Page Text
________________
१७५६
• सम्बन्धमात्रविरहे उपचाराऽसम्भवः . द्वात्रिंशिका-२५/२६ इत्थं च प्रकृतेरेव तत्त्वतः संयोगहानं, आत्मनस्तूपचारादिति नाऽस्माकमयमुपालम्भः शोभत इति चेत् ? न, उपचारस्याऽपि सम्बन्धाऽविनाभावस्याऽऽश्रयणे चिन्मात्रधर्मकत्वत्यागात्, यिकादीनां मैते घटप्रागभावोच्छेदजनकस्य घटस्य ध्वंसे सति यथा घटप्रागभावो न पुनरुपजायते तथा पातञ्जलानामस्माकं मते विवेकाख्यातिस्वरूपसंयोगतिरोभावजनकस्य विवेकसाक्षात्कारस्य प्रविलये सति सत्त्वपुरुषाऽन्यतासाक्षात्काराऽभावात्मकसंयोगो न पुनरुदयते, युक्तेरुभयत्र तुल्यत्वात् । इत्थञ्च दर्शितरीत्या संयोगहानं = हेयहेतोः संयोगस्य हानं तत्त्वतः = परमार्थतः प्रकृतेरेव धर्मः, आत्मनस्तु विवेकख्यातिविरहलक्षणसंयोगप्रतियोगिक उच्छेदः उपचाराद् एवोच्यते इति हेतोः अस्माकं पातञ्जलानां अयं = मुक्तौ वस्तुगत्या पुरुषचैतन्यस्याऽर्थग्राहकत्वलक्षण उपालम्भः श्रीहरिभद्रसूर्युद्भावितो न = नैव शोभते = शोभामापद्यते, मुक्तौ विवेकख्यातेरेवाऽनभ्युपगमात्, मूलं नास्ति कुतः शाखा ? इति चेत् ?
ग्रन्थकृदत्र प्रतिविधत्ते- नेति । प्रकृति-पुरुषयोः तात्त्विकं सम्बन्धमृत एवोपचारः पातञ्जलैरभ्युपगम्यते यदुत ससम्बन्ध एव ? इति विकल्पयामलमत्रोपतिष्ठते । आद्ये तु प्रकृति-तद्विकारात्मकदेहादितः सर्वथा भेदे आत्मनो मुक्तकल्पत्वान्न सुखादिभोग उपचरितोऽपि युज्यते, गगनादावपि अतिप्रसङ्गात् । यदि च द्वितीयोऽभ्युपगम्यते तर्हि क्षीर-नीरन्यायेन प्रकृति-तद्विकारभूतदेहान्तःकरणाद्यभिनस्यैव पुरुषस्य देहोपनीताऽन्नादेः अन्तःकरणोपनीतविवेकख्यात्यादेः प्राकृतिकसंयोगहानादेश्चोपचरितो भोगः स्यादेव । परं पुरुषे उपचारस्याऽपि = संयोगोच्छेदाद्यारोपस्यापि कथञ्चित्तादात्म्यप्रभृतिसम्बन्धमूलकत्वमेवाऽभ्युपेयं स्यात् । इत्थं तस्य सम्बन्धाऽविनाभावस्य = क्षीरनीरन्यायेन अयोगोलकन्यायेन वा कथञ्चित्तादात्म्यप्रभृतिपारमार्थिकसम्बन्धव्याप्तस्य आश्रयणे पुरुषस्य स्वतादात्म्याऽऽपन्नप्रकृति-बुद्ध्यादिधर्मस
क्रान्त्या चिन्मात्रधर्मकत्वत्यागात् = केवलचिद्रूपत्वस्वभावपरित्यागात्, 'द्रष्टा दृशिमात्रः शुद्धः' (यो.सू. २/२०) इति योगसूत्रवचनाय 'पुरुषोऽविकृतात्मैव' (वि.वा.) इति पूर्वोक्त(पृ.८५६,८१०)विन्ध्यवास्युक्तये, માત્રથી સંયોગહાનિ થાય છે. માટે “મોક્ષમાં વિવેકખ્યાતિ હોવાથી આત્મચૈતન્યમાં પ્રકૃતિ-બુદ્ધિ વગેરે વિષયોનું = પ્રતિયોગીનું અવગાહન માનવું જ પડશે.” આવો શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે અમને = પાતંજલ વિદ્વાનોને આપેલો ઠપકો શોભતો નથી. કારણ કે મોક્ષદશામાં વિવેકખ્યાતિ જ અમે માનતા नथी. भूसं नास्ति, कुत: शापा?
ઉત્તર પક્ષ :- ના, આ વાત પણ વ્યાજબી નથી. કારણ કે પ્રકૃતિ વગેરેમાં રહેલા સંયોગોચ્છેદ વગેરેનો આત્મામાં ઉપચાર પણ તેની સાથે આત્માના તાત્ત્વિક સંબંધ વિના તો કરી ન જ શકાય. બાકી તો આત્માની જેમ આકાશ વગેરેમાં પણ સંયોગોચ્છેદ વગેરેનો ઉપચાર કરવો પડે. માટે આત્માને સંયોગોરચ્છેદ વગેરેની સાથે અવશ્ય તાત્ત્વિક સંબંધ માનવો જરૂરી છે. તો જ તેનો તેમાં ઉપચાર થઈ શકે. આમ ઉપચાર વ્યાપ્ય બનશે અને આત્મા તથા સંયોગોચ્છેદનો પારમાર્થિક સંબંધ વ્યાપક બનશે. એટલે કે આત્મામાં પ્રકૃતિગત સંયોગહાનિનો ઉપચાર આત્માનો સંયોગહાનિ સાથે તાત્ત્વિક સંબંધ સિદ્ધ કરે છે. આવું જો માનવામાં આવે તો આત્મામાં માત્ર ચૈતન્યધર્મકત્વ ન રહ્યું. અર્થાત્ પાતંજલ વિદ્વાનો માને છે કે પુરુષ કેવલ ચૈતન્યસ્વરૂપ છે. બીજા કોઈ પણ ગુણધર્મ પુરુષમાં રહેતા નથી.” આ વાત ભાંગી પડશે. કારણ કે સંયોગહાનિસંબંધ પણ આત્મામાં ચૈતન્યની જેમ પારમાર્થિક છે - એમ હમણાં
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 004943 |
| Book Title | Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 6 |
| Original Sutra Author | Yashovijay Upadhyay |
| Author | Yashovijay of Jayaghoshsuri |
| Publisher | Andheri Jain Sangh |
| Publication Year | 2002 |
| Total Pages | 354 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 20 MB |