRtilayAnAM sambhavati / taduktaM maNiprabhAyAM - tatra videhaprakRtilayAnAM yoginAM klezAH prasuptAH, vivekakhyAtyabhAvenA'dagdhatayA zaktirUpeNA'vasthAnAt / ata evA'nte punarudbhavanti (ma.pra.2/4) iti / yogasUtrabhASye vyAsastu - tatra kA prasuptiH? cetasi zaktimAtrapratiSThAnAM bIjabhAvopagamaH / tasya prabodhaH = Alambane sammukhIbhAvaH / prasaGkhyAnavato dagdhaklezabIjasya sammukhIbhUte'pyAlambane nA'sau punarasti, dagdhabIjasya kutaH praroha: ? iti| ataH kSINaklezaH kuzalazcaramadeha ityucyate / tatraiva sA dagdhabIjabhAvA paJcamI klezA'vasthA nA'nyatreti / satAM klezAnAM tadA bIjasAmarthya dagdhamiti viSayasya sammukhIbhAve'pi sati na bhavatyeSAM prabodha iti uktA prasuptiH dagdhabIjAnAmaprarohazca (yo.sU.bhA. 2/4) ityAcaSTe / 'prasuptiH = jJAnA'gnyadagdhayA avyaktA'vasthayA kAryonmukharUpayA'vasthAnam / yathA videhaprakRtilayAnAm / vivekakhyAtirUpajJAnA'gnidagdhAnAM na kadApi kAryonmukhatA iti sA paJcamI avasthA' (nA.bha.2/4) iti nAgojIbhaTTaH / / 25/14 / / ___ klezatanutvamAha- 'bhAvanAditi / svavirodhipariNAmalakSaNasya pratipakSasya abhyAsAditi / tathAhi klezapratipakSaH = kriyAyogaH tasya bhAvanaM = anuSThAnaM tenopahatAH = tanavaH / athavA samyagjJAnamavidyAyAH pratipakSaH, bhedadarzanamasmitAyAH, mAdhyasthyaM rAga-dveSayoH, anubandhabuddhinivRttiH abhinivezasyeti (ta.vai.2/4) tattvavaizAradyAM vAcaspatimizraH / 'te tanavo ye sva-svapratipakSabhAvanayA zithilIkRtakAryasampAdanazaktayo vAsanA'vazeSatayA cetasyavasthitAH prabhUtAM sAmagrImantareNa svakAryamArabdhumakSamAH, yathA kArya zarU karatA nathI te klezo bALakanI jema prasupta avasthAvALA kahevAya che. (2pa/14). vizeSArtha :- atyaMta nAnA bALakane koI Teko Ape to te cAle. bAkI te paDyo rahe. tema koI udbodhakanuM = jagADanAra tattvanuM viziSTa baLa na maLavAthI potAnuM kazuM paNa kAma karyA vinA je rAgAdi klezo manamAM emane ema paDyA rahe te prastuta kahevAya. (25/14). gAthArtha - pratipakSanI bhAvanAthI je lezonI zakti zithila thaI gaI che te tanu kahevAya che jema ke yogAbhyAsavALA jIvanA klezo. te zithila kalezone svakArya karavAmAM ghaNA baLanI apekSA 23 cha. (25/15) TIkArya - svavirodhI pariNAma pratipakSa kahevAya. teno abhyAsa eTale bhAvanA. vivakSita rAgAdi klezanA virodhI pariNAmano abhyAsa karavAthI vivakSita rAgAdi klezanI zakti kAryasaMpAdana karavA mATe asamartha banI jAya che. saMskAranA avarodhathI manamAM rahelA tevA zithilazaktivALA rAgAdi klezo tanuM kahevAya che. A kleza bALakanI jema anavaruddhasaMskAra svarUpe = prasuta svarUpe rahelA nathI. (mATe 1. mudritapratiSu- 'svavirodhapa...' iti pAThaH /
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1732 * prasaGkhyAnodaye klezAnAM vandhyatA * dvAtriMzikA - 25/15 = cetasyavasthitAH, na tu baalsyevaa'nvruddhvaasnaatmnaa| atibalA'pekSAH svakAryA''rambhe prabhUtasAmagrIsApekSAH, na tadbodhakamAtrA'pekSAH / yogAbhyAsavato yathA rAgAdayaH klezAH / / 15 / / abhyAsavato yoginaH' (rA.mA. 2/4 ) iti rAjamArtaNDakRt / na tu bAlasya iva anavaruddhavAsanA''tmanA azithilazaktikasaMskArAtmanA / ata eva prasuptebhyaH tanavaH klezA bhidyante / prasuptaklezAnAM vAsanA upakSINazaktikA na bhavanti / ata evodbodhakamAtrasannidhAnAtprasuptaklezAH svakAryamArabhanta eva / tanuklezAnAM tu vAsanAH prasaGkhyAnabalenopahatazaktikA bhavanti / ata eva tanuklezAH svakAryA''rambhe prabhUtasAmagrIsApekSAH prasuptaklezA'pekSitasAmagrItaH prabhUtAM sAmagrImapekSante, na tu prasuptaklezA iva udbodhakamAtrA'pekSA bhavanti / nAgojIbhaTTastu tanutvaJca vivekakhyAtipratibandhakatA'vacchedakotkaTatvasyA'pyabhAvaH / evaJca pratibandhakA'bhAvAd vivekakhyAtyAtmakaprasaGkhyAnodaye te klezAH dagdhabIjavat vandhyA bhavanti / vandhyeSu ca teSu samAptA'dhikAraM cittaM vilIyata iti dik / tatra kriyAyogasya klezatAnavaM dRSTA'dRSTadvArA phalam / abhimAna-rAga-dveSAdiprAbalye kriyAyogA'sambhava eva sambhave vA'Ggavikala iti svaniSpattaye sa klezatAnavaM karoti / evaM kriyAyogena cittazuddhau adharmA''khyakAraNatAnavAd avidyAderapi tAnavaM bhavati / evaM yogo'pi kriyAyogasya dRSTA'dRSTadvArA phalam / tatra sattvazuddhiH adRSTadvAram / dRSTaM tu cittaniyamanam / evaM kriyAyogena klezatAnave sati antarA klezairapratibaddho vivekakhyAtipravAhaH sAkSAtkAraparyavasAyI bhavati / tataH tena sAkSAtkAreNA'gninA dagdhabIjakalpAH klezAH prarohasamarthA na bhavanti / eSA jIvanmuktiH / tataH prArabdhasamAptau cittena saha dagdhabIjakalpA anAgatA'vasthAH sUkSmaklezAH tatkAraNe lIyante / tataH kAraNA'bhAvAt punarjanmA'bhAva eva paramamuktiH - (nA.bha.2/ 2) ityevaM klezahAnopAyamAha / / 25 / 15 / / = = prasupta karatAM tanu avasthA judI paDI jAya che. prasupta avasthAmAM saMskAra avarodhAyelA ghasAyelA nathI. mAtra sAmagrI na maLavAthI te kArya karatA nathI. jyAre tanu avasthAmAM saMskAra ghasAyela avarodhAyela hoya che. mATe ja) tanu avasthAvALA klezo potAnuM kArya zarU karavA mATe puSkaLa sAmagrInI apekSA rAkhe che. (prasupta avasthAvALA klezo karatAM tanu avasthAvALA klezonA saMskAro atyaMta ghasAI gayelA/bhUMsAI gayelA/DhIlA paDI gayelA/nabaLA paDI gayelA hovAthI je sAmagrIthI prasupta klezo potAnuM kArya karI zake che te karatAM ghaNA vadhu pramANamAM sAmagrI upasthita thAya to ja tanu avasthAvALA saMskAra potAnuM kArya zarU karavA mATe sakSama bane che. mATe prasusa karatAM tanu avasthA judI che - ema siddha thAya che. prasupta avasthAvALA klezo to udbodhaka hAjara thavA mAtrathI potAnuM kArya karavA mAMDe che.) tanu avasthAvALA klezo mAtra udbodhakanI apekSA rAkhIne potAnuM kArya karI zakatA nathI. jema ke yogAbhyAsa karanAra sAdhakanA rAgAdi klezo tanuavasthAvALA hovAnA kAraNe mAtra sAmAnya nimitta udbodhaka maLavAnA kAraNe potAnuM bhogavilAsAdi kArya karavA samartha banI zakatA nathI.(25/15) vizeSArtha H- avidyA svarUpa klezano pratipakSa sabhyajJAna che. asmitA nAmanA klezano pratipakSa bhedadarzana che. rAga ane dveSa nAmanA klezano virodhI madhyasthabhAva che. abhiniveza nAmanA pAMcamA = = =
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ * vicchinnaklezasvarUpadyotanam * 1733 anyenoccaibalavatA'bhibhUtasvIyazaktayaH / tiSThanto hanta vicchinnA rAgo dveSodaye ythaa||16|| ___anyeneti / anyena = svA'tiriktena uccairbalavatA = 'atizatiyabalena klezena abhibhUtasvIyazaktayastiSThanto hanta vicchinnAH klezA ucyante yathA rAgo dveSodaye / na hi rAga-dveSayoH parasparaviruddhayoryugapatsambhavo'stIti / / 16 / / vicchinnamAha- 'anyene'ti / spaSTa eva TIkArthaH / yogasUtrabhASye vyAsastu - vicchidya vicchidya tena tenA''tmanA punaH punaH samudAcarantIti vicchinnAH / katham ? rAgakAle krodhasyA'darzanAt / na hi rAgakAle krodhaH samudAcarati / rAgazca kvacid dRzyamAno na viSayAntare nAsti / naikasyAM striyAM caitro rakta ityanyAsu strISu viraktaH kintu sa tatra rAgo labdhavRttiranyatra tu bhaviSyadvRttiriti / sa hi tadA prasupta-tanu-vicchinno bhavati + (yo.sU.bhA.2/4) ityAha / - klezAnAmanyatamena samudAcaratA'bhibhavAd vA'tyantaM viSayasevayA vA vicchidya vicchidya tena tenA''tmanA samudAcaranti = Avirbhavanti vAjIkaraNAdhupayogena vA'bhibhAvakadaurbalyena veti / vIpsayA viccheda-samudAcArayoH paunaHpunyaM darzayatA yathoktAt prasuptAd bheda uktaH / rAgeNa vA samudAcaratA vijAtIyaH krodho'bhibhUyate sajAtIyena vA viSayAntaravartinA rAgeNaiva viSayAntaravartI rAgo'bhibhUyate (ta.vai. pR.153/2-4) iti tattvavaizAradyAM vAcaspatimizraH / 'vicchinnatvaM cA'lpapratibandhavazAd vyaJjakasattve'pyantarA'ntarA'nabhivyaktiH / ataH suSuptito'sya bhedaH, vyaJjakavilambena dvi-trijanmAdibahukAlavyAptyA'nabhivyaktareva prasuptitvAt, prazabdena prakarSalAbhAditi (bhA.ga.2/4 vR.) bhAvAgaNezaH / / 25/16 / / klezanI ucchedaka AgrahagrastabuddhinI nivRtti che. A mujaba yogasUtranI tattvavaizAradI vyAkhyAmAM vAcaspatimizra jaNAve che. matalaba ke samyajJAna vagereno abhyAsa karavAthI avidyA vagere pAMceya prakAranA klezonI svakAryajanaka zakti zithila thatI jAya che. bAkInI vigata TIkAryamAM spaSTa che.(25/15). gAthArtha :- bIjA atyaMta baLavAna klezathI potAnI zakti abhibhUta thavA chatAM hAjara rahetA pravezo vichinna upAya che. ma dveSanA yama 2. (25/16) TIkArtha:- potAnAthI bhinna evA atyaMta baLavAna kleza vaDe potAnI kAryajanaka zakti parAbhava pAmelI hovA chatAM hAjara rahelA bicArA klezo vicchinna kahevAya che. jema ke dveSanA udayamAM rAga vicchinna thaI jAya che. kAraNa ke rAga ane dveSa paraspara virodhI che. tethI bannenI ekIsAthe utpatti zakya nathI. (25/16) vizeSArtha :- je vyakti upara atyaMta rAga hoya te ja vyakti upara jyAre baLavAna TheSa Ave tyAre tenA pratyeno rAga vicchinna thaI jAya che. prasupta ane tenuM avasthAvALA kleza karatAM vicchinna avasthAvALA kleza judA eTalA mATe paDI jAya che ke ubodhaka hAjara hovA chatAM paNa sAmAnya muzkelI Ave athavA vacce-vacce vicchinna lezo pragaTa thatAM nathI. je aMjanAsuMdarI upara atyaMta rAga pavanaMjayane hato tenA upara ekavAra baLavAna napharata dveSa thatAM mAtA-pitA-mitra-svajana vagerenI ghaNI samajAvaTa (= udbodhaka) chatAM paNa "AsannamuktigAmI anya pratispardhI umedavAra pratye potAno 1. hastAdarza 'aziya...' ityazuddhaH pAThaH /
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1734 * udArasaGklezanirUpaNam * dvAtriMzikA-25/17 sarveSAM sannidhiM prAptA udArAH sahakAriNAm / nivartayantaH svaM kAryaM yathA vyutthAnavartinaH / / 17 / / sarveSAmiti / sarveSAM sahakAriNAM sannidhiM = sannikarSaM prAptAH svaM kArya nirvartayanta udArA ucyante / yathA gutthAnavartino' = yogapratipanthidazA'vasthitAH / / 17 / / / sAmpratamavasarA''yAtamudAraklezaM nirUpayati- 'sarveSAmiti / / spaSTa: TIkArthaH / taduktaM rAjamArtaNDe api - te udArA ye prAptasahakArisaMnidhayaH svaM svaM kAryamabhinivartayanti / yathA sadaiva yogaparipanthino vyutthAnadazAyAm / eSAM pratyekaM caturvidhAnAmapi mUlabhUtatvena sthitA'pyavidyA'nvayitvena pratIyate / na hi kvacidapi klezAnAM viparyayA'nvayanirapekSANAM svruupmuplbhyte| tasyAJca mithyArUpAyAmavidyAyAM samyagjJAnena nivartitAyAM dagdhabIjakalpAnAmeSAM na kvacit praroho'sti / ato'vidyAnimittatvamavidyA'nvayazcaiteSAM nizcIyate / ataH sarve'pi avidyAvyapadezabhAjaH / sarveSAJca klezAnAM cittavikSepakAritvAd yoginA prathamameva taducchede yatnaH kAryaH - (rA.mA.2/4) iti / 'udAratvaM viSaye labdhavRttitvA''khyamabhivyaktatvam' (nA.bha.2/4 vR.) iti nAgojIbhaTTaH / 'udAratvaM = sahakArisannidhivazAtkAryakAritvamiti (yo.sudhA.2/4) yogasudhAkaroktiH smartavyA'tra / maNiprabhAkRttu - viSayasaGginAM vicchinnA udArAzca bhavanti / yathA caitrasya yasyAM rAgastatra krodho vicchinno rAga udAraH / evaM yatra krodha udArastatra rAgo vicchinnaH kAlenodAro bhUtvA puruSapazuM klezayanti / ete klezA avidyAmUlAH tasyAH puruSA'parokSakhyAtyA nivRttau nivartante / yathA jIvanmuktasya klezA kSINA iti paJcamI klezAnAmavasthA draSTavyA (ma.pra.2/4) ityevaM klezahAnopAyamAvedayati / prasuptAstattvalInAnAM tanvavasthAzca yoginAm / / vicchinnodArarUpAzca klezA viSayasaGginAm / / iti saGgrahazlokaH / / 25/17 / / aNagamo aMjanAe kema vyakta na karyo ?' AvI eka sAmAnya vicAraNAthI (= muzkelIthI) pavanaMjayane aMjanAsuMdarI upara vicchinna thayelo rAga pragaTa na thayo. jo aMjanAsuMdarI uparano rAga tanuavasthAvALo hota to tyAre te avazya pragaTa thaI jAta. paNa vicchinna bhUmikA sudhI pahoMcI gayela hovAthI tyAre te pragaTa na thayo. A rIte vicchinna kleza tanukleza karatAM judA paDI jAya che. lagna pUrve pavanaMjaya jyAre chUpI rIte aMjanAsuMdarIne jovA jAya che te vakhate aMjanA pratyeno teno rAga prasupta avasthAmAM hato - ema kahI zakAya. Ama prasupta, tanu ane vicchinna - A traNeya dazA vibhinna siddha thAya cha. yothI avasthA mAgaNanA dobhA matAze. (25/16) gAthArtha - tamAma sahakArI kAraNonuM sAMnnidhya pAmelA ane potAnuM kArya niSpanna karatA klezo 2 upAya che. hebha vyutthAnazAmA 2DelA na zo. (25/17) TIkArtha :- tamAma sahakArI kAraNonuM sannidhAna pAmelA hovAnA kAraNe potAnuM kArya pragaTa karatA lezo udAra kahevAya che. jema ke yoganI virodhI vyutthAnadazAmAM rahelA klezo. (25/17) vizeSArtha-DanalopanI gAdImAM erakanDIzanavALI rUmamAM rAtre vyutthAnadazAmAM rahelo atyaMta kAmAsakta yuvAna TI.vI. viDiyo vageremAM manapasaMda pikacara joto hoya tyAre rAga udAra avasthAvALo kahevAya. 1. hastAdarza '...nuvartina' ityazuddhaH pAThaH /
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ * avidyAdipaJcavidhaklezapratipAdanam * 1735 avidyA cA'smitA caiva rAgadveSau tathA'parau / paJcamo'bhinivezazca klezA ete prakIrtitAH // 18 // ___ avidyA ceti / klezAnAM vibhAgo'yam / taduktaM- "avidyA'smitA-rAga-dveSA'bhinivezAH klezA iti" (yogasUtra 2-3) / / 18 / / viparyAsA''tmikA'vidyA'smitA dRgdrshnaiktaa| rAgastRSNA sukhopAye dveSo duHkhA'Gganindanam / / 19 / / vipryaasaa''tmiketi| viparyAsaH = atasmiMstadgrahaH' tadAtmikA (=viparyAsA''tmikA) avidyaa| ____ nanu tAvat ke klezA yeSAM prasuptatvAdikamabhihitam ? ityAzaGkAyAmAha- 'avidya'ti / klizyanti = karmatatphalapravartakAH santaH puruSaM duHkhAkurvantIti klezAH / teSAM klezAnAM vibhAgo'yaM avidyaadiH| taduktaM yogasUtre pataJjalinA 'avidya'ti / te ca paJca bAdhanAlakSaNaM paritApamupajanayantaH klezazabdavAcyA bhavanti / te hi klezAH cetasi pravartamAnAH saMsAralakSaNaM guNapariNAmaM dRDhayantIti rAjamArtaNDakArA''zayaH / etadvRttau nAgojIbhaTTaH - te hi cetasi vartamAnAH saMsAradharmA'dharmakarmamayaM guNapariNAmaM dRDhayanti / karmabhiH klezAH klezaizca karmANIti / anavasthA tu bIjAkuravadanAditvAnna doSAya - (yo.sU.2/3 nA.) ityAha / __ yogasUtrabhASye vyAsastu - klezA iti paJca viparyayA ityarthaH / te spandamAnA guNA'dhikAraM dRDhayanti, pariNAmamavasthApayanti, kAryakAraNasrota unnamayanti, parasparA'nugrahatantrIbhUtvA karmavipAkaM cA'bhinirhArantIti - (yo.bhA.2/3) ityAcaSTe / ime paJca klezA viparyayatvenA'pyucyante / taduktaM sAGkhyasUtre - viparyayabhedAH paJca - (sAM.sU.3/37) iti / avidyAdivat tamo-moha-mahAmoha-tAmisrA'ndhatAmisrarUpeNA'pIme klezA'parA'bhidhAnaviparyayabhedAH tantrAntare'bhyupagamyante ityavadheyam / / 25/18 / / ___ sAmpratamavidyAdikaM nirUpayati- 'viparyAse'ti / tadAtmikA = atasmiMstaditi pratibhAsA''tmikA avidyA iti avidyAyAH sAmAnyalakSaNam / tasyA eva bhedapratipAdanam- yathA anityeSu ghaTAdiSu nityatvasya uparokta sAnukULa dravya, kSetra, kALa, bhAvamAM rAga kArya karI rahela hovAthI udAra kahevAya. (25/17) klezanA pAMca prakAra che thArtha :- savidhA, asmitA, 2, dveSa tathA pAMyamI saminiveza- zavAyarale.(25/18) TIkArya - avidyA vagere klezono vibhAga che. tethI to pataMjali RSie yogasUtramAM kahela cha ? - 'mavidhA, masmitA, 2, dveSa, matmaniveza - pAMya deza. che.' (25/18) vizeSArtha :-uparokta pAMceya klezanuM AgaLanI be gAthAmAM graMthakArazrI nirUpaNa karaze.(2pa/18) gAthArtha :- avidyA viparyAsasvarUpa che. puruSa ane darzananI ekatA = asmitA. sukhanA upAyane vize tRSNA eTale rAga. tathA du:khanA kAraNanI niMdA karavI te pheSa jANavo. (25/19) TIkArtha :- je padArtha je svarUpe rahela na hoya te padArthano te viparIta svarUpe bodha karavo te viparyAsa = gerasamaja = bhrama kahevAya. avidyA viparyAsasvarUpa che. jema ke anitya evA ghaDA vageremAM nityatvano bodha, azuci evI kAyA vageremAM zucipaNAno = pavitratA bodha, duHkhAtmaka viSayomAM sukharUpatAnuM bhAna ane Atmabhinna evA zarIra vageremAM AtmapaNAnuM abhimAna e gerasamajarUpa avidyA 1. hastAdarza 'tahaH' ityazuddhaH truTitazca pAThaH /
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1736 * avidyAprarUpaNA * dvAtriMzikA-25/19 yathA'nityeSu ghaTAdiSu nityatvasya, azuciSu kAyAdiSu zucitvasya, duHkheSu viSayeSu sukharUpasya, anAtmani ca zarIrAdAvAtmatvasya abhimAnaH / taduktaM"anityA'zuci-duHkhA'nAtmasu nitya-zuci-sukhAtmakhyAtiravidyeti" (yogasUtra 2-5) / 'dRgdarzanayoH = puruSarajastamo'nabhibhUtasAttvikapariNAmayoH bhoktabhogyatvenA'vasthitayorekatA (-dRgdarzanakatA) = asmitaa| taduktaM-- "dRgdarzanazaktyorekAtmate vA'smitA" (yogasUtra 2-6) / abhimAnaH = khyAtiH, "nityo ghaTaH, dhruvA pRthivI, dhruvA sacandra-tArakA dyauH, amRtA divaukasa' iti / ___tathA 'sthAnAd bIjAdupaSTambhAd niHspandAd nidhanAdapi / kAyamAdheyazaucatvAt paNDitA hyazuciM viduH / / ' ( ) iti vaiyAsikI gAthAmAzritya SaDvidhahetutaH azuciSu = paramabIbhatseSu kAyAdiSu = dehA'GgopA'GgAdiSu zucitvasya abhimAnaH = viparyAsapratyayaH, 'naveva zazAGkalekhA kamanIyeyaM kanyA madhvamRtAvayavanirmiteva candraM bhittvA niHsRteva jJAyate, nIlotpalapatrA''yatAkSI hAvabhAvagarbhAbhyAM locanAbhyAM jIvalokamAzvAsayantIve'ti lakSaNaH / etenA'puNye puNyapratyayaH anarthe'rthaviparyAsazca vyAkhyAtaH / tathA duHkheSu = vakSyamANarItyA (dvA.dvA.25/22 pR.1740) duHkhAtmakeSu viSayeSu sukharUpasya abhimAnaH = bhramaH, anAtmani ca zarIrAdau = bhogA'dhiSThAne zarIre puruSopakaraNe vA manasi Atmatvasya abhimAnaH = dRgvipryyH| ata eva granthakRtA jJAnasAre - nityazucyAtmatAkhyAtiranityAzucyanAtmasu / avidyA, tattvadhIrvidyA, yogAcAryaiH prakIrtitA / / 6 (jJA.sA.14/1) ityuktamiti pUrvamapi (pR.1251) darzitam / taduktaM pataJjalinA yogasUtre 'anityeti / bhAvitArthamevedaM sUtram / navaraM zuktirajatAdyavidyAnAM tu saMsArA'hetutvAnnA'tra gaNaneti bhAvAgaNezaH / / avidyA na pramANaM na pramANA'bhAvaH kintu vidyAviparItaM jJAnAntaramavidyeti (yo.sU.2/5 bhA.) yogasUtrabhASye vyAsa Aha / taduktaM garuDapurANe - anAtmanyAtmavijJAnamasataH satsvarUpatA / sukhA'bhAve tathA saukhyaM mAyA vidyAvinAzinI / / - (ga.pu. ) iti / taduktaM viSNupurANe api - anAtmanyAtmabuddhiryA'narthe (= asve) svamiti yA matiH / avidyAtarusambhUtibIjametad dvidhA sthitam / / 6 (vi.pu.6/7/11) iti prAguktaM(pR.1251) smartavyam / bauddhAnAmapi sammatamevA'vidyAhAnam, - dve dhammA pahAtabbA-avijjA ca bhavataNhA ca 6 (pa.saM.ma.1/1/1/67) iti paTisambhidAmaggavacanAdityavadheyam / asmitAmAha- dRgdarzanayoriti / yogasUtrasaMvAdamAha- 'dRgdarzanazaktyoH ' iti / atra raajmaartnnddvRttijANavI. tethI pataMjali munie yogasUtramAM kahela che ke - "anitya-azuci-duHkha ane jaDa padArthamAM maza: nitya-zuyi-su5 bhane mAtmAnI buddhi thavI te bhavidhA cha.' 6 65 = zasti = zizati bheTa. yaitanyasva35 puruSa. tathA rzana = zanazati =249 ane tamoguNathI abhibhava nahi pAmela sAttvika pariNAma =sattvaguNapradhAna aMtakaraNatattva. puruSa bhoktA tarIke rahelo che tathA aMtaHkaraNa bhogya tarIke rahela che. puruSa cetana che ane aMtaHkaraNa jaDa che. banne bhinna che. chatAM anAdi kALathI sAthe rahela hovAnA kAraNe puruSa ane aMtaHkaraNamAM je ekatAnI buddhi thAya che te asmitA kahevAya. tethI to yogasUtra graMthamAM kahela che ke - "daphazakti ane darzanazaktinI 1. mudritapratau '...tmataivA'smitA' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarza ....smite' ityazuddhaH pAThaH / ..... cinidvayamadhyavartI pATho hastAdarza nAsti /
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ * asmitopavarNanam . 1737 sukhopAye = sukhasAdhane tRSNA sukhajJasya sukhAnusmRtipUrvo lobhapariNAmaH = rAgaH / taduktaM 'sukhAnuzayI rAgaH' (yogasUtra 2/7) iti / duHkhAGgAnAM = duHkhakAraNAnAM nindanaM = duHkhA'bhijJasya tadanusmRtipUrvakaM vigarhaNaM (=duHkhA'Gganindana) = dveSaH / revam - dRkzaktiH = puruSaH, darzanazaktiH = rajastamobhyAmanabhibhUtaH sAttvikaH pariNAmaH antaHkaraNarUpaH / anayoH bhogya-bhoktRtvena jaDA'jaDatvenA'tyantabhinnarUpayorekatA'bhimAnaH = asmitA ityucyate / yathA prakRtiH vastutaH kartRtva-bhoktRtvarahitA'pi 'karmyahaM bhoktryahamiti abhimanyate / so'yamasmitA'khyo viparyAsaH klezaH - (rA.mA.2/6) iti / bhAvAgaNezastu - dRg = draSTA / dRzyate'nayeti darzanaM = buddhiH / pralayAdau phalopadhAnaM nAstIti zaktipadam / dRkzakteH darzanazaktezcaikAtmateva dharmatazca rUpatazcA'tyantamekAkArabuddhiH = asmitA = ahaGkAra ityarthaH / avidyAtazcA'smitAyA ayaM bhedo yad buddhyAdau sAmAnyato'haMbuddhiH bhedA'bhedasahiSNurudeti, atyantabhedA'grahaNAt saivA'vidyA / asmitA tu svato dharmatazca tayorakhaNDatvabhramarUpA - (bhA.ga.2/6) ityAcaSTe / yogasUtrabhASye vyAso'pi - puruSaH = dRkazaktiH, buddhiH = darzanazaktiH iti etayorekasvarUpA''pattirivA'smitA kleza ucyate / bhoktR-bhogyazaktyoH atyantavibhaktayoH atyantA'saGkIrNayoH avibhAgaprAptAviva satyAM bhogaH kalpate / svarUpapratilambhe tu tayoH kaivalyameva bhavati, kuto bhogaH ? - (yo.bhA.2/6) ityAha / - zaktizabdo yogyatA'rthakaH bhoktR-bhogyatvayogyayoratyantaviviktayordRgdRzyayoravidyAkRtaikAtmatA = tAdAtmyam, 'iva'zabdena 'ahamasmIti bhrAntikRtatvaM tAdAtmyasya dyotayati / sA'smitetyarthaH / ayaM hRdayagranthirityucyate brahmavAdibhiH 6 (ma.pra.2/6) iti maNiprabhAkRt / / bauddhAnAmapi sammatamevA'smitAhAnam, - eko pahAtabbo-asmimAno - (pa.saM.ma.1/1/1/66) iti paTisambhidAmaggavacanAdityavadheyam / rAga iti / taduktaM yogasUtre 'sukhAnuzayI rAgaH' (yo.sU.2/7) iti / atra rAjamArtaNDavRttirevam - sukhaM anuzete iti sukhAnuzayI, sukhajJasya sukhA'nusmRtipUrvakaM sukhasAdhaneSu tRSNArUpo gardhI rAgasaJjJakaH klezaH - (rA.mA.2/7) 'iti / - sukhAnubhave sati smRtyA tajjAtIyasukhAntare tatsAdhane vA yA tRSNA sa rAgaH sukhamanuzete = viSayIkarotIti sukhAnuzayItyarthaH - (yo.sU.2/7 ma.pra.) iti maNiprabhAkRt / prakRte - sukhAd rAgaH - (vai.sU. 5 / 2 / 10) iti vaizeSikasUtramapyavadhAtavyam / duHkhA'nabhijJasya tatsmRterabhAvAd duHkhA'bhijJasya ityuktam / smaryamANe duHkhe dveSaH duHkhaa'nusmRtijANe ekAtmatA eTale asmitA." sukhanA jANakArane sukhanuM smaraNa thatAM ja sukhanI sAmagrImAM je lobhano pariNAma = tRSNA jAge che te rAga kahevAya che. tethI yogasUtramAM jaNAvela che ke - "rAga sukhAnuzayI = sukhane viSaya banAvanAra che." 9 tathA duHkhano jANakAra jIva duHkhanuM smaraNa thatAM ja duHkhanA kAraNonI niMdA-gaI kare che te dveSa samajavo.
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1738 * aSaminivezavyAvyA. ,, yata 3- " u:lAnuzI dveSa:" kRti (coLasUtra 2-8) ||%0deg|| viduSo'pi tathArUDhaH sadA svarasavRttikaH / zarIrAdyaviyogasyA'bhinivezo'bhilASataH / / 20 / / viduSo'pIti / viduSo'pi paNDitasyA'pi tathArUDhaH = pUrvajanmA'nubhUtamaraNaduHkhA'nubha'vavAsanAbalAd bhayarUpaH ` samupajAyamAnaH zarIrAdInAmaviyogasya (= zarIrAdyaviyogasya ) abhilASataH 'zarIrAdiviyogo me mA bhUdityevaMlakSaNAt abhinivezo bhavati / sadA = nirantaraM pUrvakaH / anubhUyamAne tu duHkhe nA'nusmRtimapekSate / tatsAdhaneSu tu smaryamANeSu dRzyamAneSu vA duHkhA'nusmRtipUrvaka eva dveSaH / dRzyamAnAnyapi hi duHkhasAdhanAni tajjAtIyasya duHkhahetutAM smRtvA tajjAtIyatA vaiSAM duHkhahetutvamanumAya dveSTi vigarhate jighAMsati vA / tratra yosUtrasaMvAvamAha'tulAnuzayI'ti / '3:dvAnumavitu: smRtyA 3:va-tatsAdhanayorka: jodha: sa dveSa:' (ma.pra.2/8) kRti zipramA.t / '3:vAmijJasya tadanusmRtipurassaraM tatsAdhaneSu nindA deva:' (yo.sudhA.2/8) vRti coLasudhAroktti: ||2/16|| sAmpratamavasarasaGgatyA''yAtamabhinivezamAha- 'viduSa' iti / 'dehendriyAntaHkaraNAdhibhyo'nityA'zuciduHkhA'nAtmAdibhyo nitya- zucyAdyAtmako'haM bhinnaH tannAze'pi nAzA'pratiyogI cetana' iti viduSo'pi kAraNa ke yogasUtra graMthamAM kahela che ke - 'dveSa du:khAnuzayI = duHkhane viSaya banAvanAra che.' (25/19) * avidhA ane asmitAno bheda = dvAtriMzikA - 25/20 = vizeSArtha H- doraDAmAM sApanI buddhi, chIpamAM cAMdInI buddhi, mRgajaLamAM sAcA pANInI buddhi vagere paNa viparyAsa-bhrama ja che. paraMtu tevI bhrAnta buddhi saMsAranuM kAraNa na hovAthI tenI ahIM avidyA tarIke gaNanA karavAmAM Avela nathI. saMsArakAraNa bane tevI avidyA ahIM kleza tarIke oLakhAvavI abhipreta che. A vAtane dhyAnamAM rAkhavI. avighA vastunuM UlaTuM ja bhAna kare che athavA sAcuM bhAna nathI karatI. jyAre asmitA sAcuM-khoTuM bheLaseLIyuM jJAna kare che. puruSa ane aMtaHkaraNamAM atyaMta bheda hovA chatAM te banne vacce abhedanuM avagAhana je buddhimAM thAya te buddhi = asmitA ane te bannemAM sarvathA bhedanuM bhAna je bhramamAM na thAya te bhrAnta buddhi = avidyA. ATalo te banne vacce taphAvata samajavo. sAcuM na jaNAvuM te avidyA tathA khoTuM jaNAvuM te asmitA. bAkInI vAta TIkArthamAM spaSTa che. (25/19) * abhinivezane oLakhIe haiM gAthArtha H- vidvAnane paNa zarIra vagerenA aviyoganA abhilASathI abhiniveza thAya che. te janma-janmAntarathI vaLagelo che tathA kAyama svarasavRttivALo hoya che. (25/20) TIkArtha :- paMDita jIvane paNa 'zarIra vagereno viyoga mane nA thAya' A pramANe zarIrAdinA aviyoganA abhilASathI abhiniveza thAya che. A abhiniveza pUrvajanmamAM anubhavelA maraNanA duHkhanA anubhavathI utpanna thayelA saMskAranA baLathI bhayasvarUpe utpanna thAya che. A abhiniveza kAyama svarasathI pravarte che. abhinivezanI pravRtti svecchAne AdhIna nathI. z. mudritaprato 'du:lAmAva...' cazu: pATha: / r. mudritaprato hastAvaze 6 '..vatAbhrUya: samu...' |zuddha: pAThaH / paraM sa cAzuddhaH / asmAbhiH rAjamArtaNDAnusAreNA'trA'pekSitaH pATho yojitaH /
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ * karmavipAkamImAMsA * 1739 svarasavRttikaH anicchA'dhInapravRttikaH / taduktaM- "svarasavAhI viduSo'pi tathArUDho'bhinivezaH " iti ( yogasUtra 2 - 9 ) / / 20 / / ebhyaH karmAzayoH dRSTA'dRSTajanmA'nubhUtibhAk / tadvipAkazca jAtyAyurbhogA''khyaH sampravartate / / 21 / / ebhya iti / ebhyaH = uktebhyo'vidyAdibhyaH klezebhyaH karmAzayo bhavati / dRSTA'dRSTajanmanoranubhUtiM bhajati yaH sa ( = dRSTA'dRSTajanmAnubhUtibhAk ) tathA, tadvipAkaH karmavipAkaH ca kimutA'jJasyetyapizabdArthaH / yogasUtrasaMvAdamAha - 'svarase 'ti / atra rAjamArtaNDavRttiH pUrvajanmA'nubhUtamaraNaduHkhA'nubhavavAsanAbalAd bhayarUpaH samupajAyamAnaH 'zarIraviSayAdibhiH mama viyogo mA bhUditi anvahamanubandharUpaH sarvasyaivA''kRmeH brahmaparyantaM nimittamantareNa pravartamAno'bhinivezA''khyaH klezaH - (rA.mA.2/9) ityevaM vartate / maNiprabhAvRttilezastvevam viduSo mUrkhasya vA jantumAtrasya yo maraNatrAsaH so'bhinivezaH / yathA mUrkhasya ' ahaM sadA syAmi ti rUDhatrAsaH tathA viduSo'pi rUDho dRzyate, yataH svarasavAhI saH / pUrvajanmasu asakRnmaraNaduHkhA'nubhavajanyavAsanAsaGghaH svarasaH / tena vahati pravahatIti svarasavAhI - ( ma.pra. 2/9) iti / / 25/20 || klezAnAM karmAzayAdipravartakatvamAha - 'ebhya' iti / avidyAdibhyaH avidyAssmitA-rAga-dveSA'bhinivezA''bhidhAnebhyaH klezebhyaH hetubhyaH karmA''zayaH = dharmA'dharmasvarUpo bhavati / dRSTA'dRSTajanmanoH ihA'mutrajAtyoH anubhUtiM = saMvedanaM bhajati / klezebhya eva jAtyAyurbhogAkhyaH manuSyatvAdijAtijIvanakAla-viSayendriyasukhAdisaMvidabhidhAnaH karmavipAkaH sampravartate / taduktaM yogasUtre klezamUlaH tethI to yogasUtramAM kahela che ke - 'vidvAnane paNa tathAvidha rUpe vaLage tevo svarasavAhI abhiniveza samaSThavo.' - (25/20) vizeSArtha :- 'huM zarIra, Indriya vagere karatAM judo chuM. zarIra vagere baLI javA chatAM paNa huM kadApi baLavAno nathI. zarIra kapAya temAM mAre jarAya kapAvAnuM nathI. zarIra to duHkhanuM ghara, roganuM dhAma ane hAlatI-cAlatI gaTara che.' - AvuM jANavA chatAM paNa vidvAna mANasane paNa 'A zarIra chUTI na jAya to sAruM' AvI UMDa-UMDe abhIpsA avAranavAra thayA ja kare che. 'A IcchA khoTI che. vadhu jIvavAnI ghelachA rAkhavAmAM zuddha AtmAne muddala lAbha nathI. mAre AvI jIvanatRSNAthI chUTavuM che. jIvanaAzaMsAne choDavI che.' AvuM jJAnI puruSa Icche to paNa deha TakAvI rAkhavAno abhiniveza ravAnA thato nathI. sAdhakanI IcchA hoya to tevo abhiniveza utpanna thAya ane sAdhakanI IcchA na hoya to tevo abhiniveza utpanna na thAya- evuM nathI. anAdikAlIna dehAdhyAsAdinA malina saMskA2thI te abhiniveza IcchavA na chatAM paNa utpanna thaye ja rAkhe che. AvA abhinivezane nava gajanA namaskAra! (25/20) gAthArtha :- A klezothI karmAzaya thAya che. dRSTa ane adaSTa janmamAM te anubhUtino viSaya bane che. tathA jAti-AyuSya ane bhoga nAmano karmavipAka pravarte che. (25/21) TIDArtha :- pUrvo'ta avidyA-asmitA-rAga-dveSAhi asezothI 4 dharma-adharmasva35 arbhAzaya thAya che. A loka ane paralokamAM te karmAzaya anubhUtino viSaya bane che. tathA janma, AyuSya (jIvana) ane 1. hastAdarze 'karmA'priye' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarze '...nubhUmiM' ityazuddhaH pAThaH / = = = = =
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ * karmavipAkasya duHkharUpatAsamarthanam * 1740 jAtyAyu-rbhogAkhyaH sampravartate nirUpitatattvametat / / 21 / / pariNAmAcca tApAcca saMskArAd dvividho'pyayam / guNavRttivirodhAcca hanta duHkhamayaH smRtaH / / 22 / / pariNAmAcceti / ayaM karmavipAko duHkhA''hlAdaphalatvena dvividho'pi ' te hlAda - paritApaphalA' ( yogasUtra 2 - 14 ) ityatra tacchabdaparAmRSTAnAM jAtyAyurbhogAnAM dvaividhyazravaNAt / karmAzayo dRSTA'dRSTajanmavedanIyaH / sati mUle tadvipAko jAtyAyurbhogAH / - ( yo. sU. 2/12-13) iti / nirUpitatattvaM etat prAk IzAnugrahadvAtriMzikAyAm ( dvA. dvA. 16 / 1- bhAga - 4 pR. 1088) iti neha punaH pratanyate / / 25/21 / / yoginastu sarvaH karmavipAko duHkhAtmaka evetyAha- ' pariNAmAditi / karmavipAkaH = dvAtriMzikA - 25/22 = zubhakarmapariNAmaH yathAkramaM duHkhA''hlAdaphalatvena bAdhanAlakSaNaduHkhaphalatvena AhlAdalakSaNasukhaphalatvena ca dvividho'pi te hlAda - paritApaphalAH puNyApuNyahetutvAt' (yo.sU.2/14 ) ityatra yogasUtre tacchabdaparAmRSTAnAM 'te'itipadagRhItAnAM jAtyAyurbhogAnAM dvaividhyazravaNAt / prakRtasUtravyAkhyA rAjamArtaNDe - hlAdaH = sukhaM, paritApaH duHkhaM hlAda - paritApau phalaM yeSAM te tathoktAH / puNyaM = kuzalaM karma, tadviparItamapuNyaM, te puNyA'puNye kAraNe yeSAM te teSAM bhAvaH tasmAt / etaduktaM bhavati - puNyakarmArabdhA jAtyAyurbhogA hlAdaphalA apuNyakarmArabdhAstu paritApaphalAH / etacca prANimAtrA'pekSayA dvaividhyam - (rA.mA. 2/14) ityevaM vartate / kAryavaijAtyasya kAraNavaijAtyaprayojyatvaniyamena jAtyAyurbhogaphalAnAM dvividhatA'nyathAnupapattyA karmavipAkadvaividhyamanumIyata iti yAvat tAtparyamatrA'vaseyamanuzIlitatarkazAstraiH / sadRSTidvAtriMzikAyAM ( dvA. dvA. 24/7 pR. 1637) lezata uktametat / bhoga nAmano karmavipAka avidyA vagerenA kAraNe pravarte che. A tattvanuM nirUpaNa pUrve IzAnugraha batrIsImAM (dvAdvA.19/1-bhAga-4 5.1088) uresa che. (25/21) vivekIne tamAma kmavipAka duHkharUpa # gAthArtha :- banneya prakArano karmavipAka kharekhara pariNAmanA kAraNe, tApanA lIdhe, saMskAranA hetuthI tathA guNavRttivirodhanA nimitte du:khamaya kahevAyela che. (25/22) TIDArtha :- durmavipAunA je aAra che. (1) hu: isa bhane (2) khAlAhaIla. Arae } 'te hlAda-paritApaphalAH' 'tyAhi yogasUtramAM 'te' zabdathI ati-AyuSya loga A trAne grhe| DaravAmAM Avesa che. uparokta yogasUtrano artha e che ke jAti janma, AyuSya ane bhoganA phaLa AhlAda ane paritApa che. puNyajanya janma-jIvana-bhogasukhapravRtti AhlAdane Ape che. tathA pApajanya janma-jIvana ane bhogapravRtti du:khane/tApane/saMtApane Ape che. janma-jIvana ane bhogapravRtti to karmano vipAka che. janma vagere traNeyanA phaLa be prakAranA hovAthI karmavipAka paNa be prakArano phalita thAya che. A banne prakArano karmavipAka duHkharUpa ja che. teno svabhAva mAtra duHkha che. sukha karmavipAkano svabhAva nathI ja. AnA cAra kAraNa ahIM jatAvesa che. = = azubha
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ * viSayopabhogAt bhogatRSNAvRddhiH * 1741 pariNAmAcca = yathottaraM garbhA'bhivRddhestadaprApti kRtaduHkhA'parihAralakSaNAd duHkhAntarajananalakSaNAcca / __sAmprataM dvividhakarmavipAkasya duHkharUpatAM sAdhayitumupakramate- pariNAmAcceti / ayamAzayaH 'nAnupahatya bhUtAni bhogaH sambhavati' ( ) iti pUrvaM (dvA.dvA. | pR. ) darzitAt vacanAt hiMsAdisampAditeSu zArIrAdibhogeSu indriyANAM tRpteH AbhimAnikI upazAntiH tatsukham / yA laulyAdanupazAntiH tadduHkhamiti tAvat lokaprasiddham / na cendriyANAM bhogA'bhyAsena vaitRSNyaM kartuM zakyam, 'na jAtu kAmaH kAmAnAmupabhogena zAmyati / haviSA kRSNavarmeva bhUya evA'bhivardhate / / ' (manu.2/94, vi.pu.4/10/23) iti manusmRteH viSNupurANasya ca vacanAt, - vRddhAstRSNA jalApUrNairAlavAlaiH kilendriyaiH / mUrchAmatucchAM yacchanti vikAraviSapAdapAH / / (jJA.sA.7/2) iti jJAnasAravacanAcca bhogAbhyAsAd yathottaraM gardA'bhivRddheH = tRSNA'bhivRddheH indriyANAJca bhogapATavasaMvRddhezca puNyA'lpatvAdinA bhogAdyaprAptau satyAM tadaprAptikRtaduHkhA'parihAralakSaNAt tathA sukhabhogakAle'pi sveSTaviSayanAzabhItyA duHkhaM vartata iti duHkhAntarajananalakSaNAcca = bhItyutpAdanaparAcca yadvA kAmabhogAdyupabhogakAle laulyA'tirekeNA'nyA'nyA'bhinavotkRSTabhogasAdhanAdigocarotkaTatRSNAlakSaNaduHkhAntarotpAdanalakSaNAcca pariNAmAt kuzalA'kuzalakarmavipAkasya duHkhAtmakatA sidhyati / tasmAdanupAyaH sukhasya bhogAbhyAsaH / sa khalvayaM vRzcikaviSabhIta ivA''zIviSeNa daSTo yaH sukhArthI viSayA'nuvAsito mahati duHkhapaGke nimagna iti / eSA pariNAmaduHkhatA nAma pratikUlA sukhA'vasthAyAmapi yoginaM kliznAti / yadyapyayogino'pi duHkhameva sarvaM tathApi sa mUDhatvAt sukhabhogAdikaM tadanubhavakAle duHkhatayA na jAnAti / yogI tu sukhA'nubhavakAle'pi tasya duHkhAtmakatvaM pazyatIti vizeSaH / taduktaM maNiprabhAyAM - viSayasukhabhogAt kAmAnalo vardhate / vRddhau satyAM kAmyA'lAbhe duHkhamavazyambhAvi / lAbhe'pi kutazcid bhogasaGkoce duHkham / saGkocake dveSaH / tataH kAma-dveSAbhyAM pApopacayAd duHkham / asaGkoce vyAdhiH pApaJca tato duHkham / evaM bhogasya pariNAmaduHkhatA / tathA sukhabhogakAle viSayanAzabhItyA duHkhaM vartate - (ma.pra.2/15) / nAgojIbhaTTo'pi - guNAnAM sattva-rajastamasAM yA vRttayaH sukha-duHkha-mohAH tAsAmekakAlA'navasthAnarUpavirodhAbhAvAcca sarvaM = prakRtiH 'tatkAryasukhAdikaJca vivekinaH sukha-duHkhatattvasAkSAtkAravato duHkha pha pariNAmathI bhogAdi dukhAtmaka ha pari. / (1) parimana sIdhe bhvi5| 6:52135che. 1298 matema bhogasupa vagere bhogavAmAM Ave tema-tema uttarottara Asakti vadhe ja rAkhe che. tethI Asakti vadhatAM jo ISTa bhogasAdhanabhUta patnIpaiso-prasiddhi-paDhazarIra-parivAra na maLe to tenI aprAptithI thanAruM duHkha ravAnA thatuM nathI. A che bhogapravRtti vagerenuM eka pariNAma. tathA jo te ISTa bhogasAdhanabhUta patnI vagere maLe to ene bhogavatAM-bhogavatAM Asakti vadhu pramANamAM vadhI jatAM parastrI-vezyA-kuMvArI kanyA-kolagarla-DrImagarla-DAnsara-Disko DAnsara-misa InDiyAmisa varlDa vagerenI tRSNAnuM navuM duHkha UbhuM thaye ja rAkhe che. A che bhogasukhapravRtti vagerenuM bIjuM pariNAma. A banne prakAranA pariNAmanA lIdhe janma-jIvana-bhogasukhapravRtti duHkhAtmaka siddha thAya che. 1. hastAdarze 'prAptittaduH' ityazuddhaH pAThaH /
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ * viSayasukhAnubhavakAle'pi duHkhAnubhUtiH dvAtriMzikA -25/22 tApAcca upabhujyamAneSu sukhasAdhaneSu sukhAnubhavakAle'pi sadAvasthitatatpratipanthidveSalakSaNAt / meva matam, duHkhakAraNatva - duHkhasambhinnatvAbhyAmityarthaH / tathA ca sukharAgA'pekSayA duHkhadveSasya balavattvAt sukhApekSA duHkhasya prAcuryAcca sukhamapi duHkhayogAd heyamiti bhAvaH / tatra pariNAmaduHkhaM yathA sukhabhogakAle sukhe rAgaH tatpratighAtakeM dveSaH / vinA prANivadhamupabhogA'bhAvena hiMsAdikaJca tannAntarIyakaM bhvti| tAbhyAJcA'dRSTAdidvArottarakAle duHkhamiti / ata eva viSayasukhaM = avidyA viparyAsalakSaNeti vRddhAH / na ca viSayatRSNaiva duHkham, bhogena tRptau tannivRttireva sukhamiti tasyA rAgA'nuviddhatvA'bhAvena na pariNAmaduHkharUpateti vAcyam, tRSNAkSayasya sukhatve'pi bhogA'bhyAsasya tadanupAyatvAt / tena tRSNAvRddhereva darzanAt / tasyAzca duHkharUpatvAt - (nA.bha.2/15) ityAcaSTe / 'sukhe sati AgAminaH tAdRzasya sukhasya kAraNaM puNyaM ananuSThAya vRthaiva tadapekSA tAmasI vRttiH jAyamAnA cittaM duHkhAkarotIti pariNAmaduHkhamiti (yo . sudhA . 2 / 15 ) tu yogasudhAkaroktiH / 'ye 'hi saMsparzajA bhogA duHkhayonaya eva te / AdyantavantaH kaunteya ! na teSu ramate budhaH / / (bha.gI. 5/ 22) viSayendriyasaMyogAt yattadagre'mRtopamam / pariNAme viSamiva tatsukhaM rAjasaM smRtam / / ' (bha.gI. 18/ 38) iti bhagavadgItAkArikAyugalamapyatrA'nusandheyam / taduktaM viSNupurANe'pi kalatra - mitra-putrArthagRha-kSetra - dhanAdikaiH / kriyate na tathA bhUri sukhaM puMsAM yathA'sukham / / - (vi.pu. 6/5/56 ) iti / tathA upabhujyamAneSu kamanIyakalatrAdilakSaNeSu sukhasAdhaneSu sukhA'nubhavakAle'pi sadA'vasthita - tpratipanthidveSalakSaNAt upabhujyamAnabhogasAdhanavikSepakAritattvagocarAt sadaiva . cetasi samavasthitAt dveSamatsarerSyAdisvarUpAt tApAcca duHkharUpatA karmavipAkasya / yogasUtrabhASye tu atha kA tApaduHkhatA ? sarvasya dveSA'nuviddhazcetanA'cetanasAdhanA'dhInaH tApA'nubhavaH iti tatrA'sti dveSajaH karmAS'zayaH / sukhasAdhanAni ca prArthayamAnaH kAyena vAcA manasA ca parispandate tataH paramanugRhNAti upahanti ceti parA'nugraha-pIDAbhyAM dharmA'dharmAvupacinoti / sa karmA'zayo lobhAt mohAcca bhavatItyeSA tApaduHkhatocyate - (yo.sU. bhA. 2/15 ) itthaM tAparUpatoktA vyAsena / tApaduHkhaJca sukhakAle 1742 = - * * tApa ane saMskArathI rmaphaLa duHkharUpa A taapaa.| (2) logasukhanA sAdhanabhUta puSTuNa dhana, premANa patnI, khAjJAMDita putra, anuDUna parivAra vagere bhogavavAmAM Ave to te samaye sukhano anubhava thavA chatAM te samaye paNa uparokta bhogasAdhananA virodhI ke bhogasukhamAM naDatarabhUta thanAra tattva pratye dveSa-ghRNA-ukaLATa-tiraskAra-dhikkAra to tenA manamAM kAyama hAjara ja rahe che. A dveSa e ja tApa-saMtApa che. tenA kAraNe paNa bhogasukhapravRtti vagere duHkhAtma 4 che. evuM siddha thAya che. (3) tamAma karmavipAka duHkhAtmaka ja hovAnuM trIjuM kAraNa che saMskAra. ISTa ane aniSTa viSayo hAjara thAya tyAre ISTa viSayanA lIdhe sukhanuM saMvedana utpanna thaze ane aniSTa-pratikULa viSayanA nimitte jIvane duHkhanI anubhUti thaze. A banne prakAranI anubhUti potAnA AdhArabhUta cittamAM tathAvidha sukhasaMskArAzaya ane duHkhasaMskArAzaya utpanna karaze. tathA tevA saMskArAzaya tevA prakAranA saMyogamAM sukhAnubhava ane
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ * saMskAraduHkharUpatopavarNanam * 1743 saMskArAt ca abhimatA'nabhimataviSayasannidhAne sukha-duHkhasaMvidorupajAyamAnayoH svakSetre tathAvidhasaMskAratathAvidhA'nubhavaparamparayA saMskArA'nucchedalakSaNAt / 'nyasyAdhikasukhaM dRSTvA tApajaM duHkham / tasya dveSA'nuviddhatvAd dveSajaH krmaa''shyH| tathA sukhasAdhanaprArthanayA kaJcidanugRhNAti kaJcit pIDayati / tatra parA'nugraha-pIDAbhyAM dharmA'dharmopacayo bhavatItyeSA tApaduHkhatA - (nA.bha.2/15) iti nAgojIbhaTTaH / / ___'sukhabhogakAle rAgAdinimittena rajoguNavikArarUpA santApAtmikA pratikUlA vRttirjAyate / sA ca 'ahaM pApI, dhiG mAM durAtmAnami'tyevaM cittaM santApayati, tadidaM tApaduHkham' (yo.sudhA.2/15) iti tu yogasudhAkare sadAzivendroktiH / taduktaM bhAvAgaNezenA'pi - tApaduHkhaJca sukhakAle'pyanutApAdibhiH duHkhAntaram - (bhA.ga.2/15 pRSTha-76) iti / 'sukhabhogakAle viSayanAzabhItyA duHkhaM vartate / nAzake dveSAcca tApo'stIti tApaduHkhatA bhogasyeti (ma.pra.2/15) maNiprabhAkRt / tathA saMskArAcceti / abhimataviSayasannidhAne sukhasaMvid anabhimataviSayasannidhAne ca duHkhasaMvid upajAyate / sukhA'nubhavo hi svakSetre = svacitte tatsaMskAramAdhatte, sa ca sukhasmaraNaM, tacca rAgaM, sa ca tatsAdhaneSu manovacaHkAyaceSTAM, sA ca sukhA'nubhavaM, sa ca tRSNA'bhivRddhiM, sA ca adRSTaM, tato vipAkA'nubhavaH, tato vAsanetyevamanAditeti / evaM duHkhA'nubhave'pi yojyam / tatazca yoginaH samyagdarzanazaraNAgatiH / taduktaM yogasUtrabhASye - kA punaH saMskAraduHkhatA ? sukhA'nubhavAt sukhasaMskArA''zayo duHkhA'nubhavAdapi duHkhasaMskArA''zaya iti / evaM karmabhyo vipAke'nubhUyamAne sukhe duHkhe vA punaH karmA''zayapracyava iti / evamidamanAdi duHkhasroto viprasRtaM yoginameva pratikUlA''tmakatvAdudvejayati / kasmAt ? akSipAtrakalpo hi vidvAniti / yathorNAtanturakSipAtre nyastaH sparzana duHkhayati nA'nyeSu gAtrA'vayaveSu / evametAni duHkhAnyakSipAtrakalpaM yoginameva kliznanti netaraM pratipattAram / itaraM tu svakarmopahataM duHkhaM upAttaM upAttaM tyajantaM, tyaktaM tyaktaM upAdadAnaM anAdivAsanAdicitrayA cittavRttyA samantato'nuviddhamiva avidyayA hAtavya evA'haGkAra-mamakArA'nupAtinaM jAtaM jAtaM bAhyA''dhyAtmikobhayanimittAH triparvANaH tApA anuplavante / tadevamanAdinA duHkhasrotasA vyUhyamAnamAtmAnaM bhUtagrAmaJca draSTvA yogI sarvaduHkhakSayakAraNaM samyagdarzanaM zaraNaM prapadyate - (yo.sU.bhA.2/15) iti / bhAvAgaNezastu - saMskAraduHkhaM tu sukha-duHkhasaMskAratatsAdhaneSu pravRtti-nivRttyAdhutthaM duHkhaM 6 (bhA.ga.2/15 vR.) ityAha / 'yadi bhoganAze saMskAro na syAt, tadA na duHkhasantatiH / bhavatyeva tu saMskAra iti saMskAraduHkhatA' (ma.pra.2/15) iti maNiprabhAkRt / 'sukhanAze tatsaMskAraH sukhaM smArayitvA smArayitvA hRdayaM dahati, tadidaM saMskAraduHkham' (yo.sudhA.2/15) iti yogasudhAkare sadAzivendraH / prakRte - pariNAmAcca tApAcca saMskArAcca smudbhvaiH| duHkhaiH suduHsahai: klezamApnuvanti nirantaram / / 6 duHkhAnubhava utpanna karaze. te anubhavo pAchA sukha-duHkhagocara saMskAra Azayane utpanna thaze. A paraMparA cAlyA ja karaze. A paddhatithI jIvana jIvavAmAM te-te saMskArono uccheda nahi thAya. te-te saMskAranA AdhAre pravRtti cAlu rahetAM saMsAra paNa cAlu ja raheze. bhavabhramaNano AmAM koI aMta na Ave. Ama bhogasukhapravRtti vagerethI saMskArano uccheda na thavAthI karmavipAka duHkharUpa ja che - evuM siddha thAya che.
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1744 * zAnta-ghora-mUDhapratyayArambhavicAraH . dvAtriMzikA-25/22 guNavRttivirodhAcca guNAnAM = sattvarajastamasAM vRttInAM = sukha-duHkha-moharUpANAM parasparA'bhibhAvyA'bhibhAvakatvena viruddhAnAM jAyamAnAnAM sarvatraiva duHkhA'nuvedhAccetyarthaH / hanta duHkhamayo = duHkhai-kasvabhAvaH smRtaH / taduktaM "pariNAma-tApa-saMskAra-duHkhairguNavRttivirodhAcca duHkhameva sarvaM vivekinaH" iti (yogasUtra 2-15) / / 22 / / (zaM.gI.3/98) iti zambhugItAvacanamapyanusandheyam / tathA guNavRttivirodhAcceti / guNAH = cittAtmanA pariNatAni sattvarajastamAMsi, teSAM vRttayaH sukha-duHkha-mohAH, tAsAM virodhaH = parasparamabhibhAvyA'bhibhAvakatvaM, tasmAdityarthaH / calaM hi guNavRttaM tatra citte yA guNavRttirAvirbhavati dharmodbhavAt sA punaH adharmodbhavAd dharmA'bhibhave sati tirobhavati / duHkhatvaM svAbhAvikaM svasyAH sphuTayati svabhAvato duHkharUpaiva sukhavRttiH duHkhAtmakarajomizrasattvapariNAmatvAt kintu svakAle sattvaprAdhAnyAt tasyA duHkhatvamasphuTaM rajasA sattvatirobhAve sati sphuTeyamiti sukha-duHkhayorbhedavyapadezaH / etena sukhasya mohatvaM vyAkhyAtam / ato guNapariNAmAtmakaM sarvameva jagad duHkha-mohAtmakaM heyamiti siddhamiti (ma.pra.2/15) maNiprabhAkRt / / yogasUtrabhASye vyAso'pi - guNavRttivirodhAcca duHkhameva sarvaM vivekinaH / prakhyA-pravRtti-sthitirUpA buddhiguNAH parasparA'nugrahatantrIbhUtvA zAntaM ghoraM mUDhaM vA pratyayaM triguNamevA''rabhante / calaM ca guNavRttamiti kSiprapariNAmi cittamuktam / rUpA'tizayA vRttyatizayAzca paraspareNa virudhyante sAmAnyAni tvatizayaiH saha prvrtnte| evamete guNA itaretarA''zrayeNopArjitasukha-duHkha-mohapratyayAH sarve sarvarUpAH bhavantIti / guNapradhAnabhAvakRtastveSAM vizeSa iti / tasmAd duHkhameva sarvaM vivekinaH + (yo.sU.bhA.2/15) ityAcaSTe / ___ granthakAraH prakRte yogasUtrasaMvAdamAha- 'pariNAmeti / atra rAjamArtaNDavRttirevam - vivekinaH ha guNavRttivirodhathI maivipAka kevaLa duHkhAtmaka ha ___ gunn.| (4) tamAma bhAvA du:pAtma hovAno yotho hetu cha guravRttivirodha. pataM48 rzanamA sattvaguNa, rajoguNa ane tamoguNa Ama guNanA traNa prakAra mAnavAmAM Avela che. sattvaguNanI vRtti sukharUpa che. rajoguNanI vRtti duHkharUpa che. tamoguNanI vRtti mohasvarUpa che. A traNeya vRttio paraspara virodhI che. mATe jyAre jyAre sattvAdiguNonI vRttio utpanna thAya che tyAre ekabIjAno parAbhava kare che. baLavAna vRtti nabaLI vRttino parAbhava kare che. nabaLI vRtti baLavAna vRttithI parAbhava pAme che. aMtaHkaraNa triguNAtmaka hovAthI mAtra sattvavRtti kyAreya koIne paNa utpanna thatI nathI. sattvaguNanI vRtti potAnuM kArya kare tyAre paNa rajoguNavRttisvarUpa duHkha ane tamoguNavRttisvarUpa moha to sukhanI sAthe saMkaLAyela ja che. duHkha ane mohathI anuviddha sukhano ja sahu koI saMsAramAM anubhava kare che. sattvaguNa baLavAna hoya tyAre duHkha ane moha avyakta hoya te vAta alaga che paNa anubhUyamAna sukha to duHkha-mohathI mizrita ja che. mATe sattvAdi guNonI vRttiomAM paraspara virodha hovAnA kAraNe tamAma karmavipAka kevaLa duHkhAtmaka ja che - evuM zAstramAM saMbhaLAya che. tethI ja yogasUtra graMthamAM pataMjali maharSie jaNAvela che ke - "pariNAme duHkha, tApathI duHkha ane saMskAranuM duHkha tathA guNavRttiomAM 52252 virodha- // yaa2|| 7 // 2 vivehI sapane madhu 4 hu:535. che.' (25/22)
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ * avidyAracitaH saMsAraprapaJcaH * 1745 itthaM dRgdRzyayogAtmA''vidyako bhavaviplavaH / nAzAnnazyatyavidyAyA iti pAtaJjalA jaguH / / 23 / / itthamiti / itthaM duHkharUpo dRgadRzyayoH = puruSa-buddhitattvayoryogo = vivekA'khyAtipUrvakaH saMyoga AtmA = kAraNaM yasya sa (=dRgdRzyayogAtmA) tathA Avidyako = avidyAracitaH bhavaviplavaH = saMsAraprapaJco avidyAyA' nAzAnazyati / avidyAnAzAtsvakAryadRgdRzyasaMyoganAze tatkAryabhavaprapaJcanAzopapatteH iti pAtaJjalA jaguH = bhaNitavantaH / / 23 / / parijJAtaklezAdivivekasya paridRzyamAnaM sakalameva bhogasAdhanaM saviSaM svAdu annamiva duHkhameva pratikUlavedanIyamevetyarthaH / yasmAdatyantA'bhijAto yogI duHkhalezenA'pyudvijate yathA'kSipAtramaNutantusparzamAtreNaiva mahatIM pIDAmanubhavati netaradaGga, tathA vivekI svalpaduHkhA'nubandhenA'pi udvijate kathamityAha- pariNAmatApa-saMskAraduHkhaiH / viSayANAmupabhujyamAnAnAM yathAyathaM- gardhA'bhivRddhestadaprAptikRtasya duHkhasyA'parihAryatayA duHkhAntarasAdhanatvAccA'styeva duHkharUpateti pariNAmaduHkhatvam / upabhujyamAneSu sukhasAdhaneSu tatpratipanthinaM prati dveSasya sarvadaivA'vasthitatvAtsukhA'nubhavakAle'pi tApaduHkhaM duSpariharamiti tApaduHkhatA / saMskAraduHkhatvaM ca svAbhimatA'nabhimataviSayasaMnidhAne sukhasaMvidda:khasaMviccopajAyamAnA tathAvidhameva svakSetre saMskAramArabhate, saMskArAcca punastathAvidhasaMvidanubhava ityaparimitasaMskArotpattidvAreNa saMsArA'nucchedAtsarvasyaiva duHkhatvam / guNavRttivirodhAcceti / guNAnAM sattvarajastamasAM yA vRttayaH sukha-duHkha-moharUpAH parasparamabhibhAvyA'bhibhAvakatvena viruddhA jAyante tAsAM sarvatraiva duHkhAnubandhAd duHkhatvam / etaduktaM bhavatiaikAntikImAtyantikIM ca duHkhanivRttimicchato vivekina uktarUpakAraNacatuSTayaM yAvatsarve viSayA duHkharUpatayA pratibhAnti tAvat sarvakarmavipAko duHkharUpa evetyuktaM bhavati 6 (rA.mA.2/15) vartate / / 25/22 / / pAtaJjalamatena klezahAnopAyameva vizadayati- 'itthamiti / puruSa-buddhitattvayoH vivekA'khyAtipUrvakaH = atyantA'bhedabhramajanyaH saMyogaH = bhogya-bhoktRtvena sannidhAnaM kAraNaM yasya bhavaviplavasya sa tathA = dRgdazyayogAtmA / so'yaM avidyAracitaH = pUrvoktA'vidyAjanitaH saMsAraprapaJcaH avidyAyAH saMsArakAraNIbhUtAyA nAzAt = nivRttyA nazyati = nivartate / taduktaM yogasUtre - draSTa-dRzyayoH saMyogo heyahetuH (yo.sU.2/17) iti / atra rAjamArtaNDa gAthArtha - A rIte dRgu = puruSa ane dazya = buddhi- A bannenA yoga svarUpa bhavaprapaMca avidyAnirmita che. avidyAnA nAzathI te nAza pAme che. Ama pAtaMjala vidvAno kahe che. (25/23) kArtha :- A rIte samagra bhavaprapaMca duHkhAtmaka ja che. avidyAsvarUpa klezanA kAraNe saMsAraprapaMca nirmAyela che. kAraNa ke bhavaprapaMcanuM kAraNa to puruSa ane buddhitattvano vivekaakhyAtipUrvakano saMyoga che. vivekaakhyAti eTale puruSatattva ane buddhitattva vacce rahelA atyaMta bhedanuM ajJAna arthAta avidyA. mATe vivekakhyAti utpanna thAya to vivekaakhyAtisvarUpa avidyA nAza pAme che. tathA avidyAnA nAzathI avidyAnirmita bhavaprapaMca nAza pAme che. kAraNa ke avidyAnA nAzathI tenuM kArya puruSa-buddhitattvasaMyoga nAza pAme che. te nAza pAmatAM tenA kAryabhUta bhavaprapaMcano uccheda thavo te yuktisaMgata ja che. Ama pAta48 vidvAno che. (25/23) 1. hastAdarza 'avidyAnAzA...' iti pAThaH / sa ca zuddho'pi mUlAnusAreNA'nucitatvAdatra na gRhItaH /
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1746 * pAtaJjalamate mokSapuruSArthocchedApattiH * dvAtriMzikA-25/24 etad' dUSayatinaitatsAdhvapumarthatvAt puMsaH kaivalyasaMsthiteH / klezA'bhAvena saMyogA'janmocchedo hi gIyate // 24 // naitaditi / na etat = pAtaJjalamataM sAdhu = nyAyyaM, puMsaH kaivalyasaMsthiteH sadAtanatvena apumarthatvAt = puruSaprayatnA'sAdhyatvAt / hi = yataH klezA'bhAvena saMyogasyA''vidyakasya svayameva nivRttasya ajanma = anutpAdaH (=saMyogAjanma) ucchedaH5 gIyate / tadeva ca puruSasya kaivalyaM vRttirevam - draSTA = cidrUpaH puruSaH, dRzyaM = buddhisattvaM tayoravivekakhyAtipUrvako yo'sau saMyogo bhogyabhoktRtvena sannidhAnaM sa heyasya duHkhasya guNapariNAmarUpasya saMsArasya hetuH = kAraNaM, tannivRttyA tannivRttiH bhavatItyarthaH - (rA.mA.2/17) iti / / 25/23 / / etat klezahAnopAyagocaraM pAtaJjalamataM vairAgyAdhyAtmAdyAnayanopayogi api ekAntavAdAvinAbhAvidoSagrastamiti granthakRd dUSayati = ekAntavAdamUlakadoSavRndakavalitatayopadarzayati- 'ne'ti / puMsaH = puruSasya kUTasthanityatvena kaivalyasaMsthiteH= sattvAdiguNairamizrIbhAvavyavasthiteH yadvA kaivalyadazAyAH sadAtanatvena puruSaprayatnA'sAdhyatvAt / na hi svataH siddhasya prayatnasAdhyatA sambhavati, sAdhyA'rthitayaivopAdAnagrahaNAt, sarvathAsiddhatvajJAnasya ca sAdhyatvajJAnecchA-prayatnapratibandhakatvAt / na ca puMsaH kaivalyA'vasthAnaM sadAtanamiti kathamajJAyi bhavadbhiriti zaGkanIyam, yataH = yasmAt kAraNAt AkAlaM puruSe klezA'bhAvena = avidyAdiviraheNa Avidyakasya = avidyAracitasya saMyogasya = dRgdRzyasaMyogasya saMsArapadArthasya Avidyakatvenaiva svayameva = prayatnamantareNa svata eva nivRttirbhavati / na hi pariNAmikAraNavirahe tadupAdeyA'vasthitiH sambhavati / itthaJca dRgdRzyasaMyogasya svayameva puruSAt nivRttasya anutpAdaH = anudayo hi pAtaJjalaiH vizeSArtha -puruSa ane buddhi vacce rahelo atyaMta bheda bhUlAya te vivekanI akhyAti = bhedanuM ajJAna DevAyache. vive = meha. jyAti = zAna. adhyAti = zAna.vivenI adhyaatiyvaan| 12 buddhitatpa ane puruSatattvano je saMyoga thAya che te ja saMsAraprapaMca che. vivekaakhyAti avidyAsvarUpa hovAthI samagra saMsAra avidyAnirmita = Avidyaka kahevAya che. 12 thI 23 zloka sudhI graMthakArazrIe pAtaMjaladarzanano siddhAnta spaSTapaNe batAvyo ke avidyAdi klezanA ucchedano upAya vivekakhyAti che. (25/03). che pAtaMjala siddhAntanuM nirAkaraNa che have uparokta pAtaMjala siddhAntamAM rahelA ekAMtavAdamUlaka doSone graMthakArazrI dekhADI rahyA che. gAthArtha :- A pAtaMjala mata barAbara nathI. kAraNa ke puruSanI kaivalyadazA apuruSArtha bane che. AnuM kAraNa e che ke klezanA abhAvathI saMyogano ajanma ja uccheda kahevAya che. (25/24) TIkArya :- uparokta pAtaMjalamata nyAyasaMgata nathI. kAraNa ke puruSanI = AtmAnI kaivalyadazA sanAtana hovAthI puruSanA = sAdhakanA prayatnathI te sAdhavA lAyaka rahetI nathI. AnuM kAraNa e che ke kleza na hovAnA lIdhe avidyAnirmita saMyoga svayameva nivRtta ja che. tevA saMyogano janma na thavo e ja uccheda che - evuM pAtaMjala vidvAno vaDe kahevAya che. tathA te ja puruSanuM kaivalya kahevAya 1. hastAdarza 'etad' iti padaM nAsti / hastAdarzAntare 'tad' iti pAThaH / 2. hastAdarza 'naitAbhA' ityazuddhaH pAThaH / 3. 3. hastAdarza 'saMyamA' ityazuddhaH pAThaH / 4. hastAdarze 'naitaditi' iti nAsti / 5. hastAdarza 'ucchedA' ityazuddhaH pAThaH /
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ * saMvAdanaca valyamatA * 1747 'vyapadizyata iti na punarmUrtadravyavatsaMyogaparityAgo'sya yujyate, kUTasthatvahAniprasaGgAt iti hi parasiddhAntA tadu- "tamAvAtsathI ITSmAvo dAniita" (yojAsUtra 2-25) rajI. ucchedo = hAnaM gIyate / tadeva ca saMyogahAnaM nityaM kevalasyA'pi puruSasya kaivalyaM = asaGgatvaM iti vyapadizyate = paatnyjlairvyvhriyte| na ca puruSasyA'mUrtatve'pi saMyogaparityAgasambhavAnnA'puruSArthatA''pattiH, saMyogaparityAgasya prayatnasAdhyatvAt iti vAcyam, kUTasthatvahAniprasaGgAt = sarvathAnityatvocchedA''patteH asya puruSasya mUrtadravyavat saMyogaparityAgaH dravyasthAnIyasattvAdiguNasaMyogatyAgaH punarna yujyate iti hi parasiddhAntaH = paatnyjlraaddhaantH| taduktaM yogasUtre pataJjalinA 'tadabhAvAt saMthAIiSHvo hanaM tavaze: vaizavama' (co.phU.ra/ra1) tA. __ atra rAjamArtaNDavRttirevam - tasyA avidyAyAH svarUpaviruddhena samyagjJAnena unmUlitAyA yo'yamabhAvaH tasmin sati tatkAryasya saMyogasya apyabhAvaH taddhAnamityucyate / ayamarthaH naitasya mUrtadravyavat parityAgo yujyate kintu jAtAyAM vivekakhyAtau avivekanimittaH saMyogaH svayameva nivartate iti tasya hAnam / yadeva ca saMyogasya hAnaM tadeva nityaM kevalasyA'pi puruSasya kaivalyaM vyapadizyate - (rA.mA. ra/ra0) rUti sAra/ra4. che. tethI mUrtadravyanI jema amUrta puruSamAM saMyoganA parityAga svarUpa saMyogoccheda yuktisaMgata mAnI na zakAya. bAkI to kUTasthanityatA puruSamAMthI cAlI javAnI samasyA UbhI thAya. A to pAtaMjala vidvAnono ja siddhAnta che. tethI to yogasUtramAM jaNAvela che ke - "avidyAno abhAva hoya tyAre saMyogano paNa abhAva hAna = saMyogoccheda kahevAya." 9 (25/24) 7 pAtaMjalamatamAM mokSapuruSArthano uccheda che. vizeSArtha - graMthakArazrInuM tAtparya e che ke AtmAnI mukti mATe dareka Astika darzanakAro ane tenA anuyAyIo mahenata karI rahyA che. AtmAnI mukti kaho, puruSano chUTakAro kaho, doSano kSaya kaho, paramAnaMdamaya avasthA kaho ke puruSanuM mAtra nijasvarUpamAM avasthAna kaho - arthathI badhuM eka ja che. pAtaMjaladarzanamAM puruSanuM nijasvarUpamAM avasthAna e ja kaivalyadazA ane mukti che. paraMtu pAtaMjaladarzananA siddhAnta mujaba puruSa = AtmA to pahelethI ja potAnA svarUpamAM ja rahelo che. paradravyamAM, parabhAvamAM, parasvarUpamAM, parakSetramAM ke vibhAvamAM puruSa raheto to nathI ja. paraMtu pAradravyAdino kadApi puruSane saMyoga paNa thato nathI. puruSa to AkAzanI jema sarvadA nirlepa ja che. tethI avidyAdi klezathI paNa puruSa lepAto nathI. kleza puruSamAM na hoya to puruSa baMdhAya zA mATe ? kleza puruSamAM na hovA chatAM puruSa baMdhAya to Tebala-khurazI vagere paNa baMdhAvA joIe. arthAt prakRtino-buddhino avidyAnirmita saMyoga puruSanI jema Tebala-khurazI vagerene paNa thavo joIe. paraMtu AvuM to pAtaMjalo paNa mAnatA nathI. Ano artha e thayo ke avidyAnirmita buddhitattvasaMyoga ApameLe ja puruSamAMthI ravAnA thayela che. tethI puruSamAM buddhisaMyogano anutpAda anAdi kALathI hAjara ja che. matalaba ke puruSa kAyama mukta ja che. puruSa kyAreya saMsArI thayela ja nathI. tethI puruSanI mukti mATe, saMsAranA uccheda mATe kazo ja prayatna karavAnI jarUra nahi rahe. mokSa to prayatna vinA ja hAjara che. AvuM thAya to mokSapuruSArthano 2. dattA ' vita' ti kuTitA pAd: I hastAkarSAntare ja viparite trazuddhaH : |
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1748 * heya-heyahetu-hAna-hAnopAyavarNanam * dvAtriMzikA-25/25 etadevA''hatAttviko nA''tmano yogo hyekAntA'pariNAminaH / kalpanAmAtramevaM ca klezAstaddhAnamapyaho // 25 / / tAttvika iti / tAttvikaH = 'pAramArthiko nA''tmano hi yogaH = sambandha ekAntA'pariNAminaH sato yujyate / evaM ca Aho ! ityAzcarye klezAstaddhAnamapi kalpanAmAtram / upacaritasya bhavaprapaJcasya prakRtigatatvaM vinA'pi avidyAmAtranirmitatvena bauddhanayena vedAntinayenA'pi ca vaktuM etadeva = pAtaJjalamatA'yuktatvameva mokSA'puruSArthatvameva ca samarthayan granthakRd Aha- 'tAttvika' iti / ekAntA'pariNAminaH = sarvathaiva dhvaMsA'pratiyoginaH sata AtmanaH prakRtyA saha pAramArthikaH sambandhaH na hi = naiva yujyate / tatazca puruSa-prakRtisaMyogaH kalpanAmAtraM, evaJca klezAH avidyAdayaH heyahetavaH taddhAnamapi = klezahAnamapi, apinA hAnopAyazca kalpanAmAtram, nAsikA'greNa karNamUlakarSaNanyAyenA'sambhavyeveti bhAvaH / tatazca - yathA cikitsAzAstraM caturdUham- (1) rogo, (2) rogahetuH, (3) ArogyaM, (4) bhaiSajyamiti / evamidamapi zAstraM caturdUhameva / tadyathA- (1) saMsAraH, (2) saMsArahetuH, (3) mokSaH, (4) mokSopAya iti / tatra duHkhabahulaH saMsAro = heyaH / pradhAna-puruSayoH saMyogo = heyahetuH / saMyogasyA''tyantikI nivRttiH = hAnam / hAnopAyaH = samyagdarzanam + (yo.sU.bhA.2/15) iti yogasUtrabhASye vyAsavacanaM plavata eva, evamapi puruSasya nityanirduHkhatvAt duHkhahAnerapuruSArthatvApattirdurnivAraiva / na ca duHkhaprapaJcasya vastugatyA prakRtiniSThatve'pyatisAnnidhyAt puruSe aupacArikatvAnna mokSapuruSArthocchedaprasaGga iti vAcyam, puruSe upacaritasya bhavaprapaJcasya = jAtyAyurbhAgaviplavasya prakRtigatatvaM = pradhAnaniSThatvA'bhyupagamaM vinA'pi lAghavAd avidyAmAtranirmitatvena = anAdiviparyayamAtrajanyatvena bauddhanayena vedAntinayenApi ca vaktuM zakyatvAt / jJAnA'dvaitavAdinA yogAcArA'bhidhAnena bauddhena jagataH sAMvRtikasatyatvaM brahmA'dvaitavAdinA ca vedAntinA vyAvahArikasatyatvaM avidyAmUlakaM paramArthato mithyaikasvarUpaM svIkriyate tathaiva pAtaJjalairapi puruSasaMsArasya kAlpanikasatyatvaM vaktuM zakyata eva, lAghavAt / na cA'nyatra sthitasyaivA'nyatrA''ropasambhavAt prakRtigatatvaM saMsArasya guNapariNAmarUpasya ja uccheda thaI jAya. A sauthI moTo doSa pAtaMjala matamAM Ave che. AryAvartanI saMskRtimAM mokSapuruSArtha to undrasthAne che. te 4 pAtaMzanabhai cinii 5.ze. (25/24) A ja bAbatanuM samarthana karatA graMthakArazrI kahe che ke - gAthArtha :- ekAMte apariNAmI evA AtmAne tAttvika buddhisaMyoga thato nathI. AzcaryanI vAta che ke A rIte kleza ane teno uccheda paNa kalpanAmAtra banI jaze. (25/25) - zahAni upanAmAtra - na . TIkArya - AtmA sarvathA apariNAmI hoya to buddhitattvano pAramArthika saMyoga saMbaMdha paNa AtmAmAM saMgata thaI na zake. AzcaryanI vAta che ke A rIte to klezo ane klezaucchada paNa kalpanAmAtra banI jaze. kAraNa ke aupacArika saMsAraprapaMcane to prakRtigata na mAno to paNa pAtaMjalamate te avidyAnirmita hovAnA kAraNe tevo bhavaprapaMca to bauddhamatathI ane vedAntImatathI paNa kahevo zakya che. 1. hastAdarza 'pAriSyArthiko' iti pAThaH / hastAdarzAntare 'pAridhyArtha' ityazuddhaH pAThaH /
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ * svazakti-svAmizaktivimarzaH * . 1749 zakyatvAt, mukhyA'rthasya ca bhavanmatanItyA'dyApyasiddhatvAdityarthaH / / 25 / / vAstavikamabhyupeyameveti vAcyam, mukhyArthasya ca = pAramArthikasatyarUpasya saMsArasya hi bhavanmatanItyA = pAtaJjala-darzanasiddhAntapraNAlikayA adyA'pi pramANataH asiddhatvAt = anirNItasattAkatvAt / puruSagatatvena lokaprasiddhasya saMsArasya pAtaJjalairanabhyupagamAt, prakRtigatasya ca tasyA'dyAvadhyasiddhatvAtkAlpanikatvameva syAditi mokSapuruSArthocchedApattiravyAhataprasaraivetyAkUtam / ___ etena bhogyatvarUpasvatvasambandhenaiva duHkhahAnasya puruSArthatvAditi (nA.bha.2/25) nAgojIbhaTTavacanaM nirAkRtam, bhogasyA'pi sAkSAtkArarUpasya nityasyaiva pAtaJjalairabhyupagamAt / na ca duHkhabhogasya duHkhavRttyavibhAgA''pannatvenA'vadhRtacitsvarUpatvAd ghaTAkAzAdivadanityatA sambhavatIti vAcyam, ghaTasattvA'sattvAbhyAmAkAzasyA'pi kathaJcidutpAda-vyayavat puruSasyA'pi tadA''patteH kauttsthyhaanirprihaaryaa| ghaTanAze'pi AkAzasya ghaTA'vacchinnatvasvabhAvA'parityAge ghaTA''kAzavyavahAraprasaGgAditi vyaktaM syAdvAdakalpalatAyAm (zA. vA.2/31 syA.ka.) / etena - pratisargA'vasthAyAM sahA'ntaHkaraNena pradhAnasAmyamupagato'pi sargAdau punaH kAlavazAdeva tAdRgeva bhavati / varSA'tyaye mRdbhAvamupagato maNDUko yathA vRSTau punarmaNDUkabhAvamApadyate tadvat / ayaM hi saMyogaH cittasyaiva duHkhahetuH tasmiMstu duHkhite tadAkArA'nurodhI duHkhita iva - (nA.bha. 2/17) iti nAgojIbhaTTavacanaM pratyastam, mRdbhAvamupagatasya maNDUkasya varSAyAM punarmaNDUkabhAvodayasyeva sargAdau puruSasya duHkhitatvasya vAstavikatvA''patteH / etena - buddhisattvaM hi vividhazabdAdyAkAreNendriyAdidvArA pariNataM cicchAyA''pattyA puruSA'bhedena dRzyamAnaM sannidhimAtreNA'yaskAntamaNivadupakArakaM svaniSThabhogA'pavargoM puruSaM darzayat svaM bhavati puruSasya svaaminH| so'yamabhedabhrAntirUpA'vidyAkRtaH puruSArthA'dhInasthitikaH saMyogo heyasya duHkhasya hetu: 6 (ma.pra. 2/17) iti maNiprabhAkRduktiH pratyAkhyAtA, bhrAntikRtatvena puruSaprakRtisaMyogasya kAlpanikatayA mokSapuruSArthocchedA''patteH / na hi bhrAntitaH kazcidarthaH sidhyati vastugatyA / tatazca suSThuktaM yogavAziSThe - yannAsti tattu nA'styeva + (yo.vA.nirvANaprakaraNa uttarArdha-16/19) iti / yattu rAjamArtaNDe bhojena - svazaktiH dRzyasya svabhAvaH, svAmizaktiH draSTuH svarUpam / tayordvayorapi saMvedya-saMvedakatvena vyavasthitayoH yA svarUpopalabdhiH tasyAH kAraNaM yaH sa saMyogaH / sa ca sahajabhogyabhoktRbhAvasvarUpAnnA'nyaH / na hi tayornityayorvyApakayozca svarUpAdatiriktaH kazcit saMyogaH / yadeva bhogyasya bhogyatvaM bhoktuzca bhoktRtvamanAdisiddhaM sa eva saMyogaH - (rA.mA.2/23) ityuktaM tadasat, puruSa-prakRtyornityatvena tatsvarUpayorapi nityatvasiddhyA tAdRzasaMyogahAnasyA'sambhavAt / tatazca mokSapuruSArthocchedA''pattiraparihAryeva, anyathA puruSa-prakRtisvarUpanivRttiprasaGgAditi dik / / 25/25 / / tathA mukhya = vAstavika bhavaprapaMca padArtha to pAtaMjalamatanA siddhAntathI haju sudhI asiddha ja cha. (25/25) vizeSArtha :- pAtaMjalamate AtmA sarvathA apariNAmI che. AtmAnA koI paNa pariNAmamAM AMzika
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1750 * sAtA'sAtabandhavicAravaiphalyam * dvAtriMzikA-25/26 kAlpanikatvenaivaitanmataM, anyadapItthaM dUSayannAhanRpasyevA'bhidhAnAdyaH sAtabandhaH prakIrtitaH / ahizaGkAviSajJAnAccetaro'sau nirarthakaH / / 26 / / nRpasyeti / nRpasyeva = tathAvidhanarapateriva abhidhAnAd = 'rAjA'yamiti bhaNanarUpAd yaH sAtabandhaH = sukhasambandharUpaH prakIrtitaH nitye'pyAtmani paraiH / ahinA'daSTasyA'pi tathAvidhapraghaTTakavazAd ahizaGkAviSajJAnAccetaraH = asAtabandhaH / asau nirarthakaH, kalpanAmAtrasyA'rthA'sAdhakatvAdeva / / : = patiSmatte sAccazva kamyupasthata rUtti zeSa: | sAtivazvaH = chAtpani:smbndhH / kalpanAmAtrasya = bAdhitA'rthagocarakalpanAyA arthA'sAdhakatvAdeva = vAstavikA'rthA'nanumApakatvAdeva / paNa pheraphAra kyAreya thaI zakato nathI. tethI AtmAmAM avidyA ke buddhitattvano saMyoga paNa utpanna thaI ja na zake. tethI AtmAmAM buddhisaMyoga paNa kAlpanika siddha thaze. tathA tenuM kAraNa avidyAdi kleza paNa AtmAmAM kAlpanika ja banaze. tathA avidyAno uccheda paNa kAlpanika banaze. Ama puruSamAM saMsAra, saMsAranuM kAraNa ane saMsAranAzanuM kAraNa, saMsAranAza-A badhuM ja pAtaMjala matamAM kAlpanika banaze. jo ke pAtaMjalamatamAM saMsAra, saMsArakAraNa vagere prakRtigata tarIke vAstavika ja che. prakRtigata saMsAra vagereno puruSamAM upacAra thAya che. paraMtu graMthakArazrI kahe che ke prakRtino saMsAra ane mokSa thavo zakya nathI, kAraNa ke prakRti to jaDa che. tathA prakRtinA mokSa mATe puruSa prayatna kare e zakya nathI. mATe prakRtigata saMsArasvarUpa mukhya padArtha ja asiddha che, pramANathI siddha nathI. mATe puruSamAM teno upacAra karavo vyAjabI nathI. je cIja kyAMya paNa siddha na hoya teno anyatra upacAra thaI na zake. vaLI, saMsArane prakRtigata mAnavAmAM na Ave to paNa bauddhadarzana ane vedAntadarzana mujaba avidyAnirmita mAnI zakAya ja che. mATe pAtaMjalamatamAM saMsAra, saMsAroccheda, saMsArocchedahetu, saMsArakAraNa -A badhuM ja kAlpanika banI jaze. (25/15). kAlpanika hovAthI pAtaMjalamatane tathA anyamatane paNa A rIte dUSita karatAM graMthakArazrI kahe che ke - ja kalpanA arthasAdhaka nathI - jena ja gAthArtha :- rAjAnI jema kahevAthI je sAtabaMdha (sAtAvedanIya baMdha) tathA sApanI zaMkAthI viSajJAnathI asAtAno baMdha kahevAyela che te nirarthaka che. (2pa/ra6) TIkArtha :- tathAvidha rAjAnI jema "A rAjA che" AvuM kahevAthI sAtabaMdha (= sAtA vedanIya saMbaMdha) = sukhasaMbaMdha ekAMta nitya evA paNa AtmAne vize pAtaMjala vidvAno ane sAMkhya vidvAno vaDe kahevAyela che te nirarthaka che. tathA sApa vaDe paMkhAyela na hovA chatAM tevA prakAranA koIka prasaMganA lIdhe karaDanArI cIjamAM sApanI zaMkA hovAthI "sApa karaDI gayo' AvI jherasaMbaMdhI bhrAnta buddhithI asAtAno baMdha = duHkhasaMbaMdha paradarzanIo vaDe kahevAyela che te nirarthaka che. kAraNa ke kalpanAmAtra to arthasAdhaka na ja banI zake. 2. dastAva "..nAn caya:' tyazuddha: 8: |
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1751 * 35rayaLaprayoganavimaf. * atha prakRtau kartRtva-bhoktRtvA'bhimAnopavarNanamAtrametat, tannirAsArthameva ca sakalazAstrArthopayoga iti ko doSaH ? tattvArthasiddhyarthamupacArA''zrayaNasyA'pi aduSTatvAditi cet ? __atha yathA svacchaM jalaM tathA svabhAvata eva nirmalarUpA buddhiH yathA ca tatra jale svapratibimbodayasampAdanasAmarthyavAn svabhAvata eva candramAH tathA''tmApi buddhau svapratibimbodayasampAdanasAmarthyavAn / yazca tatra buddhau puruSasya pratibimbodayaH sa evA'sya bhogaH kathyate, nA'nyat kiJcit / tAdRzapuruSasAnnidhyAcca prakRtau buddhirUpatApannAyAM 'cetanA'haM kI bhoktrI ceti kartRtva-bhoktRtvA'bhimAnamupajAyate iti prakRtau kartRtva-bhoktRtvA'bhimAnopavarNanamAtraM etat prakriyApradarzanapUrvaM pUrvoktakathanam / tannirAsArthameva ca = tAdRzakartRtva-bhoktRtvA'bhimAnA'pAkaraNArthameva hi sakalazAstrArthopayogaH = mokSapuruSArthaprerakAkhilAgamopayoga iti svIkAre ko doSaH ? 'azuddhe vartmani sthitvA tataH zuddhaM samIhate' iti nyAyAt tattvArthasiddhyarthaM = kartRtva-bhoktRtvA'bhimAnavarjanArthaM upacArA''zrayaNasyA'pi = kartRtvAdyupacArA'GgIkArasyA'pi aduSTatvAt = nirdosstvaat| anAdireva hi prakRti-puruSayorbhoktR-bhogyabhAvalakSaNaH sambandhaH / tasmin sati vyaktamacetanAyAH api prakRteH kartRtvA'bhimAnAd duHkhA'nubhave sati 'kathamiyaM duHkhanivRttirAtyantikI mama syAditi bhavatyevA'dhyavasAyaH / ato duHkhanivRttyupAyopadezakazAstropadezA'pekSA'pyasya yuktimatIti prAk (dvA.dvA.11/20 bhAga-3 pR.788) darzitameva iti cet ? pUrvapakSa - katha. | puruSanA sAnnidhyathI buddhirUpatAne pAmelI buddhimAM "cetana evI huM kartA bhoktA che A pramANe kartRtva ane bhophtatvanA abhimAnanuM kevaLa varNana karanAra uparokta kathana che. tathA te kartutva-bhoknatvanuM abhimAna TALavA mATe ja tamAma zAstrArtha upayogI che. tethI tathAvidha udAharaNa dekhADavAmAM vAMdho zuM che ? arthAta tevuM kahevAmAM koI doSa nathI. kAraNa ke tAttvika padArthanI siddhi mATe upacArano paNa Azraya karavAmAM koI doSa nathI. (kahevAnuM tAtparya e che ke rAjA na hovA chatAM koIne rAjA kahevAmAM Ave to te khuza thAya che tathA sApe DaMkha na mAryo hovA chatAM sarpajhaMkhanA bhramathI mANasa duHkhI thAya che. A sukha-duHkha kAlpanika ja che. te ja rIte buddhimAM/aMtaHkaraNamAM kartutvabhoknatvanI buddhi thAya che te kAlpanika ja che. paNa zAstro ema kahe che ke rAjA na hovA chatAM potAne rAjA kahevAmAM Ave che te eka khuzAmata mAtra che. tenAthI mAre kAMI khuza thavAnI jarUra nathI. tathA DaMkha mAranAra sApa nahato paNa khisakolI hatI. khisakolI DaMkha mAre tenAthI kAMI jhera na caDhe. mATe mAre te rIte duHkhI thavAnI jarUra nathI. huM hamaNAM kAMI marI javAno nathI." A pramANenI sAcI samaja AvI jAya to kAlpanika sukha-duHkhanI pratIti dUra thAya che. tema zAstranA abhyAsathI sAcI samajaNa AvI jAya ke "cetana evA puruSanA sAnnidhyathI, puruSapratibiMbasaMkrAntithI kartRtva ane bhoknatvanuM mithyA abhimAna buddhimAM-aMtaHkaraNamAM thAya che. bAkI mAre ane tene koI saMbaMdha nathI." to mithyA kartutva-bhoknatvabuddhi ravAnA thAya che. A ja to che tamAma zAstronuM prayojana. A bAbatane siddha karavA mATe uparokta kAlpanika-aupacArika udAharaNano Teko levAmAM Avela che. udAharaNa bhale aupacArika hoya. paNa tenAthI siddha thanArI cIja jo pAramArthika hoya to upacArano AdhAra levAmAM vAMdho zuM? A pramANe pAtaMjala vidvAnonuM tAtparya che.)
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1752 dvAtriMzikA - 25/26 na, tattvArthasyaivA''tmanazcidrUpatve muktyavasthAyAM viSayaparicchedakatvasyA'pyApatteH, jJAnasya jJAnatvavatsaviSayakatvasyA'pi svabhAvatvAt, antaHkaraNA'bhAve'rthaparicchedA'bhAvasya ca nirAvaraNajJAne tasyA'hetutvena vaktumazakyatvAt / na tattvArthasyaiva pAramArthikasyaiva AtmanaH cidrUpatve, kartRtvAdizUnyasyA''tmanaH paramArthata eva cidrUpatva iti yAvat, muktyavasthAyAM api viSayaparicchedakatvasya = sakalaviSayaparicchettRtvasya ApatteH, anyathA cidrUpatvA'siddheH, puMso viSayagrahaNasamarthatvenaiva cidrUpatvaM vyavatiSThata iti pAtaJjalairabhyupagatatvAt (dRzyatAM dvA.dvA. 11/29 bhAga - 3 pR. 820 ) / na ca saviSayakatvasyopAdhikatvAnna muktau jJAnasya viSaya-paricchedakatvamiti vAcyam, jJAnasya = jJAnatvA'vacchinnasya jJAnatvavat saviSayakatvasyA'pi svbhaavtvaat| agnirUpAtmake prakAze yathA svataH prakAzakatvaM tathaiva caitanye'pi svIkartavyameva, anyathA'navasthAdiprasaGgAdityAdikaM prAk ( dvA. dvA. 11/26 bhAga - 3 pR. 811 ) prajJApitameva / etena antaHkaraNA'bhAvAnna muktau viSayaparicchedakatA jJAnasyeti nirastam, antaHkaraNasya sAvarajJAne kSAyopazamikajJAnAparAbhidhAne hetutve'pi nirAvaraNajJAne kevalajJAnA'parAbhidhAne tasya = antaHkaraNasya ahetutvena = akAraNatvena muktau antaHkaraNA'bhAve api arthaparicchedA'bhAvasya = sanavissyaa'pricchedktvsy vaktumazakyatvAt, nimittasyA'khilasya jagataH tadAnIM sattvAt, tathApi tada* muktiAlIna jJAna saviSayaka ja hoya jaina = = = uttarapakSa :- nA, uparokta vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke upacAra dvArA tame je tattvArthanI : paramArthanI siddhi karavA mAgo cho te paramArthabhUta tattva to AtmA ja che. pAramArthika AtmA cisvarUpa caitanyasvarUpa jJAnarUpa ja che. AvuM tame paNa mAno cho. tathA muktiavasthAmAM paNa tamArA dvArA AtmA caitanyasvarUpa ja mAnavAmAM Ave che. tethI 'mokSadazAmAM AtmA viSayano pariccheda - yathArtha nizcaya kare che.' evuM mAnavuM paDaze. paraMtu tame AvuM mAnatA nathI. mokSAvasthAmAM paNa jJAnano viSaya mAnavo jarUrI che.' kAraNa ke jJAnatva jema jJAnasvabhAva che tema saviSayakatva = viSayaavagAhitva paNa jJAnasvabhAva ja che. mATe mokSasamaye paNa AtmasvarUpa caitanya vijJAna saviSayaka mAnavuM paDaze. pUrvapakSa :- jJAna viSayaka hoya che - evuM sAMsArika dazAmAM jaNAya che. paraMtu tenAthI sarva avasthAmAM jJAna saviSayaka ja hoya - tevo niyama banAvI levAnI utAvaLa karavA jevI nathI. kAraNa ke sAMsArika jJAna aMtaHkaraNasApekSa hoya che. aMtaHkaraNanI apekSA je jJAna rAkhe te ja jJAna saviSayaka hoya che - Avo niyama amane mAnya che. mokSadazAmAM aMtaHkaraNa na hovAthI muktikAlIna jJAna nirviSayaka hoya che. arthAt mokSamAM jJAna hovA chatAM paNa teno koI viSaya hoto nathI. . Atmacaitanya saviSayaka ja hoya - jaina * = * saviSayatva jJAnasvamAvasya: * = uttarapakSa :- A vAta barAbara nathI. kAraNa ke mokSakAlIna jJAna to nirAvaraNa jJAna che. nirAvaraNa jJAnane to viSayanizcaya karavA mATe aMtaHkaraNanI AvazyakatA kAraNa ja nathI. kAraNa ke nirAvaraNa jJAna aMtaHkaraNa vinA paNa jAte ja viSayanuM avagAhana karavA mATe samartha che. tethI 'aMtaHkaraNa na hovAnA lIdhe arthano nizcaya paNa mokSakAlIna jJAnathI thato nathI.' - evuM pAtaMjalo dvArA kahI zakAtuM nathI. jovAnI
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ * aprAkRtajJAnasyA'viSayakatvA'sambhavaH * 1753 didRkSA'bhAve'pi darzanA'nivRtteH, prAkRtA'prAkRtajJAnayoH saviSayakatvA'viSayakatvasvabhAvabhedakalpanasya cA'nyAyyatvAt / grahaNe nirAvaraNatvasya kevalajJAne'nupapatteH / taduktaM yogabindau sAkSepa-parihAraM - nimittA'bhAvato no cet ? nimittamakhilaM jagat / nAntaHkaraNamiti cet ? kSINadoSasya tena kim?|| nirAvaraNametad yad vizvamAzritya vikriyAm / na yAti yadi tattvena na nirAvaraNaM bhavet / / - (yo.bi.453/454) iti / etena muktA'vasthAyAM nivRttakautukatvena bAhyAnarthAn draSTumicchaiva na bhavatIti na tadA'rthadarzanamiti nirastam, didRkSA'bhAve'pi = bAhyA'rthadarzanagocarecchAvirahe'pi muktau darzanA'nivRtteH = caitanyA'parAbhidhAnadarzanA'bhAvavirahAt, anyathA puruSasya cidrUpatocchedA''patteH / taduktaM yogabindau - didRkSA vinivRttA'pi necchAmAtranivartanAt / puruSasyA'pi yukteyaM sa ca cidrUpa eva vaH / / - (yo.bi.455) iti / etena - saGkalpasaGkSayavazAd galite tu citte saMsAramohamihikA galitA bhavanti / svacchaM vibhAti zaradi yat khamAgatAyAM cinmAtramekamajamanAdyanantamantaH / / - (maho.5/53) iti mahopaniSadvacanamapi vyAkhyAtam, mohAdilakSaNamalavigamA'pekSayaiva kaivalyAkhye jJAne ekatvA'bhiprAye'pi viSayarAhityalakSaNaikatvA'sambhavAt / tathA ca smaryate - na cidapratibimbA'sti dRzyAbhAvAdRte kila / kvacinnA'pratibimbena kilA''darzo'vatiSThate / / - ( ) iti / 'na kadAcidanIdRzaM jagat' ( ) iti vacanAt jagataH sthairya siddhe dhruvaM jJAnasya muktAvapi sarvArthaparicchedakatvamityAkUtam / / nanu - jJAnaM naivA''tmano dharmo na guNo vA kathaJcana - (sau.pu.11/25) iti saurapurANavacanAnmuktau jJAnameva nA'stIti muktau tasya saviSayakatvopavarNanaM kuDyaM vinA citrakarmatulyamiti cet ? naivam, vikalpAtmakamAnasajJAnA'pekSayA muktau tanniSedhe'pi prakRtyajanyasya jJAnasya pratyAkhyAtumazakyatvAt, taduktaM garuDapurANe - jJAnamutpadyate puMsAM kSayAt pApasya karmaNaH - (ga.pu.1/229/6) iti / muktau jJAnA'nabhyupagame puruSasya jaDatvA''pAtAt / idamevA'bhipretya zrIharibhadrasUribhiH yogabindau - caitanyaM ceha saMzuddhaM sthitaM sarvasya vedakam / tantre jJAnaniSedhastu prAkRtA'pekSayA bhavet / / - (yo.bi.456) iti pUrvamuktameva (pR.823) / na ca tathApi prAkRtajJAnasyaivA'stu saviSayakatvam, aprAkRtasya tvaviSayakatvameva nyAyyamiti vAcyam, prAkRtA'prAkRtajJAnayoH = prakRtijanya-tadajanyayoH jJAnayoH yathAkramaM saviSayakatvA'viSayakatvasvabhAvabhedakalpanasya gauravAdidoSeNa anyAyyatvAt, anyathA cidrUpasyA''tmanaH saMsAra-muktyavasthayorbhedena IcchA na hovA chatAM paNa darzanasAmagrI hAjara hoya to darzana ravAnA thatuM nathI. mATe aMtaHkaraNa na hovA chatAM nirAvaraNa jJAnarUpa viSayaparicchedasAmagrI hAjara hovAthI saviSayaka jJAna ravAnA thatuM nathI. prAkRta = prakRtijanya jJAna viSayaka hoya ane aprAkRta = prakRtiejanya = nirAvaraNa jJAna nirviSayaka hoya" - A pramANe jJAnamAM saviSayakatva ane nirviSayakatva ema be svabhAvanI kalpanA karavAmAM koI yukti na hovAthI jJAnasvabhAvamAM vaividhya kalpanA asaMgata ja che. AtmacetanyamAM (pAtaMjalamAnya) aviSayakatA svabhAvanI jema (jainamAnya) saviSayatvasvabhAvanI kalpanA karavAmAM koI bAdhaka nathI ke jenA lIdhe
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1754 * Atmadarzanato muktivicAraH * dvAtriMzikA-25/26 Atmacaitanye'viSayakatva svAbhAvya vatsaviSayakatvasvAbhAvyakalpane bAdhakA'bhAvAt / kiJca vivekA'khyAtirUpasaMyogA'bhAvo'pi vivekakhyAtirUpa eveti viSayagrAhakacaitanyasya svatantranItyaivopapatteH muktAvapi nirviSayacinmAtratattvArthA'siddhiH / taduktaM haribhadrAcAryaiH- "Atmadarzanatazca syAnmuktiryattantranItitaH / tadasya jJAnasadbhAvastantrayuktyaiva sAdhitaH / / " (yogabindu 457) iti / kauTasthyahAniprasaGgAt / etena AtmacaitanyasyA'viSayakatvasvAbhAvyameveti nirastam vinigamakA'bhAvena Atmacaitanye = AtmasvarUpacaitanye aviSayakatvasvAbhAvyavat = nirviSayakatvasvabhAvavat saviSayakatvasvabhAvasya vaktuM zakyatvAt, tatra saviSayakatvasvAbhAvyakalpane bAdhakA'bhAvAt / na ca saviSayakatve kauTasthyahAnyApattereva bAdhakatvamiti vAcyam, tathAvyApteranyatrA'siddheH / etena puruSacaitanyasyA'viSayakatvasvAbhAvyA'naGgIkAre kUTasthanityatvocchedaprasaGga iti pratyuktam, evaM sati ghaTAderapi puruSavat kUTasthanityatvA''patteriti / tatazca suSThuktaM nyAyavinizcaye akalakAcAryeNa - jJasyA''varaNavicchede jJeyaM kimavaziSyate ? / aprApyakAriNastasmAt hi sarvArthAvalokanam / / 8 (nyA.vi.bhA.2/zlo.79) iti / kiJca muktidazAyAM heyAtmakaduHkhahetoH puruSaprakRtivivekakhyAtiviraharUpasya saMyogasya yo'bhAvaH sa vivekA'khyAtirUpasaMyogA'bhAvo'pi vivekakhyAtirUpaH = puruSa-sattvA'nyatAsAkSAtkArAtmaka eva svIkartumarhati, 'abhAvavirahAtmatvaM vastunaH pratiyogitA' (nyA ku.3/2) iti nyAyakusumAJjalivacanAt / iti hetoH muktau viSayagrAhakacaitanyasya = puruSacaitanye vivekA'parA'bhidhAnabhedanirUpitapratiyogitA''krAntaprakRtyAdilakSaNaviSayagrAhakatvasya svatantranItyA = pAtaJjalasiddhAntarItyA eva upapatteH = saGgateH, bhedajJAnaM prati pratiyogijJAnasya hetutvena tadabhAne prakRtipratiyogika-puruSA'nuyogikabhedasAkSAtkArAtmikAyA viveka-khyAteranupapatteH / tatazca muktAvapi pAtaJjalaprakriyayA'pi nirviSayacinmAtratattvArthA'siddhiH = pAramA-rthikasya viSayamAtravinirmuktasya cinmAtrasya puruSasya pramANato'siddhireva / taduktaM haribhadrAcAryaH yogabindau 'Atmeti / tadvRttistvevam - Atmadarzanatazca = AtmanaivA''tmA'valokanAdeva syAd AtmacaitanyamAM saviSayakatva svabhAvano tyAga karavo paDe. mATe Atmacetanyane saviSayaka mAnavuM vyAjabI che. mATe mokSamAM AtmacetanAne saviSayaka mAnavI paDaze. paNa A vAta pAtaMjala vidvAnone mAnya nathI. mATe je upacArathI mokSanI siddhi karavA mATe pAtaMjala vidvAno prayatna kare che te ja upacAranA lIdhe mokSakAlIna puruSacetanAne saviSayaka mAnavAnI samasyA pAtaMjala vidvAna samakSa UbhI thaze.) che vivekhyAti saviSayaka ja hoya - jaina ha kiJca. / vaNI, vivemadhyAti. me 4 puruSa sane buddhinI saMyogacha. vivemadhyAtino abhAva pAtaMjalamatAnusAra saMsArocchedahetu che. te vivekakhyAtisvarUpa ja che. vivekaakhyAtino abhAva = vivekakhyAtiabhAvano abhAva = vivekakhyAti. jema ghaTAbhAvAbhAva = ghaTa che. tema vivekakhyAtiabhAvaabhAva = vivekakhyAti = puruSaprakRtibhedanizcaya. tethI mokSakAlIna AtmacetanyamAM viSayagrAhatva pAtaMjalasiddhAntanI paddhatithI ja siddha thaI javAthI mokSamAM paNa nirviSayaka citmAtra svarUpa paramArthanI siddhi nahi thaI zake. tethI to zrIharibhadrasUrijI mahArAje yogabiMdu graMthamAM jaNAvela che ke - "AtmadarzanathI 1. mudritapratau ....katvasvabhA...' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarza ....bhAvyakalpane' iti truTitaH pAThaH /
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ * vivekakhyAterantaHkaraNadharmatA * 1755 nanu vivekakhyAtirapi antaHkaraNadharma eva tasmiMzca prakRtau pravilIne na taddharmasthityavakAzaH, na caivaM saMyogonmajjanaprasaGgaH pareSAM ghaTavilayadazAyAM ghaTaprAgabhAvA'nunmajjanavadupapatteH / = muktiH yad = yasmAt tantranItitaH = zAstrayukteH sakAzAt tat = tasmAt asya = AtmanaH jJAnasadbhAvaH viSayagrAhakacaitanyarUpaH tantrayuktyaiva zAstropapattyaiva sAdhito muktA'vasthAyAm - (yo. biM.vR. 457 vRtti) iti / nirvikalpacaitanyasadbhAvastvasmAkamapavarge'bhimata eva / nanu vivekakhyAtiH sattvapuruSA'nyatAsAkSAtkAro'pi antaHkaraNadharma eva, na tvAtmadharmaH, muktyavasthAyAM tasmiMzca antaHkaraNe prakRtI svakAraNIbhUtAyAM pravilIne prakarSeNa vilomapariNAmataH antaHkaraNadharmAtmakavivekakhyAtisthitisa = naiva taddharmasthityavakAzaH = ghaTa dhvaMsakAle ghaTaprAgabhAvA'nunmajjanavad apunarbhAvena lIne sati na mbhvH| tatsattve kaivalyalAbhasyaivA'sambhavAt / taduktaM yogasUtrabhASye kRtabhogApavargANAM puruSArthazUnyAnAM yaH pratiprasavaH kAryakAraNAtmakAnAM guNAnAM tatkaivalyam / svarUpapratiSThA pUrvabuddhisattvA'nabhisambandhAt puruSasya citizaktireva kevalA, tasyAH sadA tathaivA'vasthAnaM kaivalyam - (yo.sU.bhA. 4 / 34 ) iti / na ca evaM muktau vivekakhyAtisvarUpasaMyogA'bhAvasya sattvapuruSA'nyatAsAkSAtkArasya vilaye saMyogonmajjanaprasaGgaH = punarvivekA'khyAtilakSaNasaMyogasyodayA''pattiranivAryaiva syAt, abhAvapratiyogikA'bhAvasya prathamA'bhAvapratiyogirUpatvAditi zaGkanIyam, pareSAM naiyAyika - vaizeSikANAM ghaTavilayadazAyAM ghaTapratiyogikaprAgabhAvA'nudayavad upapatteH / ayamAzayo naiyaaja mukti thaI zake evuM zAsrasiddhAntathI siddha thAya che. te kAraNe AtmAmAM viSayagrAhakacaitanyasvarUpa jJAnano sadbhAva mokSadazAmAM zAstrayuktithI ja siddha karAyela che.' - (ahIM kahevAno Azaya e che ke viveka eTale puruSa ane prakRti-buddhi vagere tattvano bheda. khyAti eTale buddhi-jJAna. vivekakhyAti eTale puruSaprakRtibheda viSayaka jJAna. eTale ke puruSamAM prakRtinA bhedanuM jJAna. bhedano pratiyogI che prakRti vagere. bhedajJAna pratye pratiyogIjJAna kAraNa che. tethI vivekakhyAti zabda ja AtmAmAM zAyamAna bhedanA pratiyogI tarIke prakRti-buddhi vagere tattvanA jJAnane jaNAve che. AthI 'vivekakhyAti' zabda ja siddha kare che ke te saviSayaka che; nirviSayaka nahi. mokSamAM sAkSAtkArasvarUpa vivekakhyAti hoya che. eTale muktikAlIna jJAna saviSayaka siddha thAya che. Ama muktikAlIna Atmacaitanya saviSayaka siddha thAya che.) , = = = = = = pUrvapakSa :- vivekakhyAti paNa aMtaHkaraNano ja dharma che. aMtaHkaraNa jyAre prakRtimAM vilIna thAya tyAre aMtaHkaraNanA guNadharmasvarUpa vivekakhyAtine hAjara rahevAno koI avakAza raheto nathI. paraMtu ahIM evI zaMkA thaI zake che ke - 'mokSamAM vivekakhyAti ravAnA thAya to vivekakhyAtiabhAvarUpa vivekaakhyAti svarUpa saMyoga buddhisaMyogarUpa saMsAra utpanna thavAnI Apatti Avaze.' - paraMtu A zaMkA vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke jema naiyAyikamate ghaTaprAgabhAvanA abhAvathI ghaDo utpanna thAya che paNa ghaDAno nAza thatAM pharIthI ghaTaprAgabhAva utpanna nathI thato tema amArA pAtaMjalamatamAM vivekakhyAtithI saMyogasvarUpasaMsAra nAza pAme che paNa vivekakhyAti mokSamAM ravAnA thavA chatAM paNa pharIthI vivekaakhyAtisvarUpa saMyoga = buddhisaMyoga = saMsAra utpanna thavAnI samasyAne avakAza nathI. A rIte paramArthathI to prakRtimAM ja saMyogahAni = vivekaakhyAtiabhAva thAya che. AtmAmAM to upacAra =
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1756 * sambandhamAtravirahe upacArA'sambhavaH . dvAtriMzikA-25/26 itthaM ca prakRtereva tattvataH saMyogahAnaM, AtmanastUpacArAditi nA'smAkamayamupAlambhaH zobhata iti cet ? na, upacArasyA'pi sambandhA'vinAbhAvasyA''zrayaNe cinmAtradharmakatvatyAgAt, yikAdInAM maite ghaTaprAgabhAvocchedajanakasya ghaTasya dhvaMse sati yathA ghaTaprAgabhAvo na punarupajAyate tathA pAtaJjalAnAmasmAkaM mate vivekAkhyAtisvarUpasaMyogatirobhAvajanakasya vivekasAkSAtkArasya pravilaye sati sattvapuruSA'nyatAsAkSAtkArA'bhAvAtmakasaMyogo na punarudayate, yukterubhayatra tulyatvAt / itthaJca darzitarItyA saMyogahAnaM = heyahetoH saMyogasya hAnaM tattvataH = paramArthataH prakRtereva dharmaH, Atmanastu vivekakhyAtivirahalakSaNasaMyogapratiyogika ucchedaH upacArAd evocyate iti hetoH asmAkaM pAtaJjalAnAM ayaM = muktau vastugatyA puruSacaitanyasyA'rthagrAhakatvalakSaNa upAlambhaH zrIharibhadrasUryudbhAvito na = naiva zobhate = zobhAmApadyate, muktau vivekakhyAterevA'nabhyupagamAt, mUlaM nAsti kutaH zAkhA ? iti cet ? granthakRdatra pratividhatte- neti / prakRti-puruSayoH tAttvikaM sambandhamRta evopacAraH pAtaJjalairabhyupagamyate yaduta sasambandha eva ? iti vikalpayAmalamatropatiSThate / Adye tu prakRti-tadvikArAtmakadehAditaH sarvathA bhede Atmano muktakalpatvAnna sukhAdibhoga upacarito'pi yujyate, gaganAdAvapi atiprasaGgAt / yadi ca dvitIyo'bhyupagamyate tarhi kSIra-nIranyAyena prakRti-tadvikArabhUtadehAntaHkaraNAdyabhinasyaiva puruSasya dehopanItA'nnAdeH antaHkaraNopanItavivekakhyAtyAdeH prAkRtikasaMyogahAnAdezcopacarito bhogaH syAdeva / paraM puruSe upacArasyA'pi = saMyogocchedAdyAropasyApi kathaJcittAdAtmyaprabhRtisambandhamUlakatvamevA'bhyupeyaM syAt / itthaM tasya sambandhA'vinAbhAvasya = kSIranIranyAyena ayogolakanyAyena vA kathaJcittAdAtmyaprabhRtipAramArthikasambandhavyAptasya AzrayaNe puruSasya svatAdAtmyA''pannaprakRti-buddhyAdidharmasa krAntyA cinmAtradharmakatvatyAgAt = kevalacidrUpatvasvabhAvaparityAgAt, 'draSTA dRzimAtraH zuddhaH' (yo.sU. 2/20) iti yogasUtravacanAya 'puruSo'vikRtAtmaiva' (vi.vA.) iti pUrvokta(pR.856,810)vindhyavAsyuktaye, mAtrathI saMyogahAni thAya che. mATe "mokSamAM vivekakhyAti hovAthI AtmacaitanyamAM prakRti-buddhi vagere viSayonuM = pratiyogInuM avagAhana mAnavuM ja paDaze." Avo zrIharibhadrasUrijI mahArAje amane = pAtaMjala vidvAnone Apelo Thapako zobhato nathI. kAraNa ke mokSadazAmAM vivekakhyAti ja ame mAnatA nathI. bhUsaM nAsti, kuta: zApA? uttara pakSa :- nA, A vAta paNa vyAjabI nathI. kAraNa ke prakRti vageremAM rahelA saMyogoccheda vagereno AtmAmAM upacAra paNa tenI sAthe AtmAnA tAttvika saMbaMdha vinA to karI na ja zakAya. bAkI to AtmAnI jema AkAza vageremAM paNa saMyogoccheda vagereno upacAra karavo paDe. mATe AtmAne saMyogoraccheda vagerenI sAthe avazya tAttvika saMbaMdha mAnavo jarUrI che. to ja teno temAM upacAra thaI zake. Ama upacAra vyApya banaze ane AtmA tathA saMyogocchedano pAramArthika saMbaMdha vyApaka banaze. eTale ke AtmAmAM prakRtigata saMyogahAnino upacAra AtmAno saMyogahAni sAthe tAttvika saMbaMdha siddha kare che. AvuM jo mAnavAmAM Ave to AtmAmAM mAtra caitanyadharmakatva na rahyuM. arthAt pAtaMjala vidvAno mAne che ke puruSa kevala caitanyasvarUpa che. bIjA koI paNa guNadharma puruSamAM rahetA nathI." A vAta bhAMgI paDaze. kAraNa ke saMyogahAnisaMbaMdha paNa AtmAmAM caitanyanI jema pAramArthika che - ema hamaNAM
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ * cittapRthakkaraNArthaM yogisamAdhivyApAraH * 1757 sarvajJatvasvabhAvaparityAgasya svavAsanAmAtravijRmbhitatvAdityAcAryANAmAzayAt / / 26 / / 'kUTasthanityatA puruSasya' (yo. sU.bhA.4/33) iti yogasUtrabhASyakRtsiddhAntAya ca jalAJjaliH dattaH syAt pAtaJjalaiH / prakRtyAdigatasaMyogahAnAdipratiyogikapAramArthikasambandhasyA''tmanyApAtena kUTasthanityatvaparityAgA''pattereva / tatazca - sa eSa yahi prakRterguNeSvabhiviSajjate / ahaGkriyAvimUDhAtmA 'kartA'smI'tyabhimanyate / / tena saMsArapadavImavazo'bhyetya nirvRtaH / prAsaGgikaiH karmadoSaiH sadasanmizrayoniSu / / - (ka.de.saM. 3 / 2-3) iti kapila-devahUtisaMvAdavacane viplavete eva / kiJca muktidazAyAM nirAvaraNacaitanye siddhe sArvaiyamapi tadA tatraiva syAt / paraM pAtaJjalaiH tannA'GgIkriyate / / itthaJca puruSa sarvajJatvasvabhAvaparityAgasya saviSayakatvasvabhAvazAlicaitanyaparityAgaprasaktasya kevalaM svavAsanAmAtravijRmbhitatvAt 'muktau citizaktiH nirviSayaiveti saMskAramAtravilasitatvAt sarvajJatvasvabhAvatyAge ca muktau puruSasya svarUpahAniprasaktiH, prakAzAdisvabhAvatyAge'gneH svarUpahAnivat iti AcAryANAM zrIharibhadranAmadheyAnAM yogabindau AzayAt = tAtparyAt pAtaJjaleSu tadupAlambhaH zobhata eva / taduktaM zrIharibhadrasUribhireva yogabindau - agneruSNatvakalpaM tajjJAnamasya vyavasthitam / pratibandhakasAmarthyAnna svakArye pravartate / / jJo jJeye kathamajJaH syAdasati pratibandhake / dAhye'gnirdAhako na syAt kathamapratibandhakaH / / na dezaviprakarSo'sya yujyate prtibndhkH| tathA'nubhavasiddhatvAdagneriva sunItitaH / / sarvatra sarvasAmAnyajJAnAjjJeyatvasiddhitaH / tasyA'khilavizeSeSu tadetannyAyasaGgatam / / sAmAnyavad vizeSANAM svabhAvo jJeyabhAvataH / jJAyate sa ca sAkSAttvAd vinA vijJAyate katham / / ato'yaM jJasvabhAvatvAt sarvajJaH syAnniyogataH / nA'nyathA jJatvamasyeti sUkSmabuddhyA nirUpyatAm / / (yo.bi.431-433,435-437) iti / / vastutaH sarvajJasya cittadarzanArthaM samAdhivyApArA'pekSA naiva sambhavati, anyathA sarvajJatvasvabhAvaparityAgAdacetanAdavizeSA''patteH / atha nistaraGgamahodadhikalpo hyAtmA, tattaraMgakalpAzca mahadAdipavanayogato vRttaya iti tannirAkaraNenaivA''tmanaH svarUpapratiSTheti cet ? na, AtmanaH prAk tadatatsvabhAvatvayoranuSThAnavaiyarthyAt, viSayagrahaNapariNAmarUpA''kArasampRktajJAnasya muktAvapyanapAyAcca / tasmAd na cittadarzanArthaM yoginAM samAdhau vyApAraH, kintu cittapRthakkaraNArthameva / tatra ca kriyAyA iva jJAnasyA'pi hetutvamavyAhatameva / kevalA''bhogapUrvaka eva hi yoganirodhavyApAraH (zA.vA.sa.9/4 syA.ka.) iti vyaktaM syAdvAdakalpalatAyAm // 25/26 / / ja siddha thaI gayuM che. tathA pAtaMjala vidvAno puruSane caitanyasvarUpa mAnavA chatAM temAM sarvajJatvasvabhAva nathI mAnatA te paNa mAtra temanI mAnyatAno vilAsa che. - AvuM jaNAvavAno zrIharibhadrasUrijI mahArAjAno Azaya yogabiMdu graMthamAM garbhita rIte rahela che. kAraNa ke jyAM nirAvaraNa caitanya hoya tyAM ja sarvajJatva hoI zake, anyatra nahi. A rIte pAtaMjalamatanI samIkSA graMthakArazrIe pUrNa karela che. (25/26).
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1758 * tattvajJAnAnnizreyasAdhigamavimarzaH * dvAtriMzikA - 25/27 puruSArthAya duHkhe'pi pravRtterjJAnadIpataH / hAnaM caramaduHkhasya klezasyeti tu tArkikAH / / 27 / / puruSArthAyeti / jJAnadIpataH tattvajJAnapradIpAdajJAnadhvAntanAzAt puruSArthAya = puruSArthanimittaM duHkhe'pi pravRtteH, rAjasevAdau tathAdarzanAt / caramaduHkhasya klezasya svayamutpAditasya hAnamiti tu tArkikAH naiyAyikAH / atItasya svata evoparatatvAt, anAgatasya hAtumazakyatvAt, vartamAnasyA'pi virodhiguNaprAdurbhAvenaiva' nAzAt / caramaduHkhamutpAdya tannAzasyaiva puruSArtha - tvAditi bhAvaH / / 27 / / = = = = = klezahAnopAyagocaraM pAtaJjalamattamuktvA nirasya cA'dhunA naiyAyika-vaizeSikamatamapAkartumupanyasyati'puruSArthAye 'ti / tattvajJAnapradIpAt pramANAdiSoDazatattvagocarajJAnasvarUpapradIpamavalambya ajJAnadhvAntanAzAt sidhyati caramaduHkhadhvaMsalakSaNo mokSaH / taduktaM nyAyasUtre pramANa- prameya-saMzaya-prayojanadRSTAnta-siddhAntA'vayava-tarka- nirNaya-vAda- jalpavitaNDA - hetvAbhAsacchala-jAti-nigrahasthAnAnAM tattvajJAnAnniHzreyasA'dhigamaH - (nyA.sU.1/1/1) iti pUrvoktaM (pR. 792 ) ihAnusandheyam / na cA'nutpannasya duHkhasyo - cchettumazakyatvAttannAzArthaM tadutpAdane tu sukhArthinaH sataH zira AsphAlya zUlotpAdanatulyametaditi zaGkanIyam, puruSArthanimittaM artha-dharma-kAma-mokSA'nyatarapuruSArthakRte duHkhe'pi = duHkhajanane'pi viSayatayA pravRtteH sambhavAt, rAjasevAdau tathAdarzanAt arthapuruSArthanimittaM duHkhA'nuviddhatve'pi pravRtterupalambhAt / atItasya duHkhasya bhuktatvena svata eva uparatatvAt vinaSTatvAnna tannAzakRte puruSArtho'pekSyate, anyathA mRtA'rimAraNaprasaGgAt / nA'pi bhaviSyadduHkhanAzArthaM puruSArtho yujyate, anAgatasya duHkhasya cA'nutpannatvena hAtuM ucchettuM azakyatvAt, dhvaMsaM prati pratiyogino'pi kAraNatvAt, anyathA'dhunA bhaviSyacchaGkhacakravatrtyAdighAtapravRttyApatteH / yogyavibhuvizeSaguNasya svottaravartivizeSaguNAntaranAzyatvaniyamena vartamAnasyA'pi duHkhasya virodhiguNaprAdurbhAvenaiva atItaduHkhavad nAzAt na tannAzArthaM puruSArtho'pekSyate / ataH caramaduHkhaM utpAdya = janayitvA tannAzasyaiva caramaduHkhadhvaMsasyaiva puruSArthatvAt mokSapuruSArthatvasambhavAt / na ca caramaduHkhadhvaMse pratiyogividhayA caramaduHkhasyaivA'stu hetutvaM iti * caramaduHkhadhvaMsa mokSa naiyAyika ta gAthArtha H- tArkiko to 'jJAnadIpakathI puruSArtha nimitte duHkhamAM paNa pravRtti thavAthI caramaduHkhasvarUpa klezano uccheda thAya che.' khepramANe he che. (25/27) TIkArtha :- tattvajJAnasvarUpa dIvAthI ajJAnasvarUpa aMdhakArano nAza thavAthI puruSArthanA nimitte duHkhane utpanna karavAmAM paNa pravRtti thAya che. kema ke rAjAnI sevA vageremAM tevuM dekhAya che. mATe caramaduHkhasvarUpa klezane jAte utpanna karIne teno uccheda karavo te mokSa che. - ema tArkika naiyAyiko kahe che. kahevAno matalaba e che ke bhUtakALanA du:kha to jAte ja ravAnA thaI gayela che. tathA bhaviSyanA du:kha to utpanna ja thayela na hovAthI teno nAza karavo zakya nathI. tathA vartamAnakAlIna duHkhano to virodhI guNa utpanna thavAthI ja nAza thAya che. mATe teno paNa nAza karavAmAM muddala puruSArtha nathI. AthI siddha thAya che ke carama duHkhane utpanna karIne teno nAza karavo te ja mokSapuruSArtha che.(25/27) 1. hastAdarze '...bhAvo naiva...' ityazuddhaH pAThaH / 2. mudritapratau ' puruSArthaka....' iti adhikaH pAThaH / = - = = =
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sukhaM vinA duHkhArthazramAM'yogaH * etadapi taM dUSayatibrUnta vinA kazcidadospi' na madokhatam / sukhaM vinA na duHkhArthaM kRtakRtyasya hi zramaH / / 28 / / brUta iti / ( hanta !) ado'pi vacanaM madokhataM vinA 'kazcid' ityanantaramapergamyamAnatvAt kazcidapi na brUte / hi = yataH kRtakRtyasya sukhaM vinA = svasukhA'tizayitasukhaM vinA duHkhArthaM tattvajJAnasyA'pavarge'kAraNatvameva syAditi vAcyam, yataH caramaduHkhadhvaMse'nvayavyatirekAbhyAM tattvajJAnasya pratiyogivad hetutvam / na caivaM dhvaMsArthaM duHkhamupAdeyaM syAt, tadanutpAdya dhvaMsAnutpAdAditi vAcyam, iSTatvAt pratiyoginamutpAdya tena tadutpAdanAt puruSArthasAdhanatayA loke duHkha-tatsAdhanayorapi pravRttidarzanAd, anAgatakumbhanAzArthaM mudgarAdau pravRttidarzanAdanAgataduHkhadhvaMsArthamapi pravRttiriti (ta.ci. anu. 2/mu.vA. pR. 18) tattvacintAmaLiot ||2/27 / / etad asat / yataH caramaduHkhadhvaMso na duHkhadhvaMsatvenoddezyaH, ayatnasiddhaduHkhAntaradhvaMsavadapuruSArthatvAt / yattu tattvacintAmaNikRtAsamAnAdhikaraNaduHkhaprAgabhAvA' sahavRttiduHkhadhvaMsatvena tasyoddezyatvAt, duHkhA'sambhinnasukhavat tasya ca puruSaprayatnasAdhyatvameva - (t.ciN.anumaan-bhaag-2/muktivaadpR.11) hyu N, tanna, yata: du:hotpAa vinA 3:vadhvaMso naiva sammati, du:vasthApi pratiyoiivadhayA 1759 -- vizeSArtha :- arthAdipuruSArtha mATe mANasa kaSTasAdhya takalIphadAyaka pravRtti paNa kare che. rAjAnI sevA karavAmAM takalIpha ghaNI paDe. tema chatAM mANasa peTanA khAtara duHkhAtmaka rAjasevA vageremAM pravRtti kare che. tema mokSapuruSArtha khAtara dharmAtmA-mahAtmA carama duHkhane utpanna karavA mATe paNa pravRtti kare che. eka vAra carama duHkha utpanna thaIne nAza pAmI gayuM pachI kadi paNa te dharmAtmAne/mahAtmAne koI paNa duHkha Avaze nahi. kAyama duHkhanuM nivAraNa thaI gayuM. A ja to che sAco mokSa. carama eTale chelluM. je duHkhanA udaya pachI bhaviSyamAM kadApi koI paNa jAtanuM duHkha te jIvane na Ave te duHkha te jIvane mATe carama duHkha kahevAya. tattvajJAnanA baLathI sAdhaka carama du:khane utpanna karIne teno nAza kare che. A caramaduHkhadhvaMsa ja naiyAyika matamAM mukti manAyela che. carama duHkhane utpanna karIne teno nAza karavo e ja to mokSapuruSArtha che. (25/27) A taiyAyikmAnya mokSapuruSArthanuM nirAkaraNa # A taiyAyikamatamAM paNa doSane dekhADatA graMthakArazrI kahe che ke gAthArtha HAvuM paNa madathI chakI gayela mANasa vinA bIjuM koI bole nahi. kAraNa ke sukha vinA duHkha mATe koI paNa kRtArtha mANasa parizrama na ja kare. (25/28) TIkArtha :- mULa gAthAmAM rahela 'zcit' zabda pachI 'pi' zabdano adhyAhAra karavo jarUrI che. tethI artha evo thaze ke - uparokta vacana paNa madathI chakI gayela mANasa vinA bIjuM koI paNa bole nahi. kAraNa ke mRtakRtya mANasa potAne prApta thayelA sukha karatAM vadhu sukhanA uddeza vinA duHkha mATe vyartha parizrama na ja kare. rAjAnI sevA vageremAM paNa kharekhara sukha mATe ja pravRtti dekhAya che. kaDavA auSadhanuM pAna karavAmAM paNa bhAvI sukhanI kAmanAthI ja pravRtti dekhAya che. bAkI to duHkhathI . hastAvaze 'vAvi' tyazuddhaH pAH /
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1760 * duHkhajihAsoH maraNAdau pravRttyApAdanam * dvAtriMzikA-25/28 zramo na asti / rAjasevAdAvapi hi sukhArthaM pravRttidRzyate / kaTukauSadhapAnAdAvapi aagaamisukhaa''shyaiv| anyathA vivekino duHkhajihAsomaraNAdAvapi pravRttyApatteH, na ca mokSe sukhamiSyate bhavadbhiriti vyarthaH sarvaH prayAsaH / / 28 / / kiM ca caramaduHkhatvaM tattvajJAnajanyatA'vacchedakamapi na sambhavatItyAhasvadhvaMsaM prati kAraNatvAt / tathA sAmprataM kRtakRtyasya = niSThitA''vazyakaprayojanasya sataH svasukhA'tizayitasukhaM vinA = vidyamAnasvakIyasukhatatsAdhanebhyaH sAtizayaM sukhaM tatsAdhanaM vA'nuddizya duHkhArthaM = kevaladuHkhotpAdakRte zramaH = vyartha AyAso nAsti kasyA'pi / rAjasevAdau api hi sukhArthaM = anAgatasukhakRte eva pravRttiH dRzyate, na tu duHkhotpAdoddezena / na ca kSudAdiduHkhanivRttyarthamannapAnAdipravRttivadatropapattiriti vAcyam, tatrA'pi sukhArthameva pravRtteH / anyathA'svAduparityAgasvAdUpAdAnA'nupapatteH, abhAve vizeSA'bhAvena kAraNavizeSasyA'prayojakatvAt / etena - rogAdinivRttyarthaM kaTukauSadhapAnAdipravRttivadatropapattiriti + nirastam, kaTukauSadhapAnAdau api AgAmisukhA''zayaiva = duHkhadhvaMsaniyatA''gAmisukhArthitayaiva rogiNaH pravRtteH / anyathA = duHkhanivRttyarthameva pravRttyupagame vivekino duHkhajihAsoH = duHkhahAnakAmanAzAlinaH maraNAdAvapi pravRttyApatteH / na ca mokSe sukhamiSyate bhavadbhiH naiyAyikaiH / ___itthaM duHkhA'tyantA'bhAvarUpAyAM muktau 'sukhaM nAstIti jJAne kathaM tatra pravRttiH syAt ? etena - neSTamaniSTenA'nanuviddhaM sambhavatIti iSTamapyaniSTaM smpdyte| aniSTahAnAya ghaTamAna iSTamapi jahAti, vivekahAnasyA'zakyatvAditi - (nyA.sU.1/1/22 bhA.) nyAyasUtrabhASye vAtsyAyanena yaduktaM tannirastam, sukhahAneraniSTatvAt / na ca vairAgyAd na tadaniSTatvapratisandhAnam, viraktAnAmapi prazamaprabhavasukhasyeSTatvAt anubhavasiddhametat / adhikaM tu muktidvAtriMzikAyAM (dvA.dvA.31/26/pR.2149) vakSyate / / 25/28 / / kiJca tattvajJAnena caramaduHkhamutpAdya tannAzaH tadA syAd yadi caramaduHkhatvaM tttvjnyaanjnytaa'vchUTakAro jhaMkhato vivekI mANasa maraNa vageremAM paNa pravRtti karaze. mokSamAM to naiyAyika loko sukhane mAnatA ja nathI. mATe mokSalakSI sarva puruSArtha naiyAyikane mATe vyartha ja sAbita thaze. (2pa/28) vizeSArtha - graMthakArazrI naiyAyikane kahe che ke koI paNa vyaktinI pravRtti sukhanA udezathI ja thatI hoya che. duHkha mATe koI mANasa pravRtti nathI karato. hA, vAMchita sukhane meLavavA mATe puruSArtha karavAmAM vacce anivAryapaNe nAnA-moTA duHkha AvI jAya tene sahI levA e vAta alaga che. paNa udeza to sukhanI prAptino ja hoya che. rAjAnI sevA kare, kaDavI davA le ke saMsAratyAgI thaIne sAdhanA kare paNa darekano Azaya to kevaLa sukhI thavAno ja che. naiyAyika to mokSamAM duHkhAdino abhAva ja mAne che. paNa sukhane mAnatA nathI. tattvajJAna meLavavAnuM kaSTa karavA chatAM ane mokSamAM javA chatAM sukha jevI cIja ja jo maLavAnI nA hoya to mokSa mATe mahenata koNa kare ? mATe taiyAyikamAnya bhokSa bhane bhokSamA bhanne vihIna mAnya banI na 3. (25/28) vaLI, caramaduHkhatva to tattvajJAnanuM kAryatAavacchedaka paNa banI zakatuM nathI. - A vAtane jaNAvatA aMtha.12 zrI. 53 cha ? -
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sAta gharamataM na gatiH * 1761 caramatvaM ca duHkhatvavyApyA jAtirna jAtitaH / taccharIraprayojyAtaH sAGkaryAnnA'nyadarthavat / / 29 / / _caramatvaM ceti / caramatvaM ca duHkhatvavyApyA jAtiH na, taccharIraprayojyAto jAtitaH sAGkaryAt, maitrIyacaramasukhacaitrA'carama duHkhA'vartinyostayozcaitracaramaduHkha eva samAvezAt / cchedakaM syAt, tacca na sambhavatIti na tataH caramaduHkhotpAdo yujyata ityAzayena granthakAra aah'crmtvmiti| duHkhatvavyApyA = duHkhatvanyUnavRttiH jAtiH caramatvaM = caramatvA''khyA na sambhavati, taccharIraprayojyAto jAtitaH sAGkaryAt / tathAhi caitrIyazarIraprayojyA duHkhaniSThA duHkhatvajAtiH caitrIyA'caramaduHkhe vartate paraM tatra caramatvaM nAsti / maitrIyacaramasukhe caramatvaM vartate paraM caitrIyazarIra-prayojyA duHkhatvajAtiH na vartate / itthaM parasparavyadhikaraNayoH yathAkramaM maitrIyacaramasukha-caitrA'carama-duHkhA'vartinyoH tayoH = duHkhatva-caramatvayoH caitracaramaduHkhe eva samAvezAt spaSTameva sAGkaryam, para-sparavyadhikaraNayorekatra ja camatva duHkhatvavyApya jAti nathI - jaina ha gAthArtha - camatva duHkhatvavyApya jAti nathI. kAraNa ke tazarIraprayojya jAtithI sAMkarma Ave che. tathA bIjuM caramatva kahevAno koI artha nathI. (25/29) TIkArtha :- camatva duHkhatvavyApya jAti nathI. kAraNa ke tazarIraprayojya jAtithI sAMkarya Ave che. te A rIte - maitranA carama sukhamAM camatva rahe che paNa duHkhatvajAti rahetI nathI. caitranA acarama duHkhamAM duHkhatvajAti rahe che paNa camatva jAti rahetI nathI. A rIte du:khatva ane camatva paraspara vyadhikaraNa = bhinnAdhikaraNavRtti siddha thAya che. tathA caitranA caramaduHkhamAM camatva ane duHkhatva banne rahe che. (Ama paraspara vyadhikaraNa guNadharmano eka adhikaraNamAM samAveza thavo e ja saMkara doSa kahevAya che. A saMkara doSa jAtibAdhaka che. arthAt camatva ane duHkhata banneno jAtirUpe svIkAra karavAmAM A saMkara doSa naDatara rUpa bane che. bemAMthI ekane jAti mAnI zakAya. paNa te bannene jAti mAnI na zakAya. duHkhatva to jAti tarIke prasiddha che ja. mATe uparokta sAMkarya camatvane jAti mAnavAmAM naiyAyikamata mujaba bAdhaka banaze. mATe camatvane jAti mAnI na zakAya.) naiyAyika :- caitrIya carama sukha-duHkha vageremAM je camatva jAti rahe che te caitrIya zarIrathI prayojya jAtinI vyApya che. maitrIya carama sukha-duHkha vageremAM je camatvajAti rahe che. te maitrIya zarIrathI prayojya jAtivizeSanI vyApya che. A banne jAtinA prayojaka caitrIya zarIra, maitrIya zarIra vagere judA-judA che. mATe tenAthI prayojya jAtinI vyApya camatva jAti paNa judI-judI che. AvuM mAnavAthI uparokta sAMkarya doSane avakAza nahi rahe. te A rIte - "maitrIya carama sukhamAM camatva jAti che paNa duHkhatva jAti nathI. caitrIya acarama duHkhamAM duHkhatva jAti che paNa camatva jAti nathI. paraMtu te banne caitrIya carama duHkhamAM che.' - AvuM kahIne ApavAmAM Avela sAMkarya doSa vyAjabI nathI. kema ke maitrIya carama sukhamAM je camatva jAti che te maitrIya zarIrathI prayojya che, nahi ke caitrIya zarIrathI prayojya. mATe maitrIya carama sukhamAM je camatva jAti rahe che te caitrIya carama duHkhamAM rahetI ja nathI. mAtra zAbdika AnupUrvI 2. dastAva 'tacharIra jyoti:' ti natti | 2. mudrita to "...yogA, kato na..." tya: 4: / rU. mudritaprato varama:.' zuddha: pATha: | 4. mudritaprato du:varti...' tyazuddha pATha tyavagheyam |
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1762 * vyadhikaraNayorekatra samAvezadarzanam * dvAtriMzikA-25/29 caitrazarIraprayojyajAtivyApyAyAzcaitracaramasukha-duHkhAdiniSThAyA bhinnAyA eva caramatvajAterupagame tu sukhatvAdinaiva sAGkaryAt / samAvezasyaiva saGkaralakSaNatvAt, tasya ca jAtibAdhakatvAnna caramatvasya jAti-tvasambhavaH / ata eva na caramaduHkhatvasya tattvajJAnakAryatA'vacchedakatvasambhava iti tattvajJAnena carama-duHkhamutpAdya tannAzasya paramapuruSArthatvakalpanAprayAso vRthaiva naiyAyikAnAmiti yAvat tAtparyam / mudri-tapratau hastAdarza cA'tra 'maitrIyacaramaduHkha-caitrA'caramaduHkhavartinyoH' ityazuddhaH pATho vartate / nanu caitrIyazarIraprayojyajAtivyApyA yA caramatvajAtiH caitrIyacaramaduHkhAdau vartate tato bhinnaiva maitrIyazarIraprayojyajAtivyApyA caramatvajAtiH maitrIyacaramasukha-duHkhAdau svIkriyata iti nopadarzitasAGkaryA'vakAzaH, tayoH vaiyadhikaraNyAdeva iti cet ? naivam, caitrazarIraprayojyajAtivyApyAyAH caitracaramasukhaduHkhAdiniSThAyAH bhinnAyAH = maitrAdisamavetacaramasukha-duHkhAdiniSThacaramatvajAtivyatiriktAyAH ata eva tadvyadhikaraNAyAH eva caramatvajAteH upagame tu sukhatvAdinaiva sAGkaryAt / tathAhi caitrIyA'caramasukhe sukhatvaM vartate paraM caitrazarIraprayojyajAtivyApyacaramatvajAtiH na vrtte| caitrIyacaramaduHkhe ca caitrazarIraprayojyajAtivyApyacaramatvajAtivartate paraM sukhatvaM nA'sti / caitrIyacaramasukhe cobhayamiti vyaktaM sAGkaryam / na ca caitrazarIraprayojyajAtivyApyAyAH caitracaramasukhaniSThAyAH caramatvajAterapi caitracaramaduHkhaniSThacaramatvajAtito bhinnatvopagamAnA'yaM doSa iti vAcyam, evaM sati mahAgauravA''pAtAt / vastutaH ekamAtravyaktiniSThatayA tAdRzacaramatvasya jAtitvameva na syAt, vyakterabhedasya jaatibaadhsamAna hovAnA kAraNe maitrIya carama sukhamAM rahenArI carama-jAti ane caitrIya carama duHkhamAM rahenArI carama-jAtimAM aikyano bhrama thAya che. paNa vAstavamAM to te banne miyAM ane mahAdevanI jema judIjudI ja jAti che. tethI paraspara vyadhikaraNa dharmano ekatra samAveza thavA svarUpa sAMkane ahIM avakAza ja nathI raheto. mATe camatvane jAti mAnavAmAM koI doSa nathI. ha zarIraprayojyajAtivyApya vibhinna caramatva aprAmANika - jaina ha syAvAhI :- caitraza. / / yaitrIya zarIrathI prayonya vizeSanI vyApya bhevI ya2matva tine caitranA ja carama sukha-duHkhAdimAM rahenArI mAnIne tenAthI bhinna evI ja caramatvajAtine maitranA carama sukha-duHkhAdimAM rahenArI mAnazo to sukhatva vagere jAtinI sAthe ja sAMkya Avaze. (te A rIte - caitranA acarama sukhamAM sukhatva jAti che paNa caitrazarIra prayojyajAtinI vyApya evI camatva jAti nathI. tathA caitrIya carama duHkhamAM caitra zarIraprayojya jAtinI vyApya evI carama jAti che paNa sukhatva jAti nathI. jyAre caitrIya carama sukhamAM uparokta banne jAti rahe che. paraspara vyadhikaraNa evI sukhatva jAti ane caitrIyazarIraprayojyajAtivyApya caramatajAti eka ja caitrIya carama sukhamAM rahI javAthI sAMkarya doSa vajalepa banaze. mATe caitrazarIraprayojya jAtithI vyApya carama-jAti karatAM maitrAdizarIrathI prayojya evI jAtinI vyApya camatvajAtine judI mAnI na zakAya. tathA pUrvokta sAkarmanA lIdhe caramatvane jAti ja mAnI na zakAya. mATe caramatva duHkhatvavyApya jAti banI na zake. mATe ja caramaduHkhatvane = camatvaviziSTaduHkhatvane tattvajJAnanA kAryatAavacchedaka dharma tarIke mAnI na zakAya - evuM phalita thAya che.)
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ * arthasamAjasiddhatvasvarUpopadarzanam * anyat samAnAdhikaraNaduHkhaprAgabhAvA'samAnakAlInatvalakSaNaM caramatvaM nA'rthavat jJAnajanyatAvacchedakaM, 'ArthAdeva samAjAttadupapatteH / 1763 = na tattva katvAt / taduktaM udayanAcAryeNa kiraNAvalyAM vyakterabhedastulyatvaM saGkaro'thA'navasthitiH / rUpahAnirasambandho jAtibAdhakasaGgrahaH / / - ( kira. dravyatvasiddha pR. 96) / = = nanu mA'stu caramatvasya jAtitvam, sakhaNDopAdhitvaM tu sopAkhyatayA syAditi cet ?, maivam, samAnAdhikaraNaduHkhaprAgabhAvA'samAnakAlInatvalakSaNaM sakhaNDopAdhirUpaM caramatvaM na = naiva tattvajJAnajanyatASvacchedakaM syAt, ArthAdeva samAjAt nAnAsAmagrIbalAdeva tadupapatteH caramaduHkhe tAdRzacaramatvasaGgateH / yaduHkhotpAdAnantaraM duHkhAntarasAmagrI nAsti tasyaiva duHkhasyA'nAyAsena caramatvamupapatsyate / caramatvaniruktau acaramaduHkhavAraNAya prAgabhAvA'samAnakAlInatvagrahaNam, caitrIyacaramaduHkhasyA'pi sarvamuktyanabhyupagame yajJadattaduHkhaprAgabhAvasamAnakAlInatvenA'sambhavavAraNAya samAnAdhikaraNeti padam / caitrIyacaramaduHkhe'pi svasamAnAdhikaraNaduHkhadhvaMsasamAnakAlInatvena punarasambhavavAraNAya 'prAgiti padam / paraM duHkhAntarajananasAmagrIviraheNaiva caramaduHkhe svasamAnAdhikaraNaduHkhaprAgabhAvA'samAnakAlInatvaM sampadyate iti na tatra tattvajJAnasya prayojakatvam / itthamarthasamAjasiddhatvena caramattvasya tattvajJAnakAryatA'navacchedakatvameva / arthasamAjasiddhatvaM ca svaghaTakatattaddharmAvacchinnotpAdakasAmagrIsamudAyasiddhatvaM svaprayojakasAmagrIprayojyatattaddharmA'vacchinnaghaTitatvaM vA bodhyam / tatazca ghaTatvaM yadi kiJciddharmA'vacchinnakAraNatAnirUpitakAryatAvacchedakaM na syAt, kAryamAtravRtti na syAditi tarkasyA''pAdyakoTAvakhaNDatvapraveze satyeva vyAptimUlakatayA tasya cA'tra pravRttyasambhavAt / ananyathAsiddhatve satIti vA''pAdyakoTau vizeSaNam / kAryetarA'vRttitvamAkasmikatvaJca tasyAnyathaivopapannaM na kAryatA'vacchedakatvaM sAdhayatItyAzayaH / yattu tattvacintAmaNikRtA duHkhAntaradhvaMsasyA'yatnasAdhyatve'pi tAdRzaduHkhadhvaMsasya mithyAjJAnocchedadvArA puruSaprayatnA'dhInatattvajJAnasAdhyatvAt / tathAhi tattvajJAnAtsavAsanamithyAjJAnA'bhAve doSAnutpattau pravRttyabhAve'dRSTAnutpattau janmAbhAve tAdRzaduHkhadhvaMso bhavati - (ta.ciM. anumAnakhaNDa bhAga2 /muktivAda pRSTha-157) iti gaditaM tanna cAru, yataH caramaduHkhe utpanne taddhvaMsaH tadanubhavAdeva bhaviSyati, tadanutpAde ca tattvajJAnAdapi na syAditi / etena pratiyogivat tattvajJAnasyA'pi taddhetutvAd tulyavadubhayorapi kAraNatvAt tena vinA tadanutpatteH - (ta. ciM. anu. bhAga-2/mu.vA.pR.157) iti tattvacintAmaNikRdvacanamapi nirastam, antyaduHkhe upAntyaduHkhasyaiva hetutvena tasya tattvajJAnenotpAdayitumazakyatayA tasya tatrAnyathAsiddhatvAt / na hi nAnAsamagrIsamupanipAtasamanantarasamupajAte kArye yad vaiziSTyaM yasya kasyA'pi kAryatAvacchedakaM bhavitumarhati / * sakhaMDa upAdhirUpa caramatvano svIkAra vyartha jaina anyat. / vaNI, uparokta sAMDarthanA bhayanA sIdhe naiyAyiGa sojhe yaramatvane ati35 mAnavAnA pahale saDa upAdhisvarUpa mAne ke samAnAdhikaraNa duHkhaprAgabhAvanuM asamAnakAlInatva eTale caramatva mAne to tevuM mAnavAmAM koI artha sarato nathI. kAraNa ke te arthasamAjathI ja saMgata thaI javAnA lIdhe tattvajJAnanuM kAryatAavacchedaka banI zakatuM nathI. tathA kAryagata tamAma guNadharmone jo kAryatAavacchedaka tarIke mAnya karavAmAM Ave to 1. mudritapratau 'arthA...' ityazuddhaH pAThaH / hastAdarzapratyantare 'artho' ityazuddhaH pAThaH /
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1764 * injiniyativAlInIvAra: * dvAtriMzikA-25/29 kAryavRttiyAvaddharmANAM kAryatA'vacchedakatve caitrA'valokita maitranirmitaghaTatvAderapi tathAtvaprasaGgAt / tathA ca niyatitattvA''zrayaNA''patteriti dik / / 29 / / / etena - arthasamAjasiddhatve'pi caramatvasya tattvajJAnakAryatA'vacchedakatvamastu, kAryavRttInAM yAvatAmeva dharmANAM kAryatA'vacchedakatve bAdhakA'bhAvAditi nirastam, kAraNA'prayojyatve'pi kAryavRttiyAvaddharmANAM kAryatA'vacchedakatce svIkriyamANe tu caitrAvalokita-maitranirmitaghaTatvAderapi = ghaTatvasyeva caitradRSTatva-maitrakRtatva-yajJadattasvAmikatva-kAnyakubjatva-vAsantikatva-zyAmatvAderapi tathAtvaprasaGgAt = dnnddaadikaarytaa'vcchedktvaa''ptteH| na ca bhinnasAmagrIjanyatayaikavastusvarUpavyAghAtA''pattestAvaddharmakatvameva kAryatA'vacchedakatvamiti nA'rthasamAjakalpanA saGgatimaGgatIti vAcyam, tathA ca sati ekAntato niyatitattvA''zrayaNA''patteH / naiyatyaniyAmakaniyatyabhidhAnatattvAntarA'bhyupagame ca naiyaayikaanaampsicaitraavalokitaghaTatva, maitranirmitaghaTatva vagerene paNa daMDAdinA kAryatA-vicchedaka mAnavAnI Apatti Avaze. tathA tevuM mAnavAmAM to niyati tattvano Azraya karavAnI samasyA UbhI thAya. ahIM je kAMI kahela che te to eka digdarzanamAtra che. AnA AdhAre AgaLa ghaNuM vicArI zakAya tema che.(25/29). ha jAti tathA akhaMDa-sakhaMDa upAdhinI samajaNa che vizeSArtha :- naiyAyikono siddhAnta evo che ke je guNadharmane jAtirUpe mAnI zakAya te sarva kAryamAM anugata ane eka hovAthI lAghavatarkasahakAranA lIdhe kAryatAavacchedaka banI zake. tathA sAMkarya vagere doSanA kAraNe jene jAti svarUpa mAnI zakAya tema na hoya tene akhaMDa upAdhi svarUpe mAnavAmAM Ave che. jenI koI paNa prakAre vyAkhyA thaI na zake tathA jAti tarIke paNa jene na mAnI zakAya te guNadharma akhaMDa upAdhi svarUpa bane. jema ke pratiyogitAva vagere. paraMtu je guNadharmane jAtirUpe na mAnI zakavA chatAM tenI vyAkhyA thaI zakatI hoya to te guNadharma sakhaMDa upAdhi kahevAya. sakhaMDa upAdhi kAyama aneka padArthothI ghaTita hoya che. prastutamAM camatva jAtisvarUpe saMbhavita nathI tathA tenI vyAkhyAoLakhANa karI zakAya che. mATe tene sakhaMDa upAdhisvarUpe mAnya karyA vinA bIjo koI vikalpa nathI. prastutamAM caramatvanI vyAkhyA darzAvAya che. amuka jIvamAM je duHkha vagere AvyA pachI bhaviSyamAM duHkha vagere kyAreya paNa AvavAnuM na hoya te duHkhAdi te jIva mATe carama kahevAya che. tyAra bAda bIjuM duHkha kadApi AvavAnuM nathI eno artha e thayo ke te jIvamAM duHkhano prAgabhAva nathI rahyo. kAraNa ke tyAM duHkhamAgabhAva hoya to bhaviSyamAM koIka duHkha avazya Ave. tema ja te duHkha te jIvanA duHkhaprAgabhAvanuM samAnakAlIna nathI. mATe te duHkha carama duHkha kahevAya che. tethI camatvano artha thaze duHkhanA samAnAdhikaraNa evA duHkhaprAgabhAvanuM asamAnakAlInatva. samAnAdhikaraNa zabda na kahevAmAM Ave to sarva jIvono mokSa na thAya tyAM sudhI koI paNa duHkha caramaduHkha banI na zake. kAraNa ke eka jIvano mokSa thavA chatAM bIjA jIvono mokSa bAkI hovAthI mokSagAmI jIvanuM chelluM duHkha anyajIvagata duHkhaprAgabhAvanuM samAnakAlIna ja banaze. tethI duHkhaprAgabhAvaasamAnakAlInatva kahevAnA badale samAnAdhikaraNaduHkhaprAgabhAvanuM asamAnakAlInatva caramatva che. - ema kahevuM naiyAyika mATe jarUrI banI jAya che. *....* tridayamavartI kRtri-tayA DhII vADho dRstAra nAsti |
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyamatadUSaNena nirvyUDhaM svamatamupanyasyannAha* ddhAntaprasaGgaH / ekAntaniyativAdanirAkaraNaM tu upadezapada - (gA. 40 ) zAstravArtAsamuccaya- (zA. vA. sta. 2/ 61-73) sammatitardra (jAnDa-3/13) sUtrakRSTatAnA (samavasa.12 zruta.ra/pA~.-17) svisUtravRtti (pR. 46 mAya.vRtti:) trizinA ApuruSa (tri.pu. 10|7|rU24-8) prakRtito'vaseyam / yathA gha gharamavuM:vadhvNssy tattvajJAnasAdhyasya paramapuruSArthatvA'sambhavastathA vistarato'bhihitamasmAbhiH bhAnumatInAmyAM nyAyAlokaTIkAyAmiti bubhutsubhiradhikaM tato'vaseyam / / 25 / 29 / / anyatadUSaNena klezahAnopAyagocarasya pAtaJjala - nairAtmyavAdi-naiyAyikasiddhAntakalApasya nirAkaraNena nirvyUDhaM niSkRSTaM svataM jainamataM upanyasyan granthakRd Aha- 'sukhamiti / zukadevajIno mokSa thayo tenI pUrvakSaNe je duHkha hatuM te potAnA adhikaraNamAM zukadevajImAM rahenAra evA du:khaprAgabhAvanuM asamAnakAlIna hatuM. tethI temAM uparokta caramatva rahI jaze. ane te caramatvaviziSTa duHkha tattvajJAnanuM kArya che- tema naiyAyika vidvAnonuM kathana che. paraMtu AnA prativAdamAM graMthakArazrI jaNAve che ke uparokta sakhaMDa upAdhisvarUpa caramatvane tattvajJAnanuM kAryatAavacchedaka mAnI na zakAya. kAraNa ke te caramatva arthasamAjasiddha che. te kAMI tattvajJAnaprayojya nathI. AnuM kAraNa e che ke du:khaprAgabhAva to anAdikAlIna che. tathA eka jIvamAM rahelA eka sivAya tamAma duHkhaprAgabhAvo duHkhotpAdaka sAmagrI dvArA nAza pAmI gayA hoya ane chellA je duHkhaprAgabhAvano nAza duHkha kare te duHkhamAM samAnAdhikaraNa duHkhaprAgabhAvanuM asamAnakAlInatva rahI jaze. matalaba ke aneka sAmagrI arthasamAja dvArA tathAvidha caramatva duHkhamAM Ave che. tathA je guNadharma anekasAmagrIprayojya hoya te koIno paNa kAryatAavacchedaka dharma na banI zake. jema ke nIlaghaTatva. mATe tattvajJAnanA kAryatAavacchedaka tarIke duHkhatvavyApya caramatva sakhaMDa upAdhi banI na zake. na kAryamAM rahelA tamAma guNadharmo kAryatAavacchedaka na bane. paraMtu kAryagata je guNadharma kAraNaprayojya hoya, anyUnavRtti ane anatiriktavRtti hoya te ja guNadharma te kAraNanuM kAryatAavacchedaka banI zake Avo niyama che. caramatva ke caramaduMHkhatva to aneka sAmagrIthI prayojya guNadharma che. kevaLa tattvajJAnaprayojya nathI. mATe tattvajJAnanuM kAryatAavacchedaka caramatva ke caramaduHkhatva banI nA zake. jo kAryagata tamAma guNadharmone kAryatAavacchedaka mAnavAmAM Ave to daMDakAryatAavacchedaka dharma phakta ghaTatva na banatAM, nIlaghaTatva, maitranirmitatva, caitradaMSTatva, devadattakrItatva, yajJadattavikrItatva vagere DhagalAbaMdha guNadharmo paNa daMDakAryatAavacchedaka banI jaze; kAraNa ke uparokta tamAma guNadharmo vivakSita ghaDAmAM rahelA che. tathA 'ATalA guNadharmo temAM ja kema rahyA ? bIjA ghaDAmAM te te guNadharmo kema na rahyA ? temAM 'ATalA ja guNadharmo kema rahyA ?' A pramANe koI pUche to uparokta tamAma praznonA javAba ApavA mATe naiyAyike niyatino ja Azraya levo paDaze ke tevI niyati hovAnA kAraNe te ghaDAmAM teTalA ja guNadharmo rahyA, bIjA ghaDAmAM nahi. paraMtu naiyAyika to niyatine mAnatA nathI. jo sApekSa niyati mAnya karavAmAM Ave to naiyAyikano jainamatamAM praveza thavAnI samasyA UbhI thaze. ekAMta niyatine mAnya karavAmAM Ave to paNa paramatapraveza Apatti to naiyAyikane mAthe UbhI ja che. adhika jijJAsue nyAyAloka graMtha upara ame banAvelI 'bhAnumatI' TIkAne jovI. (25/29) anya matanI samIkSA karavAthI phalita thayela potAnA matane graMthakArazrI jaNAve che ke = * sApekSaniyatisvIAra: = = 1765 =
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1766 * jJAna- kriyAbhyAM mokSaH * dvAtriMzikA -25/31 sukhamuddizya tadduHkhanivRttyA nAntarIyakam / prakSayaH karmaNAmukto yukto jJAna-kriyA'dhvanA / / 30 / / sukhamiti / tat tasmAt duHkhanivRttyA nAntarIyakaM = vyAptaM sukhamuddizya karmaNAM jJAnAvaraNAdInAM prakSayo jJAna-kriyA'dhvanA yukta uktaH ||30|| = = klezAH pApAni karmANi bahubhedAni no mate / 'yogAdeva kSayasteSAM na 'bhogAdanavasthiteH / / 31 / / klezA iti / no asmAkaM mate pApAni azubhavipAkAni bahubhedAni = vicitrANi karmANi jJAnAvaraNIyAdIni klezA ucyante / ataH karmakSaya eva klezahAniriti bhAvaH / nanu- "nA'bhuktaM kSIyate karma, kalpakoTizatairapi / avazyameva bhoktavyaM kRtaM karma zubhAzubham / / " ( brahmavaivartapurANa- uttara 4 / 81/55 ) iti vacanAd bhogAdeva karmaNAM kSaye tasyA'pyapuruSArthatvaspaSTa eva TIkArthaH navaraM nijanirupAdhikA''nandamayA''tmatattvaprakaTIkaraNoddezataH svAnubhUtinimagnagItArthanizrAyAM mumukSuNA samyagAtmatattvajJAna - svabhUmikocitapaJcAcArayoH upayoga-bahumAna-vidhi-yatanApUrvaM samanvayasAdhane'pramattatayA bhAvyamityupadezo'tropalabhyate / / 25/30 / / nanu bhogAdeva klezakSayo yujyate ityAzaGkAyAmAha - 'klezA' iti / nanu 'nAbhuktaM ' ( bra.vai.pu.u. 4/81/55) iti brahmavaivartapurANasya vacanAd, yad yacca kurute karma zubhaM vA yadi vA'zubham / pUrvadehakRtaM sarvamavazyamupabhujyate / / - ( ma.bhA. azvamegha. 18/12) iti mahAbhAratavacanAt avazyamanubhoktavyaM kRtaM karma zubhA'zubham / nA'bhuktaM kSIyate karma kalpakoTizatairapi / / - (rA.gI. 10/20 ) iti rAmagItAvacanAcca bhogAdeva karmavipAkopadhAyakakAlaparipAkopanatAt karmaNAM jJAnAvaraNIyAdiklezAnAM = = = = L gAthArtha :- mATe duHkhanA ucchedanI sAthe joDAyela sukhane udezIne jJAnAvaraNAdi karmono jJAna ane kriyAmArgathI nAza karavo te ja yuktisaMgata mokSamArga che. (25/30) * tAttvika mokSamArganI oLakhANa TIkArtha :- tethI duHkhanivRttinI sAthe avazya rahe tevA sukhane uddezIne jJAnAvaraNIya vagere karmono jJAnamArga ane kriyAmArga dvArA prakRSTa kSaya karavo e yuktisaMgata mokSamArga kahevAyela che. (25/30) vizeSArtha :- jainamate mukti 52mAnaMdamaya che. tamAma duHkhathI ane duHkhanA kAraNothI rahita che. duHkhakAraNa karma che. teno nAza samyajJAna ane samyakriyA bannenA ucita milana dvArA ja thAya che.(25/30) * bhogathI nahi paNa yogathI kSaya jaina gAthArtha : :- amArA matamAM aneka prakAranA pApa karmo phleza kahevAya che. tathA teno nAza yogathI ja thAya che. bhogathI teno nAza thato nathI. kAraNa ke tevuM mAnavAmAM anavasthA Ave che.(25/31) TIkArtha :- amArA jaina matamAM kharAba phaLa denArA jJAnAvaraNIyAdi anekavidha pApakarmo kleza kahevAya che. AthI karmakSaya e ja klezahAni klezanAza che - Ama jaNAvavAno Azaya che. ahIM zaMkA thaI zake che ke - bhagavadgItAmAM jaNAvela che ke 'bhogavyA vinA to seMkaDo-karoDo kalpo pasAra thavA chatAM paNa karma nAza pAmatuM nathI. sAruM ke kharAba koI karma bAMdhyA pachI avazya 1. hastAdarze 'pAdAni' ityazuddhaH pAThaH / 2. mudritapratau 'yogadeva' ityazuddhaH pAThaH / 3. hastAdarze ' ...dabhogA' ityazuddhaH pAThaH / 4. mudritapratau '...yAvIni' ityazuddhaH pAThaH /
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jJAna-kriyAdoSApAkaraNopAyakathanam * 1767 manivAritamevetyata Aha- yogAdeva = jJAnakriyAsamuccayalakSaNAt kSayaH teSAM = nAnAbhavA'rjitAnAM pracitAnAM, na bhogAt, anavasthiteH = 'bhogajanitakarmAntarasyA'pi bhoganAzyatvAdanavasthAnAt / _nanu nirabhiSvaGgabhogasya na karmAntarajanakatvam / praticAnAmapi ca teSAM kSayo yogajA'dRSTAkSaye = dhvaMse siddhe sati tasya = karmakSayasya api puruSaprayatnamRte eva kAlaparipAkaprayuktatvena apuruSArthatvaM = puruSArthabhinnatvA''pAdanaM tavA'pi anivAritameva syAditi cet ? maivam, jJAna-kriyAsamuccayalakSaNAt yogAdeva nAnAbhavA'rjitAnAM pracitAnAM karmaNAM kSayaH / jJAna-kriyAsamuccayaH tadubhayagatadoSanivAraNAdinA sambhavati / prakRte - bAhyajJAneSu zuSkatvaM santyAjyamAtmabodhataH / kriyAsu yajjaDatvaM tat tyAjyaM karmarahasyataH / / - (ma.gI. 5/174) iti mahAvIragItAvacanamapyavadheyam / ___yogapadavyavacchedyamAha- na tu bhogAt / yato bhogAdeva karmakSayopagame tu bhogena karmakSayA''rambhe bhogAtkarmAntarA'rjanAt tannAzArthamapi bhogasyA''vazyakatve tadA punarabhinavakarmotpAdaH, tannAzArthaM punarbhogapravRttiH ityevaM bhogajanitakarmAntarasyA'pi bhoganAzyatvAt = bhogaikanAzyatvAt anavasthAnAt = aprAmANikA'nantabhogaparamparAkalpanA'nuparamaprasaGgAt / / ___nanu bhogatvA'vacchinnasya karmAntarajanakatve syAdiyamanavasthA / na caivamaGgIkriyate'smAbhiH / kevalaM sAbhiSvaGgabhogasyaiva navInakarmajanakatvam / nirabhiSvaGgabhogasya tu na karmAntarajanakatvaM = bhujyamAnA'tiriktakarmotpAdakatvam / ataH prArabdhakarmaNAM tattvajJAnabalenA'saGgabhAvapUrvaM bhogAt karmAntarajananamRte kevalaM kSayaH sampadyate / sammataJcedaM bhavatAM jainAnAmapi / yathA caitat tathA'punarbandhakadvAtriMzikAyAM (dvA.dvA.14/17 bhAga-4 pR.967) sadRSTidvAtriMzikAyAM (bhAga-6 pR.1645-1659) prAk pradarzitameveti tadapalApe'pasiddhAntaH prasajyeta bhavatAm / na caivaM prArabdhakarmakSaye'pi saJcitA'dRSTakSayo yoginAM kathaM syAditi vAcyama, praticAnAmapi ca = prAktanAnAmapi ca teSAM saJcitAnAM karmaNAM kSayaH = apunarbhAvenocchedaH bhogavavuM ja paDe che." mATe karmano nAza bhogathI ja thaze. tathA karmanA phaLano bhogavaTo to kALapAke eTale ApameLe thaI ja javAno che. mATe karmakSaya paNa puruSArtha svarUpa banI nahi zake. je ApameLe kALa pAke thavAnuM hoya temAM udyama-parizrama karavAnI zI AvazyakatA ? mATe jainamatamAM paNa karmakSaya svarUpa mokSamAM apuruSArthatvanI samasyA to dUra nahi ja thaI zake. 9 paraMtu A zaMkAnuM nivAraNa karavA mATe graMthakArazrI kahe che ke- samyagu jJAna ane samyaka kriyAnA samuccaya svarUpa yogathI ja aneka bhavamAM upArjita karelA DhagalAbaMdha karmono kSaya thAya che. bhogathI = bhogavavAthI karmono kSaya na thaI zake. kAraNa ke karmone bhogavIne khapAvavA jatAM bhogavaTAnI pravRttithI navA karmanuM paNa upArjana thAya che. teno nAza karavA pharIthI bhogavaTAnI pravRtti karavAmAM navuM karma baMdhAze. teno nAza karavAnA AzayathI tenA phaLane bhogavavA jatAM pharIthI navuM karma baMdhAze. Ama bhogavI-bhogavIne karmone khatama karavAmAM to koI aMta ja nahi AvI zake. A paristhiti dArzanika paribhASA mujaba anavasthA doSa tarIke oLakhAya che. ha prArabdha rma ane saMcita rmanA nAzanI vyavasthA che. pUrvapakSa :- Asakti vinA karmaphalane bhogavavAthI navA karmanuM upArjana na thaI zake. tathA pUrvabaddha saMcita karmono paNa kSaya yogaja aSTane AdhIna evA kAyavUhanA baLathI saMgata thaI zakaze. (ahIM 1. hastAdarza 'bhogajanitabhoga...' iti truTito'zuddhazca pAThaH /
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ * bhogaM vinA karmanAzasamarthanam * dvAtriMzikA - 25/31 dhInakAyavyUhabalAdupapa'tsyata iti cenna, prAyazcittAdinA'pi karmanAzopapatteH karmaNAM bhogetaranAzyatvasyA'pi vyavasthitau yogenA'pi tannAzasambhave kAyavyUhAdikalpane pramANA'bhAvAt / yogajAdRSTAdhInakAyavyUhabalAt upapatsyate / na hyekatra bhave nAnAbhavAnubhavo viruddhaH, tattvajJAnabalA''hitayogajA'dRSTA'dhInakAyavyUhasya yogina ekadApi zUkarAdinAnAzarIrAvacchedena zUkarAdizarIropabhogyasya karmaNo'nubhavasambhavAt, vibhinnA'vacchedena sajAtIyA''tmaguNAnAM yaugapadyasvIkArAt / kathamanyathA yugapadviMzatyaGgulIcAlanA'nukUlaprayatnopapattiH ? na ca kAyavyUhena yoginaH paradAragamanAdinA zAstraniSiddhakarmaNA pApotpAdaprasaGga iti vAcyam, mithyAjJAnavAsanAviraheNa tadanutpAdopapatteH iti cet ? na, kArikAvalyAM - prAyazcittAdinAzyo'sau - ( kArikAvalI. 163) iti karmanAzAjalasparzAdinA nAzyastvasau mataH - ( kAri.162) iti ca vizvanAthabhaTTavacanAt dharmaH kSarati kIrtanAt - ( ) iti vacanAt, - niSiddhakarmA''caraNena vA dharmo vinazyati - (mu.82 - kaMThA. pR. 73 ) iti muktAvalIkaNThAbharaNavacanAcca prAyazcittAdinA'pi zAstravihitena prAyazcitta-kIrtana-karmanAzAjalasaMsparzaniSiddhakarmA''caraNAdinA'pi karmanAzopapatteH durita- puNyayoH dhvaMsasya saGgateH hetoH karmaNAM bhogaikanAzyatvaniyamapracyavana bhogetaranAzyatvasyA'pi vyavasthitau siddhAyAM satyAM prAyazcittAdineva yogenA'pi tannAzasambhave karmocchedasambhave bAdhakA'bhAvataH kAyavyUhAdikalpane = yugapadbhogapravaNanAnAzarIrotpAdAdikalpane pramANA'bhAvAt / etena yatiH siddhimavApnoti yogenApnotyanuttamAm - (zaM.smR.5/12) naiyAyika, vaizeSika vagereno kahevAno Azaya e che ke karmane bhogavavA to paDe ja. hA, sAmAnya loko AsaktipUrvaka karmaphaLane bhogave che. tethI navA-navA karmanuM upArjana thavAthI saMsAra cAlu rahe che. jyAre yogI puruSo tattvajJAnanA baLathI anAsakta bhAve karmaphaLa bhogavIne mAtra karmano nikAla ja kare che. tathA je bhavamAM mokSe javAnuM hoya te bhavamAM yogI manuSyanA AtmAmAM bhUMDa, kAgaDA, kUtarA, bilADA vagerenA bhavamAM bhogavI zakAya tevA karmo paDelA hoya to te yogI puruSa yogasAdhanAthI utpanna thayela karmanA AdhAre ekIsAthe bhUMDa, kAgaDA, kUtarA, bilADA vagerenA zarIrono samUha utpanna karIne te-te zarIrathI bhogavI zakAya tevA karmane anAsakta bhAve bhogavIne pUrvabaddha te-te karmone khalAsa kare che. A rIte kAyavyUhanA baLathI pUrvabaddha saMcita karmane khapAvIne tathA prArabdha karmane mAnava deha dvArA bhogavIne/khapAvIne tamAma karmano uccheda karI te yogIpuruSa mokSamAM jAya che. Ama karmano kSaya to kevaLa karmaphaLane bhogavavAthI ja thaI zake - AvuM siddha thAya che.) * kAyavyUhAdi klpanA aprAmANika jaina pha uttarapakSa :- na, prA. | logavavAthI 4 armano nAza thAya khAvo ardha anta nathI. arA De prAyazcitta vagerethI paNa karmano nAza thAya che. - AvuM naiyAyika vagerenA zAstramAM batAvela che. AthI karma jema bhogavavAthI nAza pAme che tema bhogabhinna prAyazcitta vagerethI paNa nAza pAme che. - AvI zAstravyavasthA siddha thAya che. jema prAyazcitta bhogabhinna hovA chatAM karmanAzaka che tema yoga paNa bhogabhinna hovA chatAM karmanAzaka banI zake che. Ama yogathI ja karmakSaya thaI jAya to yogInA bhavamAM bhUMDa, kUtarA, bilADAnA zarIra dhAraNa karIne yogI tevA kAyavyUhathI karma khapAve tevI atyaMta jugupsanIya kalpanA karavAmAM koI pramANa nathI. 1. mudra ..dutpatsyata' ityazuddhaH pAThaH / 1768 = 1 = = - -
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jJAnasya karmanAzakatvam * 1769 karmaNAM jJAnayoganAzyatAyA "jJAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAtkurute'rjuna" (bhagavadgItA - 4 / 37) iti bhavadAgamenA'pi siddhatvAt / iti zaGkhasmRtivacanamapi vyAkhyAtam / prAyazcittavidhAnaM tu, gAM ced hanyAt, tasyAzcarmaNA''rdreNa pariveSTitaH SaNmAsAn kRcchraM taptakRcchraM vA tiSThet - ( va .dha.zA. 18) ityAdinA vaziSThadharmazAstre, - kravyAdAMzca mRgAn hatvA dhenuM dadyAt payasvinIm / akravyAdAn vatsatarImuSTraM hatvA tu kRSNagAm / / - (gau.dha.sU.2/1) ityAdinA gautamadharmasUtre, TiTTibhaM jAlapAdaJca kokilaM kukkuTaM tathA / eSAM vadhe naraH kuryAdakarAtramabhojanam / / - ( saM . smR. 148) ityAdinA ca saMvarttakasmRtau prasiddhameveti pUrvoktaM (pR. 485 ) smartavyam / yattu gaDgezena tattvacintAmaNI prAyazcittAdInAJca phalapratibandhakatvameva - (ta. ciM. zabdakhaNDaapUrvavAda pR. 414 ) ityuktaM tanna, duritAnucchede tacchaktyavighaTane vA kathamapi phalapratibandhAnupapatteH, prAyazcittasyA''tmazuddhikArakatvena duritanAzakatvena ca prasiddhezca / tatra tu balAkA- TiTTibhau vA'pi, zuka-pArApatAvapi / aTInavakaghAtI ca zudhyate'naktabhojanAt / / - (parA.smR. 6/33-pR.233) ityAdinA parAzarasmRtI, cAndrAyaNaM carenmAsaM kRcchraM vA pApazuddhaye - ( ma.bhA. zAM. 165 / 69),tapasaiva sutaptena naraH pApAt pramucyate - ( ma. bhA. zAMti. 161 / 6 ) ityAdinA mahAbhArate - prAyazcittaM ca kurvanti tena tacchAmyate rajaH - ( vA. rA. 18/35 ) ityAdinA vAlmIkirAmAyaNe ca prasiddhameva / pUrvaM pUrvaM sevAdvAtriMzikAyAmapi ( dvA. dvA. 12/19/865) devalasmRti - vAyupurANAdisaMvAdena tapasaH pApanAzakatvamuktamihAnusandheyam / tatazca karmaNAM bhogaikanAzyatvarAddhAntastu bAdhita eva / ataH prAyazcittavattattvajJAnasyA'pi karmanAzakatvaM sambhavati / na ca tasyA''gAmikarmA'nutpAda eva sAmarthyamiti tattvajJAnAtkAyavyUhakalpanA zAstrakRtAmiti zaGkanIyam, yataH tattvajJAnasyA''gAmikarmAnutpAda iva saJcitakarmanAze'pi sAmarthyaM yathA bhAvizItasparzA'nutpAdasamarthasyoSNasparzasya pUrvazItasparzanAze'pIti kAyavyUhA'karaNe'pi nA'nirmokSaprasaGgaH / taduktaM sammatitarkaTIkAyAM yadevA''gAmikarmaprabandhe samarthaM samyagjJAnAdi tadeva saJcitakSaye'pi parikalpayituM yuktam - (saM.ta. kA. 1 pR.630) iti / bhidyate hRdayagranthiH ' (muNDakopaniSad 2/2/8, annapUrNopaniSad - 4 / 31, yogazikhopaniSad -5/45, mahopaniSat-4/82, sarasvatIrahasyopaniSad -56) ityatrApi tattvajJAnasyA'dRSTAdinAzakatvaM pratIyate' - (A.ta.vi.dI.pR.) iti Atmatattvavivekasya bauddhAdhikAradIdhitau raghunAthaziromaNibhiH pratipAditam / etena Atmano vai zarIrANi bahUni manujezvara ! | prApya yogabalaM kuryAt taizca kRtsnAM mahIM caret / / bhuJjIta viSayAn kaizcit kaizcidugraM tapazcaret / saMharecca punastAni sUryaH tejogaNAniva / / - (ma.bhA.12/300/27-28) iti mahAbhAratoktiH nirastA, dRSTatyAgAdadRSTA'bhyupagamA''pAtAcca / anena - 'tapaHprabhAvAdeva tattvajJAnA'nutpAde'pi kAyavyUhasambhavAditi' - (ta. ci. IzvarAnumAne pR. 193) tattvacintAmaNikRduktaM nirastam, vyarthakalpanAgauravAt / karmaNAM jJAnayoganAzyatAyAH 'jJAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAt kurute'rjuna!' (bha.gI. 4 / 37 ) iti vaLI, bhagavadgItAmAM paNa jaNAvela che ke 'he arjuna ! jJAnAgni sarva karmone bhasmIbhUta kare che.' AthI 'karmo jJAnayogathI nAza pAme che'- evuM tamArA zAstranA AdhAre paNa siddha thAya che. 1. hastAdarza 'bhagavadA...' iti pAThaH /
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1770 jJAna-karmasamuccayasamarthanam dvAtriMzikA - 25/31 bhavadAgamenA'pi = naiyAyikasammatena bhagavadgItAbhidhAnazAstreNA'pi siddhatvAt / - jJAnamabhyasyamAnaM tu tathA dahati saMsRtim - (bR.parA. 12 / 334) iti bRhatparAzarasmRtivacanaM jJAnAgnidagdhakarmANastvAM vizanti vicintakAH - ( ma.bhA. zAMti 210/45) iti mahAbhAratavacanaM jJAninaH sarvapApAni jIryante nA'tra saMzayaH - (li.pu. 1/86/118) iti liGgapurANavacanaM jJAnAgnisarvakarmANi bhasmasAt kurute ythaa| taptA'yobinduvad bhaktirvinAzayati sarvazaH / / - (zAM.saM.5 / 4/2/7 ) iti zANDilyasaMhitAvacanaM, - yathA vahnirmahAn dIptaH zuSkamArdraJca nirdahet / tathA zubhAzubhaM karma jJAnAgnirdahate kSaNAt / / - (zi. dharmo.) iti zivadharmottaravacanaM, upapApAni bodhAgnirbhasmasAt kurute'thavA / prArabdhAnIti viddhi tvaM nAnyathA kapipuGgava ! / / - ( rA.gI. 10 / 24 ) iti ca rAmagItAvacanamapyatra smartavyam / taduktaM zambhugItAyAM api prArabdhaM saJcitaM kalyAH ! AgAmIti prabhedataH / procyate trividhaM karma karmatattvavizAradaiH / / tatra jJAnA'gninA karma saJcitaM dahyate dhruvam / - (zaM.gI. 6 / 42,47 ) iti / puNya-pApayorjJAnanAzyatAyAM dvividhAnyapi karmANi jJAnAgnirdahati kSaNAt / prasiddho'gniryathA sarvaM bhasmatAM nayati kSaNAt / / - (ga.gI. 3 / 45 ) iti gaNezagItAvacanamapi sAkSi vartate / - ahaM brahmeti vijJAnAt kalpakoTizatA'rjitam / saJcitaM vilayaM yAti prabodhAt svapnakarmavat / / - (adhyA. 50 ) iti 'adhyAtmopaniSadvacanam vidvAn brahmajJAnAgninA karmabandhaM nirdahet - (pai.4/ 11) iti paiGgalopaniSadvacanaM ca prakRte bhAvanIyam / prArabdhakarmaNAM nAzo bhogAdeva prajAyate - (zaM.gI. 6 / 52) iti zambhugItAvacanaM tuM nikAcitakarmA'pekSayA'nuyojyam / vastuto jJAna-karmobhayanAzyatA karmaNAM dvau kramau cittanAzasya yogo jJAnaJca rAghava !- (yo.vA.) iti bhavadabhimatayogavAziSThavacanAdapi sidhyatyeva / etena dvau kramau cittanAzasya yogo jJAnaM munIzvara ! - (zAM. 1/41) iti zANDilyopaniSadvacanamapi vyAkhyAtam / yogavihInena na jJAnena vimuktatA - ( rA.gI. 3 / 48 ) iti rAmagItAvacanamapyatra saMvadati / sAGkhyAdInAmapi tattvato jJAna-kriyAbhyAmeva klezocchedo'bhimataH / itthameva kvacittattvAvamarzena nivRttaM bhayamulbaNam / anivRttanimittatvAtpunaH pratyavatiSThate / / animittanimittena svadharmeNA'malA''tmanA / tIvrayA mayi bhaktyA ca zrutasambhRtayA ciram / / jJAnena dRSTatattvena vairAgyeNa balIyasA / tapoyuktena yogena tIvreNA''tmasamAdhinA / / prakRtiH puruSasyeha dahyamAnA tvaharnizam / tirobhavitrI zanakairagneryonirivA'raNiH / / - (ka.de.saM. 3 /20-23) iti kapila - devahUtisaMvAdasaGgateH / itthaJca muktau jJAnakarmaNostulyavatsamuccayabodhakA''gamena jJAnavat cAritrasyA'pi hetutAyA avarjanIyatvAt / na ca "jJAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAt kurute'rjuna" (bha.gI. 4 / 37 ) iti bhagavadgItA - vacanAt saJcitakarmanAze jJAnameva kAraNaM prArabdhanAzastu bhogAdeva, kriyamANaM tu yogikarma mithyAjJAnavAsanA'bhAvAnnAdRSTotpAdakamiti na kvA'pi cAritropayoga iti zaGkanIyam, jJAnAgnirityAderjJAnastutimAtraparatvAt, saGkocA''vazyakatve jJAnacAritrayoH svasvajanyakarmanAze pRthagdhetutvAvazyakatvAdvinA cAritravyApAramaupakramikaphalopabhogasya kathamapyanupapatteH / sammatazcAyamarthaH, " taNDulasya yathA carma yathA tAmrasya kAlikA / nazyati kriyayA vipra ! puruSasya tathA malam" / / ( mahopaniSad - 5 / 185) ityAdivAziSThagranthAdinApi / 1. ayaM adhyAtmopaniSadgranthaH tantrAntarIyaH, na tu jainatantrasatka ityavadheyam /
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ * kAyavyUhApAkaraNam * narAdizarIrasattve zUkarAdizarIrA'nupapatteH kAyavyUhA'nupapatteH, nayavAdAstu tapaH-saMyama-jJAnAnAM muktihetutve bhinnarucirUpatayaiva vyavatiSThante / taduktaM vizeSAvazyakabhASye - "tavasaMjamo aNumao niggaMthaM pavayaNaM ca vavahAro / saddajjusuANaM puNa NivvANaM saMjamo ceva" / / - (vi.A.bhA. 2621) iti vyaktaM aSTasahasrItAtparyavivaraNe ( a. sa.vi.1/6/pR.114) / yuktataraJcaitad, nAnAbhUmikArUDhamumukSUNAmiSTopAyatAgrAhakanayavaividhyapradarzanamantareNA'bhrAnta-niSkampa-zIghraphalopasthApakocitapravRttyanupapatteH, parIkSakANAM niSkampapravRttau sarvanayasamUhajanyeSTopAyatvagrahasyaiva hetutvAd, aMze tadvisaMvAde'pi sAmagrIhetutvagrahe kasyA'pyavivAdAt / ata eva 'taM savvaNayavisuddhaM jaM caraNaguNaTThio sAhu' (A.ni.1637, da.vai.ni.1/150 ) iti Avazyakaniryuktau dazavaikAlikaniryukto ca phalitArthakathanaM bhagavatAM caraNa-guNayoH sthita ubhayatra samapakSapAtaH guNazabdena jJAna-darzanayorgraha iti pramANArpaNAyAM vyAkhyAnamityadhikaM ( nyA. khaM. khA. 12 pR. 106) nyAyakhaNDakhAdye avaseyam / kiJca karmaNAM bhogaikanAzyatve prAyazcittAdividhirapi vyarthaH syAt / taduktaM rAmagItAyAM - bhogenaiva vinAzazcet prAyazcittavaco vRthA - ( rA.gI. 10/18) iti / 'avazyameva bhoktavyamiti tu pradezodayA'pekSayA'smAbhirapyabhyupagamyata eva / ata eva na tatkRte kAyavyUhA''vazyakatA'smanmate / etena na ya avedayittA asthi hu mokkho - (pra.vyA. 1/1) iti praznavyAkaraNasUtravacanaM kaDANa kammANa na mukkhu atthi - ( utta.4 / 3) iti uttarAdhyayanasUtravacanaM, - pAvANaM ca khalu bho ! kaDANaM kammANaM puvviM duccinnANaM duppaDikaMtANaM veittA mukkho, natthi aveittA, tavasA vA jhosaittA - (da.vai. cU. 1 ) iti ca dazavaikAlikacUlikAvacanaM vyAkhyAtam / tatazca brahmasUtre bhogena tvitare kSapayitvA sampadyate - ( bra. sU. 4/1/19) iti yaduktaM tatra itarapadena nikAcitakarmagrahaNameva saGgacchate ityavadheyam / kiJca narAdizarIrasattve zUkarAdizarIrA'nupapatteH = zUkarAdidehotpAdA'saGgateH kAyavyUhA'nupapatteH, manuSyazarIrasya manuSyetarazarIravirodhitvAt, anyathA svargajanakA'dRSTavato yajvanaH tadAnImeva svargIyazarIropagnahaprasaGgAt / na ca tadadRSTasya tadAnImalabdhavRttikatvAnnaivamiti vAcyam, tarhi tattvajJAnino'pi nAnAvidhA'dRSTAnAM yugapadalabdhavRttikatvAnna kAyavyUhasambhavaH / etena 'yaugapadyaJca kAyAnAM tajjanakakarmasvabhAvAt tapaHsvabhAvAd veti' (ta. ci. anumAnakhaNDa-bhA. 2 IzvarAnumAne pR. 193) iti tattvacintAmaNikAravacanaM nirAkRtam, audArikadehaM prati ekajIvakartRkaudArikazarIrAntarasya pratibandhakatvAt / devAdInAM tu vaikriyazarIrAdikarmodayamahimnaivaikadA nAnAzarIropapatteH / iyamevA'bhipretya triSaSTizalAkApuruSacaritre hemacandrasUribhiH naisargikI hi bhavati ghusadAM kAmarUpitA - (tri.za.pu. 1 / 3 / 85 ) ityuktam / etena sarvaM karma bhogajanyanAzapratiyogi karmatvAt bhuktabhujyamAnakarmavaditi kAlIpadazarmavacanaM nirAkRtam, prAyazcitAdinAzye karmaNi bAdhAt / atha tattvajJAnena kAyavyUhamutpAdya bhogadvArA karmakSayaH sambhavet, saubhariprabhRtimaharSINAM kAyavyUhazravaNAditi vaLI, bIjI mahattvanI vAta to e che ke yogI pAse manuSya zarIra jyAM sudhI hAjara hoya tyAM sudhI bhUMDa, kUtarA, bilADA vagerenA zarIrone dhAraNa karI na zakAya. eka zarIra bIjA zarIrane dhAraNa karavAmAM pratibaMdhaka che. mATe kAyavyUha asaMgata che. jo yogaja-karmajanya hovAthI tevA zarI2ne pratibadhyakoTimAMthI 1771
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1772 * kevalisamudghAte kAyavyUhabhramaH * dvAtriMzikA-25/31 mano'ntarapravezAdikalpane gauravAcca / cet ? tatkiM saubhareH yugapad nAnAzarIrakaraNataH paJcAzatkalatragrahaNa-paJcAzadadhikazataputrotpAdanAdiparigrahA''rambhAdijanitapApArjanaM viSNupurANe (aMza-4 adhyAya-2) na zrutam ? yathAkathaJcit kAyavyUhakaraNe'pi tattadbhogajanitapApaM tu vardheta eva, na tu mUlataH kSIyeta / mUlataH kRtsnakarmakSayakRte tvavazyaM yoga evA''zrayitavyaH / . ___ yattu tattvacintAmaNikRtA - 'karmaNo bhoganAzyatve'pi jJAnasya karmanAzakatvam, bhogasya tattvajJAnavyApAratvAditi' - (ta.ci.IzvarA.pR.195) gaditaM tanna cAru, na hi bhogaH tattvajJAnavyApAra iti zrutau zrutam, tena vinA'pi tadutpatteH / taduktaM kiraNAvalIrahasye mathurAnAthenA'pi 'tattvajJAnasya bhogA'janakatayA bhogasya taddvAratvA'sambhavAt' (ki.raha.pR.45) iti / upabhogAdeva karmakSaye svIkriyamANe tu narakAdau cAritrA'bhAvena aparakarmanimittavyApArAt pracuratarakarmA'rjane anirmokSaprasaGgAcca / tadidamabhipretya zrAvakaprajJaptau umAsvAtivAcakaiH - jai yA'NubhUio cciya khavijjae kammaM nannahA'NumayaM ? / teNA'saMkhabhavajjiyanANAgaikAraNattaNao / / nANAbhavANubhavaNA'bhAvA egami pajjaeNa vA / aNubhavao baMdhAo mukkhA'bhAvo sa cA'NiTTho / / (zrA.pra.198/199) ityuktam / / kiJcaivaM narakAdiduHkhajanakabrahmahatyAdiprayojakA'dRSTasattve yoginAM nArakabrahmaghAtakazarIraparigraho'pi syAditi mahadvaizasam / 'tAdRzA'dRSTaviraha eva tattvajJAnotpatti'riti cet ? zUkarAdizarIrotpAdakA'dRSTA'sattva eva tattvajJAnotpattirityapi kimiti na rocayeH ? 'tattvajJAnajanyazUkarAdivailakSaNyAt nAyaM doSa' iti cet, tarhi tattvajJAnA'dRSTajanyatAvacchedikayoH jAtyoH sAGkaryam / kathaM ca tattvajJAnena kAyavyUhajanane'pyanantakAlaparisamApyakramikazUkarAdizarIropabhogyanAnAphalajananaM kathaM ca tadvinA zUkarAdizarIropabhogyacaramaphalaM vinA'dRSTanAzaH, kathaM ca tamantareNa mokSotpattiriti vicAraNIyamAyuSmatA / 'zUkarAdizarIropabhogyamapyadRSTaphalaM yoginAM svAyurniyatameva tatkalpyata' iti cet ? tarhi lAghavAt tadanupabhogyameva / tacca bhavopagrAhyadRSTacatuSTayAkhyaM, tatrApyAyuSaH karmatrayasyA'dhikasthitikatve tatsamIkaraNArthaM bhagavataH kevalisamudghAtArambhaH, Ayustu karmatrayAdadhikasthitikaM svabhAvAdeva na bhavati, kevalisamudghAta eva ca pareSAM kAyavyUhabhramastadAlambanenaiva cezvarasya sarvAvezapratipAdikA zrutiriti (nyA.khaM.khA.gA.74/pR.664) vyaktamuktaM vidvatsabhAzRGgAreNa granthakRtA nyAyakhaNDakhAdye / kiJca - yugapajjJAnAnutpattirmanaso liGgam + (nyA.sU.1/1/16) iti nyAyasUtreNa yugapannAnAzarIrA'vacchedena nAnA'nubhavotpattisaGgatikRte yugapannAnAzarIreSu mano'ntarapravezo'bhyupagantavyaH / taccet manaH aNuH tarhi tannAzA'nupapattiH, sAvayavatve ca tajjanaka-nAzakAdi mArgaNIyam / bahAra kADhI nAMkhavAmAM Ave to paNa yogInI pAse mana to eka ja hovAthI tathA te mana mAnavadeha sAthe saMlagna hovAthI navA bhUMDa, kUtarA, bilADA vagerenA zarIramAM to te mana nahi rahe. mana vinA to bhUMDa vagere zarIrathI kaI rIte karmaphaLa bhogavI zakAya? kAraNa ke bhogano artha che sukha ke duHkhano mAnasa sAkSAtkAra. mana ja na hoya to mAnasa sAkSAtkAra svarUpa bhoga kaI rIte saMbhavI zake ? tathA yogajaadaSTanA prabhAve kAyavUhagata bhaMDa-kUtarA vagere tamAma zarIromAM navA-navA aneka manano praveza karavAnI kalpanA karavAmAM Ave to to mahAgaurava doSa Avaze. kAraNa ke ekI sAthe be jJAna to
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prayojakacittAt nAnAcittotpAdavicAraH . 1773 ye tvAhuH pAtaJjalAH agneH1 sphuliGgAnAmiva kAyavyUhadazAyAmekasmAdeva cittAtprayojakAnAnAcittAnAM prinnaamo'smitaamaatraaditi| taduktaM- "nirmANacittAnyasmitAmAtrAt" (yo.sU.4-4) "pravRttibhede prayojakaM cittamekamanekeSAmiti" (yo.sU.4-5) teSAmapyanantakAlapracitAnAM karmaNAM itthaM yugapannAnAzarIreSu mano'ntarapravezAdikalpane gauravAcca = nAnAkAryakAraNabhAvAdikalpanAlakSaNamahAgauravA''pAtAcca / tathApi tatra nAnAmanastve kAyAnAM praticittamabhiprAyabhedAdekA'bhiprAyA'nurodhaH parasparapratisandhAnaJca na syAtAm, puruSAntaravaditi kaSTamApatitamAyuSmatAmiti dik / ye tu AhuH pAtaJjalAH sAkSAtkRtatattvasya yogino yugapatkarmaphalabhogAyA''tmIyaniratizayavibhUtyanubhavAt yadA yugapadanekazarIranirmitsA jAyate tadA - vaTezca yadvat khalu viSphuliGgAH, sUryAnmayUkhAzca - (maitrA. 6 / 31) iti maitrAyaNyupaniSadAdidarzitarItyA agneH sphuliGgAnAmiva kAyavyUhadazAyAM ekasmAdeva maulAt cittAt prayojakAt tAvaccharIrasambaddhAnAM nAnAcittAnAM pariNAmaH = AvirbhAvaH asmitAmAtrAditi / taduktaM pataJjalinA yogasUtre 'nirmANe ti 'pravRttI'ti ca / atra rAjamArtaNDavRttirevam - yoginaH svayaM nirmiteSu kAyeSu yAni cittAni tAni mUlakAraNAd asmitAmAtrAt eva tadicchayA prasaranti = agnervisphuliGgA iva yugapatpariNamanti (yo.sU.4/4 rA.mA.) nanu bahUnAM cittAnAM bhinnA'bhiprAyatvAnnaikakAryakartRtvaM syAdityata Aha- 'pravRttI'ti / teSAM anekeSAM cetasAM pravRttibhede = vyApAranAnAtve ekaM yoginaH cittaM prayojakaM = prerakaM adhiSThAtRtvena, tena na bhinnamatatvam / ayamarthaH- yathA''tmIyazarIre manazcakSuHpANyAdIni yathecchaM prerayati adhiSThAtRtvena tathA kAyAntareSvapi - (rA.mA.4/5) iti / yogasudhAkare sadAzivendrastu - nirmitacittAnAM nAyakaM cittamekaM yogI svabhogA'nukUlapravRttivizeSaniyAmakaM nirmimIte tena bhogaH tadanusandhAnaJca yujyate - (yo. sU.4/5) ityAha / utpanna thaI na zake. tethI navA-navA aneka zarIromAMthI kayA zarIrathI kyAre kayA karmanuM phaLa bhogavavuM? teno nirNaya kaI rIte koNa karaze.? bhUMDazarIragata mana bhUMDanA zarIrathI bhogavI zakAya tevA sukhAdine bhogavavA mATe taiyAra haze te ja samaye kUtarAnA zarIramAM rahetuM anya mana paNa kUtarAnA zarIrathI bhogavI zakAya tevA sukhAdine bhogavavA mATe taiyAra haze. te ja rIte bIjA zarIro mATe paNa samajI levuM. paraMtu ekI sAthe eka ja jJAna utpanna thaI zake. - A to naiyAyikamAnya niyama che. tethI uparokta paristhitimAM kayA zarIramAM rahelA mananA sahAre kayA zarIrathI kyA karmanA phaLane bhogavavuM? teno nirNaya koNa kare? Ama ekIsAthe aneka zarIrone utpanna karIne tenA dvArA karma khapAvavAnI taiyAyikakalpanA aprAmANika siddha thAya che. ha pAtaMjalonI nimaNicittalpanA mUDhatA che : jena ha pAtaMjala vidvAno ema kahe che ke - agnimAMthI jema taNakhAo nIkaLe tema kAyavhadazAmAM eka ja mukhya prayojaka cittamAMthI anekavidha cittono pariNAma asmitAmAtrathI thAya che. kema ke yogasUtramAM pataMjalimaharSie jaNAvela che ke "asmitAmAtrasvarUpa mULa kAraNathI nirmANacitto = yogInirmitakAyamUhagata aMtaHkaraNo pragaTa thAya che. tathA aneka aMtaHkaraNonI judI-judI pravRtti pratye prayojaka aMtaHkaraNa eka ja hoya che." mATe navA-navA aneka zarIronI pravRttimAM virodha-visaMvAda nahi sarjAya. 9 1. hastAdarza 'agaH' ityazuddhaH pAThaH /
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1774 * nikAcitAnAM bhoganAzyatvam * dvAtriMzikA-25/31 nAnAzarIropabhoganAzyatva kalpanaM moha eva, tAvadadRSTAnAM yugapadRttilAbhasyA'pyanupapatteriti nirupakramakarmaNAmeva bhogaikanAzyatva mAzrayaNIyamiti sarvamavadAtam / / 31 / / / teSAM pAtaJjalAnAM api anantakAlapracitAnAM karmaNAM nAnAzarIropabhoganAzyatvakalpanaM = ekabhavIya-samakAlIna vibhinnadehakRtabhogajanyadhvaMsapratiyogitvakalpanaM mohaH = ajJAnaM eva vartate / darzitarItyA tAvadadRSTAnAM = tAvatAM nAzyAnAM karmaNAM yugapad = samakAlaM vRttilAbhasya = svavipAkopadhAyakavRttilAbhasya api anupapatteH = asambhavAt / 'kAraNasAmrAjyAdeva yogikarmaNAM yugapadvRttilAbho'pi nAnupapannaH' iti cet ? nanu tathApi 'tattvajJAnAdeva tAvadadRSTAnAM yugapadvRttilAbha' iti devAnAMpriyasyA'bhimatam / tadeva ca kathaM tatpratibandhakA'dRSTakSayaM vinA ? na ca tatkSayo'pi bhogAdeva, atattvajJabhogasya tadarjakatvAt / api cA'dhyavasAyavizeSAdeva vicitrA'dRSTakSayopapattau kAyavyUhAdikalpanamaprAmANikameveti vyaktaM (a.ma.pa.101 vRtti) adhyAtmamataparIkSAvRttau / prakRte - vyakte brahmopayoge tu kAmavRttirna tiSThati / tIvra nikAcitaM karma prArabdhaM naiva nazyati / / - (a.gI.183) iti pUrvoktaM(pR.1300) adhyAtmagItAvacanamapyanusandheyam / yathoktaM dvAdazAranayacakre api zrImallavAdisUribhiH - sopakramasya kriyApekSA na nirupakramasya, tatra sopakramasya karmAtmanaH puruSAtmanaikIbhUtasyodayopazama-kSayopazamakSayA avasthAH sApekSA bhavanti, madanaphalAdvamanavat bhasmapaTalAcchanAgnivat, daravidhyAtA'vacchannajvalanavat, tRNadAhavadvA ( (dvA.na.ara-4, pR.487) iti / nanu kevalajJAnamevA'zeSa bhogamudIrya kAyavyUhamahimnopasthApya karmakSayakSamamastu iti cet ? maivam, aboddhRdazAprasaGgAt, evaM hi zUkarAdibhogyaM karma kSapayituM zUkarAdizarIramivaikindriyAdizarIrabhogyaM jJAnAvaraNaM kSapayitumekendriyAdizarIramapi parasya tattvajJAnI parigRhNIyAt / tathA ca tadvadevA'boddhRtvaprasaGgaH / 'ajJAnaM na bhogyaM sukha-duHkhA'nanyataratvAditi na prasaGga' iti cet, na, 'jAtyAyu gAstadvipAkaH' (yo.sU. 2/13) iti sUtrayatA yogA''cAryeNa karmaphalamAtrasya bhogyatvA'tidezAt / 'tattvajJAnapratibandhakakarmanAzAdeva kaivalyotpatte 'yaM prasaGga' iti cet ? sa eva kuto jAtaH ? 'vividiSA-zama-damAdisahakRtayatyAzramocitA''cArAditi cet ? tarhi yathA pUrva zarIrA'pekSabhogaM vinaiva tato'dRSTavizeSanAzastathA tattvajJAnotpattyanantaramapi tata eva sa kimiti nA'driyate kiM kAyavyUhAdikalpanAklezeneti (nyA.khaM.khA.gA.79/pR. paraMtu graMthakArazrI kahe che ke pAtaMjala vidvAno anaMta kALathI bhegA karelA karmone aneka zarIrathI bhogavIne ja khatama karavAnI je kalpanA kare che te paNa teonI mUDhatA ja che. kAraNa ke teTalA badhA karmono ekIsAthe vipAkaudaya thavo paNa asaMbhava che. kUtarA, bhUMDa, bilADA, deva, naraka vagere bhavomAM bhogavI zakAya tevA, judA-judA samaye bAMdhelA, judA judA dravya-kSetra-kALa-bhAva-bhavamAM udayamAM AvavA nirmAyelA vicitra karmono vipAkodaya ekIsAthe kaI rIte saMbhave ? e lAkha Dolarano gaMbhIra prazna pAtaMjala vidvAno mATe vicAraNIya ja banI rahe che. saha nikAcita rksa bhogavavAthI ja ravAnA thAya * jaina che tema chatAM graMthakAra zrImadjI kahe che ke "karmo bhogavavAthI ja nAza pAme'- tevo niyama bAMdhavAnA ...... cihnadvayamadhyavartI dIrghaH pATho hastAdarza nAsti /
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ * vaiyAkaraNa- bRhajjAbAlIyAdimatanirAsaH * 1775 679) adhikaM nyAyakhaNDakhAdye / iti hetoH nirupakramakarmaNAmeva = nikAcitatvenopakramAnarhANAmeva karmaNAM bhogekanAzyatvaM kevalopabhogajanyadhvaMsapratiyogitvaM AzrayaNIyam / etena bhogena mokSamApnuyAt - (kA.kI.2) iti kAmarAjakIlitoddhAropaniSadvacanamapi vyAkhyAtam, asaGgabhAvena svabhUmikaucityato nikAcitakarmaphalabhogA'pekSayA tadupapatteH / nikAcitatvavyAkhyA vizeSAvazyakabhASyavRttI - gADhatA'dhyavasAyena baddhatvAdapavartanAdikaraNA'yogyatAM nItaM nikAcitamucyate - (vi.A.bhA.2513 vR.) ityevaM zrIhemacandrasUribhiH rUDharthata AveditA / vyutpattyarthapurassaraM vistarataH tadvyAkhyA tu 'kaca bandhane', nitarAM kacyate svayameva bandhamAyAti karma jIvasya tathAvidhasaMkliSTA'dhyavasAyapariNatasya tatprayukte jIva eva tathA''nukUlyena bhavanAt tataH prayoktRvyApAre NiJ' (zrImala. A. 6 - 5 ) / tato nikAcyate'vazyavedyatayA vyavasthApyate karma jIvena yayA sA nikAcanA / athavA 'kaca bandhane' iti caurAdiko'pyasti, tato nikAcyate'vazyavedyatayA nibadhyate yayA karma sA nikAcanA jIvavIryapariNatiH - ( ka.pra.gA. 2/ pR. 17) ityevaM karmaprakRtivRttau zrImalayagiricaraNaiH darzitetyavadheyam / prakRtagranthakRto'pi karmaprakRtivRttAvevamevA'bhiprAyaH / ata eva triSaSTizalAkApuruSacaritre api nA'laM bhogyaphalaM karmA'bhuktvA kSeptuM jinA apa - (tri.za.10/6/422) ityuktam / ayamatrAzayaH- adhyavasAyavaicitryAt prathamata eva jIvA dviprakAraM karma badhnanti, zithilapariNAmatayA phalaM pratyaniyatasvarUpaM sopakramam, atyantadRDhapariNAmatayA'vandhyasAmarthyaJca nirupakramaM nikAcitA'parAbhidhAnam / sopakramasya tattadravyAdisAmagrImapekSya pratIkArasahatvAt prAyazcittAdilakSaNaparizuddhAjJAyoganAzyatvam / taduktaM upadezapade aNiyayasahAvameyaM sovakkamakammuNo sarUvaM tu / parisuddhA''NAjogo ettha khalu hoi saphalo tti / / - (upa.pada. 340 ) iti / vastutaH apUrvakaraNabhAvidharmasaMnyAsayogena nikAcitakarmakSaya iti yogamAhAtmyadvAtriMzikAyAM ( dvA. dvA. 26/24) vakSyate / dharmasaMnyAsayoga - prAyazcitta-bhoga- tapaH- tattvajJAnAdInAmekazaktimattvenaiva karmanAzakatA, lAghavAdityavocama bhAnumatInAmyAM nyAyAlokaTIkAyAm / nikAcitAnAmapi karmaNAM tapasA'pi nAzyateti vakSyate'grimadvAtriMzikAyAm ( dvA. dvA. 26 / 24 pR. 1833) / vaiyAkaraNAstu - 'zabdabrahmaNi niSNAtaH paraM brahmAdi gacchati' - (mai.7/22, tripu.5/17,bra.biM. 17, ma.bhA.zAMti.270) iti maitrAyaNyupaniSat - tripurAtApinyupaniSad brahmabindUpaniSad-mahAbhAratAdivacanAt zabdASnuzAsanazAstrasya niHzreyasasAdhanatvaM sAdhayanti / taduktaM vAkyapadIye bhartRhariNA tad dvAramapavargasya vAGmalAnAM cikitsitam / pavitraM sarvavidyAnAmadhividhaM pracakSate / / - ( vA. pa. 1/14) iti / taduktaM pAtaJjalamahAbhASye api ekaH zabdaH samyag jJAtaH suSThu prayuktaH svarge loke ca kAmadhug bhavati' - (pA.ma.bhA. 1/1/1) iti / tatazca mumukSuNA anyat sarvaM parihRtya zabdAnuzAsane eva kArtsnyena yatitavyamityAhuH, tanna, antaHkaraNasya malinatve zatazo'pi sahasrazo'pi vA samyakzabdaprayoge suraabadale 'nikAcita karmo bhogavavAthI ja nAza pAme' tevo niyama svIkAravo vadhu vyAjabI che. je karmo haThIlA hoya, nikAcitapaNe bAMdhelA hoya, svavipAkodaya dekhADyA vinA ravAnA thAya tema na ja hoya =
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1776 * bhasmadhAraNAtklezocchedapravAdamUladyotanam * dvAtriMzikA-25/31 bhANDadhAvane iva kRte'pi tacchuddhyasambhavenA'pavargA'sambhavAt, zabdAnuzAsanA'bhyAsavikalAnAmapi jaDabharatAdInAM muktizravaNAcceti dik / kecittu raktAdizuddhikrameNa cakrAdizuddhidvArA dvaitecchA-brahmAnandasamullAsa-nidAnAdiSoDazadazAlAbhataH klezamuktimupapAdayanti / taduktaM zambhugItAyAM - AryajAtau kramAd nUnaM zuddhiH zoNita-zukrayoH / pIThazuddheH samutpattau paramA'sti sahAyikA / / adhyAtmalakSyadvAraiva cakrazuddhiryathAkramam / labhyate nA'tra sandeho vidyate pitaro ! dhruvam / / ato varNAzramA dharmAH pravRtteH rodhakAH tathA / nivRtteH poSakAH santaH saMzuddhiM pITha-cakrayoH / / samutpAdayituM nUnaM parAH santi sahAyakAH / nA'tra kazcana sandeho vidyate he svadhAbhujaH ! / / 6 (zaM.gI.5/109-112) ityAdi / tattu sthUlanaigamanayA'bhiprAyeNa jIvavizeSAnAzritya karmaklezahAnopAyatayA'tra saGgacchata ityavadheyaM samAkalitanAnAtantrarahasyaiH madhyasthadhIdhanaiH / __ bRhajjAbAlIyAstu bhasmadhAraNAdeH klezahAnopAyatvamAmananti / taduktaM bRhajjAbAlopaniSadi - bhasmacchannaH saMsArAnmucyate / bhasmazayyAzayAnaH tacchabdagocaraH zivasAyujyamavApnoti na sa punarAvartate, na sa punarAvartate - (bR.jA.7/7) iti, - bhasmadhAraNAdeva muktirbhavati - (bR.jA.7/2) iti, - bhasmaniSThasya dahyante doSA bhasmAgnisaGgamAt / bhasmasnAnavizuddhAtmA bhasmaniSTha iti smRtaH / / (bR.jA.5/18) iti ca / tadasat, kevalAdeva bhasmadhAraNAnmokSA'bhyupagame sarvaireva yatra kutracijjanmani bhasmadhAraNena adyA'vadhi yAvat sarveSAM jIvAnAM mokSA''patteH / etena - tiryak tisro rekhAH prakurvIta / vratametacchAmbhavaM sarveSu deveSu vedavAdibhiruktaM bhavati / tasmAt tatsamAcarenmumukSurna punarbhavAya - (kAlA.1) iti kAlAgnirudropaniSadvacanamapi pratyAkhyAtam, tattvajJAna-yama-niyamAdivaiphalyaprasaGgAcca / etena tattvajJAnayama-niyamAdisahitAd bhasmadhAraNAnmuktiriti nirastam, vizeSaNenaiva kAryodayasambhavAt bhasmadhAraNasyA'nyathAsiddhatvAt / etena - tenA'dhItaM zrutaM tena tena sarvamanuSThitam / yena vipreNa zirasi tripuNDraM bhasmanA dhRtam / / (bR.jA. 5/7) ye bhasmadhAraNaM tyaktvA karma kurvanti mAnavAH / teSAM nA'sti vinirmokSaH saMsArAjjanmakoTibhiH / / - (bR.jA. 5/9) iti bRhajjAbAlopaniSadvacane api niraste, anvaya-vyatirekavyabhicAradarzanAt / vastutastu prathamatIrthakaranirvANA'nantaraM taccharIrakuNDAgnibhasmano vandanIyatvAdibuddhyA tApasairgrahaNAd dhAraNAcca 'bhasmadhAraNAnmuktiH' iti pravAdaprasiddhiravagantavyA / taduktaM darzanaratnaratnAkare - atha ca te bharatena kAkiNIratnenA'DkitAH zrAddhA devAn prAhuH 'kimapyasmAnarpayadhvaM yUyam' iti taiH svAmibhaktyA'tyantamatyantamabhyarthitAH surAstAn prati taM kRzAnuM dattavantaste ca taM svasadaneSu nItvA nirvAtasthAne sthApayitvA ghRtAdibhirnityaM pUjayanti, tatprabhRti te'gnihotriNa iti prasiddhimupAgatAH / te ca zrAvakAH to tevA karmono kevaLa bhogavavAthI nAza thAya - AvuM mAnavAmAM badhuM saMgata thaI jAya che. bAkInA DhIlA-pocA karma-anikAcita karmono to jJAna-kriyAnA vivekasabhara samanvayathI ja nAza karIne sAdhake jhaDapathI mukti sAdhI levI joIe. AvuM jaNAvavAno ahIM graMthakArazrIno Azaya che. (2pa/31)
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ * vAmamArgIyamuktimArgasyonmAdakAritvam * 1777 svAmikuNDAgninekSvAkukuNDazeSasAdhukuNDakRzAnuM vidhyAtAvujjIvayanti sma, zeSaM zramaNakuNDapAvakaM tvikSAkukuNDakRzAnunA, zeSayatikuNDavahnistu na kutracit saGkramati / ayaM vidhiradyApi pravarttate brAhmaNeSu / kaizcittu tadbhasma vaMditaM tatprabhRtyabhUvana bhasmavibhUSaNAstApasAH - (da.ra.ra.4/3 pR.449) iti / etena - bhakSaNAt sarvapApAnAM bhasmeti parikIrtitam - (zivo.5/12) iti zivopaniSaduktibIjamapi vyAkhyAtam / vRSabhalAJchanatayA pazupatitvenA'pyAdimatIrthakRtprasiddhirjAtA / etena - sarvajJa IzaH pazupatiH / tajjJAnaM kenopAyena jAyate ? punaH sa tamuvAca 'vibhUtidhAraNAdeva' - (jAbA. pRSTha.1) iti jAbAlyupaniSadvacanamapi vyAkhyAtam, vRSabhapatimIzaM prati bahumAnAdipradarzanaparatvAt tasya / etena - bhasmani zuddhapuNDre sthite kimanyaiH ? - (si.zi.26) iti siddhAntazikhopaniSadvacanaM vyAkhyAtam / ___yattu sarasvatIrahasyopaniSadi - yAM viditvA'khilaM bandhaM nirmathyA'khilavartmanA / yogI yAti paraM sthAnaM sA mAM pAtu sarasvatI / / - (sa.raha.9) ityuktyA sarasvatIjJAnasya sakalaklezahAnopAyatvaM darzitaM tadasat, satkriyAzUnyasya jJAnasya sakalaklezanAzakatvA'sambhavAt / kiJca sarasvatIjJAnAdapavargasiddhAntaH - nAnyaH panthA duHkhavimuktihetuH sarveSu bhUteSu gaNezamekam / vijJAya taM mRtyumukhAt pramucyate - (hera.8/9) iti herambopaniSadvacanAt satpratipakSito jAyate / vastutastvarthavAdaparatayaiva tad vyAkhyeyam / etena - ya imAM herambopaniSadamadhIte sa sarvAn kAmAn labhate / sa sarvapApaiH mukto bhavati - (hera.15) iti herambopaniSadvacanamapi arthavAdaparatayA vyAkhyAtamavaseyam / yacca - vaikuNThasthAnAdutpannaM mama prItikaraM madbhaktairbrahmAdibhirdhAritaM viSNucandanaM mamA'Gge pratidinamAliptaM, gopibhiH prakSAlanAd gopIcandanamAkhyAtaM madaGgalepanaM puNyaM cakratIrthA'ntaHsthitaM cakrasamAyuktaM pItavarNaM muktisAdhanaM bhavati - (vAsu.1) iti vAsudevopaniSadi kathitaM tacca bhagavadbhakti-samarpaNamahimAdiparatayA'vagantavyaM tantrAntaranItyA, na tu vidhivAdaparatayA, anyathA yama-niyamAdividhivAkyavaiyA''patteriti dik / ___ zAktAstu madya-mAMsa-maithunAdyupabhogena muktiM varNayanti / taduktaM kAlikopaniSadi - yoSitpriyakaro bhagodakena tarpaNaM, tenaiva pUjanaM kuryAt / sarvadA kAlikArUpamAtmAnaM vibhAvayet / sa sarvadA yoSidAsakto bhavet / sa sarvahatyAM tarati tena madhudAnena / atha paJcamakAreNa sarvamAyAdividyAM pazu-dhana-dhAnyaM sarvezatvaM ca kavitvaM ca / nA'nyaH paramaH panthA vidyate mokSAya jJAnAya - (kAli.2) iti / tadasat, madya-mAMsa-maithunAdeH nirlajjatva-gRddhi-hiMsAdyAkSepakatayA sadoSatvasya pUrvaM dharmavyavasthAdvAtriMzikAyAM (dvA.dvA.7/4-24 pR.450-506) mahatA prabandhena vyavasthApitatvAt / vizeSArtha:- saMcita karmone khapAvavA kAyavUhanI kalpanA karavAnA badale jainadarzane kevalI mughAtanI prakriyA jaNAvelI che. te ekadama nirdoSa che. temAM uparokta doSone koI avakAza raheto nathI. kevalI samuddhAtanuM svarUpa Avazyakaniryukti, pravacanasAroddhAra, dvitIya karmagranthaTIkA vageremAM vistArathI batAvela che. jijJAsue tenuM svarUpa tyAMthI jANI levuM. bAkInI vigata TIkAryamAM ja spaSTa karelI che.(25/31)
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1778 * yogAdeva muktisamarthanam dvAtriMzikA - 25/32 tato nirupamaM sthAnamanantamupatiSThate / bhavaprapaJcarahitaM paramAnandameduram / / 32 / / tata iti / vyakta / / 32 / / * / / iti klezahAnopAyadvAtriMzikA / / 25 / / etena sarvakAmyarahasyapUjAnte maithunaM devatAprItikaraM bhavati / mokSapradaM bhavati / sa eva bhogA'pavargaH - (rA.zyA.pRSTha-3 ) iti rAjazyAmalArahasyopaniSadvacanamapi pratikSiptam, tasya rAgAdigartopanipAtakAritvAditi dik / / 25 / 31 / / nanu nirupakramakarmaNAM bhogAt sopakramakarmaNAJca sarveSAM yogAdita ekazaktimattvena kSaye kiM sampadyate ? ityAzaGkAyAmAha - 'tata' iti / tataH = svasAmagrItaH sakalaklezA'tyantahAneH bhavaprapaJcarahitaM = dehendriyamanaHkarmAdisakalasaMsAropaplavazUnyaM anantaM = apunarAvRttyA zAzvataM nirupamaM zAzvatika-svAbhAvikA'tizobhanapuSkalA''nandasandohapari sakalaprazastotkRSTopamA'tItaM paramAnandameduraM = puSTaM sthAnaM ISatprAgbhArA'bhidhAnaM vizuddho'yamAtmA upatiSThate / / 25 / 32 / / nairAtmyadarzanAnnaiva, vivekakhyAtitazca na / kAyavyUhAdito naiva, yogAnmuktiH prajAyate / / 1 / / iti muniyazovijayaviracitAyAM nayalatAyAM klezahAnopAyadvAtriMzikAvivaraNam / / 25 / / = gAthArtha H- karmasvarUpa klezano uccheda thavAthI bhavaprapaMcazUnya, paramAnaMdathI paripuSTa, nirupama ane zAzvata siddhazilA nAmanA sthAnane sAdhaka pAme che. (25/32) vizeSArtha ::- 32 mo zloka spaSTa hovAthI tenI TIkA graMthakAra zrImadbhue banAvelI nathI. siddhazilA upa2 gayelo karmamukta jIva tyAM koI bhavaprapaMcamAM paDato nathI, nIce pharIthI Avato nathI, dehane dhAraNa karato nathI. paramAnaMdathI paripuSTa evA mokSane koI paNa prazasta utkRSTa upamAthI oLakhAvI zakAya tema nathI. 'mAMhi paDyA te mahAsukha mANe' A ukti ja tyAM caritArtha thAya che. upAdhyAyajI mahArAja kahe che ke Avo mokSa pAmavo hoya to niSkriya zuSkajJAna ke ajJAnakaSTagarbhita kriyAkAMDamAM aTavAI javAnA badale anubhavI/AtmAnubhavI yogIpuruSanA caraNomAM jIvanane binazaratI rIte soMpIne temanA mArgadarzana mujaba samyag AtmajJAnano ane vidhi-jayaNA-upayoga-AdarapUrvakanA AcArapaMcAcArano jIvanamAM vivekasabhara samanvaya sAdhavAmAM lAgI javuM ane paramatattvanA nirbheLa premamAM gajADUna janyA rahevu khe 4 khemAtra salAmata-sayoTa-TUMDo-aDathI mokSamArga che. astu. ( 25/32) 25 mI batrIsIno anuvAda pUrNa.
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ * punarAvartananI AdhArazilA * 1779 ha 25- klezahAnaupAya batrIsIno svAdhyAya ha. (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. jaina siddhAnta mujaba karmocchedanuM saMpUrNa kAraNa samyajJAna ane samyakriyA kaI rIte che ? te samajAvo. 2. nairAbhyadarzanamAM je be vikalpanI asaMgati che te graMthakArazrI kaI rIte samajAve che ? te jaNAvo. 3. jainamate sarvathA zUnyamAMthI sarjana asaMbhava kaI rIte che ? 4. nairAmyavAdI bauddha dvArA svIkAravAmAM Avato AtmA kevo che ? A bAbatamAM traNa vikalpa jaNAvI emAM AvatA doSa jaNAvo ? 5. AtmAne dhruva mAnavAmAM paNa tenuM darzana rAgajanaka nathI te aMge jainamatanI dalIlo samajAvo. 6. karmavipAkanAM 2 prakAra samajAvo. 7. pAtaMjaladarzanamAM karmavipAka kevaLa duHkhAtmaka che teno cotho hetu kyo che ? tene samajAvo. 8. graMthakArazrI pAtaMjalamatamAM mokSapuruSArthano uccheda kaI rIte siddha kare che. (bI) nIce yogya joDaNI karo. 1. nairAmyavAda ekAntavAda 2. viplava bhadadarzana 3. kAryavimukti 4. cittavimukti bauddha 5. amitA mithyAjJAna kleza 7. dveSa 8. pAtaMjala siddhAnta duHkhAnuzAyI (sI) khAlI jagyA pUro. 1. ...... vinA sneha-rAga na janme. (prema, kaleza, saMskAra) 2. AtmA sarvathA ..... hote chate kaleza hAni kalpanAmAtra che. pariNAmI, apariNAmI, ubhaya) 3. dhvasa pratye ... kAraNa che. (apratiyogI, pratiyogI, viSaya) 4. duHkha e ....... guNa che. (yogyavibhusAmAnya, yogyavibhuvizeSa,vizeSa) pa. niSiddha karmanA AcaraNathI ..... nAza pAme che. (pApa, dharma, aniSTa) 6. bhogavavAthI ja karmanAza thAya evo ekAnta nathI. ...... vagerethI paNa karmanAza thAya che. (prAyazcitta, nasIba, niyati) 7. ..... karmo bhogavavAthI ja nAza pAme, tevo niyama che. (sopakrama, nikAcita, ATha) 8. pAtaMjalamate anaMtakALathI bhegA karelA karmone aneka zarIrathI bhogavIne ja khatama karavAnI kalpanA e .... che. (vAstavika, mUDhatA, hoziyArI) ja
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1780 * uhApohanI uMDAI ane UMcAI * dvAtriMzikA-25 4 25- nayalatAnI anuprekSA ha (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. bauddhamate nirAtmadarzana mokSano hetu che e kaI rIte siddha kare che ? 2. AtmA vinA vaktA ke vikalpa kaI rIte saMbhavato nathI ? 3. ekAMtakSaNikavAdamAM pratyabhijJA vagere asaMgata thAya che te kaI rIte ? 4. vivekakhyAtinA 7 prakAra jaNAvo. 5. abhinivezanuM svarUpa oLakhAvo. 6. tApa ane saMskArathI karmanuM phaLa duHkharUpa kaI rIte che ? te samajAvo. 7. "A rAjA che AvuM kahevAthI zAtAbaMdha, sApanI zaMkAthI azAtAbaMdha kahevuM e kaI rIte nirarthaka che? 8. naiyAyikamAnya mokSapuruSArthanuM nirAkaraNa graMthakArazrI kaI rIte kare che ? (bI) nIcenA praznonA saMkSepamAM javAba Apo. 1. nairAbhyadarzana eTale zuM ? 2. kaleza vinA sneha-rAga janmato nathI ema kahIne bauddhanI kaI vAtanuM khaMDana kare che. 3. prasupta avasthAvALA kleza kone kahevAya ? 4. tanu kleza kone kahevAya ? 5. rAga ane dveSa kleza kone kahevAya ? 6. bhrama kone kleza kahevAya ? 7. asmitA kone kahevAya ? 8. muktikAlIna jJAna kevuM hoya ? tenuM kAraNa zuM ? 9. jainamate vivekakhyAti kevI hoya ? te kAraNa sAthe jaNAvo. 10. camatva e duHkhatvanI vyApyajAti kema nathI ? (sI) khAlI jagyA pUro. 1. pAtaMjalamate ..... anya klezanI janmabhUmi che. (asmitA, avidyA, udAra) 2. avidyA svarUpa kalezano pratipakSa ..... che. (samyagvAritra, samyajJAna, samyagdarzana) 3. rAga ane dveSa nAmanA klezano virodhI ...... che. (bhadadarzana, samyajJAna, madhyasthabhAva) 4. ...... e duHkhanuM ghara, roganuM dhAma ane hAlatI cAlatI gaTara che. (zarIra, AtmA, mana) 5. muktikAlIna jJAna ..... ja hoya. (nirviSayaka, saviSayaka, zUnya) 6. naiyAyikamate caramaduHkhadhvasa eTale ja ...... (saMsAra, mokSa, svarga) 7. karmakSaya ...... thI thAya che. (yoga, bhoga, kriyA)
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 - yogamAhAtmya dvAtriMzikA chavIsamI batrIsInI prasAdI zAstrasyopaniSad yogo / / 26 / 1 / / (pR. 1781 ) zAstranuM rahasya yoga che. samAdhivighnA vyutthAne siddhayaH || 26/11 / / (pR. 1803 ) vyutthAnadazAmAM manAtI badhI siddhio-labdhio prakRSTa banatI samAdhimAM vighnarUpa ja che.
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ cittapraNidhAnArthaM tvAlambanamAtraM kvA'pi na vArayAmaH 1 AtmapraNidhAnaparyavasAna eva sarvaH saMyamaH phalavAn / / 26 / 22 / / (pR. 1831) aMtaHkaraNanI ekAgratA mATe jo alaga-alaga viSayonuM AlaMbana levAmAM Ave to temAM amane koI vAMdho nathI. phakta chevaTe AtmAnuM praNidhAna Ave to ja tamAma saMyama saphaLa bane.
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ * amUlamantratantrakArmaNopadarzanam * 1781 / / atha yogamAhAtmyadvAtriMzikA // 26 // klezahAnopAyaM vivicya tathAbhUtasya yogasya prekSAvatpravRttyaupayikaM mAhAtmyamupadarzayannAhazAstrasyopaniSadyogo yogo mokSasya vartanI / apAyazamano yogo yogaH kalyANakAraNam // 1 // saMsAravRddhirdhaninAM putradArAdinA ythaa| zAstreNA'pi tathA yogaM vinA hanta vipazcitAm / / 2 / / nayalatA yogaizvaryaJca kaivalyaM prApyate yatprasAdataH / tamAsanopakArizrImahAvIraprabhuM bhaje / / 1 / / paJcaviMzatitamadvAtriMzikAyAM sva-paratantravibhAgena klezahAnopAyaM vivicya = samAlocanapUrvaM nirUpya sAmprataM SaDviMzatitamadvAtriMzikAyAM tathAbhUtasya klezahAnopAyAtmakasya yogasya prekSAvatpravRttyaupayikaM phalalipsuprAjJakartRkapravRttihetubhAvamApannaM mAhAtmyaM = adbhutaM sAmarthya upadarzayan granthakRd Aha- 'zAstrasyeti / zAstrasya = zAsana-trANazaktisamanvitasya upaniSad = paramarahasyaM yogaH niruktalakSaNaH / yogo mokSasya paramapuruSArthasya vartanI = mukhyaH panthAH / apAyazamanaH = janma-jarA-maraNAdi-kAma-krodhAdyapAyocchedako yogaH / taduktaM yogabindau - tathA ca janmabIjAgnirjaraso'pi jarA parA / duHkhAnAM rAjayakSmA'yaM mRtyormRtyurudAhRtaH / / kuNThIbhavanti tIkSNAni manmathA'strANi sarvathA / yogavarmA''vRte citte tapazchidrakarANyapi / / - (yo.bi.38-39) iti / - yogenA'vApyate jJAnaM, yogo dharmasya lakSaNam / yogamUlA guNAssarve tasmAd yuktassadA bhavet / / - (bau.dha.4/1/1/26) iti baudhAyanadharmasUtramapyatra smartavyam / 'yuktaH = yogavAn' ityarthaH / yogazAstre kalikAlasarvajJenA'pi - yogaH sarvavipadvallIvitAne parazuH zitaH / amUlamantratantraJca kArmaNaM nirvRtizriyaH / / bhUyAMso'pi hiM pApmAnaH pralayaM yAnti yogataH / caNDavAtAd ghanaghanA ghanAghanaghaTA iva / / 6 (yo.zA.1/5-7) ityuktam / pareSAmapi sammatamidam / taduktaM yogazikhopaniSadi api - yogAt parataraM puNyaM yogAt parataraM zivam / yogAt parataraM sUkSmaM yogAt parataraM na hi / / 6 (yo.zi.1/67) iti / / 26/1 / / / zAstrasyA'pi yogamRte zastratvaM syAdityAha- 'sNsaare'ti| dhaninAM mUDhacetasAM yathA putra-dArAdinA bhavabhramaNavardhanakAraNabhAvA''pannatvAt saMsAravRddhiH tathA = tenaiva prakAreNa vipazcitAM = paNDitAnAM yogaM adhyAtmAdiprakAraM vinA zAstreNA'pi saMsAravRddhiH syAt / vizuddhayogapariNatireva zAstraprakRtiH, mada ha yogamAyAkhyadvAciMzika prAza ha. 25 mI batrIsImAM kleza hAninA upAyabhUta yoganuM vivecana karIne klezanAzaka yogane vize buddhizALI loko pravRtti kare te mATe yoganuM mAhAbhya darzAvatA graMthakArazrI kahe che ke - gAthArtha :- zAstranuM rahasya yoga che. mokSanI keDI/mArga yoga che. vinone zAMta karanAra yoga che. tyAnuM // 29 // yoga che. (26/1) gAthArtha - jema putra, patnI vagere dvArA dhanavAna mANasane saMsAranI vRddhi thAya che. tema khedanI vAta che ke yoga vinA paMDitone zAstrathI paNa saMsAranI vRddhi thAya che. (26)2)
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1782 * yogamahimA . dvAtriMzikA-26/4 ihA'pi labdhayazcitrAH paratra ca mahodayaH / parAtmA''yattatA caiva yogakalpataroH phalam / / 3 / / yogasiddhaiH zruteSvasya bahudhA darzitaM phalam / darzyate lezatazcaitadyadanyairapi darzitam // 4 // mAna-spRhA-lokasaMjJaughasaMjJAdipariNatistu zAstravikRtireva / tatazca viduSA'pi vizuddhayogA'bhyAsa eva vartitavyamityupadezo'tra dhvanyate / taduktaM yogabindau - vidvattAyAH phalaM nA'nyat sadyogA'bhyAsataH param / tathA ca zAstrasaMsAra ukto vimalabuddhibhiH / / putradArA''disaMsAraH puMsAM sammUDhacetasAm / viduSAM zAstrasaMsAraH sadyogarahitA''tmanAm / / 6 (yo.bi.508/509) iti / taduktaM yogasAraprAbhRte amitagatinA'pi - saMsAraH putra-dArAdiH puMsAM sammUDhacetasAm / saMsAro viduSAM zAstramadhyAtmarahitAtmanAm / / - (yo.sA.prA.7/44) iti / adhyAtmasAre'pi - dhaninAM putra-dArAdi yathA saMsAravRddhaye / tathA pANDityadRptAnAM zAstramadhyAtmavarjitam / / - (a.sA.1/23) ityevaM granthakRtaivoktamiti pUrvoktaM(pR.1515) atrAnusandheyam / / 26/2 / / ihA'mutra yogasya phalAntaramAha- 'ihe'ti / ihA'pi loke citrAH AmarpoSadhipramukhA labdhayaH paratra ca = paraloke ca mahodayaH saccakravartyAdipadalAbhalakSaNaH parAtmA''yattatA = sarvajJA''jJA'dhInatA caiva yogakalpataroH phalam / yogaphalatayA Avazyakaniyuktau - Amosahi-vipposahi-khelosahi-jallamosahI ceva / saMbhinnasoya-ujjumaI savvosahI ceva bodhavvA / / cAraNa-AsIvisa-kevalI ya maNaNANiNo ya puvvdhraa| arahanta-cakkavaTTI baladevA vAsudevA ya / / - (A.ni.69/70) ityevamiha-paralaukikyo labdhayo bhadrabAhusvAmibhiruktA ihApi pUrvaM (pR.654, 1254) upadarzitAH / taduktaM yogazAstre zrIhemacandrasUribhirapi - kaphavipuNmalAmarzasarvauSadhimaharddhayaH / sambhinnazrotolabdhizca yogaM tANDavaDambaram / / cAraNA''zIviSA'vadhi-manaHparyAyasampadaH / yogakalpadrumasyaitA vikAsikusumazriyaH / / + (yo.zA.1/8-9) iti / / 26/3 / / zruteSu = jinapravacanA'ntargatazAstreSu yogasiddhaiH pUrvamaharSibhiH asya yogasya bahudhA = bahubhiH prakAraiH phalaM darzitam / anyairapi = tantrAntarIyaiH pAtaJjalaiH asya yogasya yat phalaM darzitaM etad iha yogamAhAtmyadvAtriMzikAyAM lezato darzyate asmAbhiH / / 26/4 / / gAthArtha - yogasvarUpa kalpavRkSanuM A phaLa che ke A lokamAM paNa vividha labdhio pragaTe che. 52somai mahAna samyuya thAya che. tathA 52mAtmAne sAdhIna thavAya che. (26/3) gAthArtha :- yogasiddha puruSoe zAstromAM aneka prakAre yoganuM phaLa dekhADela che. tema chatAM AMzika rIte yogaphaLa amArA vaDe ahIM dekhADAya che ke je anya = pAtaMjalayogadarzanakAra vagere vaDe paNa hemArAyeda cha. (26/4) vizeSArtha :- A cAra zloka saraLa che. sugama che. mATe graMthakArazrIe tenI saMskRta vyAkhyA karela nathI. ahIM pataMjaliRSie yogasUtra nAmanA graMthamAM vibhUtipAda nAmanA trIjA prakaraNamAM je Rddhi-siddhi
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ * saMyamajayAt prajJAlokaprakAzanam zAstrasyeti / iyamAdyA catuHzlokI sugamA ||1-2-3-4 / / atItA'nAgatajJAnaM pariNAmeSu saMyamAt / zabdA'rthadhIvibhAge ca sarvabhUtarutasya dhIH / / 5 / / atIti / saMyamo nAma dhAraNAdhyAnasamAdhitrayamekaviSayam / yadAha - " trayamekatra saMyamaH " iti (yo.sU. 3-4 ) / etadabhyAsAt khalu heyajJeyAdiprajJAprasara iti pUrvabhUmiSu jJAtvottarabhUmiSvayaM viniyojyaH / tadAha- "tajjayAtprajJAlokaH " ( yo. sU. 3-5 ) " tasya bhUmiSu viniyoga iti ( yo. sU. 3 - 6 ) / yathApratijJAtameva pAtaJjalaprakriyA'nusAreNa pratipAdayati- 'atIte 'ti / saMyamasvarUpadarzane yogasUtrasaMvAdamAha - 'trayamiti / atra yogasUtrabhASyamitthaM tadetad dhAraNA-dhyAna-samAdhitrayamekatra saMyamaH / ekaviSayANi trINi sAdhanAni saMyama ityucyate / tadasya trayasya tAntrikI paribhASA saMyamaH - ( yo. sU. bhA. 3/4 ) iti / dhAraNA dhyAna-samAdhInAM militAnAM tatra tatra vakSyamANasUtreSu anayA saMjJayA grahaNaM bhaviSyati / teSu ca prAtisvikarUpaiH trayANAmuccAraNe granthabAhulyaM syAdityAzayena svatantrasaMjJApratipAdakamidaM sUtramiti ( yo. sU. 3 / 4 vA. ) yogavArtikakRnmatam / parityAjya - vijJeyopAdeya = prAktanA'vasthAsu etadabhyAsAt = darzitasaMyamaparizIlanAt khalu heya - jJeyAdiprajJAprasaraH gocaraprajJAyAH pratyayAntarA'nabhibhUtanirmalapravAhA'vasthAnaM bhavati iti pUrvabhUmiSu jJAtvA uttarabhUmiSu agretanabhUmikAsu ayaM = saMyama H viniyojyaH / tadAha pataJjali: yogasUtre 'tajjayAt prajJAlokaH' iti / atra yogasUtrabhASyaM itthaM vartate - tasya = saMyamasya jayAt samAdhiprajJAyA bhavati AlokaH / yathA yathA saMyamaH sthirapado bhavati tathA tathA samAdhiprajJA vizAradI bhavati - ( yo. sU.bhA. 3 / 5 ) iti / tatra vaizAradyaJcA'tisUkSma-vyavahitAdyarthAnAM parapratyakSIkaraNasAmarthyamiti aizvarya-labdhi vagere yoga dvArA prApta thAya che tenuM varNana karela che tenA AdhAre graMthakArazrI yoganI labdhiRddhi vagere phaLane batAvavAno eka prayAsa kare che. chelle 22 mA zlokathI tenI samIkSA karIne jainadarzana mujaba yogaphaLanI vAta karIne prastuta batrIsI pUrNa karela che. A vAtanI vidvAnoe noMdha levI.(26/4) * yogaphaLa : atIta anAgata jJAna tha gAthArtha H- pariNAmone vize saMyama karavAthI atIta ane anAgata viSayanuM jJAna thAya che. zabda, artha ane buddhinA vibhAgamAM saMyama karavAthI tamAma jIvonA avAjanuM jJAna thAya che. (26/5) = * = 1783 TIkArtha :- prastutamAM saMyamano artha che eka ja viSayamAM dhAraNA, dhyAna ane samAdhi-A traNeyane kendrita karavA. kAraNa ke yogasUtramAM kahela che ke - 'dhAraNA-dhyAna ane samAdhine eka viSayamAM sthApita karavA te saMyama kahevAya.' - prastuta saMyamano abhyAsa karavAthI kharekhara heya-jJeya vagere viSayomAM prajJAno phelAvo thato jAya che. A pramANe pUrva bhUmikAmAM rahelA sAdhake vyavasthita rIte jANIne uttara bhUmikAmAM A saMyamano viniyoga karavo joIe. tethI to yogasUtramAM jaNAvela che ke - 'te saMyamano jaya karavAthI = abhyAsa karavAthI prajJAno phelAvo thAya che.' 'saMyamano uttarottara bhUmikAmAM viniyoga karavo.'
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1784 * pariNAmatraividhyopadarzanam * dvAtriMzikA-26/5 ___tataH pariNAmeSu dharmalakSaNA'vasthArUpeSu saMyamA'Jcitasya sarvArthagrahaNasAmarthyapratibandhakavikSepaparihArAt atItA'nAgatajJAnaM = atikrAntA'nutpannA'rthaparicchedanaM yogino bhavati / taduktaM"pariNAmatrayasaMyamAdatItA'nAgatajJAnamiti" (yo.suu.3-16)| (yo.sU.3/5 vA.) yogavArtike vijJAnabhikSuH / idAnImuktasya saMyamasya viSayapradarzanadvAreNa siddhIH pratipAdayitumAha- tataH = uttarabhUmiSu heyAdigocaraprajJA''lokaviniyogAt dharma-lakSaNA'vasthArUpeSu trividheSu pariNAmeSu pUrvaM (dvA.dvA.24/24 pR.1677) vyAkhyAteSu saMyamA'Jcitasya = dhAraNA-dhyAna-samAdhiprakarSAnvitasya sarvArthagrahaNasAmarthyapratibandhakavikSepaparihArAt = sakalaviSayapradyotanapravaNacittazaktipratibandhakAnAM vikSepANAM vigamAt atikrAntA'nutpannA'rthaparicchedanaM tirobhUtA'prAdurbhUtaviSayakapramA yogino bhavati / taduktaM yogasUtre 'pariNAmeti / atra rAjamArtaNDavyAkhyA - dharma-lakSaNA'vasthAbhedena yatpariNAmatrayamuktaM tatra saMyamAt = tasmin viSaye pUrvoktasaMyamasya karaNAd atItAnAgatajJAnaM yoginaH samAdherAvirbhavati / idamatra tAtparyam- 'asmin dharmiNi ayaM dharmaH idaM lakSaNaM iyamavasthA cA'nAgatAdadhvanaH sametya vartamAne'dhvani svaM vyApAra vidhAyA'tItamadhvAnaM pravizatI'tyevaM parihRtavikSepa(Saya)tayA yadA saMyamaM karoti tadA yat kiJcidanutpannamatikrAntaM vA tatsarvaM yogI jAnAti, yataH cittasya zuddhasattvaprakAzarUpatvAt sarvArthagrahaNasAmarthya avidyAdibhiH vikSepaiH apAkriyate / yadA tu taiH taiH upAyaiH vikSepAH parihriyante tadA nivRttamalasyevA''darzasya sarvArthagrahaNasAmarthyamekAgratAbalAdAvirbhavati 6 (yo.sU.3/16 rA.mA.) ityevaM vartate / ___'saMyamena pariNAmatrayaM sAkSAkriyamANamatItA'nAgatajJAnaM teSu sampAdayatIti (yo.sU.bhA.3/16 yogabhASyakRnmatam / atra vAcaspatimizraH - pariNAmatrayasAkSAtkaraNameva tadantarbhUtA'tItA'nAgatasAkSAtkaraNAtmakamiti na viSayabhedaH saMyama-sAkSAtkArayoH + (ta.vai.3/16) ityevaM tattvavaizAradyAM vyAcaSTe / - 'asya dharmiNo'yaM dharmapariNAmaH tasya cA'yaM lakSaNapariNAmo lakSaNasya cA'yaM nava-purANAdyavasthApariNAma' ityevamanukSaNaM yatra kutracidarthe saMyamAt sAkSAtkAre sati taditarArthAnAmapi dharmAdipariNAmeSvatItAnAgatajJAnaM saGkalpamAtreNa praNidhAnalezAdeva bhavati - (bhA.ga.3/16) iti tu bhAvAgaNezaH / zANDilyopaniSadi tu - dharmA'dharmasaMyamAdatItA'nAgatajJAnam -- (zAM.1/69) ityuktamiti yathAtantramanuyojyaM tattaddarzanavizAradaiH / ____ 'zrotrendriyagrAhya-niyatakramavarNAtmeti / zrotraM dhvanipariNAmamAtraviSayam, zabdazca tadgrAhyaH, 'aSTau sthA pAtaMjala yogadarzanamAM pariNAmanA traNa prakAra mAnya che. (1) dharma svarUpa pariNAma. (2) lakSaNa sva35 pariNAma ane (3) avasthA35 pariNAma. mA roya pariNAmane vize saMyamayI = 1|29|dhyAna-samAdhisthApita karavAthI saMyamavALA yogIne bhUtakALanA viSaya ane bhaviSyanA viSayano nizcaya thAya che. kAraNa ke pariNAma saMyamathI sarva padArthone grahaNa karavAnA sAmarthyamAM pratibaMdhaka evA vikSepo dUra thAya che. tethI to yogasUtramAM kahela che ke ke "traNa prakAranA pariNAmo upara saMyama karavAthI atItakAlIna ane anAgatakAlIna arthano nizcaya thAya che. -
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sphoTAdisvarUpazabdaprajJApanA . 1785 zabdaH = zrotrendriyagrAhyaniyatakramavarNAtmA, kramarahitaH sphoTAtmA dhvanisaMskRtabuddhigrAhyo vA, artho = jAtiguNakriyAdiH, dhIH = viSayAkArA buddhivRttiH, etA hi gauriti zabdo gaurityartho gauriti ca dhIrityabhedenaivA'dhyavasIyante, 'ko'yaM zabda: ?' ityAdiSu prazneSu gaurayamityekarUpasyaivottarasya pradAnAt / tasya caikarUpapratipattinimittakatvAt / tata etAsAM vibhAge (= zabdArthadhIvibhAge) ca 'idaM zabdasya tattvaM yadvAcakatvaM nAma, idaM cA'rthasya yadvAcyatvaM, idaM ca dhiyo yatprakAzakatvami'2tyevaMlakSaNe saMyamAt (sarvabhUtarutasya=) sarveSAM bhUtAnAM mRga-pazu-pakSi-sarIsRpAdInAM rutasya = zabdasya dhIH bhavati 'anenaivA'bhiprAyeNa anena prANinA'yaM zabdaH samuccarita' iti / nAni varNAnAmuraH kaNThaH zirastathA / jihvAmUlaM ca dantAzca nAsikauSThau ca tAlu ca / / ' (pA.zi.13) iti pANinIyazikSAvacanAt pratiniyatA'STasthAnA'nusArikramA'bhivyakto varNAtmakaH yadi vA varNAnAM yogapadyA'sambhavena Antaro'ntaHkaraNapariNAmo vyApakaH kramarahitaH eka eva sarvAbhidhAnazaktipracitaH sphoTAtmA dhvaniH dhvanisaMskRtabuddhigrAhyaH iti / sphoTahetu-svarUpa-prakAragocarA'dhikabubhutsAzAlibhiH aSTasahasrItAtparyavivaraNaM granthakRdviracitamavalokanIyam / ziSTaM spaSTaM tathApi yogasUtravRttisaMvAde bhAvayiSyate'dhikaspaSTatArthamanupadameva / ha coganuM phaLa H pazu-pakSInA avAjanuM jJAna che karmendriyathI grahaNa karI zakAya tevA niyata kramavALA ka-kha-ga-pa vagere varSo zabda kahevAya che. athavA krama vinA sphoTa thavA svarUpa zabda samajavo ke jenuM dhvanisaMskRta evI buddhithI grahaNa karI zakAya che. zabda uparokta be prakAre prasiddha che. tathA zabdano artha che jAti, guNa, kriyA vagere. tema ja buddhi eTale viSayAkAravALI buddhinI vRtti. zabda, artha ane buddhi. A traNeya abhedathI ja anubhavAya che. kAraNa ke "gAya" Avo zabda bolavAmAM sAMbhaLavAmAM Ave che. "gAya" A pramANe artha jaNAya che. tathA "gAya" A pramANe buddhino AkAra anubhavAya che. kAraNa ke "A kayo zabda hato ? A kyo padArtha che ? A kevA AkAravALI buddhi che ?" - A traNeya prazno upasthita thatAM "gAya" A pramANe eka sarakho ja javAba ApavAmAM Ave che. te javAba paNa ekasarakhI ja buddhi sAMbhaLanAramAM UbhI kare che. (matalaba ke zabda, artha ane buddhi sarakhA AkAravALA hoya che. jeno artha hoya tevo zabda tene uddezIne bolAya che. tathA te zabdane sAMbhaLavAthI zrotAne tevA ja AkAranI buddhi UbhI thAya che. Ama zabda-artha-buddhi tulya nAmadheya che. traNeyano AkAra samAna hovAthI traNeyano je adhyavasAya thAya che. temAM konA kAraNe kono adhyavasAya thAya che ? zenA lIdhe kayo aMza anubhavAya che ?" Avo bheda pakaDavo sAmAnya loko mATe muzkela hoya che.) tethI A zabda, artha ane buddhinA vibhAgamAM arthAt "je vAcakatA che te zabdanuM svarUpa che. je vAcyatA che te arthanuM svarUpa che. ane je prakAzakatva che te buddhinuM svarUpa che.' - AvA zabda-artha-buddhi saMbaMdhI vibhAgamAM saMyama (= dhAraNA-dhyAna-samAdhine kendrita) karavAthI mRga vagere pazu, haMsa vagere paMkhI, sApa vagere sarisRpa vagere tamAma jIvonA zabdanuM 2. mudrita to 'mAravavaM' trazuddha pad: | 2. mudritaprato "..zatva...' rUti gurita: 8: /
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1786 * zabdArthapratyayavivekaH * dvAtriMzikA - 26/5 taduktaM- "zabdA'rthapratyayAnAmitaretarA'dhyAsAtsaGkarastatra' 'pravibhAgasaMyamAtsarvabhUtaruta jJAnamiti" ( yo. sU. 3-17) / / 5 / / taduktaM yogasUtre ' zabdArthe 'ti / atra rAjamArtaNDavRttirevam - zabdaH = zrotrendriyagrAhyo niyatakramavarNAtmA niyataikArthapratipattyavacchinnaH / yadi vA kramarahitaH sphoTAtmA dhvanisaMskRtabuddhigrAhyaH / ubhayathA'pi padarUpo vAkyarUpazca tayoH ekArthapratipattau sAmarthyAt / arthaH = jAti - guNa - kriyAdiH / pratyayaH jJAnaM viSayA''kArA buddhivRttiH / eSAM zabdA'rtha - jJAnAnAM vyavahAra itaretarA'dhyAsAd bhinnAnAmapi buddhyekarUpatAsampAdanAt saGkIrNatvam / tathAhi - 'gAmAnayetyukte kazcid golakSaNamarthaM gotvajAtyavacchinnaM sAsnAdimatpiNDarUpaM, zabdaM ca tadvAcakaM, jJAnaJca tad grAhakamabhedenA'dhyavasyati / na tu 'asya gozabdo vAcakaH, ayaM gozabdasya vAcyaH, tayoridaM grAhakaM jJAnamiti bhedena vyavaharati / tathAhi - 'ko'yamarthaH ? ko'yaM zabdaH ? ' kimidaM jJAnam ?' iti pRSTaH sarvatraikarUpamevottaraM dadAti 'gauH' iti / sa yadi ekarUpatAM na pratipadyate, kathamekarUpamuttaraM prayacchati ? etasmin sthite yo'yaM pravibhAgaM 'idaM zabdasya tattvaM yadvAcakatvaM nAma, idamarthasya yadvAcyatvaM, idaM jJAnasya yatprakAzakatvamiti pravibhAgaM vidhAya tasmin pravibhAge yaH saMyamaM karoti tasya sarveSAM bhUtAnAM mRga-pazu-pakSi- sarIsRpAdInAM yad rutaM = yaH zabdaH tatra jJAnamutpadyate / 'anenaivAbhiprAyeNaitena prANinA'yaM zabdaH samuccAritaH' iti sarvaM jAnAti - (rA.mA.3/17 ) iti / etena tattajjantudhvanau cittasaMyamAt sarvajanturutajJAnam - (zAM.1/69) iti zANDilyopaniSadvacanamapi vyAkhyAtam / / 26 / 5 / / AvuM jJAna thAya che ke 'A ja abhiprAyathI A prANIe A zabda bolela che.' tethI yogasUtra graMthamAM jaNAvela che ke - 'zabda, artha ane buddhi-A traNeyamAM eka bIjAnA AkArano abhyAsa = vibhinna hovA chatAM paNa buddhithI ekarUpatAnuM saMpAdana karavAthI mizraNa thAya che. tenA prakRSTa judA-judA vibhAgamAM saMyama karavAthI tamAma jIvonA avAjanuM jJAna thAya che.' 89 (26/5) = = vizeSArtha :- dharma, lakSaNa ane avasthArUpa traNa pariNAmo pAtaMjala yogadarzanamAM mAnya che. 24 mI batrIsInA 24 mA zlokanI TIkAmAM A traNeya pariNAmanI samajUtI Apela hovAthI ahIM tenuM punarAvartana nathI karatA. smRtipatha upara traNa pariNAmane lAvavA mATe vAcakavarge tyAM najara karavI. mImAMsA, vaiyAkaraNa, pAtaMjala tathA jainadarzanamAM zabda, artha ane buddhimAM tulyAkAratA manAyelI che. temAM kAMIka bheda rahelo che. te vAta alaga che. vizeSAvazyaka bhASya vageremAM zabda-artha-pratItine samAnAkAra mAnelA che. jijJAsue tyAM daSTipAta karavo. mImAMsako zabdane sphoTarUpa mAne che. tethI zabdane temanA mata mujaba sphoTarUpa batAvela che. varNasphoTa, padasphoTa, vAkyasphoTa vagerenuM svarUpa samajavA mATe jijJAsue kumArilabhaTTaracita mImAMsA-zlokavArtika tathA upAdhyAyazrI yazovijayagaNivarakRta aSTasahasrIvivaraNa (prathama pariccheda) vagere graMthone jovA. A badhI bAbatone ahIM vistArathI batAvavAmAM graMthakada ghaNuM vadhI jAya. mATe teno vistAra ahIM karavAmAM nathI Avato. jijJAsue te-te sthaLe daSTipAta 42vo. (26/5) 1. hastAdarze 'tat' iti pAThaH / 2 mudritapratau 'pratibhAga..' ityazuddhaH pAThaH / 3. hastAdarze ..bhUtarutaruta...' ityazuddhaH pAThaH /
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ * pUrvajanmajJAnopAyadyotanam . 1787 saMskAre pUrvajAtInAM pratyaye paracetasaH / zaktistambhe' tirodhAnaM kAyarUpasya saMyamAt // 6 // saMskAra iti / saMskAre smRtimAtraphale jAtyAyurbhogalakSaNe ca "evaM mayA so'rtho'nubhUtaH, evaM mayA sA kriyA kRtA" iti bhAvanayA saMyamAt pUrvajAtInAM = prAganubhUtajAtInAM dhIH = anusmRtiravabodhakamantareNaiva bhavati / taduktaM- "saMskArasya sAkSAtkaraNAt pUrvajAtijJAnam" (yo.suu.3-18)| pratyaye = parakIyacitte kenacinmukharAgAdinA liGgena gRhIte paracetaso dhIrbhavati / tathAsaMyamavAn 'sarAgamasya cittaM vItarAgaM veti' paracittagatAn sarvAneva dharmAn jAnAtItyarthaH / siddhyantarANyAha- 'saMskAra' iti / 'dhIH' iti padaM paJcamazlokAdanuvRttamatropadarzitamavaseyam / saMskArasaMyamaprasUtapUrvajAtijJAne yogasUtrasaMvAdamAha- 'saMskArasyeti / atra rAjamArtaNDavRttiH - dvividhAH cittasya vAsanArUpAH saMskArAH / kecit smRtimaatrotpaadnphlaaH| kecijjAtyAyurbhogalakSaNavipAkahetavaH, yathA dharmA'dharmAkhyAH / teSu saMskAreSu yadA saMyamaM karoti 'evaM mayA so'rtho'nubhUtaH, evaM mayA sA kriyA niSpAditA' iti pUrvavRttaM anusandadhAno bhAvanayaiva prabodhakamantareNobuddhasaMskAraH sarvamatItaM smarati / krameNa sAkSAtkRteSUbuddheSu saMskAreSu pUrvajanmA'nubhUtAnapi jAtyAdIn pratyakSeNa pazyati (rA.mA. 3/18) ityevaM vartate / 'paratrApyevameva saMskArasAkSAtkaraNAt parajAtisaMvedanam' iti yogasUtrabhASye vyAsaH / atra jaigISavya udAharaNatayA yogasUtrabhASya-maNiprabhAdiSu darzitaH / na ca yatra saMyamaH tasya sAkSAtkAra iti niyamena saMskArasaMyamAtkathaM pUrvajanmasAkSAtkAra iti zaGkanIyam, sAnubandhasaMskArasaMyamAdanubandhatvena pUrvajanmasAkSAtkArotpatteH sambhavAditi (yo.sudhA.3/18) yogasudhAkare sadAzivendraH / gAthArtha :- saMskAramAM saMyama karavAthI pUrvajanmanuM smaraNa thAya che. bIjAnA manane vize saMyama karavAthI bIjAnA mananuM jJAna thAya che. kAyAnA rUpane vize saMyama karavAthI rUpazaktinuM staMbhana thatAM mahezya thavAya che. (26/6) TIkArya - saMskAra be prakAranA che. eka saMskAra evA che ke jenuM phaLa mAtra smRti che. bIjA saMskAra evA che ke je janma, jIvana ane bhoga svarUpa hoya che. A banne prakAranA saMskArane vize "A pramANe mArA vaDe te padArthano anubhava karAyo hato. A rIte mArA vaDe te kriyA karAyela hatI' AvI bhAvanAthI saMyama = dhAraNA-dhyAna-samAdhine kendrita karavAthI pUrve anubhavelA janmonI smRti udbodhaka vinA ja pragaTa thAya che. tethI yogasUtramAM kahela che ke - "saMskArano sAkSAtkAra karavAthI pUrvanmanu sma25 thAya che.' 6 moDhAnA hAva-bhAva vagere cita dvArA bIjAnA manamAM kevA prakAranA bhAva haze ? tenuM jJAna karIne bIjAnA manane vize saMyama (= dhAraNA-dhyAna-samAdhine kendrita) karavAthI bIjAnA mananuM jJAna jANI zakAya che. kahevAno Azaya e che ke bIjAnA mana upara saMyama karanAro "AnuM mana amuka cIja upara rAgavALuM che ke vItarAgI che?' A pramANe bIjAnA manamAM rahelA badhA ja bhAvone se che. 1. hastAdarza 'zaktistambhati' iti pAThaH / 2. hastAdarza '....mantaraiNeva' ityazuddhaH pAThaH /
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ * parakIyacittajJAnopAyA''vedanam * taduktaM- "pratyayasya paracittajJAnam" ( yo. sU. 3-19 ) / "na ca tatsAlambanaM tasyA'viSayIbhUtatvAditi" (yo.sU. 3 - 20 ) / liGgAccittamAtramavagatam, na tu nIlaviSayaM pItaviSayaM vA taditi / ajJAte Alambane saMyamasya kartumazakyatvAttadanavagatiH / sAlambanacittapraNidhAnotthasaMyame tu tadavagatirapi bhavatyeveti bhojaH / 1788 paracittajJAnasiddhau yogasUtrasaMvAdamAha - 'pratyayasye 'ti / atra rAjamArtaNDavRttirevaM vartate pratyayasya paracittasya kenacid mukharAgAdinA liGgena gRhItasya yadA saMyamaM karoti tadA parakIyacittasya jJAna - mutpadyate ' sarAgamasya cittaM virAgaM vA ?' iti / paracittamatAnapi dharmAn jAnAtItyarthaH - (rA.mA.3/ 19) iti / vAcaspatimizrastu pratyayasya = rAgAdimatyAH svakIyacittavRtteH saMyamenA''zrayAdirUpaira zeSavizeSaiH sAkSAtkaraNAt tataH tasmAt cittAt parasya bhinnasya cittA'ntarasyA'pi azeSavizeSato jJAnaM saGkalpamAtreNaiva bhavatItyarthaH - (ta. vai.3/19) ityevaM tattvavaizAradyAM vyAcaSTe / dvAtriMzikA -26/6 asyaiva paracittajJAnasya vizeSaM yogasUtrasaMvAdenopadarzayati- 'na ce 'ti / atra rAjamArtaNDe tasya parasya yaccittaM tat sAlambanaM = svakIyenA''lambanena sahitaM na zakyate jJAtum, Alambanasya kenacilliGgenA'viSayIkRtatvAt / liGgAt cittamAtraM parasyA'vagataM na tu 'nIlaviSayamasya cittaM pItaviSayamiti vA / yacca na gRhItaM tatra saMyamasya kartumazakyatvAnna bhavati paracittasya yo viSayaH tatra jJAnam / tasmAt parakIyacittaM nA''lambanasahitaM gRhyate, tasyA''lambanasyA'gRhItatvAt / cittadharmAH punargRhyanta eva / yadA tu kimanenA''lambitamiti praNidhAnaM karoti tadA tatsaMyamAt tadviSayamapi jJAnamutpadyata eva - (rA.mA.3/20 ) iti bhojo vyAcaSTe / tethI to yogasUtramAM kahela che ke - 'paricatta upara saMyama ka2vAthI bIjAnA cittanuM jJAna thAya che.' 'paraMtu te parakIyacittajJAna sAlaMbana nathI. kAraNa ke AlaMbana teno viSaya nathI.' yogasUtrakArano Azaya e che ke bAhya cihnathI mAtra tenuM mana jANela che ke 'tenuM mana khuza che ke nAkhuza che.' paraMtu tenA manano viSaya prastuta upasthita aneka viSayomAMthI nIla kamala hatuM ke pILuM gulAba ? - A kAMI parakIya cittanuM saMyama karavAthI jANI zakAtuM nathI. kema ke cittanA viSayane viSe saMyama karela nathI. tathA cittano viSaya AlaMbana ajJAta hovAthI tenA upara saMyama karavo zakya paNa nathI. (je ajJAta hoya tenA upara saMyama karI na zakAya. tathA jenA vize saMyama na karela hoya tenuM saMyamajanya sAkSAtkAramAM avagAhana thaI na zake. AvA prakAranA moDhAnA hAva-bhAva hoya tyAre te khuza hoya che ane amuka prakAranI mukhAkRti hoya tyAre te nAkhuza hoya che.' AvuM jANIne tenA manane viSe saMyama keLavavAthI tenuM mana khuza che ke nAkhuza ? ATaluM ja jANI zakAya che.) paraMtu jo viSayayukta mananuM praNidhAna karavAthI saMyama kare to mananA viSayanuM paNa bhAna thAya ja che. ema yogasUtranI rAjamArtaMDa TIkAmAM bhoja rAjarSi kahe che. (dhArAnareza bhoja rAjarSino Azaya e che ke 'sAme nIla kamala hoya tyAre tenI mukhAkRti amuka prakAranI khAsa prasannatAne sUcavanArI pragaTa 1. mudritapratiSu hastAdarzeSu ca ' na ca sAla...' iti pAThaH / yogasUtrAnusAreNA'pekSitaH pATho'tra yojitaH / * cihnadvayamadhyavartI pATho hastAdarze nAsti / =
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ * kAyarUpasaMyamavimarzaH . 1789 kAyaH = zarIraM, tasya rUpaM = cakSurgrAhyo guNaH, tasya (= kAyarUpasya) "astyasmin kAye rUpamiti saMyamAd rUpasya cakSurgrAhyatvarUpAyAH zakteH stambhe = bhAvanAvazAtpratibandhe (=zaktistambhe) sati tirodhAnaM bhavati cakSuSaH prakAzarUpasya sAttvikasya dharmasya tadgrahaNavyApArA'bhAvAt / tathA saMyamavAn yogI na kenacidRzyata ityarthaH / evaM zabdAditirodhAnamapi jJeyam / taduktaM- "kAyarUpasaMyamAttadgrAhyazaktistambhe cakSuSaH(kSuHpra)prakAzA yathA saMskArasAkSAtkAraH tadanubandhapUrvajanmasAkSAtkAramAkSipatyevaM paracittasAkSAtkAro'pi tadAlambanasAkSAtkAramAkSipediti prApte Aha- na ca tat sAlambanaM, tasyA'viSayIbhUtatvAt / 'sAnubandhasaMskAraviSayo'sau saMyamaH / ayaM tu paracittamAtraviSaya ityabhiprAyaH' (ta. vai.3/20) iti tattvavaizAradyAM vAcaspatimizraH / etena - paracitte cittasaMyamAt paracittajJAnam - (zAM.1/69) iti zANDilyopaniSadvacanamapi vyAkhyAtam / / tasya = kAyarUpasya 'asti asmin kAye rUpamiti saMyamAt / mudritapratiSu hastAdarzeSu ca sarvatra 'nAstyasmin..' iti pAThaH / sa ca prAmAdikaH / prakRte yogasUtrasaMvAdamAha- 'kAyeti / atra rAjamArtaNDavRttiH - kAyaH = zarIraH, tasya rUpaM = cakSuhyo guNaH, tasmin 'astyasmin kAye rUpamiti saMyamAt tasya rUpasya cakSurgrAhyatvarUpA yA zaktiH tasyAH stambhe = bhAvanAvazAt pratibandhe cakSuSprakAzA'saMyoge cakSuSaH prakAzaH = sattvadharmaH, tasyA'saMyoge tadgrahaNavyApArA'bhAve yogino'ntardhAnaM bhavati / na kenacidasau dRzyata ityarthaH (rA. thatI hoya che. paNa pILuM gulAba jovAmAM Ave to napharatane sUcavanArI amuka cokkasa prakAranI mukharekhA tenAmAM jovA maLe che. A pramANe AlaMbana = viSaya paNa sAthe rAkhIne parakIya cittane oLakhIne tenA vize saMyama karavAmAM Ave to viSaya sAthe manogata bhAvo oLakhI zakAya che. arthAt "pILA gulAbanA nimitte enA manamAM aNagamo thayelo che." AvuM paNa spaSTapaNe jANI zakAya che.) ha rUpasaMyamathI yogI adezya bane che. zarIranuM rUpa AMkhathI joI zakAya che. "A zarIramAM rUpa che." ema bhAvanA karIne zarIrarUpane vize saMyama karavAthI zarIranA rUpamAM cakSugrAhyatA svarUpa zakti uparokta bhAvanAnA baLathI khaMbhita thAya che, pratibaddha thAya che. tethI yogIzarIranuM rUpa tirohita thAya che. kAraNa ke bIjAnI AMkhano. prakAzarUpa sAttvika guNadharma tenA rUpane grahaNa karavAnI pravRtti karI zakato nathI. tethI zarIrarUpane vize saMyama karanAra yogI koI vaDe dekhAtA nathI. evo bhAvArtha che. (kahevAno Azaya e che ke rUpane vize saMyama karavAthI rUpanI cakSugrAhyatA kuMThita thAya che. bIjAnI AMkha dvArA dekhAI zakavAnI yogyatA yogInA zarIranA rUpamAMthI ravAnA thAya che. mATe bIjA koI te yogIne joI zakatA nathI.) A rIte zabdAdinuM tirodhAna paNa samajI levuM. yogasUtra graMthamAM pataMjali maharSie jaNAvela che ke - "zarIranA rUpane vize saMyama karavAthI rUpanI cakSugrAhyatA zaktinuM staMbhana thatAM AMkhanA prakAzanI samyapha pravRtti na thatAM yogInuM rUpa adazya = aMtardhAna thAya che. 1. mudritapratiSu hastAdarzeSu ca 'nAstya...' ityeva pAThaH / paraM sa prAmAdikaH / 'astya...' ityeva samyak pAThaH /
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ * karmabheda saMyamaphaladyotanam * dvAtriMzikA - 26/7 1790 Si ( pra ) yoge'ntardhAnam " ( yo. sU. 3 - 21) / " etena zabdAdyantardhAnamuktam" (yo . sU. 3 - 22 ) iti / / 6 / / saMyamAt karmabhedAnAmariSTebhyo'parAntadhIH / maitryAdiSu balAnyeSAM hastyAdInAM baleSu ca // 7 // saMyamAditi / karmabhedAH sopakrama-nirupakramAdayastatra yatphalajananAya sahopakrameNa kAryakAraNA''bhimukhyena vartate, yathoSNapradeze ' prasAritamArdraM vastraM zIghrameva zuSyati / nirupakramaM ca viparItaM, yathA tadevA''rdraM vAsaH piNDIkRtamanuSNe deze cireNa zoSame / = = mA. 3/21) / etenaiva rUpAdyantardhAnopAyapradarzanena zabdAdInAM zrotrAdigrAhyANAM antardhAnamuktaM veditavyam - (rA.mA.3/22) ityevaM vartate / taduktaM bhAvAgaNezenA'pi svazarIrasya rUpe saMyamAt kAraNAdyazeSavizeSaiH sAkSAtkRte sati saGkalpamAtreNa svakIyarUpasya dRzyatAzaktiM paracakSuH saMyogayogyatAM stabhnAti pratibadhnAti / tataH cakSuH kiraNaiH asaMyoge'ntardhAnaM yogina utpadyate / divAndheneva kenA'pyasau na dRzyata ityarthaH / etena zabdAdyantardhAnamuktam - (bhA.ga.3 / 21-22 ) ityuktam / etena kAyarUpe cittasaMyamAdanyA'dRzyarUpam - ( zAM. 1 / 69 ) iti zANDilyopaniSadvacanamapi vyAkhyAtam / etena = rUpAntardhAnena, zabdAdyantardhAnaM uktamiti kAyasya zabda-sparza-rasa- gandhasaMyamAt teSAM grAhyazaktistambho bhavati tadA zrotrAdisannikarSapratibandhAd yoginaH zabdAdikaM badhireNeva na kenA'pi zrUyate, sparzAdizca na kenA'pi budhyata iti bhAvaH / / 26 / 6 / / siddhyantaramAha- 'saMyamAditi / ' AyurvipAkaM ca karma dvividhaM sopakramaM nirupakramaM ca 1 yatkhalvekabhavikaM karma jAtyAyurbhogahetuH tadAyurvipAkam / tacca kiJcitkAlA'napekSameva bhogadAnAya prasthitaM dattabahubhogamavaziSTaphalaM pravRttavyApAraM kevalaM tatphalasya sahasA bhoktumekena zarIreNA'zakyatvAd vilambate tat sopakramam / upakramaH = vyApAraH, tatsahitamityarthaH / tadeva tu dattastokaphalaM tatkAlamapekSya phaladAnAya vyApriyamANaM kAdAcitkamandavyApAraM nirupakramam' (ta.vai.3/22) iti tattvavaizAradyAM vAcaspatimizraH / udAharaNena karmaprakAradvayaM vizadayati- 'yathe 'ti / sugamam / yathA vA'gniH zuSke kakSe mukto AnA dvArA zabda vagerenuM aMtardhAna paNa kahevAI gayuM tema samajI levuM.' 8 (26/6) gAthArtha :- karmanA bhedone vize saMyama karavAthI ariSTa dvArA mRtyunuM jJAna thAya che. maitrI vagere bhAvanAo vize saMyama karavAthI maitrI vagere bhAvanAnuM baLa maLe che. hAthI vagerenA baLane vize saMyama karavAthI teonuM baLa potAnAmAM pragaTe che. TIDArtha :- armanA ane' leha che. prema sopama, nirupadruma, zubha-azubha vagere. temAMthI ke arbha potAnuM phaLa utpanna karavA mATe upakramayukta hoya te sopakrama karma kahevAya. upakramano artha che kAryanA kAraNonI abhimukhatA. matalaba ke karma je kArya karavA mAge che te kAryanA anya kAraNonA sahakArane jhIlavA karma taiyAra hoya to te karma sopakrama kahevAya. jema ke garama sthaLamAM pahoLuM kareluM bhInuM vastra tarata ja sUkAI jAya che. ahIM pahoLuM kareluM vastra sUkAvA mATe taiyAra che tathA garama jagyA tene sUkAvAmAM sahAya kare che. tethI vastra jhaDapathI sUjhaya che. pahoNuM DareluM lInuM vastra = karma, garama sthaLa upakrama. nirupakrama karma AnAthI viparIta hoya che. jema ke te ja bhInuM vastra pahoLuM karavAnA badale vALIne bheguM kareluM hoya (26/7) = 1. hastAdarze 'prAsA...' ityazuddhaH pAThaH /
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sopaH-nirupamanivam * 1791 evamanye'pi / teSAM (=karmabhedAnAM) saMyamAd = 'idaM zIghravipAkamidaM ca mandavipAkami'tyAdyavadhAna'dADhayajanitAd ariSTebhyaH = AdhyAtmikAdhi''bhautikA''dhidaivikabhedabhinnebhyaH karNapidhAnakAlInakoSThyavAyughoSA'zravaNA''kasmikavikRtapuruSA'zakyadarzanasvargAdipadArthadarzanalakSaNebhyaH (aparAntadhIH =) aparAntasya = karaNazarIraviyogasya dhIH = niyatadezakAlatayA nizcayaH / / vAtena samantato yuktaH kSepIyasA kAlena dahet tathA sopakramam / yathA vA sa evA'gniH tRNarAzI kramazo'vayaveSu nyastaH cireNa dahet tathA nirupakramam' (yo.sU.bhA.3/22) iti yogasUtrabhASye vyAsaH / __ karma cA'tra AyurvipAkameva jJeyam, AyuSkarakarmajJAnAdeva jhaTityajhaTitirUpAbhyAmaparAntasya = maraNasya jJAnaM bhavati / ataH karmaNo vizeSaNamAyurvipAkamiti / tIvravegena phaladAtR yathA kalikAlInaprajAsu bAlya-yauvana-vArdhakyAdyavasthAnAM jhaTityevA''rambhakamAyuSkaraM karmeti / nirupakramaJca mandavegena phaladAtR, yathA satyAdikAlInaprajAsu bAlya-yauvana-vArdhakyAdyavasthAnAM vilambenA''rambhakamAyuSkaraM karmeti / tathA ca sopakramasya sAkSAtkaraNAt zIghramaraNasya jJAnaM nirupakramasya sAkSAtkaraNAcca vilambena maraNasya jJAnaM bhavatIti (yo.vA.3/22 pRSTha-335) vibhAgaM yogavArtike vijJAnabhikSuH darzitavAn / sopakrama-nirupakramakarmasvarUpaM tu pUrvaM api daiva-puruSakAradvAtriMzikAyAM (dvA.ddhA.17/26 bhAga-4 pR.1202) klezahAnopAyadvAtriMzikAyAM ca (dvA.dvA.25/32 pR.1778) nirUpitamityavadheyam / / evaM darzitarItyA anye'pi zubhA'zubhAdikarmabhedAH zAstrAdavaseyAH / granthakRtprakRte yogsuutrsNvaadmaahane garamI vagaranA ThaMDakavALA sthAnamAM rAkhela hoya to tarata sUkAtuM nathI. paNa lAMbA samaye sUkAya che. ahIM vALeluM bhInuM vastra = karma, ThaMDakavALI jagyA = anupakrama (= sUkAvA mATenA anyavidha kAraNano abhAva.) A rIte karmanA anya paNa zubha-azubha vagere prakAro samajI levA. karmanA AvA bheda-prabhedone vize saMyama karavAthI arthAta "A karma jaldI potAnuM phaLa Apaze. peluM karma potAnuM phaLa lAMbA samaye maMdagatie Apaze" A pramANe praNidhAnanI daDhatAthI dhAraNA-dhyAna-samAdhine kendrita karavAthI Indriya-zarIrano viyoga thavA svarUpa laukika mRtyunuM jJAna thAya che. arthAt "kyAre kyAM A zarIra chUTI jaze?" enuM spaSTa nizcita sAcuM jJAna thAya che. A jJAna emane ema sIdhe sIdhuM nathI thatuM. paraMtu ariSTanA nimitte thAya che. AdhyAtmika, Adhibhautika, Adhidaivika bhedathI traNa prakAre ariSTa samajavA. be kAnane hAthathI/AMgaLIthI DhAMkI devAmAM Ave te samaye ApaNane sAmAnyathI kAnanI aMdara kaukya vAyuno avAja saMbhaLAya che. paraMtu jenuM mRtyu najIkamAM hoya tene te avAja saMbhaLAto nathI. A AdhyAtmika ariSTa kahevAya che. svazarIra sAthe saMkaLAyela hovAthI A ariSTa = azubha sUcaka tattva AdhyAtmika kahevAya che. te ja rIte ekAeka AkAza vageremAM vikRta AkAravALA puruSanuM darzana thAya athavA kapAyela chAyApuruSanuM AkAzamAM darzana thAya to AnAthI paNa mRtyu najIka che evuM sUcita thAya che. A Adhibhautika ariSTa kahevAya che. pRthvI Adi paMca bhUta tattva AdhArita hovAthI A aniSTa sUcaka tattva Adhibhautika ariSTa kahevAya che. tathA jenuM darzana vartamAnamAM azakya che evA svarga vagere divya padArthonuM acAnaka darzana thAya to tenAthI paNa Asanna paralokagamana sUcita thAya che. A divya tattva AdhArita aniSTa sUcaka tattva Adhidaivika ariSTa kahevAya che. yogI puruSa hoya tene ja uparokta trividha ariSTa dvArA 2. mudritaprato "...dhAnadhArthana.." yazuddha: paTha: |
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA - 26/7 * maraNajJAnalAbhaH * sAmAnyataH saMzayA''vilataddhiyo'riSTebhyo'yoginAmapi sambhavAditi dhyeyam / taduktaM"sopakramaM 'nirupakramaM ca karma tatsaMyamAdaparAntajJAnamariSTebhyo veti" / (yo. sU. 3-22) maitryAdiSu maitrI-pramoda-kAruNya- mAdhyasthyeSu saMyamAt eSAM maitryAdInAM balAni bhavanti, maitryAdayastathA prakarSaM gacchanti yathA sarvasya mitratvAdikaM pratipadyate yogItyarthaH / taduktaM- "maitryAdiSu balAni " ( yo. sU. 3-23) / 1792 'sopakramamiti / atra rAjamArtaNDavyAkhyA AyurvipAkaM yat pUrvakRtaM karma tad dviprakAraM sopakramaM nirupakramaJca / tatra sopakramaM yatphalajananAyopakrameNa kAryakAraNA''bhimukhyena saha vartate / yathA - uSNapradeze prasAritamArdravAsaH zIghrameva zuSyati / uktarUpaviparItaM = nirupakramam, yathA- tadevA''rdravAsaH saMvartitamanuSNadeze cireNa zuSyati / tasmin dvividhe karmaNi yaH saMyamaM karoti 'kiM karma zIghravipAkaM ciravipAkaM vA ? ' evaM dhyAnadADharyAd aparAntajJAnamasyotpadyate / aparAntaH zarIraviyogaH, tasmin jJAnaM 'amuSmin kAle amuSmin deze mama zarIraviyogo bhaviSyatI 'ti niHsaMzayaM jAnAti / ariSTebhyo vA / ariSTAni trividhAni AdhyAtmikA''dhibhautikA''dhidaivikabhedena / tatrA''dhyAtmikAni - pihitakarNaH kauSThyasya vAyorghoSaM na zRNotItyevamAdIni / AdhibhautikAni akasmAd vikRtapuruSadarzanAdIni / AdhidaivikAni akANDe eva draSTumazakyasvargAdipadArthadarzanAdIni / tebhyaH zarIraviyogakAlaM jAnAti / yadyapi ayoginAmapyariSTebhyaH prAyeNa tajjJAnamutpadyate tathApi teSAM sAmAnyA''kAreNa tatsaMzayarUpaM yoginAM punarniyatadezadeza-kAlatayA pratyakSavadavyabhicAri - ( rA.mA.3/22) iti vartate / parikarmaniSpAditAH siddhIH pratipAdayitumAha- 'maitryAdiSu' iti / saMyamAt = tattattvasAkSAtkAraparyantasaMyamAt maitryAdInAM balAni avandhyAni vIryANi bhavanti / yogasUtrasaMvAdamAha - 'maitryAdiSu' iti / atra rAjamArtaNDavRttiH maitrI - karuNA - muditopekSAsu yo vihitasaMyamaH tasya balAni maitryAdisambandhIni prAdurbhavanti / maitrI - karuNA - muditopekSAH tathA'sya prakarSaM gacchanti yathA sarvasya mitrtvaadikarmaprakAraviSayaka saMyamanA prabhAve niyata deza-kALamAM thavA rUpe mRtyunuM atyaMta nizcita jJAna thAya che. bAkI sAmAnyarUpe-aTakaLarUpe sAMyika evo maraNano aMdAja to yogI na hoya tene paNa uparokta ariSTa dvArA AvI zake che. paNa kyAre kyAM kevI rIte mota Avaze ? eno spaSTa sunizcita aMdAja sAmAnya saMsArI jIvone AvI na zake A vAta dhyAnamAM rAkhavI. tethI yogasUtramAM jaNAvela che ke - 'karma sopakrama ane nirupakrama che. tenA vize saMyama karavAthI mRtyunuM jJAna thAya che athavA to mRtyunuM jJAna ariSTonA nimitte thAya che.' A maitrI vagerenA saMyamathI baLano AvirbhAva = = mai / maitrI, pramoda, arueya jane mAdhyasthya bhAvanAo vize saMyama aravAthI maitrI vagerenA jajo pragaTa thAya che. arthAt maitrI vagere bhAvanAo eTalI badhI prakRSTa bane che ke te yogI sarva mATe mitra bane che, pramodanuM sthAna bane che ItyAdi. tethI yogasUtramAM jaNAvela che ke - 'maitrI vagere bhAvanAone vize saMyama karavAthI maitrI vagere bhAvanA baLavAna bane che.' - 1. hastAdarza 'nirupakramaM padaM nAsti / =
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ * viSayavatI jyotiSmatI ca pravRttiH * 1793 baleSu ca = hastyAdisambandhiSu saMyamAt hastyAdInAM balAnyAvirbhavanti sarvasAmarthyayuktatvAt, niyatabalasaMyamena niyatabalaprAdurbhAvAt / evaM viSayavatyA jyotiSmatyAzca pravRtteH sAttvikaprakAzaprasarasya viSayeSu saMnyAsAt sUkSma-vyavahita-viprakRSTA'rthajJAnamapi draSTavyam, sAntaHkaraNendriyANAM prazaktikamayaM pratipadyate - (rA.mA.3/23) ityevaM vartate / zANDilyopaniSadi tu - saJcitakarmaNi cittasaMyamAt pUrvajAtijJAnam - (zAM.1/69) ityuktamityavadheyam / ___ yogasUtrabhASye vyAsastu - maitrI-karuNA-muditeti tisro bhAvanAH / tatra sukhiteSu maitrI bhAvayitvA maitrIbalaM labhate / duHkhiteSu karuNAM bhAvayitvA karuNAbalaM labhate / puNyazIleSu muditAM bhAvayitvA muditAbalaM labhate / bhAvanAtaH samAdhiryaH sa saMyamaH, tato balAni avandhyavIryANi jAyante / pApazIleSu upekSA, na tu bhAvanA / tataH ca tasyAM nAsti samAdhiH ityato na balamupekSAtaH tatra saMyamA'bhAvAd - (yo.sU.bhA.3/23) ityAha / bhAvAgaNeza-nAgojIbhaTTa-rAmAnandAdInAmapyayamevA'bhiprAyaH / siddhayantaramAha- baleSu iti / yogasUtrasaMvAdamAha- 'baleSu' iti / atra rAjamArtaNDavyAkhyA - hastyAdisambandhiSu baleSu kRtasaMyamasya tabalAni hastyAdibalAni Avirbhavanti / tadayamarthaH- yasmin hastibale vAyuvege siMhavIrye vA tanmayIbhAvenA'yaM saMyamaM karoti tattatsAmarthyayuktaM sattvamasya prAdurbhavati - (rA.mA.3/24) ityevaM vartate / etena - bale cittasaMyamAd hanumadAdibalam - (zAM.1/69) iti zANDilyopaniSadvacanamapi vyAkhyAtam / / siddhyantaramAha- evamiti / ayamatrA''zayaH samprajJAtasamAdheH pUrvAGgaM dvividhaM viSayavatI pravRttiH jyotiSmatI ca / tatra viSayA gandha-rasa-rUpa-sparza-zabdAH te vidyante phalatvena yasyAH sA viSayavatI pravRttiH manasaH sthairyaM karoti / tathAhi - nAsAgre cittaM dhArayato divyagandhasaMvidupajAyate / tAdRzyeva jihvA'gre rasasaMvit / tAlvagre rUpasaMvit / jihvAmadhye sparzasaMvit / jihvAmUle zabdasaMvit / tadevaM tattadindriyadvAreNa tasmiMstasmin dravyaviSaye jAyamAnA saMvit cittasyaikAgratAyA heturbhavati / 'asti yogasya phalamiti yoginaH samAzvAsotpAdanAt / taduktaM yogasUtre - "viSayavatI vA pravRttirutpannA sthitinibandhinI' - (yo.sU.1/35) iti| jyotiSmatI pravRttiH nAma buddhipuruSAnyatarasAkSAtkArarUpA manasaH pravRttiH / taduktaM yogasUtre - vizokA vA jyotiSmatI - (yo.sU.1/36) iti / 'jyotiHzabdenAtra sAttvikaH prakAza ucyate / sa prazasto bhUyAnatizayavAMzca vidyate yasyAM sA jyotiSmatI pravRttiH / te rIte hAthI vagerenA baLane vize saMyama karavAthI hAthI vagerenI tAkAta yogImAM utpanna thAya che. kAraNa ke te sarva sAmarthyathI yukta hoya che. niyata baLanA saMyamathI niyata baLa utpanna thAya che. arthAta hAthInA baLanuM saMyama karavAthI hAthI jevI tAkAta yogImAM pragaTe che. siMhanA sAmarthyane vize saMyama karavAthI siMha jevuM sAmarthya maLe che. ityAdirUpe samajavuM. e ja rIte viSayavatI pravRtti ane jyotiSmatI pravRttinA kAraNe sAttvika prakAzanA phlAvAno viSayomAM saMnyAsa (tratyAga) karavAthI sUkSma, vyavahita ane dUravartI padArthonuM jJAna thAya che. A paNa jAte samajI levuM. kAraNa ke tenAthI aMta:karaNasahita IndriyomAM prakRSTa zakti Ave che. 1. mudritapratau 'viSaya vatyA' ityevamasthAnacchinnaH pAThaH /
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1794 * pravRttyAlokasaMnyAsaphalapratipAdanam * dvAtriMzikA-26/8 tA''patteH / taduktaM "pravRttyAlokasaMnyAsAtsUkSmavyavahitaviprakRSTajJAnamiti" (yo.sU.3-25) / / 7 / / sUrye ca 'bhuvanajJAnaM tArAvyUhe gtirvidhau| dhruve ca tadgate bhicakre vyUhasya vrmnnH||8|| vigataH sukhamayasattvA'bhyAsavazAcchoko rajaHpariNAmo yasyAH sA vizokA cetasaH sthitinibandhinI / ayamarthaH hRtpadmasampuTamadhye prazAntakallolakSIrodadhiprakhyaM cittasattvaM bhAvayataH prajJA''lokAt sarvavRttiparikSaye cetasaH sthairyamutpadyate' (rA.mA.1/36) iti rAjamArtaNDe bhojaH / sUkSmAdigocarajJAnasiddhau yogasUtrasaMvAdamAha- 'pravRttyAloke'ti / atra rAjamArtaNDavyAkhyA - pravRttiviSayavatI jyotiSmatI ca prAguktA tasyA yo'sau AlokaH = sAttvikaprakAzaprasaraH tasya nikhileSu viSayeSu nyAsAt tadvAsitAnAM viSayANAM bhAvanAt sAntaHkaraNeSu indriyeSu prakRSTazaktimApanneSu sUkSmasya paramANvAdeH vyavahitasya bhUmyantargatasya nidhAnAdeH viprakRSTasya mervaparapArzvavartino rasAyanAdeH jJAnamutpadyate - (rA.mA.3/25) ityevaM vartate / pravRttipadena kevalA jyotiSmatI pravRttireva vyAsa-vAcaspatimizra-vijJAnabhikSu-bhAvAgaNeza-nAgojIbhaTTarAmAnandA'nantadeva-sadAzivendraprabhRtInAmabhimateti dhyeyam / tatrA'pi yogavArtikakRdvijJAnabhikSumate - jyotiSmatI buddhipuruSA'nyatAsAkSAtkArarUpiNI manasaH pravRttiH tatkAlInasattvaprakAzaM sUkSmAdyartheSu vinyasya tAn sAkSAtkaroti yogI / nyAsamAtravacanAt teSu saMyamA'pekSA nA'sti / cakSuAsamAtreNa ghaTadarzanavad vizuddhasattvapratisandhAnamAtreNaiva sUkSmAdisAkSAtkAro bhavati / paramparayA buddhyAdiviSayakasaMyamasAdhyatvenaiva cA'syAH siddheH saMyamasiddhimadhye nirvacanamiti tattvam + (yo.vA.3/25) iti / samprati mudritAsu yogasUtrapratiSu 'pravRttyAlokanyAsAdi'tyAdirUpeNaiva pAThaH samupalabhyata iti dhyeyam / / 26/7 / / tethI yogasUtra graMthamAM pataMjalie jaNAvela che ke - "pravRttiAlokanA saMnyAsathI sUkSma, vyavahita bhane 62vatA parthonu zAna thAya .' (26/7) vizeSArtha :- saMprajJAtasamAdhinA prAthamika be kAraNo che. viSayavatI pravRtti ane jyotiSmatI pravRtti, rUpa, rasa, gaMdha, sparza ane zabdo jenA phaLarUpe hoya te viSayavatI pravRtti kahevAya. tenAthI mananI sthiratA UbhI thAya che. tenA lIdhe nAkanA agrabhAge manane rAkhe to divya gaMdhano anubhava thAya. jIbhanA agrabhAga upara cittane sthApita karavAthI divya rasanI anubhUti thAya che. A rIte bIjI IndriyomAM viSayavatI pravRttinA phaLane samajI levuM. tenA lIdhe "mane yogasAdhanAnuM phaLa maLe che." AvuM AzvAsana yogIne maLe che. tathA buddhi athavA puruSa bemAMthI koInI paNa sAkSAtkAra karavo te jyotiSmatI pravRtti kahevAya. jyotiH zabdano artha che sAttvika prakAza. je pravRttimAM puSkaLa sAttvika prakAza hoya tene pAtadeg46. vidvAno jyotiSmatI pravRtti he che. (26/7) gAthArtha - sUryane vize saMyama karavAthI bhuvananuM jJAna thAya che. caMdrane vize saMyama karavAthI tArAbUhanuM jJAna thAya che. dhruva nAmanA tArAne vize saMyama karavAthI tArAonI gatinuM jJAna thAya che. nAbhicakramAM saMyama karavAthI zarIranI nADIonA sthAnanuM bhAna thAya che. (26/8) 1. hastAdarza 'ca na tA...' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarza 'gatividhau' ityazuddhaH pAThaH /
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1795 * sUryacandrAdisaMyamaphalapradarzanam * sUrye ceti / sUrye ca prakAzamaye saMyamAd bhuvanAnAM saptAnAM lokAnAM jJAnaM (=bhuvanajJAna) bhavati / taduktaM- "bhuvanajJAnaM sUrya(2)saMyamAt" (yo.sU.3-26) / tArAvyUhe = jyotiSAM viziSTasaMniveze saMyamAd vidhau = candre gatiH = jJAnaM bhavati, sUryA''hatatejaskatayA tArANAM sUryasaMyamAttajjJAnaM na zaknoti bhavitumiti pRthagayamupAyo'bhihitaH / taduktaM- "candre tArAvyUhajJAnam" (yo.suu.3-27)| dhruve ca nizcale jyotiSAM pradhAne saMyamAttAsAM tArANAM gateH (=tadgateH) niyatadezakAlagamanakriyAyA gatirbhavati, 'iyaM tArA iyatA kAlena amuM rAzimidaM vA kSetraM yAsyatIti / taduktaM- "dhruve etatsamAnavRttAntaM siddhyantaramAha- 'sUrya' iti / bhuvanajJAnasiddhau yogasUtrasaMvAdamAha- 'bhuvane'ti / atra rAjamArtaNDavyAkhyA - sUrye prakAzamaye yaH saMyamaM karoti tasya saptasu bhUrbhuvaHsvaHprabhRtiSu lokeSu yAni bhuvanAni tattatsannidhAnabhAJji purANi teSu yathAvadasya jJAnamutpadyate / pUrvasmin sUtre sAttvikaprakAza AlambanatayoktaH iha tu bhautika iti vizeSaH - (rA.mA.3/26) ityevaM vartate / 'sUryamaNDale saMyamAt tadgatA'zeSavizeSasAkSAtkAre azeSavizeSataH caturdazavizeSabhuvanajJAnaM bhavatItyarthaH / etatsaMyamopayogo nAnAvidhalokagatIdRSTvA'tyantavairAgyAyeti (nA.bha.3/26 vR.) nAgojIbhaTTaH / 'ayameva sakalabhuvanasAkSAtkAro'smin zAstre madhumatI siddhirityucyate' (yo.sudhA.3/26) iti yogasudhAkare sadAzivendraH / saptapAtAlAdisvarUpaM tu vistarato yogasUtrabhASyato'vaseyam / bhautikaprakAzA''lambanadvAreNaiva siddhyantaramAha- 'tArAvyUha' iti / candre = candramaNDale saMyamAt tadgatA'zeSavizeSasAkSAtkAraparyantAt jyotiSAM = nakSatrAdInAM viziSTasaMniveze jJAnaM bhavati / na ca sUryasaMyamAd bhuvanajJAne kathaM na tArAvyUhajJAnaM syAt ? iti zaGkanIyam, tArANAM nakSatrAdInAJca sUryA''hatatejaskatayA = sUryaprakAzenA'bhibhUtaprakAzatayA sUryasaMyamAt tajjJAnaM = tArAvyUhajJAnaM na zaknoti bhavitumiti pRthagupAyo'bhihitaH (rA.mA.3/27) iti rAjamArtaNDe bhojaH / 'candre tArAvyUhajJAnamiti yogasUtraM tu bhAvitArthameva / tArAgatijJAnasiddhau yogasUtrasaMvAdamAha- 'dhruva' iti / atra rAjamArtaNDavRttirevaM - dhruve = nizcale TIkArtha - prakAzamaya sUryane vize saMyama karavAthI sAta lokanuM jJAna thAya che. tethI yogasUtramAM kahela che ke - "sUryane vize saMyama karavAthI bhuvanajJAna thAya che." 9 caMdra upara saMyama karavAthI jyotiSacakranI viziSTa racanA svarUpa tArAonA bhUpanuM jJAna thAya che. tArAonuM teja sUryanA prakAzathI haNAI jAya che. tethI sUryanA vize saMyama karavAthI tenuM jJAna thaI zakatuM nathI. mATe sUryasaMyama karatAM tArAcaMyamasvarUpa A judo upAya pataMjali munie batAvela che. tethI yogasUtramAM jaNAvela che ke - candra upara saMyama karavAthI tArAbUhanuM jJAna thAya che." 9 jyotirlokanA tArAomAM mukhya ane nizcala - sthira evA dhruva nAmanA tArAne vize saMyama 42vAthI tArAmonI niyata sthama ane niyata samaye thanArI. tinuM zAna thAya che. 'ma taa2|| (Star) ATalA samayamAM A rAzine athavA A kSetrane pasAra karaze." A pramANe tArAnI gatinuM jJAna dhruvasaMyamathI thAya che. tethI yogasUtramAM jaNAvela che ke - "dhruvane vize saMyama karavAthI tArAonI gatinuM jJAna 1. hastAdarza 'samAnAM' ityazuddhaH pAThaH /
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1796 dvAtriMzikA -26/9 * nAbhicakrasaMyamaphaladyotanam * tadgatijJAnaM" (yo.sU.3 - 28 ) / nAbhicakre zarIramadhyavartini samagrAGgasannivezamUlabhUte saMyamAt varSmaNaH kAyasya vyUhasya rasa- mala- nADyAdInAM sthAnasya gatirbhavati / taduktaM- "nAbhicakre kAyavyUhajJAnaM" (yo.sU. 3- 29 ) / / 8 / / kSuttRDvyayaH `kaNThakUpe kUrmanADyAmacApalam / mUrdhajyotiSi siddhAnAM darzanaM ca prakIrtitam / / 9 / / gale kUpa iva (= kaNThakUpe) kUpo gartAkAra : pradezastatra saMyamAt kSuttRjyotiSAM pradhAne kRtasaMyamasya tAsAM tArANAM yA gatiH pratyekaM niyatakAlA niyatadezA ca tasyA jJAnamutpadyate / iyaM tArA ayaM graha iyatA kAlenA'muM rAzi idaM nakSatraM idaM kAlajJAnamasya phalamityuktaM bhavati - (rA.mA. 3 / 28 ) iti / etena jJAnam / candre cittasaMyamAt tArAvyUhajJAnam / dhruve tadgatidarzanam - (zAM. 1 / 69) iti zANDilyopaniSadvacanamapi vyAkhyAtam / yAsyatI 'ti sarvaM jAnAti / sUrye cittasaMyamAd bhuvana bAhyAH siddhIH proktAH / adhunA''ntarAH siddhIH pratipAdayitumupakramate- 'nAbhicakre' iti / zarIramadhyavarti nAbhisaMjJakaM yat SoDazAraM cakraM tasmin kRtasaMyamasya yoginaH kAyagato yo'sau vyUhaH viziSTarasa-mala-dhAtu-nADyAdInAmavasthAnaM tatra jJAnamutpadyate / idamuktaM bhavati - nAbhicakraM zarIramadhyavarti sarvataH prasRtAnAM nADyAdInAM mUlabhUtam / ataH tatra kRtA'vadhAnasya samagrasannivezo yathAvadAbhAti - ( rA.mA.3/29) iti rAjamArtaNDe bhojaH / yogavArtike vijJAnabhikSuH tu zarIramadhyavarti nAbhikandarUpaM cakraM kadalImUlavadAdAvutpannaM yataH zAkhA - pallavAdivat ziraH pAdAdikamavayavajAtamUrdhvamadhazcA''virbhavati / tasminnAbhicakre saMyamAt sAkSAtkRte kAyasthapadArthavyUhaM vAta-pitta-tvaga -'sRgAdirUpaM sAkSAtkriyate - (yo. vA.3/29) ityAcaSTe / varAhopaniSadi tu paravat saMsthitA nADyo nAnAvarNAH samIritAH / paramadhyaM tu yat sthAnaM nAbhicakraM taducyate / / - ( varA. 5/28) ityevaM tallakSaNamuktam / yogazikhopaniSadi tu - vilambinIti yA nADI vyaktA nAbhau pratiSThitA / tatra nADyaH samutpannAH tiryagUrdhvamadhomukhAH / / tannAbhicakramityuktaM kukkuTANDamiva sthitam / - (yo. zi. 5/20-21) ityuktamityavadheyam / yathoktaM zANDilyopaniSadi api nAbhicakre kAyavyUhajJAnam - ( zAM. 1 / 69 ) iti / / 26 / 8 / / siddhyantaramAha- 'kSudi'ti / kaNThe = gale = jihvAmUle jihvAtantoH adhastAt kUpa iva kUpaH thAya che.' - tathA zarIranA tamAma aMgonI racanAnuM mULabhUta tattva nAbhicakra kahevAya che. te zarIranI madhyamAM rahela che. te nAbhicakrane vize saMyama karavAnA kAraNe zarIranI rasavAhinI, malavAhinI vagere nADIonA sthAnanuM jJAna thAya che. tethI yogasUtra granthamAM kahela che ke - 'nAbhicakrane vize saMyama karavAthI kAyavyUhanuM nADIsthAnanuM jJAna thAya che.' - ( 26/8) = = = = * yogaina : bhUkhAdino nAza, mananI sthiratA ane siddhadarzana # gAthArtha :- kaMThakUpanuM saMyama karavAthI bhUkha-tarasa ravAnA thAya che. sUryanADInuM saMyama karavAthI mananI caMcaLatA dUra thAya che. mUrdhajyotine vize saMyama karavAthI siddhonuM darzana thAya tema kahevAyela che.(26/9) TIkArtha H- gaLAmAM kUvA jevo khADAnA AkAravALo bhAga hoya che te kaMThakUpa = kaMThakUvo kahevAya 1. hastAdarze 'vyUhasya rasa' iti nAsti / 2 hastAdarze 'kUpakaNThe' iti padavyatyAsaH /
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ * manaHsthayApAyakathanam . 1797 SoLayo (=kSuttuDavyayaH) bhvti| ghaNTikAzrotaHplAvanAttRptisiddheH / taduktaM- 'kaNThakUpe kSutpipAsAnivRttiH' (yo.sU.3-30) / kUrmanADyAM kaNThakUpasyA'dhastAdvartamAnAyAM saMyamAt acApalaM bhavati, manaHsthairyasiddheH / taduktaM- "'kUrmanADyAM sthairyamiti" (yo.sU.3-31) / / ____ mUrdhajyotirnAma gRhA'bhyantarasya maNeH prasarantI prabheva kumbhikAdau pradeze, hRdayastha eva sAttvikaH prakAzo brahmarandhra sampiNDitatvaM bhajan tatra (= mUrdhajyotiSi) saMyamAcca siddhAnAM darzanaM = gartAkAraH pradezaH yatra prANAdeH saGgharSAt kSutpipAsAdayaH prAdurbhavanti tatra saMyamAt sAkSAtkRte kRtasaMyamasya yoginaH kSuttRSoH = bubhukSA-pipAsayoH vyayaH = uparamo bhavati, ghaNTikAzrotaHplAvanAt = ghaNTikA'dhastAt srotasA dhAryamANAt bhAvitAt tataH tRptisiddheH / taduktaM yogasUtre pataJjalinA 'kaNThakUpa' iti / atra yogasUtrabhASyaM - jihvAyA adhastAt tantuH / tato'dhastAt kaNThaH / tato'dhastAt kUpaH tatra saMyamAt kSutpipAse na bAdhete (yo.sU.bhA.3/30) itthaM vartate / jihvA-'dhaHsthasya tantoH mUlAdArabhya uraHparyantaM chidraM = kaNThakUpaH = kUpA''kArazchidramiti vijnyaanbhikssuH|| ___manaHsthairyasiddhau yogasUtrasaMvAdamAha- 'kUrmeti / atra rAjamArtaNDavRttiH - kaNThakUpasyA'dhastAd yA kUrmAkhyA nADI tasyAM kRtasaMyamasya cetasaH sthairyamutpadyate / tatsthAnamanupraviSTasya caJcalatA na bhavatItyarthaH / yadi vA kAyasya sthairyamutpadyate na kenacit spandayituM zakyata ityarthaH - (rA.mA. 3/31) ityevaM vartate / 'kuNDalIsarpavadavasthitatayA kUrmAkAraM hRdayapuNDarIkAkhyaM nADIcakram' (bhA.ga.3/31 vR.) iti bhAvAgaNezaH / taduktaM zANDilyopaniSadi api - kaNThakUpe kSutpipAsAnivRttiH / kUrmanADyAM sthairyam - (zAM.1/69) iti / siddhyantaramAha- 'mUrdhe'ti / 'mUrdhazabdena suSumnA nADI lakSyate' (ta.vai.3/32) iti vAcaspatimizraH / 'ziraHkapAlamadhye antazchidraM = chidrasyA'ntaH prabhAsvaraM svaprakAzakaM jyotirastI'ti yogavArtike vijJAnabhikSuH (yo.vA.3/32) / 'ziraHkapAlayoH chidraM brahmarandhrA''khyaM suSumnAyogAd bhAsvaraM mUrdhajyotiH' (yo.sudhA.3/ 32) iti yogasudhAkare sadAzivendraH / 'ziraHkapAle yat chidraM brahmarandhrAkhyaM suSumnAyogAt hRdayasthAt cittamaNiprabhAyogAcca bhAsvaraM mUrdhajyotiH' (ma.pra.3/32) iti maNiprabhAkRt / che. tene vize saMyama karavAthI bhUkha-tarasa ravAnA thAya che. kAraNa ke kaMThakUpasaMyamathI gaLAmAM rahelI ghaMTikA zrotanuM plAvana jharaNa thavAthI tRpti thaI jAya che. tethI yogasUtra graMthamAM jaNAvela che ke - "kaMThakUpamAM saMyama karavAthI bhUkha-tarasa ravAnA thAya che." 9 kaMThakUpanI nIcenA bhAgamAM kUrma nADI rahelI che. tene vize saMyama karavAthI mananI capaLatA dUra thAya che. kAraNa ke kUrmanADI saMyamathI mananI sthiratA siddha thAya che. tethI yogasUtramA 48 cha ? - 'dUrbhanAma saMyama 42vAthI bhanamA sthairya utpanna thAya che.' - gharanI aMdara ja rahelA maNinI prabhA jema kuMbhikA (= kuMbha rAkhavAnuM sthAna = pANIyArA) vagere sthAnamAM cotarapha phelAya che tema hRdayanA ja bhAgamAM rahelo sAttvika prakAza phelAto-phelAto brahmarandramAM bhego thAya te mUrdhajyoti kahevAya che. brahmajyota, mastakajyota vagere nAmathI paNa te oLakhAya che. tene vize saMyama karavAthI siddhonuM darzana thAya che - ema kahevAyela che. kahevAno bhAva e che ke svarga ane pRthvInI vacce rahelA 1. hastAdarza 'kU' varNo nAsti /
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1798 * sarvajJAnopAyaprajJApanam . dvAtriMzikA-26/10 ca prakIrtitam / dyAvApRthivyorantarAlavartino ye divyapuruSAstAnetadvAn pazyati, taizcA'yaM sambhASyata iti bhAvaH / taduktaM- "mUrdhajyotiSi siddhadarzanam" (yo.sU.3-32) / / 9 / / prAtibhAta sarvataH saMviccetaso hRdaye tathA / svArthe saMyamataH puMsi bhinne bhogAtparArthakAt / / 10 / / prAtibhAditi / nimittA'napekSaM manomAtrajanyaM avisaMvAdakaM jhagityutpadyamAnaM jJAnaM pratibhA (=prAtibham) / tatra saMyame kriyamANe yadutpadyate jJAnaM vivekakhyAteH pUrvabhAvi tArakam, udeSyati savitarIva pUrvaprabhA, tataH (=prAtibhAta) sarvataH saMvid bhavati / saMyamAntarA'napekSaH sarvaM jAnAtItyarthaH / "prAtibhAdvA sarvam" (yo.sU. 3-33) ityukteH / / siddhadarzanasiddhau yogasUtrasaMvAdamAha- 'mUrdhe'ti / atra rAjamArtaNDavyAkhyA - ziraHkapAle brahmarandhrA''khyaM chidraM prakAzA''dhAratvAjjyotiH / yathA gRhAbhyantarasthasya maNeH prasarantI prabhA kaJcitA''kAreva sarvapradeze saGghaTate tathA hRdayasthaH sAttvikaH prakAzaH prasRtaH tatra sampiNDitatvaM bhajate / tatra kRtasaMyamasya ye dyAvApRthivyorantarAlavartinaH siddhA divyAH puruSAH teSAmitaraprANibhiradRzyAnAM tasya darzanaM bhvti| tAn pazyati taizca sa sambhASate ityarthaH - (rA.mA.3/32) ityevaM vartate / etena - tAre siddhadarzanam - (zAM.1/69) iti zANDilyopaniSadvacanamapi vyAkhyAtam / / 26/9 / / samprati sarvajJatva upAyamAha- 'prAtibhAditi / rAjavArtikA'parAbhidhAnarAjamArtaNDA'nusAreNa granthakRd vyAkhyAnayati - nimittA'napekSamiti / saMyamAntarA'napekSaH = saMyamAntarANi vinA'pi sarvaM = pUrvoktamatItA'nAgatAdi-siddhadarzanaparyantaM anyadvA jijJAsitaM yogI jAnAtItyarthaH / prakRte yogasUtrasaMvAdamAvedayati'prAtibhAd veti / atra yogasUtrabhASyaM - prAtibhaM nAma tArakam / tadvivekajasya jJAnasya pUrvarUpam, yathodaye prabhA bhAskarasya / tena vA sarvameva jAnAti yogI prAtibhasya jJAnasyotpattau - (yo.sU.bhA.3/ 33) itthaM vartate iti pUrvoktaM (pR.1282) ihAnusandheyam / divya puruSo siddha puruSa tarIke oLakhAya che. tathA mUrdhajyotisaMyamavALo A divyapuruSone jue che ane teo vaDe A yogI puruSa bolAvAya che. siddha puruSo mUryajyotasaMyamavALA yogI sAthe vAtacIta kare che. tethI yogasUtrama cha - 'bhUdhayotane vize saMyama pAthI siddhArnu hazana thAya che.' (26/8) 9 prAtibha saMyamathI vivekhyAtipUrvAlIna tArAna ha gAthArtha :- prAtija jJAnanA saMyamathI sarvataH jJAna thAya che. tathA hRdayamAM saMyama karavAthI cittanuM jJAna thAya che. parArtha evA bhogathI bhinna evA svArthamAM saMyama karavAthI puruSane vize jJAna thAya che. (26/10) TIkArtha:- nimittathI nirapekSa tathA mAtra manathI utpanna thanAra avisaMvAdI evo tAtkAlika utpanna thato bodha pratibhA (=prAtibha) kahevAya che. tene vize saMyama karavAthI je jJAna utpanna thAya che te vivekakhyAtinI pUrve thanAra tArakajJAna kahevAya che. jema sUrya najIkanA samayamAM ugavAno hoya tyAre tenI pUrve je prabhAaruNodaya thAya che tema vivekakhyAtinA udayanI pUrve aruNodayatulya tArakajJAna prAtibhasaMyamathI pragaTe che. te tArakajJAnathI cAre bAjunuM jJAna thAya che. matalaba ke anyavidha saMyamathI nirapekSa thaIne yogI tArakajJAnathI 1. hastAdarza 'cetamokSadayo' ityazuddhaH pAThaH /
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAtibhajJAnamImAMsA * 1799 tathA hRdaye zarIrapradezavizeSe'dhomukhasvalpapuNDarIkA''kAre (saMyamataH) saMyamAt cetasaH saMvit svaparacittagatavAsanA-rAgAdijJAnaM bhavati / taduktaM- "hRdaye cittasaMvit" (yo.suu.3-34)| 'pratibhA = UhaH, tadbhavaM = prAtibham / prasaGkhyAnahetusaMyamavato hi tatprakarSe prasaGkhyAnodayapUrvaliGgaM yadUhajaM tena sarvaM vijAnAti yogI / tacca prasaGkhyAnasaMnidhAnena saMsArAt tArayatIti tArakam' (ta.vai.3/33) iti tattvavaizAradyAM vAcaspatimizraH / 'prAtibhaM = svapratibhotthamanaupadezikaM jJAnaM saMsArataraNopAyatvAt tArakaM' (yo.vA.3/33) iti yogavArtike vijJAnabhikSuH / matadvayamidaM maNiprabhAyAM - vivekakhyAtiH hi prasaGkhyAnaM = saMsAratArakam / tadarthaM saMyame kriyamANe prasaGkhyAnopasUcakaM pratibhayA UhamAtreNa jAtaM = prAtibhaM jJAnaM bhavati / tena vA yogI sarvaM jAnAti / yathA sUryodayasUcakA'ruNaprabhayA lokaH pazyati tadvat / rAjavArtike tu 'sarvanimittA'napekSamanomAtrajanyaM yathArthaM jhaTityutpadyamAnaM jJAnaM = pratibhA / tasyAH saMyamAt prAtibhaM vivekakhyAteH pUrvabhAvi tArakamudeti / tena sarvaM yogI jAnAtIti vyAkhyAtam + (ma.pra.3/33) itthamAviSkRtam / / saMyamasya kSudrasiddhaya uktAH / idAnImAtmasAkSAtkArarUpAM saMyamasya mukhyasiddhiM vaktumAdau tatsaMyamahetoH cittasAkSAtkArasya kAraNaM saMyamamAha- 'tatheti / sva-paracittasaMvitsiddhau yogasUtrasaMvAdamAha- 'hRdaye' iti / atra rAjamArtaNDavRttiH - hRdayaM = zarIrasya pradezavizeSaH, tasmin adhomukhasvalpapuNDarIkA'bhyantare'ntaHkaraNasattvasya sthAnaM, tatra kRtasaMyamasya sva-paracittajJAnamutpadyate / svacittagatAH sarvA vAsanAH paracittagatAMzca rAgAdIn jAnAtItyarthaH - (rA.mA.3/34) ityevaM vartate / yadapi zANDilyopaniSadi - nAsAgre cittasaMyamAdindralokajJAnam / tadadhazcittasaMyamAdagnilokajJAnam / cakSuSi cittasaMyamAtsarvalokajJAnam / zrotre cittasya saMyamAdyamalokajJAnam / tatpAghe saMyamAnnirRtilokajJAnam / pRSThabhAge saMyamAdvaruNalokajJAnam / vAmakarNe saMyamAdvAyulokajJAnam / kaNThe saMyamAtsomalokajJAnam / pAdAdhobhAge saMyamAdatalalokajJAnam / pAde saMyamAdvitalalokajJAnam / pAdasandhau saMyamAnnitalalokajJAnam / jaGgha saMyamAtsutalalokajJAnam / jAnau saMyamAnmahAtalalokajJAnam / Urau cittasaMyamAdrasAtalalokajJAnam / kaTau cittasaMyamAttalAtalalokajJAnam / nAbhau cittasaMyamAd bhUlokajJAnam / kukSau saMyamAd bhuvarlokajJAnam / hRdi cittasya saMyamAtsvarlokajJAnam / hRdayo_bhAge cittasaMyamAnmaharlokajJAnam / kaNThe cittasaMyamAjjanolokajJAnam / bhrUmadhye cittasaMyamAttapolokajJAnam / mUrdhni cittasaMyamAtsatyalokajJAnam / - (zAM.1/69) ityuktaM tadapi yathAtantramihA'nuyojyamanyatantramarmavedibhiH / / citte jJAte sati cittAd vivekenA''tmasAkSAtkAro bhavati iti autsrgikkrmmnusRtyaahbadhuM jANe che. kAraNa ke yogasUtra granthamAM pataMjali RSie kahela che ke - "prAtibhasaMyamathI sarva jANe che.* ja hRdayasaMyamathI sva-para cittajJAna ja tthaa.| zarIramA chAtIna 14 mAmai GdhA bhoDhAvANA nAna53. bhaganA mA2 vANu 465 mAvelA che. tene vize saMyama karavAthI potAnA ane bIjAnA manamAM rahelA rAga-dveSa-saMskAra vagerenuM jJAna thAya cha. tethI yogasUtramA 4||vel cha ? - 'hayabha saMyama 42vAthI. vittanuM zAna thAya che.' 6
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ * AtmajJAnalAbhopAyapratipAdanam * parArthakAt = sattvasya svArthanairapekSyeNa svabhinnapuruSArthakAd bhogAt 'dhyavasAyalakSaNAt sattvasyaiva sukha-duHkhakartRtvA'bhimAnAd bhinne svArthe parityaktAha'GkAre sattve cicchAyAsaGkrAntau puMsi saMvid bhavati / evambhUtaM svA''lambanajJAnaM sattvaniSThaM puruSo jAnAti, na punaH puruSo jJAtA jJAnasya viSayabhAvamApadyate, jnyeytvaa''ptteH| jJAtRjJeyayozcA'tyantavirodhAditi bhaavH| taduktaM- "sattva-puruSayoratyantA'saGkIrNayoH parArthakAditi / sattvaM hi parArtham, saMhatatvAt / taddharmazca bhoga iti so'pi parArthaH / yasmai parasmai asau tasya bhoktuH bhogaH kathyate iti sattvasya = sattvapradhAnA'ntaHkaraNasya svArthanairapekSyeNa svabhinnapuruSArthakAt sattvA'nyA''tmaprayojanakAt sattva - puruSA'bhedA'dhyavasAyalakSaNAt = buddhi-puruSayoratyantavidharmiNorapi anAdyavidyAvAsanAvazena pratyayA'vivekA'dhyavasAyarUpAt jaDAt sattvasyaiva paramArthataH sattvapradhAnabuddhitattvasyaiva sukha-duHkhakartRtvA'bhimAnAt ' ahaM sukhI duHkhI vA' ityevaM kartRtva-bhoktRtvA'haGkArAd bhinne svarUpamAtrA''lambane = puruSasvarUpamAtrA'valambanake parityaktA'haGkAre = muktakartRtva-bhoktRtvA'bhimAne arthavazAcchabdaviniyoganyAyena sattve = sattvaguNapradhAnabuddhitattve yA cicchAyAsaGkrAntiH tatra cicchAyAsaGkrAntau saMyamataH puMsi = puruSagocarA saMvid bhavati / etena svArthasaMyamAt puruSajJAnam - ( zAM. 1 / 69) iti zANDilyopaniSadvacanamapi vyAkhyAtam / prakRte yogasUtrasaMvAdamAha- 'sattve 'ti / atra rAjamArtaNDavRttirevaM - sattvaM = prakAza-sukhAtmakaH prAdhAnikaH pariNAmavizeSaH | puruSaH = bhoktA adhiSThAtRrUpaH / tayoH atyantA'saGkIrNayoH bhogyabhoktRrUpatvAt cetanA'cetanatvAcca bhinnayoH yaH pratyayasyA'vizeSo bhedenA'pratibhAsanaM tasmAt sattva parArthabhogabhinna svArthasaMyamathI puruSajJAna parA. | pAtaM4 ddarzanamAM loga haMmezA buddhi = sattvapradhAna aMtaH 2 re che. paraMtu aMtaH 2 potAnA mATe bhogamAM pravartatuM nathI. potAnA prayojanathI (= svArthathI) nirapekSa banIne potAnAthI bhinna evA puruSanA prayojanathI sattvapradhAna buddhi potAnAmAM puruSanA abhedano adhyavasAya karavA svarUpa bhogamAM pravarte che. A bhogamAM sattvapradhAna buddhine ja sukha-duHkhanA kartRtvanuM abhimAna thAya che. AvA parArtha = paraprayojanapravRtta bhogathI bhinna evA svArthane vize saMyama karavAthI puruSane vize jJAna thAya che. kartRtvanA ahaMkArane choDIne mAtra svarUpanuM AlaMbana lenAra arthAt potAnA svarUpane ja viSaya karanAra evI sattvaguNapradhAna buddhimAM cichAyAno saMkrama = puruSapratibiMbasaMkrAnti thAya che. A prastutamAM svArtha kahevAya che. uparokta svarUpe svArthane vize saMyama karavAthI puruSane vize jJAna thAya che. AvA prakAranuM je svaviSayaka = puruSapratibiMbaviSayaka jJAna che te sattvaguNapradhAna buddhimAM rahe che. ema puruSa jANe che. paraMtu AvuM jANanAra puruSa = AtmA pote jJAnano viSaya kadApi banato nathI. kAraNa ke AtmA jo jJAnaviSaya bane to zeya thaI jAya. pachI te jJAtA banI na zake. kAraNa ke jJAtA ane jJeya tattvano atyanta virodha che. tethI to yogasUtramAM jaNAvela che ke - 'sattvaguNapradhAna buddhi ane puruSa A banne ekabIjAthI atyaMta saMkIrNa banI jAya che. tethI te bannene vize je ekatAnI = abhedanI = avizeSasvarUpanI = samAnasvarUpanI pratIti = adhyavasAya thAya che te ja bhoga kahevAya che. kAraNa ke te parArtha = 1800 = = dvAtriMzikA - 26/10 sattvapuruSA'bhedA = svarUpamAtrA''lambane = buddhibhinna evA puruSanA
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ * pAtaSmattasammatamAM pArthaTI * 1801 " pratyayAvizeSa' mor: pararthatyAt vArthasaMyaman puruSajJAti " (co.phU.rU-rU5) II || samAdhivighnA vyutthAne siddhayaH prAtibhaM ttH| zrAvaNaM vedanA''darzA''svAda-vArtAzca vittyH||11|| syaiva kartRtApratyayena yA sukha-duHkhasaMvit sa bhogaH / sattvasya svArthanairapekSyeNa parArthaH puruSArthanimittaH tasmAd anyo yaH svArthaH puruSasvarUpamAtrA''lambanaH parityaktA'haGkArasattve yA cicchAyAsaGkrAntiH tatra kRtasaMyamasya puruSaviSayaM jJAnamutpadyate / tatra tadevaMrUpaM svA''lambanaM jJAnaM sattvaniSThaM puruSo jAnAti na punaH puruSo jJAtA jJAnasya viSayabhAvamApadyate, jJeyatvA''patteH / jJAtR-jJeyayozcA'tyantavirodhAt - (rA.mA.3/35) iti / prakRte buddheH pratyayaH zabdAdyAkArA sukhAdyAtmikA vRttiH / puruSasya pratyayazca tadavacchinnacaitanyam / taptAyaHpiNDavadaviviktaM tadubhayameva bhoga iti lokavyavahAreNA'vaseyam / lokairhi zabdAdigrahItA 'ahaM sukhI'tyAdyabhimAnapUrvakasukhAdyanubhava eva bhogatayA vyavahriyate / vastutaH buddhipuruSobhayapratyayA'viveka eva bhogaH pAtaJjaladarzane iti dhyeyam / / 26/10 / / prayojanathI pravRtta thayela che. parArtha bhogathI bhinna evA svArthane vize saMyama karavAthI puruSane vize jJAna thAya che." 9 (26/10) vizeSArtha - sAMkhya ane pAtaMjaladarzanamAM prakRti-buddhi-aMtaHkaraNa vagere jaDa che. potAnA mATe tene koI bhoga karavAno nathI. puruSanA bhoga mATe ja te pravRtti kare che. mATe bhoga parArtha = paraprayojanapravRtta ja hoya che. paraMtu parArtha bhoga samApta thaI javAthI prakRti-buddhi aMtaHkaraNa vagere kRtArtha thaI jAya tyAre sukhAdinA kartutvanuM abhimAna choDIne te potAnA svarUpanuM ja kevaLa AlaMbana le che. AvI avasthAmAM aMtaHkaraNamAM rajoguNa-tamoguNa tirobhUta thAya che. ane sattvaguNa atyaMta baLavAna bane che. tethI buddhitattva = aMtaHkaraNa tattva atyaMta nirmaLa bane che. tethI temAM puruSanuM pratibiMba saMkrAnta thAya che. AvA atyaMta nirmaLa-svaccha aMtaHkaraNamAM dhAraNA-dhyAna-samAdhine kendrita karavAthI puruSane vize jJAna thAya che. puruSane vize jJAna thAya che. eno matalaba evo nahi samajavAno ke "puruSa jJAnano viSaya bane che. paraMtu potAnA pratibiMbane AlaMbana karanAruM jJAna nirmaLa buddhi tattvamAM raheluM che.' - Ama puruSa jANe che. darpaNa tulya svaccha buddhimAM puruSanuM pratibiMba paDe che. te saMkrAnta cichAyAnuM = puruSapratibiMbanuM jJAna sattvaguNapradhAna buddhine thAya che - ema puruSa jANe che to paNa puruSa kadi jJAnaviSaya banato ja nathI. kAraNa ke jJAnaviSaya bane te zeya kahevAya. tathA zeya hoya te jaDa hoya. jJAtA to cetana hoya. jJAtA ane zeyano to zAzvata virodha che. jJAtA kadApi zeya banI na zake ane joya kadApi jJAtA banI na zake. jJAtA ane zeyano paraspara sparza kadi paNa thayo nathI. hA, jJAtRtvanuM abhimAna joya evI buddhi-aMtaHkaraNa vagerene thaI zake. paNa te kadi paNa jJAtA to na ja banI zake. te ja rIte jJAtA kadi zeya banI na zake. sAMkhya ane pAtaMjala yogadarzananI A vizeSatA khAsa dhyAnamAM rAkhavA jevI che. (26/10) gAthArtha :- svArtha saMyamathI prAtija jJAna thAya che. tethI zrAvaNa, spArjanavedanA, cAkSuSa pratyakSa 1. yogasUtrapratiSu bahvISu ...pratyayA'vizeSAd bhogaH parArthAnyasvArthasaMyamAt puruSajJAnam' iti pAThaH / prakRte ca yogasUtrabhASyAnusAreNa To pRhItaH | trizihistapratipu = "mo: parartha: svArtha." ti pATha: | 2. dastAva 'gulyA" tyazuddhaH pATha:
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1802 * pratimAmAvaprarzanam * dvAtriMzikA-26/11 samAdhIti / tataH svArthasaMyamA''hvayAt puruSasaMyamAdabhyasyamAnAt prAtibhaM = pUrvoktaM jJAnam, yadanubhAvAt 'sUkSmA'rthAdikamarthaM pazyati / zrAvaNaM = zrotrendriyajaM jJAnam, yasmAtprakRSTAddivyaM zabdaM jAnAti / vedanA = sparzanendriyajaM jJAnaM, vedyate'nayeti kRtvA, tAntrikyA saMjJayA vyavahriyate, yatprakarSAdivyasparzaviSayaM jJAnamutpadyate AdarzaH = cakSurindriyajaM jJAnam, A = samantAd dRzyate'nubhUyate rUpamaneneti kRtvA, yatprakarSAddivyarUpajJAnamutpadyate / AsvAdo = rasanendriyajaM jJAnaM, AsvAdyate'neneti kRtvA, yatprakarSAddivyarasasaMvidupajAyate / vArtA = gandhasaMvittiH, vRttizabdena tAntrikyA paribhASayA ghrANendriyamucyate, vartamAne gandhaviSaye pravartate iti kRtvA vRttau ghrANendriye bhavA vArtA, yatprakarSAdivyo gandho'nubhUyate / etAH ca vittayo = jJAnAni bhavanti / taduktaM- "tataH praatibhshraavnnvednaadrshaa(nA) svAvArtA gAyatte" (yo.phU.rU-rU6) | eteSAM phalavizeSANAM saprasaGgaM viSayavizeSavibhAgamAviSkartumAha- 'samAdhI'ti / prAtibhaM = pUrvoktaM = dazamakArikAyAmihaiva nirUpitaM jJAnaM yadanubhAvAt = yadIyaprabhAvAt sUkSmA'rthAdikaM = sUkSma-viprakRSTavyavahitAdilakSaNaM artha = viSayaM yogI pazyati = sAkSAtkaroti / rAjamArtaNDavRttyanusAreNa vyAkhyAnayatizrAvaNaM = zrotrendriyajaM jJAnamityAdi spaSTam / tatra yogasUtrasaMvAdamAha- 'tata' iti / atra yogasUtrabhASyaM - prAtibhAt sUkSma-vyavahita-viprakRSTA'tItA'nAgatajJAnam / zrAvaNAd divyazabdazravaNam / vedanAd divya= Adarza, AsvAda ane gandhasaMvedana = vArtA. A jJAno utpanna thAya che. vyutthAnadazAmAM A siddhi kahevAya che. samAdhimAM to te vighna ja che. (26/11) TIkArtha :- svArthasaMyamanuM bIjuM nAma puruSasaMyama che. teno abhyAsa karatAM karatAM pUrve (dvA.tA.26 10) jaNAvela pratibhajJAna utpanna thAya che ke jenA anubhAvathI-pratApathI yogI sUkSma-vyavahita vagere padArthone sAkSAt jue che. zrotrendriyanuM jJAna prakRSTa thavAthI yogI divya zabdane jANe che. sparzendriyajanya jJAna vedanA kahevAya. kAraNa ke tenAthI sparzanuM vedana thAya che. A tAMtrikI = pAribhASikI saMjJA che. matalaba ke pAtaMjala yogadarzananI pAribhASikI saMjJA mujaba spArzana pratyakSamAM "vedanA' zabdano prayoga = vyavahAra thAya che. vedanA prakRSTa banavAthI divyasparzane vize paNa jJAna thAya che. arthAt prakRSTa vedanA = spArzana pratyakSathI apsarA-devI vagerenA sparzano paNa ahIM rahelA yogIne bodha thAya che. cakSu IndriyathI thanAro bodha Adarza kahevAya che. A = cAre bAjuthI, darza = rUpadarzana thAya jenAthI te Adarza-AvI paribhASA che. AdarzanA = cAkSuSa pratyakSanA prakarSathI devatAI apsarArUpa vagerenuM ahIM rahelA yogIne jJAna thAya che. rasanendriyajanya jJAna AsvAda kahevAya che. kAraNa ke tenAthI rasanuM AsvAdana thAya che. AsvAdajJAnanA prakarSathI divya rasanI anubhUti thAya che. gandhanuM saMvedana vArtA kahevAya che. pAtaMjala- darzananI khAsa paribhASA mujaba "vRtti' zabdano artha dhrANendriya = nAka thAya che. vartamAna gandhasvarUpa viSayamAM je varte te vRtti = nAma. tathA vRttimAM = dhrANendriyamAM je utpanna thAya te vArtA. tethI vRttijanya anubhUti = vArtA. vArtAjJAnanA prakarSathI divya gandhanI anubhUti thAya che. A badhA jJAno svArthasaMyamathI thAya che. tethI to yogasUtramAM jaNAvela che ke - "puruSaviSayaka 2. hastAva 'sUryadi.." phUtrazuddha: 18: 2. mudritaprato 'vAlo' ti kuti: 8: |
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ * aNimAdispRhA AtmajJAnapratibandhikA 1803 etAzca samAdheH prakarSaM gacchataH sato vighnAH (= samAdhivighnAH), harSa - vismayAdikaraNena tcchithiliikrnnaat| vyutthAne = vyavahAradazAyAM ca samAdhyutsAhajananAd viziSTaphaladAyakatvAcca siddhayaH / * sparzA'dhigamaH / AdarzAd divyarUpasaMvit / AsvAdAd divyarasasaMvit / vArtAto divyagandhavijJAnamiti / etAni nityaM jAyante - (yo.sU. bhA. 3/36) paraM tattvajJAnI tatra nopalipyate / taduktaM zivadharmottare - padmapatraM yathA toyaiH svasthairapi na lipyate / zabdAdiviSayAmbhobhistadvajjJAnI na lipyate / / - (zi.dha. ) iti / kadAcidAtmaviSayasaMyame pravRttaH tatprabhAvAdamUrarthAntarasiddhIradhigamya kRtArthammanyaH saMyamAd viramedata Aha- etAzca anantaroditAH phalavizeSAH prakarSaM gacchataH sataH samAdheH apavargekamukhyaphalasyA'samprajJAtasamAdheH vighnAH = upadravAH, harSa-vismayAdikaraNena = pramodA''zcaryakutUhalautsukya-mada- parA'bhibhava-kIrttispRhAdividhAnena tacchithilIkaraNAt samAdhiprakarSavighaTanAt / ata eva nirAlambopaniSadi - aNimAdyaSTaizvaryA''zAsiddhasaGkalpaH = bandhaH - (nirA.6) ityuktam / taduktaM yogatattvopaniSadi api - ete vighnA mahAsiddherna ramet teSu buddhimAn - ( yo ta 76 ) iti / aNimAdisiddhiratityAgenA'vadyaparihArAd muktisukhopalambhe tAbhirna kiJcidapi prayojanaM paramArthato vidyate / taduktaM mahAkAlasaMhitAyAM guhyakAnyupaniSadi vimuktaH sarvapApebhyaH kaivalyAyopakalpate / sarvAbhiH siddhibhistasya kiM kAryaM kamalAnane !? / / - ( gu. kA. 84 ) iti / pratyutA'NimAdisiddhitRSNAto mokSA'vAptau mahAvighnamupa-. tiSThate / taduktaM rAmagItAyAM api mokSasya bahavaH zAstre procyante pratibandhakAH / aNimAdIcchayA tulyaH pratibandho na kazcana / / yasyA'NimAdisiddhIcchA lezamAtrA'pi vartate / kalpakoTyA'pi tasyA''tmajJAnasiddhirna setsyati / / pApAnAM mahatAM jJAnapratibandhakatA yathA / tathA'NimAdisiddhInAmataH siddhimatiM tyajet / / = - (rA.gI. 16/29,30,37 ) iti / yuktaJcaitat abhisaMhitatApatrayA''tyantikopazamarUpaparamapuruSArthaH yogI khalu kathaM tatpratyanIkAsu siddhiSu rajyeta ? kevalaM vyavahAradazAyAM = vyutthAnadazAyAM samAdhyutsAhajananAt = 'asti khalu mama yogAbhyAsaphalamadbhutamityevamaSTAGgikayogamArgagocaravIryollAsA''dhAnAt viziSTaphaladAyakatvAcca siddhayaH = puruSArthA ucyante / vyutthitacitto hi tAH siddhIrabhimanyate, janmadurgata iva draviNakaNikAmapi draviNasambhAram / etena aNimAdipadaM prApya rAjate rAjayogataH - (yo.zi. 1 / 138) iti yogazikhopaniSadvacanamapi vyAkhyAtam / paraM zIghramokSaikakAminA zukadevamArgagAminA yoginA tu samAhitacittena svayamevopanatAbhyo'pi tAbhyo virantavyam / na hyAtmasAkSAtkAramantareNa siddhikoTyA'pi kRtakRtyatA samasti / tatazca jJAnagarbhavairAgyA'nuviddhayogA'bhyAsaparatayA yoginA bhAvyam / taduktaM rAmasaMyamathI pratijJAna, zrAvazajJAna, vehanAjJAna, AdarzajJAna, AsvAdRjJAna, vArtAjJAna utpanna thAya che. ' - A badhI labdhio prakRSTa banatI samAdhimAM vighnarUpa ja che. kAraNa ke divya rUpa-2sa-gaMdha vagerenA anubhavathI harSa-vismaya vagere thavAthI samAdhi zithila thaI jAya che. tema chatAM vyutthAna dazAmAM vyavahAramAM A siddhi kahevAya che. kAraNa ke divya rUpa-rasa-svAda vagereno anubhava thavAthI yogIne samAdhine meLavavA mATe utsAha utpanna thAya che. tathA tenAthI viziSTa phaLa paNa yogIne maLe che.
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA - 26/11 1804 * sAzravAnAzravasiddhiprarUpaNam yata uktaM- "te samAdhAvupasargA vyutthAne siddhayaH " ( yo. sU. 3 - 37 ) / / 11 / / gItAyAM yogAbhyAsarato vidvAn vairAgyeNa ca saMyutaH / na bibheti kadA'pyasmAt saMsArAd dustarAdapi / / - (rA.gI. 3/49) iti / prakRte rasauSadhi-kriyAjAla - mantrA'bhyAsAdisAdhanAt / sidhyanti siddhayo yAstu kalpitAstAH prakIrtitAH / / - (yo. zi. 1 / 152 ) iti yogazikhopaniSadvacanamapi smartavyam / - siddhau cittaM na kurvIta caJcalatvena cetasaH - (yo.zi. 5 / 62 ) iti yogazikhopaniSadvacanaM na vismartavyam / avadheyaJca dravya-mantra- kriyA- kAlayuktayaH sAdhusiddhidAH / paramAtmapadaprAptau nopakurvanti kAzcana / / sarvecchAjAlasaMzAntAvAtmalAbho bhaved mune ! / sa kathaM siddhijAlAni nUnaM vAJchatyacittakaH ? / / - ( anna. 4 / 6,8) iti annapUrNopaniSadvacanam / taduktaM varAhopaniSadi api - anAtmavidamukto'pi siddhijAlAni vAJchati / dravya -mantra-kriyA - kAlayuktyA''pnoti munIzvara ! || sarvecchAkalanAzAntAvAtmalAbhodayAbhidhaH / sa punaH siddhivAJchAyAM kathamarhatyacittataH / / - ( varA.3/2629) iti / ayaJca yogI vAmadevamArgA'nuyAyitayA dIrghakAlenA'pavargamavApnoti / taduktaM varAhopaniSadi eva yamAdyAsanajA''yAsa-haThAbhyAsAt punaH punaH / vighnabAhulyasaJjAtaH aNimAdivazAdiha / / alabdhvA'pi phalaM samyak punarbhUtvA mahAkule / punarvAsanayaivA'yaM yogA'bhyAsaM punazcaran anekajanmA'bhyAsena vAmadevena vai pathA / so'pi muktiM samApnoti tadviSNoH paramaM padam / - (varA.4/39-41) iti / aNimAdisiddhAvanAsaktAstu yogino labdhvA'pi tAH bhIma-bhAsadRDhanyAyenA'cireNApavargamavApnuvanti / bhIma -bhAsa - dRDhAkhyAH trayo'surAH zambareNa svamAyayA nirmitAH te ca talaprahArAdinA mervAdicUrNIkaraNe zaktA jJAnaprabhAvAt tatrA'nAsaktAH ciraM jIvanmuktisukhamanubhUya nirvANapadaM prAptA iti yogavAziSThe prasiddhamiti prAgapi (pR.430) darzitam / prakRte dAma vyAla - kaTanyAyo na tava syAt kadAcan / bhImabhAsa- dRDhanyAyaH sarvadA te'stu rAghava ! / / yogavAziSThakArikA smartavyA / prakRte yogasUtrasaMvAdamAha - 'ta' iti / te prAtibhAdayaH samAhitacittasyotpadyamAnA upasargAH taddarzanapratyanIkatvAt / vyutthitacittasyotpadyamAnAH siddhayaH - (yo.sU.bhA.3/ 37) iti yogasUtrabhASye vyAsaH / dhyAnAdvaizvaryamatulamaizvaryAtsukhamuttamam / jJAnena tatparityajya videho muktimApnuyAt / / - (zi. dharmo . ) iti zivadharmottaravacanamapyatra yathAgamamanuyojyam / - (yo. vA. 25 / 34) iti bauddhamate tvaNimAdayaH siddhayaH sAzravAH sopadhikA anAryAzca / nirAzravA nirupadhikA AryAzca RddhayaH pratikUlAdAvapyanukUlatvAdipratisandhAnena viharaNAdayaH / idamevA'bhipretya sUtrapiTakAntargate dIghanikAye pAthikavarge samprasAdanIyasUtre ekacco samaNo vA brAhmaNo vA AtappamanvAya... pe0.. tathArUpaM cetosamAdhiM phusati, yathAsamAhite citte anekavihitaM iddhividhaM paccanubhoti / ekopi hutvA bahudhA hoti, bahudhApi hutvA eko hoti; AvibhAvaM tirobhAvaM tirokuTTaM tiropAkAraM tiropabbataM asajjamAno gacchati seyyathAvi AkAse / pathaviyApi ummujja - nimujjaM karoti, seyyathApi udake / udakepi abhijjamAne gacchati, seyyathApi pathaviyaM / AkAsepi pallaGkena kamati, seyyathApi pakkhI sakuNo / imepi tethI yogasUtramAM jaNAvela che ke - te divya jJAno samAdhimAM upasarga che. vyutthAna dazAmAM te siddhi hevAya che.' - (26 / 11 )
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ * mAryAnArthasiddhipram * 1805 candimasUriye evaMmahiddhike evaMmahAnubhAve pANinA parAmasati parimajjati / yAva brahmalokApi kAyena vasaM vatteti / ayaM, bhante, iddhi sAsavA saupadhikA, no ariyAti buccati / .. bhikkhu sa ce AkaGkhati-paTikUle appaTikUlasaJjI vihareyya'nti, appaTikUlasaJjI tattha viharati / sa ce AkaGkhati'appaTikUle paTikUlasaJI vihareyya'nti, paTikUlasaJjI tattha viharati / sa ye Akakhati- 'paTikUle ca appaTikUle ca appaTikUlasaJjI vihareyya'nti, appaTikUlasaJjI tattha viharati / sa ce AkaGkhati'paTikUle ca appaTikUle ca paTikUlasaJI vihareyya'nti, paTikUlasaJjI tattha viharati / sa ce akaGkhati'paTikUlaJca appaTikUlaJca tadubhayaM abhinivajjetvA upekkhako vihareyyaM sato sampajAno'ti, upekkhako tattha viharati sato sampajAno / ayaM, bhante iddhi anAsavA anupadhikA ariyAti buccati (vI.ni. sampanIya sutta-rU//12 pR.83) rUtyun | padghanumati = pratyenumati, dutva = mUtvA, tirokuTuM = tiryakkuDyaM, tiropAkAraM = tiryakprAkAraM, tiropabbataM = tiryakparvataM, pathaviyApi = pRthivyAmapi, pallaGkena = paryaGkA''sanena, kamati = gacchati, parAmasati = parAmRzati, spRzatIti yAvat / parimajjati = parimArTi, paTikUle = pratikUle AhAra-vastrAdau zatruprabhRtau ca appaTikUlasaJjI = 'idaM me na pratikUlamiti saMjJAnavAn, abhinivajjetvA = abhinivarya, vihareyyaM = vihareyaM, sato = smRtimAn, sampajAno = samprajAnAnaH, ziSTaM spaSTam / yathA''gamaJcaitadapIhA'nuyojyaM viditsvparata-paramArthe: sAra6/11TI che siddhi chatAM upasarga ha vizeSArtha :- yoga sAdhanA karatAM karatAM puruSasaMyamanA prabhAve yogIne divya rUpa-rasa-gaMdha vagerenI anubhUti thatAM tene "huM sAcA mArge cAlI rahyo chuM.' A sAdhanA mArge AgaLa vadhavAthI mane avazya samAdhiyoga maLaze ja. have huM vadhu sArI rIte niyamita aSTAMga yoganI sAdhanA karuM...' A pramANe yogIno utsAha sAdhanAmArge vadhato jAya che. samAdhiprApti mATeno utsAha vadhAravAnA lIdhe te divyajJAno siddhi kahevAya che. prAtijajJAna, divyajJAna vagerenA kAraNe viziSTa anubhUtio - aNimA-mahimA vagere labdhio prApta thAya che. mATe te vyavahAradazAmAM rahelA yogI mATe siddhi kahevAya che. paraMtu divya anubhUtio thavAthI huM bIjA karatAM ghaNo AgaLa chuM. bIjAne na maLe tevI labdhio mane pragaTI che. mAruM jIvana saphaLa thaI gayuM. huM kRtakRtya thaI gayo. bIjA mArA karatAM ghaNA pAchaLa che. huM kevo bhAgyazALI ane mahAna chuM ! aho! mArI adbhuta camatkArazakti !" Avo ahaMkAra-AnaMdano atireka-Azcarya vagere bhAvomAM yogI aTavAya to te yogI mATe te tamAma siddhio samAdhine meLavavAmAM upasargarUpa banI jAya. samAdhimArge AgaLa vadhavAnA badale te divya sudhArasa AsvAda-apsarAsparza vageremAM aTavAIne aTakI jAya che. sAdhanA mATeno utsAha osaravA mAMDe che. pramAda-abhimAna-Asakti vagere mithyA bhAvomAM yogI phasAI jAya che. sAdhanAnuM sattva, AtmAnuM ojasa ane mananI pavitratA ravAnA thAya che. tevI divya anubhUtio pharIthI thAya tenI rAha jovAmAM te aTakI paDe che. tevI anubhUti na thAya to te viSAda pAme che. divya anubhUti pharIthI thAya to tenI Asakti vadhe che. Ama asaMgaalipta-atIndriya Atmatattva pratyethI tenI najara khasI jAya che. ane pharIthI te sAMsArika bhAvomAM phasAI jAya che. Ama aparipakva sAdhaka mATe te ja siddhio samAdhinI prAptimAM vighnarUpa upasargasvarUpa banI jAya che. "je poSatuM te mAratuM' - A ukti ahIM martavya che.(26/11)
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1806 * zarIrabandhaprarUpaNam dvAtriMzikA-26/12 bandhakAraNazaithilyAt pracArasya ca vedanAt / cittasya syAt parapure pravezo' yogasevinaH / / 12 / / bandheti / "vyApakatvAdAtma-cittayorniyatakarmavazAdeva zarIrA'ntargatayornogyabhoktRbhAvena yatsaMvedanamupajAyate sa zarIrabandha ityucyate / tato bandhasya = zarIrabandhasya yatkAraNaM dharmA'dharmAkhyaM karma tasya zaithilyAt = tAnavAt (=bandhakAraNazaithilyAt) / pracArasya ca = cittasya hRdayapradezAdindriyadvAreNa viSayA''bhimukhyena prasarasya ca vedanAt = jJAnAt = "iyaM cittavahA nADI, anayA cittaM vahati, iyaM rasa-prANAdivahAbhyo 'vilakSaNeti" svaparazarIra saJcAraparicchedAdityarthaH, yogasevino = yogA''rAdhakasya cittasya parapure = mRte jIvati vA parakIyazarIre pravezaH syAt / cittaM ca parazarIraM pravizadindriyANyanuvartante, madhukararAjamiva makSikAH / tataH parazarIraM praviSTo yogI atha kriyArUpasiddhyantaramAha- 'bandhe'ti / rAjamArtaNDavRttyanusAreNa vyAkhyAnayati- vyApakatvAditi / sa eva zarIrabandhaH = dehe bandha ityucyate / 'sarvatra vyAptizIlasya cittasya svazarIramAtre saGkocena sthitiH = bandhaH' (yo.sudhA.3/18) iti yogasudhAkara-maNiprabhAkRtau / bhAvAgaNezastu - caJcalasvabhAvasyA'pi manaso dharmA'dharmavazAdeva zarIre bandhaH = jJAnahetusaMyogasthairyam - (bhA.ga.3/38) ityAha / nAgojIbhaTTasyApyayamevA''bhiprAyaH / yogasUtrabhASye vyAso'pi - lolIbhUtasya manaso'pratiSThasya zarIre karmA''zayavazAd bandhaH = pratiSThA 6 (yo.sU.bhA.3/18) ityAcaSTe / 'caJcalasvabhAvasyA'ta evA'pratiSThasyaikatrA'navasthitasyA'pi manaso dharmA'dharmavazAdeva zarIre yA pratiSThA = jJAnahetuH sambandhavizeSaH sa bandhaH' (yo.vA.3/18) iti yogavArtike vijJAnabhikSuH / tasya = zarIrabandhakAraNIbhUtadharmAdeH samAdhibalena tAnavAt dRDhabandhanA'kSamatArUpAt / prasarasya ca kASThAprAptasaMyamaviSayIkRtasya jJAnAt / yoga : paraayapravezanI siddhi gAthArtha :- zarIrabaMdhanA kAraNonI zithilatAthI ane cittapracAranuM vedana karavAthI yogInA cittano 527yapraveza thAya che. (26/12) TIkArtha:- AtmA ane citta pAtaMjalayogadarzananA mata mujaba vyApaka che. cokkasa prakAranA karmanA lIdhe ja AtmA ane citta zarIra antargata thAya che. zarIramAM rahela AtmA ane antaHkaraNanuM je bhogyabhojjubhAvarUpe saMvedana thAya che te zarIrabaMdha kahevAya che. "AtmA bhoktA che tathA citta bhogya che? - A rIte saMvedana thAya te dehabaMdha. mATe dehabaMdhanuM kAraNa puNya-pApa nAmanA karma che. vivakSita zarIramAM ja uparokta bhogya-bhoktabhAvathI saMvedana thavAnuM kAraNa bananAra dharma-adharmamAM ghaTADo thavAthI tathA cittaprasAraNanA jJAnathI yogInuM citta parakAyapraveza kare che. citta hRdayanA sthAnamAMthI Indriya dvArA viSayAbhimukhatAnA kAraNe anyatra phelAya che. yoganA ArAdhakane cittanA phelAvAno A rIte bodha thAya che ke "A cittavAhinI nADI che. AnA dvArA citta doDadhAma kare che. A cittavAhinI nADI rasavAhinIprANavAhinI vagere nADIothI vilakSaNa che. potAnA zarIramAM ane bIjAnA zarIramAM citta kyAM kyAM kevI rIte kaI nADIthI phare che? teno nirNaya paNa parakAyapraveza mATe jarUrI che. tenA kAraNe yogasAdhanA 1. mudritapratau 'pradezo' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarza 'yogasevina' iti padaM nAsti / 3. hastAdarza 'tAnavati' ityazuddhaH pAThaH / hastAdarzAntare ca 'tAnavAnati' ityazuddhaH pAThaH / 4. hastAdarza 'hRdayadvAreNa' iti truTitaH pAThaH / 5. mudritapratau 'vilakSeti' ityazuddhaH pAThaH / ...... cihnadvayavartI agretanapRSThavyApI dIrghaH pATho hastAdarzavizeSe nAsti /
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ * varmanAzAbharvatra vyavahArasiddhi: * 1807 Izvaravattena vyavaharati, yato vyApakayozcitta - puruSayorbhogasaGkocakAraNaM karmA'bhUt, taccet samAdhinA kSiptaM tadA svAtantryAtsarvatraiva bhoganiSpattiriti / taduktaM- "bandhakAraNazaithilyAt pracArasaMvedanAcca vittasya parazarIra'veza:" kRti (yo.mU.3-38)||2|| samAnasya jayAddhAmo'dAnasyA'bAdyasaGgatA / divyaM zrotraM ' punaH kSetra-vyono: samvanyasaMyamAt rU| samAnasyaMti| samAnastha = agnimAveSTya vyavasthitasya samAnA''khyasya vAyoH jayAt anayA nADyA cittaM zarIre evaMprakAreNa vahati = pravizati nirgacchati ca IF parakIyazarIreNa vyavaharati / ziSTaM spaSTam / prakRte yogasUtrasaMvAdamAha - 'bandhe 'ti / atra candrikAvRttiH - vyApakatvAdAtmacittayoH niyatakarmaNA zarIrAntaryadvedanaM sa bandhaH, tasya kAraNaM dharmA'dharmAkhyaM yadA zithilaM bhavati tasmAccittasya yaH pracAraH hRdayAd viSayA''bhimukhyena prasaraH, tasya jJAnAt cittavahanADyAdi yo jAnAti sa parazarIraM sajIvaM mRtaM vA pravizati tasmiMzca cittapraveze sarvaM sUkSmamindriyAdi upAvartata tadanu madhukararAjamiva madhumakSikAH, karmanAzAd yogI sarvatra vyavaharatItyarthaH 8 (caMdra.3/38) rUtyevuM vartate | prate - parAyamanoyoga: varAyapravezatu - (yo.zi.1/48) iti yogazikhopaniSadvacanamapi yathAtantraM yathAnubhavaJcAnuyojyaM tAdRzAnubhavavizAradaiH / / 26 / 12 / / = = = siddhyantaramAha- 'samAnasye 'ti / rAjamArtaNDA'nusAreNa vyAkhyAnayati- samAnasya = agnimAveSTya karanAra yogInA cittano marelA ke jIvatA paradehamAM praveza thaI zake. jema madhamAkhInI rANIne (rAjAne) madhamAkhIo anusare che. tema parakIya zarIramAM praveza karatA yogIcittane yogInI Indriyo anusare che. arthAt bIjAnA zarIramAM yogInuM mana praveza kare tenI sAthe yogInI AMkha vagere Indriyo paNa praveza kare ja che. tethI bIjAnA zarIramAM praveza karanAra yogI IzvaranI jema yathecchapaNe-svataMtrapaNe parakIya zarIrathI pravRtti kare che. kAraNa ke vyApaka evA AtmA ane mananA bhogavaTAmAM saMkocanuM kAraNa to karma ja hatuM. te pratikULa karma ja jo samAdhithI pheMkI dIdhuM hoya to svataMtratAnA lIdhe badhe ja bhogavaTAnI pravRttino prAdurbhAva thAya. tethI to yogasUtra graMthamAM kahela che ke - dehabaMdhanA kAraNonI zithilatAthI ane cittaprasAranA jJAnathI parakIya zarIramAM yogIcittano praveza thAya che.' - (26/12) vizeSArtha :- pAtaMjaladarzanamAM AtmA ane mana banne vibhu-sarvavyApI che. tethI sarvatra sarvadA yathecchapaNe tamAma vastuno/sarva dehAdino bhogavaTo karI zake che. paNa karma temAM naDatarabhUta thAya che. yogI jyAre yogasAdhanAthI te karmane ukheDIne pheMkI de pachI to koInA paNa zarIramAM mana-Indriyano praveza karAvIne bIjAnA zarIrano bhogavaTo svecchA mujaba karI zake. jIvatA ke marelA, pazu-paMkhI ke mANasa koInA paNa dehamAM te praveza karIne IcchAnusAra tenA zarIrano bhogavaTo karI zake che. manane bIjAnA zarIramAM kaI rIte laI javuM ? tenuM jJAna temAM sahakArI kAraNa bane che. A parakAyapraveza kahevAya che. A yoganI eka prakAranI siddhi che. (26/12) * vAyujayanI siddhio * gAthArtha :- samAna vAyunA jayathI teja pragaTe che. udAna vAyunA jayathI pANI vagerethI asaMgapaNuM Ave che. kAna ane AkAzanA saMbaMdhane vize saMyama karavAthI kAna divya thAya che. (26/13) TIkArtha :- jaTharAgnine vIMTaLAIne rahelA samAna nAmanA vAyu upara saMyama karIne kAbu meLavavAthI 1. mudritaprato '...dhAmAvAna...' tyazuddha: pATha: / 2. hastAvarSe 'vyAse' tyazuddha: pAH /
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1808 paJcavidhavAyusvarUpadyotanam dvAtriMzikA - 26/13 saMyamena vazIkArAnnirAvaraNasyA'gnerUrdhvagatvAt dhAma tejaH taraNipratApavadavabhAsamAnamAvirbhavati, yena yogI jvalanniva pratibhAti / yaduktaM- "samAnajayAjjvalanaH (m) " ( yo.sU.3-40) / " = udAnasya kRkATikAdezAdAzirovRtterjayAditareSAM vAyUnAM nirodhAdUrdhvagatitvasiddheH abAdinA vyavasthitasyeti / 'samaM sarvanADISu rasAnAM saJcaraNAtsamAnaH prANabhedaH' (bhA.ga.3/40 vR.) iti bhAvAgaNezaH / ' AhRdayAd AnAbhisthitaH = samAnaH' (yo. sudhA. 3/40 ) iti yogasudhAkaroktiH / yogacUDAmaNyupaniSadi tu samAno nAbhideze - (yo. cUDA. 24) ityuktam / - sarvagAtreSu sarvavyApI = samAnaH - (zAM. 1/15) iti tu zANDilyopaniSadi zrUyate / taduktaM trizikhibrAhmaNopaniSadi api - samAnaH sarvagAtreSu sarvavyApI vyavasthitaH - (tri.zi.80 ) iti / jAbAladarzanopaniSadi apa - samAnaH sarvadeheSu vyApya tiSThatyasaMzayaH - ( jA. da. 4 / 29) ityuktam / yogasUtrasaMvAdamAha - 'samAne 'ti / 'nAbhinikaTasthA'gnivyApinaH samAnasya vazIkArAd agneH jvalanaM bhavati yena jvalanniva dRzyate' (ma.pra. 3 /40) iti maNiprabhAkRt / jitasamAna: tejasa upadhmAnaM kRtvA jvalati - (yo. bhA. 3/40) iti yogasUtrabhASyakAraH / 'upadhmAnaM uttejanaM kRtvA jvalati = satIvat svazarIraM dahatI 'ti ( yo. vA. 3/40) yogavArtikakRt / maitrAyaNyupaniSadi yo'yaM sthaviSTho dhAturannasyApAne prApayati aNiSTho vA'Gge'Gge samAnayatyeSa vAva sa samAnasaMjJA - (maitrA.2/5) ityevaM samAnAkhyavAyusvarUpamAveditam / - svayaM prAtiSThate madhye tu samAnaH / evaM hyetadbhutamannaM samaM nayati - (prazno 3 / 5) iti praznopaniSaduktiH / tathA rasAdyUrdhvanayanAdUrdhvagatipradatvAccordhvasaJcArI prANA'vAntarabheda udAna ucyate / taduktaM maitrAyaNyupaniSadi yo'yaM pItA'zitamudgirati nigiratIti vaiSa vAva udAna: - (maitrA . 2 / 6) iti / yogacUDAmaNyupaniSadi tu udAnaH kaNThamadhyagaH - ( yo. cU. 24 ) ityuktam / zANDilyopaniSadi tu - sarvasandhistha udAnaH pAda-hastayoH - ( zAM. 1/15 ) ityevaM tallakSaNamuktamityavadheyam / taduktaM trizikhibrAhmaNopaniSadi api udAnaH sarvasandhisthaH pAdayorhastayorapi - ( tri.zi.80 ) iti / jAbAladarzanopaniSadi api udAnasaMjJo vijJeyaH pAdayorhastayorapi - ( jA. da. 4 / 29) ityuktam / - tejo ha vA udAnastasmAdupazAntatejAH / punarbhavamindriyairmanasi sampadyamAnaiH - (prazno 3 / 9) ityAdikaM praznopaniSado vijJeyam / - yA tu tatraikazatAnAM nADInAM madhya UrdhvaMgA suSumnA''khyA nADI, tayaikayordhvaH san udAno vAyurApAdatalamastakavRttiH - (pra.upa.bhA. 3 / 7) iti praznopaniSadbhASye udAnavAyusvarUpamavarNi zaGkarAcAryeNa / - dehasyonnayanAdikamudAnakarma - ( zAM. 1 / 3 ) iti tu zANDilyopaniSatkAraH / tasya udAnasya kRkATikAdezAd AzirovRtteH saMyamavizeSeNa jayAt / tattvavaizAradyAM vAcaspatimizrastu agni uparanuM vAyunuM AvaraNa dUra thAya che. tethI nirAvaraNa banela agni Urdhvagati kare che. tenA kAraNe yogInA zarIramAM sUryaprakAzanI jema camakatuM teja pragaTe che. tenA lIdhe yogI jANe saLagatA hoya tevA lAlacoLa lAge che. mATe ja yogasUtramAM jaNAvela che ke - 'samAna vAyunA jayathI agni jevA lAlacoLa thavAya che.' gaLAnI ghaMTI galaghaMTI sthaLathI (=Doka ane mAthAnI saMdhinA pAchalA bhAgathI) mAMDIne mastaka sudhI vyApIne rahelo vAyu udAna kahevAya che. udAna vAyunA jayathI bIjA vAyuno pratirodha thavAthI = * *
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jalagAminI labdhiH * 1809 jalAdinA asaGgatA apratiruddhatA (=abAdyasaGgatA ) / jitodAno hi yogI "jale mahAnadyAdau mahati vA kardame tIkSNeSu vA kaNTakeSu na sajati, kiM tu laghutvAttUlapiNDavajjalAdAvanimajjannupara 1tena gcchtiityrthH| taduktaM- "2 udAnajayAjjalapaGkakaNTakAdiSvasaGga utkrAntizca"(yo.sU.3-39) / zrotraM zabdagrAhakamAhaGkArikamindriyaM vyoma zabdatanmAtrajamAkAzaM, tayoH (= zrotravyomnoH) punaH sambandhasaMyamAd deza-dezibhAvasambandhasaMyamAd divyaM yugapatsUkSma-vyavahitaviprakRSTazabdagrahaNasamarthaM zrotraM bhavati / = = = = unnayanAd UrdhvaM nayanAt rasAdInAmudAnaH, AnAsikA'grAd A ca ziraso vRttirasya - (ta. vai. 3/39) ityAha / yogavArtikakRnmate tUdAnasya mukhanAsikAdikamArabhya brahmarandhraparyantaM vRttiH / = udAnajayasiddhau yogasUtrasaMvAdamAha - ' udAne 'ti / atra rAjamArtaNDavRttiH - samastAnAmindriyANAM tuSajvAlAvad yA yugapadutthitA vRttiH sA jIvanazabdavAcyA / tasyAH kriyAbhedAt praannaapaanaadisNjnyaabhirvypdeshH| tatra hRdayAnmukhanAsikAdvAreNa vAyoH praNayanAt prANa ityucyate / nAbhidezAt pAdAGguSThaparyantamapanayanAdapAnaH / nAbhidezaM pariveSTya samantAnnayanAtsamAnaH / kRkATikAdezAdAzirovRtteH unnayanAd udAnaH / vyApya nayanAt sarvazarIravyApI vyAnaH / tatrodAnasya saMyamadvAreNa jayAd itareSAM vAyUnAM nirodhAt Urdhvagatitvena jale mahAnadyAdau mahati vA kardame tIkSNeSu kaNTakeSu vA na sajjate, atilaghutvAt tUlapiNDavat, jalAdau majjito'pyudgacchatItyarthaH - (rA.mA.3/39) ityevamavaseyA / siddhyantaramAvedayitumupakramate - zrotramiti / zrotraM zabdagrAhakaM zabda- zabdatva-tadabhAva-tAratva-mandatvAdizabdaguNadharmaparicchedakaM AhaGkArikaM ahaGkArajanyaM karNazaSkulyavacchinnagaganA''dhArakaM indriyaM = jJAnendriyam / zabdatanmAtrajaM = zabdaguNatanmAtrAdutpannaM zrotrA'dhiSThAnaM zabdaguNakaM AkAzam / tayoH zrotrAkAzayoH deza-dezibhAvasambandhasaMyamAt = adhiSThAnA'dhiSTheyabhAvasambandhe saMyamAt tadgatA'zeSavizeSasAkSAtkAraparyantAd yugapat sUkSma-vyavahita- viprakRSTazabdagrahaNasamarthaM zrotraM bhavati / Urdhvagati siddha thAya che. tenA kAraNe pANI vagerethI yogI asaMga banI jAya che. jema kamaLa pANIthI lepAtuM nathI tema yogI pANIthI lepAtA nathI. tethI udAna vAyune jitanArA yogI pANImAM, mahAnadImAM, moTA kAdavamAM tIkSNa kAMTA vageremAM coMTI jatA nathI, phasAtA nathI. paraMtu rUnA piMDanI jema atyaMta haLavAphUla thavAnA lIdhe pANImAM DUbyA vinA pANInI upara ja udAnasaMyamanA lIdhe cAle che. tethI yogasUtramAM jaNAvela che ke - 'udAna vAyunA jayathI pANI, kAdava, kAMTA vageremAM yogI asaMgaalipta rahe che ane tenA upara cAle che.' - = = = .... to Ana paNa divya bane ja zrotraM / pAtaM4sa harzanamAM ana ahaMDAratattva4nya zabdagraha handriya che tathA zabdhatanmAtramAMthI AkAza utpanna thAya che. AkAza deza che tathA kAna dezI dezavartI che. tethI AkAza ane kAna vacce deza-dezIbhAva saMbaMdha che. A saMbaMdhane vize saMyama karavAthI yogInA kAna divya bane che. divya kAna ekIsAthe sUkSmazabda, dIvAla vagerethI vyavahita zabda tathA dUravartI zabdane pakaDavA mATe samartha 1. hastAdarze 'tana' ityazuddhaH pAThaH / 2 hastAdarze 'tudAna' ityazuddhaH pAThaH / 3. hastAdarze 'zabdagrAheka ' ityazuddhaH pAThaH / 4. hastAdarze 'yupagapa...' ityazuddhaH pAThaH / ... cihnadvayamadhyavartI agretanapRSThavyApI dIrghaH pATho hastAdarzavizeSe nAsti -
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1810 * divyazrotralAbhopAyakathanam * dvAtriMzikA-26/14 tavui- "zrotrADavAzayo: vanyasaMyamadivya zrotram" (yo sU.3-42) TIrU II laghutUlasamApattyA kAya-vyomnostato'mbare / gatirmahAvidehA'taH prakAzA''varaNakSayaH / / 14 / / dhvati | ya = pALyumotiyaM zarIram, coma 2 pramum, tayo. (=Aya-cono.) tataH = avakAzadAnasambandhasaMyamAt (laghunUlasamApattyA=) laghuni tUle samApattyA tanmayIbhAvalakSaNayA taduktaM yogasUtre 'zrotre'ti / atra candrikAvyAkhyA - zrotrendriyA''kAzayoH sambandho deza-dezibhAvaH tasmin kRtasaMyamasya yogino divyaM zrotraM pravartate = yugapat sUkSma-vyavahita-viprakRSTazabdagrahaNasamarthaM mavatIrthaH 9 (ki. rU/41) rUcevuM vartate ra6/13 . ____ AkAzagamanasiddhimAha- 'ladhviti / rAjamArtaNDA'nusAreNa vyAkhyAnayati- kAyaH = pAJcabhautikaM zarIramiti / avakAzadAnasambandhasaMyamAt = avakAzadAnasambandhe pUrNasaMyamAt tatsambandhaM jitvA sAkSAtkAreNa svecchAdhInaM kRtvA laghuni vA tUle tanmayIbhAvalakSaNayA = tatstha-tadajanatAlAbhasvarUpatayA = svA''yattIkRtakAyA''kAzasambandharUpayA samApattyA = ArthasamApattyA, na kevalaM jJAnasamApattyA, praaptaahoya che. tethI te divya zrotravALA yogI ekIsAthe tamAma zabdone sAMbhaLI zake che. tethI yogasUtramAM jaNAvela che ke - "kAna ane AkAzanA saMbaMdhane vize saMyama karavAthI kAna divya bane che." 9 (26/13) vizeSArtha:- pAtaMjalamatAnusAra, prakRtimAMthI mahAna = buddhitattva pragaTe che. temAMthI ahaMkAra pragaTe che. ahaMkAramAMthI soLa tattva pragaTe che. kAna vagere pAMca jJAnendriya, hAtha-paga vagere pAMca karmendriya, zabdAdi pAMca tanmAtra tathA mana- A soLa tattvo ahaMkArajanya hovAthI AhaMkArika kahevAya che. tathA zabdAdi pAMca tanmAtramAMthI AkAza Adi paMca mahAbhUta pragaTe che. IzvarathI prerita thayela prakRti A badhuM puruSa mATe utpanna kare che. Ama kula ra6 tattva pAtaMjalamatamAM mAnya che. kAna AlaMkArika kema che? tathA AkAza anitya kema che? A be prazna TIkArtha vAMcatA udbhave tevI zakyatA hovAthI tenA nirAkaraNa mATe uparokta pAtaMjala prakriyA batAvelI che. bAkInI TIkAWgata bAbata spaSTa che. (26/13). che . to AdmazagAminI labdhi pragaTe che gAthArtha - kAyA ane AkAzanA saMbaMdhane vize saMyama karavAthI rU jevA haLavAphUla thavAthI AkAzamAM gati thAya che. mahAvideha vRttithI prakAzaAvaraNano kSaya thAya che. (26/14) TIkArtha:- pRthvI, jala, teja vagere pAMca bhUtanA samUhathI ApaNuM zarIra baneluM che. tethI zarIra pAMca bhautika kahevAya che. AkAza to zabdatanmAtrajanya che. ema AgalI gAthAmAM jaNAvI ja gayA chIe. te banne vacce avakAzadAna saMbaMdha rahelo che. AkAza zarIrane rahevA mATe avakAza = khAlI jagyA Ape che. zarIra avakAzamAM rahe che. mATe te banne vacce avakAzadAna-grahaNa saMbaMdha che. A saMbaMdhane vize saMyama karavAthI haLavA phUla rUnI sAthe tanmaya thavA svarUpa samApatti thAya che. tenA lIdhe yogI puruSane zarIranI aMdara haLavAza-laghutA prApta thAya che. tethI te yogI AkAzamAM gati karI zake che. kahevAno Azaya e che ke dehAkAzasaMbaMdhane vize saMyama karanAra yogI puruSa sauprathama IcchA mujaba pANInI upara vicare che. pANI upara cAlavAno abhyAsa barAbara thatAM krame karIne
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ * mahAvidehA manovRttiH 1811 = prAptA'bhyantaralaghubhAvatayA ambare AkAze gatiH syAt / uktasaMyamavAn prathamaM yathAruci jale saJcaran krameNorNanAbhatantujAlena saJcaramANa Adityarazmibhizca' viharan yatheSTamAkAze gcchtiityrthH| taduktaM- "kAyA''kAzayoH sambandhasaMyamAllaghu 'tUlasamApatterA (zcA) kAzagamanam " (yo.sU.3-42) / zarIrAd bahiryA `zarIranairapekSyeNa manovRttiH sA mahAvidehA ityucyate, zarIrA'haGkAravigamAt / 'bhyantaralaghubhAvatayA = labdhA''ntaralAghavapariNAmatayA AkAze gatiH svecchayA gamanaM syAt / uktasaMyamavAn laghurbhavati, tato laghutayA prathamaM yathAruci jale pRthivyAmiva padbhyAM saJcaran krameNa kAlakrameNa prAptA'tilaghubhAvatayA urNanAbhatantujAlena kolikalAlAmayatantusantAnena saJcaramANaH pazcAt laghiSThatayA Adityarazmibhizca viharan taduttaraM yatheSTaM AkAze gacchatItyarthaH / taduktaM yogasUtre 'kAyA''kAzayo 'riti / atra yogasUtrabhASyaM yatra kAyastatrA''kAzaM tasyA'vakAzadAnAt kAyasya tena sambandhaH praaptiH| tatra kRtasaMyamo jitvA tatsambandhaM laghuSu vA tUlAdiSu AparamANubhyaH samApattiM labdhvA jitasambandho laghurbhavati / laghutvAcca jale pAdAbhyAM viharati / tataH tUrNanAbhitantumAtre vihRtya razmiSu viharati / tato yatheSTamAkAzagatirasya bhavati - (yo.sU.bhA.3/42) itthaM vartate / etena - kAyAkAzasaMyamAdAkAzagamanam - ( zAM. 1 / 69) iti zANDilyopaniSadvacanamapi vyAkhyAtam / jale gacchan tu jainamate jalacAraNavidhayA vyavahriyate / taduktaM pravacanasAroddhAravRttau vApIsarit-samudrAdiSu jalamupetyA'pkAyikajIvAnavirAdhayanto jale bhUmAviva pAdotkSepa - nikSepakuzalA jalacAraNAH - (pra.sAro.601 vRtti- pR. 490 ) iti / sUryakiraNAvalambanenA''kAzagamanaM tu svamate jaGghAcAraNamunInAM bhavati / taduktaM pravacanasAroddhAravRttI zrIsiddhasenasUribhiH jaGghAcAraNA yatra kutrA'pi gantumicchavastatra ravikarAnapi nizrIkRtya gacchanti - (pra. sAro. 597, vRtti) iti / jyotIrazmicAraNA apyevaMvidhA bhavanti / taduktaM zrIhemacandrasUribhirapi yogazAstravRttI - candrArkagrahanakSatrAdyanyatamajyotIrazmisambandhena bhuvIva pAdavihArakuzalAH = jyotIrazmicAraNAH - (yo . zA. 1 / 9 - vRtti-pRSTha 28 ) / kleza-karma-vipAkakSayahetumAvedayitumupakramate- 'zarIrAdi ti / na ca zarIrAd bahirvartamAnatayA 'videhA' vigatadehA'haGkAradArthyAdeva hetoH = = = * = = ityevocyatAM 'mahAvidehA' katham ? iti zaGkanIyam, ata eva karoLIyAnI jALa vaDe karoLIyAnI jALane pakaDIne cAle che. ane pachI sUryanA kiraNone pakaDIne IcchAnusAra AkAzamAM doDe che, uDe che. AvI AkAzagAminI siddhine vize pAtaMjala yogasUtra graMthamAM jaNAvela che ke - 'zarIra ane AkAzanA saMbaMdhane uddezIne saMyama (= dhAraNA-dhyAna-samAdhine kendrita) karavAthI haLavA rUnI samApatti thavAnA lIdhe yogI puruSa AkAzamAM gamana karI zake che.' - shriiraa.| zarIranI jahAra zarIrathI nirapekSapo ke manovRtti alI thAya che te mahAvidehA vRtti kahevAya che. kAraNa ke tevI cittavRttimAM zarIra pratyeno ahaMkArabhAva zarIramAM ahaMbhAva ravAnA thayela hoya che. mATe ja te vRtti akalpita hovAthI mahAna che. jo dehamAM ahaMbhAva rahelo hoya to mananI bAhya vRtti kalpita vRtti kahevAya che. mahAvidehA vRtti upara saMyama karavAmAM Ave to tenA kAraNe zuddha sattvaguNasvarUpa prakAzanuM je kleza-karmAdisvarUpa AvaraNa che teno kSaya thAya che. matalaba 1. hastAdarze 'razminizca' ityazuddhaH pAThaH / 2 hastAdarze 'laghuttala' ityazuddhaH pAThaH / 3. hastAdarze 'zarataira...' ityazuddhaH pAThaH / = =
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1812 * prakAzAvaraNakSayahetUhanam * dvAtriMzikA-26/15 ata evA'kalpitatvena mahattvAt, zarIrA'haGkAre sAte' hi bahirvRttirmanasaH kalpitocyate, tasyAH kRtasaMyamAyAH sakAzAt prakAzasya zuddhasattvalakSaNasya yadAvaraNaM klezakarmAdi tatkSayaH (=prakAzA''varaNakSayaH) bhavati, sarve cittamalAH kSIyanta iti yAvat / taduktaM- "bahirakalpitA vRttirmahAvidehA tataH prakAzA''varaNakSayaH" (yo.sU.3-43) iti / / 14 / / sthUlAdisaMyamAd bhUtajayo'smAdaNimAdikam / kAyasampacca taddharmA'nabhighAtazca jaayte||15|| sthUlAdIti / sthUlAdIni sthUlasvarUpasUkSmA'nvayA'rthavattvAni paJcAnAM bhUtAnAmavasthAvizeSarUakalpitatvena = vAstavikatvena mahattvAt iyaM mahatI videhA manovRttiH / tarhi kA kalpitA ? ityAha- zarIrA'haGkAre = dehatAdAtmyA'dhyAse satIti sugamam / taduktaM yogasUtre 'bahi'riti / atra yogasUtrabhASyam - zarIrAd bahirmanaso vRttilAbho videhA nAma dhAraNA / sA yadi zarIrapratiSThasya manaso bahirvRttimAtreNa bhavati sA kalpitetyucyate / yA tu zarIranirapekSA bahirbhUtasyaiva manaso bahirvRttiH sA khalvakalpitA / tatra kalpitayA sAdhayantyakalpitAM mahAvidehAmiti, yathA parazarIrANyAvizanti yoginaH / tatazca dhAraNAtaH prakAzAtmano buddhisattvasya yadAvaraNaM kleza-karma-vipAkatrayarajastamomUlaM tasya ca kSayo bhavati ( (yo.sU.bhA. 3/43) ittham / / 26/14 / / / tadevaM pUrvAntaviSayAH parAntaviSayA madhyamabhavAzca siddhIH pratipAdya anantaraM bhuvanajJAnAdirUpA bAhyAH, kAyavyUhajJAnAdirUpA AbhyantarAH parikarmaniSpandarUpAzca maitryAdiSu balAnItyevamAdyAH samAdhyupayoginIzcAntaHkaraNa-bahiHkaraNalakSaNendriyabhavAH prANAdivAyubhavAzca siddhIH cittadAAt samAdhau samAzvAsotpattaye pratipAdyedAnIM sabIja-nirbIjasamAdhisiddhikRte vividhopAyapradarzanAyA''ha- 'sthUlAdI'ti / pRthike mahAvideha vRttinuM saMyama karavAthI cittanA tamAma malo kSINa thAya che. tethI yogasUtramAM kahela che ke - "zarIranI bahAra akalpita evI manovRtti mahAvidehA kahevAya che. tenAthI prakAzanA AvaraNano kSaya thAya che.' 6 (26/14) vizeSArtha :- dehamAM ahaMkAra tUTavAthI videhI vRtti = zarIranirapekSa manovRtti kahevAya. te akalpita che. zarIramAM ahaMbhAvanI kalpanAthI te UbhI nathI thatI. mATe ja te mahAna = mahAvidehI vRtti kahevAya che. cittamAM sattvaguNanI pradhAnatA Ave te prakAza kahevAya. avidyA, asmitA, rAga, dveSa ane abhiniveza svarUpa pAMca kleza ane zubhAzubhAdi karma prakAzane Avare che. mATe te prakAzanuM AvaraNa kahevAya che. mahAvideha vRtti upara saMyama karavAthI prakAzAvaraNa kSINa thAya che. tethI yogInuM citta nirAvaraNa bane che. e nirAvaraNa yogIcitta svecchA mujaba vicare che. ane svecchAnusAra badhuM jANe che. A pramANe yogasUtranI TIkAmAM bhAvAgaNeza jaNAve che. (26/14) - 4 paMcabhUta vijaya he gAthArtha :- sthUla bhUta Adi upara saMyama karavAthI bhUtajaya maLe che. bhUta upara vijaya meLavavAthI aNimA vagere labdhio pragaTe che ane kAyasaMpatti maLe che. tathA kAyAnA guNadharmone kazuM nukazAna thatuM nathI. (26/15) 1. hastAdarza 'sati na hi' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarza '...nabhinayAtazca' ityazuddhaH pAThaH /
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ * pRthivyAdiguNanirUpaNam * 1813 pANi / (1) tatra bhUtAnAM paridRzyamAnaM viziSTA''kAravattvaM sthUlaM rUpam / (2) svarUpaM ca pRthivyAdInAM kArkazya-snehoSNatA-preraNA'vakAzadAnalakSaNam / (3) sUkSmaM ca yathAkramaM bhUtAnAM kAraNatvena vyavasthitAni gandhAditanmAtrANi / (4) anvayA guNAH prakAza-pravRtti-sthitirUpatayA sarvatraivopalabhyamAnAH / (5) arthavattvaM ca teSveva guNeSu bhogApavargasampAdanazaktirUpam / teSu krameNa pratyavasthaM saMyamAt (sthUlAdisaMyamAd) bhUta jayo bhvti| kRtaitatsaMyamasya saGkalpA'nuvidhAyinyo vyAdInAM = pRthivI-jala-tejo-vAyu-gaganAnAM yathAkrama kArkazya-snehoSNatA-preraNA'vakAzadAnalakSaNaM sthUlaM svarUpam / tatra - AkAze gauravaM raukSyaM varaNaM sthairyameva ca / vRttirbhedaH kSamA kAzaM kAThinyaM sarvabhogyatA / / 6 ( ) iti pArthivA dhrmaaH| apAM dharmAstu - sneha: saukSmyaM prabhA zauklyaM mArdavaM gauravaM ca yat / zaityaM rakSA pavitratvaM sandhAnaM caudakA guNAH / / ( ( ) iti / taijasA dharmAH - UrdhvabhAk pAcakaM dagdhR pAvakaM laghu bhAsvaram / pradhvaMsyaujasvi vai tejaH pUrvAbhyAM bhinnalakSaNam / / 6 ( ) iti / vAyavIyA dharmAH tu - tiryagyAnaM pavitratvamAkSepo nodanaM balam / calamacchAyatA raukSyaM vAyordharmAH pRthagvidhAH / / - ( ) iti / AkAzIyA dharmAstu - sarvatogatiravyUho'viSTambhazceti te trayaH / AkAzadharmA vyAkhyAtAH pUrvadharmavilakSaNAH / / ( ) ityevaM vijJeyAH / gandhAditanmAtrANi = yathAkramaM gandha-rasa-rUpa-sparza-zabdatanmAtrANi / anvayAH = anvayazabdavAcyAH guNAH sattva-rajastamolakSaNA yathAkramaM prakAza-pravRtti-sthitirUpatayA = prakhyA-kriyA'vasthAnAtmakatayA kAryasvabhAvA'nupAtinaH sarvatraiva sarvadaiva upalabhyamAnAH / bhogApavargasampAdanazaktirUpaM = puruSabhogamuktijJAnasAmarthyasvarUpam / ___ prakRte yogasUtrasaMvAdamAha- 'sthUle'ti / atra yogasudhAkaravRttiH - sthUlaM ca svarUpaM ca sUkSma cAnvayazcArthavattvaJca paJcaitAni paJcabhUtAnAM rUpANi / tatra krameNaikaikanyUnaiH zabdAdiguNaiH yuktaM paridRzyamAnaM sthUlam / krameNa kAThinya-snehauSNya-preraNA-sarvagatatvalakSaNaM svarUpam / paJca tanmAtrANi sUkSmam / TIsartha :- pRthvI, 49. vagaire paMya mahAbhUtanA vizeSa prA2nI avasthA pAMya cha - (1) sthUla, (2) sva35, (3) sUkSma, (4) anvaya, (5) arthavattva. te. pAMya avasthAmA (1) sthUlabhUta mene upAya 38 pRthvI Adi pAMca bhUtano viziSTa AkAra dekhAya. paMca bhUtanuM dekhAtuM viziSTa AkAravattva eTale sthUla rUpa. (2) pRthvInuM svarUpa karkazatA che. jalanuM svarUpa sneha guNa che. agninuM svarUpa uSNatA che. vAyunuM svarUpa preraNA che. AkAzanuM svarUpa avakAzadAna = jagyA ApavI te che. A pAMca bhUtanA judA-judA svarUpo che. (3) pRthvI Adi pAMceya bhUtonA kAraNarUpe rahelA gandha tanmAtra vagere tenI sUkSma avasthA che. pRthvInI sUkSma avasthA eTale gandhatanmAtra. jalanI sUkSma avasthA = rasatanAtra. agninI sUkSma avasthA eTale rUpatanAtra. vAyunI sUkSmadazA eTale sparzataknAtra. AkAzanI sUkSma avasthA = zabdatanmAtra. TUMkamAM paMcabhUtanA kAraNa te sUkSma bhUta. (4) anvaya zabdano artha che guNo. sattvano anvaya prakAzarUpe, rajano anvaya pravRttirUpe ane tamanno anvaya sthitirUpe badhe ja jaNAya che. (5) tathA te ja guNomAM bhoga ane mokSanuM saMpAdana karavAnI zakti te tenuM arthavattva che. A pAMceya tattva upara dareka avasthAmAM saMyama karavAthI bhUtajaya thAya che. A rIte sthUla Adi pAMceya avasthAvALA pRthvI vagere pAMceya bhUtone vize saMyama karavAthI, jema gAya ...... cihnadvayavartI agretanapRSThavyApI pATho hastAdarzavizeSe nAsti /
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1814 yogisaGkalpAnusArINi bhUtAni * dvAtriMzikA -26/15 vatsAnusAriNya iva gAvo bhUtaprakRtayo bhavantItyarthaH / taduktaM- " sthUla - svarUpa sUkSmA'nvayA'rthavattva saMyamAd bhUtajayaH " ( yo. sU. 3-44) iti / asmAd bhUtajayAd aNimAdikaM bhavati / (1) aNimA, (2) garimA, (3) laghimA, (4) mahimA, (5) prAkAmyam, (6) 'Izitvam, (7) vazitvam, (8) yatrakAmAvasAyitvaM cetyaNimAdikam / tatrA'NimA paramANurUpatA'patti: / garimA vajravad gurutvaprAptiH / svakAryaM kAraNatvenAnvetItyanvayo guNatrayam / bhogA'pavargajJAnasAmarthyaM guNaniSThamarthavattvam / teSu paJcarUpeSu sthUlAdikrameNa saMyamAd bhUtAni yogisaGkalpA'nusArINi bhavanti dhenavo vatsAnusAriNya iva - (yo. sudhA. 3/44) ityevaM vartate / = bhUtajayAd niruktarUpAd aNimAdikaM bhavati / tAlumUlordhvabhAge mahAn jyotirmayUkho vartate / tad yogibhirthyeyam / tasmAdaNimAdisiddhirbhavati - ( adva. pR. 2) iti tu advayatArakopaniSatkAraH / dravyAdisAdhyatvamaNimAderityapare / taduktaM rAmagItAyAM dravyAdisAdhyA aSTau yadaNimAdyAzca siddhayaH - ( rA.gI. 16 / 4 ) iti / prakRte mAtRkAdiyutaM mantraM dvAdazAbdaM tu yo japet / krameNa labhate jJAnamaNimAdiguNAnvitam / / alpabuddhirimaM yogaM sevate sAdhakA'dhamaH / / - (yo.ta.21-22) iti yogatattvopaniSadvacanamapi yathAtAtparyamanuyojyam / prakRtasiddhivyAkhyAnAyAha- tatra aSTa siddhiSu madhye aNimA siddhiH mahato'pi sataH paramANurUpatA''pattiH / svecchayA yadaNuparimANazarIro bhavati, tadaNimA / saGkalpamAtreNa tatkSaNAdevA'vayavA'pacayena saukSmyaM dehasya bhavati, bhUtaprakRtivazitvAditi (yo.vA.3/45) yogavArtike vijJAnabhikSuH / taduktaM devalasmRtau api (de. smR. 2415) iti, aNubhAvAt sUkSmANyapyAvizati - (de. smR. 2416) iti ca / aNimA = aNubhAvaH, yataH zilAmapi pravizati - (sAM.kA. 23 vR.) iti sAGkhyatattvakaumudyAM vAcaspatimizraH / garimA siddhistu vajravad gurutvaprAptiH / 'meruvad gurutvaM = garimA' (ma.pra.3/45) iti maNiprabhAkRt / - paramANusamA'Ggasya samuddharaNakarmaNi / gaurave merutulyatvaM garimANaM vidurbudhAH / / - ( mA. 10/12) iti mAnasollAsakAraH / aNuzarIratvaM = aNimA = laghimA tUlapiNDavat laghutvaprAptiH / 'mahAnapi laghurbhUtveSIkAtUla ivA''kAze viharati ' (ta.vai.3/45) iti vAcaspatimizraH tattvavaizAradyAm / sAGkhyatattvakaumudyAM tu vAcaspatimizreNaiva - laghimA laghubhAvaH, yataH sUryamarIcInAlambya sUryalokaM yAti - (sAM. kA. 23 vR.) ityuktam / - vAcharaDAne anusare tema, pAMceya bhUtanI prakRti yogInA saMkalpane anusare che. tethI ja yogasUtra granthamAM kahela che ke - 'sthUla, svarUpa, sUkSma, anvaya ane arthavattva- A pAMceya avasthAvALA pRthvI Adi paMca bhUtane vize dhAraNA-dhyAna-samAdhine kendrita karavAthI paMca bhUta upara vijaya prApta thAya che.' - aNimAdi labdhiono prAdurbhAva asmAd. / 2 // paMyatbhUtavizyanA arase aziyA vagere sabdhijo agaTe che. A ATha sabdhisonA nAma khA bhuja che. - (1) azimA, (2) garimA, (3) sadhimA, (4) mahimA, (4) Asabhya, (6) Izitva, (7) vazitva, (8) yatrAmAvasAyitva temAM azimA sabdhi bheTale yogInuM zarIra paramAzu jevuM sUkSma banI jAya. rimA eTale vajranI jema yogI zarIra bhArekhama thaI jAya. = * = 1. mudritapratau 'IzatvaM' iti pAThaH /
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ * aNimAdisiddhau nAnAmatapratipAdanam * 1815 laghimA tUlapiNDavallaghutvaprAptiH / mahimA mahattvaprAptiH aGgulyagreNa candrAdisparzanayogyatA / prAkAmyamicchA'nabhighAtaH / zarIrA'ntaHkaraNayoH Izitvam / mahAmerusamA'Ggasya samuddharaNakarmaNi / atyalpatvamatulyatvaM laghimeti prakIrtyate / / - (mA.10/11 ) iti mAnasollAse tallakSaNam / zarIrA''zugAmitvaM laghimA / tenA'tidUrasthAnapi kSaNenA''sAdayati - (de.smR. 2419-20 ) iti tu devalasmRtau / = 'mahimA yojanAdivyAptitvami'ti (bhA.ga., nA.bha. 3/45 vR.) bhAvAgaNeza- nAgojIbhaTTau / brahmANDAdizivAntAyAH SaTtriMzat tattvasaMhRteH / bhavAzca vyApyavRttitvamaizvaryaM mahimA''hvayam / / - ( mAna. 10/10 ) iti mAnasollAsakRt / 'vibhutvaM = mahimA' (yo.sudhA.3/45) iti yogasudhAkara - maNiprabhAkRtau / 'mahimA = mahAn bhavatI 'ti (yo.sU.bhA.3/45) yogasUtrabhASyakRt / 'mahimA mahattvaM' (caM.3/45) iti candrikAkRt / 'mahimA alpo'pi grAma-nagara-gaganaparimANo bhavati' (ta. ve. 3/45) iti tattvavaizAradyAM vAcaspatimizraH / rAjamArtaNDavRttikRnmate- mahimA = mahattvaprAptiH, tatazca bhUmisthasyaiva aGgulyagreNa candrAdisparzanayogyatA, avayavopacayenA'GgulidairghyAditi yogavArtike vijJAnabhikSuH / vAcaspatimizreNa tu sAGkhyatattvakaumudyAM mahato bhAvaH, yato mahAn bhavati / prAptiH yato'GgulyagreNa spRzati candramasam- (sAM.kA.23 vR.) ityevaM mahimA - prAptyoH bhedo darzita ityavadheyam / zarIramahattvaM mahimA / mahattvAt sarvazarIrANyAvRNoti - (de.smR. 2417-18 ) iti tu devalasmRtau / - mahimA = 'imAH catasraH AdyAH siddhayaH sthUlasaMyamajayAd bhavantI 'ti (ta. vai.3 / 45 ) vAcaspatimizraH / svarUpasaMyamavijayAt siddhimAvedayati- prAkAmyaM = icchA'nabhighAtaH / satyAmicchAyAM nAsya rUpaM bhUtasya rUpaiH mUrtyAdibhiH vihanyate, bhUtasvarUpANAM jitatvAt / tatazca jalamiva bhUmimudbhidyottiSThati, jalavad bhUmau pravizati cetyevamAdiH prAkAmyamiti (yo.vA.3/45) yogavArtikakRnmatam / 'prAkAmyaM zruta-dRSTeSvicchAnabhighAtaH yathA bhUmau jaleSviva nimajjatItyAdI ti ( nA.bha. 3 / 45 vR.) nAgojIbhaTTaH / - AkAzagamanAdInAmanyAsAM siddhisampadAm / svecchAmAtreNa saMsiddhiH prAkAmyamabhidhIyate / / ( mAna. 10/14) svazarIraprakAzena sarvArthAnAM prakAzanam / prAkAzyamidamaizvaryamiti kecit pracakSate / / - (mAna. 10/15) iti tu mAnasollAsakAraH / yatheSTacAritvaM = prAkAmyam / prAkAmyena sarvabhogavarAnApnoti - (de.smR.2423-24 ) iti tu devalasmRtau / anvayaviSayasaMyamavijayAt siddhimAha - ' zarIrA'ntaHkaraNayoH IzvaratvaM = Izitvam / 'IzitvaM sarveSAM bhUtabhautikAnAM zarIravat saGkalpamAtreNa preraNam' (bhA.ga.3 / 45 vR.) iti tu bhAvAgaNeza - nAgojIbhaTTau / 'bhUtasraSTRtvaM Izitvamiti (yo.sudhA.3/45) yogasudhAkara - maNiprabhAkRtau / yogasUtrabhASye vyAsastu - IzitRtvaM teSAM prabhavA''pyayavyUhAnAmISTe - (yo.bhA.3/45) ityAha / taduktaM vAcaspatimizreNA'pi sAGkhyatattvakaumudyAM IzitvaM yato bhUta - bhautikAnAM prabhava-sthitimISTe - (sAM.kA. rUno Dhagalo jema haLavo hoya tema yogIno deha haLavophUla thaI jAya te ladhimA labdhi. yogIzarIramAM mahattva-moTApaNuM Ave te mahimA labdhi kahevAya. A labdhinA kAraNe yogInuM zarIra eTaluM badhu vizALa-UMcuM bane ke jamIna upara UbhA rahelA yogI AMgaLInA TeravAthI caMdra vagereno sparza karavAnuM sAmarthya dharAve che. prAkAmya eTale IcchAno vidyAta na thavo. zarIra ane aMtaHkaraNamAM Izitva eTale niyaMtraNa karavAnuM amogha = = = = = = =
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1816 * yogisAmarthyadarzanam dvAtriMzikA -26/15 sarvatra prabhaviSNutA vazitvam, yataH sarvANyeva bhUtAni vacanaM nA'tikrAmanti / yatrakAmA'vasAyitvaM svA'bhilaSitasya samAptiparyantanayanam / = 23 vR.) iti / 'teSAM = bhUtabhautikAnAM vijitamUlaprakRtiH san yaH prabhavaH = utpAdo yazcA''pyayaH vinAzo yazca vyUhaH yathAvadavasthApanaM teSAmISTe' (ta. ve. 3/45) iti tattvavaizAradyAM vAcaspatimizraH / teSAM bhUtAnAM tanmAtradvArakotpatti-vinAzayoH vyUhA''khyasaMsthAnavizeSe ca samartho bhavati, bhUtAnAM mUlaprakRtivijayAditi (yo. vA. 3/45) yogavArtike vijJAnabhikSuH / mAnasollAse tu svecchAmAtreNa lokAnAM sRSTi-sthityantakartRtA / sUryAdinA niyoktRtvamIzitvamabhidhIyate / / - ( mAna. 10 / 16 ) ityevaM tallakSaNamuktam / apratihataizvaryaM Izitvam / Izitvena daivatAnapyatizete - (de.smR.2425 26) iti tu devalasmRtau / = = = = sUkSmaviSayasaMyamajayAt siddhimAha - sarvatra prabhaviSNutA vazitvaM yataH yadvazAt sarvANyeva bhUtAni vacanaM nA'tikrAmanti / 'vazitA ca guNAnAM bhUta-bhautikAnAM vazyatvamiti ( bhA.ga. nA.bha.3 / 45vR.) bhAvAgaNeza-nAgojIbhaTTau / 'bhUtaniyantRtvaM = vazitvamiti (yo. sudhA., ma.pra. 3 / 45) yogasudhAkara - maNiprabhAkRtau / 'sarvataH prabhaviSNutvaM = vazitvaM sarvabhUtAni taduktaM nAtikrAmantI ti ( caM. 3 / 45) candrikAyAM anantadevaH / yogasUtrabhASye tu vazitvaM bhUta-bhautikeSu vazI bhavati, avazyazcA'nyeSAm - (yo. bhA. 3 / 45 ) iti vyAsa Aha / 'bhUtAni pRthivyAdIni, bhautikAni go-ghaTAdIni teSu vazI svatantro bhavati / teSAM tvavazyaH, tatkAraNatanmAtrapRthivyAdiparamANuvazIkArAt tatkAryavazIkAraH / tena yAni yathA'vasthApayati tAni tathAvatiSThante' (ta.vai.3/45) iti tattvavaizAradyAM vAcaspatimizraH / sAGkhyatattvakaumudyAM tu tenaiva vazitvaM yato bhUta-bhautikaM vazIbhavati avazyam - (sAM. kA. 23 vR.) ityevaM sAmAnyarUpeNoktam / yogavArtikakRttu - bhUteSu = vyaSTiSu, bhautikeSu = tatkAryeSu samaSTimahAbhUteSu brahmANDAdiSu ceti vyAkhyeyam - (yo. vA. 3 / 45 ) ityAha / AtmavazyatA = vazitvam / vazitvenA'parimitAyurvazyajanmA ca bhavati - (de.smR.2427-28 ) iti tu devalasmRtau / arthavattvasaMyamasya siddhimAha - yatrakAmAvasAyitvamiti / 'satyasaGkalpatvaM = = * = = = = yatkAmaH tadavasyati prApnoti' (bhA.ga.3/45) iti bhAvAgaNezamatam / yatrakAmAvasAyitvamiti tAntrikI paribhASA, puraannessvpyevmvgmaat| tatazca yatrakAmAvasAyitvaM satyasaGkalpatA, yathA saGkalpaH tathA guNatanmAtrAdInAM bhUtaprakRtInAmavasthAnam / vijitaguNArthavattvo hi yogI yadyadarthatayA saGkalpayati tat tasmai prayojanAya kalpate / vijitArthasambandho hi yogI yadyadarthatayA yad vastu saGkalpayati tattadvastu tadarthakameva bhvtiityrthH| viSamapyamRtakArye saGkalpya bhojayan jIvalokaM jIvayati = sukhAkaroti / syAdetat- yathA zaktiviparyAsaM karoti evaM padArthaviparyAsamapi kasmAnna karoti ? tathA ca yogI jalamapi tejaH kuryAd dharmamapyadharmaM kuryAt, candramasamAdityaM kuryAt kuhU~zca sinIvAlamityavyavasthaiva syAditi cet ? atrocyate pUrva-pUrvayogivyavahArA'nusAreNaiva yogI vyavaharati / na ca zakto'pi padArthaviparyAsaM karoti, anyathA tulyabalavirodhena vyavahArA'sambhavAt / tathAhi anyasya yatrakAmAvasAyinaH pUrvasiddhasya tathAbhUteSu ythaasAmarthya. sarvatra niyaMtraNa ka2vAnuM sAmarthya eTale vazitva. tenA lIdhe tamAma pRthvI Adi bhUta tattvo yogInA vacananuM ullaMghana nathI karatA. yatrakAmAvasAyitva eTale pote IcchelA kAryane yogI samApti sudhI pahoMcADe che. yogInA Icchita kArya A labdhinA prabhAve adhUrA nathI rahetA. A ATha labdhio bhUtavijaya dvArA pragaTe che. -
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ * arthabhedA'karaNe'pi tathAdarzanasAmarthyam * 1817 kAyasampacca uttamarUpAdilakSaNA "rUpa-lAvaNya-bala-vajrasaMhananatvAni kAyasampat" (yo.sU. 3-46) ityukteH / taddharmA'nabhighAtazca tasya kAyasya dharmAH = rUpAdayasteSAmabhighAto = nAzastadabhAvazca dRSTeSveva saGkalpAditi / tathA ca RgvedoktiH 'dhAtA yathApUrvamakalpayat' (R.ve.10/190/3) iti / svaniyamapAlanArthamantaryAmiNA tathaiva siddhaH preryate iti draSTavyam / tatazca na khalvete yatrakAmAvasAyinaH tatrabhavataH paramezvarasyA''jJAmatikramitumutsahante / zaktayastu padArthAnAM jAti-deza-kAlAvasthAbhedenA'niyatasvabhAvA iti yujyate tAsu tadicchAnuvidhAnamiti (yo.vA.3/45) yogasUtrabhASyavArtika-tattvavaizAradIkRnmatam / 'satyasaGkalpo'pi candramasamAdityaM na karoti, IzvarecchA'nuvidhAnAt IzvarasaGkalpaviruddhasaGkalpA'karaNAt / tathA sati tatpadveSeNa siddhitaH cyaveran' (nA.bha.3/45 vR.) iti nAgojIbhaTTaH / vayantu brUmaH - candramasamAdityatvenA'makurvannapi lokAnAM tathA darzayituM tu zaknotyeva prayojanavizeSeNa / itthameva zrIhemacandrasUrivarANAmamAvAsyAyAM rAtrau rAkAnizAkaropadarzanamupapadyata iti dhyeyam / - yatrakAmAvasAyitvaM trividham / chAyAvezaH, avadhyAnAvezaH, aGgapraveza iti| yat parasya chAyApravezamAtreNa cittaM vazIkaroti, sa chAyAvezaH / yad dUrasthAnAmapyanudhyAnena cittAdhiSThAnaM, so'vadhyAnAvezaH / yat sajIvasyobhiste(tkrAnta)jIvasya vA zarIrAnupravezanaM so'GgapravezaH / yatra kAmAvasAyitvena mUrttadravyaM cAdhitiSThatIti aizvaryAvasthAnam / tacca prakRtipuruSottarahetordharmatejojJAnavizeSAt / sAtizayena sambhUtaM caizvaryAd bhavatIti - (da.smR.2429/...2436) iti tu devalasmRtau / kAyasampatsiddhau yogasUtrasaMvAdamAha- 'rUpe'ti / 'cakSuHpriyaM rUpam, sarvAGgasaundaryaM = lAvaNyam, vIryaM = balama, vajrasyeva saMhananaM = avayavavyaho yasya tadbhAvaH = vajrasaMhananatvam / tacca hanumati prasiddhamiti (yo.sudhA.3/46) yogasudhAkare sadAzivendraH / 'vajrasyeva saMhananaM = prahAro yasyeti, vajravad nibiDaH = dRDhaH saGghAto yasyeti vA vajrasaMhananaH' (yo.vA.3/46) iti yogavArtike vijJAnabhikSuH / aNimAdisiddhiprabhRtau yogasUtrasaMvAdamAha- 'tata' iti / atra rAjamArtaNDavRttirevam - aNimA = prmaannuruuptaa''pttiH| mahimA = mahattvam / laghimA = tUlapiNDavallaghutvaprAptiH / garimA = gurutvam / prAptiH = amulyagreNa candrAdisparzanazaktiH / prAkAmyaM = icchAnabhighAtaH / zarIrAntaHkaraNezvaratvaM = Izitvam / sarvatraiva prabhaviSNutA = vazitvam, sarvANyeva bhUtAni anugAmitvAt taduktaM nA'tikrAmanti / yatrakAmAvasAyaH = yasmin viSaye asya kAmaH = icchA bhavati yasmin viSaye yogino vyavasAyo bhavati taM viSayaM svIkAradvAreNA'bhilASasamAptiparyantaM nayatItyarthaH / ta ete'NimAdyAH samAdhyupayogino bhUtajayAd yoginaH prAdurbhavanti / yathA paramANutvaM prApto vajrAdInAmapyantaH pravizati / evaM sarvatra yojyam / ta ete'NimAdayo'STau guNA mahAsiddhaya ucyante / kAyasampat vakSyamANA tAM prApnoti / taddharmAnabhighAtazca tasya kAyasya ye dharmA rUpAdayaH teSAM abhighAtaH = nAzo na kutazcid bhavati / nA'sya rUpamagnirdahati, na vAyuH zoSayati ityAdi yojyam ( (rA.mA.3/45) iti / 'aNimAdiprAdurbhAva' ityanenaiva taddharmA'nabhighAtasiddhau punarupAdAnaM kAyasiddhivadetat sUtropanibaddha___ kaay.| pAMya (bhUta 752 viya bhegavAthI uttama 35 vagaire sva35 heDasaMpatti 59 pragaTe che. kema ke yogasUtramAM kahela che ke "rUpa, lAvaNya, bala, vaja jevuM saMghayaNa dehasaMpatti kahevAya che.' tathA pRthvI vagere pAMceya bhUta upara vijaya meLavavAnA lIdhe kAyAnA rUpAdi guNadharmono nAza thato nathI. te yogInA rUpane agni bALI zakato nathI. pANI tene bhIMjavI na zake. vAyu tenA zarIranA vaibhavanuM
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1818 * AmarzAdilabdhisphoraNam . dvAtriMzikA-26/15 jAyate / na hyasya rUpamagnirdahati, na vA''paH kledayanti, na vA vAyuH zoSayatIti / tadidamuktaM"tato'NimAdiprAdurbhAvaH kAyasampattaddharmA'nabhighAtazceti" (yo.sU.3-45) / / 15 / / . sakalaviSayasaMyamaphalavattvajJApanAyeti (ta.vai.3/46) vAcaspatimizraH / maNDalabrAhmaNopaniSadi. tu - tAlumUloz2abhAge mhaajyotirvidyte| taddarzanAdaNimAdisiddhiH - (maM.bA.1/3) ityevamaNimAdisiddhyupAyaH pradarzitaH / yogazikhopaniSadi khecarIyogamAhAtmyanirUpaNA'vasare - aNimAdikamaizvaryamacirAdeva jAyate 6 (yo.zi.2/7) iti yaduktaM tadapyatra yathAtantramanuyojyam / rAmagItAyAM tu - aNimA mahimA mUrtergarimA laghimA tathA / prAptiH prAkAmyamIzitvamindriyazrutazaktibhiH / / guNA'saGgo vazitvaJcetyevamaSTavibhUtayaH / - (raa.gii.16|38-39) ityevamaNimAdivibhUtayo darzitA ityavadheyam / - aNimA mahimA caiva ladhimA garimA tathA / prAptiH prAkAzyamIzitvaM vazitvaM cA'STasiddhayaH / / - (mAna.10/8) iti mAnasollAse surezvarAcAryaH / __ bhAgavate'pi - aNimA mahimA caiva laghimA prAptirindriyaiH / prAkAmyaM zrutidRSTeSu zaktipreraNamIzitA / / guNeSvasaGgo vazitA yatkAmaH tadavasyati - (bhAga.11/15-4-5) ityevaM aNimAdinirdezo labhyate / ___yogasArasaGgrahe - svecchayA'NuparimitazarIro bhavatItyaNimA / evaM mahimA / laghimA tu gurutarazarIro'pi tUlAdivallaghurbhavati yenA''kAzAdiSu saJcarati / indriyaiH prAptistu bhUmiSTha evA'gulyA candramasaM spRshtiityaadiruupaa| prAkAmyaM ca zrutadRSTeSu svargAdiSu jalAdiSu ca gatyapratibandhaH / IzitA ca zaktInAM bhUta-bhautikAnAM svecchayA preraNam / vazitA = bhUta-bhautikAnAM zaktipratibandhasAmarthya svasya ca tadavazatvam / yatrakAmA'vasAyitvasaMjJA tvaSTamI siddhiH, viSasyA'pi svecchayA'mRtIkaraNasAmarthyamamRtasyA'pi viSIkaraNasAmarthyamityAdirUpA - (yo.sA.saM.3/pRSTha-58) ityevamaNimAdyaSTasiddhayo vyAkhyAtAH / - aNimA, mahimA, laghimA, prAptiH, prAkAmyaM, IzitvaM, vazitvaM, yatrakAmAvasAyitvaM cASTAvaizvaryaguNAH / teSAmaNimA-mahimA-laghimAnaH trayaH zArIrAH / prAptyAdayaH paJca aindriyAH - (de.smR. 2412-13-14) iti tu devalasmRtau / / tattvArthasUtrabhASye umAsvAtivAcakAstu - saMyamAnupAlanavizuddhisthAnavizeSANAmuttarottarapratipattyA ghaTamAno'tyantaprahINArtta-raudradhyAno dharmadhyAnavijayAdavAptasamAdhibalaH zukladhyAnayozca pRthaktvaikatvavitarkayoranyatarasmin vartamAno nAnAvidhAnRddhivizeSAn prApnoti / tadyathA- aambhossdhitvN vipruDauSadhitvaM sarvauSadhitvaM zApA'nugrahasAmarthyajananImabhivyAhArasiddhimIzitvaM vazitvaM avadhijJAnaM zArIravikaraNAGgaprAptitAmaNimAnaM laghimAnaM mahimAnaM aNutvam / aNimA visacchidramapi pravizyA''sIta / laghutvaM nAma laghimA vAyorapi laghutaraH syAt / mahattvaM mahimA merorapi mahattaraM zarIraM vikurvIta / prAptibhUmiSTho'GgulyagreNa meruzikhara-bhAskarAdInapi spRzet / prAkAmyamapsu bhUmAviva gacchet, bhUmAvapsviva nimajjedunmajjecca (ta.sU.10/7 bhA.) iti nirUpayanti / yogazAstravRttau zrIhemacandrasUrayaH - aNutvaM = aNuzarIravikaraNam, yena visacchidramapi pravizati tatra ca cakravartibhogAnapi bhuGkte / mahattvaM = merorapi mahattarazarIrakaraNasAmarthyam / laghutvaM vAyorapi zoSaNa karI zakato nathI. tethI to yogasUtra graMthamAM kahela che ke - "bhUtavijayathI aNimAdi labdhio pragaTe che. kAyasaMpatti maLe che tathA kAyAnA guNadharmono nAza thato nathI." 9 (26/15) vizeSArtha:-aNimAdiAThalabdhiomAMthI prAraMbhanI cAralabdhiosthUlabhUta saMyamanA kAraNe maLe che. svarUpasaMyamanA kAraNe prAkAmya labdhi, anvayasaMyamanA lIdhe Izavalabdhi, sUkSmasaMyamanA lIdhe vazitvalabdhi, arthavatvasaMyamanA lIdheyatrakAmAvasAyitvalabdhi pragaTeche. AvuM
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ * indriyajayahetuvarNanam * 1819 saMyamAd grahaNAdInAmindriyANAM jayastataH / manojavo 'vikaraNabhAvazca prakRterjayaH / / 16 / / saMyamAditi / grahaNAdayo grahaNasvarUpA'smitA'nvayA'rthavattvAni / tatra grahaNaM = indriyANAM viSayA'bhimukhI vRttiH / svarUpaM = sAmAnyena prkaashktvm| asmitA = ahaGkArAnugamaH / laghutarazarIratA / gurutvaM = vajrAdapi gurutarazarIratayA indrAdibhirapi prakRSTabalaiH duHsahatA / prAptiH = bhUmisthasya aGgulyagreNa meruparvatAgra-prabhAkarAdisparzasAmarthyam / prAkAmyaM = apsu bhUmAviva pravizato gamanazaktiH tathA apsu iva bhUmAvunmajjana-nimajjane / IzitvaM = trailokyasya prabhutA tIrthakaratridazezvaraRddhivikaraNam / vazitvaM = sarvajIvavazIkaraNalabdhiH / apratighAtitvaM = adrimadhye'pi niHsaGgagamanam / antardhAnaM = adRzyarUpatA / kAmarUpitvaM = yugapadeva nAnAkArarUpavikaraNazaktiH - (yo.zA.1/8 vR.) ityevamaNimAdisvarUpamupadarzitavantaH / itthameva tadanusAreNa zabdazaH pravacanasAroddhAravRttau tattvajJAnavikAzinyAM (pra.sAro.1495 vR.) zrIsiddhasenasUribhiH tatsvarUpamavarNi ityavadheyam / ___ bauddhAnAmapi sammatamidam / majjhimanikAye AkAkSyasUtre - Akarkhayya ce, bhikkhave, bhikkhuanekavihitaM iddhividhaM paccanubhaveyyaM-ekopi hutvA bahudhA assaM, bahudhApi hutvA eko assa; AvibhAvaM, tirobhAvaM; tirokuTuM tiropAkAraM tiropabbataM asajjamAno gaccheyyaM, seyyathApi AkAse; pathaviyApi ummujjanimujjaM kareyyaM, seyyathApi udake; udakepi abhijjamAne gaccheyyaM, seyyathApi pathaviyaM; AkAsepi pallaGghana kameyyaM, seyyathApi pakkhI sakuNo; imepi candima-sUriye evaMmahiddhike evaMmahAnubhAve pANinA parAmaseyyaM parimajjeyyaM; yAva brahmalokApi kAyena vasaM vatteyya'nti 6 (ma.ni.11668) ityAdikaM yaduktaM tadatrA'nusandheyam / sAzrava-sopadhikAnAryasiddhigocaraH pUrvoktaH (dvA.dvA.26/11/pR.1804) dIghanikAyasaMvAdo'pyatra smartavyaH / tattvasaGgrahapaJjikAyAM (ta.saM.3205 paM.) kamalazIlenApi aNimAdyaSTavidhaizvaryamavarNItyavadheyam / cittasya svA''yattatvametAdRzInAmRddhInAmupAya iti saugatamatam / taduktaM saMyuttanikAye - cittasmiM vasIbhUtamhi iddhipAda subhAvitA - (saM.ni.1/5/5) iti / / 26/15 / / __ grAhyasaMyamasya siddhaya uktAH / samprati grahaNasaMyamasyocyante- 'saMyamAditi / tatra = grahaNAdiSu paJcasu madhye grahaNaM = gRhItiH = indriyANAM viSayA'bhimukhI vRttiH = AlocanaM viSayA''kArapariNAmavizeSaH cintA'vadhAraNA'bhimAna-saMzayarUpAd antaHkaraNAnAmasAdhAraNavRtticatuSkAd vilakSaNo darzana-spa ninAmA / yadyapi so'pi smaraNA'nurodhenA'ntaHkaraNasyaiva tathApi cakSurAdhupaSTambhenaiva bhavatIti kRtvA darzanAdiH cakSurAdInAmucyate (yo.vA.3/47 pRSTha-375) iti yogavArtike vijJAnabhikSuH / anvayArthavattve dve prAguktalakSaNe paJcadazamakArikAvyAkhyAdarzitarUpe / tatpavaizAhImA vaaysptibhishr9||ch. (26/15) gAthArtha :- prahaNa vagerenuM saMyama karavAthI Indriyo upara vijaya prApta thAya che. tathA tenAthI manogati maLe che. tathA vikaraNabhAva ane prakRtino jaya prApta thAya che. (26/16) TIkArya - grahaNa, svarUpa, asmitA, anvaya ane arthavattva-A pAMcano saMyama karavAthI yathAkrama zrotrAdi pAMceya Indriyo upara vijaya prApta thAya che. temAM grahaNa eTale IndriyonI viSayAbhimukhI vRtti. svarUpa eTale sAmAnyathI prakAzakatA. ahaMkArano anugama eTale asmitA. anvaya ane arthavattva-A benI vyAkhyA pUrve 15 mI gAthAnI ma. 28. cha. tathA yogasUtrama cha ? - 'As!, 135, asmitA, anvaya bhane arthaktvane vize 1. hastAdarza 'vikaraNAM...' ityazuddhaH pAThaH /
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1820 * madhupratIkasiddhi samarthanam * dvAtriMzikA-26/17 anvayA'rthavattve prAguktalakSaNe / teSAM (=grahaNAdInAM) yathAkramaM saMyamAdindriyANAM jayo bhavati / taduktaM- "grahaNa-svarUpA'smitA'nvayArthavattvasaMyamAdindriyajayaH" (yo.sU.3-47) iti / tataH = indriyajayAd manojavaH = zarIrasya manovadanuttamagatilAbhaH vikaraNabhAvazca kAyanairapekSyeNendriyANAM vRttilAbhaH / prakRteH = pradhAnasya jayaH sarvavazitvalakSaNo bhavati / taduktaM"tato manojavitvaM vikaraNabhAvaH pradhAnajayazca" (yo.sU.3-48) / / 16 / / sthitasya sattva-puruSA'nyatA khyAtau ca kevalam / sArvajyaM sarvabhAvAnAmadhiSThAtRtvameva ca / / 17 / / prakRtendriyajaye yogasUtrasaMvAdamAha- 'grahaNe'ti / atra maNiprabhAvRttiH - zabdaH SaDjAdiH, sparzaH zItAdiH, rUpaM pItAdiH, rasaH madhurAdiH, gandhaH surabhyAdiriti / sAmAnyavizeSAtmakazabdAdigocarAH paJca vRttayaH kAryAH / zrotrAdIndriyANAM grahaNAni prathamaM rUpam / prakAzakatvaM svarUpaM teSAM dvitIyam / asmitAlakSaNasAttvikA'haGkAraH kAraNaM teSAM tRtIyam / anvayArthavattve caturtha-paJcame vyAkhyAte / teSu paJcasvindriyarUpeSu saMyamAdindriyajayo bhavati (yo. sU.3/47 ma.pra.) ityevaM vartate / prakRte yogasUtrabhASyaM tu - sAmAnyavizeSAtmA zabdAdirgrAhyaH / teSu indriyANAM vRttiH = grahaNam / na ca tatsAmAnyamAtragrahaNA''kAram, kathamanAlocitaH sa viSayavizeSa indriyeNa manasA vA'nuvyavasIyeta? iti / svarUpaM punaH prakAzAtmano buddhisattvasya sAmAnya-vizeSayoH ayutasiddhA'vayavabhedA'nugataH samUho dravyamindriyam / teSAM tRtIyaM rUpamasmitAlakSaNo'haGkAraH / tasya sAmAnyasyendriyANi vizeSAH / caturthaM rUpaM vyavasAyAtmakAH prakAza-kriyA-sthitizIlA guNA yeSAmindriyANi sAhaGkArANi pariNAmaH / paJcamaM rUpaM guNeSu yadanugataM puruSArthavattvamiti / paJcasveteSvindriyarUpeSu yathAkramaM saMyamaH tatra tatra jayaM kRtvA paJcamarUpajayAdindriyajayaH prAdurbhavati yoginaH (yo.bhA.3/47) itthaM vartate / indriyajayAt kiM bhavati ? ityAzaGkAyAmAha- indriyajayAt manojava iti / siddhitritaye yogasUtrasaMvAdamAha- 'tata' iti / atra rAjamArtaNDavRttiH - zarIrasya manovadanuttamagatilAbhaH = mnojyitvm| kAyanirapekSANAmindriyANAM vRttilAbhaH = vikaraNabhAvaH sarvavazitvaM = pradhAnajayaH / etAH siddhayo jitendriyasya prAdurbhavanti / tAzcA'smin zAstre 'madhupratIkA' ityucyante / yathA madhuna ekadezo'pi svadate, evaM pratyekametAH siddhayaH svadanta iti madhupratIkAH + (yo.sU.3/48 rA.mA.) madhupratIkAH = madhutulyA ityarthaH / yogasudhAkare tu - aNimAdyAH pradhAnajayA'ntAH siddhayo'smin zAstre madhupratIkAH saGgIyante + (yo.sudhA.3/45) ityuktam / / 26/16 / / ta ete jJAna-kriyArUpaizcaryahetavaH saMyamAH sAkSAt pAramparyeNa ca svasiddhyupasaMhArasampAditazraddhAdvAreNa saMyama karavAthI Indriyavijaya prApta thAya che." 9 Indriyo upara vijaya maLavAthI mananI jema zarIrane sarvazreSTha gatino lAbha thAya che. tathA kAyAthI nirapekSapaNe IndriyonI vRtti thavA svarUpa vikaraNabhAvano lAbha thAya che. tathA pradhAnatattva = prakRti upara vijaya prApta thAya che. arthAta badhA padArtho upara IndriyavijayI yogI kAbu meLave che. tethI yogasUtramAM pataMjali maharSie kahela che ke - "IndriyavijayathI deha manovegayukta thAya che, Indriyone vikaraNabhAva = deha nirapekSavRtti bhaNe cha. tathA pradhAna = prakRti tatva 52 vi45 maNe cha.' 6 (26/16) gAthArtha :- mAtra prakRti ane puruSanI bhedakhyAtimAM rahelA yogIne sarvajJatA ane sarva bhAvonuM madhiSThAtRtva maNe che. (26/17) 1. hastAda" 'puruSAH nyAtA...' ityazuddhaH pAThaH /
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sarvajJatvalAbhakAraNapradarzanam * 1821 sthitasyeti / kevalaM (sattva - puruSAnyatAkhyAtau = ) sattva - puruSayoranyatAkhyAtau guNakartRtvAbhimAnazithilI bhAvalakSaNAyAM zuddhasAttvikapariNAmarUpAyAM sthitasya ca sArvajJyaM sarveSAM zAntoditA'vyapadezyadharmatvena sthitAnAM yathAvadvivekajaM' jJAnalakSaNam, sarveSAM bhAvAnAM (sarvabhAvAnAM =) guNapariNAmAnAM adhiSThAtRtvameva ca svAmivadAkramaNalakSaNaM bhavati / taduktaM- "sattva-puruSA'nyatAkhyAtimAtrasya sarvabhAvA'dhiSThAtRtvaM sarvajJatvaM ca " ( yo . sU. 3-49 ) / / 17 / / = yadarthAH tasyAH sattvapuruSA'nyatAkhyAteravAntaravibhUtIrdarzayannAha - 'sthitasye 'ti / grahItRsaMyamA'bhyAse prathamaM hi nirdhUtarajastamomalatayA cittasya paravaizAradyaM prmsvcchtvmtisuukssmvstuprtibimbodgrhnnsaamrthylkssnnmupjaayte| tataH parA vazIkArasaMjJA''virbhavati / prAk cittasattvaM sa rajastamobhyAmupaplutaM hyavazyamAsIt / tadupazame tu tadvazyaM yogino vazinaH / tasmin vazye sati yoginaH kevalaM sattva-puruSayoH guNakartRtvA'bhimAnazithilIbhAvalakSaNAyAM = 'nAhaM kartA bhoktA vA' ityevaM triguNasAmyA'vasthA''pannapradhAnagatakartRtvabhoktRtvapratiyogika-svaniSThA'dhyAropAtmakA'haGkArazaithilyarUpAyAM anyatAkhyAtI = vivekakhyAtau = vivekazuddhasattvaguNapradhAnacittapariNAmarUpAyAM dhAraNA-dhyAna-samAdhisamabhivyAptau zuddhasAttvikapariNAmarUpAyAM = = tena rUpeNa vartamAnasya sarveSAM guNAnAM zAntoditA'vyapadezyadharmatvena = atItA'dhvapraviSTavartamAnA'dhvaniSThA'nAgatA'dhvA'vasthitarUpatayA sthitAnAM vartamAnAnAM akramopArUDhaM yathAvad vivekajaM vivekena jAyamAnaM jJAnalakSaNaM sArvajJyaM = yathArthaM sarvajJAtRtvaM bhavati / anena jJAnaizvaryamuktam / kriyaizvaryamAha- sarveSAM guNapariNAmAnAM ayaskAntalohavadupasthAnalakSaNaM yadvA svAmivad AkramaNalakSaNaM adhiSThAtRtvaM bhavati / 'sarvabhAvA'dhiSThAtRtvaM = sarvAtmAno guNA vyavasAya - vyavaseyAtmakAH svAminaM kSetrajJaM prati azeSadRzyA''tmatvenopasthitA ityarthaH ' (yo.sU.bhA. 3/49) iti yogasUtrabhASye vyAsaH / 'saGkalpamAtreNa puruSaiH saMyuktA asaMyuktAzcA'zeSabhogyavastvAkAreNa pariNatA bhUtvopatiSThante yoginamiti ( yo. vA. 3/45) yogavArtike vijJAnabhikSuH / ' sarvabhAvA'dhiSThAtRtvaM Izvaravat prakRti-puruSavikArANAM svecchayA prerayitRtvamiti ( bhA.ga.vR.3 / 49 nA.bha.vR.) bhAvAgaNeza-nAgojIbhaTTau / 'sarveSAM bhAvAnAM pradhAnatatpariNAmAnAmadhiSThAtRtvaM niyantRtvamiti (ma. pra.vR. 3 / 49) maNiprabhAkRt / prakRte yogasUtrasaMvAdamAha 'sattve 'ti / atra rAjamArtaNDavyAkhyA tasmin zuddhe sAttvike pariNAme kRtasaMyamasya yA sattva-puruSayorutpadyate vivekakhyAtirguNAnAM kartRtvA'bhimAnazithilIbhAvarUpA tanmAhAtmyAt tatraiva sthitasya yoginaH sarvabhAvA'dhiSThAtRtvaM sarvajJAtRtvaJca samAdherbhavati / sarveSAM guNapariNAmAnAM bhA sthitasya - - = = TIkArtha :- 'prakRti ane puruSa A banne taddana bhinna-bhinna svataMtra padArtha che.' A pramANe bhedajJAna thavAthI sattvAdi guNomAM kartRtvanuM abhimAna zithila thAya che. A ja anyatAkhyAti = anyatAjJAna tAttvika kahevAya che. te anyatAkhyAti zuddha sAttvika pariNAmasvarUpa che. je yogI mAtra AvI vivekakhyAtimAM rahe che tene sarvajJatA maLe che. arthAt te yogI zAnta, udita ane avyapadezya guNadharma tarIke rahelA tamAma bhAvonuM yathArtharUpe jJAna vivekakhyAtinA kAraNe meLave che. tathA sattvAdi guNonA tamAma pariNAmone vize te vivekakhyAtisaMpanna yogI mAlikanI jema Adhipatya dharAve che. tethI yogasUtramAM jaNAvela che ke - 'prakRti ane puruSamAM kevaLa bhedakhyAti dharAvanAra yogI sarva bhAvonA adhiSThAtA = svAmI bane che tathA sarvajJa bane che.' - (26/17) 1. hastAdarze '... vivekajajJAna...' iti pAThAntaraH / 2 hastAdarze ...kramaNalakSaNalakSaNaM' iti adhikaH pAThaH /
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1822 * vizokA siddhiH * dvAtriMzikA - 26/18 smRtA siddhirvizokeyaM tadvairAgyAcca yoginaH / doSabIjakSaye nUnaM kaivalyamupadarzitam / / 18 / / smRteti / iyaM vizokA siddhiH smRtA / tasyAM vizokAyAM siddhau vairAgyAcca ( = tadvairAgyAcca) yogino = yogabhAjaH doSANAM = rAgAdInAM bIjasya = avidyAdeH kSaye = nirmUlane ( = doSabIjakSaye) nUnaM nizcitaM kaivalyaM puruSasya guNAnAmadhikAraparisamApteH svarUpapratiSThatvaM upadarzitam / yataH - ' tadvairAgyAdapi doSabIjakSaye kaivalyamiti" ( yo. sU. 3 - 50 ) / / 18 / / = = vAnAM svAmivad AkramaNaM = sarvabhAvA'dhiSThAtRtvam / teSAmeva zAntoditA'vyapadezyadharmitvenA'vasthitAnAM yathAvad vivekajJAnaM = sarvajJAtRtvam / eSAM cA'smin zAstre parasyAM vazIkArasaMjJAyAM prAptAyAM vizokA nAma siddhirityucyate - ( rA.mA.3/49) ityevaM vartate / atra yogavArtikastvevam mAtrazabdena saMyamarUpA khyAtirlabdhA / tathA sattva - puruSA'nyatAsaMyamasya dharma-dharmyabhedAt tadvataH cittasya sarvabhAveSu prakRti- tatkArya-puruSeSu adhiSThAtRtvaM svecchayA viniyoktRtvaM svadeha iva bhavati / tathA prakRti - puruSAdijJAtRtvaJca bhavati - (yo.vA.3/49 ) / / 26/17 / / saMyamAntarANAM puruSArthA''bhAsaphalatvAd vivekakhyAtisaMyamasya puruSArthatAM darzayituM vivekakhyAteH paravairAgyopajananadvAreNa kaivalyaM phalamupadarzayitumupakramate - ' smRte 'ti / kSINaklezabandhanatvena zokazUnyatvAd iyaM vizokA siddhiH smRtA yogavizAradaiH yAM prApya yogI sarvajJaH kSINaklezabandhano vazI viharatIti (yo.sU.bhA. 3 / 49) yogasUtrabhASye vyAsaH / iyaJca siddhiH sarvakAmA'vAptyA'khilazokarahitatvAd vizoketyucyate (yo.saM.3/pR.60 ) iti yogasArasaGgrahe vijJAnabhikSuH / kaivalyasiddhI yogasUtrasaMvAdamAha - ' taditi / atra nAgojIbhaTTavRttiH apizabdaH kaivalyamityanenA'nveti / evaM vivekakhyAtitaH klezakarmarUpANAM saMsArabIjAnAmakhilavAsanAnAmAtmajJAnena niHzeSataH kSaye dagdhabIjakalpatve sati tatrA'pi vairAgyAt puruSasya kaivalyaM AtyantikaH prakRtiviyoga ityarthaH / yasyA'samprajJAtA'niSpattyA prArabdhakarma nocchidyate tasyA'pi prArabdhabhogA'nantaramutpadyamAnamokSa eva saMyamasiddhiriti bodhyam - (nA.bha.3/50) ityevaM vartate / = = vizeSArtha H- zuddha sAttvika pariNAmane vize saMyama = dhAraNA-dhyAna-samAdhine kendrita karavAthI yogIne prakRtipuruSaviSayaka vivekakhyAti pragaTe che. te vivekakhyAti phalopadhAyaka hoya che. tethI triguNAtmaka buddhi-aMtaHkaraNa vagere tattvomAM kartRtvanuM abhimAna DhIluM paDI jAya che. 'huM Ama karuM chuM, tema karuM chuM' ItyAdirUpa kartRtvano ahaMbhAva zithila paDI jAya che. AvI vivekakhyAtithI sarvajJatA ane sarvasvAmitvabhAva yogIne maLe che. (26/17) gAthArtha :- A banne siddhi vizokA siddhi kahevAya che. tenA upara paNa vairAgya AvavAnA lIdhe yogInA doSonA bIjano kSaya thAya che. tethI avazya kaivalya thAya tema zAstrakAroe batAvela che. (26/18) TIkArtha :- sarvajJatA ane sarvabhAvasvAmitva A banne vizokA siddhi kahevAya che. A vizokA siddhine vize paNa vairAgya thavAthI yogInA rAgAdi doSonA bIjarUpa avidyAno kSaya thAya che. avidyA vagere mULamAMthI ukhaDI jAya to avazya kaivalya prApta thAya che. arthAt sattvAdi guNono, prakRti vagere tattvono adhikAra samApta thavAthI puruSa potAnA svarUpamAM pratiSThita thAya che. - AvuM yogasUtrakAre batAvela che. kAraNa ke yogasUtra graMthamAM kahela che } - 'vizoA siddhi upara patra vairAgya thavAthI ghoSanA jITha kSaya thatAM dvaivasya pragaTe che.' - (26/18)
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ * madhumatIbhUmilAbhe divyAmantraNAdi * 1823 asaGgazcA'smayazcaiva sthitAvupanimantraNe / bIjaM punaraniSTasya prasaGgaH syAt kilA'nyathA / / 19 / / asaGgazceti / upanimantraNe uktasamAdhisthasya devairdivyasrIrasAyanAdyupaDhaukanena bhoganimantraNe asaGgazcA'smayazcaiva sthitau bIjam / 'saGgakaraNe punarviSaya e pravRttiprasaGgAt smayakaraNe ca kRtakRtyamAtmAnaM manyamAnasya samAdhAvutsAhabhaGgAt / atra yogasUtrabhASyaM tu yadA'syaivaM bhavati 'klezakarmakSaye sattvasyA'yaM vivekapratyayo dharmaH, sattvaJca heyapakSe nyastaM puruSazcA'pariNAmI zuddho'nyaH sattvAdi ti evamasya tato virajyamAnasya yAni klezabIjAni dagdhazAlibIjakalpAnyaprasavasamarthAni tAni saha manasA pratyastaM gacchanti / teSu pralIneSu puruSaH punaridaM tApatrayaM na bhuGkte tadaiteSAM guNAnAM manasi karma-kleza-vipAkasvarUpeNAbhivyaktAnAM caritArthAnAM apratiprasave puruSasyA''tyantiko guNaviyogaH = kaivalyam / tadA svarUpapratiSThA citizaktireva puruSaH - (yo.bhA.3/50) itthaM vartate / itthaJca sakalasiddhigocaravikalpasyA'pi tyAjyataiva / prakRte - tyaktvA sarvavikalpAMzca svAtmasthaM nizcalaM manaH / kRtvA zAnto bhaved yogI dagdhendhana ivA'nalaH / / - ( kA .gI.) iti kAvaSeyagItAvacanaM tyaktasarvavikalpazca svAtmasthaM nizcalaM manaH / kRtvA zAnto bhaved yogI dagdhendhana ivA'nalaH / / - ( bra.pu. ) iti brahmapurANavacanaM ca smrtvym||26/18|| samprati kaivalyasAdhane sampravRttasya yoginaH pratyUhasambhave tannirAkaraNakAraNaM samAdhau ca sthityupAyamupadarzayati- 'asaGge'ti / uktasamAdhisthasya = madhumatIbhUmiM sAkSAtkurvataH sattvaguNavizuddhimanupazyadbhiH devaiH mahendrAdibhiH divyastrI - rasAyanAdyupaDhaukanena AdizabdAt yAna - kalpavRkSAdigraha: 'bho ! ihA''syatAm, iha ramyatAm, kamanIyo'yaM bhogaH, kamanIyeyaM kanyA, divyarasAyanamidaM jarA - mRtyU bAdhate, vaihAyasamidaM yAnam, amI kalpadrumAH, puNyA mandAkinI, siddhA maharSayaH, uttamA anukUlAzca apsarasaH, divye zrotra-cakSuSI, vajropamaH kAyaH, svaguNaiH sarvamidamupArjitamAyuSmatA pratipadyatAm, idamakSayamajaramamarasthAnaM devAnAM priyami'tyevaM bhoganimantraNe kriyamANe sati 'ghoreSu saMsArA'GgAreSu pacyamAnena mayA janmamaraNA'ndhakAre viparivartamAnena kathaJcidAsAditaH klezatimiravinAzI yogapradIpaH / tasya caite tRSNAyonayo viSayavAyavaH pratipakSAH / sa khalvahaM labdhA''lokaH kathamanayA viSayamRgatRSNayA vaJcitaH tasyaiva punaH pradIptasya saMsArAgnerAtmAnamindhanIkuryAm / svasti vaH svapnopamebhyaH kRpaNajanaprArthanIyebhyo viSayebhya' ityevaM nizcitamateH samAdhiM bhAvayataH asaGgaH, asmayazca sthitau samAdhisthitau svarUpA'vasthitau vA bIjam / saGgakaraNe punaH punarviSayapravRttiprasaGgAt 'evamahaM devAnAmapi prArthanIya' iti smayakaraNe ca kRtakRtyaM susthitaM ca AtmAnaM manyamAnasya samAdhau utsAhabhaGgAt / tathA ca mRtyunA = gAthArtha :- upanimaMtraNa thavA chatAM asaMga ane asmaya- A banne svarUpasthiratAne vize kAraNa che. jADI to parejara irIthI aniSTano prasaMga khAve. (26 /18) TIkArtha :- uparokta samAdhimAM rahelA yogIne devo vagere divya apsarAo, rasAyaNo vagere ApIne bhogasukhanuM nimaMtraNa Ape to paNa tenA pratye asaMga-anAsaktabhAva ane vismayaabhAva rahe to te banne svarUpamAM avasthAna karavAnuM kAraNa bane che. jo temAM saMga Asakti kare to pharI pharI viSayonA bhogavaTAnI pravRtti thAya. tathA vismaya kare - abhimAna kare to potAnI jAtane kRtakRtya 1. hastAdarze ' ... samAdhisthadevaiH' ityazuddhaH pAThaH / 2. = hastAdarze 'gakaraNe ' iti truTitaH pAThaH / 3. hastAdarze '...SayavRtti...' iti pAThaH /
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogicatuSkaprakAzanam * dvAtriMzikA - 26/20 etadevAha - anyathA = asaGgA'smayA'karaNe punaH kila iti satye aniSTasya' prasaGgaH (syAt) iti / tadidamuktaM- "2sthAnyupanimantraNe saGga - smayA'karaNaM punaraniSTaprasaGgAditi" (yo.sU.3-51) / / 19 / / syAt kssnnkrmsmbndhsNymaadydvivekjm| jJAnaM jAtyAdibhistacca tulyayoH pratipattikRt / / 20 / / kezeSu gRhItamivA''tmAnamabhAvayataH cchidrAntarA'nveSI nityaM yatnopacaryapramAdo labdhavivaraH klezAnuttambhayiSyati / tato yogabhraSTasya punaH aniSTasya saMsArasya prasaGgaH / evamasya saGgasmayAvakurvato bhAvito'rtho dRDhIbhaviSyati bhAvanIyazcArtho'bhimukhIbhaviSyatIti yogasUtrabhASye vyAsaH / prakRtArthe granthakRd yogasUtrasaMvAdamAha - 'sthAnyupanimantraNe' iti / atra catvAro yogino bhavanti / tatrA'bhyAsavAn pravRttamAtrajyotiH prathamaH / RtambharaprajJo dvitIyaH / bhUtendriyajayI tRtIyaH / atikrAntabhAvanIyaH caturthaH / tatra caturthasya samAdheH prAptasaptavidhaprAntabhUmiprajJo bhavati / RtambharaprajJasya dvitIyAM madhumatIsaMjJAM bhUmikAM sAkSAtkurvataH svAmino devA upanimantrayitAro bhavanti / divyastrI-rasAyanAdikaM Dhaukayanti / tasmin upanimantraNe nA'nena saGgaH kartavyaH, nApi smayaH / saGgakaraNe punaH viSayabhoge smayakaraNe kRtakRtyamAtmAnaM manyamAno na samAdhAvutsahate / ataH saGga - smayayoH tena varjanaM kartavyam - (rA.mA.3/51 ) iti rAjamArtaNDe bhojo vyAcaSTe / 1824 * prathamabhUmikAyAM tAvanmahendrAdInAmetAdRzA'nugraha eva na bhavati / tRtIya - caturthabhUmikayostu devAdaya upekSaNIyA eva bhavanti / ato madhumatIbhUmikAyAM dvitIyAyAmeva nimantraNaM bhavatIti (yo.vA.3/51) yogavArtike vijJAnabhikSuH / prakRte - atyAzcaryanimittAsvapyaNimAdyAsu siddhiSu / yasya nA''zcaryagandho'pi sa eva puruSottamaH / / - (rA.gI. 4/45 ) iti rAmagItAvacanamapyanuyojyaM yathAtantram / / 26 / 19 / / mAnatA yogIne samAdhimAM AgaLa vadhavAno utsAha bhAMgI jAya che. A ja bAbatane jaNAvatAM A zlokanA uttarArdhamAM jaNAvela che ke jo asaMgapaNuM na kare ane vismayano abhAva na rAkhe to kharekhara pharIthI aniSTano prasaMga Ave che. tethI yogasUtramAM jaNAvela che ke 'svargAdi lokanA adhikArI devo vaDe bhoganuM AmaMtraNa ApavAmAM Ave tyAre temAM saMga ke smaya na karavo. bAkI aniSTa saMsAranI samasyA UbhI thAya.' (26/18) vizeSArtha :- svargamAM AvavA mATe ke divya bhogasukha bhogavavA mATe deva-devIo dvArA AmaMtraNa maLe tyAre temAM Asakti karavAthI ke 'huM bIjA karatAM keTalo mahAna chuM ?' Avo ahaMkAra karavAthI yogInuM pharIthI saMsAramAM punarAgamana thAya che. mATe divyabhoga-sukho pratye anAsakta dazA tathA namratA keLavavI yogI mATe anivArya che. (26/19) gAthArtha :- kSaNonA kramanA saMbaMdhane vize saMyama karavAthI vivekajanya jJAna maLe che. te jJAna jAti vagerethI samAna padArthomAM bhedapratItine karAve che. (26/20) 1. hastAdarze 'aniSTasaMga' ityazuddhaH pAThaH / 2. mudritapratau 'sthitya...' ityazuddhaH pAThaH / 3. hastAdarze 'jJAnA' ityazuddhaH pAThaH /
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sAdRzya- vasAdRzyAnayAmakanirUpaNam * 1825 syAditi / kSaNaH sarvA'ntyaH kAlA'vayavastasya kramaH paurvAparyaM tatsaM (bandhasaM) yamAt ( = kSaNakramasambandhasaMyamAt) sUkSmAntarasAkSAtkaraNasamarthAt yadvivekajaM jJAnaM syAt / yadAha- "kSaNakramayoH sambandhasaMyamAdvivekajaM jJAnamiti" (yo.sU. 3-52 ) / tacca jAtyAdibhistulyayoH padArthayoH pratipattikRt = vivecakam / taduktaM- " jAti - lakSaNa-dezairanyatA'navacchedAttulyayostataH pratipattiriti " (yo.sU.3-53) / padArthAnAM bhedahetavo hi jAti - lakSaNa - dezA bhavanti / jAtiH padArthabhetrI, yathA gaurayaM mahiSo'yamiti / jAtyA tulyayorlakSaNaM bhedakam, yathA 'iyaM 'karburA iyaM cA'ruNe 'ti / = = asyAmeva phalabhUtAyAM vivekakhyAtau pUrvoktasaMyamavyatiriktamupAyAntaramAha - 'syAditi / yathA'pakarSaparyantaM dravyaM paramANurevaM paramA'pakarSaparyantaH sarvA'ntyaH kAlA'vayavaH = kSaNaH / yAvatA vA samayena calitaH paramANuH pUrvadezaM jahyAduttaradezamupasampadyeta sa kAlAvayavaH kSaNa ityucyate / tasya darzitakSaNasya pravAhA'vicchedena kramaH = paurvAparyaM / na hi dvau kSaNau yugapad bhavataH / kramazca na dvayoH sahabhuvo:, asambhavAt / ataH pUrvasmAduttarasya bhAvino yadA''nantaryaM kSaNasya sa krama iti bhAvaH / tatsambandhasaMyamAt kSaNa-kramasambandhagocaradhAraNA-dhyAna-samAdhyaikyAt sUkSmAntarasAkSAtkaraNasamarthAt mahadAdisAkSAtkaraNazaktAd yad vivekajaM jJAnaM syAt / = yadAha pataJjali: yogasUtre 'kSaNe 'ti / atra rAjamArtaNDavRttirevam kSaNaH = sarvA'ntyaH kAlA'vayavo yasya kalAH prabhavituM na zakyante / tathAvidhAnAM kAlakSaNAnAM yaH kramaH = paurvAparyeNa pariNAmaH tatra saMyamAt prAguktaM vivekajajJAnamutpadyate / ayamartha:- 'ayaM kAlakSaNo'muSmAtkAlakSaNAduttaraH, ayamasmAt pUrva' ityevaMvidhe krame kRtasaMyamasyA'tyantasUkSme'pi kSaNakrame yadA bhavati sAkSAtkArastadA'nyadapi sUkSmaM mahadAdi sAkSAtkarotIti vivekajJAnotpattiH - (rA.mA.3/52 ) iti / tacca kSaNa-kramasambandhasaMyamasaJjAtavivekajJAnaM jAtyAdibhiH tribhiH tulyayoH padArthayoH vivecakaM bhedasAkSAtkArA''dhAyakam / taduktaM pataJjalinA yogasUtre 'jAtI 'ti / spaSTArtham / = = TIkArtha :- kALano sauthI sUkSma evo aMza kSaNa kahevAya che. te kSaNono AgaLa-pAchaLano je krama hoya tenA saMbaMdhane vize je saMyama karavAmAM Ave che te sUkSma bhedano sAkSAtkAra karavAmAM samartha hoya che. tenA kAraNe vivekajanya jJAna prApta thAya che. kAraNa ke yogasUtramAM jaNAvela che ke - 'kSaNa ane tenA kramamAM saMbaMdhane vize saMyama karavAthI vivekajanya jJAna prApta thAya che.' - te zAna jAti vagerethI samAna evA be padArthamAM rahelA sUkSma bhedanI pratIti karAve che. tethI yogasUtramAM kahela che ke - 'jAti, lakSaNa ane dezathI bhedanuM bhAna na thavAthI tulya dekhAtA evA be vibhinna padArthamAM bhedanI pratIti te vivekajanya jJAnathI thAya che.' padArthonA bhedanuM kAraNa jAti, lakSaNa ane dezano bheda che. jAti be padArthamAM bhedapratIti karAve che. prema } 'khA gAya ane te pADo che' - gotva jAti ane mahiSatva jAti judI hovAthI tenA AzrayabhUta gAya ane pADAmAM bhedanI pratIti thAya che. jAtithI be padArtha samAna hoya arthAt je be padArthamAM rahelI jAti eka ja hoya to te banne sajAtIya padArthomAM bhedanI pratIti lakSaNanA bhedathI thAya che. jema ke 'A kAbaracItarI gAya che. pelI lAla gAya che.' ahIM banne gAyamAM gotvajAti 1. hastAdarze 'karturA' ityazuddhaH pAThaH /
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ * vivekakhyAteH bhedajJAnopalabdhiH * dvAtriMzikA -26/21 ubhAbhyAmabhinnayordezo bhedahetuH, yathA tulyapramANayorAmalakayorbhinnadezasthitayoH / yatra ca trayamapi na bhedakaM, yathaikadezasthitayoH zuklayoH pArthivayoH paraNANvoH, tatra saMyamajanitAdvivekajajJAnAdeva bhavati bhedadhIriti / / 20 / / tArakaM sarvaviSayaM 'sarvathAviSayAkramam / zuddhisAmyena kaivalyaM tataH puruSa- sattvayoH / / 21 / / 1826 tatra = ekadezA'vasthitazuklapArthivaparamANudvitaye viSaye bhedAya kRtasaMyamasya bhedena jJAnamutpadyate tadA saMyamajanitAd vivekajajJAnAdeva bhavati bhedadhIH = bhedena pratipattiH / etaduktaM bhavati- yatra kenacidupAyena bhedo nA'vadhArayituM zakyastatra saMyamAd bhavatyeva bhedapratipattiriti / sAmprataM ' jAtI' tyAdiyogasUtropari bhASyamupadarzyate / taccettham - tulyayoH dezalakSaNasArUpye jAtibhedo'nyatAyA hetuH 'gauriyaM vaDaveyamiti / tulyadeza-jAtIyatve lakSaNamanyatvakaraM ' kAlAkSI gauH svastimatI gauH' iti / dvayorAmalakayorjAtilakSaNasArUpyAd dezabhedo'nyatvakara 'idaM pUrvamidamuttaramiti / yadA tu pUrvamAmalakamanyavyagrasya jJAturuttaradeze upAvartyate tadA tulyadezatve 'pUrvametad uttarametad' iti pravibhAgA'nupapattiH / asandigdhena ca tattvajJAnena bhavitavyamiti ata idamuktaM 'tataH pratipattiH' vivekajajJAnAditi / katham ? pUrvA''malakasahakSaNo deza uttarA''malakasahakSaNAd dezAd bhinnaH / te cA''malake svadezakSaNA'nubhavabhinne / anyadezakSaNA'nubhavastu tayoranyatve heturiti / etena dRSTAntena paramANoH tulyajAtilakSaNadezasya pUrvaparamANu-dezasahakSaNasAkSAtkaraNAt uttarasya paramANostaddezA'nupapattAvuttarasya taddezAnubhavo bhinnaH sahakSaNabhedAt tayorIzvarasya yogino'nyatvapratyayo bhavatIti / apare tu varNayanti-ye'ntyA vizeSAste'nyatApratyayaM kurvantIti / tatrA'pi dezalakSaNabhedo mUrtivyavadhijAtibhedazcA'nyatve hetuH / kSaNabhedastu yogibuddhigamya eveti / ata uktam- mUrtivyavadhijAtibhedA'bhAvAnnA'sti mUlapRthaktvamiti vArSagaNyaH || 26 / 20 / / = eka ja che. chatAM tenA lakSaNarUpa kAbaracItaro varNa ane lAla varNa- A bannemAM bheda hovAthI tenA AzrayabhUta banne gAyamAM bhedanI pratIti thAya che. paraMtu je padArtha jAti ane lakSaNathI sarakhA jaNAtA hoya te padArthanA bhedanuM jJAna dezabheda dvArA thAya che. jema ke sarakhA AkAra-kadavALA be AMbaLA vacce jAti ane lakSaNathI abheda sAdRzya hovA chatAM te banne alaga-alaga sthAnamAM jagyAmAM rahela hovAthI dezabheda te banne vacce bhedanuM jJAna karAve che. eka AMbaLo je AkAzapradezamAM rahela che te ja AkAzapradezamAM bIjo AMbaLo rahI zakato nathI. Ama sthaLabheda-dezabheda ja te banne vacce bhedajJAnane karAvaze. paraMtu je padArthomAM jAtibheda, lakSaNabheda ke pradezabheda paNa na hoya tyAM to bhedanI pratIti saMyamajanya vivekakhyAtisaMpAdita jJAnanA prabhAve ja thaI zake che. jema ke eka ja sthAnamAM be zveta pArthiva paramANuo vacce jAti, lakSaNa ke sthAnano bheda nathI raheto. pRthvItva jAti, zvetarUpAtmaka lakSaNa ane eka ja sthAnamAM rahevApaNuM - te banne paramANumAM samAna ja che. AvA sthaLamAM be paramANu vacce rahelA bhedanI jANakArI vivekakhyAtijanya jJAnanA mAdhyamathI ja maLI zake. (26/20) gAthArtha : :- tAraka jJAna sarvaviSayaka che. temAM sarva prakAre viSayano krama nathI hoto. te tArakajJAnathI puruSa ane prakRtinI zuddhi samAna thatAM kaivalya thAya che. (26/21) 1. hastAdarze 'sarvathA' padaM nAsti /
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ * tArakajJAnamImAMsA * 1827 tArakamiti / tacca vivekajaM jJAnaM tArayatyagAdhAtsaMsArapayodheryoginamityAnvarthikyA saMjJayA tArakaM ucyte| tathA sarvaviSayaM sarvANi tattvAni mahadAdIni viSayo yasya tttthaa| tathA sarvathA = sarvaiH prakAraiH sUkSmAdibhedaiviSayo yasya tacca tadakramaM ca ( viSayA'krama) niHzeSanAnA'vasthApariNa'tavyarthikabhAvagrahaNe kramarahitaM ceti krmdhaaryH| itthaM cA'sya saMjJA-viSaya-svabhAvA vyaakhyaataaH| vivekajajJAnasyaikamudAharaNaM pradarzitam / idAnIM sahetukaM vivekajajJAnasya mokSopayogamAha- 'taarkmi'ti| tacca uktasaMyamabalAdantyAyAM bhUmikAyAmutpannaM vivekajaM jJAnaM sarvaviSayAdirUpamiti sarvatra doSadarzanamUlakavairAgyadvArA agAdhAt saMsArapayodheH yoginaM puruSatattvAvagAhijJAnopetaM tArayati / __ kecittu tArakaphalatayA'manaskayogamAmananti / taduktaM advayatArakopaniSadi - tAraka eva lakSyamamanaskaphalapradaM bhavati - (adva.pRSTha.2) iti / nanu sarvaviSayamityanenaiva sarvathAviSayatvAvabodhAt 'sarvathAviSaye'ti paunaruktyApannamiti cet ? atrocyate, prAk tattatsaMyamAt srvjnytoktaa| sA ca na niHzeSajJatA kintu prakAramAtraviSayA, yathA 'rasavatyAM niSpannaiH sarvaiH vyaJjanairbhuktami'ti / atra hi yAvanto vyaJjanaprakArAH tairbhuktamiti gamyate, na tu niHzeSairiti / asti ca niHzeSavacanaH sarvazabdaH, yathA 'pAtrasthaiH sarvaiH vyaJjanairupanItaM sarvamannaM prAzakena bhuktami'ti / atra hi svarUpataH prakAratazca niHzeSaM bhuktamiti gamyate / tadvadidaM kSaNakramasambandhasaMyamajaM vivekajJAnaM sarvavastusvarUpaviSayaM sarvaprakAraviSayaJca niHzeSAvagAhIti dyotanAnna paunaruktyam / svabhAvAntaramasyA''ha- 'niHzeSanAnA'vasthApariNatavyarthikabhAvagrahaNe = kRtsnA atItA'nAgatavartamAnA'dhvapariNatAH zAntoditA'vyapadezyadharmirUpA ye bhAvAH teSAM sAkSAtkAre kramaM nApekSata iti kramarahitam / ekakSaNopArUDhaM sarvamekadA kAnyena viSaya iti bhAvaH / yattu yogasudhAkare sadAzivendreNa - akrama nAma bhAvyapi vidyamAnatvena pazyati + (yo.sudhA.3/54) ityuktaM tadasat, evaM sati tasya viparyayatvaprasaGgAt, anyathA'vasthitasyA'nyathA grahaNAt / sarvasamUhAlambanakaM karatalagatAmalakavad yugapat prAtisvikarUpeNa sAkSAtkarotItyarthasyaiva sUtrakRdabhimatatvAt / itthaM ca darzitarItyA asya vivekajajJAnasya saMjJA-viSaya-svabhAvAH = tArakA'bhidhAna-niHzeSA'rthaviSayA'kramagrahaNasvabhAvA vyAkhyAtAH / taduktaM yogasUtre pataJjalinA 'tArakami'ti / sampUrNa sUtraM tvevam - tArakaM sarvaviSayaM sarvathAviSayamakramaM ceti vivekajaM TIkArya - te vivekajanya jJAna agAdha saMsAra sAgarathI yogIne tarAve che. mATe te tArakajJAna kahevAya che. "tAraka' evI saMjJA te kAraNasara sArthaka saMjJA bane che. tAraka jJAnanA viSaya tarIke mahad vagere tamAma tattvo che. tathA tAraka jJAna potAnA viSayane sUkSma-skUla-vyavahita Adi tamAma prakAre jANe che. tema ja ekI sAthe tamAma viSayono bodha kare che. kAraNa ke tamAma vividha avasthArUpe pariNata evA Arthika bhAvono nizcaya karavAmAM tArakajJAna kramazUnya che. arthAt ekIsAthe tamAma bhAvonI te-te avasthArUpe jANakArI tArakajJAnathI prApta thAya che. A rIte vivekajanya jJAnanI saMjJA, viSaya ane svabhAvathI vyAkhyA thaI gaI. vivekajanya jJAnanI saMjJA che tArakajJAna. teno viSaya che traNa kALanA tamAma avasthArUpe pariNamelA tamAma padArtho. tathA teno svabhAva che krama vinA tamAmano bodha karavo. 1. mudritapratau ...Natatvata A(NatA)rthika...' ityazuddhaH pAThaH /
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1828 * kaivalyalAbhopAyavijJApanam * dvAtriMzikA - 26/21 taduktaM- "tArakaM sarvaviSayaM sarvathAviSayamakramaM ceti" (yo. sU. 3-54) / ad: = tasmAt jJAnAt puruSa-sattvayoH zuddhisAmyena kaivalyaM bhavati / tatra puruSasya zuddhirupacarita bhogA'bhAvaH / sattvasya tu sarvathA kartRtvA' * bhimAnanivRttyA svakAraNe'nupraveza iti / tadidamuktaM- "sattva- puruSayoH zuddhisAmye kaivalyamiti" ( yo. sU. 3-55 ) / / 21 / / jJAnam - (yo.sU.3/54) iti / prakRte yogasUtrabhASyamitthamavaseyam - tArakamiti svprtibhotthmnaupdeshikmityrthH| sarvaviSayatvAnnA'sya kiJcidaviSayIbhUtamityarthaH / sarvathAviSayaM = atItA'nAgatapratyutpannaM sarvaM paryAyaiH sarvathA jAnAtItyarthaH / akramaM iti ekakSaNopArUDhaM sarvaM sarvathA gRhNAtItyarthaH / etadvivekajaM jJAnaM paripUrNam / asyaivAM'zo yogapradIpaH, madhumatIM bhUmimupAdAya yAvadasya parisamAptiH - (yo. bhA. 3/54) iti / 'RtambharA prajJaiva madhu, modakAraNatvAditi (ta. vai.3/54) tattvavaizAradyAM vAcaspatimizraH / sarveSAmevetarajJAnAnAM pradIpatulyatvavivakSayA sattva - puruSavivekajajJAnasya sUryatulyatvaM viSNupurANe andhaM tama ivA'jJAnaM dIpavaccendriyodbhavam / yathA sUryastathA jJAnaM yadviprarSe ! vivekajam / / - (vi.pu.6/5/62) ityevamAveditamiti dhyeyam / tasmAt vivekajAt jJAnAt yogasUtrabhASyakRnmate vivekajajJAnA'prAptervA sattva - puruSayoH zuddhisAmyena kaivalyaM = AtyantikI duHkhanivRttiH bhavati / upacaritabhogA'bhAvaH = buddhidharmatvAt puruSe upacaritamAtrasya pratyayavizeSA''khyasya bhogasyA'yogaH puruSasya zuddhiH vivekasAkSAtkArAjjAyamAnA'vagantavya sattvasya = buddhisattvasya zuddhiH tu sarvathA = sarvaireva prakAraiH kartRttvA'bhimAnanivRttyA = buddhivilakSaNapuruSasAkSAtkAramAtrAdavidyAmUlakakartRtva-bhoktRtvA'haGkAranivRttyA kRtAdhikArasya cittasattvasya svakAraNe pradhAne anupravezaH = pratilomazaktyA samAveza iti / tadidamuktaM pataJjalinA yogasUtre 'sattve 'ti / prakRte yogasUtrabhASyamitthaM vartate yadA nirdhUtarajastamomalaM buddhisattvaM puruSasyA'nyatApratItimAtrA'dhikAraM dagdhaklezabIjaM bhavati tadA puruSasya zuddhisArUpyamivA''pannaM bhavati, tadA puruSasyopacaritabhogA'bhAvaH zuddhiH / etasyAmavasthAyAM kaivalyaM bhavatIzvarasyA'nIzvarasya vA vivekajajJAnabhAgina itarasya vA / na hi dagdhaklezabIjasya jJAne punarapekSA kAcidasti / sattvazuddhidvAreNaitatsamAdhijamaizvaryaM jJAnaM copakrAntam / paramArthatastu jJAnAdadarzanaM nivartate / tasminnivRtte na santyuttare klezAH / klezA'bhAvAtkarmavipAkA'bhAvaH / = tethI to yogasUtramAM jaNAvela che ke - 'tAraka jJAnano viSaya sarva prakAre sarva padArtho che. tathA te jJAna kramazUnya che.' - A tAraka jJAnathI puruSa ane buddhinI zuddhi ekasarakhI thAya tyAre kaivalya pragaTe che. temAM puruSanI zuddhi eTale upacirata aupacArika bhogano abhAva. tathA buddhinI zuddhi to sarva prakAre kartRtvano ahaMkAra ravAnA thavAthI potAnA kAraNabhUta pradhAnatattvamAM sattvaguNapradhAna buddhitattvanuM vilIna thavuM te che. tethI to yogasUtramAM jaNAvela che ke 'sattvaguNapradhAna buddhi ane puruSanI ekasarakhI zuddhi thAya to kaivalya thAya.' (26/21) 1. hastAdarze '...matramaM' ityazuddhaH pAThaH / hastAdarzavizeSe ca 'vikramaM ' iti truTitaH pAThaH / 2 mudritapratau ' ... caritA / bhogAbhAvaH' ityazuddhaH pAThaH / 3. mudritapratau ' puruSasattvayoH' iti padavyatyAsaH / ... cihnadvayamadhyavartI pATho hastAdarze
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jJAnAvarapakSayopazamA siddhiAratA * 1829 itthamanyairupadarzite yogamAhAtmye upapattyanupapattyordizAM' pradarzayannAhaiha siddhiSu vaicitrye bIjaM karmakSayAdikam / saMyamazcA'tra sadasatpravRttivinivRttitaH // 22 // ___iheti / iha prAguktagranthe siddhiSu vaicitrye karmakSayAdikaM bIjaM, tathAjJAne tathAjJAnAvaraNakSayopazamAdervIryavizeSe ca vIryAntarAyakSayopazamAderhetutvAt / saMyamazcA'tra = uktasiddhiSu satpracaritA'dhikArAzcaitasyAmavasthAyAM guNA na puruSasya dRzyatvena punarupatiSThante / tatpuruSasya kaivalyam | tavA puruSaH svarUpamAtrajyotiramata: vevanI mavati (cophU.ma.rU/) rUti sAra6/rA tathAjJAne = atItA'nAgata-sarvabhUtaruta-pUrvajAti-paracitta-maraNa-sUkSma-vyavahita-viprakRSTa-bhuvana-tArAvyUhatArAgati-kAyavyUha-siddha-citta-puruSa-divyazabdAdigocaravizadA'vabodhe tathAjJAnAvaraNakSayopazamAdeH = atItA'nAgatAdijJAnA''varakakarmapratiyogikahAsavizeSAdeH hetutvAt vIryavizeSe = hastibala-parazarIrA''vezagaganagamanAdizaktivizeSe vIryA'ntarAyakSayopazamAdeH = vIryA'ntarAyopabhogA'ntarAyAdikarmahAsavizeSAdeH hetutvAt, rUpalAvaNya-vajrasaMhananatvAdikAyasampadi ca nAmakarmodayavizeSAdeH hetutvAt / aNimAdisiddhayastu jainaparibhASA'nusAreNa vaikriyalabdhaya ucyanta iti (yo.zA.1/8 vR.) yogazAstravRttI vyaktam / ___ saMyamazca uktasiddhiSu = atItA'nAgatajJAnAdi-kAyasampadAdhaNimAdisiddhiSu satpravRttyasannivRttibhyAM = vizeSArtha:- puruSa ane prakRti-prakRtijanya padArtho vacce bhedanuM jJAna thAya te vivekakhyAti kahevAya. tenA dIrgha abhyAsathI tArakajJAna yogIne prApta thAya che. saMsArasAgarathI yogIne tarAvanAra-bhavapAra karanAra A tArakajJAna tamAma padArthonI saikAlika tamAma avasthAone ekI sAthe jANe che. A tAraka jJAnanA prabhAve prakRti puruSa mATe bhoga saMpAdananuM kArya nathI karatI. puruSamAM aupacArika bhoga paNa thato nathI. potAne hAjara rahevAnuM have koI prayojana na rahevAthI buddhi-ahaMkAra vagere prAkRtika kAryo potapotAnA kAraNamAM vilIna thAya che. Ama puruSa ane prakRti-prAkRtika padArtho ekasarakhA vizuddha thAya che. AthI puruSa potAnA svarUpamAM avasthAna kare che. A ja puruSanI kaivalya dazA che. prakRti ke prAkRtika bhAvo vinA kevala ekalo puruSa ja rahe che. A avasthA mokSadazA paNa kahevAya che. (26/21) A rIte pAtaMjala vidvAnoe yoganuM mAhAbhya dekhADyuM. temAM saMgati ane asagaMtinuM digdarzana karavA mATe graMthakArazrI kahe che ke - che pAtaMjaladarzana samIkSA pha gAthArtha :- ahIM siddhiomAM rahelA vaicitrya = vaividhya pratye karmano kSaya-kSayopazama vagere kAraNa che ane uparokta siddhione vize saMyama satyavRtti tathA anivRtti dvArA kAraNa che. (26/22) TIkArtha:- A graMthamAM pAtaMjala vidvAnoe pUrve pAMcathI ekavIza zloka sudhI) batAvelI siddhiomAM je vaividhya che tenA pratye karmano kSaya-kSayopazama vagere sAkSAt kAraNa che. (pAMcathI ekavIza zloka sudhI jaNAvelI tamAma siddhione be vibhAgamAM vaheMcI zakAya che. jJAnasiddhi ane zaktisiddhi. temAMthI) vividha prakAranA jJAnanI siddhimAM tathAvidha jJAnAvaraNa karmano kSayopazama vagere kAraNa che. tathA hAthI vagere jevuM baLa maLavA rUpI viziSTa zaktinI siddhi pratye varyAntarAya karmano kSayopazama Adi kAraNa che. uparokta siddhio pratye saMyama to satapravRtti ane asad nivRttinA kAraNe tathAvidha jJAnAvaraNa2stArze 'zijha' tyazuddha: 4: rastA "prayannA.." ti truTito gujja 6: rU dastAva 'tivatra..' rUzuddha: 8:
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1830 * sadasatpravRttinivRttitaH saMyamakAraNatA * dvAtriMzikA-26/22 vRttyasannivRttibhyAM (=sadasatpravRttivinivRttitaH) tathAvidhakSayopazamAdyAdhAnadvAraiva bIjaM na tu tat tadviSayajJAnapraNidhAnAdirUpaH, anantaviSayakajJAnasya prativiSayaM saMyamA'sAdhyatvAdvihitA'nuSThAnapraNidhAnamAtrasaMyamenaiva mohakSayAttadupapatteH / kuzalapravarttanA'kuzalanivarttanAbhyAM tathAvidhakSayopazamAdyAdhAnadvAraiva = darzitasiddhyupadhAyakakSayopazamodayAdisampAdanadvAreNaiva bIjaM = hetuM, na tu tattadviSayajJAnapraNidhAnAdirUpaH = atItA'nAgatAdigocarajJAnoddezyakadhAraNA-dhyAna-samAdhyaikyalakSaNaH, maraNAdijJAnasya kathaJcit tattadviSayajJAnapraNidhAnarUpasaMyamasAdhyatve'pi anantaviSayakajJAnasya prativiSayaM saMyamA'sAdhyatvAt / na caughataH sarvaviSayakajJAnapraNidhAnarUpasaMyamasAdhyatvamanantaviSayakajJAnasya syAditi vAcyam, apasiddhAntApAtAt / yadapi 'kSaNa-tatkramayoH saMyamAd vivekajaM jJAnaM' (yo.sU.3/52) 'tArakaM sarvaviSayaM sarvathAviSayamakrama ceti vivekajaM jJAnaM' (yo.sU. 3/54) iti pataJjalinoktaM tadapi na samyak, anyagocarasaMyamenA'paragocarajJAnopadhAnA'sambhavAt, sambhave vA sUryasaMyamAt tArAvyUhAdigocaramapi jJAnaM syAditi tadarthaM 'candre tArAvyUhajJAnam' (yo.sU.3/27) ityAdisUtrakadambakamanarthakaM syAt / etena - kSaNa-tatkramasAkSAtkArAdakhilapariNAma-tatkramasAkSAtkAradvArA sarvavastUnAmanyo'nyavyAvRttatayA svarUpA'vadhAraNaM bhavati - (yo.vA. 3/52) iti yogavArtikakRdvijJAnabhikSuvacanaM nirAkRtam, kSaNasyA'tIndriyatvenA'sarvajJasya kSaNa-tatkramasAkSAtkArA'sambhavAt / yattu pataJjalinA - sattvapuruSA'nyatAkhyAtimAtrasya sarvabhAvA'dhiSThAtRtvaM sarvajJAtRtvaM ca' (yo.sU. 3/49) ityuktaM tattu syAdapi, karmaprakRtyAtmagocarakASThAprAptabhedavijJAnasya bhinnagranthyAdigatasyA'saGgasAkSibhAvamAtravizrAntasya sArvajyabIjatvasambhavAt / sarvabhAvA'dhiSThAtRtvantu sArvagyasiddhyuttarameva, 'jahA jahA taM bhagavayA diTuM tahA tahA taM vipariNamissati' (vyA.pra.1/4/41) iti pUrvokta(pR.245, 256) vyAkhyAprajJaptivacanA'nusArinayA'bhiprAyeNA'vagantavyam / vastutastu vihitA'nuSThAnapraNidhAnamAtrasaMyamenaiva = sarvajJavihitaniSiddha-pravRttinivRttigocarazraddhAdiparipuSTavizuddhapraNidhAnamAtralakSaNasaMyamenaiva prAgukta(dvA.dvA.6/5 bhAga-2 pR.386)tattvasaMvedanajJAnaprasUtena mohakSayAt= kRtsnamohasaGkSayAt tadanantarabhAvisakalajJAnAvaraNakSayenaiva tadupapatteH = anantagocarasAkSAtkArasya saGgateH / uktasiddhiSu pAtaJjalA'bhimatasaMyamasya vyatirekavyabhicAro'pi sphuTa eva, tathAvidharasAyanAdhupabhogena sAmAnyamanuSyasyA'pyantardhAna-rUpaparivartanAdikaM sambhavati, pAdalepAdinA'pi jalopari bhuumaavivaa'skhlitvaryAntarAya karmanA kSayopazama vagerene lAvavA dvArA ja kAraNa banI zake che. te te viSayonuM jJAna meLavavAnA praNidhAnarUpa saMyama kAMI uparokta siddhionuM kAraNa banatuM nathI. kAraNa ke pAtaMjala siddhAnta mujaba traNa kALanA anaMta viSayonuM jJAna dhAraNA-dhyAna-samAdhinI ekAgratAsvarUpa saMyamathI sAdhI zakAtuM nathI. AnuM paNa kAraNa e che ke saikAlika-sarvakSetrIya dareke dareka viSayo upara dhAraNA-dhyAna-samAdhinI ekAgratArUpa saMyama alpajIvI mANasa kyAreya paNa karI na zake. tathA anaMta kALa sudhI koI mANasa jIvI zake nahi. hA, mAtra zAstravihita anuSThAnone vize praNidhAna karavA svarUpa saMyamathI ja mohanIya karmano kSaya thavAthI ananta viSayonuM spaSTa jJAna thaI zake che.
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ * dravyavizeSayogAdapi siddhisamarthanam * 1831 cittapraNidhAnArthaM tvAlambanamAtraM kvA'pi na vArayAmaH / kevalamAtmapraNidhAnaparyavasAna eva sarvaH saMyamaH phalavAnityAtmano jJeyatvaM vinA sarvaM vilUnazIrNaM bhavedityadhikaM svayamUhanIyam / / 22 / / gAmitvaM samitAcAryakAlInatApasAdInAM AvazyakaniyuktivRttyAdau zrUyate gaganagAmitvamapi tathAvidhapAdalepAdinA zrIpAdaliptasUri-nAgArjunazrAvakAdInAM zrUyate / pakSirutajJAnamapi saMyamamantareNaiva tathAvidhagrahaNazikSAdipATavavazena aSTAGgamahAnimittavedinAM sambhavati / tathAvidhapaTaprAvaraNenA'pi saMyamamantareNaiva dehAntardhAnaM samarAdityakathAyAM paJcamabhave manorathadattanayanamohanavastra sametasanatkumArakathAyAM (sa.ka.bhava.5/pRSTha-400) zrIharibhadrasUribhirupadarzitam / tathAvidhAJjanAdhupayogenApi dehAntardhAna-vyavahitaviprakRSTAdijJAnamupajAyate / candraguptabhojanabhoktRkSullakadvayAdidRSTAntayojanA'tra kAryA / 'acintyo hi maNimantrauSadhInAM prabhAva' iti prasiddhameva / itthamanvaya-vyatirekavyabhicArAbhyAM na pataJjalyuktasaMyamasyoktasiddhihetutA sambhavati / paraM cittapraNidhAnArthaM = antaHkaraNaikAgratAkRte AlambanamAtraM tu kvA'pi na vArayAmaH / kevalaM AtmapraNidhAnaparyavasAnaH = mukhyavRttyA sakalopAdhivizuddhasvakIyasaccidrUpAbhivyaktiparyanta eva sarvaH saMyamaH phalavAniti Atmano jJeyatvaM = jJAnaviSayatvaM vinA sarvaM saMyamagatA'tItA'nAgatAdiviSayakatvakalpanAdikaM vilUnazIrNa bhvet| kAyavyUhajJAnA''kSepakanAbhicakrasaMyamastu tathAvidhayoginAM vairAgyotkarSA''dhAyakatayopayujyate'pi rUlya mUhanIyaM tanayA vizA sAra6/rara . bAkI aMtaHkaraNanI ekAgratA mATe ja jo alaga-alaga viSayonuM AlaMbana levAmAM Ave to temAM amane koI vAMdho nathI. phakta chevaTe AtmAnuM praNidhAna Ave to ja tamAma saMyama saphaLa bane. AtmAne jJAnano viSaya banAvyA vinA to badhuM ja bhAMgI paDe. A bAbatamAM bahuzruta puruSoe svayaM ja adhika vicAraNA karavI.(26/22) vizeSArtha:- pAtaMjala yogadarzanamAM "saMyama' zabdano artha che koI paNa eka ja viSayamAM dhAraNA-dhyAnasamAdhinI ekAgratA. tathA jainadarzana mujaba saMyamano artha che, sAvadya = sadoSa pravRttino tyAga ane niravadya zAstravihita pravRttino samanvaya. pAtaMjala darzana mAnya saMyamathI mananI ekAgratA AvI zake che. paraMtu mohanIya karma vagereno kSaya ke kSayopazama vagere thaI na zake. kAraNa ke temAM AtmavizuddhinuM praNidhAna ja bhaLatuM nathI. je viSayamAM ekAgratArUpa saMyama karavAmAM Ave te ja viSayanuM ke tenI sAthe saMkaLAyelA viSayanuM jJAna thAya evuM pAtaMjala vidvAno mAne che. mATe ja to pUrve AThamI gAthAmAM sUryasaMyama karatAM tArAbRha saMyamane juduM batAvela che. eka ja viSayanA praNidhAnarUpa saMyamathI ja jo anaMtA viSayonuM jJAna thaI zakatuM hoya to sUryasaMyama, tArAbRhasaMyama, nAbhicakra saMyama, kUpakaMTha-saMyama vagere judA-judA saMyama karavAnI koI AvazyakatA ja na rahe. tathA traNa kALanA sarva kSetranA sarva avasthAyukta svarUpe tamAma viSayonuM praNidhAna-saMyama to alpajIvI yogIne kevI rIte saMbhavI zake? tathA anaMta kALa sudhI to koI dehadhArI jIvavAnA nathI. mATe sarvathA sarvadA sarvatra sarva viSayonuM jJAna praNidhAnarUpa saMyamanA kAraNe thAya tevI koI ja zakyatA nathI. hA, doSayukta pravRttino tyAga ane zAstravihita pravRtti - A be bAbata upara praNidhAna prakRSTa rIte karavAmAM Ave to jJAnAvaraNa-mohanIya karma vagereno kSaya thavAthI sarvajJatA AtmAmAM pragaTI zake. paNa badhe ja AtmA to rucipUrvaka jJAnano viSaya banavo ja joIe. AtmAne jANyA vinA to badhuM vyartha bane. tathA pAtaMjala
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1832 * prAyazcittasya yogatvena karmanAzakatA * dvAtriMzikA -26/23 prAyazcittaM punaryogaH prAgjanmakRtakarmaNAm / abdhInAM 'nizcayAdantaH koTAkoTisthiteH kila / / 23 / / prAyazcittamiti / ( prAgjanmakRtakarmaNAm = ) prAgjanmakRtapApmanAM punaH prAyazcittaM yogaH, tannAzakatvAt tasya / tathA kila iti satye abdhInAM sAgaropamANAM antaH koTAkoTIsthiteH nizcayAt apUrvakaraNA''rambhe'pi tAvatsthitikakarmasadbhAvA''vazyakatvasya mahAbhASyAdiprasiddhatvAt sAmprataM prAyazcittasya yogatvamupapAdayannAha - 'prAyazcittamiti / prAgjanmakRtapApmanAM prAyazcittaM pravrajyAdilakSaNaM yogaH / taduktaM paJcAzake savvA vi ya pavvajjA pAyacchittaM bhavaMtarakaDANaM pAvANaM kammANaM - (paJcA. 16/48) iti / atra hetumAha- tasya = pravrajyAdilakSaNaprAyazcittasya tannAzakatvAt pUrvajanmakRtapApakarmanAzakatvAt / tatazca tannAzakRte kAyavyUhakalpanaM pAtaJjala-naiyAyikAdInAmanatiprayojanamiti sthitam / nizcayAt = paramArthataH apUrvakaraNA''rambhe'pi = aSTamaguNasthAnakaprArambhe'pi tAvatsthitikakarmasadbhAvA''vazyakatvasya = antaH koTAkoTIsthitikakarmasattA''vazyakatAyA mahAbhASyAdiprasiddhatvAt = 'sattaNhaM payaDINaM abbhiMtarao u koDAkoDIe / kAUNa sAgarANaM' (vi.A.bhA. 1193 ) ityAdinA vizeSAvazyakabhASye prasiddhatvAt / na cedaM zruta - samyaktva - deza-sarvaviratisAmAyikalAbhakAlInakarmasthitipratipAdakamiti na dvitIyA'pUrvakaraNakAle'ntaH koTAkoTIsthitikakarmasadbhAvasiddhiriti zaGkanIyam, 'tadbhavasiddhikAnAmapi niyamena sattAyAmantaH sAgaropamakoTAkoTIsthitikasya karmaNaH sadbhAvAditi (vi. A.bhA.gA. 2046) vizeSAvazyakabhASyavRttikRdvacanAtspaSTameva tatsiddheH / yadi punaryathA baddhaM tathaivA'nupakrAntaM sarvamapi karma vedyate tadA muktigamanaM kasyA'pi naiva syAt / taduktaM vizeSAvazyakabhASye jai tA'NubhUiu cciya khavijjae kammamannahA na mayaM / teNA'saMkhijjabhavajjiyanANAgaikAraNattaNao / / nANAbhavANubhavaNAbhAvAdekkammi pajjaeNaM vA / aNubhavao baMdhAo mokkhA'bhAvo sa cA'NiTTho / / - (vi. A.bhA. 2052/ 53) iti| kAyavyUhanirAkaraNA'vasare klezahAnopAyadvAtriMzikAyAM ( dvA.dvA.25/21 pR.1739) niruupittttvmevidvAno AtmAne zeya = jJAnaviSaya mAnatA ja nathI. mATe mohanIya karmano uccheda teone kevI rIte thaI zake ? tathA mohanIyano uccheda na thAya to sarvajJatA kevI rIte maLI zake? AtmAnI jANakArI vinA, AtmAnuM jJAna karyA sivAya to aSTAMgayogasAdhanA paNa vyartha ja sAbita thAya. Ama pAtaMjala darzanamAM AtmA sarvathA apariNAmI, jJAnaagocara hovAnA kAraNe uparokta samasyAo ubhI thAya che. (26/22) prAyazcitta ane dharmasaMnyAsa paNa yoga che ka = gAthArtha :- pUrva janmamAM karelA pApAdi karmonuM prAyazcitta paNa yoga che. kharekhara aMtaHkoTAkoTI sAgaropamanI sthitino nizcaya nayathI sadbhAva hoya che. (26/23) TIkArtha :- pUrvajanmamAM karelA pAponuM prAyazcitta paNa yoga che. kAraNa ke prAyazcitta tenuM nAzaka che. tema ja kharekhara aMtaHkoTAkoTI sAgaropamanI sthitivALA karma to nizcayathI apUrvakaraNanA prAraMbha samaye paNa hoya che. kAraNa ke tyAre teTalI sthitivALA karmanI hAjarI avazyapaNe hoya che. evuM vizeSAvazyakabhASya vageremAM lakhela che. tathA te aMtaHkoTAkoTIsAgaropamanI sthitivALA karma to mAtra dharmasaMnyAsathI nAza pAmI zake che. mATe dharmasaMnyAsa paNa yoga che. (26/23) 1. hastAdarze 'nizcayAnantaH' ityazuddhaH pAThaH / 2 hastAdarze ...pApAnAM ' iti pAThAntaraH /
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ * nikAcitakarmaNAmapi tapasA kSayaH * tasya ca dharmasaMnyAsaikanAzyatvAditi / / 23 / nikAcitAnAmapi yaH karmaNAM tapasA kSayaH / so'bhipretyottamaM yogamapUrvakaraNodayam / / 24 / / nikAcitAnAmiti / nikAcitAnAmapi upazamanAdikaraNAntarAyogyatvena vyavasthApitAnAmapi karmaNAM yastapasA kSayo bhaNita iti zeSaH / " tavasA u nikAiANaM pi" (vi. A. taditi siMhAvalokananyAyena draSTavyam / karmaprakRtau api aMto koDAkoDI saMtaM aNiyaTTiNo u udahINaM - (ka.pra. 6/35 ) ityevaM navamaguNasthAnakasyA''dyasamaye AyurvarjAnAM saptAnAM karmaNAM sattAyA antaHkoTAkoTIpramANatvamupadarzitam / itthaM ca tasya = caramabhavikA'ntaH koTAkoTIsthitikasya karmaNo dharmasaMnyAsaikanAzyatvAt = prAgukta ( dvA. dvA.19/11 bhAga - 5, pR. 1285 ) dharmasaMnyAsAbhidhAna-sAmarthyayogaikanivartanIyatvAt / tatazca dharmasanyAsasyApi yogatvamanAvilam / na ca kSAyopazamikadharmasaMnyAse guNabhraSTatvA''pattiH zaGkanIyA, matyAdijJAnacatuSkavigame kevalajJAnodayavat kSAyopazamikasamyagdarzana-kSamA-namratAdivigame kSAyikasamyagdarzana-kSamA-namratAdilAbhasya nyAyaprAptatvAt / idamevA'bhipretya vizeSAvazyakabhASye - sesannANAvagame suddhayaraM kevalaM jahA nANaM / taha khAiyasammattaM khaovasamasammavigamammi / / - (vi. A.bhA. 1322) ityuktam / adhyAtmopaniSadAdisaMvAdadvAreNa nirUpitatattvametad yogavivekadvAtriMzikAyAM (dvA.dvA.19/12 bhAga - 5 pR.1286) iti siMhAvalokananyAyena dRzyamidam / / 26 / 23 / / nanu tathApi nikAcitakarmaNAM kSayakRte kAyavyUhasyA''vazyakatA'nAvilaiveti mugdhA''zaGkAyAmAha - 'nikAcitAnAmapI'ti / upazamanAdikaraNAntarA'yogyatvena = upazamanA-saGkramodvartanA'pavartanAdikaraNAntarA'viSayatvena vyavasthApitAnAmapi karmaNAM tapasA zuddhajJAnayogalakSaNena kSayo jinAgame bhaNitaH 'tavasA u' iti / atra ca sampUrNA gAthA vizeSAvazyakabhASye - savvapagaINamevaM pariNAmavasAduvakkamo hojjA / pAyamanikAiyANaM, tavasA u nikAiyANaM pi / / - (vi. A.bhA.2046) ityevaM vartate / prakRte 1833 vizeSArtha :- karmano nAza zAstrokta rIte kare te yoga kahevAya. jema bhogavavAthI karmano nAza thAya che tema jJAna, zAstravihita AcAranA pAlana, prAyazcitta vahana, apUrvakaraNa, kevalIsamuddAta vagere dvArA paNa karmano nAza thAya che. mATe jJAna, kriyA, prAyazcitta vagere paNa yoga che. zrI haribhadrasUrijI mahArAje paMcAzakamAM (16/24) jaNAvela che ke - 'pravajyA to pUrvabhavomAM karelA pApanuM prAyazcitta che.' - AthI ahIM pravrajyA svarUpa prAyazcitta yoga tarIke samajavuM ucita che. pUrve (dvA.dvA.19/11 pR.1285) jaNAvI gayA te dharmasaMnyAsa paNa yoga che. kAraNa ke tenAthI aMtaHkoTAkoTIsthitivALA karmo khatama thAya che. (26/23) gAthArtha :- nikAcita evA paNa karmono tapathI je kSaya thAya che te uttama apUrvakaraNanA udayavALA dharmasaMnyAsa yoganI apekSAe kahevAyela che. (26/24) TIkArtha :- upazamanA karaNa vagerethI koI paNa prakriyA jenA upara thaI zakatI nathI tevA prakAre zAstrakAroe darzAvelA cIkaNA karmo nikAcita kahevAya che. AvA nibiDa nikAcita karmono paNa tapa dvArA kSaya zAstromAM kahevAyela che. kAraNa ke vizeSAvazyakabhASyamAM kahela che ke - 'tapathI nikAcita karmono paNa nAza thAya che.' - A rIte nikAcita karmono tapathI je kSaya zrIjinabhadragaNI kSamAzramaNe 1. hastAdarza 'vapasaH ' ' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarze '... taMsayogA..' ityazuddhaH pAThaH / 3. mudritapratau ' ...karaNAntasaMyogya ( jya) tvena' ityazuddhaH pAThaH /
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1834 * idAnIntanaprAyazcittaphalamImAMsA * dvAtriMzikA-26/24 2046) iti vacanAt / so'pUrvakaraNodayaM uttamaM yogaM dharmasaMnyAsalakSaNaM abhipretya, na tu yatkiJcittapa iti draSTavyam / tattvamatratyaM adhyAtmaparIkSAdau vipaJcitam / / 24 / / aNiyANassa vihie tavassa taviyassa kiM pasaMsAmo ? / kijjai jeNa viNAso nikAIyANaM pi kammANaM / / - (ta.ka.10) iti tapaHkulakavacanamapi smartavyam / saH = nikAcitakarmakSayaH apUrvakaraNodayaM = apUrvakaraNA'bhidhAnA'STamaguNasthAnakabhAvinaM dharmasaMnyAsalakSaNaM uttamaM yogaM = sAmarthyayogaM abhipretya jJeyaH; na tu yatkiJcit tapaH abhipretya iti / etena - tIvreNa tapasA punaH nikAcitAnyapi karmANyupakramyanta eva 6 (vi.A.bhA.2046 vR.) iti vizeSAvazyakabhASyavRttivacanamapi vyAkhyAtam / nanu nikAcitaM nAma bhogaM vinA kSapaNA'yogyam / tasya kathaM tapasA kSayaH iti cet ? na, upazamanAdikaraNAntarA'viSayasyaiva nitarAM baddhasya nikAcitA'rthatvAt / tAdRzasya ca karmaNo dRDhataraprAyazcittaparizIlanoditAdhyavasAyAtirekaprasUtaikazreNyArohaupayikA'pUrvakaraNaguNasthAnajanitA'pUrvAdhyavasAyaiH sthitighAtAdibhireva parikSayasambhava ityevaM adhyAtmamataparIkSAvRttau = adhyAtmaparIkSAdau (gA.101) granthakRtA atratyaM tattvaM vipaJcitaM ekottarazatatamagAthAvivaraNe / taduktaM zrIharibhadrasUribhirapi prAyazcittavidhipratipAdake paJcAzake - eeNa pagAreNaM saMvegA'isayajogao ceva / ahigayavisiTThabhAvo tahA tahA hoi niyameNa / / tatto tabvigamo khalu aNubaMdhAvaNayaNaM va hojjAhi / jaiya apuvvakaraNaM jAyai seDhIya vihiyakalA / / evaM nikAiANa vi kammANaM bhaNiyamettha khavaNaMti / taMpi ya jujjai eyaM tu bhAviyavvaM ao eyaM / / 6 (pnycaa.16/33-34-35)| atra paJcAzakavRttau - evaM = anenaiva nyAyenA'pUrvakaraNazreNijananarUpeNa nikAcitAnAmapi = upazamanAdikaraNAntarA'viSayatvena nitarAM baddhAnAmapi, AstAmanikAcitAnAM karmaNAM jJAnAvaraNAdInAM bhaNitaM = uktaM Agame 'tavasA u nikAiANaM pi' (vi.A.bhA. 2046) iti vacanAt / atra = prAyazcittarUpazubhabhAve kSapaNaM = sarvathA kSayo bhavati, anikAcitakSapaNaM tu nirvicAramiti 'api ca'zabdArthaH, yujyate = saGgacchate / tatazca evaM tu = evameva karmabandhakarmAnubandhA'panayanahetutvenaiva bhAvanIyaM = paryAlocanIyaM ataH = nikAcitakarmabandhakSapaNahetutvAcchubhabhAvarUpaM prAyazcittam - (paJcA.16/35 vRtti) iti vyAkhyAnAdunnIyate yat tAdRzA'dhyavasAyavizeSarUpasya dvitIyApUrvakaraNasya zukladhyAnAkhyasya vA tIvratapaso nikAcitakarmakSayahetutvaM / tatazca nikAcitakarmakSayakRte kAyavyUhakalpanaM 'padbhyAM palAyituM pArayamANo naiva jAnubhyAM raMhitumarhatIti nyAyenA'saGgatameva / yathA caitat tathA bhAvitameva pUrvaM klezahAnopAyadvAtriMzikAyAM (dvA.dvA.25/31 pR.1768) iti neha punaH tanyate / __ nanvevamidAnIntanaprAyazcittAnAmapUrvakaraNamakurvatAM kathaM nikAcitakarmakSapakatvam iti cet ? idAnIntanacAritrasya mokSajanakatvamiva sAkSAnna kathaJcit, paramparayA tu tadvadeva sambhavIti sambhAvaya / jaNAvela che te apUrvakaraNa vakhate AThamA guNasthAnake udayamAM AvanAra uttama dharmasaMnyAsayogane AzrayIne samajavuM. paNa game te tapane AzrayIne na samajavuM. -A bAbata dhyAnamAM rAkhavI. A bAbatamAM vistArathI tAttvika vAtane jANavI hoya to graMthakArazrIe batAvela adhyAtmamataparIkSA vagere graMthanI TIkA jovI.kAraNa ke tyAM A bAbatanuM vistArathI pratipAdana graMthakArazrIe karela che.(26/24)
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 'jJAnayogaH tapaH zuddham' mImAMsA * pravRttistu tatra karmabandha-karmA'nubandhA'panayanArthitayaiveti nA'nupapattiH / etena tadbhavayogyanikAcitakarmaNo bhogAdeva kSaye kimarthaM tatra pravRttiH ? ityapAstam, nikAcitAnAmapi bahukAlasthitInAM jJAnAvaraNIyAdInAM kSayAya tatra pravRtteriti ( a.pa.vR. 101/pR.286) adhyAtmaparIkSAvRttau vyaktamuktaM granthakRtA / 1835 taduktaM adhyAtmasAre'pi AtmanizcayA'dhikAre karmatApakaraM jJAnaM tapastannaiva vetti yaH / prApnotu sa hatasvAnto vipulAM nirjarAM katham / / ajJAnI tapasA janmakoTibhiH karma yannayet / antaM jJAnatapoyuktaH tat kSaNenaiva saMharet / / jJAnayogastapaH zuddhamityAhurmunipuGgavAH / tasmAnnikAcitasyA'pi karmaNo yujyate kSayaH || yadihA'pUrvakaraNaM zreNiH zuddhA ca jAyate / dhruvaH sthitikSayastatra sthitAnAM prAcyakarmaNAm / / - (a.sA. 18/161-164 ) iti / tatraiva ca yogAdhikAre granthakRtA jJAnayogaH tapaH zuddhamA''tmaratyekalakSaNam / indriyA'rthonmanIbhAvAt sa mokSasukhasAdhakaH / / na parapratibandho'smin alpo'pyekAtmavedanAt / zubhaM karmA'pi naivA'tra vyAkSepAyopajAyate / / - (a.sA.15/5-6) ityevaM jJAnayogasvarUpamAveditam / prakRte saMjJAnayogaghaTitaM zaminAM tapo'pi zreNyAzrayAdiha nikAcitakarmahantR / bAhyaM tapaH paramaduzcaramAcaradhvamAdhyAtmikasya tapasaH paribRMhaNArtham / / - ( nyA. khaM. 98 ) iti nyAyakhaNDakhAdyakArikA'pi smartavyA / prakRte dvitIyA'pUrvakaraNakAlInadharmasaMnyAsA'bhidhAnasAmarthyayoga-prAtibhajJAnAbhyAM sambhUya nikAcitaghAtikarmanAzakatvamavaseyam / etena jJAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAt kurute - (bha.gI. 4 /37) iti pUrvoktaM(pR.1769) bhagavadgItAvacanamapi vyAkhyAtam, jJAnapadasya vidyA'parA'bhidhAna-prAtibhajJAnaparatvAt / etena vidyA tu tattvajJAnam, sA''gamavikalparUpA na bhavitumarhati vAggocarA'tikrAntatvAt tattvajJAnaviSayA'nantAtmakaikaparamArthasya - ( dvA.na. ca. bhAga - 1 pRSTha. 300) iti dvAdazAranayacakravacanamapi vyaakhyaatm| tadvRttau zrIsiMhasUrigaNikSamAzramaNAH - AgamA'bhyAsAt tu samyagdarzana-jJAna-cAritratapovizeSavizeSitA'vidyasya sarvabhAvaviSayA vidyA svayameva sarvAtmanaivopAvartate, nA'vidyamAnA kutazcidAnIyate / sA cA'nAgamavikalpA - ( dvA.na.ca.vR. pRSTha. 301 ) iti vyAcakSate / tatazca ghAtikarmavigamenA''tmA sarvajJaH sampadyate / tadA turIyaM caitanyamabhivyajyate / tat punaH turIyaM nirAvaraNamohavighnaM nidrAviyoga Atyantiko nidrAsambandhijAgradAdyavasthAvilakSaNaM Atmasvatattvam / sa eva paramAtmA vimuktaH sarvajJo vyAkhyAtaH - ( dvA.na.ca.bhAga - 1 pRSTha 219) iti dvAdazAranayacakre zrImallavAdisUrayaH / turIyAvasthA punarekasvarUpaiva vizuddhatvAt / athavA sA'pi svarUpasAmarthyAt sarvAtmanaivA'nekadhA viparivartate, tadyathA jaM jaM je je bhAve pariNamai paoga-vIsasAdavvaM / taM taha jANAti jiNo apajjave jANaNA natthi / / - ( A.ni. 794 ) iti AvazyakaniryuktisaMvAdena zrIsiMhasUrigaNikSamAzramaNaiH dvAdazAranayacakravRttau darzitamityavadheyam / kevalajJAnottaramaghAtikarmaNAM kSayaH samudghAta- caramazukladhyAnadvayarUpA'vasthAviziSTajJAnarUpayogAdevA'vagantavyaH / idamevA'bhipretya zAstravArtAsamuccaye
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1836 * yogamAhAtmyam * dvAtriMzikA-26/26 api krUrANi karmANi kSaNAdyogaH kSiNoti hi / jvalano jvAlayatyeva kuTilAnapi pAdapAn / / 25 / / dRDhaprahArizaraNaM cilAtIputrarakSakaH / api pApakRtAM yogaH pakSapAtAnna zaGkate // 26 // tataH sa sarvavid bhUtvA bhavopagrAhikarmaNaH / jJAnayogAt kSayaM kRtvA mokSaM prApnoti zAzvatam / / 'jJAnayogaH tapaH zuddhamityAdi yadudIritam / aidamparyeNa bhAvArthastasyA'yamabhidhIyate / / jJAnayogasya yogIndraiH parAkASThA prakIrtitA / zailezIsaMjJitaM sthairyaM tato muktirasaMzayam / dharmastaccA''tmadharmatvAnmuktidaH zuddhisAdhanAt / akSayo'pratipAtitvAt sadA muktau tathAsthiteH / - (zA.vA.9/21-24) ityupavarNanamakAri zrIharibhadrasUribhiriti dhyeyam / / 26 / 24 / / idameva samarthayati- 'apI'ti / yogaH = kSapaka zreNikAlInavizuddhajJAnayogaH krUrANi = nikAcitAni dAruNAni vA api karmANi jJAnAvaraNIyAdIni kSaNAd hi kSaNenaiva kSiNoti = apunarbhAvenonmUlayati / prativastUpamayaitadeva dyotayati-jvalana iti vyaktam / taduktaM yogazAstre zrIhemacandrasUrivarairapi - kSiNoti yogaH pApAni cirakAlArjitAnyapi / pracitAni yathaidhAMsi kSaNAdevA''zuzukSaNiH / / - (yo.zA. 1/ 7 ) iti / / 26 / 25 / / = atraivA'vaziSTamAha- 'dRDhe 'ti / dRDhaprahArizaraNaM - strI-bhrUNa - go-brAhmaNaghAtajAtapApAdadhaHpAtakRtA''bhimukhyAH / dRDhaprahAripramukhAH samAdhisAmyA'valambAt padamuccamApuH / / - ( vai.ka.la. 1 / 258) iti vairAgyakalpalatAvacanAt brahma- sAdhAnastrI-bhrUNa - dhenughAtaka - dRDhaprahArinAmakastenasya hastA'valambanaM, cilAtIputradhanaduhitR-susumAvadhazUracilAtIputrA'bhidhAnaluNTAkasaMrakSakaH, caturvarge'graNIrmokSo yogastasya rakSakaH = ca kAraNam / jJAna-zraddhAna - cAritrarUpaM ratnatrayaM ca saH / / - (yo . zA. 1 / 15 ) iti yogazAstravacanA'nusAreNa samyagdarzana-jJAna-cAritralakSaNo yogaH pakSapAtAt = svabhAvA'nusArisadanugrahAt pApakRtAM api na zaGkate = 'ime pApakRta iti na mayA mokSamete netavyA' iti naiva vimRzatIti bhAvaH / idamevA'bhipretya yogazAstre - brahma-strI-bhrUNa-goghAtapAtakAnnarakA'titheH / dRDhaprahAriprabhRteryogo hastA'valambanam / / tatkAlakRtaduSkarmakarmaThasya durAtmanaH / goptre cilAtIputrasya yogAya spRhayenna kaH ? / / - (yo.zA. 1/12-13 ) iti proktaM zrIhemacandrasUribhiH / / 26 / 26 / = gAthArtha :- krUra evA karmone paNa kSaNa vAramAM yoga khatama kare che. kharekhara kuTila evA paNa vRkSone agni sajagAve 4 che. (26 / 25) * pApIone paNa yoga tAre gAthArtha :- yoga dRDhaprahArInuM zaraNa hato. yoga ja cilAtIputranuM rakSaNa karanAra hato. kharekhara pApakaranAra jIvone vize paNa 'A pApI jIvone mAre mokSe nathI laI javA' A pramANe pakSapAtathI zaMkAzIla vicArasaraNIne yoga apanAvato nathI. (26/26) vizeSArtha :- varasAda jema pakSapAta vinA sarvatra varase che. sUrya pakSapAta vinA jema badhe prakAza pAthare che. tema yoga paNa pakSapAta vagara pApI-dharmI sahu jIvone tAravAnuM kAma kare che. brahma-strIbAla-gohatyA karanAra dRDhaprahArI ane suSamAnuM DokuM dhaDathI juduM karanAra cilAtIputranuM udAharaNa yogazAstra,
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ * AzaMsAparityAgopadezaH * 1837 aharnizamapi dhyAtaM yoga ityakSaradvayam / apravezAya pApAnAM dhruvaM vajrA'rgalAyate / / 27 / / AjIvikAdinA'rthena yogasya ca viDambanA / pavanA'bhimukhasthasya jvalanajvAlanopamA // 28 // ___punarapi yogameva stauti- 'aharnizamiti / 'yoga' iti akSaradvayamapi kiM punaH paJcanamaskArAdInyakSarANItyapizabdArthaH aharnizaM = divArAnaM zraddhAsaMvegAdizuddhabhAvollAsa-karakuDmalayojanAdividhinA zrutaM paThitaM dRSTaM mataM bahumataM anuprekSitaM dhyAtaM samyak pariNataM ca sat pApAnAM = akuzalakarmaNAM apravezAya dhruvaM vajrA'rgalAyate pUrvapraviSTAnAM ca bhasmIkaraNAya nizcitaM dahanAyate / taduktaM yogabindau - akSaradvayamapyetat zrUyamANaM vidhAnataH / gItaM pApakSayAyoccairyogasiddhairmahAtmabhiH / / malinasya yathA hemno vahnaH shuddhirniyogtH| yogA'gnezcetasastadvadavidyAmalinAtmanaH / / -- (yo.bi.40/41) iti / idameva tattvaM vyatirekamukhena yogazAstre - tasyA'jananirevA'stu nRpazormoghajanmanaH / aviddhakarNo yo yoga ityakSarazalAkayA / / - (yo.zA. 1/14) ityevamupavarNitam / / 26/27 / / yogaviDambanA'pAyamAha- 'AjIviketi / AjIvikAdinA Adipadena pAralaukikA''zaMsAdinA arthena = mukhyaprayojanena yogasya = zAstrayogasya tapoyogAdervA viDambanA ca = avamAnanA hi pavanA'bhimukhasthasya = prabalavegodbhUtamarudabhimukhasthasya jvalanajvAlanopamA sampadyate / ata eva dazavaikAlike - (1) no ihalogaTThayAe tavamahiTThijjA, (2) no paralogaTThayAe tavamahiTThijjA, (3) no kitti-vaNNasadda-silogaTThayAe tavamahiTThijjA, (4) nannattha nijjaraTThAe tavamahiTThijjA - (da.vai.9/4/4) ityuktam / itthameva tasya muktisAdhakatvopapatteH / taduktaM zAstravArtAsamuccaye api - jJAnayogaH tapaH zuddhamAzaMsAdoSavarjitam / abhyAsA'tizayAduktaM taddhi mukteH prasAdhakam / / - (zA.vA.1/21) iti / tatazca mumukSuNA''zaMsA tyAjyetyupadezo dhvanyate / dazAvizeSe jAyamAnA mokSaupayikA''rAdhanahetubhUtacittasamAdhisampAdanaprayojakehalaukikeSTaphalavAJchA tu na yogapratikUlA kintu tadanukUlaivecchAvighAtAbhAvAditi (pR. 115) lalitavistarAdyanusAreNa dhyeyam / / 26/28 / / AvazyakaniyuktivRtti vageremAM prasiddha hovAthI ame ahIM jaNAvatA nathI. (26/ra6) - 'yoga' zaE para tAras. gAthArtha :- "yoga' A pramANe be akSaranuM paNa rAta-divasa dhyAna karavAmAM Ave to AtmAmAM pApabhanI praveza na thavA mATe 4%nA mAgaNIyAna (sTo524) ama. 73 cha. (26/27) che yogano durupayoga upadravArI gAthArtha - AjIvikA vagere prayojanathI je yoganI viDaMbanA kare che te to kharekhara pavananI sanmukha rahelA mANasanI, agnine saLagAvavAnI pravRtti samAna che. (26,28) vizeSArtha:- jema agni rasoInuM sAdhana che tema yoga saMsArane taravAnuM sAdhana che. paNa je vyakti agninI sAthe ramata rame, potAnA tarapha vAvAjhoDuM phUMkAtuM hoya tevA saMyogamAM je vyakti agnino bhaDako kare to te ja agni tene bhasmIbhUta karI mUke che, tema je vyakti mAtra jIvananirvAha karavA mATe, mAtra
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1838 * parAbhimatezasya yogAnugrAhyatA * dvAtriMzikA-26/30 yogaspRhA'pi saMsAratApavyayatapAtyayaH / mahodayasarastIrasamIralaharIlavaH // 29 / / yogA'nugrAhako yo'nyaiH paramezvara issyte| acintyapuNyaprAgbhArayogA'nugrAhya eva sH||30|| yogaspRhAmAhAtmyamAvedayati- 'yoge'ti / yogaspRhA'pi = mokSayojakA'tmavyApAragocarA zraddhAbahumAnasaMvegAdivizuddhA spRhA'pi, kimuta yogapravRtti-pariNatyoH kathA ? ityapizabdArthaH, saMsAratApavyayatapAtyayaH = sAMsArikabhAvalakSaNasantApahArimeghAgamaH, 'varSAstapAtyayaH prAvRD meghAt kAlAgamau kSarI' (a.ciM.-2/157) iti abhidhAnacintAmaNivacanAt / mahodayasarastIrasamIralaharIlavaH = svargA'pavargAdilakSaNamahodayAtmakamAnasarovarataTavartizItalatarA'nilakallolalezasparzaH / idamevA'bhipretya bhagavadgItAyAmapi - jijJAsurapi yogasya zabdabrahmA'tivartate - (bha.gI.6/ 44) ityuktamiti pUrvoktaM(bhA.3 pR.712) smartavyam / atra ca jijJAsA spRhA'nuvidvaivA'bhipretA, grAhakabhAvazUnyazuSkajijJAsAyA aayaasmaatrphltvaaditi| taduktaM viMzikAprakaraNe - bIjAikameNa puNo jAyai esuttha bhavvasattANaM / niyamA, Na annahA vi hu iTThaphalo kapparukkhu vva / / bIjaM vimassa NeyaM daTTaNaM eyakAriNo jIvo / bahumANasaMgayAe suddhapasaMsAI karaNicchA / / - (vi.5/1-2) iti prAguktaM(pR.883) smartavyam / etena - jijJAsA'pi satAM nyAyyA - (a.sA.15/ 76) iti adhyAtmasAravacanamapi vyAkhyAtam / tAdRzajijJAsAyA api mahAprajJAkAraNatvaM tu yogalakSaNadvAtriMzikAyAM (dvA.dvA.10/21,bhAga-3 pR.712) darzitamiha siMhAvalokananyAyena smartavyam / / 26/29 / / tAttvikayogaM cetasikRtyA''ha- 'yoge'ti / anyaiH = naiyAyikAdibhiH yogA'nugrAhakaH = parakIyayogagocarayoga-kSema-vRddhi-zuddhi-siddhyAdilakSaNA'nugrahakArI ityevaMrUpeNa yaH mahezvarAdyabhidhAnaH paramezvara iSyate sa hi tattvataH kAminI-zastrAdhupAdAnA'bhivyaGgyarAga-dveSAdiprasUtakarmamalA''vilatayA acintyapuNyaprAgbhArayogA'nugrAhya eva = kalpanA'tigavizuddhasarvotkRSTakuzalAnubandhipuNyajAtopetatIrthakaropadiSTasamyagjJAnAdiratnatrayalakSaNayogajanitA'nugrahabhAjanameva / yathA ca parA'bhimataparamezvarasya rAgAdiviDambitatvaM tathopadarzitamaSTakaprakaraNavRttyAdAviti (aSTaka-1/2 vRtti) tato'vaseyam / / 26/30 / / peTa bharavA mATe dIkSA le che, je yoganI AzAtanA-viDaMbanA avamUlyAMkana kare che tene yoga paNa bhasmIbhUta kare che. saMsAramAM anaMta kALa sudhI yogasaMbaMdhI lAyakAta tenAmAM pragaTatI nathI. mATe yoga sAdhanAnA pratyeka aMgo pratye ahobhAva-bahumAna TakAvI paramAtmAe jaNAvela pAvana Azaya anusAra yogasAdhanA karavAnuM lakSa rAkhavuM-AvI sUcanA paNa garbhita rIte ahIM prApta thAya che.(26,28) gAthArtha :- yoganI spRhA paNa saMsAranA tApane dUra karavA mATe ghanAghana vAdaLAnA Agamana samAna che. svargAdi lakSaNa mahodayasvarUpa sarovaranA kinAre vadhI rahelI zItaLa laherIno AMzika sparza meTo yoga sabha(r) do. (26/29) gAthArtha - je naiyAyika vagere anyadarzanIo yogatattvanA upakAraka tarIke paramezvaranI kalpanA kare che te paradarzanI kalpita paramAtmA ja aciMtya puNyanA DhagalAvALA jinezvara bhagavaMte batAvelA yogatatvathA anugraha bhejavAnI AvazyatA parAve che. (26/30) vizeSArtha - paramAtmA jagatakartA Izvara yogasAdhanAmAM sahAyaka che - evuM jainataradarzana mAne 1. hastAdarza 'yonya' iti pAThaH /
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ * bharata- merudevAprabandhopavarNanam * 1839 bharato bharatakSoNIM bhuJjAno'pi mahAmatiH / tatkAlaM yogamAhAtmyAd bubhuje kevalazriyam / / 31 / / pUrvamaprAptadharmA'pi paramAnandananditA / yogaprabhAvataH prApa marudevA paraM padam / / 32 / / kevalajJAnalakSaNaphalopadarzanena yogameva stauti- 'bharata' iti / nigadasiddho'yaM zlokaH / bharatacakriNaH kevalajJAnopalabdhiprakriyA tu yogalakSaNadvAtriMzikAyAM ( dvA. dvA. 10 / 22 bhAga - 3 pR. 716) jambUdvIpaprajJaptisaMvAdadvArA darzitaiveti na punarucyate / taduktaM vairAgyakalpalatAyAM api SaTkhaNDasAmrAjyabhujo'pi vazyA yatkevalazrIrbharatasya jajJe / na yAti pAraM vacaso'nupAdhisamAdhisAmyasya vijRmbhitaM tat / / - ( vai.ka.la. 1 / 254 ) iti / bhAratasya mahAsamrAT bharato rAjyabhogyapi / Atmopayogato jAtaH kevalI gRhasaMsthitaH / / - (adhyA.gI. 169) iti adhyAtmagItAvacanamapyatra smartavyam / evameva - Atmayogasya sAmarthyamapUrvaM hi vilokyate / bharatarSiryena saMprAptaH kevalajJAnabhAskaram / / AtmasAmarthyayogena, saMprApya kevalazriyam / prakhyAtapUrNa ASADho, dhanyo dhanyatameSu ca / / kUrmAputro gRhe tiSThan, kevalajJAnamAptavAn / AtmadRSTiprabhAvo'yaM kena vArayituM kSama / / - (A.da.gI.20-22) iti AtmadarzanagItAvacanamapyatra na vismartavyam / navaraM bharatacaritraM - aho yogasya mAhAtmyaM prAjyaM sAmrAjyamudvahan / avApa kevalajJAnaM bharato bharatAdhipaH / / - (yo.zA. 1/10 ) iti yogazAstrazlokasya vRttito yadvA AvazyakaniryuktivRttito'vaseyam / / 26 / 31 / / nanu yuktaM bharatasya pUrvajanmA'rjitayogasamRddhibalakSapitA'zubhakarmaNaH karmalezakSapaNAya yogaprabhAvavarNanam / yastu janmAntareSu alabdharatnatrayaH, ata evA'kSapitakarmA mAnuSatvamAtramapyaprAptavAn sa kathamanantakAlapracitazubhA'zubhakarmanirmUlanamanubhavet ? ityAzaGkAyAM yogazAstrakArikAmevA''vedayati- 'pUrvamiti / paramAnandananditA zarIrendriyAntaHkaraNAdyagocarA'vacanIyA'gresara - ramaNIyA''nandapramuditA pUrvaM jAtu aprAptadharmA'pi marudevA yogaprabhAvataH = kAla-bhavitavyatAdiparipAkavazopalabdhasAmarthyayogamAhAtmyataH paraM padaM prApa / - marudevA hi svAminI AsaMsAraM trasatvamAtramapi nA'nubhUtavatI kiM punarmAnuSatvam ? tathApi yogabalasamRddhena zukladhyAnA'gninA cirasaJcitAni karmendhanAni bhasmasAt kRtavatI / yadAha 'jaha egA che. paNa jainadarzana je yogane batAve che, te yoga to paradarzanInA bhagavAna upara paNa upakAra karavAnI kSamatA dharAve che. ATalo jainadarzana ane jainetaradarzanamAM pharaka che. (26/30) bharatacakrIne yogathI kevalajJAnaprApti gAthArtha :- bharatakSetrane cakravartInA adhikArathI bhogone bhogavanAra mahAprAjJa evA bharata mahArAjAe paNa yoganA mAhAtmyathI tatkAla kevalajJAnarUpI lakSmIne meLavI-anubhavI. (26/31) vizeSArtha :- RSabhadeva bhagavAnanA putra ane ArisA mahelamAM azuci bhAvanAthI kevalI thanArA bharata cakravartInuM caritra trizaSTizalAkApuruSa caritra, yogazAstra TIkA, Avazyakaniryukti cUrNi vageremAM prasiddha hovAthI ame ahIM jaNAvatA nathI. (26/31) = # marudevA mAtAno mokSa yogamUlaka * gAthArtha :- pUrve kadApi dharma na pAmavA chatAM paNa yoganA prabhAvathI 52mAnaMdathI AnaMdita thayelA marUdevA mAtAe mokSa padane prApta karyuM. (26/32)
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1840 * jayasiMhasUrimataprakAzanam * dvAtriMzikA-26/32 / / iti yogamAhAtmyadvAtriMzikA / / 26 / / marudevA accaMtaM thAvarA siddhA' ( ) iti (yo.zA.1/11 vRtti) yogazAstravRttau shriihemcndrsuuryH| taduktaM prajJApanAsUtravRttI malayagirisUrivarairapi - yadgIyate siddhAnte - marudevAjIvo yAvajjIvabhAvaM vanaspatirAsIditi - (prajJA.16 |5-vR.) / dharmopadezamAlAyAM jayasiMhasUribhiH saGkSapato marudevAkevalajJAnopalambhaH - uppanne ya titthayarassa kevale, payaTTo bharaho marudeviM purao hatthikhaMdhe kAUNa mahAsamudaeNa bhagavao vaMdaNatthaM / bhaNiyA ya sA teNa- 'ammo ! pecchAsu tAyassa riddhiM / tatto titthayarasaddA''yannaNasaMjAyaharisAe paNaTuM timiraM / adiTThapuvvaM diTuM samosaraNaM / etthaMtarammi saMjAyasuhapariNAmAe samucchaliyajIvavIriyAe samAsAiyakhavagaseDhIe uppannaM kevalanANaM (dharmopa.pRSTha.30) ityevamAveditaH / ___marudevAsvAminImadhikRtya zIlAGkAcAryeNa catuSpaJcAzanmahApuruSacaritre - 'saMsAre saMsaraMtANaM kammavasagANaM jIvANaM savvo savvassa piyA mAyA baMdhU sayaNe sattU dujjaNo majjhattho'tti eyaM ca ciMtayaMtIe uttaruttarasuha'jjhavasAyArUDhasammattAiguNaTThANAe sahasa tti pAviyA'puvvakaraNAe pattA khavagaseDhI, khaviyaM mohajAlaM, paNAsiyANi NANa-dasaNAvaraNaMtarAyANi, samAsAiyaM kevalaNANaM / tayANaMtarameva selesIvihANeNaM khaviyakammasesA hayakhaMdhArUDhA ceva Auyaparikkhae aMtagaDakevalittaNeNaM siddhA imIe osappiNIe paDhamasiddho - (caupannamahApuruSacariyaM-pRSTha.42) ityuktam / prakRte - aprAptadharmA'pi purA''dimA'rhanmAtA zivaM yad bhagavatyApa / samAdhisiddhA samataiva hetustatrA'pi bAhyastu na ko'pi yogaH / / - (vai.k.l.1|255) iti vairAgyakalpalatoktirapyavadhAtavyA / marudevAcaritaM AvazyakaniyuktivRttito'vaseyam / prakRte - aho yogasya mAhAtmyaM yasmin siddhe'statatpathaH / pApAnmuktaH pumAn labdhasvAtmA nityaM pramodate / / - (dharmA. 4 / 158) iti dharmAmRtavacanaM, - tanoti dharmaM vidhunoti pAtakaM dadAti saukhyaM vidhunoti bAdhakam / cinoti muktiM vinihanti saMsRtiM janasya yogatvamaninditaM dhRtam / / (A.ca. 259) iti AdarzacaritavacanaM - kevalaM yogalagnasya mamA''nandaH sadA'sti vai - (zi.pu. 2/ 16/33) iti ca zivapurANavacanaM smartavyam / / 26/32 / / yogamAhAtmyamatraivaM sva-paratantrayogataH / udAharaNapUrvaM vai darzitaM syAd mude sadA / / 1 / / / iti muniyazovijayaviracitAyAM nayalatAyAM yogamAhAtmyadvAtriMzikAvivaraNam / / 26 / / vizeSArtha:- AdinAtha bhagavaMtanI mAtA marudevA anAdi nigoda-avyavahArarAzimAMthI nIkaLI keLanA jhADarUpe ekendriya bhavamAM AvyA ane pachI marudevA mAtA banIne mokSe gayA. pUrva bhavamAM ke marudevA tarIkenA chellA bhavamAM koI dharmasAdhanA-ugra tapazcaryA ke cAritra dharmanI pAlanA marudevA mAtAe karI nahatI. tema chatAM teo mokSe gayA temAM yogano ja prabhAva kAma karI gayo ema samajavuM. (26/32) dhAtrizat dvAtrizikA mahAgraMthanI trevIsathI chavvIsa batrIsInuM gujarAtI vivecana (dvArniMzikA prakAza) parama pUjya nyAyavizArada saMghahitaciMtaka gacchAdhipati sva.dAdAgurudevazrI bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjAnA ziSyaratna paramapUjya zAsanaprabhAvaka padmamaNitIrthoddhAraka paMnyAsapravarazrI vizvakalyANavijayajI gaNivaranA ziSya muni yazovijaya dvArA devagurudharmakRpAthI saharSa saMpanna thayela che. jinAjJA viruddha lakhAyuM hoya to micchAmidukkaDam. 26 mI batrIsIno gujarAtI anuvAda saMpUrNa For Private Personal Use Only
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prajJA khIlavIe * 1841 ha 26- yogamAyAbhya batrIsIno svAdhyAya 4 (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. pUrvajanmanuM smaraNa ane bIjAnAM mananuM jJAna kaI rIte thAya ? te samajAvo. 2. sopakrama ane nirupakrama karmane daSTAMta sahita samajAvo. 3. AdhyAtmika, Adhibhautika, Adhidaivika bhedathI 3 prakAre ariSTa samajAvo. 4. maitrI vagerenA saMyamathI konA konA baLano AvirbhAva thAya che ? ane saMprajJAtasamAdhinA prathama 2 kAraNo samajAvo. 5. yoganA phaLasvarUpa mananI sthiratA ane siddhadarzana zuM karavAthI thAya che ? 6. 5 mahAbhUtanI vizeSa prakAranI pa avasthAo samajAvo. 7. 8 labdhinAM nAma lakhIne tenuM varNana karo. 8. kono saMyama karavAthI Indriyo upara vijaya prApta thAya che ? (bI) nIce yogya joDANa karo. 1. jyotiH saMyama 2. svArthasaMyama 3. pAtaMjalamata sAttvikaprakAza 4. bhUta puruSasaMyama 5. arthavattva 26 6. labdhi yoga 7. asmitA mahAbhUtanI avasthA 8. dharmasaMnyAsa (sI) khAlI jagyA pUro. 1. mokSanI keDI ........ che. (upayoga, yoga, prayoga) 2. maitrI vagere bhAvanAo viSe saMyama karavAthI ....... nuM baLa maLe che. (samyakatva, bhAvanA, kriyA) 3. karmanA bhedone viSe saMyama karavAthI ariSTa dvArA ....... nuM jJAna thAya che. (jIvana, mRtyu, svarga) 4. kALano sauthI sUkSma evo aMza ........ kahevAya che. (kSaNa, miniTa, sekanDa) 5. ........be padArthamAM bhedapratIti karAve che. (guNa, kriyA, jAti) 6. 9mA guNasthAnakanA prathama samaye 7 karmonI sattA ....... koTAkoTI pramANa hoya che. (1, aMtaH, 70) 7. nikAcita karmono tapathI je kSaya thAya che te ........ yogane AzrayIne samajavuM. (yogasaMnyAsa, dharmasaMnyAsa, saMnyAsa) 8. ......... cilAtIputranuM rakSaNa karanAra hato. (tapa, yoga, svAdhyAya)
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1842 * savAla amArA, javAba tamArA * dvAtriMzikA-26 4 26- nayalatAnI anapekSA che (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. pAtaMjala yogadarzanamAM pariNAmamAM 3 prakAra kyA che te jaNAvIne yoganAM phaLasvarUpe pazu-pakSInAM avAjanuM jJAna kaI rIte thAya che? te jaNAvo. 2. hRdayamAM saMyama karavAthI cittanuM jJAna kaI rIte thAya ? 3. siddhi kone kahevAya ? ane te samAdhimAM upasargarUpa kaI rIte bane ? 4. zarIrabaMdha kone kahevAya ? ne yogaphaLarUpa parakAyapravezanI siddhi kaI rIte thAya ? 5. samAnavAyu, udAnavAyu kyAM rahelA che ne tenA jayathI kaI siddhio pragaTa thAya che ? 6. vizokA siddhi kone kahevAya ? tenA upara paNa vairAgya AvavAthI zuM thAya ? 7. pAtaMjala yogadarzanamAM "saMyama' zabdano artha zuM ? tathA jainadarzanamAM "saMyama' zabdano artha zuM? 8. prAyazcitta ane dharmasaMnyAsa paNa kaI rIte yoga che ? te samajAvo. (bI) nIcenA praznonA saMkSepamAM javAba Apo. 1. yoganuM mAhAsya samajAvo. 2. yoganuM phaLa jaNAvo. 3. sUrya ane caMdrane viSe saMyama karavAthI zAnuM jJAna thAya che ? 4. dhruva nAmanA tArAne viSe ane nAbhicakramAM saMyama karavAthI zAnuM jJAna thAya ? 5. prAtibha kone kahevAya ? 6. tArakazAna kone kahevAya ? 7. Adarza eTale zuM ane te kaI IndriyathI thAya ? 8. AsvAdana kaI IndriyathI thAya che ? ane tenAthI zAnI anubhUti thAya che ? 9. mahAvidehI vRtti ane prakAza kone kahevAya ? 10. anyatAjJAna tAttvika kone kahevAya ? (sI) khAlI jagyA pUro. 1. gaMdhanuM saMvedana ....... kahevAya che. (Adarza, AsvAda, vArtA) 2. ....... pUrvabhavomAM karelA pApanuM prAyazcitta che. (tapa, pravrajyA, jApa) 3. ....... nuM rAta-divasa dhyAna karavAmAM Ave to pApakarmano praveza thato nathI. (arihaMta, yoga, tapa) 4. yogano durupayoga ........ ne karanAra che. (upadrava, ajJAna, baMdhana) 5. ........ne yogathI kevaLajJAnanI prApti thaI. (bharaDha, sthUlabhadrajI, vajasvAmI) 6. ........ nA saMyamathI yogI adazya bane che. (rUpa, mana, citta) ........ no artha che kAryanAM kAraNonI abhimukhatA. (sopakrama, nirupakrama, upakrama)
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAga | 1 2 3 4 batrIsI graMtha bhAga 1 thI 8nI pRSThasUci batrIsI | kula 1 thI 4 aera.....ac. 1. dAna dvAtriMzikA 2. dezanA dvAtriMzikA 3. mArga dvAtriMzikA ... 4. jinamahattva dvAtriMzikA kula 5 thI 8............ 5. bhakti dvAtriMzikA 6. sAdhusAmagna dvAtriMzikA 7. dharmavyavasthA dvAtriMzikA 8. vAda dvAtriMzikA kula 9 thI 13 9. kathA dvAtriMzikA 10. yogalakSaNa dvAtriMzikA . 11. pAtaMjalayogalakSaNa dvAtriMzikA . 12. pUrvasevA dvAtriMzikA 13. mukhyadveSaprAdhAnya dvAtriMzikA kula 14 thI 18 14. apunarbandhaka dvAtriMzikA 15. samyagdaSTi dvAtriMzikA . 16. IzAnugrahavicAra dvAtriMzikA 17. daivapuruSakAra dvAtriMzikA 18. yogabheda dvAtriMzikA ........ 1-302 **** pRSTha ***** 1-78 79-136 137-198 199-302 303-632 303-374 375-446 447-540 541-632 633-934 633-682 683-740 741-834 835-888 889-934 935-1266 935-1004 1005-1086 1087-1150 1151-1220 1221-1266
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAga batrIsI ....... kla 19 thI 22 . ... 1ra67-1554 19. yogaviveka dvAtrizikA.......... 1267-1554 20. yogAvatAra dvatrizikA ........... 123pa-1416 21. mitro dvAtrizikA .. 1417-1474 22. tArAditraya dhAtrizikA ... 1475-1554 kula 23 thI 26 - 1papapa-1842 23. kutarkagrahanivRtti trizikA ........... ...... 1555-1616 24. saddaSTi dvAtrizikA................... ......... 1617-1698 25. klezatAnopAya dvAaizikA............... 1699-1780 26. yogamAyAbhya dvAtrizikA ........... 1781-1842 kula 27 thI 30 ........ 1843-2068 27. bhikSu dhArnAizikA........... 1843-1900 28. dIkSA trizikA .. 1901-1960 29. vinaya dvAtrizikA .............. 1961-2008 30. kevalibhuktivyavasthApana kAtrizikA ........... 2009-2068 kla 31 thI 32 . 2069-2454 31. mukti dvAaizikA.............. 2069-2166 32. sajjanastuti kAtrizikA ........... . 2167-2191 1 thI 13 pariziSTa .............. ... 2193-2454 ...... 1781 ArikI .......... ....... che chaThTho bhAga saMpUrNa che
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreyazrI aMdherI gujarAtI jaina saMgha prakAzita sAhitya sUci 106, esa.vI.roDa, IrSA, vile pArale (vesTa), muMbaI-400 056. phona : 29712931/26719357 pustakanuM nAma | mUla/TIkA | sampAdana/anuvAda gujarAtI/hindI 1 naya rahasya (saMskRta-hindI) pU.mahA.yazovijayajI ma.sA. pa.pU.munizrI jayasuMdara vi.ma.sA. 2. jJAna biMdu (prA.+saM.+gujarAtI) pU.maho yazovijayajI ma.sA. pa.pU. munizrI jayasuMdara vi.ma.sA. 3. upadeza rahasya pU.maho.yazovijayajI ma.sA.pa.pU. munizrI jayasuMdara vi.ma.sA. 4. priyaMkara nRpa kathA (saMskRta) pa.pU. zrI jinasura munipati 5. samyakatva SasthAna caupaI (guja.) pU.maho.yazovijayajI ma.sA.pa.pU. munizrI abhayazekhara vi.ma.sA. 6. cAya siddhAnta muktAvalI (bhAga-1) (saM.+guja.) paM.vizvanAtha paMcAnana pa.pU.munizrI abhayazekharavi.ma.sA. | nyAya siddhAnta muktAvalI (bhAga-2)*(saM.+guja.) paM.vizvanAtha paMcAnana pa.pU. munizrI abhayazekhara vi.ma.sA. 8. dharmaparIkSA (prA.+saM.-guja.) pU.maho.yazovijayajI ma.sA.pa.pU. munizrI abhayazekhara vi.ma.sA. ha, pratimA zataka (prA.+saM.-+guja.) * ' pU.maho.yazovijayajI ma.sA.pa.pU. munizrI ajItazekhara vi.ma.sA. 10. SoDazaka prakaraNa (bhA-1) (.gu.) 'pU.maho.yazovijayajI ma.sA.pa.pU. munizrI yazovijaya ma.sA. 11. SoDazaka prakaraNa (bhA-2) (saM.gu.) pU.maho.yazovijayajI ma.sA.pa.pU. munizrI yazovijaya ma.sA. 12. adhyApa upaniSada (bhA-1) (saM.-gu.) pU.maho.yazovijayajI ma.sA. pa.pU. munizrI yazovijaya ma.sA. 13. adhyAtma upaniSad (bhA-2) (saM.+gu.) pU.maho.yazovijayajI ma.sA. pa.pU. munizrI yazovijaya ma.sA. 14. prazAMta vahitA (bhAga-1) (guja.)* AnaMdadhana covIsI (sArtha) pU.A.bhuvanaratnasUri ma.sA. 15. prazAMta vahitA (bhAga-2) (guja.) AnaMdadhana covIsI (sArtha) pU.A. bhuvanaratnasUri ma.sA. 16 . sukRta sAgara (pratAkAra-saMskRta) viprakASTha zrIratnamaNDanagaNI pU.munizrI pradyumna vi.ma.sA. 17. zataka nAmA paMcama karmagranya (prA. guja.) pa.pU.devendrasUri ma.sA. pa.pU.A. abhayazekharasUri ma.sA. 18. sAmAcArI prakaraNa - kRpadRSTAnta" pa.pU.mo.yazovijayajI ma.sA. pU. munizrI abhayazekhara vi.ma.sA. ArAdhaka-virAdhaka caturbhagI (saM.-guja.) | 19. dvAtrizad-dvArnAizikA (bhAga 1 thI 8) pU.maho.yazovijayajI ma.sA. pa.pU. munizrI yazovijaya ma.sA. (saMskRta-gujarAtI) noMdha :- 4. sTAra nizAnIvALA grantho hAla upalabdha nathI.