Page Text
________________
• परिणामत्रैविध्यमीमांसा •
१६७७ इह = अधिकृतदर्शने तुल्यौ = एकरूपाऽऽलम्बनत्वेन सदृशौ शान्तोदितौ अतीताऽध्वप्रविष्टवर्तमानाऽध्वस्फुरितलक्षणौ च प्रत्ययौ एकाग्रता उच्यते समाहितचित्ताऽन्वयिनी । तदुक्तं - "शान्तोदितौ हि तुल्यप्रत्ययौ चित्तस्यैकाग्रतापरिणामः” (यो.सू.३-१२) ।
न चैवमन्वयव्यतिरेक वद्वस्त्वसम्भवः, यतोऽन्यत्राऽपि धर्म-लक्षणाऽवस्थापरिणामा दृश्यन्ते । तु क्षयोदयादिति सर्वार्थतारूपस्य विक्षेपस्याऽत्यन्ततिरस्काराद् अनुत्पत्तिः अतीतेऽध्वनि प्रवेशः = क्षयः, एकाग्रतालक्षणस्य धर्मस्योद्भवो = वर्तमानेऽध्वनि प्रकटत्वमिति (रा.मा.३/११) राजमार्तण्डकारः । ___ ननु समाधिघटकीभूता एकाग्रता किंस्वरूपा ? इत्याशङ्कायामाह अधिकृतदर्शने = पातञ्जलयोगदर्शने । योगसूत्रसंवादमाह- 'शान्ते'ति । अत्र राजमार्तण्डव्याख्या → समाहितस्यैव चित्तस्य एकप्रत्ययो वृत्तिविशेषः शान्तोऽतीतमध्वानं प्रविष्टः । अपरस्तूदितो वर्तमानेऽध्वनि स्फुरितः । द्वावपि समाहितचित्तत्वेन तुल्यौ = एकरूपाऽऽलम्बनत्वेन सदृशौ प्रत्ययौ उभयत्राऽपि समाहितस्यैव चित्तस्याऽन्वयित्वेनाऽवस्थानं स एकाग्रतापरिणाम इत्युच्यते 6 (रा.मा.३/१२) इत्येवं वर्तते । 'शान्तः = अतीतः, उदितः = वर्तमानः, प्रत्ययश्च चित्तवृत्तिः । अतीतः प्रत्ययो यं पदार्थं गृह्णाति तमेव चोदितोऽपि गृह्णीयात् तदा तौ तुल्यौ भवतः । तादृशचित्तपरिणाम एकाग्रतोच्यते । इत्थं निरोधपरिणामः समाधिपरिणामः एकाग्रतापरिणामश्चेत्ययं त्रिविधः परिणामः चित्तस्य धर्मपरिणाम इत्युच्यते (यो.सु.३/१२) इति योगसुधाकरे सदाशिवेन्द्रः ।
न च एवं = उदय-व्ययाऽनुगतस्वरूपेण अन्वय-व्यतिरेकवद्वस्त्वसम्भवः = अस्तित्व-नास्तित्वशालिनोऽनुगतस्यैकस्य चित्तस्वरूपस्य वस्तुनोऽसम्भव इति शङ्कनीयम्, यतः = यस्मात् कारणात् अन्यत्राऽपि = घटादावपि धर्म-लक्षणाऽवस्थापरिणामाः = धर्म-लक्षणाऽवस्थाख्याः त्रिविधाः परिणामा दृश्यन्ते ।
__इह. । प्रस्तुत पातसयोशनमा अतीतमा प्रवेश ४३री यूउदो प्रत्यय न्त उपाय छे. તથા વર્તમાનકાળમાં સ્કુરાયમાન થયેલ પ્રત્યય ઉદિત કહેવાય છે. શાંત પ્રત્યય અને ઉદિત પ્રત્યય જ્યારે એક સરખા વિષયને ગ્રહણ કરે ત્યારે તે બન્ને પ્રત્યય સમાન = તુલ્ય થાય છે. આ તુલ્ય શાંત-ઉદિતપ્રત્યય જ એકાગ્રતા કહેવાય છે. આ એકાગ્રતા સમાધિપરિણામવાળા ચિત્તમાં હાજર રહે છે. તેથી યોગસૂત્ર પ્રસ્થમાં જણાવેલ છે કે “સમાન એવા શાન્ત-ઉદિત પ્રત્યય એટલે ચિત્તનો એકાગ્રતા પરિણામ.”
હ તમામ પદાર્થ અન્વય-વ્યતિરેક્સંપન્ન-પાતંજલ હ न चै. । मह सेवी 1 थाय 3 'मारीतयात अन्वयपरि९॥म भने व्ययगत व्यतिरे પરિણામ તો એક જ વસ્તુમાં કેવી રીતે સંભવે ? કારણ કે અન્વય અને વ્યતિરેક- આ બન્ને પરસ્પર વિરોધી છે.” પણ આ શંકા વ્યાજબી નથી. કારણ કે બીજે પણ ધર્મ, લક્ષણ અને અવસ્થા સ્વરૂપ ત્રણ પરિણામો દેખાય જ છે. તે ત્રણમાંથી (૧) ધર્મપરિણામ તેને કહેવાય કે ધર્મી = આધાર હાજર હોય અને તેમાં પૂર્વકાલીન ગુણધર્મ રવાના થતાં ઉત્તરકાલીન નવા ગુણધર્મ પ્રગટે. જેમ કે માટી સ્વરૂપ: આધાર મૃત્પિડસ્વરૂપ ગુણધર્મનો ત્યાગ કરીને ઘટસ્વરૂપ અન્ય ગુણધર્મનો સ્વીકાર કરે છે તે ધર્મપરિણામ १. 'हि' पदं योगसूत्रे साम्प्रतं नोपलभ्यते । २. मुद्रितप्रतो ...रेकवस्तु...' इत्यशुद्धः पाठः ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 004943 |
| Book Title | Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 6 |
| Original Sutra Author | Yashovijay Upadhyay |
| Author | Yashovijay of Jayaghoshsuri |
| Publisher | Andheri Jain Sangh |
| Publication Year | 2002 |
| Total Pages | 354 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 20 MB |