Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 6

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004943/1

Page #1

श्रीयशोविजयउपाध्यायविरचित
द्वात्रिंशद् द्वात्रिंशिका
भाग
• प्रकाशक - अंधेरी गुजराती जैन संघ

Page #2

|| શ્રી આદિનાથાય નમઃ |
મહોપાધ્યાયશ્રી યશોવિજયગણિ વિરચિત મુનિ યશોવિજયરચિત નયેલનાટીકા-દાત્રિશિકા પ્રકાશવ્યાખ્યા અલંકૃત
હાશિદ-અનિચિકા
પ્રજણ
(ભાગ ૬)
• દિવ્યાશિષ • વર્ધમાનતપોનિધિ સંઘહિતચિંતક ન્યાયવિશારદ સ્વ.આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય
ભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મહારાજા
• કૃપાદૃષ્ટિ છે સિદ્ધાન્તદિવાકર ગીતાર્થશિરોમણિ ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય
જયઘોષસૂરીશ્વરજી મહારાજા
• નલહાટીકાકાર + ધાર્નાિશિકાપ્રકાશવ્યાખ્યાકાર + સંપાદક : પવમણિતીર્થોદ્ધારક પ્રવચનપ્રભાવક પંન્યાસપ્રવરશ્રી વિશ્વકલ્યાણવિજયજી ગણિવરના શિષ્ય
મુનિ યશોવિજય
• પ્રકાશક ૦ અંધેરી ગુજરાતી જૈન સંઘ, કરમચંદ જૈન પૌષધશાળા
૧૦૬ એસ.વી.રોડ, ઈર્લાબ્રીજ, અંધેરી (વેસ્ટ), મુંબઈ-૫૬

Page #3

• સંશોધક • પૂજ્ય આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ કુલચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ પૂજ્ય પંન્યાસપ્રવરશ્રી પુચરત્નવિજયજી ગણિવર આદિ
( પ્રથમ આવૃતિ
• વિ.સં.૨૦૫૯ ૦
૦ ૫૦૦ નકલ ૦
૦ મૂલ્ય ૨૫૦ રૂા. )
• સર્વ હક્ક શ્રમણપ્રધાન શ્રી જૈન સંઘને આધીન છે
છઠ્ઠા ભાગની માર્ગદર્શિકા ગ્રંથસમર્પણ પ્રકાશકીય ફુરણા ગ્રન્થ પ્રસ્તુતિ- પ્રસ્તાવના
- મુનિશ્રી રત્નવલ્લભવિજયજી મ.સા. ૨૩ થી ૨૬ બત્રીસીનો ટૂંકસાર વિષયમાર્ગદર્શિકા દ્વાáિશિકાની નયલતા ટીકામાં નિઘંટુ, કોશ,
દર્શનિક ગ્રંથની સૂચિ કાત્રિશદ્ધાત્રિશિકા ગ્રન્થ ભાગ-૬
१५५५-१८४२
• પ્રાપ્તિસ્થાન :- (૧) પ્રકાશક
(૨) દિવ્ય દર્શન ટ્રસ્ટ
૩૯, કલિકુંડ સોસાયટી, મફલીપુર ચાર રસ્તા, ધોળકા, જિ.અમદાવાદ-૩૮૭૮૧૦
અંધેરી ગુજરાતી જૈન સંઘના જ્ઞાનખાતાની રકમમાંથી આ ગ્રંથનું પ્રકાશન થયું છે. ( તેથી ગૃહસ્થોએ જ્ઞાનખાતામાં તેનું મૂલ્ય જમા કરાવી પુસ્તકને માલિકીમાં રાખવું.
મુદ્રકઃ શ્રી પાર્શ્વ કોમ્યુટર્સ ૫૮, પટેલ સોસાયટી, જવાહર ચોક, મણિનગર, અમદાવાદ-૮. ફોનઃ ૩૦૯૧૨૧૪૯

Page #4

द्वात्रिंशिका
• સમર્પણ •
છે
કે
,
પરમપૂજય વિશુદ્ધસંયમૈકલક્ષી
શ્રીસંઘસ્થવિર મુનિ સંમેલનના અધ્યક્ષ
ઉદારમના આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય રામસૂરીશ્વરજી (ડહેલાવાળા)
મહારાજાના કરકમલમાં સમર્પિત કરતાં આનંદ
અનુભવાય છે.
કૃપાકાંક્ષી મુનિ યશોવિજય
દર લા? કદી

Page #5

द्वात्रिंशिका
// ઈલમંડનશ્રી આદિનાથાય નમ: //
પ્રકાશકીય ફુરણા ) નવનિર્માણ, પુનર્નિમાણ અને જીર્ણોદ્ધાર- આ ત્રણેય લાભ એકીસાથે અમને પ્રાપ્ત થયેલ છે તેનો આનંદ અમારા હૃદયમાં કોઈ અનેરો જ છે. આથી નવા જ ઉલ્લાસથી અને ઉમંગથી અમે નૂતન સંસ્કૃત વ્યાખ્યા અને ગુજરાતી વિવેચનથી સુશોભિત સ્વપજ્ઞવૃત્તિસહિત “ત્રિશ ત્રિશકા પ્રકરણ” નામના ગ્રન્થરત્નને ચતુર્વિધશ્રીસંઘના કરકમલમાં સમર્પિત કરી રહ્યા છીએ. ૨૮૦૦ કરતાં વધુ પાનાનો આ મહાગ્રંથ એકી સાથે આઠ ભાગમાં પ્રકાશન કરવાનું સૌભાગ્ય-સદ્ભાગ્ય અમને સંપ્રાપ્ત થયું છે તે બદલ અમારું હૃદય પરમાનંદથી પ્રફુલ્લિત બનેલ છે.
આપણે સહુ જાણીએ છીએ કે “કાન્નિશ કાત્રિશિકા પ્રકરણ” અથવા “કાત્રિશિકા પ્રકરણ” નામથી પણ આ ગ્રંથ પ્રસિદ્ધ છે. ગુજરાતી ભાષામાં “બત્રીસ-બત્રીસી”, “બત્રીસી પ્રકરણ” નામથી પણ આ ગ્રંથનો ઉલ્લેખ થાય છે. આ ગ્રંથમાં કુલ બત્રીસ પ્રકરણ છે. તથા દરેક પ્રકરણની ગાથા બત્રીસ છે. તેથી આ મહાગ્રન્થનું નામ છે. બત્રીસ-બત્રીસી ગ્રંથ અથવા કાત્રિશત્ તાત્રિશિકા પ્રકરણ. સંક્ષેપમાં બત્રીસી ગ્રંથ અથવા ધાત્રિશિકા પ્રકરણ તરીકે પણ આ ગ્રંથ ઓળખાય છે. મુખ્યતયા યોગ અને અધ્યાત્મનું આ ગ્રંથમાં નિરૂપણ છે. યોગ અધ્યાત્મ વિષય જ ગહન છે. તેમાં વળી નબન્યાયની પરિભાષામાં તેની છણાવટ ઉપાધ્યાયજી મહારાજ કરે પછી તો પૂછવાનું જ શું હોય ? કહેવાની જરૂર નથી કે આ ગ્રંથ ઉપર એક સરળ-સુબોધ-સ્પષ્ટ વિવેચનની આવશ્યકતા વર્ષોથી હતી. કારણ કે અઘરા અને ઊંચા પદાર્થોને અઘરી અને ઊંચી ભાષામાં લખવાનું કાર્ય બહુશ્રુતો માટે ખૂબ સરળ હોય છે. પરંતુ અઘરા અને ઊંચા પદાર્થો આજની સરળ અને સાદી ભાષામાં સમજાવવાનું અધ્યાપકો માટે ખૂબ જ અઘરું અને કપરું કાર્ય છે. તેવા કુશળ અધ્યાપકની ગરજ સારે તે રીતે સરળ-સુબોધ-સ્પષ્ટ વિવેચન/વ્યાખ્યા/વિવરણથી અલંકૃત કરીને પ્રસ્તુત ગ્રંથરત્નને શ્રીસંઘ સમક્ષ મૂકવાની અમારી ભાવના પરમપૂજ્ય ન્યાયવિશારદ ગચ્છાધિપતિશ્રી ભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મહારાજના શિષ્યરત્ન પ્રવચનપ્રભાવક પંન્યાસપ્રવરશ્રી વિશ્વકલ્યાણવિજયજી ગણીવરના શિષ્ય મુનિશ્રી યશોવિજયજી મ.સા.ને અમારા સંઘના પ્રમુખશ્રી હર્ષદભાઈ મણિલાલ સંઘવીએ જણાવી. મુનિશ્રીએ તે વાતને આનંદ સાથે સ્વીકારી.
સોનામાં સુગંધ ભળે તેમ મુનિશ્રીએ ‘દ્વત્રિશિકા પ્રકરણ” ઉપર ગુજરાતી વિવરણની સાથો-સાથ સંસ્કૃતવિવરણ પણ તૈયાર કર્યું. સંસ્કૃતવિવરણ “નયેલતા' ટીકાસ્વરૂપે તથા ગુજરાતી વિવરણ ‘કાત્રિશિકા પ્રકાશ” વ્યાખ્યારૂપે પ્રસ્તુત પ્રકાશનમાં સમાવેશ પામેલ છે. પ્રાચીન મુદ્રિત પ્રકાશનોમાં રહેલી અશુદ્ધિઓને ૭ હસ્તલિખિત પ્રતો દ્વારા દૂર કરીને મૂળ ગ્રંથ તથા સ્વોપજ્ઞટીકાને શુદ્ધ કરવાનું તથા અધ્યેતાવર્ગને સહાયક બને તેવી સંસ્કૃતગુજરાતી વ્યાખ્યા લખવાનું એક અત્યંત આવશ્યક અને ઉપયોગી કાર્ય મુનિશ્રીએ કરેલ છે તથા અમારી પ્રબળ લાગણીને ધ્યાનમાં લઈ અમારા શ્રીસંઘને પ્રસ્તુત ગ્રંથ આઠ ભાગમાં એકીસાથે પ્રકાશિત કરવાનો અમૂલ્ય અને અનુપમ લાભ આપેલ છે. તે બદલ અમે મુનિશ્રીનો આભાર માનીએ છીએ. તેમ જ ભવિષ્યમાં પણ આવા અણમોલ સાહિત્યના પ્રકાશનનો અમને લાભ આપવાની તેમને અમે વિનંતી કરીએ છીએ.
પ્રાન્ત, પ્રસ્તુત મહાગ્રસ્વરૂપ સ્ટીમરમાં બેસી સહુ મુમુક્ષુઓ ભવસાગરનો ઝડપથી પાર પામી શાશ્વત પરમપદને/પરમાનંદને પ્રાપ્ત કરે એ જ શુભકામના. શ્રાવણ સુદ-૧૦, વિ.સં.૨૦૫૯
લિ. શ્રી અંધેરી ગુજરાતી જૈન સંઘ,
મુંબઈ

Page #6

द्वात्रिंशिका
• પ્રસ્તાવના :
ગ્રન્થ-પ્રસ્તુતિ
લેખક :- વૈયાકરણ મુનિરાજશ્રી રત્નવલ્લભવિજયજી મ.સા. મહામહોપાધ્યાયશ્રી યશોવિજય મહારાજના નામથી કોઈ જૈન પ્રાયઃ અજાણ નહિ હોય. ફક્ત ૩૫૦ વર્ષ પૂર્વે થયેલાં અને દક્ષિણપંડિતો સામે વિજયી બનનાર ન્યાયવિશારદ શ્રી યશોવિજય મહારાજની પ્રતિભાથી જૈનેતરો પણ સુપ્રભાવિત છે.
અધ્યાત્મ, આચાર, ન્યાય આદિ અનેક વિષયો ઉપર સચોટ-સ્પષ્ટ-સંદેહમુક્ત વિપુલ સાહિત્યના સર્જક જેઓનું વચન ટંકશાળી અને સર્વમાન્ય ગણાય છે એવા મહોપાધ્યાયશ્રી યશોવિજય મહારાજે જુદાં જુદાં ૩૨ વિષયો ઉપર બત્રીસ-બત્રીસ શ્લોકમાં સંક્ષિપ્ત છતાં અર્થગંભીર વિશદ છણાવટ જેમાં કરી છે તે બત્રીસ-બત્રીસી (દ્વાત્રિશત્ દ્વાáિશિકા) ગ્રન્થ અહીં પ્રસ્તુત છે. આ ગ્રન્થ ઉપર મહોપાધ્યાયશ્રીની જ સ્વોપજ્ઞ સંક્ષિપ્ત વૃત્તિ પણ વર્તમાનમાં ઉપલબ્ધ છે.
આ સ્વપજ્ઞ ટીકાને અનુસરીને વર્તમાનમાં આગમિક, દાર્શનિક અને યોગવિષયક ગ્રન્થોનો ઊંડાણથી ઠોસ અભ્યાસ કરનાર બહુશ્રુત મુનિરાજશ્રી યશોવિજય મ. સાહેબે મહોપાધ્યાયજીની રચનાને ન્યાય આપવાને સક્ષમ એવી સુંદર-સુવિશદ-સારાર્થસભર તથા મહોપાધ્યાયજીના ગુરુદેવના નામથી ગર્ભિત “નયેલતા” નામની વૃત્તિની રચના કરી છે. વળી, તેઓશ્રીએ ગુજરાતીમાં ગાથાર્થ, ટીકાર્થ, અને વિશેષાર્થ લખીને આ ગ્રન્થને સરળ અને સર્વગ્રાહ્ય બનાવેલ છે. આ તમામ વિભાગોનો પ્રસ્તુત ગ્રન્થમાં સમાવેશ કરવાથી મૂળમાં લઘુકાય આ ગ્રન્થ મહાકાય બનવા પામ્યો છે. આથી સમસ્ત ગ્રન્થને ૮ ભાગમાં પ્રકાશિત કરવામાં આવેલ છે. દરેક ભાગમાં પ્રાયઃ ચાર-ચાર બત્રીસીનો સમાવેશ કરેલો છે. તે દરેક ભાગનું કદ એક સ્વતંત્ર ગ્રન્થ જેટલું બનવા પામ્યું છે.
આ પૈકી પ્રસ્તુત છઠ્ઠા ભાગમાં પ્રગટ થનારી ૨૩ થી ૨૬મી બત્રીસીના નામો આ પ્રમાણે છે૧. કુતર્કગ્રહનિવૃત્તિ બત્રીસી
૨. સદ્દષ્ટિ બત્રીસી ૩. કલેશતાનોપાય બત્રીસી
૪. યોગમાયાભ્ય બત્રીસી
• બત્રીસીઓનો આધાર છે મહોપાધ્યાયશ્રી યશોવિજય મહારાજે પ્રસ્તુત બત્રીસીઓની રચના કેટલાક ગ્રન્થોને અનુસરીને કરી છે. જૈનાગમો ઉપર ન્યાય - નય - નિક્ષેપ - પ્રમાણાદિ દ્વારા જબરદસ્ત ચિંતન – મનન - નિદિધ્યાસન કરીને જેમણે જિનાગમના રહસ્યોને તર્કબદ્ધ રીતે પ્રકાશિત કર્યા છે એવા સૂરિપુરંદર આચાર્યશ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજે નેત્રદીપક મુમુક્ષુજનપ્રિય અનેક યોગવિષયક ગ્રન્થોની રચના કરી છે. તેમાં ય “યોગદૃષ્ટિ-સમુચ્ચય” ગ્રન્થમાં ૮ યોગ-દૃષ્ટિઓમાં મોક્ષમાર્ગનું ચમત્કારિક પ્રતિપાદન અષ્ટાંગ – યોગના સમવતારપૂર્વક કરેલું છે. તેથી યોગદષ્ટિસમુચ્ચય ગ્રન્થ પ્રાજ્ઞ મુમુક્ષુઓના પ્રબળ આકર્ષણનું કેન્દ્ર બનેલો છે. ૮ દૃષ્ટિઓમાં પહેલી જ દષ્ટિઓ મિથ્યાત્વ (ભલે મંદ હોય) અવસ્થાયુકત જણાવી અને તેમાં ય દેવગુરુની વિશિષ્ટ ભક્તિ, સંસાર પ્રત્યે કંટાળો, ધર્મક્રિયામાં વિધિનું બહુમાન, તીવ્ર તત્ત્વજિજ્ઞાસા - તત્ત્વશ્રવણની ઈચ્છા, ધર્મના રાગથી ધર્મ ખાતર પ્રાણત્યાગની તૈયારી વગેરે ગુણોનો જે સ્પષ્ટ વિકાસ જણાવ્યો છે તે
જાણી ભલભલાં સાધકોની “ઊંચી અવસ્થાના સાધક” હોવાની ભ્રમણા ભાંગી જાય તેમ છે.

Page #7

• પ્રસ્તાવના :
द्वात्रिंशिका યોગદષ્ટિ સમુચ્ચયના પદાર્થોનો મહોપાધ્યાયજીએ ૨૦ થી ૨૪ એમ કુલ પાંચ બત્રીસીઓમાં સંગ્રહ કરેલો છે. ૨૦મી બત્રીસીમાં ઈચ્છા યોગાદિનું વર્ણન, ૨૧ મી બત્રીસીમાં મિત્રાદષ્ટિનું વર્ણન, ૨૨મી બત્રીસીમાં તારાદિ ૩ દૃષ્ટિઓનું વર્ણન મળે છે. પ્રસ્તુત છઠ્ઠા ભાગની ૨૩મી અને ૨૪મી બત્રીસીઓ પણ યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય ગ્રન્થના જ પદાર્થોના સંગ્રહ રૂપ છે. ૨૫મી “કલેશપ્રહાણ ઉપાય બત્રીસીમાં પણ આચાર્યશ્રી હરિભદ્રસૂરિજીરચિત જ “યોગબિન્દુ' ગ્રન્થનું કેટલાંક અંશમાં અનુસરણ કરેલું છે. અને ૨૬મી “યોગમાયાભ્ય” બત્રીસીમાં મુખ્યતયા પતંજલિ મુનિકૃત યોગસૂત્રના ૩જા વિભૂતિપાદને ઉદેશીને નિરૂપણાત્મક અને સમીક્ષાત્મક વિવરણ કરેલું છે.
આમ, પ્રસ્તુત ગ્રન્થરત્નમાં મહોપાધ્યાયજીએ સૂરિપુરંદર શ્રી હરિભદ્રસૂરિજીના ગ્રન્થોના પદાર્થોનો સંગ્રહ કરેલો છે. તેઓએ ઘણે ઠેકાણે તો આચાર્યશ્રીની ટીકાના જ શબ્દો યથાવત્ રાખ્યા છે. એમાં જરાય લઘુતા અનુભવી નથી. પરંતુ એ રીતે જાણે તેઓની ભક્તિ જ પ્રગટ કરી છે. માટે જ કદાચ તેઓ અત્યારે “લઘુ-હરિભદ્ર'ના ઉપનામથી બિરદાવાઈ રહ્યા હશે.
બેશક, આચાર્યશ્રી હરિભદ્રસૂરિજીના પદાર્થોને યુક્તિઓને અનુસરવા દ્વારા તેની પુષ્ટિ આપવા સાથે સ્વયં જે નવા તર્કોનું તેમાં સંમિશ્રણ કરેલું છે અને મૂળ પદાર્થોની વધુ સ્પષ્ટતા કરી છે તેથી મહોપાધ્યાયજીની પ્રન્યરચના પણ ખૂબ આવશ્યક જ છે.
વળી મહોપાધ્યાયજીએ સંક્ષિપ્ત ટીકા રચી હોવાથી તેના અર્થનો વિશદ પ્રકાશ પાડનારી અને રહસ્ય ખોલનારી, બહુશ્રુત મુનિરાજશ્રી યશોવિજયજી મહારાજે રચેલી “નયેલતા વૃત્તિ અહીં પ્રસ્તુત છે. આની આગવી વિશેષતા એમાં આવેલ અને યથાશક્ય ચલ અનેક ગ્રન્થોના પ્રચુર સંદર્ભો છે. આ ટીકા એ અમૂલ્ય નજરાણું છે. અધ્યેતાઓને પરિચય થાય તે માટે ગ્રન્થવિષય અને ગ્રન્થ વિષે મારું ચિંતન યથાશક્તિ રજૂ કરીશ.
• ૨૩મી કુતર્કગ્રહનિવૃત્તિ બત્રીસી • ન્યાયશાસ્ત્ર (તર્કશાસ્ત્ર)નો અભ્યાસ કરી રહેલ કોઈ વિદ્યાર્થી રસ્તા ઉપરથી પસાર થતો હતો. સામેથી ઉન્મત્ત બનેલો હાથી આવી રહ્યો હતો. તે મહાવતના અંકુશની બહાર હતો. આથી મહાવતે બૂમ પાડી, “અરે ભાઈ ! જલ્દી દૂર ભાગ.. નહીંતર હાથી તને મારી નાખશે.” ન્યાયશાસ્ત્રનું હજી પરિણમન નહીં થવાથી વિદ્યાર્થી કહે છે કે “અરે મૂર્ખ ! આ રીતે યુક્તિ વિનાનું કેમ બોલે છે ? શું આ હાથી સ્પર્શેલાને મારશે કે નહીં સ્પર્શલાને ? જો સ્પર્શલાને મારે તો પહેલાં તને જ મારવાનો પ્રસંગ આવે. કેમ કે તું હાથીને સ્પર્શેલો છે. અને જો નહીં અડકેલાને મારે તો આખા ય જગતના લોકોને મારશે. કેમકે તે બધાં ય અડકેલા નથી.” (આથી ક્યાંય પણ જઈશ તો પણ મને હાથી મારશે જ.).
આટલું બોલે ત્યાં તો હાથીએ આવીને તેને સૂંઢમાં પકડી લીધો. મહા મુસીબતે તે મહાવત વડે મુક્ત કરાયો. અસ્થાને કરેલાં તર્કોથી અર્થાત્ કુતકોથી પીડિત થયેલાં જીવો પ્રત્યક્ષમાં જ કેવી નુકસાની અને વિનાશ નોતરી શકે છે ? એનું આ પ્રસ્તુત બત્રીસીમાં બતાવેલ સચોટ દષ્ટાંત છે.
વિષયની ભૂમિકામાં એક નજર - મિથ્યા દૃષ્ટિઓમાં આ કુતર્કોનું જોર ઘણું હોય છે. આનું કારણ છે અવેદ્યસંવેદ્ય-પદની હાજરી, વેદ્યસંવેદ્ય-પદની અપ્રાપ્તિ.

Page #8

द्वात्रिंशिका
• પ્રસ્તાવના • ચરમ યથાપ્રવૃત્તકરણ વખતે કંઈક મંદ-મિથ્યાત્વની અવસ્થામાં રાગ-દ્વેષથી નિબિડ-ગૂઢ-રૂઢ-વક્ર ગ્રન્થિ પાસે આવવા સુધીનો વિકાસ કરી ચૂકેલો જીવ પ્રથમની ચાર યોગદષ્ટિઓ સંબંધી ગુણોનો વિકાસ કરી શકે છે. જો કે ગ્રન્થિભેદ ન થવાથી તે વાસ્તવિક યોગવાળા સમ્યગુષ્ટિ ગુણસ્થાનકને પામેલો નથી તો પણ તે મિથ્યાત્વની અવસ્થામાં જ મિથ્યાત્વની મંદતા થવાથી વાસ્તવિક યોગની ભૂમિકા તૈયાર કરી શકે છે. તેથી અનેક ગુણોની ખિલવટ કરી શકે છે. એકાએક કાંઈ ગ્રંથિભેદલભ્ય સમ્યગદર્શન આવી જતું નથી. આમ અહીં જીવમાં કંઈક યોગબીજનું આધાન થાય છે.
પ્રન્થિભેદમાં જરૂરી અપૂર્વ વિશુદ્ધપરિણામ અને વર્ષોલ્લાસની ભૂમિકા અહીં પેદા થવા છતાં ય જ્યાં સુધી ગ્રંથિભેદ થયો નથી ત્યાં સુધી અવેઘસંવેદ્ય પદની હાજરી રહેવાની જ... અને તે રવાના ન થાય, વેદ્યસંવેદ્યપદની પ્રાપ્તિ ન થાય ત્યાં સુધી સૂક્ષ્મબોધની પ્રાપ્તિ ન થવાથી કુતર્કો પણ થયા કરવાના.
ભાવયોગીઓને જે પદાર્થો (વેદ્ય) જે રીતે (હયાદિ રૂપે) વેદાવા જોઈએ એ રીતે ભાવિત ન થાય, અનુભવાય નહીં અને જે રીતે અનુભવાવા ન જોઈએ તે રીતે અનુભવાય એવું જે આશય સ્થાન તે અવેધ સંવેદ્ય પદ. અહીં કુકૃત્ય કૃત્ય રૂપે ભાસે, દુઃખમાં ય સુખબુદ્ધિ થાય છે. આથી ઉલટું વેધસંવેદ્ય પદ. જો કે પ્રથમ ચાર યોગદષ્ટિમાં દેવ, ગુરુ, ધર્મરૂપે તત્ત્વો ઉપાદેય લાગતાં હોવાથી કંઈક યથાર્થ સંવેદન પણ હોય છે, છતાં ય હજી કંચન-કામિની-કુટુંબ-કાયા-કીર્તિ આદિમાં ઉપાદેયબુદ્ધિ હોવાથી અર્થાત્ વિષયજન્ય ભોગોનું કાંઈક આકર્ષણ હોવાથી અવેદ્યનું સંવેદન/અનુભવ થવાથી અવદ્ય-સંવેદ્યપદની હાજરી હોય જ છે. આથી સૂક્ષ્મબોધ ન હોવાથી કુતર્કો પણ થતા હોય છે.
આ અવેદ્યસંવેદ્યપદ (વિપરીત આશય) ઉપર વિજય મેળવવા કાંઈ હાથમાં તલવાર લેવાની નથી. ધોકા મારવાથી અંધકાર જતો નથી. તે માટે તો દીવો પ્રગટાવવો પડે. અહીં પણ યોગદષ્ટિ સમુચ્ચયના ૮પમા શ્લોકમાં આ. હરિભદ્રસૂરિજીએ “સત્સમયોનિ નેયમ્ ” કહેવા દ્વારા ઉપાય બતાવેલો છે કે આના ઉપર ભવવ્યાધિના વૈદ્યસમાન જ્ઞાની મહાપુરુષના સત્સંગ(ગુરુગમ)પૂર્વક આગમનો શ્રુતજ્ઞાનનો યોગ કરવા દ્વારા અવેદ્યસંવેદ્ય પદ ઉપર વિજય મેળવવા યોગ્ય છે.
કુતર્કની ભયાનકતા :- આ અવેદ્યસંવેદ્યપદ ઉપર વિજય પ્રાપ્ત થાય છે ત્યારે કુતર્કોનો વળગાડ આપોઆપ દૂર થઈ જાય છે. જેમ કે, રાજા જીતાતાં શેષ સૈન્ય-સેનાપતિ આદિ પરિવાર સ્વયં જીતાય છે. “કુતર્કગ્રહનિવૃત્તિ” બત્રીસીમાં શરૂઆતમાં આ જ વાત મહોપાધ્યાયજીએ કરી છે.
આ આખીય બત્રીસીમાં એક યા બીજી રીતે કુતર્કોની ખતરનાક્તા જ બતાવીને તેને છોડવાની હિતશિક્ષા આપી છે. ઉપશમ એ બગીચો છે તો કુતર્ક અગનજવાળા છે. જ્ઞાન કમળ છે તો કુતર્ક હિમ છે. શ્રદ્ધાને માટે કુતર્ક શલ્ય છે- આગળ વધવા જ ન દે. અહંકારને બહેકાવે છે કુતર્ક. સાચી દષ્ટિ મેળવવામાં કુતર્ક સ્ટોપરનું આગળીઆનું કામ કરે છે.. | મુક્તિની ઇચ્છાવાળા મુમુક્ષુને તો કુતર્કમાં થોડો પણ આગ્રહ રાખવો હિતકર નથી. મુમુક્ષુઓએ તો શ્રુતજ્ઞાનમાં, શીલપાલન(પરદ્રોહથી વિરામ)માં અને સમાધિમાં જ આદર/આગ્રહ રાખવો જોઈએ.
કાંટાથી જ કાંટો નીકળે અને દીવેલથી જ કબજીયાત નીકળે. પછી દીવેલ એની મેળે જાય. તેમ મિથ્યાજ્ઞાનાદિ અતત્ત્વનો આગ્રહ- પક્કડ કે રાગ કાઢવા તત્ત્વમાં આગ્રહ/રાગ પેદા કરવો જરૂરી છે. અહીં આ પદાર્થને સ્પષ્ટ સમજાવવા “નયેલતા” વૃત્તિકાર મુનિરાજશ્રી યશોવિજય મહારાજે સુંદર દષ્ટાંત

Page #9

• પ્રસ્તાવના :
द्वात्रिंशिका આપતાં કહ્યું છે કે, હકીકતમાં ત્યાજ્ય હોવા છતાં ય જેમ અપ્રશસ્ત કષાયોને કાઢવા પ્રશસ્ત કષાયો દિવાદિ તત્ત્વોના રાગાદિ રૂપ) ખડાં કરવા જરૂરી છે તેમ અતત્ત્વનો આગ્રહ કાઢવા તત્ત્વનો આગ્રહ રાખવો જરૂરી છે. પછી આત્મવિશુદ્ધિવિશેષ વધતાં પ્રશસ્ત કષાયોની જેમ તત્ત્વનો આગ્રહ પણ જાગ્રત સાધકમાંથી નીકળી જશે.
કુતર્કો પૂર્વે કહ્યા મુજબ અનર્થકારી હોવાથી જ પતંજલિ આદિ યોગમાર્ગના જ્ઞાનીઓએ અજ્ઞાનરૂપી અંધકારને ફેંકી નાંખે એવું વિધાન કરેલું છે કે,
वादांश्च प्रतिवादांश्च वदन्तो निश्चितांस्तथा ।
તત્ત્વ નૈવ કચ્છત્તિ તિનવીનવવત્ તો II (કા.પ્ર.૨૩/૧, પૃ.9૧૧૨) અસિદ્ધિ આદિ દોષોને દૂર કરીને નિશ્ચિતરૂપે વાદ-પ્રતિવાદ કરનારાઓ કયારેય “આત્માની સિદ્ધિ આદિ રૂપ તત્ત્વના અંતને પામતાં નથી. આંખે પાટા બાંધીને ભ્રમણ કરતાં ઘાણીનું તેલ પીલનારા બળદ ઘણું ભમવા છતાં ય ઠેરના ઠેર હોય છે. તેમ વાદ-પ્રતિવાદમાં ગતિ થાય છે પણ પ્રગતિ થતી નથી.
માટે જ આ બત્રીસીના ૩૧મા શ્લોકમાં ગ્રન્થકારે શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મ.ના વચનને ટાંકતા કહ્યું છે કે ज्ञायेरन् हेतुवादेन पदार्था यद्यतीन्द्रियाः। कालेनैतावता प्राज्ञैः कृतः स्यात् तेषु निश्चयः ।।
(/રૂ9, પૃ.૧૬૧૨) હેતુવાદોથી-તર્કથી કે અનુમાનથી જો અતીન્દ્રિય પદાર્થોનું જ્ઞાન થઈ શકતું હોય તો અનંતકાળમાં અનંતા વિદ્વાનોએ અનંત અનુમાનો કર્યા. તેનાથી એ પદાર્થોનો નિર્ણય થઈ ગયો હોત. પણ હજી થયો નથી. આથી કુતર્કની પ્રચુરતાવાળા વાદ-પ્રતિવાદથી કે અનુમાનથી તત્ત્વનો નિશ્ચય થવા રૂપ અંત આવતો નથી.
અફસોસ ! આ હકીકત હોવા છતાં ય વર્તમાન વિજ્ઞાનવાદીઓ-ભૌતિકવાદીઓ આમાં જ રચ્યાપચ્યા રહેતાં હોય છે. તેઓની આસ્થા તર્ક(Logic)માં જ હોય છે. અતીન્દ્રિય આત્મા, કર્મ આદિ પદાર્થોની સિદ્ધિ પણ તેઓ તર્કથી જ કરવાનો આગ્રહ રાખે છે. પરિણામે તેઓ શાસ્ત્રશ્રદ્ધાથી ૧૨ ગાઉ છેટા અને તેણે બતાવેલ સત્યોથી ૨૪ ગાઉ છેટા રહે છે. તર્કને આધારે આગળ વધતાં વિજ્ઞાને અનેક ચમત્કારિક શોધો કરી છે. પણ એ માર્ગ તેઓને શું વિશ્વશાંતિ-આત્મસંતોષ-ઉપશમભાવ તરફ લઈ જાય છે ખરો ? એ વિનાના ભૌતિક સંશોધનોને કરાતો ખડકલો શું તેને સાચા સુખની પ્રાપ્તિ કરાવી શકશે ખરો? ના, શ્રદ્ધામાર્ગને તદન પુંઠ કરનારા તેઓએ હકીકતમાં “કુ' એવા તર્કોથી કરેલા સંશોધનો દ્વારા ખડકેલ ભોગસામગ્રી અને શસ્ત્રસરંજામ કદાચ સ્વ-પર ઉભયના આંતરિક અધઃપતન અને બાહ્ય સંહારનું સાધન બની ગયું છે. માટે જ પ્રસ્તુતમાં ગ્રન્થકારે કદાગ્રહ-કુતર્કને આપેલી ઉપમાઓ સુસંગત થાય છે.
અહીં “નયેલતા'નૂતનવૃત્તિકાર મુનિરાજે વાદ-પ્રતિવાદ સામે “ નાકો’ નો આદેશ કરનારા સ્વશાસ્ત્ર અને પરશાસ્ત્રના પ્રચુર સંદર્ભો ટાંકીને કમાલ કરી છે. દા.ત. વાવો નાગવત: (નાર મ#િસૂત્ર.૭૪) ઈત્યાદિ. આમ અન્ય દર્શનીઓ પણ કદાગ્રહ સ્વરૂપ કુતર્કની ભયંકરતાથી વાકેફ હોવાથી કુતર્ક-વાદવિવાદથી ચેતવે છે. આવા સંદર્ભો સૂચવે છે કે અન્ય દર્શનમાં ય માર્ગાનુસારિતાનો અર્થાત્ સરળતા

Page #10

द्वात्रिंशिका
• પ્રસ્તાવના :
ગુણનો સુંદર વિકાસ થાય છે, જે સમ્યગદર્શનના બીજરૂપ છે. સરળાત્મા જ સ્વમતના રાગ અને પરમતના વૈષના ત્યાગરૂપ મધ્યસ્થતા લાવીને આગળ વધતા પરમાર્થને પામી શકે છે.
કુતર્કનું સ્વરૂપ અને ઉત્પત્તિસ્થાન :- કુતર્ક એ કેવળ શબ્દના, અર્થના કે બેયના વિકલ્પોની કલ્પનારૂપ શિલ્પ છે. આ કલ્પનાઓ સ્વમતિથી શાસ્ત્રનિરપેક્ષ રીતે થતી હોય છે. ૩જા શ્લોકની નવ્ય “નયેલતા' વૃત્તિમાં પણ કુતર્કના અર્થની “કુતર્વે = શાસ્ત્રનિરપેક્ષતને” એમ સુંદર સ્પષ્ટતા કરેલી છે. આમ કુતર્કનું સ્વરૂપ જ ગંદું છે.
વળી, જેની ઉત્પત્તિ બિભત્સ-ગંદકીમાંથી થતી હોય એ પોતે શી રીતે સુંદર હોઈ શકે? પ્રથકારે કુતર્કની ઉત્પત્તિ અવિદ્યામાંથી જણાવી છે. અવિદ્યા એટલે વિપરીત બોધ. અસુખ-અહિત-અધર્મ-અનિત્યઅપવિત્ર વસ્તુમાં ક્રમશઃ સુખત્વ-હિતત્વ-ધર્મત્વ-નિયત્વ અને પવિત્રપણાની બુદ્ધિ તે અવિદ્યા. જૈન પરિભાષામાં આને મિથ્યાજ્ઞાન અથવા અજ્ઞાન કહેલ છે. જો શ્રદ્ધાયુક્ત ન હોય તો ૯ પૂર્વનું પણ શ્રુતજ્ઞાન અજ્ઞાન જ કહેવાય. અજ્ઞાનતા એટલે જ્ઞાનનો અભાવ નહીં, કિંતુ વિપરીત જ્ઞાન.
આથી જ કહ્યું છે, “તા વિદ્યા યા વિમુ .” અન્યત્ર કહ્યું છે કે - तज्ज्ञानमेव न भवति यस्मिन्नुदिते विभाति रागगणः । तमसः कुतोऽस्ति शक्तिः दिनकरकिरणाग्रतः स्थातुम् ।।१।।
પોતાની હાજરીમાં ય જો રાગાદિ દોષ ક્ષીણ ન થતાં હોય કિંતુ તગડાં જ રહેતાં હોય, બહેકી ઉઠતાં હોય તો તે જ્ઞાનને જ્ઞાન જ ન કહેવાય, કિંતુ અજ્ઞાન કહેવાય. શું સૂર્યનો ઉદય થતાં અંધકાર ટકી શકે ખરો ?
ખુદ મહોપાધ્યાયજીએ “જ્ઞાનસાર'ના પાંચમાં જ્ઞાનાષ્ટકમાં માવનામસંસ્કાર... (જ્ઞા..૧/૩) શ્લોકમાં કહ્યું છે કે સ્વભાવની પ્રાપ્તિ કરાવી આપનારા સંસ્કારો તૈયાર કરી આપે તેને જ્ઞાન કહેવાય. બાકી તો દુનિયાભરની માહિતીની જાણકારી હોય તો ય તે સમ્યગૂ જ્ઞાનનો તો અંધાપો જ છે.
આમ આવા વિપરીત જ્ઞાન-અજ્ઞાન-અવિદ્યામાંથી પેદા થાય છે કુતર્ક. આથી તે શી રીતે શોભન હોઈ શકે ? “કારણ” સારું હોય તો કાર્ય પણ સારું થાય ને ? અહીં “નયલતા’ વૃત્તિકાર મુનિવર્યો સરસ સ્પષ્ટતા કરી છે કે અહીં કારણ તરીકે ઉપાદાન-કારણ લેવું, નિમિત્ત નહીં.. તેથી કાદવ નિમિત્તે કમળ થાય, નીચકુળમાંથી હરિકેશી જેવા તપસ્વી-ક્ષમાશીલ મુનિવર પ્રગટ થાય તો ય “જેવું કારણ તેવું કાર્ય” એ નિયમ નહિ ભાંગે. ઇત્યાદિ રીતે પ્રસ્તુત વાતને ન્યાયસંગત કરી છે.
આપણે જોયું કે અજ્ઞાનતા-અવિદ્યા એ કુતર્કની જનની છે. અપેક્ષાએ આ જ સર્વે દોષોનું મૂળ છે. આ અજ્ઞાનનું જ જાડી ભાષામાં પૃથક્કરણ કરાય તો તેના ચાર સ્વરૂપો (પ્રકારો) કલ્પી શકાય. (૧) અનાગ્રહ (૨) અણસમજ (૩) પૂર્વગ્રહ અને (૪) કદાગ્રહ. ચાલો, સંક્ષેપથી આની – કુતર્કજનનીની વિચારણા કરી લઈએ.
(૧) અનાગ્રહ :- જેમાં કોઈ પણ દેવ-ગુરુ-ધર્મનો આગ્રહ ન હોય. ગોળ અને ખોળ બે ય સરખાં. જિનવાણીનું શ્રવણ કરવા જાય અને રજનીશને ય સાંભળે ! ક્યાંય નિશ્ચય નહીં. ટકે શેર ભાજી, ટકે શેર ખાજા. જો કે બીજાની વાત સમજવાની તૈયારી હોવાથી આ મંદ અજ્ઞાન છે.

Page #11

10 • પ્રસ્તાવના :
द्वात्रिंशिका (૨) અણસમજ :- આના કારણે અંધક મુનિના પિતા પુત્રની દીક્ષિત અવસ્થામાં પણ પુત્રને તાપ ન લાગે માટે છત્ર ધારણ કરતાં હતાં. પાછળથી પુત્રમુનિની હત્યાના સમાચારથી કેવો આઘાત લાગ્યો હશે ? વર્તમાનમાં પણ ઘણી અણસમજો ચાલે છે. જેમ કે આજના સુધારાવાદી - જમાનાવાદી લોકો પૂર્વની ચાર પ્રકારની વર્ણવ્યવસ્થાની સંસ્કૃતિને ભેદભાવની નીતિમાં ખપાવે છે... કુસંસ્કાર અને કુવિદ્યાના આશ્રય સમાન સ્કૂલ - કોલેજો ઉભી કરવામાં ધર્મબુદ્ધિ, નારીને પુરુષ સમોવડી બનાવવામાં નિષ્પક્ષપાતિતાની સમજ, ઇંડા વગેરે માંસાહારનાં ભક્ષણમાં પૌષ્ટિકતાની બુદ્ધિ... આવી અનેક અણસમજ) અજ્ઞાનતા જમાનાવાદી લોકો જીવોમાં પ્રવર્તે છે.
(૩) પૂર્વગ્રહ :- ઉપરના બે ય કરતાં આ વધારે ખતરનાક અજ્ઞાનતા છે. આ પૂર્વગ્રહ જીવ માત્ર પ્રત્યે મૈત્રીનો વિરોધી છે. કોઈક પોતાની ઈચ્છાથી જરા વિરુદ્ધ વર્તન-વાણી-વિચાર કરે, પોતાના કાર્યોમાં જાણતાં-અજાણતાં વિઘ્ન કરે ત્યારે પોતાના કર્મનો દોષ નહીં વિચારવાથી અથવા બીજાનો એંગલ અપેક્ષા નહીં વિચારવાથી તેના પ્રત્યે પૂર્વગ્રહ બંધાય છે. બસ, પછી તેના પ્રત્યે રોષ, વિરોધી વલણ, ધિક્કાર પેદા થાય છે, જે ચિક્કાર કર્મબંધ અને ભવભ્રમણનું કારણ બને છે. આવા સમયે પોતાના અંતરાયાદિ કર્મોના ઉદયની વિચારણા અથવા “કદાચ તે પણ સાચો હોઈ શકે – એની અપેક્ષાએ એ પણ સાચો છે” એ પ્રમાણે અન્યના દૃષ્ટિકોણથી વિચારાય તો આ પૂર્વગ્રહ રૂપી અજ્ઞાનતામાંથી અચૂક નીકળી જવાય. આ દોષ સર્વજીવહિતાશય રૂપ ચારિત્રમાં દૂષણરૂપ છે, તેમાં વિઘ્નકર્તા છે.
(૪) કદાગ્રહ - પૂર્વના ત્રણેય દોષો કરતાં સૌથી ખતરનાક આ દોષ છે. “મારો મત જ સાચો.. બીજાનો ખોટો.. મારા દેવાદિ જ સાચા.. બીજાના નહીં. મારું માનેલું - બોલેલું - આચરેલું સાચું.. બીજાનું તે બધું ય ખોટું.. આ છે કદાગ્રહનું વરવું સ્વરૂપ.
આ કદાગ્રહની ઉત્પત્તિ અહંકારમાંથી થાય છે. આથી કદાગ્રહ પણ અહંકાર જેટલો જ - કદાચ તેથી ય વધુ ખતરનાક છે. કેમ કે ફળ પ્રાયઃ વધુ બળવાન હોય છે.
સાચા અધ્યાત્મશાસ્ત્રજ્ઞો-યોગશાસ્ત્રજ્ઞો તો આને દૂરથી જ તિલાંજલિ આપે છે. કારણ કે “મારું. જ સાચું” એવી દઢ માન્યતાવાળા જીવમાં કદીય યોગની નિષ્પત્તિ થતી નથી. કોરડું સીઝ, સૂર્ય પશ્ચિમમાં ઉગે, ઉખરભૂમિમાં વાવેલું બીજ અંકુરિત થાય અને પાણી વલોવવાથી માખણ નીકળે તો જ કદાગ્રહી જીવમાં યોગનો પ્રવેશ થાય. પણ એવું કદી બનતું નથી.
માટે જ યોગવિષયક અનેક પ્રૌઢ ગ્રન્થના રચયિતા આચાર્યશ્રી હરિભદ્રસૂરિજી કદાગ્રહી સાથે વાદ કરવાની કે તેને ધર્મોપદેશ આપવાની પણ ના કહે છે; મહોપાધ્યાયજી શ્રી યશોવિજય મહારાજે તો “અધ્યાત્મસાર”ના અસગ્રહત્યાગાધિકારમાં આની ચેતવણી આપતી વાણી સુણાવી દીધી છે કે “કાચા ઘડામાં પાણી ભરાય તો શું થાય ? ઘડો પણ ફૂટી જાય અને પાણી પણ ઢોળાઈ જાય. એમ ગુરુ જો કદાગ્રહીને - અપાત્રને ઉપદેશ આપે તો તે શ્રુતનો પણ નાશ થાય અને શ્રુતજ્ઞાનનો દુરુપયોગ કરવા દ્વારા કદાગ્રહી જીવનો ય નાશ થાય.”
જે મૂઢાત્મા કદાગ્રહીને હિતોપદેશ આપે છે તે મહોપકારી (!) કૂતરીના શરીર ઉપર કસ્તૂરીનો લેપ લગાવે છે..” (અ.સા. અદ્મહત્યાગાધિકાર. ૧૪-૧૫)

Page #12

द्वात्रिंशिका
• પ્રસ્તાવના .
11
આ કદાગ્રહના બે પ્રકાર છે (૧) ખોટી વાતનો આગ્રહ.. આ તો સારો નથી જ. એમાં બે મત નથી. પણ (૨) સાચી વાતનો ય ખોટો આગ્રહ પણ સારો નથી. ધર્મ સારી વસ્તુ છે. પણ તે ય બીજા ઉપર પરાણે ઠોકી બેસાડવાની નથી. ક્યારેક ધાર્મિક ગણાતા મા-બાપો પોતાના સંતાનો ઉપર ધર્મ આચરવાનો અતિ આગ્રહ રાખવા જતાં અપરિપક્વ સંતાનો ઉલટાં ધર્મવિમુખ થઈ જતાં હોય છે. સત્યનો ગ્રહ સારો છે. માટે સત્યગ્રાહી બનવું જોઈએ. પણ ખોટી રીતે સત્યાગ્રહી બનવું ન જોઈએ. પોતાની વાત સાચી હોવાનો નિશ્ચય થયો હોય તો તેનો પક્ષપાત રખાય, પણ બીજા ઉપ૨ તેને પરાણે ઠોકી બેસાડતાં સંઘર્ષ અને અસમાધિ પેદા થાય છે. આમ સંઘર્ષ અને અસમાધિ રૂપ પરપીડન કરનારો સત્યાગ્રહ પણ સારો ન ગણાય. સત્યનો પણ ખોટો આગ્રહ એ કદાગ્રહ છે.
-
આમ કુતર્કને પેદા કરે છે અવિદ્યા - અજ્ઞાનતા. એના ઉત્તરોત્તર વધુ ખરાબ (૧) અનાગ્રહ, (૨) અણસમજ, (૩) પૂર્વગ્રહ, (૪) કદાગ્રહ રૂપ ૪ સ્વરૂપો આપણે જોયા.. આવી અવિદ્યામાંથી પેદા થતો કુતર્ક સત્કાર્યનો હેતુ શી રીતે બને ? એટલે કુતર્ક પણ એટલો જ ખતરનાક છે.
-
વળી કદાગ્રહના બે પ્રકારો અવસ્થાભેદથી કલ્પી શકાય છે. (૧) એક ભવાભિનંદી - ભોગરસિક જીવોનો તીવ્ર કદાગ્રહ. આવા જીવો પ્રાયઃ અર્થ-કામની પ્રવૃત્તિમાં રચ્યા પચ્યા હોવાથી નાસ્તિકપ્રાયઃ હોય છે. આવા જીવો અચરમાવર્તમાં હોવાથી અને સંસારસુખને જ સારભૂત માનવાથી તેઓને યોગમાર્ગને વિશે જિજ્ઞાસા પણ થતી નથી.. સંસાર જ સાર છે. Eat, dirnk and be merry “આ લોક મીઠાં તો પરલોક કોણે દીઠાં ?” એ તેઓનું જીવનસૂત્ર હોય છે. યોગમાર્ગના તપત્યાગકષ્ટો, નિયંત્રણો આકરાં લાગવાથી તેની નિંદા પણ કરતાં હોય..
(૨) બીજા પ્રકારના કદાગ્રહીઓ આસ્તિક પ્રકારના હોય છે - અર્થાત્ આત્મા પરલોકાદિને માને ખરાં. પણ પોતાના મત-દર્શન ઉપર ખૂબ મમત્વ હોવાથી અન્ય દર્શનનું ખંડન કરતાં હોય. બીજાની સારી પણ વાત સ્વીકારવાની તત્પરતા ન હોય. આમ સ્વ-સ્વદર્શન ઉપર એકાંત રાગવાળા હોવાથી આ દૃષ્ટિરાગ પ્રકારનો કદાગ્રહ છે. ભલે આ કદાગ્રહ નાસ્તિક ભવાભિનંદીના કદાગ્રહ જેટલો તીવ્ર નથી, તોય વિશેષ આત્મવિકાસ ગુણવિકાસમાં તો આ કદાગ્રહ જરૂર બાધક છે.
-
આવા વિષયાદિ દોષો પ્રત્યે હેયબુદ્ધિ વિનાના કોઈ પણ પ્રકારના કદાગ્રહથી ત્રસ્ત જીવો કદાચ દીક્ષા લે તોય તે દુઃખગર્ભિત પ્રકારનો વૈરાગ્ય હોવાથી વિષય-કષાય દબાયેલાં પણ વિદ્યમાન જ હોય છે. આથી આવા જીવો શાસ્ત્રાભ્યાસ સ્વમતિથી જ કરે છે..“અધ્યાત્મસાર” માં કહેલ દુઃખગર્ભિત વૈરાગ્યનું (અને ક્વચિત્ મોહગર્ભિત વૈરાગ્યનું પણ) લક્ષણ અહીં ઘટી જાય છે. આવા જીવો લુખ્ખા તર્ક ભણી લે છે, વૈદક-જ્યોતિષ આદિ પણ જાણી રાખે છે. પરંતુ તે બિચારા ઉપશમના નીરથી ભરેલી નદી જેવા શાસ્ત્રમાર્ગને તો અડતાં ય નથી..

शुष्कतर्कादिकं किञ्चिद् वैद्यकादिमप्यहो । पठन्ति ते शमनदीं न तु सिद्धान्तपद्धतिम् ।।४।। તેવા જીવો એકાદ ગ્રન્થનું અધકચરું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થઈ જાય એટલામાં તો અભિમાનમાં આવીને ધમધમી ઉઠે છે. પરંતુ પ્રશમ-અમૃતના ઝરણા રૂપી શાસ્ત્રનો સાર (છેડો) તો કદી પામી શકતાં નથી...
ग्रन्थपल्लवबोधेन गर्वोष्माणं च बिभ्रति 1
तत्त्वान्तं नैव गन्छन्ति प्रशमामृतनिर्झरम् ।। ५ ।। (अध्यात्मसार. वैराग्यभेदाधिकार श्लो. ५)

Page #13

12
પ્રસ્તાવના :
द्वात्रिंशिका
અંગ્રેજીમાં પણ કહેવત છે - A little knowledge is dangerous.
કુતર્કનું ફળ :- આમ કદાગ્રહાદિજન્ય કુતર્કનું ઉત્પત્તિસ્થાન અને સ્વરૂપ બન્ને ખરાબ છે. આથી તેનું ફળ પણ ખતરનાક છે. કુતર્ક માત્ર કદાગ્રહમાંથી પેદા જ નથી થતો, પણ તે કદાગ્રહને પેદા પણ કરે છે. કુતર્કનું ફળ કદાગ્રહ છે. આ વાત બીજા શ્લોકની “નયેલતા”માં મુનિપુંગવશ્રી યશોવિજય મહારાજે સ્પષ્ટ કરતાં કહ્યું છે કે “સર્વપનિવેશનનેન્િ |' આથી જ જમાલિ જેવા ૫૦૦ સાધુના ગુરુને ય ભગવાનની સાપેક્ષ વાત- “ક્રિયા કૃત' એ ન સમજાઈ. આથી એકાંતે તેના નિષેધનો કુતર્ક કરનાર જમાલિને મિથ્યાત્વનો ઉદય થયો. સમ્યક્ત ગુમાવ્યું. માર્ગભ્રષ્ટ થયા. અને તે કદાગ્રહ મૃત્યુ સુધી રહેવાથી ભવભ્રમણ વધારનારો થયો.
ગોષ્ઠામાહિલ, રોહગુપ્ત વગેરે નિહ્નવોની શાસનવિરોધી બનનારાઓની વાત શાસ્ત્રોમાં નોંધાઈ છે. આ છે કદાગ્રહજન્ય, કદાગ્રહસ્વરૂપ અને કદાગ્રહજનક એવા કુતર્કોનો કરુણ અંજામ. પૂર્વોક્ત શાસ્ત્રીયદિષ્ટાંતમાં તો મહાવતે માંડ માંડ પેલાં વિદ્યાર્થીને બચાવી લીધો પણ અહીં તો મહાવત રૂપી સદ્ગુરુનો તો કરુણાથી પણ કરેલો બચાવ-પ્રયાસ નિષ્ફળ નીવડ્યો. જાલિમ કદાગ્રહે નિયતિને સલામ કરવાની ફરજ પાડી. આમ કદાગ્રહી જીવ જ્યારે ઉપદેશને જ લાયક નથી. તો શી રીતે તેમાં યોગના સૂર્યોદયની ઉષા પણ પ્રગટશે ?
સરળ જીવમાં યોગબીજનું વાવેતર - અનંત પુદ્ગલપરાવર્તમય ભવચક્રમાં હવે જે જીવનો માત્ર એક પુદ્ગલપરાવર્ત સંસાર બાકી છે, જે જીવની કાળાદિ પ્રભાવે કર્મની લઘુતા થઈ છે; દેવ, ગુરુ, ધર્મ હવે કંઈક ગમવા લાગ્યા છે, તેમાં ય જે જીવ જ્યારે છેલ્લાં યથાપ્રવૃત્તકરણ વખતે ગ્રંથિભેદની નજીક આવી જાય છે અર્થાત હવે ફરી કયારેય મોહનીય કર્મની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ બાંધવાનો નથી- એવી અપુનબંધકદશામાં આવે છે ત્યારે જ યોગપ્રાપ્તિના સૂર્યોદયનો ઉષાકાળ પ્રગટે છે. ભૂતકાળના અનંત પ્રવાહમાં નદી-ઘોલ-પાષાણન્યાયે સંસારચક્રમાં ભટકતાં ભટકતાં સહજ રીતે વક્રતા-કષાયાદિ દોષો ઘસાતાં ઘસાતાં જેઓના આંતરિક પરિણામો કાંઈક સરળ અને કોમળ બન્યા હોય, જીવદળ કાંઈક કૂણું બનેલું હોય, તેમાં જ વાવેલ હિતોપદેશરૂપી બીજ અંકુરિત થાય છે.
જે જીવો સરળ અને કોમળ હોય તે ધર્મોપદેશ સાંભળવાને તેમજ ધર્મ કરવાને લાયક છે. જેઓ કદાગ્રહી-વક્ર અને નિષ્ઠુર હોય છે તેઓ ધર્મ સાંભળવાને કે કરવાને જરાય લાયક નથી. ગુરુનો ઉત્કૃષ્ટ વિનય કરનારા ય કદાગ્રહી-વક્ર વિનયરત્ન જેવા તો સાધુવેષમાં ય શયતાનનું કામ કરીને ભવભ્રમણ વધારી મૂકે છે. સરળ અને પ્રજ્ઞાપનીય બની ચૂકેલાં જીવો (ચાર-ચારની હત્યા કરનારા પણ દઢપ્રહારી જેવાઓ) પશ્ચાત્તાપની આગ પ્રગટાવીને એ જ ભવે ભવનો અંત કરનારા બની જાય છે.
સમ્યગુદર્શનનો પ્રતિબંધક કદાગ્રહ :- કદાગ્રહ એ સમ્યગ્દર્શનને અટકાવનારો દોષ છે. અધ્યાત્મસાર'માં અસંગ્રહત્યાગાધિકારના પ્રથમ શ્લોકમાં કહ્યું કે- જ્ઞાનીઓએ મિથ્યાત્વ રૂપી દાવાનળને ઠારવામાં અસદ્ગહના = કદાગ્રહના ત્યાગને જલભરપૂર મેઘની ઉપમા આપી છે. આથી બુદ્ધિમાન શ્રુતજ્ઞાનનો સાર પામેલાં પુરુષોએ તો વિશુદ્ધ સરળતાદિ ભાવો વડે કદાગ્રહની મુક્તિમાં જ રતિ રાખવી જોઈએ. (અ.સા.અસદ્મહત્યાગાધિ૧) મિથ્યાત્વીવીનત્તનીરવાદીર્ઘદત્યા મુદ્દન્તિ |
अतो रतिस्तत्र बुधैर्विधेयो विशुद्धभावैः श्रुतसारवद्भिः ।।१।।

Page #14

13
द्वात्रिंशिका
• પ્રસ્તાવના : અસગ્રહ જાય તો મિથ્યાત્વ પણ ખતમ થાય અને તેમ થતાં સમ્યગદર્શનના દ્વાર ઉઘડી જાય. મહોપાધ્યાયશ્રી યશોવિજયવિરચિત “ઉપદેશરહસ્યમાં સ્વમતિકલ્પિત કુતર્ક-કદાગ્રહ પૂર્વક સાધ્વાચાર પાળનારને પણ આજ્ઞાબાહ્ય કહેલ છે. એવા સાધુવેષમાં રહેલ પણ જીવો જો નિર્દોષ ગોચરીની શાસ્ત્રજ્ઞાનો એકાંતે આગ્રહ રાખીને ગુરુકુલવાસસેવનની આજ્ઞાને બાજુ પર મૂકે તો સ્વમતિકલ્પિત તેઓનો સાધ્વાચાર પણ આજ્ઞાબાહ્ય છે. આવું દ્રવ્યચારિત્ર કદી ભાવચારિત્રનું કારણ ન બની શકે. કારણ કે આમાં ભગવાનની આજ્ઞાની સાપેક્ષતા ન હોવાથી, કદાગ્રહથી સ્વમતિકલ્પિત જ આજ્ઞાને માન્ય કરાતી હોવાથી વાસ્તવિક રીતે ભગવાનનું બહુમાન પણ નથી. ઘણું શ્રુત હોવા છતાં ય કદાગ્રહ તેને નિષ્ફળ બનાવે છે. અને ક્વચિત અલ્પશ્રુતજ્ઞાન હોવા છતાં કદાગ્રહથી રહિત અત્યંત સરળ ભાષતુષ મુનિ જેવા કેવળજ્ઞાનલક્ષ્મીને પ્રાપ્ત કરે છે. ભાવચારિત્રની પ્રાપ્તિમાં હેતુભૂત ગુરુપરતંત્રતારૂપ ગુણની પ્રાપ્તિમાં ય આ કદાગ્રહ જ નડતો હોય છે.
કદાચ સરળ એવા અલ્પજ્ઞાનીને સંશય અને અનાભોગનિમિત્તે દોષ લાગવાની શક્યતા ઉભી છે. પણ તે આત્માના ગુણોને ખત્મ કરવાને સમર્થ નથી. જ્યારે કદાગ્રહ તો એથી અત્યંત ખતરનાક છે. કદાગ્રહી તો ઘણો શાસ્ત્રાભ્યાસી હોય તો પણ તેને સમ્યગદર્શનાદિથી ૧૨૦૦ ગાઉનું છેટું રહી જાય છે. “ઉપદેશરહસ્ય’ના છઠ્ઠા શ્લોકની ટીકાના આ શબ્દો છે -
निबिडजडिमजनिताऽनाभोगश्च नाऽऽत्मगुणं दूषयितुमलम्, संशयाऽनध्यसायाऽपेक्षया विपर्यासदोषस्यैव बलीयस्त्वात् ।
જે વ્યક્તિ પોતે માનેલ દર્શનને કે અભિપ્રાયને જ સત્ય તરીકે સ્વીકારે છે એ વ્યક્તિ પોતાને પરિપૂર્ણ માનતો હોવાથી અન્ય પાસેથી તત્ત્વ કે ઉપદેશની અપેક્ષા જ રાખતો નથી. આવી વ્યક્તિ શી રીતે પરમાર્થને પામી શકે ? આમ ભવાભિનંદી કક્ષાનો પ્રબળ કદાગ્રહ જીવને તત્ત્વની જિજ્ઞાસા પણ પ્રાપ્ત થવા ન દે. સ્વ-સ્વ દર્શનના અભિપ્રાયને જ પરમાર્થ સત્ય મનાવનાર કદાગ્રહ મુમુક્ષુઓનો આધ્યાત્મિક વિકાસ થવા દેતો નથી..
૧૪ વિદ્યાના પારગામી હરિભદ્ર બ્રાહ્મણ “મારાથી અજાણ કોઈ પદાર્થ નથી. મારે હવે કશું જાણવાનું બાકી નથી” આવું મિથ્યાભિમાન લઈને ફરતાં હતા. પરંતુ સાથોસાથ “જો કોઈ મને ન સમજાય એવું શાસ્ત્ર ભણાવે તો મારે તેના શિષ્ય થઈ જવું” એવી પ્રતિજ્ઞામાં અન્યદીય સત્યસ્વીકારની તૈયારી રૂપ યોગ્યતા પણ પડી હતી. આમ તેઓની વિશિષ્ટ સરળતા-કદાગ્રહમુક્તતા અને યાકિનીમહત્તરા સાધ્વીજીએ પાળેલી શાસનની મર્યાદાના પ્રભાવે તેમનું મિથ્યાત્વ ઓગળી જતાં જૈનશાસનને એક મહાન રત્નની ભેટ મળી.
કદાગ્રહ જો કે સમ્યગદર્શનનું બાધક તત્ત્વ છે તો પણ યોગ્ય જીવનો સદ્ગુરુનો યોગ આદિ નિમિત્ત મળવાથી તે કદાગ્રહ ઓગળી જતો જોવા મળે છે. આથી સદ્ગનો યોગ અને તેઓના મુખેથી નીકળતી જિનવાણી - આ બન્ને સમ્યગદર્શનાદિની પ્રાપ્તિનું પ્રધાન અંગ છે. પૂર્વે કહ્યું તેમ સદ્ગુરુનો સત્સંગ અને તેના દ્વારા પ્રાપ્ત થતા સમ્ય બોધથી શ્રુતજ્ઞાનથી મિથ્યાત્વ મોહનીય નબળું પડે છે. તે નબળું પડતાં તજ્જન્ય કુતર્કોનું પણ ઉપશમન થાય છે. આથી જ ક્રમશઃ અષ, જિજ્ઞાસા, શુશ્રુષા, શ્રવણાદિ ગુણોની ઉત્તરોત્તર પ્રાપ્તિપૂર્વક ક્રમશ: વધતાં વિશુદ્ધ પરિણામ અને વીર્યોલ્લાસ દ્વારા ગ્રન્થિભેદ કરીને વાસ્તવિક સમ્યગદર્શન અને તેના દ્વારા પ્રાપ્ત થતાં સૂક્ષ્મબોધ આદિ ગુણો પણ પ્રાપ્ત થાય છે.

Page #15

1
• પ્રસ્તાવના :
द्वात्रिंशिका પોતાને સર્વજ્ઞ માનવાના મિથ્યાભિમાનમાં રાચતાં ૧૪ વિદ્યા પારગામી ઈન્દ્રભૂતિ ગૌતમ પણ અહંકારજન્ય કદાગ્રહથી પીડિત થઈને પ્રભુ વીર સાથે વાદ કરવા ગયા. પણ પરમ સદ્ગુરુ વીતરાગ સર્વજ્ઞ પ્રભુ વીરની સ્યાદ્વાદ અને સમન્વયગર્ભિત મધુરી વાણીથી મિથ્યાભિમાન-કદાગ્રહ સંપૂર્ણતયા ઓગળી જવાથી સમ્યગદર્શન પામીને તેઓ સર્વવિરતિધર બન્યા, સરળતા અને વિનયના પરમ શિખર ઉપર આરૂઢ થયા.
બૌદ્ધ મતનો સૂક્ષ્મ અભ્યાસ કરવા બૌદ્ધ મઠમાં ગયેલ સિદ્ધર્ષિ ગણિવરે બૌદ્ધ મતનો જ મનથી સ્વીકાર કરી લીધો.. અભિગ્રહ પ્રમાણે ઓઘો પાછો આપવા આવ્યા ત્યાર ગુરુદેવે પુનઃ જૈનમતમાં સ્થિર કર્યા... પુનઃ બૌદ્ધમતનો અભ્યાસ અને સ્વીકાર... ફરી જૈનધર્મમાં સ્થિર કરાયા.. આમ ૭ (મતાંતરે ૨૧) વખત બન્યું. છેવટે ગુરુએ છેલ્લાં ઉપાય રૂપે યુક્તિપૂર્વક લલિતવિસ્તરા' ગ્રન્થના અભ્યાસની તક આપી. અને તેઓ સદાય માટે જૈનધર્મમાં સ્થિર થઈ ગયા. પણ ૭-૭ વખત આમ બનવાનું અને અંતે સત્ય પામવાનું કારણ શું? સદાય સત્ય સ્વીકારવાની તેમની અપૂર્વ તૈયારી કેવા સરળ ! નિષ્કપટ ! સત્યગ્રાહી ! પુનઃ પુનઃ વંદન હો તેવા મહાત્માઓને !
આવા મધ્યસ્થબુદ્ધિવાળા સર્વદર્શનમર્મજ્ઞ પણ મહાપુરુષો જૈનદર્શનનો આશ્રય કરે છે તેનું કારણ સ્યાદ્વાદ-સિદ્ધાંતથી સર્વદર્શનમય જિનશાસનની પ્રમાણભૂતતા જ છે, નહીં કે દૃષ્ટિરાગાદિ. તેઓના જ આવા આંતર ઉદ્ગારો હોય છે,
स्वागमं रागमात्रेण द्वेषमात्रात् परागमम् । न श्रयामस्त्यजामो वा किन्तु मध्यस्थया दृशा ।।
આમ પ્રથમ મિત્રાદિ ચાર દષ્ટિમાં જ જો અજ્ઞાન-અવિદ્યાજનિત કદાગ્રહજનક કુતર્કોની ખતરનાકતા જાણીને તેને ખતમ કરાય તો જરૂર પ્રતિબંધક બાધક તત્ત્વ જતાં ગ્રન્થિભેદજન્ય સમ્યગુદર્શનવાળી સૂક્ષ્મબોધસહિત સ્થિરાદિ ચાર દૃષ્ટિઓ પ્રાપ્ત થઈ શકે. આવી આ વિષયની અહીં મહત્ત્વની ભૂમિકા હોવાથી જ ગ્રન્થકારે ૨૩મી આખીય બત્રીસી આ પદાર્થ સમજાવવા રોકેલી છે.
મહોપાધ્યાયશ્રી યશોવિજય મહારાજ ૨૩મી બત્રીસીમાં જણાવે છે કે કુતર્ક અસિદ્ધિ આદિ ઘણા દોષોથી દુષ્ટ હોવાથી મોટે ભાગે તે કુતર્ક-યુક્તિઆભાસ બની જાય છે. આથી આના ઉપર બહુ નિર્ભર રહેવા જેવું નથી.
શાસ્ત્રકારોએ તર્ક કરવાની ના કહી નથી.. પણ આમાં કુતર્ક બની જવાના બે ભયસ્થાનો હોવાથી ખૂબ ચેતવ્યા છે. (૧) અસ્થાને તર્ક ન કરવો જોઈએ. (૨) શાસ્ત્ર(આગમ)નિરપેક્ષ તર્ક કરવો અનુચિત છે. તર્ક આડેધડ થઈ શકતો નથી. પણ જે તર્કમાં/અનુમાનમાં (અ) દષ્ટ અને (બ) ઈષ્ટનો વિરોધ ન આવે તે રીતે જ તર્ક થઈ શકે. (એ) દષ્ટ એટલે પ્રત્યક્ષ અનુભવ. પ્રત્યક્ષથી સિદ્ધ થતી વસ્તુ સાથે વિરોધ કરે તેવો તર્ક કુતર્ક છે. (બી) ઈષ્ટ એટલે પોતાને સંમત સર્વજ્ઞોક્ત આગમશાસ્ત્ર. તર્ક આનાથી પણ વિરોધમાં જવો ન જોઈએ. નહીંતર તે કુતર્ક બને. આ હકીકતને પ્રસ્તુત “નયેલતા વૃત્તિકારશ્રીએ ૩જા શ્લોકની ટીકામાં સ્પષ્ટ રીતે જણાવી છે “ત = ૩ મનિરપેક્ષતા”
શેયપદાર્થના બે પ્રકારો - જૈનદર્શનમાં શેય પદાર્થોને બે પ્રકારના કહેલાં છે. (૧) આગમગમ્ય“આગમ આપવચન રૂપ હોવાથી શ્રદ્ધેય છે” એવી શ્રદ્ધાથી આગમોક્ત દશ્ય-અદશ્ય પદાર્થનું જ્ઞાન થાય છે. આમાં ય જે અતીન્દ્રિય-અદશ્ય અનંતજીવમય નિગોદાદિ પદાર્થો છે તે તો આગમથી જ જાણવા

Page #16

15
द्वात्रिंशिका
પ્રસ્તાવના : યોગ્ય છે. ત્યાં તર્કનું ગજું નથી. ત્યાં તર્કનો/યુક્તિનો આગ્રહ રખાય તો તે પ્રાયઃ યુક્તિ-આભાસ જ બને. માટે તર્કની આ સીમા ઓળંગાવી ન જોઈએ. (૨) યુક્તિગમ્ય- જે પદાર્થો તર્કથી/યુક્તિથી પણ જાણી શકાય છે ત્યાં માત્ર શ્રદ્ધાથી સ્વીકારીને સંતુષ્ટ થવું ન જોઈએ. પણ પ્રાજ્ઞ જનોએ ત્યાં યુક્તિથી તે પદાર્થ શી રીતે ઘટે છે ? બીજી રીતે કેમ ઘટતો નથી ? ઈત્યાદિ ઊહાપોહ કરવો જોઈએ. સબૂર ! અહીં પણ આગમનિરપેક્ષ-આગમબાધક યુક્તિને અવકાશ નથી જ.
યોગબિન્દુ'માં આચાર્ય હરિભદ્રસૂરિજીએ આ વાત જણાવી છે. યુવાSSISનુસારે વોડામાડમીયતે તારૂણી યુક્તિપૂર્વક અને આગમપૂર્વક યોગમાર્ગ કહેવાય છે.
તર્ક કરવા જતાં કુતર્ક ન કરી બેસાય એ માટે સાવધાન કરતાં મહાત્મા ભર્તુહરિ “વચપલીયમ માં જણાવે છે કે સર્વોડટ્ટનાનર્થાત્ લામતિપતી વિપરીત વ સર્વત્ર શવ તે વનને ૧૭ના સર્વ જનો અદૃષ્ટ (સ્વર્ગાદિ) ફળ આપનાર બાબતોને આગમથી જાણે છે. અને આગમમાં નિર્દેશેલી બધી બાબતોને શુષ્ક તર્કથી વિરુદ્ધ રીતે જાહેર કરવી પણ શક્ય છે. (કારણ કે શુષ્કતકમાં ઐદત્પર્યાર્થ સુધી પહોંચવાનું નથી.)
દરેક વાતે આગમ-સાપેક્ષતા વિના તો ડગલું ય ભરી શકાય નહીં. તર્કની બાબત પણ તેમાંથી બાકાત રહી શકતી નથી. જુઓ, આગળ ભર્તુહરિ જ કહે છે -
न चागामादृते धर्मस्तर्केण व्यवतिष्ठते । ऋषीणामपि यज्ज्ञानं तदप्यागमपूर्वकम् ।। (वा.प.१/३०)
આગમની મદદ(સાપેક્ષતા) વિના કેવળ શુષ્ક તર્કથી ધર્મનો નિશ્ચય થઈ શકતો નથી. ઋષીઓનું જ્ઞાન છે તે પણ આગમમૂલક છે. ___ हस्तस्पर्शादिवाऽन्धेन विषमे पथि धावता । अनुमानप्रधानेन विनिपातो न दुर्लभः ।। (वा.प.)
બાકી તો હાથથી સ્પર્શ કરતાં કરતાં વિષમ માર્ગે દોડતા અંધ માણસની જેમ અનુમાનને (તર્કને) જ મહત્ત્વનું માનનારા માટે પતનવિનાશ દુર્લભ નથી. આવું દુઃસાહસ કરનારાઓ સ્વહિતને ખોઈ બેસે છે.
કુતર્કનો અંત નથી :- આ કુતર્કના તંતનો કોઈ અંત નથી એ વાત મૂળમાં ગ્રન્થકારે કરી છે એની સુંદર સ્પષ્ટતા મુનિપુંગવશ્રી યશોવિજય મહારાજે “નયેલતા’ વૃત્તિ અને ગુર્જર ભાવાનુવાદમાં કરી છે. તેનો સંક્ષેપ આ પ્રમાણે છે –
“તમામ કુતર્કો અસત્ય દૂષણ બરાબર છે, કારણ કે કુતર્કશીલ વ્યક્તિનો ધ્યેય સામેની વ્યક્તિની માન્યતાને ખોટી સિદ્ધ કરવાનો હોય છે. સામેની વ્યક્તિની વાતનો/રજૂઆતનો ઊલટો અર્થ કાઢી તેના દૂષણો રજૂ કરાતાં હોય છે. વિકલ્પોની જાળ મનમાં ગૂંથાયા જ કરે છે. મન સમાહિત થતું નથી. પેલા મહાવતે તર્કણશીલ વિદ્યાર્થીને ચેતવ્યા છતાં ન ચેતવાથી તે વિનાશને નોતરે છે. છતાં ય મહાવત તેને બચાવે છે. તેમ મુમુક્ષુ કર્મવશ કુતર્ક કરી બેસે તો સદ્ગુરુ રૂપી મહાવત કરુણાપ્લાવિત હૈયે તેને કુતર્કગજરાજથી છોડાવે છે...”
કુતર્કની વણજારનો અંતિમ જવાબ કદાચ “સ્વભાવ' બની શકે છે. અગ્નિ બાળે છે. પાણી ઠારે છે. શાથી? તેનો અંતિમ જવાબ છે “વસ્તુનો સ્વભાવ જ આવો છે.” આમ છતાંય અહીં કોઈ કુતર્ક

Page #17

16 • પ્રસ્તાવના •
द्वात्रिंशिका કરે તો તેને કોણ રોકી શકે ? કારણ કે વસ્તુનો સ્વભાવ “કાગડાના કાળા રંગની જેમ પ્રત્યક્ષ નથી.” આથી સ્વભાવમાં કોઈ પ્રતિવાદી એવા કુતર્ક કરશે કે પાણીનો બાળવાનો સ્વભાવ છે, અગ્નિના સાંનિધ્યમાં...' તો તેનો જવાબ શું હોય ? આમ પાણીના પ્રત્યક્ષસિદ્ધ ઠારવાના સ્વભાવથી વિરોધી એવા “બાળવાના સ્વભાવ”ની પણ સિદ્ધિ કરતાં કુતર્કશીલ વ્યક્તિને કોઈ રોકી શકશે નહીં.
આ પદાર્થને “નયેલતા' વૃત્તિમાં અને ગુજરાતીભાવાનુવાદમાં મુનિરાજશ્રી યશોવિજય મહારાજે એકદમ સ્પષ્ટ કરી દીધો છે. આથી વાચકના મનમાં જરાય સંદિગ્ધતા રહેતી નથી.
શ્રદ્ધાની શરણાગતિ - ઈતિહાસના પાને શાસ્ત્ર-ગ્રંથો ઉપર તર્ક-ઊહાપોહ કરવામાં પ્રકાંડ પ્રજ્ઞાવાન મહામેધાવી તાર્કિકશિરોમણિ એવા અનેક મહાપુરુષોના નામો સુવર્ણાક્ષરે લખાઈ ગયા છે. તેઓ આગમો ઉપર ઘણા તર્ક-ઊહાપોહ-અનુમાન-મંથન કરીને ય છેવટે ભક્તિ યોગ તરફ વળ્યા. આગમાનુસારી સુતર્ક કરવા છતાં ય કેવળ તર્કથી, તેમાં રહેલી કર્કશતાથી ખૂબ સાવધાન રહેવાનું છે. તર્કની મર્યાદા જ્યાં પૂરી થાય છે ત્યાંથી જ શ્રદ્ધાનો માર્ગ મોકળો થાય છે એવી તર્કની સીમિત સીમાથી વાકેફ અને તર્કમાં રહેલ દોષબહુલતા બાબતમાં સતર્ક એવા એ મહાપુરુષો અનુભવમાર્ગે પ્રયાણ કરવા ભક્તિયોગ તરફ ઢળ્યા... અપૂર્વ મસ્તી મેળવી. શ્રદ્ધાને જ્વલંત બનાવનાર ભક્તિયોગને વિશે અનેક ચિંતનોને તેમણે ગ્રંથસ્થ પણ કરી લીધાં, જે એમના ભક્તિયોગની ગવાહી પૂરે છે. અહીં કેટલાંક ભક્તિયોગના ગ્રન્થોના સેમ્પલ જોઈએ. (૧) આચાર્યશ્રી સિદ્ધસેનદિવાકરસૂરિ :- કલ્યાણમંદિર સ્તોત્ર, પરમાત્મસ્તુતિ-વિનંતિ સ્વરૂપ ત્રિશદ્
દ્વાત્રિશિકા (પ્રાચીન), પરમાત્મા ત્રિશિકા, અરિહંતના નામથી ગર્ભિત શકસ્તવ સ્તોત્ર આદિ. (૨) આચાર્યશ્રી હરિભદ્રસૂરિ :- પંચાશકાદિમાં જિનપૂજાવિધિ, ચૈત્યવંદન, જિનબિંબ પ્રતિષ્ઠાવિધિ,
પૂજાષ્ટક, સાપેક્ષ ઈશાનુગ્રહનું યોગબિંદુ આદિમાં અને દ્રવ્યસ્તવનું ધર્મબિંદુ આદિમાં પ્રતિપાદન
ઈત્યાદિ... (૩) કલિકાલસર્વજ્ઞશ્રી હેમચંદ્રસૂરિ - વીતરાગ સ્તોત્ર, મહાદેવસ્તોત્ર, પરમાત્મહુતિ રૂપે અન્યયોગ
વ્યવચ્છેદ કાત્રિશિકા, અયોગ-વ્યવચ્છેદ દ્વત્રિશિકા, ૨૪ તીર્થકર ચરિત્ર ઈત્યાદિ. (૪) મહોપાધ્યાયશ્રી યશોવિજય મહારાજ - પરમજ્યોતિ પંચવિંશતિ, ચતુર્વિશતિજિન-સ્તુતિ,
પરમાત્મપંચવિંશતિ તથા ચૈત્યવંદન, સ્તવનચોવીસી આદિ અઢળક ગુજરાતી સાહિત્ય...
વર્તમાનમાં પ્રસ્તુત “નયેલતા ટીકાના સર્જક બહુશ્રુત મુનિરાજશ્રી યશોવિજય મહારાજ પણ જાણે આવા ક્રમને અનુસર્યા હોય તેમ લાગે છે. તેઓશ્રીએ પ્રસ્તુત ટીકા કરતાં ઘણી કઠણ ટીકાઓ ઘણા વધુ કઠણ ગ્રન્થો ઉપર રચી છે. તેઓશ્રી પૂર્વે ૧. ભાષા રહસ્ય, ૨. ન્યાયાલોક, ૩. વાદમાલા ૪. સ્યાદ્વાદરહસ્ય ભાગ-૧, ૨, ૩ જેવા ગ્રન્થો ઉપર નવ્ય ન્યાયની શૈલીમાં અત્યંત પ્રૌઢ વિદ્વગમ્ય યથાયોગ્ય સંસ્કૃતટીકા હિન્દી-ગુજરાતી ભાવાનુવાદસહિત ગ્રન્થોની રચના કરી ચૂક્યા છે.. ફકત ૭ વર્ષના દીક્ષા-પર્યાયે તેઓશ્રીએ સંસ્કૃતટીકા સહિત પ્રથમ ગ્રન્થની રચના કરેલી. આ ગ્રન્થોમાં ન્યાયની જે છણાવટ કરી છે તેનાથી ન્યાયવિષય ઉપર તેઓની સિદ્ધહસ્તતા અછતી રહી શકતી નથી. ઉપરાંત આગમિક ગ્રન્થોના વલોણામાંથી નીકળેલાં માખણ જેવા પદાર્થોવાળા પોડશક, અધ્યાત્મોપનિષદ્ જેવા ગ્રન્થોની પ્રૌઢ ટીકા તેમણે રચી છે. આ મહાત્માએ પણ ફક્ત તાર્કિક જ નહીં કિંતુ પરમાત્મભક્તિ-આત્મસંવેદન-શરણાગતિ આદિ

Page #18

द्वात्रिंशिका
• પ્રસ્તાવના .
17
ગુણોને જીવંત બનાવતાં સંવેદનની સુવાસ, સંવેદનની ઝલક, સંવેદનની સરગમ આદિ ગુજરાતી રચનાઓ પણ ખૂબ સુંદર કરી છે. તેઓશ્રીનું ‘સંવેદનની ઝલક' પુસ્તકનું પ્રકરણ ‘બુદ્ધિ હારે શ્રદ્ધા જીતે' એ એટલું બધું મનનીય છે કે એની લોકચાહનાને કારણે સ્વતંત્ર પુસ્તિકા રૂપે પ્રગટ કરવામાં આવેલ. બુદ્ધિની અત્યન્ત સીમિતતા અને શ્રદ્ધાના વિશાળ સામ્રાજ્યનો અનુભવ કરવા માટે લગભગ વિરોધાભાસી જણાતી એ બે વસ્તુની એમાં કરેલી તુલના પણ અંશતઃ અહીં પ્રાસંગિક રીતે રજૂ કરવી અસ્થાને નહીં ગણાય.
(આમાં પૂર્વના પ્રકરણમાં પરમાત્મા પાસે વિનંતી કરી વ્યથા ઠાલવી કે ‘હે પરમાત્મન્ ! તું ગમે પછી મને જગત કેમ ગમી શકે ? તારું રૂપ ગમે પછી વિજાતીય રૂપ કેમ ગમી શકે? બગીચો ગમે પછી ગટર કેમ ગમી શકે ?' ઈત્યાદિ... તેનો જવાબ ‘બુદ્ધિ હારે...' પ્રકરણમાં પરમાત્મા આપી રહ્યા છે.. જગત વગેરે ગમવાનું કારણ બીજું કોઈ નથી પણ જેને શાસ્ત્રની પરિભાષામાં અવિદ્યામિથ્યાત્વ-અજ્ઞાનતા-મિથ્યાઅભિનિવેશ જેવા શબ્દોથી ઉલ્લેખી છે તે શિક્ષિતોને, બુદ્ધિજીવીઓને, વિદ્વાનોને, વિજ્ઞાનવાદીઓને અને ક્વચિત્ સંસારત્યાગીઓને પણ પજવતી અને શુષ્ક તર્કની જનની એવી કદાગ્રહવક્રતાદિ દોષોથી વિકૃત બનેલી બુદ્ધિ છે.. બુદ્ધિની મલિનતા છે.. વાંચો ત્યારે એ સુવર્ણ વાક્યો...)
પરમાત્મા :- વત્સ ! તારી રુચિ મારા પ્રત્યે થઈ એનું કારણ તારી મારા પ્રત્યેની શ્રદ્ધા છે. તારી શ્રદ્ધા જગત પ્રત્યે થાય છે એનું કારણ છે તારી ચંચળ અશ્રદ્ધાળુ બુદ્ધિ.. તું શ્રદ્ધા અને બુદ્ધિ વચ્ચે ઝૂલી રહેલ છે. તેથી દુનિયા અને મારા પ્રત્યેના આકર્ષણની દ્વિધામાં અટવાયેલો છે.
જ્યારે બુદ્ધિના સીમાડા પૂરા થશે ત્યારે જ પાવન શ્રદ્ધાની હદમાં તારો પ્રવેશ થશે... પછી રહેશે માત્ર મારું, મારા માર્ગ પ્રત્યેનું... મારા ગુણમય સ્વરૂપનું જ અદમ્ય આકર્ષણ.. ખરી પડશે દુન્યવી આકર્ષણ... પણ બુદ્ધિની નાગચૂડમાંથી છૂટવા તેના બિહામણા અંતરંગ સ્વરૂપને ઓળખ. શ્રદ્ધામાં પ્રવેશવા તેના કલ્યાણકારી સોહામણા સ્વરૂપને પીછાણ... બુદ્ધિ અને શ્રદ્ધાની ભેદરેખા તને સમજાવું છું, સાંભળ...
૧. બુદ્ધિની પેદાશ મગજમાંથી થાય છે. શ્રદ્ધાની નીપજ હૃદયમાંથી થાય છે.
૨. બુદ્ધિ બીજાને પ્રભાવિત કરે છે. શ્રદ્ધા પોતાને ભાવિત કરે છે, તૃપ્ત કરે છે.
૩. બુદ્ધિ બહારનું પરિવર્તન કરવાને ઈચ્છે છે. શ્રદ્ધા અંદરનું પરિવર્તન કરવા ઝંખે છે.
૪. બુદ્ધિને જગત સુધારણામાં જ રસ છે. શ્રદ્ધાને જાતસુધારણામાં રસ છે.
૫. બુદ્ધિનું ઉત્પાદન ક્રૂરતા, કઠોરતા, કર્કશતા છે. શ્રદ્ધાનું સર્જન છે કોમળતા, મુલાયમતા, મૃદુતા.
૬. બુદ્ધિને ડોકટરની દવામાં વિશ્વાસ છે. શ્રદ્ધાને દુવામાં વિશ્વાસ છે.
૭. બુદ્ધિ પોતાનું દુ:ખ પ્રગટ કરે છે. કારણ કે તેને બીજાની સહાનુભૂતિ લેવી ગમે છે. શ્રદ્ધા બીજાના દુઃખને પ્રગટ કરે છે, કારણ તેને સહાનુભૂતિ દેવી ગમે છે.
૮. બુદ્ધિ વક્રતાની બહેનપણી છે. શ્રદ્ધાની સખી સરળતા છે.
(બસ ! હવે તો પરાણે ય મારે કલમ રોકવી પડશે.. કારણ આવા ૧૫૮ સૂત્રો તેઓશ્રીએ રજૂ કરેલાં છે.. જિજ્ઞાસુઓએ તે પુસ્તિકા જ વાંચવી રહી...)
(પરમાત્માના નિષ્કર્ષ રૂપ અંતિમ ઉદ્ગારો →) બુદ્ધિ અને શ્રદ્ધાની વચ્ચે રહેલું આ આકાશ

Page #19

18 • પ્રસ્તાવના •
द्वात्रिंशिका પાતાળનું અંતર સમજીને, શ્રદ્ધાને સ્વીકારીને, બુદ્ધિને ફગાવી જે મને મળવા-મેળવવા પ્રયત્ન કરે છે, તેને જગત કયારેય ખેંચી શકતું નથી. તે મારો મટીને જગતનો ક્યારેય બની શકતો નથી. મારા ગુણાત્મક સ્વરૂપને ઝંખતો તે દુનિયાને સ્વપ્રમાં ય ઝંખતો નથી.
પરંતુ વત્સ ! તને બુદ્ધિની બાદબાકી, તર્કનું નામશેષીકરણ, દલીલની કાયમી વિદાય, શંકાની સ્મશાનયાત્રા પસંદ પડશે ને ? તો જ ખરા અર્થમાં નીત-નવી ભક્તિની મહેફિલને તું માણી શકીશ. હાર્દિક ભક્તિને અનુભવવામાં બુદ્ધિ એ મોટો અંતરાય છે, પોલાદી દિવાલ છે.
આમ પરમાત્માના અંતિમ સંદેશાનો હાઈ કુતર્ક, કદાગ્રહ આદિનું નિવારણ કરવામાં જ છે... કુતર્કગ્રહનિવૃત્તિ બત્રીસીના વિષયમાં પ્રસ્તુત “નયેલતા' વૃત્તિકારે જ આલેખેલી શ્રદ્ધાનું સંવેદન કરાવતી આ કુતર્કનિવારણ પ્રક્રિયા ખૂબ ઉપયોગી છે.
સ્વયં ગ્રન્થકારે આગળ (૧) બુદ્ધિ () જ્ઞાન અને (૩) અસંમોહ રૂપી શ્રુતજ્ઞાનના ૩ ભેદ પાડીને સ્વમતિથી શાસ્ત્રના શબ્દાર્થના જ્ઞાનમાત્ર રૂપ બુદ્ધિને સંસારરૂપી ફળ આપનારી કહી છે. આમ સ્વમતિથી આગમનું આડેધડ અર્થઘટન કરવા રૂપ કદાગ્રહ સંસારફલક જ છે. સરળ વ્યક્તિનો સાચો તર્ક બે રીતે નિયંત્રિત હોય. (૧) તે આગમને અનુસરીને હોય (૨) અસ્થાને ન હોય. જ્ઞાનસારમાં કહ્યું છે કે “મધ્યસ્થ વ્યક્તિનું મનરૂપી વાછરડુ યુક્તિરૂપી ગાયની પાછળ જાય છે. જ્યાં યુક્તિ ત્યાં મતિ. જ્યારે તુચ્છાગ્રહીકદાગ્રહનું મન-મર્કટ તો જ્યાં પોતાની મતિ હોય ત્યાં પૂંછડું પકડીને યુક્તિરૂપી ગાયને ઢસડી જાય છે.” આ રહ્યા તે શબ્દોमनोवत्सो युक्तिगवीं मध्यस्थस्याऽनुधावति । तामाकर्षति पुच्छेन तुच्छाग्रहमनःकपिः ।।(ज्ञा.सा.१६/२)
આથી કુતર્ક કોઈ રીતે સારો નથી જ. સાચી તો છે શ્રદ્ધા જ. અસત્યભાષણના કારણરૂપ રાગદ્રષ-અજ્ઞાનથી રહિત સર્વજ્ઞ તીર્થકરના વચન(આગમ) ઉપરની અકા શ્રદ્ધા જ શ્રેષ્ઠ છે. તેમાં ય એકાંત નહીં, પણ ગુરુગમથી સ્યાદ્વાદગર્ભિત પ્રમાણ-નય-નિક્ષેપ આદિ દ્વારા જ તેનું જ્ઞાન કરવું હિતકર બને. કેમ કે શાસ્ત્રની દરેક વાત કોઈને કોઈ અપેક્ષાથી કહેવાયેલી હોય છે. એ અપેક્ષાનું જ્ઞાન તો અનુભવજ્ઞાની સંવિગ્ન ગીતાર્થ ગુરુ પાસેથી જ શિષ્યને થઈ શકે છે.
આમ જિનવચન પ્રત્યેની રુચિ-પ્રીતિ-ભક્તિ-ગૌરવ-બહુમાન-ખુમારીથી ગર્ભિત શ્રદ્ધા જ જ્વલંત બની જાય ત્યાં તકને ઝાઝો અવકાશ નથી. હા, એકવાર શ્રદ્ધા જાગી ગયા બાદ પણ તે શ્રદ્ધાને પુષ્ટ કરવા જો કોઈ પદાર્થનો યુક્તિ-તર્ક-અનુમાન દ્વારા વિશેષ બોધ કરાય તો વસ્તુતઃ તે શ્રદ્ધાની જ પુષ્ટિ થવાની છે. અને આ રીતે આગમાનુસારી યથાસ્થાને ઉહાપોહ દ્વારા જૈનદર્શનના પદાર્થો ઉપર અકાટ્ય શ્રદ્ધા જામી જાય તો તેને કોઈ કુતર્કો તોડી શકશે નહીં. “વાક્યપદીયમ્માં ભર્તુહરિએ કંઈક આવા જ તાત્પર્યવાળી વાત કરી છે,
चैतन्यमिव यश्चायमविच्छेदेन वर्तते । आगमस्तमुपासीनो हेतुवादैर्न बाध्यते ।।
ચૈતન્યની જેમ આત્મામાં અખંડપણે રહેલ આ જે આગમ છે, તેને અનુસરનારો તર્કવાદોથી શુષ્કતર્કોથી વિચલિત થતો નથી. સારાંશ એ જ છે કે સ્વ-પરની સમ્યફ શ્રદ્ધાને મજબૂત કરે, દઢ બનાવે તે તર્ક. સ્વ-પરની સત્ શ્રદ્ધાને વિચલિત કરે તે કુતર્ક. પોતાના કે બીજાના અહે, કદાગ્રહ, કષાયાદિને બહેકાવે તે કુતર્ક. તેનું શમન કરે તે તર્ક. કારણ કે તર્ક દ્વારા પણ જે શ્રુતજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે, તેનું આ જ

Page #20

19.
द्वात्रिंशिका
• પ્રસ્તાવના • ફળ છે. જો તે સમતારૂપ ફળ ન આપે. બલ્ક, વિપરીત ફળ આપે તો તેને કુતર્ક કહેવો પડે.
બુદ્ધિ જ મારે અને તારે પણ :- માણસ પાસે બુદ્ધિ હોવી એ ખરાબ બાબત નથી. જો કુતર્કની જાળથી બુદ્ધિને મુક્ત કરીને સ્વચ્છ કરાય તો તે જ બુદ્ધિ દ્વારા વસ્તુના સાચા સ્વરૂપનું સુંદર રીતે નિરૂપણ-પ્રતિપાદન કરી શકાય છે. વળી, સ્યાદ્વાદગર્ભિત શ્રુતજ્ઞાનથી પરિકર્મિત બનેલી તેવી બુદ્ધિ તો સુંદર તર્કો દ્વારા સમન્વય-દષ્ટિને પ્રાપ્ત કરાવશે. આવી સમન્વયદષ્ટિથી જ જગતમાં ચાલતાં વાદવિવાદથી સ્વયં અળગા બનીને અનેક પ્રાજ્ઞ મુમુક્ષુઓને પણ તેનાથી દૂર રાખીને આજ્ઞા-પ્રધાન જીવન જીવવાની શૈલી અપનાવી શકાય છે.
આવું જ ચિંતનનું જે ખેડાણ ૧૪૪૪ ગ્રન્થના રચયિતા સૂરિપુરંદર આચાર્યશ્રી હરિભદ્રસૂરિજીએ કરેલું છે તેને અનુસરીને મહોપાધ્યાયજીએ પણ અહીં નિરૂપણ કરેલું છે. તેઓએ દાર્શનિક મતભેદવિવાદોને ફગાવીને “સારું તે મારું' ના ન્યાયથી દરેક દર્શનમાં રહેલ સારી બાબતને આગળ કરીપુષ્ટ કરી શાસ્ત્ર અબાધિત રીતે સમન્વય કરનારું ઐદપર્યાર્થપ્રધાન ચિંતન રજૂ કર્યું છે.
અતીન્દ્રિય પદાર્થની સિદ્ધિ શાસ્ત્રથી જ થાય, તર્કથી નહીં –એ વાત આના દ્વારા નક્કી થઈ. પણ અહીં પ્રશ્ન એ થાય કે શાસ્ત્રો ભિન્ન ભિન્ન હોવાથી શાસ્ત્રો ઉપર શ્રદ્ધા પણ શું થાય ?
આ વાતનું સમન્વયાત્મક સમાધાન આપતાં ગ્રન્થકાર જણાવે છે કે તત્ત્વથી એટલે કે ધર્મવાદની અપેક્ષાએ શાસ્ત્રોનો ભેદ નથી. આનો સુંદર અને જરૂરી ખુલાસો પ્રસ્તુત “નયેલતા” વૃત્તિકારશ્રીએ કરેલો છે કે ૮મી બત્રીસીમાં જણાવ્યા મુજબ પાપભીરુ, મધ્યસ્થ અને તત્ત્વજ્ઞો વડે આરંભાયેલ કથા સ્વરૂપ ધર્મવાદના અભિપ્રાયથી અર્થાત ગુણને ગ્રહણ કરવામાં તત્પર એવી તત્ત્વબુદ્ધિથી-ઐદત્પર્યાર્થના બોધની અપેક્ષાએ પરસ્પર ભિન્ન અર્થના પ્રતિપાદન રૂપ) શાસ્ત્રભેદનો અભાવ છે. અર્થાત ઔદમ્પર્ધાર્થની અપેક્ષાએ શાસ્ત્રનો અભેદ છે. કારણ કે શાસ્ત્રના ઉપદેશકોનો અભેદ છે.
જુદાં જુદાં બૌદ્ધ, સાંખ્ય આદિ શાસ્ત્રકારોએ જે જુદી જુદી અનિત્યત્વ, નિત્યત્વ આદિ વસ્તુધર્મને મુખ્ય બનાવીને દેશના આપી છે તે શ્રોતાની વિભિન્ન ભૂમિકાની અપેક્ષાએ સમજવી. તેનો ખ્યાલ સ્કૂલ બુદ્ધિવાળા જીવોને આવતો ન હોવાથી શાસ્ત્રોનો અભેદ હોવા છતાં ય તેમને ભેદ દેખાય છે.
શંકા - જુદાં જુદાં ધર્મશાસ્ત્રના પ્રણેતાઓ વચ્ચે અભેદ શાથી છે? એમની વચ્ચે અભેદ હોય તો શાસ્ત્રનો અભેદ સિદ્ધ થાય ને? સમાધાન :- વિવિધ શાસ્ત્રકારો વચ્ચે વસ્તુતઃ અભેદ જ છે, ભેદ નથી. તેનું કારણ છે કે (૧) એક તો તે બધાં ય ભવ રૂપી વ્યાધિને દૂર કરનારા શ્રેષ્ઠ વૈદ્ય છે. અને (૨) તેઓમાં પોતાના આશ્રિતોની વંચના કરવી આદિ રૂપ કોઈ દોષ નથી. આમ સ્વરૂપથી ભેદ છતાં અવંચત્વરૂપે એકતા હોવાથી અભેદ છે. માટે તેઓએ કહેલ શાસ્ત્રોનો પણ અભેદ છે.
જે કારણે પરમાર્થથી અનેક સર્વજ્ઞો પરસ્પર ભિન્ન અભિપ્રાયવાળા નથી તે કારણે સર્વજ્ઞ પ્રત્યે શ્રદ્ધાવાળા જીવો સર્વજ્ઞમાં ભેદ માને તે અજ્ઞાન છે.
વળી પૂર્વોક્ત રીતે એક જ મુખ્ય સર્વજ્ઞ છે અને તેમને સર્વોત્કૃષ્ટ સર્વગુણસંપન્ન રૂપે સ્વીકારીને જેટલાં જુદાં જુદાં દર્શનમાં રહેલ ધર્માત્માઓ સર્વશની ભક્તિ કરે છે તે તમામ ધર્માત્માઓ સામાન્યથી તે મુખ્ય સર્વજ્ઞનો જ આશ્રય કરનારા છે. કારણ કે સર્વોત્કૃષ્ટ સર્વગુણસંપન્નરૂપે જેમની ભક્તિ કરાય તે વાસ્તવમાં સર્વજ્ઞ જ હોય. સર્વજ્ઞ જ સર્વગુણસંપન્ન હોય, અસર્વજ્ઞ નહીં. વળી, આરાધ્ય તત્ત્વનો

Page #21

20
• પ્રસ્તાવના :
द्वात्रिंशिका સર્વોત્કૃષ્ટ સર્વગુણસંપન્ન રૂપે સ્વીકાર કરવો તે જ વાસ્તવિક ભક્તિ છે. પણ ઉપાસ્ય તત્ત્વનો માત્ર બાહ્ય વૈભવ કે ચમત્કારાદિથી અંજાઈ જઈને કે દષ્ટિરાગથી સ્વીકાર કરવો તે વાસ્તવિક ભક્તિ નથી. સર્વોત્કૃષ્ટ ગુણોથી આવર્જિત થયેલો ભક્ત કદી ઠગાતો નથી. મહાકવિશ્રી સિદ્ધસેનદિવાકરસૂરિજીએ “કાત્રિશત્ દ્વાત્રિશિકાઓમાં આ જ વાત કરી છે___ न भवन्तमतीत्य रंस्यते, गुणभक्तो हि न वञ्च्यते जनः ।। (प्राचीन द्वा.द्वा.४/२)
આમ સર્વોત્કૃષ્ટ સર્વગુણસંપન્નરૂપે સર્વજ્ઞનો સ્વીકાર જેટલાંને છે તેઓ બધાં ય એક જ મુખ્ય સર્વજ્ઞને આશ્રિત છે. જેમ જીવનું લક્ષણ ચૈતન્ય બધાં ય જીવોમાં એક જ છે, ચૈતન્યરૂપે બધા જીવ એક છે; તેમ જે જે આરાધ્ય પુરુષોમાં સર્વોત્કૃષ્ટ સર્વગુણસંપન્નત્વ, સર્વદોષરહિતત્વ રૂપ સર્વજ્ઞપણું હોય તે બધાં ય સર્વજ્ઞપણાથી એક જ છે. બુદ્ધ, શંકર, જિનેશ્વર વગેરે નામ જુદાં જુદાં હોવા છતાં ય આરાધ્ય દેવમાં સર્વગુણસંપન્નતા રૂપે એક જ ગુણધર્મને આગળ કરીને જે જે ભક્તો ઉપાસના કરે છે તે બધાંય મુખ્ય એક જ સર્વજ્ઞને આશ્રિત છે. ' સૂરિપુરંદર હરિભદ્રસૂરિજી “યોગદષ્ટિ સમુચ્ચયમાં કહે છે કે આવા નિર્ણયનો સ્વીકાર તે શ્રેષ્ઠ જાય છે. આ તમામ પદાર્થો “નયેલતા ટીકા અને ગુજરાતી વિવેચનમાં અસંદિગ્ધ રીતે સ્પષ્ટ કરી દેવાયા છે.
બહુશ્રુત “નયેલતા વૃત્તિકાર' મુનિરાજશ્રી યશોવિજય મહારાજે આ વિષયમાં સ્વ અને અન્ય દર્શનના અનેક શાસ્ત્રપાઠો દર્શાવીને કમાલ કરી છે. ૧૫મા શ્લોકની “પ્રતિપત્તે વસ્તુત: સર્વજ્ઞવિષયઋત્વી .' એ પદાર્થને “શાખાચંદ્રન્યાય' દ્વારા ખૂબ સુંદર રીતે સમજાવેલ છે.
અહીં આ વાત ભૂલવી ન જોઈએ કે સર્વજ્ઞના સ્વીકારની જે વાત છે તે પૂર્વોક્ત ભવરોગને દૂર કરનારા આદિ રૂપે સામાન્યથી જ છે. વિશેષ રૂપે નહીં. કારણ કે સર્વજ્ઞમાં રહેલા સર્વ વિશેષ ગુણધર્મોને છબસ્થ-સંસારી જીવ જાણી શકતો જ નથી. અહીં પ્રાસંગિક રીતે ‘નયલતા' વૃત્તિકારે “જૈનોને જ મુખ્યસર્વજ્ઞની ભક્તિ હોય છે. કેમ કે તેઓ વિશેષજ્ઞ છે. અન્ય દર્શનવાળા ઉપાસકો સામાન્યથી જોનારા હોવાથી તેઓમાં મુખ્ય સર્વશનો સ્વીકાર ન હોઈ શકે” એ વાતનો રદિયો આપતાં કહ્યું છે કે બોધનું ઓછાવત્તાપણું હોવા છતાં ય તમામ છદ્મસ્થોને સર્વજ્ઞગત સર્વ વિશેષતાની અપેક્ષાએ સામાન્યથી જ બોધ હોવાથી સામાન્યથી જ મુખ્ય સર્વજ્ઞનો સ્વીકાર સંભવે છે. આગળ સ્પષ્ટતા કરી છે કે કદાગ્રહથી રહિત-સરળ-ભદ્રિક જીવોને તેવી વ્યક્તિ એકાંતે આત્મકલ્યાણ કરનારી જ બને છે.
આ રીતે “રાગ-દ્વેષરહિત નિર્મળબુદ્ધિથી ઔચિત્યપૂર્વક સર્વજ્ઞકથિત વચનના પાલનમાં તત્પર એવા સર્વદર્શનમાં રહેલા યોગીઓની તુલ્યતા વિચારવી જોઈએ' એમ ૧૭મા શ્લોકમાં ગ્રન્થકારે જણાવ્યું છે. અહીં “નયેલતા' વૃત્તિકાર મુનિવર્યે બે વસ્તુની અંદર તારવણી કરી છે (૧) જેઓ પોતાની ભૂમિકાને ઉચિત સર્વજ્ઞકથિત આજ્ઞાના પાલનમાં તત્પર નથી, તેઓ કેવળ વાણી કે લેખન આદિથી પોતાને સર્વજ્ઞભક્ત બતાવે તો પણ તેઓ વસ્તુતઃ મુખ્ય સર્વજ્ઞના ભક્ત બનવા માટે યોગ્ય નથી. (૨) વળી “મારા જ દેવ ભગવાન છે, બીજાના દેવ ભગવાન નથી” એવા કદાગ્રહથી ગ્રસ્ત અંત:કરણવાળા જીવો કદાચ દુષ્કર તપ આદિ કરે તો પણ તેઓમાં મુખ્ય સર્વજ્ઞની પ્રતિપત્તિ-ભક્તિનો સ્વીકાર સંભવતો નથી... આ વિધાનથી એમ સૂચિત થાય છે કે મુખ્ય સર્વજ્ઞની ભક્તિ માટે દુષ્કર તપ આદિ અનુષ્ઠાન નહીં,

Page #22

द्वात्रिंशिका
• પ્રસ્તાવના .
કિંતુ કદાગ્રહરહિત અંતઃકરણની આવશ્યકતા છે. અધ્યાત્મસારમાં પણ કહ્યું છે કે, જે કદાગ્રહરહિત છે તે વિશેષને નહીં જાણવા છતાંય સામાન્યથી યોગમાં આસ્થાવાળો હોવા છતાં પણ સર્વજ્ઞની સેવા કરનારો છે.
21
विशेषमप्यजानानो यः कुग्रहविवर्जितः । सर्वज्ञं सेवते सोऽपि सामान्ययोगमास्थितः । । ( अ. सा. योगाधि. ६३)
કદાચ મુખ્ય સર્વજ્ઞને સ્વીકારનારા વિભિન્ન દર્શનસ્થ યોગીઓની પ્રાથમિક અપુનર્બંધકાદિ અવસ્થાને ઉચિત એવા આચારમાં તફાવત પડતો હોવાને લીધે એક જીવ સર્વજ્ઞની નજીક હોય અને બીજો દૂર હોય એવો તફાવત પડે છે, તો પણ રાજાના ભિન્ન આચારવાળા મંત્રી, દ્વારપાળ આદિ સેવકની જેમ એક જ સર્વજ્ઞના તેઓ સેવક કહેવાય છે.. આ બાબત ‘યોગદિષ્ટ સમુચ્ચય'માં અને ‘અધ્યાત્મસાર’ના યોગાધિકાર શ્લોક ૬૩ થી ૬૬માં વર્ણવેલી છે.
આમ આ તમામ વસ્તુ સર્વ દર્શનોના સામાન્ય અંશને લઈને સમન્વયપ્રધાન દૃષ્ટિથી કરેલી છે. આથી વાદ-વિવાદો, કુતર્કો અને મોહનીય કર્મોદય જનિત મૂંઝવણોનું શમન થાય છે.. દિષ્ટરાગ મોળો પડે છે. આમ થતાં જીવ સાચા તત્ત્વ ભણી આગળ વધે છે.
વર્તમાનમાં પણ ઘણા બધાં વાદ-વિવાદોના અપ્રધાન વિષયો વસ્તુતઃ ગૌણ કરી શકાય તેમ છે. જો તેવા વિવાદાસ્પદ વિષયોને આગળ ન કરાય, ખૂબ મહત્ત્વ ન અપાય તો જરૂર શ્રીશ્રમણપ્રધાન ચતુર્વિધ સંઘમાં ઐક્યનું અને સંગઠનનું વાતાવરણ ખડું થઈ શકે તેમ છે. વિવાદગ્રસ્ત વિષયોને બાજુ ઉપર મુકાય, ગૌણ કરાય અને સંવાદી વિષયોને લક્ષ્યમાં લેવાય - પ્રાધાન્ય અપાય તો જરૂર શ્રીસંઘમાં ઐકયની વસંત ખીલી ઉઠે. શ્રીશ્રમણસંઘમાં કેટલાં બધાં મુદ્દા ઉપર એકમતી છે ? કોઈ પણ પાંચથી ઓછા મહાવ્રતને માનતાં નથી, રાત્રિભોજનને બધાં ય નરકદ્વાર કહે છે. કંદમૂળને ત્યાજ્ય જ ગણે છે. ષટ્જવનિકાયમાં જીવત્વ સ્વીકારે છે. તેની રક્ષામાં ઉદ્યમ કરે છે. ઈત્યાદિ.
અતીન્દ્રિય પદાર્થો વિષે કાલાતીતનો અભિપ્રાય :- કાલાતીત નામના એક મધ્યસ્થ વિદ્વાનનું મંતવ્ય છે કે જુદાં જુદાં દેવોની પૂજામાં મધ્યસ્થભાવનો આશ્રય કરીને સર્વોત્કૃષ્ટ સર્વગુણસંપન્નતા રૂપે એક જ શુદ્ધ દેવતત્ત્વની સેવાભક્તિ કરવી જોઈએ. પણ તેઓ અતીન્દ્રિય હોવાથી તેઓના જુદાં જુદાં નામો અને જુદાં જુદાં સ્વરૂપોની ચિંતા કરવી ન જોઈએ. આ જ રીતે સંસારના કારણભૂત રૂપે માનેલ તત્ત્વ તરીકે એક જ હોવાથી અવિદ્યા, કર્મ, ક્લેશ, વાસના, પાશ આદિ નામ ભેદ અને તેના સ્વરૂપના ભેદની ચિંતા કરવી ન જોઈએ. કારણ કે આ પણ અતીન્દ્રિય વસ્તુ છે. અને અતીન્દ્રિય વસ્તુ અનુમાનથી સામાન્યરૂપે જ જાણી શકાય છે. વિશેષરૂપે જાણી શકાતી નથી. તો શા માટે એના વિશેષ ગુણધર્મો અંગે વાદ-વિવાદ, તર્ક-વિતર્ક કરવા ? વળી, નીચેના ચાર કારણસર પણ આની ચર્ચામાં પડવા જેવું નથી. विशेषस्याऽपरिज्ञानाद् युक्तीनां जातिवादतः । प्रायो विरोधतश्चैव फलाऽभेदाच्च भावतः ।। (यो .बि . ३०४)
મતલબ એ છે કે (૧) બધાં ય (છદ્મસ્થ) દાર્શનિકોને ઈશ્વરના સ્વરૂપનું જ્ઞાન સર્વોત્કૃષ્ટ સર્વગુણસંપન્નત્વ આદિ રૂપે સામાન્યથી જ થાય છે, પણ ઈશ્વરના સર્વ વિશેષ ગુણધર્મોનું જ્ઞાન અનુભવમાં આવતું નથી. (૨) વળી, ઈશ્વરના સ્વરૂપની પુષ્ટિ માટે અપાતી અનુમાનરૂપ યુક્તિઓ અસિદ્ધિ આદિ દોષને લીધે યુક્તિ-આભાસ(અસત્ યુક્તિ) હોય છે. (૩) સર્વ દર્શનોના મતોમાં પરસ્પર વિરોધ આવે છે. વેદાંત આદિ દર્શનોમાં અંદર-અંદર જ ઈશ્વરના સ્વરૂપ વિશે વિરોધ જોવા મળે છે અને (૪)

Page #23

द्वात्रिंशिका
22
• પ્રસ્તાવના .
ઈશ્વરના સ્વરૂપમાં કદાચ તફાવત પડે તો ય સર્વગુણપ્રકર્ષવાળા રૂપે ઈશ્વરની/દેવની આરાધનાનું ફળ તો સર્વકલેશના ક્ષય રૂપ એક જ મળે છે. સર્વોત્કૃષ્ટ સર્વગુણવાળા પણ પુરુષને વિશે બહુમાનભાવ જ ફળદાયક હોવાથી તેવું સ્વરૂપ તો સર્વત્ર મુક્ત આદિને વિષે સમાન જ છે.
આમ આ ચારે ય કારણોસર પ્રકૃષ્ટ ગુણવાળા પુરુષના સ્વરૂપના ભેદની ચિંતા કરવા યોગ્ય નથી. આમ અતીન્દ્રિય દેવ, કર્મ આદિના ભેદની ચિંતા ન કરવી પણ ‘ઐદમ્પર્યથી તે એક જ વસ્તુ છે' એમ કદાગ્રહમુક્ત બની સ્વીકારવાથી મુખ્ય સર્વજ્ઞની ભક્તિ થાય છે અને ‘ચારિસંજીવની ચાર' ન્યાયથી તે સરળાત્મા નિશ્ચિત રૂપે યોગમાર્ગે આગળ વધે છે. એને આત્માદિ તત્ત્વની ઉપલબ્ધિ થાય છે.
આમ આવી સમન્વય દૃષ્ટિ કેળવવી, પરંતુ અતીન્દ્રિય પદાર્થોના વિશેષસ્વરૂપની કેવળ તર્ક દ્વારા વિચારણા ન કરવી. કારણ કે તેમાંથી કદાગ્રહ અને કુતર્કો પેદા થાય છે. તેથી આગમનો જ આશ્રય કરવો હિતકર છે. અર્થાત્ કુતર્ક-કદાગ્રહને શાંત કરી યોગમાર્ગની જ જિજ્ઞાસા કરવી જોઈએ. યોગમાર્ગની જિજ્ઞાસા પણ કોરા શબ્દશાસ્ત્રી કરતાં ચડી જાય છે. કેમ કે કોરો શબ્દશાસ્ત્રી કશું કરતો નથી. જ્યારે યોગમાર્ગનો જિજ્ઞાસુ યોગની દિશામાં કાંઈને કાંઈ પ્રગતિ કરે છે. મહોપાધ્યાયજીએ અધ્યાત્મસારમાં ભગવદ્ગીતાનો અભિપ્રાય દર્શાવતાં કહ્યું છે કે નિજ્ઞાસાઽપિસતાં ચાવ્યા વત્વરેઽપિવવત્ત્તવઃ जिज्ञासुरपि योगस्य शब्दब्रह्मातिवर्तते ।। (ગ.સા.યોધિ.શ્તો.૭૬) આગળ ૨૩મી બત્રીસીમાં (૧) સંસારાતીત અને (૨) સંસારી એવા બે દેવોનો ભેદ વર્ણવી તેઓની ઉપાસનાના ફળનો ભેદ પણ વર્ણવ્યો છે.
1
કપિલાદિ મહર્ષિની ભિન્ન-ભિન્ન દેશનાનું હાર્દ :- સર્વજ્ઞ એક જ હોય તો તેઓની દેશનામાં તફાવત શાથી પડે છે ? આનો જવાબ ગ્રન્થકારે ખૂબ સુંદર આપેલો છે. શિષ્યોની માનસિક ભૂમિકાને આશ્રયીને જુદા-જુદા પ્રકારની દેશના જુદા-જુદા શાસ્ત્રકારોએ આપી છે. કપિલ વગેરે મહર્ષિઓએ ભાવીમાં આવનારા મૃત્યુ આદિ ઉપદ્રવોથી ડરનારા બ્રાહ્મણાદિ શિષ્યોને ઉદ્દેશીને પર્યાયને ગૌણ કરીને દ્રવ્ય-પ્રધાન દેશના આપી. જ્યારે ગૌતમ બુદ્ધની સામે ક્ષત્રિયપ્રધાન શ્રોતાવર્ગ હતો. મૃત્યુથી નહીં ડરનારો ક્ષત્રિયવર્ગ ભોગની આસ્થાવાળો હોવાથી તેને ઉદ્દેશીને દ્રવ્યને ગૌણ કરીને પર્યાયની પ્રધાનતાવાળી ‘અર્થાત્ સર્વ વસ્તુ ક્ષણિક નાશવંત છે. માટે ભોગોમાં આસક્ત ન થવું' ઈત્યાદિ રૂપ દેશના આપી. આમ તે તે ભિન્ન પ્રકારની દેશના જ શ્રોતાઓને હિતકર હોવાથી તેવી ભિન્ન દેશના આપી. આ રીતે ‘નયલતા’ વૃત્તિકાર મુનિવર્યે આ વિષયને ગુજરાતી વિશેષાર્થમાં એકદમ સ્પષ્ટ અને મંદમતિને ય ગળે ઉતરે તેમ સરળ બનાવી દીધો છે.
અહીં ગ્રન્થકારે એકાંત નિત્યત્વ કે અનિત્યત્વને સંમતિ આપી નથી. પણ તેના પ્રધાન-ગૌણભાવવાળી (અર્થાત્ નિત્યાનિત્યના સ્વીકારવાળી) જ દેશનાને સંમતિ આપી છે. જો પ્રમાણથી સિદ્ધ આ બન્ને ગુણધર્મોને ન માને તો તેઓ સર્વજ્ઞ જ ન કહેવાય.
આથી જ દ્રવ્યાર્થિક નય પ્રધાન દેશનાને આપનારા કપિલાદિને પર્યાયાર્થિક નય અને પર્યાયાર્થિક નયપ્રધાન દેશનાને આપનારા ગૌતમ બુદ્ધને દ્રવ્યાર્થિક નય પણ સંમત જ હતો. આથી તેઓ વસ્તુને પરિણામી નિત્ય (નિત્યાનિત્ય) સ્વીકારતાં જ હતાં. અહીં ‘નયલતા’ વૃત્તિકા૨ે યોગસૂત્રભાષ્ય, ઉપનિષદ્ આદિ અનેક ગ્રન્થોના સંદર્ભ આપીને અન્યદર્શનીઓને પણ નિત્યાનિત્ય રૂપ જ વસ્તુ માન્ય છે- એમ સ્થાપિત કર્યું છે. વળી ‘અદ્વૈત’ દેશનાનું પ્રયોજનાદિ દર્શાવતાં સંદર્ભો ટાંકીને ‘અન્યને પણ અદ્વૈતપણું

Page #24

द्वात्रिंशिका • પ્રસ્તાવના
23 એકાંતે માન્ય નથી પણ અમુક અપેક્ષાએ જ માન્ય છે' એમ પુરવાર કરેલું છે. આથી તેનો પણ નય સાપેક્ષ રીતે સમન્વય કરવા યોગ્ય છે. વળી ગૌતમબુદ્ધચરિત્ર વગેરે બૌદ્ધ ગ્રન્થોના પાઠો દ્વારા જ તેઓને વસ્તુની નિયતા પણ માન્ય હોવાનું સાબિત કર્યું છે. આવા સંદર્ભો આપવા નૂતન નયેલતાવૃત્તિકાર મુનિવરે પુષ્કળ પરિશ્રમ લીધો છે. અને આ તેઓની અસ્મલિત મેઘા બહુશ્રુતતાની ગવાહી પૂરે છે.
અથવા એક જ સર્વજ્ઞની દેશના અચિંત્ય સામર્થ્યથી જુદાં જુદાં શ્રોતાઓને જુદી જુદી રીતે પરિણમન થવાથી જુદી જુદી ભાસે છે.
અથવા દુઃષમાદિ કાળને આશ્રયીને દ્રવ્યાર્થિકાદિ તે તે નયથી અનેકરૂપે જણાતી પણ કપિલાદિ ઋષિની દેશનાનું મૂળ એક જ સર્વજ્ઞ છે. આથી તેઓની દેશનાનું ખંડન કરવું તે ખૂબ અનર્થક છે. કેમ કે તે વસ્તુતઃ સર્વજ્ઞનું જ ખંડન છે. સર્વનયમય જિનશાસન હોવાથી જિનશાસનમાં રહેલ વ્યક્તિએ તો તે તે નયથી તે તે વિભિન્ન દેશનાનો સમન્વય જ કરવો જોઈએ. - આ રીતે સર્વદર્શનોની આકાંક્ષા રાખવાથી સર્વાકાંક્ષા નામનો સમ્યગદર્શન સંબંધી અતિચાર લાગે તેનું શું? આવી શંકા થતાં મુનિપુંગવશ્રી યશોવિજય મહારાજે આનો સુંદર જવાબ આપેલો છે કે ઉચિત વિવેકદષ્ટિના પ્રભાવે તે અતિચારને અવકાશ નથી. આ વાતને તેઓએ શાસ્ત્રોક્તિ દ્વારા સ્પષ્ટ કરી દીધી છે.
વળી “નયેલતા'માં કપિલાદિનું સર્વજ્ઞપણું તત્ત્વથી છે કે ઉપચારથી/વ્યવહારથી ? એ વાતને પણ સંદિગ્ધ રહેવા દીધી નથી. આથી ચોથી બત્રીસીમાં સુગત(બુદ્ધ)ના સર્વજ્ઞપણાનો નિષેધ અને આ ર૩મી બત્રીસીમાં સર્વજ્ઞપણાનો સ્વીકાર -એ વિરોધાભાસનું પણ સમાધાન કરી દીધું છે. આવા નિરૂપણથી ખરેખર વાચકવર્ગ ઉપર નયલતા વ્યાખ્યા દ્વારા અદ્ભુત ઉપકાર થવા પામ્યો છે.
છેલ્લો નિષ્કર્ષ :- આ બધી ય વાત કરી તેનો અંતિમ-નિષ્કર્ષ એ જ આવ્યો કે સર્વજ્ઞનું વચન જ અનુસરવા યોગ્ય છે. અર્થાત્ હાર્દિક શ્રદ્ધાથી જ યોગમાર્ગમાં આગળ વધવા યોગ્ય છે. સર્વજ્ઞવચનથી વિરોધી બનતાં તર્કો-કુતર્કો એ કદાગ્રહાદિ દોષોના જનક હોવાથી કરવા યોગ્ય નથી. વળી, સ્વમતિથી અનુમાનાદિની પણ આસ્થા રાખવા જેવી નથી. અહીં મૂળ ગ્રન્થકાર પોતે રાજર્ષિ ભર્તૃહરિના શબ્દો ટાંકીને અનુમાનથી સાવધાન કરે છે. અત્રેનાડનુમિતોડગર્થ: શનૈનુમાતૃમિ | મયુરન્થરાર્થોપવીતેલા અહીં ભર્તુહરિએ કહ્યું છે કે કુશળ એવા પણ અનુમાનજ્ઞાની વ્યક્તિ વડે અનુમાનથી જાણેલ પદાર્થ બીજા વધુ કુશળ અનુમાતા વડે બીજી જ રીતે (અસિદ્ધિ આદિ રૂપે) જણાવાય છે.
વર્તમાનમાં ય એક વૈજ્ઞાનિક તર્કથી (Logically) સ્થાપિત કરેલ સિદ્ધાંત પાછળથી અન્ય વૈજ્ઞાનિકો દ્વારા બીજી રીતે જ સ્થાપિત કરાતો જોવા મળે છે. દા.ત. (૧) ગુરુત્વાકર્ષણનો સિદ્ધાંત (૨) અણુ અવિભાજ્ય હોવાનો નિષ્કર્ષ. “નયેલતા'માં આ વિષયમાં સુંદર સંવાદી સંદર્ભ ટાંકેલો છે“બ્રિસ્તારિત્નગોડદં નિરક્શન:” (મહાવીરગીતા-૨૪૦૦)
વળી, મુક્તિ અવસ્થામાં ક્ષાયોપશમિક ક્ષમા આદિ ધર્મો પણ જો ત્યજી દેવાના છે તો મિથ્યાભિનિવેશને જ તગડો બનાવતા કુતર્કનો વળગાડ શું રાખવાનો છે ? એ તો સુતરાં ત્યાજ્ય છે.
વસ્તુતત્ત્વની પ્રાપ્તિના ૩ ઉપાયો - વસ્તુતઃ વસ્તુના તત્ત્વનું સ્વરૂપનું જ્ઞાન ૩ રીતે થાય છે. (૧) આગમથી (૨) અનુમાનથી અને (૩) યોગાભ્યાસથી. તેમાં આગમ એટલે આપ્તવચન. શ્રદ્ધાપૂર્વક તેના સ્વીકારથી વસ્તુતત્ત્વનું જ્ઞાન થાય છે. આગમ એ મુખ્ય પ્રધાન છે. એ વિના અનુમાન/તર્ક એ આભાસિક

Page #25

24
• પ્રસ્તાવના .
द्वात्रिंशिका
હોય- કુતર્ક હોય. આગમથી સર્વ જાણ્યા પછી તેના ઉપર તેને અનુસરીને જ અનુમાન કરાય, શબ્દાદિ લિંગથી તેના અર્થનો નિશ્ચય કરાય; ‘અમુક રીતે સંગત થાય છે, બીજી રીતે નહીં' ઈત્યાદિ ઊહાપોહ કરાય તો તેથી પણ વિશિષ્ટ જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મનો ક્ષયોપશમ થવાથી તત્ત્વનો બોધ થાય છે.
આ બન્ને ય તબક્કા દ્વારા વસ્તુના આંતરિક તત્ત્વનો નિર્ણય થાય છે. તેના હેય અને ઉપાદેયાદિ સ્વરૂપનો જે બોધ થાય છે, તેનો અભ્યાસ તે યોગાભ્યાસ.. યોગાભ્યાસ એટલે વિહિતક્રિયાનું કરવું. અને નિષિદ્ધ ક્રિયાનો ત્યાગ. જિનપૂજા, પ્રતિક્રમણ, દયા આદિ વિહિત ક્રિયાનો યથાશક્ય અમલ કરતાં જવું. અનાચાર, દુરાચાર, વ્યભિચાર, ભ્રષ્ટાચાર વગેરેનો ત્યાગ કરતાં જવું. આવા યોગાભ્યાસથી ય વસ્તુના સ્વરૂપનું જ્ઞાન થાય છે. આ જ્ઞાન આત્મામાં પરિણામ પામી ગયેલ હોવાથી ખૂબ દૃઢ હોય છે. દા.ત. ‘રાત્રિભોજનનો ત્યાગ શાસ્ત્રવિહિત છે. કારણ કે તેમાં અસંખ્ય જીવોની હિંસા છે.’ આનું જ્ઞાન થયા બાદ તેના નરકાદિ ફળ વગેરેનો નિશ્ચય થયા બાદ, પણ જ્યારે તેને અમલમાં મૂકવાનો અભ્યાસ કરાય અને તેને આત્મસાત્ કરાય ત્યારે આત્મામાં જ અદૃશ્ય એવા પણ તે અસંખ્ય જીવોનું સંવેદન થાય છે.. ભગવાનના વચનની શ્રદ્ધા હવે નિશ્ચયાત્મક તબક્કાથી આગળ વધીને સંવેદનાત્મક તબક્કે પહોંચી ગઈ એમ સમજવું. આચાર્ય હરિભદ્રસૂરિજી ‘યોગદૃષ્ટિ- સમુચ્ચય'માં કહે છે કે ‘આગમપ્રધાન પ્રાજ્ઞ શ્રદ્ધાળુ આત્મા શીલવાળો (પરદ્રોહથી અટકેલ) અને યોગમાં તત્પર હોય તેને પુણ્ય, પાપ વગેરે અતીન્દ્રિય પદાર્થોનું પણ સંવેદનાત્મક જ્ઞાન થાય છે.’
–
આગમનો બોધ થયા પછી ય વિહિત-ક્રિયાના આચરણ રૂપે યોગાભ્યાસથી જ તે શ્રદ્ધા સાચી હોવાનું સાબિત થાય છે. યોગાભ્યાસથી શાસ્ત્ર શ્રદ્ધા ખૂબ પાકી થાય છે. જે યોગાભ્યાસમાં પ્રયત્નશીલ છે તેને જ કર્મવશ કરવા પડતાં રાત્રિભોજન કે હિંસાદિના પાપોનો ડંખ સતત રહ્યા કરે છે. આથી તેના પ્રત્યેની હેયબુદ્ધિ સતત જાગ્રત રહેવાથી બાધક કર્મ તૂટતાં ક્રમશઃ યોગની સિદ્ધિ પણ તે મેળવે છે. આ ત્રણેયના ક્રમથી જ શ્રેષ્ઠ તત્ત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે.
આમ તત્ત્વ પ્રાપ્તિના આ ત્રણેય ઉપાયો જે પતંજલિ મુનિએ કહેલાં છે તે સ્વમતે પણ સ્વીકૃત હોવાથી ‘યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય'માં આચાર્યશ્રી હરિભદ્રસૂરિજીએ જણાવેલાં છે. તે આ પ્રમાણેआगमेनाऽनुमानेन योगाभ्यासरसेन च । त्रिधा प्रकल्पयन् प्रज्ञां लभते तत्त्वमुत्तमम् ।। ( यो दृ.स.१०१) આ યોગાભ્યાસ વિનાનો શાસ્ત્રાભ્યાસ સંસારનું કારણ બને છે. યોગબિંદુમાં જણાવેલ છે કે पुत्रदारादिसंसारः पुंसां विमूढचेतसाम् । विदुषां शास्त्रसंसारः सद्योगरहितात्मनाम् ।। ५०९ ।। સંસારી મૂઢ જનોને પુત્ર, પત્ની વગેરે રૂપ સંસાર હોય છે. જ્યારે પંડિત જનોને સદ્યોગાભ્યાસ ન હોય તો તેમને શાસ્ત્ર જ સંસાર(હેતુ) બની જાય છે.
અહીં ૨૩મી કુતર્કગ્રહનિવૃત્તિ-બત્રીસી ઉપર જ ઘણું કહી દીધું છે. આ વિષય જ એવો છે કે એના પર ઘણું ચિંતન કરવા યોગ્ય છે. કારણ કે પહેલી મિથ્યાત્વસંબંધવાળી ૪ ષ્ટિઓ અને આગળની સમ્યક્ત્વસંબંધવાળી ૪ દૃષ્ટિઓ વચ્ચે અહીં એક મહત્ત્વની ભેદ-રેખા ચર્ચાઈ છે. સ્થિરાદિ છેલ્લી ૪ દૃષ્ટિઓ સૂક્ષ્મબોધપૂર્વકની છે. એ સૂક્ષ્મબોધ ગ્રંથિભેદ વિના થાય નહીં. વળી, ગ્રંથિભેદ કાર્ય પણ અવેઘસંવેઘ-આશયસ્થાન જોર મરતું હોય ત્યારે શક્ય નથી. પૂર્વોક્ત અવેઘસંવેદ્ય-પદની હાજરીમાં સ્યાદ્વાદગર્ભિત નય-નિક્ષેપપ્રમાણાદિ દ્વારા થતાં સૂક્ષ્મબોધના અભાવે કુતર્ક, દૃષ્ટિરાગ, અન્યદર્શની ઉપર

Page #26

द्वात्रिंशिका • પ્રસ્તાવના •
25 દ્વેષ, કદાગ્રહ આદિ બળવાન થવાથી જીવનો વિકાસ રુંધાઈ જાય છે, સમ્યક્ત્વ છેટું રહી જાય છે. માટે જ અપેક્ષાએ સૌથી શ્રેષ્ઠ ગુણ છે સરળતા, પ્રજ્ઞાપનીયતા. આગળ કહેલાં ઉપાયથી જીવ અવેદ્યસંવેદ્ય પદ ઉપર વિજય મેળવે અને વેધસંવેધપદની પ્રાપ્તિ કરે પછી તો સર્વધેશ ક્ષય રૂપ મોક્ષ ખૂબ નજીક આવી જાય છે.
સૂરિપુરંદર હરિભદ્રસૂરિજીએ પણ આ વિષયનું ખૂબ ઊંડુ મંથન યોગદૃષ્ટિ સમુચ્ચયમાં રજૂ કર્યું છે. ૨૨૮માંથી લગભગ ૮૮ શ્લોક આ વિષયમાં રોકેલાં છે. બાકીના ૧૪૦ શ્લોકમાં ભૂમિકા, ૮ દૃષ્ટિનું નિરૂપણ અને ઉપસંહાર આવી જાય છે. એ જ આ વિષયના અત્યંત મહત્ત્વને બતાવે છે. આથી વાચકો મારા આ પ્રયાસની પણ આવશ્યકતા સમજી શકશે.
• ૨૪મી સદ્દષ્ટિ બત્રીસી .. ૨૩મી બત્રીસીમાં કહ્યું કે અવેદ્યસંવેદ્ય પદ ઉપર વિજય મેળવવાથી કુતર્કની નિવૃત્તિ થાય છે અને આ જ કર્તવ્ય છે. આથી આના ફળસ્વરૂપે પ્રાપ્ત થતી સ્થિરાદિ ૪ સદ્દષ્ટિઓનું આ બત્રીસીમાં વર્ણન છે. - આ આઠે ય દષ્ટિઓ હકીકતમાં આંતરિક બોધની પારાશીશી છે. બોધની નિર્મળતા અને બળવત્તા જેમ જેમ વધે તેમ તેમ જીવ ઉપર ઉપરની દૃષ્ટિમાં આવતો જાય છે. આથી કયારેક સાધુવેષ હોવા છતાં ય અલ્પ અને મલિન બોધના કારણે પ્રથમ ચાર દૃષ્ટિમાં હોય. તથા નિર્મળ બોધવિશેષ હોવાથી ગૃહસ્થ છતાં પાંચમી વગેરે દૃષ્ટિમાં હોઈ શકે છે. ગ્રંથિભેદવાળી આ સ્થિરાદિ ૪ દૃષ્ટિમાં નિર્મળ સૂક્ષ્મબોધ હોય છે.
પસ્થિરા ૬. કાંતા ૭. પ્રભા ૮. પરા -આ ચારેયમાં ક્રમશઃ પ્રત્યાહાર-ધારણા-ધ્યાન-સમાધિ રૂપ અષ્ટાંગ યોગ પૈકી એક-એક નવું યોગાંગ મળે છે. ક્રમશઃ સૂક્ષ્મબોધ-મીમાંસા-તત્ત્વમતિપત્તિ-સાત્મીકૃત (સ્વાભાવિક) પ્રવૃત્તિ રૂ૫ ગુણની પ્રાપ્તિ અને ભ્રમ-અન્યમુદ્રોગ-આસંગ રૂ૫ ૪ દોષોની ક્રમશઃ નિવૃત્તિ થાય છે. ચારે ય દૃષ્ટિઓમાં જુદાં જુદાં ક્રમશઃ રત્ન-તારા-સૂર્ય-ચંદ્રના પ્રકાશની ઉપમા ઘટાવી છે. - અહીં વિશેષ આનંદની વાત એ છે કે વર્તમાન બહુશ્રુત મુનિરાજશ્રી યશોવિજય મહારાજે “નયેલતા' વૃત્તિમાં આઠ ય યોગદષ્ટિના વિષયમાં ચિંતનનું એક નવું દ્વાર ખુલ્લું મૂક્યું છે. “નયેલતામાં તેઓએ “મઝિમનિકાય' નામના બૌદ્ધ ગ્રન્થમાં વર્ણવેલ સમ્યફદૃષ્ટિ-સમ્યફસંકલ્પ- સમ્યફ વાચા-સમ્યફ કર્મસમ્યફ આજીવ-સમ્યમ્ વ્યાયામ-સમ્યફ સ્મૃતિ-સમ્યફ સમાધિ રૂપ અષ્ટાંગ માર્ગનો પણ સમાવતાર કરેલો છે. તથા “રામગીતા', “વરાહોપનિષદ્' વગેરે વૈદિક ગ્રન્થોક્ત આત્મિકવિકાસની ભૂમિકાઓનું અહીં સમ્યફ અવતરણ કરેલું છે. જેમકે રામગીતાદિમાં વર્ણવેલ શુભેચ્છા-વિચારણા-તનમાનસી-સજ્વાપત્તિ-અસંસક્તિપદાર્થોભાવના-તુગા રૂપ ૭ કર્મ ભૂમિકાઓનો પણ મિત્રા વગેરે આઠ દૃષ્ટિઓમાં સમવતાર કરેલો છે. આ બિના તેઓની અદ્ભુત સમન્વયદષ્ટિની ચાડી ખાય છે.
શાસ્ત્રોમાં પરકીય અપસિદ્ધાંતોના ખંડનની પરંપરામાં ઓટ આવેલી નથી. જણાતી. પણ આ રીતે સ્યાદ્વાદગર્ભિત સમન્વયદષ્ટિથી સમવતારનું કાર્ય ખૂબ ઓછું થાય છે. આથી તે ખૂબ આવકાર્ય અને સ્તુત્ય છે. આમાં અજુગતું કાઈ નથી. જો પરાઈ સંખ્યામાં “સો સંખ્યાની જેમ સર્વનયમય જિનશાસનમાં એકનયમય પરદર્શનનો અવતાર શી રીતે થાય ? એનું જ્ઞાન ન હોય તો મહોપાધ્યાયજી યશોવિજય

Page #27

26
• પ્રસ્તાવના :
द्वात्रिंशिका મહારાજ જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્યની ખામી જણાવે છે. અધ્યાત્મસારમાં વૈરાગ્યભેદાધિકારમાં કહ્યું કે
स्वागमेऽन्यागमार्थानां शतस्येव परार्धके । नाऽवतारबुधत्वं चेद् न तदा ज्ञानगर्भता ।।३६।।
યોગીઓનું ચિંતન - આ બત્રીસીમાં તે તે સ્થિરાદિ દૃષ્ટિમાં રહેલ યોગીનું ભવસ્વરૂપાદિ સંબંધી ચિંતન તથા તેનું વર્તન કેવું હોય ? આ દૃષ્ટિમાં તેઓ શું શું મેળવે છે ? શું સાધે છે ? ક્યા ગુણનું બીજ પાડે અથવા દઢ કરે ? ઈત્યાદિ નિરૂપણ “નયલતામાં અત્યંત અદ્દભુત રીતે કરેલું છે. આનાથી અભ્યાસીના બોધનો વિકાસ, વૈરાગ્ય આદિની પુષ્ટિ જરૂર થશે. - તુલના :- નજીકની બે દૃષ્ટિ વચ્ચે તુલના પણ અભુત કરી છે. વસ્તુતઃ ગ્રન્થકારે જ કરી હોવા છતાં ય “નયેલતામાં તેને અનેક સંદર્ભો દ્વારા ખૂબ વિશદ રીતે કરેલી છે. દા.ત. આઠમા શ્લોકની નયલતામાં કહ્યું છે પાંચમી સ્થિરા દૃષ્ટિમાં ભોગની અસારતાથી આત્માને ભાવિત કરવા વડે ભોગેચ્છાની વિરતિ થાય છે. જ્યારે છઠ્ઠી દષ્ટિમાં આત્મતત્ત્વના સ્પષ્ટતરસંવેદનથી ભોગેચ્છાથી વિરામની પ્રાપ્તિ થાય છે. સ્થિરાદષ્ટિની અપેક્ષાએ- યથા યથા ન રોન્ત વિષય: સુનમ | તથા તથા સમયતિ સવિત્તી તત્ત્વગુત્તમમ્ ! એવું ઈષ્ટોપદેશ ગ્રન્થનું વચન શુદ્ધ વ્યવહારનયથી ઘટે છે. જ્યારે કાંતા દષ્ટિને આશ્રયીને- યથા યથા સમાતિ વિત્તી તસ્વમુત્તમમ્ | તથા તથા રોવત્તે વિષયા: સુત્તમ પિ || એવું વિધાન શુદ્ધનિશ્ચયનયથી સંગત થાય છે... ઈત્યાદિ. આ તમામ બાબત નૂતન “નયેલતા કારના અસાધારણ બોધ અને સર્જનશક્તિનો ખ્યાલ આપે છે.
આ પ્રમાણે કાંતા-પ્રભા, પ્રભા-પરા દૃષ્ટિની તુલના બાબતમાં પણ જોવા મળે છે.. આવા ગ્રન્થોનો અભ્યાસ આધ્યાત્મિકતાની અભિમુખતા-રસ પેદા કરી આપે છે.
૨૫મી ફ્લેશતાનોપાચ’ બત્રીસી • આગમપ્રજ્ઞ મહાપુરુષોની દષ્ટિ અલૌકિક હોય છે. કારણ કે આગમાનુસારી પરિશીલન દ્વારા એ પરિકર્ષિત થયેલી હોય છે. વળી, યોગાભ્યાસજન્ય સ્વાનુભવથી તેઓને આત્મામાં રહેલ અદ્ભુત જ્ઞાનનો ઉઘાડ થયો હોય છે. સ્યાદ્વાદુગર્ભિત, પ્રમાણ-નય-નિપાદિથી પરિપક્વ બોધ હોય ત્યારે “કેલીડે સ્કોપ જેવો લાગે છે. એક પદાર્થને જુદાં જુદાં એંગલથી નિહાળીએ ત્યારે જાણે નવો જ પ્રકાશ- નવો જ પદાર્થ હોય તેમ ભાસે છે. આમ તેઓ કયારેક સંગ્રહ નયને આગળ કરીને સર્વદર્શનનો સમન્વય કરતાં હોય છે તો ક્વચિત્ વ્યવહારનયની અપેક્ષાએ અન્યના અપસિદ્ધાંતોનું ખંડન પણ કરે છે. બેશક! અસંગત અર્થનું ખંડન થાય, ત્યારે પણ સંગત પદાર્થના સ્વીકારની તૈયારી હોય જ... તેમાં શબ્દભેદ આડે ન આવે.
આર્ય-સંસ્કૃતિ એ મોક્ષલક્ષી સંસ્કૃતિ છે. આથી તેમાં ઘટક રૂપે રહેલાં જુદાં જુદાં દર્શનો મોક્ષના ઉપાયની વિચારણા કરવાના જ. અને કોઈ પણ મુમુક્ષુને તે જાણવાની જિજ્ઞાસા રહેવાની જ.
પૂર્વની બત્રીસીમાં મોક્ષ કારણભૂત યોગદષ્ટિઓ કેવા સ્વરૂપે હોય તો વસ્તુતઃ સર્વક્લેશના નાશ રૂપ મોક્ષનો ઉપાય બને ? એની વિચારણા આ બત્રીસીમાં કરાઈ છે. જુદાં જુદાં દર્શનોએ માનેલાં ઉપાયોનું નિરૂપણ કરીને તેના અસંગત અંશનું નિરાકરણ કરીને અંતે જ્ઞાન-ક્રિયાથી મિશ્રિત હોવાથી જ યોગદષ્ટિઓ મોક્ષ આપી શકે, બીજી રીતે નહીં- એમ અહીં પ્રસ્થાપિત કરેલું છે. અન્ય મતના નિરૂપણ વખતે કદાચ તે સાચો જ લાગે. પણ જ્યારે તેની અસંગતતાનું નિરાકરણ કરાય ત્યારે એમ જ લાગે કે અન્ય મતમાં સંમત ક્લેશનાશનો ઉપાય નયસાપેક્ષ રીતે અસ્વીકાર્ય ન હોવા છતાં ય પ્રમાણભૂત

Page #28

27
द्वात्रिंशिका
• પ્રસ્તાવના : ઠરતો નથી. “જ્ઞાન-ક્રિયાપ્યાં મોક્ષ:' રૂપ જૈનમત જ સર્વ રીતે નિર્દોષ-સચોટ ઉપાય છે. આથી જ્યારે યુક્તિપૂર્વક જિનમત જણાશે ત્યારે અધ્યેતાની શ્રદ્ધા ઓર વધી જશે. અકાઢ્ય બની જશે.
જુદાં જુદાં દર્શનની માન્યતા - સર્વફ્લેશનાશના ઉપાયને વિષે જુદા જુદા દર્શનોમાં ભિન્ન ભિન્ન માન્યતાઓ પ્રવર્તે છે. જેમ કે, (૧) બૌદ્ધદર્શન :- બૈરામ્યદર્શનથી ક્લેશ હાનિ માને છે. નિરામ્યદર્શનથી એટલે આત્માના અભાવના
દર્શનથી અથવા ક્ષણિક આત્માના દર્શનથી ક્લેશનાશ માને છે. કારણ કે તૃષ્ણા = રાગ જ સંસારનું કારણ છે. આત્માને જોવાથી તેમાં રાગ થાય, તૃષ્ણા જાગે.. આથી પુનર્જન્મ થાય.. જો આત્મદર્શન બંધ થાય તો એવી બુદ્ધિ ન થાય. તેથી તેમાં સ્નેહ-પ્રેમ થતો નથી. આથી જીવ સુખની સામગ્રી પાછળ દોડતો નથી. આમ આત્મદર્શન એ વૈરાગ્યનો વિરોધી હોવાથી
નિરામ્ય દર્શનથી જ મુક્તિ થાય છે. (૨) પાતંજલ યોગદર્શન :- વિવેકખ્યાતિથી ક્લેશ હાનિ માને છે. જ્યારે દગુ = ચિરૂપ પુરુષ અને
દેશ્ય = બુદ્ધિ વચ્ચે અભેદ હોવાનો ભ્રમ થાય છે, ભોગ્ય-ભોજ્જુભાવ રૂપ વિવેક-અખ્યાતિજન્ય સંયોગનો ભ્રમ થાય છે ત્યારે ભવની પરંપરા ચાલે છે. આવી અવિદ્યા = મિથ્યાજ્ઞાન સ્વરૂપ ક્લેશ જ સંસાર ચલાવે છે. ક્લેશ પાંચ પ્રકારના છે (૧) અવિદ્યા (૨) અસ્મિતા (૩) રાગ (૪) દ્વેષ (૫) અભિનિવેશ. અહીં મુખ્ય તો અવિદ્યારૂપ જ ક્લેશ છે કે જે બાકીના ચાર ક્લેશોનું ક્ષેત્ર (અર્થાત્ ઉદ્ગમસ્થાન) છે.
પરંતુ વિવેકખ્યાતિ રૂપ પ્રતિપક્ષ ભાવનાથી અવિદ્યાનો નાશ થાય છે. આથી પુરુષબુદ્ધિના સંયોગનો-અભેદનો ભ્રમ પણ દૂર થવાથી પુરુષની સર્વક્લેશનાશ રૂપે મુક્તિ થાય છે. (૩) તૈયાયિક દર્શન :- ગૌતમ ઋષિ પ્રણીત ન્યાયદર્શનવાળા મુમુક્ષુઓ ચરમ દુઃખના નાશને મુક્તિ
માને છે. સંસારનું કારણ મિથ્યાજ્ઞાન છે. તત્ત્વજ્ઞાનથી તે દૂર થતાં છેલ્લું દુઃખ નાશ પામતાં
જીવની મુક્તિ થાય છે. (૪) જૈનદર્શન :- સમગુ જ્ઞાન-ક્રિયા દ્વારા મોક્ષ થાય છે, સર્વ ક્લેશનો નાશ થાય છે. પૂર્વોક્ત ત્રણે
ય દર્શનોમાં બતાવેલાં ઉપાયોનો જૈનદર્શનના જ્ઞાન-ક્રિયારૂપ ઉપાયમાં અંશતઃ અંતર્ભાવ થઈ જાય છે. પણ તે ઉપાયો સ્વતંત્ર રીતે ઘણા દોષોથી યુક્ત છે. આનું જોરદાર ખંડન આ બત્રીસીમાં મહોપાધ્યાયજીએ કરેલું છે. “નયેલતા” વૃત્તિકારે આને ખૂબ સુંદર રીતે વિશદ કરેલું છે. આનો અભ્યાસ કરવાથી જૈનદર્શન કેટલું પ્રમાણભૂત-સચોટ-સંપૂર્ણ છે ? તેની પ્રતીતિ અભ્યાસીઓને થયા વિના નહીં રહે...
અહીં “નયેલતા' વૃત્તિમાં માત્ર એકાંતે ખંડન જ નથી કર્યું પણ “બૌદ્ધોના સર્વશૂન્યવાદનો ઉપદેશ તેવા કોઈ શિષ્યના અનુસાર આવેલો છે” ઈત્યાદિ “શાસ્ત્રવાર્તા સમુચ્ચય' આદિના સંદર્ભથી સાપેક્ષ રીતે નિરામ્યદર્શનાદિ સ્વીકૃત પણ છે. જ્યારે આત્મા કેવળ જ્યોતિર્મય હોય છે ત્યારે બાહ્ય ભાવોથી શૂન્ય જ હોય છે. આથી “શૂન્ય બનીને પૂર્ણ બનો”, “સપૂf: પૂર્ણતાનેતિ” વગેરે સ્વદર્શનોક્ત વિધાનો પણ છે.
નયેલતા' વૃત્તિકારે “જ્ઞાન-ક્રિયા” બેયની આવશ્યકતાના પુષ્કળ સ્વ-પર શાસ્ત્રોક્ત સંદર્ભો આપીને જ્ઞાન-ક્રિયા જ મુક્તિના ઉપાય હોવાની સ્વ-પરદર્શનનુસાર સિદ્ધિ કરી છે. અંધ અને પંગુ, રથ અને

Page #29

28
• 4124119-11 •
द्वात्रिंशिका
અશ્વ, પક્ષીની બે પાંખ, વર અને કન્યા -એ બે ય વસ્તુ ભેગી થાય તો જ જેમ નગરગમનાદિ કાર્ય થાય તેમ જ્ઞાન-ક્રિયા બે ભેગા થાય તો જ સર્વક્લેશનાશ થાય..
અંતે ગ્રન્થકારશ્રીએ ક્લેશનો અર્થ કર્મ કરેલો છે. અને તેનો નાશ યોગથી જ થાય, ભોગથી નહીં. જન્માંતરીય કર્મોનો પણ પ્રાયશ્ચિત્તથી નાશ થાય છે..' ઈત્યાદિ દ્વારા “ભોગથી જ કર્મનાશ થાય” એવા પરમતનું નિરાકરણ કરેલું છે.
૦ ૨૬મી યોગમાહાત્મ્ય બત્રીસી ૭
ક્લેશનાશના ઉપાયનું વિવેચન પૂર્વની બત્રીસીમાં કર્યું. જ્ઞાન-ક્રિયા રૂપ યોગ જ ક્લેશ નાશક છે. આવા યોગમાં બુદ્ધિમાન પુરુષોની પ્રવૃત્તિ થાય તે માટે યોગનો મહિમા આ બત્રીસીમાં વર્ણવેલો છે. યોગથી આ જન્મમાં પણ વિવિધ લબ્ધિઓ, પરલોકમાં સ્વર્ગાદિ મહોદય-સદ્ગતિ અને અંતે શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ એ યોગ રૂપી કલ્પવૃક્ષનું ફળ છે.
અહીં પાંચમા શ્લોકથી ૨૧મા શ્લોક સુધી પતંજલિ ઋષિએ યોગસૂત્રના ૩જા વિભૂતિપાદમાં વર્ણવેલી યોગજન્ય લબ્ધિ આદિનું વર્ણન છે... જુદાં જુદાં સંયમથી પ્રતિબંધક વિક્ષેપ દૂર થવાથી જુદી જુદી લબ્ધિઓ પ્રાપ્ત થાય છે. દા.ત. ધર્માદિ પરિણામ ઉપર સંયમ કરવાથી અતીતાદિગોચર જ્ઞાન થાય છે. અહીં સર્વત્ર સંયમનો અર્થ ધારણા-ધ્યાન-સમાધિ રૂપ લેવાનો છે.
શબ્દ, શબ્દથી વાચ્ય અર્થ અને તજ્જન્ય બોધને વિષે સંયમથી પશુ આદિના શબ્દનું જ્ઞાન થાય છે. દા.ત. અમુક પશુએ આવા અભિપ્રાયથી આ શબ્દ ઉચ્ચારેલ છે... ઈત્યાદિ બોધ થાય છે.
શ્લોક ૨૨, ૨૩, ૨૪માં આ યોગફળ વર્ણન કેટલું સંગત-અસંગત છે ? તે જણાવેલ છે. મહોપાધ્યાયશ્રી યશોવિજય મહારાજ જણાવે છે કે આ બધી સિદ્ધિઓમાં જે વિવિધતા છે તેમાં કર્મક્ષય આદિ હેતુ છે. દા.ત. અતીત આદિ પદાર્થનું જ્ઞાન થવામાં જ્ઞાનાવરણ કર્મનો ક્ષયોપશમ આદિ અને હાથીતુલ્યબળ આદિની પ્રાપ્તિમાં વીર્યંતરાય કર્મનો ક્ષયોપશમ વગેરે હેતુ છે. વળી, ધારણાદિસ્વરૂપ સંયમ શુભમાં પ્રવૃત્તિ અને અશુભથી નિવૃત્તિ પૂર્વક જ તેવા ક્ષયોપશમાદિ દ્વારા પૂર્વોક્ત સિદ્ધિનું કારણ બની શકે, બીજી રીતે નહીં. વળી, અનંતવિષયક કેવળજ્ઞાન એ ચિત્તની એકાગ્રતા રૂપ સંયમથી અસાધ્ય છે. કેમ કે દરેક વિષયનું સંયમ થઈ શકતું જ નથી. કિંતુ સર્વજ્ઞ ભગવંતે વિહિત કરેલ અનુષ્ઠાનમાં પ્રવૃત્તિ અને નિષિદ્ધ ક્રિયાથી નિવૃત્તિ સંબંધી શ્રદ્ધાથી પરિપુષ્ટ એવા વિશુદ્ધ પ્રણિધાનમાત્ર રૂપ સંયમથી જ સંપૂર્ણ મોહનીય કર્મક્ષય થવા દ્વારા જ્ઞાનાવરણ કર્મનો પણ નાશ થવાથી જ અનંત પદાર્થવિષયક જ્ઞાન સંભવે છે. ટૂંકમાં પાતંજલમત ચિત્તની એકાગ્રતાથી સિદ્ધિની પ્રાપ્તિ જણાવે છે. જૈનદર્શન ચિત્તની નિર્મળતાથી સિદ્ધિની પ્રાપ્તિ માને છે.
આમ મોહનીય કર્મના નાશ વિના પ્રાપ્ત થતી સિદ્ધિઓ કેવળજ્ઞાન ન આપી શકે. એવા સંયમથી બહુ બહુ તો ચિત્તની એકાગ્રતા પ્રાપ્ત થાય પણ ચિત્તની શુદ્ધિ પ્રાપ્ત ન થાય.. એ તો સર્વજ્ઞની આજ્ઞા પાલનથી જ થાય. આથી જ ઊંચા પ્રકારના સંયમથી આમર્શેષધિ વગેરે લબ્ધિઓ પ્રાપ્ત થવી જૈનદર્શનને પણ માન્ય છે. છતાં ય સનકુમાર મહામુનિ આદિની જેમ તેનો ઉપયોગ કરવાની લેશમાત્ર પણ ઈચ્છા હોતી નથી. આત્મવિશુદ્ધિ વધતાં લબ્ધિઓ મળે છે.. પણ તેનો ઉપયોગ કરવાની ઈચ્છા તો આત્મવિશુદ્ધિ ઘટવાથી જ થાય છે. માટે જ ૭મા ગુણસ્થાનકે આહારક લબ્ધિ પ્રાયોગ્ય કર્મબંધ થાય પણ ઉદય તો ૬ઠ્ઠા પ્રમત્ત ગુણસ્થાનકે શરૂ થાય છે.

Page #30

द्वात्रिंशिका
• પ્રસ્તાવના :
29
નયલતામાં અન્યદર્શનમાં પણ આ લબ્ધિઓથી સાવધાન કરનારા વિધાનો દર્શાવ્યા છે. જે ખરેખર નેત્રદીપક છે. જેમ કે રામગીતામાં કહ્યું છે કે “મોક્ષના ઘણા પ્રતિબંધક છે પણ અણિમા આદિ સિદ્ધિ જેવા પ્રતિબંધક બીજા કોઈ નથી.”
એક વાત નક્કી છે કે જેમ જેમ આત્મવિકાસ થતો જાય તેમ તેમ શક્તિઓ વધતી જાય. આ શક્તિઓનું પાચન થવું અત્યંત આવશ્યક છે. નહીંતર તે સિદ્ધિ જીવમાં અહંકાર કે આસક્તિ પેદા કરવા દ્વારા મારક બને. પ્રમાદી જીવ પ્રાપ્ત શક્તિનો દુરુપયોગ પણ કરી બેસે. આથી મહાપુરુષોએ ચેતવતાં કહ્યું છે કે જ્ઞાનની પરીક્ષા નિરભિમાન દશામાં છે, તપની પરીક્ષા પારણામાં છે, સાધુતાની પરીક્ષા દેવલોકમાં છે અને ધ્યાનની પરીક્ષા નિર્દભતામાં છે.
શાસ્ત્રમાં વૈરાગ્ય બે પ્રકારનો વર્ણવેલો છે. (૧) વિષયવૈરાગ્ય - ઈન્દ્રિયજન્ય પ્રત્યક્ષમાં અનુભવાતા શબ્દાદિ વિષયો પ્રત્યેનો વૈરાગ્ય. (૨) ગુણવૈરાગ્ય :- વિષયવૈરાગ્ય દ્વારા જે આત્મવિકાસ શરૂ થયો છે એમાં આગળ જતાં જે લબ્ધિ આદિ ગુણો પ્રાપ્ત થાય છે તેના પ્રત્યેનો વૈરાગ્ય. પહેલાં નંબરનો વૈરાગ્ય નિમ્ન કક્ષાનો છે. જ્યારે બીજા નંબરનો વૈરાગ્ય શ્રેષ્ઠ પ્રકારનો કહેલો છે. કારણ કે પૂર્વોક્ત રીતે આત્મવિકાસ થયા બાદ પણ ત્યાંથી પતન પામવામાં નિમિત્ત બને છે લબ્ધિઓની પ્રાપ્તિથી પ્રગટેલ અહંકાર.
છતાં ય જે સ્વરૂપરમણતાના આનંદને અનુભવનાર હોય તથા મોક્ષરૂપી પરમાનંદથી ઓછું જેને કાંઈ ખપતું નથી એવા મહાત્માને તો, ખેડૂતને અનાજ પકવતાં પ્રાપ્ત થયેલ ઘાસની જેમ, આ લબ્ધિઓનો સહેજે મદ થતો નથી. જ્યારે મોક્ષની ઈચ્છા છૂટે છે ત્યારે જ મોક્ષ પણ મળે છે. તે મહાત્મા આવી લબ્ધિઓની ઈચ્છા રાખતા નથી પણ તેના પ્રત્યે અત્યંત ઉદાસીન હોય છે. અધ્યાત્મસારમાં આ વાત વૈરાગ્યવિષયાધિકારમાં મહોપાધ્યાયજીએ કહી છેविषयेषु गुणेषु य द्विधा भुवि वैराग्यमिदं प्रवर्तते । अपरं प्रथमं प्रकीर्तितं परमध्यात्मबुधैर्द्वितीयकम् ।।१ ।। विपुलर्द्धिपुलाक-चारण-प्रबलाशीविषमुख्यलब्धयः । न मदाय विरक्तचेतसामनुषड्गोपनताः पलालवत् ।।२।।
પ્રથકારે ૨૬ થી ૩૨ શ્લોકમાં પુનઃ યોગના માહાભ્યનું સુંદર વર્ણન કરીને ૨૬મી બત્રીસીનું સમાપન કરેલું છે.
“નચલતા' ટીકાની કેટલીક લાક્ષણિકતાઓ... " • વૃત્તિકાર મુનિરાજે દરેક બત્રીસીની ટીકાનો પ્રારંભ અને અંત સ્વરચિત નૂતન શ્લોક વડે કરેલો છે.
તેઓશ્રી આ ટીકામાં આ જ ગ્રન્થની અન્ય બત્રીસીઓના પાઠોનો અનેક ઠેકાણે અધ્યેતાના સ્મરણ માટે પૂર્વાપર સંબંધ જણાવ્યો છે. તેઓશ્રીએ ગ્રન્થના ચાલુ વિષયમાં જ અનેક ઠેકાણે પ્રાસંગિક રીતે અન્ય મતનું “તેન” એવા શબ્દપૂર્વક ખંડન કરેલું છે... ક્લેશ પ્રહાણ બત્રીસીના ૨૫મા શ્લોકની ટીકામાં (પૃ.૧૭૪૯) ઉપર તેઓશ્રીએ એક જ મુદ્દા ઉપર ૪-૪ મતનું નિરાકરણ કરેલું છે જે તેઓશ્રીની વિશિષ્ટ પ્રતિભાને અછતી રહેવા દેતું નથી. તેઓશ્રીએ કઠણ જણાતા ભાગની ખાસ સ્પષ્ટતા કરેલી છે. ભણનારને રહી જવા સંભવિત સંદિગ્ધતા પણ ગુજરાતી વિભાગ દ્વારા નિર્મુળ થઈ જાય છે.

Page #31

30 પ્રસ્તાવના :
द्वात्रिंशिका • અધ્યેતાને સંદેહ પેદા કરે એવા સ્થળોની ખાસ સ્પષ્ટતા કરી છે. જેમકે, ૨૩મી બત્રીસીમાં કપિલાદિ
મુનિના સર્વજ્ઞપણાના વિધાનની સ્પષ્ટતા.. સ્થિરા દૃષ્ટિમાં શંકાદિ અતિચારથી બોધ નાશ ન પામે
ઈત્યાદિ પદાર્થની વિશદતા... • તેઓશ્રીએ નિશ્ચય-વ્યવહારની સમતુલના પણ સુંદર રાખી છે. • દરેક બત્રીસીનો વિષય પૂરો થયા બાદ બત્રીસીનો સ્વાધ્યાય' અને “નોલતાની અનુપ્રેક્ષા' શીર્ષક
હેઠળ સુંદર પ્રશ્નપત્ર રજૂ કરેલું છે. આવા પ્રશ્નપત્ર દ્વારા પરીક્ષા લેવાય તો પદાર્થો વિશેષ રીતે પાકા થાય.
અનેક ઠેકાણે અન્ય મતોનું ખંડન અન્યદર્શનશાસ્ત્રોના પાઠો દ્વારા જ કરેલું છે. • અનેક ઠેકાણે કપિલ, બુદ્ધાદિ અન્ય દર્શનીઓના મતોનો અધિકાશે સમન્વય પણ કરેલો છે. જુદાં
જુદાં નય લગાડીને તેઓના અભિપ્રાયનો સંગ્રહ કરવો તે તેઓશ્રીના સ્યાદ્વાદમૂલક વિશદ બોધ
અને ઉદાર આશયને સૂચવે છે. • તેઓશ્રીની રચેલા “નયેલતા ટીકામાં સૌથી વધુ ધ્યાન ખેંચે એવી વિશેષતા તેઓશ્રીએ આપેલાં
વિવિધ વિષયો ઉપર સ્વ-પરદર્શનશાસ્ત્રોના અનેક સંદર્ભો.. ફકત “ગીતા' નામના ગ્રન્થનો જ વિચાર કરીએ તો તેઓએ મહાવીરગીતા, અગીતા, પ્રેમગીતા, અધ્યાત્મગીતા, દેવગીતા, રામગીતા, કૃષ્ણગીતા, શંભુગીતા, સંન્યાસગીતા, પાંડવગીતા, ગણેશગીતા, અષ્ટાવક્રગીતા, ભગવદ્ગીતા આદિ અનેક ગીતાઓના સંદર્ભો નયેલતા ટીકામાં યથાસ્થાને ભરપૂર રીતે આપેલાં છે. આ રીતે વરાહોપનિષદ્ આદિ ઉપનિષદોની યાદી બનાવવા જઈએ તો કુલ ૧૭૯ ઉપનિષદોના સંદર્ભો નયલતામાં ટાંકેલા છે જે અધ્યેતાવર્ગને બત્રીસીના બીજા ભાગમાં ગ્રંથપ્રારંભપૂર્વે આપેલી નોંધ જોવા દ્વારા ખ્યાલમાં આવી જાય તેમ છે. ૨૩મી બત્રીસીની નલતામાં ઠાલવેલા સાક્ષીપાઠોના મુખ્ય સ્થળરૂપે જોઈએ તો (૧) સેનાપતિમોહ જીવતાં સૈન્યાદિ જીતાય તે બાબતમાં (૨) શીલ વિષયક સંદર્ભો (૩) વાદ-પ્રતિવાદના ત્યાગની બાબતમાં (૪) શાસ્ત્ર જ અતીન્દ્રિય પદાર્થના બોધ માટે આશ્રયણીય (૫) બધાંય ભક્તો એક મુખ્ય દેવને આશ્રિત (૬) નામભેદની નિરર્થકતા સંબંધી (૭) મોક્ષ પરબ્રહ્મ રૂપ હોવાના (૮) અંત દેશનાનું તાત્પર્ય જણાવતાં પાઠો (૯) એકાંત ક્ષણિકતાના વિરોધી બૌદ્ધશાસ્ત્ર-પાઠો.. આદિ તથા ૨૪મી બત્રીસીમાં ય પ્રત્યાહાર, ધારણ, ધ્યાન, સમાધિના સ્વરૂપદર્શક અઢળક પાઠો (૧૦) આત્મા જ્ઞાનસ્વરૂપ પરમજ્યોતિર્મય હોવાની બાબત વગેરેમાં સ્વપરદર્શનના પ્રચુર શાસ્ત્રપાઠો નયલતા વ્યાખ્યામાં દર્શાવેલા છે તે જોતાં સ્પષ્ટપણે ખ્યાલમાં આવે તેમ છે કે સ્વપરદર્શનશાસ્ત્રના સંદર્ભો ટાંકવામાં “નયેલતા'વૃત્તિકારશ્રી એકદમ માહીર છે. આ ઉપરાંત યોગબિંદુ-અધ્યાત્મતત્ત્વાલક-વિશેષાવશ્યકભાષ્ય, શાસ્ત્રવાર્તા સમુચ્ચય આદિ સ્વશાસ્ત્રના ય અગણિત સંદર્ભો ટાંક્યા છે. સ્થિરાદિ યોગદૃષ્ટિના પદાર્થો જેમ યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય રૂપ મૂળ ગ્રન્થમાં મળે તે સ્વાભાવિક જ છે પણ “અધ્યાત્મતત્ત્વાલોક'માં ય આ પદાર્થોનો સંગ્રહ કરેલો છે એમ ન લતામાં તારવેલા સંદર્ભો ઉપરથી જાણવા મળે છે. તમામ ગીતાઓ અધ્યાત્મવિષય ઉપર સુંદર પ્રકાશ પાડે છે. વળી, ક્યાંક અષ્ટાંગ યોગ ભિન્ન ક્રમે, કયાંક ષષ્ટાંગ યોગ, કયાંક

Page #32

- 31
द्वात्रिंशिका
• પ્રસ્તાવના : પંચદશાંગ યોગનું પણ પ્રતિપાદન નયલતામાં વિવિધગ્રન્થસંદર્ભપૂર્વક જોવા મળે છે. તેમાંય વિવક્ષાભેદથી ભિન્નસંખ્યાવાળા ભેદો સંભવે છે.... ઈત્યાદિ અનેક વિષયો અનેક સંદર્ભો નયેલતા વ્યાખ્યામાં એકી સાથે પ્રાપ્ત થવાથી તુલનાત્મક અભ્યાસ પણ થઈ શકે છે.
મારો સ્પષ્ટ અનુભવ છે કે તેઓશ્રીની ટીકા વાંચતા જાણે વિષયાંતર થયા વિના અનેક ગ્રન્થોનો એકીસાથે રસાસ્વાદ માણતા હોઈએ એવી અનુભૂતિ થાય છે. ના, અહીં અતિશયોક્તિને જરાય અવકાશ નથી. આવું સર્જન જ આ મહાત્માની પ્રચંડ મેઘાવિતા-બહુશ્રુતતા-પ્રવચનરાગાદિ વિશિષ્ટગુણોનું ઘોતક છે. • “નયલતા’ વૃત્તિકારશ્રીની બીજી એક આનંદદાયક અને સુખેથી બોધ કરાવનારી વિશ્વસનીય પદ્ધતિ
એ છે કે જ્યાં જ્યાં પણ ગ્રન્થકારે સ્વદર્શનના કે અન્ય દર્શનના સૂત્રશ્લિોક આપેલાં છે તે ઠેકાણે તેઓશ્રીએ મૂળ સંદર્ભ પાઠોની ટીકાઓના જ શબ્દો રજૂ કરી દીધાં છે. દા.ત. યોગદષ્ટિના શ્લોકોમાં આ હરિભદ્રસૂરિજીની સ્વોપજ્ઞ ટીકા, પાતંજલ યોગસૂત્રમાં વ્યાસમુનિરચિત ભાષ્ય, ભોજકૃત રાજમાર્તણ્ડ ટીકા, વિજ્ઞાનભિક્ષુરચિત યોગવાર્તિકવૃત્તિ, નાગોજીભટ્ટવૃત્તિ, મણિપ્રભાવૃત્તિ વાચસ્પતિમિશ્રકૃત તત્ત્વવૈશારદી વૃત્તિ આદિ અનેક ટીકાઓને રજૂ કરી દીધી છે. આથી તુલનાત્મક અભ્યાસીને બીજે કયાંય જોવા જવાની જરૂર રહેતી નથી.
વારંવાર એક જ વિષયના અનેક સંદર્ભો વાંચવાથી શું? એવી શંકા વ્યાપક તુલનાત્મક અભ્યાસ કરનારને ન જ થાય. વારંવાર એક વિષયના જુદા-જુદા ગ્રન્થોના સંદર્ભોના વાંચનથી ભણતી વખતે જ અધ્યેતાને અભ્યાસ = વારંવાર પાઠ થઈ જવાથી તેના સંસ્કારો સારા એવા દઢ થાય છે. ૨૪મી બત્રીસીના ૨૭મા શ્લોકની “નયેલતા'માં (પૃ.૧૬૮૮) સ્વયં વૃત્તિકાર મુનિવરે આવી પુનરુક્તિને દોષ રૂપ ન ગણવા જણાવ્યું છે. આ માટે તેઓએ યજુર્વેદના ઉધ્વટભાષ્યનો સંદર્ભ આપેલો છેसंस्कारोज्ज्वलनार्थं हितञ्च पथ्यञ्च पुनःपुनरुपदिश्यमानं न दोषाय भवति । (य.वे.उ.भा.१/२१)
સંસ્કારોને દઢ-જ્વલંત બનાવવા વારંવાર અપાતો ઉપદેશ હિતકર છે. મંદગતિ માટે તો વિશેષ.
સ્વયં વિશિષ્ટ ન્યાયવેત્તા હોવા છતાં ય નલતા ટીકામાં પ્રાયઃ નવ્યન્યાયની શૈલી અપનાવી નથી. ક્યાંય એની છાંટ આવી જાય એ જુદી વાત. બાકી તેઓશ્રીએ અધિક્તમ સરળ અને વિશદ બોધ થાય એવી રચના કરેલી છે.
અહીં અંતે એટલું જ કહીશ સાકરની મીઠાશ માત્ર વર્ણવવાથી ખબર ન પડે. ચાખવાથી જ એનો સાચો ખ્યાલ આવે. વર્ણન તો યથાશક્તિ કર્યું. હવે ચાખવાનું કાર્ય ભણનારાઓએ જ કરવું રહ્યું.
ઉપસંહાર :- ઉપર ઘણું બધું આ ગ્રન્થ વિષે અને એ દ્વારા ગ્રન્થકાર વિષે કહેવાઈ ગયું છે. ગ્રન્થનો મહિમા જણાવતાં વસ્તુતઃ પ્રકારની જ પ્રતિભાના દર્શન થાય છે. કહ્યું છે કે – કૃતિઃ (તું.) પ્રતિમાં થતિ | આ ગ્રન્થના મૂળભૂત રચયિતા મહામહોપાધ્યાયશ્રી યશોવિજય મહારાજનો અને તેઓશ્રીના ગ્રન્થોમાં મુખ્યત્વે જેઓના પદાર્થોની છાંટ દેખાય છે તે યોગદષ્ટિસમુચ્ચય આદિ ગ્રન્થોના રચયિતા સૂરિપુરંદર હરિભદ્રસૂરિજીનો જૈનસંઘ ઉપર ઉપકાર તો અત્યંત વર્ણનાતીત છે જ. કિંતુ વર્તમાનમાં આવા કઠણ વિષયો ઉપર સુંદર, પ્રૌઢ છતાં સરળ, સમતુલિત રીતે વિવેચનવાળી, અને પ્રચુર સંદર્ભપાઠ રૂપ વિશેષતાવાળી જે “નયલતા’ ટીકાનું સર્જન કર્યું છે અને તેમાં ય અભ્યાસીઓને

Page #33

32
• પ્રસ્તાવના .
द्वात्रिंशिका
કઠિનતા ન લાગે તે માટે સરળ ગુજરાતી ભાષામાં, સારાંશસભર, સ્પષ્ટ એવા ગાથાર્થ, ટીકાર્થ અને વિશેષાર્થનું જે સંયોજન કરેલું છે એવા ગ્રન્થની રચના કરનાર અને પૂર્વે કહ્યું તેમ જેઓ પહેલાં અનેક ન્યાય-આગમાદિ વિષયના અદ્ભુત ગ્રન્થો રચી ચૂક્યા છે એવા બહુશ્રુત મુનિવર્ય શ્રી યશોવિજય મહારાજનો પણ જૈન સંઘ પરત્વે થઈ રહેલ ઉપકાર શબ્દાતીત છે.. તેઓશ્રીની કૃતિને ન્યાય આપવા મારી પાસે ખરેખર શબ્દો નથી. છતાંય પ્રસ્તાવના લખવાની જવાબદારી સોંપાઈ છે ત્યારે ‘જેવું છે તેવું' લખવાનો આ યત્કિંચિત્ પ્રયાસ કર્યો છે.
ચાતુર્માસમાં શ્રીસંઘને આરાધના કરાવવાની અને શેષકાળમાં ય કાર્યવિશેષની જવાબદારી તથા અનેક શિષ્યોના સંયમાદિના યોગક્ષેમની જવાબદારી વહન કરવાપૂર્વક તેઓશ્રી આવા ભગીરથ કાર્યો કરી રહ્યા છે. એ જ તેઓશ્રીની વિશિષ્ટ પ્રતિભા, પ્રકૃષ્ટ મેધાવિતા, અંતર્મુખતા પ્રધાન શ્રુતોપાસના, શ્રુતરક્ષા, બહુશ્રુતતા, પ્રવનચરાગ આદિ ગુણોનું ઘોતક છે. તેઓશ્રીએ તાજેતરમાં ‘વિદ્યુત પ્રકાશની સજીવતા અંગે વિચારણા' પુસ્તિકા પ્રકાશિત કરવા દ્વારા, વિજળીને અચિત્ત (નિર્જીવ) પુરવાર કરવા માંગતા કેટલાંકો વડે જૈનસંઘને-મુખ્યત્વે શ્રમણસંસ્થાને થનાર અનહદ નુકસાનથી અટકાવવામાં નિમિત્ત બનીને અદ્ભુત શાસનસેવા કરી છે.
તેઓશ્રીના ભક્તિયોગના સંવેદનની સરગમ, સંવેદનની ઝલક જેવા ગુજરાતી ગ્રંથો ભાવુકોમાં તથા ‘સંયમીના કાનમાં’, ‘સંયમીના દિલમાં’ ‘સંયમીના રોમરોમમાં’ જેવા ગુજરાતી પુસ્તકો સંયમધરોમાં ખૂબ જ ગ્રાહ્ય બનેલાં છે. તેઓશ્રીના જીવનમાં જ્ઞાનોપાસનાની સાથે તેને ઉપબૃહિત કરનાર તપશ્ચર્યાનો પણ સુભગ સુમેળ છે એ એક નેત્રદીપકસમાન વાત છે. સંયમના તેઓ ખૂબ ખપી છે. નમ્રતા, સરળતા, નિઃસ્પૃહતા આદિ ગુણો તેઓમાં શ્રુતોપાસનાના પરિણમનના ઘોતક છે. આવા ગુણોથી તેઓશ્રી અનેકોમાં શ્રુતજ્ઞાનાદિનો વિનિયોગ કરી રહ્યા છે અને જૈન સંઘમાં, વિશેષતઃ વિદ્વજનોમાં એક આદરણીય સ્થાનને પ્રાપ્ત કરી ચૂક્યા છે. તેઓને તો ધન્ય છે, પણ ધન્ય છે તેઓને ઘડનારા ગુરુવર્યોને પણ. ખરેખર સિદ્ધાન્ત મહોદધિ સંયમમૂર્તિ સ્વર્ગીય આચાર્યદેવશ્રી પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબના પટ્ટધર વિનેય વર્ધમાનતપોનિધિ ન્યાયવિશારદ સ્વ. ગચ્છાધિપતિ આચાર્યશ્રી ભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મ. સાહેબ, સિદ્ધાંતદિવાકર વર્તમાન ગચ્છાધિપતિ આચાર્યશ્રી જયઘોષસૂરિશ્વરજી મ. સાહેબ અને શાસનપ્રભાવક પંન્યાસપ્રવર વિશ્વકલ્યાણવિજયજી મ. આદિ ગુરુવર્યોની અસીમ કૃપા તેઓને પ્રાપ્ત થઈ છે. તેઓ ખરેખર સમુદાયની શોભા છે, શાસનનું રત્ન છે.
૩૦૦ વર્ષ પૂર્વે થયેલ મહોપાધ્યાય યશોવિજય મહારાજના ગ્રન્થો તેઓશ્રીની હયાતી કરતાં ઉત્તર કાળમાં કદાચ વધુ આદરણીય અને ગ્રાહ્ય બનેલાં છે. અહીં પણ આ ઈતિહાસનું પુનરાવર્તન થાય તો નવાઈ નહીં. સંસારત્યાગી વર્ગમાંય સ્વાધ્યાયનું પ્રમાણ ઘટવા પામ્યું છે ત્યારે પેલી પંક્તિ યાદ આવે છે- “ધૂમધામે ધમાધમ ચલી, જ્ઞાનમારગ રહ્યો દૂર રે’... ચતુર્વિધ જૈન સંઘ અને તેમાં ય જ્ઞાનયોગના સ્વીકાર રૂપ ચરિત્રનું પાલન કરનાર શ્રમણ-શ્રમણી વર્ગ તો વિશેષ કરીને તેઓના ગ્રન્થોનો અભ્યાસ કરવા દ્વારા તેઓશ્રીએ અનેક વર્ષોથી લીધેલ આ અથાક પરિશ્રમની સાચી અનુમોદના કરે તે ખૂબ ઇચ્છનીય છે. મુનીશ્રી યશોવિજયજી મહારાજે રચેલ કલ્યાણકંદલીટીકા-ગુજરાતીવિવરણથી સુશોભિત ષોડશકપ્રકરણ આદિ પ્રાચીન ગ્રન્થોનું વર્તમાન કાળે પણ પઠન-પાઠન શ્રમણ-શ્રમણીવર્ગમાં ઠીક-ઠીક

Page #34

द्वात्रिंशिका
• પ્રસ્તાવના : પ્રમાણમાં થઈ રહ્યું છે. આ પણ એક આનંદનો વિષય છે.
એક મહત્ત્વની વાત... જ્યારે તેઓશ્રી ખૂબ લઘુપર્યાયવાળા હતા, જે વખતે તેઓને સ્વસમુદાયના સાધુવર્ગ સિવાય ખાસ કોઈ જાણતું ન હતું તેવા સમયે “પુત્રના લક્ષણ પારણે” એ ન્યાયે મારા ભવોદધિતારક પૂજ્યપાદ પંન્યાસપ્રવર ગુરૂદેવશ્રી ચન્દ્રશેખરવિજય મ.સાહેબે તેઓશ્રી માટે આગાહી કરેલી કે “તેઓ બીજા મીની મહોપાધ્યાય યશોવિજયજી બનશે.” અને ખરેખર તેઓ “મીની યશોવિજય મહારાજ તરીકે ઉભરી આવેલાં સ્વરૂપે દેખાઈ રહ્યા છે.. આશા રાખીએ કે તેઓશ્રી પોતાની સર્જનયાત્રા ચાલુ રાખે અને બીજા મહોપાધ્યાય યશોવિજય મહારાજ બને.
મારા જેવા અલ્પમતિને આ ગ્રન્થરત્નની પ્રસ્તાવના લખવાની તક મળવા દ્વારા આ ગ્રન્થનો યત્કિંચિત સ્વાધ્યાય થયો તેનો મને ખૂબ આનંદ છે.
પ્રાંતે, સૌ ભવ્યાત્માઓ આ ગ્રન્થના અભ્યાસ દ્વારા કુતર્કના વળગાડથી નિવૃત્તિ પામીને સ્થિરાદિ સદ્યોગદષ્ટિને પ્રાપ્ત કરવા પૂર્વક યોગમાયાભ્યથી સર્વક્લેશ ક્ષય રૂપ મોક્ષને પ્રાપ્ત કરનારા થાય એ જ અંતરના ય અંતરની અભિલાષા.
જિનાજ્ઞા વિરુદ્ધ લખાયું હોય તો મિચ્છામિ દુક્કડમ્
અષાઢ સુદ-૧,૨૦૦૩ વરતેજ, જિ., ભાવનગર
પૂજ્યપાદ પંન્યાસપ્રવર ગુરુદેવશ્રી ચન્દ્રશેખરવિજય મ.સા.નો શિષ્યાણ
રત્નવલ્લભવિજય

Page #35

34
द्वात्रिंशिका
(૨૩ થી ૨૬ બબીસીનો ટૂંક્યાર)
૨૩. ક્તગ્રહનિવૃત્તિદ્વાચિંશિક : ટૂંક્યાર ૨૨મી બત્રીસીમાં છેલ્લે અવેદસંવેદ્યપદને જીતવાની પાવન પ્રેરણા દીપ્રાદેષ્ટિવાળા યોગી પુરુષોને કરવામાં આવી હતી. અવેદ્યસંવેદ્યપદ ઉપર વિજય સંપ્રાપ્ત થાય તો શું પરિણામ મળે ? તેનું સવિસ્તાર પ્રતિપાદન ૨૩મી બત્રીસીમાં કરેલ છે. ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે “પશુતા' વગેરે શબ્દોથી ઓળખાવાયેલ અવેદ્યસંવેદ્યપદ મહામિથ્યાત્વનું કારણ છે. તે જીતાય તો કુતર્ક પોતાની જાતે જ ઝડપથી ચાલી જાય, જાણે કે રાજા ઉપર વિજય મળતાં તેની સેના અને જાસુસોનો પરિવાર સ્વતઃ તરત જ રવાના થાય તેમ. (ગા.૧) પ્રશમ, જ્ઞાન, શ્રદ્ધા અને સુનયને કુતર્ક ખતમ કરે છે તથા કુતર્ક હંમેશા મિથ્યા-અભિમાનને વધારે છે. તેથી કુતર્કમાં આગ્રહ રાખવો એ મોક્ષને ઈચ્છનારા સાધકો માટે યોગ્ય નથી. જેમ સતત નડતા અપ્રશસ્ત કષાયથી છૂટવા પ્રશસ્ત કષાય આલંબનરૂપ છે, તે રીતે અહીં સાધકે કુતર્કને/કદાગ્રહને છોડવા શ્રત, શીલ અને સમાધિનો આગ્રહ રાખવો યુક્તિસંગત છે. (ગા.૨-૩) તપ દ્વારા જેણે આત્માનો કચરો ધોઈ નાંખેલ છે તેવા યોગમાર્ગના વિશારદોએ ભાવી યોગીના અત્યંત હિત માટે કહેલ છે કે ગોળ-ગોળ ફરવા છતાં ઘાંચીનો બળદ ત્યાં જ હોય છે તેમ વાદ-પ્રતિવાદ કરનારા મુમુક્ષુઓ આત્માદિ તત્ત્વની પ્રકૃષ્ટ જાણકારીને પામી શકતા નથી. માટે તે છોડીને મુમુક્ષુએ યોગસાધનામાં આત્મકલ્યાણના લક્ષે લાગી જવું જોઈએ. (ગા.૪-૫) કાદવને છોડનાર માણસે કાદવમાંથી બનેલ ચીજને પણ છોડવી જોઈએ. તે રીતે જ્ઞાનાવરણીય કર્મ તથા તેમાંથી પ્રગટતી કલ્પના-કાદવતુલ્ય આ બે કુતત્ત્વને કારણે ઉત્પન્ન થતો કુતર્ક/કદાગ્રહ પણ મુમુક્ષુએ છોડવો જોઈએ. (ગા. ૬) - કુતર્ક ખોટા = કલ્પિત = અતાત્ત્વિક દૂષજ્ઞ સમાન છે. તેના કારણે દૂધમાંથી પોરા કાઢવાની જેમ ખોટા કાલ્પનિક દૂષણો દેખાડીને સામેનાને ખોટા ઠરાવવાનું થાય છે. માટે મુમુક્ષુએ આનાથી દૂર રહેવું. તેમ છતાં કર્મવશ મુમુક્ષુ કુતર્કને કરી બેસે તો સદ્ગુરુ રૂપી મહાવત તેને કરુણાબુદ્ધિથી કુતર્કથી છોડાવે છે. (ગા.૭) નજરે દેખાતા કાગડાના રંગ વિશે કોઈ તર્ક કે વિવાદ થતા નથી. પણ અદશ્ય એવા આત્માના વિભિન્ન સ્વભાવને જણાવતા વિવિધ કુતર્કવાદીના કુતર્કોનો અંત નથી. માટે આધ્યાત્મિક માર્ગે અતીન્દ્રિય પદાર્થને વિશે કુતર્ક ત્યાજ્ય છે. (ગા.૮) કુતર્કવાદી “સ્વભાવનો આધાર લઈ મનફાવતી વસ્તુની સિદ્ધિ કરે છે. જેમ કે “અગ્નિની પાસે રહેલ પાણીનો બાળવાનો સ્વભાવ છે.” આ વાતને સર્વથા ખોટી પાડી ન શકાય. કારણ કે દુનિયામાં બધી જાતના ઉદાહરણો મળી શકે છે. જેથી પોતાની મનફાવતી ખોટી પણ વાત કુતર્કના જોરથી સિદ્ધ કરી શકાય છે. જેમ કે બૌદ્ધના યોગાચાર મતવાદી માને છે કે “જગતમાં માત્ર જ્ઞાન જ પારમાર્થિક છે. દેખાતી બધી વસ્તુ બ્રાન્તિ જ છે. આકાશમાં દેખાતા બે ચંદ્ર, મૃગજળ, સ્વમના દૃશ્યો આંખથી દેખાવા છતાં અસત્ય છે તે રીતે બાહ્ય તમામ વસ્તુઓ પણ અસત્ય જ છે.' આવી તેમની સાવ ખોટી વાત પણ તેઓ દષ્ટાંતથી સાચી સાબિત કરે છે. માટે કુતર્કથી દૂર જ રહેવું. (ગા.૯-૧૧) લાલ-પીળું રૂપ જેમ અંધ વ્યક્તિનો વિષય નથી, તેમ ધર્મ-અધર્મ, આત્મા-પરમાત્માનું તાત્ત્વિક સ્વરૂપ વગેરે કદાપિ કુતર્કના વિષય બનતા નથી. (ગા.૧૨)
સૂર્યગ્રહણ કયાં - ક્યારે - કેટલું થશે ? એ જેમ અગાઉથી જ શાસ્ત્રથી જાણી શકાય છે, તે

Page #36

35
द्वात्रिंशिका
• ૨૩ થી ૨૬ બત્રીસીનો ટૂંકસાર • રીતે ધર્મ-અધર્મ વગેરે અતીન્દ્રિય પદાર્થની સિદ્ધિમાં આગમ જ સમર્થ છે. તેવા શાસ્ત્રમાં શ્રદ્ધાવાન, શીલવાન અને યોગવાન હોય તે જ ખરેખર તત્ત્વવેત્તા બની શકે. (ગા.૧૩) ત્રિકાળજ્ઞાની એવા સર્વજ્ઞો સાંભળનારની ભૂમિકાને જોઈને દેશના આપે છે. તેમાં સામેનાનું હિત કરવાની મુખ્ય બુદ્ધિ સમાન હોવાથી વિવિધ શ્રોતાને આશ્રયીને થતી વિવિધ પ્રકારની દેશના પણ વાસ્તવમાં એક જ કહેવાય. તેથી તેવા વિવિધ શાસ્ત્રોમાં પણ વાસ્તવમાં કોઈ ભેદ નથી. (ગા.૧૪) પ્રાયઃ સર્વ આસ્તિક દર્શનકારો સર્વજ્ઞને માને છે. સર્વોત્કૃષ્ટ ગુણસંપન્નત્વ તરીકે અને સર્વદોષરહિતત્વરૂપે તેની ઉપાસના કરે છે. માટે બુદ્ધ, શંકર, જિનેશ્વર વગેરે વિવિધ નામોથી ભલે ને ભગવાનને બોલાવે, સર્વજ્ઞના આંતરિક સ્વરૂપનો કદાચ પૂરેપૂરો નિશ્ચય ન પણ થયો હોય છતાં પણ બધા તાત્પર્યાર્થથી મુખ્ય સર્વશને જ પરમ ઉપાસ્ય તરીકે સ્વીકારે છે. તેમાં કોઈ જ વિવાદ નથી. (ગા.૧૫).
જૈન-જૈનેતર બધાને સામાન્ય રૂપે જ સર્વજ્ઞના સ્વરૂપનું જ્ઞાન હોય છે. સંપૂર્ણપણે તો એક સર્વજ્ઞાને બીજા સર્વજ્ઞ જ ઓળખી શકે, છદ્મસ્થ જીવ નહિ. (ગા.૧૬) રાગ-દ્વેષ વિના સર્વજ્ઞમાં રહેલા સર્વજ્ઞત્વને ઓઘથી સ્વીકારવાની/ઉપાસવાની અપેક્ષાએ બધા મુમુક્ષુ સાધક સર્વજ્ઞના ભક્ત છે. તેટલા અંશે તે સાધકોમાં સમાનતા છે. (ગા.૧૭) રાજાની સેવા કરવા તેના મહેલમાં રહેલા સેવકો અને રાજાજ્ઞાપાલક બીજા (= દૂરના ગામ-નગરમાં ગયેલા દૂતો વગેરે) બધાને સેવક કહેવાય છે. તે રીતે અલગ અલગ ધર્મમાં રહેલા મુમુક્ષુઓ પણ સર્વજ્ઞના જ સેવક છે. તે બધા યોગીઓ અરિહંત, બુદ્ધ, કપિલ વગેરે નામોથી એક જ પરમાત્માની પરમાર્થથી ઉપાસના કરે છે. (ગા.૧૮) સંસારી દેવો અનેક પ્રકારના છે. જેમ કે લોકપાલ, ક્ષેત્રપાલ, દિપાલ વગેરે. તેમની ભક્તિના પ્રકારો પણ અલગ અલગ છે. જ્યારે મુક્ત દેવોની = સર્વજ્ઞ ભગવંતોની ભક્તિ તો એક સરખી જ છે. માટે કહી શકાય કે પરમાર્થથી સર્વજ્ઞમાં કોઈ ભેદભાવ નથી. (ગા.૧૯) જે જીવો સંસારી દેવોને ભજે છે તેઓ તેમના નોકરદેવ વગેરે સ્વરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. અને મુક્ત સર્વજ્ઞ ભગવંતને ભજનારા યોગી પુરુષો કર્મમુક્તિસ્વરૂપ ફળને મેળવે છે. (ગા.૨૦) મોહના કારણે “મારું-તારું' નો ભેદ રહેવાથી પોતાના દેવ પર રાગ અને બીજા દેવ પર દ્વેષ થાય છે. મોહ ન હોય ત્યાં વિવિધ પ્રકારની બાહ્ય ભક્તિ જેમ કે નવાંગી જિનપૂજા, અષ્ટપ્રકારી પૂજા, સત્તરભેદીપૂજા, ૯૯ પ્રકારી પૂજા વગેરે રૂપે વિવિધતા વ્યવહારથી દેખાવા છતાં પરમાર્થથી ઉપશમભાવની જ પ્રધાનતા વણાયેલી હોય છે, આત્મસ્વભાવમાં રમણતા કરવાની જ મુખ્યતા હોય છે. માટે મુક્તાત્માની ભક્તિ પરમાર્થથી એકસરખી જ છે. (ગા.૨૧)
એક જ મંઝીલના મુસાફરોનો માર્ગ એક જ કહેવાય છે. તથા જેમના મંઝીલ-ગંતવ્યસ્થાન અલગ છે તેઓના માર્ગ પણ અલગ કહેવાય છે. તે રીતે ઐશ્વર્ય, આયુષ્ય, રહેઠાણ, રૂપ વગેરેની વિવિધતા જેમાં દેખાય છે તે વિવિધ દેવોના પરિવારમાં ઉત્પન્ન થવાના ઉપાયો પણ અલગ-અલગ છે- એમ માની શકાય છે. (ગા.૨૨) ત્યાર બાદ ગ્રંથકારશ્રી બોધના ત્રણ ભેદ બતાવે છે. (૧) બુદ્ધિ, (૨) જ્ઞાન અને (૩) અસંમોહ. દા.ત. અભણ-ગમાર માણસને રત્નનું દર્શન થાય તે ઈન્દ્રિયવિષયાધારિત બુદ્ધિ. તે રત્નની પરીક્ષા વગેરે દ્વારા તેનો નિશ્ચય થાય તો સાચું જ્ઞાન થાય. તેને મેળવવાની ઈચ્છા થાય તથા સાચી સમજણ અને સાચા પુરુષાર્થથી તે રત્નની પ્રાપ્તિ થાય તો અસંમોહ. પ્રસ્તુતમાં આશય એ છે કે રત્નદર્શન જેમ ઈન્દ્રિયપ્રવૃત્તિપ્રધાન છે તેમ બુદ્ધિ પણ તેવી જ છે. રત્નશાસ્ત્રમાં બતાવ્યા મુજબ રત્નની કિંમત, પ્રભાવ વગેરેનો નિશ્ચય થાય તેવો બીજો બોધ = જ્ઞાનબોધ સમજવો. તથા

Page #37

• ૨૩ થી ૨૬ બત્રીસીનો ટૂંકસાર
द्वात्रिंशिका
રત્નપ્રાપ્તિતુલ્ય અસંમોહ બોધ સમજવો. બુદ્ધિપૂર્વક થતો ધર્મ પુરુષાર્થ ‘નાનો બાળક રત્ન લે' તેના જેવો જાણવો. જ્ઞાનપૂર્વકનો પુરુષાર્થ સમજપૂર્વક કાચના ટુકડા છોડી રત્નોને લેવા જેવો છે. અને નજીકના કાળમાં થનાર બજારની તેજીને ધ્યાનમાં રાખીને રત્નનો વેપારી સાનુબંધ રત્નના લાભ વગેરે લક્ષમાં રાખી રત્નપ્રાપ્તિનો પુરુષાર્થ કરે તેના જેવો અસંમોહ બોધપૂર્વક થતો આધ્યાત્મિક પુરુષાર્થ જાણવો.(ગા. ૨૩)
36
જેમાં અનુષ્ઠાન પ્રત્યે આદર હોય, આરાધના કરવામાં પ્રીતિ હોય, આરાધના કરતાં અધવચ્ચે વિઘ્ન ન આવે, આરાધના કર્યા બાદ બાહ્ય-અત્યંતર સંપત્તિ મળે, અનુષ્ઠાનની વિધિ વગેરેમાં જિજ્ઞાસા જાગે અને અનુષ્ઠાનના જાણકારની સેવામાં ઉત્સાહ જાગે -આ સદ્અનુષ્ઠાનના લક્ષણ છે. આદર ન હોય તો તે અનુષ્ઠાન દ્રવ્યસ્વરૂપ બની જાય. અને તે અનુષ્ઠાનના નિષ્ણાત પ્રત્યે દ્વેષ હોય તો તે અપ્રધાન દ્રવ્યસદનુષ્ઠાન બની જાય. (ગા.૨૪) વિવેક વિના પોતાની કલ્પના અને બુદ્ધિથી કરાતું અનુષ્ઠાન સંસારનું કારણ બને છે. અને આત્મશુદ્ધિના લક્ષથી, શાસ્ત્રાભ્યાસ અને વિવેકદૃષ્ટિથી કરાતું અનુષ્ઠાન મોક્ષ માટે થાય છે. (ગા.૨૫) જ્ઞાનપૂર્વકનું અનુષ્ઠાન સ્વર્ગનું આંતરું પાડીને મોક્ષને આપે છે. પરંતુ અસંમોહ તત્ત્વસંવેદનવાળું જ્ઞાન આંતરા વિના શીઘ્ર મોક્ષને આપે છે. સમુદ્રના કાંઠે જનારા માણસોમાં કોઈક કાંઠાથી નજીક હોય, કોઈક દૂર હોય પણ તમામનો કાંઠે જવાનો માર્ગ એક જ છે તેમ સદાશિવ, પરબ્રહ્મ, સિદ્ધાત્મા, તથાતા વગેરે જુદા-જુદા શબ્દો દ્વારા જણાવાતો મોક્ષ પણ પરમાર્થથી એક જ છે. મોક્ષ એક હોવાથી મોક્ષમાર્ગ પણ એક જ છે. યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચયમાં પણ કહેલ છે કે ‘યોગીઓનો મોક્ષમાર્ગ પણ એક જ છે - શમ માર્ગમાં પરાયણ થવું.' માટે અમુક જ આરાધનાથી મોક્ષ થાય એવો વિવાદ કરનારને પરમાર્થથી બુદ્ધિમાન ન કહી શકાય. (ગા.૨૬)
=
કપિલ મહર્ષિનો શ્રોતાવર્ગ મહદંશે બ્રાહ્મણપ્રધાન હતો. બ્રાહ્મણો સ્વભાવથી પાપભીરુ હોવાની સાથે મોતભીરુ પણ હોય. તેથી તેમને કપિલે ‘તું તો અમર આત્મા છે’ એવો ઉપદેશ આપ્યો. જ્યારે ગૌતમબુદ્ધના શ્રોતાવર્ગમાં મુખ્યત્વે ક્ષત્રિયો હતા. માટે રાજ્ય-ભોગસુખ વગેરેમાં આસક્ત અને ઉન્માર્ગ તરફ ખેંચાતા ક્ષત્રિયોને અટકાવવા ગૌતમબુદ્ધે કહેલ છે કે ‘આ વિષયસુખો ક્ષણિક-નાશવંત છે.’ આમ સર્વજ્ઞની વાણીમાં વૈવિધ્ય શિષ્યની ભૂમિકાને લીધે હોય છે. પરંતુ વાસ્તવમાં આ સર્વજ્ઞોમાં અને તેમની દેશનામાં ભેદ = તફાવત નથી. (ગા.૨૭)
જો દેશના શ્રોતાની ભૂમિકા પ્રમાણે અપાય તો તેનાથી શ્રોતાને ચોક્કસ લાભ થાય. તીર્થંકર ભગવંતોને, પૂર્વે ત્રીજા ભવમાં ભાવેલ કરુણા-ભાવનાથી બંધાયેલ, તીર્થંકરનામકર્મ પરોપકારમાં અમોઘ નિમિત્ત છે. તેથી તીર્થંકરની એક જ દેશના વિવિધ શ્રોતાને પોતાની યોગ્યતા મુજબ પરિણમે છે. પણ તેના લીધે તીર્થંકર સર્વજ્ઞ ભગવંતમાં વિલક્ષણતા સિદ્ધ થઈ ન શકે. અર્થાત્ સર્વજ્ઞત્વની અપેક્ષાએ તીર્થંકર પણ બીજા સર્વજ્ઞની સમાન જ છે. (ગા.૨૮) અથવા કલિકાલના કારણે કપિલ વગેરે મહર્ષિઓની દેશના વિવિધ પ્રકારની થઈ ગઈ છે. પણ તે દેશનાનું મૂળ તો પરમાર્થથી સર્વજ્ઞની જ દેશના છે. તે કારણે તે નયદેશના વિવિધ પ્રકારની બની હોવા છતાં પણ તે ધર્મદેશના અપ્રમાણભૂત ન કહેવાય. તેને અપ્રમાણભૂત કહેવા દ્વારા સર્વજ્ઞની અવજ્ઞા કરવી તે અત્યંત નુકસાનકારક છે. (ગા.૨૯)
સર્વજ્ઞના વચનને અનુસરીને જ પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ. તેના વચનમાં વિવાદ ઉભો કરનારા તર્ક-કુતર્કપ્રધાન વચનોમાં આસ્થા ન રાખવી. કારણ કે ભર્તૃહરિએ પણ વાક્યપદીય ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે એક વિદ્વાન જે વાતને પોતાની બુદ્ધિ-તર્ક-ઉદાહરણો દ્વારા સાચી સાબિત કરે તે વાતને બીજો

Page #38

द्वात्रिंशिका
• ૨૩ થી ૨૬ બત્રીસીનો ટૂંકસાર
37
વિદ્વાન તર્ક-ઉદાહરણો દ્વારા બીજી જ રીતે સિદ્ધ કરી દેખાડે છે. (ગા.૩૦) જો અતીન્દ્રિય પદાર્થનું સ્વરૂપ માત્ર તર્કથી જાણી શકાતું હોત તો અત્યાર સુધીના દીર્ઘ કાળમાં જબ્બર તાર્કિકશિરોમણિ પુરુષો થઈ ગયા. તેમણે તે અતીન્દ્રિય પદાર્થનો નિર્ણય પોતાની બુદ્ધિ દ્વારા સચોટ રીતે કરી લીધો હોત. પણ તેવું ન બનવાથી સિદ્ધ થાય છે કે અતીન્દ્રિય પદાર્થનો અભ્રાન્ત નિર્ણય સર્વજ્ઞવચનથી જ થઈ શકે. (ગા.૩૧) માટે આગમમાં નજર કરતા સાધકે કુતર્કનો આગ્રહ છોડવો જોઈએ. તો જ ક્રિયાત્મક ધર્મ અને ક્ષાયોપશમિક ધર્મોની પ્રાપ્તિ થાય. ત્યાર પછી ક્ષાયિક કેવળજ્ઞાનાદિ ગુણોની પ્રાપ્તિ થાય છે. આમ મોક્ષમાર્ગમાં બાધક એવા કુતર્કને સૌપ્રથમ છોડવાની મુમુક્ષુઓને સોનેરી શિખામણ આપીને ૨૩મી બત્રીસી ગ્રંથકારશ્રીએ પૂર્ણ કરેલ છે. (ગા.૩૨)
•
૨૪. સદ્દષ્ટિદ્વાત્રિંશિકા : ટૂંક્સાર
૨૪મી બત્રીસીમાં યોગની છેલ્લી ચાર દૃષ્ટિઓનું નિરૂપણ મહોપાધ્યાયજી મહારાજે કરેલ છે. છેલ્લી ચાર યોગદૃષ્ટિઓ ગ્રન્થિભેદ થયા પછી મળે છે. પૂર્વની ચાર દૃષ્ટિઓ ગ્રન્થિભેદ થયા પહેલાં ચરમાવર્તમાં મળે છે. માટે ગ્રંથકારશ્રીએ પ્રારંભમાં જ જણાવેલ છે કે પાંચમી સ્થિરાદષ્ટિ ગ્રંથિભેદ કરીને સમ્યગ્દર્શન મેળવનારા જીવોને જ હોય છે. ક્ષયોપશમની અપેક્ષાએ તે જીવોના બોધમાં કદાચ તરતમતા હોઈ શકે પરંતુ આત્માદિ તત્ત્વનો બોધ મૂળમાંથી સંપૂર્ણતયા ઉચ્છેદ ન પામે. અહીં જીવને ‘પ્રત્યાહાર' નામનું યોગનું પાંચમું અંગ પ્રાપ્ત થાય છે. અહીંથી ભ્રમ નામનો દોષ ૨વાના થાય છે અને સૂક્ષ્મ બોધ નામનો ગુણ પ્રગટે છે. (ગા.૧) માતેલા સાંઢ જેવી બળવાન થઈને બાહ્ય વિષયોમાં સતત ભટકતી એવી ઈન્દ્રિયો બહિર્મુખતા છોડીને પોતાના સ્વરૂપને સન્મુખ બને તેવી ચિત્તનિરોધસ્વરૂપ અવસ્થા પ્રત્યાહાર કહેવાય છે. સામે પડેલી ખુલ્લી, દૂધથી ભરેલી, તપેલીમાં મોઢું નાખવાથી માથે પડેલ લાકડીના મારને અનેકવાર અનુભવી ચૂકેલી બિલાડી દૂધમાં મોઢું નાખવાનું છોડી દે છે તે રીતે અસાર વિષયોના તેવા સ્વભાવથી ભાવિત થયેલી જીવની ઈન્દ્રિયો વિષયોથી અટકી જાય છે. આ જ પ્રત્યાહારનું ફળ છે. (ગા.૨) ગ્રંથિભેદથી બળવાન વિવેકદૃષ્ટિને મેળવનાર આવા જીવોને ભોગસુખાદિ પ્રવૃત્તિ લજ્જાસ્પદ લાગે છે, પછી તે ભોગપ્રવૃત્તિ ચક્રવર્તીની કે દેવની ભલે ને હોય. (ગા.૩) ‘સકલ જગત તે એંઠવર્તી, અથવા સ્વપ્રસમાન તે કહીએ જ્ઞાની-દશા, બાકી વાચા જ્ઞાન' આ ઉક્તિ મુજબ સ્થિરાઇષ્ટિમાં જ્ઞાનસ્વભાવસ્વરૂપ આત્મા જ આદરણીય લાગે છે. બીજું બધું જ અસારભૂત લાગે છે. (ગા.૪)
બેડી લોખંડની હોય કે સોનાની પણ અંતે તો બંધન જ છે. તેમ પુણ્ય અને પાપ બન્ને સંસારમાં બાંધનારા બંધન જ છે. આવી પારદર્શક માન્યતા સ્થિરાદૃષ્ટિના જીવની પાસે હોય છે. ‘કર્મજનિત સુખ તે દુઃખરૂપ, સુખ તે આતમઝાંખ’ આ છે નિર્મળ સમકિતીના ઉદ્ગાર ! (ગા.૫) ‘આગ ચંદનમાંથી ઉત્પન્ન થાય કે કોલસામાંથી પણ તે બાળવાનું જ કામ કરે. તે રીતે ધર્મથી પણ ઉત્પન્ન થતા ભોગસુખ પ્રાયઃ નુકસાનકારી જ થાય છે' - આવું માનીને સ્થિરાદષ્ટિમાં રહેલ જીવ ઈન્દ્રિયોમાં આસક્ત થતો નથી. (ગા.૬) ભોગના સંસ્કાર ભોગેચ્છાના દમનથી કે શમનથી રવાના થતા નથી પણ વિષયોની તુચ્છતા-અસારતાના વિચારથી ભાવિત થવાથી થાય છે. આ છે ભોગતૃષ્ણાનું દહન. આ રીતે અલૌલ્ય વગેરે ગુણો પ્રગટે છે. શાÁધરપદ્ધતિ નામના ગ્રંથમાં કહેલ છે કે ‘લોલતાનો અભાવ, કોમળતા, શરીરમાં સુગંધ, મળ-મૂત્રની અલ્પતા, શરીરની કાંતિ, મુખ ઉપર પ્રસન્નતા, અવાજની સૌમ્યતા વગેરે યોગની પ્રવૃત્તિના પ્રાથમિક ચિહ્નો છે.' તે ઉપરાંત પણ અનેક વિશેષતા આવા જીવોમાં પ્રગટે છે. તેમનામાં

Page #39

38
• ૨૩ થી ૨૬ બત્રીસીનો ટૂંકસાર •
द्वात्रिंशिका સ્વાભાવિક રીતે ઊંચી કક્ષાના ગુણો પ્રગટે છે – ખીલે છે – વિકસે છે – દઢ બને છે અને પરલોકમાં પણ સાથે આવે છે. (ગા.૭).
- છઠ્ઠી કાન્તાદૃષ્ટિમાં રહેલા જીવને ધારણા નામનું યોગનું છઠ્ઠું અંગ મળે છે. અહીંથી અન્યમુદ્ર નામનો દોષ રવાના થાય છે. મીમાંસાં નામનો ગુણ પ્રગટે છે. તેમની પાસે આત્મબળ ઘણું હોય છે. શુભ અધ્યવસાયોની સ્થિરતા પણ લાંબી હોય છે. આવા યોગીના મનમાંથી કેષ-વાસના-સ્વાર્થ જેવા ભાવો ઓગળી જવાથી લાંબો સમય તેમની પ્રશસ્ત ધારણા ટકે છે. ધારણા એટલે ચિત્તને એક સ્થાનમાં બાંધી રાખવું. આની અસર શરીર પર પણ થાય છે. જેમ કે મુખાકૃતિની સૌમ્યતા, શરીરની કાંતિ વગેરે વિકસે છે. આથી તે યોગી સ્વાભાવિક રીતે લોકોને પ્રિય લાગે છે. આ યોગીઓ પાસે આક્ષેપક જ્ઞાન હોય છે. વિવિધ પ્રવૃત્તિ વખતે પણ તેમનું મન શ્રુતધર્મમાં જ હોય છે. તેથી કર્મજન્ય ભોગસુખ તેમના માટે ભવભ્રમણનું કારણ બનતા નથી. આવા યોગીની વિશેષતા બતાવતા શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે યોગદષ્ટિસમુચ્ચય ગ્રંથમાં જણાવ્યું છે કે આવા યોગી આસક્તિ વિના, કેવળ કર્મોદયથી ખેંચાઈને આવેલા ભોગસુખોને કેવળ અસંગભાવે ભોગવે છે. માટે નવા કર્મને તેઓ બાંધતા નથી. રણમાં મૃગજળને જોવા છતાં તેમાં મૂંઝાયા વગર પસાર થતા હોશિયાર મુસાફર જેવા આ યોગીઓ ચક્રવર્તીના કે ઈન્દ્રના ભોગસુખને પણ મૃગજળ તુલ્ય માનતા હોય છે. મૃગજળમાં સત્યજળની કલ્પના મુસાફરને ઉભો રાખી દે છે તે રીતે ભોગમાં મૂઢ જીવો મોક્ષમાર્ગમાં આગળ વધતા અટકી જાય છે. પરંતુ કાંતાદૃષ્ટિવાળા યોગીઓ આ રીતે મૂઢ બનતા નથી. પરંતુ અમ્મલિતપણે મોક્ષમાર્ગે આગળ વધે છે. (ગા.૮ થી ૧૪)
નાનકડા દીવાને વાયુ બૂઝવી નાંખે છે પરંતુ ભયંકર દાવાનળને તો તે જ વાયુ સહાય કરે છે. તેમ કાન્તાદષ્ટિમાં ભોગશક્તિ ધર્મશક્તિ કરતાં નિર્બળ બની હોવાથી ભોગશક્તિ તેઓની ધર્મશક્તિને ખતમ કરી શકતી નથી પણ તેને સહાયક બને છે. સ્થિરાદષ્ટિના જીવ માટે ભોગસુખો પ્રમાદમાં સહકારી બની શકે છે. પરંતુ કાન્તાદષ્ટિમાં સમ્યક જ્ઞાનનો અત્યંત ઉત્કર્ષ થવાથી તે ભોગસુખો પ્રમાદમાં સહકારી બનતા નથી. કાન્તાદષ્ટિના જીવો સંસારમાં રહેલા હોય તો પણ તેઓની પ્રત્યેક પ્રવૃત્તિ કામદેવ શ્રાવક વગેરેની જેમ કર્મનિર્જરા કરાવનારી હોય છે. આવા જીવોમાં તત્ત્વજ્ઞાનનો પ્રકાશ ઝળહળતો હોય છે. માટે અવિચારિતપણું-મૂઢતા-અસમંજસપણાને અહીં અવકાશ જ નથી. (ગા.૧૫-૧૬)
સાતમી પ્રભાષ્ટિ ધ્યાનના કારણે અત્યંત રોચક-પ્રિય બને છે. અહીં જીવમાં તત્ત્વમતિપત્તિ નામનો ગુણ પ્રગટે છે અને રોગ નામનો દોષ જાય છે. આ દૃષ્ટિ સત્યવૃત્તિપદને લાવનારી છે. આ યોગીઓને થતો શુદ્ધ આત્મતત્ત્વનો અનુભવ મધ્યાહ્ન કાળના સૂર્યપ્રકાશ સામાન હોય છે. ધ્યાનનું બળ, જ્ઞાનની પારદર્શકતા અને આત્મવિશુદ્ધિના બળથી આત્મતત્ત્વનું અસંગપણું-ધૈર્ય-ધ્રૌવ્ય વગેરે અહીં વધુ વિશદ સ્વરૂપે જણાય છે. (ગા.૧૭) ધારણાના વિષયમાં મનના ઉપયોગની અત્યંત એકતાનતા એટલે ધ્યાન. તેનાથી ઉત્કૃષ્ટ સ્વાધીન તાત્ત્વિક સુખ પ્રવર્તે છે. કારણ કે યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય જેવા શ્વેતાંબર ગ્રંથોમાં, ઈબ્દોપદેશ જેવા દિગંબર ગ્રંથોમાં, ઉદાન વગેરે બૌદ્ધ ગ્રન્થોમાં, ભાગવત જેવા વૈદિક શાસ્ત્રોમાં, કવિતામૃતકૂપ જેવા કાવ્યોમાં એક સરખી વાત કહેલ છે કે બધી જ પરાધીન ચીજ દુ:ખરૂપ છે અને જે સ્વાધીન છે તે બધું પરમાર્થથી સુખ છે. (ગા.૧૮-૧૯) જેમ વાદળા વિનાના આકાશમાં ચંદ્રપ્રકાશ કાયમ લાયેલો જ રહે છે તેમ તત્ત્વબોધ નિર્મળ હોય તો મહાત્માઓને સદા માટે ધ્યાન જ ચાલુ રહે છે. વિહાર વગેરે ક્રિયા ધ્યાનબાધક બનતી નથી. (ગા.૨૦)

Page #40

द्वात्रिंशिका
• ૨૩ થી ૨૬ બત્રીસીનો ટૂંકસાર
39
સતત શાસ્ત્રવચનને યાદ કરીને દીર્ઘ સમય સુધી આરાધના કરવાથી પડેલા પ્રબળ સંસ્કારના કારણે તે-તે શાસ્ત્રવચનને યાદ કર્યા વિના જ સહજભાવે સ્વભૂમિકાયોગ્ય આરાધના પ્રભાદૃષ્ટિવાળા યોગીઓ કરે છે. આવી આરાધનાના એકસરખા ધારાબદ્ધ પરિણામો તેમને પ્રગટ થયા કરે છે. તેને જ અસંગ અનુષ્ઠાન કે સત્પ્રવૃત્તિ પદ કહેવાય. આ અસંગ અનુષ્ઠાનને સાંખ્યો પ્રશાંતવાહિતા નામથી, બૌદ્ધો વિસભાગપરિક્ષય નામથી, શૈવ દર્શનીઓ શિવવર્ત્ય નામથી અને મહાવ્રતિકો ધ્રુવાખ્વા નામથી બોલાવે છે. (ગા.૨૧-૨૨)
•
પાતંજલ દર્શનની પ્રક્રિયાને લક્ષમાં રાખીને પ્રશાંતવાહિતા (અસંગ અનુષ્ઠાન સ્થાનીય) સારી રીતે ઓળખાવવા માટે ગ્રંથકારશ્રીમદ્દ યોગસૂત્રના આધારે જણાવે છે કે સર્વાર્થતા ચિત્તનો વિક્ષેપ. તે ન હોય તો જે એકાગ્રતા પ્રગટે તેને સમાધિપરિણામ કહેવાય. નિરોધજન્ય શુભ સંસ્કારનો આવિર્ભાવ અને વ્યુત્થાનજન્ય અશુભ સંસ્કારનો તિરોભાવ એટલે વૃત્તિનિરોધપરિણામ. અતીતકાળના પ્રત્યયો શાંત પ્રત્યયો. અને વર્તમાનમાં સ્ફુરેલા પ્રત્યયો = ઉદિત પ્રત્યયો. એકાગ્રતા પરિણામ એટલે તુલ્ય શાંતઉદિત પ્રત્યયવાળી અવસ્થા. પ્રભાદૃષ્ટિના યોગી આ ત્રણ પરિણામને સાધે છે. માટે આ દષ્ટિ સત્પ્રવૃત્તિપદને લાવનારી કહેવાયેલ છે. કારણ કે આનાથી પરિપૂર્ણ પ્રશાંતવાહિતા પ્રગટે છે. (ગા.૨૩-૨૪-૨૫)
=
આઠમી પરાષ્ટિમાં સમાધિ નામનું યોગનું આઠમું અંગ મળે છે. આસંગ નામનો દોષ અહીં નથી રહેતો અને તત્ત્વપ્રવૃત્તિ નામનો ગુણ પ્રગટે છે. આવા યોગીના આત્મામાં સર્વપ્રકારે વિશુદ્ધિ પ્રગટેલી હોય છે. અને તેમનું મન નિર્વિકલ્પ હોય છે. આ દૃષ્ટિ સમાધિનિષ્ઠ હોય છે. (ગા.૨૭) ‘હું જાણું છું, હું વિચારું છું આ બધા જ્ઞાનના આકારો = પ્રત્યયાકારો કહેવાય. ‘હું ધ્યાન કરું છું’ આને ધ્યાનાકાર કહેવાય. આ બન્ને રવાના થાય તેવી ઉચ્ચતમ આત્મદશાને સમાધિ કહેવાય. અથવા ધ્યાતા-ધ્યેય-ધ્યાનનું જ્યાં સંકલન હોય તેને ધ્યાન કહેવાય. અને તે ધ્યાનમાંથી તેવું સંકલન/પ્રતિભાસ નીકળી જાય અને અભેદભાવે ધ્યેયસ્વરૂપ જ માત્ર અનુભવાય તો તેને સમાધિ કહેવાય. (ગા.૨૭)
ભોજન ભૂખ્યા માણસને જરૂરી છે. તૃપ્ત જીવને ભોજન ક્રિયાની આવશ્યકતા હોતી નથી. તે રીતે પરાષ્ટિવાળા જીવોને અતિચારો જ નથી લાગતા. માટે તેમને પ્રતિક્રમણ વગેરે ચારિત્રાચાર, વાચનાપૃચ્છનાદિ જ્ઞાનાચાર અને સાધર્મિકવાત્સલ્ય વગેરે દર્શનાચાર વગેરે હોતા નથી. આ યોગીઓની ભિક્ષાટન વગેરે પ્રવૃત્તિ પણ સામાન્ય જીવ કરતા નિર્જરાની અપેક્ષાએ વિલક્ષણ હોય છે. જેમ નજર નજરમાં ફરક હોય છે તેમ ક્રિયા ક્રિયામાં પણ ફરક હોય છે. રત્નના વેપારથી જેમ રત્નનો જાણકાર કૃતાર્થ થાય છે તેમ અપૂર્વકરણ ગુણસ્થાનકે ધર્મસંન્યાસનો વિનિયોગ કરવાથી આ યોગીઓ કૃતાર્થ થાય છે. ઉત્સુકતા નિવૃત્ત થવાથી આ યોગીઓ સર્વ લબ્ધિઓના ફળને મેળવી છેવટે કેવળજ્ઞાનને સંપ્રાપ્ત કરે છે. પછી પોતાના પુણ્ય અને જીવની યોગ્યતા પ્રમાણે જીવો ઉપર ઉપકાર કરીને યોગનો છેડો શૈલેશીકરણ પ્રાપ્ત કરે છે. યોગનિરોધ દ્વારા અઘાતિ કર્મની નિર્જરા કરીને લોકાંતે પરમાનંદમાં મગ્ન બને છે. (ગા.૨૮-૩૨)
=
આવું કહીને ૨૪મી બત્રીસી ગ્રંથકારશ્રીએ પૂર્ણ કરેલ છે.

૨૫. ક્લેશહાનોપાયદ્વાત્રિંશિકા : ટૂંક્સાર
મોક્ષમાં જવાની પ્રબળ ઈચ્છા હોવા છતાં પણ જીવને મોક્ષે જવામાં જે તત્ત્વ નડતરરૂપ થાય

Page #41

40
• ૨૩ થી ૨૬ બત્રીસીનો ટૂંકસાર •
द्वात्रिंशिका છે તેને કોઈ કર્મ કહે છે, કોઈ અવિદ્યા કહે છે, કોઈ અદૃષ્ટ કહે છે, કોઈ પાશ કહે છે. નામ ગમે તે હોય પણ તે તત્ત્વ જીવને સંસારમાં ક્લેશ-સંલેશ પેદા કરાવે છે એટલું તો નિશ્ચિત જ છે. તેથી ગ્રંથકારશ્રી તેને “ક્લેશ” નામથી જ જણાવવાનું યોગ્ય જાણી તેના ઉચ્છેદનો હેતુ શું છે ? એ અંગે વિવિધ દર્શનોમાં પ્રવર્તતી જુદી-જુદી માન્યતા જણાવી તેની સમીક્ષા ૨૫મી બત્રીસમાં કરે છે. પ્રારંભમાં જ જૈન સિદ્ધાન્ત જણાવતા ગ્રન્થકારશ્રી કહે છે કે “સમ્યક જ્ઞાન અને સદ્અનુષ્ઠાન = ક્રિયા કર્મરૂપી ક્લેશને દૂર કરવાનો સચોટ ઉપાય છે જેમ જંગલમાં બે મુસાફરમાં એક આંધળો અને બીજો લંગડો હોય અને અચાનક જંગલમાં આગ લાગે તો તેમાંથી બચવા બન્ને પરસ્પર સહયોગ આપીને, એક થઈને-સંપીને કામ કરે છે. લંગડા છતાં દેખતા એવા બીજા મુસાફરને આંધળો માણસ પોતાને ખભે બેસાડે છે. અને તેના કહેવા પ્રમાણે ચાલતા ચાલતા બન્ને આગથી બચીને નગરમાં પહોંચે છે. આમ સમીલિત જ્ઞાન અને ક્રિયા, કર્મ-દાવાનળથી છૂટવા અને મોક્ષ-નગરમાં પહોંચવાનો ઉત્તમ ઉપાય છે. (ગા.૧)
બૌદ્ધમતે “ક્યાંય પણ આત્મા નથી આવી પ્રતીતિરૂપ નૈરાભ્યદર્શન ક્લેશનાશક તરીકે માન્ય કરવામાં આવે છે. આત્મા હોય તો હું અને મારું' એવો ભાવ જાગે. તેનાથી બચવા માટે નૈરાભ્યદર્શન ભાવ અમૃત છે - એમ બૌદ્ધ માને છે. આત્મદર્શન થાય તો પોતાના સુખની અને પરલોકની ચિંતા, મૂર્છા, તૃષ્ણા વગેરે થાય. આ વિકૃતિ નૈરામ્યદર્શનમાં નથી. બીજ જ ન હોય તો અંકુરો ક્યાંથી હોય ! આત્મદર્શને જ મમતા-આસક્તિનું કારણ છે. તથા દેવલોક, અપ્સરા વગેરેની ઈચ્છાનું કારણ છે. તેનાથી પુનર્જન્મની પરંપરા વધે છે. આમ આત્મદર્શન વૈરાગ્યવિરોધી, મોક્ષવિરોધી અને સંસારકારણ છે – આવું બૌદ્ધો માને છે. પણ ગ્રન્થકારશ્રી તેની સમીક્ષા કરતાં જણાવે છે કે તે બરાબર નથી. કારણ કે - (ગા.૨-૫)
બૌદ્ધમતસંમત નૈરાશ્ય એટલે (૧) આત્માનો અભાવ કે (૨) ક્ષણિક આત્મા? આમ બે વિકલ્પ ઉભા થાય છે. જો આત્મા હોય જ નહિ તો વિપશ્યના, પંચશીલ વગેરેની પ્રરૂપણા થઈ નહિ શકે કારણ કે આત્મા વિના મુક્તિ કોની ? આત્મા જ ન હોય તો અષ્ટાંગ યોગની સાધના પણ કોણ કરે ? જેમ કુંવારી શીલવતી કન્યાને “મને પુત્ર થયો એવું તાત્ત્વિક જ્ઞાન સંભવિત નથી, તે રીતે આત્મા જ ન હોય તો નિરામ્ય સ્વરૂપ વિકલ્પ પણ થઈ શકે નહિ. માટે “મારે આજીવન મૌન છે' એવું બોલનાર માણસની જેમ “આત્મા નથી' આવું બોલનારની વાત હાસ્યાસ્પદ બને છે. - શૂન્યવાદી માધ્યમિક બૌદ્ધના મતનું નિરાકરણ કર્યા બાદ જ્ઞાનાદ્વૈતવાદી યોગાચાર નામના બૌદ્ધ વિદ્વાનના મતની પણ ગ્રંથકારશ્રીએ સમીક્ષા કરેલ છે. આ દુનિયામાં કોઈ પણ પદાર્થ વાસ્તવમાં હાજર નથી પરંતુ તે જ્ઞાનનો જ કેવળ આકાર છે. આવી યોગાચારની દલીલ ઉપર પોતાની તર્કની કાતર ફેરવતા મહોપાધ્યાયશ્રી કહે છે કે જેમ જ્ઞાન વાસ્તવિક છે તેમ જ્ઞાનથી ભિન્ન આત્મા અને બાહ્ય જગત પણ વાસ્તવિક પદાર્થ છે. (ગા.૬-૭)
નૈરામ્ય = ક્ષણિક આત્મા. આત્મા ક્ષણભંગુર હોવાથી ન હોવા બરાબર છે - આવો બીજો વિકલ્પ પણ ગ્રીકારશ્રીની દૃષ્ટિએ બરાબર નથી. “દયાદાન કરનાર આત્મા ભવાંતરમાં દેવ તરીકે ઉત્પન્ન થાય છે તથા હિંસાદિ કરનાર નારક રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે આ પ્રમાણે બૌદ્ધના ત્રિપિટકોમાં બતાવેલી વાત સંગત ત્યારે જ થાય જો આત્માને સર્વથા ક્ષણિક ન માનીએ. આ રીતે બીજો વિકલ્પ

Page #42

द्वात्रिंशिका
• ૨૩ થી ૨૬ બત્રીસીનો ટૂંકસાર • પણ બરાબર નથી. (૧) જો દયા-દાન વગેરે કરનાર આત્મક્ષણ કે તેનો સ્વભાવ બીજી ક્ષણે જ સર્વથા રવાના થતો હોય તો તે આત્મા દેવાત્મા રૂપે ઉત્પન્ન થશે નહિ અને (૨) જો દાન-દયાદિ પુણ્યકર્મ કરનાર આત્મક્ષણનો સ્વભાવ દેવાત્મણને ઉત્પન્ન કરવાનો હોય પણ સ્વનાશોત્પાદક સ્વભાવ ન હોય - એવું માનીએ તો તે આત્મક્ષણનો દ્વિતીયક્ષણે નાશ નહિ થઈ શકે. આમ બૌદ્ધોને બન્ને મતમાં સમસ્યા ઉભી થશે. (ગા.૮-૯)
“જે મેં પૂર્વે અનુભવ કર્યો હતો તે જ હું અત્યારે સ્મરણ કરું છું. આવી પ્રતીતિ = પ્રત્યભિજ્ઞા પ્રમાણ આત્માને ક્ષણિક માનવામાં સંગત ન થાય. “ભીમ ખાય અને શકુનિને શક્તિ મળે” એવી નાદિરશાહી કોઈને માન્ય નથી. પરંતુ “જે કરે તે જ તેનું ફળ મેળવે” આવો નિયમ સર્વથા ક્ષણિકવાદી બૌદ્ધમતમાં સંગત બનતો નથી. માટે કાલ્પનિક આત્મસંતાન અને એકાંતક્ષણિકવાદ અપ્રામાણિક સિદ્ધ થાય છે. (ગા.૧૦) ઉપપ્લવ = વિભાગસંતતિ = રાગાદિ પ્રવાહ અને વિભાગપરિક્ષય = રાગાદિ ક્લેશનો ક્ષય. રાગાદિનું કારણ અનાદિકાલીન મોહના સંસ્કાર છે. મોહ મૂળમાંથી રવાના થાય એટલે ઉપપ્લવનો વિચ્છેદ થાય. પ્રસ્તુતમાં બૌદ્ધ લોકો દલીલ કરે છે કે “આત્માને નિત્ય માનો તો રાગાદિ ક્લેશ થાય. અનિત્ય આત્મામાં રાગાદિ ક્લેશ ન થાય.” પરંતુ ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે રાગાદિ થવાનું કારણ આત્મદર્શન કે નિત્યઆત્મદર્શન નથી. પરંતુ પોતાનો મોહ = મૂઢદશા છે. મૂઢતા રવાના થાય તો ધ્રુવઆત્મદર્શન થવા છતાં પણ રાગાદિ ઉપપ્લવ થવાની શક્યતા નથી. આથી રાગાદિ ન થવા દેવા માટે મૂઢદશાનો ત્યાગ કરવાની જરૂર છે; નહિ કે નિત્ય આત્માનો ત્યાગ કરવાની. “દુઃખે પેટ અને કૂટે માથું' આવી નીતિ પંડિતને શોભે નહિ - આવું જણાવીને ગ્રંથકારશ્રીએ ક્લેશઉચ્છેદના ઉપાય અંગે બૌદ્ધ દર્શનના નિરામ્યવાદનું નિરાકરણ કરેલ છે. મહોપાધ્યાયજી મહારાજે ૨ થી ૧૧ શ્લોક સુધીમાં બૌદ્ધદર્શનની માન્યતાનું પ્રતિપાદન અને નિરાકરણ કરેલ છે. (ગા.૧૦-૧૧)
પાતંજલ દર્શન પ્રમાણે ઉપપ્લવ વિનાની વિવેકખ્યાતિ લેશોનો ઉચ્છેદ કરે છે. મિથ્યા અભિમાન વિનાની અંતર્મુખ બુદ્ધિમાં પુરુષપ્રતિબિંબની સંક્રાંતિને વિવેકખ્યાતિ કહેવાય. તેની સળંગ ધારા ટકે તો ઉપપ્લવ વિનાની વિવેકખ્યાતિ જાણવી. આ વિવેકઞાતિના સાત પ્રકાર છે. ચાર પ્રકારની કાર્યવિમુક્તિ અને ત્રણ પ્રકારની ચિત્તવિમુક્તિ. કાર્યવિમુક્તિ પ્રયત્નસાધ્ય છે અને ચિત્તવિમુક્તિ પ્રયત્ન વિના પ્રગટે છે. આવું વાચસ્પતિમિશ્ર તત્ત્વવૈશારદીમાં જણાવે છે. (ગા.૧૨-૧૩).
વિવેકખ્યાતિના બળથી અવિદ્યા નાશ પામે છે. અવિદ્યા ચાર સ્વરૂપે હોય-પ્રસુત, તન, વિચ્છિન્ન અને ઉદાર. નાનું બાળક ટેકા વિના ચાલી ન શકે તેમ નિમિત્તના અભાવે મનમાં પડેલા - એમ ને એમ રહેલા રાગાદિ ક્લેશો પ્રસુપ્ત કહેવાય. પ્રતિપક્ષની ભાવનાથી શિથિલ થયેલા ક્લેશોને તનું કહેવાય. તેને કાર્ય કરવા માટે પ્રસ્તુત કરતાં ઘણી વધારે નિમિત્તો જોઈએ. પ્રતિપક્ષી ફ્લેશથી અભિભૂત થયેલા ક્લેશો વિચ્છિન્ન કહેવાય. પવનંજયને અંજનાસુંદરી ઉપરનો દ્વેષ માતા-પિતાદિના કહેવા છતાં રવાના ન થયો આ સમયે તેનો અંજનાસુંદરી પરનો રાગ વિચ્છિન્ન થયો એમ કહેવાય. તમામ સહકારી કારણો મળવાથી પોતાનું કામ કરનારા ક્લેશો ઉદાર કહેવાય. જેમ કે કામાસક્ત યુવાન ટી.વી.માં મધ્યરાત્રિએ પીકચર જોતો હોય ત્યારે રાગ ઉદાર અવસ્થા વાળો કહેવાય. (ગા.૧૪-૧૭).
અવિદ્યા, અસ્મિતા, રાગ, દ્વેષ અને અભિનિવેશ - આ પાંચ ક્લેશ કહેવાય. અવિદ્યા = ગેરસમજ. દા.ત. અનિત્ય શરીરાદિમાં નિત્યત્વનો બોધ. અસ્મિતા = પુરુષ અને અંતઃકરણમાં એકત્વની બુદ્ધિ.

Page #43

42
• ૨૩ થી ૨૬ બત્રીસીનો ટૂંકસાર
द्वात्रिंशिका
પુરુષ ચેતન છે. અને અંતઃકરણ જડ છે. છતાં તે બન્નેમાં જે ઐક્યનો આભાસ થાય તે અસ્મિતા કહેવાય. અથવા તો સાચું ન જણાવું તે અવિદ્યા અને ખોટું જણાવું તે અસ્મિતા. રાગ = સુખની સામગ્રીમાં લોભનો પરિણામ. દ્વેષ = દુઃખના કારણોની નિંદા. ‘શરીરનો વિયોગ મને ન થાવ' ઈત્યાદિ દઢ અભિલાષા અભિનિવેશ. (ગા.૧૮ થી ૨૦)
=
ઉપર જણાવેલ પાંચ ક્લેશોથી ધર્મ-અધર્મ સ્વરૂપ કર્માશય થાય છે. તે આલોક અને પરલોકમાં અનુભૂતિનો વિષય બને છે. અવિદ્યા વગેરેના કારણે જન્મ, આયુષ્ય (જીવન) અને ભોગ નામનો કર્મવિપાક પ્રવર્તે છે. તે દુઃખદાયી અને સુખદાયી એમ બે પ્રકારના હોય છે. તે બન્ને પ્રકારના કર્મવિપાક વિવેકી જીવને માટે (૧) પરિણામના કારણે (૨) તાપના લીધે (૩) સંસ્કારના હેતુથી તથા (૪) ગુણવૃત્તિવિરોધના નિમિત્તે દુ:ખમય છે. તે આ રીતે - (૧) ભોગની પ્રવૃત્તિના પરિણામે તૃષ્ણાનું દુઃખ વધતું જાય છે. (૨) સગવડોનો રાગ તેના વિરોધી સાધનો પર દ્વેષ-તિરસ્કાર કરાવે છે. દ્વેષ એટલે જ તાપ-સંતાપ. (૩) સતત સામગ્રીમાં સુખ-દુ:ખના વિચારોથી ઉભા થતા તેવા સંસ્કારો સંસારને ચાલુ રખાવશે. આમ તે સંસારના હેતુ બનશે. (૪) પાતંજલ દર્શનના મતે અંતઃકરણ સત્ત્વ-રજસ્તમસ્ એમ ત્રિગુણાત્મક છે. એકની અનુભૂતિ વખતે ગૌણ રૂપે બીજા બેની પણ અનુભૂતિ થવાથી તમામ કર્મવિપાક દુઃખાત્મક જ છે. (ગા.૨૧-૨૨) વિવેક ભેદ, ખ્યાતિ જ્ઞાન, અખ્યાતિ અજ્ઞાન. વિવેકઅખ્યાતિ = ભેદઅજ્ઞાન અવિદ્યા. જ્યાં સુધી અવિદ્યા છે ત્યાં સુધી જ સંસાર છે. પછી સંસાર નથી. (ગા.૨૩) આ રીતે ગા.૧૨ થી ૨૩ સુધી પાતંજલ દર્શનનો સિદ્ધાંત બતાવીને ત્યાર બાદ ગ્રંથકારશ્રીએ જૈનદર્શન મુજબ, તેમાં એકાંતવાદના લીધે આવતા દોષોને લીધે, પાતંજલ મતનું નિરાકરણ કરેલ છે.
=
=
=
પાતંજલ દર્શન મુજબ પુરુષ આકાશની જેમ સર્વદા નિર્લેપ છે તો પછી તે અવિદ્યા વગેરે ક્લેશથી બંધાઈ ન શકે. તે કાયમ મુક્ત હોય તો સંસારના ઉચ્છેદ માટે તેણે પ્રયત્ન કરવો નહિ પડે અને મોક્ષ સ્વયં સર્વદા હાજર જ રહેશે. આમાં તો મોક્ષપુરુષાર્થનો પણ ઉચ્છેદ થઈ જશે. એકાંતે અપરિણામી એવા આત્માને તાત્ત્વિક બુદ્ધિસંયોગ થતો જ નથી - એવો પાતંજલ સિદ્ધાન્ત બરાબર નથી. કારણ કે આમાં તો ક્લેશ અને તેનો ઉચ્છેદ પણ માત્ર કલ્પનારૂપ બની જશે. અને માત્ર કલ્પના તો ક્યારેય પણ અર્થસાધક પ્રયોજનસાધક બની ન શકે. (ગા.૨૪-૨૫)
==
‘મોક્ષદશામાં અંતઃકરણ ન હોવાથી મુક્તિકાલીન જ્ઞાન નિર્વિષયક હોય છે. અર્થાત્ મોક્ષમાં ચૈતન્યસ્વરૂપ જ્ઞાન હોવા છતાં તેનો કોઈ વિષય હોતો નથી' આવું પાતંજલદર્શનમાં મનાય છે. આ વાત બરાબર નથી. કારણ કે અંતઃકરણ ન હોવા છતાં નિરાવરણ જ્ઞાનરૂપ વિષયપરિચ્છેદસામગ્રી હાજર હોવાથી સવિષયક જ્ઞાન રવાના થતું નથી. ‘વિવેકખ્યાતિ' શબ્દ જ આત્મામાં જ્ઞાનને જણાવે છે અને તે સવિષયક છે. આમ મુક્તિકાલીન આત્મચૈતન્ય સવિષયક સિદ્ધ થાય છે. માટે પાતંજલ વિદ્વાનો પુરુષને ચૈતન્યસ્વરૂપ માનવા છતાં તેમાં સર્વજ્ઞત્વસ્વભાવ નથી માનતા તે પણ માત્ર તેમની માન્યતાનો જ વિલાસ છે. - આવું યોગબિંદુમાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજા જણાવે છે. આવું કહીને પાતંજલમતની સમીક્ષા ગ્રન્થકારશ્રીએ પૂર્ણ કરેલ છે. (ગા.૨૬)
=
તાર્કિક નૈયાયિકો કહે છે કે – “ભૂતકાળનું દુઃખ નાશ પામ્યું છે, વર્તમાનનું દુઃખ નાશ પામવાનું છે. માટે માત્ર ભવિષ્યકાલીન ચરમ એવા દુઃખને ક્લેશને ઉત્પન્ન કરીને તેનો નાશ કરવો તે જ

=

Page #44

43
द्वात्रिंशिका
• ૨૩ થી ૨૬ બત્રીસીનો ટૂંકસાર • મોક્ષપુરુષાર્થ છે. પરંતુ ગ્રન્થકારશ્રી તેની સમીક્ષા કરતાં કહે છે કે ચરમદુઃખધ્વસ પૂર્વકાલીન દુઃખધ્વસની જેમ અર્થસમાજસિદ્ધ છે. માટે તેનું કોઈ ચોક્કસ કારણ બની ન શકે. વળી, તેમના મતે તો મોક્ષમાં જેમ દુઃખ નથી તેમ સુખ વગેરે પણ નથી. જેમાં જરાય સુખ મળવાનું ન હોય એવી કષ્ટદાયક મોક્ષસાધનાની પ્રવૃત્તિ કોઈ ડાહ્યો માણસ કરે જ નહિ. માટે તૈયાયિકમાન્ય મોક્ષ અને મોક્ષમાર્ગ બન્ને વિવેકીને માન્ય બની ન શકે. (ગા.૨૮).
જૈનમતે મુક્તિ પરમાનંદમય છે. તે દુઃખથી અને દુઃખના કારણોથી = કર્મથી રહિત છે. તમામ દુઃખનો અને કર્મનો નાશ સમ્યગૃજ્ઞાન અને સમ્યક્રિયાથી જ થાય છે. પાપકર્મોનો નાશ યોગથી થાય છે, ભોગથી નહિ. કારણ કે તેમાં તો અનવસ્થા આવે. નૈયાયિકોના મતે મોક્ષગામી યોગીઓ મોક્ષે જતાં પૂર્વે કૂતરા, બિલાડા, કાગડા વગેરે અનેક જન્મમાં ભોગવવા યોગ્ય કર્મોને માટે તેવા તેવા શરીરને એક જ ભવમાં એકી સાથે ધારણ કરીને કાયમૂહથી (= અનેકશરીરવૃંદથી) કર્મ ખપાવે છે. ગ્રન્થકારશ્રી જણાવે છે કે આ વાત જુગુપ્સનીય અને કાલ્પનિક છે. જો માત્ર ભોગથી જ કર્મક્ષય માનવામાં આવે તો પ્રાયશ્ચિત્ત વગેરે પણ નકામા કહેવા પડે. વળી, ભગવદ્ગીતામાં “હે અર્જુન ! જ્ઞાનાગ્નિ સર્વ કર્મોને ભસ્મીભૂત કરે છે” આવું જણાવેલ છે તે પણ નિરર્થક થાય. માટે “કર્મો ભોગવવાથી જ નાશ પામે એવો નિયમ બાંધવાના બદલે નિકાચિત કર્મો ભોગવવાથી જ નાશ પામે તેવો નિયમ સ્વીકારવો વધુ વ્યાજબી છે. આ રીતે કર્મક્લેશનો ઉચ્છેદ થવાથી શાશ્વત સિદ્ધશિલા નામના સ્થાનને સાધક પામે છે. આમ જૈનસિદ્ધાન્તહાર્દ જણાવીને ગ્રન્થકારશ્રીએ ૨૫મી બત્રીસી પૂર્ણ કરેલ છે. (ગા.૩૦-૩૨)
૨૬. યોગમાયાભ્યદ્વાબિંશિશ્ન : ટૂંક્યાર ૨૫મી બત્રીસીમાં યોગ દ્વારા કર્મક્ષય થાય - આ વાત કરી હતી. ૨૬મી બત્રીસીમાં યોગનો મહિમા વર્ણવેલ છે. પાતંજલદર્શનમાં દર્શાવેલ યોગવિભૂતિઓનું પણ વર્ણન તથા સમીક્ષણ આ બત્રીસીમાં કરવામાં આવેલ છે. પ્રારંભમાં જ યોગનો મહિમા જણાવતા ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે શાસ્ત્રનું રહસ્ય યોગ છે. યોગ મોક્ષની કેડી છે, વિબોને શાંત કરનાર છે, કલ્યાણનું કારણ છે. (ગા.૧) બીજી જ ગાથામાં ગંભીર વાત કરતા ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે ધનવાન માણસને પુત્ર, પત્ની દ્વારા જેમ સંસારની વૃદ્ધિ થાય છે તેમ શાસ્ત્રો પણ યોગ વિના પંડિતોને સંસારની વૃદ્ધિ કરાવે છે. (ગા.૨) યોગરૂપી કલ્પવૃક્ષથી આ લોકમાં લબ્ધિઓ મળે છે, પરલોકમાં અભ્યદય થાય છે, પરમાત્માને આધીન થવાય છે. (ગા.૩) આવા યોગનું ફળ પતંજલિ ઋષિના યોગસૂત્ર નામના ગ્રંથને આધારે પાંચથી એકવીસ ગાથા સુધી જણાવી પછી ગ્રંથકારશ્રી જૈનદર્શનમુજબ અહીં યોગફળ બતાવે છે.
પાતંજલ દર્શન મુજબ, સંયમ = ધારણા, ધ્યાન અને સમાધિને એક વિષયમાં સ્થાપિત કરવા. ત્રણ પ્રકારના પરિણામ સ્વરૂપ સંયમ(= ધર્મ સ્વરૂપ પરિણામ, લક્ષણ સ્વરૂપ પરિણામ અને અવસ્થારૂપ પરિણામના સંયમ)થી અતીત અને અનાગત વિષયનું જ્ઞાન થાય છે. શબ્દ-અર્થ-બુદ્ધિસંબંધી સંયમથી હંસ, મૃગ, સાપ વગેરે તમામ જીવોના શબ્દનું જ્ઞાન થાય છે. સંસ્કારમાં સંયમ કરવાથી પૂર્વે અનુભવેલ જન્મોની સ્મૃતિ થાય છે, પૂર્વજન્મનું જ્ઞાન થાય છે. રૂપને વિશે સંયમ કરવાથી રૂપશક્તિનું સ્તંભન થતાં યોગીને અદૃશ્ય થવાની શક્તિ પ્રગટ થાય છે. કર્મના ભેદોને વિશે સંયમ કરવાથી અરિષ્ટ દ્વારા મૃત્યુનું જ્ઞાન થાય છે. આધ્યાત્મિક, આધિભૌતિક અને આધિદૈવિક એમ ત્રણ પ્રકારના અરિષ્ટ જાણવા.

Page #45

44
• ૨૩ થી ૨૬ બત્રીસીનો ટૂંકસાર •
द्वात्रिंशिका કાનને બંધ કરતાં જો અવાજ ન સંભળાય તો મૃત્યુકાળ નજીક છે એમ જાણવું. આ આધ્યાત્મિક અરિષ્ટ છે. આકાશમાં વિકૃત છાયાપુરુષનું દર્શન મૃત્યુનું સૂચક છે. આ આધિભૌતિક અરિષ્ટ જાણવું. તથા સ્વર્ગનું અચાનક દર્શન વગેરેથી આસન્ન પરલોકગમન સૂચવાય તે આધિદૈવિક અરિષ્ટ જાણવું. તે રીતે મૈત્રી વગેરે ભાવના પ્રવૃષ્ટ બને તો તેવા સંયમથી તે ભાવનાનું બળ મળે છે. હાથીના બળનું સંયમ કરવાથી હાથી જેવી તાકાત યોગીમાં પ્રગટે છે. (ગા.૫-૭)
પ્રકાશમય સૂર્યને વિશે સંયમ કરવાથી સાત લોકનું જ્ઞાન થાય છે. ચંદ્રને વિશે સંયમ કરવાથી તારાના યૂહનું જ્ઞાન થાય છે. ધ્રુવતારાને વિશે સંયમ કરવાથી તારાઓની નિયત સ્થળમાં નિયત સમયે થનારી ગતિનું જ્ઞાન થાય છે. નાભિને વિશે સંયમ કરવાથી રસવાહીની, મલવાહિની વગેરે નાડીઓના સ્થાનનું જ્ઞાન થાય છે. કંઠકૂપ વિશે સંયમ કરવાથી ભૂખ-તરસ રવાના થાય છે. કંઠકૂપની નીચેના ભાગમાં રહેલી કૂર્મનાડીને વિશે સંયમ કરવાથી મનની ચંચળતા દૂર થાય છે. મૂર્ધજ્યોતિને વિશે સંયમ કરવાથી સિદ્ધોનું દર્શન થાય છે. પાતંજલદર્શન મુજબ, સિદ્ધ એટલે સ્વર્ગ અને પૃથ્વીની વચ્ચે રહેલા દિવ્યપુરુષો જાણવા. (ગા.૮-૯) વિશિષ્ટ પ્રતિભાસ્વરૂપ પ્રાતિજજ્ઞાનના સંયમથી પ્રગટ થતું તારકજ્ઞાન ચારે બાજુનું જ્ઞાન કરાવે છે. કમળના આકારવાળા, છાતીના ડાબા ભાગમાં રહેલા હૃદયને વિશે સંયમ કરવાથી પોતાના અને બીજાના મનના રાગ-દ્વેષ-સંસ્કાર વગેરેનું જ્ઞાન થાય છે. પરાર્થ એવા ભોગથી ભિન્ન સ્વાર્થમાં સંયમ કરવાથી પુરુષને વિશે જ્ઞાન થાય છે. (ગા.૧૦).
સ્વાર્થ = પુરુષસંયમના અભ્યાસથી પ્રતિભજ્ઞાન થાય છે. તેના પ્રતાપે યોગી સૂક્ષ્મ-વ્યવહિત વગેરે પદાર્થોને સાક્ષાત્ જુએ છે. શ્રોત્રેન્દ્રિયનું જ્ઞાન પ્રકૃષ્ટ થવાથી યોગી દિવ્ય શબ્દને જાણે છે. આ રીતે પાંચે ઈન્દ્રિયને વિશે સમજી લેવું. આવા સંયોગમાં જો યોગીને પોતાનું જીવન સાર્થક-કૃતાર્થ થઈ ગયું એમ લાગે તો તેનો સાધનાનો વેગ-ઉત્સાહ ઘટી જાય. આત્માનું ઓજસ અને મનની પવિત્રતા રવાના થાય. દિવ્ય અનુભૂતિની આસક્તિ વધે. આમ તે સાંસારિક ભાવોમાં ફસાઈ જાય. પણ જો તેના પ્રત્યે નિર્લેપ રહી સાધના ચાલુ રાખે તો તેની સમાધિમાં આ અનુભૂતિ વિહ્નરૂપ ન બને. (ગા.૧૧)
“આત્મા ભોક્તા છે તથા ચિત્ત ભોગ્ય છે' - આ રીતે સંવેદન થાય તે દેહબંધ કહેવાય. શરીરબંધના કારણોની શિથિલતાથી અને શરીરમાં રહેલી નાડીઓના નિર્ણયની શક્તિથી યોગીના ચિત્તનો પરકાયપ્રવેશ થાય છે. અર્થાત્ તેવા યોગી મરેલા પશુ-પંખી કે માનવીના દેહમાં પ્રવેશી તેનો ભોગવટો કરી શકે છે. આ યોગની એક પ્રકારની સિદ્ધિ છે. (ગા.૧૨) આ રીતે પાંચ પ્રકારના વાયુ ઉપર વિજય મેળવવાથી મળતી સિદ્ધિઓ, દિવ્યકર્ણપ્રાપ્તિ, આકાશગામિની લબ્ધિ, પંચભૂત વિજય, અણિમા-મહિમાદિ આઠ ઐશ્વર્યનો પ્રાદુર્ભાવ, વિશોકા સિદ્ધિ વગેરે અનેક સિદ્ધિઓનો યોગસૂત્ર મુજબ ઉલ્લેખ પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં ગાથા ૨૧ સુધી કરેલ છે. જિજ્ઞાસુઓ ૨૬મી બત્રીસીના વિવેચનમાં દષ્ટિપાત કરી શકે છે.
ગ્રન્થકારશ્રી જણાવે છે કે મુખ્યતયા ઉપરોક્ત સિદ્ધિઓને જ્ઞાનસિદ્ધિ અને શક્તિસિદ્ધિ એમ બે પ્રકારના વિભાગમાં ગોઠવી શકાય. જ્ઞાનસિદ્ધિમાં જ્ઞાનાવરણ કર્મનો ક્ષયોપશમ કારણ છે તથા હાથી જેવું બળ વગેરે શક્તિસિદ્ધિમાં વિર્યાતરાય કર્મનો ક્ષયોપશમ આદિ કારણ છે. જૈનદર્શન મુજબ સંયમ = સદોષ પ્રવૃત્તિનો ત્યાગ અને નિર્દોષ પ્રવૃત્તિનો સમન્વય. આવુ સંયમ જ ઉપર કહેલ સિદ્ધિનું કારણ છે. કારણ કે પાતંજલમત મુજબ, અગણિત પદાર્થથી ભરપૂર વિશ્વના પ્રત્યેક પદાર્થનું પ્રણિધાન = સંયમ કરીને તેની સિદ્ધિ કરવી તે અલ્પજીવી મનુષ્ય માટે અશક્ય છે. જૈન દર્શન મુજબ, શાસ્ત્રવિહિત

Page #46

द्वात्रिंशिका
• ૨૩ થી ૨૬ બત્રીસીનો ટૂંકસાર
અનુષ્ઠાનનું પ્રણિધાન કરવા સ્વરૂપ સંયમથી જ મોહનીય કર્મ રવાના થતાં શેષ અઘાતિકર્મત્રિક-ઉન્મૂલન દ્વારા સર્વ વિષયક જ્ઞાન ઉત્પન્ન થઈ શકે છે. (ગા.૨૨)
આગળ વધતાં ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે પ્રાયશ્ચિત્ત પાપનું નાશક છે. માટે તે પણ યોગ છે. તથા અંતઃકોટાકોટીની સ્થિતિવાળા કર્મોનો નાશ કરવામાં સહાયક ધર્મસંન્યાસ પણ યોગ છે. તેવા યોગથી નિકાચિત કર્મોનો પણ ક્ષય થાય છે. કુટિલ વૃક્ષોને જેમ આગ સળગાવે છે તેમ યોગ ક્ષણવારમાં કુટિલ કર્મોને ખતમ કરે છે. પક્ષપાત વિના વરસતા વરસાદ અને પથરાતા સૂર્યપ્રકાશ જેવો યોગ પાપી-ધર્મ બધાને તારવાનું કામ કરે છે. આત્મામાં પ્રવેશતા પાપોને અટકાવવા ‘યોગ’ એવા બે અક્ષરનું ધ્યાન પણ વજ્રની સ્ટોપર છે. (ગા.૨૩-૨૭)
45
રસોઈ કરી જીવાડનાર આગની સાથે અટકચાળા કરવાથી તે આગ મારક બની શકે તેમ તારક એવા યોગનો આજીવિકા માટે ઉપયોગ કરવાથી (= પેટ ભરવા દીક્ષા લેવી વગેરેથી) તે યોગ સંસાર વધારનાર બની શકે છે. સાચા આશયથી યોગની ઝંખના/સ્પૃહા કરવામાં પણ સંસારનો તાપ શાંત થાય છે. સ્વર્ગ-સરોવરની શીતળ લહેરીઓનો સ્પર્શ થાય છે.
ભરતચક્રીએ આ યોગના બળે જ આરિસામહેલમાં પણ કૈવલ્યલક્ષ્મી મેળવી હતી. અને પૂર્વે (અનાદિ નિગોદ રાશિમાં અને કેળના ઝાડના ભવમાં) ધર્મ ન મેળવવા છતાં આ યોગના માહાત્મ્યથી જ મરૂદેવા માતાએ મોક્ષપદને પ્રાપ્ત કર્યું હતું - આમ જૈનદર્શન સંબંધી વક્તવ્ય દર્શાવીને યોગમાહાત્મ્ય બત્રીસી ગ્રંથકારશ્રીએ પૂર્ણ કરેલ છે. (ગા.૨૮-૩૨)

Page #47

46
द्वात्रिंशिका
राम
......
દ્વાત્રિશત્ દ્વાત્રિશિકા પ્રકરણ છઠ્ઠા ભાગની
વિષયમાર્ગદર્શિક २३. कुतर्कग्रह निवृत्ति द्वात्रिंशिका शील-योग-श्रद्धावतां तत्त्वदर्शिता ........... १५७२ कुतर्कग्रहविलयोपायद्योतनम् ................ १५५५ | शास्तृभेदकल्पनमज्ञानम् ................... १५७३ पुतई वियित्र मने 4 3 ....... १५५५ | तमाम सर्वशो से छे .................... १५७3 कदाग्रहादेः गुणनाशकता .................... १५५६ | सर्वज्ञैक्यमीमांसा .... ...............
........१५७४ श्रुत-शाम-समापिम मा २५वो ........ १५५६ | તમામ પ્રાજ્ઞ ધર્માત્મા એક સર્વજ્ઞના શરણે . ૧૫૭૪ पञ्चविधा शीलव्याख्या. .............१५५७ निरतिशयगुणवत्त्वेन प्रतिपत्तिः सर्वज्ञगोचरा .... १५७५ तत्त्वाभिनिवेशस्याऽऽदरणीयता .................
............१५५८ | हरि-हर-बुद्ध-जिनादिशब्दानामेकार्थता .......... १५७६ ५२५७१२ भाटे योगानी प्रवृत्ति ... ૧૫૫૮ | छद्मस्थस्य कार्येन विशेषग्रहाऽयोगः .......... १५७७ कलिकालयोगिनो विवादबहुलाः .................. १५५९ सर्वशनो संपूर्णतया पश्यिय सर्वशने પતંજલિ મહર્ષિની શિખામણ . ૧૫૫૯ न डोय ............
.........१५७७ सम्यग्नयबोधविरहतः शास्त्रकलहः ................ १५६० | सामान्यप्रतिपत्त्यंशेन सर्वयोगिसाम्यम् ............१५७८ शब्दार्थोभयभेदेन विकल्पत्रैविध्यम् ............ १५६१ | सर्वयोगिषु सर्वज्ञसेवकत्वाऽभेदः ................. १५७९ कुतर्कः प्रायः जातिरूपः ......................... १५६२ | सर्वज्ञवचनरुच्या कर्मतानवम् ............... १५८०
H-RAJU विषय विस्५ असार ....... १५६२ दूरासन्नादिभेदस्य सर्वज्ञसेवकाऽभेदाऽबाधकता ... १५८१ स्वभावोत्तरपर्यन्तः कुतर्क................ १५६३ | सर्वज्ञाऽभेदात् तद्भक्त्यभेदः .................. १५८२ तभा छेदी ४१५ स्वभाव ............ १५६3 | यथा गतिस्तथा मतिरिति न्यायो कुतर्कस्वरूपपरामर्शः ......................१५६४ | विपरीतश्च ....
..........१५८३ स्वभावस्याऽपर्यनुयोज्यता .................. १५६५ मे २नी मस्तिनु ३५ ................. १५८3 अयस्कान्तोदाहरणविचारः ........... ..........१५६६ ।
| दृष्टिसंमोहः सर्वदोषशेखरः .. ........................१५८४ कल्पनागौरवादेः युक्तिसिद्धाऽबाधकत्वम् ........ १५६७ | विलक्ष!- विक्षL मातिन स्व३५ ........ १५८४ तमाम प्रा२न। 315२९॥ सुखम ........... १५६७ | आशयभेदे फलभेदः
.......१५८५ गौरवाऽप्रामाण्यस्य दुर्ग्रहत्वम् ...................१५६८ | गन्तव्याऽभेदेऽध्वाऽभेदः ......................१५८६ निरालम्बनज्ञानमीमांसा .................. १५६९ | बोधराजप्रज्ञापना .................................... १५८७ यो॥यारमत उत्थान ...................... १५६८ त्रिविध पोधनो परियय ...................१५८७ अतीन्द्रियार्थसिद्धौ कुतर्काऽसामर्थ्यम् ........... १५७० | रत्नोपलम्भोदाहरणविमर्शः ..................... १५८८ मतान्द्रय वस्तुने सपqli कुतई पinो .. १५७० | क्लिष्टकर्माऽभावे विघ्नाभावः ................ १५८९ शास्त्रस्वरूपविद्योतनम् .................. १५७१ | सहनुठाननु सक्ष......................... १५८८ मतान्द्रिय पस्तु शास्त्रगम्य ................. १५७१ | एकाङ्गादिवैकल्ये सदनुष्ठानस्वरूपमीमांसा ..... १५९०

Page #48

द्वात्रिंशिका
સંસાર અને મોક્ષને દેનારા અનુષ્ઠાનની ઓળખ .. ૧૫૯૦ | સ્મૃતિ સંજીવની
बुद्ध्यादिभेदेऽनुष्ठानफलभेदः .
- १५९१
१५९२
૧૫૯૨
श्रुतशक्तिसमावेशेऽनुबन्धसिद्धिः .
અસંમોહજન્ય ક્રિયા શીઘ્ર મુક્તિદાયક
प्राकृतभावविरक्तानामासन्नमुक्तिः .
ભેદમાં પણ અભેદ અનુભવસિદ્ધ.
समतैव मोक्षमार्गः
नामभेदेऽपि मुक्त्यभेदः .
परब्रह्मादिव्युत्पत्तिः
निर्वाणाऽसम्मोहे विवादविरहः
સર્વજ્ઞદેશનામાં ભેદભાવની વિચારણા
द्रव्यप्रधान-कपिलदेशनाबीजद्योतनम् पर्यायप्रधान-बुद्धदेशनाप्रयोजनाऽऽविष्कारः
एकतरनयदेशनाऽपि सम्मता
કપિલાદિની દેશના સર્વજ્ઞમૂલક आर्यापवादो जिह्वाच्छेदाधिकः सर्वे नयाः स्वस्थाने शुद्धाः . कपिलादीनां सर्वज्ञत्वमीमांसा
तर्कवादेऽनवस्थानम् .. ભર્તૃહરિનો અભિપ્રાય . हेतुवादेनाऽतीन्द्रियार्थासिद्धिः अभिनिवेशोऽसङ्गानुष्ठानविरोधी
शठतया स्वपक्षसाधकयुक्तिः कदाग्रहात्मिका.
१५९३
૧૫૯૩
सुगत-कपिलादीनां अन्वय-व्यतिरेकज्ञानम्.
नानाविधाऽद्वैतदेशनाप्रयोजनाऽऽविष्करणम् .
१६०१
बौद्धदर्शने सर्वथाक्षणभङ्गाऽनङ्गीकारः . सुगतदर्शने भवान्तर-कर्मादिस्वीकारः
१६०२
१६०३
महात्मनां कारणं विना द्रव्याऽसत्याऽप्रयोगः . १६०४
विकारानुरूपः प्रतिकारः
आध्यात्मिकभावैः शास्त्राविर्भावः

१५९४
१५९५
१५९६
१५९७
૧૫૯૭
दृष्टिमां सूक्ष्मता लावीखे.
२४. सद्वृष्टि द्वात्रिंशिका
बोधनैर्मल्याभावकारणविमर्शः
સ્થિરા દૃષ્ટિનું વિવેચન
अतिचारकारणमीमांसा .
मिथ्यात्वाद्यनुबन्धविच्छेदविमर्शः
પ્રત્યાહારનો પરિચય
जैनदर्शने दर्शनान्तरे च प्रत्याहारस्वरूपम्
पञ्चविध-प्रत्याहारस्वरूपम्
सत्त्वापत्ति-विलापिनीभूमिकयोः समवतारः.
१५९८
. १५९९ | सम्यग्दृष्टिः नित्यमुद्विग्नः સાંસારિક ચેષ્ટા ધૂલીક્રીડાતુલ્ય
१६००
स्थिरायां सम्यगाजीविकासमवतारः
परंज्योतिः परं तत्त्वम्
जगत् तत्त्वतः भ्रमविषयः
स्थिरायां विलापिन्याः समवतारः परोक्षाऽपरोक्षात्मदर्शनभेदकोपदर्शनम्
१६०५
. १६०६ सत्त्वापत्तिभूमिकासमवतारः ? ૬ ૦ ૭ | ફણિધરના ફટાટોપતુલ્ય ભોગસુખો
. १९०७ सातवेदनीयकर्मणो दुःखकारिता
. १६०८ इतनी दृष्टिखे पुएय जने पाप समान.
. १६०९ पुण्यस्य हेममयबन्धनत्वम् १६१० विशुद्धभोगस्य प्रमादबीजत्वाभावः
47
१६११
सत्य-मन्त्रसंस्कृताग्नेरदाहकता
१६११ । बन्धनाऽबन्धनाऽनेकान्तः ..
१६१२
१६१३
૧૬૧૫
૧૬૧૬
१६१७
૧૬૧૭
१६१८
१६१९
૧૬૧૯
१६२०
१६२१
१६२२
१६२३
૧૬૨૩
१६२४
१६२५
१६२६
१६२७
. १६२८
१६२९
૧૬૨૯
१६३०
૧૬૩૦
. १६३१
१६३२
१६३३
१६३४
सम्यक्त्वादेः परमार्थतोऽबन्धकता
१६३५
१६३६
रागादिविरहे भोगस्याऽबन्धकता सम्भोगात् तात्त्विकविरत्ययोगः
१६३७
. १६१४ भोगसुखथी वासना रवाना थाय नहि..... ૧૬૩૭

Page #49

48
भोगाऽसारताविभावनम् . योगसिद्धलक्षणानि .
सम्यग्दृशः चित्तवृत्तिविलोकनम्
स्थिरस्वभावादन्यमुद्दोषत्यागः બન્તા દૃષ્ટિની કાન્તિ .
धारणासिद्धिचिह्नप्रज्ञापनम्
ધારણાની ઓળખાણ ..
धारणासिद्धिहेतूपदर्शनम्
कान्तायां सम्यग्व्यायामसमवतारः
आक्षेपकज्ञानमाहात्म्यम्
अन्तादृष्टिमां लोग पहा लवद्वारा न आत्मोपयोगस्थैर्ये प्रवृत्तिः निवृत्तितुल्या ભોગસુખો મૃગજળ તુલ્ય ભાસે भोगस्वरूपदर्शनम् .
तात्त्विकविपश्यनाविद्योतनम् यथावद् दर्शनेऽसङ्गभावोपलब्धिः
• विषयमार्गदृर्शिा
१६३८ अध्यात्मचिन्तनैकाग्र्ये मदनमदपलायनम् .
१६३९ | सातभी प्रभा दृष्टिनुं प्रतिपाहन . १६४० शुद्धात्मगोचरविशदतरानुभवोपायाः १६४१ ध्याननो परियय
१६४१ प्राथमिक परिपक्वध्यानयोः विभेदोपदर्शनम्. १६४२ | पारतन्त्र्यात् परं न दुःखम्
. १९४२ सुख-दुःखनी व्याख्या.
अनुत्तरसुराणां कान्ता दृष्टिः
दर्शनान्तरेऽपि सम्यग्दर्शनात् क्षिप्रं मुक्तिः असंसक्तिभूमिकासमवतारः
कान्तायां मीमांसाप्रकारः

. १६४३
. १६४४
१६४५
बने. १९४५ १६४६
आत्मवञ्चनापाकरणोपदेशः
आत्मवित् कर्म न बध्नाति
ભોગમાં સુખસાધનતાની બુદ્ધિ ડૂબાડે.. भोगे तत्त्वबुद्धिः विपाकदारुणा तत्त्वदृष्टिकार्योपदर्शनम् .
કાન્તા દૃષ્ટિમાં ભોગશક્તિ નિર્બળ બને स्त्रिया इव धर्मशक्तेः पुरुषायितत्वम् भोगानुपधानेऽवश्यभोग्यकर्मक्षयाऽयोगः स्थिरा-कान्तादृष्ट्योः भेदसाधनम् स्थिरा भने अन्ता दृष्टिनो तझवत
चारित्रविरोधिपरिणामविरहेऽपि चारित्राऽलाभः .... १६५७
·
स्वातन्त्र्यात् परं न सुखम् .
निश्चय - व्यवहारनयानुरोधेन सुख - दुःखयोः
व्याख्या....
१६६७
प्रभायां सम्यक् स्मृतिसमवतारः
१६६८
जो निर्माण होय तो ध्यान डायम रहे.... १९६८ १९४६ प्रभायां पदार्थाऽभावनाभूमिकासमवतारः
१६६९
१६७०
. १६४७ प्रभायां सूक्ष्मभावदोषप्रतिघातपरायणता . १६४८ | सत्प्रवृत्तिप = અસંગ અનુષ્ઠાન . १६४९ ध्यानाऽबाधिनी संयमदेहनिर्वाहमात्रार्थक्रिया.......
૧૬૭૦
. १६७१
. १६५० असंग अनुष्ठानना पर्यायवाची शब्दों
૧૬૭૧
१६५१ प्रशान्तवाहितावैविध्यम्
१६७२
१६७३
. १६५१ पूर्वापरविरोधपरिहारः . १६५२ प्रशांतवाहितानो परियय
૧૬૭૩
१६७४
१६५३ संस्कारद्वैविध्योपवर्णनम् १६५३ निरोधपरिणामविमर्शः . १६५४ समाधिपरिणामप्रज्ञापना
१६७५
१६७६
. १६५५ परिणामत्रैविध्यमीमांसा
१६७७
१६५६ | तमाम पदार्थ अन्वयव्यतिरे १९५६
સંપન્ન-પાતંજલ
द्वात्रिंशिका
१६६२
૧૬૬૨
१६६३
૧૬૬૩
.१६६४
१६६५
૧૯૬૫
१६६६
१६६०
परायां आसङ्गदोषोच्छेदः.
१६६१ खाभी पर दृष्टिनी योजनाए

૧૬૭૭
प्रकारान्तरेण त्रिविधपरिणामविमर्शः
१६७८
. १६५८ पातञ्जलदर्शने एकस्याऽपि अनेकपरिणामाश्रयता १६७९ १६५९ महासमाधिबीजनिर्देशः
१६८०
१६८१
૧૬૮૧
www.jaineifbrary.org

Page #50

द्वात्रिंशिका
प्रभा - परादृष्ट्योः भेदद्योतनम् . उपेक्षाभावनाऽऽसङ्गोऽपि त्याज्यः
परमसमाधियोगस्थापनम् . स्वयोग्यतानुसारेण परत आध्यात्मिकलाभः . तन्त्रान्तरेऽपि मुक्तेः पुनरागमनाऽभावः ડૂબકી લગાવો, રત્ન મળશે શાસ્ત્રસમુદ્રના પેટાળમાં
समाधौ ज्ञान-ध्यानाकारराहित्यम्
समाधिनी समभा...
ज्ञानात्मकोऽपि समाधिः
योगस्य षडष्ट- पञ्चदशाद्यङ्गानि
नानाविधा समाधिव्याख्या
१७०८
. १६८८ | खात्मा विना वडता } विकल्प न संभवे चैन १७०८
परायां तुर्यगाभूमिकासमवतारः परायां विदेहमुक्तताभूमिकासमवतारः પરાર્દષ્ટિમાં નિરાચારપદ ..
. १६८९ नैरात्म्यज्ञानाऽसम्भवः
१७०९
१६८८ | नैरात्म्यदर्शनस्योच्छृङ्खलताप्रयोजकत्वम् .
१७१०
परायाः कालमान- गुणस्थानकादिविमर्शः
१६९० नैरात्म्यदर्शनस्य वैराग्योपयोगिता
१७११
समतासुखमपरोक्षम्
. १६९१ आत्मक्षणिकतामीमांसा
१७१२
સમાન આચારમાં પણ ફળભેદથી ભેદ
१६८१ खेडांतक्षशिता जाघित - नैन...
૧૭૧૨
रत्नशिक्षादृगुदाहरणपरामर्शः .
. १६९२ बौद्धदर्शनेऽपि कर्मस्वीकारः
१७१३
कर्ताऽपि न कर्ता
. १६९३ निरन्वयनाशे कार्योदयाऽयोगः
१७१४
ધર્મસંન્યાસ વિનિયોગથી મહાત્મા કૃતાર્થ .... १९८३ | सर्वथा शून्यमाथी सन असंभव - ून..... १७१४
. १६९४ क्षणिकत्वस्वस्मत्रैविध्य मीमांसा. १६९५
सिद्धान्तानुसारतः क्लेशहानोपायद्योतनम् . સમ્યક્ જ્ઞાન-ક્રિયાથી કર્મોચ્છેદ .
·
शुष्कज्ञानस्य क्लेशाऽनाशकता
सर्वदर्शनेषु ज्ञानक्रियासमुच्चयः.
नैरात्म्यवादमीमांसा
त्रिविध-षड्विधतृष्णोपदर्शनम्
નૈરાત્મ્યદર્શન સમાધિરાજ - બૌદ્ધ तृष्णाया जन्मादिवर्धकत्वम्
२५. क्लेशहान उपाय द्वात्रिंशिका

વિષયમાર્ગદર્શિકા -
१७०४
. १६८२ | नैरात्म्यदर्शनथी भूर्छानाश- जौद्ध आत्मकामनातः सर्वेषां काम्यता
१६८३
१७०५
. १६८४ | आत्मदर्शन विना आत्मराग असंभव- जौद्ध १७०५ १६८४ आत्मदर्शनस्य वैराग्यप्रतिबन्धकताविचारः
......... १७०६
१७०७
१७०७
......
. १६८५ नैरात्म्यवादापाकरणम्
१६८६ | नैरात्म्यदर्शन हूषए।
१६८७ नैरात्म्यदर्शने वक्ता न सम्भवति
१६९९
૧૬૯૯
१६९६
१६९७ कथञ्चिन्नित्यपक्षे प्रत्यभिज्ञादिसम्भवः १६९८ भेडांतक्षशि वाध्मां प्रत्यभिज्ञा
वगेरे असंगत छैन ...
૧૭૧૮
सर्वथाक्षणिकत्वे तर्काद्यसम्भवः
१७१९
ध्रुवात्मदर्शनतो रागोत्पादविचारः
१७२०
ધ્રુવ આત્માનું દર્શન રાગજનક નથી - જૈન... ૧૭૨૦
१७२१
१७२२
१७२२
१७००
१७०१
१७०२
निवृत्तिस्वभावत्वे उत्तरलक्षणजननाऽसम्भवः स्याद्वादसिद्धिः
१७०३
१७०३
. १७०४
उपप्लववशात् स्नेहोत्पादविचारः .
बुद्धदर्शने संवृतित्रैविध्यविचारः .
उसेश विना स्नेह-राग न ४न्मे - वैन
49
परतत्त्वदर्शने विषयरागविलयः
नैरात्म्यदर्शनस्य बन्धनरूपता.
स्याद्वादे सापेक्षतया नैरात्म्यदर्शनसम्मतिः

१७१५
१७१६
१७१७
१७१८
१७२३
१७२४
. १७२५

Page #51

............१७५०
.......
50 • विषयमाहा •
द्वात्रिंशिका विवेकख्यातिपयलोचनम्
.......१७२६ | पातं४८ सिद्धान्तनुं नि२।४२९५ ............... १७४६ विध्याति देशना - पात°४६ ६शन.... १७२६ | संयोगहानस्य कैवल्यरूपता ............... १७४७ प्रान्तभूमिप्रज्ञापरामर्शः .................
................. १७२७ | पाixeमतम भोक्षपुरुषार्थनो 32 ........ १७४७ विवेsध्यातिना सात 451२ .................. १७२७ | हेय-हेयहेतु-हान-हानोपायवर्णनम् ............... १७४८ कुशलपुरुषावस्थोपवर्णनम् .................. १७२८ शहानि नामात्र - छैन .............. १७४८ व्यासमतानुसारेण सप्तविधा प्रज्ञा .............. १७२९ स्वशक्ति-स्वामिशक्तिविमर्शः .................. १७४९ चतुर्विधाः क्लेशाः .....................................१७३० | साताऽसातबन्धविचारवैफल्यम् ........................ અવિદ્યા અન્ય ક્લેશની જન્મભૂમિ – પાતંજલ. ૧૭૩૦ | s८पना अर्थसा५नथी - हैन .............. १७५० प्रतिपक्षभावनोपवर्णनम् ............ ........१७३१ उपचाराश्रयणप्रयोजनविमर्शः .......................... १७५१ प्रसङ्ख्यानोदये क्लेशानां वन्ध्यता ....
............ १७३२ | सविषयकत्वं ज्ञानस्वभावस्य .................. १७५२ विच्छिन्नक्लेशस्वख्पद्योतनम् .....................
............१७३३ | મુક્તિકાલીન જ્ઞાન સવિષયક જ હોય – જૈન . ૧૭પર उदारसङ्क्लेशनिरूपणम् ...
१७३४ | भात्मयैतन्य विषय °४ डीय - हैन ....... १७५२ अविद्यादिपञ्चविधक्लेशप्रतिपादनम ...... १७३५ | अप्राकृतज्ञानस्याऽविषयकत्वाऽसम्भवः ........... १७५३ जोशना पांय २ ..
...... १७३५ | आत्मदर्शनतो मुक्तिविचारः ....................... १७५४ अविद्याप्ररूपणा
१७३६ | विवेsuयाति सविषय °४ डोय - हैन ....... १७५४ अस्मितोपवर्णनम् ......................... १७३७ विवेकख्यातेरन्तःकरणधर्मता .................. १७५५ द्वेषाभिनिवेशव्याख्या.
.१७३८ | सम्बन्धमात्रविरहे उपचाराऽसम्भवः ............. १७५६ विधा भने मस्मितानो मे .............. १७३८ | चित्तपृथक्करणार्थं योगिसमाधिव्यापारः ........... १७५७ અભિનિવેશને ઓળખીએ . ................ १७३८ | तत्त्वज्ञानान्निश्रेयसाधिगमविमर्शः ................ १७५८ कर्मविपाकमीमांसा........................... १७३९ ५२म:मध्वंस भोक्ष - नैयायि: .............. १७५८ कर्मविपाकस्य दुःखरूपतासमर्थनम् .............. १७४० | सुखं विना दुःखार्थश्रमाऽयोगः .............. १७५९ विडीने तमाम भविs दु:५३५ .......... १७४० | नैयायिभान्य भोक्षपुरुषार्थनु नि२।४२९....... १७५८ विषयोपभोगात् भोगतृष्णावृद्धिः ............... १७४१ दुःखजिहासोः मरणादौ प्रवृत्त्यापादनम् ........ १७६० परिमयी मोdule :पात्म .............. १७४१ | साकर्यात् चरमत्वं न जातिः ............... १७६१ विषयसुखानुभवकालेऽपि दुःखानुभूतिः ............ १७४२ | य२मत्य दु:५त्वव्याप्य ति नथी - हैन .... १७६१ ता५ भने सं२।२थी भइण दु:५३५ ........ १७४२ | व्यधिकरणयोरेकत्र समावेशदर्शनम् ...............१७६२ संस्कारदुःखरूपतोपवर्णनम् ............................१७४३ | शरी२प्रयोयतिव्याप्य विभिन्न शान्त-घोर-मूढप्रत्ययारम्भविचारः .....................१७४४ य२मत्व सामा1ि3 - हैन ............. १७६२ ગુણવૃત્તિવિરોધથી કર્મવિપાક કેવળ દુઃખાત્મક . ૧૭૪૪
| अर्थसमाजसिद्धत्वस्वरूपोपदर्शनम् .................... १७६३ अविद्यारचितः संसारप्रपञ्चः .......................१७४५ | સખંડ ઉપાધિરૂપ ચમત્વનો पातञ्जलमते मोक्षपुरुषार्थोच्छेदापत्तिः ........... १७४६ / स्वी॥२ व्यर्थ - हैन... .............
......१953

Page #52

द्वात्रिंशिका
कायव्यूहापाकरणम्
केवलिसमुद्घाते कायव्यूहभ्रमः प्रयोजकचित्तात् नानाचित्तोत्पादविचारः પાતંજલોની નિર્માણચિત્તકલ્પના મૂઢતા છે – જૈન
निकाचितानां भोगनाश्यत्वम् . નિકાચિત કર્મ ભોગવવાથી જ
एकान्तनियतिवादानङ्गीकारः
भति तथा अखंड-सखंड उपाधिनी समा... १७९४ परिणामत्रैविध्योपदर्शनम्
सापेक्षनियतिस्वीकारः
१७६५
स्फोटादिस्वरूपशब्दप्रज्ञापना
ज्ञान- क्रियाभ्यां मोक्षः
. १७६६ | योगनुं इज : पशु-पक्षीना
તાત્ત્વિક મોક્ષમાર્ગની ઓળખાણ
૧૭૬૬
અવાજનું જ્ઞાન शब्दार्थप्रत्ययविवेकः
लोगथी नहि पए। योगथी दुर्भक्षय -
ज्ञान-क्रियादोषापाकरणोपायकथनम् પ્રારબ્ધ કર્મ અને સંચિત કર્મના
નાશની વ્યવસ્થા
भोगं विना कर्मनाशसमर्थनम् . કાયવ્યૂહાદિ કલ્પના અપ્રામાણિક - જૈન
ज्ञानस्य कर्मनाशकत्वम् .. ज्ञान-कर्मसमुच्चयसमर्थनम्
. चैन..........
રવાના થાય -
• विषयभार्गदर्शिका
. १७६४ योगइज : खतीत अनागत ज्ञान ...
योगमहिमा
संयमजयात् प्रज्ञालोकप्रकाशनम् .

न१७९९
·
. १७६७ पूर्वजन्मज्ञानोपायद्योतनम् .
वैयाकरण-बृहज्जाबालीयादिमतनिरासः . भस्मधारणात्क्लेशोच्छेदप्रवादमूलद्योतनम् वाममार्गीयमुक्तिमार्गस्योन्मादकारित्वम्
योगादेव मुक्तिसमर्थनम् . પુનરાવર્તનની આધારશિલા ઊહાપોહની ઊંડાઈ અને ઊંચાઈ. २६. योगमाहात्म्य द्वात्रिंशिका
अमूलमन्त्रतन्त्रकार्मणोपदर्शनम् .
परकीयचित्तज्ञानोपायाऽऽवेदनम् .
१७६७ कायरूपसंयमविमर्शः
. १७६८
૧૭૬૮
. १७६९
३पसंयमथी योगी अदृश्य जने
कर्मभेद संयमफलद्योतनम्
सोपक्रम - निरुपक्रमकर्मनिरूपणम् मरणज्ञानलाभः
१७७०
१७७१ | मैत्री वगेरेना संयमथी जणनो आविर्भाव
. १७७२ विषयवती ज्योतिष्मती च प्रवृत्तिः १७७३ | प्रवृत्त्यालोकसंन्यासफलप्रतिपादनम् . सूर्यचन्द्रादिसंयमफलप्रदर्शनम् .
. १७७३ | नाभिचक्रसंयमफलद्योतनम् .
. १७७४ | योगइज : लूजाहिनो नाश,
મનની સ્થિરતા અને સિદ્ધદર્શન
. १७७४ | मनः स्थैर्योपायकथनम् . . १७७५ सर्वज्ञानोपायप्रज्ञापनम्
૨૭૭૬ | પ્રાતિભ સંયમથી વિવેકખ્યાતિપૂર્વકાલીન
१७७७ તારકાન १७७८ प्रातिभज्ञानमीमांसा
૧૭૭૯ | હૃદયસંયમથી સ્વ-પર ચિત્તજ્ઞાન . १७८० | आत्मज्ञानलाभोपायप्रतिपादनम्
પરાર્થભોગભિન્ન સ્વાર્થસંયમથી પુરુષજ્ઞાન पातञ्जलसम्मतभोगपदार्थप्ररूपणा
१७८१
१७८२ प्रातिभप्रभावप्रदर्शनम्
१७८३ | अणिमादिस्पृहा आत्मज्ञानप्रतिबन्धिका

51
૧૭૮૩
१७८४
१७८५
૧૭૮૫
१७८६
१७८७
१७८८
१७८९
१७८८
१७९०
१७९१
१७९२
१७८२
. १७९३
१७९४
१७९५
१७९६
૧૭૯૬
१७९७
१७९८
૧૭૯૮
१७९९
૧૭૯૯
१८००
.... १८००
१८०१
१८०२
१८०३

Page #53

.............१८२९
52 • विषयमानहाशि .
द्वात्रिंशिका साश्रवानाश्रवसिद्धिप्पररूपणम् ....................१८०४ | योगिचतुष्कप्रकाशनम् ......... .....१८२४ आर्याऽनार्यसिद्धिप्ररूपणम् ........................... १८०५ | सादृश्य-वैसादृश्यनियामकनिरूपणम् ............... १८२५ सिद्धि छतi उपसर्ग ........................ १८०५ | विवेकख्यातेः भेदज्ञानोपलब्धिः ..................... १८२६ शरीरबन्धप्ररूपणम् ................................ १८०६ | तारकज्ञानमीमांसा ................................. १८२७ योग : ५२४॥यप्रवेशनी सिद्धि ............ १८०६ | | कैवल्यलाभोपायविज्ञापनम् ............................. १८२८ कर्मनाशात्सर्वत्र व्यवहारसिद्धिः .......... १८०७ | ज्ञानावरणक्षयोपशमादेः सिद्धिकारणता ........... વાયુજયની સિદ્ધિઓ. .................... ૧૮૦૭ પાતંજલદર્શન સમીક્ષા .................... १८२४ पञ्चविधवायुस्वख्मद्योतनम् ................. १८०८ | सदसत्प्रवृत्तिनिवृत्तितः संयमकारणता ...... १८३० जलगामिनी लब्धि
.......१८०९ | द्रव्यविशेषयोगादपि सिद्धिसमर्थनम .............१८३१ .... तो न प दिव्य बने................ १८०८ | प्रायश्चित्तस्य योगत्वेन कर्मनाशकता........... १८३२ दिव्यश्रोत्रलाभोपायकथनम् ................... १८१० | प्रायश्चित्त भने धर्मसंन्यास ५९५ योग छ ...... १८३२ .... तो 201॥२मिनी मान्य प्रगट ....... १८१० | निकाचितकर्मणामपि तपसा क्षयः ............... १८३३ महाविदेहा मनोवृत्ति ................... १८११ | इदानीन्तनप्रायश्चित्तफलमीमांसा ................. प्रकाशावरणक्षयहेतूहनम् ...............................१८१२ | | 'ज्ञानयोगः तपः शुद्धम्' मीमांसा ............... पंयाभूत वि४५ ......................... १८१२ | योगमाहात्म्यम् ...
१८३६ पृथिव्यादिगुणनिरूपणम् ............................... १८१३ / पापीमाने ५१ यो ता .
૧૮૩૬ योगिसङ्कल्पानुसारीणि भूतानि .............१८१४ | आशंसापरित्यागोपदेशः ............... १८३७ महिमा घिमीनो प्रादुर्भाव ............ १८१४ | 'योग' श०६ ५५ त।२६ ................ अणिमादिसिद्धौ नानामतप्रतिपादनम् ......... १८१५ | योगानो दुरुपयो। उपद्रपारी ............ ...१८३७ योगिसामर्थ्यदर्शनम् .......................१८१६ | पराभिमतेशस्य योगानुग्राह्यता .................
........१८३८ अर्थभेदाऽकरणेऽपि तथादर्शनसामर्थ्यम् ............. .१८१७ भरत-मेरुदेवाप्रबन्धोपवर्णनम्
......१८३९ आमर्शादिलब्धिस्फोरणम् ...............................१८१८ | | भरतयहीने योगथी BACHA ..........
... १८3८ इन्द्रियजयहेतुवर्णनम् .. ............................ १८१९ મરુદેવા માતાનો મોક્ષ યોગમૂલક मधुप्रतीकसिद्धि समर्थनम
१८२० | जयसिंहसूरिमतप्रकाशनम् ........................ सर्वज्ञत्वलाभकारणप्रदर्शनम् ............... १८२१ | प्र मालवीमे ........................ ૧૮૪૧ विशोका सिद्धिः
.....१८२२ | सवाल अभा२।, वा तमा२।.... मधुमतीभूमिलाभे दिव्यामन्त्रणादि............. १८२३
१८३५
.........
૧૮૩૭
........
१८४०
......१८४२

Page #54

द्वात्रिंशिका
53 • त्रिनि नयनत 2151मां उद्धृत निघंटु, ओश, शनि ग्रंथोनी सूयि •
निघण्टु-कोशयोरत्र नयलतोद्धृतानि च ।'
न्यायादितन्त्रशास्त्राणां नामानि वच्मि मोदतः || अभिधानसङ्ग्रहनिघण्टु निघण्टुसङ्ग्रह
वैद्यकबृहन्निघण्टु कैयदेवनिघण्टु बृहान्नघण्टु
वैद्यकशब्दसिन्धु धन्वन्तरिनिघण्टु
बृहन्निघण्टुरत्नाकर शालिग्रामनिघण्टुभूषण
भावप्रकाशनिघण्टु सोढलनिघण्टु निघण्टुरत्नाकर
मदनपालनिघण्टु निघण्टशेष
राजनिघण्टु
निघण्टु
अभिधानचिन्तामणि अमरकोश आप्टेशब्दकोश ओगिल्वीशब्दकोश कल्पद्रुमकोश
द्रव्यगुणकोश राजनिघण्टुकोश शब्दसिन्धुकोश शब्दार्थचिन्तामणिकोश हलायुधकोश
अज्ञानबोधिनी तत्त्वचिन्तामण्या- अद्वैतसिद्धि
लोकवृत्ति आत्मतत्त्वविवेक तत्त्वप्रदीपिका आत्मतत्त्वविवेकवृत्ति तत्त्वप्रदीपिकावृत्ति कारिकावली तत्त्ववैशारदी किरणावली नवमुक्तिवादटीका किरणावली नैष्कर्म्यसिद्धिवृत्ति
साङ्ख्यकारिकावृत्ति | न्यायकणिका किरणावलीप्रकाश न्यायकन्दलिका किरणावलीप्रकाशटिप्पण न्यायकुसुमाञ्जलि किरणावलीरहस्य न्यायकुसुमाञ्जलिखण्डनखण्डखाद्य प्रकाश तत्त्वचिन्तामणि न्यायचन्द्रिका तत्त्वचिन्तामणिप्रकाश न्यायतात्पर्यटीका
न्यायतात्पर्यदीपिका
न्यायभूषण पञ्चदशी | विवेकचूडामणि न्यायमञ्जरी प्रकरणपञ्चिका व्युत्पत्तिवाद न्यायरत्नाकर बौद्धाधिकारदीधिति व्योमवती (श्लोकवार्तिकवृत्ति) ब्रह्मसूत्र
शक्तिवाद न्यायलीलावती ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्य
श्रीभाष्य न्यायवार्तिक मीमांसा शाबरभाष्य सङ्क्षपशारीरक न्यायवार्तिक- मीमांसाश्लोकवार्तिक | सम्बन्धवार्तिक
तात्पर्यटीका मीमांसाश्लोकवार्तिक- | सर्वदर्शनसङ्ग्रह न्यायसार
काशिकावृत्ति साङ्ख्यकारिका न्यायसारवृत्ति योगवार्तिक साङ्ख्यकारिकावृत्ति न्यायसिद्धान्तमुक्ता- वाक्यपदीय साङ्ख्यतत्त्व
वलीप्रभावृत्ति वार्तिक (सुरेश्वरा- कौमुदीवृत्ति न्यायसूत्र
चार्यकृत) साङ्ख्यप्रवचनभाष्य न्यायसूत्रभाष्य विज्ञानामृतभाष्य | स्फोटप्तिद्धिगोन्यायसूत्रवार्तिक विवरणप्रमेयसङग्रह । पालिकावृत्ति
૧. નયલતા વ્યાખ્યામાં સાક્ષીરૂપે ઉદ્ધત કરેલા નિઘંટુ ગ્રંથો, કોશ ગ્રંથો અને ન્યાયાદિ દાર્શનિક ગ્રંથોના નામો અહીં દર્શાવેલ છે. પ્રસ્તુત
ગ્રંથોના સ્થાન વગેરેની માહિતી મેળવવા માટે આઠમા ભાગના પરિશિષ્ટ-૬માં જુઓ પૃ.૨૨૧૯ થી ૨૨૪૮

Page #55

Cl
Cros

Page #56

२३- कुतर्कग्रह निवृत्ति द्वात्रिंशिका
( वीसभी
सीजी RA)
शीले परद्रोहविरतिलक्षणे ।।२३/३ ।। (पृ.१५५६) બીજા જીવોનો દ્રોહ કરવામાંથી પાછા ફરવું, અટકવું તે શીલ કહેવાય છે.
दुष्टकारणप्रभवस्य सत्कार्याऽहेतुत्वात् ।।२३/६।। (पृ.१५६१) ખરાબ કારણથી ઉત્પન્ન થયેલું કાર્ય ક્યારેય સુંદર કાર્યનો હેતુ બની ન શકે.
अतीन्द्रियाऽर्थानां सिद्ध्यर्थं न कुतर्कस्य कुत्रचिदवकाशः ।।२३/१२ ।। (पृ.१५७०) અતીન્દ્રિય પદાર્થોની સિદ્ધિ માટે કુતર્કને કયાંય અવકાશ નથી.
शीलवान् योगवानत्र श्रद्धावांस्तत्त्वविद् भवेत् ।।२३/१३ ।। (पृ.१५७१) શાસ્ત્રમાં શ્રદ્ધાવાન, શીલવાન અને યોગવાન હોય તે તત્ત્વવેત્તા બની શકે.

Page #57

शास्तृश्रद्धावतां शास्तृभेदांऽगीकरणं अज्ञानम् ।।२३/१४ ।। (पृ.१५७३) ધર્મશાસ્ત્રકારો પ્રત્યે શ્રદ્ધા ધરાવનારા લોકો શાસ્ત્રકારોમાં
ભેદભાવની બુદ્ધિનો આશ્રય કરે છે તે તેઓનું અજ્ઞાન છે.
निरतिशयितगुणवत्त्वेन प्रतिपत्तेः वस्तुतः सर्वज्ञविषयकत्वात्,
પુણવત્તાવાદિનેનૈવ તસ્યા મન્દિીર્થ તારરૂ/9. (પૃ.9૧૭૧) સર્વોત્કૃષ્ટ ગુણસંપન્નત્વરૂપે જેની ભક્તિ કરવામાં આવે. તે ભક્તિ સર્વજ્ઞવિષયક જ કહેવાય. કારણ કે સર્વજ્ઞ જ સર્વોત્કૃષ્ટગુણ સંપન્ન હોય, અસર્વજ્ઞ નહિ. ઉપાસ્ય તત્ત્વનો સર્વોત્કૃષ્ટ ગુણસંપન્નત્વરૂપે સ્વીકાર કરવો તે ભક્તિ જ છે.
ગુસ્થાનપરિતિતીરગેડપિ યોનિનામે વ મ ારરૂ/રદ્દ (પૃ.98૩) ગુણસ્થાનકની પરિણતિ તરતમભાવવાળી હોવાથી યોગીઓમાં તે અપેક્ષાએ ભેદ હોવા છતાં પણ યોગીઓનો માર્ગ એક જ છે.
તત્ત્વન સર્વત્ર પ્ર: મુમુક્ષુળામસાત: Tોરરૂ/રૂર (પૃ.૧૬૧૪) પરમાર્થથી ક્યાંય પણ આગ્રહ કરવો એ મુમુક્ષુઓ માટે અયોગ્ય છે.

Page #58

कुतर्कग्रहविलयोपायद्योतनम्
।। अथ कुतर्कग्रहनिवृत्तिद्वात्रिंशिका ।। २३ ।।
अनन्तरमवेद्यसंवेद्यपदं जेयमित्युक्तं, अत्र तज्जयेनैव कुतर्कनिवृत्तिर्भवति । सैव चाऽत्यन्तमा
•
•
दरणीयेत्याह
जीयमानेऽत्र राज्ञीव चमूचरपरिच्छदः । निवर्तते स्वतः शीघ्रं कुतर्कविषमग्रहः २ ।। १ ।। जीयमान इति । जीयमाने अत्र = अवेद्यसंवेद्यपदे महामिथ्यात्वनिबन्धने पशुत्वादिशब्दवाच्ये । स्वत एव आत्मनैवाऽपरोपदेशेन शीघ्रं कुतर्क एव विषमग्रहो दृष्टाऽपायहेतुत्वेन क्रूरग्रहः, कुतर्कस्य विषमग्ग्रहः (=कुतर्कविषमग्रहः) कुटिलाऽऽवेशरूपो वा निवर्तते । राज्ञि जीयमान इव
=
** नयलता
अवेद्यादिपदं घोरमनन्तभवकारणम् । तज्जयेन जिनो भूयादसद्ग्रहनिवृत्तये ॥१॥
अत्र = त्रयोविंशतितमद्वात्रिंशिकायां तज्जयेनैव = अवेद्यसंवेद्यपदविजयेनैव जायमाना कुतर्कनिवृत्तिः अत्यन्तमादरणीया इत्याह- 'जीयमान' इति । अपरोपदेशेन = परोपदेशं विनैव निवर्तते = नियमेनाऽत्यन्तं पलायते, सम्यग्ज्ञानयोगात्, आगमप्रामाण्याऽवगमाच्च । चमूचरपरिच्छदः = सेना-पदाति-निगूढपुरुषदूतादिपरिवारः । तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये जीयमाने च नियमादेतस्मिंस्तत्त्वतो नृणाम् । निवर्तते स्वतोऽत्यन्तं कुतर्कविषमग्रहः ।। ← ( यो दृ. स. ८६ ) इति । तदुक्तं दशाश्रुतस्कन्धे अपि सेनावइम्मि णि जहा सेणा पणस्सई । एवं कम्माणि णस्संति मोहणिज्जे खयं गए ।। ← (द.श्रु.५/१२ ) इति । यदपि प्रशमरतौ मस्तकसूचिविनाशात् तालस्य यथा ध्रुवो भवति नाशः । तद्वत्कर्मविनाशो हि मोहनीयक्षये नित्यम् ।। ← (प्र. रति. २६६) इत्युक्तं यच्च तत्त्वार्थसारे गर्भसूच्यां विनष्टायां यथा बालो विनश्यति । तथा कर्म क्षयं याति मोहनीये क्षयं गते ।। ← (त.सा. १० / २३ ) इत्युक्तं तदपीहाऽनुसन्धेयम् । → हतं सैन्यमनायकम् ← ( नरा. ११) इति नराभरणवचनं न विना नायकं सेना मुहूर्त्तमपि तिष्ठति * ક્તગ્રહનિવૃત્તિ દ્વાત્રિંશિપ્રકાશ ૢ
૨૨ મી બત્રીસીમાં અવેઘસંવેદ્યપદને જીતવું જોઈએ - આમ જણાવ્યું. અવેઘસંવેદ્યપદના જયથી જ કુતર્કની નિવૃત્તિ થાય છે. માટે અહીં ‘કુતનિવૃત્તિ જ અત્યંત આદરણીય છે' - એવું બતાવવા ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે
* તર્ક વિચિત્ર ગ્રહ અને વળગાડ છે હૈં
ગાથાર્થ :- જેમ રાજા જીતાય તો તેની સેના અને જાસુસનો પરિવાર નિવૃત્ત થાય છે તેમ અવેઘસંવેદ્યપદ જીતાય તો કુતર્ક સ્વરૂપ વિચિત્ર-ગ્રહ વળગાડ સ્વતઃ ઝડપથી નિવૃત્ત થાય છે.(૨૩/૧) ટીકાર્થ :- અવેઘસંવેદ્યપદ મહામિથ્યાત્વનું કારણ છે. માટે જ પશુતા વગેરે શબ્દોથી અવેઘસંવેદ્યપદ શાસ્ત્રોમાં કહેવાય છે. આ અવેઘસંવેદ્યપદ જીતાય તો કુતર્ક સ્વરૂપ વિચિત્રગ્રંહ બીજાના ઉપદેશ વિના પોતાની જાતે જ ઝડપથી નિવૃત્ત થાય છે. જેમ રાહુ-મંગળ વગેરે ક્રૂર ગ્રહ પ્રત્યક્ષ ઉપલબ્ધ થતા અનર્થોનું કારણ છે તેમ કુતર્ક પણ આ લોકમાં દેખાતા અનેક અનર્થોનું મજબૂત મૂળ છે. અથવા કુતર્કનો કુટિલ આવેશ = વળગાડ પણ વિષમગ્રહ તરીકે લઈ શકાય. તે પણ અવેધસંવેદ્યપદ ઉપર વિજય પ્રાપ્ત થતાં સ્વતઃ તરત જ રવાના થાય
१. हस्तादर्शे ... मवद्य...' इत्यशुद्धः पाठः । २. हस्तादर्शे '...विषयग्रह' इति पाठः । परं व्याख्यानुसारेण सोऽशुद्धः ।

Page #59

१५५६
• कदाग्रहादेः गुणनाशकता •
द्वात्रिंशिका-२३/३ चमूचर-परिच्छदः ।।१।। शमाऽऽरामाऽनलज्वाला हिमानि' ज्ञानपङ्कजे । श्रद्धाशल्यं स्मयोल्लासः कुतर्कः सुनयाऽर्गला।।२।।
शमेति । व्यक्तः ।।२।। कुतर्केऽभिनिवेशस्तन्न युक्तो मुक्तिमिच्छताम् । युक्तः पुनः श्रुते शीले समाधौ शुद्धचेतसाम् ।।३।। ___कुतर्क इति । श्रुते = आगमे । 6 (म.भा. द्रोणपर्व-५/८) इति च महाभारतवचनमप्येतदर्थाऽनुपाति विज्ञेयम् ।।२३/१।।
कुतर्कमुपमिनोति- 'शमारामे'त्यादि । कुतर्को हि शमाऽऽरामाऽनलज्वाला, असदभिनिवेशजनकत्वात् । ज्ञानपङ्कजे हिमानि, यथावस्थितबोधोपघातभावात् । श्रद्धाशल्यं, यथाक्षयोपशमं यौक्तिकाऽर्थस्वीकारेऽपि आगमिकाऽर्थाऽप्रतिपत्तेः । स्मयोल्लासः, मिथ्याऽभिमानजनकत्वात् । सुनयाऽर्गला, मध्यस्थताभङ्गादिति । तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये → बोधरोगः शमाऽपायः श्रद्धाभङ्गोऽभिमानकृत् । कुतर्कश्चेतसो व्यक्तं भावशत्रुरनेकधा ।। - (यो.दृ.स.८७) इति । इदमेव चेतसिकृत्य योगसारप्राभृते अमितगतिनाऽपि → बोधरोधः शमाऽपायः श्रद्धाभङ्गोऽभिमानकृत् । कुतर्को मानसो व्याधिानशत्रुरनेकधा ।। - (यो.सा. प्रा.७/५२) इत्युक्तम् । अध्यात्मतत्त्वालोके न्यायविजयेनाऽपि → शमाम्बुवाहे प्रतिकूलवातं सद्बोधपद्मे च हिमोपपातम् । श्रद्धानशल्यं स्मयपोषकञ्च निजं हितं घ्नन्ति कुतर्कमेत्य ।। - (अ.तत्त्वा.३/१०८) इत्येवं कुतर्कस्याऽपायकारित्वमुक्तम् । कुतर्काऽभिनिवेशस्य गुणोच्छेदकता तु → चउहि ठाणेहिं संते गुणे नासेज्जा । (१) कोहेणं, (२) पडिनिवेसेणं, (३) अकयण्णुयाए, (४) मिच्छत्ताभिणिवेसेणं (स्था.सू.४/४/३७०) इत्येवं स्थानाङ्गसूत्रोक्तेरपि प्रसिद्धैव ।।२३/२।।
यतश्चैवमतः किं कार्यम् ? इत्याशङ्कायामाह- 'कुतर्क' इति । तत् = तस्मात् कारणात् = છે, જાણે કે રાજા ઉપર વિજય મળતાં તેની સેના અને જાસુસોનો પરિવાર રવાના થાય તેમ.(૨૩/૧)
ગાથાર્થ :- ઉપશમ ભાવ સ્વરૂપ બગીચાનો નાશ કરવા માટે કુતર્ક અગ્નિજ્વાળા સમાન છે. જ્ઞાનસ્વરૂપ કમળનો વિનાશ કરવા માટે હિમ સમાન કુતર્ક છે. શ્રદ્ધાને માટે કાંટા સમાન વેદનાદાયક હોય તો તે કુતર્ક છે. મિથ્યા અભિમાનને કુતર્ક ઉલ્લસિત કરનાર છે. તથા સુનયની પ્રાપ્તિમાં કુતર્ક नया (भागणीया-स्टो५२) समान छ. (२७/२)
વિશેષાર્થ - પ્રશમ, જ્ઞાન, શ્રદ્ધા, સુનયને કુતર્ક ખતમ કરે છે તથા મિથ્યાઅભિમાનને વધારે છે. માટે પ્રશમભાવ, જ્ઞાન આદિને ઈચ્છનારે વહેલી તકે કદાગ્રહને છોડવો જોઈએ. આવું અહીં સૂચિત थाय छे. (२३/२)
હ શ્રુત-શીલ-સમાધિમાં આગ્રહ રાખવો હ ગાથાર્થ - કુતર્કમાં આગ્રહ રાખવો એ મોક્ષની ઈચ્છા કરતા સાધકો માટે યોગ્ય નથી. શુદ્ધ ચિત્તવાળા સાધકોને માટે તો શ્રત, શીલ અને સમાધિમાં આગ્રહ રાખવો એ યુક્તિસંગત છે. (૨૩/૩)
ટીકાર્થ:- શ્રુત એટલે આગમ. બીજા જીવોનો દ્રોહ કરવામાંથી પાછા ફરવું, અટકવું તે શીલ તરીકે १. मुद्रितप्रतौ हस्तादर्श च 'हिमानी' इत्यशुद्धः पाठः । क्वचिच्च हस्तादर्श 'हिमाज्ञाने' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #60

• पञ्चविधा शीलव्याख्या ●
ध्यानफलभूते ।।३।।
आगमनिरपेक्षतर्कणे तथाविधतद्ग्रहरूपः अ
=
=
परद्रोहविरतिलक्षणे । समाधौ कुतर्कस्योपशम-सज्ज्ञान-श्रद्धा-सुनयनाशकत्वात् कुतर्के भिनिवेशो न = नैव युक्तः मुक्तिमिच्छतां मुमुक्षूणां शुद्धचेतसाम् । तर्हि किं कुत्राऽपि नैव युक्तोऽभिनिवेशः ? इत्याशङ्कायामाह - युक्तः = युक्तिसङ्गतः पुनः आगमे सर्वज्ञोपदिष्टाऽर्थप्रतिपादके, शीले परद्रोहविरतिलक्षणे । उपलक्षणात् पराऽनुग्रहादिग्रहः कार्यः । तदुक्तं महाभारते शान्तिपर्वणि → अद्रोहः सर्वभूतेषु कर्मणा मनसा गिरा । अनुग्रहश्च दानञ्च शीलमेतत् प्रशस्यते ।। ← (म.भा.शां. १२४/६६) इति । धर्मरत्नकरण्डके वर्धमानसूरिभिस्तु शीलं चित्तसमाधानम् ← ( धर्म.क. ११ / १४१) इत्युक्तम्। तदुक्तं पूर्वमिहापि योगभेदद्वात्रिंशिकायां शीलं = चित्तसमाधिः' ( द्वा. द्वा. १८/८-भाग-४ पृ. १२३२) इति । तीर्थोद्गालीप्रकीर्णके च नाणाहिंतो चरणं पंचहिं समितीहिं तीहिं गुत्तीहिं । एयं सीलं भणितं जिणेहिं तेलोक्कदंसीहिं ।। ← ( तीर्थो. १२२४) इत्युक्तम् । प्रकृते जीवदया - दम सच्चं अचोरियं बंभचेरसंतोसे । सम्मदंसण - णाणं तवो य सीलस्स परिवारो ।। ← ( शी. प्रा. १९) इति,
=
सीलं
विसयविरागो → (शी.प्रा.४० ) इति च शीलप्राभृतवचनमपि यथागममनुयोज्यमागममर्मज्ञैः ।
( पं. त . २ । १५५ ) इति
(सौ.नं. १३/२८ ) इति
शीलस्य सर्वप्रयत्नैः रक्षणीयत्वात्तत्राऽभिनिवेशो युक्त एव तद्विपत्तौ विपत्तय एवाऽवशिष्यन्ते । तदुक्तं राजतरङ्गिण्यां→ किं नाऽभ्येति विपर्ययं विगलने शीलस्य चिन्तामणेः ? ← (रा.त.७/ ३१६) इति । प्रकृते शीलं हि परमा विद्या शीलमेव परं तपः । नैव शीलात् परं किञ्चित् तस्माच्छीलं सदाऽऽश्रयेत् ।। ← ( सं .गी. २ / ४४ ) इति संन्यासगीतावचनं शीलं परं भूषणं ← ( नी. श. ८३ ) इति नीतिशतकवचनं विभूषणं शीलसमं नाऽन्यत् ← पञ्चतन्त्रवचनं, → शीलं हि शरणं सौम्य ! कान्तार इव देशिकः ← सौदरनन्दवचनं, → सर्वं शीलवता जीतम् ← ( म.भा. उद्योगपर्व - ३४/४७) इति महाभारतवचनं, → चण्डालोऽपि हि शीलस्थः तं देवा ब्राह्मणं विदुः ← ( अ.श. २०४ ) इति अवदानशतकवचनञ्चावधेयम् । ध्यानफलभूते समाधौ तदेवाऽर्थमात्रनिर्भासं स्वरूपशून्यमिव समाधिः ← (यो.सू. ३/३) इति योगसूत्रदर्शिते । दीप्रायां दृष्टौ वर्तमानस्य श्रवणं श्रुतादिलक्षणतत्त्वाऽभिनिवेशफलमवगन्तव्यम् । तदुक्तं षोडश → श्रवणं तत्त्वाऽभिनिवेशपरमफलम् ← ( षो. ११/४ ) इति । श्रुताद्यभिनिवेशस्य युक्तत्वादेव हरिभद्रसूरिभिः धर्मबिन्दौ तत्त्वाभिनिवेशः ← (ध. बिं. ५ / ४९ ) इत्युक्तम् । अतत्त्वाभिनिवेशस्तु महात्मनां न सम्भवति। तदुक्तं धर्मबिन्दो अनभिनिवेशवांस्तु तद्युक्तः खल्वतत्त्वे, स्व-स्वभावोत्कर्षात्, मार्गानुसारित्वात्, तथारुचिस्वभावत्वात्, श्रवणादौ प्रतिपत्तेः, असदाचारगर्हणात् ← (ध.बिं.५/२०-२१-२२२३-२४-२५) इति । प्रकृते च
कुतर्केऽभिनिवेशस्तन्न युक्तो मुक्तिवादिनाम् । युक्तः पुनः श्रुते शीले समाधौ च महात्मनाम् ।। ← (यो. दृ.स. ८८) इति योगदृष्टिसमुच्चयकारिकाऽवधेया । तदुक्तं योगसारप्राभृतेऽपि અહીં વિવક્ષિત છે. ધ્યાનનું ફળ હોય તેથી સમાધિ અહીં સમાધિશબ્દથી ગ્રહણ કરવી. (૨૩/૩) વિશેષાર્થ ઃ- વાસનાનો ભીખારી શીલભ્રષ્ટ જીવ બીજા જીવોને દ્રોહ કરે છે. વિશુદ્ધ શીલવાળો જીવ બીજાને પોતાના નિમિત્તે તથાવિધ કર્મ બંધાય તેવો દ્રોહ નથી કરતો. તે આશયથી અહીં શીલ
=
शीले
=
=
१५५७
=
- પરદ્રોત્યાગ- આમ જણાવેલ છે. બીજી મહત્ત્વપૂર્ણ વાત એ છે કે મલિન તત્ત્વમાં આગ્રહ-કદાગ્રહ

Page #61

१५५८
• तत्त्वाभिनिवेशस्याssदरणीयता •
द्वात्रिंशिका - २३/४
उक्तं च योगमार्गज्ञैस्तपोनिर्धूतकल्मषैः । ' भावियोगिहितायोच्चैर्मोह 'दीपसमं वचः ।।४।। → कुतर्केऽभिनिवेशोऽतो न युक्तो मुक्तिकाङ्क्षिणाम् । आत्मतत्त्वे पुनर्युक्तः सिद्धिसौधप्रवेशके ।। ← (यो.सा.प्रा. ७ / ५३ ) इति ।
अभिनिवेशत्वाऽवच्छिन्नस्य परमार्थतो हेयत्वेऽपि योगप्राथम्यदशायामप्रशस्तकषायनिवारणाय प्रशस्तकषायाणामिव कुतर्काद्यभिनिवेशविनिवारणकृते श्रुत-शीलाद्यभिनिवेशस्य प्रयोजनभूतत्वमप्रत्याख्येयमेव । श्रुत-शीलादीनां भवनिस्तारकत्वमपि नैगमनयदृष्ट्या सम्मतमेव । अत एव तेष्वाग्रहः सङ्गच्छत एव ।
बौद्धदर्शनवर्ती अपुनर्बन्धको मित्रादिगतः सव्वदा सीलसम्पन्नो पञ्ञवा सुसमाहितो । अज्झत्तचिन्ती सतिमा ओघं तरति दुत्तरं ।। ← (सु.नि. ९ / २२ ) इति सुत्तनिपातादिवचनाऽवलम्बनेन शीलाद्यभिनिवेशं करोत्येव । एवं वैदिकदर्शनगतोऽपि मित्रादिवर्ती अपुनर्बन्धकः अतस्समाधिहीनस्य सर्वशास्त्रविदोऽपि वा । नूनं दुस्तर एवाऽयं भवदुःखपयोनिधिः ।। ← ( रा.गी. ८/५४) इति रामगीतादिवचनमालम्ब्य समाध्याद्यभिनिवेशं कुरुते । जैनतन्त्राऽवस्थितोऽपुनर्बन्धकः पुनः कसाया अग्गिणो वृत्ता सुय सील तवो जलं ← (उत्त.२३ । ५३ ) इति उत्तराध्ययनसूत्रवचनात् समाहिकारए णं तमेव समाहिं पडिलब्भइ ← (व्या. प्र.७ /१) इति व्याख्याप्रज्ञप्तिवचनात् इति शीलप्राभृतवचनाच्च श्रुतादावभिनिवेशमालम्बते ।
सीलेण विणा विसया णाणं विणासंति ← ( शी. प्रा. २)
प्रकृते मित्रादिदृष्टिचतुष्के तु विशेषतः तत्त्वाऽभिनिवेशस्याऽऽदरणीयत्वम् । अयं तत्त्वाऽभिनिवेशोSप्युत्तरोत्तरदृष्टौ विशुध्यमानः सन् मतिज्ञानाद्युत्कर्षः केवलज्ञाने इव, साक्षिभावपरिणमने विलीयते । इदमेवाऽभिप्रेत्य योगसारप्राभृतेन कुत्राऽप्याग्रहस्तत्त्वे विधातव्यो मुमुक्षुभिः । निर्वाणं साध्यते यस्मात् समस्ताऽऽग्रहवर्जितैः ।। ← (यो.सा. प्रा. ९ / ३४ ) इत्युक्तमिति गम्भीरधिया भावनीयम् ||२३/३|| મનને મલિન બનાવીને મોક્ષથી દૂર રાખે છે. જ્યારે શ્રૃત, શીલ, સમાધિનો વિવેકપૂર્ણ સાત્ત્વિક આગ્રહ જીવને મોક્ષની નજીક પહોંચાડે છે. ઉપલી ભૂમિકામાં તો તે સાત્ત્વિક આગ્રહ પણ સ્વયં છૂટી જાય છે. જેમ અપ્રશસ્ત કષાયનો અવાર નવાર ભોગ બની જવાય તેવા સંયોગમાં પ્રશસ્ત કષાયનું અવલંબન પ્રયોજનભૂત બની જાય છે. પરંતુ ઊપલી આત્મદશામાં પ્રશસ્ત કષાય પણ સ્વયં છૂટી જાય છે અને જીવ જ્ઞાતા-દૃષ્ટા-અસંગ સ્વભાવમાં સ્થિર થઈ જાય છે. તેમ કુતર્ક વગેરેનો અપ્રશસ્ત આગ્રહ-કદાગ્રહ રવાના કરવા આગમ-શીલ-સમાધિનો આગ્રહ આદરણીય બને છે. પરંતુ અસંગ આત્મદશા પ્રગટે, સંસારમોક્ષ પ્રત્યે તુલ્ય મનોવૃત્તિ વર્તે ત્યારે શ્રુત વગેરેનો આગ્રહ પણ આપમેળે છૂટી જાય છે. પરંતુ ૨૨ મી બત્રીસીમાં જણાવેલા યોગી હજુ સુધી દીપ્રા દૃષ્ટિ સુધી જ પહોંચેલ હોવાથી તેમને માટે આગમશીલ વગેરેનો આગ્રહ રાખવો ઉપકારી નીવડે તેમ છે. આ કારણસર અહીં આગમ વગેરેનો આગ્રહ राजवा उपर मार खास छे. (२३/३)
# પરોપકાર માટે યોગીની પ્રવૃત્તિ
ગાથાર્થ :- તપ દ્વારા જેણે આત્માનો કચરો ધોઈ નાંખેલ છે તેવા યોગમાર્ગવિશારદોએ ભાવી યોગીના અત્યંત હિત માટે મોહાન્ધકારદીપસમાન વચન કહેલ છે કે [જે કહેલ છે તે પાંચમી ગાથામાં છે.](૨૩/૪) १. हस्तादर्शे ‘भावयोगि’ इत्यशुद्धः पाठः । हस्तादर्शान्तरे च 'भावयोग' इत्यशुद्धः पाठः । २. हस्तादर्शे 'महादीप...' इति पाठः । व्याख्यानुसारेण च सोऽशुद्धः ।

Page #62

• તિવયોનિનો વિવાદુના: •
१५५९ उक्तं चेति । उक्तं च निरूपितं पुनः योगमार्गज्ञैः = अध्यात्मविद्भिः पतञ्जलिप्रभृतिभिः तपोनिधूतकल्मषैः = प्रशमप्रधानेन तपसा क्षीणमार्गाऽनुसारिबोधबाधकमोहमलैः भावियोगिहिताय = भविष्यद्विवादबहुलकलिकालयोगिहितार्थं उच्चैः = अत्यर्थं मोहदीपसमं = मोहाऽन्धकारप्रदीपस्थानीयं વવો = વનમ્ ||૪|| वादांश्च प्रतिवादांश्च वदन्तो निश्चितांस्तथा । तत्त्वान्तं नैव गच्छन्ति तिलपीलकवद् गतौ ।।५।। ___ वादांश्चेति। वादांश्च पूर्वपक्षरूपान् प्रतिवादांश्च परोपन्यस्तपक्षप्रतिवचनरूपान् वदन्तो = ब्रुवाणाः निश्चितान् असिद्धाऽनैकान्तिकादिहेत्वाभासनिरासेन तथा = तेन प्रकारेण तत्तच्छास्त्रप्रसिद्धन
योगबिन्दुकारिका(यो.वि.६६)संवादेनैतदेव समर्थयमान आह- “उक्तमिति । योगबिन्दुव्याख्यानुसारेणैव વિવૃતિ- “ઉ વ = નિરૂપિત પુન રૂત્યાદ્રિ | સુસ્પષ્ટ ઇવ ટીછાર્થ: Jાર૩/૪
पतञ्जल्युक्तमेवाऽऽह- 'वादांश्चेति । इयं कारिका अध्यात्मोपनिषद्(१/७४)योगबिन्दु (६७) प्रभृतौ समुद्धृता वर्तते । योगबिन्दुव्याख्यानुसारेण विवृणोति- वादांश्च पूर्वपक्षरूपानित्यादिः । वादलक्षणं तु → विरुद्धयोः धर्मयोरेकधर्मव्यवच्छेदेन स्वीकृततदन्यधर्मव्यवस्थापनार्थं साधनदूषणवचनं = वादः 6
ટીકાર્થ :- યોગમાર્ગસ્વરૂપ અધ્યાત્મ તત્ત્વને જાણકાર એવા પતંજલિ વગેરે મહર્ષિઓ થઈ ગયા. તેઓએ પ્રશમ-ઉપશમ ભાવની મુખ્યતા રાખીને તપ કરવા દ્વારા પોતાનો મોહનો મેલ ધોઈ નાંખ્યો. મોક્ષમાર્ગને અનુસરનારા તત્ત્વબોધના પ્રગટીકરણમાં બાધક એવો મોહનો કચરો ક્ષીણ થવાના કારણે તેઓને યોગમાર્ગનો બોધ થયો. તેથી ભવિષ્યકાળમાં વાદ-વિવાદને વારંવાર કરનારા એવા કલિકાલના યોગીઓના અત્યંત હિત માટે એક સુંદર વાત કરી. તે વાત મોહના અન્ધકારને દૂર કરવા માટે દીવા સમાન છે. તે વાત આગળના શ્લોકમાં બતાવવામાં આવશે. (૨૩/૪)
વિશેષાર્થ - ઈતરદર્શનીઓ પણ સમતા-વૈરાગ્યને કેન્દ્રસ્થાનમાં રાખીને તપ વગેરે સાધના કરે તો મોહનો કચરો ધોવાઈ જાય. મતલબ કે ઈતરદર્શનવાળા પણ પાપનો અનુબંધ તોડી શકે છે. તેના કારણે માર્ગાનુસારી તત્ત્વજ્ઞાન તેમને પણ થઈ શકે છે. આ તત્ત્વજ્ઞાન કરુણાસભર હોવાના કારણે માત્ર વર્તમાન કાળના જ નહિ પણ ભવિષ્યના પણ અનેક યોગીઓના હિત માટે સહજ રીતે એમના મોઢામાંથી એવા ઉદ્દગાર નીકળી જાય છે કે જે અનેકની મૂઢતાને દૂર કરે. આ બાબત અહીં ખૂબ જ ઉલ્લેખનીય છે. આના ઉપર ઊંડો વિચાર કરવાથી વાડાબંધી, સંકુચિતતા, ક્ષુદ્રતા, તુચ્છતા, સાંપ્રદાયિક ઝનૂન, દષ્ટિરાગ વગેરે દૂર થાય છે તથા મધ્યસ્થ અને માર્ગસ્થ ક્ષયોપશમ પ્રગટે છે, મૈત્રી વગેરે ભાવો ખરા અર્થમાં હૈયામાં ઊગી નીકળે છે. (૨૩/૪)
હું પતંજલિ મહર્ષિની શિખામણ છે. ગાથાર્થ :- શાસ્ત્રમાન્ય રીતે નિશ્ચિતરૂપે વાદ અને પ્રતિવાદને કરતા મુમુક્ષુઓ આત્માદિ તત્ત્વની પ્રકૃણ જાણકારીને પામી શકતા નથી. તલને પીલનારો ઘાંચીનો બળદ ગોળ-ગોળ ફરવા છતાં પણ હું કેટલું ફર્યો ?” એ જાણી શકતો નથી તેમ ઉપરોક્ત વાત સમજવી. (૨૩/૫)
ટીકાર્થ - પૂર્વપક્ષની રજુઆત કરવી તે વાદ કહેવાય. વાદીએ બતાવેલી બાબતનો (= પક્ષનો) જવાબ આપવો તે પ્રતિવાદ કહેવાય. તે તે શાસ્ત્રને માન્ય હોય તે રીતે અસિદ્ધ, અનૈકાંતિક, વિરુદ્ધ વગેરે હેત્વાભાસનું ૨. દસ્તાવ .કમૃતિ..” તિ ગુટિતા . | ૨. મુદ્રિતપ્રતો ‘તા જિ.' તિ પd. | સ વાર્થતઃ શુદ્ધ: પરં सन्दर्भानुसारेणाऽशुद्धः प्रतिभाति ।

Page #63

१५६०
• सम्यग्नयबोधविरहतः शास्त्रकलहः • द्वात्रिंशिका-२३/५ सर्वेऽपि 'दर्शनिनो मुमुक्षवोऽपि तत्त्वान्तं = आत्मादितत्त्वप्रसिद्धिरूपं न = नैव गच्छन्ति = प्रतिपद्यन्ते, (गतौ) तिलपीलकवत् = 'तिलपीलक इव । निरुद्धाऽक्षिसञ्चारस्तिलयंत्रवाहनपरो यथा ह्ययं नित्यं भ्राम्यन्नपि निरुद्धाऽक्षतया न तत्परिमाणमवबुध्यते, एवमेतेऽपि वादिनः स्वपक्षाऽभिनिवेशाऽन्धा विचित्रं वदन्तोऽपि नोच्यमानतत्त्वं प्रतिपद्यन्ते इति ।।५।। (प्र.न.त.८/१) इति प्रमाणनयतत्त्वालोकालङ्कारसूत्रोक्तं ग्राह्यम् । पूर्वं वादद्वात्रिंशिकायां (द्वा.द्वा.८/१ भाग-२, पृ.५४१) निर्दिष्टानि तल्लक्षणान्तराणीहानुसन्धेयानि । स्पष्टप्रायः टीकार्थः । नवरं तिलयन्त्रवाहनपरः इत्यनन्तरं गतौ = वहनरूपायां सत्यामिति दृश्यम् । तदुक्तं योगसारप्राभृतेऽपि →
ऊचिरे ध्यानमार्गज्ञा ध्यानोद्भूतरजश्चयाः । भावियोगिहितायेदं ध्वान्तदीपसमं वचः ।। वादानां प्रतिवादानां भाषितारो विनिश्चितम् । नैव गच्छन्ति तत्त्वान्तं गतेरिव विलम्बिनः ।।
- (यो.सा.प्रा.७/३२-३३) इति । अध्यात्मतत्त्वालोकेऽपि → सभासु वाद-प्रतिवाद-जल्पा विशारदानां विविधा भवन्ति। तत्त्वान्तसिद्धिर्न हि लभ्यते तैर्दृष्टान्तभूतस्तिलपीलकोऽत्र ।। ८ (अ.तत्त्वा. ३/१०९) इत्युक्तम् । तदुक्तं प्रेमगीतायां अपि → तर्कवाद-विवादांस्तु त्यजन्ति प्रेमयोगिनः - (प्रे. गी.२०६) इति। एतेन → वादानां प्रतिवादानां नाऽत्र किञ्चित् प्रयोजनम् - (म.गी.२/२२) इति महावीरगीतावचनमपि व्याख्यातम् । तदुक्तं नारदभक्तिसूत्रे अपि → वादो नाऽवलम्ब्यः - (ना.भ. सू.७४) इति। → ये चान्ये ह वृथा तर्क-दृष्टान्त-कुहकेन्द्रजालैर्वैदिकेषु परिस्थातुमिच्छन्ति तैस्सह न संवसेत् + (मैत्रा.७/८) इति मैत्रायण्युपनिषद्वचनतोऽपि तन्त्रान्तरीयो योगी विवादादित उपरमत्येवेत्यवधेयम् । तदुक्तं नारदपरिव्राजकोपनिषदि संन्यासगीतायाञ्च → अतिवादाँस्त्यजेत् तर्कान्, पक्षं कञ्चन नाऽऽश्रयेत् + (ना.परि.५/२१, सं.गी.१०/२४) इति प्राग् (द्वा.द्वा.८/६ भाग-४ पृ.५५१) दर्शितमेव । प्रकृते → सर्वनयोक्ततत्त्वानां बोधं विना जगज्जनाः। परस्परं च युध्यन्ति क्लिश्यन्ति धर्मभेदतः ।। 6 (अध्या.गी.११७) इति अध्यात्मगीतावचनं, → मूढा न जानन्ति मिथ्यातर्केण वेष्टिताः - (यो.शि.१/ ३४) इति च योगशिखोपनिषद्वचनं भावनीयं मध्यस्थैः ।।२३/५।। નિરાકરણ કરીને વાદ-પ્રતિવાદ કરતા સર્વ ધર્મના અનુયાયી મુમુક્ષુઓ પણ આત્મા વગેરે તત્ત્વની પ્રકૃષ્ટ સમજણ પામતા નથી. તલને પીલનારા બળદનું દષ્ટાંત અહીં વિચારવું. જેમ તલની ઘાણીને ફેરવનાર બળદની આંખ ઢાંકી દેવામાં આવે છે. તેથી તે રોજ સતત ફરવા છતાં પણ તેની આંખ ઢાંકેલી હોવાના કારણે “કેટલું ફર્યો ?' તેનું જ્ઞાન તે બળદને થતું નથી. તેમ પોત-પોતાના પક્ષની પક્કડમાં અંધ થયેલા પ્રસ્તુત અનેક વાદીઓ પણ વિવિધ સ્વરૂપે બોલવા છતાં પ્રતિવાદી દ્વારા બોલવામાં આવતા તત્ત્વને-પદાર્થને સ્વીકારતા નથી. (૨૩/૫)
વિશેષાર્થ:- હેતુ પક્ષમાં ન રહે તો અસિદ્ધ નામનો હેત્વાભાસ કહેવાય. હેતુ વિપક્ષમાં પણ રહે તો તે અનૈકાન્તિક નામનો હેત્વાભાસ બને. હેતુ સાધ્યાભાવવ્યાપ્ત બને તો વિરુદ્ધ નામે હેત્વાભાસ બને. આ હેત્વાભાસનો પ્રયોગ કરવામાં આવે તો જવાબ ખોટો કહેવાય. આ હેત્વાભાસનો પ્રયોગ ન કરવામાં આવ્યો હોય તો જવાબ સાચો કહેવાય. આવા સાચા જવાબ વાદસભામાં પ્રતિવાદી દ્વારા આપવામાં આવે તો પણ વાદી તે તત્ત્વને સ્વીકારતા નથી હોતા. પરંતુ વાદ-વિવાદ-વાણીનો વ્યાયામ કરે જ રાખે છે; પોતાની માન્યતા છોડતા નથી. પોતાના પક્ષનો કદાગ્રહ તેને વિચારાંધ બનાવી મૂકે છે. માટે પતંજલિ મહર્ષિ કહે છે કે વાદ१. हस्तादर्श 'दर्शिनो' इत्यशुद्धः पाठः । २. हस्तादर्श 'तिपी...' इति त्रुटितः पाठः ।

Page #64

• शब्दार्थोभयभेदेन विकल्पत्रैविध्यम् •
१५६१
विकल्पकल्पनाशिल्पं प्रायोऽविद्याविनिर्मितम् । तद्योजनामयश्चाऽत्र कुतर्कः किमनेन तत् || ६ || विकल्पेति । विकल्पाः शब्दविकल्पा अर्थविकल्पाश्च तेषां कल्पनारूपं शिल्पं ( = विकल्पकल्पनाशिल्पं) प्रायो = बाहुल्येन अविद्याविनिर्मितं = ज्ञानावरणीयादिकर्मसम्पर्कजनितम् । तद्योजनामयः : तदेकधारात्मा चाऽत्र कुतर्कः । तत् किमनेन मुमुक्षूणां दुष्टकारणप्रभवस्य सत्कार्याऽहेतुत्वात् ।। ६ ।।
=
कुतर्काऽसारतामेवोपदर्शयति- 'विकल्पे 'ति । 'एष वन्ध्यासुतो याति खपुष्पकृतशेखरः । मृगतृष्णाम्भसि स्नातः शशशृङ्गधनुर्धरः । । ' ( ) इत्यादिस्वरूपाः पूर्वोक्ताः (पृ.२२८, पृ.७४८) शब्दविकल्पाः = शब्दप्रधाना वस्तुशून्या विकल्पाः, 'नीलरूपं घटाद् भिन्नं स्यादभिन्नं वा ? इत्यादिरूपेणाऽर्थं विकल्प्य नीलरूपाद्यर्थाऽपलापकारिणः अर्थविकल्पाः चशब्देन 'वन्ध्यासुतजनकत्वमवन्ध्यायामभिमतं वन्ध्यायां वा ?” इत्यादिस्वरूपाः तदुभयविकल्पाः समुच्चिताः । तेषां कल्पनारूपं शिल्पं, तदेव च दुःखमूलम् । तदुक्तं समाधितन्त्रे → यदन्तर्जल्पसम्पृक्तमुत्प्रेक्षाजालमात्मनः । मूलं दुःखस्य तन्नाशे शिष्टमिष्टं परं पदम् ।। ← ( स तं . ८५ ) इति ।
तदेकधारात्मा विकल्पैकप्रवाहात्मकः । तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये
अविद्यासङ्गताः प्रायो
विकल्पाः सर्व एव यत् । तद्योजनात्मकश्चैष कुतर्कः किमनेन तत् ।। ← ( यो. दृ.स. ९० ) इति । हस्तादर्शे च ' तदेकाधारात्मा' इति पाठः । तत्र च 'विकल्पैकाऽऽश्रयात्मक' इत्यर्थः कार्यः । दुष्टकारणप्रभवस्य दुष्टोपादानोपादेयस्य सत्कार्याऽहेतुत्वात् तेन पङ्कज-हरिकेशचाण्डालादीनां
दुष्टनिमित्तकारणप्रभवत्वेऽपि पूजा- प्रव्रज्यादिहेतुत्वेऽपि न क्षतिः । । २३ / ६।।
=
1
=
વિવાદને છોડી, કુતર્કોને રવાના કરી મધ્યસ્થ ભાવે યોગસાધનામાં આત્મકલ્યાણના લક્ષે લાગી જવું એ જ मात्र खाप उर्तव्य छे. (२३/५)
ગાથાર્થ :- વિકલ્પોની કલ્પના સ્વરૂપ શિલ્પ પ્રાયઃ અવિદ્યાથી નિર્મિત હોય છે. પ્રસ્તુતમાં કુતર્ક તેની યોજના કરવા સ્વરૂપ છે. તેથી વિકલ્પથી સર્યું. (૨૩/૬)
ટીકાર્થ :- વિકલ્પો શબ્દસંબંધી હોય કે અર્થસંબંધી હોય પરંતુ તે બન્ને પ્રકારના વિકલ્પોની કલ્પના સ્વરૂપ શિલ્પ પ્રાયઃ જ્ઞાનાવરણીય વગેરે કર્મસ્વરૂપ અવિદ્યાના સંપર્કથી જ ઉત્પન્ન થાય છે. પ્રસ્તુતમાં કુતર્ક તો દ્વિવિધ વિકલ્પોની કલ્પનાના એક પ્રવાહસ્વરૂપ જ છે. અથવા કુતર્ક માત્ર વિકલ્પ આધારિત છે. તે કારણે મુમુક્ષુઓને આવા કુતર્કથી સર્યું. કારણ કે ખરાબ કારણથી ઉત્પન્ન થયેલું કાર્ય ક્યારેય સુંદર કાર્યનો હેતુ બની ન શકે.(૨૩/૬)
વિશેષાર્થ :- આ વંધ્યાપુત્ર આકાશપુષ્પની માળા લઈને જાય છે કે વાઘનું શીંગડુ લઈને જાય છે ?’ આ શબ્દવિકલ્પ = શાબ્દિક વિકલ્પ કહેવાય. કારણ કે અહીં અર્થશૂન્ય શબ્દ જ કેન્દ્રસ્થાનમાં ગોઠવાયેલ છે. જ્યારે ‘આત્મા સર્વથા નિત્ય છે કે અનિત્ય છે ?’ આ વિકલ્પમાં અર્થની મુખ્યતા હોવાના કારણે તે અર્થવિકલ્પ કહેવાય. આ બન્ને વિકલ્પની કલ્પના જ્ઞાનાવરણ કર્મ સ્વરૂપ ખરાબ કારણથી ઉત્પન્ન થતી હોવાથી તથાવિધ કલ્પનાની પરંપરા-ધારાબદ્ધ પ્રવાહ સ્વરૂપ કુતર્ક પણ મુમુક્ષુ માટે ત્યાજ્ય છે. કાદવ અપવિત્ર છે તો કાદવથી બનાવવામાં આવેલી ચીજ પવિત્ર હોઈ ન શકે. કાદવને છોડનાર માણસે કાદવથી બનેલી ચીજ પણ છોડવી જોઈએ. કાદવ = જ્ઞાનાવરણીય કર્મ અથવા તજ્જન્ય વિકલ્પકલ્પના. તેનાથી બનેલી ચીજ = કુતર્ક. અપવિત્ર હોવાના કારણે કુતર્કને મુમુક્ષુએ છોડવા જોઈએ. (૨૩/૬)

Page #65

१५६२ • कुतर्कः प्रायः जातिरूपः •
द्वात्रिंशिका-२३/७ जातिप्रायश्च बाध्योऽयं प्रकृताऽन्यविकल्पनात् । हस्ती हन्तीतिवचने प्राप्ताऽप्राप्तविकल्पवत् ।।७।। ___ जातिप्रायश्चेति । जातिप्रायश्चः दूषणाऽऽभासकल्पश्च बाध्यः प्रतीति-फलाभ्यां अयं = कुतर्कः, प्रकृताऽन्यस्य = उपादेयाद्यतिरिक्तस्य अप्रयोजनस्य वस्त्वंशस्य विकल्पनात् (=प्रकृतान्यविकल्पनात्) । 'हस्ती हन्तीति वचने हस्त्यारूढेनोक्ते प्राप्ताऽप्राप्तविकल्पवत् नैयायिकच्छात्रस्य । यथा ह्ययमित्थं वक्तारं प्रति “किमयं हस्ती प्राप्त व्यापादयति ? उताऽप्राप्तं ? आद्ये त्वामपि व्यापादयेत्, अन्त्ये च जगदपी"ति विकल्पयन्नेव हस्तिना गृहीतो मिण्ठेन कथमपि मोचितः । तथा तथाविधविकल्पकारी तत्तद्दर्शनस्थोऽपि कुतर्कहस्तिना गृहीतः सद्गुरुमिण्ठेनैव मोच्यत इति ।।७।।
अविद्यानिर्मितत्वेन कुतर्कस्य सत्कार्याऽहेतुत्वमेवोपोबलयति- 'जाती'ति । → साधर्म्य-वैधाभ्यां प्रत्यवस्थानं = जातिः - (न्या.सू.१/२/१८) इति न्यायसूत्रं उपादेयाद्यतिरिक्तस्य = उपादेय-हेयसंवराऽऽश्रव-बन्ध-निर्जरादिव्यतिरिक्तस्य अप्रयोजनस्य = आध्यात्मिकप्रयोजनापेतस्य वस्त्वंशस्य विकल्पनात् = आगमनिरपेक्षं तर्कणात् । तथाहि- कश्चिन्नैयायिकः छात्रः कुतश्चिदागच्छन् अवशीभूतमत्तहस्त्यारूढेन केनचिदुक्तः ‘भोः ! भोः ! त्वरितमपसर, हस्ती व्यापादयति' इति च । तथाऽपरिणतन्यायशास्त्रः अयं नैयायिकश्छात्रः इत्थं वक्तारं हस्त्यारूढं कञ्चित् प्रति 'किमयं हस्ती प्राप्तं व्यापादयति उताऽप्राप्तम्? आद्ये विकल्पे कक्षीक्रियमाणे त्वामपि = त्वामेव व्यापादयेत्, प्राप्तिभावात् । अन्त्ये च अप्राप्तघातविकल्पे जगदपि सकलं व्यापादयेत्, अप्राप्त्यविशेषात्' इति विकल्पयन्नेव हस्तिना गृहीतः। प्रकृते च छात्रत्रितयोदाहरणमपि अध्यात्मवैशारद्यां (अध्यात्मोपनिषट्टीका-१/७४ पृ.१४८) अस्मदुक्तमनुसन्धेयम् । तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चयेऽपि → जातिप्रायश्च सर्वोऽयं प्रतीति-फलबाधितः । हस्ती व्यापादयत्युक्तो प्राप्ताऽप्राप्तविकल्पवत् ।। - (यो.दृ.स.९१) इति । शिष्टं स्पष्टम् ।।२३/७।।
હ પ્રાપ્ત-અપ્રાપ્ત વિષયક વિલ્પ અસાર છે ગાથાર્થ - આ કુતર્ક જાતિપ્રાય છે. અપ્રસ્તુત બાબતનો વિકલ્પ કરવાથી કુતર્ક બાધ્ય છે. હાથી भारे छ' - आप वयनमा आHI विडयनी म मापात वी. (२३/७) ।
ટીકાર્થ :- જાતિ એટલે ખોટા દૂષણ. કુતર્ક ખોટા દૂષણ સમાન હોય છે. ઉપાદેય વગેરે પ્રસ્તુત વિષય સિવાયના અપ્રયોજનભૂત વસ્તુઅંશનો વિકલ્પ ઉઠાવવાના કારણે કુતર્ક પ્રતીતિ અને ફળથી બાધિત થાય છે. હાથી મારે છે' - આ પ્રમાણે હાથી ઉપર બેસેલા મહાવત વડે કહેવાયું ત્યારે નૈયાયિક વિદ્યાર્થીના પ્રાપ્ત અને અપ્રાપ્તવિષયક વિકલ્પની જેમ કુતર્ક જાણવો. જેમ “હાથી મારે છેઆવું કહેનાર મહાવત પ્રત્યે “હાથી શું પ્રાપ્તને મારે કે અપ્રાપ્તને મારે ? જો હાથી પ્રાપ્તને = અડેલાને મારે-આવો પ્રથમ વિકલ્પ માન્ય કરવામાં આવે તો હે મહાવત ! હાથી તમને પણ મારશે. કારણ કે હાથીથી તમે પ્રાપ્ત = સંયુક્ત છો. તથા જો હાથી અપ્રાપ્તને પણ મારે તો આખા જગતને પણ મારશે, માત્ર મને નહિ. માટે હાથીથી ગભરાઈને ભાગવાની જરૂર નથી. આ પ્રમાણે અપ્રયોજનભૂત વિકલ્પ કરતો નૈયાયિક વિદ્યાર્થી હાથ વડે પકડાયો. પછી માંડ માંડ મહાવત વડે તે છોડાવાયો. તેમ અપ્રયોજનભૂત વિષયમાં વિકલ્પ = ચર્ચા કરનારો તે-તે ધર્મમાં રહેલો સાધક પણ કુતર્ક સ્વરૂપ હાથી વડે પકડાય છે તથા સદ્ગસ્વરૂપ મહાવત દ્વારા જ તે કુતર્કગજેન્દ્રથી છોડાવાય છે. (૨૩૭)

Page #66

• માવોત્તરપર્યન્તઃ યુતિ. •
१५६३ स्वभावोत्तरपर्यन्त एषोऽत्राऽपि च तत्त्वतः। नाऽर्वाग्दृग्ज्ञानगम्यत्वमन्यथाऽन्येन कल्पनात् ।।८।।
સ્વમારિા ષ = કુતર્વ: માવોત્તરપર્યન્તઃ, સત્ર ૨ “વસ્તુમાસ્તર વીચ” ()
कुतर्कः कथमवसेयः ? इत्याशङ्कायामाह- ‘स्वभावे'ति । 'आपो दहन्ति वह्निसन्निधौ' एष कुतर्कः । 'कुत आपो वलिसन्निधावेव दहन्ति ? न तु तदसन्निधावपि ?' इति प्रतिवादिना पर्युनुयुक्ते सति 'अपां तादृश एव स्वभावो यदुत वह्निसन्निधावेव दाहकरणम्' इत्येवं स्वभाव एव उत्तरपर्यन्ते वाच्य इति कुतर्कः स्वभावोत्तरपर्यन्तो भवति । अत्र च कुतर्के नाऽर्वाग्दृग्ज्ञानगम्यत्वं, 'वस्तुस्वभावैरुत्तरं
વિશેષાર્થ:- દષ્ટાંત આ મુજબ છે કે ન્યાયશાસ્ત્રને ભણતો કોઈક વિદ્યાર્થી રસ્તા ઉપરથી પસાર થઈ રહ્યો હતો. તે સમયે એક ઉન્મત્ત હાથી સામેથી આવી રહ્યો હતો. મહાવતના કાબુની બહાર તે ગાંડો હાથી રસ્તા ઉપર દોડી રહ્યો હતો. હાથીની ઉપર બેસેલા મહાવતે દૂર રહેલા પેલા વિદ્યાર્થીને કહ્યું કે “હે યુવાન ! તું જલ્દી દૂર ભાગ. નહિતર હાથી તને મારી નાખશે.પેલા યુવાન વિદ્યાર્થીને તર્કશાસ્ત્ર પરિણમેલ ન હોવાથી તે મહાવતને કહે છે કે “હે મૂર્ખ ! આ પ્રમાણે યુક્તિશૂન્ય પ્રલાપ કેમ કરે છે? યુક્તિ આ પ્રમાણે છે. હાથીને જે અડકેલ હોય તેને હાથી મારે કે હાથીને જે અડેલ ન હોય તેને હાથી મારે ? જો અડેલાને હાથી મારે તો પહેલાં હાથી તને જ મારી નાંખે. કારણ કે તું હાથીને અડેલ છે. જો હાથી પોતાને નહિ અડેલને મારે તો જગતના તમામ જીવોને હાથી મારી નાખશે. કારણ કે તારા સિવાય બધા જ તેને અડેલ નથી.” આ પ્રમાણે તે વિદ્યાર્થી દલીલ કરે છે. તેટલામાં હાથીએ તેને પકડ્યો. પછી કુશળ મહાવતે માંડ-માંડ તેને છોડાવ્યો. આવા કુતર્કો કરવાથી ફાયદો શો ?
તમામ કુતર્કો અસત્ય દૂષણ સમાન હોય છે. કારણ કે સામેની વ્યક્તિ જ્યારે પોતાની વાત રજુ કરે ત્યારે કુતર્ક કરનારના મગજમાં એ જ ધૂન ચાલતી હોય છે કે સામેની વ્યક્તિની માન્યતા કોઈ પણ રીતે ખોટી જ પાડવી. તેની માન્યતાને ખોટી સિદ્ધ કરવા માટે જ્યારે કુતર્કવાદીને સાચા દૂષણ તેની માન્યતામાં/વાતમાં જણાતા નથી ત્યારે સામેની વ્યક્તિને જે અર્થ માન્ય હોય તેનાથી જુદા જ પ્રકારના અર્થનું ઉદુભાવન કરીને દૂધમાંથી પોરા કાઢવાની જેમ ખોટા ખોટા કાલ્પનિક દૂષણો રજૂ કરીને સામેની વ્યક્તિની વાતને ખોટી ઠરાવવા માટે તે મથામણ કરે છે અને ખોટા દૂષણોથી કુતર્કવાદી સામેની વ્યક્તિની માન્યતાને ખોટી ઠરાવે છે. આ ખોટા દૂષણ એટલે જાતિકુતર્ક. મુમુક્ષુએ આત્માર્થીએ આવા કુતર્કોથી કાયમ દૂર રહેવું જોઈએ. તેમ છતાં કર્મવશ મુમુક્ષુ કુતર્કને કરી બેસે તો સદ્ગુરુરૂપી મહાવત કુતર્કગજરાજથી તેને કરુણાબુદ્ધિથી છોડાવે છે. (૨૩/૭)
હ ક્લર્કમાં છેલ્લો જવાબ સ્વભાવ છે ગાથાર્થ - જ્યાં સ્વભાવ જ છેલ્લો ઉત્તર છે એવો આ કુતર્ક છે. તથા પરમાર્થથી આ સ્વભાવ પણ છબસ્થ જીવના જ્ઞાનથી ઓળખાતો નથી. કારણ કે અન્ય વાદી દ્વારા અન્ય પ્રકારે સ્વભાવની કલ્પના કરાય છે. (૨૩/૮)
ટીકાર્થ : - જ્યાં સ્વભાવ જ છેલ્લો ઉત્તર છે અથવા સ્વભાવ જ જવાબના છેડે રહેલો છે એવો આ કુતર્ક છે. (એક વાદી કુતર્કથી પોતાનો પક્ષ રજુ કરે. તેની સામે અન્ય વાદી પ્રશ્ન કરે. તેનો વાદી કુતર્કથી જવાબ આપે. પ્રતિવાદી ફરીથી તે બાબતમાં પ્રશ્ન કરે. વાદી ફરીથી કુતર્કગર્ભિત જવાબ

Page #67

१५६४
• કુતર્વસ્વFપરામર્શ •
द्वात्रिंशिका-२३/९ इति वचनात् । अत्राऽपि च स्वभावे नाऽर्वाग्दृशः = छद्मस्थस्य ज्ञानगम्यत्वं (=नाऽर्वाग्दृग्ज्ञानगम्यत्वं) तत्त्वतः, अन्यथाक्लृप्तस्यैकेन वादिना• स्वभावस्य अन्येनाऽन्यथाकल्पनात् ।।८।। तथाहि - अपां दाहस्वभावत्वे दर्शिते दहनान्तिके । विप्रकृष्टेऽप्ययस्कान्ते स्वार्थशक्तेः किमुत्तरम् ।।९।। वाच्यमिति वचनात् । तथा 'आपः क्लेदयन्ति' इति अत्रापि च स्वभावे न तत्त्वतः = परमार्थतः छद्मस्थस्य ज्ञानगम्यत्वम् । 'वस्तुस्वभावैरुत्तरं वाच्यमिति सर्वत्रैव तथा तत्तत्सिद्धौ वक्तुं पार्यते, एकेन वादिना अन्यथाक्लृप्तस्य = अन्येन प्रकारेण निश्चितस्य स्वभावस्य = वस्तुस्वभावस्य अन्येन वादिना अन्यथा = पूर्ववादिक्लृप्तभिन्नप्रकारेण कल्पनात् = कक्षीकरणात् । यदि वस्तुस्वभावः परमार्थतः छद्मस्थज्ञानगोचरः स्यात् तर्हि काके कार्ण्यवत् तत्र न काचिद् विप्रतिपत्तिः स्यात् । परं सा दृश्यते चिरकालतः । अतो वस्तुस्वभावो न तत्त्वतः छद्मस्थगोचर इति सिध्यतीति भावः । यथोक्तं योगदृष्टिसमुच्चये → स्वभावोत्तरपर्यन्त एषोऽसावपि तत्त्वतः । नाऽर्वाग्दृग्गोचरो न्यायादन्यथाऽन्येन ન્વિતઃ || - (યો... ૧૨) તિ સારરૂ/૮ આપે. ફરીથી પ્રતિવાદી પ્રશ્ન કરે. છેલ્લે કુતર્કવાદીએ કહેવું પડે કે “વસ્તુનો સ્વભાવ જ આવો છે.” આમ પોતે રજુ કરેલ કુતર્કને વિશે પ્રશ્ન વિચારણા સભામાં થાય ત્યારે કુતર્કોના જવાબ આપવામાં અંતે તો “વસ્તુનો સ્વભાવ જ આ પ્રમાણે છે' - આમ કહેવું પડે છે.) કારણ કે કુતર્કમાં વસ્તુના સ્વભાવથી જ ઉત્તર કહેવો.' - આવું શાસ્ત્રવચન છે.
(અહીં કોઈ દલીલ કરે કે “વસ્તુનો સ્વભાવ જવાબ તરીકે દર્શાવવો પડે તો તે રીતે જવાબ આપવામાં વાંધો શું?” તો આ વાત યુક્તિસંગત નથી. કારણ કે કુતર્ક કરનાર દ્વારા કલ્પના કરાયેલ) સ્વભાવ પણ પરમાર્થથી છદ્મસ્થ જીવના જ્ઞાનથી ઓળખી શકાય તેવો નથી. કારણ કે એક વાદીએ જે રીતે પદાર્થના સ્વભાવની કલ્પના કરી હોય તેના કરતાં બીજી જ રીતે પ્રતિવાદી પદાર્થના સ્વભાવની કલ્પના કરે છે. (૨૩૮)
વિશેષાર્થ - કાગડાનું રૂપ છદ્મસ્થના જ્ઞાનનો વિષય છે. માટે “કાગડો કાળો છે.” એમ બધા એકમતે વાત કરે છે. એક જણ કાગડાને કાળો કહે અને બીજો કાગડાને ધોળો કહે, ત્રીજો પીળો કહે- આવું બનતું નથી. પ્રત્યક્ષ દેખાતા વિષયમાં વિવાદ કોણ કરે ? જો વસ્તુનો સ્વભાવ પણ આ રીતે છબસ્થ જીવને માટે પ્રત્યક્ષ હોય તો વસ્તુસ્વભાવ વિશે ભિન્ન ભિન્ન મતો પ્રવર્તી ન શકે. પરંતુ આત્મા વગેરેના સ્વભાવ વિશે અલગ-અલગ દર્શનકારો વિભિન્ન સ્વભાવ કલ્પે છે. તેનાથી જ સિદ્ધ થાય છે કે વસ્તુસ્વભાવ પણ પરમાર્થથી છદ્મસ્થ જીવના જ્ઞાનનો વિષય બની શકતો નથી. માટે એક કુતર્કવાદી કુતર્કના જવાબમાં વસ્તુનો જે સ્વભાવ બતાવે તેના કરતાં બીજો કુતર્કવાદી જુદા જ પ્રકારના વસ્તુસ્વભાવને દેખાડે છે. માટે કુતર્કનો અંત આવવાની કોઈ શક્યતા નથી. માટે કુતર્ક ત્યાજ્ય છે. આ વાત આગળના શ્લોકમાં વધુ સ્પષ્ટ થઈ જશે. (૨૩૮) તે આ રીતે સમજવું.
ગાથાર્થ - “અગ્નિની પાસે પાણીનો બાળવાનો સ્વભાવ છે”- આવો કુતર્ક દેખાડવામાં આવે ત્યારે જવાબ શું હોય ? કારણ કે દૂર હોવા છતાં પણ લોહચુંબકમાં લોખંડને ખેંચવાની શક્તિ દેખાય ૨. મુદ્રિત તો “જનતા' ત્યશુદ્ધઃ વ: | જિન્નદમધ્યવર્તી Toો દસ્તાવળું દિ: |

Page #68

• स्वभावस्याऽपर्यनुयोज्यता •
१५६५ ___ अपामिति । अपां = शैत्यस्वभावत्ववादिनं प्रति अपां दहनाऽन्तिके दाहस्वभावत्वे दर्शिते अध्यक्षविरोधपरिहारात् । विप्रकृष्टेऽप्ययस्कान्ते स्वार्थशक्तेः = लोहाऽऽकर्षणशक्तेर्विप्रकर्षमात्रस्याऽप्रयोजकत्वात्, किमुत्तरं अन्यथावादिनः ? स्वभावस्याऽपर्यनुयोज्यत्वाद्विशेषस्याऽविनिगमनात् ।
एतदेव भावयति- तथाहि- ‘अपामिति । ‘आपो दहन्ति अग्निसन्निधौ तथास्वभावत्वादि'त्येवं अपां दहनान्तिके = वह्निसन्निधौ दाहस्वभावत्वे दर्शिते सति अध्यक्षविरोधपरिहारात् = प्रत्यक्षप्रमाणसिद्धविरोधप्रच्यवात् । न च सन्निकृष्टस्याऽनलस्यैव दाहकत्वं, न त्वपां, विप्रकृष्टत्वादिति वाच्यम्, विप्रकृष्टत्वेऽप्यपामेव दाहलक्षणाऽर्थक्रियाकारिसामर्थ्यशालित्वात् । 'अयमेवापां स्वभावो यद् विप्रकर्षादेव स्वार्थक्रियाकारित्वम्; अयस्कान्ते तथादर्शनात्, विप्रकृष्टेऽपि = लोहविप्रकृष्टेऽपि अयस्कान्ते लोहाऽऽकर्षणशक्तेः उपलम्भात्, विप्रकृष्टस्याऽपि भास्करस्य क्षितितलगतपदार्थसार्थप्रकाशकत्वोपलम्भाच्च विप्रकर्षमात्रस्य = जलगतस्य व्यवधानमात्रस्य अर्थक्रियाकारित्वाऽभावं प्रति अप्रयोजकत्वात्' एवं अन्यथावादिनः = विपरीतवस्तुस्वभाववादिनः शैत्यस्वभावशालिजलवादिना किमुत्तरं देयं स्यात्? स्वभावस्य = अकल्पितस्येव कल्पितस्याऽपि वस्तुस्वभावस्य अपर्यनुयोज्यत्वात् = पर्यनुयोगाऽनर्हत्वात्, अन्यथा ‘शर्कराया एव कुतो माधुर्यस्वभावः, न तु लवणादेः ?' इत्यादिपर्यनुयोगसहस्राणां समाधेयत्वमापद्येत शैत्यस्वभावशालिजलवादिना। अपां शैत्यस्वभावत्वे दाहस्वभावत्वे वा विशेषस्य = तात्त्विकत्वस्य निर्णायकधर्मविशेषस्य अनुपलम्भेन अविनिगमनात् = एकतरस्वभावविशेषगोचरविनिगमनाविरहात् । तदुक्तं श्रीहरिभद्रसूरिभिः ४ छे. (२3/)
ટીકાર્થ :- “પાણીનો સ્વભાવ ઠંડો છે' - આવું બોલનાર વાદી પ્રત્યે જો કુતર્કપ્રેમી પ્રતિવાદી અગ્નિની પાસે હોય ત્યારે પાણીનો સ્વભાવ બાળવાનો છે' - આમ બતાવે તો વાદી શું જવાબ આપી શકે ? અર્થાત કાંઈ જ કહી ન શકે. કારણ કે પાણીનો સ્વભાવ બાળવાનો છે' - આમ જો પ્રતિવાદી બોલે તો પ્રત્યક્ષ પ્રમાણનો વિરોધ આવવાથી તેને ચૂપ કરી શકાય. પરંતુ “અગ્નિના સાન્નિધ્યમાં પાણીનો સ્વભાવ બાળવાનો છે' - આવું બોલવા દ્વારા કુતકપ્રેમીએ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી આવતા વિરોધનો પરિહાર ४२८. छे.
(હકીકત એ છે કે પાણી ઠંડક કરે છે અને અગ્નિ બાળે છે. આવો તે બન્નેનો સ્વભાવ છે. પરંતુ અગ્નિ કોઈ માણસને બાળે ત્યારે “દૂર રહેલ પાણી આ માણસને બાળી રહેલ છે. કારણ કે અગ્નિના સાન્નિધ્યમાં માણસ વગેરે હોય ત્યારે દૂર રહેલ પણ પાણી માણસ વગેરેને બાળવાનો સ્વભાવ ધરાવે છે. આવા કુતર્કની સામે શું કહી શકાય ? કશું નહિ. કદાચ ડાહ્યો માણસ એવી દલીલ કરે કે “અગ્નિના સાન્નિધ્યથી માણસ બળે ત્યારે પાણી તો માણસથી દૂર રહેલ છે તથા અગ્નિનો જ દાહસ્વભાવ માનવો ઉચિત છે, નહિ કે દૂરવર્તી પાણીનો. દૂર રહેલ પાણી પોતાનું કાર્ય કરી ન શકે.' તો કુતર્કવાદી પાસે આવી દલીલ ટકી શકતી નથી. કારણ કે) લોખંડથી દૂર રહેલા પણ લોહચુંબકમાં લોખંડને ખેંચવાની શક્તિ દેખાય છે. માટે દૂરવર્તી પણ સમર્થ ચીજ પોતાનું કાર્ય કરી શકે છે. માટે દૂરવર્તિત્વ કાંઈ દાદાદિ કાર્ય ઉત્પન્ન ન થવામાં પ્રયોજક બની ન શકે. આમ અગ્નિના બદલે પાણીનો દાહસ્વભાવ કુતર્કવાદી દેખાડે તો વાદી તેને શું જવાબ આપી શકે ? કાંઈ જ નહિ. કારણ કે સ્વભાવને વિશે

Page #69

१५६६ • બયાન્તોલાદરવિવાર. •
द्वात्रिंशिका-२३/९ ત - “अतोऽग्निः क्लेदयत्यम्बुसन्निधौ दहतीति च। 'अबग्निसन्निधौ तत्स्वाभाव्यादित्युदिते तयोः ।। कोशपानादृते ज्ञानोपायो नाऽस्त्यत्र युक्तितः । विप्रकृष्टोऽप्ययस्कान्तः स्वार्थकृदृश्यते यतः ।।"
(વોટ્ટ.સ.૧૩-૧૪) | | योगदृष्टिसमुच्चये- 'अत' इति 'कोशे'ति च । तद्वृत्तिस्त्वेवम् → यतो नाऽर्वाग्दृग्गोचरोऽधिकृतस्वभावः अतः = अस्मात् कारणात् 'अग्निः क्लेदयति। अध्यक्षविरोधपरिहारायाह- 'अम्बुसन्निधौ इति । दहति चाम्बु । न प्रतीतिबाधेत्याह- तत्स्वाभाव्यात् तयोः = अग्न्यम्बुनोः इति उदिते सत्यपि परवादिना (यो.दृ. स.९३ वृत्ति) किम् ? इत्याह- कोशपानादृते = कोशपानं विना ज्ञानोपायो नाऽस्ति अत्र = स्वभावव्यतिकरे युक्तितः = शुष्कतर्कयुक्त्या । 'कश्चिदपरो दृष्टान्तोऽप्यस्याऽर्थस्योपोबलको विद्यते न वा?' इत्याह विप्रकृष्टोऽपि अयस्कान्तः = लोहाऽकर्ष उपलविशेषः स्वार्थकृत् = लोहाऽऽकर्षादिस्वकार्यकरणशीलः दृश्यते यतः । लोके स हि विप्रकृष्ट एव, न सन्निकृष्टः; लोहमेव न ताम्रादि, आकर्षत्येव न कर्तयति । तदित्थमस्येव अग्न्यादीनां तथास्वभावकल्पनं केन बाध्यते? न केनचिदिति भावनीयम् ૯ (યો..૩.૨૪ વૃત્તિ) રૂતિ સારરૂ/ પ્રશ્ન થઈ નથી શકતો કે દૂર રહેલ પાણી જ શા માટે દાહસ્વભાવ ધરાવે, નિકટવર્તી અગ્નિ કેમ નહિ ?' સ્વભાવની પાસે કોઈ પ્રશ્ન ન ચાલી શકે. બાકી તો ખાંડનો જ કેમ મધુર સ્વભાવ છે ? કારેલાનો કેમ નહિ ? આવા ઢગલાબંધ પ્રશ્નોની વણઝાર ઊભી થશે. તથા “પાણીનો સ્વભાવ ઠારવાનો જ છે, બાળવાનો નહિ.” - આ બાબતનો નિર્ણય કરાવી આપે તેવો કોઈ વિશેષ ગુણધર્મ પાણીમાં જણાતો નથી. આમ વિનિગમનાવિરહ હોવાથી પણ પાણીનો અગ્નિસાન્નિધ્યમાં દાહસ્વભાવ માની શકાય છે. આવું કુતર્કના જોરથી પ્રતિવાદી સિદ્ધ કરે ત્યારે વાદી કશું બોલી શકતો નથી. તેથી તો યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય ગ્રંથમાં સૂરિપુરંદરશ્રી હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે જણાવેલ છે કે “વસ્તુસ્વભાવ છદ્મસ્થ જીવનો વિષય નથી. માટે પ્રતિવાદી એમ કહે કે પાણીના સાન્નિધ્યમાં અગ્નિ ભીંજવે છે. તથા અગ્નિના સાનિધ્યમાં પાણી બાળે છે ત્યારે વાદીએ કહેવું પડે કે “તું સોગંદ ખાઈને કહે કે આનો આવો સ્વભાવ છે. કારણ કે આપણે સ્વભાવને જાણી શકતા નથી, તથા યુક્તિ ઉપર ભરોસો રાખી શકાય તેમ નથી.” ત્યારે સોગંદ ખાવા પૂર્વક કુતર્કવાદી કહી શકે છે કે અમે જે સ્વભાવ બતાવ્યો તે સાચો જ છે. કારણ કે દૂર રહેલ જ લોહચુંબક લોખંડને ખેંચવાનું પોતાનું કાર્ય કરે છે.” (૨૩/૯)
વિશેષાર્થ :- સામાન્યથી એમ કહેવાય છે કે જે માણસ ખોટો હોય તે સોગંદ ખાવા તૈયાર ન થાય. જે સાચો હોય તે જ સોગંદ ખાવા તૈયાર થાય. આ કારણે જે સોગંદ ખાય તે સાચો છે – એવું માની શકાય. સ્વભાવની બાબતમાં આવું જ છે. સ્વભાવ આપણે જાણી શકતા નથી. માટે સામેનો માણસ સોગંદ ખાય તેના દ્વારા જ વસ્તુસ્વભાવનો નિર્ણય થઈ શકે. વસ્તુના સ્વભાવને જાણવા માટે સોગંદ વિના અન્ય કોઈ ઉપાય નથી. તથા કુતર્કવાદી તો દુઃસાહસ કરીને, ખોટા સોગંદ ખાઈને પોતાને મનફાવતી વસ્તુની સ્વભાવનો આધાર લઈને સિદ્ધિ કરી શકશે. માટે કુતર્કનો આશરો લેવો મુમુક્ષુ १. प्रकृते च योगदृष्टिसमुच्चये 'अम्बग्नि...' इति पाठो विद्यते । नार्थभेदः कश्चिद् ।

Page #70

• कल्पनागौरवादेः युक्तिसिद्धाऽबाधकत्वम्
१५६७
दृष्टान्तमात्रसौलभ्यात्तदयं केन 'वार्यताम् । स्वभावबाधने नाऽलं कल्पनागौरवादिकम् । । १० ।।
=
तस्मात् अयं
दृष्टान्तेति । दृष्टान्तमात्रस्य सौलभ्यात् (= दृष्टान्तमात्रसौलभ्यात्) तत् अन्यथास्वभावविकल्पकः कुतर्कः केन वार्यताम् ? अग्निसन्निधावपां दाहस्वभावत्वे कल्पनागौरवं बाधकं स्यादित्यत आह- स्वभावस्योपपत्तिसिद्धस्य बाधने ( = स्वभावबाधने) कल्पनागौरवादिकं नालं न समर्थं, कल्पनासहस्रेणाऽपि स्वभावस्याऽन्यथाकर्तुमशक्यत्वात् । अत एव न कल्पनालाघवेनाऽपि स्वभावान्तरं कल्पयितुं शक्यमिति द्रष्टव्यम् ।
=
=
अथ स्वस्य भावः = अनागन्तुको धर्मो नियतकारणत्वादिरूप एव स च कल्पनालाघव
1
=
एतदेवोपोद्बलयति- ‘दृष्टान्ते 'ति । 'अग्नेर्दाहस्वभावत्वे लाघवम् । तदपेक्षया 'अग्निसन्निधौ एव अपां दाहस्वभावत्वे' कल्प्यमाने तु कल्पनागौरवं = कारणताऽवच्छेदकशरीरगौरवं, दाहकारणताऽवच्छेदकविधया अग्नित्वाऽपेक्षया अग्निसन्निहितजलत्वस्य गुरुतरशरीरत्वात् इति तत् तादृशस्वभावाऽभ्युपगमे बाधकं स्यादित्यत आशङ्कात आह- स्वभावस्य = अग्निसन्निहितजलगतदाहस्वभावस्य उपपत्तिसिद्धस्य केवलजलगतदाहस्वभावाऽभ्युपगमनान्तरीयकप्रत्यक्षबाधपरिहारप्रयोजनकविशेषणप्रवेशात्मकयुक्तिप्राप्तस्य बाधने कारणताऽवच्छेदकशरीरकल्पनागौरवादिकं न समर्थम् ।
उत्खनने कल्पनागौरवादिकं
अपां शैत्यस्वभावत्वं समर्थयितुं वादी प्रक्रमते 'अथे 'ति । नियतकारणत्वादिरूपः = प्रतिनियतकारणत्वकार्यत्वादिलक्षणः एव । यथा पृथिवीस्वभावो गन्धकारणत्वं गन्धस्वभावश्च पृथिवीकार्यत्वमिति । માટે વ્યાજબી નથી. આ પ્રમાણે છઠ્ઠી ગાથાની ટીકામાં જે વાત કરી તે વ્યાજબી જ છે. (૨૩/૯) * તમામ પ્રકારના ઉદાહરણ સુલભ *
ગાથાર્થ :- તમામ પ્રકારના ઉદાહરણ સુલભ હોવાના કારણે કુતર્કને કોણ અટકાવી શકે ? સ્વભાવનો બાધ કરવામાં ક્લ્પનાગૌરવ વગેરે સમર્થ નથી. (૨૩/૧૦)
=
ટીકાર્થ :- પોતાની મનફાવતી ચીજની સિદ્ધિ કરવા માટે તમામ પ્રકારના ઉદાહરણો વિશ્વમાં સુલભ હોવાના કારણે લોક-પ્રતીતિથી બાધિત સ્વભાવની કલ્પના કરનાર કુતર્ક કોના દ્વારા અટકાવી શકાય? અહીં એવી શંકા થઈ શકે છે કે → “અગ્નિનો દાહ સ્વભાવ કે પાણીનો શૈત્યસ્વભાવ માનવામાં લાઘવ છે. તેની અપેક્ષાએ ‘અગ્નિના સાન્નિધ્યમાં પાણીનો દાહ સ્વભાવ છે અને પાણીના સાન્નિધ્યમાં અગ્નિનો શૈત્ય સ્વભાવ છે.’ આવું માનવામાં ગૌરવ છે.” ~ તો આવી શંકાનું સમાધાન એ છે કે એકવાર યુક્તિથી સ્વભાવની સિદ્ધિ થઈ ગઈ પછી તેનો બાધ ક૨વામાં/અટકાવવામાં કલ્પનાગૌરવ વગેરે સમર્થ નથી. હજારો કલ્પના કરવાથી પણ સ્વભાવને બદલી શકાતો નથી. માટે જ કલ્પનાલાઘવથી પણ અન્યવિધ સ્વભાવની કલ્પના કરવી પણ શક્ય નથી એમ સ્વયં સમજી લેવું.
-
शंt :- 'स्वस्य भावः = स्वभावः' या व्युत्पत्ति भुष पोतानो भाव जेटले स्वभाव अर्थात् આવ-જા ન કરે તેવો પોતાનો સ્થિર ભાવ સ્વભાવ કહેવાય. આ ભાવ નિયત કારણતા વગેરે સ્વરૂપ
१. मुद्रितप्रतौ हस्तादर्शे चात्र 'बाध्यतामिति पाठः । परं व्याख्यानुसारेणात्र 'वार्यतामिति पाठः सङ्गच्छते । अतो व्याख्यानुसृतः पाठोऽत्र मुद्रितः । २ मुद्रितप्रतौ 'स्यान्वथा...' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #71

१५६८
• गौरवाऽप्रामाण्यस्य दुर्ग्रहत्वम् • द्वात्रिंशिका-२३/१० ज्ञानेन गृह्यते, अन्यथागृहीतश्च कल्पनागौरवज्ञानेन त्यज्यतेऽपीति चेत् ? न, गौरवेऽपि अप्रामाणिकत्वस्य दुर्ग्रहत्वात् प्रामाणिकस्य च गौरवादेरप्यदोषत्वादिति दिक् ।।१०।। स च धर्म आगन्तुकश्चेत्, स्वभावो न स्यात्, चन्द्रकान्तमणिसमवधानेऽग्नेरदाहकत्वमिव । कथमयमनागन्तुकधर्मो ज्ञातुं शक्यते ? उच्यते, स च अनागन्तुको वस्तुधर्मः कल्पनालाघवज्ञानेन सहकारिणा गृह्यते = परिच्छिद्यते । अयमेव तात्त्विको वस्तुस्वभावो भवितुमर्हति । न च केनचिदन्यथागृहीते स्वभावे किं कार्यम् ? इति शङ्कनीयम्, यतः कुवादिना अन्यथागृहीतश्च = यथावस्थितवस्तुस्वभावविपरीतप्रकारककल्पनया स्वभावरूपेणाऽभ्युपगतो हि धर्मः कल्पनागौरवज्ञानेन बाधकेन त्यज्यतेऽपि । यथाऽपामनलसन्निधाने दाहस्वभावत्वकल्पना गौरवज्ञानपराहता त्यज्यते अनले चोररीक्रियते लाघवात् । अपां दाहस्वभावत्वे दाहजनकताऽवच्छेदको धर्मो वह्निसन्निहितजलत्वं स्यात् वनेश्च तथात्वे दाहकारणताऽवच्छेदको धर्मो वह्नित्वमेव केवलं स्यादिति वनेर्दाहस्वभावत्वेऽङ्गीक्रियमाणे लाघवमतिविशदमेव । अतोऽपां दाहस्वभावत्वमभ्युपगन्तुं नाऽर्हति इति चेत् ?
अन्यथास्वभाववादी तन्निराकरोति- 'नेति । अपां दाहस्वभावत्वकल्पनायां गौरवेऽपि = कारणताऽवच्छेदकधर्मशरीरगौरवे सत्यपि तत्र अप्रामाणिकत्वस्य = प्रमाणबाधितत्वस्य दुर्ग्रहत्वात् = दुर्जेयत्वात् । अप्रामाणिकत्वाऽनिश्चये कल्पनागौरवमात्रेण तदपलापस्याऽनर्हत्वात् । बाधकसमवतारादिना तत्राऽप्रामाणिकत्वाऽनिर्णये त्वन्नीत्या लाघवसहकारेण प्रामाणिकत्वमेव वक्तुं युज्यते, तद्वति तत्प्रकारकज्ञानत्वाऽपेक्षया तदभाववति तत्प्रकारकज्ञानत्वस्य गुरुतरशरीरत्वात् । इत्थञ्च पारिशेषन्यायेन प्रामाणिकत्वमग्निसन्निहितजलगतदाहस्वभावत्वकल्पनायामव्याहतमेव । प्रामाणिकस्य च गौरवादेरपि लाघवस्येव अदोषत्वात् । अन्यथा घटं प्रति दण्ड-चक्र-कुलालादीनामपि कारणता न सिध्येत्, गौरवात् । જ છે. તથા તે કલ્પનાલાઘવના જ્ઞાનથી ગ્રહણ કરાય છે. અર્થાત્ જે સ્વભાવની કલ્પના કરવામાં લાઘવ જણાય તેનાથી તે સ્વભાવ નક્કી થાય છે. વસ્તુના મૂળભૂત સ્વરૂપથી અલગ રીતે ગ્રહણ કરેલ સ્વભાવ કલ્પના ગૌરવના જ્ઞાનથી છોડવામાં પણ આવે છે. પ્રસ્તુતમાં અગ્નિમાં દાહ સ્વભાવ માનવામાં લાઘવ છે, અગ્નિસન્નિહિત પાણીમાં દાહસ્વભાવ માનવામાં ગૌરવ છે. આ કલ્પનાગૌરવના જ્ઞાનથી અગ્નિસન્નિહિત પાણીમાં દાહસ્વભાવ ગ્રહણ કરવાના બદલે કેવલ અગ્નિમાં દાહસ્વભાવની કલ્પના કરવી ઉચિત છે - साम नही थाय छे.
સમાધાન :- ઉપરોક્ત વાત વ્યાજબી નથી. આનું કારણ એ છે કે અગ્નિમાં દાહસ્વભાવ માનવાના બદલે અગ્નિસન્નિહિત પાણીમાં દાહસ્વભાવ માનવામાં ગૌરવ હોવા છતાં પણ તે ગૌરવમાં અપ્રામાણિકત્વ હોય તો જ તેનો ત્યાગ કરી શકાય, નહિ કે અપ્રામાણિકત્વના નિશ્ચય વિના પણ. તથા તે કલ્પના ગૌરવમાં અપ્રામાણિકતાનું જ્ઞાન કરવું ખૂબ મુશ્કેલ છે. જો અપ્રામાણિકતાનું તેમાં જ્ઞાન ન થાય તો લાઘવથી તેમાં પ્રામાણિકત્વ જ માનવું પડે. તથા પ્રામાણિક કલ્પનાગૌરવ વગેરે તો દોષસ્વરૂપ નથી જ. પ્રસ્તુતમાં અગ્નિસન્નિહિત પાણીમાં દાહસ્વભાવ માનવામાં કોઈ વાંધો નથી. કારણ કે અહીં જે ગૌરવ છે તેમાં અપ્રામાણિકત્વનો નિશ્ચય ન હોવાથી તે પ્રામાણિક સિદ્ધ થાય છે. અહીં જે કાંઈ કહેવાયેલ છે તે તો એક દિગ્દર્શનમાત્ર છે. હજુ આ મુજબ આગળ ઘણો વિચાર કરી શકાય છે. આ રીતે કુતર્કવાદી બોલે

Page #72

• निरालम्बनज्ञानमीमांसा •
१५६९ द्विचन्द्र-स्वप्नविज्ञाननिदर्शनबलोत्थितः । धियां निरालम्बनतां कुतर्कः साधयत्यपि ॥११।।
द्विचन्द्रेति' । द्विचन्द्र-स्वप्नविज्ञाने एव निदर्शने = उदाहरणमात्रे तबलादुत्थितः (=द्विचन्द्रस्वप्नविज्ञाननिदर्शनबलोत्थितः) कुतर्कः धियां = सर्वज्ञानानां निरालम्बनतां = अलीकविषयतां अपि साधयति ।।११।। केवललाघवस्यैवाऽऽदरे घटं प्रति केवलस्य दण्डस्यैव कारणत्वं सिध्येत् । अतो न गौरवं लाघवं वा वस्तुस्वभावनिश्चायकं किन्तु प्रामाणिकमबाधितमेव वा तथा । तच्चाऽपां दाहस्वभावत्वेऽप्यक्षतमेव । अनलस्य दाहस्वभावत्वे तु चन्द्रकान्तमणिसमवधानेऽपि दाहकत्वं स्यादेव, अनागन्तुकस्य स्वभावस्याऽपरिवर्तनीयत्वात् । न चापां दाहस्वभावत्वे तत्स्पर्शे कथं शैत्याऽनुभवः इति शङ्कनीयम्, दाहस्वभावत्वादेव तत्स्पर्श शैत्याऽनुभवात्, स्वयं शीतलस्यैव परेषां दाहजनकत्वसम्भवात्, सूर्यबिम्बगतपृथिवीकायजीवानामातपनामकर्मोदयतः तथैव दर्शनादित्येवं कुतर्कविजृम्भणे सति न केनचिद् वारयितुं शक्यते, स्वनीतिविरोधाऽऽपातात् । तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये → दृष्टान्तमात्रं सर्वत्र यदेवं सुलभं क्षितौ । एतत्प्रधानस्तत्केन स्वनीत्याऽपोद्यते ह्ययम् ।। (यो.दृ.स.९५) इति ।।२३/१०।।
इहैव दृष्टान्तमप्याह- 'द्विचन्द्रे'ति । द्विचन्द्र-स्वप्नविज्ञाने = द्विचन्द्रविज्ञानं स्वप्नविज्ञानञ्च उपलक्षणादन्यदपि तथाविधविज्ञानं ग्राह्यम् । अयमाशयोऽत्र तैमिरिकादीनां नयनगततिमिरदोषवशतो द्विचन्द्रज्ञानं, स्वप्ने सामान्यनराणामपि मेरुगिर्यारोहण-सूर्यगिलनादिज्ञानं, जाग्रद्दशायामपि च मृगतृष्णिकाजलादिज्ञानं तथाविधबाह्याऽर्थव्यतिरेकेणाऽपि सञ्जायत एव । यथा चैषामलीकविषयता तथैव सर्वज्ञानानां अलीकविषयतैव । अनाद्यविद्यामुषितवैशद्यं ज्ञानमेव स्वमाकारं बाह्यतयाऽऽरोप्य ‘इदं नीलमि'त्याद्याकारेण गृह्णाति, न तु वास्तवो नीलादिरर्थः कश्चिदस्ति । अविद्यासम्बन्ध एव च ज्ञानस्य बहिरारोपेण स्वाकारग्रहणकारणम् । शश्वदविद्यासङ्गमेन बाह्यनील-पीताद्याकारानऽनवलम्बमानमपि ज्ञानं प्रसारितनयनानां 'इदं नीलं तत्पीतमि'त्याद्याकारेणोपजायते । ततश्च ज्ञानव्यतिरिक्तो बाह्याऽर्थः कश्चिदपि नास्त्येवेत्येवं ज्ञानाऽद्वैतमतमुक्तकुतर्कनिःसृतमिति भावः । तन्मतं च शास्त्रवार्तासमुच्चये → ज्ञानमात्रं च यल्लोके ज्ञानमेवाऽनुभूयते । नाऽर्थस्तद्व्यतिरेकेण ततोऽसौ नैव विद्यते ।। 6 (शा.वा.स.४/३) इत्यादिरूपेणाऽऽवेदितम् । कुतर्कनिःसृतत्वान्नैतन्मतमुपादेयम्, उदाहरणमात्रात् प्रतीतिबाधिताऽर्थाऽसिद्धेः । तदुक्तं शास्त्रતો તેને અટકાવવાનો કોઈ ઉપાય નથી. માટે આવા કુતર્કના રવાડે ચડવાના બદલે મુમુક્ષુએ આત્મસાધનામાં લાગી જવું જોઈએ. આવું જણાવવાનો અહીં ગ્રંથકારનો આશય છે.(૨૩/૧૦)
હ યોગાચારમત ઉત્થાન છે ગાથાર્થ :- દ્વિચન્દ્રવિજ્ઞાન અને સ્વપ્રવિજ્ઞાન સ્વરૂપ ઉદાહરણના બળથી ઊભો થયેલો કુતર્ક बुद्धिनी निराजनताने ५५॥ साधी मापे छे. (२७/११)
ટીકાર્ય :- કિચન્દ્રવિષયક વિજ્ઞાન અને સ્વપ્રવિષયક વિજ્ઞાન-ફક્ત આ બે જ ઉદાહરણના બળથી ઊભો થયેલો કુતર્ક તમામ જ્ઞાનોમાં નિરાલંબનતાને પણ સાધી આપે છે. જે જ્ઞાનનો વિષય ખોટો डोय ते शान निरासंबन डेवाय. (२७/११) १. हस्तादर्श 'इति' पदं नास्ति ।

Page #73

१५७०
• अतीन्द्रियार्थसिद्धौ कुतर्काऽसामर्थ्यम् • द्वात्रिंशिका-२३/१२ तत्कुतर्केण पर्याप्तमसमञ्जसकारिणा । अतीन्द्रियाऽर्थसिद्ध्यर्थं नाऽवकाशोऽस्य कुत्रचित् ।।१२।। ___ तदिति । तदसमञ्जसकारिणा = प्रतीतिबाधितार्थसिद्ध्यनुधाविना पर्याप्तं कुतर्केण । अतीन्द्रियार्थानां = धर्मादीनां सिद्ध्यर्थं (=अतीन्द्रियार्थसिद्ध्यर्थ) न अस्य = कुतर्कस्य कुत्रचिदवकाशः
वार्तासमुच्चये → दृष्टान्तमात्रतः सिद्धिः तदत्यन्तविधर्मिणः । न च साध्यस्य यत्तेन शब्दमात्रमसाવપ || ૯ (શા..સ./૨૮) |
प्रकृतमूलकारिकागताऽर्थो योगदृष्टिसमुच्चये → द्विचन्द्रस्वप्नविज्ञाननिदर्शनबलोत्थितः । निराતવનનાં સર્વજ્ઞાનનાં સાધયમ્ યથા || (.સ.૧૬) રૂલ્યાવેતિઃ Tરરૂ/997
न चैवं तत्त्वसिद्धिरित्याह- 'तदिति । धर्मादीनां = पुण्याऽपुण्याद्यर्थानां सिद्ध्यर्थं = प्रसिद्धिकृते न कुतर्कस्य तथाविधदृष्टान्तमात्रसारस्य प्रतीतिबाधिताऽर्थसिद्धिप्रेक्षिणः कुत्रचिद् अवकाशः । प्रकृते → अहेरिव हि धर्मस्य पदं दुःखं गवेषितुम् - (म.भा.शांतिपर्व १३२/३०) इति महाभारतवचनमपि स्मर्तव्यम् । तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये अपि → सर्वं सर्वत्र चाऽऽप्नोति यदस्मादसमञ्जसम् । प्रतीतिबाधितं लोके तदनेन न किञ्चन ।। (यो.दृ.स.९७) अतीन्द्रियाऽर्थसिद्ध्यर्थं यथाऽऽलोचितकारिणाम् । प्रयासः शुष्कतर्कस्य ન વાગતી જોવર: ચિત્ II - (ચો.કૃ.સ.૧૮) તિ પ્રાણુમ્ (મ.૪/૫૧૭૭) | પ્રવૃત્તેિ –
વિશેષાર્થ - બૌદ્ધદર્શનમાં વિજ્ઞાનવાદી યોગાચાર મત છે. એ માને છે કે આ જગતમાં માત્ર જ્ઞાન જ છે. જ્ઞાન સિવાય કશું વાસ્તવિક સ્વતંત્ર તત્ત્વ નથી. કોઈ તેને પૂછે કે “આ બધું પ્રત્યક્ષ દેખાય છે તેનું શું છે? તો એ કહે છે કે એ બ્રાન્તિ છે. જ્ઞાન સિવાય કોઈ વસ્તુ ન હોવા છતાં ભ્રાન્તિથી વસ્તુ દેખાય છે. “જો વસ્તુ જ ન હોય તો એનું જ્ઞાન કેવી રીતે થાય ? શું વસ્તુ વિના પણ જ્ઞાન થાય ?' આ પ્રશ્નનો જવાબ છે હા. જુઓ આંખના રોગીને દિચંદ્ર (= બે ચંદ્ર) દેખાય છે. સ્વપ્રમાં જે વસ્તુ નથી તે વસ્તુ દેખાય છે. મૃગતૃષ્ણામાં પાણી ન હોવા છતાં પાણી દેખાય છે. જેમ આ દૃષ્ટાંતોમાં વસ્તુ ન હોવા છતાં જ્ઞાન થાય છે. તેમ જ્ઞાન સિવાય બીજી કોઈ વસ્તુ ન હોવા છતાં ભ્રાંતિથી બીજી વસ્તુ દેખાય છે. આ રીતે વિજ્ઞાનવાદી દ્વિચંદ્ર વગેરે દષ્ટાંતના બળથી લોકપ્રતીતિથી બાધિત પણ સ્વસિદ્ધાંતને સિદ્ધ કરે છે. તેનો આ સિદ્ધાંત કોઈથી બાધિત કરી શકાતો નથી. તેથી નક્કી થયું કે દષ્ટાંતના બળથી અસત્ય સિદ્ધાંત પણ સત્ય સાબિત કરી શકાય છે. માટે માત્ર દૃષ્ટાંતના બળથી ઊભો થયેલો કુતર્ક પારમાર્થિક વસ્તુને નહિ પણ પોતે ધારેલ હોય તે મુજબના અર્થને સિદ્ધ કરે છે. માટે મુમુક્ષુએ તેવા કુતર્કનો આશ્રય ન કરવો જોઈએ- એવો અહીં આશય છે. (૨૩/૧૧)
હ અતીન્દ્રિય વસ્તુને સાધવામાં તર્ક પાંગળો છે ગાથાર્થ :- તેથી અનુચિત પદાર્થને સિદ્ધ કરનારા કુતર્કથી સર્યું. અતીન્દ્રિય પદાર્થોની સિદ્ધિ માટે કુતર્કને ક્યાંય અવકાશ નથી. (૨૩/૧૨)
ટીકાર્થ:- તેથી પ્રતીતિથી બાધિત એવા અનુચિત અર્થની સિદ્ધિ કરવા માટે દોડતા કુતર્કથી સર્યું. ખરેખર અતીન્દ્રિય એવા ધર્મ-અધર્મ વગેરે પદાર્થોની સિદ્ધિ માટે કુતર્કને ક્યાંય અવકાશ નથી.(૨૩/૧૨) ૧. કુતિપ્રતો પર્યાનો' તિ તોડશુદ્ધ: પ્રતિમતિ | ૨. દસ્તાવ ‘કુત... શુદ્ધ: 8: /

Page #74

• शास्त्रस्वरूपविद्योतनम् •
१५७१
शास्त्रस्यैवाऽवकाशोऽत्र कुतर्काऽग्रहतस्ततः । शीलवान् योगवानत्र श्रद्धावांस्तत्त्वविद् भवेत् । । १३ । । शास्त्रस्येति । अत्र = अतीन्द्रियार्थसिद्धौ शास्त्रस्यैवाऽवकाशः, तस्याऽतीन्द्रियार्थसाधनसमर्थत्वात्, शुष्कतर्कस्याऽतथात्वात् । तदुक्तं- “गोचरस्त्वागमस्यैव ततस्तदुपलब्धितः । चन्द्रसूर्यो - धर्माऽधर्मव्यवस्थायाः शास्त्रमेव नियामकम् । तदुक्तसेवनाद् धर्मः, अधर्मस्तद्विपर्ययात् ।। ← ( ब्र.सि. १४३) इति ब्रह्म-सिद्धान्तसमुच्चयकारिकाऽवधेया । सा च सर्वज्ञाऽऽगमादेव परा, यथोक्तं श्रीहरिभद्रसूरिभिः एव शास्त्रवार्ता- समुच्चये अपि सर्वज्ञेन ह्यभिव्यक्तात् सर्वार्थादागमात् परा । धर्माधर्मव्यवस्थेयं युज्यते नाऽन्यतः क्वचित् ।। ← (शा. वा. स. १०/४७) इति । वात्स्यायनेनापि कामसूत्रे धर्मस्याऽलौकिकत्वात्तदभिधायकं शास्त्रं युक्तं ← (का. सू. २/१८) इत्युक्तम् । तदुक्तं वाक्यपदीये भर्तृहरिणाऽपि → न चाऽऽगमादृते धर्मस्तर्केण व्यवतिष्ठते ← ( वा. प. १ / ३० ) इति । योगबिन्दौ अपि अस्थानं रूपमन्धस्य यथा सन्निश्चयं प्रति । तथैवाऽतीन्द्रियं वस्तु छद्मस्थस्याऽपि तत्त्वतः । । ← (यो . बिं. ३१५) इत्युक्तम् । प्रकृते → शासनात् त्राणशक्तेश्च बुधैः शास्त्रं निरुच्यते । वचनं वीतरागस्य तत्तु नाऽन्यस्य कस्यचित् ।। ← (ज्ञा.सा. २४/३) इति ज्ञानसारवचनं यस्माद् रागद्वेषोद्धतचित्तान् समनुशास्ति सद्धर्मे । सन्त्रायते च दुःखात् शास्त्रमिति निरुच्यते सद्भिः → शास्त्रमुच्यते तद्धि यन्मातृवत् शास्ति सर्वस्मै जगते पद्मपुराणवचनञ्चाऽनुस्मर्तव्यं शास्त्रनिरुक्तिजिज्ञासुभिः ।
।।
← (प्र. रति . १८७ ) इति प्रशमरतिवचनं, हितम् ।। ← ( प. पु. ११/२०९) इति
सङ्ग्रहनयाऽपेक्षया राग-द्वैषादिद्वैतलयो यच्छ्रवणात्तच्छास्त्रमवसेयम् । एतेन किं शास्त्रम् ? श्रवणेन यस्य गलति द्वैताऽन्धकारोदयः ← (भा.वि. ८४ ) इति भामिनीविलासवचनमपि व्याख्यातम् । यथावस्थितशास्त्रबोधमन्तरेण कदाचित् तर्कादितो धर्मादिसाधनेऽपि तदङ्गीकरणं बाहुल्येन न बुधसम्मतम् । तदुक्तं → यदविज्ञातशास्त्रेण कदाचित् साधितं भवेत् । न चैतद् बहु मन्तव्यं घुणोत्कीर्णमिवाऽक्षरम् ।। ← ( ) इति भावनीयम् । अपुनर्बन्धकद्वात्रिंशिकायां (द्वा.द्वा.१४/२० भाग४ पृ.९७७) दर्शिता धर्माधर्मसाधक-शास्त्रप्रमाणावश्यकतासाधकाः शास्त्र- युक्तिसंवादा अत्राऽपि यथासम्भवमनुयोज्या धारणाकुशलैः ।।२३ / १२ ।।
तर्हि कस्याऽवकाशोऽतीन्द्रियाऽर्थसिद्धौ ? इत्याशङ्कायामाह - ' शास्त्रस्ये 'ति । अतथात्वात् अतीन्द्रियाऽर्थसाधनाऽसमर्थत्वात् । तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये ' गोचर' इति । अस्य वृत्तिरेवम् गोचरस्तु गोचरः पुनः आगमस्यैव अतीन्द्रियाऽर्थः । ' कुतः ' ? इत्याह ततस्तदुपलब्धितः आगमादतीन्द्रिવિશેષાર્થ :- લાલ-પીળું રૂપ જેમ અંધ વ્યક્તિનો વિષય નથી તેમ ધર્મ, અધર્મ વગેરે અતીન્દ્રિય પદાર્થો કુતર્કના વિષય બની શકતા નથી. માટે કુતર્કના પનારે પડવા જેવું નથી. (૨૩/૧૨) * અતીન્દ્રિય વસ્તુ શાસ્રગમ્ય
ગાથાર્થ :- અતીન્દ્રિય પદાર્થની સિદ્ધિમાં શાસ્ત્રનો જ અવકાશ છે. તેથી કુતર્કને ગ્રહણ કર્યા વિના શાસ્ત્રમાં શ્રદ્ધાવાન, શીલવાન અને યોગવાન હોય તે તત્ત્વવેત્તા બની શકે. (૨૩/૧૩)
ટીકાર્થ :- અતીન્દ્રિય પદાર્થની સિદ્ધિમાં શાસ્ત્રને જ અવકાશ છે. કારણ કે શાસ્ત્ર અતીન્દ્રિય પદાર્થને સાધવામાં સમર્થ છે. શુષ્કતર્ક = કુતર્ક તો અતીન્દ્રિય અર્થને સાધવામાં અસમર્થ છે. તેથી જ યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય

=
=
=

Page #75

१५७२
• शील-योग-श्रद्धावतां तत्त्वदर्शिता • द्वात्रिंशिका-२३/१३ 'परागादिसंवाद्यागमदर्शनात् ।।” (यो.दृ.स.९९) ततः = तस्मात् कुतर्काऽग्रहतोऽत्र = शास्त्रे श्रद्धावान् शीलवान् = परद्रोहविरतिमान् योगवान् = सदा योगतत्परः तत्त्वविद् = धर्माद्यतीन्द्रियार्थदर्शी भवेत् ।।१३।।
ननु शास्त्राणामपि भिन्नत्वात्कथं शास्त्रश्रद्धाऽपि स्यादित्यत आहयाऽर्थोपलब्धितः । एतदेवाऽऽह - चन्द्र-सूर्योपरागादिसंवाद्यागमदर्शनात् । लौकिकोऽयमर्थ इति भावनीयम् - (यो.दृ.स.९९ वृत्ति) इति । तदुक्तं शास्त्रवार्तासमुच्चयेऽपि → चन्द्र-सूर्योपरागादेस्ततः संवाददर्शनात् । तस्याऽप्रत्यक्षेऽपि पापादौ न प्रामाण्यं न युज्यते ।। (शा.वा.स.२/३) अतीन्द्रियेषु भावेषु प्राय एवम्विधेषु यत् । छद्मस्थस्याऽविसंवादि मानमन्यन्न विद्यते ।। - (शा.वा.२/२३) इति। तस्मात् = कुतर्कस्याऽतीन्द्रियार्थसाधनाऽसमर्थत्वात् कारणात् कुतर्काऽग्रहतः = कुतर्काऽनङ्गीकारतः शास्त्रे = धर्माऽधर्मादिप्रतिपादकाऽविसंवाद्यागमे श्रद्धावान् = प्राज्ञः, स्वबुद्ध्यगम्याऽर्थप्रतिपादकसदागमे च तथाप्रतिपत्तिकारी, यथा → दो चंदा इह दीवे, चत्तारि य सायरे लवणतोए । धायइसंडे दीवे बारस चंदा य सूरा य ।। - (सू.प्र.१९/१८३, चं.प्र.१९/१८३) इति सूर्यप्रज्ञप्ति-चन्द्रप्रज्ञप्तिवचने, → कालोयं णं समुदं बारसजोयणसहस्साइं ओगाहित्ता एत्थ णं धायइसंडदीवाणं चंदाणं चंददीवा नामं दीवा पन्नत्ता - (जीवा.प्रतिपत्ति-३/द्वीपस.सू. २११) इति जीवाजीवाभिगमवचने च ।
तथा परद्रोहविरतिमान, सदा योगतत्परः = स्वभूमिकोचितयोगाऽनुष्ठानाऽभियुक्तः धर्माद्यतीन्द्रियाऽर्थदर्शी = धर्मादीनां प्रथमदशायां वेत्ता पश्चाच्चरमदशायान्तु द्रष्टा भवेत् । तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये → एतत्प्रधानः सच्छ्राद्धः शीलवान् योगतत्परः। जानात्यतीन्द्रियानर्थान् +(यो.दृ.स.१००) इति । एतत्प्रधानः = आगमप्रधानः ।।२३/१३।। ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે – “અતીન્દ્રિય પદાર્થ આગમનો જ વિષય છે. કારણ કે આગમથી અતીન્દ્રિય પદાર્થની જાણકારી મળે છે. ચંદ્રગ્રહણ, સૂર્યગ્રહણ વગેરેમાં સંવાદ આપે તેવું આગમ દેખાય જ છે.” ૯ તેથી કુતર્કને છોડીને શાસ્ત્રમાં શ્રદ્ધાવાળા અને પરદ્રોહવિરતિસ્વરૂપ શીલને ધારણ કરનારા અને સદા યોગમાં તત્પર એવા યોગી જ ધર્મ-અધર્મ વગેરે અતીન્દ્રિય પદાર્થના જાણકાર થઈ શકે છે. (૨૩/૧૩)
વિશેષાર્થ :- “સૂર્યગ્રહણ કે ચન્દ્રગ્રહણ ક્યારે થશે ? ક્યાં સ્થળમાં દેખાશે ? ગ્રહણ અડધું થશે કે પા થશે કે આખું થશે?” ઈત્યાદિ બાબતો ઈન્દ્રિય દ્વારા પહેલેથી જાણી શકાતી નથી. આ અપેક્ષાએ ઉપરોક્ત વિગતો અતીન્દ્રિય બને છે. પરંતુ આગમ દ્વારા તેને ચોક્કસ સ્વરૂપે જાણી શકાય છે. આગમ કહે તે મુજબ ગ્રહણનો સમય, સ્થળ, ખંડગ્રાસ-ખગ્રાસ વગેરે પ્રકાર સાથે સંવાદ મળે છે. આથી અન્ય પણ ધર્મ-અધર્મ વગેરે અતીન્દ્રિય પદાર્થની સિદ્ધિમાં આગમ સમર્થ છે -એમ સિદ્ધ થાય છે. (૨૩/૧૩)
અહીં પ્રશ્ન એ થાય છે કે “શાસ્ત્રો પણ ભિન્ન-ભિન્ન પ્રકારના છે. તેથી શાસ્ત્ર પ્રત્યે પણ શ્રદ્ધા કેવી રીતે થાય ?' આ પ્રશ્નના પ્રત્યુત્તરમાં ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે
१. हस्तादर्शे 'परागासंवा...' इत्यशुद्धः पाठः । २. हस्तादर्श-मुद्रितप्रतिषु सर्वत्र '...विरतियोगवान्' इत्यशुद्धः पाठः ।
योगदृष्टिसमुच्चयानुसारेण शुद्धः पाठोऽत्र गृहीतः ।

Page #76

• शास्तृभेदकल्पनमज्ञानम् •
१५७३
तत्त्वतः शास्त्रभेदश्च न शास्तृ ' णामभेदतः । मोहस्तद धिमुक्तीनां तद्भेदाऽऽश्रयणं ततः । । १४ । । तत्त्वत इति । तत्त्वतो = धर्मवादाऽपेक्षया तात्पर्यग्रहात् शास्त्रभेदश्च न अस्ति, शास्तॄणां धर्मप्रणेतॄणां अभेदतः । तत्तन्नयाऽपेक्षदेशनाभेदेनैव स्थूलबुद्धीनां तद्भेदाऽभिमानात् । एवाऽऽह - ततः = तस्मात् तदधिमुक्तीनां = शास्तृश्रद्धावतां तद्भेदाश्रयणं = शास्तृभेदाऽङ्गीकरणं मोहो अज्ञानं, निर्दोषत्वेन सर्वेषामैक्यरूप्यात् ।
=
=
धर्मवादाऽपेक्षया = वादद्वात्रिंशिकायां (द्वाद्वा. ८/४ भाग-२ पृ. ५४७) व्यावर्णितस्याऽघभीरुमध्यस्थतत्त्वज्ञसमारब्धकथाप्रबन्धात्मकस्य धर्मवादस्याऽभिप्रायेण गुणग्रहणप्रवणतत्त्वधिया तात्पर्यग्रहात् ऐदम्पर्यार्थाSवबोधमाश्रित्य शास्त्रभेदश्च मिथोविरुद्धाऽर्थप्रतिपादकत्वलक्षणो नास्ति, धर्मप्रणेतॄणां = धर्मशास्त्ररचयितॄणां अभेदतः श्रोतृभूमिकाऽपेक्षधर्मदेशकत्वरूपेण भेदाभावात् । शास्तृभेदाऽभावप्रयुक्तः शास्त्रभेदाऽभाव इत्याशयः । न चैवं सति बौद्ध - कापिल - जैनादिशास्त्रेषु लोकानां भेदबुद्धिः कथं स्यादिति शङ्कनीयम्, तत्तन्नयाऽपेक्षदेशनाभेदेनैव ऋजुसूत्र - सङ्ग्रहादिनयापेक्षो योऽनित्यत्व-नित्यत्वादिधर्मप्रतिपादकत्वलक्षणो देशनाविशेषः तेनैव स्थूलबुद्धीनां = नयसव्यपेक्षभेदगर्भतात्पर्यार्थाऽभेदाऽग्राहकत्वलक्षणस्थूलत्वोपेतबुद्धिशालिनां तद्भेदाभिमानात् बौद्ध-कापिल-जैनादिशास्त्रभेदाऽभिमानोदयात् । देशनायां विभिन्ननयाऽनुसरणबीजं
तु ग्रन्थकारोऽग्रे ( द्वाद्वा. २३/२७ भाग-६, पृ. १९५७) वक्ष्यति ।
=
तस्मात् = तात्पर्यार्थतः बौद्ध - साङ्ख्य- जैनादिशास्त्राऽभेदादेव शास्तृश्रद्धावतां = स्वाभिमतशास्तृश्रद्धानशालिनां शास्तृभेदाऽङ्गीकरणं = तत्तच्छास्त्रकारप्रतियोगिकैकान्तभेदोररीकरणं हि अज्ञानं विपर्ययः, निर्दोषत्वेन = परवञ्चकत्वादिलक्षणदोषशून्यत्वाऽपेक्षया सर्वेषां बुद्ध-कपिल-जिनादीनां धर्मशास्त्रकाराणां ऐक्यरूपत्वात् = अभिन्नत्वात् । यथा बहूनां निपुणतरवैद्यानां स्वरूपतो मिथोभेदसत्त्वेऽपि रोगाऽपनयनसामर्थ्याऽपेक्षयैकरूप्यं तथा बुद्ध - कपिल - जिनादीनां भवव्याधिभिषग्वराणां स्वरूपतो मिथोभेदसत्त्वेऽपि भवव्याध्यपनयनसामर्थ्याऽपेक्षया स्वाश्रिताऽवञ्चकत्वाऽपेक्षया वैकरूप्यमेवेत्याशयः ।
=
=
=
=
* તમામ સર્વજ્ઞો એક છે ક
ગાથાર્થ :- પરમાર્થથી શાસ્ત્રમાં કોઈ ભેદ નથી. કારણ કે શાસ્ત્રકર્તાઓમાં કોઈ ભેદ નથી. માટે જ શાસ્ત્રકાર પ્રત્યે શ્રદ્ધા ધરાવનારા જીવો શાસ્ત્રકારોને વિશે જે ભેદબુદ્ધિ રાખે છે તે તેમનું અજ્ઞાન छे. (२३/१४)
ટીકાર્થ :- ધર્મવાદની અપેક્ષાએ તાત્પર્યનું ગ્રહણ કરવામાં આવે તો શાસ્ત્રમાં કોઈ ભેદ નથી. કારણ કે ધર્મશાસ્ત્રના રચયિતાઓમાં પરસ્પર તથાવિધ ભેદ નથી. શ્રોતાની ભૂમિકાની અપેક્ષાએ અલગ-અલગ નયની અપેક્ષાએ જુદી-જુદી ધર્મદેશના આપવાના લીધે સ્થૂલબુદ્ધિવાળા જીવોને ધર્મશાસ્રકારોમાં ભેદનું અભિમાન = ભ્રમજ્ઞાન થાય છે. માટે જ મૂળ ગ્રંથકાર કહે છે કે શ્રોતાની ભૂમિકાને સાપેક્ષ રહીને સધર્મદેશના આપવા સ્વરૂપ સાધારણ ગુણધર્મની અપેક્ષાએ શાસ્રકારોમાં કોઈ ભેદ ન હોવાના કારણે જ ધર્મશાસ્ત્રકારો પ્રત્યે શ્રદ્ધા ધરાવનારા લોકો શાસ્રકારોમાં ભેદબુદ્ધિનો આશ્રય કરે છે તે તેઓનું અજ્ઞાન છે. કેમ કે શ્રોતાને
१. मुद्रितप्रतावत्र ‘तृ' इत्येवमशुद्धः पाठः । २. हस्तादर्शे ' ..दविमु..' इत्यशुद्धः पाठः । ३. हस्तादर्श' पेक्षतात्प..' इति पाठान्तरम् ।

Page #77

१५७४
• सर्वशैक्यमीमांसा •
द्वात्रिंशिका-२३/१५ तदुक्तं- “न तत्त्वतो भिन्नमताः सर्वज्ञा बहवो यतः ।
મોદસ્તfધમુfીનાં તમેTS: તત: (ચો.કૃ.સ.૨૦૨) ૨૪|| 'सर्वज्ञो मुख्य एकस्तत्प्रतिपत्तिश्च यावताम् । सर्वेऽपि ते तमापन्ना मुख्यं सामान्यतो बुधाः ।।१५।। ___'सर्वज्ञ'ति । सर्वज्ञो मुख्यः२ = तात्त्विकाऽऽराधनाविषय एकः, सर्वज्ञत्वजात्यविशेषात् । तदुक्तं- “सर्वज्ञो नाम यः कश्चित् पारमार्थिक एव हि। स एक एव सर्वज्ञ व्यक्तिभेदेऽपि तत्त्वतः।।"
तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये 'नेति । तद्व्याख्या चैवम् → न तत्त्वतः = परमार्थेन भित्रमताः = भिन्नाऽभिप्रायाः सर्वज्ञा बहवो यतः = यस्मात्, मोहः तदधिमुक्तीनां = सर्वाऽतिशयश्राद्धानां तद्भेदाऽऽश्रयणं = સર્વજ્ઞમેવાગીર તતઃ = તમાદ્ ૯ (ચો.કૃ.સ.૧૦૨ વૃત્તિ) રૂતિ સાર૩/૧૪તા.
વેવ સમર્થતિ- “સર્વજ્ઞ’ તિ | રૂખ્ય સરિકા આધ્યાત્મિસરેડપિ (મ.સા.9/૬૪) વર્તતા तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये अपि 'सर्वज्ञ' इति । तद्व्याख्या चैवम् → सर्वज्ञो नाम यः कश्चिद् अर्हदादिः पारमार्थिक एव हि = निरुपचरितः स एक एव सर्वत्र सर्वज्ञत्वेन, व्यक्तिभेदेऽपि तत्त्वतः
પાકિનક્ષને સતિ ૯ (વો...૭૦૩ ૩) રૂતિ ‘ને કાયા' (ા./9/ર) રૂતિ થાનસૂત્રવૃત્તિदर्शितरीत्या नानाविवक्षयाऽत्रैकत्वोपपत्तिः कार्या । तदुक्तं ग्रन्थकृतैव परमज्योतिःपञ्चविंशतिस्तोत्रे → ઠગવા સ્વરૂપ દોષ ન હોવાની અપેક્ષાએ તમામ ધર્મશાસ્ત્રકારો એક સરખા જ છે. તેથી જ યોગદષ્ટિસમુચ્ચય ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે કે “જે કારણે પરમાર્થથી અનેક સર્વજ્ઞો પરસ્પર વિભિન્ન અભિપ્રાયવાળા નથી તે કારણે સર્વજ્ઞ પ્રત્યે શ્રદ્ધાવાળા જીવો સર્વજ્ઞમાં ભેદ માને તે અજ્ઞાન છે.” ૯ (૨૩/૧૪)
વિશેષાર્થ :- જે દોષોથી મુક્ત હોય તથા ઉત્કૃષ્ટ ગુણોથી યુક્ત હોય તેમ જ ત્રણ કાળની ત્રણ લોકની તમામ ચીજને સ્પષ્ટપણે સંપૂર્ણપણે જાણે-જુએ તે સર્વજ્ઞ કહેવાય. ત્રણ કાળના, ત્રણ લોકના તમામ સર્વજ્ઞોનું જ્ઞાન એકસરખું હોય છે. પરંતુ ઉપદેશ તો શ્રોતાની ભૂમિકાને લક્ષમાં રાખીને તેઓ અલગ-અલગ નયની અપેક્ષાએ આપે છે. તેથી તેમની ધર્મદેશનામાં ભેદ હોય તેવું જણાય છે. વાસ્તવમાં તમામ સર્વજ્ઞો શ્રોતાની ભૂમિકાને સાપેક્ષ રહીને તેમનું આત્મહિત થાય તે રીતે જ દેશના આપતા હોય છે. તેથી શ્રોતાને ઠગ્યા વિના શ્રોતૃભૂમિકાસાપેક્ષ ધર્મદેશકત્વરૂપે તમામ સર્વજ્ઞોમાં ઐક્ય છે. આમ સકલ સર્વજ્ઞો એક હોવાથી તેમની ધર્મદેશના પણ એક જ કહેવાય. તેમ છતાં અલગ-અલગ શ્રોતા અલગ-અલગ સર્વજ્ઞ વ્યક્તિ પ્રત્યે શ્રદ્ધા ધરાવતા હોય છે. તેથી પોતાના સર્વજ્ઞ ભગવંત કરતાં બીજાના સર્વજ્ઞ ભગવાનને જુદા માને છે - આ એક જાતની ભક્તોની બાલિશતા છે. (૨૩/૧૪)
હે તમામ પ્રાજ્ઞ ધર્માત્મા એક સર્વાના શરણે હું ગાથાર્થ - મુખ્ય સર્વજ્ઞ એક જ છે. જેટલા પ્રાજ્ઞ ધર્માત્માઓ સર્વજ્ઞની ભક્તિ કરે છે તે તમામ ધર્માત્માઓ સામાન્યથી તે મુખ્ય સર્વજ્ઞને જ આશ્રયીને રહેલા છે. (૨૩/૧૫)
ટીકર્થ :- તાત્ત્વિક આરાધનાનો વિષય બને તેવા મુખ્ય સર્વજ્ઞ ભગવાન એક જ છે. કારણ કે તમામ સર્વજ્ઞોમાં રહેલી સર્વજ્ઞત્વ જાતિ એક છે. તેથી જ તો યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે કે “જે કોઈ પારમાર્થિક સર્વજ્ઞ છે તે વ્યક્તિરૂપે ભિન્ન હોવા છતાં પણ પરમાર્થથી એક જ છે.” ૯ ૨. દસ્તાવ “સર્વનામુ...તિ પાઠ: | ૨. દસ્તાઃ “.. શ્વસ્વત્તિ..' ત્યશુદ્ધ: : |

Page #78

• निरतिशयगुणवत्त्वेन प्रतिपत्तिः सर्वज्ञगोचरा •
१५७५
( यो दृ.स. १०३) तत्प्रतिपत्तिः सर्वज्ञभक्तिश्च यावतां तत्तद्दर्शनस्थानां, ते सर्वेऽपि बुधाः तं सर्वज्ञं मुख्यं सामान्यतो विशेषाऽनिर्णयेऽपि आपन्नाः = आश्रिताः, निरतिशयितगुणवत्त्वेन प्रतिपत्तेः बुद्ध जनो हृषिकेशः शम्भु - ब्रह्मादिपुरुषः । इत्यादिनामभेदेऽपि नाऽर्थतः स विभिद्यते ।। ← (परम. पं.७) इति । योगबिन्दो अध्यात्मसारेऽपि च मुक्तो बुद्धोऽर्हन् वाऽपि यदैश्वर्येण समन्वितः । तदीश्वरः स एव स्यात् संज्ञाभेदोऽत्र केवलम् ।। ← ( यो. बिं. ३०२, अ.सा. १५/६९) इत्युक्तं तत्प्राक् ( द्वा. द्वा. १६ / १८ भाग - ४ पृ. ११२३ ) दर्शितमेवेहाऽनुसन्धेयम् । तदुक्तं योगसारेऽपि बुद्धो वा यदि वा विष्णुः यद्वा ब्रह्माथवेश्वरः । उच्यतां स जिनेन्द्रो वा नाऽर्थभेदस्तथापि हि ।। ← (यो.सा. १/ ३६) इति । यथोक्तं उपमितिभवप्रपञ्चायां कथायामपि स बुद्धः प्रोच्यतां लोके ब्रह्मा विष्णुर्महेश्वरः । जिनेश्वरोऽपि वा हन्त ! नार्थभेदस्तथापि च ।। ← (उ.भ.प्र. ८ /पृ. १९०, गा. ८५९) इति । यथा चाऽमीषामभेदस्तथा दर्शयिष्यतेऽग्रे ।
नन्वेवं सति सर्वज्ञभक्तिः कमाश्रितानां स्यात् ? इत्याशङ्कायामाह - सर्वज्ञभक्तिश्च यावतां एव तत्तद्दर्शनस्थानां कदाग्रहशून्यानां मुमुक्षूणां सम्भवति, यतः ते सर्वेऽपि बुधाः 'आत्मन्येव सर्वोत्तमं सुखमस्ति, तदुपलब्धिश्च सर्वज्ञोपदिष्टमार्गप्रवर्तनेनैव सुलभेति स एव मयाऽऽश्रयितव्य' इति बोधवन्तः विशेषाऽनिर्णयेऽपि बुद्ध-कपिल-जिनादिगतभेदगोचरनिश्चयाभावेऽपि सामान्यतः = स्वगतभवरोगोच्छेदकवैद्यत्वाऽऽदिसामान्यधर्मपुरस्कारेण तु मुख्यं एव सर्वज्ञं आश्रिताः = शरणत्वेनोपगताः । अत्र हेतुद्वयमाहनिरतिशयितगुणवत्त्वेन तेषां प्रतिपत्तेः स्वीकृतेः वस्तुतः परमार्थतः सर्वज्ञविषयकत्वात् मुख्यसर्वज्ञगोचरत्वात्, यतो निरतिशयितसकलगुणास्तु मुख्य एव सर्वज्ञे विद्यन्ते इति नामतः कञ्चिदपि बुद्धादिकं काष्ठाप्राप्तसकलगुणशालित्वेन शरणमुपागतास्ते परमार्थतो मुख्यमेव सर्वज्ञं शाखाचन्द्रन्यायेन शरणमाश्रिता इत्यस्खलद्वृत्त्या भावनाज्ञानभावितान्तःकरणैकगम्यमेतत्तत्त्वं परमार्थत इति ध्येयम् ।
=
=
सम्मतश्च प्रायः सर्वेषामेव दर्शनकाराणामयमेव न्यायः । इत्थमेव येऽप्यन्यदेवताभक्ता यजन्ते श्रद्धयाऽन्विताः । तेऽपि मामेव कौन्तेय ! यजन्त्यविधिपूर्वकम् ।। ← (भ.गी. ९ / २३) इति भगवद्गीतावचनोपपत्तेः । तदुक्तं पाण्डवगीतायामपि → आकाशात् पतितं तोयं यथा गच्छति सागरम् । सर्वदेवनमस्कारः केशवं प्रति गच्छति ।। ← ( पां.गी. उपसंहार - ८० ) इति । एतेन शृणुते सर्वधर्मांश्च सर्वान् देवान् नमस्यति । अनसूयुर्जितक्रोधस्तस्य तुष्यति केशवः ।। ← (वि. धर्मो . १/५८) इति विष्णुधर्मोत्तरपुराणवचनमपि व्याख्यातम्, विशेषविबोधविरहदशायां प्रज्ञापनीयत्वादिगुणकलितकृतस्य परमदेवधियाऽपरमदेवभक्त्यादेरन्ततो गत्वाऽनन्यगत्या परमदेवे विश्रामात् । इत्थमेव प्रबोधचन्द्रोदयकृतः कृष्णमिश्रस्य तैस्तैरेव सदागमैः श्रुतिमुखैर्नानापथप्रस्थितैर्गम्योऽसौ जगदीश्वरो जलनिधिर्वारां प्रवाहैरिव ← (प्र.चन्द्रो.५/९) इत्युक्तिस्सङ्गच्छते । सूत्रपिटके अगुत्तरनिकायेयं किञ्चि सुभासितं सब्बं तं तस्स भगवतो वचनं अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स ← ( अङ्गु. भाग ३ / स्कन्ध- १ मेत्तावग्गो-निपात-८) इति यदुक्तं तदप्येनं न्यायमधिकृत्योक्तमिति वेदितव्यम् । सौगतैरपि बुद्धो जिनत्वेनाऽभ्युपगम्यते एव । માટે અલગ-અલગ ધર્મોમાં રહેલા જેટલા પ્રાજ્ઞ ધર્મી જીવો સર્વજ્ઞની ભક્તિ કરે છે તે તમામ ધર્માત્માઓ વિશેષ પ્રકારનો નિર્ણય-બોધ ન હોવા છતાં પણ મુખ્ય સર્વજ્ઞને આશ્રયીને રહેલા છે. કારણ કે સર્વોત્કૃષ્ટ ગુણસંપન્નત્વરૂપે જેની ભક્તિ કરવામાં આવે તે વ્યક્તિ વાસ્તવમાં સર્વજ્ઞ જ હોય. તે ભક્તિ સર્વજ્ઞવિષયક

=
=
=

Page #79

१५७६
• हरि-हर-बुद्ध-जिनादिशब्दानामेकार्थता • द्वात्रिंशिका-२३/१५ वस्तुतः सर्वज्ञविषयकत्वात्, गुणवत्ताऽवगाहनेनैव तस्या भक्तित्वाच्च । यथोक्तं- “प्रतिपत्तिस्ततस्तस्य सामान्येनैव यावताम् । ते सर्वेऽपि तमापन्ना इति न्यायगतिः परा ।।” (यो.दृ.स.१०४) ।।१५।। तदुक्तं बुद्धपर्यायशब्दनिरूपणे अमरकोशे → सर्वज्ञः सुगतो बुद्धो धर्मराजस्तथागतः । समन्तभद्रो भगवान् मारजिल्लोकजित् जिनः ।। - (अ.को.१/४/२५) इति । तदुक्तं अन्यत्राऽपि → शौद्धोदनिः दशबलो बुद्धः शाक्यः तथागतः सुगतः । मारजिदद्वयवादी समन्तभद्रो जिनश्च तुल्यार्थाः ।। - (ललितविस्तरापञ्जिकायां उद्धृतश्लोकः- पृ.६०) इति।
निरतिशयगुणवत्त्वावगाहनं विनैव बाह्यवैभव-चित्तचमत्कारजननशक्त्याद्यवलम्बनकदृष्टिरागादितः तत्तद्देवप्रतिपत्तौ तु नैव मुख्यसर्वज्ञभक्तिः सम्भवति, गुणवत्ताऽवगाहनेनैव = दोषाऽसम्पृक्ताऽनुत्तरस्पृहणीयतमगुणगणविषयकत्वेनैव तस्याः = तत्तद्देवप्रतिपत्तेः भक्तित्वात् = मुख्यसर्वज्ञभक्तित्वात् । इदमेवाऽभिप्रेत्य . लोकतत्त्वनिर्णये श्रीहरिभद्रसूरिभिः → यस्य निखिलाश्च दोषा न सन्ति सर्वे गुणाश्च विद्यन्ते । ब्रह्मा वा विष्णुर्वा हरो जिनो वा नमस्तस्मै ।। 6 (लो.त.नि.४०) इत्युक्तमिति पूर्वोक्तं(पृ.२१५) अत्रानुसन्धेयम् । यथोक्तं तैरेव योगदृष्टिसमुच्चये → 'प्रतिपत्ति'रिति । तद्वृत्तिस्त्वेवम् → प्रतिपत्तिः ततः तस्य = सर्वज्ञस्य सामान्येनैव यावतां तन्त्रान्तरीयाणामपि, ते सर्वेऽपि तमापन्नाः सर्वज्ञं मुख्यमेव इति न्यायगतिः परा, तमन्तरेण तत्प्रतिपत्तेरसिद्धेः - (यो.दृ.स.१०४ वृत्ति.) इति । तदुक्तं योगप्रदीपेऽपि → शङ्करो वा जिनेशो वा यो यस्याऽभिमतः सदा । एक एव प्रभुः शान्तो निर्वाणस्थो विलोक्यते ।। ब्राह्मणैर्लक्ष्यते ब्रह्मा विष्णुः पीताऽम्बरैस्तथा । रुद्रस्तपस्विभिर्दृष्ट एष एव निरञ्जनः ।। जिनेन्द्रो जल्प्यते जैनैः बुद्धः कृत्वा च सौगतैः । कौलिकैः कोल आख्यातः स एवाऽयं सनातनः ।। स्फटिको बहुरूपः स्याद्यथैवोपाधिवर्जितः । स तथा दर्शनैः षड्भिः ख्यात एकोऽप्यनेकधा ।।
6 (यो.प्र.२४,३३-३५) इति । समयसुन्दरोपाध्यायेनापि कल्याणमन्दिरस्तोत्रवृत्तौ → केनाऽपि हरिः केनाऽपि हरः प्रोच्यते परं त्वमेव स वीतरागः - (क.मं. १८ वृत्तिः) इत्युक्तम् । प्रकृते च → यं शैवाः समुपासते शिव इति ब्रह्मेति वेदान्तिनो, बौद्धा बुद्ध इति प्रमाणपटवः कर्तेति नैयायिकाः । अर्हन्नित्यथ जैनशासनरताः कर्मेति मीमांसकाः, सोऽयं मे विदधातु वाञ्छितफलं त्रैलोक्यनाथो हरिः ।। (सुभाषितरत्नमाला-१३१) इति परोक्तिरप्यवश्यमनुसन्धया ।।२३/१५।। જ કહેવાય. કારણ કે સર્વજ્ઞ જ સર્વોત્કૃષ્ટગુણસંપન્ન હોય. ઉપાસ્ય તત્ત્વનો સર્વોત્કૃષ્ટ ગુણસંપન્નત્વરૂપે स्वी.१२ (= तस्याः) ४२वो त मति छ. योगष्टिसभुश्ययम ४९॥वेस छ, 'सर्वश५९॥थी. સર્વ સર્વજ્ઞો એક જ હોવાના કારણે જેટલા અન્યદર્શનીઓ છે તે બધાએ પણ સામાન્યથી તો તે મુખ્ય मे ४ सर्वशनो आश्रय ४ो छ - ॥ प्रभारी नियनो स्वी१२ (न्यायगतिः) ४ श्रेष्ठ छे.'(२३/१५)
વિશેષાર્થ :-પ્રાયઃ સર્વ આસ્તિક દર્શનકારો સર્વજ્ઞમાં માને છે. તથા જેનામાં સર્વજ્ઞપણાના લક્ષણો હોય તે બધા સર્વજ્ઞ છે. એમ પણ માને છે. આથી સર્વજ્ઞને માનવામાં હેતુ સર્વજ્ઞપણું છે. કોઈ અમુક જ સર્વજ્ઞ છે એમ નહિ. કિંતુ જેમાં જેમાં સર્વજ્ઞપણું હોય તે બધા સર્વજ્ઞ છે, પછી ભલે તેમનામાં નામભેદ હોય. જેમ કે જેમાં જેમાં જીવનું લક્ષણ/ચૈતન્ય દેખાય તે બધા જીવ સ્વરૂપે એક જ છે. તેમ જે જે પુરુષમાં સર્વજ્ઞપણું હોય તે તે બધા જ પુરુષો સર્વજ્ઞપણાથી એક જ છે. આથી અન્ય દર્શનીઓએ પણ સામાન્યથી મુખ્ય જે સર્વજ્ઞ છે તેનો જ સ્વીકાર કર્યો છે. બુદ્ધ, શંકર, જિનેશ્વર વગેરે નામ જુદા-જુદા હોવા છતાં

Page #80

• छद्मस्थस्य कात्स्येन विशेषग्रहाऽयोगः •
१५७७ न ज्ञायते विशेषस्तु सर्वथाऽसर्वदर्शिभिः । अतो न ते तमापन्ना विशिष्य भुवि केचन ।।१६।।
नेति । विशेषस्तु = सर्वज्ञज्ञानादिगतभेदस्तु असर्वदर्शिभिः = छद्मस्थैः सर्वथा = सर्वैः प्रकारैः न ज्ञायते । अतो न ते सर्वज्ञाऽभ्युपगन्तारः तं = सर्वशं आपन्नाः = आश्रिताः विशिष्य भुवि = पृथिव्यां केचन । तदुक्तं- “विशेषस्तु पुनस्तस्य कात्न्येनाऽसर्वदर्शिभिः । सर्वैर्न ज्ञायते तेन तमापन्नो न कश्चनः ॥” (यो .दृ.स.१०५) ।।१६।।
इत्थं तन्त्रान्तरीयाणामपि सामान्यतः सर्वज्ञप्रतिपत्तिमुक्त्वा साम्प्रतमशेषविशेषरूपेण तु सा छद्मस्थतया जैनानामपि न सम्भवतीत्याह- 'नेति । इयमपि कारिका अध्यात्मसारेऽपि (१५/६५) वर्तते । तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये अपि 'विशेष' इति । तद्वृत्तिस्त्वेवम् → विशेषस्तु = भेद एव पुनः तस्य = सर्वज्ञस्य कात्स्न्येन असर्वदर्शिभिः प्रमातृभिः सर्वैः न ज्ञायते, तददर्शनात्, दर्शनेऽपि तज्ज्ञानाऽगतेः । तेन कारणेन तं = सर्वज्ञं आपन्नः = प्रतिपन्नो न कश्चन असर्वदर्शी - (यो.दृ.स.१०५ वृत्तिः) इति । युक्तञ्चैतत् । न ह्यसर्वज्ञस्याऽशेषविशेषधर्मपुरस्कारेण मुख्यसर्वज्ञस्य प्रतिपत्तिः सम्भवति, तज्ज्ञानाऽगतेः । अत एव उपदेशपदे अपि → ओहेण वीयरायवयणम्मि बहुमाणो कायव्वो 6 (उप. प.२३४) इत्युक्तम् । एतेन जैनानामेव मुख्यसर्वज्ञप्रतिपत्तिः, विशेषज्ञत्वात्, नेतरेषां सामान्यदर्शित्वादिति प्रत्युक्तम्, मृदु-मध्याऽधिमात्रावबोधभेदसम्भवेऽपि सर्वेषामेव छद्मस्थानां सर्वज्ञज्ञानगताऽशेषविशेषाऽपेक्षया सामान्यत एव मुख्यसर्वज्ञप्रतिपत्तिसम्भवात् । साऽपि हि विमुक्तकदाग्रहाणामेकान्तेनैवाऽऽत्महितकारिण्येवेति ध्येयम् ।।२३/१६।। પણ ઉપાસ્યતાઅવચ્છેદક ગુણધર્મ કોઈ ચોક્કસ વ્યક્તિત્વ નથી પરંતુ સર્વોત્કૃષ્ટગુણસંપન્નત્વ છે. અન્યદર્શનીઓ જેની ઉપાસના કરે છે તે સર્વજ્ઞ તરીકે, સર્વોત્કૃષ્ટગુણસંપન્નત્વ તરીકે, સર્વદોષરહિતત્વરૂપે જ કરે છે. માટે તે અન્યદર્શનીઓ મુખ્ય સર્વજ્ઞને જ માને છે, સ્વીકારે છે. સર્વોત્કૃષ્ટગુણસંપન્ન તરીકે સર્વજ્ઞને હૃદયથી સ્વીકારવા તે જ સર્વજ્ઞની ભક્તિ છે. પરંતુ હજુ સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ થયું ન હોવાના કારણે સર્વજ્ઞના આંતરિક વિશિષ્ટ સ્વરૂપનો નિશ્ચય અન્યદર્શનીઓને થયો નથી. આ એક અલગ વાત છે. બાકી તેઓ પણ જુદાજુદા નામે મુખ્ય સર્વજ્ઞને જ સ્વીકારે છે. એમાં કોઈ વિવાદ નથી. (૨૩/૧૫)
હ સર્વાનો સંપૂર્ણતયા પરિચય અસર્વાને ન હોય છે ગાથાર્થ - સર્વજ્ઞમાં રહેલી વિશેષતાને તો છબસ્થ જીવો સર્વ પ્રકારે જાણી શક્તા નથી. માટે દુનિયામાં કોઈ પણ સર્વજ્ઞવાદી ધર્માત્મા સર્વજ્ઞનો અશેષવિશેષસ્વરૂપે આશ્રય કરી શકતા જ નથી.(૨૩/૧૬)
ટીકાર્થ :- સર્વજ્ઞના જ્ઞાન વગેરેમાં રહેલી વિશેષતાઓને તો અસર્વજ્ઞ એવા છદ્મસ્થ જીવો સર્વ પ્રકારે જાણી શકતા જ નથી. માટે સર્વશનો સ્વીકાર કરનાર એવા કોઈ પણ ધર્માત્મા દુનિયામાં નથી કે જેણે સર્વજ્ઞનો સંપૂર્ણ વિશેષસ્વરૂપે આશ્રય કરેલો હોય. તેથી યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચયમાં જણાવેલ છે કે બધું જ જાણવાની શક્તિથી શૂન્ય એવા સર્વ વિદ્વાનો સર્વજ્ઞની વિશેષતાને સંપૂર્ણપણે જાણી શકતા નથી. માટે છબસ્થ જીવે તમામ વિશેષતાની જાણકારી પૂર્વક મુખ્ય સર્વજ્ઞને સ્વીકારેલ જ નથી.” (૨૩/ १६)
વિશેષાર્થ - સર્વજ્ઞનો સ્વીકાર જૈન અને અજૈન ધર્માત્માઓ કરે છે. અજૈન = અન્યદર્શનીઓ १. हस्तादर्श ‘कश्च' इति त्रुटितः पाठः ।

Page #81

१५७८
• सामान्यप्रतिपत्त्यंशेन सर्वयोगिसाम्यम् •
अतः सामान्यप्रतिपत्त्यंशेन सर्वयोगिषु परिशिष्टा 'तुल्यतैव भावनीयेत्याहसर्वज्ञप्रतिपत्त्यंशमाश्रित्याऽमलया' धिया । निर्व्याजं तुल्यता भाव्या सर्वतन्त्रेषु योगिनाम् ।।१७।। सर्वज्ञेति । सर्वज्ञप्रतिपत्त्यंशमाश्रित्य अमलया = रागद्वेषमलरहितया धिया = बुद्ध्या निर्व्याजं = औचित्येन सर्वज्ञोक्तपालनपरतया तुल्यता भाव्या सर्वतन्त्रेषु = सर्वदर्शनेषु योगिनां मुमुक्षूणाम् । तदुक्तं- “ तस्मात्सामान्यतोऽप्येनमभ्युपैति य एव हि । निर्व्याजं तुल्य एवासौ तेनांशेनैव धीमताम् ।। " ( यो दृ.स. १०६) ।।१७।।
सर्वज्ञप्रतिपत्त्यंशं
'तस्मादि'ति । तद्वृत्तिस्त्वेवम्
=
सर्वज्ञत्वलक्षणसामान्यधर्मतो मुख्यसर्वज्ञप्रतिपत्तिरूपांशं आश्रित्य अपेक्ष्य राग-द्वेषमलरहितया = स्वदर्शनगोचराऽभिनिविष्टराग-परदर्शनविषयकनिर्निमित्तद्वेषलक्षणकर्दमशून्यया बुद्ध्या निरुपाधिकसुखोपायाऽन्वेषणपरया मत्या । तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये → तस्मात् सामान्यतोऽपि एनं सर्वज्ञं अभ्युपैति य एव हि कश्चिदसर्वदर्शी निर्व्याजं औचित्ययोगेन तदुक्तपालनपरः तुल्य एवाऽसौ तेन अंशेन सर्वज्ञप्रतिपत्तिलक्षणेन धीमतां अनुपहतबुद्धीनामित्यर्थः ← (यो.दृ.स.१०६ वृत्ति ) इति । ततश्च ये स्वभूमिकौचित्येन सर्वज्ञोक्तपालनपरा न भवन्ति भाषण- लेखन-तथाविधवेषादितः स्वात्मानं सर्वज्ञप्रतिपत्तारमुपदर्शयन्तोऽपि न तत्त्वतो मुख्यंसर्वज्ञप्रतिपत्तारो भवितुमर्हन्तीत्यावेदितम् । तथा 'मदीयो देव एव केवलो देवः, न त्वदीयः' इति મુખ્ય સર્વજ્ઞને સામાન્ય રૂપે સ્વીકારે છે તો જૈનો કાંઈ સર્વજ્ઞને તેની તમામ વિશેષતાની જાણકારીપૂર્વક સ્વીકારે છે - એવું નથી. જૈનો પણ સર્વજ્ઞને સામાન્યથી જ ઓળખે છે. એક સર્વજ્ઞ બીજા સર્વજ્ઞને જે વિશેષરૂપે ઓળખે-જાણે-જુએ તે રીતે તો જૈન કે અજ્જૈન કોઈ પણ છદ્મસ્થ ધર્માત્મા જાણતા જ નથી. માટે જૈન-જૈનેતેર બધા સર્વજ્ઞવાદી છદ્મસ્થ ધર્માત્માઓ મુખ્યસર્વજ્ઞને સામાન્યરૂપે જ સ્વીકારે છે. તેથી ‘જૈનો જ મુખ્ય સર્વજ્ઞને સ્વીકારે છે, અજૈન ધર્માત્માઓ નહિ' - આવું કહી શકાતું નથી. સામાન્યસ્વરૂપે સર્વજ્ઞત્વરૂપે જૈન-જૈનેતર તમામ સર્વજ્ઞવાદીઓ મુખ્ય સર્વજ્ઞને સમાન રીતે સ્વીકારે છે. સર્વજ્ઞગત અશેષવિશેષ ગુણધર્મોની સંપૂર્ણ જાણકારી પૂર્વક તો જૈન સાધકો પણ મુખ્ય સર્વજ્ઞને સ્વીકારતા નથી. (૨૩/૧૬) ‘માટે સર્વજ્ઞત્વ સ્વરૂપ સામાન્ય ધર્મનો જાતિનો સ્વીકાર કરવા સ્વરૂપ એક અંશની અપેક્ષાએ જૈન-જૈનેતર તમામ યોગીઓમાં તુલ્યતા જ માનવી બાકી રહે છે - એવું ભાવન કરવું જોઈએ. આવા આશયથી ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે -
=
=
=
द्वात्रिंशिका - २३/१७
१. हस्तादर्शे 'तुल्यैव' इत्यशुद्धः पाठः । २. हस्तादर्शे '...मालया' इत्यशुद्धः पाठः ।

=
=
ગાથાર્થ :- નિર્મળ બુદ્ધિથી નિર્દભ રીતે સર્વજ્ઞનો સ્વીકાર કરવા સ્વરૂપ અંશની અપેક્ષાએ સર્વ ધર્મમાં રહેલા યોગીઓમાં તુલ્યતાનું ભાવન કરવું જોઈએ. (૨૩/૧૭)
ટીકાર્થ :- સ્વદર્શનરાગ-પરદર્શનદ્વેષ વગેરે કચરાથી રહિત એવી બુદ્ધિથી નિર્દભપણે સર્વજ્ઞ ભગવંતે કહેલી આજ્ઞા પાળવામાં તત્પર થવા રૂપે સર્વજ્ઞત્વરૂપે સર્વજ્ઞનો સ્વીકાર કરવા સ્વરૂપ અંશની અપેક્ષાએ સર્વદર્શનમાં રહેલા મુમુક્ષુ યોગીઓમાં તુલ્યતાનું ભાવન કરવું જોઈએ. તે જ કારણે યોગદૅષ્ટિસમુચ્ચય ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે ‘તેથી જે કોઈ છદ્મસ્થ પુરુષ નિષ્કપટપણે સર્વજ્ઞત્વરૂપે સર્વજ્ઞનો સ્વીકાર કરે છે તે મુમુક્ષુ સાધક તેટલા અંશે તો બુદ્ધિશાળીઓ માટે સમાન જ છે.' અર્થાત્ તે બધા જ સર્વજ્ઞવાદી

Page #82

सर्वयोगिषु सर्वज्ञसेवकत्वाऽभेदः
अवान्तरभेदस्तु सामान्याऽविरोधीत्याहदूराऽऽसन्नादिभेदस्तु' 'तद्भृत्यत्वं निहन्ति न । एको नामादिभेदेन भिन्नाऽऽचारेष्वपि प्रभुः । । १८ ।।
दूरेति । दूराssसन्नादिभेदस्तु तद्भृत्यत्वं सर्वज्ञोपासकत्वं न निहन्ति । एकस्य राज्ञो नानाविधप्रतिपत्तिकृतामपि एकभृत्यत्वाऽविशेषवत् प्रकृतोपपत्तेः । भिन्नाऽऽचारेष्वपि = तथाऽधिकारभेदेन नानाविधाऽनुष्ठानेष्वपि योगिषु नामादीनां = अर्हदादिसंज्ञादीनां भेदेन ( = नामादिभेदेन) कदाग्रहग्रस्ताऽन्तःकरणानामपि दुष्करतपश्चर्यादिकारिणां न परमार्थतो मुख्यसर्वज्ञप्रतिपत्तिः सम्भवतीत्यपि द्योतितम् । तदुक्तं योगसारे
ममैव देवो देवः स्यात् तव नैवेति केवलम् । मत्सरस्फुर्जितमेतदज्ञानानां विजृम्भितम् ।। मदीयं दर्शनं मुख्यं पाखण्डान्यपराणि तु । मदीय आगमः सारः परकीयास्त्वसारकाः ।। तात्त्विका वयमेवाऽन्ये भ्रान्ताः सर्वेऽप्यतात्त्विकाः । इति मत्सरिणो दूरोत्सारितास्तत्त्वसारतः ।।
← (यो.सा. २/३७,९-१० ) इति ।।२३ / १७ ।।
ननु विभिन्नदर्शनस्थितानां नानाविधदेवाऽभ्युपगन्तॄणां मिथोविलक्षणाऽनुष्ठाननिरतानां सर्वेषां मुमुक्षूणामपुनर्बन्धकाद्यवस्थाशालिनां कथं तुल्यता भाव्यमाना समीचीना स्यादिति चेत् ? मैवम्, यतः अवान्तरभेदस्तु मिथो विभिन्नदर्शनस्थितत्व-विविधदेवाऽभ्युपगन्तृत्व-विचित्राऽनुष्ठाननिरतत्वादिलक्षणाऽवान्तरविशेषस्तु तेषु योगिषु सामान्याऽविरोधी = मुख्यसर्वज्ञभक्तत्वलक्षणाऽनुगतधर्माऽप्रतिक्षेपी इति आशयवान् ग्रन्थकार आह- ‘दूरे’ति । एकभृत्यत्वाऽविशेषवत् = अभिन्ननृपनिष्ठस्वामित्वनिरूपितसेवकत्वाऽभेदवत् । तथाऽधिकारभेदेन स्वद्रव्य-क्षेत्र-काल-क्षयोपशमप्रभृतिसापेक्षयोगभूमिकाविभेदवशेन नानाविधानुष्ठानेष्वपि हठयोग-समाधियोग- मन्त्रयोग-ध्यानयोग-लययोग-राजयोग-ज्ञानयोग-भक्तियोग- तपोयोग-नादयोगाऽऽनन्दयोगाद्यनुसारिविविधाऽऽचारवत्स्वपि योगिषु अर्हदादिसंज्ञादीनां = अर्हद् - विधि-ब्रह्म-लोकेशादिसंज्ञा-संस्थानादीनां विशेषेण एक एव सर्वज्ञताऽऽ लिङ्गितः प्रभुः उपास्यः = परमोपास्यतयाऽभिमतः ।
=
1
=
=
•
=
भेदेन
सर्वज्ञना लडत छे. खावुं बुद्धिशाणी मानवुं भेजे. (२३/१७)
સર્વજ્ઞવાદીઓમાં રહેલ અવાંતર ભેદ તો તે સર્વમાં સર્વજ્ઞભક્તત્વ સ્વરૂપ અનુગત ગુણધર્મનો વિરોધી નથી' - એવું જણાવવા માટે ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે
ગાથાર્થ :- સર્વજ્ઞથી દૂરપણું, નજીકપણું વગેરે અવાન્તર ભેદ અલગ-અલગ ધર્મમાં રહેલા મુમુક્ષુઓમાં રહેલા હોવા છતાં સર્વજ્ઞસેવકત્વ નામના ગુણધર્મને ખતમ કરતો નથી. કારણ કે વિભિન્ન આચારવાળા યોગીઓએ પણ નામાદિ ભેદથી એક જ પ્રભુને સ્વીકાર્યા છે. (૨૩/૧૮)
ટીકાર્થ :- આત્મભૂમિકાને સાપેક્ષ જુદા-જુદા પ્રકારની યોગ્યતાને લીધે (તથાધિકારભેદેન) અલગ-અલગ અનુષ્ઠાનને કરનારા યોગીઓમાં સર્વજ્ઞથી દૂરવર્તીત્વ, સમીપવર્તીત્વ વગેરે રૂપે તફાવત હોવા છતાં તે તફાવત તેમનામાં સર્વજ્ઞનું ઉપાસકપણું દૂર ન કરે. જેમ એક જ રાજાની અનેક પ્રકારની સેવા કરનારા સેવકોમાં એક રાજાનું સેવપકર્ણ સમાન છે તેમ ઉપરોક્ત વાત સંગત થઈ શકે છે. અલગ-અલગ દર્શનમાં રહેલા १. हस्तादर्शे - मुद्रितप्रतिषु च '...भेदोऽपि ' इति पाठः । परं व्याख्यानुसारेणात्र 'भेदस्तु' इति पाठः समीचीनः । २. हस्तादर्शे ' तद्भत्यं' इत्यशुद्धः पाठः ।

१५७९

Page #83

१५८०
• सर्वज्ञवचनरुच्या कर्मतानवम् • द्वात्रिंशिका-२३/१८ एकः प्रभुः = उपास्यः । तदुक्तं → “यथैवैकस्य नृपतेर्बहवोऽपि समाश्रिताः । दूराऽऽसन्नादिभेदेऽपि तद्धृत्याः सर्व एव ते ।। सर्वज्ञतत्त्वाऽभेदेन तथा सर्वज्ञवादिनः । सर्वे तत्तत्त्वगा ज्ञेया भिन्नाऽऽचारस्थिता अपि ।।
तदुक्तं सिद्धसेनदिवाकरसूरिभिः परमात्मद्वात्रिंशिकायां → विधि-ब्रह्म-लोकेश-शम्भु-स्वयम्भू-चतुर्वक्त्रमुख्याभिधानां विधानम् । ध्रुवोऽथ य ऊचे जगत्सर्गहेतुः स एकः परात्मा गति, जिनेन्द्रः ।। (प.द्वा.७) इति । मुनिसुन्दरसूरिभिरपि गुर्वावल्यां → त्वं शङ्करः सर्वजनेष्टकर्ता, ब्रह्मा त्वमेवाऽखिलब्रह्मनिष्ठः – (गुर्वा.२४७) इत्युक्तम् । श्रीहेमचन्द्रसूरिभिरपि अयोगव्यवच्छेदद्वात्रिंशिकायां → यत्र तत्र समये यथा तथा योऽसि सोऽस्यभिधया यया तया। वीतदोषकलुषः स चेद् भवानेक एव भगवन्नमोऽस्तु ते ।। - (अयो.द्वा. ३१) इत्युक्तमिति पूर्वोक्तं(पृ.२१५) इहानुसन्धेयम् । अर्हन्नामसहस्रसमुच्चयेऽपि → महाजिनो महाबुद्धो महाब्रह्मा महाशिवः। महाविष्णुर्महाजिष्णुर्महानाथो महेश्वरः ।। - (अर्हना. ६/२) इत्येवं पर्यायशब्दसङ्ग्रहो दर्शित इत्येक एव स इति स्थितम् । इत्थं च नानाऽऽस्तिकदर्शनस्थितानां यथाऽवबोधं यथाशक्ति च सर्वज्ञोक्तवाक्याऽनुसरणे सहजमलक्षयचारित्राऽपवर्गाद्युपलब्धिरप्यनाविलैवोपपद्यते । तदुक्तं ग्रन्थकृतैव वैराग्यकल्पलतायां वैराग्यरतौ च → आस्तिकेषु च तीर्थेषु, कर्मरोगस्य तानवम् । यद् दृश्यते यश्च सर्वमोक्षो वा श्रूयते क्वचित् ।। सोऽपि स्वशास्त्रबद्धानां सर्वज्ञवचसां गुणः । अपुनर्बन्धकस्य स्यात्, तद्रुच्या कर्मतानवम् ।। अनुष्ठानं हि तस्योक्तं, चित्रं दर्शनभेदतः । त्यक्तविप्रतिपन्नाशं, पर्यवस्यत् फलोदये ।। तस्य सर्वेकवाक्यत्वादहिंसाद्येव सम्मतम् । तत्त्वं निरञ्जनो देवो, गुरुर्ग्रन्थविवर्जितः ।। इत्थं सदोघसंज्ञानात्, सत्यार्थपदरोचके । सूक्ष्मबोधं विनाऽपि स्यात्, कर्मरोगस्य तानवम् ।। अतिशुद्धिवशाद् भावसम्यक्त्वादिक्रमेण तु । जायेत सर्वमोक्षोऽपि, जिनवाक्याऽनुसारिणाम् ।।
6 (वै.क.९/९८८-९९३, वै.रति.८/९८६-९१) इति । पूर्वमुक्तोऽपि(भा.४ पृ.११२८)कारिकाप्रबन्धोऽयं मन्दधीकृते पुनरुक्त इत्यवधेयम् । प्रकृते → येनांशेन जयेन्मोहं भवेज्जैनस्तदंशतः - (म.गी. १५/ ११२) इति महावीरगीतावचनमप्यनुस्मर्तव्यम् ।
प्रकृते कारिकात्रितयेन योगदृष्टिसमुच्चयसंवादमाह- 'यथेति, ‘सर्वज्ञेति, 'नेति च । तद्व्याख्या चैवम् → यथैवैकस्य नृपतेः कस्यचिद्विवक्षितस्य, बहवोऽपि समाश्रिताः पुमांसो, दूराऽऽसनादिभेदेऽपि सति तथा नियोगादिभेदेन कृते, तभृत्या = विवक्षितनृपतिभृत्याः, सर्व एव ते समाश्रिता इति (यो.दृ.स. १०७वृ.) दार्टान्तिकयोजनामाह सर्वज्ञतत्त्वाऽभेदेन = यथोदितनीत्या हेतुभूतेन- तथा नृपतिसमाश्रितबहुपुरुषवत् सर्वज्ञवादिनः सर्वे जिनादिमतभेदावलम्बिनः तत्तत्त्वगाः = सर्वज्ञतत्त्वगाः ज्ञेया भिन्नाचारस्थिता अपि तथाऽधिकारभेदेनेति (यो.दृ.स.१०८ वृ.) । उपसंहरन्नाह न भेद एव तत्त्वेन = परमार्थेन યોગીઓ અરિહંત, બુદ્ધ, કપિલ વગેરે નામ આદિના ભેદથી એક જ પરમાત્માની ઉપાસના કરે છે.
તેથી જ યોગદષ્ટિસમુચ્ચય ગ્રંથમાં કહેલ છે કે “જેમ અનેક પુરુષો એક રાજાની નોકરી કરવા દ્વારા એક રાજાનો આશ્રય કરે તેમાં અમુક સેવકો રાજાની સેવા દૂર રહીને કરતા હોય, કોઈ નજીક રહીને સેવા કરતા હોય. આવો ભેદભાવ હોવા છતાં પણ તે બધા જ એક જ રાજાના સેવક ગણાય તેમ બધા જ

Page #84

• दूरासन्नादिभेदस्य सर्वज्ञसेवकाऽभेदाऽबाधकता •
१५८१ न भेद एव तत्त्वेन सर्वज्ञानां महात्मनां । तथा नामादिभेदेऽपि भाव्य'मेतन्महात्मभिः ।।"
6 (यो.दृ.स. १०७-१०९) ।।१८।। सर्वज्ञानां महात्मनां = भावसर्वज्ञानामित्यर्थः । तथा इष्टानिष्टनामादिभेदेऽपि सति भाव्यं एतन्महात्मभिः श्रुत-मेधाऽसंमोहसारया प्रज्ञया - (यो.दृ.स.१०९ वृत्ति) इति । → नास्ति तेषु जाति-विद्या-रूपकुल-धन-क्रियादिभेदः, यतः तदीयाः - (ना.भ.सू.७२,७३) इति नारदभक्तिसूत्रवचनमप्येतदर्थाऽनुपाति । प्रकृते च → गवामनेकवर्णानां क्षीरस्याऽप्येकवर्णता । क्षीरवत् पश्यते ज्ञानं लिङ्गिनस्तु गवां यथा ।। ( (ब्र.बिं.१९) इति ब्रह्मबिन्दूपनिषद्वचनमप्यनुयोज्यं यथागमम् । यथोक्तं अध्यात्मसारेऽपि →
विशेषमप्यजानानो यः कुग्रहविवर्जितः । सर्वज्ञं सेवते सोऽपि सामान्ययोगमास्थितः ।।
सर्वज्ञप्रतिपत्त्यंशात् तुल्यता सर्वयोगिनाम् । दूराऽऽसन्नादिभेदस्तु तद्भूत्यत्वं निहन्ति न ।। माध्यस्थ्यमवलम्ब्यैव देवतातिशयस्य हि । सेवा सर्वैर्बुधैरिष्टा - (अ.सा.१५/६३,६६,६७) इति ।
नानानयानामपीत्थमेवाऽनभिनिवेशेऽविरोध द्रष्टव्यः । तदुक्तं विशेषावश्यकभाष्ये → सव्वे समयंति सम्मं चेगवसाओ नया विरुद्धा वि । भिच्च-ववहारिणो इव राओदासीणवसवत्ती ।। 6 (वि.आ.भा.२२६७) इति । एतेन →
तेषां वेषक्रियाभेदैर्बाह्यभेदा अनेकधा । तत्र मोहो न कर्त्तव्यो मद्भक्तेषु तपस्विषु ।। केचिच्छ्वेताम्बराः सन्तो वीतरागतपस्विनः । केचिद्दिगम्बराः सन्तो, यदृच्छाव्रतधारिणः ।। भिन्नभिन्नविचारैस्तैस्तथाचारैर्जिनेश्वरम् । सम्प्राप्तुं निश्चयेनैकमर्हन्तं समुपाश्रिताः ।। भिन्नभिन्नाऽधिकारात्ते, विभिन्ना बाह्यभेदतः । तथाऽपि शुद्धमात्मानं, मां सेवन्ते स्वभावतः ।।
- (म.गी.१३/४९-५२) इति महावीरगीतावचनानि व्याख्यातानि । न च बौद्धदर्शने सर्वज्ञस्यैवाऽनङ्गीकृतत्वात्कथं तद्दर्शनस्थानां सर्वज्ञत्वेनेष्टदेवाऽभ्युपगमसम्भव इति वाच्यम्, मज्झिमनिकाये पाशराशिसूत्रे → सब्बविदूहमस्मि (म. नि.१/३/६/२८५ पृ.-२३०) इत्येवं स्वयमेव सुगतेन स्वस्य सर्ववित्त्वाऽभ्युपगमात् । सर्वज्ञत्व-वीतदोषत्वादिरूपेण तदनुपासनायां तु न भावयोगीत्वसम्भवः ।।२३/१८।। સર્વજ્ઞવાદીઓ અલગ-અલગ આચારમાં રહેલા હોવા છતાં ઉપરોક્ત રીતે સર્વજ્ઞતત્ત્વમાં ભેદ ન હોવાથી સર્વજ્ઞસ્વરૂપ તત્ત્વને અનુસરનારા જાણવા. તથાવિધ નામ વગેરેનો ભેદ હોવા છતાં સર્વજ્ઞ મહાત્માઓમાં પરમાર્થથી કોઈ ભેદ છે જ નહિ - આ પ્રમાણે મહાત્માઓએ વિચારવું જોઈએ.” (૨૩/૧૮).
વિશેષાર્થ :- રાજાએ પોતાના અમુક સેવકને ચા-પાણીનું કામ સોંપ્યું હોય, કોઈને રાજમહેલરાજસભા વગેરેની સફાઈનું કામ સોંપ્યું હોય, અન્યને મંત્રીપદની જવાબદારી સોંપી હોય, કોઈને પ્રધાન તરીકેનો હોદો આપ્યો હોય, કોઈને સેનાપતિ-કોટવાળ-સિપાઈ તરીકેનું કામ સોંપ્યું હોય, કોઈને દૂત તરીકે નીમેલ હોય, કોઈને ન્યાયાધીશનું સ્થાન આપેલ હોય, અન્યને પોતાનાથી નજીકના ગામની સારસંભાળ કરવાની જવાબદારી સોંપેલ હોય, કોઈને પોતાનાથી દૂરના શહેરની જવાબદારી સોંપી હોય...... આવું હોવા છતાં પણ તે બધા એક જ રાજાના સેવક કહેવાય છે. તેમ અપુનબંધક વગેરે વિભિન્ન અવસ્થાવાળા તથા શૈવ-બૌદ્ધ-કાપિલ-વેદાંત વગેરે દર્શનમાં રહેલા એવા મુમુક્ષુ સાધકો જુદા-જુદા પ્રકારના આચાર પાળે છતાં પણ તે બધા જ સર્વજ્ઞના સેવક છે. એમાં તો કોઈ શંકા નથી. મતલબ કે શિવ, બુદ્ધ, કપિલ વગેરે નામ જુદા-જુદા હોવા છતાં પણ તેમના અનુયાયીઓ સર્વોત્કૃષ્ટ ગુણસંપન્ન સર્વજ્ઞ તરીકે જ તેમની ઉપાસના १. मुद्रितप्रतौ 'भाव्यते तन्म...' इत्यशुद्धः पाठः । परं मुद्रितयोगदृष्टिसमुच्चयप्रतानुसारेण शुद्धः पाठो गृहीतोऽत्र ।

Page #85

१५८२
• सर्वज्ञाऽभेदात् तद्भक्त्यभेदः •
द्वात्रिंशिका - २३/१९
देवेषु योगशास्त्रेषु चित्राऽचित्रविभागतः । भक्तिवर्णनमप्येवं युज्यते तदभेदतः ।।१९।। देवेष्विति । एवं = इष्टाऽनिष्टनामभेदे अपि तदभेदतः = तत्त्वतः सर्वज्ञाऽभेदात् योगशास्त्रेषु = सौवाध्यात्मचिन्ताशास्त्रेषु देवेषु = लोकपाल - मुक्तादिषु चित्राऽचित्रविभागतो भक्तिवर्णनं युज्यते । तदुक्तं- “चित्राऽचित्रविभागेन यच्च 'देवेषु वर्णिता । भक्तिः सद्योगशास्त्रेषु ततोऽप्येवमिदं स्थितम् ।।” ( यो दृ. स. ११० ) ।।१९।।
शास्त्रगर्भमेवोपपत्त्यन्तरमाह - 'देवेषु' इति । इष्टाऽनिष्टनामभेदेऽपि = स्वस्याऽभिमतानि अर्हत्तीर्थकरादीनि अनभिमतानि च ब्रह्म-विष्णु-शङ्करादीनि यानि नामानि तेषां वैलक्षण्येऽपि तत्त्वतः = परमार्थतः सर्वज्ञाऽभेदात् शरणीकृतभावसर्वज्ञैक्यात्, तत्तुल्याऽपरगुणसमावेशेन तत्तुल्यानां परमार्थतः तत्त्वात्, कुशलप्रवृत्तेश्च सूक्ष्माऽऽभोगपूर्वकत्वात्, अतिनिपुणबुद्धिगम्यमेतदिति (ल.वि. शक्रस्तवान्ते-पृ. ७२) व्यक्तं ललितविस्तरायाम् । 'सौवाध्यात्मे 'त्यादि । स्वस्येदं सौवम् ← ( ग.र.म. अध्या. ३ / १६७ पृ.११३) इति गणरत्नमहोदधिवचनात् स्वकीयाध्यात्मचिन्तनग्रन्थेषु इत्याशयः । तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये 'चित्रे 'ति । तद्वृत्तिस्त्वेवम् चित्राऽचित्रविभागेन वक्ष्यमाणलक्षणेन यच्च देवेषु वर्णिता लोकपालमुक्तादिषु भक्तिः सद्योगशास्त्रेषु = स्वीयाऽध्यात्मचिन्ताशास्त्रेषु ततोऽपि कारणाद् एवमिदं स्थितं प्रस्तुतम् ← (यो.दृ.स.११०वृत्ति ) इति । यदि निरतिशयगुणभाजनत्वेनाऽङ्गीकृतेषु सर्वज्ञेषु संसारिदेवेष्विव परमार्थतो वैलक्षण्यमभविष्यत् तर्हि लोकपालादिसंसारिदेवोद्देश्यकभक्तेरिव सर्वज्ञोद्देश्यकभक्तेर्विभिन्नत्वं सद्योगशास्त्रेष्ववर्णयिष्यत। न चैवमवर्णि शास्त्रकृद्भिरिति नानातन्त्रावस्थिताऽपुनर्बन्धकाद्यभ्युपगतसर्वज्ञेष्वैक्यमवसीयते इति भावः । । २३ / १९ ।।
=
કરતા હોય તો વાસ્તવમાં મુખ્ય સર્વજ્ઞના જ તે બધાય સેવકો છે. (૨૩/૧૮)
ગાથાર્થ :- યોગશાસ્ત્રોમાં દેવને વિશે વિભિન્ન અને સમાન વિભાગથી કરવામાં આવેલ ભક્તિનું વર્ણન પણ આ રીતે સંગત થઈ શકે છે. કારણ કે દેવતત્ત્વમાં કોઈ ભેદ નથી. (૨૩/૧૯)
ટીકાર્થ :- ઈષ્ટ અને અનિષ્ટ નામનો ભેદ હોવા છતાં પરમાર્થથી ઉપાસ્ય એવા સર્વજ્ઞ ભગવંતમાં કોઈ ભેદ ન હોવાથી પોતાના અધ્યાત્મચિંતનસંબંધી યોગગ્રંથોમાં લોકપાલ વગેરે દેવને વિશે વિભિન્ન પ્રકારની ભક્તિ, મુક્ત વગેરે દેવને વિશે સમાન ભક્તિ-આ પ્રમાણે સમાન-અસમાન વિભાગ પાડીને જે ભક્તિનું વર્ણન કરેલ છે તે પણ સંગત થાય છે. તેથી યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચયમાં જણાવેલ છે કે ‘જે સુંદર યોગવિષયક શાસ્ત્રોમાં દેવોને વિશે વિભિન્ન અને સમાન આમ બે વિભાગ પાડીને ભક્તિનું વર્ણન કરવામાં આવેલ છે તેનાથી પણ ‘સર્વજ્ઞપણે તમામ સર્વજ્ઞો એકસરખા છે.' આમ સિદ્ધ થાય છે.' (૨૩/૧૯) વિશેષાર્થ :- ‘લોકપાલ, ક્ષેત્રપાલ, દિક્પાલ વગેરે સંસારી દેવોને ઉદ્દેશીને થતી ભક્તિ વિભિન્ન પ્રકારની હોય છે. પરંતુ મુક્ત સર્વજ્ઞ દેવાધિદેવને ઉદ્દેશીને થતી ભક્તિ તો એકસરખી જ હોય છે' આ વચનથી સિદ્ધ થાય છે કે સર્વજ્ઞમાં કોઈ ભેદભાવ નથી. જો મુક્ત દેવો = સર્વજ્ઞ ભગવંતો ભિન્નભિન્ન હોય તો તેમને ઉદ્દેશીને થતી ભક્તિ પણ અલગ-અલગ પ્રકારે શાસ્ત્રકારોએ બતાવી હોત. પરંતુ તેવું વર્ણન શાસ્ત્રોમાં નથી આવતું. એનાથી સિદ્ધ થાય છે કે બધા જ સર્વજ્ઞોમાં ઐક્ય છે. (૨૩/૧૯)
१. हस्तादर्शे 'वेदेषु' इत्यशुद्धः पाठः ।

-

Page #86

• यथा गतिस्तथा मतिरिति न्यायो विपरीतश्च •
१५८३
संसारिषु हि देवेषु भक्तिस्तत्कायगामिनाम् । तदतीते पुनस्तत्त्वे तदतीताऽर्थयायिनाम् ।। २० ।। संसारिष्विति । संसारिषु हि देवेषु = लोकपालादिषु भक्तिः सेवा तत्कायगामिनां संसाराऽतीते तु तत्त्वे तदतीताऽर्थयायिनां
संसारिदेवकायगामिनाम् । तदतीते पुनः संसाराऽतीतमार्गगामिनां योगिनां भक्तिः ।।२०।।
=
=
योगदृष्टिसमुच्चय (यो. दृ.स.गा.१११) कारिकोपन्यासेनैव चित्राऽचित्रभक्तिनिरूपणं करोति- 'संसारिषु' इति। योगदृष्टिसमुच्चयवृत्त्यनुसारेणैव व्याख्यानयति- 'संसारिषु हि देवेषु लोकपालादिषु' इत्यादि । स्पष्ट एव टीकार्थः । नवरं नियत्यपराऽभिधान-भवितव्यताऽभिप्रायेणेयमुक्तिरवसेया । यथा गतिस्तथा मतिरिति तदाकूतम्। तदुक्तं तादृशी जायते बुद्धिर्व्यवसायश्च तादृशः । सहायास्तादृशा ज्ञेया यादृशी भवितव्यता ।। ← (सम्यक्त्वकौमुद्यां- उद्धृतः ) इति । यथा मतिस्तथा गतिरिति पुरुषकारनयाऽभिप्रायपुरस्कारे तु तत्प्रणिधानादितः तत्स्वरूपाऽऽपत्तिरिति हेतुरत्र दृश्यः । तदुक्तं योगसारे - वीतरागमतो ध्यायन् वीतरागो विमुच्यते । रागादिमोहितो ध्यायन् सरागो बध्यते स्फुटम् ।। ← ( यो सार . १ / ४५ ) इति । योगशास्त्रेऽपि →
·
=
वीतरागो विमुच्येत वीतरागं विचिन्तयन् । रागिणं तु समालम्ब्य रागी स्यात् क्षोभणादिकृत् ।। येन येन हि भावेन युज्यते यन्त्रवाहकः । तेन तन्मयतां याति विश्वरूपो मणिर्यथा ।। ← (यो.शा. ९/१३,१४) इत्युक्तम् । यथाप्रयोजनमुभयनयाऽवलम्बनमात्मश्रेयःसाधकमिति ध्येयम् । यं यं देवं स्मरन् भक्त्या त्यजति स्वं कलेवरम् । तत्तत्सालोक्यमायाति तत्तद्भक्त्या नराधिप ! ।। ← (ग.गी. ६/१७) इति गणेशगीतावचनमपि स्मर्तव्यम् । →
प्रकृते
अथ स्त्रीलोककामो भवति, सङ्कल्पादेवाऽस्य स्त्रियः समुत्तिष्ठन्ति तेन स्त्रीलोकेन सम्पन्नो महीयते । । यं यमन्तमभिकामो भवति यं कामं कामयते सोऽस्य सङ्कल्पादेव समुत्तिष्ठति तेन सम्पन्नो महीयते । । # બે પ્રકારની ભક્તિનું ફળ “
ગાથાર્થ :- સંસારી દેવોના સમુદાયમાં જનારા જીવોની ભક્તિ સંસારી દેવોને ઉદ્દેશીને હોય છે. સંસારાતીત માર્ગમાં જનારા યોગીઓની ભક્તિ સંસારાતીત તત્ત્વને ઉદ્દેશીને હોય છે. (૨૩/૨૦) ટીકાર્થ :- સંસારી દેવોના સમુદાયમાં જનારા જીવોની લોકપાલ વગેરે સંસારી દેવોને વિશે સેવાભક્તિ હોય છે. તથા સંસારાતીત માર્ગમાં જનારા યોગી પુરુષોની ભક્તિ તો સંસારાતીત તત્ત્વને વિશે होय छे. (२३/२०)

=
વિશેષાર્થ :- સંસારી દેવોના સમૂહમાં ઉત્પન્ન થનારા જીવો સંસારી દેવને ભજે છે તથા તેના પરિણામે તે ઉપાસ્ય દેવના પરિવારમાં નોકર દેવ વગેરે સ્વરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. તથા મોક્ષગામી હળુકર્મી યોગીપુરુષો મુક્ત સર્વજ્ઞ ભગવંતને ભજે છે તથા તેના ફળસ્વરૂપે કર્મમુક્ત થાય છે. મોક્ષ એક જ પ્રકારનો છે. કર્મમુક્ત જીવો પરમાર્થથી એકસરખા જ છે. માટે તેમની ભક્તિ-સેવા-ઉપાસના એકસરખી હોય છે. સંસારના અનેક ચિત્ર-વિચિત્ર પ્રકારો છે. સંસારી દેવો પણ વિવિધ પ્રકારના છે. માટે તેની ભક્તિ પણ વિવિધ પ્રકારની થાય એ યુક્તિસંગત છે. (૨૩/૨૦)
१. हस्तादर्शे ...रात्मंतेषु' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #87

१५८४
दृष्टिसंमोहः सर्वदोषशेखरः •
द्वात्रिंशिका - २३/२१
चित्रा चाऽऽद्येषु तद्रागतदन्यद्वेषसङ्गता । अचित्रा चरमे त्वेषा शमसाराऽखिलैव हि ।। २१ ।।
चित्रा चेति । चित्रा च = नानाप्रकारा च आद्येषु सांसारिकेषु देवेषु (तद्रागतदन्यद्वेषसङ्गता =) तद्राग - तदन्यद्वेषाभ्यां स्वाऽभीष्टदेवतारागानभीष्टद्वेषाभ्यां सङ्गता 'युक्ता, मोहगर्भत्वात् । अचित्रा = एकाकारा चरमे तु = तदतीते तु एषा भक्तिः शमसारा = शमप्रधाना अखिलैव हि तथासंमोहाऽभावात् इति ।।२१।।
•
=
=
← (छां.८/२/९-१०) इति छान्दोग्योपनिषद्वचनमपि न विस्मर्तव्यमत्र । अत्र तं यथा यथोपासते तथैव भवति । तस्माद् ब्राह्मण: 'पुरुषरूपं परंब्रह्मैवाऽहमिति भावयेत् । तद्रूपो भवति ← (मु.१) इति मुद्गलोपनिषद्वचनतात्पर्यमपि यथातन्त्रमनुयोज्यं स्व-परसमयसारवेदिभिः ।।२३ / २० ।।
चित्राऽचित्रभक्तिगतविशेषं योगदृष्टिसमुच्चय (११२) कारिकाद्वारोपदर्शयति- 'चित्रे 'ति । योगदृष्टिसमुच्चयवृत्त्यनुसारेणैव व्याख्यानयति - चित्रा च = नानाप्रकारा च इत्यादि । स्पष्ट एव टीकार्थः । नवरं अखिलैव नवाङ्गिपूजाऽष्टपुष्पीपूजाऽष्टविधपूजा-सप्तदशविध-चतुःषष्टिविध-नवनवतिविधादिपूजासन्मान-सत्कार-वन्दन-प्रणाम-स्तुति-स्तव-स्तोत्रपाठादिलक्षणा हि व्यवहारतो नानाविधतया दृश्यमानाऽपि मुक्तात्मसम्बन्धिनी भक्तिः एकाकारा = एकविधैव, तथासंमोहाऽभावात् = भवाभिनन्द्यादिगतसंमोहसदृशदृष्टिसंमोहविरहात् शमप्रधाना = उपशममुख्या इति हेतोः । शमस्वरूपन्तु काव्यानुशासनवृत्ती श्रीहेमचन्द्रसूरिभिः → तृष्णाक्षयरूपः शमः ← (काव्यानु.वृ.२/१७) इत्युक्तम्। पूर्वं (पृ.१३६८) 'गुणतः तुल्ये तत्त्वे संज्ञाभेदाऽऽगमाऽन्यथादृष्टिः । भवति यतोऽसावधमो दोषः खलु दृष्टिसम्मोहः ।। ← ( षोड़. ४/११) इति षोडशकवचनेन दर्शितस्य दृष्टिसम्मोहस्य प्रच्यवेऽवश्यं तथाविधः शम आविर्भवति, येन मुक्तात्मदेवोद्देश्यकभक्तिप्रतियोगिकी समुचितयोग्यता सम्पद्यतेऽपुनर्बन्धक-मार्गाभिमुख-मार्गपतितमार्गानुसारिताद्यवस्थाशालिषु योगिषु । तथाविधसंमोहसत्त्वे तु मुक्तात्मोद्देश्यको भक्तिभावोऽपि न तात्त्विक इति भावनीयम् ।।२३/२१ ।।

* વિલક્ષણ-અવિલક્ષણ ભક્તિનું સ્વરૂપ
ગાથાર્થ :- સંસારી દેવોને વિશે ભક્તિ તેના સંબંધી રાગ અને અન્ય વિશે દ્વેષથી યુક્ત વિવિધ પ્રકારની હોય છે. તથા સંસારાતીત દેવને વિશે તો બધી જ ભક્તિ એકસરખી હોય છે. કારણ કે ते समताप्रधान छे. (२३/२१ )
ટીકાર્થ :- સાંસારિક દેવોને વિશે થતી ભક્તિ વિવિધ પ્રકારની હોય છે. તે સેવા-ભક્તિ પોતાને ગમતા દેવ વિશે રાગ અને પોતાને ન ગમતા દેવ ઉપર દ્વેષથી યુક્ત હોય છે. કારણ કે તે ભક્તિ મોહગર્ભિત હોય છે. જ્યારે સંસારાતીત મુક્તાત્માને વિશે થતી ભક્તિ તો એકસરખી જ હોય છે. તે મુક્તાત્માને ઉદ્દેશીને થતી તમામ ભક્તિ ઉપશમભાવનું જ પ્રાધાન્ય ધરાવે છે. કારણ કે તેવી ભક્તિમાં तथाविध संमोह नथी होतो. (२३ / २१ )
વિશેષાર્થ :- જ્યાં મોહ હોય ત્યાં મારું-તારું આવો સંકુચિત સ્વાર્થભાવ રહેવાના કારણે પોતાના દેવ ઉપર રાગ, બીજા દેવ ઉપર દ્વેષ વગેરે કોલાહલ ઊભા થવા સ્વાભાવિક છે. જ્યાં મોહ ન હોય १. हस्तादर्शे 'यक्ता' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #88

• आशयभेदे फलभेदः •
१५८५
इष्टापूर्तानि कर्माणि लोके चित्राऽभिसन्धितः । फलं चित्रं प्रयच्छन्ति तथा बुद्ध्यादिभेदतः ।। २२ ।। इष्टापूर्तानीति । इष्टापूर्तानि कर्माणि लोके चित्राऽभिसन्धितः = संसारिदेवस्थानादिगत'विचित्राऽध्यवसायात् मृदु-मध्याऽधिमात्ररागादिरूपात् । तथा बुद्ध्यादीनां वक्ष्यमाणलक्षणानां भेदतः फलं चित्रं = नानारूपं प्रयच्छन्ति । विभिन्नानां नगराणामिव विभिन्नानां संसारिदेवस्थानानां प्राप्तेरुपायस्याऽनुष्ठानस्याऽभिसन्ध्यादिभेदेन विचित्रत्वात् । तदुक्तं →
कथमत्र फलभेदः ? इत्याशङ्कापाकरणायाह- 'इष्टे 'ति । इष्टापूर्तानि कर्माणि दानद्वात्रिंशिकायां ( द्वा. द्वा. १/४ भाग - १, पृ.१६) व्याख्यातस्वरूपाणि बाह्यकारणानि लोके प्राणिगणे संसारिदेवस्थानादिगतविचित्राऽध्यवसायात् लोकपालादिदेवसत्कविमानादिस्थानविशेषगोचरविविधाऽऽशयात् तत्साधनोपायभूत-मन्त्रसंस्कारकरणकदानविशेष-वापी-कूप-तडाग-संसारिदेवताऽऽयतनाऽन्नप्रदानादिलक्षणविधेयगोचरतथाविधाऽऽशयलक्षणाच्च मृदु-मध्याऽधिमात्ररागादिरूपात् = मन्द-मध्यम-तीव्ररुच्यादिस्वरूपाद् अन्तरङ्गकारणाद् यथा चित्रं फलं प्रयच्छन्ति तथा = तेनैव प्रकारेण बुद्ध्यादीनां बुद्धि-ज्ञानाऽसम्मोहरूपाणां वक्ष्यमाणलक्षणानां अन्तरङ्गकारणानां भेदतः भेदमाश्रित्य संसारिदेवगोचरा चित्रा भक्तयो नानारूपं उच्चोच्चतरादिसंसा-रिदेवभवादिलक्षणं फलं प्रयच्छन्ति । तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये →
इष्टापूर्तानि कर्माणि लोके चित्राऽभिसन्धितः । नानाफलानि सर्वाणि द्रष्टव्यानि विचक्षणैः ।। ऋत्विग्भिर्मन्त्रसंस्कारैर्ब्राह्मणानां समक्षतः । अन्तर्वेद्यां हि यद् दत्तमिष्टं तदभिधीयते ।। वापी-कूप-तडागानि देवताऽऽयतनानि च । अन्नप्रदानमेतत्तु पूर्त्तं तत्त्वविदो विदुः ।। अभिसन्धेः फलं भिन्नमनुष्ठाने समेऽपि हि । परमोऽतः स एवेह वारीव कृषिकर्मणि ।। रागादिभिरयञ्चेह भिद्यतेऽनेकधा नृणाम् । नानाफलोपभोक्तृणां तथाबुद्ध्यादिभेदतः ।। ત્યાં મારું-તારું આવો ક્ષુલ્લક ભાવ ન હોય, ત્યાં રાગાંધતા કે મોહાંધતા ન હોય, ત્યાં કેવલ શમપ્રશમ-ઉપશમ જ હોય. માટે મુક્ત દેવને ઉદ્દેશીને થતી નવાંગી પૂજા, અષ્ટપ્રકારી પૂજા, સત્તરભેદી પૂજા, ૬૪ પ્રકારી પૂજા, ૯૯ પ્રકારની પૂજા, સ્તોત્રપાઠ વગેરે સ્વરૂપ ભક્તિમાં વિવિધતા દેખાવા છતાં પણ ભક્તિના તે તમામ પ્રકારોમાં ઉપશમ ભાવની જ પ્રધાનતા વણાયેલી જોવા મળે છે. માટે વ્યવહારથી દેખાતો ભેદ પણ પરમાર્થથી ભેદસાધક બની શકતો નથી. મુક્તાત્માને ઉદ્દેશીને થતી તમામ સેવાભક્તિમાં કેવળ આત્મસ્વભાવમાં રમણતા કરવાની જ મુખ્યતા વણાયેલી છે. માટે મુક્તાત્માની ભક્તિ એક જ પ્રકારની પરમાર્થથી બને છે. (૨૩/૨૧)
ગાથાર્થ :- લોકમાં વિવિધ પ્રકારના આશયથી થતા ઈષ્ટાપૂર્ત વગેરે કાર્યો તથાવિધ બુદ્ધિ વગેરેના लेदृथी विविध इजने खाये छे. (२३/२२)
=
=
=
ટીકાર્થ :- સંસારી દેવોના આવાસ-રહેઠાણ-વિમાનાદિ સ્થળ વગેરે સંબંધી વિવિધ અધ્યવસાય મંદ, મધ્યમ અને ઉત્કૃષ્ટ માત્રામાં થતા હોય છે. તેવા અનેક પ્રકારના અધ્યવસાયથી લોકમાં ઈષ્ટાપૂર્વ વગેરે કાર્યો થતાં હોય છે. આગળ ૨૩ મા શ્લોકમાં જે કહેવાશે તે બુદ્ધિ, જ્ઞાન અને અસંમોહના ભેદથી ઈષ્ટાપૂર્ત વગેરે કાર્યો અનેક પ્રકારના ફળને આપે છે. જેમ જુદા-જુદા નગરોની પ્રાપ્તિનો માર્ગ વિભિન્ન પ્રકારનો હોય છે તેમ વિભિન્ન પ્રકારના સંસારી દેવોના આવાસોની પ્રાપ્તિના ઉપાયભૂત અનુષ્ઠાન १. हस्तादर्शे 'गताविचि' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #89

१५८६ • गन्तव्याऽभेदेऽध्वाऽभेदः .
द्वात्रिंशिका-२३/२२ "संसारिणां हि देवानां यस्माच्चित्राण्यनेकधा । स्थित्यैश्वर्यप्रभावाद्यैः स्थानानि प्रतिशासनम् ।। तत् तस्मात्साधनोपायो नियमाच्चित्र एव हि । न भिन्ननगराणां स्यादेकं वर्त्म कदाचन ।।"
6 (यो.दृ.स.११३,११४) ।।२२।। + (यो.दृ.स.११५-११९) इति । इदमुपजीव्य योगसारप्राभृतेऽपि → यतः समेऽप्यनुष्ठाने फलभेदोऽभिसन्धितः । स ततः परमस्तत्र ज्ञेयो नीरं कृषाविव ।। बहुधा भिद्यते सोऽपि राग-द्वेषादिभेदतः । नानाफलोपभोक्तृणां नृणां बुद्ध्यादिभेदतः ।।
6 (यो.सा.प्रा.८/७९,८०) इत्युक्तम् ।
विभिन्नानामित्यादि स्पष्टम् । कारिकायुगलेन योगदृष्टिसमुच्चयसंवादमाह- 'संसारिणामिति, 'तदिति च । तद्वृत्तिस्त्वेवम् → संसारिणां हि देवानां लोकपालादीनां यस्मात् चित्राणि = अनेकाऽऽकाराणि अनेकधा = अनेकैः प्रकारैः । 'कैः कानि ?' इत्याह स्थित्यधर्य-प्रभावाद्यैः आदिशब्दात् सहजरूपादिपरिग्रहः, स्थानानि = विमानादीनि प्रतिशासनं = शासनं प्रति ब्रह्माण्डत्रैविध्याऽनुभेदात् (यो.दृ.स.११३ वृत्ति)। यस्मादेवं तस्मात् कारणात् तत्साधनोपायः = संसारिदेवस्थानसाधनोपायः नियमात् चित्र एव हि भवति । इदमेव वस्तु लोकप्रसिद्धोदाहरणद्वारेणाह- न भिन्ननगराणां स्याद् = भवेद् एकं वर्त्म कदाचन तथा तभेदाऽनुपपत्तेः (यो.दृ.स.११४ वृत्ति) 6 इति । इष्टापूर्तफलसमाप्त्यनन्तरं पुनर्निम्नतरसंसारफलभोगपरम्परोपतिष्ठते, भोगैकरसिकाऽन्तःकरणत्वादित्यवधेयम् । यथोक्तं मुण्डकोपनिषदि → इष्टापूर्तं मन्यमाना वरिष्ठं नाऽन्यच्छ्रेयो वेदयन्ते प्रमूढाः । नाकस्य पृष्ठे ते सुकृतेऽनुभूत्वेमं लोकं हीनतरं वा विशन्ति ।। - (मुं.२/१/१०) इति ।।२३/२२ ।। = ક્રિયાવિશેષ પણ આશય વગેરેના ભેદથી વિવિધ પ્રકારના હોય છે. તેથી તો યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે “જે કારણે સંસારી દેવોના વિમાનાદિ સ્થાની સ્થિતિ, ઐશ્વર્ય, પ્રભાવ, સહજરૂપ વગેરે કારણથી દરેક લોકમાં જુદા-જુદા પ્રકારના હોય છે તે કારણે તે દેવ, વિમાન વગેરે સ્થાનની પ્રાપ્તિનો ઉપાય પણ અવશ્ય જુદા-જુદા પ્રકારનો જ હોય છે. ખરેખર, અલગ-અલગ નગરોનો માર્ગ ध्यारेय में न छोय.' (२3/२२)
વિશેષાર્થ :- જો માર્ગ સંપૂર્ણતયા એક જ હોય તો પ્રાપ્તવ્ય નગરોમાં ભેદ સંગત ન થાય. જો માર્ગ જુદા-જુદા હોય તો જ ગંતવ્ય સ્થાનમાં તફાવત યુક્તિથી સંગત થઈ શકે. તે જ રીતે લોકપાલ, ક્ષેત્રપાલ, દિપાલ વગેરે દેવોના આયુષ્ય, ઐશ્વર્ય, ઋદ્ધિ-સમૃદ્ધિ, પ્રભાવ, સ્વાભાવિક રૂપ-સૌંદર્ય વગેરેમાં ભેદ હોવાના કારણે જુદા-જુદા પ્રકારના વિમાન-ભવન-નગર વગેરે સ્થાનોમાં તે સાંસારિક દેવો નિવાસ કરે છે. આ સ્થાનભેદ હોવાથી તેની પ્રાપ્તિના ઉપાય પણ જુદા-જુદા હોય છે. જો ઉપાય એક હોય તો તેના દ્વારા જુદા-જુદા જીવોને મળનારા દેવલોક-વિમાન વગેરેમાં રહેલો તફાવત યુક્તિસંગત થઈ न श. - ઈષ્ટ અને પૂર્તનું સ્વરૂપ પ્રથમ બત્રીસીના ચોથા શ્લોકની (પૃષ્ઠ ૧૬) ટીકામાં બતાવી ગયા હોવાથી અહીં તેનું પુનરાવર્તન કરવામાં નથી આવતું. જિજ્ઞાસુઓએ ત્યાં દષ્ટિપાત કરી લેવો. (२3/२२)

Page #90

• बोधराजप्रज्ञापना •
१५८७
बुद्धिर्ज्ञान' मसंमोहस्त्रिविधो बोध इष्यते । रत्नोपलम्भ-तज्ज्ञान-तदवाप्तिनिदर्शनात् ।। २३ ।। बुद्धिरिति । बुद्धिः = तथाविधोहरहितं शब्दार्थश्रवणमात्रजं ज्ञानम् । यदाह - “ इन्द्रियार्थाsser बुद्धिः " ( यो दृ.स. १२९) । ज्ञानं तथाविधोहेन गृहीताऽर्थतत्त्वपरिच्छेदनम् । तदाह“ज्ञानं त्वागमपूर्वकम्" । ( यो दृ. स. १२९ ) असम्मोहो हेयोपादेयत्यागोपादानोपहितं ज्ञानम् । यदाह- “सदनुष्ठानवच्चैतदसम्मोहोऽभिधीयते" (यो. दृ.स. १२९ ) । एवं त्रिविधो बोध इष्यते
=
-
अनुष्ठानभेदप्रयोजकाऽभिसन्धिभेदसम्पादकं बुद्ध्यादिकमाह - 'बुद्धि 'रिति । तथाविधोहरहितं = पदाऽर्थस्वरूपाद्यनुसारितर्कणशून्यं शब्दाऽर्थश्रवणमात्रजं = केवलपदार्थप्रतिपादकशब्दाऽऽकर्णनलक्षणबहिरङ्गकारणोत्पन्नं ज्ञानं पूर्वोक्तरीत्या (पृ.३८१) 'विष - कण्टक - रत्नादौ बालादिप्रतिभासवत्' (अ.प्र.९ / २ ) इति अष्टकप्रकरणोक्तविषयप्रतिभासस्थानीयमज्ञानावरणक्षयोपशमलक्षणाऽन्तरङ्गकारणजनितं ज्ञानं हि बुद्धिः इत्युच्यते । यदाह श्रीहरिभद्रसूरि : योगदृष्टिसमुच्चये 'इन्द्रियार्थे'त्यादि । 'तीर्थयातृकदर्शने तद्गमनबुद्धिवदि 'ति (यो.दृ.स.१२१ वृ.) तद्वृत्त्युक्तमुदाहरणम् । तथाविधोहेन = पदार्थस्वरूप- हेतु-फल-तात्पर्याऽर्थाद्यभिमुखसत्तर्केण गृहीताऽर्थतत्त्वपरिच्छेदनं हि ज्ञानं उच्यते । तदाह श्रीहरिभद्राचार्य: योगदृष्टिसमुच्चये- 'ज्ञानमिति । ‘तीर्थयात्राविधिविज्ञानवदि’ति ( यो दृ.स.१२१ वृ.) तद्वृत्तौ । अष्टकप्रकरणोक्ताऽऽत्मपरिणतिमज्ज्ञानस्थानीयमेतत् ज्ञानावरणक्षयोपशमजमिति साधुसामग्र्यद्वात्रिंशिकोक्तरीत्या ( द्वा. द्वा. ६/४ भाग - २ पृ. ३८५ ) योजनीयम् । प्रकृते → अनाद्यन्ताऽवभासात्मा परमात्मैव विद्यते । इत्येतन्निश्चयं स्फारं सम्यग्ज्ञानं विदुर्बुधाः ।। ← (अन्न.२/३४) इति अन्नपूर्णोपनिषद्वचनमपि यथातन्त्रमनुयोज्यमवहितमानसैः । हेयोपादेयत्यागोपादानोपहितं = स्वभूमिकोचितविरत्यवच्छिन्नं ज्ञानं असंमोह उच्यते । यदाह श्रीहरिभद्रसूरि : योगदृष्टिसमुच्चये- 'सदि'ति । अयमेव बोधराज इत्यभिधीयते । प्रागुक्त ( द्वा. द्वा. ६/५ भा. २ पृ. ३८६) तत्त्वसंवेदनज्ञानस्थानीयमेतत् सम्भवति । बुद्धिर्ज्ञानमसंमोह: ← (भ.गी. १० / ४) इति भगवद्गीतावचनमपि व्याख्यातम् । → * ત્રિવિધ બોધનો પરિચય
=
एतेन
૨૨મા શ્લોકની ટીકામાં જે બુદ્ધિ, જ્ઞાન વગેરેનો ઉલ્લેખ થયેલ છે તેનું સ્વરૂપ નીચે મુજબ છે. ગાથાર્થ :- રત્નનું દર્શન, રત્નનું જ્ઞાન અને રત્નની પ્રાપ્તિ સ્વરૂપ ઉદાહરણને અવલંબીને બોધ प्रारे मान्य छे. (१) बुद्धि, (२) ज्ञान भने (3) असंमोह. (२३/२3)
ટીકાર્થ :- તથાવિધ ઊહાપોહ-વિચારણા વિના કેવળ શબ્દાર્થને સાંભળવાથી ઉત્પન્ન થયેલો બોધ બુદ્ધિ કહેવાય છે. જેમ કે યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે ‘ઈન્દ્રિયના વિષયનો આશ્રય કરનાર બોધ બુદ્ધિ કહેવાય.' તથાવિધ વિચારણાપૂર્વક જાણેલા અર્થતત્ત્વનો નિર્ણય ક૨વો તે જ્ઞાન જાણવું. તેથી યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે ‘જ્ઞાન તો આગમપૂર્વક = शास्त्र४न्य होय छे.' तथा त्याभ्य પદાર્થના ત્યાગસહિત અને ગ્રાહ્ય તત્ત્વના ગ્રહણસહિત જ્ઞાન અસંમોહ કહેવાય. કારણ કે યોગદૅષ્ટિસમુચ્ચય ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે ‘સદનુષ્ઠાનયુક્ત જ્ઞાન અસંમોહ કહેવાય છે.' આમ બોધ ત્રણ પ્રકારે માન્ય છે. બોધપૂર્વકના અનુષ્ઠાનમાં ભેદને સિદ્ધ કરનાર આ ત્રિવિધ બોધ છે. કેમ કે યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે બુદ્ધિ આદિ બોધના ભેદથી સર્વ જીવોના તમામ અનુષ્ઠાનો બદલાય છે.’ રત્નનું १. हस्तादर्शे 'ज्ञानसंमो...' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #91

१५८८
• रत्नोपलम्भोदाहरणविमर्शः • द्वात्रिंशिका-२३/२३ स्वस्वपूर्वाणां कर्मणां भेदसाधकः "तभेदात्सर्वकर्माणि भिद्यन्ते सर्वदेहिनां" (यो.दृ.स.१२०) इति वचनात्। रत्नोपलम्भ-तज्ज्ञान-तदवाप्तीनां निदर्शनात् (रत्नोपलम्भतज्ज्ञानतदवाप्तिनिदर्शनात् । यथा ह्युपलम्भादिभेदाद्रत्नग्रहणभेदस्तथा प्रकृतेऽपि बुद्ध्यादिभेदादनुष्ठानभेद इति ।।२३।। बुद्धिः = अन्तकरणस्य सूक्ष्माद्यर्थावबोधनसामर्थ्यम् । ज्ञानं = आत्मादिपदार्थानामवबोधः । असम्मोहः = प्रत्युपपन्नेषु बोद्धव्येषु विवेकपूर्विका प्रवृत्तिः - (भ.गी.शां.१०/४) इति भगवद्गीताशाकरभाष्यम् । भारतभारदीपे अद्वैतवादिनो नीलकण्ठस्य ब्रह्मानन्दगिर्याख्याने च केवलाद्वैतवादिनो वेंकटनाथस्याप्येवंप्रायः अभिप्रायः। → बुद्धिः = मनसो निरूपणसामर्थ्यम् । ज्ञानं = चिदचिद्वस्तुविशेषविषयो निश्चयः । असम्मोहः = पूर्वगृहीताद् रजतादेः विसजातीये शुक्तिकादिवस्तुनि सजातीयताबुद्धिनिवृत्तिः - (भ.गी.रा.१०/४) इति भगवद्गीतारामानुजभाष्यम् । → कार्याऽकार्यविनिश्चयः = बुद्धिः । ज्ञानं = प्रतीतिः - (भ. गी.मा.१०/४) इति भगवद्गीतामाध्वभाष्यम् । → बुद्धिः = सूक्ष्मावबोधसामर्थ्यम् । ज्ञानं = पदार्थाऽवबोधः । असम्मोहः = उपस्थितप्रतिपत्तिसामर्थ्यम् - (भ.गी.पै.१०/४) इति भगवद्गीतापैशाचभाष्ये केवलाद्वैतवादी हनुमान् । → बुद्धिः तत्त्वतोऽध्यवसायरूपा, ज्ञानं उपदेशजन्यम् + (भ.गी.त.दी.१०/४) इति भगवद्गीतातत्त्वदीपिकायां शुद्धाद्वैतवादी वल्लभाचार्यः । → बुद्धिः = धर्मज्ञानकौशलम् । ज्ञानं स्वरूपात्मकम् । असम्मोहो मायाविलासेषु - (भ.गी.अ.त.१०/४) इति भगवद्गीतामृततरङ्गिण्यां शुद्धाद्वैतवादी पुरुषोत्तमः । प्रकृते यथोपयोगं यथानयं व्याख्यानं ग्राह्यं विवेकिभिः । नयान्तराभिप्रायेण बुद्धिज्ञानाऽसंमोहानां क्रमशः श्रुत-चिन्ता-भावनाज्ञानात्मकता यद्वा श्रवण-मनन-निदिध्यासनात्मकता यद्वा विषयप्रतिभासात्मपरिणतिमत्तत्त्वसंवेदनज्ञानात्मकता यथातन्त्रमवसेया बहुश्रुतैः । एवं त्रिविधो बोधः स्वस्वपूर्वाणां = स्वजन्यानां कर्मणां = शास्त्रोक्ताद्यनुष्ठानानां भेदसाधकः = भेदप्रयोजकः । प्रकृते योगदृष्टिसमुच्चयसंवादमाह- 'तभेदादिति। → त दाद् = बुद्ध्यादिभेदात् सर्वकर्माणि इष्टादीनि भिद्यन्ते सर्वदेहिनां, तद्धेतुभेदात् फलभेद इति कृत्वा - (यो.दृ. स.१२० वृत्तिः) इति तद्वृत्तिः ।। ___'रत्नोपलम्भे'त्यादि । 'इदं तेजस्वी'ति सामान्येनेन्द्रियाऽर्थाऽऽश्रया रत्नविषयिणी रत्नस्वरूप-मूल्यप्रभावादिगोचरमीमांसाशून्या बुद्धिः, रत्नशास्त्राद्यभ्यासपूर्वकं ‘इदमिन्द्रनीलरत्नं लक्षमूल्यं भङ्ग-छिद्रादिदोषाऽपेतं तथाविधकान्त्यादिगुणोपेतमिति तु रत्नज्ञानं, तत्पूर्विका च रत्नाऽवाप्तिरसंमोह इति उच्यते । यथा हि उपलम्भादिभेदात् = उपलम्भ-ज्ञान-प्राप्तिभेदात् रत्नग्रहणभेदः = रत्नग्रहणात्मकक्रियाप्रतियोगिकभेदः सिध्यति तथा प्रकृतेऽपि बुद्ध्यादिभेदाद् = बुद्धि-ज्ञानाऽसम्मोहलक्षणकारणभेदाद् अनुष्ठानभेदः फलभेदप्रसाधकः सिध्यति इति । तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये → रत्नोपलम्भ-तज्ज्ञान-तत्प्राप्त्यादि यथाक्रमम् । इहोदाहरणं साधु ज्ञेयं बुद्ध्यादिसिद्धये ।। - (यो.दृ.स.१२२) इति । प्रकृते च →
बुद्धिर्ज्ञानमसंमोहः त्रिविधः प्रक्रमः स्मृतः । सर्वकर्माणि भिद्यन्ते तद्भेदाच्च शरीरिणाम् ।।
बुद्धिमक्षाश्रयां तत्र ज्ञानमागमपूर्वकम् । तदेव सदनुष्ठानमसंमोहं विदो विदुः ।। દર્શન, રત્નનો નિશ્ચય અને રત્નની પ્રાપ્તિના ઉદાહરણથી બોધ ત્રણ પ્રકારે માન્ય છે. જેમ દર્શન, નિશ્ચય વગેરેમાં ભેદ પડવાથી રત્નને ગ્રહણ કરવાની ક્રિયા પરમાર્થથી બદલાઈ જાય છે તેમ પ્રસ્તુતમાં પણ બુદ્ધિ વગેરે બોધના ભેદથી અનુષ્ઠાનમાં ભેદ પડી જાય છે – આમ સમજવું. (૨૩/૨૩)

Page #92

• क्लिष्टकर्माऽभावे विघ्नाभावः •
१५८९ आदरः करणे प्रीतिरविघ्नः सम्पदागमः । जिज्ञासा तज्ज्ञसेवा च सदनुष्ठानलक्षणम् ।।२४।।
आदर इति । आदरो = यत्नाऽतिशय इष्टाऽऽप्तौ । करणे प्रीतिः = अभिष्वगात्मिका। अविघ्नः = करण एवाऽदृष्टसामर्थ्यादपायाऽभावः। सम्पदागमः, तत एव शुभभावपुण्यसिद्धेः । जिज्ञासा' इष्टादिगोचरा । तज्जसेवा च इष्टादिज्ञसेवा ।
चारित्र-दर्शन-ज्ञानतत्स्वीकारो यथाक्रमम् । तत्रोदाहरणं ज्ञेयं बुद्ध्यादीनां प्रसिद्धये ।।
→ (यो.सा.प्रा.८/८१-८३) इति योगसारप्राभृतकारिका अनुसन्धेया मनीषिभिः । सम्मतञ्चेदं परेषामपि । तदुक्तं शम्भुगीतायां → जायते भावसाहाय्याद् भूतिदाः ! अन्तरं बहु । सर्वधर्मस्वरूपेषु सत्यं सत्यं ब्रवीमि वः ।।(शं.गी.८३) इति । एतावता दानद्वात्रिंशिकायां (भाग-१ पृ.६२) 'फलभेदौपयिको ज्ञानपूर्वकत्वेन क्रियाभेद' इति यदुक्तं ग्रन्थकृता तदत्र सोदाहरणं व्याख्यातं द्रष्टव्यम् ।।२३/२३ ।।
सदनुष्ठानलक्षणमाह- 'आदर' इति । इयं कारिका ललितविस्तरायां परोक्तत्वेनोद्धृतेत्यवधेयम् (अरिहंत चेइयाणं.. पृ.८१) । श्रीहरिभद्रसूरिभिरेव ब्रह्मसिद्धान्तसमुच्चये (ब्र.सि.३६८) अपीयं कारिकोट्टङ्कितेत्यवधेयं नानाग्रन्थाऽवधारणकुशलैः । यत्नाऽतिशयः = उपादेयबुद्धिगर्भप्रयत्नविशेष इष्टाऽऽप्तौ = स्वाभिमतार्थ-क्रिया-ज्ञान-तदुपकरणाऽन्यतरप्रतियोगिकप्राप्तिविषयको ह्यत्र आदर उच्यते । करणे = निरुक्ताऽऽदरजन्यचेष्टायां अभिष्वङ्गाऽऽत्मिका प्रीतिः ज्ञेया । अविघ्न इति करणे = दर्शितप्रवृत्तौ एव अदृष्टसामर्थ्याद् = योगगोचराऽऽदर-प्रीत्यादिसम्पादितपुण्यविपाकोदयप्रभावाद् अपायाऽभावः = कण्टक-ज्वर-मोहसमाऽखिलाऽन्तरायविरहः । ‘अविघ्न इति सदनुष्ठाननिहतक्लिष्टकर्मतया सर्वत्र कृत्ये विघ्ना-ऽभावः' (ल. वि.प.पृ.८५) इति ललितविस्तरापञ्जिकाकृतः ।
तत एव = दर्शिताऽऽदरोपहितप्रीतिगर्भनिरपाययोगप्रवृत्तित एव शुभभावपुण्यसिद्धेः सम्पदागमः = रत्न-सुवर्ण-धनादिलक्षणाया बाह्यसम्पदो विवक्षितयोगसाधकोपकरण-कल्याणमित्र-सद्गुरु-प्रशस्तक्षेत्रशुभमुहूर्त्त-स्वास्थ्य-पावनशकुन-स्वकीयोत्साहादिलक्षणायाश्चाऽभ्यन्तरसम्पदः प्राप्तिः। इष्टादिगोचरा = स्वाभिमतध्यानादि-तत्साधनादिविषयिणी जिज्ञासा निर्व्याजा तत्त्वाऽद्वेषोपहिता। तज्ज्ञसेवा = इष्टादिज्ञसेवा
વિશેષાર્થ - બુદ્ધિ, જ્ઞાન અને અસંમોહ આ ત્રણ બોધ છઠ્ઠી બત્રીસીમાં જણાવી ગયા તે વિષયપ્રતિભાસ જ્ઞાન, આત્મપરિણતિવાળું જ્ઞાન અને તત્ત્વસંવેદન જ્ઞાન - આ ત્રણ જ્ઞાનસમાન ક્રમશઃ બને છે. આ વાત પણ વાચકવર્ગે ધ્યાનમાં લેવી. પ્રથમ બત્રીસીના ૩૧ મા શ્લોકમાં “ભાવ બદલવાથી ક્રિયા બદલી જાય છે આ વાત કરી હતી તે પણ અહીં ધ્યાનમાં લેવી.(૨૩/૨૩)
હ સદનુષ્ઠાનનું લક્ષણ છે ગાથાર્થ :- આદર, કરવામાં પ્રીતિ, વિપ્નનો અભાવ, સંપત્તિનું આગમન, જિજ્ઞાસા, તેના જાણકારની सेवा में सहनुपाननु सक्षए। छ. (२३/२४)
ટીકાર્થ:- ઈષ્ટ એવા અનુષ્ઠાનની પ્રાપ્તિમાં વિશેષ પ્રકારનો પ્રયત્ન એટલે આદર. તથા અનુષ્ઠાનને કરવામાં અત્યંત રાગાત્મક પરિણતિ એટલે પ્રીતિ. પ્રસ્તુત આરાધનાની પ્રવૃત્તિમાં કોઈ વિઘ્ન ન આવે. કારણ કે પ્રીતિપૂર્વક કરાયેલ અનુષ્ઠાનથી ઊભું થયેલ પુણ્ય વિઘ્નને દૂર કરે તેવું સામર્થ્ય ધરાવે છે.
१. हस्तादर्श .ज्ञासा चेष्टा' इति पाठः ।

Page #93

१५९०
एकाङ्गादिवैकल्ये सदनुष्ठानस्वरूपमीमांसा
तदनुग्रहग्रहः
चशब्दात्तदनुग्रहग्रहः' । एतत् सदनुष्ठानलक्षणं तदनुबन्धसारत्वात् ॥ २४।। भवाय बुद्धिपूर्वाणि विपाकविरसत्वतः । कर्माणि ज्ञानपूर्वाणि श्रुतशक्त्या च मुक्तये ।।२५।। स्वाऽभिप्रेतध्यानादि-तत्साधनादिनिपुणाऽऽप्तपुरुषसेवा, आदिपदेन आप्तपुरुषोदितस्याऽऽ सेवनं, चशब्दात् तथाविधाऽऽप्तपुरुषकृपोपलब्धिः । एतत् सप्तकं सदनुष्ठानलक्षणं = अविकलसदनुष्ठानलक्षणं प्रोक्तं, तदनुबन्धसारत्वात् = तस्य सदनुष्ठानस्याऽविच्छेदेनोत्तरोत्तरवर्धमानाऽऽशयप्रधानत्वात् । एतेनैकाङ्गादिविरहे सदनुष्ठानत्वं सम्पद्यते न वा ? इत्यपि शङ्का समाहिता, दर्शितसप्ताङ्गोपेतस्य प्रधानाऽविकलसदनुष्ठानत्वात् । एकाद्यङ्गहीनन्तु विकलं मध्यमं वा सदनुष्ठानमवसेयम् । कण्टकज्वरस्थानीयविघ्नोपनिपातेऽपि अर्णिकापुत्राचार्य - ढण्ढणकुमारादीनामिव प्रबलधृति-दृढप्रणिधान-ज्ञानगर्भवैराग्य-सातिशयितसंयमरुचि-स्वाऽङ्गीकृतनियमपालनाऽप्रमत्ततादिमाहात्म्येनाऽविकलं प्रधानसदनुष्ठानं सम्पद्यत एव, आदरादिसमुपलक्षिताऽध्यवसायशुद्धिविशेषस्य तात्त्विकाऽविकलसदनुष्ठानत्वोपधायकस्य तत्राऽनपायात्। यद्वाऽऽदरादिवैकल्ये द्रव्यसदनुष्ठानम्, एकाद्यङ्गवैकल्येऽपि तदितरसत्त्वे प्रधानद्रव्यसदनुष्ठानम् । अनादरादिसत्त्वे त्वप्रधानं द्रव्यसदनुष्ठानमिति । उपलक्षणात् श्रद्धा मेधादिभावा अप्यत्रानुसन्धेयाः । इत्थमेव 'इक्षु-रस- गुड-खण्ड-शर्करोपमाः चित्तधर्मा' इत्यन्यैरप्यभिधानात् । इक्षुकल्पं च तदादरादि भवति । अतः क्रमेणोपायवतः शर्करादिप्रतिमं श्रद्धादि ← ( ल. वि. अरिहंतचेइयाणं - पृ. ८५) इति ललितविस्तराप्रबन्धोपपत्तेरिति यथागममूहनीयं बहुश्रुतैः । प्रकृते आदरः करणे प्रीतिरविघ्नः सम्पदागमः । जिज्ञासा तन्निसेवा च सदनुष्ठानलक्षणम् ।। ← (यो. दृ.स. १२३) इति योगदृष्टिसमुच्चयकारिकाऽप्यनुस्मर्तव्या । प्रकृतसदनुष्ठानात् सद्धेतुयोगेनाऽभिलषिताऽर्थसिद्धिः । तदुक्तं अतोऽभिलषितार्थाऽऽप्तिस्तत्तद्भावविशुद्धितः । यथेक्षोः शर्कराऽऽप्तिः स्यात् क्रमात् सद्धेतुयोगतः । । ← (ललितविस्तारायामुद्धृतोऽयं श्लोकः पृ. ८१ ) इति ।।२३/२४।।
તથા પ્રીતિયુક્ત આરાધનાથી ઉપાર્જિત પુણ્યના ઉદયથી બાહ્ય-અભ્યન્તર સંપત્તિનું આગમન થાય છે. તથા મનપસંદ અનુષ્ઠાનનું સ્વરૂપ, ફળ, વિધિવિધાન, સામગ્રી વગેરે સંબંધી જિજ્ઞાસા ઊભી થાય છે. વિવક્ષિત અનુષ્ઠાનના જાણકારની સેવા કરવી. તથા મૂળગાથામાં રહેલ ‘ચ’ શબ્દથી જાણકારનો અનુગ્રહ મેળવવો આ સદનુષ્ઠાનના લક્ષણ છે. કારણ કે તે અનુબંધની પ્રધાનતા ધરાવે છે. (૨૩/૨૪) વિશેષાર્થ :- ઉપર જણાવેલ આદર આદિથી યુક્ત હોય તે સંપૂર્ણ સદનુષ્ઠાન કહેવાય. કારણ કે આદરાદિથી યુક્ત આરાધના હોય તો જ તે આરાધનાની પરંપરા આગળ ચાલે. આદર વગેરે વિના થતી આરાધના દ્રવ્યારાધના બની જાય. તે દીર્ઘજીવી ન બને. આદર વગેરે સાત બાબતમાંથી એકાદ તત્ત્વ ઓછું હોય તો વિકલ સદનુષ્ઠાન કહેવાય અથવા મધ્યમ કક્ષાનું સદનુષ્ઠાન કહેવાય. અથવા પ્રધાન દ્રવ્યસદનુષ્ઠાન કહેવાય. પરંતુ જો અનુષ્ઠાનનો અનાદર, આરાધના કરવામાં કંટાળો-અરુચિ, આરાધનામાં નિષ્ણાત પ્રત્યે દ્વેષ વગેરે હોય છતાં આરાધના કરે તો અપ્રધાન દ્રવ્ય સદનુષ્ઠાન કહેવાય.(૨૩/૨૪)
=
=
द्वात्रिंशिका - २३/२५
* સંસાર અને મોક્ષને દેનારા અનુષ્ઠાનની ઓળખ #
ગાથાર્થ :- બુદ્ધિપૂર્વક કરાયેલા અનુષ્ઠાનો સંસાર માટે થાય છે. કારણ કે તેનું પરિણામ વિરસ છે. જ્ઞાનપૂર્વક થતા અનુષ્ઠાનો મોક્ષ માટે થાય છે. કેમ કે તેમાં શ્રુતશક્તિનો અનુવેધ હોય છે. (૨૩/૨૫)
१. मुद्रितप्रती '... दनुग्रह' इति त्रुटितः पाठः ।

Page #94

• बुद्ध्यादिभेदेऽनुष्ठानफलभेदः . भवायेति । बुद्धिपूर्वाणि कर्माणि स्वकल्पनाप्राधान्याच्छास्त्रविवेकादनादराद् विपाकस्य विरसत्वतो (=विपाकविरसत्वतः) भवाय = संसाराय भवन्ति। तदुक्तं- "बुद्धिपूर्वाणि कर्माणि सर्वाण्येवेह देहिनाम्। संसारफलदान्येव विपाकविरसत्वतः ।।"(यो दृ.स.१२४) ज्ञानपूर्वाणि च तानि तथाविवेकसम्पत्तिजनितया श्रुतशक्त्या अमृतशक्तिकल्पया मुक्तये = निःश्रेयसाय । यदुक्तं- "ज्ञानपूर्वाणि तान्येव
बुद्ध्यादिभेदप्रयुक्तभेदशाल्यनुष्ठानफलमाह- 'भवायेति । स्वकल्पनाप्राधान्यात् = शास्त्रमर्यादाऽतिशयितस्वकीयकल्पनाजालगोचररुचिशालित्वात् शास्त्रविवेकाऽनादरात् = नानाविनेयाऽनुग्रहप्रवृत्तनानानयगर्भाऽऽगमगतोत्सर्गाऽपवादादिमर्यादाऽभ्युपगमाऽविनाभाविविवेकदृष्ट्यनुदयात् विपाकस्य = अनुष्ठानसम्पाद्यपरिणामस्य विरसत्वतः = विरसभावात् बुद्धिपूर्वाणि = बुद्धिजनितानि कर्माणि = अनुष्ठानानि संसाराय = चतुर्गतिमयाय द्रव्यसंसाराय कषाय-विषयादिमयाय च भावसंसाराय भवन्ति । न च → जईलिगमिच्छदिट्ठि गेवेज्जा जाव जंति उक्कोसं - (त्रै.दी.१५५) इति त्रैलोक्यदीपिकायां श्रीचन्द्रर्षिवचनात् द्रव्यानुष्ठानप्रभावात्तेषामपि ग्रैवेयकोपपातः श्रूयत इति कथं संसाराय तानि कल्पन्त इति शङ्कनीयम्, यतस्ते हि ततः च्युता निर्वाणबीजस्यैकान्तेनाऽसत्त्वेनेहोदीर्णदुर्निवारमिथ्यात्वमोहाः सर्वेष्वेवाऽकार्येष्वस्खलितप्रवृत्तयो नरकादिपातहेतुमुपायं पापप्राग्भारं पश्चादधस्तान्नरकभाजो भवन्तीति प्रागुक्तं (द्वा.द्वा.२२/२७ पृ.१५३७) मा विस्मार्षीः । तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये- 'बुद्धी'ति । तवृत्तिस्त्वेवम् → बुद्धिपूर्वाणि कर्माणि सर्वाण्येव सामान्येन इह लोके देहिनां = प्राणिनां, 'किम्' इत्याह- संसारफलदान्येव अशास्त्रपूर्वकत्वात् तथा चाह विपाकविरसत्वतः इति तेषां नियोगत एव विपाकविरसत्वाद् + (यो.दृ.स.१२४) इति । तदुक्तं योगसारप्राभृतेऽपि → बुद्धिपूर्वाणि कर्माणि समस्तानि तनुभृताम् । संसारफलदायीनि विपाकविरसत्वतः ।। - (यो.सा.प्रा.८/८४) इति । अतो बुद्धिशोधनाय यतितव्यमित्युपदेशो लभ्यतेऽत्र । प्रकृते → बुद्धिर्ज्ञानेन शुध्यति 6 (मनु.५/१०९) इति मनुस्मृतिवचनमपि यथातन्त्रमनुयोज्यम् ।
ज्ञानपूर्वाणि च = निरुक्ताऽऽत्मपरिणतिमज्ज्ञानसम्पादितानि हि तानि अनुष्ठानानि तथाविवेकसम्पत्तिजनितया = नानानयाऽऽकुलाऽऽगमाध्ययनाध्यापनादिलभ्यविशदतरविवेकदृष्टिसम्पादितया श्रुतशक्त्या अवधूताचार्यमतेन उदक-पयोदशामतिक्रम्य अमृतशक्तिकल्पया निःश्रेयसाय भवन्ति । यदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये- 'ज्ञाने'ति । तवृत्तिस्त्वेवम् → ज्ञानपूर्वाणि = यथोदितज्ञाननिबन्धनानि तान्येव कर्माणि, 'किम् ?' इत्याह मुक्त्यङ्गं भवन्ति कुलयोगिनां वक्ष्यमाणलक्षणानाम् । कुलयोगिग्रहणमन्याऽसम्भवज्ञा
ટીકાર્ય - જે અનુષ્ઠાન કરવાની પાછળ પોતાની કલ્પના જ મુખ્યતયા ભાગ ભજવે તથા તેના લીધે શાસ્ત્રીય વિવેકદૃષ્ટિનો અનાદર કરવામાં આવે તો તે અનુષ્ઠાન બુદ્ધિપૂર્વક = બુદ્ધિજન્ય બની જાય છે. તેનો વિપાક = પરિણામ વિરસ-નીરસ હોવાના કારણે તે અનુષ્ઠાન સંસાર માટે થાય છે. તેથી તો યોગદષ્ટિસમુચ્ચય ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે લોકમાં બુદ્ધિપૂર્વક કરાતાં બધા જ અનુષ્ઠાનો જીવોને સંસારરૂપ ફળ જ આપનારા થાય છે. કારણ કે તે અનુષ્ઠાનો પરિણામે અવશ્ય કડવા ફળવાળા હોય છે.” તથા જ્ઞાનપૂર્વક કરવામાં આવે તો તે જ અનુષ્ઠાનો મોક્ષ માટે થાય છે. કારણ કે તથાવિધ શાસ્ત્રીય વિવેકદષ્ટિથી ઉત્પન્ન થયેલી અમૃતશક્તિતુલ્ય શ્રુતશક્તિનો અનુવેધ તેમાં થયેલો હોય છે. તેથી યોગદષ્ટિસમુચ્ચય ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે “જ્ઞાનપૂર્વક કરાતાં તે જ અનુષ્ઠાનો કુલયોગીઓને મુક્તિનું કારણ બને છે. કારણ કે શ્રુતશક્તિનો

Page #95

१५९२
श्रुतशक्तिसमावेशेऽनुबन्धसिद्धिः
द्वात्रिंशिका -२३/२६
मुक्त्यङ्गं कुलयोगिनाम् । श्रुतशक्तिसमावेशादनुबन्धफलत्वतः ।। " ( यो दृ. स. १२५ ) ।। २५ ।। असंमोहसमुत्थानि योगिनामाशु मुक्तये । भेदेऽपि तेषामेकोऽध्वा जलधौ तीरमार्गवत् ।। २६ ।। असंमोहेति । असंमोहसमुत्थानि तु कर्माणि योगिनां भवातीतार्थयायिनां आशु शीघ्रं न पुनर्ज्ञानपूर्वकवदभ्युदयलाभव्यवधानेनाऽपि', मुक्तये भवन्ति । यथोक्तं →
पनार्थम् । 'कुतः' ?' इत्याह- श्रुतशक्तिसमावेशात् हेतोः । अमृतशक्तिकल्पेयं, नैतदभावे मुख्यं कुलयोगित्वम् । अत एवाऽऽह - अनुबन्धफलत्वतः = मुक्त्यङ्गत्वसिद्धेः, तात्त्विकाऽनुबन्धस्यैवम्भूतत्वाद् ← ( यो. दृ . स . १२५ वृत्ति) इति । अत्र कुलयोगिलक्षणन्तु पूर्वं ( द्वा. द्वा.१९/२१, भाग-५, पृ.१३०६) दर्शितमेव । तदुपजीव्य योगसारप्राभृते अमितगतिना तान्येव ज्ञानपूर्वाणि जायन्ते मुक्तिहेतवे । अनुबन्धः फलत्वेन श्रुतशक्तिनिवेशितः ।। ← (यो.सा. प्रा. ८/८५ ) इत्युक्तम् । यत्तु महोपनिषदि ज्ञप्तिर्हि ग्रन्थिविच्छेदः ← (महो. ५/४०) इत्येवं ज्ञानलक्षणं दर्शितं तत्तु कारणे कार्योपचारादवसेयम् ।।२३/२५।। तृतीयानुष्ठानफलमाह- ‘असंमोहे 'ति । ज्ञानपूर्वकवत् द्वितीयसदनुष्ठानवद् अभ्युदयलाभव्यवधानेनाऽपि स्वर्गादिलाभाऽविनाभाविकालक्षेपेणाऽपि मुक्तये भवन्तीति न किन्तु शीघ्रं गमनलक्षणव्यवधानं विनैव तस्मिन्नेव भवे मुक्तये भवन्ति असंमोहसमुत्थानि कर्माणि = सदनुष्ठानानि । अत एव ध्यानशतके अवहाऽसंमोह-विवेग - विउसग्गा तस्स होंति लिंगाई । लिंगिज्जइ जेहिं मुणी सुक्कज्झाणोवगयचित्तो ।। ← ( ध्या. श. ९० ) इत्येवमसंमोहस्य शुक्लध्यानलिङ्गत्वेन निर्देशः कृतः । સમાવેશ થયેલ હોવાથી તે અનુષ્ઠાનો સાનુબંધ ફળવાળાં છે.'(૨૩/૨૫)
= भवान्तर
વિશેષાર્થ :- શ્રુતશક્તિ મોક્ષનું કારણ છે. માટે તે અમૃતશક્તિ તુલ્ય છે. આત્મશુદ્ધિના લક્ષપૂર્વક શાસ્ત્રાભ્યાસ કરવાથી જીવમાં યોગ્યતા મુજબ વિવેકદૃષ્ટિ પ્રગટે છે. તેના પ્રભાવે ‘શું હેય ? શું ઉપાદેય? શું કર્તવ્ય ? શું અકર્તવ્ય ?’ ઈત્યાદિ બાબતમાં સાચી સમજ મળે છે. તેનાથી આત્મામાં શ્રુતશક્તિનો પ્રાદુર્ભાવ થાય છે. આ શ્રુતશક્તિ પ્રગટે તો જ મુખ્ય કુલયોગીપણું આત્મામાં આવે. આ શ્રુતશક્તિનો અનુવેધ જ્ઞાનપૂર્વક આચરાતા અનુષ્ઠાનમાં થવાથી તે અનુષ્ઠાન મોક્ષ માટે થાય છે. કારણ કે તે અનુષ્ઠાન भोक्षनुं अर जने छे. (२३/२५)
=
=
=
# અસંમોહજન્ય ક્રિયા શીઘ્રમુક્તિદાયક .
ગાથાર્થ :- અસંમોહ નામના બોધથી ઉત્પન્ન થયેલા તે જ અનુષ્ઠાનો યોગીઓને ઝડપથી મોક્ષ આપનાર થાય છે. યોગીઓમાં ભેદ હોવા છતાં પણ તેઓનો માર્ગ તે રીતે એક હોય છે જેમ સમુદ્રના કાંઠે આવનારમાં અવસ્થાભેદ હોવા છતાં માર્ગ કાંઠે આવવાનો જ હોય છે. તેથી માર્ગ એક કહેવાય છે. (૨૩/૨૬)
ટીકાર્થ :- સંસારાતીત એવા મોક્ષ પદાર્થને પામનારા યોગીઓના અસંમોહ બોધથી ઉત્પન્ન થયેલા અનુષ્ઠાનો તો તેઓને ઝડપથી મોક્ષ આપવા માટે થાય છે. જ્ઞાનપૂર્વકના અનુષ્ઠાનો જેમ સ્વર્ગ આપવા સ્વરૂપ આંતરું પાડીને મોક્ષ આપે છે તેમ અસંમોહપૂર્વકના અનુષ્ઠાનો વચ્ચે સ્વર્ગનું આંતરું પાડતા નથી. પરંતુ તેવું આંતરું પાડ્યા વિના શીઘ્ર મોક્ષદાયક થાય છે. જેમ કે યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે ‘અસંમોહ બોધથી ઉત્પન્ન થયેલાં તે જ અનુષ્ઠાનો એકાંતપરિશુદ્ધિના કારણે ભવાતીત મોક્ષને અનુસરનારા १. मुद्रितप्रतौ 'धानेऽपि' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #96

प्राकृतभावविरक्तानामासन्नमुक्तिः
१५९३
“असंमोहसमुत्थानि त्वेकान्तपरिशुद्धितः । निर्वाणफलदान्याशु भवाऽतीताऽर्थयायिनाम् ।। प्राकृतेष्विह भावेषु येषां चेतो निरुत्सुकम् । भवभोगविरक्तास्ते भवाऽतीताऽर्थयायिनः । । ” ← (यो.दृ.१२६-१२७) ।
भे
गुणस्थानपरिणतितारतम्येऽपि तेषां योगिनां एकोऽध्वा
= एक एव मार्गः ।
जलधौ
समुद्रे तीरमार्गवत् दूराऽऽसन्नादिभेदेऽपि तत्त्वतस्तदैक्यात् । प्राप्यस्य मोक्षस्य सदायथोक्तं योगदृष्टिसमुच्चये 'असंमोहे'ति, 'प्राकृतेष्विति' च तद्वृत्तिस्त्वेवम् → असंमोहसमुत्थानि पुनर्यथोदितासंमोहनिबन्धनानि तु एकान्तपरिशुद्धितः कारणात् परिपाकवशेन किमित्याह निर्वाणफलदानि आशु = शीघ्रं तान्येव कर्माणि, केषामित्याह भवाऽतीतार्थयायिनाम् = सम्यक्परतत्त्ववेदिनामित्यर्थः ( यो. दृ.स. १२६ वृ.) एतेषामेव लक्षणमाह प्राकृतेष्विह भावेषु = शब्दादिषु बुद्धिपर्यवसानेषु येषां चेतो निरुत्सुकं = निःसङ्गतासमावेशात्, भवभोगविरक्तास्ते एवम्भूता जीवा मुक्तकल्पा, भवाऽतीताऽर्थयायिनः उच्यन्ते, भवचित्ताऽसंस्पर्शादिति ← ( यो दृ. स. १२७ वृ.) । नवरं प्राकृतभावाः शब्दादिपञ्चतन्मात्राऽन्तःकरण-कर्णादिज्ञानेन्द्रियपञ्चक-करादिकर्मेन्द्रियपञ्चक-पृथिव्यादिपञ्चमहाभूताऽहङ्कार-बुद्धिलक्षणाः त्रयोविंशतिरवसेया अत्र पातञ्जलप्रक्रियाऽनुसारेण । जैनदर्शनाऽनुसारेणौदयिकादयः प्राकृतभावा विज्ञेयाः, कर्मप्रकृतिजन्यत्वात् । योगसारप्राभृतेऽपि
=
सन्त्यसम्मोहहेतूनि कर्माण्यत्यन्तशुद्धितः । निर्वाणशर्मदायीनि भवाऽतीताऽध्वगामिनाम् ।। भावेषु कर्मजातेषु मनो येषां निरुद्यमम् । भवभोगविरक्तास्ते भवाऽतीताऽध्वगामिनः ।। ← (यो.सा.प्रा. ८/८६-८७ ) इत्युक्तम् । अत एव आत्मानुशासने शमं हि फलमामनन्ति मुनयः तपः शास्त्रयोः ← ( आ. अनु. १९०) इत्युक्तम् ।
मज्झिमनिकाये → ‘असम्मोहधम्मो सत्तो लोके उप्पन्नो बहुजनहिताय बहुजनसुखाय लोकानुकम्पाय अत्थाय हिताय सुखाय देवमनुस्सान 'न्ति । ( म.नि. १ । १ । ५० ) ← इत्युक्तं तदप्यऽत्राऽनुसन्धेयम् ।
भवातीताऽर्थयायिनां देवादिभक्तेरचित्रत्वोपपादनाय प्रक्रमते - गुणस्थानपरिणतितारतम्येऽपि = तत्तद्गुणस्थानकप्रतिबद्धाऽध्यवसायवैचित्र्येऽपि योगिनां भवातीताऽर्थयायिनां तत्त्वत एक एव मार्गः समतालक्षण:, प्राप्यस्य = मार्गप्रवर्तनलभ्यस्य मोक्षस्य एकत्वात् तन्मार्गस्याऽपि तथात्वात् = एकत्वादित्यत्राऽपि पुनः अन्वयः । एतेन → यथा स्वर्गप्राप्तौ नानाभूताः प्रकाराः सन्ति, न तथा मुक्तौ ← (य. वे. उव्व. ४०/२) इति यजुर्वेदोव्वर भाष्यवचनमपि व्याख्यातम् । तदुक्तं अध्यात्मसारे उपायः समतैवैका मुक्तेरन्यः યોગીઓને જલ્દી મોક્ષફળને દેનારાં થાય છે. જેમનું ચિત્ત પ્રાકૃત કર્મજન્ય ભાવોમાં ઉત્સુકતાથી રહિત છે અને જેઓ સંસારના ભોગથી વિરક્ત છે તે યોગીઓ સંસારાતીત મોક્ષને અનુસરનારા જાણવા.’ ભેદમાં પણ અભેદ અનુભવસિદ્ધ *
भेदेऽपि । गुएास्थाननी परिशति तरतमभाववाणी होवाथी योगीखोमां ते अपेक्षाने भेट होवा छतां પણ યોગીઓનો માર્ગ એક જ છે. જેમ સમુદ્રના કાંઠે જનારા માણસોમાં કોઈક કાંઠાની નજીક હોય, કોઈ દૂર હોય - આવો અવસ્થાભેદ હોવા છતાં પણ તમામ માર્ગ સમુદ્ર તરફ જ જાય છે. લક્ષ્ય એક હોવાની

=
=
•
=
=
=

Page #97

१५९४ • समतैव मोक्षमार्गः •
द्वात्रिंशिका-२३/२६ शिव-परब्रह्म-सिद्धात्म-'तथातादिशब्दाच्यस्य शाश्वतशिवयोगाऽतिशयितसद्भावाऽऽलम्बन-बृहत्त्वबृंहकत्वनिष्ठितार्थत्वाऽऽकालतथाभावाद्यर्थाऽभेदेनैकत्वात्तन्मार्गस्याऽपि तथात्वात् । तदुक्तं → क्रियाभरः । तत्तत्पुरुषभेदेन तस्या एव प्रसिद्धये ।। - (अ.सा.९/२७) इति । तदुक्तं योगशास्त्रेऽपि → दीपिका खल्वनिर्वाणा निर्वाणपथदर्शिनी । एकैव मनसः शुद्धिः समाम्नाता मनीषिभिः ।। - (यो.शा.४/४०) इति । → कृतकृत्योऽयमाराद्धः स्यादाज्ञापालनात् पुनः । आज्ञा तु निर्मलं चित्तं कर्तव्यं स्फटिकोपमम् ।। - (यो.सा.१/२१) इति योगसारवचनमप्येतदर्थानुपात्येव । तदुक्तं अध्यात्मकल्पद्रुम अपि → तत् त्वमेहि समतां ममतामुग् येन शाश्वतसुखाऽद्वयमेषि - (अ.क.द्रु.१६/४) इति ।
एतेन → समत्वमाराधनमच्युतस्य (वि.पु.३/७/२०) इति विष्णुपुराणवचनमपि व्याख्यातम्, मनःशुद्धि-समताशमादीनामेकार्थत्वात् ।।
प्रकृते → व्रजन्ति शत्रूनवधूय निःस्पृहाः शमेन सिद्धिं मुनयः - (किरा.१/४२) इति किरातार्जुनीयवचनं, → एवं यः सर्वभूतेषु पश्यत्यात्मानमात्मना । स सर्वसमतामेत्य ब्रह्माऽभ्येति परं पदम् ।।6 (म.स्म.१२/ १२५) इति मनुस्मृतिवचनं, → सर्वभूतस्थमात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि । सम्पश्यन् ब्रह्म परमं याति नाऽन्येन हेतुना ।। - (कैव.उप.१०) इति कैवल्योपनिषद्वचनं, → स्तूयमानो न तुष्येत निन्दितो न शपेत् परान् (सं.उप.४,कुं.उप.१२) इति संन्यासोपनिषत्-कुण्डिकोपनिषद्वचनमपि च समताया मोक्षमार्गत्वं समर्थयतीति ध्येयम् । समताऽप्यनुभूयमाना प्रकृतोपयोगिनी, न तु शास्त्रादौ केवलं श्रूयमाणा न वा व्याख्यानादावुच्यमाना न वा वादादिगोचरतामापद्यमाना। एतेन → स्वानुभवं विना स्वात्मा बाह्यतो नानुभूयते । शास्त्रेण च विवादेन व्याख्यानश्रवणादितः ।। (अध्या.गी.२५९) इति अध्यात्मगीतावचनमपि व्याख्यातम्।
शमलक्षणन्तु → आत्मार्थं वा परार्थं वा चेन्द्रियाणीह यस्य वै । मिथ्या न सम्प्रवर्तन्ते शमस्यैतत्तु लक्षणम् ।। - (ब्र.पु.पू.अ.३२/५२) इत्येवं ब्रह्माण्डपुराणे उक्तम् । शमस्वरूपप्रतिपादनपरं → मोहक्खोहविहीणो परिणामो अप्पणो हु समो 6 (प्र.सार.१ ७) इति प्रवचनसारवचनमप्यत्राऽनुस्मर्तव्यम् ।
शब्दभेदेऽप्यर्थाऽभेदसाधनायोपक्रमते 'सदाशिवे'त्यादि । अस्य यथाक्रमं 'शाश्वतशिवयोगे'त्यनेनाऽन्वयः । यथा चैतत्तत्त्वं तथा व्यक्तीभविष्यति अनुपदमेव योगदृष्टिसमुच्चयकारिकाव्याख्याऽवसरे योगदृष्टिसमुच्चદૃષ્ટિએ પરમાર્થથી સમુદ્રના કાંઠે આવવાનો માર્ગ એક જ હોય છે તેમ ઉપરોક્ત વાત સમજવી. સદાશિવ, પરબ્રહ્મ, સિદ્ધાત્મા અને તથાતા વગેરે શબ્દો દ્વારા જણાવવામાં આવતો મોક્ષ તો એક જ છે. માત્ર તેના વાચક શબ્દમાં ભેદ છે, અર્થમાં ભેદ નથી. કારણ કે સદાશિવ શબ્દથી શાશ્વત શિવયોગ = કલ્યાણ સંબંધ કહેવાય છે, પર બ્રહ્મ શબ્દથી પ્રધાન = શ્રેષ્ઠ આત્મા જણાવાય છે. શુદ્ધાત્મા સ્વયં મહાન છે તથા બીજાને મહાન બનાવે છે. માટે સારા ભાવોની ઉત્પત્તિનું આલંબન-સાધન છે. ટીકાના શબ્દનો અર્થ આ પ્રમાણે સમજવો કે – અતિશયિત = પ્રધાન = મુખ્ય સારા ભાવના આલંબન સ્વરૂપ મહાનતા અને મહત્ત્વકારકતા “પરબ્રહ્મ' શબ્દનો અર્થ છે. સિદ્ધાત્મા શબ્દથી જેના પ્રયોજનો સિદ્ધ = સંપૂર્ણ થયા છે તેવું તત્ત્વ જણાવાય છે. તેમ જ “તથાતા” શબ્દથી કાયમ તે જ સ્વરૂપે = પરિણામે રહેનારું તત્ત્વ ઓળખાવાય છે. સદાશિવ, પરબ્રહ્મ વગેરે શબ્દો જુદા-જુદા હોવા છતાં પણ તેનાથી જે વાચ્ય મોક્ષ છે તે તો એક જ છે. ઉપરોક્ત અલગ-અલગ વ્યુત્પત્તિ અર્થ પણ એક જ મોક્ષ પદાર્થમાં સંગત થાય છે. મોક્ષ એક હોવાથી મોક્ષમાર્ગ પણ એક જ છે. १. मुद्रितप्रतौ '...तथता' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #98

• नामभेदेऽपि मुक्त्यभेदः .
१५९५ "एक एव तु मार्गोऽपि तेषां शमपरायणः । अवस्थाभेदभेदेऽपि जलधौ तीरमार्गवत् ।। संसाराऽतीततत्त्वं तु परं निर्वाणसंज्ञितम् । तद्धयेकमेव नियमाच्छब्दभेदेऽपि तत्त्वतः ।। सदाशिवः परं ब्रह्म सिद्धात्मा 'तथातेति च । शब्दैस्तदुच्यतेऽन्वर्थादेकमेवैवमादिभिः ।। तल्लक्षणाऽविसंवादान्निराबाधमनामयम् । निष्क्रियं च परं तत्त्वं यतो जन्माद्ययोगतः ।। ज्ञाते निर्वाणतत्त्वेऽस्मिन्नसम्मोहेन तत्त्वतः । प्रेक्षावतां न तद्भक्तौ विवाद उपपद्यते ।।"
(यो.दृ.स.१२८-१३२) ।।२६।। यसत्ककारिकपञ्चकद्वारा प्रकृतं समर्थयति- 'एक' इति, 'संसारे'ति, ‘सदे'ति, 'तल्लक्षणे'ति, 'ज्ञात' इति । एतद्व्याख्या चैवम् → एक एव तु मार्गोऽपि चित्तविशुद्धिलक्षणः । तेषां = भवाऽतीताऽर्थयायिनां शमपरायणः = शमनिष्ठः, अवस्थाभेदभेदेऽपि = गुणस्थानकभेदाऽपेक्षया जलधौ तीरमार्गवत् इति निदर्शनम् । अवस्थाभेदश्चेह तद्दराऽऽसन्नतादिभेदेना(यो.दृ.स.१२८ वृ.) परतत्त्वाभिधित्सयाऽऽह संसारातीततत्त्वं तु इति संसाराऽतीतं पुनस्तत्त्वम्, किमित्याह परं = प्रधानं निर्वाणसंज्ञा सञ्जाताऽस्येति कृत्वा, तद्ध्येकमेव सामान्येन नियमात् = नियमेन शब्दभेदेऽपि वक्ष्यमाणलक्षणे सति, तत्त्वतः = परमार्थेन (यो.दृ.स.१२९ वृ.) एतदेवाऽऽह, सदाशिव इति सर्वकालं शिवः न कदाचिदप्यशिवः, त्रिकालपरिशुद्धः सर्वाऽशिवाऽभावात्, परं = प्रधानं ब्रह्म तथा बृहत्त्व-बृहकत्वाभ्यां सद्भावाऽऽलम्बनत्वात्, सिद्धात्मा = कृतकृत्यात्मा निष्ठितार्थ इत्यर्थः, तथातेति च आकालं तथाभावात्, यथोक्तम्- ‘उपादान-निमित्ताभ्यामधिकारित्वतो ध्रुवा । सर्वकालं तथाभावात्तथातेत्यभिधीयते ।। ( ) विसंयोगात्मिका चेयं त्रिदुःखपरिवर्जिता । भूतकोटिः परात्यन्तं भूतार्थफलदेति च' ।। ( ) इत्यादिशब्दैः तत् = निर्वाणं उच्यते अन्वर्थात् = अन्वर्थेनोक्तनीत्या एकमेव सत् एवमादिभिः इति (यो.दृ.स. १३० वृ.) । कथमेव(मि)त्याह- तल्लक्षणाऽविसंवादात् इति = निर्वाणलक्षणाऽविसंवादात्, एनमेवाह निराबाधं = निर्गतमाबाधाभ्यः अनामयं = अविद्यमानद्रव्य-भावरोगम् निष्क्रियं च कर्तव्याऽभावान्निबन्धनाऽभावेन परं तत्वं एवम्भूतं यतो जन्माद्ययोगतो- जन्म-जरा-मरणाऽयोगेन (यो.दृ.स.१३१७.) ऐदम्पर्यमाह- ज्ञाते = परिच्छिन्ने,
તેથી યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે “યોગીઓનો મોક્ષમાર્ગ પણ એક જ છે. શમ ભાવમાં પરાયણ થવું. ગુણસ્થાનકાદિ અવસ્થાભેદનું તારતમ્ય હોવા છતાં પણ યોગીઓનો મોક્ષમાર્ગ તે રીતે એક જાણવો કે જેમ કિનારાથી દૂરપણું-નજીકપણું વગેરે અવસ્થાભેદનું તારતમ્ય હોવા છતાં પણ સમુદ્રના કિનારે આવનારાઓનો માર્ગ એક છે. સંસારને પાર પામવા સ્વરૂપ શ્રેષ્ઠ તત્ત્વનું નામ નિર્વાણ = મોક્ષ છે. શબ્દભેદ હોવા છતાં પરમાર્થથી તે નિર્વાણ તત્ત્વ નિયમાં એક જ છે. સદાશિવ, પરબ્રહ્મ, સિદ્ધાત્મા, તથાતા વગેરે શબ્દો વડે નિર્વાણ = મોક્ષ કહેવાય છે. નિર્વાણ એક જ હોવા છતાં અન્તર્થથી (= શબ્દવ્યુત્પત્તિસિદ્ધ અર્થથી) સદાશિવ વગેરે જુદા-જુદા શબ્દથી ઓળખાવાય છે. કારણ કે નિર્વાણના સ્વરૂપમાં કોઈ વિસંવાદ આવતો નથી. શ્રેષ્ઠ એવું નિર્વાણ તત્ત્વ નિરાબાધ, અનામય અને નિષ્ક્રિય છે. કેમ કે જન્મ, જરા, મરણનો ત્યાં અભાવ છે. અસંમોહ બોધ વડે પરમાર્થથી જો નિર્વાણ તત્ત્વ જણાય તો બુદ્ધિમાન પુરુષોને મોક્ષતત્ત્વની ઉપાસનામાં કોઈ વિવાદ થઈ ન શકે.” (૨૩/ર૬) १. हस्तादर्श 'तथता' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #99

१५९६
परब्रह्मादिव्युत्पत्तिः
द्वात्रिंशिका - २३/२६
निर्वाणतत्त्वेऽस्मिन् एवम्भूते असंमोहेन बोधेन तत्त्वतः = परमार्थतः किमित्याह प्रेक्षावतां = बुद्धिमतां न तद्भक्तौ = न निर्वाणतत्त्वसेवायां, किमित्याह विवाद उपपद्यते, तत्तत्त्वज्ञानभेदाऽभावात् (तत्तत्त्वज्ञानाभेदात्) अन्यथा प्रेक्षावत्त्वविरोधादिति ← ( यो दृ.स. १३२ वृ.) । यत्र नाऽग्निर्दहति, यत्र न मृत्युः प्रविशति, यत्र न दुःखानि प्रविशन्ति सदानन्दं परमानन्दं शान्तं शाश्वतं सदाशिवं ब्रह्मादिवन्दितं योगिध्येयं परं पदं यत्र गत्वा न निवर्तन्ते योगिनः ← (नृसिं. पू. ८/३, बृ. जा. ८/६) इति नृसिंहपूर्वताप - नीयोपनिषद्बृहज्जाबालोपनिषदोर्वचनं सदाशिवं व्याचष्टे ।
•
→ अथ कस्मादुच्यते परं ब्रह्म यस्मात् परमपरं परायणं च बृहद् बृहत्या बृंहयति तस्मादुच्यते परं ब्रह्म ← (अथ.३३/३) इति अथर्वशिरउपनिषद्वचनं तु परं ब्रह्म व्याचष्टे तदिहाऽनुसन्धेयम् । नारायणपूर्वतापिनीयोपनिषदि अपि नारायणः परं ब्रह्म, ज्ञानं नारायणः परः ← (ना.पू.ता.४/ १ ) इत्युक्तम् । एतेन परं ब्रह्मैव विष्णुः ← (गो.चं. १ । ९) इति गोपीचन्दनोपनिषद्वचनं परब्रह्म स्वयं चात्मा साक्षान्नारायणः स्मृतः ← ( नारा. उत्त. ८) इति नारायणोत्तरतापिनीयोपनिषद्वचनं च व्याख्यातम् । वैखानसे तु तर्ककाण्डे ब्रह्मचिन्ताऽध्याये जाति - क्रियादिरहितं सरूपं गुणसङ्गतम् । सूक्ष्मात्सूक्ष्ममवाप्नोति परं ब्रह्मेदमव्ययम् ।। ← (वै./त.कां./ब्र.चि.) इत्येवं तन्निरूपणमुपलभ्यत इत्यवधेयम् । स्कन्दोपनिषदि तु संविन्मात्रं परं ब्रह्म ← (स्कं . १ ) इत्युक्तम् । त्रिपाद्विभूतिमहानारायणोपनिषदि च निरतिशयाऽद्वैतपरमानन्दलक्षणं परब्रह्म भवति ← (त्रि.वि.म.८/ १०) इत्येवमुक्तं तत् परसङ्ग्रहनयाऽपेक्षयाऽवगन्तव्यम् । प्रकृते गुरुरेव परं ब्रह्म ← ( अद्व. १४) इति अद्वयतारकोपनिषद्वचनं राम एव परं ब्रह्म ← ( रा. रह. १/६ ) इति रामरहस्योपनिषद्वचनं, → रामपदेनाऽसौ परं ब्रह्माऽभिधीयते ← (रा.पू. ता. १/६ ) इति रामपूर्वतापिन्युपनिषद्वचनं शिवं सन्मात्रं परं ब्रह्म ← ( शां. ३/१) इति शाण्डिल्योपनिषद्वचनं प्रणवहंसः परं ब्रह्म ← ( प.ब्र. ३) इति परब्रह्मोपनिषद्वचनं, → परं ब्रह्म कृष्ण इत्यभिधीयते ← ( गो . पू. १/१ ) इति गोपालपूर्वतापिन्युपनिषद्वचनं, → बिन्दु-नादकला-ज्योती- रवीन्दु- ध्रुवतारकम् । शान्तं च तदतीतं च परं ब्रह्म तदुच्यते ।। ← (यो . शि. ६/ ६६) इति योगशिखोपनिषद्वचनं यस्माच्च बृहति बृंहयति च सर्वं तस्मादुच्यते परं ब्रह्म ← (शां.३/ २) इति च शाण्डिल्योपनिषद्वचनं यथातन्त्रमनुयोज्यम् । प्रकृते च एक एव सदा तेषां पन्थाः सम्यक्त्वचारिणाम् । व्यक्तीनामिव सामान्यं दशाभेदेऽपि जायते ।। निर्वाणसंज्ञितं तत्त्वं संसाराऽतीतलक्षणम् । एकमेवाऽवबोद्धव्यं शब्दभेदेऽपि तत्त्वतः ।।
વિશેષાર્થ :- નિરાબાધ = આધિદૈવિક, આધિભૌતિક અને આધ્યાત્મિક દુઃખસંતાપથી રહિત. આમય એટલે રોગ. અનામય = દ્રવ્ય રોગ અને ભાવરોગથી શૂન્ય. નિષ્ક્રિય = ક્રિયાનું કોઈ કારણ કે પ્રયોજન ન હોવાથી તમામ ક્રિયાઓથી મોક્ષ રહિત છે. તમામ દર્શનકારો મોક્ષનું આવું સ્વરૂપ તો માને જ છે. આ અપેક્ષાએ દરેક દર્શનમાં માન્ય એવો મોક્ષ એક જ છે. આમાં કોઈ વિવાદ નથી. જો સાધ્યલક્ષ્ય-પ્રાપ્ય તત્ત્વ એક જ હોય તો તેની પ્રાપ્તિ કરાવી આપે તેવા ઉપાયમાં વિવાદ કરવો તે નકામો છે. મહત્ત્વ સાધ્યનું છે, સાધનનું નહિ. સાધ્યને સિદ્ધ કરવાના સાધનો અનેક હોય તો શું થયું ?

Page #100

• निर्वाणाऽसम्मोहे विवादविरहः .
१५९७ तस्मादचित्रभक्त्याऽऽप्याः सर्वज्ञा न भिदामिताः । चित्रा गीर्भववैद्यानां तेषां शिष्याऽऽनुगुण्यतः।।२७।।
तस्मादिति । तस्मात् = 'सर्वेषां योगिनामेकमार्गगामित्वात् अचित्रभक्त्या = एकरूपया भक्त्या आप्याः = प्राप्याः सर्वज्ञाः न भिदामिता = न भेदं प्राप्ताः । तदुक्तं- “सर्वज्ञपूर्वकं
विमुक्तो निर्वृतः सिद्धः परब्रह्माऽभवः शिवः । अन्वर्थः शब्दभेदेऽपि भेदस्तस्य न विद्यते ।। तल्लक्षणाऽविसंवादान्निराबाधमकल्मषम् । कार्यकारणताऽतीतं जन्म-मृत्युवियोगतः ।। ज्ञाते निर्वाणतत्त्वेऽस्मिन् असंमोहेन तत्त्वतः । मुमुक्षूणां न तद्युक्तौ विवाद उपपद्यते ।। - (यो.सा.प्रा.८/८-१२) इति योगसारप्राभृतकारिका अनुसन्धेयाः ।
तदुक्तं ग्रन्थकृताऽपि वैराग्यकल्पलतायां → तत् सत्त्वं मलिनीभूतं, हेतुः संसार-दुःखयोः । तदेव निर्मलं वीर्यं, कारणं सुख-मोक्षयोः ।। ध्यान-व्रत-तपोमुख्यास्तल्लाभाऽर्थमिमेऽखिलाः । गीयन्ते हेतवश्चित्रास्तत् तत्त्वं पारमेश्वरम् ।। ज्ञानं तद्गोचरं श्रेष्ठ, श्रद्धानं च तदाश्रयम् । क्रिया च वृद्धिकृत् तस्य, मोक्षमार्गः स कीर्तितः ।। एतच्च तत्त्वं यैर्जातं, ध्रुवं तेषां भ्रमः कुतः ?। केवलं वारयन्तीमे, तत्त्वभ्रष्टं कृपापराः ।। तदेको मोक्षमार्गस्ते, तात्त्विकः कीर्तितो मया । पूर्णानन्दमयो ज्ञेयो, मोक्षेऽप्येकोऽनया दिशा ।। संसिद्धिनिर्वृतिः शान्तिः, शिवमक्षरमव्ययम् । अमृतं ब्रह्म निर्वाणं, ध्वनयस्तस्य वाचकाः ।। सर्वकर्मक्षयादेष, सर्वतन्त्रे व्यवस्थितः । ज्ञान-दर्शन-सद्वीर्य-सुखसाम्राज्यलक्षणः ।।
6 (वै.क.९/१०७१-१०७७) इत्यवधेयम् ।।२३/२६।। .
प्रकृतमेवोपसंहरति- 'तस्मादिति । सर्वेषां भवातीतार्थयायिनां योगिनां एकमार्गगामित्वात् = तत्त्वतोऽभिन्नपथप्रस्थितत्वात् एकरूपया परमसमभावलक्षणया भक्त्या प्राप्याः = ग्राह्याः सन्तः सर्वज्ञाः न भेदं = नैव वैलक्षण्यं प्राप्ताः । तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये 'सर्वज्ञेति । तद्वृत्तिस्त्वेवम् → सर्वज्ञपूर्वकञ्च एतद् = अधिकृततत्त्वं निर्वाणाऽऽख्यं नियमादेव यत् स्थितम्, असर्वज्ञस्य निर्वाणाऽनुपपत्तेः । आसन्नः अयं निर्वाणस्य सर्वज्ञलक्षणः ऋजुः = अवक्रो मार्गः = पन्थाः । तद्भेदः = सर्वज्ञभेदः પરંતુ “અમુક જ દર્શનથી કે અમુક જ આરાધનાથી મોક્ષ થાય, બીજા દર્શનથી કે બીજી આરાધનાથી કદાપિ મોક્ષ ન જ થાય” આવો વિવાદ કરે તે પરમાર્થથી બુદ્ધિમાન જ ન કહી શકાય.(૨૩/ર૬)
છે સર્વજ્ઞદેશનામાં ભેદભાવની વિચારણા હ. ગાથાર્થ - તેથી એકસરખી ભક્તિથી મેળવી શકાય તેવા સર્વજ્ઞો પરમાર્થથી ભેદને પામતા નથી. ભાવવૈદ્ય એવા સર્વજ્ઞોની વાણીમાં વૈવિધ્ય તો શિષ્યની ભૂમિકાને લીધે હોય છે. (૨૩/૨૭)
ટીકાર્ચ - સર્વ દર્શનમાં રહેલા તમામ યોગીઓ એક જ મોક્ષમાર્ગને અનુસરનારા હોવાથી એક સરખી ભક્તિથી પ્રાપ્ત થઈ શકે તેવા સર્વજ્ઞો ભેદને પામતા નથી = ભિન્ન થતા નથી. તેથી જ યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે નિર્વાણ તત્ત્વ નિયમો સર્વજ્ઞપૂર્વક જ હોય છે. એ ચોક્કસ વાત છે. તેથી સર્વશપણું નિર્વાણનો નજીકનો સીધો માર્ગ છે. તેથી મતભેદસ્વરૂપ સર્વજ્ઞભેદ કઈ રીતે થાય ? १. मुद्रितप्रतौ 'सर्व' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #101

१५९८
• द्रव्यप्रधान-कपिलदेशनाबीजद्योतनम् • द्वात्रिंशिका-२३/२७ चैतन्नियमादेव यत्स्थितम् । आसन्नोऽयमृजुर्मार्गस्तद्भेदस्तत्कथं भवेत् ।।” (यो.दृ.स.१३३) इति।
कथं तर्हि देशनाभेदः ? इत्यत आह- तेषां सर्वज्ञानां भववैद्यानां = संसाररोगभिषग्वराणां चित्रा = नानाप्रकारा गीः शिष्याऽऽनुगुण्यतो = विनेयाऽभिप्रायाऽनुरोधात् । यथा वैद्या बालादीन् प्रति नैकमौषधमुपदिशन्ति, किं तु यथायोग्यं विचित्रं, तथा कपिलादीनामपि कालान्तराऽपायभीरून् शिष्यानधिकृत्योपसर्जनीकृतपर्याया द्रव्यप्रधाना देशना । मतभेदलक्षणः तत् = तस्मात् कथं भवेत् ? नैव भवति + (यो.दृ.स.वृ.१३३) इति । एतदुपजीव्य योगसारप्राभृतेऽपि → सर्वज्ञेन यतो दृष्टो मार्गो मुक्तिप्रवेशकः । प्राञ्जलोऽयं ततो भेदः कदाचिन्नाऽत्र विद्यते ।। 6 (यो.सा.प्रा.८/९३) इत्युक्तम् । यथा वैद्या इति । तदुक्तं षोडशके → हितमपि वायोरौषधमहितं तत् श्लेष्मणो यथाऽत्यन्तम्। सद्धर्मदेशनौषधमेवं बालाद्यपेक्षमिति।। - (षो.१/१५)।
स्याद्वादघटकीभूतद्रव्यार्थिक-पर्यायार्थिकनयाऽनुसारित्वं यथाक्रमं कपिल-सुगतयोः → जं कापिलं दरिसणं एवं दवट्ठियस्स वत्तव्यं । सुद्धोअणतणअस्स उ परिसुद्धो पज्जवविअप्पो ।। - (सं.त. ३/४८) इत्येवं सम्मतितकें प्रदर्शितम् । एतदेवोपदर्शयति- कपिलादीनामपि द्रव्यार्थिकनयाऽवलम्बिनां कालान्तराऽपायभीरून् = कालान्तरभाविमरण-व्यसन-सङ्कटादिलक्षणाऽनर्थभीतान् ब्राह्मणादीन् शिष्यान् अधिकृत्य = आश्रित्य उपसर्जनीकृतपर्याया = गौणीकृतक्षणिकपरिणामा द्रव्यप्रधाना = ध्रुवद्रव्यप्राधान्यका देशना पुरुषप्रकृतिगोचरा युज्यते एव । अद्भुतशीलाऽऽचरणशालिनः ते नाऽनृतं ब्रूयुरिति तेषामप्ययमेवाऽभिप्राय इति भावः । तदुक्तं शास्त्रवार्तासमुच्चये → एवं प्रकृतिवादोऽपि विज्ञेयः सत्य एव हि । कपिलोक्तत्वतश्चैव दिव्यो हि स महामुनिः ।। (शा.वा.स.३/४४) इति ।
→ प्रकृतिः प्रकृतेः की स्वात्मा कर्ता निजाऽऽत्मनः । इत्येवं साक्षिबुद्ध्या यो वेत्ति तस्य न बन्धता ।। (अध्या.गी.४४२) इति अध्यात्मगीतावचनमप्यत्राऽऽगमानुसारेणाऽनुसन्धेयम् । ___ एवमेव शत्रु-पुत्रादिगोचरद्वेष-रागग्रस्तान् विनेयानाश्रित्य → पुरुष एवेदं सर्वं यद् भूतं यच्च भाव्यम् - (ऋ.वे.१०/९०/२) इति ऋग्वेदवचनं, → 'सर्वं चिन्मात्रमेव' - (तेजो. उप.२/३९) इति तेजोबिन्दूपनिषद्वचनं, → भोक्ता भोग्यं प्रेरितारं च मत्वा सर्वं प्रोक्तं त्रिविधं ब्रह्म - (श्वे.१/१२) श्वेताश्वतरोपनिषद्वचनं, 'आत्मैवेदं सर्वं' (छान्दो.७/१५/२) इति पूर्वोक्त(पृ.१०६१) छान्दोग्योपनिषद्वचनं 'ब्रह्मैवेदं सर्वं' (मुण्ड. २/२/११) इति मुण्डकोपनिषद्वचनं च परमसमभावसिद्ध्यर्थमुपयुज्यते न
“સર્વજ્ઞમાં મતભેદ ન હોય તો તેઓની ધર્મદશનામાં ભેદભાવ શા માટે દેખાય છે? આ શંકાના નિરાકરણ માટે ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે – સંસારસ્વરૂપ રોગનો નાશ કરવા માટે શ્રેષ્ઠ ભાવવૈદ્ય એવા સર્વજ્ઞ ભગવંતોની વાણી શિષ્યોની માનસ ભૂમિકાને અનુસરવાના લીધે અનેક પ્રકારની દેખાય છે. જેમ વૈદ્ય-ડોક્ટર-હકીમ વગેરે બાલ, વૃદ્ધ વગેરે વિવિધ દર્દીઓને એક સરખી દવા નથી આપતા પણ તેઓની પ્રકૃતિને માફક આવે તે રીતે વિભિન્ન પ્રકારની દવા આપે છે તેમ કપિલ વગેરે મહર્ષિઓએ પણ કાલાંતરે આવનાર મોત વગેરે અનર્થોથી ડરનારા બ્રાહ્મણ આદિ શિષ્યોને ઉદેશીને પર્યાયને ગૌણ કરીને અને દ્રવ્યને મુખ્ય કરીને ધર્મદેશના આપી. १. मुद्रितप्रतौ ‘इति' पदं नास्ति । २. हस्तादर्श 'वेद्या' इति पाठः । ३. मुद्रितप्रतौ 'नैक मोष...' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #102

१५९९
• पर्यायप्रधान - बुद्धदेशनाप्रयोजनाऽऽविष्कारः सुगतादीनां तु भोगाऽऽस्थावतोऽधिकृत्योपसर्जनीकृतद्रव्या पर्यायप्रधाना देशनेति । न तु त्वेकान्ताऽद्वैतसाधनार्थम् । तदुक्तं शास्त्रवार्तासमुच्चये
=
अन्ये व्याख्यानयन्त्येवं समभावप्रसिद्धये । अद्वैतदेशना शास्त्रे निर्दिष्टा न तु तत्त्वतः ।। अन्यथा तत्त्वतोऽद्वैते हन्त ! संसार - मोक्षयोः । सर्वाऽनुष्ठानवैयर्थ्यमनिष्टं सम्प्रसज्यते ।। ← (शा. वा. ८/८, १०) इति । 'अन्ये जैना:' । युक्तञ्चैवैतत् । तदुक्तं अध्यात्मगीतायामपि → तात्त्विकज्ञानरूपा न शुद्धाद्वैतादिभावना । सा च चित्तविशुद्ध्यर्थं भावना त्वौपचारिकी ।। ← (अध्या.गी.३५६) इति । एतेन → 'अहं ब्रह्मास्मीत्येवाऽपरोक्षज्ञानयोगतः । सर्वकर्माऽऽवलीबन्धनिवृत्तिर्जायते ध्रुवम् ।। ← (शं.गी. ६/४१ ) इति शम्भुगीतावचनमपि व्याख्यातम् ।
=
न चैवं ‘सर्वं क्षणिकमि’ति बुद्धदेशना कथं सङ्गच्छते ? इति शङ्कनीयम्, यतः सुगतादीनां तु भोगाऽऽस्थावतः = राज्य-सम्पत्ति-कामनीयकन्यादिभोगोपभोगाभिष्वङ्गवतः क्षत्रियादीन् शिष्यान् अधिकृत्य रागनिबन्धनविषयगतनित्यत्ववासनापरित्यागाय उपसर्जनीकृतद्रव्या गौणीकृतध्रुवद्रव्या पर्यायप्रधाना = क्षणभङ्गुरपरिणाममुख्या देशना युज्यत एव । तदुक्तं शास्त्रवार्तासमुच्चये अन्ये त्वभिदधत्येवमेतदाऽऽस्थानिवृत्तये । क्षणिकं सर्वमेवेति बुद्धेनोक्तं न तत्त्वतः ।। ← (शा. वा. स. ६ / ५१ ) इति । 'अन्ये = मध्यस्थाः, जैना' इति यावत् । एवं ज्ञाननयाऽवधारणयोग्यान् शिष्यानधिकृत्य धनधान्यादिबाह्यार्थपरिष्वङ्गपरित्यागाय उपसर्जनीकृतबाह्याऽर्था ज्ञानप्रधाना देशनाऽपि युज्यत एव । तदुक्तं शास्त्रवार्तासमुच्चये विज्ञानमात्रमप्येवं बाह्यसङ्गनिवृत्तये । विनेयान् कांश्चिदाश्रित्य यद्वा तद्देशनाऽर्हतः ।। `← (शा.वा.स. ६ / ५२ ) इति । एवमेव शून्यताविषयविभागाऽवधारणप्रवणविनेयहिताऽनुरोधात् शून्यवाददेशनाऽपि बुद्धस्य सङ्गच्छत एव । तदुक्तं शास्त्रवार्तासमुच्चये एवञ्च शून्यवादोऽपि तद्विनेयाऽऽनुगुण्यतः । अभिप्रायत इत्युक्तो लक्ष्यते तत्त्ववेदिना ।। ← (शा. वा. स. ६ / ६३) इति । भोगाऽऽसक्त्युच्छेदप्रयोजनाऽभिप्रायात् शून्यवाददेशना, न तु तत्त्वाऽभिधित्सयेति भावः ।
सुगतेन यथावसरं नौकातुल्याः प्रतीत्यसमुत्पादवाद-क्षणिकतावाद-विज्ञानवाद-शून्यवादादयः तत्तद्दोषग्रस्तविनेयेभ्यो भवोदधिनिस्तरणाय गदिताः, न तु ' इत्थमेव तत्त्वमिति तत्त्वाऽभिनिवेशग्रहणाय । इदमेवाभिप्रेत्य मज्झिमनिकाये महातृष्णासङ्क्षयसूत्रे स्वयमेव सुगतेन अपि नु मे तुम्हे, भिक्खवे ! कुल्लूपमं धम्मं देसितं आजानेय्याथ नित्थरणत्थाय, नो गहणत्थाया ति ← (म.नि.१/४/८/४०१/पृष्ठ३३१) इत्युक्तम् । 'कुल्लूपमं = नौकोपमम्' । शिष्टं तु भावितार्थमेव । सर्वथानिरन्वयक्षणिकत्वस्य सुगताभिप्रेतत्वे तु → जातिपच्चया जरा-मरणं सोक- परिदेव - दुक्ख दोमनस्सुपायासा सम्भवन्ति ← (म.नि. महातृष्णासङ्क्षयसूत्र १/४/८/४०२ / पृष्ठ - ३३२) इत्येवं मज्झिमनिकायगता सदुक्तिः न कथमप्युपपद्येत । न हि निरन्वयं चिरविनष्टस्य जन्मनः आद्यक्षणसम्बन्धविशेषाद्यात्मकस्याऽतिव्यवहितजरामरण-शोकादिकारणत्वसम्भव इति भावनीयं सूक्ष्मेक्षिका ।
•
તથા બુદ્ધ વગેરે મહર્ષિઓએ તો રાજ્ય-સંપત્તિ-ભોગસુખમાં આસ્થા રાખનારા ક્ષત્રિય વગેરે શિષ્યોને ઉદ્દેશીને દ્રવ્યને ગૌણ કરી પર્યાયને મુખ્ય બનાવનારી ધર્મદેશના આપી. પરંતુ આનો અર્થ એ નથી કે કપિલ અને બુદ્ધ વગેરે મહર્ષિઓ અન્વય-વ્યતિરેકવાળી = દ્રવ્ય-પર્યાયવાળી = સદસસ્વરૂપ વસ્તુના જાણકાર

Page #103

१६००
• सुगत-कपिलादीनां अन्वय-व्यतिरेकज्ञानम् • द्वात्रिंशिका-२३/२७ तेऽन्वयव्यतिरेकवद्'वस्तुवेदिनो न भवन्ति, सर्वज्ञत्वाऽनुपपत्तेः ।
ग्रन्थकृत् प्रकृते हेतुमाह- यतो न तु ते अन्वय-व्यतिरेकवद्वस्तुवेदिनः = सदसद्वस्तुज्ञातारो न भवन्ति, सर्वज्ञत्वाऽनुपपत्तेः = सर्ववेदित्वप्रसिद्ध्यसमतेः । सर्वज्ञत्वात्ते व्यक्ताऽव्यक्त-भिन्नाऽभिन्न-सदसद्वाच्याऽवाच्य-नित्याऽनित्य-द्रव्यपर्यायात्मकवस्तुवेत्तार एवेत्याशयः। तथाहि- कपिल-पतञ्जल्योः मिथोविरुद्धसत्त्वरजस्तमोगुणात्मिकायाः प्रकृतेः परिणामिनित्यत्वप्रतिपादनमन्वय-व्यतिरेकशालिवस्तुवेदितामन्तरेण नोपपद्यते । तदुक्तं व्यासेन योगसूत्रभाष्ये → अवस्थितस्य द्रव्यस्य पूर्वधर्मनिवृत्तौ धर्मान्तरोत्पत्तिः परिणामः - (यो.सू.भा.३/१३) इति । उत्पादव्यय-धौव्यात्मकवस्तुनोऽनङ्गीकारे नैव परिणामिनित्यतेयमुपपद्यत इति तयोरन्वय-व्यतिरेकशालिवस्तुवेदित्वं सिध्यति । अन्वय-व्यतिरेकयोरिवोत्सर्गापवादयोरपि ज्ञानं कपिलादिषु आम्नातम् । तदुक्तं महाभारते → उत्सर्गेणाऽपवादेन ऋषिभिः कपिलादिभिः । अध्यात्मचिन्तामाश्रित्य शास्त्राण्युक्तानि भारत !।। - (म.भा.शांति ३६०/६) इति भावनीयं यथातन्त्रम् ।
ब्रह्माऽद्वैतवादिनामप्यनाविलमेव नित्याऽनित्य-व्यक्ताऽव्यक्त-मूर्ताऽमूर्त्त-क्षराऽक्षर-मुक्ताऽमुक्त-सर्वाऽसर्वसदसद्वस्तुवेदित्वम्, → त्वमेव सदसदात्मकः, त्वमेव सदसद्विलक्षणः - (त्रि.म.१/१) इति त्रिपाद्विभूतिमहानारायणोपनिषद्वचनात्, → मुक्ताऽमुक्तस्वरूपात्मा, मुक्ताऽमुक्तविवर्जितः । बन्ध-मोक्षस्वरूपात्मा, बन्धमोक्षविवर्जितः ।। - (ते.बि.४/ ६५) इति तेजोबिन्दूपनिषद्वचनात्, → मूर्तामूर्तं च नारायणः - (त्रि.महा.२/४) इति त्रिपाद्विभृतिमहानारायणोपनिषद्वचनात, → नान्तःप्रज्ञ, न बहिःप्रज्ञ, नोभयतः प्रज्ञं, न प्रज्ञं, नाऽप्रज्ञं प्रज्ञानधनम् - (गणे.उत्त.१) इति गणेशोत्तरतापिन्युपनिषद्वचनात्, → अक्षरमहं क्षरमहं - (त्रिपु.ता.१) इति त्रिपुरातापिन्युपनिषद्वचनात्, → न सर्वं सर्वमेव च - (महो.५/४६) इति महोपनिषद्वचनात्, → नैव चिन्त्यं, न चाऽचिन्त्यं, अचिन्त्यं चिन्त्यमेव च - (ब्र.बि.६) इति ब्रह्मबिन्दूपनिषद्वचनात्, → द्वैताऽद्वैतविहीनोऽस्मि द्वन्द्वहीनोऽस्मि सोऽस्म्यहम्। भावाऽभावविहीनोऽस्मि भासा हीनोऽस्मि भास्यहम् ।। - (मैत्रे.३/४-५) इति मैत्रेय्युपनिषद्वचनात्,→ सोऽहं नित्याऽनित्यो व्यक्ताऽव्यक्तो ब्रह्माऽहम् - (अथ.१) इति अथर्वशिरउपनिषद्वचनात्, → सदसद्वरेण्यम् - (मुण्ड.२/ १) इति मुण्डकोपनिषद्वचनाच्च । ___ एतेन → मत्तो विनिर्गतं विश्वं मय्येव लयमेष्यति । मृदि कुम्भो जले वीचिः कनके कटकं यथा।। - इति अष्टावक्रगीतावचनमपि (अ.व.गी.२/१०) व्याख्यातम्, परमात्मनिष्ठत्रिजगत्स्वामित्वाऽभ्युपगमाऽविनाभाविभक्तियोगप्राधान्योपयोगितया सङ्ग्रहनयसीम्नि तत्प्रामाण्योपपत्तेः । इत्थमेव → एकस्य ब्रह्मणः सर्वे विवर्ताः प्रतिभान्त्यमी । अनन्तशक्ते ऽनार्थाः क्रियाभावेन वास्तवाः ।। परसङ्ग्रहवागेषा विषयोऽस्या हि तात्त्विकः । स तात्त्विकः तं यो वेत्ति ज्ञान-वैराग्यसात्त्विकः ।।
6 (अ.गी.१५/२०-२१) इति अर्हद्गीतायां मेघविजयगणिवचनमपि सङ्गच्छते । अद्वैतदेशनाप्रयोजन स्वसंवेद्योपनिषदि → कर्माऽद्वैतं तु न कार्य, भावाऽद्वैतं तु कार्यम् । निश्चयेन सर्वाऽद्वैतं कर्तव्यम् - (स्वसं.३/२) इत्येवमुपदर्शितम् । अनेन → ब्रह्मैवेदं विश्वम् - (अ.मुंड.२/२) इति अथर्ववेदमुण्डकोपनिषद्वचनं, → इदं सर्वं यदयमात्मा - (बृहदा.५/१४) इति बृहदारण्यकोपनिषद्वचनं, → ब्रह्म ન હતા. કારણ કે એવું માનો તો તે સર્વેમાં સર્વશપણું જ સંગત થઈ ન શકે. १. मुद्रतप्रतौ ....रेकवस्तु..' इति त्रुटितः पाठः।

Page #104

• नानाविधाऽद्वैतदेशनाप्रयोजनाऽऽविष्करणम् •
१६०१ खल्विदं वाव सर्वम् - (मैत्रा.४/६) इति मैत्रायण्युपनिषद्वचनं, → सर्वं खल्विदं ब्रह्म 6 (त्रि.वि: महा.१/४,निरा.४) इति त्रिपाद्विभूतिमहानारायणोपनिषद्-निरालम्बोपनिषदोर्वचनं, → ब्रह्ममात्रमिदं सर्वं 6 (ते.बि.३/३२) इति तेजोबिन्दूपनिषद्वचनं, → सर्वं ह्येतद् ब्रह्म आत्मा - (राधो.२/४) इति च राधोपनिषद्वचनं व्याख्यातम्, तदुक्तं श्रीसिद्धसेनदिवाकरसूरिभिरपि शक्रस्तवे → जिनो दाता जिनो भोक्ता जिनः सर्वमिदं जगत् + (श.स्त.३) इति । → आत्माऽऽत्मनाऽऽत्मनिमग्नः सर्वत्र ब्रह्म पश्यति - (म.गी.२/१५) इति महावीरगीतावचनमप्यत्र साक्षि । एतेन → अद्वैतपुरुषस्य पूर्ण ब्रह्म प्रतिभासितम् - (अद्वै.४) इति अद्वैतोपनिषद्वचनमपि व्याख्यातम् ।
मण्डलब्राह्मणोपनिषदि तु → तल्लक्ष्यं शुद्धात्मदृष्ट्या वा यः पश्यति स एव ब्रह्मनिष्ठो भवति जीवः - (मं.ब्रा.१/४) इत्येवं स्पष्टमेवाऽद्वैतदेशनातात्पर्यमाविष्कृतम् । पैङ्गलोपनिषदि अपि → मनसो ह्युन्मनीभावे द्वैतं नैवोपलभ्यते - (पै.४/२०) इत्येवं स्पष्टमेवोन्मनीदशाऽपेक्षया द्वैतज्ञानाऽभाव एवाऽद्वैतदेशनाप्रयोजनमुक्तम् । महोपनिषदि अपि → दृश्यं नास्तीति बोधेन मनसो दृश्यमार्जनम् - (महो.२/३८) इत्येवं यदुक्तं तदप्यद्वैतदेशनाप्रयोजनतयाऽवसेयम् । ततोऽपि सविकल्पमनोनाश एवाऽद्वैतदेशनाप्रयोजनमित्यवसीयते। तदुक्तं महोपनिषदि एव → द्रष्टा दृश्यवशाद् बद्धो दृश्याऽभावे विमुच्यते । 'जगत् त्वमहमि'त्यादि सर्गात्मा दृश्यमुच्यते ।। मनसैवेन्द्रियजालश्रीर्जगति प्रवितन्यते । यावदेतत्सम्भवति तावन्मोक्षो न विद्यते ।। ( (महो.४/४८-४९) इति ।
किञ्च, → नाऽद्वैतवादं कुर्वीत गुरुणा सह कुत्रचित् । अद्वैतं भावयेद् भक्त्या गुरोर्देवस्य चाऽऽत्मनः ।। 6 (यो.शि.५/५९) इति योगशिखोपनिषद्वचनमपि विवेकदृष्टिमेव व्यनक्त्यद्वैतदेशनाकृतः। → सर्वमात्मेदमत्राऽहं किं वाञ्छामि त्यजामि किम् ?। इत्यसङ्गस्थितिं विद्धि जीवन्मुक्ततनुस्थितिम् ।। - (अन्न.२ ३) इति अन्नपूर्णोपनिषद्वचनमपि प्रकारान्तरेणाऽद्वैतदेशनाबीजमेवाऽभिव्यनक्ति । तेजोबिन्दूपनिषदि → भावितं तीव्रवेगेन यद् वस्तु निश्चयात्मकम् । दृश्यं ह्यदृश्यतां नीत्वा ब्रह्माकारेण चिन्तयेत् । । विद्वान् नित्यं सुखे तिष्ठेद् धिया चिद्रसपूर्णया । - (ते.बि.१/५०-५१) इत्येवमद्वैतदेशनाप्रयोजनमुक्तं तदपीहाऽनुयोज्यं यथातन्त्रम् ।
→ 'देहोऽहमिति यज्ज्ञानं तदेव द्वैतमुच्यते - (ते.बि.५/९४) इति तेजोबिन्दूपनिषदुक्तद्वैतनिराकरणमेवाऽद्वैतदेशनाप्रयोजनमित्यपि सम्यगाभाति । एतेन → विषं दृष्ट्वाऽमृतं दृष्ट्वा विषं त्यजति बुद्धिमान् । आत्मानमपि दृष्ट्वाऽहमनात्मानं त्यजाम्यहम् ।। - (आ.प्र.१७) इति आत्मप्रबोधोपनिषदुक्तमद्वैतदेशनाप्रयोजनमपि व्याख्यातम् । → अद्वैतपुरुषस्य न द्वितीयो भेदोऽस्ति - (अद्वै.१) इत्येवं अद्वैतोपनिषद्वचनमप्यद्वैतदेशनातात्पर्यमुद्घाटयति । अनेन → एगे आया - (स्था.१/१/२) इति पूर्वोक्तं (पृ.२४९, १४७९, १५७४) स्थानाङ्गसूत्रमपि व्याख्यातम् ।
किञ्च स्वर्गादिप्रापकदान-स्वाध्यायादिविधायकविधिवाक्यवैयर्थ्यापातेन 'पुरुष एवेदं सर्वं' (ऋग्वेद१०/९०/२) 'ब्रह्मैव सर्वमिदं' (मुण्डकोपनिषद्-२/२/११) इत्यादीनि पुरुषस्तुतिपराणि जात्यादिमदत्यागहेतोरद्वैतभावनाप्रतिपादकानि च वर्तन्ते (वि.आ. भा.१६४३ वृत्ति) इति विशेषावश्यकभाष्यवृत्तौ श्रीहेमचन्द्रसूरयः प्राहुः । जात्यादिमदत्यागेनाऽऽत्मशुद्धिकारकत्वादद्वैतन्योऽपि भावस्याद्वादपरिकरतयाऽवश्यमादरणीयः स्वभूमिकौचित्येन मुमुक्षुभिः । इदमेवाऽभिप्रेत्योक्तं श्रीबुद्धिसागरसूरिभिः अपि अध्यात्मगीतायां →

Page #105

१६०२
• बौद्धदर्शने सर्वथाक्षणभङ्गाऽनङ्गीकारः
• द्वात्रिंशिका -२३/२७ आत्मशुद्धिकरी भाव्या सर्वत्र ब्रह्मभावना । ब्रह्मभावनया नश्येत् काममोहस्य वासना || सर्वत्र सत्तया भाव्या शुद्धाद्वैतस्य भावना । तया जागर्ति सद्देवो देहस्थो भगवान् हरिः ।। सर्वत्र भावना भाव्या ह्येकाऽऽत्मनश्च सत्तया । अभेदब्रह्म जागर्ति राग-द्वेषौ विना हृदि ।
← (अध्या.गी.३४९,३५०, ३५२ ) इत्यवधेयम् । एतेन 'अहं ब्रह्मास्मि' मन्त्रोऽयं भेदबुद्धिं विनाशयेत् ← (ते. बिं. ३ / ६३ ) इति तेजोबिन्दूपनिषद्वचनमपि व्याख्यातम् ।
ननु भवद्भिरनेकान्तवादिभिरेवाऽविरोधः स्वयमुन्नीयते, न तु परतीर्थिकैरेवमविरोधः क्वचिदप्युपादर्शीति चेत् ? न; परैरपि मध्यस्थबुद्ध्या कण्ठतोऽनेकत्राऽविरोधस्योपपादितत्वात् । तदुक्तं शम्भुगीतायां → यथा शक्तिमतः शक्तिस्तत्रैवाऽव्यक्ततां गता । कदाचिद् व्यक्तिमापन्ना तत्पृथक्त्वेन भासते ।। तथैवोपासनाशास्त्रविधानेन स्वधाभुजः !। सृष्टेर्दशायां द्वैतत्वं मुक्तावद्वैतता मता || एतद्विज्ञानतो नूनमद्वैत- द्वैतयोर्द्वयोः । कश्चिद् विरोधो नैवाऽस्त्युपासना सिध्यति त्वम् ।। तत्त्वजिज्ञासवः कल्याः ! एवमेव समन्वयः । साङ्ख्यादिदर्शनैः सार्धं वेदान्तस्य भवेद् ध्रुवम् ।। अतोऽयुक्ताऽस्ति शास्त्रेषु विरोधस्यैव कल्पना । तस्माद् भवद्भिः शास्त्रेषु विरोधो नैव दृश्यताम् ।। ← (शं.गी. ६/८३-८७) इति । साङ्ख्यप्रवचनभाष्यादावप्यनेकधा नानाश्रुत्यविरोध उपदर्शित इति न विस्मर्तव्यम् । इति अद्वैतादिनयदेशनासम्यक्त्वमीमांसा ।
अथ बुद्धदेशनासमीचीनत्वविचारः प्रारभ्यते । तथाहि स्वयमेव बुद्धेन पूर्वभवे ब्रह्मलोकगा मिथिलानरेशः मघदेवाख्यः स्वपर्यायो दर्शितः । तदुक्तं मज्झिमनिकाये अहं तेन समयेन राजा मघदेवो अहोसिं ← (म.नि. भाग-२ / राजवर्ग-३/३१६ ) इति । ततश्च परमार्थेन क्षणिकवादिना बुद्धेन नित्याऽनित्यवस्तु स्वीकृतमेव, अन्यथोपदर्शितपरलोकगमनाऽनुपपत्तेः, इत एकनवतौ कल्पे शक्त्या मे पुरुषो हतः । तेन कर्मविपाकेन पादे विद्धोऽस्मि भिक्षवः ! 11 ← ( शास्त्रवार्तासमुच्चय ४ / १२४ ) इति पूर्वोक्त (पृ. ६१०) सुगतवचनाऽन्यथानुपपत्तेश्च । तदुक्तं मज्झिमनिकाये इतो खो सो वच्छ ! एकनवुत्तो कप्पो यमहं अनुस्सरामि ← (म.नि. २/३/१८६ पृ. १५९) इत्यादि । अन्यत्राऽपि सुगतेन → कप्पठाइ पुहवी भिक्खवो ! ← ( ) इत्युक्तम् । सुगतेनानेककल्पगोचरस्वजातिस्मरणोपलब्धिरपि कण्ठत एवोक्ताऽनेकशः । तदुक्तं मज्झिमनिकाये भयभेरवसूत्रे अनेकविहितं पुब्बे निवासं अनुस्मरामि । सेय्यथीदं एकं पि जाति' द्वे पि जातियो तिस्सो पि जातियो चतस्सो पि जातियो पञ्च पि जातियो दस पि जातियो वीसं पि जातियो तिसं पि जातियो चत्तालीसम्पि जातियो पञ्ञसम्पि जातियो जातिसतम्पि जाति सहस्सम्पि जाति सतसहस्सम्पि अनेकेपि संवट्टकप्पे अनेकेपि विवट्टकप्पे अनेकेपि संवट्टविवट्टकप्पे ← ( म.नि. १/१/५२ ) इति ।
किञ्च सुगतेन अंगुत्तरनिकाये बालवर्गे 'मिच्छादिट्ठिकस्स, भिक्खवे, द्विन्नं गतीनं अञ्ञ्जतरा गति पाटिकखा-निरयो वा तिरच्छानयोनि वा 'ति । 'सम्मादिट्ठिकस्स, भिक्खवे, द्विन्नं गतीनं अञ्ञतरा गति पाटिकखा-देवा वा मणुस्सा वा' ति ← ( अंगुत्तरनि.भा.१ / स्कंध -१/१-२-२८,२९) इति यदुक्तं ततोऽप्यात्मनो नित्यता तस्य सम्मतैवेति प्रतीयते । सूत्रपिटकान्तर्गते दीघनिकाये महावर्गे दशमसूत्रे पृथिव्याद्यतिरिक्त-जीव-स्वर्ग-नरकादिसाधनादपि बौद्धदर्शने आत्मनो नित्यताऽपि सम्मतैवेति प्रतीयते

Page #106

• सुगतदर्शने भवान्तर- कर्मादिस्वीकारः •
( दी. नि. म.व. पायासि सुत्त - पृ. २३८- २६१ ) ।
या च मज्झिमनिकाये महाहस्तिपदोपमसूत्रे महासमुद्राऽनित्यतोपदर्शनावसरे → बाहिराय आपोधातुया ताव महल्लिकाय अनिच्चता पञ्ञायिस्सति खयधम्मता पञ्ञायिस्सति, वयधम्मता पञ्ञायिस्सति, विपरिणामधम्मता पञ्ञायिस्सति ← (म.नि. १/३/८/३०२, पृ. २४६ ) इत्येवमनित्यता- क्षय - व्यय विपरिणामधर्माणां पर्यायता दर्शिता ततोऽपि न निरन्वयनाशः सुगतस्याऽभिप्रेत इति सिध्यति, यतो मूलस्वरूपेणाऽवस्थितस्य पूर्वावस्थापरित्यागेनोत्तरधर्माऽङ्गीकारो हि विपरिणाम उच्यते । मज्झिमनिकाये महागोशृङ्गसूत्रे (म.नि.१/४/२/३४५ पृ.२८३) आनन्द- शारिपुत्रानुरुद्ध-महामौद्गल्यायन-रेवत-महाकाश्यपादिपर्यनुयोगनामनेकान्तवादरीत्या सुगतेन समाधान-करणादपि तस्याऽनेकान्तवादप्रतिक्षेपित्वं न सम्भवति परमार्थतः । मज्झिमनिकाये शुभसूत्रे तु स्वयमेव सुगतेन विभज्जवादो खो अहमेत्थ, माणवः ! नाहमेत्थ एकंसवादो ← ( म.नि. २/५/९/४६३) इत्येवमात्मनोऽनेकान्तवादित्वमङ्गीकृतमेव कण्ठतः । अनेकान्तवादाङ्गीकारं विना तु चतुर्विधप्रश्नव्याकरणनिरूपणे विभज्जब्याकरणीयो पञ्हो ← ( दी. नि. ३/१०/३१२ ) इति दीघनिकायवचनं नोपपद्येत कथमपि ।
१६०३
यदपि दीघनिकाये पाथिकवर्गे प्रासादिकसूत्रे सुगतेन ये ते समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्टिनो'सरसतो अत्ता च लोको च, इदमेव सच्चं मोघमञ्ञन्ति । त्याहं उपसङ्कमित्व एवं वदामि- 'अत्थि नु खो इदं, आवुसो ! वुच्चति- 'सस्सतो अत्ता च लोको चा' ति । यञ्च खो ते एवमाहंसु'इदमेव सच्चं मोघमञ्ञ'न्ति । तं तेसं नानुजानामि । तं किस्स हेतु ? अञ्ञथासञ्ञिनोपि हेत्थ, चुन्द ! सन्तेके सत्ता ← ( दी. नि. ३/६/१९२, पृ.१०३ ) इत्युक्तं ततोऽपि तस्याऽनेकान्तवादाऽभ्युपगन्तृत्वमपरिहार्यमेव । इत्थं आत्मनोऽनित्यत्वप्रतिपादनेऽपि कथञ्चिन्नित्यत्वाभ्युपगमादेव सयंकतानि पुञ्ञानि तं मित्तं सम्परायिकं ← (सं. नि. १/१ / जरावग्ग - मित्तसुत्त ५३, पृ. ४२ ) इति संयुत्तनिकायवचनमपि सङ्गच्छते सुगतस्य । ‘सम्परायिकं पारलौकिकम्' । आत्मनः परलोकयायित्वविरहे स्वकृतपुण्यानां पारलौकिकमित्रत्वं कथं सङ्गच्छेत ?
किञ्च मज्झिमनिकाये अपि कुक्कुरव्रतिकसूत्रे (भा. २/१/७/८१) कृष्ण-कर्मणा नरकगतिः, शुक्लकर्मणा च देवगतिः बुद्धेनोपदर्शिता । स्वयमेव बुद्धेन अङ्गुत्तरनिकाये अकिरियं खो अट्टं, ब्राह्मण ! वदामि कायदुच्चरितस्स वचीदुच्चरितस्स मनोदुच्चरितस्स, अनेकविहितानं पापकानं अकुसलानं धम्मानं अकिरियं वदामि ! किरियञ्च खो अहं, ब्राह्मण ! वदामि कायसुचरितस्स वचीसुचरितस्स मनोसुचरितस्स, अनेकविहितानं कुसलानं धम्मानं किरियं वदामि ! एवं खो अहं, ब्राह्मण ! किरियवादी च अकिरियवादि चाति ! ← (अंगुत्तरनिकाय - स्कंध - १, भाग - १, समचित्तवर्ग-१ / २ / ३६ ) इति यदुक्तं ततोऽप्यन्वयव्यतिरेकशालिवस्तुवेदिता तस्याऽनाविलैवेति ध्येयम् ।
=

नन्वेवमन्वय-व्यतिरेकशालिवस्तुवेदित्वेऽपि कथमेकतरनयाऽवलम्बनेन द्रव्यमृषाभाषित्वमिति चेत् ? न, यतः तत्तद्विनेयहितप्रयोजनमेवाऽत्र नियामकम् । अत एव तदाप्तताऽनाविला । यथा हि सुवैद्यः कटुकमप्यौषधं कटुकौषधपानभीतस्य परस्य प्रवृत्तयेऽकटुकमपि वदन् नाऽनाप्तः स्यात् तथा कपिलादिरनित्यत्वोपेतमपि वस्तु विनेयमतिपरिष्काराय नित्यं वदन् बुद्धश्चाऽक्षणिकस्वभावं ज्ञप्तिमात्राऽस्वभावं शून्यमात्राऽस्वभावमपि वस्तु तथाविधशिष्यहिताऽनुरोधेन क्षणिकस्वभावं ज्ञानमात्रस्वभावं शून्यमात्रं च वदन्नपि

Page #107

१६०४
• महात्मनां कारणं विना द्रव्याऽसत्याऽप्रयोगः •
द्वात्रिंशिका - २३/२७
तदुक्तं- “चित्रा तु 'देशनैतेषां स्याद्विनेयाऽऽनुगुण्यतः । यस्मादेते महात्मानो भवव्याधिभिषग्वराः ।।” ( यो दृ.स. १३४ ) ।। २७ ।।
नाऽनाप्तः स्यादिति ध्येयम् । इदमेवाभिप्रेत्य शास्त्रवार्तासमुच्चये बुद्धो महामुनिः सुवैद्यवद् विना कार्यं द्रव्याऽसत्यं न भाषते ← (शा. वा. स. ६/५३) इत्युक्तम् ।
तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये अपि 'चित्रा' इति । तद्वृत्तिस्त्वेवम्
=
चित्रा तु = नानाप्रकारा पुनः देशना 'नित्य आत्मा, अनित्य इति च' इत्यादिरूपा एतेषां सर्वज्ञानां कपिल-सुगतादीनां स्याद् भवेद् विनेयाऽऽनुगुण्यतः तथाविधशिष्याऽऽनुगुण्येन कालान्तराऽपायभीरुमधिकृत्योपसर्जनीकृतपर्याया द्रव्यप्रधाना नित्यदेशना, भोगाऽऽस्थावतस्त्वधिकृत्योपसर्जनीकृतद्रव्या पर्यायप्रधाना अनित्यदेशना । न तु तेऽन्वयव्यतिरेकवद्वस्तुवेदिनो न भवन्ति, सर्वज्ञत्वाऽनुपपत्तेः । एवं देशना तु तथागुणसम्पादनेनाऽदुष्टैवेत्याह- यस्मादेते महात्मानः सर्वज्ञाः 'किम् ?' इत्याह भवव्याधिभिषग्वराः - संसारव्याधिवैद्यप्रधानाः ← (यो. दृ.स. १३४ वृत्ति) । तदुक्तं अध्यात्मगीतायामपि
परस्परविरुद्धा ये, सर्वे धर्मा जगत्तले । वैद्यानामिव लोकानां भवन्ति चित्तशुद्धये ।। वैद्यौषधिमहारोग-वैविध्यं च यथातथम् । सर्वदर्शनधर्माणां वैचित्र्यं चित्तशुद्धये ।। वैद्या औषधयो रोगा विविधाश्च यथा तथा । धर्माश्च गुरवः सर्वे, ह्याचारा विविधा मताः || तारतम्यं च वैद्येषु, रोगेषु यौषधादिषु । तथा वक्तृषु धर्मेषु, धर्मकर्मसु दृश्यते ।। ← (अ.गी.४२०-४२३) इति । प्रकृते च विचित्रा देशनास्तत्र भव्यचित्ताऽनुरोधतः । कुर्वन्ति सूरयो वैद्या यथाव्याध्यनुरोधतः ।। ← (यो.सा. प्रा. ८ / ९४ ) इति योगसारप्राभृतकारिका स्मर्तव्या ।।२३/२७।।
તેથી તો યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે ‘શિષ્યોના અભિપ્રાયને અનુસરવાના લીધે કપિલ અને ગૌતમ બુદ્ધ વગેરે સર્વજ્ઞોની ધર્મદેશના જુદા-જુદા પ્રકારની જોવા મળે છે. કારણ કે આ સર્વજ્ઞ મહાત્માઓ સંસાર સ્વરૂપ રોગનો નાશ કરવા માટે ઉત્તમ વૈદ્યો છે.' (૨૩/૨૭)
=
,
વિશેષાર્થ :- કપિલ સામે મુખ્યતયા બ્રાહ્મણો શ્રોતા હતા. જ્યારે ગૌતમ બુદ્ધની સામે ક્ષત્રિયપ્રધાન શ્રોતાવર્ગ હતો. બ્રાહ્મણો પાપભીરુ તો હોય, સાથે સાથે દુઃખભીરુ-મોતભીરુ પણ હોય. તેથી મૃત્યુ, રોગ, ઘડપણ વગેરેથી ડરનારા બ્રાહ્મણ આદિ શ્રોતાવર્ગને ‘તું ડરે છે શા માટે ? તું તો અમર છે.' આવું કહેવા દ્વારા તેની દૃષ્ટિ ધ્રુવ આત્મદ્રવ્ય તરફ કેન્દ્રિત કરવાનો આશય કપિલ મુનિનો છે. તથા ‘હું ક્યારેય મરવાનો જ નથી. હું અમર છું. તો શા માટે રાજ્ય-સંપત્તિ-રાજકુમારી વગેરે ભોગ-સુખની સામગ્રીથી જલસા ન કરું ?’ આવી વિચારસરણીથી ઉન્માર્ગ તરફ ખેંચાતા ક્ષત્રિય આદિ શ્રોતાવર્ગને સન્માર્ગે લાવવા માટે ‘ભાઈ! શા માટે આ ભોગસુખમાં આસક્ત બને છે ? આ કાંઈ કાયમ ટકવાનું નથી. તથા તારે પણ જવાનું છે. સમગ્ર જગતમાં બધું નાશવંત જ છે.’ આવો ઉપદેશ ગૌતમબુદ્ધ આપે છે.
શ્રોતાની ભૂમિકાને લક્ષમાં રાખીને ઉન્માર્ગથી તેને ઉગારવા માટે કપિલ મુનિ દ્રવ્યાર્થિક નયને મુખ્ય કરે છે, તથા પર્યાયાર્થિક નયને ગૌણ કરે છે. જ્યારે ગૌતમ બુદ્ધ વગેરે પર્યાયાર્થિક નયને મુખ્ય કરે છે તથા દ્રવ્યાર્થિક નયને ગૌણ કરે છે. પરંતુ આનો અર્થ એ નથી કે કપિલ મુનિ પર્યાયસ્વરૂપે આત્માની અનિત્યતાનો અપલાપ કરે છે અથવા ગૌતમબુદ્ધ દ્રવ્યરૂપે આત્મગત ધ્રૌવ્યનો અપલાપ કરે છે. વસ્તુમાં નિત્યાનિત્યત્વ, દ્રવ્યપર્યાયાત્મકતા, ભિન્નાભિન્નતા તો પ્રમાણથી સિદ્ધ છે. તેથી જો વસ્તુના એક અંશને જ તેઓ જાણતા હોય અને १. हस्तादर्शे 'देशनेते...' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #108

• विकारानुरूपः प्रतिकारः .
१६०५ तयैव बीजाऽऽधानादेर्यथाभव्यमुपक्रिया । अचिन्त्यपुण्यसामर्थ्यादेकस्या वा 'विभेदतः ।।२८।।
तयैवेति । तयैव = चित्रदेशनयैव बीजाऽऽधानादेः = भवोद्वेगादिभावलक्षणात् यथाभव्यं = भव्यसदृशं उपक्रिया = उपकारो भवति । यदुक्तं- “यस्य येन प्रकारेण बीजाऽऽधानादिसम्भवः । सानुबन्धो भवत्येते तथा तस्य जगुस्ततः ।।" (यो.दृ.स.१३५) एकस्या वा तीर्थकरदेशनाया अचिन्त्यपुण्यसामर्थ्याद् = अनिर्वचनीयपरबोधाऽऽश्रयोपात्तकर्मविपाकाद् विभेदतः = श्रोतृभेदेन विचित्रतया परिणमनाद्यथाभव्यमुपक्रिया भवतीति न देशनावैचित्र्यात्सर्वज्ञवैचित्र्यसिद्धिः । यदाह→ ___ अतः किम् ? इत्याह- 'तयैवेति । भव्यसदृशं = श्रोतृगततथाभव्यत्वानुरूपं उपकारो भवति । यदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये- 'यस्येति । तद्वृत्तिस्त्वेवम् → यस्य प्राणिनो येन प्रकारेण नित्यदेशनादिलक्षणेन बीजाऽऽधानादिसम्भवः तथाभवोद्वेगादिभावेन सानुबन्धो भवति तथा-तथोत्तरगुणवृद्ध्या एते सर्वज्ञाः तथा = तेन प्रकारेण तस्य जगुः = गीतवन्तः ततः - (यो.दृ.स.१३५ वृत्ति) इति । तथाविधविनेयाऽनुसरणत एव सम्यक्प्रयोगादिष्टनिष्पत्तेर्युक्तमेतत् । तदुक्तं चरकसंहितायां → सम्यक्प्रयोगनिमित्ता हि सर्वकर्मणां सिद्धिरिष्टा (च.सं.१/१५/४) इति। कुन्दमालायां दिङ्नागेनापि → विकाराऽनुरूपः प्रतिकारः 6 (कुं.मा.५/१३) इत्युक्तम् । परिहारान्तरमाह- ‘एकस्या' इति । अनिर्वचनीयपरबोधाश्रयोपात्तकर्मविपाकाद् = अनुपमस्य युगपन्नानाविधप्राणिप्रतिबोधनिमित्तीभूतस्य समुपार्जितस्य विपाकोदयप्राप्तस्य तीर्थकृन्नामकर्मणः प्रभावात् श्रोतृभेदेन = श्रोतृविशेषाऽनुसारेण विचित्रतया = विनय-वैराग्य-विवेकाधुबोधवैविध्येन परिणमनात् = फलोपधानात् । अत्राऽपि कारिकायुगलेन योगदृष्टिसमुच्चयसंवादमाह- ‘एकापी'ति, 'यथेति च । અન્ય અંશને ન જાણતા હોય તો દુનિયામાં તેમની સર્વજ્ઞ તરીકે પ્રસિદ્ધિ છે તે અપ્રામાણિક સાબિત થાય. કારણ કે સર્વજ્ઞ તો તમામ વસ્તુને સંપૂર્ણપણે જાણે. બાકી તેમાં સર્વજ્ઞતા જ માની ન શકાય. તે સમયે લોકોમાં ગૌતમબુદ્ધ, કપિલ વગેરે મહર્ષિઓની પ્રસિદ્ધિ સર્વજ્ઞ તરીકે હોવાના કારણે અથવા તેમની દિવ્ય જ્ઞાનની અપેક્ષાએ અહીં તેમનો સર્વજ્ઞ તરીકે ઉલ્લેખ કરવામાં આવેલ છે. આ વાત ખાસ ધ્યાનમાં રાખવી. ગ્રંથકારશ્રી એમ કહે છે કે વસ્તુ દ્રવ્ય-પર્યાય ઉભયાત્મક છે – એવું પ્રમાણસિદ્ધ હોવાથી જો કપિલ, બુદ્ધ વગેરે સર્વજ્ઞ હોય તો અવશ્ય વસ્તુને તે સ્વરૂપે જ જાણે. તેમ છતાં તેમણે એક નયને મુખ્ય કરીને બીજા નયને ગૌણ કર્યો તેમાં તત્કાલીન શ્રોતાઓની તથાવિધ ભૂમિકા જ જવાબદાર હતી. માટે સર્વજ્ઞની દેશનામાં પરમાર્થથી કોઈ मेह न होय मेम सिद्ध थाय छे. (२७/२७)
ગાથાર્થ - વિભિન્ન દેશના દ્વારા જ બીજાધાન વગેરે થવાથી ભવ્ય જીવોની યોગ્યતા મુજબ ઉપકાર થાય છે. અથવા અચિંત્ય પુણ્યના સામર્થ્યથી એક જ દેશનાથી શ્રોતા અનુસારે ઉપકાર થાય છે. (૨૩/૨૮)
ટીકાર્થ - અનેકવિધ દેશનાથી જ ભવવૈરાગ્ય વગેરે પરિણામસ્વરૂપ બીજાધાન થવાના કારણે ભવ્ય શ્રોતાની યોગ્યતા મુજબ ઉપકાર થાય છે. કારણ કે યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે માટે જે જીવને જે પ્રકારે સાનુબંધ બીજાધાન વગેરે થવાનો સંભવ હોય તે શ્રોતાને તે પ્રમાણે કપિલ, બુદ્ધ વગેરે મહાત્માઓએ દેશના આપી છે.”
અથવા તીર્થકરની દેશના એક જ હોય છે. તેમ છતાં પણ વર્ણન ન કરી શકાય તે પ્રકારે બીજાને પ્રતિબોધ १. मुद्रितप्रतौ 'वापि भेदतः' इत्यशुद्धः पाठः । २. मुद्रितप्रतौ 'साधु बन्धो' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #109

१६०६
• आध्यात्मिकभावैः शास्त्राविर्भावः • द्वात्रिंशिका-२३/२८ “एकापि देशनैतेषां यद्वा श्रोतृविभेदतः । अचिन्त्यपुण्यसामर्थ्यात्तथा चित्राऽवभासते ।। यथाभव्यं च सर्वेषामुपकारोऽपि तत्कृतः। जायतेऽवन्ध्यताप्येवमस्याः सर्वत्र सुस्थिता ।।"
૯ (.રૂ-શરૂ૭) ૨૮ પ્રવIRJત્તરમાદतवृत्तिस्त्वेवम् → एकापि देशना तन्मुखविनिर्गममधिकृत्य, एतेषां = सर्वज्ञानां यद्वा श्रोतृविभेदतः = तथाभव्यत्वभेदेन अचिन्त्यपुण्यसामर्थ्यात् = परबोधाऽऽश्रयोपात्तकर्मविपाकादित्यर्थः, तथा = नित्यादिप्रकारेण चित्राऽवभासते इति (यो.दृ.स.१३६ वृत्ति) । न च नैवमपि गुण इत्याह- यथाभव्यं = भव्यसदृशं च सर्वेषां उपकारोऽपि = गुणोऽपि तत्कृतः = देशनानिष्पन्नो जायते = प्रादुर्भवति । अवन्ध्यताऽपि = અનિચ્છન્નતાડપિ પર્વ = ૩નીત્યા સ્થાઃ = દેશનીયા: સર્વત્ર સુચિતા ૯ (ચો..વૃત્તિ રૂ૭) इति । तदुक्तं शम्भुगीतायामपि → पुरुषाऽर्थाऽधिकाराणां भेदैहि ज्ञानभूमिषु । विरोध इव भासेत भूमिभैदैश्च केवलम् ।। पार्थक्याज्ज्ञानभूमीनां तत्पार्थक्यं न तत्त्वतः । यथा सोपानतो मर्त्य एकस्मादपरं क्रमात् ।। प्रासादस्य समारोहन् पृष्ठमारोहति ध्रुवम् । शास्त्रासक्तास्तथा भक्ता लभन्ते सन्निधिं मम ।। शास्त्रान्तरमतानाञ्च भेदोऽप्येवं विबुध्यताम् । क्रियतां नाऽत्र सन्देहो विस्मयो न विधीयताम् ।। भावैराध्यात्मिकैः पूर्णः शास्त्रपुञ्जो यतोऽजनि । ऋतम्भराख्यबुद्धेश्चाऽधिकारिभेदलक्ष्यतः ।। अतो यथार्थतो नास्ति मिथोऽमुष्य विरोधिता ।।
૯ (શં.જી.૧/૬૩,૭૪-૭૮) રૂતિ યથાતત્રં યથોપિયામાં વિમાનીયમત્ર સારરૂ/ર૮ કરવાના નિમિત્તભૂત એવા ઉપાર્જિત તીર્થંકરનામ કર્મના વિપાકોદયના લીધે તથાવિધ ભિન્ન-ભિન્ન શ્રોતાને અનુસરીને એક જ જિનદેશના વિવિધ સ્વરૂપે પરિણમે છે. આ રીતે ભવ્યાત્માઓની યોગ્યતા મુજબ આત્મકલ્યાણસ્વરૂપ ઉપકાર થાય છે. માટે દેશનામાં વૈવિધ્ય હોવા છતાં પણ સર્વજ્ઞોમાં વૈલક્ષણ્ય સિદ્ધ થઈ શકતું નથી. કેમ કે યોગદષ્ટિસમુચ્ચય ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે “અથવા સર્વજ્ઞોની એક જ દેશના પણ શ્રોતાની વિશેષતાના લીધે તથા સર્વજ્ઞના અચિંત્ય પુણ્યના સામર્થ્યથી જુદી-જુદી સમજાય છે. તેનાથી બધા શ્રોતાઓને યોગ્યતા પ્રમાણે લાભ પણ થાય છે. તથા આ રીતે ધર્મદેશનાની સર્વત્ર અવંધ્યતા સુનિશ્ચિત થાય છે. (૨૩/૨૮)
વિશેષાર્થ - બીજાધાન = આત્મામાં ધર્મબીજની વાવણી. ૨૧ મી બત્રીસીમાં જણાવેલ સહજ ભવોગ, દ્રવ્યાભિગ્રહપાલન વગેરે યોગબીજોની પ્રાપ્તિ એટલે બીજાધાન. અપુનબંધક, માર્ગાભિમુખ, માર્ગપતિત, માર્ગાનુસારીતા વગેરે શ્રોતાની દશા મુજબ તેમની રુચિ, સામર્થ્ય વગેરે અનુસાર સર્વજ્ઞ ભગવંતો ધર્મદેશના આપે છે. માટે તેનાથી અવશ્ય શ્રોતાઓને યોગ્યતા મુજબ લાભ થાય છે. તથા તીર્થકર ભગવંતોએ તો પૂર્વના ત્રીજા ભવમાં “સર્વ જીવો આત્મસ્વભાવને, વીતરાગતાને, મોક્ષસુખને પામો' આવી ભાવના પ્રવૃષ્ટપણે કરેલી હોય છે. મહત્ત્વાકાંક્ષી કે મિથ્યા કર્તુત્વભાવનું કલંક તેવી ભાવનામાં નહતું. તે કરુણાભાવના પરાકાષ્ઠાની હોવાથી તીર્થંકરનામકર્મ તેઓએ નિકાચિત કર્યું. તીર્થંકર નામકર્મનો વિપાકોદય સર્વોત્કૃષ્ટ પરોપકારમાં અમોઘ નિમિત્ત છે. તેથી ધર્મદેશક એવા સર્વજ્ઞ ભગવંત જો તીર્થંકર પરમાત્મા હોય તો એક જ સર્વજ્ઞની ધર્મદેશના વિવિધ ગતિના, વિવિધ રાજ્યના, વિવિધ ભાષાવાળા જીવોને પોતાની ભાષામાં પરિણમે છે અને તેઓની યોગ્યતા મુજબ તેઓને સમ્યગ્દર્શન, દેશવિરતિ, વગેરે ગુણોનો લાભ થાય છે. તીર્થકરની એક જ દેશના,

Page #110

• एकतरनयदेशनाऽपि सम्मता •
१६०७
चित्रा वा देशना तत्तन्नयैः कालादियोगतः । यन्मूला तत्प्रतिक्षेपोऽयुक्तो भावमजानतः ।। २९ ।। चित्रेति । वा = अथवा तत्तन्नयैः = द्रव्याऽऽस्तिकादिभिः कालादियोगतो = 'दुःषमादियोगमाश्रित्य यन्मूला यद्वचनाऽनुसारिणी चित्रा नानारूपा देशना कपिलादीनामृषीणां, तस्य सर्वज्ञस्य प्रतिक्षेपः (= तत्प्रतिक्षेपः) भावं तत्तद्देशनानयाऽभिप्रायं अजानतोऽयुक्तः, आर्याऽपवादस्याऽनाभोगजस्याऽपि महापापनिबन्धनत्वात् । तदुक्तं
“ यद्वा तत्तन्नयाऽपेक्षा तत्तत्कालादियोगतः । ऋषिभ्यो देशना चित्रा तन्मूलैषाऽपि तत्त्वतः ||
=
=
ननु तत्त्वतः कपिलादीनामसर्वज्ञत्वात्कथमत्र तद्देशना समर्थनं युज्यते ? इत्याशङ्कायां प्रकारान्तरमाह- 'चित्रे 'ति । यद्वा सर्वज्ञकृतायां सद्धर्मदेशनायां प्रतिभासमानं भेदं प्रकारद्वितयेन समर्थ्य अत्रैव ग्रन्थकारः प्रकारान्तरमाह- 'चित्रे 'ति । यद्वचनाऽनुसारिणी इत्यत्र यत्पदेन सर्वज्ञग्रहः । ततः कपिलादिदेशनाप्रतिक्षेपे सर्वज्ञस्य एव प्रतिक्षेपः = अपलाप आपद्यते । न च स युज्यते । अतः सर्वज्ञोपदिष्टमूलागमैकदेशरूपायाः कपिलादिदेशनाया मूलागमेनैकवाक्यतामापाद्योपपत्तिरेव कर्तव्या गुणग्रहणरसिकैः । तदुक्तं षोडशके तत्रापि च न द्वेषः कार्यो विषयस्तु यत्नतो मृग्यः । तस्याऽपि न सद्वचनं सर्वं यत्प्रवचनादन्यत् ।। ← (षो. १६ / १३ ) इति । ' तत्र = सर्वज्ञोक्तमूलागमैकदेशरूपायां कपिलादिदेशनायाम्' । अत एव महावीरगीतायां कर्तव्या न कदा निन्दा परस्परविधर्मिणाम् । अङ्गीकार्यं सदा सत्यं सत्यव्याख्याविचारतः ।। ← ( म.गी. ५ / २६ ) इत्युक्तम् । अगृहीतग्राहणपरतया श्रोतृविशेषापेक्षयैकतरनयदेशनाऽपि सङ्गच्छत एवान्वयव्यतिरेकशालिवस्तुवेदिनाम् । अत एव सम्मतितर्फे पुरिसज्जायं तु पडुच्च जाणओ पण्णवेज्ज अण्णयरं । परिकम्मणाणिमित्तं दाएहि सो विसेसं पि ।। ← (सं.त. १/ ५४) इत्युक्तमिति प्रागुक्तं(पृ.१२३) अत्रानुसन्धेयम् । स्वरूपतो नयदेशनाऽपीयं परिणामतः प्रमाणदेशनैवेति प्रागुक्तरीत्या ( द्वाद्वा.२/२७ भाग-१, पृ. १२५ ) योजनीयमत्रेति दिक् ।
प्रकृते योगदृष्टिसमुच्चयसंवादमाह कारिकापञ्चकेन ' यद्वे'त्यादि । तद्वृत्तिः → यद्वा तत्तन्नयापेक्षा द्रव्यास्तिकादीनधिकृत्य, तत्तत्कालादियोगतः = दुःषमादियोगात् ऋषिभ्यः कपिलादिभ्य एव देशना જુદા-જુદા પ્રકારના શ્રોતાને પોતાની યોગ્યતા મુજબ જુદા-જુદા સ્વરૂપે ભાસે એટલા માત્રથી કાંઈ તીર્થંકર સર્વજ્ઞ ભગવંતમાં વિલક્ષણતા સિદ્ધ થઈ ન શકે. (૨૩/૨૮)
બાહ્ય દૃષ્ટિએ સર્વજ્ઞની દેશનામાં ભેદ કેમ છે ? તેના બે સમાધાન ૨૮ મી ગાથામાં આપ્યા બાદ ૨૯ મી ગાથામાં ત્રીજા પ્રકારે સમાધાનને ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે.
* કપિલાદિની દેશના સર્વજ્ઞમૂલક
गाथार्थ ::- અથવા કલિકાલ વગેરેના યોગે અલગ-અલગ નામથી સર્વજ્ઞવચનમૂલક ધર્મદેશના વિવિધ પ્રકારની થઈ છે. તેનો ભાવ નહિ જાણનાર માણસ સર્વજ્ઞનો અપલાપ કરે તે યોગ્ય નથી.(૨૩/૨૯) ટીકાર્થ :- અથવા દુઃષમ કલિકાલ વગેરેના યોગે કરીને દ્રવ્યાસ્તિક વગેરે નય દ્વારા સર્વજ્ઞવચનને અનુસરનારી કપિલ વગેરે મહર્ષિઓની ધર્મદેશના વિવિધ પ્રકારની થઈ ગઈછે. માટે તથાવિધ દેશનાની પાછળ રહેલા વિવિધ નયોનો અભિપ્રાય ન જાણનાર માણસ સર્વજ્ઞનો અપલાપ કરે તે યોગ્ય નથી. કારણ કે અજાણતા
१. हस्तादर्शे 'दुःखमा...' इति पाठः ।

=
=

Page #111

१६०८
• आर्यापवादो जिह्वाच्छेदाधिकः . द्वात्रिंशिका-२३/२९ तदभिप्रायमज्ञात्वा न ततोऽर्वाग्दृशां सताम् । युज्यते तत्प्रतिक्षेपो महानर्थकरः परः ।।
निशानाथप्रतिक्षेपो यथाऽन्धानामसङ्गतः । तद्भेदपरिकल्पश्च तथैवाऽर्वाग्दृशामयम् ।। न' युज्यते प्रतिक्षेपः सामान्यस्यापि तत्सताम् । आर्याऽपवादस्तु पुनर्जिवाच्छेदाऽधिको मतः ।। "कुदृष्टादि' च नो सन्तो भाषन्ते प्रायशः क्वचित्। निश्चितं सारवच्चैव किं तु सत्त्वार्थकृत्सदा।।"
6 (यो.दृ.स.१३८-१४२) ।।२९।।। चित्रा इति। न चेयमपि निर्मूलेत्याह- तन्मूलैषापि = सर्वज्ञदेशनामूलैषाऽपि तत्त्वतः = परमार्थेन तत्प्रवचनाऽनुसारतस्तथाप्रवृत्तेरिति (यो.दृ.स.१३८ वृत्ति) । प्रकृते ऋषिभ्यो योजनमाह तदभिप्रायं = सर्वज्ञाऽभिप्रायं अज्ञात्वा न ततः कारणात् अर्वाग्दृशां सतां = प्रमातॄणां किमित्याह युज्यते तत्प्रतिक्षेपः = सर्वज्ञप्रतिक्षेपः, किंविशिष्टः ? इत्याह महाऽनर्थकरः परः = महाऽनर्थकरणशीलः प्रधान इति (यो.दृ.स.१३९ वृत्ति) । इहैव निदर्शनमाह निशानाथप्रतिक्षेपः = चन्द्रप्रतिक्षेपः यथाऽन्धानां = चक्षुर्विकलानां असङ्गतो नीत्या तद्भेदपरिकल्पश्च = निशानाथभेदपरिकल्पश्च वक्रचतुरस्रत्वादिः तथैवाऽर्वाग्दृशां = छद्मस्थानां अयं = सर्वज्ञप्रतिक्षेपः तद्भेदपरिकल्पश्चाऽसङ्गत इति (यो.दृ.स.१४० वृत्ति)। किञ्च न युज्यते प्रतिक्षेपो निराकरणरूपः सामान्यस्याऽपि = कस्यचित्पुरुषादेः तत् = तस्मात् सतां = मुनीनां आर्याऽपवादस्तु पुनः सर्वज्ञपरिभव इत्यर्थः किमित्याह जिह्वाच्छेदाऽधिको मतः तथाविधप्रत्यपायभावेन (यो.दृ.स.१४१ वृत्ति) । किञ्च कुदृष्ट्यादि = कुत्स्यमित्यादि नो सन्तो = मुनयो भाषन्ते क्वचित् । कथं तर्हि भाषन्त इत्याह निश्चितं = असंदिग्धं सारवच्चैव नाऽपार्थकं किन्तु सत्त्वार्थकृत् = परार्थकरणशीलं सदा भाषन्ते (यो.दृ.स.१४२ वृत्ति) इत्येवं वर्तते।
ततश्च लोकमान-ख्याति-धनलिप्सादिरहितानां यथावबोधं यथाशक्ति च परोपकारप्रवृत्तानां आभोगतः परापायकारिविरुद्धाऽर्थाऽभाषिणां ऋषीणां तात्पर्यमेवाऽऽगमयुक्त्याद्यविरोधेनोन्नेयमित्यभिप्रायः । इदमेवाऽभिप्रेत्य शास्त्रवार्तासमुच्चये → शास्त्रकारा महात्मानः प्रायो वीतस्पृहा भवे । सत्त्वार्थसम्प्रवृत्ताश्च પણ આર્ય પુરુષોની નિંદા થઈ જાય તે મહાપાપનું કારણ છે. તેથી તો યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે “અથવા કપિલ વગેરે ઋષિઓથી તે તે કાળ વગેરેના યોગથી અલગ-અલગ નયની અપેક્ષાવાળી જુદીજુદી ધર્મદેશના પ્રવર્તી. આ વિભિન્ન ધર્મદેશનાનું પણ મૂળ તો પરમાર્થથી સર્વજ્ઞદેશના જ છે. તેથી સર્વજ્ઞનો અભિપ્રાય જાણ્યા વિના સર્વજ્ઞનો કે સર્વજ્ઞદેશનાનો અપલાપ કરવો એ છદ્મ એવા સજ્જનોને માટે યોગ્ય નથી. તે અપલોપ ભયંકર અનર્થને કરનાર છે. જેમ ચંદ્રનો વિરોધ કરવો કે ચંદ્રના ભેદની કલ્પના કરવી તે જન્માંધ પુરુષો માટે ન્યાયસંગત નથી તેમ છદ્મસ્થ પુરુષોને માટે સર્વજ્ઞનો વિરોધ કરવો કે સર્વજ્ઞના ભેદની કલ્પના કરવી ઉચિત નથી. કોઈ સામાન્ય માણસનો પણ અપલાપ કરવો યોગ્ય નથી. તેથી જ મહાત્માઓ સર્વજ્ઞપુરુષની અવજ્ઞાને જીભ કપાય તે કરતાં અધિક નુકસાનકારી માને છે. પ્રાયઃ મહાત્માઓ જે બરોબર જોયું ન હોય કે વ્યવસ્થિત રીતે સાંભળેલ ન હોય તેવું ક્યાંય બોલતા નથી. પરંતુ બોલવાનો પ્રસંગ આવે તો અસંદિગ્ધ, તાત્વિક અને બીજાને લાભ કરનારું વચન સદા બોલે છે.”(૨૩/૨૯) ....... चिह्नद्वयमध्यवर्ती पाठो हस्तादर्श नास्ति । १. हस्तादर्श 'नियु...' इत्यशुद्धः पाठः । २. योगदृष्टिसमुच्चयप्रतौ 'कृदृष्ट्यादिवन्नो' इति पाठ इत्यवधेयम् । स चाशुद्धः प्रतिभाति ।

Page #112

• सर्वे नयाः स्वस्थाने शुद्धाः
१६०९
कथं तेऽयुक्तभाषिणः ? ।। (शा.वा.स. ३/१५) अभिप्रायस्ततस्तेषां सम्यग् मृग्यो हितैषिणा । न्यायशास्त्राऽविरोधेन ← (शा. वा. स. ३/१६) इत्युक्तमिति प्रागुक्तं (पृ. ११४१) अत्र स्मर्तव्यम् । अत्यन्तकुदृष्टीनां लोकायतादीनां परलोकाऽवद्याद्यभीरुणां व्यवच्छेदाय 'प्राय' इत्युक्तम् ।
सव्वे
एतेनैवं सर्वेषां दर्शनानामाकाङ्क्षणे सर्वाऽऽकाङ्क्षाऽभिधानः सम्यग्दर्शनाऽतिचारः प्रसज्येतेति निरस्तम्, यथोचितविवेकदृष्टिप्रभावेन तदनवकाशात् । तदुक्तं अध्यात्मसारे अर्वाग्दशायां दोषाय वैषम्ये साम्यदर्शनम् । निरपेक्षमुनीनां तु राग-द्वेषक्षयाय तत् ।। ← ( अ.सा. १५ / ४६ ) इति । प्रकृते वि होंति सुद्धा नत्थि असुद्धो नयो उ सट्ठाणे ← (व्य.भा.पी. ४७ ) इति व्यवहारभाष्यपीठिकावचनमपि स्मर्तव्यम् । ततश्च न शब्दभेदे दृष्टिरागादिना वितण्डावादादिपरतया भवितव्यमत्र । तदुक्तं अध्यात्मतत्त्वालोके अपि →
न वादमार्गान्न च तर्कशास्त्रात् प्रकाशमायात्यकृतात्मनां धीः । तत्त्वस्य सिद्धेः परमस्तु पन्था योगः सतां सम्मत एक एव ।। शास्त्रार्थशक्त्या न पराभिभूतेरभ्यासमात्रान्न च शास्त्रराशेः । सिद्धिं समागच्छति तत्त्वभूमिरालम्बतेऽसौ शमशालि शीलम् ।। न शब्दभेदे कलहो विधेयो नानाविधानां खलु दर्शनानाम् । विचारणीयं परमार्थतत्त्वं समं हि पश्यन्ति समेक्षिणस्तु ।। स्वजीवनं शोधयितुं प्रयत्नः तत्त्वाऽवबोधाय सदा विधेयः । समाहिते चेतसि शुद्धिभाजि सम्यग्दृशः सम्भविता प्रकाशः 11 ← (अ.त.३/११२-११५ ) इति । युक्तञ्चैतत्, इत्थमेव सम्यग्दृष्टिपरिगृहीतस्य मिथ्या श्रुतस्याऽपि सम्यक् श्रुतत्वसिद्धेः । वेषवैलक्षण्यमात्रेण निर्व्याजपरार्थकरणशीलतन्त्रान्तरीयमहर्षितिरस्कारेऽखिलमहर्षितिरस्काराऽऽपत्तिः, एकस्याऽपि गुणिनः तिरस्कारे तद्गतगुणतिरस्कारेण तद्द्वारा निखिलगुणितिरस्कारस्य न्याय्यत्वात् । इत्थमेवैकस्मिन् साधौ हीलिते पूजिते वा सकलसाधूनां हीलना पूजा वेति सङ्गच्छते । यथा चैतत्तथा स्पष्टीभविष्यति विनयद्वात्रिंशिकायाम् (भाग-७, पृ.१९७६) । इत्थञ्च (शास्त्रवार्तासमुच्चय ३/४४) दिव्यमहामुनिकपिलाद्यभिप्रायमनुन्नीय तद्देशनाद्वेषस्तु दृष्टिवादद्वेषपर्यवसायित्वान्न युक्तो वीतरागसमयस्थितानाम् । तदुक्तं उपदेशपदे → जं अत्थओ अभिन्नं अण्णत्था सद्दओ वि तह चेव । तम्मि पओसो मोहो विसेसओ जिणमयठियाणं ← (उप.प.६९३) इति पूर्वं (पृ. १०४) उक्तमेव । तदुक्तं अध्यात्मगीतायामपि सर्वदर्शनभेदेषु
•
વિશેષાર્થ :- સર્વજ્ઞની દેશના તો સર્વનયમય એકસરખી જ હતી. પણ દુઃષમ કાળ, ભરતક્ષેત્ર, ભારેકર્મી જીવો, તેમના ભાવો- વગેરેને આધારે કપિલ વગેરે મહર્ષિઓએ તે જીવોને જેવી ધર્મદેશનાથી આત્મકલ્યાણ આદિ લાભ થવાનું જોયું તે મુજબ દ્રવ્યાસ્તિક નય વગેરેને મુખ્ય બનાવીને સદ્ધર્મદેશના આપી. પણ તે દેશનાનું મૂળ તો પરમાર્થથી સર્વજ્ઞની જ દેશના હોવાના કારણે તે નયદેશના વિવિધ પ્રકારની બની હોવા છતાં પણ તે ધર્મદેશના અપ્રમાણભૂત ન કહેવાય. તેને અપ્રમાણભૂત કહેવા દ્વારા સર્વજ્ઞની અવજ્ઞા કરવી તે અત્યંત નુકશાનકારક છે. (૨૩/૨૯)

Page #113

१६१०
• कपिलादीनां सर्वज्ञत्वमीमांसा • द्वात्रिंशिका-२३/२९ विरुद्धेषु सुपण्डिताः। राग-द्वेषौ न कुर्वन्ति शुद्धब्रह्मोपयोगिनः ।। (अध्या.गी.६३) परस्परविरुद्धेषु धर्मेषु दर्शनेषु च। सत्यं सापेक्षिकं यत् तद् गृह्णन्ति नयकोविदाः ।। (अध्या.गी.६८) इति ।
तथापि सम्प्रदायादिप्राधान्येन कुतर्कवादिनो धर्ममुपसर्जयन्तीति करालकलिकालविलासो बोध्यः । तदुक्तं शम्भुगीतायां अपि → धार्मिके विप्लवे जाते धर्मं गौणं विदन्त्यहो !। अहम्मन्या जनाः सर्वे पाषण्डे पण्डिता भृशम् ।। 6 (शं.गी.१/५३) इति । प्रकृते → भिन्नेषु धर्मशास्त्रेषु विरुद्धाऽऽचारकर्मसु । अविरोधे प्रपश्यन्ति मद्रूपं ज्ञानयोगिनः ।। - (म.गी.२/३७६) इति महावीरगीतावचनमपि दृढतरमवधेयम् । ततश्चाऽन्यदर्शनेष्वपि क्षीर-नीरन्यायेनाऽपुनर्बन्धकादिगृहीतानां सुविशुद्धशीलादिपदार्थानां सर्वज्ञवचनाऽनुसारितया सर्वज्ञशासन-भावस्याऽव्याहतत्वमेव । इदमेवाभिप्रेत्य ग्रन्थकृताऽपि वैराग्यकल्पलतायां → हंसेनेव जलात् क्षीरमपुनर्बन्धकेन तत् । विवेकेन गृहीतं तु स्यात् स्वरूपेण सुन्दरम् ।। इत्थं स्वरूपशुद्धत्वं, तत्राऽन्यपदमिश्रणात् । निहन्यते न सिद्धान्ते, यथा मिथ्यात्विसंग्रहात् ।।
अत एवाऽन्यशास्त्रस्य, सत्यार्थपददूषणे । तन्मूलपूर्वजलधेर्भवत्याशातना ध्रुवा ।। तदेवं सर्वतीर्थेषु, भावात् सर्वगुणात्मकम् । जैनतीर्थं स्थितं ज्ञेयं, न लिङ्गं धर्मकारणम् ।। तदेतद् व्यापकं प्रोक्तं, मया ते जैनदर्शनम् । यद् वेद्यसंवेद्यपदस्थितैर्भावेन दृश्यते ।। उपलब्धे हि तत्तत्त्वे, जीवानां मलसम्भवाः । स्वयमेव निवर्तन्ते, मोहिन्यो भेदबुद्धयः ।।
नयेषु स्वार्थसत्येषु, मोघेषु परचालने । समशीलं मनो यस्य, स हि सम्यक्त्वभूषितः ।। उच्यतां वैष्णवं वा तद् ब्राह्मणं वाऽभिधीयताम् । बौद्धं वा गीयतां यद् वा माहेश्वरमुदीर्यताम् ।। कथ्यतां वाऽथ जैनेन्द्रं ज्ञातार्थेनिवैर्मतम् । अविनष्टे हि भावार्थे शब्दभेदो न दुष्यति ।। प्रसीदन्त्यर्थवैशद्याद् न बुधाः शब्दमात्रतः । विनाऽर्थं 'देव' इत्युक्तो मूर्ख एव हि तुष्यति ।।
6 (वै.क.ल.९/१००५-८,१०४७-४९,१०८३-१०८५) इत्युक्तम् । अत्र 'जैनतीर्थं यद्वा जैनदर्शनं = सर्वज्ञशासनम्' इत्यर्थः कार्यो मध्यस्थैः ।
प्रकृते कपिलादीनां सर्वज्ञत्वं दिव्यज्ञानाऽपेक्षया यद्वाऽतीत-व्यवहित-विप्रकृष्टाद्यर्थविज्ञानविवक्षयोपचाराद् बोध्यम्, न तु कृत्स्नद्रव्य-पर्यायगोचराऽपरोक्षकृत्स्नज्ञानापेक्षयेति ध्येयम् ।
केचित्तु प्रकृते → लौकिकसम उपचारप्रायो विस्तृतार्थो व्यवहारः ।... लौकिकपरीक्षकग्राह्येषु उपचारगम्येषु यथास्थूलार्थेषु सम्प्रत्ययो व्यवहारः।... समुदाय-व्यक्त्याकृति-सत्ता-संज्ञादिनिश्चयापेक्षम् । लोकोपचारनियतं व्यवहारं विस्तृतं विद्यात् ।। - (त.सू.१/३५ भा.पृष्ठ ११८-१२३-१२७) इति तत्त्वार्थभाष्यवचनतः, → लोगववहारपरो ववहारो (वि.आ.भा.३५८९) → ववहारपरो व जओ विसेसओ तेण ववहारो - (वि.आ.भा.२२१२) इति विशेषावश्यकभाष्यवचनतश्च कपिलादीनां सर्वज्ञत्वोक्तिः तथाविधतत्कालीनलोकप्रवादापेक्षया व्यवहारनयाभिप्रायेण बोध्येति वदन्ति । ___ एतेन → कलिकलुषकृतानि यानि लोके मयि निपतन्तु विमुच्यतां स लोकः। मम हि सुचरितेन सर्वसत्त्वाः परमसुखेन सुखावनी प्रयान्तु ।। 6 ( ) इति सुगतभावना पूर्वं (द्वा.द्वा.१८/४ भाग-४ पृ.१२२४) मोहगर्भकरुणारूपतयाऽऽवेदिता तादृशकरुणायुक्ततच्चित्तस्य चाऽप्रामाणिकत्वं पूर्वं (द्वा.द्वा.४/२४ भाग-१, पृ.२८८) दर्शितं इह च सुगतस्य सर्वज्ञत्वमुक्तिमिति कथं न विरोधः ? इति समस्याऽपि

Page #114

• तर्कवादेऽनवस्थानम् • तस्मात्सर्वज्ञवचनमनुसृत्यैव प्रवर्तनीयं , न तु तद्विप्रतिपत्त्याऽनुमानाद्यास्थया स्थेयं, तदननुसारिणस्तस्याऽव्यवस्थितत्वादित्यत्र भर्तृहरिवचनमनुवदन्नाहयत्नेनाऽनुमितोऽप्यर्थः कुशलैरनुमातृभिः । अभियुक्ततरैरन्यैरन्यथैवोपपाद्यते ॥३०॥
यत्नेनेति । यत्नेन = असिद्धत्वादिदोषनिरासप्रयासेन = अनुमितोऽप्यर्थः कुशलैः = व्याप्तिग्रहादिदक्षैः अनुमातृभिः अभियुक्ततरैः = अधिकव्याप्त्यादिगुणदोषव्युत्पत्तिकैः अन्यैः • अन्यथैव = असिद्धत्वादिनैव उपपाद्यते ।।३०।। समाहिता, पूर्वं तत्त्वनिरूपणाऽपेक्षयोक्तं, अत्र तु तथाविधलोकव्यवहारपेक्षयेति न कश्चिद् दोषः ।
योगदृष्टिसमुच्चयग्रन्थे दीप्रायामवस्थितो यद् मन्यते तन्निरूपणदृष्ट्या तेषां सर्वज्ञत्वोक्तिरिति तु साम्प्रदायिकाः । भगवदनुमतविविधनयाभिप्रायानुसारिणः सर्वेऽप्येते सदादेशा इति विभावनीयमनेकनयाऽभिप्रायाऽन्वेषणपरायणैरतिगम्भीरधिया ।।२३/२९ ।।
निष्कर्षमाह- तस्मात् कारणात् सर्वज्ञवचनं अनुसृत्यैव प्रवर्तनीयम् । तदुक्तं आत्मदर्शनगीतायां अपि → अलं मिथ्या विवादेन ज्ञानं सर्वज्ञभाषितम् । अनेकान्तनयात् सिद्धिः भाषिता ज्ञानयोगिभिः ।। - (आ.द.गी.१७०) इति । अतः तदननुसारिणः = सर्वज्ञवचनाऽननुसारिणः तस्य = अनुमानादेः अव्यवस्थितत्वात् = सर्वदा स्वविषये प्रामाण्यस्याऽयोगाद् इत्यत्र योगदृष्टिसमुच्चये (यो.दृ.स. १४५) उद्धृतं वाक्यपदीय(वा.प. १/३४)गतं भर्तृहरिवचनं अनुवदन्नाह- ‘यत्नेनेति । असिद्धत्वादिदोषनिरासप्रयासेन = असिद्धत्व-बाधितत्व-विरुद्धत्व-व्यभिचारादिदोषनिराकरणपरिश्रमेण व्याप्तिग्रहादिदक्षैः = व्याप्तिग्रह-पक्षधर्मताग्रहादिनिपुणैः = अनुमातृभिः अनुमितोऽपि अर्थः नित्यत्वादिलक्षणः अधिकव्याप्त्यादिगुणदोषव्युत्पत्तिकैः = हेतुगतव्याप्त्यादिगुण-निग्रहस्थानादिदोषगोचरनिपुणतरव्युत्पत्तिशालिभिः अन्यैः अनुमातृभिः असिद्धत्वादिनैव = असिद्धत्व-बाधितत्व-विरुद्धत्वादिप्रकारेणैव उपपाद्यते । तदुक्तं अध्यात्मतत्त्वा
માટે સર્વજ્ઞના વચનને અનુસરીને જ પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ. પરંતુ સર્વશવચનમાં વિવાદ ઊભો કરીને અનુમાન વગેરે પ્રમાણો ઉપર આસ્થા ન રાખવી. કારણ કે સર્વજ્ઞને ન અનુસરે તેવા અનુમાન વગેરેનું કાંઈ ઠેકાણું નથી. આ બાબતમાં ભર્તુહરિના વાક્યપદીય ગ્રન્થના વચનને અનુવાદરૂપે રજુ કરતાં ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે -
હ ભર્તુહરિનો અભિપ્રાય છે ગાથાર્થ :- કુશળ એવા અનુમાનકારોએ પ્રયત્નપૂર્વક પણ જે પદાર્થને અનુમાન પ્રમાણથી સિદ્ધ કર્યો હોય છે તે પદાર્થને તેમના કરતાં અધિક વિદ્વાનો બીજી જ રીતે સંગત કરી દેખાડે છે.(૨૩/૩૦)
ટીકાર્થ :- અસિદ્ધત્વ, અનૈકાંતિકત્વ વગેરે દોષો હેતુમાં રહેલા હોય તો સાધ્યની સિદ્ધિ તાત્વિક રીતે થઈ શકતી નથી. તેથી તે તમામ દોષોનું નિરાકરણ કરવાના પ્રયત્નપૂર્વક કુશળ અનુમાનકારો સાધ્યની અનુમાન પ્રમાણથી સિદ્ધિ કરે છે. વ્યાતિનું જ્ઞાન વગેરે કરવામાં કુશળ એવા પણ તે અનુમાનકારો વડે આ રીતે જે પદાર્થની અનુમિતિ કરવામાં આવે છે તે જ પદાર્થને તેમના કરતાં વ્યાપ્તિ વગેરેના ..... चिह्नद्वयमध्यवर्ती पाठो हस्तादर्श नास्ति। १ .मुद्रितप्रतौ बहुषु हस्तादर्शेषु च ....रन्य एवोपपद्यत' इत्यशुद्धः पाठः। २.हस्तादर्शविशेषे च 'उपपाद्यते' इति पाठो वर्तते। ३.हस्तादर्श ‘असिद्ध्यादि' इति पाठान्तरम्। ४.मुद्रितप्रतौ ‘उपपद्यते' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #115

१६१२
• हेतुवादेनाऽतीन्द्रियार्थाऽसिद्धिः • द्वात्रिंशिका-२३/३१ •अभ्युच्चयमाह - ज्ञायेरन् हेतुवादेन पदार्था यद्यतीन्द्रियाः । कालेनैतावता प्राज्ञैः कृतः स्यात्तेषु निश्चयः ।।३१।।
ज्ञायेरन्निति । हेतुवादेन = अनुमानवादेन यदि अतीन्द्रिया धर्मादयः पदार्थाः ज्ञायेरन् तदा एतावता• कालेन प्राज्ञैः = तार्किकैः तेषु अतीन्द्रियेषु पदार्थेषु निश्चयः कृतः स्यात्, उत्तरोत्तरतर्कोपचयात् ।।३१।। लोकेऽपि → एकेऽभियुक्ता अमुकं पदार्थं यथानुमानैः परिकल्पयन्ति । अन्येऽभिरूपा अमुमेव भावमन्यस्वरूपं प्रतिपादयन्ति ।। ८ (अ.तत्त्वा.३/११०) इति । तथाहि - न्यायकुसुमाञ्जलौ उदयनेन → शका चेदनुमाऽस्त्येव, न चेच्छड्का ततस्तराम् । व्याघातावधिराशका तर्कः शकावधिर्मतः ।। - (न्या.कु.३/७) इत्युक्ते सति हर्षेण खण्डनखण्डखाद्ये → व्याघातो यदि, शकास्ति, न चेच्छड्का ततस्तराम् । व्याघातावधिराशका तर्कः शङ्कावधिः कुतः ? || - (खं.खं.खा.परि.१/पृ.३७१) इत्येवमन्यथैवोपपादितम् ।
प्रकृते → शाब्दिकैस्तार्किकैर्वादैरलभ्योऽहं निरञ्जनः - (म.गी.२/४००) इति महावीरगीतावचनमपि यथागममनुयोज्यम् । आर्षचक्षुषाऽतीन्द्रियार्थोपलम्भे तु नैव बाधकं किञ्चिदापद्यते । तदुक्तं भर्तृहरिणैव वाक्यपदीये → अतीन्द्रियानसंवेद्यान् पश्यन्त्यारेण चक्षुषा । ये भावान् वचनं तेषां नाऽनुमानेन बाध्यते ।। (वा.प. १/३८) चैतन्यमिव यश्चाऽयमविच्छेदेन वर्तते । आगमस्तमुपासीनो हेतुवादैर्न बाध्यते ।। (वा.प.१/ ४१) इति । अविच्छिन्नाऽऽगमस्तु द्रव्यार्थाऽऽदेशेन तत्त्वतो द्वादशाङ्ग्येवेति ध्येयम् ।।२३/३०।।
योगदृष्टिसमुच्चयकारिकया (१४६) अत्रैव अभ्युच्चयं = नियमेनाऽन्वयं आह- 'ज्ञायेरनिति । ज्ञानसारे (२६/४) अपीयं कारिकोद्धृता वर्तते। उत्तरोत्तरतर्कोपचयात् = प्रबल-प्रबलतरन्यायप्रयोगात् । तदुक्तं न्यायविजयेनाऽपि अध्यात्मतत्त्वालोके → अतीन्द्रियाऽर्था यदि हेतुवादैः विनिश्चयस्यैकपदीमुपेयुः । एतावतः कालत एव ते स्युर्विनिश्चिता विश्वविशारदेषु ।। - (अ.त.३/१११) इति ।।२३/३१ ।। ગુણ-દોષની વ્યુત્પત્તિમાં વધુ કુશળ એવા અન્ય અનુમાનકારો જુદી જ રીતે સંગત કરી દેખાડે છે. અર્થાત્ અસિદ્ધત્વ વગેરે હેત્વાભાસોથી દુષ્ટ તરીકે હેતુને ઠરાવે છે. (૨૩/૩૦)
વિશેષાર્થ :- એક વાદી ગમે તેટલી સાવધાનીથી પોતાને માન્ય એવા સાધ્યની સિદ્ધિ કરી આપે પણ બીજો કુશળ પ્રતિવાદી તેનાથી વિપરીત રીતે પદાર્થની સિદ્ધિ કરે છે. આ દુનિયામાં શેરને માથે સવાશેર મળવા દુર્લભ નથી. માટે સર્વજ્ઞના વચનને જ સાધકે મુખ્ય બનાવવું જોઈએ. (૨૩/૩૦)
આ જ વાતનું નિયમા સમર્થન કરતાં ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે -
ગાથાર્થ - જો અતીન્દ્રિય પદાર્થો હેતુવાદથી જ જણાતા હોત તો તાર્કિક પ્રાજ્ઞ પુરુષોએ આટલા કાળ સુધી તે અતીન્દ્રિય પદાર્થોનો નિર્ણય કરી લીધો હોત. (૨૩/૩૧).
ટીકાર્ય :- જો પુણ્ય-પાપ વગેરે અતીન્દ્રિય પદાર્થો અનુમાનવાદથી = હેતુવાદથી જણાતા હોત તો તાર્કિક એવા પ્રાજ્ઞ પુરુષોએ આટલા કાળ સુધીમાં ઉત્તરોત્તર નવા નવા અકાટ્ય તર્કોને ભેગા કરીને તે અતીન્દ્રિય પદાર્થોનો નિશ્ચય કરી લીધો હોત. (૨૩/૩૧)
વિશેષાર્થ:- યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય ગ્રંથમાંથી ઉદ્ધત કરેલી ઉપરોક્ત ગાથાનો આશય એ છે કે અતીન્દ્રિય ....... चिह्नद्वयमध्यवर्ती पाठो हस्तादर्श नास्ति ।

Page #116

• अभिनिवेशोऽसमानुष्ठानविरोधी • तत्कुतर्कग्रहस्त्याज्यो ददता दृष्टिमागमे । प्रायो धर्मा अपि त्याज्याः परमानन्दसम्पदि ।।३२॥
तदिति । तत् तस्मात् कुतर्कग्रहः = शुष्कतर्काऽभिनिवेशः त्याज्यो दृष्टिमागमे ददता । परमानन्दसम्पदि = मोक्षसुखसम्पत्तौ प्रायो धर्मा अपि क्षायोपशमिकाः क्षान्त्यादयः त्याज्याः। ततः कुतर्कग्रहः सुतरां त्याज्य एव । क्वचिदपि ग्रहस्यासङ्गानुष्ठानप्रतिपन्थित्वेनाऽश्रेयस्त्वादिति भावः । क्षायिकव्यवच्छेदार्थं प्रायोग्रहणं । ____ उपसंहरन्नाह- 'तदिति । कुतर्कग्रहाऽऽवेशे सति सम्यग्दर्शनादीनामप्यसम्भवः । यथोक्तं दर्शनशुद्धिप्रकरणे → अन्नाणंधा मिच्छत्तमोहिया कुग्गहुग्गगहगहिया । मग्गं न नियंति न सद्दहति चिट्ठति न य उचियं ।। - (द.शु.११२) इति । तस्मात् कारणात् शुष्कतर्काऽभिनिवेशः सर्वज्ञोपदिष्टे आगमे उपादेयभावेन दृष्टिं ददता धीमता त्याज्यः = परिहार्य एव कात्स्न्येन । यतः मोक्षसुखसम्पत्तौ = अनन्तज्ञान-दर्शन-चारित्र-वीर्याऽक्षयस्थितिप्रभृतिसहभाविविशुद्धतमनित्यानन्दविभूतौ क्षायोपशमिकाः क्षान्त्यादयो धर्मा अपि त्याज्याः । क्वचिदपि पदार्थे ग्रहस्य = अभिनिवेशस्य असङ्गाऽनुष्ठानप्रतिपन्थित्वेन = अमृततुल्याऽसङ्गाऽनुष्ठानप्रतिबन्धकतया अश्रेयस्त्वात् = अकल्याणाऽऽवहत्वात् । मुक्तौ क्षायिकज्ञानदर्शनादयो धर्माः सन्त्येवेति क्षायिकव्यवच्छेदार्थ = तत्र कर्मक्षयजन्यधर्मप्रतियोगिकत्यागनिराकरणाय प्रायो પ્રહમ |
कारिकायुगलेनाऽत्र योगदृष्टिसमुच्चय-संवादमाह- 'न चेति, 'ग्रह' इति च । तदवृत्तिस्त्वेवम् પદાર્થનું સ્વરૂપ વગેરે કેવળ તર્ક-અનુમાનથી જાણી શકાતું હોત તો અત્યાર સુધીના દીર્ઘ કાળમાં જબ્બર તાર્કિક શિરોમણિ પુરુષોએ એકમતિથી સર્વદા સર્વમાન્ય બને તે રીતે અતીન્દ્રિય પદાર્થનો, તેના સ્વરૂપકાર્ય-હેતુ વગેરેનો અભ્રાન્ત નિર્ણય કરી લીધો હોત. તથા ઉત્તરકાલીન તમામ તાર્કિક પુરુષોએ સર્વસંમતિથી તે જ રીતે તે તે પદાર્થનું સમર્થન કર્યું હોત. પરંતુ આવું નથી બન્યું. કોઈ આત્માને અણુ માને છે, કોઈ વિભુ માને છે, કોઈ દેહવ્યાપી માને છે, કોઈ સર્વથા નિત્ય, તો કોઈ સર્વથા અનિત્ય, તો કોઈ નિત્યાનિત્ય.... માને છે. આનાથી સિદ્ધ થાય છે કે અતીન્દ્રિય પદાર્થનો સર્વદા સર્વમાન્ય બને તેવો સંપૂર્ણતયા અબ્રાન્ત નિર્ણય તર્ક-દલીલ વગેરેથી ન થાય પણ સર્વજ્ઞવચનથી જ થાય.(૨૩/૩૧)
ગાથાર્થ - માટે આગમમાં નજર કરતા સાધકે કુતર્કનો આગ્રહ છોડવો જોઈએ. ખરેખર પરમાનંદની સંપત્તિ મળે ત્યારે પ્રાયઃ ધર્મો પણ છોડવાના છે. (૨૩/૩૨)
ટીકાર્થ - તેથી આગમમાં દષ્ટિને દેતા સાધકે શુષ્ક તર્કનો/કતર્કનો આગ્રહ-હઠાગ્રહ છોડવો જોઈએ. ખરેખર પરમાનંદસ્વરૂપ મોક્ષસુખનો વૈભવ મળે ત્યારે ક્ષાયોપથમિક ક્ષમા-નમ્રતા વગેરે ગુણો પણ છોડવાના છે. તેથી આ કુતર્કનો વળગાડ તો સુતરાં છોડવાનો જ છે. અહીં કહેવાનો આશય એ છે કે ક્યાંય પણ ઊભો થતો આગ્રહ અસંગ અનુષ્ઠાનનો વિરોધી હોવાથી કલ્યાણકારી નથી. ક્ષાયિક આત્મધર્મો મોક્ષમાં છોડવાના નથી, છૂટવાના નથી. માટે તેની બાદબાકી કરવા માટે મૂળ ગાથામાં “પ્રાયઃ' શબ્દ લખેલ છે. તેથી યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય ગ્રંથમાં એવું કહેવું છે કે “અતીન્દ્રિય પદાર્થો યુક્તિથી જાણી શકાતા નથી. તેથી મુમુક્ષુઓએ શુષ્ક તર્કનો હઠાગ્રહ છોડવો જ જોઈએ. કારણ કે તે મિથ્યા અભિમાનનું કારણ છે. પરમાર્થથી
૨. દસ્તાવ “..મ:' ત્યશુદ્ધ: વાd: |

Page #117

१६१४
तदिदमुक्तं- “ न चैतदेवं यत्तस्माच्छुष्कतर्कग्रहो महान् । मिथ्याऽभिमानहेतुत्वात्त्याज्य एव मुमुक्षुभिः । ग्रहः सर्वत्र तत्त्वेन मुमुक्षूणामसङ्गतः ।
• शठतया स्वपक्षसाधकयुक्तिः कदाग्रहात्मिका •
=
मुक्त धर्मा अपि प्रायस्त्यक्तव्याः किमनेन तत् ।।”
।। इति कुतर्कग्रहनिवृत्तिद्वात्रिंशिका ।।२३।।
=
→ न चैतदेवं यद् येन कारणेन तस्मात् शुष्कतर्कग्रहो महान् अतिरौद्रः मिथ्याऽभिमानहेतुत्वात् त्याज्य एव मुमुक्षुभिः = मोक्तुमिच्छुभिः (यो. दृ. स. १४७ वृत्ति) । किञ्च ग्रहः सर्वत्र वस्तुनि तत्त्वेन परमार्थेन मुमुक्षूणां असङ्गतः अयुक्तः । 'कुतः' ? इत्याह मुक्तौ धर्मा अपि प्रायः त्यक्तव्याः, प्रायोग्रहणं क्षायिकधर्मव्यवच्छेदार्थं, किं अनेन ग्रहेण तत् ? न किञ्चिदित्यर्थः ← (यो. दृ.स. १४८ वृत्ति) इति ।
=
( यो. दृ.स. १४७ - १४८) इति ।। ३२ ।।

द्वात्रिंशिका -२३/३२
=
तदुक्तं समाधितन्त्रेऽपि जाति - लिङ्गविकल्पेन येषाञ्च समयाऽऽग्रहः । तेऽपि न प्राप्नुवन्त्येव परमं पदमात्मनः ।। ← ( स.नं. ८९) इति । एवमेव शठतया लाभ - ख्यात्याद्यर्थं स्वपक्षसाधकयुक्तिप्रयोगोऽपि तत्त्वतोऽसग्रह एव । तदुक्तं पञ्चलिङ्गिप्रकरणे जिनेश्वरसूरिभिः सढयाइ पक्खसाहणजुत्ती वि असग्गहो मुणेयव्वो ← (पं. लिं. १३) इति । ततः शाठ्यादिना कुत्रापि न कदाग्रहः कार्य इति फलितमिति शम् ।।२३/३२।।
दृष्टिसंमोहतः स्वाऽन्यतन्त्रादी राग - रोषतः । चाऽऽनादिकालतो भ्रान्तः ततो रक्ष जिनेश्वर ! ।। १ ।। इति मुनियशोविजयविरचितायां नयलतायां कुतर्कग्रहनिवृत्तिद्वात्रिंशिकाविवरणम् ।।२३।।
ક્યાંય પણ આગ્રહ કરવો એ મુમુક્ષુઓ માટે અયોગ્ય છે. કેમ કે મોક્ષમાં પ્રાયઃ (= ક્ષાયોપશમિક આદિ) ધર્મોનો પણ ત્યાગ કરવાનો છે. આથી આ શુષ્કતર્કના કદાગ્રહથી સર્યું.’ (૨૩/૩૨)
विशेषार्थ :- धर्म के प्रहारनो छे. (१) डियात्म अने (२) गुणात्मा गुणात्मक धर्म त्र प्रहारे छे. (१) औपशभिङ, (२) क्षायोपशमिङ अने (3) क्षायिङ भोक्षमां द्वियात्मा सर्व धर्मो छूटी भय છે. ઔપમિક સમકિતાદિ તથા ક્ષાયોપશમિક ક્ષમા-નમ્રતા વગેરે તમામ ધર્મો પણ મોક્ષમાં છૂટી જાય છે. ફક્ત ક્ષાયિક ક્ષમા-નમ્રતા-કેવલજ્ઞાનાદિ ગુણો મોક્ષમાં રહે છે. આ હકીકતને ખ્યાલમાં રાખીને મૂળ ગાથામાં પ્રાયઃ શબ્દ લખેલો છે. આશય એ છે કે મોક્ષમાર્ગે આગળ વધવામાં સહાયભૂત એવા શિષ્ટાચારસદાચાર-પંચાચાર આદિ આચારધર્મ તથા ક્ષાયોપશમિક વગેરે આત્મગુણો પણ જો ઉપલી ભૂમિકામાં છોડવાના હોય તો મોક્ષમાર્ગબાધક એવા કુતર્કના હઠાગ્રહને અવશ્ય સૌપ્રથમ છોડી જ દેવો જોઈએ. કુતર્કનો વળગાડ છૂટે તો જ ગ્રંથિભેદ ક૨વાની યોગ્યતા આવે. માટે સમકિતની ઝંખના કરનારે કુતર્કના વળગાડથી ઝડપથી મુક્ત થવું એવો ઉપદેશ અહીં ધ્વનિત થાય છે. (૨૩/૩૨)

Page #118

• સ્મૃતિ સંજીવની )
१६१५ ૪ ૨૩- તર્કગ્રહનિવૃત્તિ બત્રીસીનો સ્વાધ્યાય છે (એ) નીચેના પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો. ૧. પ્રાપ્ત-અપ્રાપ્ત વિષયક વિકલ્પો અસાર કઈ રીતે છે તે સમજાવો. ૨. અતીન્દ્રિય વસ્તુ શાસ્ત્રગમ્ય નથી તે કઈ રીતે ? તે સમજાવો. ૩. બે પ્રકારની ભક્તિનું ફળ જણાવો. ૪. ત્રણ પ્રકારના બોધને દષ્ટાંત સહિત સમજાવો. ૫. સદનુષ્ઠાનના લક્ષણને વિસ્તારથી સમજાવો. ૬. ક્યુ અનુષ્ઠાન સંસાર માટે થાય છે ? ને કર્યું અનુષ્ઠાન મોક્ષ માટે થાય છે ? ૭. સર્વજ્ઞની દેશના જુદી જુદી કેમ હોય છે તે સમજાવો. ૮. અતીન્દ્રિય પદાર્થો હેતુવાદથી જ જણાતા નથી તેનું કારણ સમજાવો. (બી) નીચે યોગ્ય જોડણી કરો. ૧. શ્રુત
અમારામાનલજૂવાલા ૨. જાતિ
પરદ્રોહવિરતિ ૩. ધ્યાનનું ફળ
આગમ ૪. કુતર્ક
અવિદ્યાનિર્મિત સર્વજ્ઞ
ખોટાદૂષણ ૬. શીલ
સમાધિ ૭. વાદ
એક ૮. જ્ઞાનાવરણીયકર્મજનિત
પૂર્વપક્ષરૂપ (સી) ખાલી જગ્યા પૂરો. ૧. શ્રદ્ધાને માટે કાંટા સમાન વેદનાદાયક હોય તો તે ........... છે. (કુતર્ક, તર્ક, વિતર્ક) ૨. જે વિકલ્પમાં અર્થની મુખ્યતા હોય તેને ........... વિકલ્પ કહેવાય. (શબ્દ, અર્થ, ઉભય) ૩. અવેઘસંવેદ્યપદનાં વિજયથી ........ ની નિવૃત્તિ થાય છે. કુતર્ક, વાદ, પ્રતિવાદ) ૪. સદ્દગુરુસ્વરૂપ ......... દ્વારા કુતર્કગજેન્દ્રથી છોડાવાય છે. (મહાવત, સિંહ) ૫. સર્વજ્ઞરૂપે બ્રાહ્મણો વડે ......... જણાય છે. બ્રહ્મા, વિષ્ણુ, મહેશ્વર) ૬. ........ ને સર્વજ્ઞવચનની રૂચિથી કર્મનું લઘુપણ થાય છે. (અપુનબંધક, અચરમાવર્તી, સુકૃબંધક) ૭. ગ્રંથિથી રહિત હોય તેને ........... કહેવાય. (ગુરુ, દેવ, સજ્જન) ૮. બોધના ........ પ્રકાર છે. (૪, ૩, ૨).

Page #119

१६१६
(એ) નીચેના પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો.
૧. અસિદ્ધ, અનૈકાન્તિક અને વિરૂદ્ધ હેત્વાભાસ કોને કહેવાય ?
૨.
• દૃષ્ટિમાં સૂક્ષ્મતા લાવીએ •
# ૨૩- નયલતાની અનુપ્રેક્ષા
સ્વભાવવાદ સમજાવો.
યોગાચારમત શું છે તે જણાવી તેનું નિરાકરણ કરો ?
૩.
૪. સર્વજ્ઞ એક છે... કઈ રીતે તે સમજાવો ?
૫.
દેવતત્ત્વમાં કોઈ ભેદ નથી તેના માટે શાસ્રગર્ભિત યુક્તિ આપો. વિલક્ષણ અને અવિલક્ષણ ભક્તિનું સ્વરૂપ સમજાવો.
૬.
૭. સર્વજ્ઞની દેશનામાં ભેદ કેમ છે ? તેનું ત્રીજુ સમાધાન જણાવો. બે પ્રકાર સમજાવો.
૮. ધર્મ ૨ પ્રકારે છે. તે
(બી) નીચેના પ્રશ્નોના સંક્ષેપમાં જવાબ આપો.
૧. વાદ અને પ્રતિવાદ કોને કહેવાય ?
૨. સ્વભાવની વ્યુત્પત્તિ જણાવો.
૩. સર્વજ્ઞનો સંપૂર્ણતયા પરિચય અસર્વજ્ઞને ન હોય... તેનું કારણ જણાવો.
૪. અપુનર્બંધક વગેરે જુદી જુદી અવસ્થાવાળા હોવા છતાં એકજ છે તે દૃષ્ટાંત સહિત સમજાવો. દ્રવ્ય સદનુષ્ઠાન કોને કહેવાય ?
૫.
૬. અસંમોહજન્યક્રિયા શીઘ્ર મુક્તિને આપનાર કઈ રીતે થાય છે ?
૭. સાધકે કુતર્કનો આગ્રહ શા માટે છોડવો જોઈએ
૮. ભર્તૃહરિનો અભિપ્રાય જણાવો. (સી) ખાલી જગ્યા પૂરો.
૬.
૭.
૮.
૧. કુતર્કમાં છેલ્લો જવાબ
છે. (વિભાવ, સ્વભાવ, નસીબ)
૨.
૩.
એ વિચિત્ર ગ્રહ અને વળગાડ છે. (કદાગ્રહ, કુતર્ક, સુતર્ક) થી આત્માનો કચરો ધોવાઈ જાય છે. (તપ,ક્રિયા, સંયમ) શાસ્ત્રભેદ નથી કારણ કે નો ભેદ નથી. (વચન, શાસકર્તા, શાસ્ત્ર) જે દોષોથી મુક્ત હોય, તથા ઉત્કૃષ્ટગુણોથી યુક્ત હોય તેને
૪.
૫.
કહેવાય.
( છદ્મસ્થ, સર્વજ્ઞ, સંયમી)
એ દ્રવ્યરોગ અને ભાવરોગથી શૂન્ય છે. (સ્વર્ગ, મોક્ષ, ગતિ) નું નહિ. (કાર્ય, સાધન)
ની ભૂમિકાને લક્ષમાં રાખીને ઉપદેશ અપાય છે. (વક્તા, શ્રોતા, લોકો)
મહત્ત્વ સાધ્યનુ છે

द्वात्रिंशिका - २३
.........

Page #120

२४- सद्दृष्टि द्वात्रिंशिका

ચોવીસમી બત્રીસીની પ્રસાદી
सर्वं परवशं दुःखं सर्वमात्मवशं सुखम् || २४ / १९ ।। (पृ. १६६५ ) પરાધીન બધી ચીજ દુઃખરૂપ છે. જે સ્વાધીન છે તે બધું સુખ છે.

Page #121

ε
C

Page #122

• बोधनैर्मल्याभावकारणविमर्शः •
॥ अथ सदृष्टिद्वात्रिंशिका ॥२४॥ अनन्तरमवेद्यसंवेद्यपदजयात् कुतर्कनिवृत्तिर्भवति, सैव च विधेयेत्युक्तं, अथ तत्फलीभूताः सदृष्टीविवेचयन्नाहप्रत्याहारः स्थिरायां स्यादर्शनं नित्यमभ्रमम् । तथा निरतिचारायां सूक्ष्मबोधसमन्वितम् ।।१।।
प्रत्याहार इति । स्थिरायां दृष्टौ प्रत्याहारः स्यात् वक्ष्यमाणलक्षणः । तथा निरतिचारायां दर्शनं नित्यं अप्रतिपाति । सातिचारायां तु प्रक्षीणनयनपटलोपद्रवस्य तदुत्कोपाद्यनवबोधकल्प
नयलता * गहनो योगमार्गोऽयं प्रागाऽऽराधितवम॑नाम् । स्फुटं प्रकाशते चित्तेऽभ्रान्ताऽनुभवयोगतः ।।१।।
__ अथ तत्फलीभूताः = अवेद्यसंवेद्यपदजयलभ्यकुतर्कनिवृत्तिफलात्मिकाः सदृष्टीः स्थिराद्याः चतस्रः विवेचयन् ग्रन्थकार आह- 'प्रत्याहार' इति । निरतिचारायां क्षायिकौपशमिक-निरतिचारक्षायोपशमिकसम्यग्दर्शनोपेतायां स्थिरायां दर्शनं सच्छ्रद्धासङ्गत-शुद्धात्मादितत्त्वगोचरनिर्मलबोधलक्षणं अप्रतिपाति = स्वसामानाधिकरण्य-समानकालीनत्वसम्बन्धेन निरतिचारस्थिरादृष्टिनिष्ठाऽभावाऽप्रतियोगि भवति । न हि क्षायिकसम्यग्दर्शने औपशमिकदर्शने निरतिचारक्षायोपशमिकसम्यक्त्वे वा सति स्थिरायां दृष्टौ तत्त्वबोधगतनैर्मल्याऽभावः सच्छ्रद्धोपेततत्त्वबोधाऽभावो वा सम्भवति, यथाक्रमं तत्कारणीभूतयोरतिचाराऽनाचारयोर्विरहात् । सातिचारायां = शङ्का-काङ्क्षा-विचिकित्सादिलक्षणाऽतिचारोपेतक्षायोपशमिकसम्यग्दर्शनसहचरितायां तु स्थिरायां दृष्टौ प्रक्षीणनयनपटलोपद्रवस्य = प्रक्षीणा नयनपटलयोः तिमिर-काचकामलादिलक्षणा उपद्रवा यस्य स तथा तस्य प्राणिनः कालान्तरे तदुत्कोपाद्यनवबोधकल्पं = तिमिरादिप्रकोपादिप्रयुक्त
સદ્દષ્ટિદ્વાચિંશિક પ્રશ્નશ ફ આગલી ર૩ મી બત્રીસીમાં એવું જણાવવામાં આવ્યું કે “અવેદ્યસંવેદ્યપદ ઉપર વિજય મેળવવાથી કુતર્કની નિવૃત્તિ થાય છે અને તે કુતર્કનિવૃત્તિ જ કરવા જેવી છે.” હવે ૨૪ મી બત્રીસીમાં કુતર્કનિવૃત્તિના ફળસ્વરૂપે જે સદૃષ્ટિઓ પ્રાપ્ત થાય છે તેનું વિવેચન કરતા ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે –
હ સ્થિરા દૈષ્ટિનું વિવેચન ૪ ગાથાર્થ - નિરતિચાર સ્થિરા દૃષ્ટિમાં પ્રત્યાહાર નામનું યોગનું પાંચમું અંગ પ્રાપ્ત થાય છે. તથા ભ્રમ વિનાનું શાશ્વત દર્શન પ્રાપ્ત થાય છે. તે દર્શન સૂક્ષ્મબોધથી યુક્ત હોય છે. (૨૪/૧)
ટીકાર્થ :- યોગની પાંચમી દૃષ્ટિનું નામ સ્થિરા છે. આ દષ્ટિ અતિચાર વિનાની હોય છે. યમનિયમાદિ અષ્ટાંગ યોગમાં પાંચમું અંગ પ્રત્યાહાર છે. તે પાંચમી સ્થિરા દષ્ટિમાં પ્રાપ્ત થાય છે. પ્રત્યાહારનું લક્ષણ આ બત્રીસીના બીજા શ્લોકમાં કહેવાશે. સ્થિરા દૃષ્ટિમાં જે તત્ત્વદર્શન પ્રાપ્ત થાય છે તે નિત્ય હોય છે. એક વાર આવ્યા પછી તે તત્ત્વદર્શન ક્યારેય રવાના થતું નથી. આનું કારણ એ છે કે આ સ્થિરાદષ્ટિ પોતે જ નિરતિચાર છે. જો દૃષ્ટિ સાતિચાર હોય તો, જેમ કમળા વગેરે રોગના કારણે આંખના પડલ ઉપર પૂર્વે આવેલ પિત્ત-પીળાશ-તિમિર વગેરે ઉપદ્રવો જેના ક્ષીણ થઈ ગયા હોય તેવા માણસને કાલાન્તરે ફરીથી પિત્ત-પીળાશ-તિમિર વગેરે દોષોનો પ્રકોપ થતાં નજરની સ્પષ્ટતામાં ખામી १. हस्तादर्श '...दर्शनां नित्यविभ्रमां' इत्यशुद्धः पाठः । २. हस्तादर्श 'तदुक्ताऽपायाद्य....' इति पाठः ।

Page #123

१६१८
अतिचारकारणमीमांसा •
मपि भवति, तथाऽतिचारभावात्, रत्नप्रभायामिव धूल्यादेरुपद्रवः ।
द्वात्रिंशिका - २४/१
दृष्टिमालिन्यं यथा भवति तथैव येनाऽनन्तानुबन्ध्यादिकषायाद्याः क्षयोपशममानीतास्तस्य तत्तुल्यं तत्त्वबोधमालिन्यमन्दत्वाऽस्पष्टतादिकं अपि भवति, तथाऽतिचारभावात् = शङ्का-काङ्क्षाद्यतिचारलक्षणप्रकोपसद्भावात् । एतेन शङ्कादिसद्भावे मूलतः तत्त्वबोधोच्छेदकल्पना निरस्ता, यतो रत्नप्रभायां = प्रक्षीणमलस्य जात्यरत्नस्य कान्तौ धूल्यादेः आवरणस्य उपद्रवः इव तत्त्वबोधनैर्मल्ये शङ्काद्यतिचारोपद्रवो वर्तते । यथा जात्यरत्नोपरि धूल्यादिप्रक्षेपे तदीयप्रभा केवलमाच्छाद्यते न तु मूलतः सर्वथोच्छिद्यते तथैव शङ्का-काङ्क्षाद्यतिचारधूल्युपद्रवे तत्त्वबोधीयनिर्मलता केवलमाच्छाद्यते, न तु मूलतः सर्वथैवोच्छिद्य यथा धूल्यादिः जात्यरत्नप्रभां प्रत्येवोपद्रवः, न तु जात्यरत्नं प्रति तथैव शङ्काद्यतिचारः तत्त्वबोधनिर्मलतां प्रत्येवोपद्रवः, न तु तत्त्वबोधं प्रति । तत्त्वबोधस्तु तदानीमपि विद्यत एव । अत एव शङ्काद्या अतिचारत्वेन भण्यन्ते, न त्वनाचारतया इत्यवधेयम् ।
ननु प्रक्षीणमलस्य जात्यरत्नस्य प्रभायां बहिरङ्गस्य धूल्यादेरावरणस्योपद्रवः सम्भवतु, स्थिरायां दृष्टौ तु नाऽतिचारः सम्भवति, सर्वविरतावेव सञ्चलनोदय एवाऽतिचाराऽभिधानादिति शङ्काद्युपधायकमिथ्यात्वविपाकोदयतः सर्वथा नाश एव तस्याः भवेद्, मिथ्यात्वप्रदेशोदयस्य शङ्काद्यतिचारोपधायकत्वे तु क्षायोपशमिकसम्यग्दर्शनसहचरितायां स्थिरायां निरतिचारत्वं दुर्लभं स्यादिति चेत् ? मैवम्, यतः → 'सव्वे वि य अइयारा संजलाणं तु उदयओ होंति । मूलच्छेज्जं पुण होइ बारसहं कसायाणं ।।' ← ( आ.नि. ११२) इति आवश्यकनिर्युक्तिवचनात् यथा सञ्ज्वलनोदये सर्वविरतिरवाप्यते तत्रातिचाराश्च भवन्ति, एवं प्रत्याख्यानावरणोदये देशविरतिः तदतिचाराश्च, अप्रत्याख्यानाऽऽवरणोदये सम्यक्त्वं जायतां तदतिचाराश्च भवन्तु, न्यायस्य समानत्वात् । विचित्रो ह्युदयः कषायाणां, ततोऽसौ गुणलाभस्याऽप्रतिबन्धकः तदतिचाराणाञ्च निमित्तं भवति, सञ्ज्वलनोदयवदिति । अन्ये पुनराहुः सम्यक्त्व - देशविरत्यतिचाराः क्रमेण प्रथम-द्वितीयकषायोदयाद् भवन्ति, विचित्रो हि तदुदयः देशतः सर्वतश्च विराधनाया हेतुर्भवतीति मतद्वयमिदं पञ्चाशकवृत्तौ ( पञ्चा. १ / ९ वृ.) स्पष्टम् । न चैवमपि क्षायोपशमिकसम्यक्त्वसहचरितायाः तु तस्याः निरतिचारत्वं दुर्लभमेव, अतिचारनिमित्तस्याऽ प्रत्याख्यानावरणोदयस्य सत्त्वेन शिथिलमूलत्वादिति वाच्यम्, अतिचारनिमित्तस्याऽप्रत्याख्यानावरणकषायोदयस्य सत्त्वेऽपि शङ्काद्यकरणेऽतिचाराऽसम्भवात् । न हि निमित्तमस्त्येतावता मात्रेण नैमित्तिकं निष्पद्यते, अतिप्रसङ्गात् । केवलकर्मोदयवशत उत्थितुका
આવે, બરાબર ન દેખાય, ઝાંખું દેખાય, તેમ તથાવિધ શંકા-કાંક્ષા વગેરે અતિચારોના ઉપદ્રવના કારણે સાતિચાર દૃષ્ટિમાં તત્ત્વબોધમાં થોડી મલિનતા-અસ્પષ્ટતા મંદતા આવી જાય છે. જેમ નિર્મળ શ્રેષ્ઠ રત્નની ઉ૫૨ કોઈ બહારથી ધૂળ-કાદવ વગેરે નાંખે તો નિર્મળ રત્નની પ્રભા માટે તે ઉપદ્રવભૂત સાબિત થાય છે તેમ નિર્મળ બોધ ઉપર અતિચારરૂપ ધૂળનો ઉપદ્રવ સમજવો. અર્થાત્ ધૂળ જેમ નિર્મળ રત્નની કાંતિને ઢાંકે છે, પ્રભાને આવરે છે પણ તેનો નાશ કરવાની તાકાત તેનામાં નથી તેમ અતિચાર પણ બોધની નિર્મળતાને આવરે છે. પરંતુ તેનો સંપૂર્ણ નાશ કરવાની તાકાત અતિચાર-ધૂળમાં નથી હોતી. શંકા વગેરે અતિચારો લાગે કે ન લાગે પરંતુ સ્થિરા દૃષ્ટિમાં રહેલા સાધકનું તત્ત્વદર્શન-તત્ત્વવિનિશ્ચય

Page #124

• मिथ्यात्वाद्यनुबन्धविच्छेदविमर्शः • अभ्रमं = भ्रमरहितम् । तथा सूक्ष्मबोधेन समन्वितम् (=सूक्ष्मबोधसमन्वितम्) ।।१।। विषयाऽसम्प्रयोगेऽन्तःस्वरूपाऽनुकृतिः किल । प्रत्याहारो हृषीकाणामेतदायत्तताफलः ।।२।। मस्याऽपि शङ्कादेः निजनिर्विकल्पाऽसङ्ग-सहज-विशुद्धचैतन्यस्वरूपगोचरप्रबलपक्षपात-भेदविज्ञानपरिणतिभ्यां तत्कालमेव विघटने कुतोऽतिचारप्रसङ्गः ? इत्थमेव तथाभव्यत्वपरिपाकाऽन्तरङ्गपुरुषार्थादिवशेन मिथ्यात्वाद्यनुबन्धोच्छेदः क्रियते मुमुक्षुभिः । ____एतेन → उप्पण्णाऽणुप्पण्णा माया अणुमग्गतो निहंतव्वा । आलोयणणिंदण-गरहणाते ण पुणो वि बिइयं ति ।। 6 (नि.भा.३८६४, म.प्र.२१, म.वि.२२३) इति निशीथभाष्य-महाप्रत्याख्यानप्रकीर्णकमरणविभक्तिप्रकीर्णकाणां वचनमपि व्याख्यातम् । प्रकृते च → यदा तथाभव्यत्वपरिशुद्धिवशादत्यन्तमननुबन्धीभूतेषु मिथ्यात्वादिषु सम्यक्त्वादि प्रतिपद्यते तदाऽतिचाराणामसम्भव एव, अन्यथा प्रतिपत्ती तु स्युरप्यतिचाराः (ध.बि. ३/३७ वृत्ति) इति धर्मबिन्दुवृत्तिकृद्वचनमपि विभावनीयम् ।
स्थिरायां दृष्टौ शङ्कादिसत्त्वेऽसत्त्वे वा दर्शनं = आत्मादितत्त्वदर्शनं तु भ्रमरहितं = पूर्वोक्त (द्वा.द्वा.१८/१५ भाग-४ पृ.१२४२) भ्रान्तिलक्षणचित्तदोषशून्यं एव भवति, खेदोद्वेग-क्षेपोत्थानादिदोषत्यागाऽविनाभाविप्रशान्तवाहितादिबलेन ग्रन्थिभेदात्। तथा सूक्ष्मबोधेन = अवेद्यसंवेद्यपदवर्तिबोधगतस्थूलत्वाऽपेक्षसूक्ष्मत्वोपेतेन जीवादितत्त्वबोधेन समन्वितं, प्रागुक्तरीत्या (द्वा.द्वा.२२/२६ भाग-५, पृ.१५३४) सूक्ष्मबोधविघातकृदपायशक्तिमालिन्यवतः स्थूलबोधाऽवन्ध्यबीजस्याऽवेद्यसंवेद्यपदस्य सद्गुरु-कल्याणमित्रादियोग-सदागमाऽवबोधादिप्रसूतभेदविज्ञानगर्भप्रबलतरवैराग्यादिबलेन विजयात् । तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये → स्थिरायां दर्शनं नित्यं प्रत्याहारवदेव च । कृत्यमभ्रान्तमनघं सूक्ष्मबोधसमन्वितम् ।। 6 (यो.दृ.स.१५४) इति । अध्यात्मतत्त्वालोकेऽपि → प्रत्याहृतिस्तत्र भवेत् स्थिरायां रत्नप्रभाऽऽभं पटु दर्शनञ्च (अ.त.३/११९) इति, → आद्यामिमां सदृशमागतस्य सूक्ष्माऽवबोधो भ्रमवर्जितश्च ( (अ.त.३/१२०) इति चोक्तम् ।।२४/१।। स्याश्य विपासवाणो = श्रान्त = पूर्व (au.१८/१५ भाग-४, पृ.१२४२) ४९॥वेल. अमोषथी प्रस्त थती नथी. तेम ४ ते तत्पशन सूक्ष्मणोपथी युति होय छे. (२४/१)
વિશેષાર્થ - પાંચમી સ્થિરા દષ્ટિ પ્રન્થિભેદ કરીને સમ્યગ્દર્શન મેળવનારા જીવોને જ હોય છે. ક્ષાયિક સમકિતી પાસે નિરતિચાર સ્થિર દૃષ્ટિ હોય છે. ક્ષાયોપથમિક સમ્યગ્દર્શનવાળા જીવોની પાસે સાતિચાર સ્થિરા દૃષ્ટિ હોય છે. શંકાદિ અતિચાર લાગે તો તત્ત્વબોધની નિર્મળતામાં/વિશદતામાં ફરક પડી જાય ખરો. પરંતુ આત્માદિ તત્ત્વનો બોધ મૂળમાંથી સંપૂર્ણતયા ઉચ્છેદ ન પામે. યોગના આઠ અંગમાંથી પ્રત્યાહાર નામના પાંચમાં અંગની પ્રાપ્તિ દૃષ્ટિમાં થાય. અહીં ખેદાદિ આઠ દોષમાંથી પૂર્વે (au.१८/१५ भाग-४, पृ.१२४२) बतावे श्रम = प्रान्ति नामनी पायमो होष २वाना थाय छे. અદ્વેષ વગેરે આઠ ગુણોમાંથી પાંચમો સૂક્ષ્મ બોધ નામનો ગુણ અહીં પ્રાપ્ત થાય છે. બાકીની વિગત ટીકાર્થમાં સ્પષ્ટ છે. (૨૪/૧) હવે પ્રત્યાહારનું ગ્રન્થકારશ્રી નિરૂપણ કરે છે.
હ પ્રત્યાહારનો પરિચય ગાથાર્થ - વિષયોનો સંપ્રયોગ ન થતાં ચિત્તનિરોધસ્વરૂપને અનુસરવું તે ખરેખર ઈન્દ્રિયોનો પ્રત્યાહાર

Page #125

१६२०
• जैनदर्शने दर्शनान्तरे च प्रत्याहारस्वरूपम् • द्वात्रिंशिका-२४/२ विषयेति । विषयाणां = चक्षुरादिग्राह्याणां रूपादीनां असंप्रयोगे = तद्ग्रहणाऽऽभिमुख्यत्यागेन स्वरूपमात्राऽवस्थाने सति (=विषयासम्प्रयोगे) अन्तःस्वरूपाऽनुकृतिः = चित्तनिरोधनिरोध्यतासम्पत्तिः किल हृषीकाणां चक्षुरादीनामिन्द्रियाणां प्रत्याहारः । यत उक्तं- “स्वविषयाऽसंप्रयोगे चित्तस्वरूपाऽनुकार
प्रत्याहारं व्याख्यानयति- 'विषयेति ।
रूपादीनां विषयाणां → 'नैव किञ्चित् करोमी ति युक्तो मन्येत तत्त्ववित् । पश्यन् शृण्वन् स्पृशन् जिघ्रन्नश्नन् गच्छन् स्वपन श्वसन् ।। - (भ.गी.५/८) इति भगवद्गीतोक्तरीत्या यद्वा → रूपं कान्तं पश्यन्नपि शृण्वन्नपि गिरं कलमनोज्ञाम् । जिघ्रन्नपि च सुगन्धीन्यपि भुजानो रसान् स्वादून् ।। भावान् स्पृशन्नपि मृदूनवारयन्नपि चेतसो वृत्तिम् । परिकलितौदासीन्यः प्रणष्टविषयभ्रमो नित्यम् ।। बहिरन्तश्च समन्तात् चिन्ता-चेष्टापरिच्युतो योगी । - (यो.शा.१२/२३-२४-२५) इति योगशास्त्रोक्तपद्धत्या तद्ग्रहणाऽऽभिमुख्यत्यागेन = रूपाद्युपभोगप्रयत्नपरिहारेण हृषिकाणां स्वरूपमात्राऽवस्थाने = निजनिरुपाधिकनिष्कल-स्वच्छ-प्रशान्तैकस्वरूपप्रतिष्ठाने सति चक्षुरादीनामिन्द्रियाणां चित्तनिरोधनिरोध्यतासम्पत्तिः = अन्तःकरणवृत्तिनिरोधाऽविनाभाविनिरोधार्हतोपलब्धिः किल प्रत्याहार उच्यते । यत उक्तं पतञ्जलिना योगसूत्रे'स्वेति । अत्र राजमार्तण्डव्याख्या एवम् → इन्द्रियाणि विषयेभ्यः प्रतीपमाह्रियन्तेऽस्मिन्निति प्रत्याहारः । ‘स च कथं निष्पद्यते?' इत्याह- चक्षुरादीनामिन्द्रियाणां स्वविषयो रूपादिः तेन सम्प्रयोगः = तदाऽऽभिमुख्येन वर्तनं, तदभावः = तदाभिमुख्यं परित्यज्य स्वरूपमात्रेऽवस्थानम् । तस्मिन् सति चित्तस्वरूपमात्राऽनुकारीणीन्द्रियाणि भवन्ति, यतः चित्तमनुवर्तमानानि मधुकरराजमिव मधुमक्षिकाः सर्वाणीन्द्रियाणि प्रतीयन्ते । अतः चित्तनिरोधे तानि प्रत्याहृतानि भवन्ति । तेषां तत्स्वरूपाऽनुकारः प्रत्याहार उक्तः - (यो.सू.२/ ५४ वृ.रा.मा.) इति ।
प्रकृते मणिप्रभावृत्तिस्तु → शुद्धचित्तस्य शब्दादिभिः स्वविषयैरसम्प्रयोगे सति = वैराग्याद् विषयेभ्यो वियुज्य तत्त्वाऽभिमुखे सतीति यावद्, इन्द्रियाणां चक्षुरादीनां यः चित्तस्य स्वरूपाऽनुकारः स्वविषयाऽसम्प्रयोगेन तत्त्वाऽभिमुखरूपः स प्रत्याहारः, इन्द्रियाणि विषयेभ्यः प्रातिलोम्येनाऽऽह्रियन्तेऽस्मिन्निति व्युत्पत्तेः । इन्द्रियाणां विषयशूराणां चित्तवत् तत्त्वाऽऽभिमुख्यं नास्तीति द्योतनार्थ इवशब्दः । यथा मक्षिका मधुकरराजं चलन्तमनुचलन्ति स्थितमनुस्थिता भवन्ति तथा चित्तानुसारीणीन्द्रियाणि चित्तनिरोधेनैव निरुध्यन्ते, न यत्नान्तरेणेति तात्पर्यम् - (म.प्र.२/५४) इत्येवं वर्तते ।
जैनदर्शनाऽनुसारेण तु शब्दादिविषयाणामप्राप्तानां निरोधः, कर्णादिगोचरमागतेषु चेष्टाऽनिष्टेषु तेषु वायेतो छ. तेनुं ३५ हन्द्रियोन नियंत्र. छ. (२४/२)
ટીકાર્ય :- ચક્ષુ વગેરે ઈન્દ્રિયોથી ગ્રાહ્ય એવા રૂપ વગેરે વિષયોનો અનુભવ કરવાની અભિમુખતાતત્પરતા છોડીને ઈન્દ્રિયો માત્ર પોતાના સ્વરૂપમાં અવસ્થાન કરે ત્યારે ચિત્તનિરોધ જેવી ઈન્દ્રિયનિરોધયોગ્યતા પ્રાપ્ત થાય તે જ ખરેખર ચક્ષુ વગેરે ઈન્દ્રિયોનો પ્રત્યાહાર છે. કારણ કે યોગસૂત્રમાં જણાવેલ છે કે ‘ઈન્દ્રિયોનો પોતાના વિષય સાથે સંપ્રયોગ ન થતાં ઈન્દ્રિયો જાણે કે ચિત્તના સ્વરૂપને અનુસરે છે. તે ઈન્દ્રિયોનો પ્રત્યાહાર કહેવાય છે.” १. हस्तादर्श 'विषया...' इति त्रुटितः पाठः ।

Page #126

१६२१
• पञ्चविध-प्रत्याहारस्वरूपम् • इवेन्द्रियाणां प्रत्याहारः" इति (यो.सू.२-५४) । कीदृशोऽयमित्याह- एतदायत्तताफलः = इन्द्रियवशीकरणैकफलः । अभ्यस्यमाने हि प्रत्याहारे तथाऽऽयत्तानीन्द्रियाणि भवन्ति यथा 'बाह्यविषयाऽभिमुखतां राग-द्वेषनिग्रहः प्रत्याहारः कथ्यते । तदुक्तं ओघनियुक्तिभाष्ये → इंदियविसयनिरोहो पत्तेसु वि रागदोसनिग्गहणं 6 (ओ.नि.भा.१६७) इति । आचाराङ्गसूत्रे तु → न सक्का न सोउं सद्दा सोतविसयमागया। रागदोसा उ जे तत्थ, ते भिक्खू परिवज्जए ।। न सक्का रूवमदटुं, चक्खुविसयमागयं । रागदोसा उ जे तत्थ, ते भिक्खू परिवज्जए ।। न सक्का गर धमग्घाउं, नासाविसयमागयं । रोगदोसा उ जे तत्थ, ते भिक्खू परिवज्जए ।। न सक्का रसमस्साउं, जिहाविसयमागयं । रोगदोसा उ जे तत्थ, ते भिक्खू परिवज्जए ।। न सक्का फासमवेएउं, फासविसयमागयं । रागदोसा उ जे तत्थ, ते भिक्खू परिवज्जए ।।
6 (आचा.२।३।१५।१३१-१३५) इत्येवं प्रतीन्द्रियं प्रत्याहारस्वरूपमेवाऽऽवेदितमित्यवधेयम् । दशवैकालिकनियुक्तौ → सद्देसु अ रूवेसु अ गंधेसु रसेसु तह य फासेसु । न वि रज्जइ न वि दुस्सइ एसा खलु इंदियप्पणिही ।। (द.वै.नि.२९५) इत्येवमिन्द्रियप्रणिधिपदेन प्रत्याहार एवोक्त इत्यप्यनुसन्धेयं स्व-परतन्त्रपदार्थसमन्वयदक्षैर्यथागमम् । अध्यात्मतत्त्वालोकेऽपि → समाहृतिर्याऽर्थत इन्द्रियाणां प्रत्याहृतिः सा परिवेदितव्या 6 (अ.त. ३/१२०) इत्युक्तम् ।
अमृतनादोपनिषदि → शब्दादिविषयाः पञ्च मनश्चैवाऽतिचञ्चलम् । चिन्तयेदात्मनो रश्मीन् प्रत्याहारः स उच्यते ।। ( (अ.नादो. ५) इत्येवं प्रत्याहार उक्तः ।
योगतत्त्वोपनिषदि तु → इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यो यत्प्रत्याहरणं स्फुटम् ।। योगी कुम्भकमास्थाय प्रत्याहारः स उच्यते । यद्यत्पश्यति चक्षुर्ध्या तत्तदात्मेति भावयेत् ।। - (यो.त. ६८-६९) इत्यादिरूपेण प्रत्याहारो निरूपितः । → चित्तस्याऽन्तर्मुखीभावः प्रत्याहारस्तु सत्तमः 6 (त्रि.ब्रा. ३०) इति तु त्रिशिखिब्राह्मणोपनिषदि दृश्यते । → विषयेभ्य इन्द्रियार्थेभ्यो मनोनिरोधनं = प्रत्याहारः - (मं.बा.१ १५) इति मण्डलब्राह्मणोपनिषदि । प्रकृते → चरतां चक्षुरादीनां विषयेषु यथाक्रमम् । यत् प्रत्याहरणं तेषां प्रत्याहारः स उच्यते ।। 6 (यो.चू.१२०) इति योगचूडामण्युपनिषद्वचनमपि स्मर्तव्यम् । तेजोबिन्दूपनिषदि तु → विषयेष्वात्मतां दृष्ट्वा मनसश्चित्तरञ्जकम् । प्रत्याहारः स विज्ञेयोऽभ्यसनीयो मुहुर्मुहुः ।।
(ते.बिं.१९३४) इत्येवं प्रत्याहारो व्याख्यातः । वेदान्तानुसारेण प्रत्याहारस्वरूपं शङ्कराचार्येण अपरोक्षानुभूतौ → विषयेष्वात्मतां दृष्ट्वा मनसश्चिति मज्जनम् । प्रत्याहारः स विज्ञेयोऽभ्यसनीयो मुमुक्षुभिः ।। ( (अपरो.१२१) इत्येवमुक्तम् । ___शाण्डिल्योपनिषदि तु → अथ प्रत्याहारः । स च पञ्चविधः । (१) विषयेषु विचरतां इन्द्रियाणां बलादाहरणं = प्रत्याहारः । (२) यद्यत्पश्यति तत्सर्वमात्मेति प्रत्याहारः । (३) नित्यविहितफलत्यागः = प्रत्याहारः। (४) सर्वविषयपराङ्मुखत्वं प्रत्याहारः । (५) अष्टादशसु मर्मस्थानेषु क्रमाद् धारणं = प्रत्याहारः - (शां.उप.१ ।६९) इत्यादिरूपेण पञ्चविधः प्रत्याहार उक्तः सोऽपीह यथातन्त्रमनुयोज्यो
પ્રત્યાહાર કેવો છે ? એ શંકાનું સમાધાન આપતા ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે ઈન્દ્રિયપ્રત્યાહારનું ફળ એક માત્ર ઈન્દ્રિયોનું નિયમન છે. પ્રત્યાહારનો અભ્યાસ કરવામાં આવે તો ઈન્દ્રિયો તે રીતે સ્વાધીન १. हस्तादर्श ‘बाह्यनीयमा...' इत्यशुद्धः त्रुटितः पाठः ।

Page #127

१६२२ • सत्त्वापत्ति - विलापिनीभूमिकयोः समवतारः • द्वात्रिंशिका -२४/२ नीयमानान्यपि न यान्तीति । तदुक्तं- “ ततः परमा वश्यतेन्द्रियाणामिति” (यो.सू.२-५५) ।।२।। ऽवहितमानसैः । जाबालदर्शनोपनिषदि तु देहे स्वात्ममतिं विद्वान् समाकृष्य समाहितः । आत्मनाऽऽत्मनि निर्द्वन्द्वे निर्विकल्पे निरोधयेत् ।। प्रत्याहारः समाख्यातः साक्षाद् वेदान्तवादिभिः । ← ( जा. दर्श.७/ १३-१४) इत्येवं तल्लक्षणमुक्तमित्यनुस्मर्तव्यम् ।
दर्शितप्रत्याहारोपायभूतस्वरूपाऽवस्थानसिद्ध्या स्थिरायां दृष्टौ पूर्वं ( द्वा. द्वा.२०/२७ भाग-५ पृ.१४०१) संन्यासगीतासंवादेनोद्दिष्टा सप्तविधकर्मयोगसम्बन्धिनी शुभेच्छा - विचारणा-तनुमानसीभूमिकोत्तरकालिकी भूमिकात्रितयाऽभ्यासाच्चित्तेऽर्थविरतेर्वशात् । सत्त्वात्मनि स्थिते शुद्धे सत्त्वाऽऽपत्तिरुदाहृता ।। ← ( वरा.४/६, रा.गी. ७/८) इति विराहोपनिषद् -रामगीताव्यावर्णितस्वरूपा सत्त्वापत्तिनाम्नी चतुर्थी कर्मयोगभूमिकाऽप्यत्र निराबाधमाविर्भवतीत्यवधेयं पूर्वापराऽवधारणकुशलैः स्व- परतन्त्रसमवतारकामिभिर्मध्यस्थैः । एतेन → भूमिकात्रितयाभ्यासात् चित्ते तु विरतेर्वशात् । सत्त्वात्मनि स्थिते शुद्धे सत्त्वापत्तिरुदाहृता ।। ← (महो. ५/ ३०) इति महोपनिषत्कारिकोक्ता चतुर्थी ज्ञानयोगभूमिकाऽप्यनाविलमेवाऽवतारिता । एवमेव विलापिनी चतुर्थी स्याद् वासनाविलयात्मिका ← ( अन्न. ५/८२ ) इति अन्नपूर्णोपनिषदुक्ता चतुर्थी भूमिकाऽप्यत्राऽवतारिता द्रष्टव्या, अवेद्यसंवेद्यपदवासनाप्रविलयात् ।
प्रत्याहारफलोपदर्शने योगसूत्रसंवादमाह - 'तत' इति । अत्र मणिप्रभाव्याख्या → अनिषिद्धविषयसेवाविषये तन्त्रत्वं विना स्वेच्छया भोगः, राग-द्वेषाऽभावे सुख-दुःखाऽनुत्पादकं शब्दादिदर्शनमिन्द्रियाणां वश्यता सा न परमा विषयाऽऽशीविषयोगात् । या तु विषयैः स्वाभिमुखं नीयमानानामपीन्द्रियाऽबलानां तत्त्वपतिव्रतात्वेन विषयेष्वत्यन्तमप्रतिपत्तिः रावणेन स्वाभिमुख्यं नीयमानाया अपि श्रीसीतायाः श्रीरामव्रतत्वेन राक्षसाऽधमाऽप्रतिपत्तिवत् सा परमेति जैगीषव्यः ( ऋषिराह ) । प्रत्याहारादिन्द्रियाणां परमा वश्यता भवतीत्यर्थः ← (यो.सू.२ / ५५ म. प्र. ) इत्येवं वर्तते । तदुक्तं विष्णुपुराणेऽपि
शब्दादिष्वनुरक्तानि निगृह्याऽक्षाणि योगवित् । कुर्याच्चित्तानुकारीणि प्रत्याहारपरायणः || वश्यता परमा तेन जायते निष्कलात्मनाम् । इन्द्रियाणामवश्यैः तैर्न योगी योगसाधकः ।।
← (वि.पु.६/७/४३-४४) इति । अमृतनादोपनिषदि कपिलदेवहूतिसंवादे च प्राणायामैर्दहेद्दोषान्धारणाभिश्च किल्बिषान् । प्रत्याहारेण संसर्गान्ध्यानेनानीश्वरान्गुणान् ।। ← (अमृ. ८,क.दे.सं.४/११) इत्येवं प्राणायामादिफलमुक्तं तदपीहाऽनुसन्धेयम् ।
यदपि ब्रह्मविद्योपनिषदि मनोऽप्यन्यत्र निक्षिप्तं चक्षुरन्यत्र पातितम् । तथापि योगिनां योगो ह्यविच्छिन्नः प्रवर्तते ।। ← ( ब्र.वि. ४४ ) इत्युक्तं तदपि प्रत्याहारफलतयाऽनुयोज्यं यथातन्त्रम् । विकारं मानसं योगी प्रत्याहारेण मुञ्चति ← ( यो चू. १०९) इति योगचूडामण्युपनिषद्वचनमप्यत्रावधेयम् ।
प्रकृते च स्थिरायां दृष्टौ अविरतसम्यग्दृशः देशविरतस्य चाऽविरुद्धशब्दादिप्रतिपत्तिरूपा अपरमा इन्द्रि - यवश्यता प्रत्याहारफलत्वेन ज्ञेया, सर्वविरतस्य चोपदर्शिता परमा इन्द्रियवश्यतेति विवेकः ।। २४/२ ।। થાય છે કે ઈન્દ્રિયોને બાહ્ય વિષયોની અભિમુખ લઈ જવામાં આવે તો પણ તે બહારમાં જતી નથી. તેથી તો યોગસૂત્રમાં કહેલ છે કે ‘પ્રત્યાહારથી ઈન્દ્રિયોમાં પ્રકૃષ્ટ નિયંત્રણ આવે છે.’ (૨૪/૨)

Page #128

सम्यग्दृष्टिः नित्यमुद्विग्नः
१६२३
अतो ग्रन्थिविभेदेन विवेकोपेतचेतसाम् । त्रपायै भवचेष्टा स्याद् बालक्रीडोपमाऽखिला । । ३ । । प्रत्याहारात् ग्रन्थिविभेदेन विवेकोपेतचेतसां भवचेष्टाऽखिला चक्रवर्त्यादिसुखरूपाऽपि बालक्रीडोपमा' = बालधूलीगृहक्रीडातुल्या, प्रकृत्यसुन्दरत्वाऽस्थिरत्वाभ्यां त्रपायै
અતઃ =
•
प्रत्याहारप्रभावमाह- ‘अत' इति । ग्रन्थिविभेदेन हेतुना विवेकोपेतचेतसां Sसाराऽशुचि-देह-गेह-स्नेहादिविविक्तध्रुवाऽऽनन्दमयाऽऽत्मबोधभाविताऽन्तःकरणानां,
•
નિરાધાર-નડ-વિનશ્ચરા
योगदृष्टिसमुच्चये
शिष्टं स्पष्टम् । तदुक्तं बालधूलीगृहक्रीडातुल्याऽस्यां भाति धीमताम् । तमोग्रन्थिविभेदेन भवचेष्टाऽखिलैव हि । । मायामरीचिगन्धर्वनगरस्वप्नसन्निभान् । बाह्यान् पश्यति तत्त्वेन भावान् श्रुतविवेकतः ।। ← (यो.दृ.स. १५५/१५६) इति । अध्यात्मतत्त्वालोकेऽपि प्रत्याहृतेर्ग्रन्थिविभेदनेन स्फुरद्विवेकोज्ज्वलमानसानाम् । संसारचेष्टा प्रतिभाति बालधूलीगृहक्रीडनसन्निभैव ।। ← ( अ.त. ३ / १२१) इत्युक्तम् । अविरतसम्यग्दृष्टिमधिकृत्य पञ्चलिङ्गिप्रकरणे अपि
बालोहधूलिगिहिरमणसंनिभं तस्स सव्वमाभाइ
11
। देविंदचक्कवट्टणाइपयमद्धुयमवस्सं इय सव्वत्थ असरणं अनंतदुहभायणंमि संसारे । अप्पाणं मन्नतो निच्चुव्विग्गो महादुक्खं ।।
૨. હસ્તાવશે ‘વાલક્રીડોપમા' કૃતિ પર્વ ક્રિરુત્તમ્

વિશેષાર્થ :- અનાદિ કાળથી ઈન્દ્રિયો માતેલા સાંઢ જેવી બળવાન થઈને બાહ્ય વિષયોમાં સતત ભટકે છે. ઈન્દ્રિયોની આ બહિર્મુખતા છૂટે તો ઈન્દ્રિયો અંતર્મુખ બને, પોતાના સ્વરૂપને સન્મુખ બને. તેવી અવસ્થામાં ચિત્તનો નિરોધ થાય છે. ચિત્તનો નિરોધ થતાં ઈન્દ્રિયો પણ નિરોધયોગ્ય બને છે. જો કે ચિત્ત જે રીતે તત્ત્વને સન્મુખ બને છે તેમ ઈન્દ્રિયો કાંઈ પરમાર્થથી તત્ત્વને અભિમુખ બનતી નથી. પરંતુ તેના જેવી અવસ્થા ઈન્દ્રિયોમાં આવે છે. માટે યોગસૂત્રમાં ‘વ’ શબ્દ પ્રયોજેલો છે. ઈન્દ્રિયોની ઉપરોક્ત અવસ્થા પ્રત્યાહાર કહેવાય છે. સ્થિરા દૃષ્ટિમાં રહેલા સમ્યગ્દર્શનવાળા સાધક જીવો વિષયોની અસારતા વિચારીને ઈન્દ્રિયો ઉપર તે રીતે અંકુશ મેળવે છે કે ઈન્દ્રિયોના ઊંચામાં ઊંચા વિષયો ઉપસ્થિત થવા છતાં ઈન્દ્રિયો ત્યાં જવા તૈયાર થતી નથી. જેમ બિલાડીની સમક્ષ દૂધની તપેલી મૂકેલી હોય પણ જેવી બિલાડી દૂધ પીવા જાય કે બાજુમાં છૂપાયેલો માણસ લાકડી મારે. થોડી-થોડી વારે દૂધ પીવા આવતી બિલાડી અવારનવાર લાકડીનો માર ખાઈને ત્રાસી જાય પછી બિલાડીની સામે દૂધની તપેલી મૂકવામાં આવે તો પણ બિલાડી દૂધ પીવા તૈયાર થતી નથી. આ રીતે સમકિતી જીવો પાંચમી દૃષ્ટિમાં રહેલા હોય ત્યારે તે રીતે વિષયના દારુણ પરિણામ, વિષયની ક્ષણભંગુરતા-અસારતા-તુચ્છતા વિચારે છે કે ઈન્દ્રિયોને પોતાના વિષયમાં દોડી જવાની વૃત્તિ ઊભી થતી નથી. તે રીતે આત્માને ભાવિત કરે છે. પાંચમી દૃષ્ટિમાં રહેલા જીવો પ્રત્યાહાર સ્વરૂપ એક વિશિષ્ટ કોટિની સિદ્ધિને આત્મસાત્ કરે છે. (૨૪/૨)
* સાંસારિક ચેષ્ટા ધૂલીક્રીડાતુલ્ય
ગાથાર્થ :- ગ્રન્થિભેદથી વિવેકસંપન્ન ચિત્તવાળા જીવોને પ્રત્યાહારના લીધે તમામ સાંસારિક ચેષ્ટા બાલક્રીડાસમાન લજ્જા માટે થાય છે. (૨૪/૩)
ટીકાર્થ :- ગ્રન્થિનો વિશેષ પ્રકારે ભેદ થવાથી વિવેકસંપન્ન ચિત્તવાળા સાધકોને પ્રત્યાહારના કારણે ચક્રવર્તી વગેરેના ભોગસુખસ્વરૂપ પણ તમામ સાંસારિક પ્રવૃત્તિ નાના છોકરા ધૂળના ઘર બનાવવાની રમત કરે તેવી લાગે છે. સઘળી સાંસારિક પ્રવૃત્તિ સ્વભાવથી જ ખરાબ અને વિનશ્વર હોવાના કારણે
=
।

Page #129

१६२४
स्यात् ।।३।।
• स्थिरायां सम्यगाजीविकासमवतारः •
द्वात्रिंशिका -२४/३
← (पं.लि. ४७/४८) इत्येवं यदुक्तं तदप्यत्रानुसन्धेयं यथागमम् । एतेन निशामयति निःशेषमिन्द्रजालोपमं जगत् स्पृहयत्यात्मलाभाय गत्वाऽन्यत्राऽनुतप्यते ।। ← ( इष्टो. ३९) इति इष्टोपदेशवचनमपि व्याख्यातम् ।
इदञ्चात्रावधेयम्-तृष्णादिवर्धकभवाभिनन्दित्वदोषोच्छेदेन ग्रन्थिभेदपूर्वं चेतोविमुक्तिः सम्पद्यते ग्रन्थिभेदोत्तरं च तारतम्यशालिनी प्रज्ञाविमुक्तिः मिथ्यादर्शनविलयादिप्रयुक्तोदयते । स्थिरायामवस्थितो योगी ताभ्यां विमुक्तिभ्यां सम्यगालोचयति भवस्वरूपादिकमभ्रान्ततया अपुनर्बन्धकादपि सूक्ष्मतरम् । अत एव न भोगसुखकृते मिथ्याऽऽजीविकामस्यामवस्थितोऽवलम्बते । ततश्च शाक्यपुत्रोक्ताऽष्टाङ्गिकमार्गगता सम्यगाऽऽजीविकाऽप्यत्रानाविलैव । तदुक्तं मज्झिमनिकाये दीघनिकाये च कतमो च, भिक्खवे, सम्माआजीवो ? इध, भिक्खवे, अरियसावको मिच्छाआजीवं पहाय सम्माआजीवेन जीवितं कप्पेति। अयं वृच्चति, भिक्खवे, सम्माआजीवो ← ( दी. नि. २।९।४०९, म.नि. भाग - १/१/१०/१३५, सत्यविभङ्गसूत्र३ ।४ ।११ ।३७५ ।पृष्ठ-३०० ) इति । मज्झिमनिकाये महाचत्वारिंशत्कसूत्रे कुहना, लपना, नेमित्तिकता, निप्पेसिकता, लाभेन लाभं निजिगीसनता- अयं भिक्खवे ! मिच्छाआजीवो ← (म.नि.३ ।२ । ७ । १४० ) इत्येवमुपवर्णिता मिथ्याऽऽजीविका न स्वरसतः सम्यग्दर्शनशालिनि सम्भवति । न हि प्रज्ञादोषविमुक्तो मिथ्याऽऽजीविकामुपजीवति स्वरसतः, अन्यथा तत्त्वहान्यापत्तेः । भोगे प्रकृतिसुन्दरत्व-स्थिरत्वादिभानं तु मिथ्याऽऽजीविकादिप्रयोजकं महामोहविलसितमित्याकूतम् । तदुक्तं योगसारप्राभृते → गन्धर्वनगराऽऽकारं विनश्वरमवास्तवम् । स्थावरं वास्तवं भोगं बुध्यन्ते मुग्धबुद्धयः ।। ← (यो.सा. प्रा. ९ / १५ ) इति । तच्चात्र न सम्भवति, यतोऽस्यां दृष्टौ प्रलीनो महामोहराजः, उच्चाटितो महामिथ्यादर्शनपिशाचः, सञ्चूर्णिता अविद्याविकल्पाः, निरस्तो विषयतृष्णाऽनुबन्धः, निर्वासिता महामूढता, विपाटिता मकरध्वजगोचरा उपादेयता, निर्भिन्ना राग-द्वेषादयः, प्रज्ञया साक्षात्कृता आश्रवाः । अत एव न तत्र लीयतेऽसौ किन्तु साक्षिभावमव-लम्बते यथासामर्थ्यम् । बौद्धदर्शनाभिप्रेतः तात्त्विकः कायसाक्षी योगी परमार्थतः स्थिरायां सम्पद्यते (मज्झिमनिकाय- कीटागिरिसुत्त - २ २ १० । १८२ ) । मज्झिमनिकायदर्शितानि उपशमसम्बोधिगामीनि श्रद्धा-वीर्य- स्मृति-समाधि-प्रज्ञाबलानि प्रभवन्त्यस्यां वस्तुगत्येत्यवधेयम् (म.नि. महासकुलुदायिसुत्त - २ । ३७ ।२४७) । इत्थञ्च →
पाणच्चये वि न कुणइ जत्तो जिणसासणस्स उड्डाहो' । गुणिणो बहुमाणपरो दाराइसु सिढिलपडिबंधो।। संसारियअब्भुदये न मुणि हरिसं, असंजमे धणियं । वट्टन्तो परितप्पइ, मुणइ उवादेयमह धम्मं ।। चेइय- जइसूवजुज्जइ जत्तियमत्तं तदेव सहलं ति । अन्नमणत्थमणत्थस्स वड्ढयं मुणइ निच्वंपि ।। ← (पं.लि. २९/३०/३१ ) इति पञ्चलिङ्गिप्रकरणोक्ता सम्यग्दृष्टिदशाऽपि स्थिरायामनुसन्धेया मनीषिभिः यथागमम् ।। २४ / ३ ।।
પાંચમી દૃષ્ટિમાં રહેલા જીવને પોતાની તથાવિધ સાંસારિક પ્રવૃત્તિ લજ્જાસ્પદ લાગે છે. (૨૪/૩) વિશેષાર્થ :- ગ્રન્થિભેદના કારણે પાંચમી દૃષ્ટિમાં રહેલા જીવોમાં તથાવિધ બળવાન વિવેકદૃષ્ટિ ઊભી થયેલી હોય છે તેમ જ પ્રત્યાહાર નામનું યોગાંગ પ્રાપ્ત થયેલ હોય છે. તેથી બિનજરૂરી ભોગસુખ

Page #130

• परंज्योतिः परं तत्त्वम् •
१६२५ तत्त्वमत्र परञ्ज्योतिर्जस्वभावैकमूर्तिकम् । विकल्पतल्पमारूढः शेषः पुनरुपप्लवः ॥४॥
तत्त्वमिति । अत्र = स्थिरायां ज्ञस्वभाव एका मूर्तिर्यस्य तत्तथा (=ज्ञस्वभावकमूर्तिकम), ज्ञानादिगुणभेदस्याऽपि व्यावहारिकत्वात् । परंज्योतिः आत्मरूपं तत्त्वं परमार्थसत् ।
_ 'भवयोगस्याऽखिलस्याऽपारमार्थिकत्वे किं पारमार्थिकं तत्त्वम् ?' इत्याशङ्कायामाह- 'तत्त्वमिति । ज्ञानादिगुणभेदस्याऽपि = मत्यादिज्ञान-क्षायोपशमिकादिदर्शन-छेदोपस्थापनीयादिचारित्रगुणभेदस्याऽपि कादाचित्कत्व-सोपाधिकत्वाभ्यां व्यावहारिकत्वात् न पारमार्थिकत्वम् । परंज्योतिः आत्मरूपं = ध्रुवात्मैकस्वरूपं परमार्थसत्, सदा तथाभावात् । शुद्धनिश्चयनयतो ध्रुवनिर्विकल्पैकचैतन्यमात्मस्वरूपमसम्मोहनिबन्धनमनावृतमसङ्गसाक्षिमात्रकं सर्वदाऽवस्थितं परमार्थसत् । तदुक्तं समरादित्यचरित्रे प्रद्युम्नसूरिभिः → चित्रभानु-सुधाभानु-चण्डभानुप्रभाधिकम् । शाश्वतं जयति ज्योतिः परमं परममङ्गलम् ।। 6 (स.च. १/१-पृ.१) इति । → तात्त्विकज्ञेयविषयमसम्मोहनिबन्धनम् । आत्मज्योतिः स्थिरं शुद्धम्.... - (ब्र.सि. १२१) इत्यादि ब्रह्मसिद्धान्तसमुच्चयवचनमप्यत्राऽवधेयम् । शक्रस्तवे सिद्धसेनदिवाकरैरपि → ॐ नमोऽर्हते परमात्मने परमज्योतिष - (श.स्त.१) इत्येवं परतत्त्वमभाणि । षोडशकेऽपि → ज्योतिः परं परस्तात् तमसः - (षो.१५/१४) इत्येवं तदेवोपदर्शितं श्रीहरिभद्रसूरिभिः । अर्हन्नामसहस्रसमुच्चयेऽपि → परं ज्योतिस्तमोऽपहः - (अ.ना.२/४) इत्येवं तन्निर्देशः । वीतरागस्तोत्रेऽपि → यः परात्मा परं ज्योतिः परमः परमेष्ठिनाम् + (वी.स्तो.१/१) इति तदुल्लेखः वर्तते ।
परेषामपि सम्मतमिदम् । तदुक्तं रामगीतायां → ज्योतिरेव परं ब्रह्म ज्योतिरेव परं सुखम् । ज्योतिरेव परा शान्तिः ज्योतिरेव परं पदम् ।। ज्योतिरेव परं लक्ष्यं ज्योतिरेव परा गतिः । ज्योतिरेव परं रूपं तस्माज्ज्योतिर्विलोकयेत् ।।
6 (रा.गी. १५/२४-२५) इति । प्रकृते → ‘अखण्डैकरसं सर्वं चिन्मात्रमिति भावयेत् । વગેરેની પ્રવૃત્તિ તેમના જીવનમાંથી રવાના થાય છે. તથા જે જરૂરી સાંસારિક ભોગસુખાદિ પ્રવૃત્તિ ચાલતી હોય છે તે પણ વિવેકદષ્ટિના પ્રભાવે અસાર અને વિનજર લાગવાથી લજ્જાસ્પદ લાગે છે. અહીં પ્રત્યાહાર બિનજરૂરી ભોગસુખાદિ પ્રવૃત્તિ છોડાવે છે. તથા બળવાન ચારિત્રમોહનીયાદિ કર્મોના લીધે જે કોઈ ભોગસુખાદિ પ્રવૃત્તિ કે કુટુંબપરિપાલનાદિ પ્રવૃત્તિ થઈ રહી છે તેમાં અસારતા-તુચ્છતાવિનશ્વરતા-વિક્ષેપકારિતા-નુકશાનકારિતાદિનું ભાન ગ્રંથિભેદજન્ય વિવેકદૃષ્ટિના કારણે થાય છે. ચક્રવર્તીના કે દેવલોક વગેરેના ભોગસુખને ભોગવવા પડે તો પણ તે પ્રવૃત્તિ તેને લજ્જાસ્પદ લાગે છે.(૨૪(૩)
ગાથાર્થ :- સ્થિરા દૃષ્ટિમાં માત્ર જ્ઞાનસ્વભાવસ્વરૂપ શ્રેષ્ઠ જ્યોતિ એવો આત્મા જ તત્ત્વરૂપે જણાય છે. તે સિવાયનું બધું વિકલ્પશપ્યા ઉપર આરૂઢ થયેલું ભ્રાન્તરૂપે જણાય છે. (૨૪/૪)
ટીકાર્ય - સ્થિરાદષ્ટિમાં માત્ર આત્મા જ પરમાર્થ તત્ત્વરૂપે જણાય છે. નિશ્ચયથી આત્માનો સ્વભાવ માત્ર જાણવાનો છે. જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર વગેરે ગુણોના ભેદભાવ તો વ્યવહારનયને માન્ય છે. નિશ્ચયનયથી તો આત્મા પરમ જ્યોતિ સ્વરૂપ કેવળ જ્ઞાતાસ્વભાવ જ છે. આવો જ સ્વરૂપે શુદ્ધાત્મા પરમાર્થ સત તરીકે પાંચમી દષ્ટિમાં જણાય છે.

Page #131

१६२६ • जगत् तत्त्वतः भ्रमविषयः .
द्वात्रिंशिका-२४/४ शेषः पुनः भवप्रपञ्चो विकल्पलक्षणं तल्पमारूढ (=विकल्पतल्पमारूढः) उपप्लवो भ्रमविषयः, परिदृश्यमानरूपस्याऽभावात ।।४।। चिन्मात्रमेव चिन्मात्रमखण्डैकरसं परम् ।। - (ते.बि. २०२४) इति तेजोबिन्दूपनिषद्वचनं → परं ज्योतिरेष सर्वेश्वरः - (तुरी.२) इति तुरीयोपनिषद्वचनं, → यज्ज्योतिरात्मा + (नृ.ष.६) इति नृसिंहषट्चक्रोपनिषद्वचनं च स्मर्तव्यम् । भगवद्गीतायां अपि → ज्योतिषामपि तज्ज्योतिः - (भ.गी.१३/ १८) इति तस्यैव द्योतनम् । योगचूडामण्युपनिषदि → ॐ नित्यं शुद्धं बुद्धं निर्विकल्पं निरञ्जनं निराख्यातं अनादिनिधनमेकं तुरीयं (यो.चू.७२) इत्येवं यदुक्तं तदप्यत्रैव योज्यं शुद्धनिश्चयाऽभिप्रायेण । यथोक्तं मुण्डकोपनिषदि अपि → सत्येन लभ्यस्तपसा ह्येष आत्मा, सम्यग् ज्ञानेन ब्रह्मचर्येण नित्यम् | अन्तः शरीरे ज्योतिर्मयो हि शुभो यं पश्यन्ति यतयः क्षीणदोषाः ।। - (मुंड.उप.२ ।२) इति परंज्योतिःस्वरूपञ्चामितगतिना योगसारप्राभृते →
अक्षज्ञानार्थतो भिन्नं यदन्तरवभासते । तद्रूपमात्मनो ज्ञातृज्ञातव्यमविपर्ययम् ।। यत्राऽसत्यखिलं ध्वान्तमुद्योतः सति चाखिलः । अस्त्यपि ध्वान्तमुद्योतस्तज्ज्योतिः परमात्मनः ।।
6 (यो.सा.प्रा.१/४५) इत्येवमावेदितम् । अमृतचन्द्राचार्येण पुरुषार्थसिद्ध्युपाये → तज्जयति परं ज्योतिः समं समस्तैरनन्तपर्यायैः। दर्पणतल इव सकला प्रतिफलति पदार्थमालिका ।। - (पुरुषा. १) इत्येवं परंज्योतिःस्वरूपमावेदितम् ।
अशुद्धनिश्चयनयतश्च परंज्योतिः तत्त्वं शुद्धचैतन्यमात्मनो धर्मः सर्वदाऽऽत्मनिष्ठत्वेऽपि कर्माऽपगमेनाऽऽविर्भवति जलदाऽपगमे चन्द्रचन्दिकावत् । अशुद्धनिश्चयनयाभिप्रायतो योगसारप्राभृते → यथा चन्द्रे स्थिता कान्तिर्निर्मले निर्मला सदा । प्रकृतिर्विकृतिः तस्य मेघादिजनिताऽऽवृतिः ।। तथाऽऽत्मनि स्थिता ज्ञप्तिर्विशदे विशदा सदा । प्रकृतिर्विकृतिस्तस्य कर्माष्टककृताऽऽवृतिः ।। जीमूताऽपगमे चन्द्रे यथा स्फुटति चन्द्रिका । दुरिताऽपगमे शुद्धा तथैव ज्ञप्तिरात्मनि ।।
6 (यो.सा.प्रा.९/६-७-८) इत्युक्तम् । क्षायिकसम्यग्दर्शनवतः स्थिरायामवस्थितस्य शुद्धनिश्चयनयपरिणतिरनवरतमुक्तिमार्गप्रयाणे समालम्बनम् । क्षायोपशमिकसम्यक्त्ववतस्तु स्थिरायां दृष्टौ वर्तमानस्याऽशुद्धनिश्चयनयपरिणतिस्तथेति विवेकः कार्यः । उभयोरेव स्थिरायां शेषो भवप्रपञ्चः विकल्पलक्षणं तल्पं = शयनीयं आरूढो भ्रमविषय एव, ऋजुसूत्रनयानुसारेण परिदृश्यमानस्य भवप्रपञ्चस्य परकीयत्वेनाऽसत्त्वात्, शुद्धद्रव्यग्राहकनिश्चयनयानुसारेण च परिदृश्यमानरूपस्य = दृश्यमानस्वरूपेण भवप्रपञ्चस्य विविच्यमानस्य श्वेतकुड्यस्य इव चेतनाऽचेतनयोरेकत्राऽन्तर्भावाऽसम्भवेन अभावात् = विरहात् । यथा चैतत्तत्त्वं तथा विभावितमेव योगलक्षणद्वात्रिंशिकायां (द्वा.द्वा.१०/३० भाग-३, पृ.७३२) विस्तरत इति नेह तन्यते। नवरं → न मे बन्धो न मे मुक्तिन मे शास्त्रं न मे गुरुः । मायामात्रविकारत्वान्मायाऽतीतोऽहमद्वयः।। - (आ.प्र.१९) इति आत्मप्रबोधोपनिषद्वचनमप्यवश्यमनुस्मर्तव्यं यथागमम् । तथा → वासनामात्रमेवैतत् सुखं दुःखं च देहिनाम् । तथा ह्युद्वेजन्त्येते, भोगा रोगा इवाऽऽपदि ।।
તે સિવાય સઘળો સંસારપ્રપંચ વિકલ્પસ્વરૂપ શય્યા ઉપર આરૂઢ થયેલ ભ્રાન્ત જણાય છે. કારણ કે જે સ્વરૂપે સંસારનો પ્રપંચ દેખાય છે તે સ્વરૂપે તે હાજર નથી.(૨૪/૪)

Page #132

• स्थिरायां विलापिन्याः समवतारः
१६२७ मोहेन संवृतं ज्ञानं, स्वभावं लभते न हि । मत्तः पुमान् पदार्थानां यथा मदनकोद्रवैः ।।
6 (इष्टो. ६-७) इति इष्टोपदेशकारिके नैवेह विस्मर्तव्ये । तदुक्तं भक्तपरिज्ञाप्रकीर्णके अपि → नरविबुहेसरसुक्खं दुक्खं परमत्थओ तयं बिंति। परिणामदारुणमसासयं च जं ता अलं तेण ।। - (भ.प.५) इति । इत्थं स्व-परयोः तात्त्विकस्वरूपनिश्चय एव सम्यग्ज्ञानं व्यवतिष्ठेत, नान्यथा ।
एतेन → एतदेव हि विज्ञानं यदात्मपरवेदनम् - (का.नी.सा. १२।२१) इति कामन्दकीयनीतिसारवचनमपि व्याख्यातम् । प्रकृते → इन्द्रजालमिदं सर्वं यथा मरुमरीचिका । अखण्डितमनाकारो वर्तते केवलः शिवः ।। - (अव.गी.७।१३) इति अवधूतगीतावचनं, → एकमेवाऽद्वितीयं ब्रह्म । नेह नानाऽस्ति किञ्चन । तस्माद् ब्रह्मव्यतिरिक्तं सर्वं बाधितमेव । सत्यमेव परं ब्रह्म + (त्रि.वि.३१) इति त्रिपाद्विभूतिमहानारायणोपनिषद्वचनं, → सर्वं किञ्चिदिदं दृश्यं दृश्यते चिज्जगद्गतम् । चिनिष्पन्दांशमात्रं तन्नाऽन्यदस्तीति भावय ।। - (महो.४/१०) इति महोपनिषदवचनं, → ये ये भावाः स्थिता लोके तानविद्यामयान् विदुः । त्यक्ताऽविद्यो महायोगी कथं तेषु निमज्जति ?।। - (अन्न.४/४) इति च अन्नपूर्णोपनिषद्वचनमप्यनुयोज्यं यथातन्त्रम् । तदुक्तं महावीरगीतायामपि → स्वप्नोपमान् जग
द्भावान् ज्ञात्वा सर्वमहाजनैः । परात्मा ज्योतिषां ज्योतिः सम्प्राप्यो देहसंस्थितः ।। - (महा.गी.१३ १६४) इति । प्रकृते → पृथुशास्त्रकथाकन्थारोमन्थेन वृथाऽत्र किम् ?। अन्वेष्टव्यं प्रयत्नेन तत्त्वज्ञैर्कोतिरान्तरम् ।। 6 (चि.भ.ना. ) इति चित्रभरतनाटकोक्तिरपि स्मर्तव्या ।
मित्रादिदृष्टिचतुष्टये समवतारितं शुभेच्छादिभूमिकात्रितयं पौद्गलिके जगति सत्यत्वदर्शनमूलकाऽऽस्थादियुक्तत्वात् तन्त्रान्तरपरिभाषया जाग्रदित्युच्यते, स्थिरायां दृष्टौ समवतारिता विलापिन्याद्यभिधाना चतुर्थी भूमिका स्वप्नरूपेण प्रतिपाद्यते, बाह्ये जगति भ्रान्तत्वाऽसारत्व-तुच्छत्व-विनश्वरत्वाद्यवगमेनाऽऽस्थादिप्रच्यवात् । एतेन → पूर्वावस्थात्रयं तत्र जाग्रदित्येव संस्थितम् । चतुर्थी स्वप्न इत्युक्ता स्वप्नाभं यत्र वै जगत् ।। - (अन्न.५/८७) इति अन्नपूर्णोपनिषदुक्तिरपि व्याख्याता । अनयैव रीत्या →
भूमिकात्रितयाऽभ्यासादज्ञाने क्षयमागते । समं सर्वत्र पश्यन्ति चतुर्थी भूमिकां गताः ।।
अद्वैते स्थैर्यमागते द्वैते च प्रशमं गते । पश्यन्ति स्वप्नवल्लोकं चतुर्थी भूमिकां गताः ।। भूमिकात्रितयं जाग्रत्, चतुर्थी स्वप्न उच्यते - (अक्ष्यु.३१-३३) इति अक्ष्युपनिषत्कारिका व्याख्येयाः।→
शुभेच्छादित्रयं भूमिभेदाऽभेदयुतं स्मृतम् । तथावद् वेद बुद्ध्येदं जगत् जाग्रति दृश्यते ।। अद्वैते स्थैर्यमायाते द्वैते च प्रशमं गते । पश्यन्ति स्वप्नवल्लोकं तूर्यभूमिसुयोगतः ।।
- (वरा.४/११-१२) इति वराहोपनिषत्कारिके अपि यथातन्त्रमत्राऽनुसन्धेये। → एगे आया - (स्था.१।१।२) इति स्थानाङ्गसूत्रतात्पर्यमप्यत्र यथागममनुयोज्यम् । यथोक्तं नृसिंहोत्तरतापनीयोपनिषदि अपि → अमूढो मूढ इव व्यवहरन्नास्ते माययैव तस्मादद्वय एवाऽयमात्मा सन्मात्री नित्यः शुद्धो बुद्धः सत्यो मुक्तो निरञ्जनः 6 (नृ.उत्त. ९/४) इत्यादि । स्थिरायां दृष्टौ समवस्थितस्यैतदतिगम्भीरं तत्त्वं न केवलं बुद्धौ प्रतिभासते किन्त्वस्खलद्वृत्त्या तथाविधस्वाऽनुभवगम्यमपि भवति । तथा → भारो
વિશેષાર્થ :- “સકલ જગત તે એઠવત, અથવા સ્વમસમાન; તે કહીએ જ્ઞાનીદશા, બાકી વાચા જ્ઞાન.” આ ઉકિત અહીં અનાયાસે યાદ આવી જાય છે. પાંચમી દષ્ટિમાં શુદ્ધાત્મા જ પરમ ઉપાદેયભૂત

Page #133

१६२८
• परोक्षाऽपरोक्षात्मदर्शनभेदकोपदर्शनम् • द्वात्रिंशिका-२४/४ विलवियमेत्तं सव्वे कामा दुहावहा (नि.भा.५६७) इति निशीथभाष्यवचनं, → सव्वं विलवियं गीयं, सव्वं नट्टे विडम्बियं । सव्वे आहरणा भारा, सव्वे कामा दुहावहा ।। 6 (उत्तरा.१३/१६, सम.क.भव-९/पृ.९६९) उत्तराध्ययन-समरादित्यकथावचनं, → इन्द्रजालमिव मायामयं, स्वप्न इव मिथ्यादर्शनं, कदलीगर्भ इवाऽसारं, नट इव क्षणवेशं, चित्रभित्तिरिव मिथ्यामनोरमम् - (मैत्रा.४/२) इति मैत्रायण्युपनिषद्वचनं चाऽत्र निरुपचरितमनुभूयत एवेति ध्येयम् । प्रकृते च →
अबाह्यं केवलं ज्योतिर्निराबाधमनामयम् । यदत्र तत्परं तत्त्वं शेषः पुनरुपप्लवः ।। एवं विवेकिनो धीराः प्रत्याहारपरास्तथा । धर्मबाधापरित्यागयत्नवन्तश्च तत्त्वतः ।।
6 (यो.दृ.स.१५७-१५८) इति योगदृष्टिसमुच्चयकारिके विभावनीये समाकलितनिश्चयसारैः । तदुक्तं अध्यात्मतत्त्वालोकेऽपि → तत्त्वं परं ज्योतिरिह ज्ञरूपं वैकल्पिकः सर्व उपप्लवोऽन्यः 6 (अ.त. ३/१२२) इति । योगसारप्राभृतेऽपि → विकारा निर्विकारत्वं यत्र गच्छन्ति चिन्तिताः । तत् तत्त्वं तत्त्वतः चिन्त्यं चिन्तान्तरनिराशिभिः ।। विविक्तमाऽऽन्तरं ज्योतिर्निराबाधमनामयम् । यदेतत् तत् परं तत्त्वं तस्याऽपरमुपद्रवः ।।
+ (यो.सा.प्रा.९/३२,३३) इत्युक्तम् । → अविद्याभिदुरं ज्योतिः परं ज्ञानमयं महत् । तत्प्रष्टव्यं तदेष्टव्यं तद् द्रष्टव्यं मुमुक्षुभिः ।। 6 (इष्टो. ४९) इति इष्टोपदेशवचनमप्यत्रानुसन्धेयम् ।
परंज्योतिर्दर्शनेनाऽस्य योगिनो रागोऽपि विलीयते । तदुक्तं गणेशगीतायां → रागोऽपि दृष्ट्वा ब्रह्म विनश्यति - (ग.गी.१ १५६) इति । एतेन → रसोऽप्यस्य परं दृष्ट्वा निवर्तते - (भ.गी.२/५९) इति भगवद्गीतावचनमपि व्याख्यातम् । अत्र चाऽऽत्मदर्शनमपरोक्षमवगन्तव्यम् । परोक्षाऽपरोक्षात्मदर्शनभेदपरिज्ञानोपायस्तु → 'अस्ति ब्रह्मेति चेद् वेद ? परोक्षज्ञानमेव तत् । 'अहं ब्रह्मेति चेद् वेद साक्षात्कारः स उच्यते ।। - (व.रा.२/४१) इत्येवं वराहोपनिषदि दर्शितः स्मर्तव्यः ।
अपरोक्षाऽऽत्मदर्शनोपायजिज्ञासुभिस्तु प्रकृते → भ्रूयुग्ममध्यगतं यच्छिखिविद्युत्सूर्यवज्जगद्भासि । केषांचित्पुण्यदृशामुन्मीलति चिन्मयं ज्योतिः ।। परमानन्दैकरसं परमं ज्योतिःस्वभावमविकल्पम् । विगलितसकलक्लेशं ज्ञेयं शान्तं स्वसंवेद्यम् ।। तस्मिन्नाधाय मनः स्फुरदखिलं चिन्मयं जगत्पश्यन् । उत्सन्नकर्मबन्धो ब्रह्मत्वमिहैव चाप्नोति ।। - (रस.१/२१-२३) इति रसहृदयप्रबन्धोऽपि यथातन्त्रं विभावनीयः ।
→ स्वकीया देहसम्बन्धाः क्षणिकाः स्वप्नवन्मृषा । ज्ञात्वैवं त्वं परप्रीत्या लीनो भव चिदात्मनि ।। 6 (अध्या.गी. २४२) इति अध्यात्मगीतावचनमप्यत्र दृष्टौ सम्यक् परिणमति । प्रकृते → तस्मिन् (= परब्रह्मणि) मनो विलीयते, मनसि सङ्कल्प-विकल्पे दग्धे पुण्य-पापे सदाशिवः शक्त्यात्मना सर्वत्राऽवस्थितः स्वयंज्योतिः शुद्धो बुद्धो नित्यो निरञ्जनः शान्तः प्रकाशते - (हंसो.२) इति લાગે છે. કેવલ જ્ઞાયકસ્વભાવ સ્વરૂપ શુદ્ધાત્મા છે. ગ્રન્થિભેદ થવાના કારણે શુદ્ધાત્માનો અનુભવ પાંચમી દષ્ટિમાં રહેલા જીવોને પ્રગટપણે થતો હોય છે. પરમાનંદમય આત્મસ્વરૂપનો અનુભવ થતો હોવાના કારણે તે સિવાય બીજું બધું જ અસારભૂત લાગે છે. અનાત્મ જગતમાંથી તેનું મન ઉઠીને આત્મજગતમાં સ્થિર થવા માંડે છે. આત્મદર્શનનો આ લાભ અદ્વિતીય છે. (ર૪૪)

Page #134

सत्त्वापत्तिभूमिकासमवतारः
१६२९
भवभोगिफणाऽऽभोगो भोगोऽस्यामवभासते । 'फलं ह्यनात्मधर्मत्वात्तुल्यं यत्पुण्य-पापयोः । । ५ । ।
भवेति । अस्यां = स्थिरायां । भोगः इन्द्रियार्थसुखसम्बन्धः । भवभोगिफणाभोगः संसारसर्पफणाटोपः अवभासते बहुदुःखहेतुत्वात् । नाऽनुपहत्य भूतानि भोगः सम्भवति, ततश्च पापं, यस्त्वेनं परं अनूद्यन्तं वेद अथ तथोपास्ते परं ज्योतिरुपसम्पद्यते ← (आर्षे. ६) इति च आर्षेयोपनिषद्वचनमपि यथागममनुयोज्यम् ।
हंसोपनिषद्वचनं,
(
रा. गी. ६ । ६ ) इत्यवधेयम् । भाग - ५ पृ. १४०१ ) उद्दिष्टा
२७
परमते प्रत्याहारेणेव ज्योतिर्दर्शनेनाऽपीन्द्रियवशिता जायते । तदुक्तं रामगीतायां नादाऽन्ते विदितं ज्योतिर्येनैव ध्यानयोगतः । तस्येन्द्रियाणि वश्यानि सदश्वा इव सारथेः । । ← ( रा.गी. १५/२२) इति । तत्त्वज्ञानादिकमपीन्द्रियवश्यतया सम्पद्यते । तदुक्तं रामगीतायामेव वासनाक्षय-विज्ञानमनोनाशाSभिधं त्रयम् । समकालं समभ्यस्तं येनैव विषया जिताः ।। ← किञ्च, जगतोऽस्यामुपप्लवरूपेण प्रतिभासनात् पूर्वं ( द्वा. द्वा. २० / इह (द्वाद्वा.२४/२ पृ.१६२२) च समवतारिता सत्त्वापत्तिनाम्नी कर्मयोगभूमिका प्रकृष्यते । प्रकृते शुभेच्छादित्रयं भूमेर्भेदाऽभेदयुतं स्मृतम् । यथावद् भेदबुद्धयेदं जगज्जाग्रति दृश्यते ।। अद्वैते स्थैर्यमायाते द्वैते च प्रशमं गते । पश्यन्ति स्वप्नवल्लोकं तूर्यभूमिषु योगतः ।। विच्छिन्नशरदभ्रांशविलयं प्रविलीयते । सत्त्वाऽवशेष एवाऽऽस्ते मारुते ! त्वं दृढीकुरु ।। ← (रा.गी. ७/१३-१४-१५) इति रामगीताकारिका अप्यवश्यमनुसन्धेयाः स्वपरतन्त्राभ्यासनि- पुणैः ।।२४/४।।
-
=
स्थिरायां भोगभासनं यथा भवति तथाऽऽह - 'भवे 'ति । सूक्ष्मविवेकदृष्टिप्राधान्येन दीर्घपरिणामदर्शित्वात् स्थिरायां इन्द्रियाऽर्थसुखसम्बन्धः = प्रागुक्त ( द्वा. द्वा. ९/१ भाग-३, पृ. ६३३ ) सामान्य-विशेषकामसुखजनकसंसर्गः संसारसर्पफणाऽऽटोप एव स्वतः अन्तः अवभासते बहुदुःखहेतुत्वात् = बहुतरदीर्घकालीनतीव्रदुःख-दुर्गतिदोषाऽनुबन्धनिमित्तत्वाऽवगमात् । तदुक्तं अध्यात्मसारेऽपि क्रुद्धनागफणाऽऽभोगोपमो भोगोद्भवोऽखिलः । विलासश्चित्ररूपोऽपि भयहेतुर्विवेकिनाम् ।। ← (अ.सा. १८/ ७२ ) इति । तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये न ह्यलक्ष्मीसखी लक्ष्मीर्यथाऽऽनन्दाय धीमताम् । तथा पापसखा लोके देहिनां भोगविस्तरः ।। ← (यो. दृ.स. १५९) इति । अध्यात्मतत्त्वालोकेऽपि एवञ्च भोगो भवभोगिभोगाऽऽभोगस्वरूपः प्रतिभासतेऽत्र ← (अ.त.३/१२२) इत्युक्तम् । योगसारप्राभृतेऽपि विपत्सखीर्यथा लक्ष्मीर्नाऽऽनन्दाय विपश्चिताम् ।
* ફણિધરના ફટાટોપતુલ્ય ભોગસુખો * ગાથાર્થ ઃ- સ્થિરા દૃષ્ટિમાં સંસારરૂપી સર્પની ફેણના ફ્લાવા સમાન ભોગસુખો લાગે છે. કારણ કે પુણ્ય અને પાપનું ફળ અનાત્મધર્મ હોવાથી સમાન જ છે. (૨૪/૫)
ટીકાર્થ :- ઇન્દ્રિયો અને તેના અનુકૂળ વિષયોનો પરસ્પર સંબંધ જો સુખનો અનુભવ કરાવે તો તે ભોગસુખ કહેવાય. સ્થિરા દૃષ્ટિમાં આવેલા સમકિતી જીવને આ સાંસારિક ભોગસુખ સંસારરૂપી સાપની ફણાના ફેલાવા સમાન લાગે છે. કારણ કે ‘તે તે ભોગસુખ ઢગલાબંધ દુઃખને ઉત્પન્ન કરવામાં મહત્ત્વનું કારણ છે' - આવું સમકિતી જીવને અંતઃકરણમાં વસી ગયેલ હોય છે. સ્થિરા દૃષ્ટિમાં રહેલો જીવ १. हस्तादर्शे 'फले' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #135

• सातवेदनीयकर्मणो दुःखकारिता •
१६३०
ततो दारुणदुःखपरम्परेति ।
=
'धर्मप्रभवत्वाद् भोगो न दुःखदो भविष्यतीत्यत्राह - यद् यस्मात् पुण्य-पापयोः द्वयोः हि फलं अनात्मधर्मत्वात् तुल्यम् । व्यवहारतः सुशीलत्व - कुशीलत्वाभ्यां द्वयोर्विभेदेऽपि निश्चयतः न कल्मषसखो भोगः तथा भवति शर्मणे ।। ← (यो.सा. प्रा. ९ / २६ ) इत्युक्तम् । प्रकृते सगाहं सरं बुद्धं विसं वा हुमणुजोजितं । सामिसं वा णदीसोयं साताकम्मं दुहंकरं ।। ← (ऋ.भा. ४५/ ४४) इति ऋषिभाषितवचनमपि परमार्थतः परिणमति ।
द्वात्रिंशिका -२४/५
परेषामपि सम्मतमिदम् । तदुक्तं लोकानन्दे जन्मान्तरेऽपि विषया विषतां व्रजन्ति ← (लोका. पृ.१४३) इति । प्रकृते मोहं विधत्ते विषयाऽभिलाषः ← ( किरा . ३ । १३) इति आपातरम्या विषया पर्यन्तपरितापिनः ← ( किरा. ११ ।१२ ) इति च किरातार्जुनीयवचनं दुर्जया हि विषया विदुषामपि ← (नै.च. ५/१०९) इति नैषधीयचरितवचनं गतायुरपि सन् विषयान् समुपार्जयत्यन्धः ← (प्र.सु. ६४ ) इति प्रबोधसुधाकरवचनं, अन्धादयं महानन्धो विषयाऽन्धीकृतेक्षणः ← (आत्मा. ३५) इति, → वृथा वो विषयैषिता ← ( आत्मा. ३६) इति च आत्मानुशासनवचनं, नीयन्ते विषयैः प्रायः सत्त्ववन्तोऽपि वश्यताम् ← ( प.पु. ८/ ७३ ) इति पद्मपुराणवचनञ्च पौनःपुन्येन स्मरति बहुश्रुतः स्थिरादृष्टिसम्पन्नः । अत एवाऽस्यामवस्थितोऽविरतसम्यग्दृष्टिर्भवनिर्वेदभावनाभाविताऽन्तःकरणोऽत्यन्तं दुःखी भवति । तदुक्तं पञ्चलिङ्गिप्रकरणे →
बहुसो अणाइसंसारसायरे नरय - तिरियदुक्खाई । पत्ताई कम्मवसवत्तिजन्तुणा नत्थि संदेहो ।। अच्छिनिमीलियमित्तं नत्थि सुहं दुक्खमेव संतत्तं । नरए नेरईयाणं अहोनिसं पच्चमाणाणं ।। नरयाओ उव्वट्टो तिरिओ नरए पुणो वि तिरिएसुं । दमणंऽकणाइजणियं भय-तण्ह - छुहाइजणियं च ।। दुक्खं नरयसमाणं तत्थ य मणुओ तु हयविहिनियोगा । हीणकुलजाइ जीवो पेसाण वि पेसणनिउत्तो । । देवो वि पुढवीकाए उववज्जिउकामु तं विचिंतेइ । जं जिणवराउ अन्नो वागरिउं जे समत्थो को ? ।। ता देव-मणुय-नारय-तिरिक्खजोणिसु जाई दुक्खाई । भाविभवभावुगाई हियए वियरंति ताण सया ।। इत्तो च्चिय संलत्तं अप्पडिविरओ सुदिट्ठीजं दुक्खं । वेयइ तं न अन्नो संसारी माणसं भयइ ।। ← (पं.लिं.३४,३६,३८,३९,४३,४५,४६ ) इति तदप्यत्र यथागमं योज्यं बहुश्रुतैः ।
व्यवहारतः = व्यवहारनयाऽभिप्रायतः शुभाऽशुभजीवपरिणामनिमित्तत्वेन कारणभेदात् शुभाऽशुभपुद्गलपरिणाममयत्वेन स्वभावभेदात्, शुभाऽशुभफलपाकत्वेन अनुभवभेदात्, शुभाऽशुभमोक्षबन्धमार्गाऽऽश्रितत्वेन चाश्रयभेदात् सुशीलत्व-कुशीलत्वाभ्यां द्वयोः पुण्य-पापयोः विभेदे अभ्युपगम्यमाने જાણે છે કે ‘સ્ત્રી વગેરેની સાથે સેવેલા ભોગસુખો જીવહિંસા કર્યા વિના સંભવતા નથી. તથા જીવહિંસાથી પાપકર્મ બંધાય છે. તેમ જ પાપથી તો ભયંકર દુઃખની પરંપરા સર્જાય છે.' આ કારણે સ્થિરા દૃષ્ટિમાં રહેલા યોગીને ભોગસુખો ડોલતા ફણિધરના ફટાટોપ જેવા ભયાનક લાગે છે.
=
* ફલની દૃષ્ટિએ પુણ્ય અને પાપ સમાન “
કોઈને શંકા થાય કે ‘ધર્મથી ઉત્પન્ન થયેલ હોવાના કારણે ભોગસુખ દુ:ખદાયી નહિ બને' – તો ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે – તમામ ભોગસુખો દુઃખનું જ નિમિત્ત હોવાનું કારણ એ છે કે પુણ્ય અને પાપનું

Page #136

१६३१
• पुण्यस्य हेममयबन्धनत्वम् • संसारप्रवेशकत्वेन कुशीलत्वाऽविशेषात् ।।५।। सति अपि निश्चयतः संसारप्रवेशकत्वेन = संसाराऽवस्थाननिमित्तत्वेन पुण्य-पापयोः कुशीलत्वाऽविशेषात् = कुशीलत्वसाम्यात् । यथोक्तं आवश्यकनियुक्तौ → सव्वं कम्मं पावं, भामिज्जइ जेण संसारे 6 (आ.नि.१५०९) इति । तदुक्तं विशेषावश्यकभाष्येऽपि → पुण्णफलं दुहं चिय कम्मोदयओ फलं व पावस्स - (वि.आ.भा.२००४), → विसयसुहं दुक्खं चिय दुक्खपडियारओ तिगिच्छ व्व 6 (वि. आ.भा.२००६) इति पूर्वोक्तं(भाग-५ पृ.१३६४) अत्रानुसन्धेयम् । ततश्च पुण्ये कर्मणि सुशीलत्वं गौणमेव, गौणलक्षणयोगात् । तदुक्तं काव्यानुशासने श्रीहेमचन्द्रसूरिभिः → मुख्यार्थबाधे निमित्ते प्रयोजने च भेदाऽभेदाभ्यां आरोपितो गौणः - (काव्यानु.१/१७) इति । अत एव पुण्यस्य स्वर्णशृङ्खलात्वं पापस्य च लोहशृङ्खलात्वमुच्यते, बन्धनत्वन्तूभयत्र परमार्थतः तुल्यमेव । तदुक्तं कुन्दकुन्दाचार्येण समयसारे → कम्ममसुहं कुसीलं सुहकम्मं वाऽवि जाणह सुसीलं । कह तं होदि सुसीलं जं संसारं पवेसेदि ?|| सोवण्णियं पि णियलं बंधदि कालायसं पि जह पुरिसं । बंधदि एवं जीवं सुहमसुहं वा कदं कम्मं ।।
6 (स.सा.१४५/१४६) इति । शास्त्रवार्तासमुच्चये श्रीहरिभद्रसूरिभिः अपि → न चाऽऽयसस्य बन्धस्य तथा हेममयस्य च । फले कश्चिद् विशेषोऽस्ति पारतन्त्र्याऽविशेषतः ।। (शा.वा.स. ११८) इत्युक्तम् । प्रकृते → हेमं वा आयसं वा वि बंधणं दुक्खकारणं । महग्घस्सा वि दंडस्स णिवाए दुक्खसंपदा ।। - (ऋ.भा. ४५/५०) इति ऋषिभाषितवचनमपि स्मर्तव्यम् ।
इदमेवाऽभिप्रेत्य ग्रन्थकृताऽपि वैराग्यकल्पलतायां → फलैकरूपे भुवि पुण्यपापे, न संगिरन्ते व्यवहारमत्ताः । समाधिभाजस्तु तदेकभावं जानन्ति हैमाऽऽयसबन्धनीत्या ।। पुण्यस्य पापस्य च चिन्त्यमानो, न पारतन्त्र्यस्य फलस्य भेदः । समाहिताः पुण्यभवे सुखेऽपि दुःखत्वमेव प्रतियन्ति तेन ।। रम्यं सुखं यद्विषयोपनीतं, नरेन्द्रचक्रित्रिदशाधिपानाम् । समाहितास्तज्ज्वलदिन्द्रियाग्निज्वालाघृताहुत्युपमं विदन्ति ।। उक्तो हेममयो बन्धः पुण्यं पुण्यानुबन्ध्यपि (वै.क.स्त. ६/२२६-२२८,२८०) इत्युक्तम् ।
अध्यात्मसारेऽपि ग्रन्थकृता → न ह्यायसस्य बन्धस्य तपनीयमयस्य च । पारतन्त्र्याऽविशेषेण फलभेदोऽस्ति कश्चन ।। - (अ.सा.१८/६१) इत्युक्तम् । परेषामपि सम्मतमिदम् । अत एवोक्तं रामगीतायां → पापानीव च पुण्यानि विधूयन्ते बुधैः खलु (रा.गी.१६/४७) । अत एव उद्योतकरेणापि न्यायसूत्रवार्तिके सुखमपि षडिन्द्रिय-तद्विषयषट्कतदनुभवषट्क-देह-दुःख-सुखलक्षणैकविंशतिदुःखमध्ये निवेशितम् (न्या.वा.१/१/२,९) । ततश्च सुखजनकमपि पुण्यं तत्त्वतः पापरूपमेव । तथापि तयोर्भेदोपगमे दुरन्तभवकान्तारभ्रमणमनिवारितप्रसरमेव स्यात् । इदमेवाभिप्रेत्य प्रवचनसारे → जदि संति हि पुण्णाणि य परिणामसमुब्भवाणि विविहाणि । जणयंति विसयतण्हं जीवाणं देवदंताणं ।। ते पुण उदिण्णतण्हा दुहिदा तण्हाहिं विसयसोक्खाणि । इच्छंति अणुभवंति य आमरणं दुक्खसंतत्ता ।। सपरं बाधासहियं विच्छिण्णं बंधकारणं विसमं । जं इंदियेहिं लद्धं तं सोक्खं दुक्खमेव तहा ।। ફળ અનાત્મધર્મ હોવાથી નિશ્ચયથી સમાન જ છે. વ્યવહારદષ્ટિએ સુશીલત્વ અને કુશીલત્વ એમ બે જુદા ગુણધર્મના લીધે પુણ્ય અને પાપમાં ભેદ હોવા છતાં નિશ્ચય દષ્ટિએ તો તે બન્ને સંસારમાં રખડાવવાના લીધે કુશીલ જ છે. ભવભ્રમણકારણત્વની અપેક્ષાએ પુણ્ય અને પાપ સમાન જ છે.(૨૪/૫)

Page #137

१६३२
• विशुद्धभोगस्य प्रमादबीजत्वाभावः •
द्वात्रिंशिका -२४/६
धर्मादपि भवन् भोगः प्रायोऽनर्थाय देहिनाम् । चन्दनादपि सम्भूतो दहत्येव हुताशनः ।। ६ ।।
धर्मादिति । धर्मादपि भवन् भोगो देवलोकादौ प्रायो बाहुल्येन अनर्थाय देहिनां, तथाप्रमादविधानात् । प्रायोग्रहणं शुद्धधर्माऽऽक्षेपिभोगनिरासार्थं तस्य प्रमादबीजत्वाऽयोगात्, अत्यन्तानवद्यतीर्थकरादिफलशुद्धेः पुण्य (पुष्प) शुद्ध्यादावागमाऽभिनिवेशाद्धर्मसारचित्तोपपत्तेरिति । ण हि मण्णदि जो एवं णत्थि विसेसो त्ति पुण्ण-पावाणं । हिंडदि घोरमपारं संसारं मोहसंछण्णो ।। ← (प्र.सा. १/७४-७७ ) इति गदितम् । तदुक्तं भावप्राभृते अपि सद्दहदि य पत्तेदि य रोचेदि च तह पुणो वि फासेदि । पुण्णं भोयणिमित्तं, ण हु सो कम्मक्खयणिमित्तं ।। ← (भा.प्रा. ८४) इति । प्रकृते परदव्वरओ बज्झदि, विरओ मुच्चेइ विविहकम्मेहिं । एसो जिणउवएसो समासदो बंध-मुक्खस्स ।। ← (मो. प्रा. १३) इति मोक्षप्राभृतवचनमपि यथागममनुयोज्यम् । धम्मस्स फलं मोक्खो ← (द.वै.नि. २६५ ) इति दशवैकालिकनियुक्तिवचनं तु संज्ञानयोगलक्षणतात्त्विकधर्माऽपेक्षयाऽवगन्तव्यं, न तु पुण्यलक्षणद्रव्यधर्माऽपेक्षयेति ध्येयम् ।। २४ / ५ ।।
स्थिरादृष्टिसम्पन्नयोगिपरिभाव्यमानं प्रकृतमेव समर्थयति- 'धर्मादिति । तथाप्रमादविधानात् = अविरत्यादिजन्यपञ्चविधप्रमादाऽऽक्षेपात् तस्य च पापबन्धे कारणत्वात् । शुद्धधर्माऽऽक्षेपिभोगनिरासार्थं = अत्यन्ताऽनभिष्वङ्ग-निर्व्याजपरार्थकरणव्यसनाद्यनुविद्धाऽध्यवसायनिबद्धप्रबलनिरवद्यपुण्यप्रसूतस्य, अत एवाऽनासक्तभावेन भुज्यमानस्य, स्वक्षयद्वारा प्रतिबन्धकाभावविधया विशुद्धधर्मोपधायकस्य, इन्द्रियार्थसम्बन्धजन्यसुखानुभवात्मकस्य भोगस्य व्यवच्छेदार्थं जीवननिर्वाह-संयमयात्रानिर्वाहाद्यौपयिकाहार-वस्त्र-पात्रादिभोगोपयोगयोः वा निराकरणार्थं प्रायोग्रहणम् । न च शुद्धधर्माऽऽक्षेपकभोगस्य कथं नाऽनर्थनिमित्तत्वमिति शङ्कनीयम्, तस्य = विशुद्धधर्माऽऽक्षेपकस्य भोगस्य प्रमादबीजत्वाऽयोगात् तात्त्विकधर्मसेवनविलम्बकारित्वेऽपि अनर्थनिमित्तभूतविभावदशारमणताकारणत्वविरहात्, उत्तरोत्तरवर्धमानविशुद्ध्या परिणामतः अत्यन्ताऽनवद्यशान्तिनाथचक्रयादौ अत्यन्तनिर्दोषतीर्थस्थापना- युगपदसङ्ख्येयभव्यजीवप्रतिबोधाऽनुकूलसातिशयसद्धर्मदेशनाऽनुत्तरसुरसंशयापनोदनादिलक्षणस्य क्रमशः काय वाङ् - मनोव्यापारानुविद्धस्य फलस्य शुद्धेः दर्शनात् न शुद्धधर्माऽऽक्षेपकभोगस्याऽनर्थकारित्वमित्याशयः । इत्थं पुण्यशुद्ध्यादौ = उद्देश्यतायाः सप्तम्यर्थतया पुण्यशुद्धि-तदनुबन्धशुद्धि- सद्धर्मविनियोगाद्युद्देश्यकात् आगमाऽभिनिवेशात् = सदागम-तदुपदिष्टसिद्धान्त-विधि-यतनादिपक्षपातात् धर्मसारचित्तोपपत्तेः सद्धर्मप्रधानान्तःकरणवृत्त्युपपत्तेः । धर्मस्तु प्रकृते
तीर्थकरादिफलशुद्धेः
વિશેષાર્થ :- બેડી લોખંડની હોય કે સોનાની પણ બેડી અંતે તો બંધન જ છે. પુણ્ય સોનાની બેડી અને પાપ = લોખંડની બેડી. સંસારમાં બાંધી રાખવાનું કામ તો બન્ને એકસરખું જ કરે છે. ‘કર્મજનિત સુખ તે દુઃખરૂપ, સુખ તે આતમઝાંખ’ આ છે નિર્મળ સમકિતીના ઉદ્ગાર૨.(૨૪/૫) ગાથાર્થ :- ધર્મથી પણ ઉત્પન્ન થતા ભોગસુખ મોટા ભાગે જીવોને નુકશાનકારી જ થાય છે. ખરેખર શીતળ ચંદનથી પણ ઉત્પન્ન થયેલો અગ્નિ બાળે જ છે. (૨૪/૬)
ટીકાર્થ :- ધર્મથી પણ દેવલોક વગેરેમાં ઉત્પન્ન થતા ભોગસુખ મોટા ભાગે જીવોને નુકશાનકારી જ થાય છે. (કારણ કે તે ભોગસુખ તથાવિધ પ્રમાદને ઉત્પન્ન કરે છે. અને પ્રમાદથી પાપકર્મબંધ થાય છે. તેમ જ પાપકર્મના ઉદયથી દુઃખ-દુર્ગતિ-દુર્નિમિત્ત વગેરે મળે છે.) ‘મોટા ભાગે’ આવું કહેવાનું કારણ એ છે કે શુદ્ધ ધર્મને લાવનાર ભોગસુખની અહીં બાદબાકી કરવી અભિપ્રેત છે. અર્થાત્ વિશુદ્ધ

=
=
d
=
=

Page #138

• सत्य-मन्त्रसंस्कृताग्नेरदाहकता •
१६३३ सामान्यतो दृष्टान्तमाह- चन्दनादपि तथाशीतप्रकृतेः सम्भूतो दहत्येव हुताशनः, दहनस्य दाहस्वभावाऽपरावृत्तेः । प्राय एतदेवं, न दहत्यपि कश्चित्सत्यमन्त्राभिसंस्कृताद्दाहाऽसिद्धेः सकलअहिंसालक्षणः, यतनालक्षणः, पञ्चाचारपालनलक्षणः, श्रमणोपासकद्वादशव्रतपालनलक्षणः, पञ्चमहाव्रतपालनलक्षणः, दशविधयतिधर्मपालनलक्षणः, आत्मवस्तुस्वभावलक्षणो वा यथागममत्राऽनुयोज्यः । प्रकृते . → न चेह ग्रन्थिभेदेन पश्यतो भावमुत्तमम् । इतरेणाऽऽकुलस्याऽपि तत्र चित्तं न जायते ।। 6 (यो.बि.२०५) इति योगबिन्दुवचनमनुस्मर्तव्यमवहितमानसैः। हस्तादर्शादौ 'पुष्पशुद्ध्यादौ' इति पाठः । स चाऽशुद्धः प्रतिभाति । नयान्तराभिप्रायेण वैतदतिगम्भीरं तत्त्वं बहुश्रुतैः योजनीयम् ।
न दहत्यपि कश्चित् हुताशनः, सत्यमन्त्राऽभिसंस्कृतात् → सच्चेण य तत्ततेल्ल-तउ-लोहसीसगाई छिवंति धरंति, ण य डझंति मणुस्सा । सच्चेण य अगणि संभमम्मि वि ण डझंति उज्जुगा मणुस्सा - (प्र.व्या. २७।२४) इति प्रश्नव्याकरणोक्तिप्रामाण्यतः, → सच्चप्पभावओ च्चिय अग्गी णो डहइ तं हियं कुणइ - (सं.प्र.६/५६) इति पूर्वोक्त(पृ.३६४)सम्बोधप्रकरणप्रामाण्याच्च सत्यलक्षणेन मन्त्रेण अभिसंस्कृतात् दाहाऽसिद्धेः । एतेन → जे वि य लोगम्मि अपरिसेसा मंतजोगा जया य विज्जा य । जंभगा य अत्थाणि य सत्थाणि य सिक्खाओ य ।। आगमा य सव्वाई पि ताई सच्चे पइट्ठियाइं - (प्र.व्या.२ ७।२४) इति प्रश्नव्याकरणवचनमपि व्याख्यातम्। प्रकृते च → सत्येनाऽग्निर्भवेच्छीतोऽगाधं दत्तेऽम्बु सत्यतः । नाऽसिः छिनत्ति सत्येन सत्याद् रज्जूयते फणी।।
( ) इत्युक्तिरपि साक्षिणी वर्तते । यद्वा सत्येन मन्त्रेण वा अभिसंस्कृताद् उपलक्षणात् सूर्यकान्तमण्यसमवहितचन्द्रकान्तमणिसन्निहिताच्च दहनात् दाहाऽसिद्धेः = दाहाऽनिष्पत्तेः । तदुक्तं हर्षवर्धनोपाध्यायेन अध्यात्मबिन्दौ → विषमश्नन् यथा वैद्यो विक्रियां नोपगच्छति । कर्मोदये तथा भुञ्जानोऽपि ज्ञानी न बध्यते ।। (अ.बि.३/२६) मन्त्रादिध्वस्तसामर्थ्यो न दहत्यनलो यथा । बद्धं नाऽलं तथा ज्ञानशक्तिकुण्ठीकृतोऽप्ययम्।। (अ.बि.३/२७) इति। प्रत्युत तादृशकर्माऽपनयनद्वारा केषाञ्चिद् भोगस्योपकारकताऽपि सन्न्यायतो न विरुध्यते । यथा चन्दनं लेपकरणे शैत्यसम्पादकं ज्वालने च दाहसम्पादकं तथैव भोगा सति असङ्गभावे कर्मनिर्जरासम्पादकाः आसक्तिकरणे च कर्मबन्धकारका इत्याशयः । प्रकृते → केषाञ्चिद् गुणवद् गुणाय महते दोषोऽपि सञ्जायते - (रा.तरं.जोनराजकृत-६०) इति राजतरङ्गिणीवचनमप्यवधेयम् । ધર્મને લાવવામાં નિમિત્ત થનાર ભોગસુખ પ્રમાદનું કારણ બનતું નથી. પ્રકૃષ્ટપુણ્યશાળી શાંતિનાથ ચક્રવર્તી વગેરેના જીવનમાં અત્યંત નિર્દોષ તીર્થંકર પદની પ્રાપ્તિ વગેરે ફળની શુદ્ધિ દેખાય જ છે. આ રીતે પુણ્યની શુદ્ધિ વગેરેને ઉદેશીને સમ્યફ આગમનો પક્ષપાત-આદર-અવિહડ રાગ કરવાથી ધર્મપ્રધાન ચિત્તની પ્રાપ્તિ સંગત થાય છે. અર્થાત્ સદાગમપક્ષપાતથી ચિત્તમાં ધર્મની મુખ્યતા સંગત થઈ શકે છે.
સામાન્યથી ભોગસુખ અનર્થકારી છે. તેનું દૃષ્ટાન્ત આપતા ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે – શીતળ પ્રકૃતિવાળા ચંદનથી પણ ઉત્પન્ન થયેલો અગ્નિ બાળે જ છે. કારણ કે અગ્નિ કોલસાથી ઉત્પન્ન થાય કે ચંદનથી ઉત્પન્ન થાય પરંતુ તેનો બાળવાનો સ્વભાવ ક્યારેય બદલાતો નથી. ઠારવાનો સ્વભાવ અગ્નિમાં ક્યારેય આવતો નથી. મોટા ભાગે વ્યવહારમાં અગ્નિ માટે આવું જ બનતું હોય છે. “મોટા ભાગે આવો શબ્દ પ્રયોગ કરવાનું કારણ એ છે કે ક્યારેક કોઈક અગ્નિ ન પણ બાળે. કેમ કે સત્યથી

Page #139

१६३४ • बन्धनाऽबन्धनाऽनेकान्तः •
द्वात्रिंशिका-२४/६ लोकसिद्धत्वादिति वदन्ति' । युक्तं चैतन्निश्चयतो येनांशेन ज्ञानादिकं तेनांशेनाऽबन्धनमेव, येन च प्रमादादिकं तेन बन्धनमेव । सकललोकसिद्धत्वादिति श्रीहरिभद्रसूरयः → धर्मादपि भवन् भोगः प्रायोऽनय देहिनाम् । चन्दनादपि सम्भूतो दहत्येव हुताशनः ।। - (यो.दृ.स.१६०) इति योगदृष्टिसमुच्चयकारिकाया वृत्तौ वदन्ति। तदुक्तं प्रकृतकारिकामनुसृत्य दिगम्बराचार्येण अमितगतिनाऽपि योगसारप्राभृते → धर्मतोऽपि भवो भोगो दत्ते दुःखपरम्पराम् । चन्दनादपि सम्पन्नः पावकः प्लोषते न किम् ?।। - (यो.सा.प्रा.९/२५) इत्युक्तम् ।
एतेन → बन्ध इन्द्रियविक्षेपा मोक्ष एषां च संयमः - (श्री.भा.११।१८।२२) इति श्रीमद्भागवतवचनमपि व्याख्यातम्, संयमस्याऽनिवर्तनीयभोगगोचराऽनासक्ताऽऽसेवन-निवर्तनीयभोगपरिहाराऽन्यतरपरत्वात्। युक्तं च एतद् = धर्माऽऽक्षेपिभोगस्याऽनर्थकारित्वाऽभावप्रतिपादनं, यतो निश्चयतः = अंशात्मकसूक्ष्मतत्त्वग्राहकनिश्चयनयाभिप्रायमाश्रित्य इन्द्रियाऽर्थसम्बन्धजन्यसुखाऽनुभवात्मके अर्थसमाजसिद्धे भोगे येन अंशेन → फलाभ्यां सुख-दुःखाभ्यां, न भेदः पुण्य-पापयोः । दुःखान्न भिद्यते हन्त, यतः पुण्यफलं सुखम् ।।
ससर्वपुण्यफलं दुःखं, कर्मोदयकृतत्वतः । तत्र दुःखप्रतीकारे, विमूढानां सुखत्वधीः ।। परिणामाच्च तापाच्च, संस्काराच्च बुधैर्मतम् । गुणवृत्तिविरोधाच्च, दुःखं पुण्यभवं सुखम् ।।
- (अ.सा.१८/६२-६३-६४) इति अध्यात्मसारवचनश्रवण-मनन-निदिध्यासनप्रसूतं ज्ञानादिकं = विरक्तपरिणामाऽनुविद्धभावनाज्ञान-स्पर्शज्ञानाऽऽत्मपरिणतिमज्ज्ञान-साक्षिभाव-तत्त्वरुचिलक्षणसम्यग्दर्शनादिकं तेन अंशेन हेतुना अबन्धनमेव = कर्मबन्धकारित्वाऽभाव एव येन च अंशेन प्रमादादिकं = अभिष्वङ्गकर्तृत्व-भोक्तृत्वपरिणामादिकं तेन तु अंशेन हेतुना बन्धनमेव = कर्मबन्धकारित्वमेव । विशुद्धगुणस्य न कर्मबन्धकारकत्वमित्याशयः ।
ननु येनांऽशेन सम्यग्ज्ञानादिकं तेनांऽशेन कर्मबन्धाऽनभ्युपगमे सम्यक्त्वादीनां कथं तीर्थकरनामकर्मादिबन्धकत्वं स्यात् ? तदुक्तं शिवशर्मसूरिभिः शतके → सम्मत्तगुणनिमित्तं तित्थयरं, संजमेण आहारं 6 (शतककर्मग्रन्थ-४५) इति । द्वितीयकर्मग्रन्थवृत्तौ देवेन्द्रसूरिभिरपि → तीर्थकरनाम तावत् सम्यक्त्वगुणनिमित्तमेव बध्यते, आहारकशरीराहारकाङ्गोपाङ्गलक्षणमाहारकद्विकं त्वप्रमत्तयतिसम्बन्धिना संयमेनैव (द्वि. कर्म.३ वृत्ति) इत्युक्तम् । अन्यत्राऽपि → तित्थयरं पि मणुस्सो अविरयसम्मे समज्जेइ () इत्युक्तम् । ततो येनांशेन सम्यग्ज्ञानादिकं तेनांशेनाबन्धनमेवेति वक्तुं न युज्यत इति चेत् ? अत्रोच्यते, छद्मस्थावस्थायामवर्जनीयसन्निधिरूपतयाऽन्यथासिद्धत्वात् सम्यक्त्वादीनां परमार्थतः तीर्थकरनामकर्मबन्धादावकारणत्वमेव तथापि कर्मग्रन्थादावुपदर्शितस्य सम्यक्त्वादीनां = सम्यग्दर्शनाऽप्रमत्तसंयमादीनां तीर्थकरनामकઅથવા સાચા મંત્રથી અભિસંસ્કૃત કરેલા અગ્નિથી દાહ થતો નથી. આવું દરેક લોકો જાણે છે. આવું પણ પૂર્વાચાર્યો કહે છે. આ વાત યુક્તિસંગત પણ છે. કેમ કે નિશ્ચયનયથી તો જે અંશે ભોગસુખાદિપ્રવૃત્તિઅનુભૂતિમાં જ્ઞાનાદિ રહેલ હોય તે અંશે બંધન નથી જ. તેમ જ જે અંશમાં ભોગાદિમાં પ્રમાદાદિ રહેલ હોય તે અંશે તો તે ભોગાદિ બંધન જ છે. १. प्राचीनमुद्रितप्रतौ 'वदति' इत्यशुद्धः पाठः । २. हस्तादर्श 'चैतवः' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #140

• सम्यक्त्वादेः परमार्थतोऽबन्धकता •
सम्यक्त्वादीनां तीर्थकरनामकर्मादिबन्धकत्वस्याऽपि तदविनाभूतयोग - कषायगतस्योपचारेणैव सम्भवात् । 'इन्द्रियाऽर्थसम्बन्धादिकं तूदासीनमेवेत्यन्यत्र' विस्तरः ।।६।।
र्मादिबन्धकत्वस्याऽपि
=
=
उपचारमात्रेण
जिननामाSSहारकद्विकादिकर्मबन्धकत्वस्याऽपि तदविनाभूत - योगकषायगतस्य वस्तुतः सम्यक्त्वादिसहभाविकायादियोगाऽप्रत्याख्यानावरणादिकषायनिष्ठस्य उपचारेणैव सम्भवात् । अयमाशयः जोगा पयडि-पएसं, ठिइ- अणुभागं कसायाओ ← ( श. क. ९६ ) इति पूर्वोक्तात् (भाग-३, पृ. ८७६) शतकाभिधानपञ्चमकर्मग्रन्थकृद्देवेन्द्रसूरिवचनात् कर्मप्रकृति- प्रदेशबन्धकर्तृत्वं योगेषु स्थित्यनुभागबन्धकर्तृत्वञ्च कषायेषु एव निश्चयतः सिद्धम् । अतः सम्यक्त्वादिसहचरितेषु योग-कषायेष्वेव जिन नामकर्मादिबन्धकत्वं पर्यवस्यति । तथापि 'घृतं दहती 'तिन्यायाद् व्यवहारत उपचारमात्रेण सम्यक्त्वादीनां तीर्थकरनामकर्मबन्धकत्वमभिमतम् । तदुक्तं अध्यात्मसारे
तीर्थकृन्नामहेतुत्वं यत्सम्यक्त्वस्य वर्ण्यते । यच्चाऽऽहारकहेतुत्वं संयमस्याऽतिशायिनः ।। तपः- संयमयोः स्वर्गहेतुत्वं यच्च पूर्वयोः । उपचारेण तद्युक्तं स्याद् ' घृतं दहतीतिवत् ।। येनांशेनाऽऽत्मनो योगस्तेनांशेनाऽऽश्रवो मतः । येनांशेनोपयोगस्तु तेनांशेनाऽस्य संवरः ।। तेनाऽसावंशविश्रान्तौ बिभ्रदाश्रव-संवरौ । भात्यादर्श इव स्वच्छाऽस्वच्छभागद्वयः सदा 11 ← (अ.सा.१८/१४६-७-८-९) इति । तदुक्तं पुरुषार्थसिद्धयुपाये अपि येनांशेन ज्ञानं तेनांशेनास्य बन्धनं नास्ति । येनांशेन तु रागः तेनांशेनास्य बन्धनं भवति ।। ( पु . सि. २१३) एकस्मिन् समवायादत्यन्तविरुद्धकार्ययोरपि हि । इह दहति घृतमिति यथा व्यवहारस्तादृशो रूढिमितः ।। ← (पु.सि.२२१) इति । इत्थञ्च ' घृतं दहती 'ति न्यायेनाऽर्हत्पूजागता स्वरूपहिंसा सम्यक्त्वादिगुणयोगादेव मोक्षफलकत्वेनाऽभिमता व्यवहारनयतः । तदुक्तं मार्गपरिशुद्धिप्रकरणे →
१६३५
=
शुद्धेतरपरिणामौ निश्चयतो मोक्षबन्धनोपायौ । अत्याज्यसन्निधानाः, परपरिणामा उदासीनाः ।। सम्यक्त्व-चरित्रे यत्, तीर्थकराहारबन्धके तूक्ते । नो योग-कषायाणां व्याप्त्या वैशिष्ट्यमात्रेण ।। तदिह यदंशे सम्यग् गुणप्रकर्षो न तेन बन्धोऽस्ति । अविरत्यंशेनासावविशिष्टो निष्फला हिंसा । । भक्त्या च व्यवहारः, सान्निध्यात्स्याद्यथा घृतं दहति । इत्थं च कल्प्यहिंसा, गुणयोगान्मोक्षफलदोक्ता । ।
← (मा. परि. २२१-२२४) इति । न चैवमपीन्द्रियाऽर्थसम्बन्धजन्यसुखाऽनुभवात्मकभोगघटकीभूतमिन्द्रियाऽर्थसम्बन्धादिकं किं कर्मबन्धकारणं स्यान्न वा ? इति शङ्का त्वसमाहितैवेति वाच्यम्, यतो भोगाऽन्तर्गतं इन्द्रियार्थसम्बन्धादिकं = चक्षुरादीन्द्रिय-रूपादिविषय- तदाऽऽभिमुख्यादिलक्षणेन्द्रियार्थसन्निकर्ष-करण
१. हस्तादर्श 'इन्द्रियन्त्र विस्तर' इति त्रुटितः पाठः । २ हस्तादर्शे ....वेदित्यन्यत्र' इत्यशुद्धः पाठः ।

જો કે ‘સમ્યક્ત્વ વગેરે તીર્થંકર નામકર્મ વગેરેના બંધનું કારણ છે' એવું કર્મગ્રન્થ વગેરેમાં જણાવેલ છે તો પણ તે બંધકારણતા વાસ્તવમાં તો સમ્યક્ત્વ વગેરેની સાથે રહેનાર યોગ અને કષાયમાં જ રહેલી છે. પરંતુ છદ્મસ્થદશામાં કર્મબંધકારણીભૂત કષાય વગેરેની સાથે તે સમકિત વગેરે રહેલા હોવાના કારણે કષાયમાં રહેલી કર્મબંધકારણતાનો સમકિત વગેરેમાં ઉપચાર થાય છે. સ્થિરા દૃષ્ટિમાં રહેલો જીવ કર્મજન્ય ઈન્દ્રિયવિષયસંબંધનો અનુભવ કરવા છતાં પણ નિર્મળ સમ્યક્ત્વ વગેરેના પ્રભાવે તેમાં આસક્ત બનતો નથી. માટે કર્મબંધ પ્રત્યે ઈન્દ્રિય અને વિષયોનો સંબંધ કારણ નથી બની શકતો. પણ તેના પ્રત્યે તે ઉદાસીન જ રહે છે. આ બાબતનો વિસ્તાર અન્યત્ર જોવાની ગ્રંથકારશ્રી ભલામણ કરે છે. (૨૪/૬)

Page #141

• रागादिविरहे भोगस्याऽबन्धकता • द्वात्रिंशिका-२४/६ मनःसन्निकर्षादिकं तु कर्मबन्धादिकं प्रति उदासीनमेव । अत एव रागादिविरहे स्त्र्यादिरूपदर्शनस्याप्यऽदुष्टत्वमभिमतमाप्तानाम् । तदुक्तं योगशास्त्रवृत्तौ → ईक्षणमात्रन्तु रागद्वेषरहितस्याऽदुष्टमेव 6 (यो.शा.१/३० वृत्ति) इति । इत्थमेव → नो सक्का रूवमदटुं चक्खुविसयमागयं । राग-दोसा य जे तत्थ ते भिक्खू परिवज्जए ।। 6 (आचा.२/३/१५/१३२) इति आचाराङ्गोक्तिरपि सङ्गच्छते।
सम्यक्त्वप्राधान्याऽर्पणप्रवणनयाऽभिप्रायेण तु ग्रन्थिभेदात् पूर्वं कल्याणमित्रादियोगतः बाह्यपापाऽकरणेऽपि मिथ्यात्वशक्त्यनुगमतः चेतसाऽविरततयाऽविरत एव, सति विशुद्ध सम्यग्दर्शने तु तच्छक्तिव्यपगमतः चेतसा विरततया कायादितः कामभोगादिपापकरणेऽपि विरत एव । इदमेवाऽभिप्रेत्य हरिभद्रसूरिभिः ब्रह्मसिद्धान्तसमुच्चये →
बाह्येऽप्रवृत्तिमात्रं तु विरतिर्नैव तत्त्वतः । चेतसाऽविरतस्यैवं तथा तच्छक्तियोगतः ।। सामग्र्यभावतो वह्निरदहन्नपि दाहकः । यथा तच्छक्तियोगेन तथाऽयमपि पापकृत् ।। तच्छक्तिप्रतिबन्धे तु यथेन्धनगतोऽपि न । दाहकोऽसौ तथैवाऽऽत्मा विरतः पापभागपि ।।
6 (ब्र.सि.१४-१६) इत्युक्तम् । एतेन → सव्वंगं पेच्छंतो इत्थीणं वा मुयदि दुब्भावं । सो बम्हचेरभावं सुक्कदि खलु दुद्धरं धरदि।। ८ (द्वादशा.८०) इति द्वादशानुप्रेक्षावचनमपि व्याख्यातम् । न हि परिपक्वभेदविज्ञानाऽनुविद्धाऽसङ्गसाक्षिभावाऽवलम्बने विरक्तानां विषयव्यामोहः सम्भवति। प्रकृते → अल्लो सुक्को य दो छूढा गोलया मट्टियामया । दो वि आवडिया कूडे जो अल्लो सो विलग्गइ ।। एवं लग्गति दुम्मेहा जे नरा कामलालसा । विरत्ता उ न लग्गति जहा सुक्के अ गोलए ।।
6 (इन्द्रि.श.१९-२०) इति इन्द्रियपराजयशतकवचनतात्पर्यमप्यत्र योज्यं सम्यग्दृष्टिपरिणतिविभावनकुशलैः । व्यवहारभाष्येऽपि → अज्झत्थं तु पमाणं, न इंदियत्था जिणा बेंति - (व्य.भा.२/ ५४) इत्युक्तम् । → भावो तत्थ पमाणं न पमाणं कायवावारो - (भा.कु.१८) इति भावकुलकवचनमप्यत्रानुसन्धेयम् । पूर्वं धर्मव्यवस्थाद्वात्रिंशिकायां (द्वा.द्वा.७/३० पृ.५३३) दर्शितमपीदं श्रोतृणां विषयदााय पुनरुपदिश्यमानं न दुष्टमित्यवधेयम् । ततश्च कायसत्त्वे, इन्द्रियसत्त्वे, शब्दादिविषयसत्त्वे, करणविषयसन्निकर्षसत्त्वे, करणाऽन्तःकरणसंसर्गसत्त्वेऽपि → लिप्यते पुद्गलस्कन्धो न लिप्ये पुद्गलैरहम् । चित्रव्योमाञ्जनेनेव ध्यायन्निति न लिप्यते ।। (ज्ञा.सा.११/३) इति ज्ञानसारवचनतात्पर्यार्थाऽऽत्मसात्करणतो रागाद्यकरणेन केवलमसङ्गभावेन जानानो नैव कर्मणा लिप्यत इति फलितम् । तदुक्तं सूत्रकृताङ्गे → अकुव्वतो णवं णत्थि कम्मं नाम - (सू.कृ.१।१५।७) इतीन्द्रियार्थसन्निकर्षादिकं कर्मबन्धं प्रत्युदासीनमेवेति सुष्ठुक्तम् ।।२४/६।।।
વિશેષાર્થ:- “સમ્યગ્દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર મોક્ષના-કર્મનિર્જરાના કારણ છે. એવું તત્ત્વાર્થસૂત્રમાં જણાવેલ છે. તથા કર્મગ્રંથ વગેરેમાં જણાવેલ છે કે તીર્થંકર નામકર્મના બંધ પ્રત્યે સમ્યક્ત્વ અને આહારકશરીરનામકર્મના બંધ પ્રત્યે ચારિત્ર કારણ છે. મતલબ કે સમકિત વગેરેને એક ઠેકાણે કર્મનિર્જરાનું કારણ જણાવેલ છે તથા અન્યત્ર કર્મબંધનું કારણ કહેલ છે. આ બન્ને વિરોધી વાત લાગે તેમ છે. આ વિરોધના નિરાકરણ માટે ગ્રન્થકારશ્રી કહે છે કે વાસ્તવમાં સમકિત વગેરે કર્મનિર્જરાના જ કારણ છે. કર્મબંધનું મુખ્ય કારણ તો કષાય-મિથ્યાત્વ વગેરે જ છે. પરંતુ છદ્મસ્થ દશામાં કષાયની સાથે સમકિત રહેલું હોવાથી સમકિત વગેરેમાં તીર્થકર નામકર્મબંધ વગેરેની કારણતાનો ઉપચાર કરવામાં આવે છે. જેમ કોઈ માણસ ધગધગતું પાણી પગ ઉપર પડવાથી દાઝી જાય, પગ ઉપર ફોડલા પડી જાય તે અવસ્થામાં તેને કોઈ પૂછે કે “શાના કારણે

Page #142

• सम्भोगात् तात्त्विकविरत्ययोगः •
१६३७ स्कन्धात्स्कन्धान्तराऽऽरोपे भारस्येव न तात्त्विकी । इच्छाया विरति गात्तत्संस्काराऽनतिक्रमात् ।।७।। ___स्कन्धादिति । स्कन्धात् स्कन्धान्तराऽऽरोपे 'भारस्येव भोगात् इच्छाया विरतिर्न तात्त्विकी। तत्संस्कारस्य = कर्मबन्धजनिताऽनिष्टभोगसंस्कारस्याऽनतिक्रमात् (तत्संस्काराऽनतिक्रमात्) ।
ननु भोगात् तत्तदिन्द्रियार्थगोचरेच्छाविरतेस्तस्य योगोपयिकत्वं स्यादित्याशङ्कामपाकर्तुमाह- 'स्कन्धादिति। स्कन्धोपारूढभाराऽपनोदार्थं स्कन्धात् भारस्य स्कन्धान्तराऽऽरोपे = अन्यस्कन्धोपारोहे तस्य उच्छित्तिः न तात्त्विकी इव = यथा तथा भोगात् सकाशात् इच्छायाः = भोगेच्छाया विरतिः = तात्कालिकी उच्छित्तिः न तात्त्विकी सम्भवति, कर्मबन्धजनिताऽनिष्टभोगसंस्कारस्य = तथाकर्मबन्धेन कर्मबन्धजनितत्वे सति भोगोपनायककर्मबन्धजनकस्याऽनिष्टविषयभोगगोचरसंस्कारस्य अनतिक्रमात् = अनुल्लङ्घनात् । योगदृष्टिसमुच्चयेऽपि → भोगात्तदिच्छाविरतिः स्कन्धभाराऽपनुत्तये । स्कन्धान्तरसमारोपस्तत्संस्कारविधानतः ।। (यो.दृ.स.१६१) इत्युक्तम् । अतो भोगस्य दुःखरूपतैव । इदमेवाऽभिप्रेत्य अध्यात्मसारे → जलूकाः सुखमानिन्यः पिबन्त्यो रुधिरं यथा । भुजाना विषयान् यान्ति दशामन्तेऽतिदारुणाम् ।। तीव्राग्निसङ्गसंशुष्यत्पयसामयसामिव । यत्रौत्सुक्यात् सदाऽक्षाणां तप्तता तत्र किं सुखम् ।। प्राक् पश्चात् चाऽरतिस्पर्शात्पुटपाकमुपेयुषि । इन्द्रियाणां गणे तापव्याप एव न निवृत्तिः ।। सदा यत्र स्थितो द्वेषोल्लेखः स्वप्रतिपन्थिषु । सुखानुभवकालेऽपि तत्र तापहतं मनः ।। स्कन्धात् स्कन्धान्तराऽऽरोपे भारस्येव न तत्त्वतः । अक्षाऽऽह्लादेऽपि दुःखस्य संस्कारो विनिवर्तते ।। सुखं दुःखं च मोहश्च तिस्रोऽपि गुणवृत्तयः । विरुद्धा अपि वर्तन्ते दुःखजात्यनतिक्रमात् ।। તમે દાઝી ગયા?' તો તે કહે છે કે પાણીના લીધે દાઝી ગયો.” વાસ્તવમાં પાણીનો સ્વભાવ તો ઠારવાનો છે, બાળવાનો નથી. પાણી શીતળ હોય છે. પાણી કોઈને દઝાડે નહિ. વાસ્તવિકતા એ છે કે પાણીથી નહિ પણ પાણીમાં રહેલ ઔપાધિક ઉષ્ણતાના લીધે તે દાઝી ગયેલ છે. પણ અગ્નિસંયોગના લીધે ઉષ્ણતા પાણીમાં આવેલી હોવાથી પાણીમાં દાહકતાનો ઉપચાર થાય છે. તેમ પ્રસ્તુતમાં સમજવું. કષાય નીકળી ગયા પછી ૧૧-૧૨-૧૩-૧૪ ગુણઠાણે સમકિત વગેરે હોવા છતાં પણ તીર્થંકરનામ કર્મ કે આહારકનામકર્મ બંધાતું નથી. આ હકીકત સિદ્ધ કરે છે કે સમકિત વગેરે પરમાર્થથી નિર્જરાના જ કારણ છે. (૨૪/૬)
હ ભોગસુખથી વાસના રવાના થાય નહિ ? ગાથાર્થ - એક ખભા ઉપરથી બીજા ખભા ઉપર ભાર-બોજ મૂકવામાં આવે તો જેમ તાત્ત્વિક ભારનિવૃત્તિ થતી નથી તેમ ભોગસુખથી ઈચ્છાની નિવૃત્તિ તાત્ત્વિક થતી નથી. કારણ કે ભોગસુખના सं२७॥२ तेनाथी मूंसात नथी. (२४/७)
ટીકાર્ય - એક ખભા ઉપર રહેલા ભારબોજને એક ખભા ઉપરથી બીજા ખભા ઉપર લાદવામાં આવે તો હળવાશનો કાંઈક અંશે અનુભવ થવા છતાં પણ ભારબોજ તાત્ત્વિક રીતે રવાના થતો નથી. તેમ ભોગસુખમાં પ્રવૃત્તિ કરવાથી કામવાસનાની ભૂખ-તૃષ્ણા ત્યારે કાંઈક હળવી થઈ હોય તેમ જણાય છે. પરંતુ ભોગતૃષ્ણાની તે નિવૃત્તિ પણ તાત્ત્વિક નથી હોતી. કારણ કે ભોગપ્રવૃત્તિથી બંધાયેલ કર્મથી ઉત્પન્ન થયેલા અનિષ્ટ ભોગસુખના સંસ્કાર તો રવાના નથી જ થતા. (તે સંસ્કારો ફરીથી ભોગતૃષ્ણા १. हस्तादर्श 'भाव' इति त्रुटितोऽशुद्धश्च पाठः ।

Page #143

१६३८
• भोगाऽसारताविभावनम् •
द्वात्रिंशिका-२४/७ तदतिक्रमो हि प्रतिपक्षभावनया तत्तनूकरणेन स्यात् । न तु विच्छेदेन प्रसुप्ततामात्रेण वेति। इत्थं भोगाऽसारताविभावनेन स्थिरायां स्थैर्यमुपजायते । सत्यामस्यामपरैरपि योगाचार्यैरलौल्यादयो गुणाः प्रोच्यन्ते । यथोक्तं"अलौल्यमारोग्यमनिष्ठुरत्वं, गन्धः शुभो मूत्रपुरीषमल्पम् । कान्तिः प्रसादः स्वरसौम्यता च, योगप्रवृत्तेः प्रथमं हि चिह्नम् ।।१।। (शालधरपद्धति-१९०/१)
+ (अ.सा.१८/६६-७१) इत्यादि । यथा चैतत् तथा क्लेशहानोपायद्वात्रिंशिकायां (द्वा.द्वा.२५/२२ भाग-६, पृ.१७४०) विस्तरतो भावयिष्यते ।
ननु भोगाद् भोगसंस्कारस्याऽनतिक्रमे कथं तदतिक्रमः तात्त्विकः स्यात्? इत्याशङ्कायामाह- तदतिक्रमः = भोगसंस्काराऽतिलङ्घनं हि प्रतिपक्षभावनया = 'त्यक्त्वा भोगान् पुनस्तानाददानः श्ववृत्तेन तुल्योऽहमि'त्यादिरूपेण वैराग्यभावनया अग्रेतनदशायां वा विषयाऽऽत्मगोचरविवेकख्यातिलक्षणप्रसङ्ख्यानभावनया तत्तनूकरणेन तदुच्छेदकरणेन वा स्यात् । न तु = नैव विच्छेदेन = भोगेच्छादमनेन प्रसुप्ततामात्रेण वा = भोगेच्छाशमनमात्रेण वा इति । अध्यात्मसारेऽपि → बलेन प्रेर्यमाणानि करणानि वनेभवत् । न जातु वशतां यान्ति प्रत्युताऽनर्थवृद्धये ।। - (अ.सा.५/२९) इत्युक्तम् । इत्थं = → नागभोगोपमा भोगा भीमा नरकपातिनः । तेषु कुर्यान्नरः सङ्गं को वा यः स्यात् सचेतनः?।। - (प.पु.५/ २३४) इति पद्मपुराणादिदर्शितरीत्या भोगाऽसारताविभावनेन = भोगस्याऽनित्यत्वाऽशरणत्वाऽशुचित्वाऽसारत्वाऽनात्मत्व-दुःखान्तरजनकत्व-कर्मजनितत्व-फणिफणाऽऽभोगोपमत्व-विपाकदारुणत्वाऽन्तःशल्यत्वमहाविषत्व-दुरन्तभवभ्रमणकारणत्व-दुर्गतिदायकत्व-दोषशताऽऽकुलत्व-हेयत्वादिविभावनेन स्थिरायां दृष्टौ स्थैर्य = विवेकदृष्टिस्थैर्य उपजायते । ____शार्ङ्गधरपद्धतिसंवादमाह- 'अलौल्यमि'त्यादि । तदुक्तं स्कन्दपुराणेऽपि → अलौल्यमारोग्यमनिष्ठुरत्वं ઊભી કરે છે. ફરીથી તે જીવ ભોગસુખમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે. કામચલાઉ ભોગેચ્છા રવાના થવા છતાં તેના સંસ્કાર તો અંદરમાં સલામત રીતે પડેલા જ રહે છે. તેથી નિમિત્ત મળતાં ફરી તે સંસ્કાર જોરથી ઉછળે છે અને જીવને વાસનાના વમળમાં તે મલિન સંસ્કાર તાણીને લઈ જાય છે. આમ ભોગસુખપ્રવૃત્તિથી ભોગતૃષ્ણાની પારમાર્થિક નિવૃત્તિ થતી નથી. “સંભોગથી સમાધિ મળે” એ વાત બોગસ છે - તેમ આના ઉપરથી ફલિત થાય છે.)
ભોગસુખના સંસ્કારનું અતિક્રમણ-ઉલ્લંઘન કાંઈ ભોગસુખની પ્રવૃત્તિથી ન થાય પણ તેના પ્રતિપક્ષની = પરમ નિર્વિકાર આત્મસ્વરૂપની ભાવના-સંવેદના દ્વારા ભોગસંસ્કારોને ઓછા કરવાથી થાય. ભોગેચ્છાનું દમન કરવાથી કે ભોગેચ્છાનું શમન કરવા માત્રથી ભોગના સંસ્કાર રવાના થતા નથી. “પરમાનંદમય પરમનિર્વિકારી આત્મસ્વરૂપની આગળ ભોગસુખ તો સાવ અસાર છે, તુચ્છ છે.” આ પ્રમાણે ભોગસુખની અસારતાની વિચારણા-ભાવના કરવાથી સ્થિરા દૃષ્ટિમાં સ્થિરતા ઊભી થાય છે. આવી સ્થિર દૃષ્ટિ હોય ત્યારે અન્ય દર્શનના યોગાચાર્યો પણ કહે છે કે આ અવસ્થામાં અલૌલ્ય વગેરે ગુણો પ્રગટે છે. જેમ
घिरपद्धति नमन। ग्रंथमा छ → Sन्द्रियोनी सोरतानो अभाव, मारोग्य, मनिरताકોમળતા, શરીરમાં સુગંધ, મળ-મૂત્રની અલ્પતા, શરીરની કાંતિ, મુખ ઉપર પ્રસન્નતા, અવાજની સૌમ્યતા

Page #144

• योगसिद्धलक्षणानि •
१६३९ मैत्र्यादियुक्तं विषयेषु चेतः, प्रभाववद्धैर्यसमन्वितं च । द्वन्द्वैरधृष्यत्वमभीष्टलाभो, जनप्रियत्वं च तथा परं स्यात् ।।२।। दोषव्यपायः परमा च तृप्तिरौचित्ययोगः समता च गुर्वी । वैरादिनाशोऽथ ऋतम्भराधीनिष्पन्नयोगस्य तु चिह्नमेतत् ।।३।।(योगदृष्टिसमु.श्लो.१११ वृत्ति उद्धृत, योगबिन्दुवृत्ति-५५ उद्धृत" इति । इहाऽप्येतदकृत्रिमं गुणजातमित एवाऽऽरभ्य विज्ञेयम् ।।७।। गन्धः शुभो मूत्र-पुरीषयोश्च । कान्तिः प्रसादः स्वरसौम्यता च योगप्रवृत्तेः प्रथमं हि चिह्नम् ।। - (स्कं.पु.माहेश्वर/कुमारिका-५५/१३८) इति । तदुक्तं श्वेताश्वतरोपनिषदि अपि → लघुत्वमारोग्यमलोलुपत्वं वर्णप्रसादः स्वरसौष्ठवञ्च । गन्धः शुभो मूत्र-पुरीषमल्पं योगप्रवृत्तिं प्रथमां वदन्ति ।। - (श्वेता.२/ १३) इति । लघुत्वादिकं नाडीशुद्धिचिह्नतयाऽपि योगतत्त्वोपनिषदि → शरीरलघुता दीप्तिर्जाठराऽग्निविवर्धनम् । कृशत्वं च शरीरस्य तदा जायेत निश्चितम् ।। 6 (यो.त.४५) इत्यादिनोपदर्शितमित्यवधेयम् । प्राणायामफलतया योगतत्त्वोपनिषदि →
अल्पमूत्रपुरीषश्च स्वल्पनिद्रश्च जायते । कीलंवो दूषिका लाला स्वेददुर्गन्धताऽऽनने ।। एतानि सर्वथा तस्य न जायन्ते ततः परम् । ततोऽधिकतराऽभ्यासाद् बलमुत्पद्यते बहु ।।
6 (यो.त.५७-५८) इत्यादिकमुक्तं तदपीहाऽनुयोज्यं यथागमं बहुश्रुतैः । पातञ्जलैरपि → ज्योतिष्मती स्पर्शवती तथा रसवती परा, गन्धवत्यपरा प्रोक्ता चतस्रस्तु प्रवृत्तयः। आसां योगप्रवृत्तीनां यद्येकाऽपि प्रवर्तते, वृत्तयोगं तं प्राहुर्योगिनो योगचिन्तकाः ।। - ( ) इत्येवं योगप्रवृत्तयोऽङ्गीक्रियन्ते ।
इह जैनप्रवचने अपि एतद् = अनन्तरोपवर्णितं अकृत्रिमं = निजस्वभावबलैकप्रसूतं गुणजातं = अलौल्यादि-मैत्र्यादिगुणगणं, इत एव = स्थिरात एव आरभ्य विज्ञेयम्, तत्पूर्वं तु तत् समानाऽऽकारमपि कृत्रिममवसेयम्, प्रतिपातित्वात्, सापायत्वाच्चेति भावनीयम् । ____ अस्याञ्च दृष्टौ व्यवस्थितो योगी ‘कामभोगा मोहजनिताः मोहहेतवो मोहस्वरूपा मोहानुबन्धाः, सङ्क्लेशजनिताः सङ्क्लेशहेतवः सङ्क्लेशरूपाः सङ्क्लेशानुबन्धाः, हालाहलोपमाः, किंपाकफलसदृशा एकान्तेनाऽनर्थदायिन' इति संवेगसारं चिन्तयन् मोहाऽनुबन्धान प्रशिथिलयति, स्नेहनिगडानि त्रोटयति, - આ બધા યોગની પ્રવૃત્તિના પ્રાથમિક ચિહ્નો છે. તથા યોગને નિષ્પન્ન કરનારા યોગસિદ્ધ પુરુષોની નિશાની આ મુજબ સમજવી કે – તેમનું મન મૈત્રી વગેરે ભાવનાના વિષયભૂત એવા જીવોને વિશે મૈત્રી વગેરે ભાવોથી સંપન્ન હોય છે. તદુપરાંત તેમનું મન પ્રભાવશાળી અને વૈર્યથી યુક્ત હોય છે. યોગસિદ્ધ પુરુષો સુખ-દુઃખ, ઠંડી-ગરમી, ભૂખ-તરસ વગેરે દ્વન્દોથી પરાભવ પામતા નથી. મનોવાંછિત વસ્તુની તેમને પ્રાપ્તિ થાય છે. તથા તેઓની લોકપ્રિયતા શ્રેષ્ઠ કોટિની હોય છે. તેમના જીવનમાંથી દોષો રવાના થયેલા હોય છે. તેઓ સદા પરમ તૃપ્ત હોય છે. ઔચિત્ય તેમના સમગ્ર જીવનમાં વણાયેલું હોય છે. તેઓની સમતા પણ જબ્બર કોટીની હોય છે. તેઓ જ્યાં જાય ત્યાં પ્રાણીઓના વૈરાદિ નાશ પામે છે. તેઓની પાસે ઋતંભરા પ્રજ્ઞા હોય છે.” ૯ જિનશાસનમાં પણ ઉપરોક્ત સ્વાભાવિક ગુણસમુદાય स्थिराइटिथी भांडीने प्रगटे छे. - अम . (२४/७)

Page #145

१६४०
• सम्यग्दृशः चित्तवृत्तिविलोकनम् • द्वात्रिंशिका-२४/७ कुशलबुद्धिं परिभावयति, मोहधूलीः प्रक्षालयति, भवविकारान् समालोचयति, प्रतिक्षिपति मूढतां, मोहचेष्टितानि ह्रासयति, निवर्तते सङ्क्लेशात्, प्रतिपद्यते प्रशमभावं, निरूपयति तत्त्वं, सन्तर्पयति गुरुजनान्, परिवर्धयति कुशलपरिणामं, उन्मूलयति क्लीबतां, प्रकटयति पौरुषं, अपनयति कर्ममलं, छेदयति भवपरम्परां, सन्धयति मोक्षं निजनिरुपाधिकस्वरूपाऽनुसन्धानेन । अत एव कामभोगादिप्रवृत्तिरपि नाऽस्याऽतिसङ्क्लेशमुख्या किन्तु तथाविधकर्मपरिणाममात्रतः प्रवृत्तिमात्र, रहिता च मलिनाऽनुबन्धेन ।
प्रकृतार्थसमर्थनपराः → सम्मद्दिट्टी जीवो कम्मवसा विसयसंपउत्तो वि । मणसा विरत्तकामो ताण सरूवं विचिंतेइ ।। आवायसुंदरा वि हु भाविभवाऽऽसंगकारणत्तणओ । विसया सप्पुरिसाणं सेविज्जंता वि दुहजणया।। हा धी विलीणबीभच्छकुस्सणिज्जम्मि रमइ अंगम्मि । किमिकव्व एस जीवो दुहं पि सुहं ति मन्नंतो ।। ता ताण कए दुक्खसयनिबंधणं भयइ बहुविहं जीवो । आरंभमहपरिग्गहमओ वि बंधो वि पावाणं ।। तो नरयवेयणाओ तिरियगईसंभवो अणेगाओ । ता जरियजंतुणो मज्जियाए पाणोवमा विसया ।। जइ हुज्जइ गुणो विसयाणं को वि तित्थयर-चक्कि-बलदेवा । जुत्तत्तणं पि विसए चएउं अब्भुट्ठिया कहं णु ।। विसयासासंदामियचित्तो विसएहिं विप्पउत्तो वि । परिभमइ कंडरीओव्व नियमओ घोरसंसारे ।। ता अलमिमेहि मज्झं अज्जं कल्लं चदे चइस्सामि । मुक्खसुहाओ किमन्नं परमत्थेणत्थि सुक्खं ति ।।
6 (पं.लिं. १४-२१) इति पञ्चलिङ्गिप्रकरणगाथाः स्मर्तव्या अत्र ।
कुशलपक्षे त्वत्यन्तभावसारा, भवप्रपञ्चनिरपेक्षा निर्दम्भा, आगमिकविधि-निषेधाऽनुविद्धा उत्सर्गाऽपवादगर्भा जिनवन्दन-पूजनादि-गुरुविनय-वैयावृत्त्यादि-शास्त्रश्रवण-मननादि-साधर्मिकभक्ति-वात्सल्यादिप्रवचनरक्षाप्रभावनादिप्रवृत्तिरव्याहतप्रसरा विज्ञेया । इत्थमुल्लसन्नात्मवीर्यो बाहुल्येन प्रसर्पत्यभ्यन्तराऽपवर्गमार्गे इत्यादिकं यथागममत्र भावनीयम् ।।२४/७।।
વિશેષાર્થ :- ભોગસુખમાં પ્રવૃત્તિ કરવાથી ભોગતૃષ્ણા તત્કાલ શાંત પડે છે પણ તેના સંસ્કાર તો વધુ દઢ બનતા જાય છે. માટે નિમિત્ત મળતાં ફરીથી ભોગતૃષ્ણાના દાવાનળમાં જીવ શેકાઈ જાય છે. માટે ભોગતૃષ્ણાનું દમન કે શમન કરવાના બદલે દહન થવું જોઈએ. તે માટે પોતાના પરમનિર્વિકારી પરમાનંદમય પાવન આત્મસ્વરૂપની ભાવનાથી સમકિતી જીવ પોતાને ભાવિત કરે છે. આ ભાવના ભોગતૃષ્ણાની પ્રતિપક્ષભાવના કહેવાય છે. પાતંજલ યોગદર્શનની પરિભાષા મુજબ આ ભાવના સંપ્રસંખ્યાન કે પ્રસંખ્યાન કહેવાય છે. તેનાથી ભોગતૃષ્ણાના સંસ્કારો ઢીલા પડે છે, નિરનુબંધ બને છે, મૂળમાંથી ઉખડે છે અને કાલાંતરે સંપૂર્ણતયા ઉચ્છેદ પામે છે. માટે કુસંસ્કારના વિષમ વમળમાંથી કાયમી છૂટકારો મેળવવા ઝંખતા સાધકે પ્રતિપક્ષભાવના-પ્રસંખ્યાન આત્મસાત કરવા લાગી જવું જોઈએ. તો જ સ્થિરા દષ્ટિ મજબૂત બને અને સાચી સમાધિ સંપ્રાપ્ત થાય. સંભોગથી સમાધિ મેળવવાની ભ્રાન્તિમાં સુજ્ઞ સાધકે અટવાવું ન જોઈએ. સંભોગથી મળતી સમાધિ ભ્રાન્ત-કલ્પિત-તુચ્છ છે. તેના ઉપર મદાર બાંધવા જેવો નથી. ભોગતૃષ્ણાના સંસ્કારો મૂળમાંથી નીકળતાં-નીકળતાં સાધનાની ઝલકરૂપે જે સમાધિ મળે તે જ સમાધિ સાચી-સ્થાયી અને સારી સમજવી. તેના પ્રતાપે સ્વાભાવિક એવા ગુણો આત્મામાં ખીલવા માંડે છે. તે ગુણોમાં ઔપાધિકતા, કૃત્રિમતા કે આડંબરપણું નથી હોતું. તે ગુણો સ્થાયી, શુદ્ધ અને વર્ધમાન

Page #146

• स्थिरस्वभावादन्यमुद्दोषत्यागः •
१६४१
धारणा प्रीतयेऽन्येषां कान्तायां नित्यदर्शनम् । नाऽन्यमुत् स्थिरभावेन मीमांसा च हितोदया ॥ ८ ॥ धारणेति । कान्तायां उक्तरीत्या नित्यदर्शनम् । तथा धारणा वक्ष्यमाणलक्षणा अन्येषां प्रीतये भवति । तथा स्थिरभावेन नाऽन्यमुत् नाऽन्यत्र हर्षः, तदा तत्प्रतिभासाऽभावात् । हितोदया = सम्यग्ज्ञानफला मीमांसा च सद्विचारात्मिका भवति ||८||
=
स्थिरा दर्शिता । साम्प्रतमवसरसङ्गतिप्राप्तां कान्तामाह - ' धारणे 'ति । अन्येषां स्वव्यतिरिक्तानां प्राणिनां प्रीतये भवति मैत्र्यादिवासितचित्तत्वात्, न तु द्वेषाय भवति । स्थिरातोऽपि अधिकतरेण स्थिरभावेन न अन्यत्र = अनुष्ठीयमानव्यतिरिक्ते हर्षः सम्भवति, तदा = प्रकृताऽनुष्ठानकरणसमये अनुष्ठीयमाने एव समुचितोपयोगपरतया तत्प्रतिभासाऽभावात् = अक्रियमाणगोचरकुतूहलौत्सुक्यादिविरहात् । सद्विचारात्मिका नित्यं सदागमाऽनुसारिविचारविमर्शस्वरूपा, न तु स्वकल्पनाशिल्पिघटितरूपा । तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये कान्तायामेतदन्येषां प्रीतये धारणा परा । अतोऽत्र नाऽन्यमुन्नित्यं मामासाऽस्ति हितोदया ।। ← (यो. दृ.स. १६२ ) इति । अध्यात्मतत्त्वालोकेऽपि
ततश्च कान्तादृशि सम्प्रवेशस्ताराप्रभासन्निभदर्शनायाम् । चित्तस्य देशे स्थिरबन्धनं यत् तां धारणामत्र वदन्ति सन्तः ।। योगस्य षष्ठाङ्गमिहोपगम्य स्वसाधने यात्यधिकं विकासम् । स्थिरस्वभावादिह नान्यमुच्च स्वधर्मरक्तेर्न भवाय भोगाः । । ← (अ.तत्त्वा.३/१२३,१२४ ) इत्येवं कान्तोपवर्णनमकारि न्यायविजयेन || २४ / ८ ।। હોય છે. પરલોકમાં પણ તે ગુણો પ્રાયઃ સાથે આવે છે. આ છે પાંચમી સ્થિરા દૃષ્ટિમાં રહેલા યોગીની अल-अलय. (२४/७ )
=
=
* કાન્તા દૃષ્ટિની કાન્તિ ફ્ર
ગાથાર્થ :- કાન્તા દૃષ્ટિમાં નિત્ય તત્ત્વદર્શન હોય છે. તથા અન્ય જીવોને પ્રીતિનું નિમિત્ત બને તેવી ધારણા હોય છે. સ્થિરભાવ હોવાના લીધે અન્યમુદ્ નામનો દોષ નથી હોતો. તથા હિતકારી भीमांसा होय छे. (२४/८)
ટીકાર્થ :- પાંચમી દૃષ્ટિમાં બતાવી ગયા તે મુજબ કાન્તા નામની છઠ્ઠી દૃષ્ટિમાં તત્ત્વદર્શન નિત્યસ્થાયી હોય છે. તથા બીજા જીવોને પ્રીતિનું નિમિત્ત બને તેવી ધારણા છઠ્ઠી યોગદૃષ્ટિમાં પ્રગટે છે. ધારણાનું લક્ષણ નવમી ગાથામાં કહેવામાં આવશે. તથા ભાવની સ્થિરતા હોવાના કારણે છઠ્ઠી દૃષ્ટિમાં રહેલા યોગીનો અન્યમુદ્ નામનો દોષ ન હોય અર્થાત્ એક સાધના કરતી વખતે બીજી આરાધનાનું આકર્ષણ તેમને નડે નહિ. આનું કારણ એ છે કે જે સાધના ચાલી રહેલી હોય તેમાં ઉપયોગ-રુચિ-પ્રણિધાન-લીનતા એટલી તીવ્ર હોય છે કે ત્યારે તે યોગીને અપ્રસ્તુત આરાધના યાદ જ નથી આવતી. (૧૮ મી બત્રીસીમાં ૧૯ મી ગાથામાં અન્યમુદ્ દોષનું વિસ્તારથી નિરૂપણ કરેલ છે.) વળી, કાન્તા દૃષ્ટિમાં રહેલા યોગીની સદ્વિચારણાસ્વરૂપ તત્ત્વમીમાંસા પણ સમ્યજ્ઞાનસ્વરૂપ હિતકારી ફળને આપે છે.(૨૪/૮)
વિશેષાર્થ :- યમ-નિયમ આદિ અષ્ટાંગ યોગમાંથી ધારણા નામનું યોગનું છઠ્ઠું અંગ છઠ્ઠી ષ્ટિમાં મળે છે. ખેદ-ઉદ્વેગ વગેરે આઠ દોષો ૧૮ મી બત્રીસીમાં દેખાડી ગયા તેમાંથી અન્યમુદ્ નામનો ચિત્તદોષ અહીં રવાના થાય છે. તથા અદ્વેષ આદિ આઠ ગુણોમાંથી મીમાંસા નામનો ગુણ અહીં પ્રગટે છે. પાંચમી દૃષ્ટિ કરતાં છઠ્ઠી યોગદૃષ્ટિવાળા જીવ પાસે આત્મબળ ઘણું હોય છે; શુભ અધ્યવસાયોની સ્થિરતા ચિરંજીવી

Page #147

१६४२
• धारणासिद्धिचिह्नप्रज्ञापनम् •
द्वात्रिंशिका - २४/९
'देशबन्धो हि चित्तस्य धारणा तत्र सुस्थितः । प्रियो भवति भूतानां धर्मैकाग्रमनास्तथा ।।९।। देशेति । देशे = नाभिचक्र - नासाग्रादौ बन्धो = विषयान्तरपरिहारेण स्थिरीकरणात्मा ( = देशबन्धो ) हि चित्तस्य धारणा । यदाह - “ देशबन्धश्चित्तस्य धारणा ” ( यो. सू. ३-१ ) ।
धारणामेव व्याख्यानयति- 'देशे 'ति नाभिचक्र - नासाग्रादौ आदिपदगृहीते हृदयपुण्डरीके मूर्ध्नि उपरि द्वादशाङ्गुलपरिमिते देशे ज्योतिषि, जिह्वाग्रे ताल्वादौ वा । तदुक्तं गरुडपुराणे प्राङ् नाभ्यां हृदये वाऽथ तृतीये च तथोरसि । कण्ठे मुखे नासिकाऽग्रे नेत्रभ्रूमध्यमूर्द्ध ।। किञ्चित्तस्मात् परस्मिंश्च धारणा दश कीर्त्तिताः । । ← (गरु. १/२१८ / २१-२२ ) इति । कूर्मपुराणे च → हृत्पुण्डरीके नाभ्यां वा मूर्ध्नि पर्वतमस्तके । एवमादिप्रदेशेषु धारणा चित्तबन्धनम् ।। ← (कूर्म.उत्त.११/ २९) इत्युक्तम् । योगसूत्रसंवादमाह - ' देशबन्ध' इति । अत्र योगसुधाकरवृत्तिरेवं वर्तते → आधारादिदेशा अधस्तादभिहिताः तत्र आत्मनि वा चित्तस्य बन्धः = स्थापनं धारणोच्यते ← (यो. सू. ३/१) इति । याज्ञवल्क्यस्मृतौ अपि यमादिगुणयुक्तस्य मनसः स्थितिरात्मनि । धारणेत्युच्यते सद्भिर्योगशास्त्रविशारदैः । । ← (याज्ञ. स्मृ. ) इति गदितम् । तेजोबिन्दूपनिषदि अपरोक्षानुभूतौ च यत्र यत्र मनो याति ब्रह्मणस्तत्र दर्शनात् । मनसो धारणं चैव धारणा सा परा मता ।। ← ( अपरो. १२२) इत्येवं धारणालक्षणमुक्तम् । त्रिशिखिब्राह्मणोपनिषदि तु चित्तस्य निश्चलीभावो = धारणा ← (त्रि.ब्रा. ३१) इत्युक्तम् । मण्डलब्राह्मणोपनिषदि तु विषयव्यावर्तनपूर्वकं चैतन्ये चेतःस्थापनं धारणम् ← (मं.ब्रा. १।७) इत्येवं तल्लक्षणमुक्तम् । गरुडपुराणे च कालमानगर्भं धारणालक्षणम् → प्राणायामैर्द्वादशभिर्यावत् कालः कृतो भवेत्। स तावत्कालपर्यन्तं मनो ब्रह्मणि धारयेत् ।। ← (गरु. १ / १२७/२४) इत्थमावेदितम्। विष्णुपुराणेच मूर्तं भगवतो रूपं सर्वोपाश्रयनिस्पृहम् । एषा वै धारणा ज्ञेया यच्चित्तं तत्र धार्यते ।। ← (वि.पु. ६/७/७८) इत्येवं धारणास्वरूपमुक्त्वा चिन्तयेत् तन्मयो योगी समाधायाऽऽत्ममानसम् । तावद् यावद् दृढीभूता तत्रैव नृप ! धारणा ।। (वि.पु. ६/७/८६) एतदातिष्ठतोऽन्यद् वा स्वेच्छया कर्म कुर्वतः । नाऽपयाति यदा चित्तं सिद्धां मन्येत तां तदा ।। ← (वि.पु. ६/७/८७) इत्येवं धारणासिद्धिलक्षणमावेदितम् । आदिपुराणे जिनसेनाचार्यस्तु धारणा = श्रुतनिर्दिष्टबीजानाम
वधारणम् ← (आ.पु. २१/२२७ ) इति प्राह ।
હોય છે. નબળા પાપકર્મો કાન્તા દૃષ્ટિવાળા પાસે પોતાનું કાર્ય કરાવી શકતા નથી.(૨૪/૮) * ધારણાની ઓળખાણ
ગાથાર્થ :- ચિત્તને એક સ્થાનમાં બાંધી રાખવું તે ધારણા કહેવાય છે. ધારણામાં રહેલા યોગી જીવોને પ્રિય બને છે. તથા તેનું મન ધર્મમાં એકાગ્ર હોય છે. (૨૪/૯)
ટીકાર્થ :- અન્ય વિષયોનો ત્યાગ કરીને નાભિચક્ર, નાકના અગ્ર ભાગ વગેરે કોઈ એક સ્થાનમાં ચિત્તને બાંધી રાખવું, સ્થિર કરવું, ધારી રાખવું તે ધારણા કહેવાય છે. કારણ કે પતંજલિએ યોગસૂત્રમાં જણાવેલ છે કે ‘ચિત્તને એક ઠેકાણે બાંધી રાખવું તે ધારણા કહેવાય.’ કાન્તા દૃષ્ટિમાં રહેલ યોગીનું ચિત્ત ધારણામાં લાંબો સમય સારી રીતે સ્થિર રહી શકે છે. કારણ કે (૧) તે યોગીનું મન મૈત્રી વગેરે ભાવનાઓના દીર્ઘ
१. हस्तादर्शे 'देशेबंधा' इत्यशुद्धः पाठः ।

=

Page #148

• धारणासिद्धिहेतूपदर्शनम् •
१६४३ तत्र = धारणायां सुस्थितः मैत्र्यादिचित्तपरिकर्मवासिताऽन्तःकरणतया, स्वभ्यस्तयमनियमतया, जिताऽऽसनत्वेन परिहृतप्राणविक्षेपतया, प्रत्याहृतेन्द्रियग्रामत्वेन ऋजुकायतया, जितद्वन्द्वतया, सम्प्रज्ञाताऽभ्यासाऽऽविष्टतया च सम्यग्व्यवस्थितः। भूतानां = जगल्लोकानां प्रियो भवति । तथा धर्मेकाग्रमना भवति ।।९।। ____मैत्र्यादिचित्तपरिकर्मवासिताऽन्तःकरणतयेति । इदं प्राथमिकभूमिकापेक्षयोक्तं, अग्रेतनभूमिकायाञ्च चिन्मात्रवासनावासितत्वमेवाऽवसेयम् । तदुक्तं मुक्तिकोपनिषदि →
मानसीर्वासनाः पूर्वं त्यक्त्वा विषयवासनाः । मैत्र्यादिवासनानाम्नीगुहाणाऽमलवासनाः ।।
ता अप्यन्तः परित्यज्य ताभिर्व्यवहरन्नपि । अन्तः शान्तः समस्नेहो भव चिन्मात्रवासनः ।। (मुक्ति.२/६९-७०) इति पूर्वोक्तं(पृ.१३४६) इहानुसन्धेयम् । निष्पन्नयोगानां निर्विकल्पसंस्कारेण मैत्र्यादिभावनानाशात् मैत्र्यादिशून्यमेव सद्बोधमात्रं चित्तमिति व्यक्तं त्रयोदशे षोडशके (षो.१३/१२)। शिष्टं स्पष्टम् ।
तथा धर्मेकाग्रमनाः = सद्धर्मस्थिरचित्तो भवति। धर्मैकाग्रमनस्त्वञ्चाऽनुदितपापानुदयेनोदिताऽवद्यविफलीकरणेनाऽनुदितसद्धर्मोदयकरणेनोदितसद्धर्मवृद्ध्यादिगोचरपराक्रमादिना चाऽत्राऽवसेयम् । योगचूडामण्युपनिषदि तु → धारणाभिर्मनो धैर्यं याति, चैतन्यमद्भुतम् + (यो.चू.११०) इत्येवं धारणाफलमुक्तं तदपि यथातन्त्रमिहा-ऽनुयोज्यम् । ___इत्थञ्च कान्तायां मायापुत्रीयोक्ताऽष्टाङ्गिकमार्गगतः सम्यग्व्यायामोऽपि सुखेनैव सम्पद्यते । तत्स्वरूपञ्च दीघनिकाये मज्झिमनिकाय च महास्मृतिप्रस्थानसूत्रे → कतमो च, भिक्खवे! सम्मावायामो? इध, भिक्खवे, भिक्खु अनुप्पन्नानं पापकानं अकुसलानं धम्मानं अनुप्पादाय छन्दं जनेति, वायमति, वीरियं आरभति, चित्तं पग्गण्हाति पदहति; उप्पन्नानं पापकानं अकुसलानं धम्मानं पहानाय छन्दं जनेति, वायमति, वीरियं आरभति, चित्तं पग्गण्हाति पदहति; अनुप्पन्नानं कुसलानं धम्मानं उप्पादाय छन्दं जनेति, वायमति, वीरियं आरभति, चित्तं पग्गण्हाति पदहति; उप्पन्नानं कुसलानं धम्मानं ठितिया असम्मोसाय, भिय्योभावाय, वेपुल्लाय, भावनाय पारिपूरिया छन्दं जनेति, वायमति, वीरियं आरभति, चित्तं पग्गण्हाति पदहति । अयं वुच्चति, भिक्खवे, सम्मावायामो - (दी.नि.२/९/४०९, म.नि.भाग१/१/१०/१३५/पृ.९०) इत्थमावेदितम् । ‘पदहति = निगृह्णाति, ठितिया = स्थितये, असम्मोसाय = अनाशाय, भिय्योभावाय = भूयोभावाय पुनरुत्पादायेति यावत्, वेपुल्लाय = वैपुल्याय, भावनाय = અભ્યાસથી સુવાસિત થયેલું હોય છે. (૨) તેણે અહિંસાદિ પાંચ યમ અને (૩) સ્વાધ્યાયાદિ નિયમોનો सारी सते. अभ्यास ३८ डोय छे. (४) ५॥सन वगेरे सासनी ५९॥ मात्मसात् २८॥ होय छे. (५) શ્વાસ-ઉચ્છવાસના વિક્ષેપોને તેણે કાબૂમાં લઈ લીધા હોય છે. (૬) પ્રત્યાહારના પ્રતાપે ઈન્દ્રિયોને તેના વિષયોમાંથી સહજપણે પાછી વાળેલી હોય છે. (૭) તેની કાયા અક્કડ નથી હોતી પણ ઋજુ-મૃદુ હોય छ. (८) तो रति-मति, सुष-दु:1, भूम-तरस, 631-1२भी, अनुभूगता-प्रतिभ्रूणता वगैरे द्वन्द्वाने ती લીધા હોય છે. (૯) સંપ્રજ્ઞાતયોગનો અભ્યાસ કરવામાં તેનું મન પરોવાયેલું હોય છે. આ નવ કારણોને લીધે કાન્તા દૃષ્ટિવાળા યોગીનું અન્તઃકરણ ધારણામાં સારી રીતે લાંબો સમય ટકી શકે છે. આવા યોગી ४ातन पाने प्रिय बने छ. तथा धर्ममा तमर्नु भन में बने छ, ४४ बने. छ. (२४/) १. हस्तादर्श 'जितासत्वेन' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #149

• कान्तायां सम्यग्व्यायामसमवतारः
=
द्वात्रिंशिका - २४/१० अस्यामाक्षेपकज्ञानान्न भोगा भवहेतवः । श्रुतधर्मे मनोयोगाच्चेष्टाशुद्धेर्यथोदितम् ।। १० ।। विभावन-संवराभिधानभावनाद्वितयाय, पारिपूरिया परिपूर्णतायै' शिष्टं स्पष्टम् । न चैतादृशसम्यग्व्यायामस्तु प्रथमादिदृष्टावपि सुलभ इति शङ्कनीयम्, बौद्धाऽभिमतायां साश्रवायां पुण्यभाजि उपध्यभिधानविपाकदायिन्यां सम्यग्दृष्टौ मित्रागतायां सत्यां प्रकृतसम्यग्व्यायामाऽनुपगमात्, अधिकारिभेदे क्रियाभेदात्। बौद्धैरपि निराश्रव - लोकोत्तरसम्यग्दृष्ट्युत्तरमेव सम्यग्व्यायामादेरुपगमादिति व्यक्तं मज्झिमनिकाये महाचत्वारिंशत्कसूत्रे (म.नि. ३ । २ । ७ । १३६) । मिथ्यात्वाऽनन्तानुबन्ध्याद्याश्रवविगमाऽपेक्षया निराश्रवलोकोत्तरसम्यग्दृष्ट्युत्तरकालीनः सम्यग्व्यायामः कान्तायामनाविल एवेत्यतिसूक्ष्मेक्षिकया चैतत्तत्त्वं यथागममिहाग्रे चाऽनुयोज्यं समाकलितस्व - परतन्त्रसिद्धान्तैः । एतादृशसम्यग्व्यायामयोगात् कान्तायामवस्थितो योगी शिष्टानां भद्रकाणाञ्च लोकानां प्रियः सम्पद्यते । एतेन अस्यां तु धर्ममाहात्म्यात् समाचारविशुद्धितः । प्रियो भवति भूतानां धर्मेकाग्रमनास्तथा ।। ← ( यो दृ. स. १६३) इति योगदृष्टिसमुच्चयवचनं व्याख्यातम् । प्रकृते च पण्डितो सीलसम्पन्नो सहो च पटिभानवा । निवातवृत्ति अत्थद्धो तादिसो लभते यसं । । उठ्ठानको अनलसो आपदासु न वेधति । अच्छिन्नवृत्ति मेधावी तादिसो लभते यसं ।। ( दी. नि. ३।८।२७३/पृ. १४६ ) । छन्दा दोसा भया मोहा यो धम्मं नातिवत्तति । आपूरति यसो तस्स सुक्कपक्खेव चन्दिमा ।। ← ( दी. नि. सिङ्गालसुत्त-३ ।८ ।२४६- पृ.१३८) इति दीघनिकायगाथाः स्मर्तव्या मनीषिभिः । सण्हो स्नेहवान्, वात्सल्यवानिति यावत्, पटिभानवा प्रतिभावान्, निवातवृत्ति अस्तब्धः, उट्ठानको उद्यमी, वेधति व्यथति, अच्छिन्नवृत्ति
एकान्तवर्ती, अत्थद्धो = अच्छिन्ननियमः, शिष्टं स्पष्टम् ।।२४ / ९ ।
વિશેષાર્થ :- નાભિચક્ર, નાસાગ્રભાગ, આજ્ઞાચક્ર, બ્રહ્મરન્દ્ર વગેરે સ્થાનોમાં ચિત્તને સ્થાપિત કરવું અથવા નાભિચક્ર વગેરે સ્થાનોમાં અરિહંત-સિદ્ધ વગેરે અક્ષરોની કલ્પના કરીને તેમાં મનને સ્થિર કરવું. અથવા નાભિચક્ર વગેરે સ્થાનોમાં સમવસરણ-ભગવદ્બિબ-વિચરતા ભગવાનની પ્રતિકૃતિ વગેરેની કલ્પના કરીને ત્યાં અન્તઃકરણને દીર્ઘ સમય સુધી એકાગ્ર રાખવું તે ધારણા કહેવાય. જો મન દ્વેષ-ધિક્કારવાસના-તૃષ્ણા-સ્વાર્થ વગેરે મિલન ભાવોથી ખરડાયેલું હોય તો ઉપરોક્ત ધારણામાં મન સ્થિરતાપૂર્વક લાંબો સમય ટકી શકતું નથી. વચ્ચે વચ્ચે વાસના-તૃષ્ણા વગેરેના વિકલ્પોથી-વિક્ષેપોથી તેનું મન વિક્ષુબ્ધ બની જાય છે. અને ધારણા તૂટી જાય છે. આથી ઉ૫૨ જણાવેલા નવ કારણો જેની પાસે હોય તે જ તન્મયપણે દીર્ઘ કાળ સુધી ધારણામાં ટકી શકે છે. આ ધારણાની અસર શરીરના વિવિધ અંગો ઉપર પણ પડે છે. મુખાકૃતિની સૌમ્યતા, ત્વચાની મૃદુતા, શરીરની કાંતિ વગેરે પણ વિકસે છે. તેથી સ્વાભાવિક રીતે તે યોગી લોકોને પ્રિય લાગે છે. આચારશુદ્ધિ તથા પરોપકાર વગેરેના લીધે તેનું સૌભાગ્ય નામકર્મ, આદેયનામકર્મ, યશનામકર્મ સ્વાભાવિક રીતે ઉદયમાં આવે છે. તેમ છતાં યોગી તેમાં લપેટાવાના બદલે યોગસાધનામાં, સ્વધર્મમાં, કર્તવ્યપાલનમાં, આત્મસ્વભાવમાં વધુને વધુ એકાગ્ર બનતા જાય છે. તેમની રગેરગમાં આત્મસ્વભાવને માણવાની ઝંખના-સંવેદના-ભાવના વણાઈ ગયેલી હોય છે.(૨૪/૯) ગાથાર્થ :- કાન્તાદૃષ્ટિમાં ભોગસુખો પણ શ્રુતધર્મમાં મન જોડાયેલ હોવાથી આક્ષેપક જ્ઞાનના કારણે સંસારનું કારણ બનતા નથી. તેની પ્રવૃત્તિ પણ શુદ્ધ હોય છે. જેમ કે કહેલ છે કે (જે કહેલ છે

१६४४
=
=
=
=
=
=

Page #150

• आक्षेपकज्ञानमाहात्म्यम् •
१६४५ अस्यामिति । अस्यां कान्तायां 'कायचेष्टाया अन्यपरत्वेऽपि श्रुतधर्मे = आगमे मनोयोगात् = नित्यं मनःसम्बन्धात् आक्षेपकज्ञानाद् = नित्यप्रतिबन्धरूपचित्ताऽऽक्षेपकारिज्ञानात् न भोगा इन्द्रियार्थसम्बन्धा भवहेतवो भवन्ति, चेष्टायाः = प्रवृत्तेः शुद्धेः (=चेष्टाशुद्धेः), मनोनैर्मल्यात् । यथोदितं हरिभद्रसूरिभिर्योगदृष्टिसमुच्चये ।।१०।।
धर्मेकाग्रमनस्त्वफलमाह- ‘अस्यामि'ति । अन्यपरत्वेऽपि = जीवननिर्वाहादिसाधनीभूतभिक्षाऽटनादिपरायणत्वेऽपि आगमे = सर्वज्ञोदिततन्त्रे नित्यं = सदैव मनःसम्बन्धात् = अन्तःकरणोपसर्पणाद् आक्षेपकज्ञानात् नित्यप्रतिबन्धरूपचित्ताऽऽक्षेपकारिज्ञानात् = निजविशुद्धकेवलनिर्विकल्पाऽसङ्गसाक्षिमात्रध्रुवचैतन्यस्वरूपगोचरध्रुवपक्षपातस्वरूपो योऽन्तःकरणाऽऽक्षेपः तदुपधायकस्याऽपूर्वाऽऽत्मजागरणस्वरूपस्य सम्यग्ज्ञानस्य प्रभावात् न = नैव इन्द्रियार्थसम्बन्धाः श्रोत्राद्यनुयोगिक-शब्दादिप्रतियोगिकसन्निकर्षाः तज्जन्यसुखानुभवा वा भवहेतवः = भवान्तरोपार्जनहेतवो भवन्ति, प्रवृत्तेः शुद्धेः । तदुक्तं ओघनिर्युक्तो → अणुमित्तो वि न कस्सइ, बंधो परवत्थुपच्चओ भणिओ (ओ.नि.५७) इति पूर्वमपि(भाग२ पृ.५३४) दर्शितम् । समयसारेऽपि → ण य वत्थुदो हु बंधो अज्झवसाणेण बंधोत्थि - (स.सा. २६५) इत्युक्तम् । न च शब्दादिविषयेन्द्रियसन्निकर्षे कथं प्रवृत्तेः शुद्धिरिति शङ्कनीयम्, →
धी धी मज्झ अणज्जस्स इंदियत्थेसु संपउत्तस्स । परमत्थवेरिएसु वि दाराइसु गाढरत्तस्स ।। इइ भावणासमेओ विरत्तकामो पयट्टमाणो । कम्मवसा, विरएसुं बहुमाणपरो सदोसन्नू ।।
- (पं.लि.२६-२७) इति पञ्चलिङ्गिप्रकरणदर्शितरीत्या मनोनैर्मल्यात् = विषयतुच्छत्वस्वकीयदोषविभावनादिगर्भ-शुद्धचिन्मात्रस्वरूपगोचरप्रतिबन्धाऽविनाभाविचित्तविशुद्धेः हेतोः प्रवृत्तिशुद्धिरस्यां विज्ञेया, अभिसन्धिभेदादनुष्ठानभेदसिद्धेः प्राक् (द्वा.द्वा.२३/२२ पृ.१५८५) दर्शितत्वात् । तदुक्तं योगसारप्राभृतेऽपि → शुद्धज्ञाने मनो नित्यं कायेऽन्यत्र विचेष्टिते । यस्य तस्याऽऽग्रहाऽभावान्न भोगा भवहेतवः ।। - (यो.सा.प्रा.९/२०) इति । अध्यात्मसारे अपि → बहुदोषनिरोधार्थमनिवृत्तिरपि क्वचित् । निवृत्तिरिव नो दुष्टा योगाऽनुभवशालिनाम् ।। विषयाणां ततो बन्धजनने नियमोऽस्ति न । अज्ञानिनां ततो बन्धो ज्ञानिनां तु न कर्हिचित् ।। ते ११ भी वगेरे थामi muvi माशे.) (२४/१०)
ક કાન્તાદેષ્ટિમાં ભોગ પણ ભવકરણ ન બને છે ટીકાર્થ - પ્રસ્તુત કાન્તાદૃષ્ટિમાં કાયિક પ્રવૃત્તિ અન્યત્ર જોડાયેલ હોય તો પણ તે યોગીનું મન હંમેશા કૃતધર્મમાં જ જોડાયેલું હોય છે. તેથી અસંગ આનંદમય નિજ સ્વભાવમાં જ કાયમ ખેંચી રાખેજોડી રાખે તેવી જ્ઞાનદશા પ્રગટે છે. યોગતંત્રની પરિભાષા મુજબ આ આક્ષેપક જ્ઞાન કહેવાય છે. તેના કારણે કર્મજન્ય ઈન્દ્રિયોના પોત-પોતાના વિષયો સાથે સંબંધ થવા સ્વરૂપ ભોગસુખો પણ તે યોગી માટે સંસારનું કારણ બનતા નથી. તેના અંતઃકરણની નિર્મળતાના લીધે તેની પ્રવૃત્તિ શુદ્ધ જ હોય છે. જેમ કે શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય નામના ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે આ વાત ११ भी प३ या२ थामi guid.] (२४/१०) १. हस्तादर्श 'कायाचे...' इति पाठः ।

Page #151

१६४६
• માત્મા યોગાસ્પેર્ચે પ્રવૃત્તિ. નિવૃત્તિ ચા • ત્રિશિવ-૨૪/૧૨ मायाऽम्भस्तत्त्वतः पश्यन्ननुद्विग्नस्ततो द्रुतम् । तन्मध्येन प्रयात्येव यथा व्याघातवर्जितः ।।११।।
- (મ.સા.૫/૨૩,૨૪) રૂત્યુમ્ | પૃચપસ્થિમિના પિ રૂપશે ) ब्रुवन्नपि न ब्रूते, गच्छन्नपि न गच्छति । स्थिरीकृतात्मतत्त्वस्तु पश्यन्नपि न पश्यति ।। यो यत्र निवसन्नास्ते स तत्र कुरुते रतिम् । यो यत्र रमते तस्मादन्यत्र स न गच्छति ।। अगच्छंस्तद्विशेषाणामनभिज्ञश्च जायते । अज्ञाततद्विशेषस्तु बध्यते न, विमुच्यते ।।
6 (इष्टो. ४१,४३,४४) इत्युक्तम् । यदपि मज्झिमनिकाये षट्षट्कसूत्रे → सुखाय वेदनाय रागानुसयं पहाय दुक्खाय वेदनाय पटिघानुसयं पटिविनोदेत्वा अदुक्खमसुखाय वेदनाय अविज्जानुसयं समूहनित्वा अविज्जं पहाय विज्जं उप्पादेत्वा दिढेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो भविस्सतीति-ठानमेतं વિન્નતિ ૯ (નિ. રૂાવ દ્દિ ૪ર૭,પૃ.રૂ૪૪) રૂત્યુí તUત્ર યથામમનુયોગ્યમ્ વાર૪/૧૦ના
વિશેષાર્થ :- છઠ્ઠી દૃષ્ટિમાં સતત શ્રુતજ્ઞાન-ચિંતાજ્ઞાન-ભાવનાજ્ઞાનના પરિશીલનથી આક્ષેપક જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે. પાંચેય ઈન્દ્રિયોના અનુકૂળ વિષયો પ્રત્યે અનાદિ કાળથી ખેંચાતા-તણાતા મનને ઈષ્ટ વિષયોમાંથી વાળીને, ભોગતૃષ્ણાને બાળીને શ્રુતધર્મમાં-આનંદમય આત્મતત્ત્વમાં સતત જોડી રાખે તેવું જ્ઞાન આક્ષેપક જ્ઞાન કહેવાય છે. માટે ભોગ પણ ભવભ્રમણકારણ બની શકતા નથી. અંતઃકરણની નિર્મળતાના લીધે કાન્તા દષ્ટિમાં રહેલા યોગીની પ્રવૃત્તિ શુદ્ધ હોય છે – આવું જે જણાવેલ છે તે બહુ મહત્ત્વની વાત છે. પરસ્ત્રીગમન, મદ્યપાન, બળાત્કાર, વેશ્યાગમન વગેરે અત્યંત અનુચિત પ્રવૃત્તિથી મળનારા ભોગસુખો કાન્તાદૃષ્ટિમાં રહેલા યોગીના જીવનમાં હોતા જ નથી.
જો કાન્તાદષ્ટિમાં રહેલો જીવ સંસારમાં રહેલો હોય તો સ્વદારાસંતોષ, નીતિપૂર્વક જીવનજરૂરી અર્થોપાર્જન તેના જીવનમાં જોવા મળે છે. સામાયિક-પૌષધ-શ્રાવકની પડિમાને વહન કરવી, રાત્રે દીર્ઘ સમય સુધી કાયોત્સર્ગ-જપ આદિ સાધના પ્રત્યે અત્યંત આકર્ષણ હોય છે. જે કાંઈ અર્થ-કામપ્રવૃત્તિ કરવી પડે તે પણ આક્ષેપક જ્ઞાનના લીધે ભવભ્રમણકારણ બને નહિ. જો કાન્તા દૃષ્ટિમાં રહેલો જીવ સંસારત્યાગી સાધુ હોય તો તેના જીવનમાં શાસ્ત્રવિહિત ભિક્ષાટન-ભોજન-જલપાન-પરિમિત નિદ્રા વગેરે પ્રવૃત્તિ “ભોગ” તરીકે સમજવી. આક્ષેપક જ્ઞાનના કારણે તેની ઉપરોક્ત ભોગપ્રવૃત્તિ કર્મબંધનું કારણ બનતી નથી. જે કાંઈ ભોજનાદિ પ્રવૃત્તિ હોય છે તે વધુ સારી રીતે આત્મસાધનામાં-જિનાજ્ઞાપાલનમાં જોડાવા માટે હોય છે. ખાવાનું ગમે છે માટે તેઓ ખાતા નથી. પરંતુ “શરીરને ભોજનાદિનો ટેકો આપ્યા વિના આત્મસાધનામાં શરીર સાથ-સહકાર નહિ આપે' આવી સમજણથી ધર્મસાધનીભૂત કાયાને શાસ્ત્રોક્ત માર્ગે ટેકો આપે છે. અંતઃકરણ તો આક્ષેપક જ્ઞાનના કારણે વિષયોમાંથી પાછું વળીને ધર્મમાં આત્મસ્વભાવમાં જ નિરંતર જોડાયેલ હોય છે. માટે જ ભોજનાદિ પ્રવૃત્તિ ભવભ્રમણકારણ બનતી નથી. (૨૪/૧૦)
કાન્તા દૃષ્ટિમાં રહેલા યોગીને ઉદેશીને યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય ગ્રંથમાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે જે ચાર શ્લોક જણાવેલ છે તેને મહોપાધ્યાયજી મહારાજ સાક્ષીરૂપે ટાંકે છે. તેનો અર્થ નીચે મુજબ છે.
હ ભોગસુખો મૃગજળ તુલ્ય ભાસે છે ગાથાર્થ - જેમ મૃગજળને પરમાર્થથી મૃગજળ તરીકે જોતો માણસ તેનાથી ઉદ્વિગ્ન થયા વિના મૃગજળની અંદરથી તકલીફ વિના ઝડપથી પસાર થઈ જાય છે. તેમ ભોગોને સ્વરૂપથી મૃગજળ તરીકે જોતો સાધક

Page #152

• भोगस्वरूपदर्शनम् .
१६४७ मायाम्भ इति । मायाऽम्भः तत्त्वतो = मायाम्भस्त्वेनैव पश्यन् अनुद्विग्नः ततो = मायाम्भसो द्रुतं = शीघ्रं तन्मध्येन = मायाम्भोमध्येन प्रयात्येव, न न प्रयाति । यथा इत्युदाहरणोपन्यासार्थः । व्याघातवर्जितो, मायाम्भसस्तत्त्वेन व्याघाताऽसमर्थत्वात् ।।११।। भोगान् स्वरूपतः पश्यंस्तथा मायोदकोपमान् । भुञ्जानोऽपि ह्यसङ्गः सन् प्रयात्येव परं पदम् ।।१२।।
भोगानिति । भोगान् = इन्द्रियाऽर्थसम्बन्धान स्वरूपतः पश्यन् समारोपमन्तरेण तथा =
'मनोविशुद्धिसमन्विता भोगाः संसारहेतवो न भवन्ती'त्यत्र योगदृष्टिसमुच्चयगतकारिकाचतुष्टयेन श्रीहरिभद्रसूरिसम्मतिमाह- ‘माये'त्यादि । योगदृष्टिसमुच्चयवृत्त्यनुसारेणैव व्याख्यानयति- तत्त्वतः = मायाम्भस्त्वेन इत्यादि । तत्त्वेन = मायाम्भस्त्वेन ज्ञातस्य मायाम्भसो = मरुमरीचिकादिरूपस्य व्याघाताऽसमर्थत्वात् = गतिस्खलन-पदन्यासभेदादिलक्षणव्याघातजननशक्तिविरहात् । तदुक्तं अध्यात्मतत्त्वालोके → तत्त्वेन मायाम्बु यथेक्षमाणस्तन्मध्यतो यात्यविषण्ण आशु । भोगान् स्वरूपेण तथैव मायाऽम्बुवद् विदन्नस्खलितं प्रयाति ।। - (अ.त.३/१२५) इति ।।२४/११।।
→ न हु पावं हवइ हियं, विसं जहा जीवियऽत्थिस्स + (म.स.६१४) इति मरणसमाधिप्रकीर्णकवचनतात्पर्यपरिणमनतः पापपक्षपातविगमेन, → यज्जीवस्योपकाराय, तदेहस्याऽपकारकम् । यद्देहस्योपकाराय, तज्जीवस्यापकारकम् ।। 6 (इष्टो.१९) इति इष्टोपदेशवचनाऽऽशयविभावनेन च → संसारभोगेषु सुखं यदेव प्रतीतिमायाति तदस्ति दुःखम् । कर्मोद्भवत्वात् क्षणभङ्गुरत्वात्, दुःखान्वितत्वादमहत्त्वतश्च ।। - (अ.तत्त्वा.२ ।४०) इति अध्यात्मतत्त्वालोकदर्शितरीत्या समारोपं = पीयूषत्वस्वेष्टसाधनत्वादिधर्माऽऽरोपं अन्तरेण हेतुतः स्वरूपतः अनुबन्धतश्च कर्मोद्भवत्व-क्षणभिदेलिमत्वपरकीयत्व-व्रणोपमत्व-शल्यतुल्यत्व-रोगत्व-क्लेशान्वितत्व-तुच्छत्व-कर्मबन्धजनकत्वादिरूपेण इन्द्रियाऽर्थसम्बन्धान आवश्यकानपि पश्यन् = जानानः सामान्यतः स्वरसतो भोगान् नैव ज्ञानाऽमृतास्वादी भुङ्क्ते । ભોગસુખોને ભોગવવા છતાં પણ તેમાં અલિપ્ત રહેલો તે પરમ પદને પામે છે.(૨૪/૧૧-૧૨)
ટીકાર્થ :- (રણપ્રદેશ વગેરેમાં મુસાફરી કરનાર મુસાફર ઉનાળામાં મધ્યાહ્ન સમયે ચારે બાજુ મૃગજળ-ઝાંઝવાના નીરને જુએ છે. સામાન્ય ગામડીયો-અભણ કે ભદ્રિક માણસ તો ચારે બાજુ પાણી છે તો કઈ રીતે આગળ જઈશ? આ વિચારથી મુંઝાઈ જાય છે. પરંતુ) મૃગજળને પરમાર્થથી મૃગજળ તરીકે જ જોતો હોશિયાર મુસાફર મૃગજળથી ઉદ્વિગ્ન થયા વિના ઝડપથી મૃગજળની વચ્ચેથી પસાર થઈ જ જાય છે. તે મૂંઝાઈને તેમાંથી પસાર ન થાય તેવું ન બને. વળી, મૃગજળમાંથી પસાર થવા છતાં પણ તે વ્યાઘાત-અડચણ પામતો નથી. કારણ કે મૃગજળ તરીકે ઓળખાયેલ મૃગજળ આગળ ४ामा व्याधात ४२वा माटे समर्थ नथी. भूज थाम से 'यथा' श०६ °४९॥वेद छ त GU&२९॥ २४ કરવા માટે છે. (૨૪/૧૧) જે રીતે તે કુશળ મુસાફર મૃગજળમાંથી પસાર થઈ જાય છે તે જ રીતે મૃગજળતુલ્ય ઈન્દ્રિય-વિષયસંબંધરૂપી ભોગસુખોને તેના મૂળભૂત સ્વરૂપે, અસારરૂપે કાંતાદષ્ટિમાં રહેલા યોગી જાણે છે. તેમાં કોઈ આરોપિત સારભૂત તત્ત્વનું દર્શન તેને નથી થતું. માટે તેને ભોગવવા માટેની તૃષ્ણા પણ તેને થતી નથી. કેવળ કર્મોદયથી જ ખેંચાઈને આવેલા ભોગસુખોને તે અસંગભાવે ભોગવે

Page #153

१६४८
तेनैव प्रकारेण मायोदकोपमान् प्रयात्येव परं पदं तथाऽनभिष्वङ्गतयाऽपरवशभावात् ।।१२।।
• तात्त्विकविपश्यनाविद्योतनम् •
द्वात्रिंशिका - २४/१२
असारान् भुञ्जानोऽपि हि कर्माऽऽक्षिप्तान् असङ्गः ' सन्

=
तदुक्तं अध्यात्मोपनिषदि
आस्वादिता सुमधुरा येन ज्ञानरतिः सुधा । न लगत्येव तच्चेतो विषयेषु विषेष्विव ।। ← (अ.उप. २ / ७) इति । निकाचिताऽऽदिकर्मपरवशश्चेत् तर्हि तेनैव = समारोपशून्येनैव प्रकारेण असारान् मायोदकोपमान् कर्माऽऽक्षिप्तान् = विशिष्टप्रयत्नमन्तरेण कर्मविपाकोदयोपनतान् तान् भुञ्जानोऽपि = अनुभवन्नपि सम्मद्दिट्ठी सया अमूढे ← ( द. वै.१०/७ ) इति दशवैकालिकसूत्रवचनप्रामाण्यात्, → सव्वस्स लोगस्स सदेवगस्स कामाणुगिद्धिप्पभवं खु दुक्खं ← (उत्त. ३२/१९) इति उत्तराध्ययनसूत्रतात्पर्योपलम्भात्, जं इंदियेहिं लद्धं तं सोक्खं दुक्खमेव तहा ← (प्र.सा. १/७६) इति प्रवचनसारवचनैदम्पर्यार्थपरिणमनाच्च भोगमृगजले असङ्गः = असङ्गसाक्षिमात्रः सन् तत्र रागाद्यकरणेन ‘अकुव्वओ णवं णत्थि ' ( सू.कृ.१ ।१५।७) इति पूर्वोक्तसूत्रकृताङ्गसूत्रप्रामाण्यादभिनवं कर्म अबध्नन्, अत एव → तुट्टंति पावकम्माणि नवं कम्ममकुव्वओ ← (सू.कृ. १ ।१५।६ ) इति सूत्रकृताङ्गसूत्रप्रामाण्यात् प्राक्तनकर्माणि क्षपयन् कामनियत्तमई खलु संसारा मुच्चइ खिप्पं ← ( आ.नि. १७७) इति आचाराङ्गनिर्युक्तिवचनानुसारतः रत्तो बंधदि कम्मं मुंचदि जीवो विरागसंपत्तो ← ( स.सा. १५० ) इति समयसारवचनानुसारतश्च परं पदं मोक्षाऽभिधानं प्रयात्येव, आत्मज्ञाने मुनिर्मग्नः सर्वं पुद्गलविभ्रमम् । महेन्द्रजालवद् वेत्ति नैव तत्राऽनुरज्यते ।। ← ( अ. उप. २ / ६) इति अध्यात्मोपनिषद्वचनानुसारतः तथाऽनभिष्वङ्गतया = मोक्षबाधकाऽऽसक्तिशून्यतया अपरवशभावात् = परिणामतो भोगादिपारवश्यविरहात्। तदुक्तं धर्मामृते अपि यो भुञ्जानोऽपि नो भुङ्क्ते विषयांस्तत्फलाऽत्ययात् । यथा परप्रकरणे नृत्यन्नपि न नृत्यति ।। ← (धर्मा.८/३) इति । केवलं कर्मपारवश्याद् भोगप्रवृत्तिरियमवसेया । तदुक्तं विद्यापरिणयने → मोहस्य किल स वेगः केनाऽपि न निवार्यते ← (वि.प. ५ । ४० ) इति । अत एव बृहन्नारदीयपुराणे अपि नास्ति मोहसमं भयम् ← (बृ.ना. ७ । ५४) इत्युक्तमिति प्रागुक्तं (पृ.१४२८) स्मर्तव्यम् । प्रकृते भोगप्रवृत्तौ अपि कर्माऽबन्धं प्रति 'भोगान् स्वरूपतः पश्यन्' इति प्रधानहेतुः बोध्यः, यथा - वस्थितभोगस्वरूपदर्शनेन वैराग्योत्कर्षात्कर्मलेपाऽसम्भवात् । तदुक्तं उत्तराध्ययनसूत्रे सव्वेसु कामजाए सु पासमाणो न लिप्पई ताइ ← ( उत्त. ८ । ४ ) इति । प्रकृते अन्नो जीवो, अन्नं सरीरं ← (सू. कृ. २ 19 ।९) इति, → अन्ने खलु कामभोगा, अन्नो अहमंसि ← (सू. कृ. २ ।१ । १३) इति च सूत्रकृताङ्गसूत्रोक्तिरपि यथागममनुशीलनीया । इयमेव हि तात्त्विकी विपश्यना विज्ञेया बुधैः, यतो निर्वेद-वैराग्ये सम्पद्येते ।
सम्मतञ्चेदं बौद्धानामपि । तदुक्तं मज्झिमनिकायेतं 'नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता 'तिएवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं । एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दिस्वा पथवीधातुया निब्बिन्दति, पथवीधातुया चित्तं विराजेति ← (म.नि. महारारुलोवादसुत्त - २ ।२।२ । ११४ पृष्ठ.९२) इत्येवं पृथ्वीછે. આ રીતે કર્મની નિર્જરા કરતા તે યોગી પરમપદ મોક્ષને પામે છે. કારણ કે આસક્તિ-ભોગતૃષ્ણા ન હોવાથી તે યોગી ભોગસુખોને પરવશ થતા નથી. માટે નવા કર્મથી તે બંધાતા નથી. (૨૪/૧૨)
१. हस्तादर्शे 'असंगतः' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #154

यथावद् दर्शनेऽसङ्गभावोपलब्धिः
१६४९ धातुमुद्दिश्य विपश्यनाधिकारे । 'न एतत् मम, नाऽस्याहमस्मि न ममैष आत्मा' इत्येवं ज्ञानचक्षुषा यथाभूतदर्शनेऽनात्मद्रव्याद् ज्ञातदोषबहुलाद् निर्वेद - वैराग्ये सुलभे एव ।
परमार्थतस्तु विषयाऽऽकाङ्क्षोच्छेदिनी दृष्टिरेव चक्षुष्ट्वेन सम्मता । तदुक्तं सूत्रकृताङ्गे हु चक्खू मणुस्साणं, जे कंखाए य अन्तए ← (सू. कृ. १ ।१५।१४ ) इति । इत्थञ्च प्रकृते इंदियाणं विसया मणुन्ना, न तेसु भावं निसिरे कयावि ← ( उत्त. ३२ । २१ ) इति उत्तराध्ययनसूत्राऽऽशयपरिणमनेन भुज्यमानविषयेषु रुच्यकरणतो नेक्षणमात्राद्दोषः तथाविधः । न हि रागाद्यकरणे शब्दादिविषयेषु स्वरूपतो विषमतादिजनकत्वमस्ति । तदुक्तं उत्तराध्ययनसूत्रे न कामभोगा समयं उवेंति, न यावि भोगा विगई उवेंति । जे तप्पदोसी य परिग्गहीयं, सो तेसु मोहा विगईं उवेति । । ← (उत्त. ३२/१०१) इति । यथावत्स्वरूपदर्शने त्वाश्रवमुक्तिः सुलभा ।
बौद्धानामपि सम्मतमिदम्। तदुक्तं मज्झिमनिकाये कन्दरकसूत्रे 'इमे आसवा'ति यथाभूतं पजानाति; ‘अयं आसवसमुदयो'ति यथाभूतं पजानाति, 'अयं आसवनिरोधो 'ति यथाभूतं पजानाति, 'अयं आसवनिरोधगामिनी पटिपदाति यथाभूतं पजानाति । तस्स एवं जानतो एवं पस्सतो कामासवापि चित्तं विमुच्चति, भवासवापि चित्तं विमुच्चति, अविज्जासवापि चित्तं विमुच्चति । विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति आणं होत ← (म.नि. २ ।१ । १ ।१६, पृ. ११) इति, पाशराशिसूत्रे च इमे पञ्च कामगुणे अगथिता अमुच्छिता अनज्झोपपन्ना आदीनवदस्साविनो निस्सरणपञा परिभुञ्जन्ति, ते एवमस्सु वेदितब्बा- 'न अनयमापन्ना, न ब्यसनमापन्ना, न यथाकामकरणीया पापिमतो' ← (म.नि. १ । ३ ।६ । २८७, पृ. २३४) इति भावनीयं स्व-परतन्त्रैदम्पर्यार्थविभावनपरायणैर्यथागममतिगम्भीरधिया । सर्वमद्भुतमज्ञानां जानतां तु न किञ्चन ← ( स.रं. श. १०) इति सभारञ्जनशतकोक्तिरपि स्मर्तव्याऽत्र ।
प्रकृते न लिप्पई भवमज्जे वि संतो जलेण व पोक्खरिणीपलासं ← ( उत्त. ३२/४७) इति उत्तराध्ययनसूत्रवचनं, → णाणी रागप्पजहो सव्वदव्वेसु कम्ममज्झगदो । जो लिप्पइ रजएण दु कद्दममझे जहा कणयं ।। ← ( स.सा. २१८) इति समयसारवचनं, जह सलिलेण ण लिप्पइ कमलिणीपत्तं सहावपयडीए । तह भावेण ण लिप्पइ कसाय - विसएहिं सप्पुरिसो ।। ← ( भा. प्रा. १५४ ) इति भावप्राभृतवचनं, → ज्ञानवैभव - विरागताबलात् सेवकोऽपि तदसावसेवकः ← ( ना. स. सा. ना. निर्जरा. ३) इति नाटकसमयसारकलशवचनं यो न भुङ्क्ते भुज्यमानानपि भोगान् स बुद्धिमान् ← ( यो. वा. निर्वाण. पूर्वा.५९/३२) इति योगवाशिष्ठवचनं किं वा विमोहाय विवेकिनां स्यात् ? ← (ध. श. ४ ६१) इति धर्मशर्माभ्युदयवचनञ्च यथागममनुयोज्यम् ।
ननु मायोदकत्वज्ञाने कथं तत्र प्रवृत्तिः स्यादिति चेत् ? न, कर्मबन्धं प्रति जीवस्य स्वतन्त्रत्वेऽपि तत्फलभोगं प्रति परतन्त्रत्वात्, यथोक्तं बृहत्कल्पभाष्ये कम्मं चिणंति सवसा तस्सुदयम्मि उ परव्वसा होंति । रुक्खं दुरुहइ सवसो विगलइ स परव्वसो तत्तो ।। ← (बृ. क. भा. २६८९) इति । तदुक्तं दर्शनशुद्धिप्रकरणे अपि रागोरगगरलभरो तरलइ चित्तं तावइ दोसऽग्गी । कुणइ कुमग्गपवित्तिं महामईणं पहा ! मोहो।। ← (द.शु. ३ / ४३ ) इति । प्रकृते च केवलबलवत्कर्मोदयमाहात्म्यतः तथा सम्भवेऽपि ज्ञानिनः तत्र निर्दोषत्वात् । तदुक्तं अध्यात्मोपनिषदि स्वत एव समायान्ति कर्माण्यारब्धशक्तितः । एकक्षेत्राऽवगाहेन ज्ञानी तत्र न दोषभाक् ।। ← ( अ. उप. २ / ३२ ) इति । प्रकृते च → વિશેષાર્થ :- ઉનાળામાં રણપ્રદેશમાં ભરબપોરે અણસમજુ વ્યક્તિ મૃગજળને સાચું જળ માની બેસે.

•
से
जे

Page #155

१६५०
आत्मवञ्चनापाकरणोपदेशः • द्वात्रिंशिका-२४/१२ मायाम्भो मन्यतेऽसत्यं तत्त्वतो यो महामनाः । अनुद्विग्नो निराशङ्कस्तन्मध्ये स न गच्छति ।। मायातोयोपमा भोगा दृश्यन्ते येन वस्तुतः । स भुजानोऽपि निसङ्गः प्रयाति परमं पदम् ।।
6 (यो.सा.प्रा.९/२१-२२) इति योगसारप्राभृतकारिकायुगलमनुसन्धेयम् । शुद्धात्माऽऽनन्दवेदित्वान्न सति विशुद्धसम्यक्त्वे भोगतृष्णाऽनुरागसम्भवः । अत एव मोक्षोपदेशपञ्चाशके मुनिचन्द्रसूरिभिः → यथाऽमृतरसास्वादी, नान्यत्र रमते जनः । तथा मुक्तिसुखाभिज्ञो, रज्यते न सुखान्तरे ।। - (मो.प.३९) इत्युक्तम् । तदुक्तं षोडशकेऽपि → अमृतरसास्वादज्ञः कुभक्तरसलालितोऽपि बहुकालम् । त्यक्त्वा तत्क्षणमेनं वाञ्छत्युच्चैरमृतमेव ।। एवं त्वपूर्वकरणात् सम्यक्त्वामृतरसज्ञ इह जीवः । चिरकालाऽऽसेवितमपि न जातु बहुमन्यते पापम् ।। यद्यपि कर्मनियोगात् करोति तत्तदपि भावशून्यमलम् । अत एव धर्मयोगात् क्षिप्रं तत्सिद्धिमाप्नोति ।।
6 (षो. ३/१४-१६) इति प्रामुक्तं(पृ.१५३६) स्मर्तव्यम् । दानद्वात्रिंशिकोक्तं (भा.१/पृ.३९) कुशलानुबन्धिपुण्यलभ्यभोगानां वैराग्यजनकत्वमिहानुसन्धेयम् ।
इदमप्यत्रावधेयम्- स्वप्रयत्ननिवर्तनीयेष्वपि कामभोगेष्वासक्ततयाऽवस्थाने भवनिमज्जनं दुरन्तमेव प्रसज्येत । एतेन → जानन्नपि च यः पापं शक्तिमान् न नियच्छति । ईशः सन् सोऽपि तेनैव कर्मणा सम्प्रयुज्यते ।। (म.भा.आदिपर्व-१७९/११) इति महाभारतवचनमपि व्याख्यातम् । परं निकाचितकर्मोपनीतकामभोगादिनिराकरणप्रयासे च स्वस्य कर्मणा प्रवाहितत्वमेव स्यादिति केवलाऽसङ्गसाक्षिभावाऽवलम्बनेन ततो निःसरणमेव श्रेयः । सम्मतञ्चेदं बौद्धानामपि । तदुक्तं संयुत्तनिकाये देवतासंयुक्ते ओघतरणसूत्रे → यदा ख्वाहं, आवुसो ! सन्तिट्ठामि तदासु संसीदामि; यदा ख्वाहं, आवुसो ! आयूहामि तदास्सु निब्बुय्हामि । एवं ख्वाहं, आवुसो ! अप्पतिद्वं अनायूहं ओघमतरि'न्ति 6 (सं.नि. १११, पृ.२) इति यथागमं सूक्ष्मेक्षिकयोहनीयं विदितस्व-परसमयरहस्यैः ।
इत्थञ्च भवेच्छाविच्छेदेन प्राक्कर्माऽपराधप्रयुक्तप्रवृत्तौ सत्यामपि न कान्ताऽवस्थितस्य शुद्धिहानिः प्रत्युत शुद्धिवृद्धिरेव, तथाकर्मनिर्जरणात् । तदुक्तं अध्यात्मसारे →
भवेच्छा यस्य विच्छिन्ना प्रवृत्तिः कर्मभावजा । रतिस्तस्य विरक्तस्य सर्वत्र शुभवेद्यतः ।।
अतश्चाऽऽक्षेपकज्ञानात् कान्तायां भोगसन्निधौ । न शुद्धिप्रक्षयः ८ (अ.स.५/१४-१५) इति । तदुक्तं महावीरगीतायां अपि → प्रारब्धकर्मभोक्तारः क्वापि मुह्यन्ति नैव ते । मदर्थं सर्वकर्माणि कुर्वन्ति शुद्धबुद्धितः ।। 6 (म.गी.२/१००) इति, → ज्ञान-वैराग्ययोगेन भोग्यकर्मस्वसङ्गता - (महा.गी.८/ તેથી તે આગળ જવામાં મૂંઝાય. પણ મૃગજળમાં સત્ય જલત્વનો આરોપ ન કરે તે તેમાં ન મૂંઝાય. તેમ ભોગસુખ મૂળભૂત સ્વરૂપે અસાર-તુચ્છ-અનિત્ય-અનાત્મ-અશરણરૂપ હોવા છતાં તેમાં જે સારપણાનોસુખસાધનતાનો આરોપ કરે છે તેને ભોગસુખનું આકર્ષણ મૂંઝવે છે. તે તેમાં અટવાઈને મોક્ષમાર્ગે આગળ વધતો નથી. પરંતુ કાન્તા દષ્ટિવાળા યોગી ભોગસુખને મૃગજળતુલ્ય સમજે છે. અસાર અને તુચ્છ સ્વરૂપે તેને ઓળખે છે. તેમાં કોઈ ઈષ્ટવ-સુખસાધનત્વ વગેરે ગુણધર્મોનો આરોપ કરતા નથી. માટે જ મિષ્ટાન્નફળ-ફરસાણ-ડનલોપની ગાદી વગેરેનું આકર્ષણ તેના અંતઃકરણમાંથી નીકળી ગયેલ હોય છે. કેવળ બળવાન કર્મના વિપાકોદયથી વિષયોનો ભોગવટો કરવો પડે કે જીવનનિર્વાહ માટે જરૂરી ભોજનાદિ પ્રવૃત્તિ કરવી પડે છે. તેમાં પણ તે અસંગ અને અલિપ્ત રહે છે. કેવળ કર્મનિર્જરા માટે જ તેની તેમાં

Page #156

१६५१
• आत्मवित् कर्म न बध्नाति • भोगतत्त्वस्य तु पुनर्न भवोदधिलङ्घनम् । मायोदकदृढाऽऽवेशस्तेन यातीह कः पथा ।। १३ ।। ८६) इति च । अत एव तस्य भोगप्रवृत्त्युपरमे चित्तशान्तिलाभेन भोगतृष्णा हीयते । प्रकृते विना द्वेषञ्च रागञ्च गोचरान् यस्तु खैश्चरेत् । स्वाधीनहृदयो वश्यैः सन्तोषं स समृच्छति ।। ← (ग.गी. १/६१) इति गणेशगीतावचनमपि यथातन्त्रमनुयोज्यम् । 'खैः इन्द्रियैः', शिष्टं स्पष्टम् । भवाभिनन्दिनस्तु भोगप्रवृत्त्युपरमे महामोहाऽनलदाहेन भोगतृष्णाऽभिवर्धत एवेत्यवधेयम् । तदुक्तं अध्यात्मगीतायामपि
वैषयिकपदार्थेर्हि स्वात्मविन्नैव बध्यते । ज्ञानिनो बन्धनं कर्तुं शक्तः कोऽपि न जायते ।। स्पर्शादीन्द्रियभोगेभ्यो जन्यं परवशं सुखम् । वस्तुतो दुःखमेवाऽस्ति तत्र ज्ञानी न मुह्यति ।। ← (अध्या.गी.२८,२८०) इति । अत एव भोगप्रवृत्तावपि न तस्य नवीनकुसंस्कारोत्पादः, असङ्गभावेन भोगप्रवृत्तेः प्रारब्धकर्मप्रयुक्तत्वात् । सम्मतञ्चेदं परेषामपि । तदुक्तं शम्भुगीतायां यथा कुलालचक्रस्य कुम्भकारेण कोऽप्यहो ! । सार्धं घूर्णायमानस्य सम्बन्धो नास्ति तत्क्षणम् ।। निसङ्गरूपतो भोगात् तत्त्वज्ञे भोगजास्तथा । संस्काराः क्रियमाणानां जायन्ते नैव कर्मणाम् ।। ← (शं.गी. ६/५८-५९) इति । इदञ्च विशुद्धतरसम्यक्त्वमाहात्म्यमवसेयम् । अत एव मोक्षप्रा अपि किं बहुणा भणिएणं जे सिद्धा णरंवरा गए काले । सिज्झिहहि जे वि भविया तं जाणह सम्ममाहप्पं ।। ← (मो.प्रा.८८) इत्युक्तमिति भावनीयं तत्त्वमेतदतिगम्भीरबुद्धया विषयविरक्तकषायविप्रमुक्ताऽन्तःकरणैः ।
बौद्धानामपि सम्मतमिदं यदुत कामभोगाऽऽस्वाद - दुष्परिणामानां तत्त्याग - सुपरिणामानां च यथावस्थितस्वरूपेणाऽदर्शने नैव स्वयं परमार्थतः तत्त्यागः, दर्शने च तदुपसेवनेऽपि ततः प्रीति- शान्त्याद्यनुपलम्भेन स्वयमेव प्रयाणमस्खलितगत्येति । इदमेवाऽभिप्रेत्य मज्झिमनिकाये महादुःखस्कन्धसूत्रे “ये हि केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा एवं कामानं अस्सादञ्च अस्सादतो आदीनवञ्च आदीनवतो निस्सरणञ्च निस्सरणतो यथाभूतं नप्पजानन्ति ते वत सामं वा कामे परिजानिस्सन्ति नेतं ठानं विज्जति । ये च खो केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा एवं कामानं अस्सादञ्च अस्सादतो आदीनवञ्च आदीनवतो निस्सरणञ्च निस्सरणतो यथाभूतं पजानन्ति ते वत सामं वा कामे परिजानिस्सन्ति ।... ठानमेतं विज्जति ← (म.नि. १ ।२।१७० पृ. १२२ ) इत्युक्तम् । 'अस्सादञ्च = आस्वादञ्च', 'आदीनवः
दुष्परिणामः', 'सामं = स्वयं', शिष्टञ्च विभावितार्थमेव । एतेन नाऽफुसन्तं फुसति च फुसन्तञ्च ततो फुसे ← (सं. नि. शक्तिवर्ग-१ ।१ । ३ ।२।२२ | पृ. १५) इति संयुत्तनिकायवचनमपि व्याख्यातम्, स्पर्शपदस्याऽऽसक्तिपरत्वादिति नानातन्त्रतात्पर्यपर्यालोचनकुशलैर्विभावनीयं तत्त्वमेतत् ।। २४ / १२ ।। પ્રવૃત્તિ હોય છે. અહીં પૂર્વે બળવાનપણે બંધાયેલા કર્મો રવાના થવા માટે ઉદયમાં આવેલા હોય છે, નહિ કે કાન્તાદૃષ્ટિમાં રહેલા યોગી પુરુષોને બાંધવા માટે. કાન્તાદૃષ્ટિવાળા યોગીની અપૂર્વ આત્મજાગૃતિના બળે કેવળ કર્મનિર્જરા થાય છે. આ રીતે તે યોગી કર્મને ખપાવી મોક્ષે પહોંચે છે.(૨૪/૧૧-૧૨) * ભોગમાં સુખસાધનતાની બુદ્ધિ ડૂબાડે
ગાથાર્થ :- ભોગમાં તત્ત્વની બુદ્ધિવાળો તો ભવસાગરનો પાર પામતો નથી. મૃગજળમાં સત્ય

=
=

Page #157

१६५२
• भोगे तत्त्वबुद्धिः विपाकदारुणा • द्वात्रिंशिका-२४/१४ भोगेति । भोगतत्त्वस्य तु = भोगं परमार्थतया पश्यतस्तु (पुनः) न भवोदधिलङ्घनम्। मायोदकदृढाऽऽवेशः तथाविपर्यासात् तेन यातीह कः पथा यत्र मायायामुदकबुद्धिः ।।१३।। स तत्रैव भयोद्विग्नो यथा तिष्ठत्यसंशयम् । मोक्षमार्गेऽपि हि तथा भोगजम्बालमोहितः।।१४।।
स इति । स = मायायामुदकदृढाऽऽवेशः तत्रैव पथि भयोद्विग्नः सन् यथा इत्युदाहरणोपन्यासार्थः तिष्ठत्यसंशयं = तिष्ठत्येव जलबुद्धिसमारोपात् । (तथा) मोक्षमार्गेऽपि हि ज्ञानादिलक्षणे
भोगं = इन्द्रियाऽर्थसम्बन्धं परमार्थतया = सत्यतया संसारसारतया निजजन्मफलतया वा पश्यतः तु न भवोदधिलङ्घनं सम्भवति, तथाविपर्यासात् = सत्यत्व-स्वेष्टसुखसाधनत्व-पियूषत्वादिप्रकारकभ्रमतः तत्त्यागाऽसम्भवात् । यत्र पथि मायायां = मरुमरीचिकायां उदकबुद्धिः = सत्यजलप्रतीतिः तेन पथा इह लोके को मायोदकदृढाऽऽवेशः = मरुमरीचिकाविशेष्यकजलत्वप्रकारकदृढप्रतीतिमान् याति ? तदुक्तं योगसारप्राभृते → भोगांस्तत्त्वधिया पश्यन् नाऽभ्येति भवसागरम् । मायाम्भसो जानता सत्यं गम्यते तेन नाऽध्वना ।। - (यो.सा.प्रा.९/२३) इति । देहेन्द्रियाद्यभेदख्यातिविलसितमेतद् । यथोक्तं अध्यात्मसारे → मध्याह्न मृगतृष्णायां पयःपूरो यथेक्ष्यते । तथा संयोगजः सर्गो विवेकाऽख्यातिविप्लवे ।। - (अ.सा.१८/२९) इति पूर्वोक्तं(पृ.७३३) अत्राऽनुसन्धेयम् ।।२४/१३ ।। ___भयोद्विग्नः = निमज्जन-वस्त्राऽऽर्दीभवनादिभयविषण्णः सन् मायायां = मरुमरीचिकायां उदकदृढाऽऽवेशः = सत्यजलत्वप्रकारकाभिनिवेशशाली तत्रैव पथि तिष्ठत्येव, जलबुद्धिसमारोपात् = सत्यजलबुद्धिसम्भ्रमात् । तदुक्तं योगसारप्राभृतेऽपि → स तिष्ठति भयोद्विग्नः यथा तत्रैव शङ्कितः। तथा निर्वृतिमार्गेऽपि જળની દઢ ભ્રાન્તિવાળો જગતમાં કયો માણસ તે માર્ગે ચાલીને જાય ? (૨૪/૧૩)
ટીકાર્થ :- ભોગસુખને જ પરમાર્થરૂપે-સારરૂપે જોતો માણસ ભવસાગરનો પાર પામતો નથી. કારણ કે તેને તેવા પ્રકારની ગેરસમજ થયેલી છે. જેમ કે મૃગજળમાં સત્યજળની ભ્રાન્તિ થવાથી “સામે દેખાય છે તે પાણી જ છે. તેમાં જઈશ તો હું ડૂબી જ જઈશ.” આવા દઢ આગ્રહવાળો કયો માણસ તે રસ્તેથી ચાલીને જાય કે જે રસ્તે તેને મૃગજળમાં સત્યજલની ભ્રમણા ઊભી થઈ છે ? (૨૪/૧૩)
વિશેષાર્થ - ૧૧-૧૨ નંબરની ગાથામાં આ ગાથાનો ભાવ અમે જણાવી ગયા છીએ. માટે તેનું पुनरावर्तन नथी ४२ता. (२४/१७)
ગાથાર્થ :- મૃગજળમાં સત્યજળની ભ્રમણાવાળો માણસ ડૂબી જવાના ભયથી ઉદ્વિગ્ન થવાથી જેમ નિશંકપણે ત્યાં જ ઊભો રહે છે તેમ ભોગરૂપી કાદવથી મૂઢ બનેલો જીવ મોક્ષમાર્ગમાં પણ मो ४ २ छ, सारा तो नथी. (२४/१४)
ટીકાર્થ :- મૃગજળમાં સત્ય જળ તરીકેનો દઢ અભિનિવેશ કરનાર માણસ ડૂબી જવાના ભયથી જેમ તે જ માર્ગમાં નિઃશંકપણે ઊભો જ રહે છે, આગળ વધતો નથી. કારણ કે તેને મૃગજળમાં સત્યજલની બ્રાન્ત બુદ્ધિ મગજમાં ચઢી ગઈ છે. તેમ ભોગના સાધનરૂપ મૃગજળતુલ્ય દેહાદિથી મોહિત १. हस्तप्रतौ मुद्रितप्रतौ च 'भवो...' इति पाठः । परं व्याख्यानुसारेण सन्दर्भानुसारेण च 'भयो..' इति पाठः शुद्धः । २. मुद्रितप्रतौ '...दकसमावेश' इत्यशुद्धः पाठः । ३. मुद्रितप्रतौ 'भवो...' इत्यशुद्धः पाठः । हस्तादर्श 'भयो...' इति शुद्धः पाठः । ४. मुद्रितप्रतौ ....समावेशात्' इति पाठः ।

Page #158

तत्त्वदृष्टिकार्योपदर्शनम्
भोगनिबन्धनदेहादिप्रपञ्चमोहित इत्यर्थः ।।१४।।
तिष्ठत्यसंशयं भोगजम्बालमोहितो धर्मशक्तिं न हन्त्यस्यां भोगशक्तिर्बलीयसीम् । हन्ति दीपापहो वायुर्ज्वलन्तं न दवानलम् ।। १५ ।। धर्मशक्तिमिति । अस्यां कान्तायां कर्माऽऽक्षिप्तत्वेन निर्बला भोगशक्तिः अनवरतस्वरसप्रवृत्तत्वेन बलीयसीं धर्मशक्तिं न हन्ति,
=
•
=

•
भोगमायाविमोहितः।। ← (यो.सा.प्रा. ९/२४ ) इति । भोगसुखमोहितस्तत्रैव तिष्ठतीत्यर्थः । तदुक्तं अध्यात्मतत्त्वालोके → मरीचिकां वारितया विलोक्य मृगो यथा धावति भूरितृष्णः । भोगान् सुखत्वेन तथा विदित्वा धावन्त्यहो ! तान् प्रति देहभाजः ।। ← ( अ . तत्त्वा. १ । ४० ) इति । ततश्चौघदृष्टित्यागेन पारमार्थिकतत्त्वदृष्टिपरतयैव भाव्यं मुमुक्षुणेत्युपदेशः प्रकृते लभ्यते । प्रकृते च
ग्रामाऽऽरामादिमोहाय यद् दृष्टं बाह्यया दृशा । तत्त्वदृष्ट्या तदेवान्तर्नीतं वैराग्यसम्पदे ।। बाह्यदृष्टेः सुधासारघटिता भाति सुन्दरी । तत्त्वदृष्टेस्तु सा साक्षाद् विण्मूत्रपिठरोदरी ।। लावण्यलहरीपुण्यं वपुः पश्यति बाह्यदृक् । तत्त्वदृष्टिः श्व-काकानां भक्ष्यं कृमिकुलाऽऽकुलम् ।। गजाऽधैर्भूपभवनं विस्मयाय बहिर्दृशः । तत्राऽश्वेभवनात्कोऽपि भेदस्तत्त्वदृशस्तु न ||
१६५३
← (ज्ञा.सा. १९/३-४-५-६ ) इति ज्ञानसारकारिका अनुसन्धेयाः ।।२४/१४ ।।
कान्तायां धर्मशक्तेर्बलवत्त्वमुपदर्शयति- 'धर्मशक्तिमिति । स्वरसतोऽत्यन्तमुपादेयत्वधियाऽनवरतं भोगशक्तिरुदीरिता स्यात्, स्यादेव तर्हि सा धर्मशक्तितो बलीयसी । परं कान्तायां नैवंविधा भोगशक्तिः सम्भवति । केवलं स्वप्रयत्नाऽनिवार्यकर्मोदयादेव भोगशक्तिरत्राऽवकाशमुपलभते । इत्थं कान्तायां प्राधान्यतः कर्माऽऽक्षिप्तत्वेन सा भोगशक्तिः धर्मशक्त्यपेक्षया निर्बला । धर्मशक्तिस्तु स्वरसतोऽत्यन्तमुपादेयत्वधियाऽनवरतमत्र विजृम्भमाणा भोगशक्तितो बलीयस्येव । अतः सा भोगशक्तिः बलीयसीं धर्मशक्तिं न हन्ति ।
થયેલો માણસ પણ જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રરૂપ મોક્ષમાર્ગમાં નિઃશંકપણે ઊભો જ રહી જાય છે, આગળ वघतो जटडी भय छे. जागण वघतो नथी. ( २४ / १४ )
વિશેષાર્થ :- અહીં ‘મોક્ષમાર્ગમાં ઊભો રહી જાય છે' આ વાક્યનો અર્થ મોક્ષમાર્ગ સુધી તે પહોંચી ગયો તેમ સમજવાની જરૂર નથી. પરંતુ મોક્ષમાર્ગ તરફ તે આગળ વધતો નથી- આવો અર્થ સમજવો.(૨૪/૧૪) * કાન્તા દૃષ્ટિમાં ભોગશક્તિ નિર્બળ બને
ગાથાર્થ :- કાન્તા દૃષ્ટિમાં ભોગશક્તિ બળવાન એવી ધર્મશક્તિને હણતી નથી. ખરેખર દીવાને બૂઝવનારો વાયુ સળગતા દાવાનળને બૂઝવતો નથી. (૨૪/૧૫)
ટીકાર્થ :- કાન્તા દૃષ્ટિમાં રહેલા યોગી પુરુષની ભોગશક્તિ અત્યંત નિર્બળ બની જાય છે. કારણ કે (યોગી પુરુષ ભોગશક્તિ પ્રત્યે ઉદાસીન બનેલ હોવાથી તેને બોલાવતો નથી. ભોગશક્તિનું સ્વાગત કરતો નથી.) કર્મના ઉદયથી જ ખેંચાઈને ભોગશક્તિ યોગી પુરુષ પાસે આવે છે. તથા ધર્મશક્તિનું યોગી પુરુષ અંતઃકરણથી સતત સ્વાગત કરે છે. ધર્મશક્તિનો જ નિરંતર સાદર ઉપયોગ તે કરે છે. માટે ધર્મશક્તિ કાન્તા દૃષ્ટિવાળા પુરુષની ખૂબ જ બળવાન બને છે. તે કારણે ભોગશક્તિ બળવાન
१. हस्तादर्श 'यसीं शध' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #159

१६५४
• स्त्रिया इव धर्मशक्तेः पुरुषायितत्वम् • द्वात्रिंशिका-२४/१५ विरोधिनोऽपि निर्बलस्याऽकिञ्चित्करत्वात् । अत्र दृष्टान्तमाह- दीपाऽपहो = दीपविनाशको वायुर्व्वलन्तं दवानलं न हन्ति । प्रत्युत बलीयसस्तस्य सहायतामेवाऽऽलम्बते । इत्थमत्र धर्मशक्तेरपि बलीयस्या अवश्यभोग्यकर्मक्षये भोगशक्तिः सहायतामेवाऽऽलम्बते । ____ननु विपक्षवर्गाऽन्तर्गतस्य हि स्वरूपमेव सुदुर्लभं, प्रागेव कार्यकरणम् । न खलु दहनाऽन्तर्गतं बीजं त्रिचतुरक्षणावस्थितमुप्तमप्यकुरायोपकल्पते । अतोऽनादिकालतो प्रवृत्ता भोगशक्तिर्दहनस्थानीया बीजस्थानीयां धर्मशक्तिं हन्यादेवेति चेत् ? अत्रोच्यते, विरोधिनोऽपि = धर्मशक्तिविरोधिनोऽपि भोगसामर्थ्यस्य निर्बलस्य अकिञ्चित्करत्वात् = विरोध-विघातादिकारित्वविरहात् । यथा सुरतविशेषे पुरुषस्य स्त्रीधर्माऽनुकारित्वं स्त्रियाश्च पुरुषायितं सम्पद्यते तथैव कान्तायां धर्मशक्तेरनलस्थानीयत्वं अनादिकालप्रवृत्तत्वेऽपि भोगशक्तेश्च बीजस्थानीयत्वमुपसम्पद्यत एवेति क्षीयमाणा भोगशक्तिर्न भोगान्तराऽऽक्षेपकसंस्काराऽङ्कुरायोपकल्पतेऽत्र । यदुक्तं उपदेशपदे → परिसुद्धाऽऽणाजोगा पाएणं आयचित्तजुत्ताणं । अइरोदं पि हु कम्मं ण फलइ तहभावओ चेव ।। 6 (उप.प.३२३) इति । प्रत्युत बलीयस्या धर्मशक्तेः परिशुद्धाज्ञायोगरूपाया अवश्यभोग्यकर्मक्षये = भोगैकनिवर्तनीयकर्मोच्छेदे भोगशक्तिः सहायतामेव आलम्बते । इत्थञ्च → उत्पद्यमाना रागाद्या विवेकज्ञानवह्निना । यदा तदैव दह्यन्ते कुतस्तेषां प्ररोहणम् ?।। ( (वरा.३/२४) इति वराहोपनिषदुक्तिरप्यत्र लब्धावकाशाऽवसेया । तथापि भोगप्रवृत्ते निर्जराकाङ्क्षिणि तस्मिन् सदोषत्वकल्पनमज्ञानविलसितमेव । तदुक्तं कादम्बर्यां अपि → न ह्यतः परमपरं कष्टतरं किञ्चिदपि पीडाकरणं यद् गुणेषु वर्तमानो दोषेषु सम्भाव्यते - (काद.पृ.४९२)।
न च सर्वविरतिनियतसदनुष्ठानविरहादत्र कथं धर्मशक्तेः बलीयस्त्वम् ? इति शङ्कनीयम्, असङ्गसाक्षिभावोपधायकतत्त्वज्ञानादिसाचिव्येनाऽत्र धर्मशक्तेः बलीयस्त्वात् । न हि स्वल्पस्याऽपि वज्ररत्नस्य महापरिमाणकाचशकलवृन्दाद् महार्घत्वे कोऽपि विज्ञो विप्रतिपद्यते । प्रकृते च → जं जह मोल्लं रयणं तं जाणति रयणवाणिओ निउणो। थोवं तु महल्लस्स वि कासति अप्पस्स वि बहुं तु ।। अधवा कायमणिस्स उ सुमहल्लस्स वि उ कागिणीमोल्लं । वइरस्स उ अप्पस्स वि मोल्लं होती सतसहस्सं ।।
6 (व्य.सू.भा. १०/२१५-२१६) इति व्यवहारसूत्रभाष्यगाथे अपि निपुणधियाऽत्र योज्ये । ततश्च स्पर्शज्ञानमाहात्म्येन तथाविधरागाद्युपनायकक्लिष्टकर्मनाशकतया तादृशप्रवृत्तेरपि तदानीं परमार्थतः कर्तव्यतैव, तदुक्तं मरणसमाधिप्रकीर्णके महाप्रत्याख्यानप्रकीर्णके च → जेण विरागो जायइ, तं तं सव्वायरेण करणिज्जं 6 (म.स. २९६, महाप्र.१०६) इति । तादृशप्रवृत्तावपि विरक्ततया न कर्मलेपसम्भवः । तदुक्तं उत्तराध्ययनसूत्रे → भावे विरत्तो मणुओ विसोगो एएण दुक्खोहपरंपरेण । न लिप्पई भवमझे वि એવી ધર્મશક્તિને હણતી નથી. ભોગશક્તિ ધર્મશક્તિની વિરોધી હોવા છતાં પણ ધર્મશક્તિ કરતાં નબળી પડી ગયેલી છે. તેથી તે ભોગશક્તિ ધર્મશક્તિનું કશું બગાડી શકતી નથી. પ્રસ્તુતમાં ઉદાહરણને દેખાડતા શાસ્ત્રકાર પરમર્ષિ કહે છે કે વાયુ દીવાને બૂઝવી નાંખે છે. આ અપેક્ષાએ અગ્નિનો તેને વિરોધી ગણી શકાય. પણ તે વાયુ સળગતા ભયંકર દાવાનળને બૂઝવી શકતો નથી. પણ ઊલટું બળવાન એવા દાવાનળને સળગવામાં પવન સહાય જ કરે છે. આ જ રીતે પ્રસ્તુતમાં અવશ્ય ભોગવવા પડે તેવા કર્મોને ખપાવવામાં ભોગશક્તિ પણ બળવાન એવી ધર્મશક્તિને સહાય જ કરે છે.

Page #160

• भोगानुपधानेऽवश्यभोग्यकर्मक्षयाऽयोगः •
१६५५ न तु निर्बलत्वेन तां विरुणद्धीति ।। सन्तो जलेण वा पोक्खरिणीपलासं ।। 6 (उत्त.३२/९९) इति । युक्तञ्चैतत् । न हि मालतीकुसुममकरन्दरसाऽऽस्वादलीनस्य भ्रमरस्य करीरवनगोचरा स्वारसिकी स्पृहा सम्पद्यते ।
एतेन भोगशक्त्यनलगतं योगकाष्ठं भस्मसाद् भवतीति कल्पनाऽपीह निरस्ता । न ह्युदकार्दै चिरकालत उदकपरिभावितमुदकगतञ्च काष्ठं दहनेन ज्वालयितुं शक्यते कात्न्येन । इत्थञ्च सर्वत्र सदैव प्रायशः श्रुतभावावबोधनियन्त्रिततया तथाविधेन्द्रियप्रवृत्तेरपि गुणोत्पादकत्वं तु मरणसमाधिप्रकीर्णके → हुति गुणकारकाई सुयरज्जूहिं धणियं नियमियाइं । नियगाणि इंदियाइं (म.स.६२३) इत्यादिना प्रसिद्धमेव । तदुक्तं महाभारते अपि → कर्मणा बध्यते जन्तुर्विद्यया तु प्रमुच्यते - (म.भा.शांतिपर्व २४०/७) इति । यद्वा → अन्ने खलु कामभोगा, अन्नो अहमंसि (सृ.क.२।१।१३) इति प्रागुक्त (पृ.१६४८) सूत्रकृताङ्गसूत्रतात्पर्यगोचरसदभिनिवेशशालिनं कान्ताऽवस्थितं प्रति परिणामसुन्दरत्वेन तदानीं तादृशप्रवृत्तेः गुणरूपता → जो उ गुणो दोसकरो ण सो गुणो दोसमेव तं जाणे। अगुणो वि होति उ गुणो विणिच्छओ सुंदरो जस्स ।। 6 (नि.भा.५८७७/बृ.क.भा.४०५२) इति निशीथभाष्य-बृहत्कल्पभाष्यवचनादेव सिद्धा। तदुक्तं अध्यात्मसारे अपि → यस्मिन्निषेव्यमाणेऽपि यस्याऽशुद्धिः कदाचन । तेनैव तस्य शुद्धिः स्यात् कदाचिदिति हि श्रुतिः ।। - (अ.सा.५/२३) इति । यदपि अध्यात्मगीतायां → अल्पं कर्म प्रबध्नाति करोति बहुनिर्जराम् । भुञ्जन् हि सर्वभोगान् स ज्ञानी याति शिवं रयात् ।। कर्मणो निर्जरा बह्वी स्वल्पबन्धोऽस्ति देहिनाम् । ज्ञानिनां हि गृहवासवर्तितीर्थङ्करादिवत् ।।
6 (अध्या.गी.१६७,१८५) इत्युक्तं तदपीह कान्तायां दृष्टौ योज्यम् ।
युक्तञ्चैतद्, यतो भोगशक्त्या भोगाऽनुपधाने अवश्यभोग्यकर्मक्षयोऽपि नैव स्यात् । न हि घटानुत्पादे घटध्वंसः सम्भवति, प्रतियोगिनोऽपि स्वध्वंसं प्रति कारणत्वात् । अतो निर्बलत्वेन भोगशक्तिः भोगैकनिवर्तनीयकर्मोच्छेदप्रवणां तां = बलीयसी धर्मशक्तिं न तु = नैव विरुणद्धि = भोगान्तरोपनायकसंस्काराऽऽधानलक्षणं विरोधमुपदधाति । ततश्च मिथ्यात्वाऽनन्तानुबन्धिकषायक्षयोपशमजनितभावाऽऽरोग्यमास्वादयन् मुक्त्यनुष्ठानस्य सुकरत्वमुपादेयत्वञ्च चिन्तयन् संसारव्याध्यौषधभूते तीव्राऽऽदरोपहितसदनुष्ठाने यथाशक्ति प्रवर्तमानः चारित्रमासादयति स्थिराशयः सन् । तदुक्तं शास्त्रवार्तासमुच्चये →
सति चास्मिन्नसौ धन्यः सम्यग्दर्शनसंयुतः । तत्त्वश्रद्धानपूतात्मा रमते न भवोदधौ ।। स पश्यत्यस्य यद्रूपं भावतो बुद्धिचक्षुषा । सम्यक्शास्त्राऽनुसारेण रूपं नष्टाऽक्षिरोगवत् ।। तद् दृष्ट्वा चिन्तयत्येवं प्रशान्तेनाऽन्तरात्मना । भावगर्भ यथाभावं परं संवेगमाश्रितः ।। जन्म-मृत्यु-जरा-व्याधि-रोग-शोकाद्युपद्रुतः । क्लेशाय केवलं पुंसामहो ! भीमो महोदधिः ।। सुखाय तु परं मोक्षो जन्मादिक्लेशवर्जितः । भयशक्त्या विनिर्मुक्तो व्याबाधावर्जितः सदा ।। हेतुर्भवस्य हिंसाऽऽदिर्दु:खाद्यन्वयदर्शनात् । मुक्तेः पुनरहिंसादिाबाधाविनिवृत्तितः ।। बुद्ध्वैवं भवनैर्गुण्यं मुक्तेश्च गुणरूपताम् । तदर्थं चेष्टते नित्यं विशुद्धात्मा यथागमम् ।।
પણ નિર્બળ હોવાના કારણે તે ભોગશક્તિ ધર્મશક્તિને ખતમ કરી શકતી નથી.

Page #161

• स्थिरा-कान्तादृष्ट्योः भेदसाधनम् • द्वात्रिंशिका-२४/१५ यद्यपि स्थिरायामपि ज्ञानाऽपेक्षया भोगानामकिञ्चित्करत्वमेव, तथापि तदा(दं)शे प्रमादसहकारित्वमपि तेषाम् ।
दुष्करं क्षुद्रसत्त्वानामनुष्ठानं करोत्यसौ । मुक्तौ दृढाऽनुरागत्वात्कामीव वनितान्तरे ।। उपादेयविशेषस्य न यत्सम्यक्प्रसाधनम् । दुनोति चेतोऽनुष्ठानं तद्भावप्रतिबन्धतः ।। ततश्च दुष्करं तन्न सम्यगालोच्यते यदा । अतोऽन्यद् दुष्करं न्यायाद्धेयवस्तुप्रसाधकम् ।। व्याधिग्रस्तो यथाऽऽरोग्यलेशमास्वादयन् बुधः । कष्टेऽप्युपक्रमे धीरः सम्यक्प्रीत्या प्रवर्तते ।। संसारव्याधिना ग्रस्तस्तद्वज्ज्ञेयो नरोत्तमः । शमाऽऽरोग्यलवं प्राप्य भावतस्तदुपक्रमे ।। प्रवर्तमान एवं च यथाशक्ति स्थिराशयः । शुद्धं चारित्रमासाद्य केवलं लभते क्रमात् ।।
6 (शा.वा. ९/८-२०) इति । इदञ्चाऽत्र यथासम्भवं योज्यमागममर्मवेदिभिः ।
यद्यपि स्थिरायामपि दृष्टौ ज्ञानाऽपेक्षया = देहेन्द्रियादिविवेकज्ञानाऽपेक्षया भोगानां = इन्द्रियाऽर्थसम्बन्धानां अतितप्ताऽयःकटाहगतकतिपयजलबिन्दूनामिव अकिञ्चित्करत्वमेव = विवेकज्ञानकार्याधिककार्याऽकारित्वमेव, विवेकज्ञानप्रभावेन शुद्धचैतन्यांशे स्वतादात्म्याऽनुभवात् । न हि ग्रन्थिभेदोत्तरभेदविज्ञानमाहात्म्येन शुद्धचैतन्यांशे स्वास्तित्वाऽनुभवे सति सोपाधिकधर्मेष्वेकत्वबुद्धिः सम्भवति । इदमेवाभिप्रेत्य धर्मपरीक्षावृत्तौ → स्वाभाविकधर्मज्ञानसामग्र्या औपाधिकधर्मज्ञानमात्रं प्रति प्रतिबन्धकत्वात् + (ध.प.वृ. ९८ वृत्ति) इत्युक्तं तथापि तदंशे = सुखाऽनुभवांऽशे तेषां भोगानां प्रमादसहकारित्वमपि = अभिष्व
गादिसहकारित्वमपि सम्भवतीति स्थिरायां भोगशक्तिः कथञ्चिद् धर्मशक्तिं विरुणद्धि अपि । कान्तायां तु दृष्टौ धारणया = शुद्धचैतन्यस्वभावगोचराऽन्तःकरणस्थिरीकरणलक्षणया षष्ठयोगाङ्गात्मिका ज्ञानोत्कर्षात् = विवेकज्ञानप्रकर्षात् हेतोः तेषां भोगानां न तथात्वमपि = नैव अभिष्वङ्गादिसहकारित्वं सम्भवति । अत एव न तन्निमित्तः कर्मबन्धः कान्तायां सम्भवति । तदुक्तं अध्यात्मसारे →
धर्मशक्तिं न हन्त्यत्र भोगयोगो बलीयसीम् । हन्ति दीपाऽपहो वायुर्व्वलन्तं न दवानलम् ।। बध्यते बाढमासक्तो यथा श्लेष्मणि मक्षिका । शुष्कगोलवदश्लिष्टो विषयेभ्यो न बध्यते ।। 6 (अ.सा.५/२०,२१) इति । किञ्च स्थिरायां प्रागुक्तरीत्या (द्वा.द्वा.२४/७ भाग-६ पृ.१६३८) भोगाऽसारताविभावनेन भोगेच्छाविरतिर्जायते कान्तायां तु स्पष्टतराऽऽत्मतत्त्वसंवेदनप्राबल्येन सोपजायत इत्यप्यनयोर्भेदोऽनाविल एव । स्थिरामधिकृत्य → यथा यथा न रोचन्ते विषयाः सुलभा अपि । तथा तथा समायाति संवित्तौ तत्त्वमुत्तमम् ।। (इष्टो.३८) इति इष्टोपदेशवचनं शुद्धव्यवहारनयाभिप्रायेण सङ्गच्छते । कान्तामधिकृत्य तु → यथा यथा समायाति संवित्तौ तत्त्वमुत्तमम् । तथा तथा न रोचन्ते विषयाः सुलभा अपि ।। 6 (इष्टो.३७) इति इष्टोपदेशवचनं शुद्धनिश्चयनयाभिप्रायेणोपपद्यते । → शुद्धैव ज्ञानधारा स्यात् सम्यक्त्वप्राप्त्यनन्तरम् + (अ.सा.१८/१५०) इति अध्यात्म
જ સ્થિર અને કના દષ્ટિનો તફાવત છે यद्य. । स्थिर दृष्टिमा ५९ शाननी हटिस भोगसुषो is aut शत। नथी. तेम છતાં સુખાનુભવના અંશમાં ભોગસુખો પ્રમાદના સહકારી પણ બને છે.

Page #162

• चारित्रविरोधिपरिणामविरहेऽपि चारित्राऽलाभः •
कान्तायां तु धारणया ज्ञानोत्कर्षान्न तथात्वमपि तेषाम् । 'गृहिणामप्येवंविधदशायामुपचारतो यतिभाव एव । चारित्रमोहोदयमात्रात्केवलं न संयमस्थानलाभः । न तु तद्विरोधिपरिणामलेशतोऽपीत्याचार्याणामाशयः ।। १५ ।।
सारवचनात् स्थिरायां ज्ञानधारायाः शुद्धत्वमेव । न च व्युत्थानदशायामुपयोगाऽशुद्धत्वमपि सम्भवतीति प्रणिधान-लब्धि-शक्ति-क्षयोपशमाद्यव्यक्तरूपेणैव शुद्धत्वं ज्ञानज्ञारयाः स्यादिति शङ्कनीयम्, तथा सति 'शुद्धैव संस्कारधारा स्यादिति वक्तव्यताऽऽपत्तेः । एतेन भोगप्रवृत्तिकाले उपयोगाऽशुद्धत्वेऽपि ततः पूर्वं पश्चाद्वा वैराग्यपश्चात्तापादिभावेन ज्ञानधारायाः शुद्धत्वमिति निरस्तम्, 'मधुरं किम्पाकफलं दारुणापायकारी’तिवत् 'सर्वाङ्गीणाह्लादजनका इमे भोगाः पर्यन्तदारुणा' इति संवेदनस्य सम्भवेन भोगप्रवृत्तिकालेऽपि ज्ञानधारायाः शुद्धत्वोपपत्तेः । इत्थमेव सम्यग्दृशो विशुद्धत्वं सर्वास्वपि दशास्वतः ← (अ.सा. १८/१५१ ) इति अध्यात्मसारवचनोपपत्तेः । यद्वाऽस्तु सम्यग्दृशः हेयोपादेयगोचरसंवेदनधारायाः शुद्धत्वेऽपि भोगप्रवृत्तौ कदाचित् संविज्ञानधाराया अशुद्धत्वमपि स्यात् । न चोपयोगस्य विज्ञानलक्षणतयैकविधत्वात् ज्ञानधारायाः शुद्धत्वे संविज्ञानधाराया अपि शुद्धत्वमेव, तयोरैक्यादिति वाच्यम्, संवेदनात्मकोपयोगे विज्ञानलक्षणोपयोगभिन्नत्वस्य शास्त्रसिद्धत्वात् । तदुक्तं सिद्धसेनगणिभिः तत्त्वार्थटीकायां → उपयोगस्तु द्विविधा चेतना ( १ ) संविज्ञानलक्षणा (२) अनुभवनलक्षणा च ← (त.सू.२ । २० । वृत्ति पृष्ठ-१६८) इति । संविज्ञानं वस्तुनो बहिरङ्गस्वरूपगोचरं, अनुभवनं तु वस्तुनोऽन्तरङ्गस्वरूपगोचरमित्यनयोर्महान् भेदो वर्तते । भोगादिप्रवृत्तावपि 'इदमतात्त्विकमुपाधिरूपमुपाधिजनितमुपाधिजनकमाभासिकमेव सुखमि ति प्रणिधानगर्भस्य हेयोपादेयगोचरस्य संवेदनस्य तु शुद्धत्वमेव । स्थिरायामार्त्तध्यान- कृष्णलेश्यादिपारवश्येन ‘कमनीयामेनां कन्यां बलादुपभोक्ष्ये, तं च हनिष्यामीत्यादिरूपायाः संविज्ञानधारायाः अशुद्धत्वमप्यनपलपनीयं सत्यक्याद्युदाहरणतः । कान्तायां तु संविज्ञानधारायाः अपि शुद्धप्रायत्वम्, भोगाऽनाक्षेपकशुद्धचैतन्यसंवेदनाऽऽक्षेपकचित्तोत्कर्षात् । अत एव स्थिरापेक्षया कान्तायां वैराग्यस्याप्युत्कर्षोऽप्रत्याख्येयः । एतेन न दोषदर्शनाच्छुद्धं वैराग्यं विषयाऽऽत्मसु । मृदुप्रवृत्त्युपायोऽयं तत्त्वज्ञानं परं हितम् ।। ← (सि.द्वा.द्वा.१०/११) इति सिद्धसेनदिवाकरकृतद्वात्रिंशिकावचनमपि व्याख्यातम् । अविमणे वीरे, तम्हा वीरे न रज्जइ ← ( आचा. १।२ । ६ ) इति आचाराङ्गसूत्रोक्तिरपि गम्भीरधियाऽत्र योजनीया नानानयाऽभिप्रायकुशलैः ।
१६५७
गृहिणामपि = चतुर्थ-पञ्चमगुणस्थानकाऽवस्थितानामपि एवंविधदशायां = कान्तायां दृष्टौ भोगशक्तेः भोगैकनाश्यकर्मक्षयसहायकत्वाऽवस्थायां उपचारतो = 'वर्तमानसमीपे वर्तमानवद्वा' इत्यादिन्यायबलोत्थोपचारमा
જ્યારે કાન્તા દૃષ્ટિમાં તો ધારણા બળવાન હોવાથી સમ્યક્ જ્ઞાનનો ઉત્કર્ષ થવાથી સુખાનુભવના અંશમાં ભોગસુખો પ્રમાદના સહકારી બનતા નથી. ગૃહસ્થને પણ આવી કાન્તાદૃષ્ટિની નિર્મળ ઊચ્ચ દશામાં ઔપચારિક રીતે સાધુપણું જ હોય છે. માત્ર ચારિત્રમોહનીય કર્મના વિપાકોદયના લીધે સંયમસ્થાનનો તેમને લાભ નથી થયો હોતો- આટલો જ ફરક હોય છે. પરંતુ ચારિત્રના વિરોધી પરિણામનો તો એક અંશ પણ તેમનામાં નથી હોતો કે જેના લીધે તે કાન્તાદૃષ્ટિવાળા ગૃહસ્થોને સંસારમાં રહેવું પડે આ પ્રમાણે શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજનો આશય હોય તેમ ગ્રંથકાર મહોપાધ્યાયજી મહારાજ જણાવે છે. (૨૪/૧૫) १. मुद्रितप्रतौ 'गृहिणी' इति पाठः ।

-

Page #163

१६५८
• अनुत्तरसुराणां कान्ता दृष्टि: • द्वात्रिंशिका-२४/१५ श्रित्य यतिभावः = साधुकल्पत्वं एव, संसारस्थतीर्थकरादिवत् । देहाऽऽत्मविवेकज्ञानगर्भवैराग्यप्रकर्षे सत्यपि चारित्रमोहोदयमात्रात् = चारित्रधर्मान्तरायोदयमात्रात् केवलं न संयमस्थानलाभः, न तु तद्विरोधिपरिणामलेशतोऽपि = संयमाऽध्यवसायविघटकपरिणामलवमप्याश्रित्य । एतेन → गोयमा ! जस्स णं धम्मंतराइयाणं कम्माणं खओवसमे कडे भवति से णं असोच्चा केवलिस्स वा केवलिसावगस्स वा केवलिसावियाए वा केवलिउवासगस्स वा केवलीउवासियाए वा तप्पक्खियस्स वा तप्पक्खियसावगस्स वा तप्पक्खियसावियाए वा तप्पक्खियउवासगस्स वा तप्पक्खियउवासियाए वा केवलं मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वएज्जा । जस्स णं धम्मंतराइयाणं कम्माणं खओवसमे नो कडे भवति से णं असोच्चा केवलिस्स वा जाव मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं णो पव्वएज्जा - (व्या.प्र.९।४।३६५) इति भगवतीसूत्रवचनप्रबन्धोऽपि व्याख्यातः । धम्मंतराइयाणंति अन्तरायः = विघ्नः सोऽस्ति येषु तानि अन्तरायिकाणि। धर्मस्य चारित्रप्रतिपत्तिलक्षणस्याऽन्तरायिकाणि = धर्मान्तरायिकाणि, तेषां = वीर्यान्तरायचारित्रमोहनीयभेदानामित्यर्थः” (भ.सू.९।४।३६५ वृत्ति) इति तद्वृत्तौ अभयदेवसूरयः । ततश्च प्रकृते कान्तायामवस्थितानां अन्तःकरणं तु → ता कइया तं सुदिणं सा सुतिही तं भवे सुनक्खत्तं? । जंमि सुगुरुपरतंतो चरणभरधुरं धरिस्समहं ।। (द.शु.११३) इत्येवं दर्शनशुद्धिप्रकरणदर्शितभावनाभावितमेवाऽऽस्ते । तदुक्तं पञ्चलिङ्गिप्रकरणे अपि सम्यग्दृष्टिभावनाप्रदर्शनावसरे → कइया होही सो वासरुत्ति गीयत्थगुरुसमीवंमि । सव्वविरयं पव्वज्जिय विहरिस्सामि अहं जम्मि ।। - (पं.लि.२५) इति । तदुक्तं साक्षेपपरिहारं अध्यात्मसारे →
चतुर्थेऽपि गुणस्थाने नन्वेवं तत् प्रसज्यते । युक्तं खलु प्रमातॄणां भवनैर्गुण्यदर्शनम् ।। सत्यं चारित्रमोहस्य महिमा कोऽप्ययं खलु । यदन्यहेतुयोगेऽपि फलाऽयोगोऽत्र दृश्यते ।।
दशाविशेषे तत्राऽपि न चेदं नाऽस्ति सर्वथा । स्वव्यापारहृतासङ्गं - (अ.सा.५/१०-११-१२) इति । प्रकृतिरेव तेषां शीतला पानीयवत् केवलं धूमध्वजस्थानीयक्लिष्टकर्मोदयमात्रादुपजायमाना भोगप्रवृत्तिः क्वाचित्की कादाचित्की औष्ण्यस्थानीया झटिति पुनर्निवर्तत एव । एतेन → उष्णत्वमग्न्यातपसंप्रयोगाच्छैत्यं हि यत्सा प्रकृतिर्जलस्य (रघु.५/५४) इति रघुवंशवचनमपि व्याख्यातम् । वीतरागस्तोत्रेऽपि → यदा मरुन्नरेन्द्रश्रीस्त्वया नाथोपभुज्यते । यत्र तत्र रतिर्नाम विरक्तत्वं तदाऽपि ते ।। 6 (वी.स्तो.१२/४) इत्युक्तमिति प्रागुक्तं(पृ.४०) स्मर्तव्यम् । साधिकषट्षष्टिसागरोपमस्थितिकावधिज्ञानवतामन्येषां वा तथाविधवैराग्यशालिनां गर्भावस्थायामपि न वैराग्यव्याहतिः, किं पुनः तदुत्तरम्? तदुक्तं अध्यात्मसारे → अत एव महापुण्यविपाकोपहितश्रियाम् । गर्भादारभ्य वैराग्यं नोत्तमानां विहन्यते ।। - (अ.सा.५/२६) इति । अनुत्तरसुराणामपि कान्ता दृष्टिरेव सम्भवति । केवलं ते → आत्मानं सततं ज्ञात्वा कालं नय महामते !। प्रारब्धमखिलं भुञ्जन् नोद्वेगं कर्तुमर्हसि ।। उत्पन्ने तत्त्वविज्ञाने प्रारब्धं नैव मुञ्चति । (ना.बि.२१/२२) इति नादबिन्दूपनिषदादिदर्शितरीत्या कालमेव यापयन्तीत्यादिकं यथातन्त्रमत्रोहनीयम् ।
एतेन ‘सम्मत्तदंसी न करेइ पावं' (आचा.१०/३/२) इति पूर्वोक्तं(पृ.९६७) आचाराङ्गवचनं, 'जं
વિશેષાર્થ:-પાણી સ્વભાવથી શીતળ હોય છે. પણ ચૂલા ઉપર ગરમ કરવામાં આવે તો ગરમી પકડે છે. પણ ચૂલાની નીચે ઉતારવામાં આવે કે ઉષ્ણતા ઘટતી જાય છે. પાણી ફરીથી ઠંડુ થાય છે. તેમ કાન્તા દષ્ટિમાં રહેલા યોગી સ્વભાવથી તૃપ્ત

Page #164

• दर्शनान्तरेऽपि सम्यग्दर्शनात् क्षिप्रं मुक्तिः
१६५९
मीमांसा दीपिका चाऽस्यां मोहध्वान्तविनाशिनी । तत्त्वाऽऽलोकेन तेन स्यान्न कदाप्यसमञ्जसम् । । १६ ॥ मीमांसेति । मीमांसा सद्विचारणा दीपिका चाऽस्यां कान्तायां मोहध्वान्तविनाशिनी = अज्ञानतिमिराऽपहारिणी तत्त्वाऽऽलोकेन परमार्थप्रकाशेन । तेन कारणेन न कदाप्यसमञ्जसं स्यात् । अज्ञाननिमित्तको हि तद्भाव इति ।।१६।।
=
कुणदि सम्मदिट्ठी तं सव्वं णिज्जरणिमित्तं ' ( स.सा. १९३) इति पूर्वोक्तं ( भा. ४ पृ.९६६) समयसारवचनं, 'अध्यात्मज्ञानतो ज्ञानी प्रारब्धकर्मशक्तितः । कामभोगे ह्यनासक्तो भोगभोक्ता न बध्यते । । ' ( अ.गी. १८८) इति अध्यात्मगीतावचनं, 'प्रारब्धकर्मप्राबल्यात् भोगेष्विच्छा भवेद्यदि । क्लिश्यन्नेव तदाऽप्येष भुङ्क्ते विष्टिगृहीतवत् ।। (पं.द. ७/१४३) इति पञ्चदशीवचनं, 'सम्यग्दर्शनसम्पन्नः कर्मभिर्न निबध्यते' (म. स्मृ. ६/७४) इति मनुस्मृतिवचनं, 'सम्यग्दर्शनात् क्षिप्रं मोक्षो भवति' (भ.गी.भा.४/३९) इति शङ्कराचार्यकृतभगवद्गीताभाष्यवचनं च पूर्वोक्तं (पृ. ९६७) व्याख्यातम् कान्तामधिकृत्य तदुपपत्तेः इति आचार्याणां श्रीहरिभद्रसूरीणां आशयः प्रतिभात्यस्माकमिति श्रीमहोपाध्यायकथनम् ।।२४/१५।।
कान्तायां गुणलाभमाह- 'मीमांसा' इति । कान्तायां दृष्टौ सद्विचारणा = तत्त्वबोधाऽनन्तरभाविनी देहेन्द्रियादिभिन्नाऽऽत्मतत्त्वविचारणा दीपिका समुपलभ्यते या परमार्थप्रकाशेन पारमार्थिकाऽऽत्मतत्त्वप्रकाशेन अज्ञानतिमिराऽपहारिणी देहाध्यास-रागाध्यासादिलक्षणविपर्यय-संवरादिसंशय-शुद्धनयगम्याऽबन्धात्मतत्त्वगोचराऽनध्यवसायस्वरूपतमस्त्रितयोच्छेदिनी सम्पद्यते । तेन कारणेन न = नैव कदापि असमञ्जसं = प्रमादगर्भदेहाध्यासादिप्रयुक्तकर्मबन्धादिलक्षणं स्यात्, अज्ञाननिमित्तकः = देहाद्यभेदभ्रमादिजन्यो हि तद्भावः निरुक्ताऽसमञ्जससद्भाव इति । अत एव नित्यं हितोदयोऽत्र । तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये मीमांसाभावतो नित्यं न मोहोऽस्यां यतो भवेत् । अतस्तत्त्वसमावेशात् सदैव हि हितोदयः ।। ← (यो दृ.स. १६९) इति । तदुक्तं अध्यात्मतत्त्वालोकेऽपि मीमांसना दीपिकया समाना मोहाऽन्धकारक्षહોય છે, શીતળ હોય છે. કેવળ બળવાન કર્મરૂપી અગ્નિના કારણે ક્યારેક ક્યાંક થોડીક ભોગસુખાદિ પ્રવૃત્તિ હોય છે. તેનું પણ જોર ઘટતું જતું હોય છે. સ્વરસથી-સ્વેચ્છાથી કાન્તા દૃષ્ટિવાળા યોગી ભોગસુખમાં પ્રવર્તતા નથી. માટે ભોગશક્તિ ક્ષીણ થયેલી હોય છે. કાન્તા દૃષ્ટિમાં રહેલા યોગીઓ જો ગૃહસ્થ હોય, સંસારી હોય તો તેમાં માત્ર ચારિત્રના અંતરાયનો ઉદય ભાગ ભજવતો હોય છે. પણ સંસારનું – ભોગસુખનું આકર્ષણ તેમને આંશિક પણ નથી હોતું. સંસારમાં રહેવાછતાં સાધુ જેવું જ પ્રાયઃ તેમનું જીવન હોય છે. તેઓ જપ-પૌષધ-સામાયિક-કાયોત્સર્ગસાધના વગેરેમાં સતત જોડાયેલા રહે છે. પ્રતિમા ધારણ કરનાર કામદેવ શ્રાવક, શતક શ્રાવક વગેરે આના ઉદાહરણ રૂપે સમજી શકાય. આવા યોગીઓ જીવનનિર્વાહ માટે જે કાંઈ અર્થ-કામપુરુષાર્થ કરે કે ભોજન-શયનાદિ પ્રવૃત્તિ કરે તે નિર્જરા માટે જ થતી હોયછે. (૨૪/૧૫)
ગાથાર્થ ઃ- કાન્તા દૃષ્ટિમાં મીમાંસારૂપી દીવડી મોહનું અંધારું ખતમ કરે છે. તેથી તત્ત્વ પ્રકાશના કારણે ક્યારેય પણ અસમંજસપણું -અવિચારિતપણું અહીં થતું નથી. (૨૪/૧૬)
=
=
=
-
=
=
ટીકાર્થ :- કાન્તા દૃષ્ટિમાં સદ્વિચારણા-તત્ત્વમીમાંસા સ્વરૂપ દીવડી એવી તેજસ્વી હોય છે કે તે અજ્ઞાનસ્વરૂપ અંધકારનો ઉચ્છેદ કરે છે. તત્ત્વમીમાંસાથી પારમાર્થિક તત્ત્વનો-શુદ્ધ આત્મતત્ત્વનો પ્રકાશ થવાના કારણે ક્યારેય પણ અવિચારિતપણું-મૂઢતા આવી જ ન શકે. કેમ કે અસમંજસપણું “અવિચારિતપણુંઅનુચિતપણું અજ્ઞાનના કારણે જ ઉત્પન્ન થાય છે. તથા કાન્તા દૃષ્ટિમાં તો તત્ત્વજ્ઞાનનો પ્રકાશ–ઝળહળતો હોય છે. માટે અસમંજસપણાને અહીં અવકાશ જ નથી. (૨૪/૧૬)

Page #165

१६६०
असंसक्तिभूमिकासमवतारः
द्वात्रिंशिका -२४/१६
पणेऽत्र भाति । तत्त्वप्रकाशे च महोज्ज्वलत्वेऽसमञ्जसस्याऽपि कुतः प्रचारः ? ।। ← (अ.त. ३/ १२६) इति । प्रकृते → उत्तमा तत्त्वचिन्तैव मध्यमं शास्त्रचिन्तनम् ← (मैत्रे. २ /२१) इति मैत्रेय्युपनिषद्वचनमपि यथातन्त्रमनुयोज्यम् । तादृशमीमांसाप्रभावादेवेन्द्रियवञ्चनादिद्वारा वैराग्यमत्र परिपक्वतामुपैति । तदुक्तं अध्यात्मसारे →
•
वञ्चनं करणानां तद् विरक्तः कर्तुमर्हति । सद्भावविनियोगेन सदा स्वान्यविभागवित् ।। प्रवृत्तेर्वा निवृत्तेर्वा न सङ्कल्पो न च श्रमः । विकारो हीयतेऽक्षाणामिति वैराग्यमद्भुतम् ।। दारुयन्त्रस्थपाञ्चालीनृत्यतुल्याः प्रवृत्तयो । योगिनो नैव बाधायै ज्ञानिनो लोकवर्तिनः ।। इयञ्च योगमायेति प्रकटं गीयते परैः । लोकाऽनुग्रहहेतुत्वान्नास्यामपि च दूषणम् ← (अ.सा. ५/३१-३४ ) इति । 'अस्यां कान्तायाम्' । शिष्टं स्पष्टम् । केवलं कर्मपारवश्येन भोगजम्बालप्रवृत्तोऽपीह तीव्रसंवेगपरायणतयेन्द्रियवञ्चन-संवर-निर्जराऽऽत्मविशुद्धयादिकं कान्तायामवस्थितः साधयतीति महान् चमत्कार आयतौ भोगाऽ संसर्गफलतयाऽवसेयः । अत एव पूर्वं (द्वा.द्वा.२०/२७ भाग - ५ पृ. १४०१ ) संन्यासगीतासंवादेनोद्दिष्टां सप्तविधकर्मयोगाऽन्तर्गतां शुभेच्छाविचारणातनुमानसी-सत्त्वापत्त्युत्तरकालीनां दशाचतुष्टयाऽभ्यासादसंसर्गफला तु या । रूढसत्त्वचमत्कारा प्रोक्ताऽसंसक्तिनामिका ।। ← ( वरा. ४ /७, रा.गी. ७ ।९) इत्येवं वराहोपनिषद् - रामगीताव्यावर्णितस्वरूपां पञ्चमीं असंसक्तिनाम्नीं कर्मयोगभूमिकामारोहति कान्तायामवस्थितो योगीति दृढतरमवधेयम् । इयमेवाSसंसक्त्याख्या दशा महोपनिषदि ( महो. ५ / ३१) ज्ञानयोगभूमिकारूपेणोपदर्शितेति साऽपीह समवतारिताSवसेया बहुश्रुतैः ।
=
भोगतृष्णाप्रविलयेनाऽऽत्मानन्दोऽत्र घनीभवति येन बाह्ये जगति प्रवृत्तोऽपि परमार्थतः सुषुप्त एवाऽवसेयः कान्तायामवस्थितो योगी । एतेन आनन्दैकघनाऽऽकारा सुषुप्ताऽऽख्या तु पञ्चमी ← (अन्न.५/८८) इति अन्नपूर्णोपनिषदुपदर्शिता पञ्चमी भूमिकाऽत्राऽवतारिता द्रष्टव्या । कान्तायां विज्ञानधाराया विशुद्धतरत्वाद् आनन्दधाराया घनीभूतत्वाद्, आंशिकस्याऽपि भवभयस्योन्मूलितत्वाच्च जीवन्मुक्तदशाभास्करस्योदयोऽकृत्रिमः समुपतिष्ठते । एतेन शुद्धसंविन्मयाऽऽनन्दरूपा भवति पञ्चमी । अर्धसुप्तप्रबुद्धाऽऽभो जीवन्मुक्तोऽत्र तिष्ठति ।। ← ( अन्न ५ / ८३ ) इति अन्नपूर्णोपनिषद्वचनमपि व्याख्यातम्, तत्प्रदर्शिता च पञ्चमी भूमिकाऽत्र समवतारिता समर्थिता च द्रष्टव्या ।
अस्यां च अवस्थितो योगी पूर्वकालाभ्यासवशेन अनुरज्यतेतरामध्यात्मशास्त्रेषु, मीमांसते सदन्वयव्यतिरेकाभ्यां यथानयं, सस्पृहं चिन्तयति तानि यथावस्थितनिश्चयवृत्त्या, प्रयुङ्क्ते स्वगोचरे, विचारयति कर्मसिद्धान्तं, समालम्बते द्रव्यापदादिषु धैर्यं, न अध्युपपद्यते शरीरसत्कारादिषु न सेवतेऽनुचितग्रामधर्मान्, न क्रीडति विचित्रक्रीडाभिः, न प्रार्थयति विषयसौख्यम्, इन्द्रियश्रिया युक्तोऽपि न गृह्यते मदेन, न मुच्यते आर्जवतया, गच्छति सर्वत्र भावसारं संवेगं, कुचेष्टाप्रवृत्तविषयाऽऽसक्तकामिजनदर्शने “ अहो ! अपूर्वं किमपि मोहसामर्थ्यं, अहो ! कुगतिनयनप्रवणा अकार्यधीरता, अहो ! रौद्रा विषयपरिणतिः, अहो ! दारुणविपाकं प्रमादचेष्टितं, अहो ! विचित्रा कर्मपरिणतिः, अहो ! अपरमार्थदर्शिता, अहो ! अदीर्घदर्शिता, अहो ! अनादिऽभवाभ्यस्ता अशुभभावना, अहो ! कष्टं अनालोचकत्वं, अहो ! कष्टकारी

Page #166

• कान्तायां मीमांसाप्रकार: •
१६६१ अकल्याणमित्रयोगः, धिक संसारविलसितम” इति प्रवर्धमानेन संवेगेन विदारयति क्लिष्टकर्माणि, क्वचिच्च प्रज्ञापनीयबालजनप्रतिबोधार्थं जल्पति परिमितं सुमधुरं वाग्जालं, तदप्रतिबोधे च निभालयति स्वात्मप्रयोजनं, उत्प्रेक्षते चित्तभावान्, निरूपयति सम्यक्, घटयति तत्त्वयुक्त्या, भावयति समभावेन, लक्षयति चित्तविश्रोतसिकां, प्रतिविधत्ते चाऽनागतमेवास्याः प्रतिविधानं, निर्मलयति सततं मानसमन्यमुद्दोषपरिहारेण, विशोधयति ज्ञानं ज्ञेयाऽभिष्वङ्गपरित्यागेन, विशदयति दर्शनं विषयाऽध्यासपरिमोचनेन, विघटयति चारित्रमोहं प्रशमगर्भेकान्तनिरवद्यकुशलाऽनुष्ठानोपादेयतापरिभावनेन, समुद्यच्छति स्वोचितकुशलाऽनुष्ठानेषु जीववीर्योत्कटतावशेन, स्वभ्यस्यति परिशुद्धभावयोगमार्ग परवैराग्यवशेन, स्थापयति चेतसि परमात्मानं, निबनाति तत्र धारणां, परित्यजति बहिर्विक्षेपं, यतते योगसिद्धौ, परिवेदयति स्वसंवेदनेन भगवद्वचनतात्पर्यार्थं, पश्यति स्फुटं सदा देहेन्द्रियादिविविक्तमात्मानं, निश्चिनोति निरुपमाऽऽनन्दरूपं परमपदं, आसन्नतरपरमपदतया केवलं भवविरक्तचित्तः वर्धमानशुभपरिणाम-प्रशस्ताध्यवसाय-विशुद्धतरलेश्यागर्भाऽध्यात्मशास्त्रश्रवण-मनन-निदिध्यासनाऽऽदियोगतो गमयति कालमिति ।
अस्याञ्च दृष्टौ स्थितो गृही अपि दशाविशेषे व्यवहारतः सकलसावधविरतमुनेः परिणामानप्यतिक्रामति । अत एव समरादित्य-राजकुमारं प्रति तन्मित्राणां → अहो ! विवेगो कुमारस्स, अहो भावणा, अहो भवविराओ, अहो कयन्नुया । सव्वहा न ईइसो मुणिजणस्स वि परिणामो होइ - (स.क.भव९/पृ.८७३) इत्येवं चिन्तनं हरिभद्रसूरिभिः समरादित्यकथायामावेदितमित्यवधेयम् ।।
स्यादेतत्- कर्मनिर्जराऽस्यां दृष्टौ समवस्थितस्य गृहिणोऽनन्तानुबन्धिकषायवियोजने दर्शनसप्तकक्षये वा क्षायोपशमिकसम्यग्दर्शनोपेतसाध्वपेक्षयाऽसङ्ख्येयगुणा प्रतिपत्तव्या। तदुक्तं तत्त्वार्थसूत्रे → सम्यग्दृष्टि-श्रावक-विरताऽनन्तवियोजक-दर्शनमोहक्षपकोपशमकोपशान्तमोह-क्षपक-क्षीणमोह-जिनाः क्रमशोऽसङ्ख्येयगुणनिर्जराः - (त.सू.९/४७) इति। अत एव सप्ततिकाऽभिधानषष्ठकर्मग्रन्थदर्शितरीत्योत्कृष्टतो गृहिणोऽपि क्षीणानन्तानुबन्धिकषायस्य साधिकद्वात्रिंशदुत्तरशतसागरोपमकालं यावत् क्षायोपशमिकदर्शनोपेतसाध्वपेक्षया प्रतिक्षणमसङ्ख्येयगुणकर्मनिर्जरा सम्पद्यते ततोऽप्यसङ्ख्येयगुणकर्मनिर्जरा क्षीणदर्शनसप्तकस्योत्कृष्टतः साधिकत्रयस्त्रिंशत्सागरोपणकालं यावत् प्रतिक्षणमुपजायत इति चेत् ? मैवम, अविरतसम्यग्दृशां निम्नगुणस्थानवर्तितया प्रतिक्षणं गुणश्रेण्यादिसम्पन्नसंयतापेक्षयाऽसख्यगुणनिर्जराया असम्भवात् । श्रेणिबहिर्वर्तिनोऽपि क्षपकस्य सर्वविरतिसम्पन्नस्यैव क्षायोपशमिकसम्यग्दर्शनोपेतसर्वविरतापेक्षयाऽसङ्ख्येयगुणा निर्जरा शास्त्रकृतां सम्मता । अत एव कर्मप्रकृतिचूर्णिकृता → संमत्तं उप्पाएंतो मिच्छदिट्ठी सो कम्मदलं थोवं खवेति, संमत्तनिमित्तं(संमत्तं)पडिवनस्स ततो असंखेज्जगुणा गुणसेढी भवति । ततो देसविरयस्स गुणसेढी असंखेज्जगुणा देसोवरमत्तातो । ततो संजमगुणसेढी असंखेज्जगुणा सव्वोवरमत्तातो । अणंताणुबंधिविसंजोयणागुणसेढी असंखेज्जगुणा हेट्ठिल्लाण तिण्हं अणंताणुबंधिणो खवेंताणं, तत्थ संजयं पडुच्च तिकरणसहितो अणंताणुबंधिणो खवेतित्ति काउं । ततो दंसणमोहखवगसेढी असंखेज्जगुणा, जेणं अणंताणुबंधिणो खवेत्तु विसुद्धतरो दंसणतिगं खवेति । एए सवे असेढिगया लब्भंति - (क.प्र.निधत्तिकरण-गा.८-९, चू.पृ.४६८) इत्युक्तमिति भावनीयम् ।।

Page #167

१६६२
अध्यात्मचिन्तनैकाग्र्ये मदनमदपलायनम् •
द्वात्रिंशिका -२४/१७
ध्यानसारा प्रभा तत्त्वप्रतिपत्तियुता रुजा । वर्जिता च विनिर्दिष्टा सत्प्रवृत्तिपदाऽऽवहा ।। १७ ।। ध्यानेति (ध्यानसारा = ) ध्यानेन सारा = रुचिरा प्रभा, तत्त्वप्रतिपत्त्या यथास्थिताऽऽत्मायच्च मज्झिमनिकाये सुतवतो अरियसावकस्स उप्पज्जति सुखा वेदना । सो सुखाय वेदनाय फुट्ठो समानो न सुखसारागी च होति, न सुखसारागितञ्च आपज्जति । तस्स सा सुखा वेदना निरुज्झति । सुखाय वेदनाय निरोधा उप्पज्जति दुक्खा वेदना । सो दुक्खाय वेदनाय फुट्ठो समानो न सोचति न किलमति, परिदेवति, न उरत्ताळिं कन्दति, न सम्मोहं आपज्जति । तस्स खो एसा, अग्गिवेस्सन, उप्पन्नापि सुखा वेदना चित्तं न परियादाय तिट्ठति भावितत्ता कायस्स, उप्पन्नापि दुक्खा वेदना चित्तं न परियादाय तिट्ठति भावितत्ता चित्तस्स ← (म.नि. १ । ४ । ६ । ३६९ महासच्चकसुत्तपृ. ३०५ ) इत्युक्तं तदपीह दृष्टौ यथागमं भाव्यं समाकलितस्व-परतन्त्रपरमार्थैः ।
इहाऽविद्यावियोगाद्, विद्यायोगात्, तृष्णापरित्यागाच्च पुनर्जन्मपरम्पराबीजं दह्यते परमार्थतः । सम्मतञ्चेदं बौद्धानामपि । तदुक्तं मज्झिमनिकाये अविज्जाविरागा, खो, आवुसो ! विज्जुप्पादा, तम्हा निरोधा एवं आयतिं पुनब्भवाऽभिनिब्बत्तिं न होती 'ति ← ( म.नि. महावेदल्लसुत्त- १।५।३ ।४५३, पृ.३७४) इति गम्भीरधिया भावनीयम् ।।२४ / १६।।
उक्ता षष्ठी कान्ता दृष्टिः । साम्प्रतं सप्तम्युच्यते- 'ध्याने 'ति । ड्ढणं कुगइमूलं । सग्गाइसिद्धिहेउं धम्मं सुक्कं च झाइज्जा ।। ← धनासाराऽपराभिधान-पर्यन्ताराधनावचनपरिणमनतो धर्म- शुक्लान्यतरेण ध्यानेन सप्तमयोगाङ्गेन रुचिरा
वज्जेह अट्ट-रुद्द संसारविव( आ.सा. २५८) इति आरा
प्रियतरा सप्तमी प्रभा दृष्टिः भवति । कान्तायां तु कर्मोदयतो भोगप्रवृत्तिरसङ्गभावेन कदाचिद् भवत्यपि, प्रभायां तु ध्यानस्थैर्यान्नैव मदनोद्भवसम्भवः । तदुक्तं अध्यात्मतत्त्वालोके ध्येयस्थिरं संविकसद्विवेकं, प्रचण्डधैर्यं विषयाद् विरक्तम् । अध्यात्मचिन्तानिरतं मनश्चेत्, किं तस्य कुर्याद् मदनः शिखण्डी ? ।। ← ( अ. तत्त्वा. १ । १०४ ) इति । अत एव सा यथावस्थिताऽऽत्माऽनुभवलक्षणया केवल-निर्विकल्पाऽसङ्ग-साक्षिमात्र शान्त-स्थिरैक-ध्रुव-शुद्धचैतन्यस्वरूपाऽऽत्मगोचराऽपरोक्षाऽनुभूतिरूपया सप्तमगुणात्मिकया तत्त्वप्रतिपत्त्या युता सम्पद्यते । मित्रादियोगदृष्टौ ग्रन्थिभेदपूर्वं शुद्धात्मतत्त्वाऽनुभवोSरुणोदयादिप्रभातुल्यो जायते, ग्रन्थिभेदोत्तरकालं स्थिरादिदृष्टौ सूर्योदयादिकालीनप्रकाशतुल्यः सञ्जायते, प्रभायां मध्याह्नकालीनमार्तण्डप्रकाशतुल्यो विशदतरः सम्पद्यत इत्यवधेयम् । परिपक्वकाल-स्वभाव
=
=
* સાતમી પ્રભા દૃષ્ટિનું પ્રતિપાદન
ગાથાર્થ :- પ્રભાદષ્ટિ ધ્યાનના કારણે અત્યંત રોચક-પ્રિય બને છે. તત્ત્વપ્રતિપત્તિ નામના ગુણથી પ્રભા દૃષ્ટિ સંપન્ન હોય છે. રોગ નામનો દોષ અહીં હોતો નથી. તથા પ્રભાષ્ટિ સત્પ્રવૃત્તિપદને લાવનારી हेवायेली छे. (२४/१७)
ટીકાર્થ :- સાતમી પ્રભા દૃષ્ટિ ધ્યાનના કારણે અત્યંત રોચક-પ્રિયતર બને છે. અહીં અસંગ સાક્ષીમાત્ર નિર્વિકલ્પ શાંત શુદ્ધ આત્મતત્ત્વની અનુભૂતિ સ્વરૂપ તત્ત્વપ્રતિપત્તિ પ્રગટે છે. ૧૮ મી બત્રીસીમાં જણાવેલ

Page #168

शुद्धात्मगोचरविशदतरानुभवोपायाः
ऽनुभवलक्षणया युता, (= तत्त्वप्रतिपत्तियुता ) रुजा वर्जिता, वक्ष्यमाणलक्षणसत्प्रवृत्तिपदाऽऽवहा' च विनिर्दिष्टा ।।१७।।
•
चित्तस्य धारणादेशे प्रत्ययस्यैकतानता । ध्यानं ततः सुखं सारमात्माऽऽयत्तं प्रवर्तते ॥ १८ ॥ धारणाविषये प्रत्ययस्यैकतानता विसदृश
=
चित्तस्येति । चित्तस्य मनसो धारणादेशे परिणामपरिहारेण सदृशपरिणामधाराबन्धो
ध्यानम् । यदाह- “ तत्र प्रत्ययैकतानता ध्यानं" भवितव्यता-कर्मलाघव-पुरुषकारप्राबल्यसम्प्रयुक्तं ध्यानबलं ज्ञानवैशद्यं प्रकटनिजात्मतत्त्वविशुद्धत्वञ्च शुद्धात्मतत्त्वगोचरविशदतराऽनुभवे नियामकमवसेयम् । तत एव च लब्धाऽनुबन्धशक्तिमाहात्म्यतः सा रुजा = अनुष्ठानत्वोच्छेदकभङ्ग-पीडान्यतरस्वरूपरुगभिधानचित्तदोषेण वर्जिता भवति । वक्ष्यमाणलक्षणसत्प्रवृत्तिपदाऽऽवहा = एकविंशतितमकारिकायां वक्ष्यमाणलक्षणस्य सत्प्रवृत्तिपदस्य उपनायिका शमाऽन्विता च। तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये ध्यानप्रिया प्रभा प्रायो नाऽस्यां रुगत एव हि । तत्त्वप्रतिपत्तियुता विशेषेण शमाऽन्विता।। ← ( यो दृ.स. १७० ) इति । अध्यात्मतत्त्वालोकेऽपि दृष्टिः प्रभाऽर्कद्युतितुल्यबोधा ध्यानैकसारा रहिता रुजा च । प्रवर्तते ध्यानसमुद्भवं शं शमप्रधानं स्ववशं गरिष्ठम् ।। ← ( अ.त.३/ १२७) इत्युक्तम् ।।२४/१७।।
=
=
१६६३
प्रभालभ्यध्यानस्वरूपमाह- 'चित्तस्ये 'ति । योगसूत्रसंवादमाह - ' तत्रे 'ति । अत्र राजमार्तण्डवृत्तिरेवं → तत्र = तस्मिन् प्रदेशे यत्र चित्तं प्रत्ययस्य = ज्ञानस्य या एकतानता विसदृशपरिणामपरिहारद्वारेण (દ્વા.૧૮/૨૦ ભાગ-૪, પૃ.૧૨૪૮) રોગ નામનો દોષ અહીંથી રવાના થાય છે. તથા આ બત્રીસીના ૨૧ મા શ્લોકમાં જેનું લક્ષણ બતાવવાનું છે તે સત્પ્રવૃત્તિપદને આ પ્રભા નામની યોગદિષ્ટ લાવનારી છે તેમ શાસ્ત્રકારોએ ફરમાવેલ છે. (૨૪/૧૭)
વિશેષાર્થ :- યોગદૃષ્ટિમાં પ્રવેશ કરનારા સાધકને ગ્રન્થિભેદ પૂર્વે શુદ્ધ આત્મતત્ત્વનો અનુભવ અરુણોદય પ્રભા સમાન હોય છે. ગ્રન્થિભેદ પછી શુદ્ધાત્મતત્ત્વનો અનુભવ સૂર્યોદય કાલીન પ્રકાશતુલ્ય હોય છે. સાતમી દૃષ્ટિમાં પ્રવેશ કરનારા યોગીને શુદ્ધ આત્મતત્ત્વનો અનુભવ મધ્યાહ્નકાલીન સૂર્યપ્રકાશસમાન ઝળહળતો હોય છે. ધ્યાનનું બળ અને જ્ઞાનની પારદર્શકતા તથા આત્મવિશુદ્ધિની બળવત્તાના લીધે શુદ્ધ આત્મતત્ત્વનું અસંગપણું-અલિપ્તપણું-નિર્વિકલ્પપણું-શાન્તપણું-ધૈર્ય-ધ્રૌવ્ય-સાક્ષિત્વ-કેવલજ્ઞાયકત્વ-દૃષ્કૃત્વ વગેરે
અહીં વધુ વિશદ સ્વરૂપે જણાય છે; અનુભવાય છે. (૨૪/૧૭)
. ધ્યાનનો પરિચય
ગાથાર્થ :- ધારણાના વિષયમાં મનના ઉપયોગની એકતાનતા એટલે ધ્યાન. ધ્યાનથી ઉત્કૃષ્ટ સ્વાધીન सुख प्रवर्ते छे. (२४/१८)
ટીકાર્થ :- ધારણાના વિષયમાં મનના ઉપયોગની એકતાનતા એટલે ધ્યાન. અલગ-અલગ પ્રકારના પરિણામને છોડીને એકસરખા પરિણામની ધારા જ્ઞાનોપયોગમાં ટકાવી રાખવી તે ઉપયોગની એકતાનતા સમજવી. કારણકે યોગસૂત્રમાં કહેલ છે કે ‘ધારણાના વિષયમાં જ્ઞાનની એકતાનતા એટલે ધ્યાન' આ
१. हस्तादर्शे '... त्तिपदा' इति त्रुटितः पाठः ।

Page #169

• प्राथमिक-परिपक्वध्यानयोः विभेदोपदर्शनम् • द्वात्रिंशिका-२४/१८ इति (यो.सू.३-२) । ततः = तस्मात् सुखं सारं = उत्कृष्टं आत्माऽऽयत्तं = पराऽनधीनं प्रवर्तते ॥१८॥ यदेव धारणायामालम्बनीकृतं तदालम्बनतयैव निरन्तरमुत्पत्तिः सा ध्यानमुच्यते - (यो.सू.३/२ रा.मा.)।
योगसुधाकरे सदाशिवेन्द्रस्तु → तत्र = यथोक्तदेशे प्रत्ययस्य एकतानता = एकविषयप्रवाहः, स च विच्छिद्य विच्छिद्य जायमानो ध्यानं भवति - (यो.सुधा.३/२) इत्याह । मणिप्रभाकृत् तु → यत्र धारणा विजातीयवृत्तिपरिहारे यत्नापेक्षा भवति तत्रैव या प्रत्ययानां = वृत्तीनां एकतानता = यत्नमनपेक्ष्यैकविषयता तद् ध्यानम् - (म.प्र.३/२) इत्याचष्टे । योगसुधाकरोक्तिः प्राथमिकध्यानापेक्षया मणिप्रभाकृदुक्तिस्तु परिपक्वध्यानाऽपेक्षया योजनीया। यम-नियमाऽऽसन-प्राणायाम-प्रत्याहार-धारणाभिर्ध्यानं निष्पद्यते । तदुक्तं विष्णुपुराणे खाण्डिकजनकं प्रति केशिध्वजेन → तद्रूपप्रत्ययैकाग्रसन्ततिश्चाऽन्यनिस्पृहा। तद् ध्यानं प्रथमैरङ्गैः षड्भिर्निष्पाद्यते नृप !।। 6 (वि.पु.६/७/९१) इति । कूर्मपुराणे च → देशावस्थितमालक्ष्य बुद्धेर्या वृत्तिसन्ततिः । वृत्त्यन्तरैरसंस्पृष्टा तद् ध्यानं सूरयो विदुः ।। (कू.पु.उ.-११/४०) इत्युक्तम् । इत्थं धारणागोचरप्रत्ययैकतानताऽपि तन्त्रान्तरे ध्यानमुच्यते । __ तेजोबिन्दूपनिषदमुपजीव्य अपरोक्षानुभूतौ तु शङ्कराचार्येण → 'ब्रह्मैवाऽस्मीति सद्वृत्त्या निरालम्बतया स्थितिः । ध्यानशब्देन विख्याता परमानन्ददायिनी ।। - (अपरो. १२३) इत्येवं ध्यानलक्षणं वेदान्तदर्शनाऽनुसारेणोक्तम् । एतेन → ध्यानं निर्विषयं मनः - (मैत्रे. २।२) इति मैत्रेय्युपनिषद्वचनमपि व्याख्यातम्, निरालम्बनध्यानविषयकत्वात्तस्य । त्रिशिखिब्राह्मणोपनिषदि च → सोऽहं चिन्मात्रमेवेति चिन्तनं ध्यानमुच्यते 6 (त्रि.ना.३१) इत्येवं यदुक्तं तत्सालम्बनध्यानमधिकृत्याऽवसेयम् ।
यदपि → अथ ध्यानम् । तद् द्विविधं - सगुणं निर्गुणं चेति । सगुणं मूर्तिध्यानम् । निर्गुणमात्मयाथात्म्यम् - (शां.१ ७१) इत्येवं शाण्डिल्योपनिषदि निरूपितं तदपि सालम्बन-निरालम्बनतया ध्यानद्वैविध्यपक्षे समनुयोज्यम्। मण्डलब्राह्मणोपनिषदि तु → सर्वशरीरेषु चैतन्यैकतानता = ध्यानम् (मं.ब्रा.१।६) इत्येवं तल्लक्षणमद्वैतनयाऽनुरोधेनोक्तं तत् परसङ्ग्रहनयापेक्षयाऽत्राऽनुयोज्यम् ।
वस्तुतः सर्वत्र ध्याने देशनियमो नास्तीति 'तत्र'पदं ध्यानपरिचायकतयाऽवगन्तव्यम्, न तु तल्लक्षणघटकतया । अत एव गरुडपुराणे → तस्यैव ब्रह्मणा प्रोक्तं ध्यानं द्वादशधारणा ( (ग.पु.१/२२७/२५) इत्येवं कालमानगर्भं ध्यानस्य लक्षणान्तरमुक्तम् । तस्यैव = द्वादशप्राणायामकालेन धारितचित्तस्य द्वादशधारणाकालाऽवच्छिन्नं चिन्तनं ध्यानं प्रोक्तमित्यर्थ इति योगवार्तिके विज्ञानभिक्षुः (यो.वा.३/२) । एतेन → धारणा द्वादश प्रोक्तं ध्यानं योगविशारदैः - (यो.चू.११२) इति योगचूडामण्युपनिषद्वचनं व्याख्यातम् । जैनदर्शनाऽनुसारेणान्तर्मुहूर्त्तमानसच्चित्तैकाग्र्यं सूक्ष्माऽऽभोगसमन्वितं सद्ध्यानलक्षणं अप्यत्राऽनुसन्धेयम् । पूर्वं तुनोक्तं(पृ.१२३६) अधुनापिनोक्तमिति न पौनरुक्त्यमित्यवधेयं मीमांसामांसलैः । उपदेशपदवृत्तौ → ध्यानं = चित्तवृत्तिनिरोधः - (उप.प.८८९ वृ.) इत्युक्तं तत्तु नयविशेषाभिप्रायेणावसेयम् । ___तस्मात् = देहात्मविवेकविज्ञानसमुपजातसद्ध्यानाद् उत्कृष्टं = कामसुखातिशायि परानधीनं = ધ્યાનથી ઉત્કૃષ્ટ સુખ પ્રગટે છે. તે સુખ સ્વાધીન હોય છે, પરાધીન નથી હોતું. (૨૪/૧૮)

Page #170

• पारतन्त्र्यात् परं न दुःखम् •
१६६५ सर्वं परवशं दुःखं सर्वमात्मवशं सुखम् । एतदुक्तं समासेन लक्षणं सुख-दुःखयोः ।।१९।।
सर्वमिति । सर्वं परवशं = पराऽधीनं दुःखम, तल्लक्षणयोगात् । सर्वमात्मवशं = अपराधीनं सुखम्, अत एव हेतोः। एतदुक्तं मुनिना समासेन' = सङ्केपेण लक्षणं = स्वरूपं सुख-दुःखयोः । स्वेतराऽवशं सुखं सदैवाऽस्यां प्रवर्तते । तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये → ध्यानजं सुखमस्यां तु जितमन्मथसाधनम् । विवेकबलनिर्जातं शमसारं सदैव हि ।। - (यो.दृ.स.१७१) इति । प्रकृते → ध्यानेन हीनस्य कुतोऽस्ति सिद्धिः ? (उप.प्र.६१) इति उपदेशप्रकरणवचनमप्यनुसन्धेयम् ।।२४/१८॥
योगदृष्टिसमुच्चय(यो.दृ.स.१७२)कारिकासंवादेन सुख-दुःखव्याख्यामाविष्करोति- 'सर्वमिति । सर्वं = मद-मान-काम-रसाऽऽस्वादादिकं पराधीनं = रूपैश्वर्य-पत्नी-मिष्टान्नादिपरद्रव्याऽधीनं दुःखं एव, तल्लक्षणयोगात् = प्रतिकूलवेदनीयत्वात्मकस्य दुःखस्वरूपस्य सत्त्वात् । सर्वं = ऋजुता-नम्रता-सन्तोषक्षमा-निःस्पृहतादिकं अपराधीनं = स्वाधीनं सुखं एव, अत एव हेतोः = अनुकूलवेदनीयत्वात्मकस्य सुखस्वरूपस्य योगात्। उपकाराऽपकार-विपाकादिकमवलम्ब्य जायमानमृजुता-नम्रतादिकं तु न तत्त्वतः सुखम्, स्वमात्राऽधीनत्वाभावादिति । अनुकूलपत्नी-पुत्र-धन-नीरोगतादिकमपि पुण्याऽधीनत्वाद् दुःखमेवेति ध्येयम् । एतदुक्तं मुनिना = परममुनिना समासेन = अल्पाऽक्षरेण स्वरूपं = स्वलक्षणं सुख-दुःखयोः । एतदनुसारेण योगसारप्राभृतेऽपि अमितगतिना → सर्वं परवशं दुःखं, सर्वमात्मवशं सुखं । वदन्तीति समासेन लक्षणं सुख-दुःखयोः ।। - (यो.सा.प्रा.९/१२) इत्युक्तम् । तदुक्तं ग्रन्थकृताऽपि वैराग्यकल्पलतायां → सर्वं परवशं दुःखं, सर्वमात्मवशं सुखम् । बहिश्च परवत्ता ते, सुखं स्वाधीनमात्मनि ।। 6 (वै.क.ल.८। ४५८) इति। → पारतन्त्र्यात् परं दुःखं, न स्वातन्त्र्यात् परं सुखम् - (शु.नी.३ ।३२३) इति शुक्रनीतिवचनं, → सन्तुष्टस्य निरीहस्य स्वात्मारामस्य यत् सुखम् । कुतः तत्काम-लोभेन धावतोऽर्थेहया दिशः ?।। - (भा.७।११५/१६) इति च भागवतवचनं प्रकृतार्थानुपात्येव । मनुस्मृती
વિશેષાર્થ :- ધ્યાનનું નિરૂપણ પૂર્વે ૧૮ મી બત્રીસીમાં ૧૧ મી ગાથામાં જૈનદર્શન મુજબ કરેલ છે. અહીં પાતંજલદર્શન મુજબ ધ્યાનનું લક્ષણ બતાવેલ છે. માટે પુનરુક્તિ દોષને અવકાશ નથી. થોડી વાર મનને આજ્ઞાચક્રમાં રાખે, થોડી વાર પછી નાભિચક્રમાં રાખે, વચ્ચે-વચ્ચે આડા અવળા વિકલ્પો કરે તો તે ધ્યાન ન કહેવાય. પરંતુ ધારણાના એક જ વિષયમાં જ્ઞાનને એકસરખા પરિણામે पारी २५ ते ध्यान उपाय छे. (२४/१८)
सुण-मनी व्याण्या . ગાથાર્થ :- પરાધીન બધી ચીજ દુઃખરૂપ છે. જે સ્વાધીન છે તે બધું સુખ છે. આ સંક્ષેપથી सुख-दुःपर्नु वक्ष वायद छ. (२४/१८)
ટીકાર્ય - જે પરાધીન હોય તે બધું જ દુ:ખરૂપ છે. કારણ કે દુઃખનું લક્ષણ તેમાં રહેલું છે. જે પરાધીન ન હોય પણ સ્વાધીન હોય તે બધું જ સુખરૂપ છે. કારણ કે તેમાં સુખનું લક્ષણ રહેલું छ. महामुनिमामे संक्षेपमi मा सुष-दु:मनु सक्ष९॥ ४॥वेल छे. १. मुद्रितप्रतौ 'संक्षेपेण समासेन' इति पाठव्यत्ययः । स च मूलग्रन्थानुसारेणाऽशुद्धः प्रतिभाति । २. हस्तादर्श 'सुखयोः' इत्यशुद्धः त्रुटितः पाठः ।

Page #171

१६६६
• स्वातन्त्र्यात् परं न सुखम् •
द्वात्रिंशिका-२४/१९
अपि → सर्वं परवशं दुःखं, सर्वमात्मवशं सुखम् । एतद् विद्यात् समासेन लक्षणं सुख-दुःखयोः ।।
← (मनु. ४ / १६० ) इत्युक्तम् । सव्वं परवसं दुक्खं सव्वं इस्सरियं सुखं ← (उदान. २/९) इति उदानग्रन्थवचनमपि स्मर्तव्यमत्र । ऐश्वर्यं = आत्मैश्वर्यं विशुद्धगुणस्वरूपमित्यवधेयम् । अध्यात्मतत्त्वालोकेऽपि → सर्वं भवेदन्यवशं हि दुःखं, सर्वं भवेदात्मवशं हि सौख्यम् । सुखाऽसुखं वस्तुत एतदुक्तम् ← (अ.त.लो.३/१३०) इत्युक्तम् । पञ्चसूत्रेऽपि दुःखलक्षणं अविक्खा अणाणंदे ← (पं.सू. ५) इत्युक्तम् । यदपि महाभारते नास्ति रागसमं दुःखं, नास्ति त्यागसमं सुखम् ← ( म.भा. शांतिपर्व - १७५/ ३५) इत्युक्तं तदपि हेतुमुखेन तल्लक्षणमवगन्तव्यम् । एतेन ममता परमं दुःखं, निर्ममत्वं परं सुखम् ← (दे.भा.५/४/४६) इति देवीभागवतवचनं, आशा हि परमं दुःखं, नैराश्यं परमं सुखम् ← (भा.११-८-४४) इति भागवतवचनं च व्याख्यातम्, आशाया दुःखकारणत्वात् । तदुक्तं बृहन्नारदीयपुराणेऽपि आशा भङ्गकारी पुंसामजेयाऽरातिसन्निभा । तस्मादाशां जयेत् प्राज्ञो यदीच्छेच्छाश्वतं सुखम् ।। ← (बृ.ना.पु.३३/३४) । अत एवोक्तं धर्मरत्नकरण्डके वर्धमानसूरिभिः → आशापिशाचिका नित्यं देहस्था दुःखदायिनी । सन्तोषवरमन्त्रेण स सुखी येन नाशिता ।। ← ( ध.क. १३०) इति । तदुक्तं योगसारेऽपि नैरपेक्ष्यादनौत्सुक्यमनौत्सुक्याच्च सुस्थता । सुस्थता च परानन्दस्तदपेक्षां क्षयेद् मुनिः ।। ← ( यो. सा. ५/१४) इति ।
→ आशापत्नीं त्यजेद् यावत् तावन्मुक्तो न संशयः ← (मैत्रे. २।१२ ) इति मैत्रेय्युपनिषद्वचनं, → सेवाध्वजोऽञ्जलिर्मूनि हृदि दैन्यं मुखे स्तुतिः । आशाग्रहगृहीतानां कियतीयं विडम्बना ? ।। ← (सेव्य. १२) इति सेव्यसेवकोपदेशवचनं धिगिच्छामन्तवर्जिताम् ← (प.पु. ५/३०७) इति पद्मपुराणवचनं, → आशायाः खलु ये दासाः ते दासाः सर्वदेहिनाम् । आशा दासीकृता येन तस्य दासायते जगत् ।। ← (कवि. कू. २६) इति कवितामृतकूपवचनं, → आशाभिभूताः पुरुषा दुःखमश्नुवते क्षणात् ← (स्क.पु.वै.ख. मा. २०/१६/१७) इति स्कन्दपुराणवचनं पुरः फलायामाशायां जनः कामं विडम्ब्यते ← (वि.मा. ४ / १८) इति च विदग्धमाधववचनमपि प्रकृताऽर्थपरमेवाऽवसेयम् । सारसमुच्चयेऽपि → निर्ममत्वे सदा सौख्यं संसारस्थितिच्छेदनम् ← (सा.स.२३६) इत्युक्तम् । इष्टोपदेशे अपि परः परः, ततो दुःखमात्मैवाऽऽत्मा ततः सुखम् । अत एव महात्मानस्तन्निमित्तं कृतोद्यमाः ।। ← (इष्टो. ४५ ) इत्युक्तम् ।
इदमेवाभिप्रेत्योक्तं ज्ञानसारे प्रकृतग्रन्थकृतैव परस्पृहा महादुःखं निःस्पृहत्वं महासुखं । एतदुक्तं समासेन लक्षणं सुख-दुःखयोः ।। ← ( ज्ञा.सा. १२ / ८) इति । किमिह परमसौख्यं ? निःस्पृहत्वं यदेतत्, किमथ परमदुःखं ? सस्पृहत्वं यदेतत् । इति मनसि निधाय त्यक्तसङ्गाः सदा ये, विदधति जिनधर्मं ते नराः पुण्यवन्तः ।। ← (सु.र.सं. १४) इत्यपि सुभाषितरत्नसन्दोहगता अमितगतिसदुक्तिः नाऽत्र विस्मर्तव्या । तदुक्तं कृष्णगीतायामपि आत्माधीनं सुखं नित्यम् ← (कृ.गी. ९१ ) इत्यादि । अध्यात्मगीतायां अपि दुःखं भवति मोहेन, सुखं निर्मोहभावतः ← (अध्या.गी. ३१९) इत्येवं हेतुमुखेन

Page #172

• निश्चय-व्यवहारनयानुरोधेन सुख-दुःखयोः व्याख्या •
१६६७
इत्थं च ध्यानजमेव तत्त्वतः सुखं, न तु पुण्योदयभवमपीत्यावेदितं भवति । तदाह- “पुण्यापेक्षमपि ह्येवं सुखं परवशं स्थितम् । ततश्च दुःखमेवैतद् ध्यानजं तात्त्विकं सुखम् ।। " ( योगदृष्टि१७३) ।।१९।।
सुख-दुःखनिरूपणमकारि । स्वरूपाऽनुबन्धाभ्यां तदुभयलक्षणं तु तत्रैव आत्मवशं सुखं सत्यमात्मनो दुःखनाशकम्। परवशं सुखं नास्ति किन्तु दुःखं भृशं सदा ।। ← (अध्या.गी. २७४ /२७५) इत्येवमुपादर्शि श्रीबुद्धिसागरसूरिभिः । कामरागसमं दुःखं नैव भूतं भविष्यति ← ( प्रे. गी. २४७) इति प्रेमगीतावचनमप्यत्राऽनुस्मर्तव्यम् । स्पृहा सर्वाऽऽपदामेकसखी (महो. ३/३६ ) इति महोपनिषद्वचनमप्यत्र न विस्मर्तव्यम् । यदा भावेन भवति सर्वभावेषु निस्पृहा । तदा सुखमवाप्नोति प्रेत्य चेह च शाश्वतम् ।। ← (सं.गी. ८ /७०) इति संन्यासगीतावचनमप्यनुयोज्यमत्र । अन्यत्रापि सन्तोषः परमं सौख्यमाकाङ्क्षा परमं दुःखं ← ( ) इत्युक्तमिति । स्वस्था आत्मनिष्ठता = आत्मरमणता परमं सुखं तथा परस्थता = पुद्गलनिष्ठता पुद्गलरमणता हि परमं दुःखमिति निष्कर्षः इति
निश्चयनयः ।
=
=
शुद्धव्यवहारनयस्तु परिणामचारु सुखं तदचारु च दुःखं यद्वा स्वस्वरूपाऽनुकूलं सुखं परस्वरूपानुकूलं च दुःखमिति न श्रुतादिज्ञानस्य शास्त्र - गुर्वाद्यधीनत्वेऽपि सुखत्वक्षतिर्न वा दुःखत्वापत्तिरित्याहेति नयमतभेदेनेदं तत्त्वमत्र भावनीयम् ।
इत्थञ्च दर्शितरीत्या ध्यानजमेव सुखं तत्त्वतः = परमार्थतः सुखं = सुखशब्दवाच्यम्, अपराSSयत्तत्वात्, कर्मवियोगमात्रत्वादिति यावत् ।
पुण्यप्रभवसुखस्य दुःखरूपतासमर्थनाय योगदृष्टिसमुच्चय (यो. दृ.स.१७३) संवादमाह - पुण्यापेक्षमिति । भावितार्थैवेयं कारिका । यत्तु योगसारप्राभृते ततः पुण्यभवा भोगा दुःखं परवशत्वतः । सुखं योगभवं ज्ञानं स्वरूपं स्ववशत्वतः ।। ← (यो.सा.प्रा. ९/१३ ) इत्येवं ज्ञानस्य सुखरूपत्वमुक्तं तत्तु तयोरभेदाभिप्रायेणावबोद्धव्यम्, प्रकाशशक्त्या ज्ञानात्मकस्यैवाऽऽत्मस्वरूपस्य निजरूपविश्रान्तिशक्त्या सुखशब्दवाच्यत्वात्। तदुक्तं अध्यात्मोपनिषदि प्रकाशशक्त्या यद्रूपमात्मनो ज्ञानमुच्यते । सुखं स्वरूपविश्रान्तिशक्त्या वाच्यं तदेव तु ।। ← ( अ. उप. २/११) इति । अधिकन्त्वस्मत्कृतायां अध्यात्मवैशारद्यां दृश्यम् ।।२४/१९।।

આ રીતે ધ્યાનથી ઉત્પન્ન થયેલું સુખ જ પરમાર્થથી સુખ છે. પુણ્યોદયજન્ય સુખ એ પરમાર્થથી સુખ નથી. આવું સૂચિત થાય છે. તેથી યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય ગ્રન્થમાં જણાવેલ છે કે ‘પુણ્યસાપેક્ષ સુખ પણ આ રીતે પરવશ જ નક્કી થાય છે. તેથી તે દુઃખ જ છે. ધ્યાનજન્ય સુખ જ તાત્ત્વિક સુખ છે.’ (૨૪/૧૯) विशेषार्थ :- योगदृष्टिसमुय्यय, योगसार, ज्ञानसार, वैराग्यऽस्यतता, अध्यात्मतत्त्वासोङ, धर्मरत्नકરંડક આદિ શ્વેતાંબર આમ્નાયના ગ્રંથોમાં, યોગસારપ્રાકૃત, ઈષ્ટોપદેશ વગેરે દિગંબર આમ્નાયના ગ્રંથોમાં; મનુસ્મૃતિ, ભાગવત, બૃહન્નારદીયપુરાણ વગેરે જૈનેતર શાસ્ત્રોમાં, કવિતામૃતકૂપ વગેરે કાવ્યોમાં સુખदुःखनुं उपरोक्त लक्ष ४ जतावेस छे. आत्माथी भिन्न के के पुत्र, पत्नी, पैसो, परिवार, पर्यटन,

Page #173

१६६८
• प्रभायां सम्यक्स्मृतिसमवतारः • द्वात्रिंशिका-२४/२० ध्यानं च विमले बोधे सदैव हि महात्मनाम् । सदा प्रसृमरोऽनभ्रे प्रकाशो गगने विधोः ।।२०।।
ध्यानं चेति । विमले बोधे च सति महात्मनां सदैव हि ध्यानं भवति, तस्य तन्नियप्रभायां सर्वदा ध्यानसत्तां साधयितुमाह- 'ध्यानमिति । तृष्णा-दौर्मनस्यादिपरिहारेणाऽसङ्गसाक्षिभावतो देह-वेदना-चित्त-धर्मदर्शनेनाऽस्यां सौगताभिमताऽष्टाङ्गिकमार्गगता सम्यक्स्मृतिर्जायमाना स्थिरीभवति । तदुक्तं मज्झिमनिकाये दीघनिकाये च → कतमा च, भिक्खवे, सम्मासति ? इध, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा विनेय्य लोके अभिज्झा-दोमनस्सं (१) वेदनासु वेदनानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा विनेय्य लोके अभिज्झा-दोमनस्सं (२), चित्ते चित्तानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा विनेय्य लोके अभिज्झा-दोमनस्सं (३), धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा विनेय्य लोके अभिज्झा-दोमनस्सं (४)। अयं वुच्चति, भिक्खवे, सम्मासति - (दी.नि.२/९/४०९,म.नि.भाग-१/१/१०/१३५/पृष्ठ.९१) इति । ‘आतापी = तपस्वी, 'सम्पजानो = संप्रजानानः, सतिमा = स्मृतिमान्, विनेय्य = विनीय, दूरीकृत्येति यावत् । शिष्टं स्पष्टम् । न हि देहादिचेष्टाऽस्यामुपयोगशून्या भवति काचन परिपक्वभेदविज्ञानपरिणत्या । न चेयं सम्यक स्मृतिः मित्रादावपि सम्भवति, सम्यग्व्यायामादिकमृते तदयोगात् । तदुक्तं मज्झिमनिकाये महाचत्वारिंशत्कसूत्रे → सम्मादिट्ठिस्स, भिक्खवे सम्मासङ्कप्पो पहोति, सम्मासङ्कप्पस्स सम्मावाचा पहोति, सम्मावाचस्स सम्माकम्मन्तो पहोति, सम्माकम्मन्तस्स सम्माआजीवो पहोति, सम्माआजीवस्स सम्मावायामो पहोति, सम्मावायामस्स सम्मासति पहोति, सम्मासतिस्स सम्मासमाधि पहोति - (म.नि. ३।२७।१४१, पृ.१२२) इति । मज्झिमनिकाये कायगतस्मृतिसूत्रे → अरति-रतिसहो होति । न च तं अरति सहति, उप्पन्नं अरतिं अभिभुय्य विहरति । भयभेरवसहो होति । न च तं भयभेरवं सहति, उप्पन्नं भयभेरवं अभिभुय्य विहरति + (म.नि. ३।२।९।१५९) इत्यादिरूपेण यत् सम्यक्स्मृतिफलमुपदर्शितं तत् प्रभायामेव दृष्टौ सङ्गच्छते, न तु मित्रादौ । ‘सहति = पराभवति', शिष्टं स्पष्टम् । इत्थमप्रसङ्गाऽतिप्रसङ्गपरिहारेण यथागमं स्व-परसमयसमनुवेधेन बहुश्रुतैः → सव्वनयमयं जिणमयमणवज्जमच्चंतं - (वि. आ.भा. ७२) इति विशेषावश्यकभाष्यवचनात् सर्वनयात्मके जिनप्रवचने योज्यम् । ____ इत्थं विमले = संशयत्व-विपर्ययत्वाऽनध्यवसायत्व-बहिर्मुखत्व-परोक्षत्वादिमलशून्ये बोधे स्पष्टक्षयोपशપ્રસિદ્ધિ, પુણ્યોદય વગેરે વસ્તુથી આનંદનો અનુભવ થાય તે તમામ આનંદ પરમાર્થથી દુઃખરૂપ જ છે. પુત્ર વગેરે તો આત્માથી ભિન્ન છે જ. પુણ્ય પણ આત્માથી જુદું જ છે. માટે પુણ્યજનિત સુખ પણ દુઃખરૂપ જ છે- એવું નક્કી થાય છે. ધ્યાનના માધ્યમે જે સુખ મળે છે તે આત્મામાંથી પ્રગટે छे, ते स्वाधीन छ. माटे ते ४ ५।२भार्थिसुप छे. (२४/१८)
જ બોધ નિર્મળ હોય તો ધ્યાન કાયમ રહે છે ગાથાર્થ - તત્ત્વબોધ નિર્મળ હોય તો મહાત્માઓને સદા માટે ધ્યાન જ ચાલુ રહે છે. કેમ કે વાદળા વિનાના આકાશમાં ચંદ્રનો પ્રકાશ કાયમ ફેલાયેલો જ રહે છે. (૨૪૨૦)
ટીકાર્ચ - આત્માદિ તત્ત્વનો બોધ નિર્મળ હોય તો મહાત્માઓને હંમેશા ધ્યાન જ ચાલતું હોય

Page #174

१६६९
• प्रभायां पदार्थाऽभावनाभूमिकासमवतारः • तत्वात्। दृष्टान्तमाह- अनभ्रे = अभ्ररहिते गगने 'विधोः उदितस्य प्रकाशः सदा प्रसृमरो भवति, तथाऽवस्थास्वाभाव्यादिति ।।२०।। मसमुत्थे सति महात्मनां = महामुनीनां सदैव हि सूक्ष्मभावदोषोन्मूलनपरं ध्यानं = ध्यानसन्तानं भवति, तस्य = आत्मादिगोचरक्षायोपशमिकतथाविधविमलतरबोधस्य तन्नियतत्वात् = तादृशध्यानव्याप्यत्वात् । तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये → ध्यानञ्च निर्मले बोधे सदैव हि महात्मनाम् । क्षीणप्रायमलं हेम सदा कल्याणमेव हि ।। (यो.दृ.स.१७४) इति । योगसारप्राभृतेऽपि → ध्यानं विनिर्मलज्ञानं पुंसां सम्पद्यते स्थिरम् । हेम क्षीणमलं किं न कल्याणत्वं प्रपद्यते ? ।। - (यो.सा.प्रा.९/१४) इत्युक्तम् । भिक्षाऽटनादिका क्रियाऽपि ध्यानबाधायै न सम्पद्यतेऽत्र । अप्रमत्ततया ध्यानयोगसमाराधनात् परमसुखलाभोऽप्यस्यामनिवारित एव । बौद्धानामपि सम्मतमिदम् । तदुक्तं संयुक्तनिकाये → ‘मा पमादमनुयुजेथ, मा कामरतिसंथवं । अप्पमत्तो हि झायंतो पप्पोति परमं सुखं ।। - (सं.देवतासंयुक्त/सतुल्लकायिक वग्ग-सद्धासुत्त-३६/पृ.३०) इति । प्रवृत्तचक्रस्यैव प्राग्(द्वा.द्वा.१९/२३ भाग-६ पृ.१३०८)दर्शितस्येदं ध्यानं सम्पन्नाऽधिकारमवसेयम् । तदुक्तं षोडशके → प्रवृत्तचक्रस्य ध्यानमपि शस्तमस्य त्वधिकृतम् - (षो. १४/१४) इति। स्वात्मारामपरायणतया परद्रव्य-परभावोदासीनत्वात् प्रभायां पूर्वं (द्वा.द्वा.२०/२७ भाग५ पृ.१४०१) संन्यासगीतासंवादेनोद्दिष्टा शुभेच्छादिसप्तविधकर्मयोगगता →
भूमिकापञ्चकाऽभ्यासात् स्वात्मारामतया भृशम् । आभ्यन्तराणां बाह्यानां पदार्थानामभावनात् ।। परप्रयुक्तेन चिरप्रयत्नेनाऽवबोधनम् । पदार्थाऽभावना नाम षष्ठी भवति भूमिका ।।
- (वरा.४/८-९, रा.गी.७/१०-११) इति वराहोपनिषद्-रामगीताव्यावर्णितस्वरूपा षष्ठी कर्मयोगभूमिका प्रादुर्भवतीत्यवधेयं स्व-परतन्त्रसमवतारनिष्णातैः यथातन्त्रम् ।
इत्थञ्च महोपनिषदि → भूमिकापञ्चकाऽभ्यासात् स्वात्मारामतया दृढम् । आभ्यन्तराणां बाह्यानां पदार्थानामभावनात् ।। परप्रयुक्तेन चिरं प्रयत्नेनाऽवबोधनम् । पदार्थाऽभावना नाम षष्ठी भवति भूमिका ।।
- (महो.५/३२-३३) इति या ज्ञानयोगभूमिकोपदर्शिता साऽपीहाऽवतारितेत्यवसेयम् ।
एतेन → असंवेदनरूपा च षष्ठी भवति भूमिका । आनन्दैकघनाऽऽकारा सुषुप्तसदृशी स्थितिः ।। 6 (अन्न.५/८४) इति अन्नपूर्णोपनिषदुक्ता षष्ठी भूमिका सप्तम्यां योगदृष्टौ समवतारिता, परिशुद्धतत्त्वप्रतिपत्ति-प्रशान्तवाहिता-ध्यानजन्यसुखाऽनुभवप्रकर्षेण वैषयिकसुखाद्यसंवेदनोपपत्तेः । ___अस्याञ्च दृष्टौ नोच्छलति शोकः, न विद्यते दैन्यं, प्रलीनमौत्सुक्यं, असम्भवी अरतिविकारः, व्यपगतः चित्तोद्वेगः, जुगुप्सनीया जुगुप्सा, दूरवर्तिनी तृष्णा, समूलकाषङ्कषितः सन्त्रासः, वर्तते છે. કારણ કે નિર્મળ બોધ ધ્યાનનો વ્યાપ્ય છે. જ્યાં જ્યાં નિર્મળ તત્ત્વબોધ હોય ત્યાં ત્યાં ધ્યાન હોય છે. જ્યાં ધ્યાન નથી હોતું ત્યાં તથાવિધ નિર્મળબોધ પણ નથી હોતો. આ બાબતમાં ગ્રંથકારશ્રી ઉદાહરણ બતાવે છે કે – વાદળા વિનાના આકાશમાં ઉગેલા ચન્દ્રનો પ્રકાશ કાયમ ચારે બાજુ લાઈ જનાર જ હોય છે. કારણ કે વાદળા વિનાની અવસ્થામાં ચંદ્રપ્રકાશનો તેવો જ સ્વભાવ હોય છે.(૨૪/૨૦) १. हस्तादर्श 'विरधो' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #175

१६७०
• प्रभायां सूक्ष्मभावदोषप्रतिघातपरायणता • द्वात्रिंशिका-२४/२१ सत्प्रवृत्तिपदं चेहाऽसङ्गाऽनुष्ठानसञ्जितम् । 'संस्कारतः स्वरसतः प्रवृत्त्या मोक्षकारणम् ।।२१।। ___ सदिति। सत्प्रवृत्तिपदं चेह प्रभायां असङ्गाऽनुष्ठानसंज्ञितं भवति, संस्कारतः प्राच्यप्रयत्नजात् स्वरसतः = इच्छानैरपेक्ष्येण प्रवृत्त्या = प्रकृष्टवृत्त्या मोक्षकारणम् ।। समिति-गुप्तिपरिपूरितसमाचरणेन, सम्प्रवर्तते चाऽत्र धीरता, कृताऽऽस्पदा चाऽस्यां गम्भीरता, अत्राऽतिप्रबलोऽवष्टम्भः, निरतिशयमौदार्य, सुस्थिरं स्वाभाविकञ्च प्रशमसुखाऽमृतम् । अयमवलम्बते द्रव्यापायादिषु दृढं धैर्य, ध्यायति दिवानिशं विशुद्धमात्मस्वभावं, विनाशयति भवपरम्परां, आसन्नीकरोति च परमपदम् । तदुक्तं भावप्राभृते अपि → जो जीवो भावंतो जीवसहावं सुभावसंजुत्तो । सो जर-मरणविणासं कुणइ, फुडं लहइ णिव्वाणं ।। - (भा.प्रा.६१) इति भावनीयम् । प्रकृते च → अथ सूक्ष्मभावदोषप्रतिघातपरायणः प्रशमपूर्णः । परिगलितलोकसंज्ञो, वैषयिकसुखे निराकाङ्क्षः ।। अक्ष्णोर्विमलालोकं, निदधात्यञ्जनमधीतपरमार्थः । तत्त्वप्रीतिकृदम्भः, पिबति च नित्यं पवित्रात्मा ।। विधिना भुङ्क्ते च महाकल्याणं चरणकरणचारुमतिः । धीतिरोजः स्वास्थ्यं, प्रस्फुरति ततो धाम हर्षश्च ।। - (वै.क.स्त.२/२४९-२५१) इति वैराग्यकल्पलतावचनविन्यासोऽपि यथागममनुयोज्य इति ।।२४/२०।।
योगावतारद्वात्रिंशिकायां (योगा.द्वा.२०/२५ पृ.१३८१) नामोत्कीर्तनमात्रेणोपदर्शितं इह च (द्वा.द्वा.२४/ १७ भाग-६ पृ.१६६२) सप्तदशकारिकायामुद्दिष्टं सत्प्रवृत्तिपदं लक्षयति- ‘सदिति । प्राच्यप्रयत्नजात् = प्रीति-भक्ति-वचनाऽनुष्ठानाऽभ्यासपरिपाककालीनविशुद्धान्तरङ्गयत्नजनिताद् निरवद्यानुष्ठानगोचरात् संस्कारतः = निजशुद्धचैतन्यस्वभावाऽभिमुखदृढतरसंस्कारात् इच्छानैरपेक्ष्येण = कर्तृत्व-भोक्तृत्वभावनिरपेक्षतयैव प्रकृष्टवृत्त्या = शुद्धिप्रकर्षप्राप्ताऽन्तरङ्गवृत्त्या मोक्षकारणं = अनागामिपदोपधायकं भवति। एतेन → न कुर्यान्न वदेत् किञ्चिद् न ध्यायेत् साध्वसाधु वा। आत्मारामोऽनया वृत्त्या विचरेज्जडवन्मुनिः ।। - (नारद.५/ २४) इति नारदपरिव्राजकोपनिषद्वचनमपि व्याख्यातम्, ससङ्गकर्तृत्व-भोक्तृत्वभावशून्यतया जडत्वोक्तिसङ्गतेः।
प्रकृते पूर्वोक्तं(पृ.१३०५,१३९६) → ज्ञानामृतेन तृप्तस्य कृतकृत्यस्य योगिनः । न चास्ति किञ्चित्कर्तव्यमस्ति चेत् ? न स तत्त्ववित् ।। (जा.यो.१ १२३) इति जाबालयोगवचनं→ यदा सर्वे प्रमुच्यन्ते कामा येऽस्य हृदि स्थिताः अथ मोऽमृतो भवत्यत्र ब्रह्म समश्नुते ।। - (कठो.२/३/१४) इति कठोपनिषद्वचनं
વિશેષાર્થ :- સાતમી દૃષ્ટિમાં રહેલા જિનકલ્પી વગેરે મહાત્માઓ અત્યંત નિર્મળ આત્મતત્ત્વબોધના લીધે સદા ધ્યાનમાં જ રહેલા હોય છે. અત્યંત જાગૃતિ, શ્રુતનું વિશિષ્ટ બળ વગેરેના લીધે ભિક્ષાટન, વિહાર આદિ ક્રિયા ધ્યાનબાધક બનતી નથી. (૨૪/૨૦).
૪ સપ્રવૃત્તિપદ = અસંગ અનુષ્ઠાન છે ગાથાર્થ :- સ...વૃત્તિપદ પ્રસ્તુતમાં અસંગ અનુષ્ઠાન નામે સમજવું. સંસ્કારના લીધે સ્વરસથી પ્રવૃત્તિ ७२। द्वारा ते सत्प्रवृत्ति५६ भोक्षy १२९ जने छे. (२४/२१)
ટીકાર્થ :- પ્રભા નામની સાતમી યોગદષ્ટિમાં પૂર્વે ૧૭ મી ગાથામાં જણાવેલ સમ્પ્રવૃત્તિપદ અસંગ અનુષ્ઠાન નામે હોય છે. પૂર્વકાલીન પ્રયત્નથી ઉત્પન્ન થયેલા દઢ સંસ્કારના કારણે, પ્રવૃત્તિ કરવાની ઈચ્છા કર્યા વિના જ સ્વરસથી જ પ્રવૃત્તિ = પ્રકૃષ્ટ વૃત્તિ કરાવવા દ્વારા સત્મવૃત્તિપદ = અસંગ અનુષ્ઠાન १. हस्तादर्श 'संस्कार' इति त्रुटितः पाठः ।

Page #176

• ध्यानाऽबाधिनी संयमदेहनिर्वाहमात्रार्थक्रिया •
१६७१ यथा दृढदण्डनोदनाऽनन्तरमुत्तरश्चक्रभ्रमिसन्तानस्तत्संस्काराऽनुवेधादेव भवति, तथा प्रथमाऽभ्यासाद् ध्यानाऽनन्तरं तत्संस्काराऽनुवेधादेव 'भवन् । तत्सदृशपरिणामप्रवाहोऽसङ्गाऽनुष्ठानसज्ज्ञां लभत इति भावार्थः२ ।।२१।। प्रशान्तवाहितासंज्ञं विसभागपरिक्षयः । शिववर्त्म ध्रुवाऽध्वेति योगिभिर्गीयते ह्यदः ।।२२।। च यथागममनुयोज्यम् । तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये → सत्प्रवृत्तिपदञ्चेहाऽसङ्गाऽनुष्ठानसंज्ञितम् । महापथप्रयाणं यदनागामिपदावहम् ।। 6 (यो.दृ.स.१७५) इति । यथा = येन प्रकारेण दृढदण्डनोदनाऽनन्तरं = दृढदण्डकृतदीर्घकालीनचक्रभ्रमणाऽनुकूलनोदनाऽऽख्यप्रयत्नाऽनन्तरं उत्तरः = उत्तरकालीनः चक्रभ्रमिसन्तानः = चक्रभ्रमणप्रवाहः तत्संस्काराऽनुवेधादेव = दृढदण्डनोदनजन्यवेगाऽऽख्यसंस्कारवशादेव भवति तथा = तेनैव प्रकारेण प्रथमाऽभ्यासात् = वचनाऽनुष्ठानाऽभ्यासपरिपाकवशात् ध्यानाऽनन्तरं तत्संस्काराऽनुवेधादेव = तत्सामर्थ्यविशेषवशादेव भवन = जायमानः सर्वदा तत्सदृशपरिणामप्रवाहः स्वोचिताऽनुष्ठानसम्पादकः असङ्गाऽनुष्ठानसंज्ञां लभते । तदुक्तं योगशतके → किरिया उ दंडजोगेण चक्कभमणं व होइ एयस्स । आणाजोगा पुव्वाऽणुवेहओ चेव नवरं ति ।। - (यो.श.१९) इति । असङ्गाऽनुष्ठानमाहात्म्यादेव भिक्षाऽटनादिकमस्यां ध्यानोपघाताय न सम्पद्यते । तदुक्तं अध्यात्मसारे → देहनिर्वाहमात्रार्था याऽपि भिक्षाटनादिका। क्रिया सा ज्ञानिनोऽसङ्गान्नैव ध्यानविघातिनी ।। - (अ.सा.१५/११) इति प्रागुक्तं (द्वा.द्वा.२०/२६ भाग-५ पृ.१३९४) स्मर्तव्यमत्र ।।२४/२१ ।। મોક્ષનું કારણ બને છે. જેમ કુંભાર ચક્ર ઉપર જોરથી મજબૂત દંડ ઘુમાવે પછી દંડ ચાક ઉપરથી ખસેડી લેવામાં આવે તો પણ ચકરડું સતત ધારાબદ્ધ રીતે ઘૂમે જ રાખે છે. કારણ કે જોરથી દંડ ધૂમાવવાથી વેગ નામના સંસ્કારનો અનુવેધ તે ચક્રમાં હાજર હોય છે. તેમ પ્રીતિ-ભક્તિ-વચન અનુષ્ઠાનના દઢ અભ્યાસથી ધ્યાન બાદ તેનાથી ઉત્પન્ન થયેલા સંસ્કારના અનુવેધથી-બળથી જ તેના જેવા પરિણામોની ધારા પ્રગટે છે. તે ધારા અસંગ અનુષ્ઠાન નામને પામે છે. આવો અહીં ભાવાર્થ છે. (૨૪/૨૧)
વિશેષાર્થ:- શાસ્ત્રવચનને યાદ કરીને વિધિ-જયણા-ઉપયોગ-આદરસહિત દીર્ઘ સમય સુધી નિરંતર આરાધના કરતાં કરતાં તેના સંસ્કાર અત્યંત પ્રબળ બનતા જાય છે. પછી શાસ્ત્રવચનને યાદ કર્યા વિના જ, આરાધના કરવાના સંકલ્પ-વિકલ્પ-અભિલાષ કર્યા વિના જ સહજભાવે -સ્વભૂમિકાયોગ્ય આરાધના પ્રભાષ્ટિવાળા યોગીઓના જીવનમાં થયા કરે છે. તે તે સમયે, તે તે ક્ષેત્રમાં તથાવિધ આરાધના કરવાના એકસરખા પરિણામો ધારાબદ્ધ રીતે તેના અંતઃકરણમાં સ્કુરાયમાન થયા જ કરે છે. આના લીધે તે તે અવસ્થાને ઉચિત એવી આરાધના તે તે દ્રવ્ય-ક્ષેત્રકાળ-ભાવમાં થયા જ કરે છે. જિનકલ્પીઓની સાધના આવી હોય છે. ઉપરોક્ત ધારાબદ્ધ સંસ્કારો અસંગ અનુષ્ઠાન કહેવાય છે. તે સત્યવૃત્તિપદ પણ કહેવાય છે. “પદ' શબ્દ આત્માની તેવી અવસ્થાને/દશાને સૂચવે છે. મતલબ કે બે-ચાર કલાક કે બે-ચાર દિવસ ટકે તેવા સંસ્કારનો પ્રવાહ અસંગ અનુષ્ઠાન ન કહેવાય. પણ સ્થાયી એવી તથાવિધ અવસ્થા અસંગ અનુષ્ઠાન તરીકે વ્યવહાર્ય બની શકે. આ વાત ખાસ ધ્યાનમાં રાખવી. (૨૪/૨૧)
હ અસંગ અનુષ્ઠાનના પર્યાયવાચી શબ્દો હ ગાથાર્થ :- આ અસંગ અનુષ્ઠાન યોગીઓ વડે પ્રશાંતવાહિતા, વિસભાગ-પરિક્ષય, શિવવ, ध्रुवावा नामे उपाय छे. (२४/२२)
१. मुद्रितप्रतौ 'भवन्' इति पदं नास्ति । २. मुद्रितप्रतौ 'भावाथ' इति त्रुटितः पाठः ।।

Page #177

१६७२
• प्रशान्तवाहितावैविध्यम् . द्वात्रिंशिका-२४/२२ प्रशान्तेति । प्रशान्तवाहितासनं साङ्ख्यानां, विसभागपरिक्षयो बौद्धानां, शिववन शैवानां, ध्रुवाध्वा महाव्रतिकानां इति = एवं हि योगिभिः अदः = अऽसङ्गाऽनुष्ठानं गीयते ।।२२।।
योगदृष्टिसमुच्चय (यो.दृ.स.१७६) कारिकोपन्यासेनाऽसङ्गाऽनुष्ठाननामान्याह- 'प्रशान्ते'ति । योगदृष्टिसमुच्चयवृत्त्यनुसारेणैव व्याख्यानयति-'प्रशान्तवाहितासंगं साङ्ख्यानामिति । उपलक्षणात् पातञ्जलानामपि ग्रहः । बौद्धानां विसभागपरिक्षयः = हीनत्वोच्चत्वादिसङ्कल्प-विकल्पात्मकलौकिकसंज्ञा-कामात्रव-भवानवाऽविद्याश्रवलक्षणविसभागसन्ततिप्रणाशः । प्रकृते → सो ‘अत्थि इदं, अत्थि हीनं, अत्थि पणीतं, अत्थि इमस्स सञआगतस्स उत्तरं निस्सरण'न्ति पजानाति । तस्स एवं जानतो एवं पस्सतो कामासवापि चित्तं विमुच्चति, भवासवापि चित्तं विमुच्चति, अविज्जासवापि चित्तं विमुच्चति । विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति आणं होति । ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया'त्ति पजानाति । अयं वुच्चति, भिक्खवे, 'भिक्खु सिनातो अन्तरेन सिनानेना'ति + (म.नि.वस्त्रसूत्र १/ १/७-७८) इति मज्झिमनिकायसूत्रसन्दर्भो द्रष्टव्यो नानातन्त्रतात्पर्यजिज्ञासुभिः ।
अवशिष्टः स्पष्ट एव टीकार्थ इति न तन्यते। नवरं प्रकृते → असङ्गवृत्त्याख्यकसत्प्रवृत्तिपदं प्रभायां लभते महात्मा। प्रशान्तवाहित्वमपीदमेवेदमेव नामान्तरतोऽन्य आहुः ।। - (अ.त.३/१३०) इति अध्यात्मतत्त्वालोककारिकाऽनुसन्धेया । श्रीहरिभद्रसूरिभिः ब्रह्मसिद्धान्तसमुच्चये →
चारित्रलब्धिरेषा सा संयमश्रेणिरुत्तमा । भवद्रुमाऽनलज्वाला क्लेशानां प्रलयक्रिया ।। परा निवृत्तिः प्रकृतेर्दिदृक्षाभवनक्रिया । संयोगशक्तिव्यावृत्तिकैवल्याप्तेश्च सत्स्थितिः ।। बोधमण्डनकरी चैव रागादिनिधनक्रिया । भवान्तप्राप्तियात्रा च स्कन्धाऽभावक्रियेति च ।। प्रशान्तवाहिता चैव गीयते मुख्ययोगिभिः । भवाब्धिवेलाव्यावृत्तिर्घातिकर्मनिर्जरेति च ।। अस्यामयमवस्थायां निर्वाणार्थं तु चेष्टते । भावेनैकान्ततो धीमान् द्रव्यतस्तु विकल्पतः ।।
6 (ब्र.सि.स.१८२-१८६) इति यदुक्तं तदप्यत्र न विस्मर्तव्यमनेकतन्त्राऽभिप्रायाऽन्वेषणाऽनुप्रेक्षाऽवधारणादिकुशलैः ।
न च पूर्वं (द्वा.द्वा.२२/१६ भाग-५ पृ.१५०४) दीप्रायां दृष्टौ प्रशान्तवाहितालाभो दर्शित इह च प्रभायामिति कथं नाऽनयोर्विरोधः? इति शङ्कनीयम्, दीप्रायां लोकसंज्ञापरिहाराऽऽरम्भक-मृदुसंज्ञकप्रशान्तवाहितालाभः पूर्वमभिप्रेतः इह च मोहोन्मूलनकारकाऽधिमात्रसंज्ञकप्रकृष्टप्रशान्तवाहितालाभ इति
ટીકાર્ચ - આ અસંગ અનુષ્ઠાન સાંખ્યદર્શનના યોગીઓ વડે પ્રશાંતવાહિતા નામથી ઓળખાવાય છે. બૌદ્ધ યોગીઓ અસંગ અનુષ્ઠાનને વિસભાગપરિક્ષય નામે જણાવે છે. શૈવ દર્શનીઓ શિવવર્ભ નામે અસંગ અનુષ્ઠાનને જણાવે છે. મહાવ્રતિકો અસંગ અનુષ્ઠાનને યુવાધ્વા નામથી બોલાવે છે. (૨૪/૨૨)
વિશેષાર્થ:- આ શ્લોકમાં જૈનદર્શનમાન્ય અસંગઅનુષ્ઠાન અન્ય દર્શનોમાં કયા નામથી ઓળખાવાય છે ? તે બાબત ઉપર પ્રકાશ પાથરેલ છે. પ્રશાંતવાહિતા વિશે મહોપાધ્યાયજી મહારાજ સ્વયં વિશેષ વિગત આગળના ત્રણ શ્લોકમાં જણાવશે. તેથી તેના વિશે અહીં વિશેષ વાત અમે નથી કરતા. બૌદ્ધમાન્ય વિસભાગપરિક્ષય વિશે થોડી વિગત જોઈએ. બૌદ્ધ ક્ષણિકવાદી છે. તેના મતે સર્વવસ્તુ ક્ષણભંગુર છે.

Page #178

• પૂર્વાપવિરોધપરિહાર: *
१६७३
प्रशान्तवाहिता वृत्तेः संस्कारात् स्यान्निरोधजात् । प्रादुर्भाव तिरोभावौ तद्व्युत्थानजयोरयम् ।। २३ ।। परिहृतविक्षेपतया सदृशप्रवाहपरिणामिता वृत्तेः = वृत्ति -
प्रशान्तेति । प्रशान्तवाहिता
=
न कश्चिद् विरोधः, यद्वा क्रोधाद्यबाधितः शान्तः ← ( द्वा. द्वा. १४ / ९ भाग-४ पृ. ९५२) इतिपूर्वोक्तशमसन्तत्यपेक्षया दीप्रायां प्रशान्तवाहिता योज्या, प्रभायां तु अखण्डमण्डलाऽऽकारज्योतिर्दृश्यते तदेव सच्चिदानन्दं ब्रह्म भवति । एवं सहजानन्दे यदा मनो लीयते तदा शान्तो भवी भवति ← (मं.ब्रा.२।२) इति मण्डलब्राह्मणोपनिषदुपलक्षितप्रशमसन्तानाऽभिप्रायेण यद्वा श्रुत्वा स्पृष्ट्वा च भुक्त्वा च दृष्ट्वा ज्ञात्वा शुभाशुभम् । न हृष्यति ग्लायति यः स शान्त इति कथ्यते ।। ← ( महो. ४ / ३२ ) इति महोपनिषदुक्तशान्तरससन्तत्यभिप्रायेण प्रशान्तवाहिता प्रयोज्येति न कश्चिद् विरोध इति प्रतिभाति । इत्थञ्चान्यतन्त्रस्थितानामपि परमार्थतः प्रशान्तवाहिता-विसभागपरिक्षयादिलाभेऽवशिष्टप्रभादृष्टिलक्षणसद्भावे च प्रभादृष्टिलाभोऽनाविल एवेत्यवश्यमभ्युपगन्तव्यं गुणग्रहणप्रवणैरनेकान्तवादिभिर्निर्मत्सरतया। न हि जात्या काचिद् योगदृष्टिः कञ्चित् तन्त्रविशेषं समाश्रिता कार्त्स्न्येनेत्यवधेयम् ।।२४/२२।।
ननु प्रशान्तवाहितेयं कथमाविर्भवति ? इत्याशङ्कायामाह - 'प्रशान्ते 'ति । प्रशान्तवाहिता પરિ કાં સજાતીય કાં વિજાતીય પરિણામોની ધારા સર્વત્ર ચાલે છે. ઘટ વગેરેની ઘટરૂપે અવસ્થા જ્યાં સુધી દેખાય તે સજાતીય સંતતિ = સભાગ સંતાન કહેવાય. ઘટમાંથી ઠીકરું, ઠીકરામાંથી ઠીકરી... આ વિજાતીય સંતાન એટલે કે વિસભાગસંતતિ કહેવાય. આ જ રીતે રાગ-દ્વેષ-શોક-દીનતા વગેરે વિવિધ પરિણામો ઉત્પન્ન થાય અને નાશ પામે તે વિજાતીય વિસભાગસંતાન કહેવાય. આ મલિનસંતતિનો નાશ થાય અને એકસરખી શુદ્ધ જ્ઞાનક્ષણોની સંતતિ ચાલે તે સભાગસંતતિ કહેવાય. સભાગ સન્તાનની ઉત્પત્તિ માટે વિસભાગસંતતિનો મૂળમાંથી ઉચ્છેદ થવો જરૂરી છે. બૌદ્ધમાન્ય આ વિસભાગસન્તાનપરિક્ષય એટલે જૈનદર્શનમાન્ય અસંગ અનુષ્ઠાન. શિવના અનુયાયીઓ શિવનો મોક્ષનો વર્ભ = માર્ગ કહે છે તે પણ અસંગ અનુષ્ઠાન જાણવું. મહાપ્રતિક લોકો ધ્રુવનો = મોક્ષનો અધ્વા માર્ગ કહે છે તે પણ આ જ અસંગ અનુષ્ઠાન સમજવું. કારણ કે મોક્ષ જ ધ્રુવ-શાશ્વત-સ્થાયી છે. બાકી બધું અંતે વિનશ્વર છે. આમ જૈનદર્શનમાન્ય અસંગ અનુષ્ઠાન અન્યદર્શનોમાં પણ માન્ય છે. ફક્ત નામ જુદા છે. વસ્તુ તો એકની એક છે. ‘નામ-રૂપ જૂજવાં, અંતે તો હેમનું હેમ રે.’ મતલબ કે અન્યદર્શનનોમાં પણ જેઓ પ્રશાંતવાહિતા, વિસભાગપરિક્ષય વગેરેને પરમાર્થથી પામેલા હોય તો તેઓ પણ યોગની સાતમી દૃષ્ટિમાં રહેલા હોઈ શકે છે. જૈનેતર યોગીઓ મોક્ષે જઈ શકે તો સાતમી દૃષ્ટિ કેમ પામી ન શકે ? માટે સાતમી ષ્ટિના લક્ષણો જૈનેતર મહર્ષિમાં દેખાય તો તેને પણ પ્રભા દૃષ્ટિસંપન્ન માનવામાં ખચકાટ કે કચવાટ ભાવનાજ્ઞાનીને કદાપિ થઈ ન શકે. (૨૪/૨૨)
=
=
=
* પ્રશાંતવાહિતાનો પરિચય
ગાથાર્થ :- વૃત્તિના નિરોધજન્ય સંસ્કારથી પ્રશાન્તવાહિતાનો લાભ થાય છે. નિરોધજન્ય સંસ્કારનો આવિર્ભાવ અને વ્યુત્થાનજન્ય સંસ્કારનો તિરોભાવ એટલે વૃત્તિનિરોધ કહેવાય. (૨૪/૨૩)
ટીકાર્થ :- ચિત્તવિક્ષેપોનો પરિહાર કરીને એકસરખા સંસ્કારના પ્રવાહનું પરિણમન એટલે પ્રશાન્તવાહિતા. વૃત્તિ અને વૃત્તિમય ચિત્તનો અભેદ ઉપચાર કરવામાં આવેલ છે. તેથી વૃત્તિના એટલે કે

Page #179

१६७४
• संस्कारद्वैविध्यापवर्णनम् • द्वात्रिंशिका-२४/२३ मयस्य चित्तस्य निरोधजात् संस्कारात् स्यात् । तदाह- "तस्य प्रशान्तवाहिता संस्कारात्" (यो.सू.३-१०)। कोऽयं निरोध एवेत्यत आह- तद्व्युत्थानजयोः = निरोधजव्युत्थानजयोः संस्कारयोः प्रादुर्भाव-तिरोभावौ = वर्तमानाऽध्वाऽभिव्यक्ति-कार्यकरणाऽसामर्थ्याऽवस्थानलक्षणौ अयं निरोधः।
चलत्वेऽपि गुणवृत्तस्योक्तोभयक्षण'वृत्तित्वाऽन्वयेन चित्तस्य तथाविधस्थैर्यमादाय निरोधपरिणामशब्दव्यवहारात् । तदुक्तं- “व्युत्थान-निरोधसंस्कारयोरभिभवप्रादुर्भावौ निरोधक्षणचित्ताऽन्वयो हृतविक्षेपतया सदृशप्रवाहपरिणामिता (रा.मा.३/१०) इति राजमार्तण्डकारः । वाचस्पतिमिश्रस्तु तत्त्ववैशारद्यां → व्युत्थानसंस्कारमलरहितनिरोधसंस्कारपरम्परामात्रवाहिता = प्रशान्तवाहिता - (त.वै.३/ १०) इत्याह । 'प्रशान्तवाहिता = निश्चलप्रवाहः' (भा.ग.३/१०) इति भावागणेशः । ‘प्रशान्तवाहिता = व्युत्थानसंस्काररहितचिरकालवाहिता' (ना.भ.३/१०) इति नागोजीभट्टः । वृत्ति-वृत्तिमतोरभेदादाहवृत्तेः = वृत्तिमयस्य चित्तस्य निरोधजात् = वृत्तिनिरोधनिष्पन्नात् संस्कारात् = दृढतरसंस्कारात् सा स्यात् । तदुक्तं योगवार्तिके विज्ञानभिक्षुणा → निरोधावस्थस्य चित्तस्य प्रशान्तवाहिता = निश्चलनिरोधधारया वहनं निरोधसंस्कारबलादेव भवति — (यो.वा.३/१०) इति। प्रकृते ग्रन्थकारः योगसूत्रसंवादमाह 'तस्येति । अत्र मणिप्रभावृत्तिः → निरोधसंस्कारप्रचयान्निरस्तसमस्तव्युत्थानसंस्कारमलस्य चित्तस्य निरोधसंस्कारपरम्परामात्रवाहिता भवति। ननु तर्हि चलमेव तदापि चित्तम्, सत्यम्, तदाऽपि तादृशी परिणाममाला स्थैर्यमित्युच्यते - (यो.सू.३/१० म.प्र.) इत्येवं वर्तते । 'निरोधसंस्कारात् निरोधसंस्काराभ्यासपाटवाऽपेक्षा प्रशान्तवाहिता चित्तस्य भवति । तत्संस्कारमान्ये व्युत्थानधर्मिणा संस्कारेण निरोधसंस्कारोऽभिभूयते' (यो.सू.भा.३/१०) इति योगसूत्रभाष्ये व्यासः ।।
सत्त्वादिगुणानां क्षणमप्यपरिणामस्याऽसम्भवेन चलत्वेऽपि = चलायमानत्वेऽपि गुणवृत्तस्य = सत्त्वादिगुणवृत्तिरूपस्य उक्तोभयक्षणवृत्तित्वाऽन्वयेन = व्युत्थान-निरोधद्वितयकालाऽवस्थानलक्षणाऽन्वयेन चित्तस्य निवातस्थानस्थितप्रदीपशिखावत् तथाविधस्थैर्यं = निरन्तरनिरोधधारावहनलक्षणं स्थिरत्वं आदाय निरोधपरिणामशब्दव्यवहारात् = 'निरोधाख्यः परिणाम' इति पदप्रयोगात् । तदुक्तं योगसूत्रे 'व्युत्थाने'ति । अत्र राजमार्तण्डव्याख्या → व्युत्थानं = क्षिप्त-मूढ-विक्षिप्ताऽऽख्यं भूमित्रयम् । निरोधः = प्रकृष्टसत्त्वस्य अङ्गितया चेतसः परिणामः । ताभ्यां = व्युत्थान-निरोधायां यौ जनितौ संस्कारौ तयोः यथाक्रम अभिभव-प्रादुर्भावौ यदा भवतः; अभिभवः = न्यग्भूततया कार्यकरणाऽसामर्थ्येनाऽवस्थानम्, प्रादुर्भावः ચિત્તના નિરોધથી ઉત્પન્ન થયેલા સંસ્કારથી પ્રશાંતવાહિતા પ્રગટે છે. તેથી યોગસૂત્રમાં જણાવેલ છે કે ‘ચિત્તના નિરોધજન્ય સંસ્કારથી પ્રશાન્તવાહિતા આવે છે. આ નિરોધ એટલે શું? આ પ્રશ્નનો જવાબ આપતા ગ્રન્થકારશ્રી કહે છે કે - નિરોધજન્ય સંસ્કારનો પ્રાદુર્ભાવ = વર્તમાન કાળમાં અભિવ્યક્તિ અને વ્યુત્થાનજન્ય સંસ્કાર પોતાનું કાર્ય કરી શકવાનું સામર્થ્ય ગુમાવી દે તે રીતે તેનો તિરોભાવ-વિલય કરવો આ નિરોધ કહેવાય.
चलत्वे. । सत्व गु. यसायमान-यण ही छत ५५ सत्याहि गुना वृत्ति तो व्युत्थान અને નિરોધકાલ બન્નેમાં રહેવાથી તેનો અન્વય ટકી રહે છે. તેથી ચિત્તની તથાવિધ સ્થિરતાને લઈને १. सर्वत्र मुद्रितप्रतौ ....भयक्षयवृ...' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #180

• निरोधपरिणामविमर्शः •
।। २३ ।
निरोधपरिणामः” इति ( यो . सू. ३ - ९ ) 'सर्वार्थतैकाग्रतयोः समाधिस्तु क्षयोदयौ । तुल्यावेकाग्रता शान्तोदितौ च प्रत्ययाविह ।। २४ ।। सर्वार्थतेति । सर्वार्थता चलत्वान्नानाविधार्थग्रहणं चित्तस्य विक्षेपो धर्मः, एकाग्रता = वर्तमाने अध्वनि अभिव्यक्तरूपतयाऽवस्थानम्; तदा निरोधक्षणे चित्तस्योभयवृत्तित्वादन्वयो यः स निरोधपरिणाम उच्यते । अयमर्थः यदा व्युत्थानसंस्काररूपो धर्मः तिरोभूतो भवति निरोधसंस्काररूपश्चाऽऽविर्भवति धर्मिरूपतया च चित्तमुभयत्राऽन्वयित्वेनाऽवस्थितं प्रतीयते तदा स निरोधपरिणामशब्देन व्यवह्रियते । चलत्वाद् गुणवृत्तस्य यद्यपि चेतसो निश्चलत्वं नास्ति तथापि एवम्भूतः परिणामः स्थैर्यमुच्यते ← (यो.सू.३/९ रा.मा.) इति वर्तते ।
=
अत्र मणिप्रभाकृत्तु व्युत्थानं = सम्प्रज्ञातः । स निरुध्यते येन तत् परवैराग्यं निरोधः । तत्र यदा व्युत्थानसंस्कारस्याऽभिभवो निरोधसंस्कारस्य प्रादुर्भावश्च भवतस्तदा निरोधसंस्कारस्याऽसम्प्रज्ञातस्य क्षणेन अवसरेण युक्तं चित्तं भवति । तस्य निरोधक्षणस्य चित्तस्य धर्मिणः त्रिगुणत्वेन चलस्य सदा परिणामशीलस्याऽभिभूत-प्रादुर्भूतयोः संस्कारयोः धर्मित्वेन योऽन्वयः स निरोधाख्यः परिणाम इत्यर्थः । परवैराग्यरूपवृत्त्या सम्प्रज्ञातवृत्तेः तत्संस्कारस्य चाऽभिभवे सति परवैराग्यसंस्कार एवाभिव्यक्तः सन्निर्बीजनिरोधपरिणाम इति भावः ← (यो. सू. ३ / ९ मणि . ) इत्याह ।
प्रकृते योगसूत्रभाष्यलेशस्त्वेवम् व्युत्थानसंस्काराः चित्तधर्मा न ते प्रत्ययात्मकाः इति प्रत्ययनिरोधे न निरुद्धाः । निरोधसंस्कारा अपि चित्तधर्माः । तयोः अभिभव- प्रादुर्भाव व्युत्थानसंस्कारा हीयन्ते निरोधसंस्कारा आधीयन्ते । निरोधक्षणं चित्तमन्वेति । तदेकस्य चित्तस्य प्रतिक्षणमिदं संस्काराऽन्यथात्वं निरोधपरिणामः ← ( यो. सू. ३ / ९ भाष्य.) इति । एतेन किमर्थं निरोधसंस्काराः कल्प्यन्ते ? इति शङ्काऽपि परिहृता ।। २४ / २३ ।।
=
=
=
१. हस्तादर्शे 'सर्वातै' इत्यशुद्धः पाठः ।

निरोधपरिणाममभिधाय समाधिपरिणाममाख्यातुमाह- 'सर्वे 'ति । चलत्वात् चञ्चलत्वात् नानावि‘નિરોધ પરિણામ’ આ શબ્દનો વ્યવહાર થાય છે. તેથી યોગસૂત્રમાં કહેલ છે કે ‘વ્યુત્થાનસંસ્કારનો અભિભવ અને નિરોધસંસ્કારનો પ્રાદુર્ભાવ હોય ત્યારે નિરોધ ક્ષણમાં ચિત્તનો જે અન્વય હોય છે તે નિરોધપરિણામ કહેવાય છે.’ (૨૪/૨૩)
વિશેષાર્થ :- પાતંજલદર્શન અને સાંખ્યદર્શનમાં ચિત્ત ત્રિગુણાત્મક છે. સત્ત્વાદિ ગુણો પ્રતિક્ષણ વિવિધ પરિણામો રૂપે પરિણમે છે. તેથી ચિત્ત ચંચળ કહેવાય છે. તેમ છતાં વ્યુત્થાન સંસ્કાર જ્યારે પરાભવ પામે અને નિરોધ સંસ્કાર પ્રગટ થાય ત્યારે ચિત્ત ધર્મી તરીકે અર્થાત્ આવિર્ભાવ અને તિરોભાવના આધારરૂપે બન્નેમાં અન્વયીસ્વરૂપે પ્રતીત થાય છે. ચિત્તનો આ અન્વય = અન્વયી ચિત્ત જ ‘નિરોધપરિણામ’ શબ્દથી ઓળખાવાય છે. અહીં પ્રશાન્તવાહિતાનું નિરૂપણ ચાલી રહેલ છે, તેના કારણની આ શ્લોકમાં ઓળખાણ કરાવાઈ. બીજી જાણવા યોગ્ય બાબતને ગ્રંથકારશ્રી આગળની ગાથામાં બતાવશે.(૨૪/૨૩) ગાથાર્થ :- સર્વાર્થતાનો ક્ષય અને એકાગ્રતાનો ઉદય એટલે સમાધિપરિણામ. તથા અહીં શાંતપ્રત્યય અને ઉદિતપ્રત્યય તુલ્ય બને તે એકાગ્રતા કહેવાય છે. (૨૪/૨૪)
ટીકાર્થ
:- પાતંજલ દર્શનના સિદ્ધાન્ત મુજબ સત્ત્વાદિ ત્રિગુણાત્મક ચિત્ત ચંચળ હોવાથી અનેક

=
=
१६७५

Page #181

१६७६
• समाधिपरिणामप्रज्ञापना • द्वात्रिंशिका-२४/२४ एकस्मिन्नेवाऽऽलम्बने सदृशपरिणामिता तयोः (=सर्वार्थतैकाग्रतयोः) क्षयोदयौ तु अत्यन्ताभिभवाभिव्यक्तिलक्षणौ समाधिः = उद्रिक्तसत्त्वचित्ताऽन्वयितयाऽवस्थितः समाधिपरिणामोऽभिधीयते। यदुक्तं- “सर्वार्थतैकाग्रतयोः क्षयोदयौ चित्तस्य समाधिपरिणामः” इति (यो.सू.३-११) । पूर्वत्र विक्षेपस्याऽभिभवमानं, इह त्वत्यन्ताऽभिभवोऽनुत्पत्तिरूपोऽतीताऽध्वप्रवेश इत्यनयोर्भेदः । धाऽर्थग्रहणं हि चित्तस्य विक्षेपो = विक्षिप्तत्वलक्षणो धर्मो भवति । एवमेव एकस्मिन्नेव आलम्बने नाभिचक्रादौ सदृशपरिणामिता अपि चित्तस्य धर्मः। पातञ्जलदर्शने सन्न विनश्यति असच्च नोत्पद्यत इति क्षयोदयौ तु अत्यन्ताऽभिभवाऽभिव्यक्तिलक्षणौ विज्ञेयौ । ततश्च सर्वार्थतालक्षणस्य विक्षिप्तताऽपराभिधानस्य चित्तधर्मस्याऽत्यन्ताऽभिभवः एकाग्रतालक्षणस्य चित्तधर्मस्याऽभिव्यक्तिः चित्तस्योद्रिक्तसत्त्वस्याऽन्वयितयाऽवस्थानं समाधिपरिणामोऽभिधीयते । यदुक्तं योगसूत्रे → 'सर्वार्थते'त्यादि । अत्र योगसुधाकरवृत्तिः → रजोगुणेन चाल्यमानं चित्तं क्रमेण सर्वान् पदार्थान् गृह्णाति । तस्य रजोगुणस्य निरोधाय क्रियमाणेन योगिनः प्रयत्नविशेषेण दिने दिने सर्वार्थता क्षीयते एकाग्रता चोदेति । तादृशचित्तस्य परिणामः समाधिरित्युच्यते 6 (यो.सू.सुधा.३/११) इति वर्तते । → चित्तं स्वात्मभूतयोः स्वकार्ययोः सर्वार्थतैकाग्रतयोर्धर्मयोरपायकाल उपजनकाले चानुगतं यत् समाधीयते स समाधिपरिणामः (यो.वा.३/११) इति योगवार्तिके विज्ञानभिक्षुः । न च निरोधाऽऽख्ये परिणामेऽपि विक्षेपतिरोभावो वर्तत एव इति ततोऽस्य पार्थक्यं न स्यादिति वाच्यम, यतः पूर्वत्र = निरोधपरिणामे विक्षेपस्य = नानाऽर्थाऽऽकारत्वस्य अभिभवमात्रं = न्यग्भावमात्रं, इह समाधौ तु विक्षेपस्य अत्यन्ताऽभिभवः अनुत्पत्तिरूपः = अनुदयात्मकः अतीताध्वप्रवेश इति हेतोर्वर्तत एव अनयोः = निरोधपरिणाम-समाधिपरिणामयोः भेदः = विशेषः। अयमाशयः निरोधपरिणामादस्याऽयं विशेषः - तत्र संस्कारलक्षणयोः धर्मयोरभिभव-प्रादुर्भावौ पूर्वस्य व्युत्थानसंस्काररूपस्य न्यग्भावः, उत्तरस्य निरोधसंस्काररूपस्योद्भवः = अनभिभूतत्वेनाऽवस्थानम् । इह પ્રકારના વિષયોને ગ્રહણ કરે છે. અન્તઃકરણની આ સર્વાર્થતા અવસ્થા વિક્ષેપ કહેવાય છે. સર્વાર્થતાદશા
સ્વરૂપ વિક્ષેપ ચિત્તનો ગુણધર્મ છે. તથા ચિત્તને એક જ વિષયમાં એકસરખા આકારે પરિણાવવું તે ચિત્તની એકાગ્રતા કહેવાય. ચિત્તની સર્વાર્થતાનો અત્યન્ત પરાભવ થાય તથા ચિત્તની એકાગ્રતાનો આવિર્ભાવ થાય તે સમાધિપરિણામ કહેવાય છે. આ અવસ્થામાં રજોગુણ અને તમોગુણ કરતાં સત્ત્વગુણની મુખ્યતા હોય છે. સત્ત્વ ગુણના ઉછાળાવાળા ચિત્તમાં આ સમાધિપરિણામ અન્વયી રૂપે રહેલો હોય છે. તેથી તો યોગસૂત્ર ગ્રન્થમાં કહેલ છે કે ‘ચિત્તની સર્વાર્થગ્રાહિતાનો ક્ષય અને એકાગ્રતાદશાનો ઉદય એટલે ચિત્તનો સમાધિપરિણામ.” પૂર્વે નિરોધ પરિણામમાં તો વિક્ષેપનો માત્ર અભિભવ થયેલો હતો. જ્યારે અહીં સમાધિપરિણામમાં તો વિક્ષેપનો અત્યંત પરાભવ થયેલો છે કે જેના કારણે ભવિષ્યમાં ક્યારેય વિક્ષેપનો આવિર્ભાવ થવાનો જ નથી. મતલબ કે વિક્ષેપને ભૂતકાળના પેટાળમાં એવો ઘૂસાડી દીધેલ છે કે ભવિષ્યમાં તે પ્રગટ થઈ જ ન શકે. આટલો નિરોધપરિણામ અને સમાધિપરિણામમાં તફાવત છે. [મતલબ કે નિરોધપરિણામ અને સમાધિપરિણામમાં વિક્ષેપનો પરાભવ વિદ્યમાન હોવાથી તે બન્ને એક છે - એમ માનવાની ભૂલ ન કરવી.] १. हस्तादर्श ...नेलंबन' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #182

• परिणामत्रैविध्यमीमांसा •
१६७७ इह = अधिकृतदर्शने तुल्यौ = एकरूपाऽऽलम्बनत्वेन सदृशौ शान्तोदितौ अतीताऽध्वप्रविष्टवर्तमानाऽध्वस्फुरितलक्षणौ च प्रत्ययौ एकाग्रता उच्यते समाहितचित्ताऽन्वयिनी । तदुक्तं - "शान्तोदितौ हि तुल्यप्रत्ययौ चित्तस्यैकाग्रतापरिणामः” (यो.सू.३-१२) ।
न चैवमन्वयव्यतिरेक वद्वस्त्वसम्भवः, यतोऽन्यत्राऽपि धर्म-लक्षणाऽवस्थापरिणामा दृश्यन्ते । तु क्षयोदयादिति सर्वार्थतारूपस्य विक्षेपस्याऽत्यन्ततिरस्काराद् अनुत्पत्तिः अतीतेऽध्वनि प्रवेशः = क्षयः, एकाग्रतालक्षणस्य धर्मस्योद्भवो = वर्तमानेऽध्वनि प्रकटत्वमिति (रा.मा.३/११) राजमार्तण्डकारः । ___ ननु समाधिघटकीभूता एकाग्रता किंस्वरूपा ? इत्याशङ्कायामाह अधिकृतदर्शने = पातञ्जलयोगदर्शने । योगसूत्रसंवादमाह- 'शान्ते'ति । अत्र राजमार्तण्डव्याख्या → समाहितस्यैव चित्तस्य एकप्रत्ययो वृत्तिविशेषः शान्तोऽतीतमध्वानं प्रविष्टः । अपरस्तूदितो वर्तमानेऽध्वनि स्फुरितः । द्वावपि समाहितचित्तत्वेन तुल्यौ = एकरूपाऽऽलम्बनत्वेन सदृशौ प्रत्ययौ उभयत्राऽपि समाहितस्यैव चित्तस्याऽन्वयित्वेनाऽवस्थानं स एकाग्रतापरिणाम इत्युच्यते 6 (रा.मा.३/१२) इत्येवं वर्तते । 'शान्तः = अतीतः, उदितः = वर्तमानः, प्रत्ययश्च चित्तवृत्तिः । अतीतः प्रत्ययो यं पदार्थं गृह्णाति तमेव चोदितोऽपि गृह्णीयात् तदा तौ तुल्यौ भवतः । तादृशचित्तपरिणाम एकाग्रतोच्यते । इत्थं निरोधपरिणामः समाधिपरिणामः एकाग्रतापरिणामश्चेत्ययं त्रिविधः परिणामः चित्तस्य धर्मपरिणाम इत्युच्यते (यो.सु.३/१२) इति योगसुधाकरे सदाशिवेन्द्रः ।
न च एवं = उदय-व्ययाऽनुगतस्वरूपेण अन्वय-व्यतिरेकवद्वस्त्वसम्भवः = अस्तित्व-नास्तित्वशालिनोऽनुगतस्यैकस्य चित्तस्वरूपस्य वस्तुनोऽसम्भव इति शङ्कनीयम्, यतः = यस्मात् कारणात् अन्यत्राऽपि = घटादावपि धर्म-लक्षणाऽवस्थापरिणामाः = धर्म-लक्षणाऽवस्थाख्याः त्रिविधाः परिणामा दृश्यन्ते ।
__इह. । प्रस्तुत पातसयोशनमा अतीतमा प्रवेश ४३री यूउदो प्रत्यय न्त उपाय छे. તથા વર્તમાનકાળમાં સ્કુરાયમાન થયેલ પ્રત્યય ઉદિત કહેવાય છે. શાંત પ્રત્યય અને ઉદિત પ્રત્યય જ્યારે એક સરખા વિષયને ગ્રહણ કરે ત્યારે તે બન્ને પ્રત્યય સમાન = તુલ્ય થાય છે. આ તુલ્ય શાંત-ઉદિતપ્રત્યય જ એકાગ્રતા કહેવાય છે. આ એકાગ્રતા સમાધિપરિણામવાળા ચિત્તમાં હાજર રહે છે. તેથી યોગસૂત્ર પ્રસ્થમાં જણાવેલ છે કે “સમાન એવા શાન્ત-ઉદિત પ્રત્યય એટલે ચિત્તનો એકાગ્રતા પરિણામ.”
હ તમામ પદાર્થ અન્વય-વ્યતિરેક્સંપન્ન-પાતંજલ હ न चै. । मह सेवी 1 थाय 3 'मारीतयात अन्वयपरि९॥म भने व्ययगत व्यतिरे પરિણામ તો એક જ વસ્તુમાં કેવી રીતે સંભવે ? કારણ કે અન્વય અને વ્યતિરેક- આ બન્ને પરસ્પર વિરોધી છે.” પણ આ શંકા વ્યાજબી નથી. કારણ કે બીજે પણ ધર્મ, લક્ષણ અને અવસ્થા સ્વરૂપ ત્રણ પરિણામો દેખાય જ છે. તે ત્રણમાંથી (૧) ધર્મપરિણામ તેને કહેવાય કે ધર્મી = આધાર હાજર હોય અને તેમાં પૂર્વકાલીન ગુણધર્મ રવાના થતાં ઉત્તરકાલીન નવા ગુણધર્મ પ્રગટે. જેમ કે માટી સ્વરૂપ: આધાર મૃત્પિડસ્વરૂપ ગુણધર્મનો ત્યાગ કરીને ઘટસ્વરૂપ અન્ય ગુણધર્મનો સ્વીકાર કરે છે તે ધર્મપરિણામ १. 'हि' पदं योगसूत्रे साम्प्रतं नोपलभ्यते । २. मुद्रितप्रतो ...रेकवस्तु...' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #183

१६७८
• प्रकारान्तरेण त्रिविधपरिणामविमर्शः • ત્રિશવ-૨૪૨૪ तत्र धर्मिणः पूर्वधर्मनिवृत्तावुत्तरधर्माऽऽपत्तिधर्मपरिणामः । यथा मृल्लक्षणस्य धर्मिणः पिण्डरूपधर्मपरित्यागेन घटरूपधर्मान्तरस्वीकारः । लक्षणपरिणामश्च यथा तस्यैव घटस्याऽनागताऽध्वपरित्यागेन वर्तमानाऽध्वस्वीकारः, तत्परित्यागेन वाऽतीताऽध्वपरिग्रहः । अवस्थापरिणामश्च यथा तस्य
एव घटस्य प्रथम-द्वितीययोः क्षणयोः सदृशयोरन्वयित्वेन । चलगुणवृत्तीनां गुणपरिणमनं धर्मीव शान्तोदितेषु शक्तिरूपेण स्थितेषु सर्वत्र सर्वात्मकत्ववद् अव्यपदेश्येषु धर्मेषु कथञ्चिद्भिन्नेष्वन्वयी दृश्यते । यथा पिण्ड-घटादिषु मृदेव प्रतिक्षणमन्याऽन्यत्वाद्विपरिणामाऽन्यत्वम् । तत्र केचित्परिणामाः प्रत्यक्षेणैवोपलक्ष्यन्ते, यथा सुखादयः संस्थानादयो वा । केचिच्चाऽनुमानगम्याः, यथा कर्म-संस्कारशक्तिप्रभृतयः । धर्मिणश्च भिन्नाभिन्नरूपतया सर्वत्राऽनुगम इति न काचिदनुपपत्तिः । तदिदमुक्तंतथाहि तत्र = त्रिषु परिणामेषु मध्ये धर्मिणः मृदादेः पूर्वधर्मनिवृत्तौ पिण्डादिरूपप्राक्तनधर्मव्यये उत्तरधर्माऽऽपत्तिः = घटादिरूपोत्तरकालीनधर्माऽऽविर्भावः = धर्मपरिणामः ।
सूत्रत्रयेण योगसूत्रसंवादमाह- ‘एतेने'त्यादि । अत्र राजमार्तण्डवृत्तिरेवं वर्तते → एतेन = त्रिविधेन કહેવાય. (૨) તથા તે જ ઘડો પોતાની અનાગત દશાને-ભાવી અવસ્થાને છોડીને વર્તમાનકાલીનતા સ્વીકારે છે તે લક્ષણ પરિણામ કહેવાય. અથવા તો ઘડો ફૂટી જાય ત્યારે વર્તમાનકાલીનતા ગુણધર્મને છોડીને ભૂતકાલીનતા નામના ગુણધર્મને ઘડો સ્વીકારે છે તે લક્ષણ પરિણામ કહેવાય. તથા (૩) તે જ ઘડાની પ્રથમ અને દ્વિતીય ક્ષણ સમાન છે. તે બન્ને સમાન ક્ષણમાં અન્વયી તરીકે જે ઘડો રહેલો છે તે અવસ્થા પરિણામ કહેવાય. સત્ત્વાદિ ગુણોની વૃત્તિ અત્યંત ચંચળ છે. પ્રતિક્ષણ તે પરિણમે છે. ચંચળ એવી ગુણવૃત્તિઓનું ગુણરૂપે પરિણમન અન્વયીરૂપે દેખાય છે. જેમ કે પૂર્વે દ્વા.ઠા.૧૪/૨૪, પૃ.૯૮૬) જણાવેલ શાંત અને ઉદિત ગુણધર્મ શક્તિરૂપે રહેલા હોય તેમાં આધાર = ધર્મી સર્વત્ર અન્વયીરૂપે દેખાય છે તેમ ચંચલ ગુણવૃત્તિનું ગુણરૂપે પરિણમન પણ અનુગત સ્વરૂપે દેખાય છે.
અહીં એક વાત ધ્યાનમાં રાખવા જેવી છે કે શક્તિરૂપે રહેલા ગુણધર્મોને સર્વાત્મકત્વની જેમ પ્રતિનિયત ચોક્કસ સ્વરૂપે બોલી શકાતા નથી. માટે તે અવ્યપદેશ્ય તરીકે પાતંજલદર્શનમાં ઓળખાવાય છે. તે ગુણધર્મો અવ્યવદેશ્ય તરીકે ઓળખાવા છતાં તેઓમાં પરસ્પર કથંચિત ભેદ પણ રહેલો હોય છે. તેમાં પણ ધર્મી અન્વયીરૂપે દેખાય છે. અર્થાત્ શાન્ત, ઉદિત અને અવ્યપદેશ્ય = સર્વાત્મક આમ ત્રણેય ગુણધર્મોમાં અનુગત = અન્વયી સ્વરૂપે ધર્મી = આધાર દેખાય છે. (જેમ કે સોનું બંગડી અવસ્થાનો ત્યાગ કરીને હારરૂપે પરિણમે ત્યારે પણ સોનારૂપે તો તે સોનું બંગડી અને હારમાં અનુગત જ હોય છે. તેમાં આધારરૂપે સોનું સામાન્યસ્વરૂપે જણાય છે તથા તે જ સોનું બંગડી-હાર વગેરે ગુણધર્મરૂપે તો વિશેષસ્વરૂપે રહેલું હોય તેમ જણાય છે. એક જ ધર્મીના = આધારના અનેક પરિણામ કઈ રીતે હોઈ શકે? આ શંકાનું સમાધાન આપવા માટે ગ્રંથકાર કહે છે કે, મૃત્પિડ, કપાલ, ઘડો વગેરે પરિણામોમાં માટી પ્રતિક્ષણ અન્ય-અન્યસ્વરૂપે રહેલી હોવાથી વિશેષરૂપે પરિણામોમાં ભેદ રહે છે. તેમાં કેટલાક પરિણામો પ્રત્યક્ષથી જ દેખાય છે. જેમ કે સુખ, દુઃખ વગેરે આંતરિક પરિણામો અને સંસ્થાન-આકૃતિસંયોગ વગેરે બાહ્ય પરિણામો. કેટલાક પરિણામો અનુમાનથી ઓળખી શકાય તેવા હોય છે. જેમ કે કર્મ, સંસ્કાર, શક્તિ વગેરે. આધાર સ્વરૂપ ધર્મી તો સર્વત્ર ભિન્નભિન્ન સ્વરૂપે અનુગત જ હોય છે. ૨. અતિપ્રતો ‘ઇવ' નાતિ / ર. મુદ્રિતત્રતો ..મને' : રૂ. મુદ્રિત તો “સર્વાત્મત્વચપશે...” ત્યશુદ્ધઃ પાઠ:/ ૪. મુદ્રિતપ્રતો “..પત્તિ' તિ ગુરિતોશુદ્ધ પાઠ: |
Jain Education Internationa

Page #184

• पातञ्जलदर्शने एकस्याऽपि अनेकपरिणामाश्रयता •
"
“ एतेन भूतेन्द्रियेषु धर्म - लक्षणाऽवस्थापरिणामा व्याख्याताः (यो.सू. ३-१३ ) ” शान्तोदिताऽव्यपदेश्यधर्माऽनुपाती धर्मी (यो.सू. ३ -१४ ) “ क्रमाऽन्यत्वं परिणामाऽन्यत्वे हेतुरिति (यो.सू.३-१५)”।।२४।। उक्तेन चित्तपरिणामेन भूतेषु स्थूल सूक्ष्मेषु इन्द्रियेषु बुद्धि - कर्मलक्षणभेदेनाऽवस्थितेषु धर्मलक्षणाऽवस्थाभेदेन त्रिविधः परिणामो व्याख्यातोऽवगन्तव्यः । अवस्थितस्य धर्मिणः पूर्वधर्मनिवृत्तौ धर्मान्तराऽऽपत्तिः परिणामः । यथा मृल्लक्षणस्य धर्मिणः पिण्डरूपधर्मपरित्यागेन घटरूपधर्मान्तरस्वीकारो धर्मपरिणाम इत्युच्यते । लक्षणपरिणामो यथा तस्यैव घटस्याऽनागताऽध्वपरित्यागेन वर्तमानाऽध्वस्वीकारः तत्परित्यागेन चाऽतीताऽध्वपरिग्रहः । अवस्थापरिणामो यथा तस्यैव घटस्य प्रथम-द्वितीययोः सदृशयोः क्षणयोरन्वयित्वेन । यतश्च गुणवृत्तिः नाऽपरिणममाना क्षणमप्यस्ति (यो.सू. ३/१३ रा.मा.) ।
=
=
=
ननु कोऽयं धर्मी ? इत्याशङ्क्य धर्मिणो लक्षणमाह शान्ताः ये कृतस्व-स्वव्यापारा अतीतेऽध्वनि अनुप्रविष्टाः, उदिताः येऽनागतमध्वानं परित्यज्य वर्तमानेऽध्वनि स्वव्यापारं कुर्वन्ति । अव्यपदेश्याः ये शक्तिरूपेण स्थिता व्यपदेष्टुं न शक्यन्ते । तेषां यथास्वं सर्वात्मकत्वमित्येवमादयो नियत - कार्यकारणरूपयोग्यतयाऽवच्छिन्ना शक्तिरेवेह धर्मशब्देनाऽभिधीयते । तं त्रिविधमपि धर्मं योऽनुपतति अनुवर्तते अन्वयित्वेन स्वीकरोति स शान्तोदिताऽव्यपदेश्यधर्माऽनुपाती धर्मीत्युच्यते । यथा सुवर्णं रुचकरूपधर्मपरित्यागेन स्वस्तिकरूपधर्मान्तरपरिग्रहे सुवर्णरूपतयाऽनुवर्तमानं तेषु धर्मेषु कथञ्चिद् भिन्नेषु धर्मिरूपतया सामान्याऽऽत्मना धर्मरूपतया विशेषाऽऽत्मना स्थितमन्वयित्वेनाऽवभासते ( रा.मा.३/१४) । एकस्य धर्मिणः कथमनेके परिणामाः ? इत्याशङ्कामपनेतुमाह - धर्माणामुक्तलक्षणानां यः क्रमः तस्य यत्प्रतिक्षणमन्यत्वं परिदृश्यमानं तत् परिणामस्योक्तलक्षणस्य अन्यत्वे ज्ञापकं नानात्वे हेतुः लिङ्गं भवति । अयमर्थः योऽयं नियतः क्रमो मृच्चूर्णाद् मृत्पिण्डः, ततः कपालानि, तेभ्यश्च घट इत्येवंरूपः परिदृश्यमानः परिणामस्याऽन्यत्वमावेदयति । तस्मिन्नेव धर्मिणि यो लक्षणपरिणामस्याऽवस्थापरिणामस्य वा क्रमः सोऽपि अनेनैव न्यायेन परिणामाऽन्यत्वे गमकोऽवगन्तव्यः । सर्व एव भावा नियतेनैव क्रमेण प्रतिक्षणं परिणममानाः परिदृश्यन्ते । अतः सिद्धं क्रमाऽन्यत्वात् परिणामान्यत्वम् । सर्वेषां चित्तादीनां परिणममानानां केचिद् धर्माः प्रत्यक्षेणैवोपलभ्यन्ते, यथा सुखादयः संस्थानादयश्च । केचिच्चै - कान्तेनाऽनुमानगम्याः, यथा धर्मसंस्कारशक्तिप्रभृतयः । धर्मिणश्च भिन्नाभिन्नरूपतया सर्वत्राऽनुगमः ← ( रा. मा. ३ / १५ ) इति ।
=
अधिकं बुभुत्सुभिस्तु अत्रत्ये योगसूत्रभाष्य - नागोजीभट्टवृत्ती विलोकनीये । अतिग्रन्थविस्तरभयान्नेह ते दर्श्यते । । २४ / २४ ।।
१६७९

=
=
માટે કોઈ અસંગતિ પ્રસ્તુતમાં નથી આવતી. તેથી યોગસૂત્રમાં જણાવેલ છે કે → ‘ચિત્તના પરિણામ બતાવવા દ્વારા પૃથ્વી આદિ પાંચ ભૂતતત્ત્વ, કાન વગેરે પાંચ જ્ઞાનેન્દ્રિય અને હાથ વગેરે પાંચ કર્મેન્દ્રિયને વિશે ધર્મપરિણામ, લક્ષણપરિણામ અને અવસ્થાપરિણામની વ્યાખ્યા થઈ ગઈ તેમ સમજવું. શાંત, ઉદિત અને અવ્યપદેશ્ય આમ ત્રણ પ્રકારના ગુણધર્મોમાં જે અનુગત હોય તે ધર્મી = साधार ऐवाय. तथा મૃŃિડ, કપાલ, ઘટ વગેરે સ્વરૂપે જુદો-જુદો કાર્યનો ક્રમ ગોઠવાયેલ છે તે કારણે પ્રતિક્ષણ જુદા-જુદા परिणामो जाय छे.' ← (२४/२४)

Page #185

१६८०
• महासमाधिबीजनिर्देशः .
द्वात्रिंशिका-२४/२५ अस्यां व्यवस्थितो योगी त्रयं निष्पादयत्यदः। ततश्चेयं विनिर्दिष्टा सत्प्रवृत्तिपदाऽऽवहा ॥२५॥
अस्यामिति । अस्यां = प्रभायां व्यवस्थितो योगी त्रयमदो निरोधसमाध्येकाग्रतालक्षणं निष्पादयति = साधयति । ततश्चेयं प्रभा सत्प्रवृत्ति पदावहा विनिर्दिष्टा, सर्वैः प्रकारैः प्रशान्तवाहिताया एव सिद्धेः ।।२५।।
प्रभायाः सत्प्रवृत्तिपदावहत्वमावेदयति- 'अस्यामिति । यतः प्रभायां योगी निरोध-समाध्येकाग्रतालक्षणं = निरोधपरिणामं समाधिपरिणामं एकाग्रताख्यं च चित्तपरिणामं साधयति ततः = तस्मात् कारणात् प्रभा दृष्टिः सत्प्रवृत्तिपदाऽऽवहा = असङ्गाऽनुष्ठानाद्यपराभिधानस्य सत्प्रवृत्तिपदस्योपधायिका विनिर्दिष्टा योगिभिः, देहात्मविवेकविज्ञानबलसमुत्थाऽसङ्गसाक्षिभावपरिपाकात् सर्वैः एव कायिकप्रवृत्त्यादिरूपैः कृत-कारितादिभिन्नैः प्रकारैः प्रभायां प्रशान्तवाहिताया एव सिद्धेः = निष्पत्तेः । तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये → एतत्प्रसाधयत्याशु यद् योग्यस्यां व्यवस्थितः । एतत्पदावहैषैव तत् तत्रैतद्विदां मता ।। - (यो.दृ.स.१७७) इति । ‘एतत् = असङ्गाऽनुष्ठानं', ‘एतत्पदावहा = सत्प्रवृत्तिपदावहा' शिष्टमतिरोहितार्थम् । इतश्चाऽऽरभ्य तात्त्विकी अप्रमत्तता प्रकृष्यते । तदुक्तं ब्रह्मसिद्धान्तसमुच्चये → स्वल्पावरणभावेन स्ववीर्योत्कर्षयोगतः । नित्योपयुक्तः सत्कृत्ये त्वप्रमत्त इति स्मृतः ।। कर्ममल्लं समाश्रित्य जयकक्षाव्यवस्थितः । सिद्धिक्रियायामुद्युक्तो धैर्यौदार्यसमन्वितः ।। असङ्गशक्त्या सर्वत्र वर्ततेऽयं महामुनिः । यत्नतो वृत्तिरप्यस्य न बन्धायेति तद्विदः ।। तदेतत् परमं धाम विद्याजन्मोद्भवं तु यत् । महासमाधेः सद्बीजं गीयते सिद्धयोगिभिः ।। प्रशान्तवाहिता सैषा तद्धि तत्तत्फलं परम् । सन्नद्यम्भोधिसंयोग-सम्प्रज्ञातो महानयम् ।।
6 (ब्र.सि.१७-२१) इति भावनीयम् । सम्प्रज्ञातस्वरूपं तु प्राक् योगावतारद्वात्रिंशिकायां (द्वा.द्वा.२०/१ भाग-५ पृ.१३२५) प्रतिपादितमेव । → जं मया दिस्सदे रूवं, तं ण जाणादि सव्वहा । जाणगं दिस्सदे ण तं, तम्हा जंपेमि केण हं ।। - (मो.प्रा.२९) इति मोक्षप्राभृतवचनं प्रभायामवस्थितस्य
વિશેષાર્થ - ક્રમાન્યત્વ પરિણામાખ્યત્વ પ્રત્યે કારણ છે - આ પ્રમાણે જે પાતંજલસૂત્ર અહીં સંવાદરૂપે ઉપાધ્યાયજી મહારાજે જણાવેલ છે તેનો આશય એ છે કે પહેલાં માટીનો પિંડ હોય છે. પછી તેમાંથી સ્થાસ-કોશ-કુશૂલ-કપાલ વગેરે બને છે. પછી છેલ્લે ઘટ બને. માટીમાંથી સીધે-સીધો ઘડો થઈ નથી જતો. મતલબ કે ચોક્કસ ક્રમમાં કાર્ય ગોઠવાયેલ હોય છે. આ ક્રમ પ્રત્યેક સમયે જુદા-જુદો હોવાથી માટીના પરિણામો પણ જુદા-જુદા દેખાય છે. આમ ક્રમભેદ પરિણામભેદનો હેતુ છે - એમ સિદ્ધ થાય छे. (२४/२४)
ગાથાર્થ :- પ્રભા દૃષ્ટિમાં રહેલા યોગી આ ત્રણ પરિણામને નિપજાવે છે. તેથી આ દષ્ટિ સત્ प्रवृत्तिपहने दावनारी उवायेली छे. (२४/२५)
ટીકાર્ય - સાતમી પ્રભા નામની યોગદષ્ટિમાં રહેલા યોગી નિરોધ પરિણામ, સમાધિપરિણામ અને એકાગ્રતાપરિણામને સાધે છે. માટે આ પ્રભા દૃષ્ટિ સત્યવૃત્તિપદને લાવનારી કહેવાયેલ છે. કારણ કે અહીં સર્વ પ્રકારે પ્રશાન્તવાહિતા જ સિદ્ધ થાય છે. (૨૪/૨૫) १. मुद्रितप्रतौ '...त्तिपादव...' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #186

• परायां आसङ्गदोषोच्छेदः
१६८१
समाधिनिष्ठा तु परा तदाऽऽसङ्गविवर्जिता । सात्मीकृतप्रवृत्तिश्च तदुत्तीर्णाऽऽशयेति च।।२६।।
समाधीति । परा तु दृष्टिः समाधिनिष्ठा वक्ष्यमाणलक्षणसमाध्यासक्ता । तदाऽऽसङ्गेन समाध्यासङ्गेन विवर्जिता ( = तदासङ्गविवर्जिता) | सात्मीकृतप्रवृत्तिश्च = सर्वांगीणैकत्वपरिणतप्रवृत्तिश्च योगिनोऽन्तरङ्गपरिणतिस्वरूपलेशमावेदयतीत्यवधेयम् । सम्यग्दर्शनया बुद्ध्या योग - वैराग्ययुक्तया । मायाविरचिते लोके चरेन्यस्य कलेवरम् ।। ← (क.दे.सं. ७/४८) इति कपिलदेवहूतिसंवादवचनमपि प्रभायामवस्थितं योगिनमपेक्ष्य यथातन्त्रमनुयोज्यमवहितमानसैः । । २४ / २५ ।।
उक्ता सप्तमी दृष्टिः । अधुना चरमां परां दृष्टिं योगदृष्टिसमुच्चय (यो. दृ. स. १७८) कारिकोपन्यासेनाऽभिधत्ते- 'समाधी'ति । परिपक्वाऽतिदृढ-विशुद्धभेदविज्ञानपरिणतिप्रभावेण कामभोगादितः बाह्यप्रवृत्तितः, योगचाञ्चल्यतः, सङ्कल्प-विकल्पादितः, प्रशस्तकषायादितः, कर्तृत्व- भोक्तृत्वपरिणामतः, मुमुक्षागर्भसदनुष्ठानादिगोचरप्रीतिसुखतः, असङ्गाऽनुष्ठानाऽवलम्बनकोपेक्षासुखाऽभिरतितः, समुपनतलौकिक-लोकोत्तराऽमोघदिव्ययोगैश्वर्याऽऽनन्दतः, वर्धमानप्रशस्तपरिणामाऽध्यवसाय- लेश्या - योगाद्युपहितसुखतश्च विरज्य परिपक्वविशुद्धाऽसङ्गसाक्षिभावपरिणमनेन सहजतः सर्वत्र सर्वदा समाधिमग्नतया तन्मात्रगुणस्थानकस्थितिकारिणा समाध्यासङ्गेन = समाधिसुखाऽऽस्वादप्रयुक्तेन समाधौ विहितेतराऽनुष्ठानगोचरप्रीत्यतिशयितप्रीतिलक्षणेनाऽऽसङ्गाभिधानचरमचित्तदोषेण विवर्जिता । न चैवं चित्तविस्रोतसिकाऽऽपत्तिः शङ्कनीया, यतः परा दृष्टिः चन्दनगन्धन्यायेन चन्दनसमभिव्याप्तसौरभोदाहरणेन सर्वाङ्गीणैकत्वपरिणतप्रवृत्तिः अभि
=
=
વિશેષાર્થ :- સત્પ્રવૃત્તિપદ એટલે અસંગ અનુષ્ઠાન - આ વાત ૨૧ મી ગાથામાં જણાવી ગયા. તથા ‘અસંગ અનુષ્ઠાન સાંખ્યદર્શન અને પાતંજલયોગદર્શનમાં પ્રશાન્તવાહિતા તરીકે ઓળખાય છે’ આ વાત ૨૨ મા શ્લોકમાં જણાવી ગયા. પ્રસ્તુતમાં ૨૩ અને ૨૪ ગાથામાં પ્રશાંતવાહિતાનું અને તેના કારણનું નિરૂપણ વિસ્તારથી ગ્રંથકારશ્રીએ કર્યું. પાતંજલદર્શનમાં રહેલા સાતમી ષ્ટિમાં વર્તતા યોગી તેમની પ્રક્રિયા મુજબ નિરોધ-સમાધિ-એકાગ્રતાપરિણામને પ્રગટ કરતા હોય છે. તેના લીધે પરિપૂર્ણ પ્રશાંતવાહિતા પ્રગટે છે કે જેનું બીજું નામ સત્ પ્રવૃત્તિપદ છે. માટે સાતમી પ્રભાદૃષ્ટિ સત્ પ્રવૃત્તિપદને લાવનારી છે - આવું જે જણાવેલ છે તે વ્યાજબી જ છે. આ રીતે સાતમી દૃષ્ટિનું વિવેચન પૂર્ણ થાય छे. (२४/२५)
♦ આઠમી પરા દૃષ્ટિની ઓળખાણ છે
ગાથાર્થ :- પરા ષ્ટિ તો સમાધિનિષ્ઠ હોય છે. તથા સમાધિના આસંગ વિનાની હોય છે. પ્રવૃત્તિ અહીં આત્મસાત્ થયેલી હોય છે તેમજ પ્રવૃત્તિ કરવાના આશયને આ ષ્ટિ પાર પામેલી હોય છે. (२४/२६)
ટીકાર્થ ઃ- પરા નામની આઠમી યોગદૃષ્ટિ સમાધિનિષ્ઠ - સમાધિલીન હોય છે. સમાધિનું લક્ષણ આગળ ૨૭ મી ગાથામાં જણાવાશે. સમાધિનિષ્ઠ હોવા છતાં પરાષ્ટિ સમાધિના આસંગથી વર્જિત હોય છે. તથા તમામ પ્રવૃત્તિ સર્વાંગીણ એકત્વપરિણામને પામેલી હોય છે. જેમ ચંદનમાં સુવાસ આત્મસાત્ થયેલી હોય છે તેમ પરાષ્ટિમાં સત્પ્રવૃત્તિ આત્મસાત્ થયેલી હોય છે. તથા સર્વથા વિશુદ્ધિ અહીં

Page #187

१६८२
प्रभा - परादृष्ट्योः भेदद्योतनम् •
द्वात्रिंशिका -२४/२६
चन्दनगन्धन्यायेन । तदुत्तीर्णाशयेति च सर्वथा 'विशुद्ध्या प्रवृत्तिवासकचित्ताऽभावेन ।। २६ ।। भवति ।
व्यक्तशुद्धचैतन्यमय-स्वभूमिकोचितभिक्षाटनादिबाह्य-क्षमाद्यभ्यन्तरपरिपक्वसत्प्रवृत्तिवृत्त्युभयशालिनी परायामवस्थितस्य योगिन ईर्यादिसमिति - भिक्षाटनादिलक्षणा बाह्यप्रवृत्तिः क्षमाद्यभ्यन्तरप्रवृत्तिश्च चन्दनस्येव शरीरस्य च्छेद-दाहादिषु सौरभादिस्वधर्मकल्पा परोपकारिणी न विक्रियते किन्तु सहजभावमनुविधत्ते । असङ्गानुष्ठानमाहात्म्येन षोडशक ( षो. १०/१०) विंशिका (विं. विं. ११/७) प्रकरणाद्युपदर्शिता इह च वक्ष्यमाणा ( द्वाद्वा.२८/ ७ भाग-७ पृ. १९१०) धर्मोत्तराऽभिधाना पञ्चमी क्षमाऽस्यां काष्ठाप्राप्तप्रकर्षा सम्पद्यते समाधिभङ्गश्च न सम्पद्यते । प्रकृते न हि महतां सुकरः समाधिभङ्गः ← (किरा. १०/२३) इति किरातार्जुनीयवचनमपि यथागमं विभावनीयम् । न चाऽसङ्गानुष्ठानस्य प्रभायामपि दृष्टौ विद्यमानत्वादनयोरैक्यं स्यादिति शङ्कनीयम्, प्रभायामसङ्गाऽनुष्ठानसामान्यस्य परायाञ्च परिपक्वा - ऽसङ्गाऽनुष्ठानस्य सत्त्वेन तयोर्भेदात् ।
किञ्च प्रभायामसङ्गाऽनुष्ठानसत्त्वेऽपि तदुत्तीर्णाऽऽशयत्वं नाऽस्ति परा तु तदुत्तीर्णाऽऽशया सात्मीकृतप्रवृत्त्यतिक्रान्तान्तःकरणपरिणतिः भवतीति तयोर्भेदोऽनपलपनीय एव । न च सात्मीकृतप्रवृत्तित्वे सति कथं तदुत्तीर्णाऽऽशयत्वमुपपद्येतेति शङ्कनीयम्, यतः परायां दृष्टावनवरतप्रवृत्तशुक्लाऽऽभोगमहिम्ना सर्वथा सर्वैरेव सङ्क्रमाऽपवर्तनोपशमोदयोदीरण-क्षयोपशमादिप्रकारैः जायमानया विशुद्ध्या → सर्वतः पश्यन्न पश्यति ← (मन्त्रि . १ ) इति मन्त्रिकोपनिषदादिदर्शितरीत्या प्रवृत्तिवासकचित्ताऽभावेन अभिनवप्रवृत्त्युपधायकसंस्कारान्तरोत्पादकान्तःकरणविरहेण हेतुना तदुत्तीर्णाऽऽशयत्वोपपत्तेः । ततश्च → अन्तः संसक्तिनिर्युक्तो जीवो मधुरवृत्तिमान् बहिः । कुर्वन्नकुर्वन्वा कर्ता भोक्ता न हि क्वचित् ।। ← (अन्न. १ ।५७) इति, सर्वकर्मपरित्यागी नित्यतृप्तो निराश्रयः । न पुण्येन न पापेन नेतरेण च लिप्यते ।। ← ( अन्न. ५ |९७ ) इति च अन्नपूर्णोपनिषद्वचनं परमार्थत इहैवोपलब्धाऽधिकारमवसेयं योगदृष्टिविशारदैः । इत्थमेवाऽस्यां → संशान्तसर्वसङ्कल्पा या शिलावदवस्थितिः । जाग्रन्निद्राविनिर्मुक्ता सा स्वरूपस्थितिः परा ।। ← (मैत्रे. २ । ३० ) इत्येवं मैत्रेय्युपनिषदुक्ता स्वरूपस्थितिः सम्पद्ये ।
किञ्च प्रभायां प्रायशः कादाचित्कत्वेनाऽतिव्यवहितसन्तानभावाः सूक्ष्मा अतिचाराः क्षमादौ सम्पद्यन्तेऽपि, परायास्तु वक्ष्यमाणरीत्या ( द्वा. द्वा.२४ / २८ पृ. १६८९ ) सर्वथा निरतिचारत्वमिति स्फुट एवाऽनयोर्भेदः । किञ्च प्रभायां समाधिर्नास्ति परायाञ्चाऽस्ति । प्रभायामासङ्गाख्यो दोषोऽस्ति परायाञ्च नास्ति । परिशुद्धप्रतिपत्त्यनन्तरभाविनी तत्त्वविषया प्रवृत्तिरष्टमगुणात्मिका प्रभायां नास्ति परायाञ्चास्तीति । प्रभायां बोधोऽर्कभातुल्यः परायाञ्च चन्द्रिकासमः । प्रभायां प्रायशोऽतिविरलाः सूक्ष्मा विकल्पाः परायां तु निर्विकल्पं मनः इति प्राक् (द्वाद्वा.२० / २६ भाग - ५ पृ. १३९६) कथितम् । प्रभायां मैत्र्यादिभावसमन्वितं
=

=
પ્રગટેલી હોવાના કારણે પ્રવૃત્તિના નવા સંસ્કાર ઊભા કરે તેવું ચિત્ત અહીં ન હોવાના કારણે પ્રવૃત્તિ કરવાનો આશય આઠમી ષ્ટિમાં નથી હોતો. (૨૪/૨૬)
વિશેષાર્થ :- આઠમી દૃષ્ટિમાં યમ-નિયમાદિ અષ્ટાંગ યોગમાંથી સમાધિ નામનું યોગનું આઠમું અંગ મળે છે. ખેદ-ઉદ્વેગ વગેરે આઠ ચિત્તદોષમાંથી આતંગ નામનો આઠમો દોષ અહીં હોતો નથી. તથા અદ્વેષ-જિજ્ઞાસા વગેરે આઠ ગુણોમાંથી તત્ત્વપ્રવૃત્તિ નામનો ગુણ વિશિષ્ટ કક્ષાએ પ્રગટે છે. આઠમી દૃષ્ટિમાં તત્ત્વપ્રવૃત્તિ આત્મસાત્
१. हस्तादर्शे 'विधा' इत्यशुद्धः पाठः ।

=

Page #188

१६८३
• उपेक्षाभावनाऽऽसङ्गोऽपि त्याज्यः • चित्तं, परायां तु निर्विकल्पसंस्कारेण मैत्र्यादिभावनानाशात् तद्रहितमेव ( षोडशक- १३/१२) मनः । प्रभायां कर्तृत्वादिभावाऽनुविद्धसज्ज्ञानोपेतं चित्तं परायान्तु निर्मलतरबोधमात्रमेवाऽन्तःकरणम् । परायां मोक्षयोजको योगः कार्त्स्न्येन परिणतः प्रभायां तु न । प्रभायां सामायिकमात्रं परायान्तु महासामायिकं (समराइच्चकहाभव-९ पृ.९६०) वर्तते । प्रभायाः स्वामिनः प्रवृत्तचक्रा योगिनः परायास्तु निष्पन्नयोगस्वामिकत्वमिति कार्य-कारण-स्वरूप-स्वाम्यादिभेदेन तयोर्विभेदः स्फुट एवेति विभावनीयमवहितमानसैः ।
→ दृष्टिः परा नाम समाधिनिष्ठाऽष्टमी तदासङ्गविवर्जिता च । सात्मीकृताऽस्यां भवति प्रवृत्तिर्बोधः पुनः चन्द्रिकया समानः ।। ← ( अ.त. ३ / १३१) इति अध्यात्मतत्त्वालोककारिकाऽनुसन्धेया ।
सौगतमताऽनुसारेण नैवसञ्ज्ञानाऽसञ्ज्ञानाऽऽयतनसमापत्तिवर्ती अपि योगी तथाविधोपेक्षाभावनायामुपलिप्तः सन्न परिनिर्वाति, अनुपलिप्तः सन् तु विज्ञानाऽलेपेन परिनिर्वाणमेत्येव । तदुक्तं मज्झिमनिकाये आनिञ्ज्यसम्प्रेयसूत्रे → इध आनन्द ! भिक्खु एवं पटिपन्नो होति - 'नो चस्स, नो च मे सिया; न भविस्सति, न मे भविस्सति यदत्थि, यं भूतं तं जहामी 'ति । एवं उपेक्खं पटिलभति । सो तं उपेक्खं अभिनन्दति, अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति । तस्स तं उपेक्खं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो तन्निस्सितं होति विञ्ञाणं तदुपादानं । सउपादानो, आनन्द, भिक्खु न परिनिब्बायती 'ति । ... 'इध आनन्द ! भिक्खु एवं पटिपन्नो होति - 'नो चस्स, नो च मे सिया; न भविस्सति, न मे भविस्सति; यदत्थि, यं भूतं तं पजहामी 'ति । एवं उपेक्खं पटिलभति । सो तं उपेक्खं नाभिनन्दति, नाभिवदति, न अज्झोसाय तिट्ठति । तस्स तं उपेक्खं अनभिनन्दतो अनभिवदतो अनज्झोसाय तितो न तन्निस्सितं होति विञ्ञणं न तदुपादानं । अनुपादानो, आनन्द ! भिक्खु परिनिब्बायती "ति ← (म.नि.३/१/६/७१-७२, पृ. ४८-४९) इति यथागममन्त्राऽनुयोज्यमागमविशारदैः । ततश्चान्तत उपेक्षाभावनाजन्याऽऽनन्दाऽभिरतिरपि परमार्थतः त्याज्यैव परिपक्वाऽसङ्गाऽनुष्ठानकामिभिरासन्नतममुक्तिगामिभिरिति फलितम् ।
एतेन मानं पहाय सुसमाहितत्तो सुचेतसो सब्बधि विप्पमुत्तो । एको अरज्ञे विहरमप्पमत्तो स मच्चुधेय्यस्स तरेय्य पारं ।। ← (सं.नि.१ ।१ ।४ ।८ । ३८ - पृ. ३३) इति संयुत्तनिकायवचनमपि व्याख्यातम् । 'सब्बधि = सर्वथा, मच्चुधेय्यस्स मृत्युराज्यस्य, शिष्टं स्पष्टम् । इह चावस्थायां बौद्धाभिमता 'पञ्ञाय चस्स दिस्वा आसवा परिक्खीणा होन्ति । अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु अन्धकासि मारं अपदं । वधित्वा मारचक्खुं अदस्सनं गतो पापिमतो । तिण्णो लोके विसत्तिकं विस्सत्थो गच्छति, विस्सत्थो तिट्ठति, विस्सत्थो निसीदति, विस्सत्थो सेय्यं कप्पेति । तं किस्स हेतु ? अनापाथगतो, भिक्खवे, पापिमतो”ति ← (म.नि. १ । ३ । ६ । २८७, पृ. २३५) इत्येवं मज्झिमनिकायगतपाशराशिसूत्रप्रदर्शिता प्रज्ञादर्शनक्षीणाश्रवपापिष्ठकामस्य विश्वस्तस्य महायोगिनः पराकाष्ठाऽप्यवतार्या स्व-परसमयगतपदार्थादिसमवतारनिष्णातैः । । २४ / २६ ।।
=
થઈ ગઈ હોય છે. પ્રવૃત્તિ કરવાના આશય વિના સહજપણે તે-તે દ્રવ્ય-ક્ષેત્રાદિને ઉચિત પ્રવૃત્તિ થયા કરે છે. જેમ ચંદનમાં સુવાસ આત્મસાત્ થઈ ગઈ હોય છે તેમ અહીં તત્ત્વપ્રવૃત્તિ આત્મસાત્ થઈ ગઈ હોય છે. તેમ છતાં ‘આ જ તત્ત્વપ્રવૃત્તિ સારી છે. આ જ સમાધિ શ્રેષ્ઠ છે.’ આ પ્રમાણે આસંગ નામનો યોગિચિત્તદોષ

Page #189

१६८४
• સમથો સન-ધ્યાનારરહિત્યમ્ • ત્રિશિT-૨૪૨૭ स्वरूपमात्रनिर्भासं समाधिानमेव हि । विभागमनतिक्रम्य परे ध्यानफलं विदुः ।।२७।।
स्वरूपेति । स्वरूपमात्रस्य = २ध्येयस्वरूपमात्रस्य निर्भासो यत्र तत्तथा (=स्वस्पमात्रनिर्भासं) अर्थाकारसमावेशेन भूताऽर्थरूपतया न्यग्भूतज्ञानस्वरूपतया च ज्ञानस्वरूपशून्यताऽऽपत्तेः ध्यानमेव
समाधिं निरूपयति- ‘स्वरूपे'ति । ध्येयस्वरूपमात्रस्य = केवलध्येयाऽऽकारमात्रपदेन ज्ञान-ध्यानव्यवच्छेदः कृतः, निर्भासः = प्रकाशो यत्र तत् तथा = स्वरूपमात्रनिर्भासम् । यदा तदेव ध्यानं ध्येयस्याऽऽकारेणैव साक्षिणि चेतने निर्भासते न तु प्रत्ययाकारनिर्भासं ध्यानाकारनिर्भासं वा, चित्तस्य अर्थाऽऽकारसमावेशेन = ध्येयस्वरूपाऽऽवेशेन भूताऽर्थरूपतया = उद्भूतध्येयाऽऽकारतया → उल्काहस्तो यथा लोके द्रव्यामालोक्य तां त्यजेत् । ज्ञानेन ज्ञेयमालोक्य पश्चात् ज्ञानं परित्यजेत् ।। - (ब्र.वि.३६) इति ब्रह्मविद्योपनिषत्तात्पर्याऽनुसारेण न्यग्भूतज्ञानस्वरूपतया च = 'अहमिदं चिन्तयामी'त्येवं प्रत्ययाकारवृत्त्यन्तराऽनुदयेन ‘अहमिदं ध्यायामी'त्येवं ध्यानाऽऽकारवृत्त्यन्तराऽनापातेन च ज्ञानस्वरूपशून्यतापत्तेः = ज्ञान-ध्यानोभयाऽऽकारराहित्यप्राप्तेः तदा ध्यानमेव हि समाधिः इत्युच्यते (योगवार्तिक-३/३, तत्त्ववैशारदी-३/३) इति विज्ञानभिक्षुवाचस्पतिमिश्रयोः मतम् । तदुक्तं योगसूत्रे- 'तदेवेति । अत्र राजमार्तण्डव्याख्यैवं वर्तते → तदेव અહીં હોતો નથી. કોઈ પણ જાતના આગ્રહ-કદાગ્રહ વિના સહજભાવે-સ્વભાવતઃ સમાધિલીનતાતત્ત્વપ્રવૃત્તિરમણતા અહીં રહ્યા કરે છે. અહીં આત્મામાં સર્વ પ્રકારે વિશુદ્ધિ પ્રગટેલી હોય છે. તેથી “આ પ્રવૃત્તિ કરું. તે પ્રવૃત્તિ કરું. પેલી પ્રવૃત્તિ મૂકી દઉં...” આવા પ્રકારના પ્રવૃત્તિ સંબંધી સંકલ્પ-વિકલ્પને કરનારું, પ્રવૃત્તિના સંસ્કારને પાડનારું મન અહીં હોતું નથી. કારણ કે પરા દષ્ટિવાળા યોગીઓનું મન નિર્વિકલ્પ હોય છે. એવું ૨૦મી બત્રીસીમાં (દ્વા.૨૦/ર૬, પૃ.૧૩૯૫) જણાવી ગયા છીએ. સવિકલ્પ મન જ પ્રવૃત્તિગોચર સંસ્કારને ઊભા કરી શકે. નિર્વિકલ્પ મન પ્રવૃત્તિ કરાવે તેવા સંસ્કાર પ્રગટાવી ન શકે. માટે અહીં તત્ત્વપ્રવૃત્તિ સહજતઃ ચાલુ રહેવા છતાં પ્રવૃત્તિ કરવાનો આશય-પરિણામ-સંકલ્પ-વિકલ્પ અહીં હોતા નથી. ૮ થી ૧૪ ગુણસ્થાન સુધી આઠમી દૃષ્ટિ હોય છે. એવું ગીતાર્થ આચાર્ય ભગવંતો કહે છે.(૨૪/ર૬).
હ સમાધિની સમજણ હ. ગાથાર્થ - સ્વરૂપમાત્રનો નિર્માસ જેમાં હોય તેવું ધ્યાન જ સમાધિ છે. અષ્ટાંગ યોગવિભાગનું ઉલ્લંઘન કર્યા વિના વિચારવામાં આવે તો ધ્યાનનું ફળ સમાધિ છે - એમ અન્ય યોગાચાર્યો જાણે છે. (૨૪/૨૭)
ટીકાર્થ:- માત્ર ધ્યેયના સ્વરૂપનો જ જેમાં પૂર્ણ પ્રકાશ-ભાસ થતો હોય તેવું ધ્યાન જ સમાધિ કહેવાય છે. જો કે ભાસ-નિર્ભાસ-પ્રકાશ એટલે જ્ઞાન તરીકે દુનિયામાં ઓળખાય છે પણ પ્રસ્તુતમાં ધ્યાનમાં જે ધ્યેયસ્વરૂપનો નિર્માસ-પ્રકાશ થાય છે તેમાં અર્થાકારનો = ધ્યેયાકારનો પ્રવેશ થવાથી સ્પષ્ટપણે ધ્યેયાકારરૂપે તે પરિણમે છે અને જ્ઞાનનું સ્વરૂપ તેમાં ગૌણ થઈ જાય છે. માટે નથી તે જ્ઞાન તરીકે વ્યવહાર કરવા યોગ્ય કે નથી તે ધ્યાન તરીકે વ્યવહાર કરવા યોગ્ય. જ્ઞાન-ધ્યાન બન્નેનો આકાર ન હોવાથી ધ્યેયાકાર પરિણત તે ધ્યાન સમાધિસ્વરૂપ બને છે. તેથી યોગસૂત્ર ગ્રન્થમાં પતંજલિએ જણાવેલ છે કે “તે ધ્યાન જ જ્યારે કેવલ બેયાકારનિર્ભસસંપન્ન બનીને જાણે કે પોતાનું સ્વરૂપ ગુમાવે છે ત્યારે સમાધિ કહેવાય છે.” १. पाटणहस्तादर्श अस्यां द्वात्रिंशिकायां १३तः २७ पर्यन्ताः कारिकाः न सन्ति । २. हस्तादर्श 'ध्येयस्वरूपमात्रस्य' इति પર્વ નાસ્તિ | રૂ. પરિભાષ્કારીયદત્તાતાઁડત્ર .. મૃત તથા ન...” તિ ત્રુટિત: વ8િ: |

Page #190

• ज्ञानात्मकोऽपि समाधिः .
१६८५ हि समाधिः । तदुक्तं- “तदेवार्थमात्रनिर्भासं स्वरूपशून्यमिव समाधिः” इति (यो.सू.३-३) । = उक्तलक्षणं ध्यानं यत्राऽर्थमात्रनिर्भासं अर्थाऽऽकारसमावेशाद् उद्भूताऽर्थरूपं न्यग्भूतज्ञानस्वरूपत्वेन स्वरूपशून्यतामिवाऽऽपद्यते स समाधिरित्युच्यते । सम्यग् आधीयते = एकाग्रीक्रियते विक्षेपान् परिहत्य मनो यत्र स समाधिः - (रा.मा.३/३) इति । 'ध्यानस्वरूपस्य वस्तुतः सत्त्वादिवशब्दप्रयोगः, तथा ध्यातृ-ध्येय-ध्यानकलनावद् ध्यानं तद्रहितञ्च समाधिरिति ध्यान-समाध्योविभागः' (यो.वा.३/३) इति योगवार्तिककृद् । 'यथा जपाकुसुमसन्निहितः स्वच्छस्फटिकमणिर्जपाकुसुमरूपेणैव निर्भासते न स्वरूपेण तद्वदतिस्वच्छचित्तवृत्तिप्रवाहरूपं ध्यानमेवाऽर्थमात्रस्वरूपेणैव निर्भासमानं समाधिः' (म.प्र. ३/३) इति मणिप्रभाकृन्मतम् । भावागणेशवृत्तौ → तदेव ध्यानं यदा ध्येयार्थमात्रग्राहि भवति, न तु ध्यातृध्यान-ध्येयादिविभागं गृह्णाति तदा समाधिरित्युच्यत इत्यर्थः । तद्विभागग्रहणकाले च ध्यानमिति ध्यानसमाध्योर्भेदः - (भा.ग.३/३) इति । योगसुधाकरे सदाशिवेन्द्रस्तु → तदेव = ध्यानमेव ध्येयैकगोचरतया निर्भासमानं ध्यानस्वरूपशून्यमिव स्थितं समाधिर्भवति + (यो.सुधा.३/३) इत्याह । महोपनिषदि → तत्त्वाऽवबोध एवाऽसौ वासनातृणपावकः । प्रोक्तः समाधिशब्देन न तु तुष्णीमवस्थितिः।। - (महो.४/ १२) इत्येवं ज्ञानात्मकः समाधिरुक्तः । तत्रैव चाग्रे →
उदितौदार्य-सौन्दर्य-वैराग्यरसगर्भिणी । आनन्दस्यन्दिनी यैषा समाधिरभिधीयते ।। दृश्याऽसम्भवबोधेन राग-द्वेषादितानवे । रतिर्बलोदिता याऽसौ समाधिरभिधीयते ।। - (महो.४/६१-६२) इत्येवमानन्दात्मकः समाधिरावेदित इत्यवधेयम् ।
प्रकृते → समाधिः संविदुत्पत्तिः परजीवैकतां प्रति (अन्न.५/७५,जा.द.१०/१) इति अन्नपूर्णोपनिषत्जाबालदर्शनोपनिषद्वचनमपि ज्ञाननयप्राधान्येनाऽनुयोज्यम् । → सदा साक्षिस्वरूपत्वाच्छिव एवाऽस्मि केवलः । इति धीर्या मुनिश्रेष्ठ ! सा समाधिरिहोच्यते ।। (जा.द.१०/५) जाबालदर्शनोपनिषद्वचनमप्यत्र यथातन्त्रमनुयोज्यम् । विष्णुपुराणे → तस्यैव कल्पनाहीनं स्वरूपग्रहणं हि यत्। मनसा ध्याननिष्पाद्यं समाधिः सोऽभिधीयते ।। 6 (वि.पु.६/७/९२) इत्येवं समाधिलक्षणमुपदर्शितं तदप्यत्रानुसन्धेयम् । कूर्मपुराणे च → एकाकारः समाधिः स्याद् देशाऽऽलम्बनवर्जितः । प्रत्ययो ह्यर्थमात्रेण योगसाधनमुत्तमम् ।।
(कू.पु.११/४१) इत्येवं तत्स्वरूपमावेदितम् । __ गरुडपुराणे तु → ध्यानं द्वादशपर्यन्तं मनो ब्रह्मणि योजयेत् । तिष्ठेत् तल्लयतो युक्तः समाधिः सोऽभिधीयते ।। - (ग.पु.१/२२७/२५) इत्येवं कालमानगर्भः समाधिः लक्षितः । तदुक्तं योगचूडामण्युपनिषदि अपि → ध्यानद्वादशकेनैव समाधिरभिधीयते - (यो.चूडा.११२) इति । तेजोबिन्दूपनिषदि तु → निर्विकारतया वृत्त्या ब्रह्माकारतया पुनः । वृत्तिविस्मरणं सम्यक् समाधिरभिधीयते ।। - (ते.बि.१ ॥३७) इत्येवं समाधिर्व्याख्यातः । तमुपजीव्य शङ्कराचार्येण अपरोक्षानुभूतौ → निर्विकारतया वृत्त्या ब्रह्माकारतया पुनः । वृत्तिविस्मरणं सम्यक् समाधिर्ज्ञानसंज्ञकः ।। ( (अपरो.१२४) इत्येवं समाधिलक्षणमावेदितम् ।
आदिपुराणे जिनसेनाचार्यस्तु → यत्सम्यक् परिणामेषु चित्तस्याऽऽधानमञ्जसा । स समाधिरिति ज्ञेयः स्मृतिर्वा परमेष्ठिनाम् ।। - (आ.पु.२१/२२७) इति प्राह ।

Page #191

१६८६
विभागं अष्टाङ्गो योग इति प्रसिद्धं अनतिक्रम्य
विदुः ।। २७ ।।
• योगस्य षडष्ट - पञ्चदशाद्यङ्गानि •
=
द्वात्रिंशिका - २४/२७
अनुल्लङ्घ्य परे ध्यानफलं समाधिरिति
→ यमश्च नियमश्चैव आसनं प्राणसंयमः । प्रत्याहारो धारणा च, ध्यानं भ्रूमध्यगे हरिम् । समाधिः समताऽवस्था साष्टाङ्गो योग उच्यते ।। ← ( यो . तत्त्वो . २५) इति हठयोगप्रतिपादकाद् योगतत्त्वोपनिषद्वचनात्, → यमश्च नियमश्चैव तथैवाऽऽसनमेव च । प्राणायामस्तथा ब्रह्मन् ! प्रत्याहारस्ततः परम् ।। धारणा च तथा ध्यानं समाधिश्चाष्टमं मुने ! || ← ( जा. द. ४ / ५) इति जाबालदर्शनोपनिषद्वचनात्
यमश्च नियमश्चैव तथा चाऽऽसनमेव च । प्राणाऽऽयामस्तथा पश्चात् प्रत्याहारस्तथा परम् ।। धारणा च तथा ध्यानं समाधिश्चाऽष्टमो भवेत् ।
=
← (वरा.५/११-१२) इति वराहोपनिषद्वचनाच्च यम-नियमादिलक्षणः अष्टाङ्गो योग' इति प्रसिद्धं विभागं अनुल्लङ्घ्य परे पातञ्जला ध्यानफलं समाधिरिति विदुः । सगुणं ध्यानमेतत्स्यादणिमादिगुणप्रदम् । निर्गुणध्यानयुक्तस्य समाधिश्च ततो भवेत् ।। ← ( यो. त. १०५ ) इति योगतत्त्वोपनिषद्वचनात्समाधिर्निर्गुणध्यानफलतया तन्मते विज्ञेयः ।

अथाष्टाङ्गत्वं योगस्य स्वरूपविशेषणविधयाऽत्राऽभिमतं यदुत व्यावर्तकविशेषणविधया ? आद्ये ध्यानस्य समाधिरूपताप्रदर्शनं व्याहन्येत, अन्त्ये चान्यविधयोगप्रदर्शनमावश्यकमिति चेत् ? अत्रोच्यते 'अष्टाङ्गो योग' इति प्रकृते व्यावर्तकविशेषणविधयाऽभिमतम्, अन्यविधस्यापि योगस्य तन्त्रान्तरे प्रदर्शनात् । तथाहि - अमृतनादोपनिषदि प्रत्याहारस्तथा ध्यानं प्राणायामोऽथ धारणा । तर्कश्चैव समाधिश्च षडङ्गो योग उच्यते ।। ← ( अमृ. ६) इत्येवं षडङ्गता योगस्योक्ता । मैत्रायण्युपनिषदि तु षडङ्गयोगनिरूपणावसरे प्राणायामः प्रत्याहारो ध्यानं धारणा तर्कः समाधिः षडङ्ग इत्युच्यते योगः ← (मैत्रा.७/१८) इत्येवं क्रमः सूचितः । ध्यानबिन्दूपनिषदि योगचूडामण्युपनिषदि च → आसनं प्राणसंरोधः प्रत्याहारश्च धारणा । ध्यानं समाधिरेतानि योगाऽङ्गानि भवन्ति षट् ।। ← ( ध्या. बि. ४१, यो चूडा.२) इत्येवमन्यविधानि षडङ्गानि योगस्योक्तानि । तेजोबिन्दूपनिषदि अपरोक्षानुभूतौ च यमा हि नियमस्त्यागो मौनं देशश्च कालतः । आसनं मूलबन्धश्च देहसाम्यञ्च दृक्स्थितिः ।। प्राणसंयमनं चैव प्रत्याहारश्च धारणा । आत्मध्यानं समाधिश्च प्रोक्तान्यङ्गानि वै क्रमात् ।।
← (अपरो. १०२-३, ते.बि. १ ।१५-१६) इत्येवं पञ्चदशाङ्गानि योगस्योक्तानि । किञ्च योगस्याsष्टाङ्गत्वेऽपि क्वचित् क्रमभेदोऽपि दृश्यते । गरुडपुराणे यमश्च नियमः पार्थ ! आसनं प्राणसंयमः । प्रत्याहारस्तथा ध्यानं धारणार्जुन ! सप्तमी ।। समाधिरिति चाष्टाङ्गो योग उक्तो विमुक्तये ।। ← (ग. पु. १ ।२२९/१३) इत्येवं सीतोपनिषदि च यम-नियमाऽऽसन-प्राणायाम-प्रत्याहारध्यान-धारणा
ચોક્કસ પ્રકારના ધ્યાનને જ સમાધિ કહેવામાં યમ-નિયમાદિ અષ્ટાંગ યોગવિભાગની વ્યવસ્થા ડહોળાય છે. ધ્યાન વિશેષ જ જો સમાધિ હોય તો અષ્ટાંગ યોગ નહિ પણ સપ્તાંગ યોગવિભાગ કહેવો જોઈએ. તેથી અન્ય યોગાચાર્યો પ્રસિદ્ધ અષ્ટાંગ યોગવિભાગની વ્યવસ્થાનું ઉલ્લંઘન કર્યા વિના ધ્યાનના ફળને સમાધિ તરીકે માને છે. (૨૪/૨૭)
विशेषार्थ :- 'हुं भयुं छं, समभुं छं, वियारुं छं, या उरुं छं, चिंतन अरु छं, मनन पुरु

Page #192

• नानाविधा समाधिव्याख्या •
१६८७ समाधिभिः - (सीतो.७) इत्यादिनाऽन्यविधक्रमेणाऽपि अष्टावङ्गानि प्रस्तुतस्य योगस्योपदर्शितानीति व्यावर्तकविशेषणविधयाऽष्टाङ्गत्वोपादानं सङ्गच्छत इत्यवधेयम् । साम्प्रतमवशिष्टानि नानातन्त्रोपदर्शितानि नानाविधानि समाधिलक्षणानि दर्शयामः । तथाहि- अमृतनादोपनिषदि → यं लब्ध्वाप्यवमन्येत स समाधिः प्रकीर्तितः - (अ.नादो.१७) इत्येवं समाधिलक्षणमुक्तम् । ___ यत्तु योगतत्त्वोपनिषदि → समाधिः = समतावस्था जीवात्म-परमात्मनोः - (यो.त.१०७) इति तल्लक्षणमावेदितम् तत्तु पूर्वोक्त (द्वा.द्वा.१८/२५ भाग-४, पृ.१२५५) वृत्तिसङ्क्षययोगापेक्षया सङ्गच्छते। एतेन → अथ समाधिः । जीवात्म-परमात्मैक्याऽवस्था त्रिपुटीरहिता परमाऽऽनन्दस्वरूपा शुद्धचैतन्यात्मिका भवति 6 (शां.१ ७२) इति शाण्डिल्योपनिषद्वचनमपि व्याख्यातम् ।
त्रिशिखिब्राह्मणोपनिषदि → ध्यानस्य विस्मृतिः सम्यक् समाधिरभिधीयते - (त्रि.ब्रा.३२) इति यदुक्तं तदसम्प्रज्ञातसमाधिमधिकृत्याऽनुयोज्यम् । एतेन → ध्यानविस्मृतिः = समाधिः - (मं.ब्रा.१८) इति मण्डलब्राह्मणोपनिषद्वचनमपि व्याख्यातम् । अन्नपूर्णोपनिषदि तु →
समाहिता नित्यतृप्ता यथाभूतार्थदर्शिनी । ब्रह्मन समाधिशब्देन परा प्रज्ञोच्यते बुधैः ।। अक्षुब्धा निरहङ्कारा द्वन्द्वेष्वननुपातिनी । प्रोक्ता समाधिशब्देन मेरोः स्थिरतरा स्थितिः ।। निश्चिता विगताभीष्टा हेयोपादेयवर्जिता । ब्रह्मन् समाधिशब्देन परिपूर्णा मनोगतिः ।।
6 (अन्न.१/४८-५०) इत्येवं यानि नानानयाऽनुरोधेन समाधेर्नानालक्षणान्युक्तानि तानीहाऽनुयोज्यानि यथानयं नयविशारदैः । → ध्यातृध्याने विहाय निवातस्थितदीपवद् ध्येयैकगोचरं चित्तं समाधिर्भवति - (पै.३/२) इति पैङ्गलोपनिषदुक्तिः पूर्वोक्ता(पृ.१३७०) इहानुसन्धेया । अयमेव तन्त्रान्तरीयाऽध्यात्मोपनिषत्काराभिप्रायः । → सलिले सैन्धवं यद्वत् साम्यं भजति योगतः । तथाऽऽत्म-मनसोरैक्यं समाधिरिति कथ्यते ।। 6. (वरा.२/७५) इति वराहोपनिषद्वचनमप्यत्राऽनुस्मर्तव्यम् ।
प्रायश एतत्सर्वं चेतसिकृत्य रामगीतायां तु → सलिले सैन्धवं यद्वत्साम्यं भजति योगतः । तथात्म-मनसोरैक्यं समाधिरभिधीयते ।।
ध्यातृ-ध्याने परित्यज्य क्रमाद् ध्येयैकगोचरम् । निर्वातदीपवच्चित्तं समाधिरभिधीयते ।। विलाप्य विकृतिं कृत्स्नां प्रकृत्या स्वात्ममात्रया । निस्तरङ्गाऽब्धिवन्निष्ठा समाधिरभिधीयते ।। स्वात्मनोऽन्यमनालोक्य विकारमणुमात्रकम् । मेरुवत् सुस्थिरो बोधस्समाधिरभिधीयते ।। अविद्यावरणाऽपेतपूर्णचैतन्यनिष्ठया । स्वात्मानन्दाऽमृताऽऽस्वादस्समाधिरभिधीयते ।। दृग्द्रष्टारौ परित्यज्य दृश्य-ब्रह्मात्मना स्थितिः । निर्विकल्पा स्वसंवेद्या समाधिरभिधीयते ।। द्रष्ट-दर्शन-दृश्यानां विकाराणां विलापनात् । द्रष्ट्र-दर्शन-दृश्याऽऽप्तिस्समाधिरभिधीयते ।।
नाऽन्यत् पश्यति यत्राऽऽत्मा न शृणोति च किञ्चन । स्वस्मादन्यन्न जानाति समाधिरभिधीयते ।। (रा.गी.८।३१-३८) इत्येवं समाधिलक्षणानि दर्शितानि तान्यप्यत्र यथातन्त्रमनुयोज्यानि सर्वतन्त्रविशारदैः । છું...” આ બધા જ્ઞાનના આકાર છે. પાતંજલ દર્શનની પરિભાષા મુજબ આ બધા પ્રત્યયાકાર તરીકે ઓળખાય છે. “હું ધ્યાન કરું છું.' આ ધ્યાનાકાર છે. જ્યારે ચિત્તમાં ધ્યાન પ્રત્યયાકારે કે ધ્યાનાકારે ભાસવાના બદલે Àયાકારે જ ભાસે ત્યારે જ્ઞાનસ્વરૂપ અને ધ્યાનસ્વરૂપ રવાના થયું હોય તેવું લાગે

Page #193

१६८८
• परायां तुर्यगाभूमिकासमवतारः
द्वात्रिंशिका - २४/२७
→ सलिले सैन्धवं यद्वत् साम्यं भजति योगतः । तथात्म-मनसोरैक्यं समाधिभिधीयते ।। यदा सङ्क्षीयते प्राणो मानसं च प्रलीयते । तदा समरसत्वं यत् समाधिरभिधीयते ।। यत् समत्वं तयोरत्र जीवात्म-परमात्मनोः । समस्तनष्टसङ्कल्पः समाधिरभिधीयते ।। प्रभाशून्यं मनःशून्यं बुद्धिशून्यं निरामयम् । सर्वशून्यं निराभासं समाधिरभिधीयते ।। स्वयमुच्चलिते देहे देही नित्यसमाधिना । निश्चलं तं विजानीयात् समाधिरभिधीयते ।। ← (सो. ल. १४-१८) इति सौभाग्यलक्ष्म्युपनिषदुपवर्णितसमाधिलक्षणानि हठयोग - राजयोगाद्यनुसारेण यथातन्त्रमत्रानुयोज्यानि यथासम्भवं समाकलितस्व - परतन्त्रपरमार्थैः । न चाऽत्र पौनरुक्त्यं दोषत्वेनोद्भावनीयम्, तथाविधसंस्कारदाद्यय मन्दमतिहिताय च तदुपयोगात् । तदुक्तं यजुर्वेदीयोव्वटभाष्ये → संस्कारोज्ज्वलनार्थं हितञ्च पथ्यञ्च पुनः पुनरुपदिश्यमानं न दोषाय भवति ← (य. वे.उ.भा. १/२१) इति पूर्वं (पृ.१५३८) उपदर्शितमेव । एवमेव पूर्वमुत्तरत्र च तत्र तत्रेदमनुसन्धेयम् ।
बौद्धदर्शने तु अदुःखाऽसुखोपेक्षास्मृतिपरिशुद्धिनामकं चतुर्थं ध्यानमेव समाधिरिति प्रोच्यते । तदुक्तं दीघनिकाये मज्झिमनिकाये च महास्मृतिप्रस्थानसूत्रे कतमो च भिक्खवे सम्मासमाधि ? इध, भिक्खवे, भिक्खु विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पढमं झानं उपसंपज्ज विहरति ( 9 ) । वितक्कविचारानं वूपसमा अज्झत्तं सम्प्रसादनं चेतसो एकोदिभावं अवितक्कं अविचारं समाधिजं पीतिसुखं दुतियं झानं उपसंपज्ज विहरति ( २ ) । पीतिया च विरागा उपेक्खको च विहरति, सतो च सम्पजानो, सुखञ्च कायेन पटिसंवेदेति, यं तं अरिया आचिक्खन्ति 'उपेक्खको सतिमा सुखविहारी 'ति ततियं झानं उपसम्पज्ज विहरति (३) । सुखस्स च पहाना दुक्खस्स च पहाना पुब्बेव सोमनस्सदोमनस्सानं अत्थङ्गमा अदुक्खमसुखं उपेक्खासतिपारिसुद्धिं चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति । अयं वुच्चति, भिक्खवे, सम्मासमाधि ← ( दी. नि. २/९/४०९, म.नि. भाग१/मूलपर्यायवर्ग/१०-१३५) इति ।
•
जैनदर्शने च स्वाध्याय-वैराग्य-वैयावृत्त्याऽऽलोचनादितोऽपि चेतः स्वास्थ्यलक्षणः क्षपकश्रेण्यादिगतो वा समाधिः सम्पद्यते । वस्तुतो मोहनीयाद्युपशम-क्षयोपशम - क्षयान्यतमस्यैव तत्र नियामकत्वम् । मरुदेवाभरत-पृथिवीचन्द्राद्युदाहरणेन भावनीयमेतत् तत्त्वं मध्यस्थैः ।
विशुद्धनिजस्वरूपमात्रनिर्भासलीनतया पूर्वं ( द्वा.द्वा.२०/२७ भाग - ५, पृ.१४०१ ) संन्यासगीतासंवादेनोद्दिष्टा शुभेच्छादिसप्तविधकर्मयोगाऽन्तर्गता षड्भूमिकाचिराऽभ्यासाद् भेदस्याऽनुपलम्भनात् । यत्स्वभावैकनिष्ठत्वं सा ज्ञेया तुर्यगा गतिः । । ← ( वरा. ४ / १०, रा.गी. ७/१२ ) इति वराहोपनिषद् -रामगीताव्यावर्णितस्वरूपा सप्तमी तुर्यगानामिका कर्मयोगभूमिका, स्वरूपपराभिधाना भक्तियोगभूमिका, ब्रह्ममीमांसानुसारेण च परात्पराऽऽख्या ज्ञानयोगभूमिका परायां योगदृष्टौ प्रादुर्भवतीति स्व-परतन्त्रसमवतारनिष्णातैरवधेयम् । છે. આ અવસ્થા સમાધિ કહેવાય છે. આ પ્રમાણે યોગસૂત્રભાષ્ય ઉપર તત્ત્વવૈશારદી ટીકા કરનારા વાચસ્પતિમિશ્ર અને યોગવાર્તિકકાર વિજ્ઞાનભિક્ષુનો મત છે. મતલબ કે આમના મત મુજબ ધ્યાનવિશેષ જ સમાધિ છે. ફરક એટલો કે ધ્યાતા-ધ્યેય-ધ્યાનનું સંકલન જેમાં હોય તે ધ્યાન તરીકે ઓળખાવાય તથા જ્યારે તે જ ધ્યાનમાંથી તે સંકલન નીકળી જાય ત્યારે તે સમાધિ કહેવાય. (૨૪/૨૭)

Page #194

• परायां विदेहमुक्तताभूमिकासमवतारः • निराचारपदो ह्यस्यामतः स्यान्नाऽतिचारभाक् । चेष्टा चाऽस्याऽखिला भुक्तभोजनाऽभाववन्मता॥२८॥
निराचारेति । अस्यां दृष्टौ (हि) योगी नाऽतिचारभाक् स्यात्, तन्निबन्धनाऽभावात् ।
→ भूमिका षटकाभ्यासात्... → (महो.५/३४) इत्यादिना महोपनिषदि या तुर्यगाख्या सप्तमी ज्ञानयोगभूमिकोपदर्शिता साऽपीहाऽवतारिता द्रष्टव्या । इत्थञ्च जीवन्मुक्तिरूपा तुरीयाऽवस्थाऽत्राऽऽविर्भवति । तुर्यातीतदशा तु चतुर्दशगुणस्थानकाऽतीते निर्वाणे प्रादुर्भवतीति स्थितम् । एतेन → तुर्यावस्थोपशान्ता सा मुक्तिरेव हि केवला । समता स्वच्छता सौम्या सप्तमी भूमिका भवेत् ।। तुर्यातीता तु याऽवस्था परा निर्वाणरूपिणी । सप्तमी सा परा प्रौढा विषयो नैव जीवताम् ।।
6 (अन्न.५/८५-८६) इति अन्नपूर्णापनिषत्कारिके व्याख्याते द्रष्टव्ये, मुक्तिपदेन जीवन्मुक्तेः ग्रहणात् ।
अक्ष्युपनिषदि → विदेहमुक्तताऽत्रोक्ता सप्तमी योगभूमिका । अगम्या वचसां शान्ता सा सीमा सर्वभूमिषु ।। - (अक्ष्यु.४२) इत्येवं या सप्तमी योगभूमिकोक्ता सा मोक्षे गुणस्थानकातीतेऽनुयोज्या स्व-परसमयसिद्धान्तनिपुणैः ।
अधिकृतसमस्ताऽर्थविज्ञापनपरा वैराग्यकल्पलताकारिकासंहतिरित्थं वर्तते । → अथ कृतसमस्तदोषप्रतिकारः परिणतोरुगुरुशिक्षः । वचनक्षमाऽऽदिसिद्धेरधिगतधर्मक्षमाऽऽदिरतिः।। वचनक्रियाप्रकर्षाऽऽश्रयादसङ्गक्रियासु लब्धरसः । कर्ममलस्याऽपगमाच्छुक्लः शुक्लाऽभिजात्यश्च ।। खेदोद्वेगभ्रान्तिक्षेपोत्थानाऽन्यमुद्रुजाऽऽसङ्गैः । मुक्तश्च पृथचित्तैरष्टभिरष्टाङ्गयोगधरः ।। मद-मदन-मोह-मत्सर-रोष-विषादैरधर्षितः सततम् । तुल्याऽरण्यकुलाकुल-काञ्चनतृण-शत्रुमित्रगणः ।। दृष्टिं स्थिरां च कान्तां, प्रभां परां च प्रसारयन् धर्मे । धर्मध्यानाभिरतः, शुक्लध्यानैकतानमनाः ।। श्लिष्टं विधाय चितं, सुलीनमपि संयमे वितन्वंस्तत् । आत्मारामः शून्यं, परभावविजृम्भितं पश्यन् ।। उल्लसितसहजवीर्यः, परिशुद्धसमाधिदृष्टपरमार्थः । जीवन्मुक्तः शर्माऽनुबभूव भवातिगं किंचित् ।।
6 (वै.क.स्त.२/२६५-२७१) इत्यवधेयं सिंहावलोकनन्यायेन धारणाकुशलैः ।
अत्र च प्राप्तं प्राप्तव्यमेतेन ज्ञातं कृत्यमतः परं स्पष्टं, असङ्गसाक्षिभावाऽऽलम्बनेनोचितकार्य स्वभावतोऽत्र प्रवर्तते निरतिचारमित्यनुपदमेव वक्ष्यते ।।२४/२७।।
प्रभातोऽस्या विशेषान्तरमाह- "निराचारे'ति । तन्निबन्धनाऽभावात् = अतिचारनिमित्तभूतसज्वलनकषायविरहात् । यद्यपि क्षपकश्रेण्यामष्टमादिगुणस्थानकत्रितये सज्वलनकषायाः सन्ति तथापि तेषां तदाऽपुनर्भावेनाऽत्यन्तं क्षीयमाणत्वेन तथाविध-स्वकार्यकरणसामर्थ्य नास्त्येव । प्रबलतमविपक्षाऽन्तर्गतस्य ह्यविकलनिजस्वरूपमेव दुर्लभं, प्रागेव कार्यकरणम्। न खलु दन्दह्यमानदावानलाऽन्तर्गतं ज्वलद् बीजं
- राष्टिभा निरायारपE - ગાથાર્થ -પરા દૃષ્ટિમાં અતિચાર લાગતા નથી. માટે નિરાચારપદ કહેવાય છે. ભોજનથી તૃપ્ત માણસને જેમ ભોજન ક્રિયા નથી હોતી તેમ પરાદષ્ટિવાળા યોગીની તમામ ચેષ્ટા મનાયેલી છે.(૨૪/૨૮).
ટીકાર્ય :- પરાષ્ટિમાં રહેલા યોગી અતિચાર-દોષ લગાડતા નથી. કારણ કે અતિચારનું કારણ સંજ્વલન કષાય તેમની પાસે હોતા નથી. કારણ વિના કાર્ય ક્યાંથી થાય ? માટે પરાષ્ટિવાળા યોગી

Page #195

१६९०
• परायाः कालमान-गुणस्थानकादिविमर्शः . द्वात्रिंशिका-२४/२८ ___अतो निराचारपदः प्रतिक्रमणाद्यभावात् । चेष्टा चास्य = एतदृष्टिमतः अखिला भुक्तभोजनाऽभाववन्मता आचारजेयकर्माऽभावात् तस्य भुक्तप्रायत्वात्सिद्धत्वेन तदिच्छाविघटनात् ।।२८।। त्रिचतुरक्षणावस्थितमुप्तमप्यकुरायोपकल्पते । किञ्च, परा दृष्टिस्त्वष्टमगुणस्थानाच्चतुर्दशगुणस्थानपर्यन्तं वर्तते । अत एवोत्कर्षतो देशोनपूर्वकोटिं यावत् पराऽवस्थितिः सम्मता । अष्टमादिगुणस्थानकत्रितयसमुदितोऽपि कालस्त्वन्तर्मुहूर्त्तमात्रमानः । अतोऽतिस्वल्पकालाऽवस्थायित्वादष्टमादिगुणस्थानकत्रयकालीनसज्वलनकषायाणामत्र गणनैव न कृता शास्त्रकृद्भिरिति प्रतिभाति । तथा क्षीणमोहादिषु तु सर्वथा सर्वकषायविरहान्नैवाऽतिचारसम्भवः । अत एव परायां योगी निराचारपदः प्रोक्तः, प्रतिक्रमणाद्यभावात् = अतिचारशोधकप्रायश्चित्तस्थानीयाऽवश्यकरणीय-प्रतिक्रमणादिस्वरूपाऽऽचाराऽऽवश्यकताविरहात् । तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये → निराचारपदो ह्यस्यामतिचारविवर्जितः। आरूढाऽऽरोहणाऽभाववत् त्वस्य चेष्टितम् ।। - (यो.दृ.स.१७९) इति । एतदृष्टिमतः = परायामवस्थितस्य योगिनः चेष्टा च अखिला गमनाऽऽगमन-भाषणादिलक्षणा भुक्तभोजनाऽभाववत् = भोजनतृप्तस्य भोजनान्तराऽऽवश्यकत्वाऽभाववत् मता = योगिसम्मता, आचारजेयकर्माऽभावात् = सद्धर्माचारपालननिवर्तनीयकर्मविरहात्, तस्य = आचारजेयकर्मणः कर्मत्वावच्छिन्नस्य वा भुक्तप्रायत्वात् = क्षीणप्रायत्वात् ।
यद्यपि परायामवस्थितस्य योगिनः क्षपकश्रेणिकाले घात्यघातिकर्माणि सन्त्येव तथापि 'क्षीयमाणं क्षीणमिति न्यायेन घातिकर्माणि तस्य क्षीणान्यवसेयानि । अघातिकर्मणां तु केवलज्ञानोत्तरमपि सत्त्वं तथापि केवलानां तेषामतिचाराऽनापादकतया प्रतिक्षणमपुनर्भावतो भुज्यमानतया दग्धरज्जुसमतया च तेषामपि भुक्तप्रायत्वोक्तिः प्रकृते सङ्गतैव । एतेन → यो सीलवा पञवा भावितत्तो, समाहितो झानरतो सतीमा। सब्बस्स सोका विगता पहीना, खीणासवो अन्तिमदेहधारी।। (सं.नि.१।१।९५पृ.६४) इति संयुत्तनिकाये अनाथपिण्डिकवर्गे नन्दनसूत्रमपि व्याख्यातम् । कर्मणः सिद्धत्वेन = मातत्वेन तदिच्छाविघटनात् = कर्मनिवर्तनगोचराऽभिलाषनिवृत्तेः, सितं = बद्धं सद् ध्मातमिति सिद्धं, तस्य भावः तत्त्वं तेन = सिद्धत्वेनेति व्युत्पत्तेः । प्रकृते → सकुणो यथा पंसुकुन्थितो विधुनं पातयति सितं रजं । एवं भिक्खु पधानवा सतिमा विधुनं पातयति सितं रजं ।। - (सं.नि.१।१।९।१।२२१ पृ.२२८) इति संयुत्तनिकाये वनसंयुक्ते विवेकसूत्रमपि यथागमं भावनीयम् ।
___ यद्वा सिद्धत्वेन = सिद्धयोगत्वेन = निष्पन्नयोगत्वेन परायामवस्थितस्य योगिनः तदिच्छाविघटनात् નિરાચારપદ કહેવાય છે. કેમ કે તેમને પ્રતિક્રમણ વગેરે કરવાના નથી હોતા. જેમ ભોજનથી તૃપ્ત થયેલ માણસને ફરીથી જમવાની જરૂર નથી હોતી તેમ પરાષ્ટિવાળા યોગીની તમામ ચેષ્ટા અનાવશ્યક મનાયેલી છે. અર્થાત તેમને જ્ઞાનાચાર-દર્શનાચાર વગેરે પાળવાની આવશ્યક્તા નથી હોતી. કેમ કે જ્ઞાનાચાર વગેરેથી જીતવા યોગ્ય કર્મ તેમની પાસે હોતા નથી. પંચાચારપાલનથી જીતી શકાય તેવા કર્મો તો तेमा भोट मागे मोगवी सीधेद/२वान। ३८ डोय छे. जांधेद भणी गया होवाथ. (= सिद्धत्वेन) तेने दू२ ४२वानी २७ तेमने होती नथी. अथवा योगसिद्ध होवाना दीधे (= सिद्धत्वेन) भने टाववानी अभिलाषा २वाना थयेटी होय छे. (२४/२८) १. मुद्रितप्रतौ .....क्रमाद्य...' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #196

• સમતાસુમિરો” •
१६९१ कथं तर्हि भिक्षाटनाद्याचारोऽत्रेत्यत आह - रत्नशिक्षादृगन्या हि तन्नियोजनदृग्यथा । फलभेदात्तथाऽऽचारक्रियाऽप्यस्य विभिद्यते ।।२९।। = विद्यमानकर्मजयाऽभिलाषविरहात्, → 'मोक्षे भवे च सर्वत्र निस्पृहोऽयं सदाशयः । प्रकृत्यभ्यासयोगेन તથા શુર્નિયોતિ: TI’ ૯ () તિ પૂર્વો(પૃ.૨૮૬,૧૩૨૬,૧૪૪૩) વવનાત્ / તદુ¢ વૈરાન્યતામાં अपि → अनेकयत्नैर्विषयाभिलाषोद्भवं सुखं यल्लभते सरागः । समाधिशाली तदनन्तकोटिगुणं स्वभावाल्लभते प्रशान्तः ।। सुरासुराणां मिलितानि यानि सुखानि भूयो गुणकारभाञ्जि । समाधिभाजां समतासुखस्य तान्येकभागेऽपि न संपतन्ति ।। नूनं परोक्षं सुरसद्मसौख्यं मोक्षस्य चाऽत्यन्तपरोक्षमेव । प्रत्यक्षमेकं समतासुखं तु समाधिसिद्धाऽनुभवोदयानाम् ।।
૯ (વૈ.વ.7. 9રરૂ9,૨૩૪,૨૩૧) તિ | યોજાશાત્રે શ્રીદેવસૂરિમિર સિદ્ધયો શા मोक्षोऽस्तु माऽस्तु यदि वा परमानन्दस्तु वेद्यते स खलु । यस्मिन्निखिलसुखानि प्रतिभासन्ते न किન્વિવિ || ૯ (વી.શા.૧૨/) સ્થમાવેટ્રિતિ પૂર્વમુમેવ(પૃ.9૪૪૪) રૂત્તિ તસ્ય ઋનિવર્તનચ્છનિવર્તનમુપાદ્યત પ્રતિ કિ. ર૪/૨૮ાા
ननु परायामवस्थितस्य निराचारपदत्वमभ्युपगम्येत कथं तर्हि भिक्षाटनाद्याचारः अत्र परायां सम्भवेत् ? न च भोजनविरहेण भिक्षाटनादेरत्राऽसिद्धत्वमाशङ्कनीयम्, केवलिनामपि कवलाहारस्य केवलिभुक्तिद्वात्रिंशिकायां वक्ष्यमाणत्वात्(द्वा.द्वा.३०,भाग-७) । प्रत्युपेक्षणादिकाऽपि वस्त्र-पात्रादेः केवलिनामागमे श्रूयते ।
વિશેષાર્થ:- પરાષ્ટિમાં રહેલા યોગી પુરુષો ૮ થી ૧૪ ગુણસ્થાનકમાં રહેલા હોવાથી પ્રતિક્રમણાદિની આવશ્યકતા રહેતી નથી. કારણ કે ચારિત્રમાં અતિચાર લગાડનારા સંજ્વલન કષાયનો ઉદય જ તેમને નથી હોતો. જો કે ૮ થી ૧૦ ગુણઠાણા સુધી સંજ્વલન કષાયનો ઉદય હોય છે. પરંતુ તેનો નાશ કરવાની પ્રક્રિયા અત્યંત ઝડપથી ચાલી રહેલી હોવાથી તેઓ પોતાનું કાર્ય વિશેષ રીતે કરવા સમર્થ નથી હોતા. તથા દેશોન પૂર્વક્રોડ વર્ષ સુધી ટકી શકનારી આઠમી દૃષ્ટિમાં ૮ થી ૧૦ ગુણઠાણાનો સમય કેવલ અંતર્મુહૂર્ત જ હોવાથી તેની કોઈ ગણતરી અહીં કરવામાં આવી નથી. અતિચાર જ ન લાગે તો પ્રતિક્રમણાદિ કરવાની જરૂર શી? આમ આઠમી દૃષ્ટિમાં આચારની આવશ્યકતા ન હોવાથી નિરાચારપદ તરીકે આઠમી દૃષ્ટિવાળા યોગીઓ ઓળખાય છે. બાકીની વાત ટીકાર્યમાં સ્પષ્ટ કરેલ છે. (૨૪/૨૮)
જો આઠમી દૃષ્ટિમાં રહેલા યોગીઓને પંચાચારપાલનની આવશ્યકતા ન હોવાથી તેઓ નિરાચારપદ કહેવાતા હોય તો ભિક્ષાટન વગેરે આચાર અહીં કેમ જોવા મળે છે ? આવી શંકાનું સમાધાન કરવા માટે ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે –
હ સમાન આચારમાં પણ ફળભેદથી ભેદ છે ગાથાર્થ :- જેમ રત્નોનો અભ્યાસ કરનાર માણસની દૃષ્ટિ કરતાં રત્નોની પરીક્ષામાં નિપુણ વ્યક્તિની રત્નોના વેપારમાં દષ્ટિ જુદી જ હોય છે તેમ આઠમી દષ્ટિવાળા યોગીની ભિક્ષાટનાદિ ક્રિયા પણ ફલભેદથી ભિન્ન પ્રકારની જ હોય છે. (૨૪/૨૯)
૨. દસ્તાવ “રત્ન
' ત્યશુદ્ધ: પાઠ: |

Page #197

• रत्नशिक्षादृगुदाहरणपरामर्शः
द्वात्रिंशिका - २४/२९ रत्नेति' । रत्नशिक्षादृशोऽन्या ( = रत्नशिक्षादृगन्या) हि यथा शिक्षितस्य सतः तन्नियोजनदृक्, तथाऽऽचारक्रियाऽप्यस्य भिक्षाटनादिलक्षणा फलभेदाद्विभिद्यते । पूर्वं हि साम्परायिककर्मक्षयः फलं, इदानीं तु भवोपग्राहिकर्मक्षय इति ।। २९ ।।
तदुक्तं ओघनिर्युक्तौ पाणेहि उ संसत्ता पडिलेहा होइ केवलीणं तु ← (ओ.नि. २५८) इति । अतः शङ्कातो ग्रन्थकृद् आह- 'रत्ने 'ति । इयं कारिका अध्यात्मसारेऽपि योगाधिकारे (अ.सा.१५/ १२) वर्तते ।
१६९२
=
यथा रत्नशिक्षादृशः सकाशात् शिक्षितस्य सतः तस्यैव तन्नियोजनदृक् = रत्नवाणिज्ये दृग् अन्या हि = एव भवति, फलभेदात् जात्याऽजात्य-सत्याऽसत्यरत्नपरीक्षण-शिक्षणप्रभृतिफलतो यथेच्छव्यापार-धनलाभवृद्ध्यादिलक्षणफलभेदात् तथा = तेनैव प्रकारेण अस्य = परायामवस्थितस्य योगिनो भिक्षाटनादिलक्षणा आचारक्रिया अपि पूर्वकालीनभिक्षाटनादिक्रियातः फलभेदात् विभिद्यते । पूर्वं = परादृष्टिलाभकालात् प्राक् साम्परायिककर्मक्षयः काषायिककर्माऽपराभिधानघातिकर्मक्षयः फलं भिक्षाटनादिफलं इदानीं परायां तु भवोपग्राहिकर्मक्षयः = अघातिकर्मक्षयः तत्फलमिति भेदः । पूर्वं तु पुण्यानुबन्धिपुण्यं बध्यतेऽपि, इह तु न तथाकर्मबन्धः । विशुद्धभावनाज्ञानयुक्तत्वात् सर्वज्ञत्वाद्वा नाऽयं क्रियां कुर्वन्नपि लिप्यते कर्मणा । तदुक्तं कृष्णगीतायां भावनाज्ञानयुक्ताऽऽत्मा क्रियासु नैव लिप्यते । आसक्तो निष्क्रियः सोऽपि लिप्यते कर्मपुद्गलैः ।। ← (कृ.गी. ८८), शुद्धात्मनि रमन्ते ते क्रियावन्तोऽपि निष्क्रियाः ← (कृ.गी. ९६ ) इति । तदुक्तं अध्यात्मगीतायामपि
आत्मशुद्धोपयोगेन साक्षीभूतो मनस्यपि । अक्रियः सर्वकर्ताऽपि मुक्तः स बन्धनेष्वपि ।। कुर्वन् हि सर्वकर्माणि ब्रह्मजीवनजीवकः । कर्मणा बध्यते नैव साक्षिवद् वर्तको भुवि ।। ← (अध्या.गी.७८,३३) इति । अयत्नोपनतेष्वक्षि दृग्द्रव्येषु यथा पुनः । नीरागमेव पतति तद्वत्कार्येषु धीरधीः ।। ← ( रा.गी. ६।४७ ) इति रामगीतावचनं कर्मण्यकर्म यः पश्येदकर्मणि चकर्म यः । स बुद्धिमान् मनुष्येषु स युक्तः कृत्स्नकर्मकृत् ।। ← (भ.गी. ४ / १८, सं.गी. ९/४५) इति भगवद्गीता - संन्यासगीतावचनं क्रियायामक्रियाज्ञानमक्रियायां क्रियामतिः । यस्य स्यात् सहि
=
=
•
ટીકાર્થ :- જેમ રત્નોનો અભ્યાસ કરનાર વ્યક્તિની દૃષ્ટિ કરતાં રત્નોની પરીક્ષામાં નિપુણ થયા પછી તે જ વ્યક્તિની રત્નના વેપારમાં દિષ્ટ જુદા જ પ્રકારની હોય છે. કારણ કે રત્નોનો અભ્યાસ કરતી વખતે જે દિષ્ટ હોય છે તેનું ફળ ‘રત્નો સાચા છે કે ખોટા ?' તેની જાણકારી હોય છે જ્યારે તે જ વ્યક્તિ રત્નોનો વેપાર કરે તે સમયે જે નજર હોય છે તેનું ફળ ‘વેપારમાં નફો કઈ રીતે વધારે થાય ?' તે તરફ જાગૃતિ હોય છે. તેમ આઠમી દૃષ્ટિવાળા યોગીની ભિક્ષાટનાદિ ક્રિયા પણ પૂર્વની (આઠમી ષ્ટિને ન પામેલી દશામાં થતી) ભિક્ષાટનાદિ ક્રિયા કરતાં જુદા જ પ્રકારની હોય છે. કારણ કે પહેલાં સાંપરાયિક કર્મ-કષાયાદિ ધાતિકર્મનો ક્ષય કરવો તે ભિક્ષાટનાદિ ક્રિયાનું ફળ હતું. જ્યારે આઠમી ષ્ટિમાં થતી ભિક્ષાટનાદિ ક્રિયાનું ફળ ભવોપગ્રાહી અઘાતિ કર્મની નિર્જરા છે. આમ ફળભેદ હોવાથી તે બન્ને ક્રિયા બાહ્ય દૃષ્ટિએ સમાન દેખાવા છતાં પરમાર્થથી જુદી જ છે - એવું સિદ્ધ થાય છે. (૨૪/૨૯) १. हस्तादर्शे 'रत्नेति' इति पदं नास्ति ।

Page #198

• कर्ताऽपि न कर्ता •
१६९३
कृतकृत्यो यथा रत्ननियोगाद्रत्नविद् भवेत् । तथाऽयं धर्मसंन्यासविनियोगान्महामुनिः । । ३० ।।
=
कृतकृत्य इति । यथा ( रत्ननियोगात् = ) रत्नस्य नियोगात् ' शुद्धदृष्ट्या यथेच्छं व्यापाराद् 'रत्नविद् = रत्नवाणिज्यकारी कृतकृत्यो भवेत् । तथा अयं = अधिकृतदृष्टिस्थो धर्मसंन्यासविनियोगात् द्वितीयाऽपूर्वकरणे महामुनिः कृतकृत्यो भवति ।। ३० ।।
मर्त्योऽस्मिँल्लोके मुक्तोऽखिलार्थकृत् ।। ← (ग.गी. ३/२४) इति गणेशगीतावचनं
कर्ताऽपि नैव
,
कर्ताऽहं भोक्ताऽपि नैव भोगभाक् । अन्यतोऽहं प्रभिन्नोऽस्मि, स्वात्मनि स्वात्मता हि वै ।। ← ( आ. द.गी. ८८) इति आत्मदर्शनगीतावचनमपि चैतदर्थानुपात्येव द्रष्टव्यम् । कर्ता बहिरकर्ताऽन्तः ← (यो.वा.) इति योगवाशिष्ठवचनमप्यत्र युज्यते ।
वस्तुतस्तु सकलाऽभिलाषशून्यत्वेन मुक्तकल्पत्वान्नाऽस्याऽनुष्ठानाऽऽवश्यकतेत्यवधेयम् । नयान्तराभिप्रायेण त्वयं मुक्त एव । तदुक्तं रामगीतायां समाधिमथ कर्माणि मा करोतु करोतु वा । हृदयेनात्सर्वे मुक्त एवोत्तमाऽऽशयः ।। ← (रा.गी. ६/४०) इति भावनीयम् । तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये → रत्नादिशिक्षादृग्भ्योऽन्या यथा दृक् तन्नियोजने । तथाऽऽचारक्रियाप्यस्य सैवाऽन्या फलभेदतः ।। ← ( यो दृ. स. १८० ) इति । । २४ / २९ ।।
=
परागतस्य कृतकृत्यत्वं रत्नविदुदाहरणेन समर्थयति- ' कृते 'ति । रत्नस्य शुद्धदृष्ट्या = शुल्कादिपरिशुद्धाऽऽयदृष्ट्या यथेच्छं स्वेच्छाऽनुसारेण व्यापारात् विक्रयात् क्रयाद् वा रत्नवाणिज्यकारी लब्धेष्टलाभो भवेत् तथा अधिकृतदृष्टिस्थः परागतो धर्मसंन्यासविनियोगात् = क्षायोपशमिकक्षान्त्यादिधर्मसंन्यासप्रयोगात् सकाशात् द्वितीयाऽपूर्वकरणे श्रेणिवर्तिनि महामुनिः कृतकृत्यः
कृतकृत्यः
=
=
=
વિશેષાર્થ :- જેમ કોઈ પુરુષ રત્ન કોને કહેવાય ? રત્નના પ્રકાર કેટલા હોય ? તેના લક્ષણ શું? તેની પરીક્ષા શું ? તેનું મૂલ્ય શું હોય ? શ્રેષ્ઠ રત્ન કોને કહેવાય ? સાચા અને ખોટા રત્નની ભેદરેખા શું ? આ બધી બાબતોનો અભ્યાસ કરે ત્યારે તેની જે દૃષ્ટિ હોય છે તે દૃષ્ટિ કરતાં રત્નપરીક્ષા વગેરેમાં નિષ્ણાત થયા બાદ તે જ વ્યક્તિની રત્નનો વેપાર કરતી વખતે દૃષ્ટિ બદલાઈ જાય છે. વેપાર કરતી વખતે ‘કઈ રીતે વધુ માલ વેચાય ? કઈ રીતે નફો વધારે મળે ?' આવા પ્રકારની દૃષ્ટિ હોય છે. જેમ નજ૨-નજરમાં ફરક હોય छे. तेमडिया-डियामां पए। इ२५ होय छे. जाडीनी विगत टीडार्थमां स्पष्ट छे. (२४ / २८)
=
* ધર્મસંન્યાસ વિનિયોગથી મહાત્મા તાર્થ “
गाथार्थ ::- રત્નના વેપારથી જેમ રત્નનો જાણકાર કૃતકૃત્ય થાય છે તેમ ધર્મસંન્યાસના વિનિયોગથી महामुनि कृतङ्कृत्य थाय छे. (२४/३०)
ટીકાર્થ :- જેમ શુદ્ધ દૃષ્ટિથી સ્વેચ્છા મુજબ રત્નનો વેપાર કરવાથી રત્નવેત્તા રત્નવેપા૨ી કૃતાર્થ થાય છે તેમ પ્રસ્તુત આઠમી પરા નામની યોગદૃષ્ટિમાં રહેલા યોગી બીજા અપૂર્વકરણમાં ગુણસ્થાનકે ધર્મસંન્યાસનો વિનિયોગ प्रयोग ४२वाथी डृतार्थ थाय छे. (२४/३०)
આઠમા
-

१. हस्तादर्शे 'विनियोगात्' इति पाठः । स चार्थतः शुद्धः । २ मुद्रितप्रतौ 'यथेच्छव्यापा...' इति पाठः । ३. मुद्रितप्रतौ पाराद्वणिग्' इति पाठः । परं मूलानुसारेणात्र '...पाराद् रत्नविद्'
'...पाराद्विणिग्...' इत्यशुद्धः पाठः । हस्तादर्शे च इति पाठः शुद्धः प्रतिभातीति कृत्वाऽत्र गृहीतः ।

Page #199

१६९४
• परमसमाधियोगस्थापनम् • द्वात्रिंशिका-२४/३१ केवलश्रियमासाद्य सर्वलब्धिफलाऽन्विताम् । परं परार्थं सम्पाद्य ततो योगाऽन्तमश्नुते ॥३१॥
केवलेति । केवलश्रियं = केवलज्ञानलक्ष्मी आसाद्य = प्राप्य सर्वलब्धिफलाऽन्वितां सर्वोत्सुक्यनिवृत्त्या निष्ठितकार्यो भवति । तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये → तन्नियोगाद् महात्मेह कृतकृत्यो यथा भवेत् । तथाऽयं धर्मसंन्यासविनियोगान्महामुनिः ।। (यो.दृ.स.१८१) इति । यथोक्तं वैराग्यकल्पलतायां अपि → वणिग् यथा रत्नपरीक्षाया द्राक् परीक्ष्य रत्नं लभते प्रमोदम् । ज्ञानी तथाऽवाप्नोति समाधिशुद्ध्या ब्रह्मानुभूयोपशमैकराज्यम् ।। - (वै.क.ल.१/२३६) इति । यथोक्तं अध्यात्मसारे अपि →
रत्नशिक्षादृगन्या हि तन्नियोजनदृग् यथा । फलभेदात्तथाऽऽचारक्रियाऽप्यस्य विभिद्यते ।। ध्यानार्था हि क्रिया सेयं प्रत्याहृत्य निजं मनः । प्रारब्धजन्मसङ्कल्पादात्मज्ञानाय कल्पते ।।
6 (अ.सा.१५/१२-१३) इति । अत्र च परिणमति गाढमप्रमादभावः, स्थिरीभवति समाधिरत्नं, रूक्षीभवति कर्मबन्धजनककषायस्नेहहासातिशयेनाऽन्तर्यामी, विचटन्ति सूक्ष्मकर्मपरमाणवः, व्यावर्तते चिन्तादिः, संन्तिष्ठते विशुद्धध्यानोत्तरः समाधिविशेषः, दृढीभवति योगरत्न, जायते महासामायिकं, प्रवर्तते अपूर्वकरणं, उल्लसति क्षपकश्रेणी, विजृम्भते आत्मवीर्यविशेषः, निहन्यते कर्मजालशक्तिः, विवर्धते शुक्लध्यानाऽनलः, दन्दह्यते मोहेन्धनं, प्राप्यन्ते विशुद्धलब्धयः, प्रकटीभवति योगमाहात्म्यं, विशुध्यति आत्मा, स विमोच्यते सर्वथा घनघातिबन्धनेभ्यः, स्थाप्यते च क्षेत्रज्ञः परमसमाधियोगे । यदपि संन्यासोपनिषदि → ग्राह्य-ग्राहकसम्बन्धे क्षीणे शान्तिरुदेत्यलम् । स्थितिमभ्यागता शान्तिः मोक्षनाम्नाऽभिधीयते ।। भ्रष्टबीजोपमा भूयो जन्माऽङ्कुरविवर्जिता । हृदि जीवद्विमुक्तानां शुद्धा भवति वासना ।।
(सं.उप.१/४२-३) इत्युक्तं तदपि पराख्यां दृष्टिमधिकृत्य लब्धाधिकारमवसेयम् । यदपि नारदपरिव्राजकोपनिषदि → आत्मानमन्विच्छेद्यथाजातरूपधरो निर्द्वन्द्वो निष्परिग्रहस्तत्त्वब्रह्ममार्गे सम्यक् सम्पन्नः शुद्धमानसः प्राणसन्धारणार्थं यथोक्तकाले करपात्रेणाऽन्येन वा याचिताऽऽहारमाहरन् लाभालाभे समो भूत्वा निर्ममः शुक्लध्यानपरायणाऽध्यात्मनिष्ठः शुभाशुभकर्मनिर्मूलनपरः संन्यस्य पूर्णानन्दैकबोधस्तद् ब्रह्माहमस्मीति ब्रह्मप्रणवमनुस्मरन्ध्रमरकीटन्यायेन शरीरत्रयमुत्सृज्य संन्यासेनैव देहत्यागं करोति स कृतकृत्यो भवति सं(ना.परि.३ १८६) इत्युक्तं तदपि परमार्थत इहाऽनुयोज्यं यथातन्त्रम् ।।२४/३०।।
तत्र किं भवति? इत्याह- 'केवले'ति । केवलज्ञानञ्चाऽत्रैकाऽसहायाऽसाधारणाऽनन्ताऽशेषचिल्लक्षणमवसेयम् । तदुक्तं श्रीहरिभद्रसूरिभिः ज्ञानपञ्चकविवरणप्रकरणे → केवलमिगमसहायं असाहारणमशंतमप्परिसेसं च । केवलसद्दस्स इमे अत्था छच्चेव नायव्वा ।। - (ज्ञा.पं.वि.११) इति ।
यथाभव्यं = श्रोतृयोग्यताऽनुसारेण, तदुक्तं बृहत्कल्पभाष्ये → जह सूरस्स पभावं दटुं वरकमलपोंडरीयाइं । बुझंति उदयकाले तत्थ उ कुमुदा न बुझंति ।। एवं भवसिद्धीया जिणवरसूरस्सुतिप्पभावेणं । बुझंति भवियकमला अभवियकुमुदा न बुझंति ।।
ગાથાર્થ - સર્વ લબ્ધિઓના ફળ સહિત કેવલજ્ઞાનસ્વરૂપ લક્ષ્મીને પ્રાપ્ત કરીને શ્રેષ્ઠ પરાર્થનું સંપાદન रीने योगा योगना मंतने पामे छे. (२४/३१)
ટીકાર્ય - તમામ ઉત્સુકતા નિવૃત્ત થવાથી સર્વ લબ્ધિઓના ફળ આઠમી દૃષ્ટિમાં પ્રગટે છે. તેના પ્રત્યે ઉદાસીન રહીને આત્મરમણતામાં લીન બનેલા પરાષ્ટિવર્તી યોગી કેવલજ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરે છે. પછી

Page #200

स्वयोग्यतानुसारेण परत आध्यात्मिकलाभः •
१६९५ परं परार्थं यथाभव्यं सम्यक्त्वादिलक्षणं सम्पाद्य ततो योगाऽन्तं = योगपर्यन्तं अश्नुते = प्राप्नोति ।। ३१ ।। तत्राऽयोगाद्योगमुख्याद् भवोपग्राहिकर्मणाम् । क्षयं कृत्वा 'प्रयात्युच्चैः परमानन्दमन्दिरम् ।। ३२ ।।
← (बृ.क.भा.११३६-३७ ) इति । 'जिणवरसूरस्तुतिप्पभावेणं = जिनवरसूर्यश्रुतिप्रभावेन' । शिष्टं स्पष्टम् । तदुक्तं सिद्धसेनदिवाकरसूरिभिरपि द्वात्रिंशिकाप्रकरणे सद्धर्मबीजवपनाऽनघकौशलस्य यल्लोकबान्धव ! तवापि खिलान्यभूवन् । तन्नाद्भुतं खगकुलेष्विह तामसेषु सूर्यांशवो मधुकरीचरणावदाताः ।। ← ( द्वा. द्वा. २/१३ ) इति । अभव्यादीनां स्वभावादिकमेवात्राऽपराध्यति । इदमेवाभिप्रेत्य भावप्राभृते ण मुयइ पयडि अभब्बो सुट्टु वि आयण्णिऊण जिणधम्मं । गुड-दुद्धं पि पिबंता ण पण्णया णिव्विसा होंति ।। मिच्छत्तछण्णदिट्ठी दुद्धीए दुम्मएहिं दोसेहिं । धम्मं जिणपण्णत्तं अभव्वजीवो ण रोचेदि ।।
← (भा.प्रा. १३८-१३९) इत्युक्तम् । तदुक्तं विशेषावश्यकभाष्ये अपि
जं बोह-मउलणाइं सूरकरामरिसओ समाणाओ । कमल - कुमुयाण तो तं साभव्वं तस्स तेसिं च ।। जह वोलूगाईणं पगासधम्मा वि सो सदोसेणं । उइओ वि तमोरूवो एवमभव्वाण जिणसूरो ।। ← (वि.आ.भा. ११०६-७ ) इति । सम्यक्त्वादिलक्षणं परं द्रव्योपकारापेक्षयोत्कृष्टं परार्थं सम्पाद्य । अनेन तस्य परमबन्धुता द्योतिता, यथोक्तं सम्यक्त्वप्रकरणे चन्द्रप्रभसूरिभिः भवगिहमज्झम्मि पमायजलणजलियंमि मोहनिद्दाए । उट्ठवइ जो सुयंतं सो तस्स जणो परमबन्धू ।। ← ( स. प्र. ९८ ) इति । ततः = यथोचितं भव्यसार्थाऽनुग्रहसम्पादनोत्तरकालं विधत्ते कश्चित् केवलिसमुद्घातं, समानयति कर्मशेषं, सम्पादयति योगनिरोधं, पश्चात् योगपर्यन्तं शैलेश्याख्यं प्राप्नोति । प्रकृते → द्वितीयाऽपूर्वकरणे मुख्योऽयमुपजायते । केवल श्रीस्ततश्चाऽस्य निःसपत्ना सदोदया ।। स्थितः शीतांशुवज्जीवः प्रकृत्या भावशुद्धया । चन्द्रिकावच्च विज्ञानं तदावरणमभ्रवत् ।। घातिकर्माभ्रकल्पं तदुक्तयोगाऽनिलाऽऽहतेः । यदाऽपैति तदा श्रीमान् जायते ज्ञानकेवली ।। क्षीणदोषोऽथ सर्वज्ञः सर्वलब्धिफलान्वितः । परं परार्थं सम्पाद्य ततो योगान्तमश्नुते ।। ← (यो. दृ.स. १८२-१८५) इति योगदृष्टिसमुच्चयकारिका अनुसन्धेयाः । अयं धर्मसंन्यासः । शिष्टं स्पष्टम् । यथोक्तं कृष्णगीतायां अपि ज्ञानात्मा कृतकृत्योऽपि प्रारब्धकर्मयोगतः । सर्वकर्माणि कुर्वन् सन् परमार्थाय जीवति ।। ← (कृ.गी. १४८) इति । । २४ / ३१ ।।
=
अस्या मुख्यं फलमाह- 'तत्रे 'ति । स्पष्ट एव टीकार्थः । नवरं अव्यापारात् = योगनिरोधात् ભવ્ય જીવોને તેમની યોગ્યતા મુજબ દેશના દ્વારા સમકિત-દેશવિરતિ-સર્વવિરતિ વગેરે પમાડવા દ્વારા શ્રેષ્ઠ કોટિનો પરાર્થ તેઓ સાધે છે. ત્યાર બાદ તે યોગના છેડાને પ્રાપ્ત કરે છે. (૨૪/૩૧)
વિશેષાર્થ :- ઉત્કૃષ્ટ કોટિનો જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્ય, ઉદાસીનભાવ, કુતૂહલ-ઉત્સુકતાનો અભાવ વગેરેથી સર્વ લબ્ધિઓ આઠમી દૃષ્ટિમાં પ્રગટેછે. તેના પ્રત્યે પણ ઉદાસીન રહેવાથી, શુદ્ધ આત્મદ્રવ્યમાં દષ્ટિને અસંગભાવે સ્થાપિત કરવાથી ક્ષપકશ્રેણિમાં આગળ વધતાં-વધતાં આઠમી ષ્ટિમાં રહેલા યોગીઓ કેવલજ્ઞાન પામેછે. પછી પોતાના પુણ્ય મુજબ અને સામેના જીવોની પાત્રતા મુજબ શ્રેષ્ઠ કોટિનો ઉપકાર કરીને યોગનોછેડો – શૈલેશીકરણ પ્રાપ્ત કરેછે. (૨૪/૩૧) ગાથાર્થ :- શૈલેશી દશામાં સર્વયોગપ્રધાન અયોગ નામના યોગથી ભવોપગ્રાહી કર્મનો ક્ષય કરીને ઉપર પરમાનંદના સ્થાનસ્વરૂપ મોક્ષમાં પહોંચે છે. (૨૪/૩૨)
•
१. हस्तादर्शे ' प्रसात्यु ....' इत्यशुद्धः पाठः ।

=

Page #201

१६९६
• तन्त्रान्तरेऽपि मक्तेः पनरागमनाऽभावः . द्वात्रिंशिका-२४/३२ तत्रेति । तत्र = योगाऽन्ते शैलेश्यवस्थायां अयोगाद् = अव्यापारात् योगमुख्यात् भवोपग्राहिणां कर्मणां (=भवोपग्राहिकर्मणां) क्षयं कृत्वा उच्चैः = लोकान्ते परमानन्दमन्दिरं प्रयाति ।।३२।।
।। इति सदृष्टिद्वात्रिंशिका ।।२४।। परमानन्दमन्दिरं = परादृष्टिपरमप्रकर्षप्राप्य-वर्णराहित्यायेकत्रिंशद्गुणगणोपेतवरेण्याऽऽनन्दालयम् । मोक्षं गतश्च न संसारे पुनरावर्तते, कर्मशून्यत्वात् । तदुक्तं आत्मदर्शनगीतायां → अक्रियत्वाच्च तेषां हि पुनरावृत्तिर्न संसृतौ । कर्माऽभावात् स्थिराः शुद्धाः केवलज्ञानधारकाः ।। 6 (आ.द.गी.६६) ।
तदुक्तं छान्दोग्योपनिषदि द्वयोपनिषदि अव्यक्तोपनिषदि रुद्राक्षजाबालोपनिषदि ऊर्ध्वपुण्ड्रोपनिषदि शरभोपनिषदि वासुदेवोपनिषदि बिल्वोपनिषदि च → न च पुनरावर्तते, न च पुनरावर्तते 6 (छां.८/१५/१, द्वयो.२, अव्य.३, शर.३६...) इति । तदुक्तं जाबाल्युपनिषदि सौभाग्यलक्ष्म्युपनिषदि च → न स पुनरावर्तते - (जा.पृ.२, सौ.पृ.३) इति । यथोक्तं भस्मजाबालोपनिषदि अपि → न पुनरावर्तन्ते - (भ.जा.२) इति । तदुक्तं कुण्डिकोपनिषदि अपि → भूयस्ते न निवर्तन्ते पारावारविदो जनाः 6 (कुं.२२) इति । एतेन → न पुनरागमनम् - (सुद.१) इति वैष्णवीयायाः सुदर्शनोपनिषदो वचनमपि व्याख्यातम् । तदुक्तं शुक्लयजुर्वेदीयायां मुक्तिकोपनिषदि अपि → पुनरावृत्तिरहितां मुक्तिं प्राप्नोति मानवः - (मु.१/२०) इति । यथोक्तं संन्यासोपनिषदि अपि → ये प्राप्ताः परमां गतिं भूयस्ते न निवर्तन्ते - (सं.उप.२) इति । तदुक्तं योगशिखोपनिषदि अपि → न चाऽस्ति पुनरावृत्तिरस्मिन् संसारमण्डले - (यो.शि.५/६१) इति । एतेन → यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत !। अभ्युत्थानमधर्मस्य तदात्मानं सृजाम्यहम् ।। - (भगवद्गीता-४ ७), 'तीर्थनिकारं दृष्ट्वा' ( ) इत्यादयः प्रलापाः प्रत्याख्याताः, संसारित्वापत्तेः, → मुक्तात्मानो न बध्यन्ते सञ्चिताऽऽगामिकर्मभिः। 6 (शं.गी.६/ ६५) इति शम्भुगीताविरोधापत्तेश्चेति । यथोक्तं योगवाशिष्ठे → चित्तं ज्ञानाग्निना दग्धं, न भूयः परिरोहति - (यो.वा.निर्वाण.पूर्वार्ध-२४९) इति, महाभारते → बीजान्यग्न्युपदग्धानि न रोहन्ति यथा पुनः । ज्ञानदग्धैः तथा क्लेशैः नात्मा सम्पद्यते पुनः ।। - (म.भा.शांति.२१३/२२) इति, भगवद्गीतायाञ्च → यद् गत्वा न निवर्तन्ते तद् धाम परमं मम - (भ.गी.१५/६) इति भावनीयम् ।
प्रकृते → तत्र द्रागेव भगवानयोगाद् योगसत्तमात् । भवव्याधिक्षयं कृत्वा निर्वाणं लभते परम् ।। - (यो.दृ.१८६) इति योगदृष्टिसमुच्चयकारिकाऽनुसन्धया । तदुक्तं अध्यात्मतत्त्वालोकेऽपि → अध्यात्मकोटिं परमामिहाऽगतः श्रीधर्मसंन्यासबलेन केवलम् । लब्ध्वोत्तमं योगमयोगमन्ततः प्राप्याऽपवर्ग लभतेऽस्तकर्मकः ।। 6 (अ.त.३/१३२) इति अष्टमगुणस्थानकादारब्धेयं परा विभावनीया ।।२४/३२।। लिखितं किञ्चिदेवात्र ध्यानयोगाऽनुभूतितः । गोपितं बहुधाऽस्माभिः तादृक्शास्त्रवियोगतः ।।१।। गुरुभक्तिविशुद्धान्तःकरणाय महात्मने । सम्यक् परीक्ष्य देयेयं महदवद्यमन्यथा ॥२॥
___ इति मुनियशोविजयविरचितायां नयलतायां सदृष्टिद्वात्रिंशिकाविवरणम् ।।२४।।
ટીકાર્થ:- શૈલેશીઅવસ્થાસ્વરૂપ યોગાન્તમાં રહેલા યોગી-કેવલજ્ઞાની સર્વયોગશિરોમણિ એવા અયોગ = તન-મન-વચન અપ્રવૃત્તિસ્વરૂપ યોગથી ભવોપગ્રાહી અધાતિકર્મોનો ક્ષય કરીને લોકના છેડે રહેલ પરમાનંદમંદિર સ્વરૂપ મોક્ષમાં બિરાજમાન થાય છે. (૨૪/૩૨)
વિશેષાર્થ:- શૈલેશીદશામાં યોગનિરોધ સ્વરૂપ યોગના પ્રભાવે અઘાતિ કર્મોની નિર્જરા કરીને સર્વજ્ઞ ભગવંત સિદ્ધશિલાની ઉપર લોકના છેડે પહોંચે છે. ત્યાં કાયમ પરમાનંદમાં મગ્ન રહે છે. (૨૪/૩૨)
૨૪મી બત્રીસીનો અનુવાદ સંપૂર્ણ

Page #202

ડૂબકી લગાવો, રત્ન મળશે
* ૨૪- સદ્દષ્ટિ બત્રીસીનો સ્વાધ્યાય
(એ) નીચેના પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો.
•
૧. સ્થિરાદૅષ્ટિની સમજૂતિ આપો.
૨. ભોગ કોના જેવો છે ? ફલની દૃષ્ટિએ પુણ્ય અને પાપ કઈ રીતે સમાન છે ? ૩. ધર્મજન્ય ભોગસુખ પણ પ્રાયઃ અનર્થકારી છે- એ વાત દૃષ્ટાન્ત આપી સમજાવો. ૪. ભોગસુખથી વાસના ૨વાના ન થાય તે વાતને દૃષ્ટાન્તથી સમજાવો. ૫. કાન્તાદૃષ્ટિનું સ્વરૂપ સમજાવો.
૬.
પરા
નિરાચારપદ
૮.
જ્યોતિઃ
(સી) ખાલી જગ્યા પૂરો. સ્થિરાદષ્ટિમાં
૧.
૭.
કાન્તાદૃષ્ટિવાળાને વધતો શુભપરિણામ કેવો હોય છે ? તે શું વિચારણા કરે ? પાતંજલમતે તમામ પદાર્થ અન્વય-વ્યતિરેક સંપન્ન હોય છે તે કઈ રીતે તે સમજાવો ? ૮. આઠમી પરા ષ્ટિની ઓળખાણ આપો.
(બી) નીચે યોગ્ય જોડાણ કરો.
૧. તપસંયમ
૨. અન્યમુદ્ તત્ત્વપ્રતિપત્તિ
૩.
૪.
પ્રભા
૫. અસંગઅનુષ્ઠાન
૬.
૭.
૫.
૬.
૭.
..
૨. ક્ષાયોપશમિક સમ્યગ્દર્શનવાળા જીવોની પાસે
ધ્રુવાધ્યા
સમાધિ
આત્મા
કાન્તા
સ્વર્ગહેતુ
પ્રભા
સત્પ્રવૃત્તિપદ
પરા

નામનો ગુણ પ્રાપ્ત થાય છે. (અદ્વેષ, અખેદ, સૂક્ષ્મબોધ)
સ્થિરાઇષ્ટિ હોય છે. નિરતિચાર, સંપૂર્ણ)
પ્રકારે છે. (૬, ૫, ૪)
૩. પ્રત્યાહાર
૪. જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર વગેરે ગુણોના ભેદભાવ તો
આહારક શરીર નામકર્મના બંધ પ્રત્યે
(સાતિચાર,
•
નયને માન્ય છે. (નિશ્ચય, વ્યવહાર, ઉભય)
તીર્થંકરનામકર્મનો હેતુ છે. (સમ્યકત્વ, ગુણ, ક્રિયા)
નામનો દોષ પ્રભાદષ્ટિવાળાને હોય છે.
સર્વાર્થતાનો ક્ષય અને એકાગ્રતાનો ઉદય એટલે
१६९७

કારણ છે. (સમ્યક્ત્વ, ચારિત્ર, યોગ) (રોગ, ખેદ, ઉદ્વેગ)
પરિણામ. (ક્ષય, સમાધિ, ગુણ)

Page #203

१६९८
• શાસ્ત્રસમુદ્રના પેટાળમાં •
द्वात्रिंशिका-२४ ૪ ૨૪-નયલતાની અનુપ્રેક્ષા હ (એ) નીચેના પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો. ૧. યોગસિદ્ધપુરુષોની નિશાનીઓ જણાવો. ૨. ધારણાનું સ્વરૂપ સમજાવો. ૩. કાન્તાદષ્ટિમાં ભોગ પણ ભવનું કારણ બનતો નથી શાથી? આ આશ્ચર્યકારી ઘટનાને સમજાવો. ૪. ભોગસુખનું સ્વરૂપ મૃગજળ જેવું છે તે કઈ રીતે ? ૫. કાન્તાદૃષ્ટિમાં ભોગશક્તિ નિર્બળ બને છે તેવું કારણસહિત સમજાવો. ૬. સ્થિરા અને કાન્તાદષ્ટિનો તફાવત સમજાવો. ૭. સુખ, દુઃખની વ્યાખ્યા સમજાવો. ૮. સંસારની ચેષ્ટાઓ ધૂળની ક્રિીડાતુલ્ય કઈ રીતે છે તે સમજાવો. (બી) નીચેના પ્રશ્નોના સંક્ષેપમાં જવાબ આપો. ૧. ઈન્દ્રિયોનો પ્રત્યાહાર કોને કહેવાય ? ૨. સ્થિરાદષ્ટિમાં આત્મદર્શન કેવું થાય છે ? ૩. યોગની પ્રવૃત્તિનાં પ્રાથમિક ચિહ્નો જણાવો. ૪. પાતંજલયોગ મુજબ પ્રસંખ્યાન કોને કહેવાય ? ૫. આક્ષેપકજ્ઞાન કોને કહેવાય ? ૬. ધ્યાન એટલે શું ? ૭. નિર્મળબોધ ધ્યાનનો વ્યાપ્ય છે એ કઈ રીતે ? ૮. અસંગ અનુષ્ઠાનના પર્યાયવાચી શબ્દો જણાવો. ૯. વૃત્તિનિરોધ એટલે શું ? ૧૦. પ્રભાષ્ટિમાં રહેલા યોગી ક્યા ૩ પરિણામને નિપજાવે છે ? (સી) ખાલી જગ્યા પૂરો. ૧. ......... સમક્તિી પાસે નિરતિચાર સ્થિરાદષ્ટિ હોય છે. (ક્ષાયિક, સાસ્વાદન, ઉપશમ) ૨. સ્થિરાદષ્ટિમાં યોગના ૮ અંગમાંથી ......... નામના પાંચમા અંગની પ્રાપ્તિ થાય.
(પ્રત્યાહાર, સપ્રવૃત્તિપદ, ધારણા) ૩. ........... દૃષ્ટિવાળાને ભોજન, શયનાદિ પ્રવૃત્તિ પણ નિર્જરા માટે જ થતી હોય છે. ૪. સાતમી ......... દૃષ્ટિ છે. (બલા, કાન્તા, પ્રભા) ૫. સપ્રવૃત્તિપદનું બીજુ નામ ......... અનુષ્ઠાન છે. (ગર, વિષ, અસંગ) ૬. આઠમી દષ્ટિ ......... ગુણસ્થાન સુધી હોય છે. (૬ થી ૧૪, ૮ થી ૧૪, ૭ થી ૧૩)
..... દષ્ટિમાં ભોગસુખો ફરિધરની ફણા જોવા લાગે છે. (દીમા, મિત્રા, સ્થિર)
છે

Page #204

२५- क्लेशहानउपाय द्वात्रिंशिका
( पय्यौसमी जीसीनी प्रसा)
न च आत्मदर्शनहेतुक: स्नेह:
किं तु मोहनीयकर्मोदयनिमित्तकः ।।२५/१०।। (पृ.१७१९) રાગ કાંઈ આત્મદર્શનના કારણે નથી થતો,
પરંતુ મોહનીયકર્મના વિપાકોદયના કારણે થાય છે.

Page #205

निरुपक्रमकर्मणामेव भोगैकनाश्यत्वम् ।।२५/३१ ।। (पृ.१७७४) નિકાચિત કર્મો જ માત્ર ભોગવટાથી નાશ પામે.

Page #206

• सिद्धान्तानुसारतः क्लेशहानोपायद्योतनम् •
१६९९ ॥ अथ क्लेशहानोपायद्वात्रिंशिका ।।२५।। सदृष्टिनिरूपणाऽनन्तरं ज्ञानक्रियामिश्रतयैवैताः क्लेशहानोपायभूता भवन्ति नाऽन्यथेति विवेचयन्नाहज्ञानं च सदनुष्ठानं सम्यक् सिद्धान्तवेदिनः । क्लेशानां कर्मरूपाणां हानोपायं प्रचक्षते ।।१।।
ज्ञानं चेति । सज्जानं सदनुष्ठानं च सम्यग् = अवैपरीत्येन सिद्धान्तवेदिनः कर्मरूपाणां क्लेशानां हानोपायं = त्यागसामग्री प्रचक्षते = प्रकथयन्ति “संजोगसिद्धीइ फलं वयंति' (आ.नि.१०२) इत्यादिग्रन्थेन ॥१॥
नयलता स्थिरादियोगदृष्टीनां ज्ञान-क्रियाऽनवेधतः । यथा स्यात क्लेशघातित्वं तथैवाऽत्र निरूप्यते ।।१।।
चतुर्विंशतितमद्वात्रिंशिकायां सदृष्टिनिरूपणाऽनन्तरं = स्थिरा-कान्ता-प्रभा-पराऽभिधानसदृष्टिचतुष्कप्रतिपादनाऽव्यवहितोत्तरकालं ज्ञान-क्रियामिश्रतया = सम्यग्ज्ञान-सदनुष्ठानाऽनुविद्धतया एव एताः = स्थिराद्याः परापर्यवसानाः सदृष्टयः क्लेशहानोपायभूताः = अपवर्गप्रतिबन्धकाऽवद्य-तदनुबन्धोभयप्रतियोगिकध्वंससाधनभूता भवन्ति, न = नैव अन्यथा = सज्ज्ञान-क्रियाऽननुविद्धतया इति हेतोः 'कार्येक्यसङ्गतिप्राप्तं क्लेशहानोपायं पञ्चविंशतितमद्वात्रिंशिकायां विवेचयन् = व्युत्पादयन् ग्रन्थकृद् आह- 'ज्ञानमिति । सज्ज्ञानं = ग्रन्थिभेदोत्तरकालीनसूक्ष्मतत्त्वविज्ञानं सदनुष्ठानं च = प्रणिधानाद्याशयगर्भसत्कर्म च अवैपरीत्येन = विसंवाद-मोघत्वादिलक्षणवैपरीत्यराहित्येन सिद्धान्तवेदिनः = जिनेश्वरोपदर्शित-क्लेशवृद्धिहान्याधुपायगोचर-सूक्ष्मतमराद्धान्तविषयाऽतिनिपुणस्पर्शज्ञानवन्तः । तदुक्तं स्थानाङ्गसूत्रे → दोहिं ठाणेहिं संपन्ने अणगारे अणाइयं अणवदग्गं दीहमद्धं वा चाउरंतसंसारकंतारं वीइवएज्जा । तं जहा- विज्जाए
चेव चरणेण चेव - (स्था. २/१/५३) इति । कर्मरूपाणां = ज्ञानावरणाद्यष्टविधकर्मात्मकानां उपलक्षणात् तदनुबन्धरूपाणाञ्च सहजमलाद्यपराऽभिधानानां क्लेशानां त्यागसामग्री = ऐकान्तिकाऽऽत्यन्तिकोच्छेदकारणकलापं प्रकथयन्ति 'संजोगसिद्धीइ' इति । प्रकृतविषयोपयोगि आवश्यकनियुक्तिगाथायुगलं →
હ ક્લેશહાનઉપાય દ્વાઝિશિક પ્રકાશ જ સદૃષ્ટિઓનું નિરૂપણ કર્યા બાદ હવે જ્ઞાન અને ક્રિયાથી મિશ્રિત એવી જ આ સદૃષ્ટિઓ ફ્લેશ ઉચ્છેદના ઉપાયરૂપ બની શકે છે. જ્ઞાન અને ક્રિયાથી મિશ્ર ન હોય તો સદ્દષ્ટિ પણ ક્લેશઉચ્છેદના ઉપાયસ્વરૂપ બની શકતી નથી. આ બાબતનું વિવેચન કરતા ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે –
ગાથાર્થ :- સારી રીતે સિદ્ધાન્તના જાણકારો કર્મસ્વરૂપ ક્લેશનો ત્યાગ કરવાના ઉપાયરૂપે સમ્યફ शान भने सहनुष्ठानने ४९॥ छ. (२५/१)
હ સમ્યક જ્ઞાન-ક્રિયાથી ક્નચ્છેદ . ટીકાર્ય :- વિપર્યાસ વિના સારી રીતે જૈન સિદ્ધાન્તના જાણકારો “જ્ઞાન અને ક્રિયાના સંયોગની નિષ્પત્તિથી મોક્ષફળને પૂર્વાચાર્યો જણાવે છે” ઈત્યાદિ ગ્રંથ દ્વારા કર્મસ્વરૂપ ક્લેશના ત્યાગની સામગ્રી રૂપે સમ્યગું જ્ઞાન અને સદ્ અનુષ્ઠાનને પ્રકૃષ્ટ રીતે કહે છે. (૨પ/૧) १. 'तदन्यत्वे सति तत्प्रयोज्यकार्यप्रयोजकत्वं = कार्येक्यम्' इति व्याप्तिपञ्चकगङ्गानिर्झरिणीवृत्तिटिप्पणके-पृ.६

Page #207

१७००
• शुष्कज्ञानस्य क्लेशाऽनाशकता • द्वात्रिंशिका-२५/१ हयं नाणं कियाहीणं हया अन्नाणओ किया । पासंतो पंगुलो दड्ढो धावमाणो अ अंधओ ।। संजोगसिद्धीइ फलं वयंति न हु एगचक्केण रहो पयाइ । अंधो य पंगू य वणे समिच्चा ते संपउत्ता नगरं पविट्ठा ।।
(आ.नि.१०१-२) इत्थमुक्तमिति पूर्व(पृ.४०१) दर्शितमेव । महानिशीथे अपि प्रथमाऽध्ययने प्रकृतगाथायुगलं पाठलेशभेदेन वर्तते । अन्ध-पअन्यायवद् नष्टाश्च-दग्धरथन्यायोऽप्यत्राऽनुयोज्यः, अश्वस्य चेतनत्वेन ज्ञानस्थानीयत्वाद् रथस्य च जडत्वेन क्रियास्थानीयत्वादिति दृष्टान्तैकदेशो ग्राह्य इत्यवधेयम् ।
तदुक्तं विशेषावश्यकभाष्ये अपि → सुयनाणम्मि वि जीवो वस॒तो सो न पाउणति मोक्खं । जो तव-संजममइए जोगे न चयइ वोढुं जे ।। सक्किरियाविरहातो इच्छितसंपावयं ण णाणं ति । मग्गण्णू वाऽचेट्ठो वातविहीणोऽधवा पोतो ।।
6 (वि.आ.भा. १९४३-१९४४) इति । सङ्क्षपतः तत्रैव → नाण-किरियाहिं मोक्खो - (वि.आ.भा.३) इत्येवमुक्तम् । तत्रैव चाऽग्रेऽपि → नाण-किरियाहिं निव्वाणं - (वि.आ.भा. ११२८) इत्युक्तम् । चन्द्रकवेध्यकप्रकीर्णके अपि → नाणेण विणा करणं, करणेण विणा न तारयं नाणं । भवसंसारसमुदं नाणी करणट्ठिओ तरइ ।। - (चं.वे.७३) इत्येवं समुच्चितज्ञान-क्रिययोः मोक्षकारणत्वमुपदर्शितम् । यथोक्तं सम्मतितर्के अपि → णाणं किरियारहियं, किरियामेत्तं च दो वि एगंता - (सं.त.३/६८) इति । अत एव शास्त्रवार्तासमुच्चये उपमितिभवप्रपञ्चायां च कथायां → अत एवाऽऽगमज्ञस्य या क्रिया सा क्रियोच्यते । आगमज्ञोऽपि यः तस्यां यथाशक्त्या प्रवर्तते ।। - (शा.वा.स.११/४३, उ.भ.प्र.पृष्ठ-१०३१) इत्युक्तम् । तदुक्तं अर्हद्गीतायां श्रीमेघविजयवाचकवरैरपि → न केवला क्रिया मुक्त्यै न पुनर्ब्रह्म केवलम् । जीवन्मुक्तोऽपि शैलेश्या केवली स्याच्छिवङ्गमी ।। - (अर्ह.गी.१८/ ३) इति ।
मरणविभक्तिप्रकीर्णकेऽपि → नाणेण विणा करणं न होइ, णाणं पि करणहीणं तु । नाणेण य करणेण य दोहि वि दुक्खक्खयं होइ ।। (म.वि.१४७) इत्युक्तम्। अन्यत्राऽपि → क्रियाज्ञानात्मके योगे सातत्येन प्रवर्तनम् । वीतस्पृहस्य सर्वत्र यानं चाहुः शिवाऽध्वनि ।। 6 (ललितविस्तरायां श्लोकोऽयमुद्धृतः पृ.९०) इत्युक्तम् । एतेन केवलादेव ज्ञानान्मुक्तिरिति निरस्तम्, तदुक्तं आवश्यकनियुक्ती → चरण-गुणविप्पहीणो बुड्डइ सुबहुं पि जाणतो - (आ.नि. ९७) इति । प्रकृते → कुशला ब्रह्मवार्तायां वृत्तिहीनाः सुरागिणः। तेऽप्यज्ञानतया नूनं पुनरायान्ति यान्ति च ।। - (ते.बि.१/४६) इति पूर्वोक्तं(पृ.१०८१) तेजोबिन्दूपनिषद्वचनमपि स्मर्तव्यम् । तदुक्तं तत्त्वार्थसूत्रे अपि → सम्यग्दर्शनज्ञान-चारित्राणि मोक्षमार्गः - (त.सू.१/१) इति पूर्वोक्तं(पृ.४३४,४४१)स्मर्तव्यम् । एतदनुसारेण पञ्चास्तिकाये
વિશેષાર્થ :- વિશેષાવશ્યકભાષ્યમાં શ્રીજિનભદ્રક્ષમાશ્રમણ કહે છે કે – આંધળો અને લંગડો વનમાંથી જતા હતા. ત્યાં આગ લાગી જંગલમાં તેઓ ફસાઈ ગયા. આંધળો માણસ દોડવા છતાં સળગી મર્યો. કારણ કે કઈ દિશામાં જવું? તેનું સાચું જ્ઞાન તેની પાસે ન હતું. લંગડો માણસ સલામત દિશામાં જવાનો માર્ગ સાચી રીતે જાણવા છતાં પણ દાવાનળમાં બળી ગયો. કારણ કે ભાગવાની સાચી ક્રિયા તેની પાસે ન હતી. પણ બીજા જંગલમાં આગ લાગી ત્યાં ફસાયેલ આંધળો માણસ પોતાના ખભા ઉપર લંગડા માણસને બેસાડીને તેની સૂચના મુજબ ચાલતાં-ચાલતાં જંગલની બહાર સલામત રીતે પહોંચી જાય

Page #208

सर्वदर्शनेषु ज्ञानक्रियासमुच्चयः
१७०१
अपि → दंसणणाण-चरित्ताणि मोक्खमग्गो ← ( पं. का. १६४) इत्युक्तं कुन्दकुन्दाचार्येण । तदुक्तं बोधप्राभृते अपि → मोक्खमग्गं सम्मत्तसंयमं सुधम्मं ← ( बो. प्रा. १४) इति । मोक्षप्राभृते अपि तवरहियं जं गाणं णाणविजुत्तो तवो वि अकयत्थो । तम्हा णाणतवेणं संजुत्तो लहइ णिव्वाणं । । (मो.प्रा.५९) इत्युक्तम्। परेषामपि ज्ञान-क्रियासमुच्चयः सम्मतः । तदुक्तं योगवाशिष्ठे
उभाभ्यामेव पक्षाभ्यां यथा खे पक्षिणां गतिः । तथैव ज्ञान-कर्मभ्यां जायते परमं पदम् ।। केवलात् कर्मणो ज्ञानात् न हि मोक्षोऽभिजायते । किन्तुभाभ्यां भवेन्मोक्ष: साधनं तूभयं विदुः ।।
•
← (यो. वा. वैराग्यप्रकरण १/७ - ८ ) इति । यथोक्तं हारितस्मृतौ अपि उभाभ्यामेव पक्षाभ्यां यथा खे पक्षिणां गतिः । तथैव ज्ञान - कर्मभ्यां प्राप्यते ब्रह्म शाश्वतम् ।। ← ( हा.स्मृ. ) इति । न च फलान्तरार्थत्वेन श्रुतस्य कर्मणः फलान्तरार्थकत्वमनुपपन्नमिति शङ्कनीयम्, तथावाक्यस्वरसात् ज्ञानतुल्यताप्रतीतेः। एतेन ज्ञानं प्रधानं न तु कर्महीनं, कर्म प्रधानं न तु बुद्धिहीनम् । तस्माद् द्वयोरेव भवेत् प्रसिद्धिर्न ह्येकपक्षो विहगः प्रयाति ।। ← ( ) इत्यपि व्याख्यातम् । योगशिखोपनिषदि योगतत्त्वोपनिषदि च योगहीनं कथं ज्ञानं मोक्षदं भवति ध्रुवम् । योगोऽपि ज्ञानहीनस्तु न क्षमो मोक्षकर्मणि ।। तस्मात् ज्ञानञ्च योगञ्च मुमुक्षुर्दृढमभ्यसेत् । ← ( यो . शि. १/१३-१४, यो.त.१४-१५) इत्युक्तम् । एतेन → ज्ञानेनैव हि संसारविनाशो नैव कर्मणा ← ( रु. ६.३५ ) इति रुद्रहृदयोपनिषद्वचनं निरस्तम्, यतो केवलाच्चेत् ज्ञानात् क्लेशहानं स्यात् किमर्थमनेकाऽऽयाससमन्वितानि सदनुष्ठानानि यमादीनि मुमुक्षवः कुर्युः ? अर्के चेन्मधु विन्देत किमर्थं पर्वतं व्रजेदिति न्यायात् । एतेन केवलया क्रिययाऽपि क्लेशहानिकल्पनाऽपि प्रत्युक्ता, ' न हि सहस्रेणाऽपि अन्धैः पाटच्चरेभ्यो गृहं रक्ष्यते' इति न्यायेन तस्याः अकिञ्चित्करत्वात् ।
केचित्तु बहिरङ्गाऽन्तरङ्गयोरन्तरङ्गं बलीयः' इति न्यायेन अन्तरङ्गत्वात् ज्ञानमेव बलीयः, न तु क्रिया । तदुक्तं सुरेश्वराचार्येण सम्बन्धवार्तिके अन्तरङ्गं हि विज्ञानं प्रत्यङ्मात्रैकसंश्रयात् । बहिरङ्गं तु कर्म स्याद् द्रव्याश्रयत्वतो नृणाम् ॥ ← (सं. बा. २६७ ) इति वदन्ति । तन्न, क्रियाया अपि आत्मप्रयत्नरूपत्वेनाऽन्तरङ्गत्वाऽविशेषात् । दैवपुरुषकारद्वात्रिंशिकायां पुरुषकारस्याऽऽत्मप्रयत्नरूपता दर्शितैव (द्वाद्वा.१७ / ७) । किञ्च मुण्डकोपनिषदि अपि आत्मक्रीड आत्मरतिः क्रियावानेष ब्रह्मविदां वरिष्ठः ← (मुण्ड. ३/४ ) इत्येवं ज्ञान-क्रियासाहित्यमुपदर्शितम् । → उपासनां विना ज्ञानात् केवलाच्चेद् विमुक्तता ? | कन्यां विना विवाहः स्यात् केवलेन वरेण हि ।। ← ( रा.गी. ३ । ५९) इति रामगीतावचनमप्येतदर्थाऽनुपात्येवाऽवगन्तव्यम् । एतेन अविद्यया मृत्युं तीर्त्वा विद्ययाऽमृतमश्नुते ← (मैत्रा. ७ १९, ईशा. ११) इति ईशावास्योपनिषद् - मैत्रायण्युपनिषदोः वचनमपि व्याख्यातम्, अविद्यापदेन विद्याभिन्नायाः सत्क्रियाया ग्रहणेन तदुपपत्तेः । यथोक्तं मैत्रायण्युपनिषदि → विद्यया तपसा चिन्तया चोपलभ्यते ब्रह्म ← (मैत्रा. ४/४ ) इति । तैत्तिरीयोनिषदि अपि यदेव विद्यया करोति, श्रद्धयोपनिषदा, છે. આ દૃષ્ટાંતનું તાત્પર્ય એ છે કે આંધળો અને લંગડો ભેગો થતાં સમ્યક્ જ્ઞાન અને સમ્યક્ ક્રિયાનો પરસ્પર સમન્વય થાય છે અને કાર્યસિદ્ધિ થાય છે. આ જ રીતે મોક્ષમાર્ગે આગળ વધતા સાધકોને નડતરરૂપ થનારા કર્મોને ક્લેશોને સંપૂર્ણતયા રવાના કરવા સ્વરૂપ કાર્યની નિષ્પત્તિ માટે જૈનસિદ્ધાન્ત મુજબ સમ્યક્ જ્ઞાન અને સમ્યક્ ક્રિયાનો પરસ્પર સમન્વય થવો જરૂરી છે.(૨૫/૧)
=

Page #209

• नैरात्म्यवादमीमांसा •
द्वात्रिंशिका - २५/२ नैरात्म्यदर्शनादन्ये निबन्धनवियोगतः । 'क्लेशप्रहाणमिच्छन्ति सर्वथा तर्कवादिनः । । २ । नैरात्म्येति । नैरात्म्यदर्शनात् = सर्वत्रैवात्माऽभावाऽवलोकनात् अन्ये = बौद्धा निबन्धनवियोगतो निमित्तविरहात् क्लेशप्रहाणं = तृष्णाहानिलक्षणं इच्छन्ति सर्वथा = सर्वैः प्रकारैः तर्कवादिनः, तदेव वीर्यवत्तरं भवति ← (तै. उप. १/१/१०) इत्येवं भङ्ग्यन्तरेण ज्ञान - क्रियासमुच्चय आवेदितः । एतेन सत्येन लभ्यः तपसा ह्येष आत्मा सम्यग्ज्ञानेन ब्रह्मचर्येण च ← (मुं. ३ 1१ 1५) इति मुण्डकोपनिषद्वचनमपि व्याख्यातम् । महाभारते अपि बुद्धिश्रेष्ठानि कर्माणि ← ( म.भा. उद्योगपर्व -३५/ ७५) इत्युक्त्या → ज्ञानवृद्धयैव कर्माणि कुर्वन् सर्वत्र सिध्यति ← ( म.भा. शांतिपर्व- २४१/३०) इत्युक्त्या च प्रकारान्तरेण ज्ञान-क्रियासमुच्चय एव सूचितः । एतेन ज्ञानान्मुक्तिः ← (सां.सू.३/२३) इति साङ्ख्यसूत्रैकान्तोऽपि प्रत्याख्यातः । तदुक्तं परिज्ञानाद् भवेन्मुक्तिरेतदालस्यलक्षणम् । कायक्लेशभयाच्चैव कर्म नेच्छन्त्यपण्डिताः।। ← ( ) इति । कर्मणा ज्ञानमिश्रेण स्थिरप्रज्ञो भवेत् पुमान् ← (शां.स्मृ. ४/२१२) इति शाण्डिल्यस्मृतिवचनमपि ज्ञान - क्रियासमुच्चयपरं प्रकारान्तरेणाऽवसेयम् । तपः- स्वाध्याये - श्वरप्रणिधानानि क्रियायोगः ← (यो. सू. २/१ ) इति पातञ्जलयोगसूत्रमपि भङ्ग्यन्तरेण ज्ञान-क्रियासमुच्चयस्यैव क्लेशहानोपायत्वमभिव्यनक्ति । कूर्मपुराणेऽपि कर्मणा सहिताज्ज्ञानात् सम्यग्योगोऽभिजायते । ज्ञानञ्च कर्मसहितं जायते दोषवर्जितम् ! | ← ( कू.पु. ३/२३) इत्येवं ज्ञान - क्रियासमुच्चयो गदितः । विष्णुपुराणेऽपि च तस्मात् तत्प्राप्तये यत्नः कर्तव्यः पण्डितैर्नरैः । तत्प्राप्तिहेतुर्विज्ञानं कर्म चोक्तं महामते !।। ← (वि.पु. ६/५/६० ) इत्येवं ज्ञान-क्रियोभयस्याऽपवर्गप्राप्तिहेतुत्वमुपदर्शितम्
।
यद्यपि न्यायसूत्रभाष्ये वात्स्यायनेन तत्त्वज्ञानाद् दुःख - जन्म - प्रवृत्ति - दोष - मिथ्याज्ञानानामुत्तरोत्तराऽपाये तदनन्तराऽभावादपवर्गः ← ( न्या. सू.भा. ४/२/२) इत्येवं ज्ञानसाध्यत्वमपवर्गस्याऽऽवेदितं तथापि न्यायसूत्रे तदर्थं यम-नियमाभ्यामात्मसंस्कारो योगाच्चाऽध्यात्मविध्युपायैः ← (न्या.सू.४/२/४६) इत्येवं क्रियाऽऽवश्यकताऽपि दर्शितेति नैयायिकानामपि परमार्थतो ज्ञान-क्रियासमुच्चयोऽभिमतः ।
१७०२
=
तत्त्वचिन्तामणिकृता तु स्व-स्वाऽऽश्रमविहितेन कर्मणा ज्ञानस्य समप्रधान्येन समुच्चयात् ज्ञानकर्मणोः तुल्यत्वेन मुक्त्यर्थत्वाभिधानात् ← (त. चिं. अनु.भा. २/मुक्तिवाद - पृ.१८५) इत्येवं कण्ठत एव ज्ञानकर्मसमुच्चयो दर्शितः । यदपि तेनैव तत्रैवाग्रे कर्मणां तत्त्वज्ञानद्वाराऽपि मुक्तिजनकत्वसम्भवात् प्रमाणवतो गौरवञ्च न दोषाय ← (त. चिं.मु.वा. पृ. १९१) इत्युक्तं तदपि न नः क्षतिकारि । न हि द्वारेण द्वारिणोऽन्यथासिद्धिः सम्भवति । तत्तज्जीवं प्रति ज्ञान - कर्मणोः गौण-मुख्यभावेऽपि समुच्चयस्त्वनाविल एव सामान्यत इति दिक् ।।२५ / १ ।।
ग्रन्थकारोऽत्र दर्शितक्लेशहानोपायविप्रतिपत्तिवादिन उत्थापयति- 'नैरात्म्ये 'ति । सर्वत्रैव सर्वदैव सर्वथैव च आत्माऽभावाऽवलोकनात् हेतोः बौद्धाः = सौगताः निमित्तविरहात् = तृष्णानिमित्ताऽभावात् ગ્રંથકારશ્રી અન્યદર્શનોની ખોટી માન્યતાનું નિરાકરણ કરવા અન્યદર્શનોની માન્યતાને જણાવે છે. ગાથાર્થ :- સર્વથા તર્કવાદી બૌદ્ધો નૈરાત્મ્યદર્શનથી નિમિત્તકારણનો વિયોગ થવાથી ક્લેશના ઉચ્છેદને रिछे छे. (२५/२)
ટીકાર્થ :- બૌદ્ધ વિદ્વાનો સર્વ પ્રકારે તર્કને જ અનુસરે છે. તેઓ શાસ્ત્રને અનુસરતા નથી. આ બૌદ્ધોની માન્યતા એવી છે કે બધે જ આત્માના અભાવને જોવાથી ક્લેશના નિમિત્તકારણનો વિરહ १. हस्तादर्शे 'क्लेशहाण' इति त्रुटितः पाठः ।

Page #210

• त्रिविध-षड्वितृष्णोपदर्शनम् •
१७०३ न तु शास्त्राऽनुसारिणः ।।२।। एते एव स्वमतं पुरस्कर्तुमाहुः - समाधिराज एतच्च तदेतत्तत्त्वदर्शनम् । आग्रहच्छेदकार्येतत्तदेतदमृतं परम् ॥३॥
समाधिराज इति । समाधिराजः सर्वयोगाऽग्रेसरत्वात् एतच्च = नैरात्म्यदर्शनम् । तदेतत्तत्त्वदर्शनं परमार्थाऽवलोकनतः, आग्रहच्छेदकारि = मूर्छाविच्छेदकं एतत्, तदेतदमृतं = पीयूषं परं = भावरूपम् ।।३।। तृष्णाहानिलक्षणं क्लेशप्रहाणं इच्छन्ति सर्वैः प्रकारैः तर्कवादिनः = न्यायप्रधानयोगभाजः, न तु शास्त्राऽनुसारिणः = साङ्ख्या इव शास्त्रमात्रशरणा इति । बौद्धमते दुःखकारणीभूतायाः तृष्णायाः त्रिविधायाः काम-भव-विभवगोचरायाः त्यागो दुःखनिरोधः । तदुक्तं मज्झिमनिकाये → या यं तण्हा पोनोब्भविका नन्दीरागसहगता तत्रतत्राभिनन्दिनी, सेय्यथिदं, कामतण्हा (१), भवतण्हा (२), विभवतण्हा (३) । अयं वुच्चतावुसो, दुक्खसमुदयो । कतमो चावुसो ! दुक्खनिरोधो ? यो तस्सायेव तण्हाय असेसविरागनिरोधो चागो पटिनिस्सग्गो मुत्ति अनालयो-अयं वुच्चतावुसो ! दुक्खनिरोधो - (म.नि.भाग१/१/९/९१ पृष्ठ-६१) इति । रूपादिगोचरा तृष्णा षड्विधाऽपि भवति । तदुक्तं मज्झिमनिकाय एव → छयिमे आवुसो ! तण्हाकाया- (१) रूपतण्हा, (२) सद्दतण्हा, (३) गन्धतण्हा, (४) रसतण्हा, (५) फोट्ठब्बतण्हा, (६) धम्मतण्हा - (म.नि.१/१/९/९६/पृष्ठ ६५) इति ।
प्रकृते च → नैरात्म्यदर्शनादन्ये निबन्धनवियोगतः । दोषप्रहाणमिच्छन्ति, सर्वथा न्याययोगिनः ।। 6 (यो.बि.४५८) इति योगबिन्दुकारिकाऽनुसन्धेया ।।२५/२।।
अथ एते नैरात्म्यदर्शनवादिन एव स्वमतं पुरस्कर्तुमाहुः- 'समाधी'ति । परमार्थाऽवलोकनतः = सर्वथाशून्यतत्त्वविलोकनमवलम्ब्य नैरात्म्यदर्शनं एव तत्त्वदर्शनम् । मूर्छाविच्छेदकं = अनादिकालीनभावरोगस्थानीय-तृष्णोच्छेदकारि एतत् = नैरात्म्यदर्शनम् । तत् = तस्मात् कारणात् एतत् = नैरात्म्यदर्शनं भावरूपं पीयूषम् । तदुक्तमेतन्मताऽनुवादरूपेण योगबिन्दौ → समाधिराज एतत् तत् तदेतत्तत्त्वदर्शनम् । आग्रहच्छेदकार्येतत् तदेतदमृतं परम् ।। - (यो.बि.४५९) इति ।।२५/३ ।। थवाथी तृष्॥१३५ देशनो छे६ थाय छे. (२५/२) તાર્કિક બૌદ્ધ લોકો જ પોતાના મતને આગળ કરવા માટે કહે છે કે –
જ નૈરાગ્યદર્શન સમાધિરાજ - બૌદ્ધ છે ગાથાર્થ -નૈરામ્યદર્શન સમાધિરાજ છે. નૈરામ્યદર્શન જ તત્ત્વદર્શન છે. નૈરાભ્યદર્શન આગ્રહવિચ્છેદને ४२ना२ डोवाथी ५२म अमृत छ. (२५/3)
ટીકાર્થ :- સર્વ યોગોમાં મુખ્ય હોવાથી નૈરાગ્ગદર્શન સમાધિરાજ છે. અર્થાત્ તમામ સમાધિઓમાં તે રાજાના સ્થાને છે. તથા નૈરાભ્યદર્શન જ તત્ત્વદર્શન છે. કારણ કે નૈરાભ્યદર્શનથી પરમાર્થનું દર્શન થાય છે. બાહ્ય પદાર્થોમાં મમત્વના આગ્રહને = મૂચ્છને નૈરાભ્યદર્શન મૂળમાંથી ઉખેડે છે. તેથી नैशभ्यर्शन ४ मावस्१३५ श्रेठ अमृत छ. (२५/3) ।
વિશેષાર્થ:- બૌદ્ધમતે આત્મા જ નથી. માટે “ક્યાંય પણ આત્મા નથી આ પ્રમાણે જે નૈરાભ્યદર્શન १. मुद्रितप्रतौ - (अ) त - इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #211

• तृष्णाया जन्मादिवर्धकत्वम् •
द्वात्रिंशिका - २५/४
=
जन्मयोनिर्यतस्तृष्णा ध्रुवा सा चाऽऽत्मदर्शने । तदभावे च नेयं स्याद् बीजाऽभाव इवाऽङ्कुरः ।।४।। जन्मेति । यद् (? यतः ) यस्मात् तृष्णा लोभलक्षणा जन्मयोनिः पुनर्भवहेतुः । ध्रुवा = निश्चिता सा च = तृष्णा आत्मदर्शने अहमस्मीति निरीक्षणरूपे । तदभावे = आत्मदर्शनाऽभावे च । नेयं =
=
तृष्णा स्यात् । अङ्कुर इव बीजाऽभावे ||४||
नैरात्म्यदर्शनवादिन आत्मदर्शनविरहस्य तृष्णाविच्छेदकारकाऽमृतत्वे हेतुमुपपादयन्ति- 'जन्मे'ति । भिक्षुपादप्रसारणन्यायेन नैरात्म्यवादिनो वदन्ति - यस्मात् तृष्णा लोभलक्षणा । अत एव दुःखसमुदयतया सा पुनर्भवहेतुः । तदुक्तं मज्झिमनिकाये कतमञ्च भिक्खवे! दुक्खसमुदयं अरियसच्चं ? यायं तहा पोनोब्भविका नन्दीरागसहगता तत्रतत्राभिनन्दिनी । सेय्यथिदं - कामतण्हा, भवतण्हा, विभवतण्हा ← (म.नि.महाहत्थि.भाग-१/१/१०/१३३/पृष्ठ-८६) इति । 'जन्मे 'त्युपलक्षणं जरा - मरणादेः । तल्लक्षणन्तु मज्झिमनिकाये कतमा च भिक्खवे ! जाति ? या तेस तेसं सत्तानं तम्हि तम्हि सत्तनिकाये जाति सञ्जाति ओक्कन्ति अभिनिब्बत्ति खन्धानं पातुभावो आयतनानं पटिलाभो, अयं वुच्चति भिक्खवे ! जाति । कतमा च भिक्खवे ! जरा ? या तेसं ते सत्तानं तम्हि तम्हि सत्तनिकाये जरा जीरणता खण्डिच्चं पालिच्वं वलित्तचता आयुनो संहानि इन्द्रियानं परिपाको, अयं वुच्चति, भिक्खवे ! जरा । कमञ्च भिक्खवे! मरणं ? यं ते तेसं सत्तानं तम्हा तम्हा सत्तनिकाया चुति चवनता भेदो अन्तरधानं मच्चु मरणं कालकिरिया खन्धानं भेदो कळेवरस्स निक्खेवो जीवितिन्द्रियस्सुपच्छेदो, इदं वुच्चति, भिक्खवे ! मरणं ← (म.नि.भाग-१/१/१०/१२१-२-३ / पृष्ठ-८४) इत्येवमुपदर्शितम् । धनं रूपादिस्कन्धानां पातुभावो = प्रादुर्भावः, आयतनानं भोगायतनानां पटिलाभो प्रतिलाभः', शिष्टं स्पष्टम् ।
'अहमस्मी 'ति निरीक्षणरूपे आत्मदर्शने = आत्मदृष्टिमदनुशये सति तृष्णा निश्चिता आत्मदर्शनाऽभावे च = ‘अस्मी’तिदृष्टिमदनुशयत्यागे च तृष्णा - तत्कारण- तन्निरोधादिदर्शनसहकृते सति न तृष्णा स्यात्, अङ्कुर इव बीजाऽभावे सति । तत एव च दुःखाऽन्तः सम्पद्यते । नैरात्म्यदर्शनमेव च सम्यग्दृष्टिકરવામાં આવે છે તે જ પરમાત્મદર્શન છે. કારણ કે આત્મા નથી તે જ પરમાર્થ છે, તે જ પરમ તત્ત્વ છે. આત્મા હોય તો ‘હું અને મારું’ આવો ભાવ જાગે, મમતા જાગે. પણ ‘હું જ નથી, આત્મા જ નથી' - આવો ભાવ પ્રગટે તો મૂર્છા-મમતા-આગ્રહ વગેરે તૂટે છે. અનાદિ કાળનો મૂર્છા-તૃષ્ણાનો રોગ કાઢવાના કારણે નૈરાત્મ્યદર્શન ભાવ અમૃત છે. આવું બૌદ્ધ લોકો માને છે. (૨૫/૩) ♦ નૈરાત્મ્યદર્શનથી મૂર્છાનાશ
બૌદ્ધ
ગાથાર્થ ઃ- કારણ કે પુનર્જન્મનું કારણ તૃષ્ણા છે. આત્મદર્શન થાય તો અવશ્ય તૃષ્ણા થાય. આત્મદર્શન ન થાય તો તૃષ્ણા ન થાય, જેમ બીજ ન હોય તો અંકુરો ન થાય તેમ આ સમજવું.(૨૫/૪) ટીકાર્થ :- નૈરાત્મ્યદર્શન મૂર્છાનાશક અમૃત છે. કારણ કે લોભસ્વરૂપ તૃષ્ણા પુનર્જન્મનું કારણ છે. તથા ‘હું છું’ આવા નિરીક્ષણરૂપ આત્મદર્શન કરવામાં આવે તો અવશ્ય તૃષ્ણા ઉત્પન્ન થાય છે. તથા ‘હું છું' આવું આત્મદર્શન કરવામાં ન આવે તો આ તૃષ્ણા ઉત્પન્ન થતી નથી. જેમ બીજ ન હોય તો અંકુરો ઉત્પન્ન ન થાય, તેમ આત્મદર્શન ન હોય તો તૃષ્ણા ઉત્પન્ન ન થાય. (૨૫/૪)

१७०४
-
=
Z
=
=

Page #212

• आत्मकामनातः सर्वेषां काम्यता •
१७०५
=
=
न पश्यन्नमिति स्निह्यत्यात्मनि कश्चन । न चाऽऽत्मनि विना प्रेम्णा सुखहेतुषु धावति ।। ५ ।। न हीति । न = नैव हिः = यस्मात् अपश्यन् अनिरीक्षमाणः अहमिति उल्लेखन स्निह्यति स्नेहवान् भवति आत्मनि विषयभूते कश्चन = बुद्धिमान् । न चात्मनि प्रेम्णा' विना सुखहेतुषु धावत प्रवर्तते कश्चन । तस्मादात्मदर्शनस्य वैराग्यप्रतिपन्थित्वाद् रुच्यते । तदुक्तं मज्झिमनिकाये यतो खो, आवुसो ! अरियसावको एवं तहं पजानाति, एवं तहसमुदयं पजानाति, एवं तण्हनिरोधं पजानाति, एवं तण्हानिरोधगामिनिं पटिपदं पजानाति, सो सब्बसो रागानुसयं पहाय, पटिघानुसयं पटिविनोदेत्वा, 'अस्मी'ति दिट्ठिमानानुसयं समूहनित्वा, अविज्जं पहाय, विज्जं उप्पादेत्वा, दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होति । एत्तावतापि खो आवुसो ! अरियसावको सम्मादिट्ठि होति, उजुगता अस्स दिट्ठि, धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो ← (म.नि. भाग- १/१/९/ ९६ पृष्ठ - ६५ ) इति ।। २५/४।।
सौगता एव नैरात्म्यदर्शनस्य मुक्तिहेतुतामुपपादयन्ति - ' ने 'ति । न च = नैव आत्मनि विषये प्रेम्णा = स्नेहेन विना सुखहेतुषु काय- काञ्चन - कामिन्यादिषु सुखाभिलाषी सन् कश्चन प्रवर्तते कदाऽपि । न हि केवलमस्माकं बौद्धानां सम्मतमिदं, किन्तु औपनिषदानामपीदं सम्मतमेव । तदुक्तं बृहदारण्यकोपनिषदि अपि न वा अरे ! पत्युः कामाय पतिः प्रियो भवति, आत्मनस्तु कामाय पतिः प्रियो भवति । न वा अरे ! जायायै कामाय जाया प्रिया भवति, आत्मनस्तु कामाय जाया प्रिया भवति । न वा अरे ! पुत्राणां कामाय पुत्राः प्रिया भवन्ति, आत्मनस्तु कामाय पुत्राः प्रिया भवन्ति ← (बृ.आ.१/५) इत्यादि। जैनानामपीदं सम्मतम् । तदुक्तं श्रीबुद्धिसागरसूरिभिः महावीरगीतायां अस्त्यात्मार्थं
=
=
विशेषार्थ :- 'खा घर भारुं छे. हुअन भारी छे पैसो पत्नी - पुत्र-परिवार वगेरे भारा छे.' આવી તૃષ્ણા જ પુનર્જન્મનું કારણ છે. જેને આવી તૃષ્ણા ક્યારેય ઊભી ન થાય તેનો પુનર્જન્મ ન થાય. પરંતુ જો આત્માનો સ્વીકાર કરવામાં આવે તો પોતાનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ થાય. તથા ‘પોતે દેહાદિથી ભિન્ન આત્મા છે' એવું સિદ્ધ થાય તો પોતાના સુખની ચિંતા, સુખસાધનની મૂર્છા-તૃષ્ણા પણ અવશ્ય ઊભી થાય જ. માટે આત્મદર્શન સંસારકારણ છે, પુનર્જન્મનું કારણ છે. જ્યારે ‘હું જ નથી તો મારું આ સંસારમાં શું હોય ?' આવી ભાવના તૃષ્ણાનાશક છે. માટે ‘દેહાદિભિન્ન પરલોકગામી હું આત્મા છું' આવું આત્મદર્શન ન થાય તો મમતા, મૂર્છા, તૃષ્ણા જ ઊભી થઈ ન શકે. માટે નૈરાત્મ્યદર્શન જ અનાદિકાલીન તૃષ્ણાસ્વરૂપ ભાવ રોગનું નાશક ભાવૌષધ છે, પરમ અમૃત છે - એવું સિદ્ધ થાય છે. આ જ વાતનું સ્પષ્ટીકરણ બૌદ્ધ વિદ્વાનો આગળની ગાથામાં કરે છે. (૨૫/૪)
શ્ર્વ આત્મદર્શન વિના આત્મરાગ અસંભવ
બૌદ્ધ ફ
ગાથાર્થ :- ખરેખર ‘હું છું’ એમ નહિ જોતો કોઈ બુદ્ધિશાળી આત્મા ઉપર સ્નેહવાળો થતો નથી. તથા આત્મા ઉપર પ્રેમ વિના કોઈ સુખના કારણોને વિશે દોડતો નથી.(૨૫/૫)
ટીકાર્થ :- આત્મદર્શન વિના તૃષ્ણા થતી નથી. કારણ કે ‘હું આત્મા છું’ આ પ્રમાણે નહિ જોતો કોઈ બુદ્ધિશાળી આત્માને વિશે સ્નેહવાળો થતો નથી. તથા આત્માને વિશે પ્રેમ-સ્નેહ વિના કોઈ બુદ્ધિશાળી १. हस्तादर्शे 'प्रेम्भा' इत्यशुद्धः पाठः । २ हस्तादर्शे 'वैराग्यदर्शनमेव...' इति त्रुटितः पाठः ।

-

Page #213

• आत्मदर्शनस्य वैराग्यप्रतिबन्धकताविचारः •
नैरात्म्यदर्शनमेव मुक्तिहेतुरिति सिद्धम् ॥ ५ ॥ एतद्दूषयति
प्रियं सर्वं नान्यथा प्रियता कदा ← ( म.गी. ३७/१२ ) इति, अध्यात्मगीतायां च आत्मानमन्तरा कोऽपि नाऽन्यः प्रियतमो भुवि ← ( अ. गीता . ५१ ) इति । तस्मात् कारणात् आत्मदर्शनस्य = देहादिभिन्नपरलोकगामि-स्थिराऽऽत्मगोचरदर्शनस्य पारलौकिकादिसुखकामना-तत्साधनममताद्युत्थापकतया वैराग्यप्रतिपन्थित्वात् = तृष्णाविरहविरोधित्वाद् नैरात्म्यदर्शनमेव मुक्तिहेतुः । तदुक्तं नैरात्म्यदर्शनवादिमतनिरूपणाऽवसरे योगबिन्दौ →
१७०६
द्वात्रिंशिका - २५/५
तृष्णा यज्जन्मनो योनिर्धुवा सा चाऽऽत्मदर्शनात् । तदभावान्न तद्भावः तत्ततो मुक्तिरित्यपि ।। न ह्यपश्यन्नहमिति स्निह्यत्यात्मनि कश्चन । न चाऽऽत्मनि विना प्रेम्णा सुखकामोऽभिधावति ।। सत्यात्मनि स्थिरे प्रेम्णि न वैराग्यस्य सम्भवः । न च रागवतो मुक्तिर्दातव्योऽस्या जलाञ्जलिः ।।
← (यो.बिं.४६०-१-२) इति । ततश्चाऽयं समुदितः फलिताऽर्थो यदुताऽऽत्मदर्शने सति तदर्थं सुखादिकं कामयमाना विहित निषिद्धसाधनगोचरराग-द्वेषकरणतः तथाऽनुतिष्ठन्तः कर्माशयमाचिन्वानाः प्रदीर्घजन्मादिपरम्परामनुभवन्ति । यदि पुनः अमी 'नाऽहं न कश्चित् किमपि वा मम नास्ति, न किञ्चिदपि वस्तु स्थिरं विश्वमेव क्षणभङ्गुरमलीकञ्चेत्यवधारयेरन् न किञ्चिदपि कामयेरन् । न चाऽकामयमानाः केचिदपि प्रवर्तन्ते । न चाऽप्रवर्तमानाः कर्माशयेन सिच्यन्ते । न चाऽन्तरेण कर्माशयं सम्भवो जन्मादेर्भोगादेर्वेति भवति नैरात्म्यदर्शनं साधनमपवर्गस्येति ।। २५/५ ।।
સુખસાધનોને વિશે પ્રવર્તતો નથી. તેથી સિદ્ધ થાય છે કે આત્મદર્શન વૈરાગ્યનું વિરોધી છે. માટે નૈરાત્મ્યદર્શન જ મોક્ષનો હેતુ છે એમ સિદ્ધ થાય છે. (૨૫/૫)
વિશેષાર્થ :દરેકને પોતાની જાત અત્યંત વહાલી છે. પોતાને સુખી કરવા માટે જ દરેક પ્રાણી પ્રવૃત્તિ કરે છે. ધંધો, નોકરી, ભાગીદારી, ભીખ, ફેરી, મજૂરી વગેરે તમામ પ્રવૃત્તિ પોતાના સુખનું સાધન છે, એમ સમજીને જ દરેકે દરેક પ્રાણી તે તે સુખસાધનો વિશે પ્રવૃત્તિ કરે છે. આ પ્રવૃત્તિના મૂળમાં આત્માનો રાગ-સ્નેહ-મમત્વભાવ કારણભૂત છે. નૈરાત્મ્યદર્શન એમ કહે છે કે ‘ભાઈ ! તું જ નથી. તું આત્મા નથી. દેહાદિભિન્ન પરલોકગામી આત્મા તું નથી. ક્યાંય પણ, ક્યારેય પણ, કોઈ પણ અવસ્થામાં કોઈ પણ વ્યક્તિ આત્મા નથી. આ ત્રિકાલ અબાધિત સત્ય છે. તો આ જગતમાં તારું કોણ હોઈ શકે? તું પોતે જ નથી તો કોને સુખી કરવા માટે તું આ બધી દોડધામ કરે છે ?' આવું સાંભળતો-જોતો-વિચારતો બુદ્ધિશાળી માણસ ક્યાંય પણ મૂર્છા-મમતા-આસક્તિ કરતો નથી. આ રીતે તૃષ્ણા મૂળમાંથી રવાના થતાં પુનર્જન્મની પરંપરા અટકે છે. અને મોક્ષ મળે છે. આમ નૈરાત્મ્યદર્શન જ મુક્તિહેતુ છે એમ સિદ્ધ થાય છે.
-
આત્મદર્શન તો રાગનું કારણ છે કારણ કે ‘હું દેહાદિભિન્ન પરલોકગામી આત્મા છું. દેહ વગેરેનો નાશ થવા છતાં મારો નાશ થવાનો નથી. મારે ક્યાંક જવાનું છે. પરલોકમાં જ્યાં જવાનું છે ત્યાં સુખી બનવા માટે હું દાન કરું, તપ કરું, ઉગ્ર સાધના કરીને પુણ્યસંચય કરું. તો મને પરલોકમાં દેવલોક, અપ્સરા-ભોગસુખસામગ્રી વગેરે મળશે. પછી હું સ્વર્ગમાં દેવવિમાનની અંદર અપ્સરાઓ, દેવાંગનાઓ સાથે મોજ-મજા કરીશ.' આ પ્રમાણે વિચારણા આત્મદર્શનમાંથી ઊભી થાય છે અને તે

Page #214

• नैरात्म्यवादापाकरणम् .
१७०७ नैरास्याऽयोगतो नैतदभाव-क्षणिकत्वयोः । आद्यपक्षेऽविचार्यत्वाखर्माणां धर्मिणं विना ॥६॥
नैरात्म्येति । एतत् = अन्येषां मतं न युक्तम् । अभाव-क्षणिकत्वयोः 'अर्थादात्मनो विकल्प्यामानयोः सतोः नैरात्म्याऽयोगतः । आद्यपक्षे = आत्मनोऽभावपक्षे धर्मिणम् = आत्मानं विना धर्माणां = सदनुष्ठान-मोक्षादीनाम् अविचार्यत्वात् = विचाराऽयोग्यत्वात् । न हि वन्ध्यासुताऽभावे तद्गतान् सुरूप-कुरूपत्वादीन् विशेषांश्चिन्तयितुमारभते कश्चिदिति ।।६।।
__ एतद् = नैरात्म्यदर्शनवादिमतं दूषयति- 'नैरात्म्येति । अत्र हि द्वयी कल्पना- यद्दर्शनात् किल मुक्तिः तद् नैरात्म्यं (१) आत्मनोऽभावः स्याद् यदुत (२) क्षणमात्रस्थायी आत्मा ? इत्येवं आत्मनो विकल्प्यमानयोः सतोः अभाव-क्षणिकत्वयोः नैरात्म्याऽयोगतः = कल्पनाद्वितयाऽनुपातिनैरात्म्याऽनुपपत्तेः अन्येषां = बौद्धानां मतं = नैरात्म्यदर्शनमतं न युक्तम् । तथाहि- सर्वथा आत्मनोऽभावपक्षे तु आत्मानं विना सदनुष्ठान-मोक्षादीनां = बौद्धाऽभ्युपगत-सम्यग्दृष्टि-क्रियाद्यष्टाङ्गयोग-पञ्चशीलादिसदनुष्ठान-निर्वाणविपश्यना-शुक्लादिकर्मप्रभृतीनां विचाराऽयोग्यत्वात् = चिन्ताऽनर्हत्वात् सर्वैव अनुष्ठानफलपर्यालोचनात्मिका चिन्ता निरर्थका प्रसज्येत, कर्मकर्तुः फलभोक्तुः च कस्यचित् सर्वदैव सर्वत्रैव सर्वथैव विरहात् । न हि वन्ध्यासुताऽभावे = एकान्तेनैव वन्ध्यापुत्रादावविद्यमाने 'वन्ध्यापुत्रः सुरूपः स्यात् कुरूपो वा ?' इत्येवं तद्गतान् = वन्ध्यासुतनिष्ठान् सुरूप-कुरूपत्वादीन् विशेषान् धर्मान् चिन्तयितुमारभते कश्चिद् विपश्चित्, सति धर्मिणि तद्धर्माः चिन्त्यन्त इति न्यायात् । तदुक्तं योगबिन्दौ →
नैरात्म्यमात्मनोऽभावः क्षणिको वाऽयमित्यदः। विचार्यमाणं नो युक्त्या द्वयमप्युपपद्यते ।।
सर्वथैवात्मनोऽभावे सर्वा चिन्ता निरर्थका । सति धर्मिणि धर्मा यच्चिन्त्यन्ते नीतिमद्वचः ।। મૂચ્છ-મમતા-ગૃદ્ધિ-આસક્તિ કરાવીને પુનર્જન્મની પરંપરાને સતત આગળ ચલાવે જ રાખે છે. માટે આત્મદર્શન વૈરાગ્યવિરોધી છે, મોક્ષવિરોધી છે, સંસારકારણ છે -આમ બૌદ્ધો સિદ્ધ કરે છે.(૨પ/૫)
નૈરાગ્યદર્શન દૂષણ છે ગ્રંથકારશ્રી બૌદ્ધોના ઉપરોક્ત નૈરાશ્યદર્શનનું ખંડન કરતાં જણાવે છે કે -
ગાથાર્થ :- આ વાત બરાબર નથી. કારણ કે આત્માનો અભાવ અને આત્માની ક્ષણિકતા બન્ને પક્ષમાં નૈરાશ્ય સંગત થતું નથી. પ્રથમ પક્ષમાં તો ધર્મી વિના ગુણધર્મો જ વિચારવા લાયક રહેતા नथी. (२५/६)
ટીકાર્થ -નૈરાગ્યદર્શનવાદી બૌદ્ધોનો ઉપરોક્ત મત યોગ્ય નથી. કારણ કે બૌદ્ધ દ્વારા જાતે જ કલ્પના કરવામાં આવતા બે વિકલ્પોમાં નૈરામ્ય સંગત થતું નથી. બે વિકલ્પ આ મુજબ છે. (૧) આત્માનો અભાવ એટલે નૈરાભ્ય. (૨) ક્ષણિક આત્મા = નૈરાભ્ય. આ બે વિકલ્પમાં પ્રથમ વિકલ્પ સંગત ન હોવાનું કારણ એ છે કે આત્માનો જ અભાવ માન્ય કરવામાં આવે તો સદનુષ્ઠાન, મોક્ષ વગેરે ગુણધર્મોની વિચારણા જ કરી ન શકાય. ગુણધર્મનો આધાર એવો આત્મા હોય તો જ સદનુષ્ઠાન, મુક્તિ વગેરે ગુણધર્મોની વિચારણા કરી શકાય. ખરેખર વંધ્યાપુત્ર ન હોય તો ‘વંધ્યાપુત્ર સુંદર રૂપવાળો છે કે કદરૂપો છે?” આ પ્રમાણે વંધ્યાપુત્રગત १. 'अर्थादात्मना' इति मुद्रितप्रतावशुद्धः पाठः । २. 'विकल्पमा..' इत्यशुद्धः पाठो मुद्रितप्रतौ ।

Page #215

१७०८
• नैरात्म्यदर्शने वक्ता न सम्भवति • द्वात्रिंशिका-२५/७ 'वत्राद्यभावतश्चैव कुमारीसुतबुद्धिवत् । विकल्पस्याऽप्यशक्यत्वाद्वक्तुं वस्तु विना स्थितम् ।।७।।
वक्त्रादीति । वक्त्रादीनां नैरात्म्यप्रतिपादकतद्रष्ट्रादीनामभावतः (= वक्त्राद्यभावतः) चैव । आद्यपक्षे नैरात्म्याऽयोगतो नैतदिति सम्बन्धः। ज्ञानवादिमते त्वाह- कुमारीसुतबुद्धिवत् = अकृत
(यो.बि.४६३-४) इति ।।२५/६।। तथा- 'वक्त्रादी'ति । वक्ता = नैरात्म्यस्य प्रणेता, नैरात्म्यस्य दृष्टा, आदिपदेन नैरात्म्यप्रज्ञापनाप्रतिपाद्यः तेषां = नैरात्म्यप्रतिपादक-तद्रष्ट्रादीनां अभावतश्चैव = विरहाच्चैव आद्यपक्षे = सर्वथैवात्मनोऽभावे स्वीक्रियमाणे “नैरात्म्याऽयोगतः = नैरात्म्याऽनुपपत्तेः न एतत् = सर्वथात्माऽभावलक्षणं नैरात्म्यं युक्तं" इति पूर्वतनकारिकया सह सम्बन्धः । 'नैरात्म्यदर्शनतो मुक्तिः' इति प्रज्ञापना न युज्यते, यतः सर्वथैवाऽऽत्मनः तुच्छतायां को नैरात्म्यस्य वक्ता द्रष्टा वा स्यात् ? को वा तत्प्रज्ञापनातः प्रतिपाद्यः स्यात् ? न कश्चित् । ततश्चाऽऽद्यपक्षाऽभ्युपगमे नैरात्म्यं न सङ्गच्छत इति भावः । तदुक्तं योगबिन्दौ → नैरात्म्यदर्शनं कस्य ? को वाऽस्य प्रतिपादकः?। एकान्ततुच्छतायां हि प्रतिपाद्यस्तथेह कः ? ।। 6 (यो.बि.४६५) इति ।
नन्वनुद्भिन्नयोनित्वेन कुमारी सती अपि यथा स्वसुतलाभस्वप्नबुद्धिप्रभावतो मोदते सुतमरणस्वप्नदर्शनतश्च खिद्यते तथैव नैरात्म्यप्रतिपादक-द्रष्ट-प्रतिपाद्यादिगोचरा सर्वाऽपीयं भ्रान्तिरुपपत्स्यते इति ज्ञानवादिमते = ज्ञानाऽद्वैतवादियोगाचाराऽभिधानबौद्धसिद्धान्ते उपस्थिते सति तु ग्रन्थकारः तद्रूषणार्थं आह = प्रतिविधत्ते- अकृतविवाहस्त्रीपुत्रज्ञानवत् प्रतिपादकादिगतस्य = नैरात्म्यप्रतिपादकद्रष्ट-प्रतिपाद्यવિશેષ પ્રકારના ગુણધર્મોની વિચારણા કરવાનો શુભારંભ કોઈ પ્રાજ્ઞ માણસ કરતો નથી.(૨૫/૬)
વિશેષાર્થ :- ગ્રંથકારશ્રી નૈરાગ્યવાદી બૌદ્ધની સામે બે વિકલ્પ રજુ કરે છે કે આત્મા ન હોવાના કારણે નૈરાન્ય માન્ય છે કે પારમાર્થિક આત્મા હોવા છતાં પણ તે ક્ષણિક હોવાના કારણે નૈરાભ્ય માન્ય છે ? જો આત્મા જ ન હોય તો બૌદ્ધ લોકો આત્માની મુક્તિ માટે પંચશીલ, વિપશ્યના, સમ્યક સ્મૃતિ વગેરે સદનુષ્ઠાનની પ્રરૂપણા કરે છે તે બૌદ્ધ વિદ્વાનો માટે ઉચિત નહિ ગણાય. કારણ કે આત્મા જ ન હોય તો મુક્તિ કોની ? અને આત્મા જ ન હોય તો અષ્ટાંગ યોગસાધના પણ કોણ કરે? પંચશીલ વગેરેનો આધાર પણ કોણ બને ? માટે આત્મા ન હોવાથી નૈરાન્ય માનવું વ્યાજબી નથી - अम अंथ।२श्री. प्रथम विस्यने असंगत ४२रावे छे. (२५/६)
હ આત્મા વિના વક્તા કે વિલ્પ ન સંભવે - જેન હ ગાથાર્થ :- વક્તા વગેરે જ ન હોવાના કારણે પ્રથમ વિકલ્પ યોગ્ય નથી. તથા કુંવારી કન્યાને પુત્રરત્નના જન્મની બુદ્ધિની જેમ સ્થિર વસ્તુ વિના વિકલ્પ બોલવો પણ શક્ય નથી. (૨૫/૭)
ટીકાર્ય :- નૈરાભ્યને બોલનાર વક્તા અને નૈરાભ્યને જોનાર દષ્ટા વગેરેનો જ અભાવ હોવાથી આત્મવિરહસ્વરૂપ પ્રથમ વિકલ્પમાં નૈરાભ્યનો સંબંધ ન થવાથી નૈરામ્ય પ્રામાણિક નથી. - આ પ્રમાણે અન્વય કરવો. જ્ઞાનાદ્વૈતવાદી યોગાચાર નામના બૌદ્ધ વિદ્વાનોના મતમાં દોષને બતાવતા ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે વિવાહ કર્યા વિનાની = કુંવારી શીલવતી કન્યાને “મને પુત્ર થયો” એવું જ્ઞાન જેમ સંભવિત १. मुद्रितप्रतौ 'वक्रादीनां' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #216

• नैरात्म्यज्ञानाऽसम्भवः .
१७०९ विवाहस्त्रीपुत्रज्ञानवत् विकल्पस्याऽपि = प्रतिपादकादिगतस्य स्थितं वस्तु विना वक्तुमशक्यत्वात् । कुमारीसुतबुद्धिरपि हि प्रसिद्धयोः कुमारी-सुतपदार्थयोः सम्बन्धमेवाऽऽरोपितमवगाहते। प्रकृते त्वात्मन एवाऽभावात्तत्प्रतिपादकादिव्यपदेशो निर्मूल एव, क्वचित्प्रमितस्यैव क्वचिदारोप्यत्वात् । गोचरस्य विकल्पस्याऽपि स्थितं सद्भूतं प्रतिपादकादिलक्षणं वस्तु विना वक्तुं अशक्यत्वात् । तदुक्तं समन्तभद्राचार्येण अपि युक्त्यनुशासने → मुख्यादृते गौणविधिर्न दृष्टः - (यु.अनु.१५) इति । कुमारीसुतबुद्धिरपि = कुमार्याः सुतजन्म-मरणादिगोचरस्वाप्निकबुद्धिरपि हि स्वातन्त्र्येण प्रसिद्धयोः = प्रमितयोः कुमारी-सुतपदार्थयोः सम्बन्धमेव आरोपितं = स्वप्नादिबलोत्थापितं अवगाहते । न हि कुमार्या अपि वन्ध्यापुत्रस्वप्नदर्शनं कदाचिदप्युपसम्पद्यते इत्यङ्गीक्रियते केनचित् । तदुक्तं साक्षेपपरिहारं योगबिन्दौ→
कुमारीसुतजन्मादिस्वप्नबुद्धिसमोदिता । भ्रान्तिः सर्वेयमिति चेत् ? ननु सा धर्म एव हि ।। कुमार्या भाव एवेह यदेतदुपपद्यते । वन्ध्यापुत्रस्य लोकेऽस्मिन्न जातु स्वप्नदर्शनम् ।।
- (यो.बि.४६६-७) इति । प्रकृते = प्रथमविकल्पे तु आत्मन एव सर्वथा अभावात् हेतोः तत्प्रतिपादकादिव्यपदेशः = नैरात्म्यप्रतिपादक-प्रतिपाद्याऽऽदिव्यवहारः निर्मूल एव = निर्निमित्तक एव प्रसज्यते। ततश्च प्रमाणतो नैरात्म्यजिज्ञासाऽपि तमोदीपन्यायमनुसरति । तथाहि- “नैरात्म्यं ज्ञातुमिच्छेद् यः प्रमाणेनाऽतिमूढधीः । स तु नूनं तमः पश्येद् दीपेनोत्तमतेजसा ।।” ( )
प्रमाणप्रवृत्तावात्मादिसमुपलब्ध्या तत्प्रतिक्षेपाऽयोगात्, अन्यथा प्रमाणव्याघातप्रसङ्गात् । एतेन गौरवकल्पना निरस्ता, प्रमाणाधीनत्वात् । तदुक्तं तन्त्रवार्तिके → प्रमाणवन्त्यदृष्टानि कल्प्यानि सुबहून्यपि । अदृष्टशतभागोऽपि न कल्प्यो ह्यप्रमाणकः ।। (त.वा.२/१/५) इति । एतेन आरोपिताऽऽत्मभानमपि प्रत्याख्यातम्, सर्वथाऽसतो ह्यनुयोगि-प्रतियोग्यन्यतररूपेणाऽन्यत्राऽऽरोपाऽसम्भवात् । ततश्च कुमारीसमः कश्चिदवस्थित आत्माऽभ्युपगन्तव्य एव शून्यवादिभिरपि भवद्भिः, यस्येमे नैरात्म्यप्रतिपादकत्वादयो विशेषाः सुतजन्मादिस्वप्नबुद्धिसमा भवद्भिः परिकल्पिताः कथञ्चित् सङ्गच्छेरन्, यतः क्वचित् कदाचित् प्रमितस्यैव = प्रमाणप्रसिद्धस्यैव धर्मस्य क्वचित् धर्मिणि आरोप्यत्वात् = आरोपसम्भवात्, अन्यथा कुड्यं विना चित्रकर्मन्यायप्रसङ्गो दुर्वारः। न चाऽस्माभिः तददृष्टेः तत्प्रतिक्षेप इति वाच्यम्, न हि रूपमन्धेन न दृश्यत इति चक्षुष्मतामपि दृश्यमानमभावप्राप्तं भवतीति (यो.सू.२/२२-त.वै.) व्यक्तमुक्तं वाचस्पतिमिश्रेण तत्त्ववैशारद्याम् । न हि स्थाणोरयमपराधो यदेनमन्धो न पश्यतीति न्यायोऽप्यत्र लब्धाऽवकाशः । एतेनाऽस्माकं शास्त्रेषु तदश्रवणान्नास्त्यात्मादिकमिति निरस्तम्, न हि क्वचिदश्रवणमन्यत्र નથી તેમ સ્થિર આત્માદિ વસ્તુ વિના નૈરાગ્યને બોલનારમાં પણ વિકલ્પ બતાવવો શક્ય નથી. કદાચ કુંવારી શીલવતી કન્યાને પુત્રજન્મની બુદ્ધિ થાય તો પણ તે બુદ્ધિ તો વાસ્તવિક એવા કુમારીપદાર્થ અને વાસ્તવિક પુત્રપદાર્થના આરોપિત સંબંધનું જ અવગાહન કરે છે.
જ્યારે પ્રસ્તુત નૈરામ્યવાદમાં તો આત્માનો જ અભાવ હોવાથી નૈરાજ્યનું પ્રતિપાદન કરનાર વગેરેનો વ્યવહાર નિર્મુલ = નિર્નિમિત્તક જ છે. કારણ કે કોઈક પ્રમાણથી ક્યાંક સિદ્ધ થયેલ પદાર્થનું જ અન્યત્ર આરોપણ થઈ શકે છે.

Page #217

१७१०
• नैरात्म्यदर्शनस्योच्छृङ्खलताप्रयोजकत्वम् • द्वात्रिंशिका-२५/७ श्रुतं निवारयितुमुत्सहत इति न्यायात् । किञ्च यमुद्दिश्य नैरात्म्यप्रतिपादकं वचनं प्रयुज्यते तस्य शून्यत्वे व्यर्थ एव परिश्रमः प्रकृतप्रयोगस्य, अन्यथा शशशृङ्गमप्युद्दिश्य प्रकृतप्रयोगप्रसङ्गात् । ततश्च सुष्ठुक्तं श्लोकवार्तिके कुमारिलभट्टेन → सर्वदा सदुपायानां वादमार्गः प्रवर्तते । अधिकारोऽनुपायत्वाद् न वादे शून्यवादिनः ।। (श्लो.वा.निरा.१२८) इति । न च नैरात्म्यदृष्टिपदं शरीरात्मभिन्नतत्त्वज्ञानपरमिति वाच्यम्, नैरात्म्यशब्दघटकस्य निरः संसर्गाभावबोधकतया तादृशज्ञानस्य तदर्थत्वाऽसम्भवादिति (आ. त.वि.पृष्ठ १९/मा.वृ.) आत्मतत्त्वविवेकवृत्तौ मथुरानाथः ।
स्यादेतत्- सिद्धोऽप्ययमात्मा हेय एव, आत्मदर्शी हि तदुपकारिणि रज्यते तदपकारिणं च द्वेष्टि, राग-द्वेषौ च मूलं संसारस्य । यस्तु तं न पश्येत् नाऽसौ तदुपकारिणि रज्येत न वा तदपकारिणं द्विष्याद्वा, ततो न संसरेदिति जाङ्गुलिकेन नैर्विष्यवन् मुमुक्षुणाऽपि नैरात्म्यमेव भावनीयमिति चेत् ? न, अनात्मदर्शिनो मुमुक्षुत्वव्याघातात् । न ह्यात्मानमप्रतिसन्धाय कश्चिद्दःखं हातुमिच्छेत्, सुखं वाऽवाप्तुं, 'मया स्वर्गापवर्गभागिना भवितव्यमि'त्यभिप्रायस्य यावदभियोगमनुवृत्तेः, अभियोगः प्रवृत्तिः, अननुवृत्तावभियोगनिवृत्तौ फलाऽसिद्धेः । इयं च नैरात्म्यदृष्टिर्नास्तिक्यं द्रढयेत् । 'नास्ति परलोकः, नास्ति कर्मफलमि ति निश्चयो नास्तिक्यं, तच्चाऽऽमुष्मिकभयाऽभावेन प्रबलविषयतृष्णां, सा च तमोऽनन्तं प्रस्रवति, न चेदेवं कुतो ‘यावज्जीवेदि'त्यादयो निःशङ्कमुल्लापाः (न्या.खं.खा.गा.६१/पृ.६२२) इत्यधिकं न्यायखण्डखाद्याद् विज्ञेयम्।
तदुक्तं शास्त्रवार्तासमुच्चयेऽपि → शून्यं चेत् ? सुस्थितं तत्त्वमस्ति चेत् ? शून्यता कथम् ? । तस्यैव ननु सद्भावादिति सम्यग् विचिन्त्यताम् ।। प्रमाणमन्तरेणाऽपि स्यादेवं तत्त्वसंस्थितिः । अन्यथा नेति सुव्यक्तमिदमीश्वरचेष्टितम् ।। उक्तं विहाय मानं चेच्छून्यताऽन्यस्य वस्तुनः । शून्यत्वे प्रतिपाद्यस्य ननु व्यर्थः परिश्रमः ।। तस्याऽप्यशून्यतायाञ्च प्राश्निकानां बहुत्वतः । प्रभूताऽशून्यताऽऽपत्तिरनिष्टा सम्प्रसज्यते ।। यावतामस्ति तन्मानं प्रतिपाद्यास्तथा च ये । सन्ति ते सर्व एवेति प्रभूतानामशून्यता ।।
6 (शा.वा.स.६/५८-६२) इति ।
वाक्यपदीये → अन्यथा दाहसम्बन्धाद् दाहं दग्धोऽभिमन्यते । अन्यथा दाहशब्देन दाहार्थः सम्प्रतीयते ।। 6 (वा.प.२/४२५) इति भर्तृहरिवचनमपि नैरात्म्यवाद-शून्यवादैकान्तनिराकरणपरतया व्याख्येयं बहुश्रुतैः । यदि च → उत्पाद-व्ययबुद्धिश्च भ्रान्ताऽऽनन्दादिकारणम् । कुमार्याः स्वप्नवज्ज्ञेया पुत्रजन्मादिबुद्धिवत् ।। - (शा.वा.स.६/५६) इति शून्यवादिमतं परमार्थाऽपेक्षया सुगतेन प्रतिपादितं स्यात् ? तदा सार्वलौकिकाबाधितात्मनीनसत्प्रमाणबाधितत्वात्, बहूनामुन्मार्गप्रवर्तकत्वाच्च निरस्तं मन्तव्यम् । न हि अस्खलवृत्तिकाऽबाधितसार्वजनीनबाह्यार्थप्रतीतिरपह्नोतुं शक्या । अत्रार्थे → न विज्ञानमात्रं बाह्यप्रतीतेः - (सां.सू.१/४२) इति, → अबाधांददुष्टकारणजन्यत्वाच्च नाऽवस्तुत्वम् 6 (सां.सू.१ ७९) इति च साङ्ख्यसूत्रस्य विज्ञानभिक्षुकृतं साङ्ख्यप्रवचनभाष्यमवलोकनीयम् । विस्तरं बुभुत्सुभिः स्याद्वादकल्पलता-न्यायखण्डखाद्यादिकमीक्षणीयम् । प्रकृते → नैरात्म्यवादकुहकैमिथ्यादृष्टान्तहेतुभिः भ्राम्यल्लोको न जानाति - (मैत्रा.७।८) इति मैत्रायण्युपनिषद्वचनमपि यथातन्त्रमनुयोज्यम् ।

Page #218

• નૈરાજ્યવર્શનસ્ય વૈરાગ્યોપયોગિતા -
१७११
इत्थं च - “यथा कुमारी स्वप्नान्तरेऽस्मिन् जातं च पुत्रं विगतं च पश्येत् । जाते च हृष्टाऽपगते विषण्णा तथोपमान् जानत सर्वधर्मान् ।। " ( ) इत्यादि परेषां शास्त्रमपि संसाराऽसारताऽर्थवादमात्र - परत' यैवोपयुज्यते इति द्रष्टव्यम् ||७||
ततश्च 'यथा कुमारी' इत्यादि परेषां बौद्धानां शास्त्रमपि संसाराऽसारताऽर्थवादमात्रपरतयैव= केवलसकलसांसारिकपदार्थसार्थतुच्छताद्योतनलक्षणार्थवादप्रतिपादनविवक्षयैव उपयुज्यते न तु तथाविधतत्त्वव्यवस्थापनपरतया, अन्यथा मिथ्यादृष्टेर्नरकगामित्वं सुगतप्रतिपादितमसङ्गतमेव स्यात् । तदुक्तं मज्झिमनिकाये शालेयकसूत्रे वेरञ्जकसूत्रे च मिच्छादिट्ठिको खो पन होति विपरीतदस्सनो - 'नत्थि दिन्नं, नत्थि दिट्टं, नत्थि हुतं, नत्थि सुकतदुक्कटानं कम्मानं फलं विपाको, नत्थि अयं लोको, नत्थि परो लोको, नत्थि माता, नत्थि पिता, नत्थि सत्ता ओपपातिका, नत्थि लोके समणब्राह्मणा सम्मग्गता सम्मापटिपन्ना ये इमञ्च लोकं परञ्च लोकं सयं अभिज्ञा सच्छिकत्वा पवेदेन्ती 'ति । एवं खो, गहपतयो, तिविधं मनसा अधम्मचरिया - विसमचरिया होति । ' एवं अधम्मचरिया - विसमचरियाहेतु खो, गहपतयो, एवमिधेकच्चे सत्ता कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जन्ति ← (મ.નિ.૧ IG I9 ૪૪૧,પૃ.૩૬૧-૧ બ ર ૪૪-પૃ.૩૬૭) કૃતિ ભાવનીયમ્ । ત્હત્વ → સર્વ શૂન્યં निरालम्बं ममताप्रत्ययोऽप्ययम् । द्विचन्द्र-स्वप्नवद् यस्यासौ सोऽपि नास्ति नः ।। ← (यो. वा. निर्वाण. २९/७४) इति योगवाशिष्ठवचनमप्यखिलसंसाराऽसारताप्रतिपादनपरतयाऽवसेयम् ।।२५ / ७।।
માટે જ બૌદ્ધ લોકોએ જે કહેલ છે કે → જેમ કુંવારી કન્યા અમુક સ્વપ્રમાં પુત્રજન્મને જુએ અને બીજા સ્વપ્રમાં પુત્રમરણને જુએ તો પુત્રજન્મ થતાં તે કન્યા ખુશ થાય છે તથા પુત્રમરણ થતાં વિષાદ પામે છે તેવી સમાનતા ધરાવનાર રૂપે સર્વ પદાર્થોને તમે જાણો.’ ć તે પણ શાસ્ત્રવચન સંસારની અસારતામાત્ર બતાવનાર કેવળ અર્થવાદનું પ્રતિપાદન કરવાના અભિપ્રાયથી જ ઉપયોગી છે- એમ સમજવું. (૨૫/૭)
વિશેષાર્થ :- નૈરાત્મ્યને બોલનાર, જોનાર કે જાણનાર જડ ન હોય પણ ચેતન આત્મા જ હોય. આત્મા ન હોવાના કારણે જો નૈરાત્મ્યવાદનું બૌદ્ધ લોકો પ્રતિપાદન કરતા હોય તો નૈરાત્મ્યનું પ્રતિપાદન કરવું બૌદ્ધ માટે શક્ય નથી. કારણ કે પ્રતિપાદન કરનાર વક્તા આત્મા છે અને આત્મા તો બૌદ્ધને માન્ય જ નથી. માટે નૈરાત્મ્યવાદનું પ્રતિપાદન બૌદ્ધ કરે તો તેનાથી આત્માની સિદ્ધિ થઈ જવાથી નૈરાત્મ્ય બાધિત થઈ જશે. મતલબ કે ‘મારે આજીવન મૌન છે' આવું બોલનાર માણસની વાતની જેમ ‘આત્મા નથી’ આવું બોલનાર બૌદ્ધની વાત હાસ્યાસ્પદ બની જશે. બાહ્ય પદાર્થને માનનાર નૈરાત્મ્યવાદી બૌદ્ધની સામે પ્રથમ વિકલ્પને લક્ષમાં રાખીને ગ્રંથકારશ્રી દલીલ કરી રહ્યા છે આ વાત ધ્યાનમાં રાખવી જરૂરી છે. જ્ઞાનાદ્વૈતવાદી બૌદ્ધ પણ નૈરાત્મ્યવાદનું પ્રતિપાદન કરે છે. મતલબ કે જે કાંઈ જગતમાં દેખાય છે તે જ્ઞાનનો આકારમાત્ર છે. જ્ઞાનભિન્ન કોઈ તત્ત્વ આ જગતમાં નથી. પ્રસ્તુતમાં જ્ઞાનભિન્ન જ્ઞાનાધાર એવો આત્મા નથી. આ વાતની સિદ્ધિ માટે જ્ઞાનાદ્વૈતવાદી બૌદ્ધ કહે છે કે કુંવારી કન્યાને પુત્રજન્મનું સપનું આવે અને તે ખુશ થાય છે તથા સપનામાં પુત્ર મરી જાય તો તે દુ:ખી થાય છે. વાસ્તવમાં તો તે કુંવારી હોવાથી નથી તેને પુત્રનો જન્મ થયો કે નથી મરણ થયું. પણ તે માત્ર સ્વાપ્રિક અવસ્થા છે. જ્ઞાનનો આકારમાત્ર છે. તે રીતે જગતમાં જે કાંઈ જણાય છે તે જ્ઞાનનો જ કેવળ આકાર છે. છુ. હસ્તાવશે ‘...માત્રપયે...' કૃતિ ત્રુટિતìશુદ્ધત્ત્વ પાઠઃ ।

=
-

Page #219

१७१२ • માત્મળતામીમાંસા •
द्वात्रिंशिका-२५/८ द्वितीयेऽपि क्षणादूर्ध्वं नाशादन्याऽप्रसिद्धितः । अन्यथोत्तरकार्याङ्गभावाऽविच्छेदतोऽन्वयात् ।।८।।
द्वितीयेऽपीति । द्वितीयेऽपि पक्षे नैरात्म्याऽयोगतो नैतदिति सम्बन्धः । क्षणादूर्ध्वं क्षणिक
नन्वस्तु तर्हि आत्मनो वस्तुत्वेऽपि क्षणिकत्वम्, येन सत्येव धर्मिणि तद्धर्माणां चिन्ता सफला स्यात् । 'नैरात्म्यं = क्षणिक आत्मा' इत्यत्रैवाऽस्माकं तात्पर्यादिति द्वितीयपक्षे बौद्धाऽभ्युपगते सति ग्रन्थकृदाह- 'द्वितीय' इति । 'आत्मा क्षणिक एवेति द्वितीयेऽपि पक्षे नैरात्म्यवादिभिः कक्षीक्रियमाणे नैरात्म्याऽयोगतो न एतद् मतं युक्तं इति षष्ठकारिकातोऽत्र सम्बन्धः = शब्दसंसर्गः अन्वेयः । જ્ઞાનભિન્ન કોઈ પદાર્થ સતું નથી. માટે કોઈ પણ પદાર્થ મળે ત્યારે ખુશ થવાની કે નાશ પામે ત્યારે નાખુશ થવાની કોઈ જરૂર નથી.
આ બાબતમાં ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે ઉપરોક્ત વાત તત્ત્વનિરૂપણની દૃષ્ટિએ વ્યાજબી નથી. કારણ કે જ્ઞાનની જેમ જ આત્મા પણ વાસ્તવિક પદાર્થ છે; સ્વતંત્ર પદાર્થ છે. કુંવારી કન્યાને પુત્ર સ્વપના ઉદાહરણથી નૈરામ્યવાદનું સ્થાપન કરવું વ્યાજબી નથી. આનું કારણ એ છે કે કુંવારી કન્યા પણ દુનિયામાં વાસ્તવિક પદાર્થ છે તથા પુત્ર પણ જગતમાં વાસ્તવિક પદાર્થ છે. જગતમાં પુત્ર નામની ચીજ કોઈ પણ સ્ત્રી પાસે ન જ હોય તો ક્યારેય પણ કુંવારી કન્યાને પુત્રજન્મ કે પુત્રમરણ વગેરેનું સ્વપ્ર આવી શકે નહિ. કુંવારી કન્યાને જે પુત્રજન્મનું સપનું આવે છે ત્યાં વાસ્તવિક કુંવારી કન્યા કોઈક માતાના વાસ્તવિક પુત્રમાં સ્વપુત્રત્વ ગુણધર્મનો આરોપ કરીને સ્વપુત્રજન્મ વગેરે સપનાને જુએ છે. અર્થાત્ તે સ્વમ બે વાસ્તવિક પદાર્થમાં આરોપિત સંબંધનું અવગાહન કરે છે. પરંતુ નૈરામ્યવાદનું સમર્થન તે રીતે થઈ શકે તેમ નથી. કારણ કે આત્મા જ્ઞાનદ્વૈતવાદી તે વાસ્તવિક પદાર્થ નથી; પ્રમાણસિદ્ધ વસ્તુ નથી. તેથી આત્માનો ક્યાંય પણ આરોપ થવો શક્ય નથી કે આત્મામાં કોઈનો પણ આરોપ થવો શક્ય નથી. આમ અનુયોગી-પ્રતિયોગી અન્યતર સ્વરૂપે આત્માનું આરોપિત ભાન અશક્ય હોવાથી નિરામ્યવાદમાં મોક્ષ, મોક્ષસાધનાની વિચારણા થવી વાસ્તવમાં અસંગત છે. દુનિયામાં ક્યાંય પણ ક્યારેય પણ જે ચીજનું અસ્તિત્વ જ ન હોય તેનું જ્ઞાનમાં ભાન-ભાસન થવું જ્ઞાનાદ્વૈતવાદીમતે પણ માન્ય ન બની શકે. માટે જ્ઞાનાદ્વૈતવાદી બૌદ્ધ આત્માનો અભાવ માનીને નૈરાભ્ય દર્શાવે છે તે અસંગત છે - આમ ગ્રંથકારશ્રી પ્રથમ વિકલ્પને લક્ષમાં રાખીને જણાવે છે. (૨૫/૭)
ફ એનંતક્ષણિક્તા બાધિત • જેન જ “આત્મા ક્ષણિક હોવાથી નૈરાન્ય માન્ય છે અર્થાત્ આત્મા ક્ષણભંગુર હોવાથી ન હોવા બરાબર છે. આવું જણાવવા માટે “નૈરાભ્ય' બતાવાય છે.” આવા બીજા વિકલ્પનું ખંડન કરતાં ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે –
ગાથાર્થ :- બીજા વિકલ્પમાં પણ ક્ષણવાર પછી આત્માનો નાશ થવાથી અન્ય અન્વયી અંશ પ્રસિદ્ધ ન હોવાના લીધે નૈરામ્ય સંગત થતું નથી. બાકી તો ઉત્તરકાલીન કાર્ય પ્રત્યે કારણ થવા સ્વરૂપે વિચ્છેદ ન થવાથી અન્વય માનવાની આપત્તિ આવશે. (૨૫૮)
ટીકાર્થ - “આત્મા ક્ષણિક હોવાથી નૈરાભ્ય માન્ય છે' - આવા બીજા વિકલ્પમાં પણ નૈરાભ્ય સંગત ન થતું હોવાથી નૈરાશ્ય પદાર્થ તાત્ત્વિક નથી – આ પ્રમાણે છઠ્ઠી ગાથા સાથે સંબંધ જોડવો. જો આત્માને ક્ષણિક માનવામાં આવે તો ક્ષણ વાર પછી ક્ષણિક એવા આત્માનો નાશ થવાથી તે પછીની અવ્યવહિત

Page #220

• बौद्धदर्शनेऽपि कर्मस्वीकार: •
स्याऽऽत्मनो नाशात् अन्यस्याऽनन्तरक्षणस्याऽप्रसिद्धितः (= अन्याऽप्रसिद्धितः) आत्माश्रयाऽनुष्ठानफलाद्यनुपपत्तेः । अन्यथा = भावादेव भावाऽभ्युपगमे उत्तरकार्यं प्रत्यङ्गभावेन परिणामभावेन अविच्छेदतः (=उत्तरकार्याङ्गभावाऽविच्छेदतः) अन्वयात् पूर्वक्षणस्यैव कथञ्चिदभावीभूतस्य तथापरिणमने क्षणद्वयाऽनुवृत्तिध्रौव्यात् । सर्वथाऽसतः खरविषाणादेरिवोत्तरभावपरिणमनशक्त्यअन्यस्य = क्षणदृष्ट- नष्टभिन्नस्य अनन्तरक्षणस्य = अव्यवहितोत्तरक्षणाऽन्वयिन आत्मनो विरहेण वन्ध्यासुतादिसमेन अप्रसिद्धितः प्रमाविषयत्वाऽभावतः कारणात् आत्माश्रयाऽनुष्ठानफलाद्यनुपपत्तेः पूर्वाऽपरक्षणव्याप्यात्माधिकरणक-कुशलाऽकुशलाऽनुष्ठानसाध्यस्वर्गादि-नरकादिलक्षणफलगोचरप्रसिद्धव्यवस्थाभङ्गाऽऽपातात् । न चैतत् सौगतानामिष्टम्, कृष्ण-शुक्लादिकर्मणां तैरभ्युपगतत्वात्। प्रकृते → अत्थि पुण्ण ! कम्मं कण्हं कण्हविपाकं, अत्थि पुण्ण ! कम्मं सुक्कं सुक्कविपाकं, अत्थि पुण्ण ! कम्मं कण्हसुक्कं कण्ह-सुक्कविपाकं, अत्थि पुण्ण ! कम्मं अकण्हं असुक्कं अकण्ह-सुक्कविपाकं कम्मक्खयाय संवत्तति ← (म.नि.भा.२/२-१-८१- पृ. ५९, दी. नि. ३ | १० | ३१२ ) इति मज्झिमनिकायदीघनिकायवचनं प्रागुक्तं (द्वा. द्वा. १६ । १ भाग - ४ पृ. १०९२) स्मर्तव्यम् । अंगुत्तरनिकायेऽपि कृष्णादिकर्मणां नरकादिगमन प्रतिपादनमात्माऽनभ्युपगमे कथमपि नोपपद्यते । इत्थञ्च निरन्वयक्षणभङ्गुरैकतत्त्ववादिनां बौद्धानामात्माश्रयाऽनुष्ठानसाध्यफलाद्युपपत्तिप्रयासः स्वाऽपत्यार्थिन्यै स्वपत्न्यै 'मृतोऽहं तेऽपत्यमुत्पादयिष्यामी 'ति नपुंसकपतिप्रदत्तप्रत्युत्तरतुल्योऽवसेयः । न ह्यत्यन्ताऽसतः कालान्तरे कोऽपि भावलवः प्रादुर्भवति । ततश्च → यदनिच्चं तं दुक्खं, यं दुक्खं तदनत्ता । यदनत्ता तं नेतं मम, नेसोऽहमस्मि न मेसो अत्ता ।। ← (सं.नि.४ / ३५/१) इति मुक्तिमार्गदर्शकतयाऽभिमतं संयुत्तनिकायवचनं व्यर्थमेव स्यात् । विपक्षबाधमाह- अन्यथा = भावादेव पूर्वतनाद् भावाऽभ्युपगमे = उत्तरकालीनभावान्तरनिष्पत्तिस्वीकारे तु उत्तरकार्यं = सदसदनुष्ठानाद्युत्तरकालीनस्वर्गाऽपवर्ग-नरकादिलक्षणं भावकार्यं प्रति परिणामिभावेन परिणम्य-परिणामकभावेन हेतुना अविच्छेदतः अनुच्छेदभावतः पूर्वक्षणस्यैव अव्यवहितपूर्विलक्षणवर्तिनः एव कथञ्चिद् = ध्वंसप्रतियोगिताऽवच्छेदकरूपेण अभावीभूतस्य = विनष्टस्य सतः तथापरिणमने उत्तरक्षणाऽवच्छेदेन कार्यतया भवने क्षणद्वयाऽनुवृत्तिध्रौव्यात् = क्षणद्वितयव्याप्यन्वयाऽवश्यम्भावात् । यदि सर्वथा क्षणिक एवाऽयमात्मा स्यात् तदा तस्य द्वितीयक्षणे सर्वथा एव उच्छेदेन उत्तरभावकार्यहेतोः असतः = एकान्तेनैव अविद्यमानस्य खरविषाणादेरिव उत्तरभावपरिणमनशक्त्यभावात् अव्यवहितोઉત્તર ક્ષણ સાથે સંકળાયેલ અન્ય કોઈ પદાર્થ હાજર ન રહેવાથી આત્માને આશ્રયીને થતી આરાધના-સાધનાના ફળ વગેરે અસંગત બની જશે. કારણ કે અભાવમાંથી = સર્વથા શૂન્યમાંથી કશું સર્જન થઈ ન શકે. अन्यथा. । भे खावुं मानवामां न आवे अर्थात् 'भावमांथी ४ हो पाए। भावात्मक अर्थ उत्पन्न થઈ શકે’ એવું માનવામાં આવે તો ઉત્તરકાલીન સ્વર્ગ-નરક-મોક્ષાદિ કાર્ય પ્રત્યે પરિણામીકારણરૂપે આત્માનો વિચ્છેદ ન થવાથી ઉત્તરક્ષણે પણ આત્માની હાજરી માનવી પડશે. કારણ કે પૂર્વક્ષણ જ કોઈક સ્વરૂપે અભાવરૂપ થવા છતાં પણ બીજી ક્ષણે તે-તે કાર્યસ્વરૂપે પરિણમતી હોય તેવું માનવામાં આવે તો બે ક્ષણ સુધી આત્મા વગેરે પદાર્થની હાજરી તો અવશ્ય માનવી જ પડે. ગધેડાના શીંગડાની જેમ સર્વથા તુચ્છ પદાર્થમાં તો ઉત્તરકાલીન ભાવરૂપે પરિણમન થવાની શક્તિ જ ન હોઈ શકે. અર્થાત્ આરાધના
=

=
=
=
=
=
=
१७१३
=
=

Page #221

• निरन्वयनाशे कार्योदयायोगः •
द्वात्रिंशिका - २५/८
१७१४ भावात् सदृशक्षणान्तरसामग्रीसम्पत्तेः 'अतियोग्यताऽवच्छिन्नशक्त्यैवोपपत्तेरिति ।।८।। त्तरकालीनभावात्मककार्योपधायकपरिणमनशीलसामर्थ्यविरहात् नैवोत्तरभावप्रसूतिः स्यात् । एतेन असतः सदजायत ← (ऋ. वे. १०/७२/२) इति ऋग्वेदवचनैकान्तोऽपि प्रतिक्षिप्तः ।
अथोत्तरकालीनभावात्मककार्यप्रसूतिरङ्गीक्रियेत तदा पूर्वक्षणवर्तिन एवाऽऽत्मनः कथञ्चिदभावीभूतस्योत्तरभावकार्यतया परिणमनेनाऽन्वयः बलादेव समाढौकते, सदृशक्षणान्तरसामग्रीसम्पत्तेः = भावत्वादिव्याप्याऽऽत्मत्वादिधर्मेणाऽतितुल्यस्य उत्तरक्षणवर्तिनः कार्यस्य सकलकारणव्यक्तीनामुपनिपातस्य अतियोग्यताऽवच्छिन्नशक्त्या = सुसदृशपरिणामाऽनुविद्धसामर्थ्येण एव उपपत्तेः = सङ्गतेः । न हि सर्वथैव कार्यविलक्षणस्य कारणस्योपादानकारणत्वं सम्भवति, उपादानस्वरूपाऽनुकारिण एवोपादेयस्योपलम्भात्, दुग्ध-दध्यादिस्थले तथैवोपलब्धेः । आत्मनः सर्वथा क्षणिकत्वे देहाद्येकान्तभिन्नज्ञानमात्ररूपत्वे च वध - तद्विरत्याद्यसम्भव एवेति प्राक् वादद्वात्रिंशिकायां (द्वाद्वा.८/२०/ पृ.६०१) दर्शितमिति तदत्रानुसन्धेयम् । यथोक्तं श्रावकप्रज्ञप्त अपि निच्चानिच्चो जीवो भिन्नाभिन्नो य तह सरीराओ । तस्स वहसंभवाओ तव्विरई कहमविसया उ ।। णिच्चाऽणिच्चो संसारलोगववहारओ मुणेयव्वो । न य एगसहावंमि संसाराई घडंति त्ति ।। निच्चस्स सहावंतरमपावमाणस्स कह णु संसारो ? जंमाऽनंतरनट्ठस्स चेव एगंतओमूलो ।। एत्तो च्चिय ववहारो गमणागमणाइ लोगसंसिद्धो । न घडइ जं परिणामी तम्हा सो होइ नायव्वो ।। ( श्रा. प्र. १८०-१८१-१८२-१८३ ) इति सिंहावलोकनन्यायेन भावनीयम् ।
आत्मनो निरन्वयनश्वरत्वे तु बौद्धानां च सो जीवो अञ्ञं बोन्दिं पविसति ।। ← स्यात् । तदुक्तं योगबिन्दौ
||
क्षणिकत्वं तु नैवाऽस्य क्षणादूर्ध्वं विनाशतः । अन्यस्याऽभावतोऽसिद्धेरन्यथाऽन्वयभावतः भावाऽविच्छेद एवाऽयमन्वयो गीयते यतः । स चाऽनन्तरभावित्वे हेतोरस्याऽनिवारितः ||
← (यो. बि. ४६८- ९) इति ।। २५ / ८ ।।
કે વિરાધના કરવાની ક્ષણ પછી બીજી જ ક્ષણે આત્માનો અત્યંત અભાવ થઈ જાય તો ઉત્તરકાલીન સ્વર્ગ-નરકાદિ ભાવ કાર્યની નિષ્પત્તિ જ થઈ ન શકે. ખરેખર સમાન અન્યક્ષણની સામગ્રીની હાજરી અતિયોગ્યતાવિશિષ્ટ શક્તિથી જ સંગત થઈ શકે છે. (૨૫/૮)
“ સર્વથા શૂન્યમાંથી સર્જન અસંભવ જૈન હ
વિશેષાર્થ ઃ- આત્મા એક જ ક્ષણ રહે અને બીજા સમયે તેનો સર્વથા ઉચ્છેદ થઈ જાય તો જે આત્મા હિંસા-અહિંસા વગેરે આચરે છે તે આત્માને તે આચરણના ફળ તરીકે સ્વર્ગ-નરકાદિ મળી ન શકે. કારણ કે બીજી ક્ષણે તે સ્વયં જ ગેરહાજર છે. ફળનો આધાર હાજર ન હોય તો ફળ પ્રગટે કઈ રીતે ? તેથી “આત્મા વિદ્યમાન હોવા છતાં તે ક્ષણિક હોવાથી - ‘આત્મા નથી' - આવું અમે માનીએ છીએ” આ નૈરાત્મ્યવાદીનું કથન વ્યાજબી નથી. શ્લોકના પૂર્વાર્ધનું આ તાત્પર્ય છે. જૈનો કહે છે કે દ્રવ્યાર્થદેશથી આત્મા નિત્ય છે. પર્યાયાર્થઆદેશથી આત્મા અનિત્ય છે. હિંસાઅહિંસા વગેરે આચરતી વખતે જેવો આત્મા છે તેવો આત્મા તેના ફળને ભોગવતી વખતે પર્યાયાર્થ १. हस्तादर्शे 'रवियो...' इत्यशुद्धः पाठः ।

यथा गेहतो निक्खम्म अञ्ञ गेहं पविसति । एवमेव (पे. व. १ / ३८ /६८८) इति पेतवत्थुवचनमपि अनुपपन्नमेव

M

Page #222

• શિવત્વસ્વવિષ્ય મીમાંસા •
१७१५ किं च 'क्षणिको ह्यात्माऽभ्युपगम्यमानः स्वनिवृत्तिस्वभावः स्यात्, उताऽन्यजननस्वभावः, उताहो उभयस्वभावः ? इति त्रयी गतिः, तत्राऽऽद्यपक्षे आह
तत्र = त्रिषु विकल्पेषु मध्ये आद्यपक्षे 'क्षणिकः सन् आत्मा स्वनिवृत्तिस्वभाव एव' इति प्रथमाદૃષ્ટિએ રહેતો નથી. પણ આત્મસ્વરૂપે તો આત્મા તેવો જ છે. આ છે જૈનમાન્ય સાન્વયનાશ. કોઈક પૂર્વઅવસ્થાની અપેક્ષાએ આત્માનો નાશ થવા છતાં મૂળભૂત અવસ્થાની અપેક્ષાએ આત્માનો નાશ થતો નથી. આવું માનવાથી જ હિંસા-અહિંસા વગેરે દ્વારા નરક-સ્વર્ગાદિની પ્રાપ્તિ આત્માને થઈ શકે.
બૌદ્ધ લોકો તમામ પદાર્થોનો નિરન્વય નાશ અર્થાત્ ઉપાદાનકારણસહિત કાર્યનાશ માને છે. એટલે પ્રસ્તુતમાં તમામ સ્વરૂપે આત્માનો નાશ થાય છે. હિંસા-અહિંસાનું આચરણ કર્યા પછીની બીજી જ ક્ષણે આત્મા વંધ્યાપુત્રસમાન સર્વથા અસતું-તુચ્છ બની જાય છે. સર્વથા અવિદ્યમાન પદાર્થમાં કોઈ પણ ભાવરૂપે પરિણમી જવાની શક્તિ હોતી નથી. માટે એકાંતક્ષણિકવાદમાં સારી કે ખરાબ ક્રિયાનું કશું પણ ફળ કોઈને પણ મળી ન શકે.
દૂધમાંથી દહીં બને છે. દહીંમાંથી છાશ બને છે. છાશમાંથી માખણ બને છે. માખણમાંથી ઘી બને છે. આનું કારણ એ છે કે પૂર્વ-પૂર્વકાલીન કારણભૂત સ્થિર એવા દૂધ વગેરે પદાર્થમાં ઉત્તર-ઉત્તરકાલીન કાર્યભૂત દહીં વગેરે પદાર્થને ઉત્પન્ન કરવાની અત્યંત યોગ્ય એવી શક્તિ રહેલી છે. અત્યંત યોગ્યતાવાળી આ કાર્યોત્પાદક શક્તિના લીધે જ દૂધમાંથી દહીં થવાની સામગ્રી હાજર થાય છે. ગોરસસ્વરૂપે દૂધ અને દહીં સમાન છે. માટે કારણસમાન કાર્યની સામગ્રી તો કારણમાં રહેલી અત્યંત યોગ્ય એવી શક્તિના પ્રભાવે જ હાજર થાય છે. - આવો નિયમ માનવો જરૂરી છે. આઠમા શ્લોકની ટીકાની છેલ્લી પંક્તિનો આ આશય છે. તેથી પ્રસ્તુતમાં વિચાર કરવામાં આવે તો > “દયા-દાન કરનાર આત્મા ભવાંતરમાં દેવ તરીકે ઉત્પન્ન થાય છે તથા હિંસા-ચોરી વગેરે કરનાર દુષ્ટ આત્મા નારક વગેરે રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે.' - આ પ્રમાણે બૌદ્ધના ત્રિપિટક ગ્રંથોમાં બતાવેલી વાતની સંગતિ તો જ થઈ શકે કે જો કર્મકર્તા આત્મા દેવ-નરક વગેરે ભવમાં કોઈકને કોઈક સ્વરૂપે હાજર રહે પુણ્ય કર્મ કરનાર માનવ આત્મા કાલાંતરે દેવાત્મા રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી પુણ્યકર્મ કરનાર માનવાત્મામાં દેવાત્મા થવાની સામગ્રી માનવી પડે. તથા તે સામગ્રી તો જ તેમાં હાજર થઈ શકે કે જો તે નરાત્મામાં દેવાત્મા થવાની અથવા દેવાત્માને ઉત્પન્ન કરવાની અત્યંત યોગ્ય એવી શક્તિ માનવામાં આવે. તે ત્યારે જ શક્ય છે કે દેવાત્માના જન્મની પૂર્વેક્ષણે અત્યંત યોગ્ય શક્તિનો આશ્રય એવો નરાત્મા વિદ્યમાન હોય. આવું સ્વીકારવાથી આપમેળે આત્મામાંથી સર્વથા ક્ષણિકતા રવાના થાય છે. અર્થાત્ આત્મા કોઈને કોઈ સ્વરૂપે બીજી-ત્રીજી વગેરે ક્ષણે હાજર રહે છે. માટે “આત્મા સર્વથા ક્ષણભંગુર હોવાથી નૈરામ્ય = આત્મશૂન્યતા અને માન્ય છે.” આવો બૌદ્ધમાન્ય દ્વિતીય વિકલ્પ (છઠ્ઠા શ્લોકમાં બતાવેલ) પણ બરાબર નથી.(૨૫/૮)
વળી, નૈરામ્યવાદી બૌદ્ધ દ્વારા સર્વથા ક્ષણિકરૂપે સ્વીકારવામાં આવતો આત્મા કેવો છે ? આ બાબતમાં ત્રણ વિકલ્પ ઉદ્ભવે છે. (૧) શું સ્વનિવૃત્તિસ્વભાવવાળો હોવાના લીધે આત્મા સર્વથા ક્ષણિક છે? કે (૨) પરજનનસ્વભાવવાળો હોવાના લીધે ? કે (૩) ઉપરોક્ત બન્ને સ્વભાવવાળો હોવાના કારણે? આમ ત્રણ પ્રકારના વિકલ્પ ઉપસ્થિત થાય છે. તેમાં પ્રથમ અને બીજા વિકલ્પને સ્વીકારવામાં
૨. દસ્તાવ સત્ર “નિવૃતિ’ ફુધવ: 8: સત્પાતાયાત: |

Page #223

१७१६
• निवृत्तिस्वभावत्वे उत्तरलक्षणजननाऽसम्भवः • द्वात्रिंशिका-२५/९ स्वनिवृत्तिस्वभावत्वे न क्षणस्याऽपरोदयः । अन्यजन्मस्वभावत्वे स्वनिवृत्तिरसङ्गता ।।९।।
स्वनिवृत्तीति । स्वनिवृत्तिस्वभावत्वे क्षणस्य = आत्मक्षणस्य अभ्युपगम्यमाने न अपरोदयः = सदृशोत्तरक्षणोत्पादः स्यात्, पूर्वक्षणस्योत्तरक्षणजननाऽस्वभावत्वात्। द्वितीये त्वाह- अन्यजन्मस्वभावत्वे = सदृशाऽपरक्षणोत्पादकस्वभावत्वे स्वनिवृत्तिरसङ्गता, तदजननस्वभावत्वादेव ।।९।। ऽभ्युपगमे तदयुक्तत्वोपदर्शनाय ग्रन्थकार आह- ‘स्वेति । आत्मक्षणस्य स्वनिवृत्तिस्वभावत्वे = निजाऽविकलोच्छेदैकस्वभावत्वे नैरात्म्यवादिभिः अभ्युपगम्यमाने तु न = नैव ततः सदृशोत्तरक्षणोत्पादः = आत्मत्वादिना तुल्यस्याऽव्यवहितोत्तरक्षणस्य जन्म स्यात्, पूर्वक्षणस्य = पूर्विलाऽऽत्मक्षणस्य उत्तरक्षणजननाऽस्वभावत्वात् = स्वोत्तरवर्तिसदृशक्षणोपधानस्वभावत्वविरहात् । न हि यो यज्जननाऽस्वभावः ततः तज्जन्म सम्भवति, अन्यथा वन्ध्यापुत्रादीनामप्युत्पादप्रसङ्गात् ।।
'आत्मा अन्यजननस्वभाव' इति द्वितीये विकल्प नैरात्म्यवादिभिरङ्गीक्रियमाणे तु ग्रन्थकृद् आहसदृशाऽपरक्षणोत्पादकस्वभावत्वे = पूर्विलाऽऽत्मक्षणस्य स्वतुल्यक्षणान्तरोपधानैकस्वभावत्वे तत्समाऽन्याऽऽत्मक्षणनिष्पत्तौ प्रमाणप्रसिद्धायामपि स्वनिवृत्तिः = उत्तरक्षणकारणीभूतपूर्विलाऽऽत्मक्षणोच्छित्तिः असङ्गता = अनुपपन्नैव स्यात्, तदजननस्वभावत्वादेव = प्राक्तनाऽऽत्मक्षणस्य स्वनिवृत्तिजननाऽस्वभावत्वादेव हेतोः । तदुक्तं योगबिन्दौ → स्वनिवृत्तिस्वभावत्वे क्षणस्य नाऽपरोदयः । अन्यजन्मस्वभावत्वे स्वनिवृत्तिरसङ्गता ।। ૯ (ચો.વિં.૪૭૦) તિ ર૧/૧ જે દોષ આવે છે તે દોષને ગ્રંથકારશ્રી નવમી ગાથા દ્વારા બતાવે છે.
ગાથાર્થ :- ક્ષણિક આત્મા સ્વનિવૃત્તિ સ્વભાવવાળો હોય તો પછી અન્ય ક્ષણનો જન્મ થઈ ન શકે. તથા અન્યજનનસ્વભાવવાળો હોય તો આત્માની નિવૃત્તિ અસંગત થઈ જશે. (૨૫૯).
ટીકાર્થ :- આત્મક્ષણને = ક્ષણિક આત્માને નિજનિવૃત્તિ સ્વભાવવાળો માનવામાં આવે તો પૂર્વેક્ષણતુલ્ય ઉત્તર આત્મણની ઉત્પત્તિ થઈ નહિ શકે. કારણ કે પૂર્વ આત્મક્ષણનો સ્વભાવ ઉત્તર આત્મક્ષણને ઉત્પન્ન કરવાનો નથી. તથા જો આત્મા અન્યHણજનનસ્વભાવવાળો છે – એવો બીજો વિકલ્પ સ્વીકારવામાં આવે તો ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે સ્વતુલ્ય નૂતન ઉત્તર આત્મક્ષણને ઉત્પન્ન કરવાનો પૂર્વ આત્મક્ષણનો સ્વભાવ માનવામાં પૂર્વ આત્મક્ષણની નિવૃત્તિ અસંગત થઈ જશે. કારણ કે પૂર્વ આત્મક્ષણનો સ્વભાવ સ્વનિવૃત્તિને ઉત્પન્ન કરવાનો તો નથી જ. (૨૫/૯)
વિશેષાર્થ:- દયા-દાન વગેરે કરનાર આત્મક્ષણનો સ્વભાવ કેવળ બીજી ક્ષણે જાતે રવાના થવાનો જ છે, નહિ કે અન્ય દેવાત્માને ઉત્પન્ન કરવાનો – આ પ્રમાણે પ્રથમ વિકલ્પ માન્ય કરવામાં ઉત્તરકાળમાં દેવાત્માનો જન્મ અસંભવ થઈ જશે. પુણ્યકર્મ કરનાર આત્મક્ષણનો સ્વભાવ દેવાત્મક્ષણને ઉત્પન્ન કરવાનો નથી. તથા દુનિયાની બીજી કોઈ ચીજનો સ્વભાવ તેને ઉત્પન્ન કરવાનો હોય તેવું માનવામાં કોઈ પ્રમાણ નથી.
તથા જો દાન-દયાદિ પુણ્યકર્મ કરનાર આત્મક્ષણનો સ્વભાવ દેવાત્મક્ષણને ઉત્પન્ન કરવાનો હોય પણ સ્વનાશોત્પાદક સ્વભાવ ન હોય તેવું માનવામાં આવે તો દેવાત્મક્ષણની ઉત્પત્તિ થઈ શકશે પણ પુણ્ય કર્મ કરનાર આત્માણનો નાશ દ્વિતીય ક્ષણે નહિ થઈ શકે. કારણ કે તેનો સ્વનાશોત્પાદક સ્વભાવ નથી તથા બીજી કોઈ ચીજનો તથાવિધ સ્વભાવ માનવામાં કોઈ પ્રમાણ મળતું નથી. આમ એક સાંધો

Page #224

• ચોદાદ્ધિ : •
१७१७ तृतीये त्वाहउभयकस्वभावत्वे न विरुखोऽन्वयोऽपि हि । न च त तुकः स्नेहः किं तु कर्मोदयोद्भवः ॥१०॥
उभयेति' । उभयैकस्वभावत्वे = स्वनिवृत्ति-सदृशाऽपरक्षणोभयजननैकस्वभावत्वे अन्वयोऽपि हि न विरुद्धः। यदेव किञ्चिन्निवर्तते तदेवाऽपरक्षणजननस्वभावमिति शब्दार्थाऽन्यथानुपपत्त्यैवाऽन्वय___ 'पूर्वतनाऽऽत्मक्षणस्य स्वनिवृत्ति-स्वोत्तरसदृशाऽन्यक्षणोभयजननैकस्वभावत्वमिति तृतीये विकल्पे नैरात्म्यवादिभिः स्वीकृते सति तु ग्रन्थकारः स्वमतं स्थापयन् आह- 'उभये'ति । स्वनिवृत्ति-स्वोत्तरसदृशक्षणोभयजननैकस्वभावत्वे हि स्वीक्रियमाणे यदेव किञ्चित् आत्मादि निवर्तते = उच्छिद्यते तदेव अपरक्षणजननस्वभावं = उत्तरकालीनात्मजनकस्वभावरूपं वर्तते इति शब्दार्थाऽन्यथाऽनुपपत्त्या = बौद्धोदितशब्दवाच्यार्थस्य द्वितीयादिक्षणाऽवच्छेदेनाऽऽत्माद्यस्तित्वाऽभ्युपगममृतेऽसङ्गत्या एव अन्वयसिद्धेः =आत्मभावाऽविच्छेदसिद्धेः करकङ्कणदर्शनयाऽऽदर्शाऽऽनयनाऽनपेक्षान्यायेन । भङ्ग्यन्तरेणाऽयमेवाऽनेकान्तवाद इति किं वृथा खिद्यन्ते तत्रभवन्तो नैरात्म्यवादिनः ? न च पूर्वकालसम्बद्धस्योत्तरकालसम्बन्धाऽसम्भवो, તો બીજું તૂટે તેવી સમસ્યા બૌદ્ધ મતમાં ઉપસ્થિત થાય છે. માટે પ્રથમ અને દ્વિતીય વિકલ્પ માન્ય થઈ શકે તેમ નથી. આવું ગ્રંથકાર શ્રીમદ્જીનું નૈરામ્યવાદી બૌદ્ધોની સામે કથન છે. (૨પ૯)
જો દયા-દાન-દમનાદિ પુણ્યકર્મ કરનાર આત્મક્ષણમાં બીજી ક્ષણે સ્વનિવૃત્તિ તથા દેવાત્માણ બન્નેને ઉત્પન્ન કરવાના એક સ્વભાવનો સ્વીકાર કરવા સ્વરૂપ ત્રીજો વિકલ્પ માન્ય કરવામાં આવે તો તેના પ્રતિવાદમાં ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે –
ગાથાર્થ :- બન્નેને ઉત્પન્ન કરવાનો એક સ્વભાવ માનવામાં તો આત્માનો અન્વય પણ વિરુદ્ધ નહિ બને.વળી, રાગ કાંઈ આત્મદર્શનના કારણે નથી પરંતુ કર્મોદયથી તે ઉત્પન્ન થાય છે.(૨૫/૧૦)
ટીકાર્થ :- પુણ્યકર્મ કે પાપકર્મ કરનાર આત્મક્ષણમાં જો સ્વનાશ અને સમાન અન્ય આત્મક્ષણ દિવ-નરકાદિ આત્મક્ષણ) એમ બન્નેને ઉત્પન્ન કરવાનો એક સ્વભાવ માન્ય કરવામાં બૌદ્ધ લોકોને કોઈ વિરોધ દોષ નડતો ન હોય તો તેઓને દ્વિતીયાદિ ક્ષણે આત્માનો અન્વય = હાજરી માનવામાં પણ કોઈ વિરોધ નહિ આવે. (ભાવ અને અભાવ બે વિરોધી ચીજને ઉત્પન્ન કરવાનો એક સ્વભાવ આત્મામાં માન્ય બનતો હોય તો પૂર્વ ક્ષણ અને ઉત્તરક્ષણ આમ બે વિરોધી ક્ષણોમાં ટકી રહેવાનો આત્મસ્વભાવ માન્ય કરવામાં બૌદ્ધોને ખચકાટ થવો ન જોઈએ.)
જે કાંઈ આત્માદિ નાશ પામે છે તે જ અન્ય સ્વસદશક્ષણને ઉત્પન્ન કરવાના સ્વભાવને ધરાવે છે.” આ પ્રમાણે જે શબ્દો બૌદ્ધો તરફથી બોલવામાં આવે છે તેનો અર્થ ઉત્તરક્ષણે આત્મસત્તા માન્ય કર્યા વિના અસંગત થવાના કારણે જ ઉત્તર કાળમાં આત્માનો અન્વય = હાજરી = સત્તા = વિદ્યમાનતા = અસ્તિત્ત્વ સિદ્ધ થાય છે. (કારણ કે બીજી ક્ષણે આત્મા જ સર્વથા ગેરહાજર હોય તો ત્યારે સ્વસદશ નૂતન આત્મક્ષણને તે ઉત્પન્ન કઈ રીતે કરી શકે ? પરંતુ ઉત્પન્ન તો કરે જ છે. માટે જ દ્વિતીયાદિ ક્ષણે આત્માની હાજરી સિદ્ધ થાય છે. “પૂર્વ અને ઉત્તર એમ બે વિરોધી ક્ષણ સાથે એક જ આત્મા કઈ રીતે સંબંધ ધરાવી શકે ?” આવી શંકા અસ્થાને છે. કારણ કે) સ્વનિવૃત્તિ = અભાવ અને સ્વસદશ નવીનક્ષણ = ભાવ આમ બે વિરોધી પદાર્થને ઉત્પન્ન કરવાનો એક આત્મસ્વભાવ માન્ય કરવામાં જેમ બૌદ્ધને વિરોધ નડતો નથી ૧. દસ્તાવળું ‘મતિ' તિ નતિ |

Page #225

१७१८
• कथञ्चिन्नित्यपक्षे प्रत्यभिज्ञादिसम्भवः • द्वात्रिंशिका-२५/१० सिद्धेः, उक्तोभयैकस्वभावत्ववत्पूर्वाऽपरकालसम्बन्धैकस्वभावत्वस्याऽप्यविरोधात् ।
इत्थमेव प्रत्यभिज्ञा-क्रियाफलसामानाधिकरण्यादीनां निरुपचरितानामुपपत्तेरिति निर्लोठितमन्यत्र । विरोधादिति नाऽन्वयसिद्धिरिति शङ्कनीयम्, उक्तोभयैकस्वभावत्ववत् = पूर्वक्षणनिवृत्ति-सदृशोत्तरक्षणोभयजननैकस्वभावत्वस्येव पूर्वाऽपरकालसम्बन्धैकस्वभावत्वस्याऽपि = पूर्वोत्तरविरुद्धकालद्वयाऽनुयोगिकसम्बन्धशाल्येकस्वभावत्वस्याऽपि आत्मनि अनुभूयमानत्वेन अविरोधात = विरोधप्रच्यवात् । तदुक्तं योगबिन्दौ → इत्थं द्वयैकभावत्वे न विरुद्धोऽन्वयोऽपि हि । व्यावृत्त्याद्येकभावत्वयोगतो भाव्यतामिदम् ।। (यो.बि.४७१) इति ।
युक्तञ्चैतद्, इत्थमेव = पूर्वाऽपरकालसम्बन्धैकस्वभावत्वाऽङ्गीकार एव प्रत्यभिज्ञा-क्रियाफलसामानाधिकरण्यादीनां निरुपचरितानां = मुख्यानां उपपत्तेः। तथाहि → दर्शन-स्मरणसम्भवं 'तदेव तत्सदृशं तद्विलक्षणं तत्प्रतियोगी'त्यादि सङ्कलनं प्रत्यभिज्ञानम् + (प्र.मी.२/४) इति प्रमाणमीमांसाव्यावर्णितायाः → अनुभवस्मृतिहेतुकं तिर्यगूचंतासामान्यादिगोचरं सड्कलनात्कं ज्ञानं = प्रत्यभिज्ञानम् - (प्र.न.त.३/५) इति प्रमाणनयतत्त्वालोकालङ्कारसूत्रसूत्रितायाः ‘योऽहमन्वभवं सोऽहं स्मराम्यधुने'त्येवमादिरूपाया अनुपचरितायाः प्रत्यभिज्ञाया निरन्वयाऽऽत्मनाशपक्षेऽनुपपत्तिः स्यात् । पूर्वोत्तरतत्तेदन्तास्वभावभेदाऽनुविद्धस्यैवोर्ध्वतासामान्याऽऽख्याऽभेदस्य प्रत्यभिज्ञया विषयीकरणात् सैवाऽऽत्मनो नित्याऽनित्यत्वे मानमिति (शा.वा.६/३७) व्यक्तं स्याद्वादकल्पलतायाम् । तदुक्तं अध्यात्मसारेऽपि → एकताप्रत्यभिज्ञानं क्षणिकत्वञ्च बाधते। 'योऽहमन्वभवं सोऽहं स्मरामी'त्यवधारणात् ।। - (अ.सा.१३/३८) इति । अभ्युपगम्यमानं सद् आस्तिक्यसम्पादकं क्रियाफलसामानाधिकरण्यं तु ‘य एव करोति स एव भुङ्क्ते' इति न्यायेन लोकविदितं नैकान्तक्षणिकाऽऽत्मनि घटते। तदुक्तं न्यायतात्पर्यटीकायामपि → य एव कर्मणः कर्ता स एव तत्फलस्य भोक्तेति सर्वैरास्तिकपथानुसारिभिरभ्युपेयम् + (न्या.ता.टी.पृष्ठ-४०३) इति । प्रतियन्ति च लोका अपि नित्याऽनित्यत्वं वस्तुनः, 'घटरूपेण मृद्रव्यं नष्टं मृद्रूपेण न नष्टम्', 'घटत्वेन घटो नष्टो न तु मृत्त्वेने'त्यादिरूपेण | सांवृतसन्ततिकल्पनया तदुपपादनेऽपि निरुपचरितप्रत्यभिज्ञोपपत्तिस्तु बौद्धानां गगनचर्वणप्रयासाऽनुकारिणी। पूर्वं वादद्वात्रिंशिकोक्तं(भाग-२ पृ.६१७)अपीहानुसन्धेयम् ।
किञ्चैकान्तक्षणिकत्वपक्षे यः कुशलाऽकुशलक्रियाः करोति स न तत्फलं स्वर्ग-नरकादिलक्षणं भुङ्क्ते, क्रियोत्तरक्षणे निरन्वयविनष्टत्वात् किन्त्वन्य एवेति क्रिया-तज्जन्यफलयोः सामानाधिकरण्यमनुपचरितमेकान्ताऽनित्यपक्षेऽनुपपन्नमेव । न हि पूर्वाऽपरकालाऽव्यापिनः क्षणिकस्याऽऽत्मनः प्राक् सदसत्क्रियाकरणेऽपि कालान्तरभाविफलभोक्तृत्वं सम्भवति। नित्याऽनित्याऽऽत्मपक्षे तु ध्रौव्याऽपराभिधानस्याऽन्वતેમ પૂર્વકાળ અને ઉત્તરકાળ એમ બે વિરોધી કાળની સાથે સંબંધ ધરાવવાનો એક સ્વભાવ આત્મામાં માન્ય કરવામાં પણ કોઈ વિરોધ બૌદ્ધને કે બીજા કોઈને નડી શકે નહિ.
છે એનંતક્ષણિક વાદમાં પ્રત્યભિજ્ઞા વગેરે અસંગત - જૈન હ ___ इत्थ. । भाम पूर्वोत्तरालव्यापी. मे ४ मात्मानो स्वी२ ७२वामां आवे तो ४ निरुपयरित પ્રત્યભિજ્ઞા, શુભાશુભ ક્રિયા અને ફળનું સામાનાધિકરણ્ય વગેરે સંગત થઈ શકે. આ પ્રમાણે બૌદ્ધમતનું અન્યત્ર નિરાકરણ કરવામાં આવેલ છે. (વિશેષાર્થમાં આની સ્પષ્ટતા અમે કરશું.)

Page #226

• सर्वथाक्षणिकत्वे तर्काद्यसम्भवः
न च तद्धेतुकः = आत्मदर्शनहेतुकः स्नेहः किं तु कर्मोदयोद्भवो अतो नाऽयमात्मदर्शनाऽपराध इति भावः ।। १० ।।
=
=
१७१९
मोहनीयकर्मोदयनिमित्तकः ।
=
यस्याऽङ्गीकाराद्विहित-निषिद्धकर्म-तत्फलयोरैकाधिकरण्यनियमस्योपपत्तिः सुकरैव । आदिपदेन स्मरण तर्कव्याप्तिग्रह-देशनियमादिग्रहः । तथाहि संस्कारप्रबोधसम्भूतमनुभूतार्थविषयं तदि' त्याकारं स्मरणम् ← (प्र.न.त.३/३) इति प्रमाणनयतत्त्वालोकालङ्कारसूत्रसूत्रितं, 'संस्कारोद्बोधनिबन्धनं 'तदि 'त्याकारं स्मरणं ' स देवदत्तो यथा ← (प्र.न. त . र. ३/३ ) इति प्रमाणनयतत्त्वरहस्यदर्शितं स्मरणं पूर्वाऽपरकालव्यापिनमात्मानं विना नैव सङ्गच्छेत, क्षणिकैकान्ताऽऽत्मपक्षेऽनुभवितुः निरन्वयनष्टत्वेन संस्काराश्रस्यैव विरहात् । तथा → उपलम्भानुपलभसम्भवं त्रिकालीकलितसाध्यसाधनसम्बन्धाद्यालम्बनं 'इदमस्मिन् सत्येव भवती' त्याद्याकारं संवेदनमूहाऽपरनामा तर्कः ← (प्र.न.त. ३ / ७ ) इति प्रमाणनयतत्त्वालोकालङ्कारसूत्रदर्शितलक्षणस्य तर्कस्य व्याप्तिः = व्यापकस्य व्याप्ते सति भाव एव, व्याप्यस्य वा तत्रैव भावः ← (प्र.मी. २/ ६) इति प्रमाणमीमांसासूत्रदर्शितायाश्च व्याप्तेर्ग्रह एकान्तक्षणिकपक्षे नैव सम्भवति, तयोः ग्रहस्य नानाक्षणाऽवगाहित्वात् । देशनियमो हि कार्यकाले फलपरिणामिसत्तां विना दुर्घटः, सर्वेषां घटकुर्वद्रूपक्षणानामेकत्राऽसत्त्वात्, मृत्पिण्डक्षणदेशेऽपि पूर्वत्र घटक्षणाऽनुत्पत्तेश्च इति निर्लोठितं = निराकृतं अन्यत्र स्याद्वादकल्पलतादौ (शा. वा. ३ / ५७) । ततश्च सुष्ठुक्तं न्यायखण्डखाद्ये ग्रन्थकृतैव यदा तु प्रथमत एव व्याप्त्यग्रहात् सत्त्व-क्षणिकत्वयोर्व्याप्त्यसिद्धेर्हेतोर्व्याप्यसिद्धिज्ञानेन क्षणभङ्गसाधकप्रमाणस्यैव भङ्ग उपतिष्ठते तदा स स्थिराऽऽत्मबाधन-नैरात्म्यसाधनयोरेकत्राऽप्यपर्याप्तत्वाद् भूमिपतितोभयपाणिस्तुष्णींभावेन निग्रहस्थानप्राप्तत्वात् पराजयहेतोर्विपुलं शोकमेतु ← ( न्या. खं खा. गा. ४ पृ. १३) इत्यादि । यच्च प्राक् ‘जन्मयोनिर्यतस्तृष्णा ध्रुवा सा चाऽऽत्मदर्शने' ( द्वा.द्वा. २५/४ ) इत्याद्युक्तं तन्निराकरणाय यतते- न च आत्मदर्शनहेतुकः नित्याऽऽत्मनिरीक्षणनिमित्तको वा स्नेहः आत्मगोचररागादिलक्षणः, किन्तु मोहनीयकर्मोदयनिमित्तकः चारित्रमोहनीयकर्मोदयहेतुकः । अतो न अयं आत्मविषयकस्नेहोत्पाद आत्मदर्शनाऽऽपराधः आत्मनिरीक्षणदोष इति भावः । एतेन यः पश्यत्यात्मानं तत्राऽस्याऽहमिति शाश्वतः स्नेहः । स्नेहात् सुखेषु तृष्यति तृष्णा दोषांस्तिरस्कुरुते ।। गुणदर्शी परितृष्यन् ममेति साधनान्युपादत्ते । तेनाऽऽत्माऽभिनिवेशो यावत् तावत् स संसारे ।। आत्मनि सति परसंज्ञा, स्व-परविभागात् परिग्रह-द्वेषौ । अनयोः सम्प्रतिबद्धाः सर्वे दोषाः प्रजायन्ते ।। ← (प्र.वा. १/२१९ २० २१ ) इति प्रमाणवार्तिककारिका निरस्ताः, दर्शितरीत्या निर्विषयत्वेनोक्तिमात्रत्वात् । कथं च बुद्ध - धर्म - सङ्घलक्षणे परमनिर्वृत्तिहेतौ सति वचनमार्गकुशलस्य तदपायभीरोः अपास्ताऽऽशङ्कमिदं वक्तुमुचितं यदुत 'नास्ति आत्मा' इति, तदाशातनापत्तेः, असदभिधानादित्यधिकं अनेकान्तजयपताकायाम् (अ.ज. प. भाग - २ / पृ.२०८) । इत्थञ्चाऽऽत्मस्नेहनिवारणोपायाऽन्वेषणायाऽऽत्मापलापो हि काकिण्यन्वेषणाय निष्कसहस्रव्ययन्यायम
=
વળી રાગ કાંઈ આત્મદર્શનના કારણે નથી થતો, પરંતુ મોહનીયકર્મના વિપાકોદયના કારણે થાય છે. માટે રાગ થવો એ કાંઈ આત્મદર્શનનો અપરાધ નથી. એવો અહીં આશય છે.(૨૫/૧૦)
વિશેષાર્થ :- જે મેં પૂર્વે અનુભવ કર્યો હતો તે જ હું અત્યારે સ્મરણ કરી રહ્યો છું' - આમ પૂર્વોત્તરકાલવ્યાપી આત્માનું અવગાહન કરનારી પ્રતીતિ પ્રત્યભિજ્ઞાપ્રમાણ કહેવાય છે. જો અનુભવ કરનાર
આત્મા ક્ષણિક જ હોય તો ઉત્તરકાલે સ્મરણ થઈ ન શકે. તેથી ઉપરોક્ત પ્રત્યભિજ્ઞા પણ સંગત થઈ ન શકે. કારણ કે પ્રત્યભિજ્ઞા પ્રમાણ તો અનુભવ કરનાર અને સ્મરણ કરનાર આત્મામાં અભેદની

Page #227

१७२०
• ધૃવાત્મનતો રોતાવિવાર: • द्वात्रिंशिका-२५/११ ननु यद्यप्यात्मदर्शनमात्रनिमित्तको न स्नेहः, क्षणिकस्याप्यात्मनः स्वसंवेदनप्रत्यक्षेण समवलोकनात्तदुद्भवप्रसङ्गात्, किं तु ध्रुवाऽऽत्मदर्शनतो नियत एव स्नेहोद्भवस्तद्गताऽऽगामिकालसुखदुःखाऽवाप्तिपरिहारचिन्ताऽऽवश्यकत्वादित्यत्राहध्रुवेक्षणेऽपि न प्रेम, निवृत्तमनुपप्लवात् । ग्राह्याऽऽकार इव ज्ञानेऽन्यथा तत्रापि तद् भवेत् ।।११।। नुसरति । एतेन → अहं पि खो तं, भिक्खवे, अत्तवादुपादानं न समनुपस्सामि यं स अत्तवादुपादानं उपादियतो न उप्पज्जेय्युं सोक-परिदेव-दुक्ख-दोमनस्सुपायासा - (म.नि.१ ।३।२।२४३) इति मज्झिमनिकाये अलग>पमसूत्रोक्तिरपि निरस्ता । न हि स्थाणोरयमपराधो यदेनमन्धो न पश्यति ।।२५/१०।।
ध्रुवाऽऽत्मदर्शनतः = नित्याऽऽत्मनिरीक्षणमवलम्ब्य नियत एव = अवश्यमेव स्नेहोद्भवः = आत्मगोचरस्नेहोदयः, तद्गताऽऽगामिकालसुखदुःखाऽवाप्तिपरिहारचिन्तावश्यकत्वात् = नित्याऽऽत्मत्वसमा= ઐક્યની સિદ્ધિ કરે છે. આત્મા ક્ષણિક હોવા છતાં કાલ્પનિક આત્મસંતાનને માનીને પ્રત્યભિજ્ઞાની સંગતિ કરવાનો બૌદ્ધ લોકોનો પ્રયાસ આકાશને થીગડું મારવાના પ્રયાસ સમાન છે.
એક નિયમ સર્વમાન્ય છે કે જે સારું કે ખરાબ કામ કરે તે જ તેનું ફળ ભોગવે. ભીમ ખાય ને શકુનિને શક્તિ મળે તેવી નાદિરશાહી કોઈને માન્ય નથી. કર્મકર્તા અને કર્મફલભોક્તા એક જ હોય. જે આત્મા સારા-નરસા કાર્યનું અધિકરણ = આધાર બને તે જ આત્મા તેના ફળનું અધિકરણ બને. અર્થાત્ ક્રિયા અને ફળના અધિકરણ એક છે. ક્રિયા અને ફળનું આ સામાનાધિકરણ્ય = ઐકાધિકરણ્ય બૌદ્ધમતમાં અસંગત બનશે. કારણ કે બૌદ્ધમતમાં પુણ્યકર્મ કે પાપકર્મ કરનાર આત્માનો બીજી જ ક્ષણે સર્વથા ઉચ્છેદ થઈ જાય છે. તેથી જે કરે તે જ તેનું ફળ ભોગવે - આવો પ્રામાણિક નિયમ વાસ્તવિક રીતે બૌદ્ધમતમાં અસંગત બનશે. આત્મા સર્વથા ક્ષણિક હોવા છતાં કાલ્પનિક આત્મસંતાનને આગળ ધરીને ક્રિયા અને ફળના ઐકાધિકરણ્યના નિયમની સંગતિ કરવામાં કાંઈ બૌદ્ધોની બુદ્ધિમત્તા પ્રશંસાપાત્ર બની શકતી નથી. કારણ કે આત્મસંતાન બૌદ્ધમતે કાલ્પનિક છે. તથા કાલ્પનિક પદાર્થથી કોઈ વાસ્તવિક કાર્ય થઈ શકતું નથી. માટે એકાંતક્ષણિકવાદ અપ્રામાણિક સિદ્ધ થાય છે. બાકીની વિગત ટીકાર્યમાં સ્પષ્ટ જ છે. (૨૫/૧0.
અહીં બૌદ્ધ વિદ્વાનો એવી દલીલ કરે છે કે “જો કે કેવળ આત્મદર્શનના કારણે કાંઈ રાગ કે સ્નેહ ઉત્પન્ન થતો નથી. કારણ કે ક્ષણિક એવા આત્માનું તો અમને પણ સ્વસંવેદન પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી જ દર્શન થાય જ છે. તેથી જો માત્ર આત્મદર્શન રાગોત્પાદક હોય તો અમને પણ રાગ થવો જોઈએ. કારણ કે ક્ષણિક આત્માનું દર્શન અમે કરીએ જ છીએ. માટે આત્મદર્શન કાંઈ રાગજનક નથી. પરંતુ ધ્રુવ એવા આત્માના દર્શનથી તો અવશ્ય સ્નેહ-રાગ ઉત્પન્ન થશે જ. કારણ કે નિત્ય હોવાના લીધે ભવિષ્યમાં કાયમ આત્મા ટકનાર છે. તે કારણસર આત્મગત ભાવી સુખની પ્રાપ્તિની ચિંતા તથા ભાવી દુઃખના પરિવારની ચિંતા કરવી જરૂરી બની જશે. (જો આત્મા ક્ષણિક જ હોય તો કોના આગામી સુખાદિની ચિંતા કરવાની ? માટે નૈરાભ્યદર્શનને = ક્ષણિક આત્મદર્શનને મોક્ષના ઉપાય તરીકે અમે માનીએ છીએ.)” આવી બૌદ્ધની દલીલ ઉપસ્થિત થતાં ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે -
હ ધ્રુવ આત્માનું દર્શન રાગજનક નથી - જૈન હ ગાથાર્થ - આત્માને ધ્રુવ જોવા છતાં પણ પ્રેમ-સ્નેહ ઉત્પન્ન ન થઈ શકે. કારણ કે અનુપપ્લવના કારણે જ્ઞાનમાં ગ્રાહ્યાકારની જેમ તે રવાના થયેલ છે. બાકી તો ક્ષણિક આત્મામાં પણ પ્રેમ-સ્નેહ ઉત્પન્ન
થવાની સમસ્યા આવે. (૨૫/૧૧)

Page #228

• उपप्लववशात् स्नेहोत्पादविचारः •
१७२१
ध्रुवेक्षणेऽपीति । ध्रुवेक्षणेऽपि = ध्रुवात्मदर्शनेऽपि न प्रेम समुत्पत्तुमुत्सहते, निवृत्तं उपरतं 'अनुपप्लवात् संक्लेशक्षयात् विसभागपरिक्षयाऽभिधानात् ज्ञाने ग्राह्याssकार इव भवन्मते । उपप्लववशाद्धि तत्र तदवभासस्तदभावे तु तन्निवृत्तिरिति । तथा च सिद्धान्तो वः“ग्राह्यं न तस्य ग्रहणं न तेन, ज्ञानान्तरग्राह्यतयाऽपि शून्यम् 1
तथापि च ज्ञानमयः प्रकाशः, प्रत्यक्षरूपस्य तथाविरासीत् ।। " ( ) इति । नाधिकरणाऽनागतकालीनस्य सुखस्य या प्राप्तिः दुःखस्य च परिहृतिः तयोः चिन्ताया अवश्यक्लृप्तत्वाद् ध्रुवाऽऽत्मदर्शनस्य वैराग्यप्रतिबन्धकत्वमेव इति चेत् ? अत्र समाधानाय ग्रन्थकृद् - 'ध्रुवे । ध्रुवाऽऽत्मदर्शनेऽपि = नित्याऽऽत्माऽवलोकनेऽपि न = नैव प्रेम आत्माभिष्वङ्गलक्षणं समुत्पत्तुं उत्सहते, यतः तद् विसभागपरिक्षयाऽभिधानात् सङ्क्लेशक्षयात् हेतोः उपरतं = उच्छिन्नसन्तानं वर्तते । उदाहरति भवन्मते = ज्ञानाऽद्वैतवादियोगाचारमते ज्ञाने मुक्तिकालीने ग्राह्याऽऽकारः = नीलपीतादिविषयाऽऽकार इव । उपप्लववशात् = तृष्णादिविसभागपारवश्यात् हेतोः हि तत्र = ज्ञाने संसारदशायां तदवभासः ग्राह्याऽऽकारप्रकाशः तदभावे रागादिविभागपरिक्षये तु ज्ञाने मुक्त्यवस्थायां तन्निवृत्तिः ग्राह्याऽऽकारोपरतिः । तदुक्तं मज्झिमनिकाये अलगर्दोपमसूत्रे एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको रूपस्मिं निब्बिन्दति, वेदनाय निब्बिन्दति, सञ्जय निब्बिन्दति, सखारेसु निब्बिन्दति, विञ्ञणस्मिं निब्बिन्दति, निब्बिदा विरज्जति, विरागा विमुच्चति, विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति जाणं होति । ' खीणा जाति, सितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया' ति पजानाति ← (म.नि. १ । ३ ।२।२४५ पृ. १९३) इति । विञ्ञणस्मिं उपप्लुतविज्ञाने, शिष्टं स्पष्टम् । इयञ्चाऽवस्था पातञ्जलदर्शनेऽनुपदमेव ( द्वा. द्वा.२५/१२ पृ.१७२८) वक्ष्यमाणकार्यविमुक्तिप्रज्ञास्थानीयेत्यप्यवधेयम् ।
=
=
=
=
=
=
प्रकृतमुच्यते तथा च वः शून्यवादिनां सौगतानां सिद्धान्तः विषयमूलराद्धान्तः ' ग्राह्यं भावाऽऽपन्नं न तस्य स्वतः प्रकाशस्य सकलक्लेशक्षयात् । अत एव तेन = स्वतः प्रकाशेन कस्यचिदपि ग्रहणं प्रकाशनमपि न सम्पद्यते, स्वयञ्च ज्ञानान्तरग्राह्यतयाऽपि च = स्वेतरप्रकाशप्रकाश्यतयाऽपि हि शून्यं रहितं तथापि च सर्वथा शून्यता नाऽस्ति यतस्तदा प्रत्यक्षरूपस्य = अपरोक्ष
=
=
१. मुद्रितप्रतौ ' उपप्ल...' इत्यशुद्धः पाठः । ... चिह्नद्वमध्यवर्ती पाठो हस्तादर्शे नास्ति ।

=
ટીકાર્થ :- આત્માને ધ્રુવ = કાલાન્તરસ્થાયી માનવામાં આવે અને ધ્રુવરૂપે આત્માનું દર્શન-જ્ઞાન કરવામાં આવે તો પણ રાગ ઉત્પન્ન થવા માટે તૈયાર થતો નથી. કારણ કે અનુપપ્લવના લીધે રાગ અટકી ગયેલ છે. ઉપપ્લવ એટલે સંક્લેશ. રાગાદિ સંક્લેશ જ્ઞાનને વિકૃત કરે છે. માટે રાગાદિમય વિકૃત જ્ઞાનસંતતિ બૌદ્ધમતમાં વિસભાગસંતતિ તરીકે ઓળખાય છે. રાગાદિ ક્લેશનો ક્ષય બૌદ્ધમતમાં વિસભાગપરિક્ષય તરીકે ઓળખાય છે. અનુપપ્લવસ્વરૂપ વિસભાગપરિક્ષયના કારણે રાગ રવાના થયેલ હોવાથી આત્માને નિત્યરૂપે જોવા છતાં પણ રાગ ઉત્પન્ન થવા માટે તૈયાર થતો નથી - એવું ગ્રંથકારશ્રી બૌદ્ધને કહે છે. આનું ઉદાહરણ પણ ગ્રંથકારશ્રી બૌદ્ધદર્શનની પ્રસિદ્ધિ મુજબ બતાવે છે કે અનુપપ્લવના કારણે નિવૃત્ત થયેલો ગ્રાહ્યાકાર જેમ જ્ઞાનમાં ઉત્પન્ન થવા માટે તૈયાર થતો નથી તેમ ઉપરોક્ત વાત સમજવી. રાગાદિ સંકલેશના કારણે જ જ્ઞાનમાં ગ્રાહ્યાકાર = નીલ-પીતાદિ વિષયાકાર ભાસે છે. રાગાદિ

Page #229

१७२२
• बुद्धदर्शने संवृतित्रैविध्यविचारः • द्वात्रिंशिका-२५/११ ___ अन्यथा = उपप्लवं विनाऽपि ध्रुवाऽऽत्मदर्शनेन प्रेमोत्पत्त्यभ्युपगमे तत्रापि त्वन्मतप्रसिद्धाऽऽत्मन्यपि विज्ञानक्षणात्मकस्य ज्ञानमयः प्रकाशः तथाविरासीत् = मध्यमप्रतिपत्तिस्वरूपेण प्रादुरभवत्' इति । विसभागसन्तानोच्छेदाद् मध्यमक्षणरूपा संविदेव सर्वधर्मरहिता परमार्थसतीति शून्यवादिराद्धान्तः । तदुक्तं 'मध्यमा प्रतिपत् सैव, सैव धर्मनिरात्मता । भूतकोटिश्च सैवेयं तथ्यता सैव शून्यता ।।' ( ) इति । परमार्थतोऽविभागरूपाऽपि साऽविद्यावशाद् विभक्तरूपेव प्रतिभासते । तदुक्तं प्रमाणवार्तिके धर्मकीर्तिना → अविभागोऽपि बुद्ध्यात्मा विपर्यासितदर्शनैः । ग्राह्यग्राहकसंवित्तिभेदवानिव लक्ष्यते ।। - (प्र.वा.२/३५४) इति । तथा सकलोपप्लवपरिक्षये तु स्वच्छसंविन्मात्रमाभासते । तदुक्तं प्रमाणवार्तिक एव → नान्योऽनुभाव्यो बुद्ध्याऽस्ति तस्या नाऽनुभवोऽपरः । ग्राह्यग्राहकवैधुर्यात् स्वयं सैव प्रकाशते ।। 6 (प्र.वा.२/३२९) इति ।
__ अयमत्राऽऽशयः बौद्धमते संवृतिः त्रिधा । तथाहि (१) लोकसंवृतिः मरीचिकादिषु जलादिभ्रान्तिरूपा, (२) तत्त्वसंवृतिः सत्यनीलादिप्रतीतिरूपा, (३) अभिसमयसंवृतिः योगिप्रतिपत्तिरूपा नाम-जात्याधुल्लेखाऽनुविद्धा अतीन्द्रियादिगोचरा । एषा त्रिप्रकाराऽपि संवृतिसन्ततिः उपप्लुतसन्ततिरित्यप्युच्यते । संहृतसकलविकल्पाऽवस्थायां रागादिक्लेशविनिर्मुक्त-विशुद्धविज्ञानक्षणलक्षणा शब्दाऽऽकृति-जात्यादिलक्षणग्राह्याऽऽकाराऽननुविद्धा निर्विकल्पाऽध्यक्षविज्ञानसन्ततिरेव विसभागक्षयपदेनाऽभिमता । ततश्च विसभागपरिक्षयावस्थायां ज्ञाने सकलग्राह्याकारनिवृत्तिवत् सङ्क्लेशपरिक्षयाऽवस्थायां ध्रुवात्मदर्शनेऽपि स्नेहनिवृत्तिरुपपद्यत एव। अन्यथा = रागादिसङ्क्लेशलक्षणं उपप्लवं विनाऽपि ध्रुवात्मदर्शनेन = स्थिरात्मावलोकनेन हेतुना प्रेमोत्पत्त्यभ्युपगमे = स्थिराऽऽत्मगोचरस्नेहोत्पादाङ्गीकारे तु त्वन्मतप्रसिद्धात्मन्यपि = नैरात्म्यवादिमाध्यमिकमतप्रसिद्ध अविच्युतचेतोविमुक्त्यपराभिधाने निरुपप्लवविज्ञानक्षणसन्ततिरूपे आत्मनि अपि प्रेम भवेत्, ઉપપ્લવ રવાના થઈ જાય તો નીલાદિ ગ્રાહ્યાકારની પણ જ્ઞાનમાંથી નિવૃત્તિ થાય તમારો બૌદ્ધનો સિદ્ધાંત આ મુજબ છે કે “શુદ્ધ જ્ઞાનનું ગ્રાહ્ય = વિષય કોઈ નથી. તેમજ તેનાથી કોઈનું ગ્રહણ = પ્રકાશન પણ થતું નથી. અન્ય જ્ઞાનીય વિષયતાથી = અન્યજ્ઞાનગ્રાહ્યતાથી પણ તે શૂન્ય છે. તો પણ સર્વથા શૂન્યતા નથી. કારણ કે પ્રત્યક્ષસ્વરૂપનો જ્ઞાનમય પ્રકાશ તથાવિધરૂપે પ્રગટ થયો હતો.” મુક્તિકાલીન અપરોક્ષ જ્ઞાનને ઉદ્દેશીને આ વાત કહેવામાં આવેલ છે. (અહીં “તે શુદ્ધ જ્ઞાનનું ગ્રાહ્ય કશું નથી.” - એમ કહેવા દ્વારા તેમાં ગ્રાહ્યાકારનો અભાવ સૂચિત કરેલ છે. વિસભાગસંતતિનો ઉચ્છેદ થવાથી મુક્તિકાલીન શુદ્ધ જ્ઞાનમાં ગ્રાહ્યાકાર નથી હોતો. આ વાતનું અહીં ગ્રંથકારશ્રીએ બૌદ્ધ મત અનુસાર સમર્થન કરીને એવું ફલિત કરેલ છે કે ધ્રુવ આત્માનું દર્શન = વિશુદ્ધ જ્ઞાન થવા છતાં પણ વિસભાગસંતતિના ઉચ્છેદના કારણે રાગ ઉત્પન્ન થવાની કોઈ સંભાવના નથી. માટે નૈરાભ્યદર્શન = ક્ષણિક આત્મદર્શન મોક્ષહેતુ છે. આવો બીજો વિકલ્પ અયોગ્ય છે.)
• वेश विना स्नेह-राग न पन्मे - सैन अन्यथा.। . तृeule संवेशस्१३५ ७५० विना ५९॥ ध्रुव मात्माना शन मात्रथी स्नेह-२॥२॥ ઉત્પન્ન થાય તેવું માનવામાં આવે તો બૌદ્ધ મતમાં પ્રસિદ્ધ એવા ક્ષણિક આત્માને વિશે પણ રાગ ઉત્પન્ન થવો જોઈએ. કારણ કે લાઘવતર્કથી આત્મદર્શનમાત્રને જ રાગનું કારણ માનવું ઉચિત છે. “મોહના

Page #230

• परतत्त्वदर्शने विषयरागविलयः •
१७२३ तत् = प्रेम भवेत्, आत्मदर्शनमात्रस्यैव लाघवेन प्रेमहेतुत्वात् । 'ध्रुवत्वभानमेव मोहादिति तु स्ववासनामात्रमिति न किञ्चिदेतत् ।।११।। आत्मदर्शनमात्रस्यैव लाघवेन = कारणतावच्छेदकशरीरलाघवेन प्रेमहेतुत्वात् = स्नेहकारणत्वाऽऽवश्यकत्वात्। उपप्लवविमुक्ताऽविनश्वरचित्सन्तानोद्देशेनैव सुगतप्रव्रज्या प्रसिद्धा। तदुक्तं मज्झिमनिकाये महासारोपमसूत्रे स्वयमेव सुगतेन → या च खो अयं, भिक्खवे, अकुप्पा चेतोविमुत्ति एतदत्थमिदं, भिक्खवे !, ब्रह्मचरियं, एतं सारं, एतं परियोसानं ति - (म.नि. १।३।९।३११-पृ.२६०) इति । अकुप्पा = अविच्युता, अविनश्वरेति यावत्, परियोसानं = चरमं परमं च लक्ष्यम् । शिष्टं स्पष्टम् । तदुक्तं मज्झिमनिकाये एव धातुविभङ्गसूत्रे अपि → भिक्खु ! मुसा यं मोसधम्म, तं सच्चं (अवितथं) यं अमोसधम्मं निब्बानं 6 (म.नि. ३।४।१०।३६६) इति । निर्वाणस्याऽमोषधर्मत्वमविनश्वरत्वमेव । तदुक्तं मज्झिमनिकायवृत्तौ धर्मपालेन → 'मोसधम्मन्ति = नस्सनभाव'न्ति । तं अवितथन्ति तं वुत्तनयेन अवितथं नाम तं सभावो सब्बकालं तेनेव लब्भनतो - (म.नि.३।४।१०।३६६ वृत्ति) इति । एतेन नैरात्म्यदर्शनं = क्षणिकाऽऽत्मदर्शनमेव निर्वाणकारणमिति निरस्तम्, अपसिद्धान्ताऽऽपातात् ।
आत्मनि मोहाद् ध्रुवत्वभानमेव स्नेहहेतुः न त्वात्मभानमात्रं इति नैरात्म्यवादिमतं तु स्ववासनामात्रं = स्वदर्शनाऽऽहितवासनाविलासमात्रं, मात्रपदेन तथावस्तुस्थितिबाधो द्योतितः । प्रत्युत ध्रुवाऽऽत्मदर्शनेनाऽध्रुवसांसारिकभोगगोचरतृष्णादयो विलीयन्त इत्यावश्यकमेव ध्रुवसच्चिदानन्दमयाऽऽत्मदर्शनम् । सम्मतञ्चेदं परेषामपि । अत एव → भिद्यते हृदयग्रन्थिः छिद्यन्ते सर्वसंशयाः । क्षीयन्ते चाऽस्य कर्माणि तस्मिन दृष्टे परावरे ।। - (मुं.२/२/८,महो.४/८२,यो.शि.५/४५,अन्न.४/३१,सर.५६) इत्येवमुक्तं मुण्डकोपनिषदि महोपनिषदि योगशिखोपनिषदि अन्नपूर्णोपनिषदि सरस्वतीरहस्योपनिषदि च । यथोक्तं कठोपनिषदि अपि → अथ धीरा अमृतत्वं विदित्वा ध्रुवमध्रुवेष्विह न प्रार्थयन्ते - (कठो.२/१/२) इति ।
एतेन → तमेव विदित्वाऽतिमृत्युमेति नाऽन्यः पन्था विद्यतेऽयनाय + (य.वे.३१/१८, श्वे.३/ ८) इति यजुर्वेदश्वेताश्वतरोपनिषद्वचनं, → पुरुषं महान्तं आदित्यवर्णं तमसः परस्तात् । तमेवं विद्वानमृत इह भवति। नान्यः पन्था विद्यतेऽयनाय 6 (त्रि.वि.४/३) इति त्रिपाद्विभूतिमहानारायणोपनिषद्वचनं च व्याख्यातम्। प्रकृते → तरति शोकमात्मवित् + (छां.७/१/३) इति छान्दोग्योपनिषद्वचनमपि यथातन्त्रमनुयोज्यम् । एतेन → आत्मा वा अरे ! द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः 6 (बृ.आ.उप.२/४/५) इति बृहदारण्यकोपनिषद्वचनमपि व्याख्यातम् । आत्मदर्शनं विना तु विषयत्यागेऽपि विषयरागत्यागाऽयोगात् । एतेन → विषया विनिवर्तन्ते निराहारस्य देहिनः । रसवर्ज, रसोऽप्यस्य परं दृष्ट्वा निवर्तते ।। - (भ.गी.२/५९) इति भगवद्गीतावचनमपि व्याख्यातम्, 'परं = शुद्धात्मानमि'त्यर्थः । ___ यच्चाऽपि प्राक् (द्वा.द्वा.२५/५ पृ.१७०६) → आत्मानमन्तरा कोऽपि नाऽन्यः प्रियतमो भुवि કારણે યુવત્વનું ભાન જ રાગહેતુ છે” આવું બૌદ્ધ કથન તો માત્ર પોતાની બૌદ્ધમાન્યતાનો કેવળ વિલાસ छ. भाटे नैशभ्यशनवाह योगस. छ. (२५/११) १. मुद्रितप्रतौ 'ध्रुवत्वभावनमेव...' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #231

१७२४
• नैरात्म्यदर्शनस्य बन्धनरूपता • द्वात्रिंशिका-२५/११ (अ.गी.५१) इति अध्यात्मगीतादिसंवादेनोक्तं तत्तु तथैव, परं तत्र मोहवासनैव बाधिका न तु शुद्धवासनेति ध्येयम् । ___इत्थञ्चोपप्लवहासान्नाऽऽत्मदर्शनस्य वैराग्यप्रतिपन्थित्वमिति सिद्धम् । तदुक्तं योगबिन्दौ → न चाऽऽत्मदर्शनादेव स्नेहो यत्कर्महेतुकः । नैरात्म्येऽप्यन्यथाऽयं स्याज्ज्ञानस्याऽपि स्वदर्शनात् ।। अध्रुवेक्षणतो नो चेत् ? कोऽपराधो ध्रुवेक्षणे ?। तद्गता कालचिन्ता चेत् ? नाऽसौ कर्मनिवृत्तितः ।। उपप्लववशात् प्रेम सर्वत्रैवोपजायते । निवृत्ते तु न तत् तस्मिन् ज्ञाने ग्राह्याऽऽदिरूपवत् ।। स्थिरत्वमित्थं न प्रेम्णो यतो मुख्यस्य युज्यते । ततो वैराग्यसंसिद्धेर्मुक्तिरस्य नियोगतः ।।
6 (यो.बि.४७३-४७६) इति । ततश्च देहाद्यन्तर्गतध्रुवात्माऽभ्युपगमलक्षणसत्कायदृष्टिसंयोजनाऽभिधानबन्धनोच्छेदाय प्रवृत्तं नैरात्म्यदर्शनमतमयुक्तमेवेति. स्थितम्, अन्यथा 'नास्ति आत्मा' इत्यस्याऽपि षड्विधदृष्टिसंयोजनाऽन्तःपातित्वेन नैरात्म्यदर्शनस्य जन्म-जरा-मरणाऽविच्छेदहेतुत्वमेवाऽऽपद्येत । तदुक्तं श्रावस्तिकायामनाथपिण्डिकाऽऽरामे विचरता सुगतेनैव → (१) 'अत्थि मे अत्ताति वा अस्स सच्चतो थेततो दिट्ठि उप्पज्जति, (२) 'नत्थि मे अत्ताति वा अस्स सच्चतो थेततो दिट्ठि उप्पज्जति, (३) 'अत्तनाव अत्तानं सजानामीति वा अस्स सच्चतो थेततो दिट्ठि उप्पज्जति, (४) 'अत्तनाव अनत्तानं सजानामी ति वा अस्स सच्चतो थेततो दिट्ठि उप्पज्जति, (५) 'अनत्तनाव अत्तानं सजानामी'ति वा अस्स सच्चतो थेततो दिट्ठि उप्पज्जति, (६) अथ वा पनस्स एवं दिठ्ठि होति 'यो मे अयं अत्ता वदो वेदेय्यो तत्र तत्र कल्लाण-पापकानं कम्मानं विपाकं पटिसंवेदेति सो खो पन मे अयं अत्ता निच्चो धुवो सस्सतो अविपरिणामधम्मो सस्सतिसमं तथैव ठस्सती'ति । इदं वुच्चति भिक्खवे! दिट्ठिगतं दिविगहनं दिट्ठिकन्तारं दिह्रिविसूकं दिविविप्फन्दितं दिट्ठिसंयोजनं । दिट्ठिसंयोजनसंयुत्तो भिक्खवे! अस्सुतवा पुथुज्जनो न परिमुच्चति जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि । न परिमुच्चति दुक्खस्मा'ति वदामि (म.नि.भाग-१/१/२/१९ पृष्ठ-१२) इति व्यक्तं मज्झिमनिकाये मूलपर्यायवर्गे सर्वाश्रवसूत्रे । थेततो = शब्दादितः, अत्तनाव = आत्मनैव, दिट्ठिसंयोजनसंयुत्तो = दृष्टिबन्धनसंयुक्तः, अस्सुतवा = अश्रुतवान् पुथुज्जनः = मूढजनः, उपायासेहि = दुःखैः, शिष्टं स्पष्टम् ।।
वस्तुतस्तु सम्यक्समाधिप्रकर्षे बाधकत्वाद् आत्मगोचरध्रुवत्वाऽध्रुवत्वादिविकल्पास्त्याज्या निर्भयतयेत्यत्रैव तात्पर्यं बुद्धस्य शून्यतावादप्रतिपादनप्रयोजकाऽऽध्यात्मिकैदम्पर्याऽवधारणप्रवणतथाविधविनेयानुगुण्यतः प्रवृत्तायां शून्यवादाऽपराऽभिधाननैरात्म्यदेशनायामवसेयम् । तदुक्तं शास्त्रवार्तासमुच्चये → एवञ्च शून्य' વિશેષાર્થ - ગ્રંથકારશ્રીનું તાત્પર્ય એ છે કે રાગ થવાનું કારણ અનાદિકાલીન મોહના સંસ્કાર છે કે જેને બૌદ્ધદર્શન ઉપપ્લવ-સંકલેશ-વિસભાગસંતતિ વગેરે વિવિધ શબ્દોથી વર્ણવે છે. તેથી જૈનદર્શન મુજબ મોહ મૂળમાંથી રવાના થાય અને બૌદ્ધદર્શન મુજબ ઉપપ્લવનો ઉચ્છેદ થાય તો રાગ પ્રગટ થવાની કોઈ શક્યતા રહેતી નથી. પણ ધ્રુવ આત્મદર્શનના કારણે આ ઉત્પન્ન થાય છે - એવું માનવાની જરૂર નથી. તેમ છતાં જો ધ્રુવ આત્માના દર્શનને રાગજનક માનવું હોય તો તેના કરતાં આત્મદર્શનને જ રાગનું કારણ માનવું ઉચિત છે. કારણ કે તેવું માનવામાં કારણતાઅવચ્છેદક ધર્મમાં લાઘવ થાય છે. આત્મદર્શનત્વ કરતાં ધૃવાત્મદર્શન–ને રાગકારણતાઅવચ્છેદક માનવામાં ગૌરવ સ્પષ્ટ જ છે. માટે ધ્રુવાત્મદર્શનને રાગનું કારણ ન મનાય. પરંતુ આત્મદર્શનને જ રાગકારણ માનવું પડે. તેવું માનવામાં

Page #232

• स्याद्वादे सापेक्षतया नैरात्म्यदर्शनसम्मतिः •
१७२५
वादोऽपि तद्विनेयाऽऽनुगुण्यतः अभिप्रायत इत्युक्तो लक्ष्यते तत्त्ववेदिना ।। ← (शा. वा. स. ६ / ६३) इति । न तु तत्त्वाऽभिधित्सया नैरात्म्यदेशना सम्प्रवृत्ता इति पूर्वं (पृ. १५९९) उक्तमेव । युक्तञ्चैतद्, यतो देहेन्द्रियाऽन्तःकरण-रागादि-सङ्कल्पादिकर्माद्यपोढाऽऽत्मदर्शनमेव पारमार्थिकं नैरात्म्यदर्शनम् । एतेन → तज्ज्योतिरस्य सर्वस्य पुरतः सुविभात-मविभातमद्वैतमचिन्त्यमलिङ्गं स्वप्रकाशमानन्दघनं शून्यमभवत् ← (नृ.उत्त. ६ / ३) इति नृसिंहोत्तरतापनीयोपनिषद्वचनतात्पर्यमपि व्याख्यातम्, अन्तःसच्चिदाऽऽनन्दघनत्वेऽपि बहिःशून्यताया अनुपसर्जनभावेन विवक्षिततया शून्यवादोपपत्तेः । तदुक्तं तत्रैवाऽग्रे परमं ब्रह्माSSत्मप्रकाशं शून्यं जानन्तस्तत्रैव परिसमाप्ताः ← (नृ. उत्त. ६/४), न हीदं सर्वं निरात्मकम् । आत्मैवेदं सर्वं ← (नृ.उत्त. ७/२), शुद्धोऽबाध्यस्वरूपो बुद्धः सुखरूपः आत्मा, न ह्येतन्निरात्मकम्
← (नृ. उत्त. ९) इत्यादि ।
एतेन
स्वप्रकाशमानन्दघनं शून्यमभवत् ← (नृसिं. ६-३) इति नृसिंहोत्तरतापनीयोपनिषद्वचनं → जगच्छून्यं चाऽशून्यं च ← (देव्यु . १ ) इति देव्युपनिषद्वचनं चिदाकारस्वरूपोऽसि चिन्मात्रोऽसि निरङ्कुशः । आत्मन्येव स्थितोऽसि त्वं शून्योऽसि निर्गुणः ।। ← (ते. बिं. ५ / ६५ ) इति न शून्यं नाऽपि चाऽशून्यं नाऽन्तःकरणसंसृतिः ← (ते. बिं. ६ / १७ ) इति च तेजोबिन्दूपनिषद्वचनमपि व्याख्यातम्, निरुपाधिकाऽऽनन्द-चैतन्यादिसत्त्वेऽपि अन्तःकरणवृत्ति-प्रवृत्ति-सङ्कल्प-विकल्प-सोपाधिकगुणाद्यभावापेक्षया शून्यत्वोपपत्तेः । इत्थमेव शान्ता दान्ता उपरताः तितिक्षवः समाहिता आत्मरतय आत्मक्रीडा आत्ममिथुना आत्मानन्दाः प्रणवमेव परमं ब्रह्मात्मप्रकाशं शून्यं जानन्तः तत्रैव परिसमाप्ताः ← (नृ.सिं. ७/ ६) इति नृसिंहोत्तरतापनीयोपनिषद्वचनोपपत्तेः । अनुभवाऽऽत्मनि स्वप्रकाशे सर्वसाक्षिणि अविक्रियेऽद्वयेऽनुभूयमानेऽविद्यादेहेन्द्रियादेरननुभवाच्छून्यत्वमिति यावत् तात्पर्यम् ।
सम्मतञ्चेदमस्माकमपि । तदुक्तं नागसेनमुनिना तत्त्वानुशासने
अत एवाऽन्यशून्योऽपि नाऽऽत्मा शून्यः स्वरूपतः । शून्याऽशून्यस्वभावोऽयमात्मनैवोपलभ्यते ।। ततश्च यज्जगुर्मुक्त्यै नैरात्म्याऽद्वैतदर्शनम् । तदेतदेव यत् सम्यगन्याऽपोढाऽऽत्मदर्शनम् ।। परस्परपरावृत्ताः सर्वे भावाः कथञ्चन । नैरात्म्यं जगतो यद्वन्नैर्जगत्यं तथाऽऽत्मनः || अन्याऽऽत्माऽभावो नैरात्म्यं स्वात्मसत्तात्मकश्च सः । स्वाऽऽत्मदर्शनमेवाऽतः सम्यग्नैरात्म्यदर्शनम् ।। ← (तत्त्वानु.५/३३-३६) इति गम्भीरबुद्ध्या भावनीयं योगलक्षणद्वात्रिंशिकोक्तञ्चात्र(पृ.७३४)स्मर्तव्यम् । वस्तुतस्तु बौद्धानामपि ज्ञान - क्रियाभ्यामेव क्लेशहानमभिप्रेतम् । तदुक्तं सुत्तनिपाते विरियेन दुक्खं अच्चेति, पञ्ञय परिसुज्झति ← (सु.नि. १/१०/४) इति, अप्पमादेन विज्जाय अब्बहे सल्लमत्तनोति ← (सु.नि. २ / २२/४ ) इति च । याऽपि मज्झिमनिकाये विसुद्धिमग्गे च विरागा विमुच्चति ← (म.नि.३/२०, वि.म.१६/६४) इत्येवं वीतरागतायाः क्लेशहानोपायता दर्शिता साऽपि આવે તો ક્ષણિક એવા આત્માનું દર્શન પણ બૌદ્ધ માટે રાગજનક બની જશે. કારણ કે તેમાં આત્મદર્શનત્વસ્વરૂપ રાગકારણતાઅવચ્છેદક ગુણધર્મ રહે છે. માટે નૈરાત્મ્યદર્શનને = ક્ષણિક આત્મદર્શનને પણ સંસારનું જ કારણ માનવું પડશે. માટે નૈરાત્મ્યદર્શનથી નિર્વાણ થવાની બૌદ્ધમાન્યતા કપોલકલ્પિત સિદ્ધ થાય છે. આ રીતે ક્લેશહાનિના સાધન વિશે બૌદ્ધદર્શનસંબંધી ચર્ચા પૂર્ણ થાય છે. (૨૫/૧૧)

Page #233

१७२६
• विवेकख्यातिपर्यालोचनम् • द्वात्रिंशिका-२५/१२ विवेकख्यातिरुच्छेत्री क्लेशानामनुपप्लवा' । सप्तधा प्रान्तभूप्रज्ञा कार्यचित्तविमुक्तिभिः ।।१२।।
विवेकेति । विवेकख्यातिः = प्रतिपक्षभावनाबलादविद्याप्रविलये विनिवृत्तज्ञातृत्वकर्तृत्वाऽभिमानाया रजस्तमोमलाऽनभिभूताया बुद्धेरन्तर्मुखायाश्चिच्छायासंक्रान्तिः अनुपप्लवा = अन्तराऽन्तरा व्युत्थानरहिता क्लेशानां उच्छेत्री। यदाह- "विवेकख्यातिरविप्लवा हानोपायः" (योगसूत्र-२-२६) । न क्षतिकरी, वीतरागतायाः ज्ञान-क्रियासमुच्चयोपहितत्वादिति दिक् ।।२५/११।।
साम्प्रतं पातञ्जलाऽभिमतं क्लेशहानोपायमाह- 'विवेके'ति । प्रतिपक्षभावनाबलात् = 'बुद्धिरहमचेतना' इत्याद्याकारकप्रसङ्ख्यानसामर्थ्यात् अविद्याप्रविलये = अनादिकालीनक्लेशात्मकसवासनमिथ्याज्ञानोन्मूलने सति 'चेतनाऽहं कर्ची'त्याद्याकारकस्य स्वाश्रयककर्तृत्वसमानाधिकरणज्ञातृत्वाऽहङ्कारस्य प्रच्यवेन हेतुना विनिवृत्तज्ञातृत्व-कर्तृत्वाऽभिमानायाः रजस्तमोमलाऽनभिभूतायाः = सत्त्वगुणोद्रेकेण रजोगुण-तमोगुणलक्षणबुद्धिमलद्वितयाऽपराभूतायाः निर्मलाया बुद्धेः बहिर्मुखतापरित्यागेन अन्तर्मुखायाः = प्रविविक्तपुरुषाऽभिमुखायाः सत्याः चिच्छायासङ्क्रान्तिः = पुरुषप्रतिबिम्बसङ्क्रान्तिः विवेकख्यातिः कथ्यते पातञ्जलैः । सा च प्राथम्यदशायां जायमाना परोक्षतया दुर्बलत्वादन्तराऽन्तरा विच्छिद्यते । परं दीर्घकाल-नैरन्तर्यसत्काराऽऽसेवितध्यानसमाधिप्रकर्षपर्यन्ते जायमाना प्रत्यक्षरूपतया बलिष्ठत्वादन्तराऽन्तरा नैव विच्छिद्यते । इयं अन्तरा अन्तरा व्युत्थानरहिता वक्ष्यमाणानां क्लेशानां अविद्यादीनां उच्छेत्री भण्यते पातजलैः । अत्र योगसूत्रसंवादमाह- 'विवेके'ति । अत्र राजमार्तण्डव्याख्यैवम् → 'अन्ये गुणा अन्यः पुरुषः' इत्येवंविधस्य विवेकस्य या ख्यातिः = प्रख्या साऽस्य हानस्य दृश्यदुःखपरित्यागस्य उपायः
છે વિવેખ્યાતિ ફ્લેશનાશક - પાતંજલ દર્શન છે (હવે ગ્રંથકારશ્રી ક્લેશનાશના સાધનને વિશે પાતંજલ યોગદર્શનની માન્યતા રજૂ કરે છે. ૧૨ થી ૨૩ શ્લોક સુધી પાતંજલ દર્શનનો સિદ્ધાંત બતાવી ૨૪ મા શ્લોકથી તેનું ખંડન ગ્રંથકારશ્રી કરશે. આ બાબતની વાચકવર્ગે નોંધ લેવી.)
ગાથાર્થ - અનુપપ્લવ એવી વિવેકખ્યાતિ જ લેશોનો ઉચ્છેદ કરનાર છે. તે પ્રાન્તભૂમિ પ્રજ્ઞા છે. કાર્યવિમુક્તિ અને ચિત્તવિમુક્તિ દ્વારા તે વિવેકખ્યાતિના સાત પ્રકાર છે. (૨૫/૧૨)
ટીકાર્ય - પ્રતિપક્ષ ભાવનાના બળથી અવિદ્યાનો અંધકાર વિલીન થતાં બુદ્ધિમાંથી જ્ઞાતૃત્વ અને કર્તુત્વનું મિથ્યા અભિમાન રવાના થાય છે. માટે તેવી બુદ્ધિ રજોગુણથી અને તમોગુણથી પરાભવ પામતી નથી. આવી બુદ્ધિ અંતર્મુખ બને છે. અંતર્મુખ થયેલી બુદ્ધિમાં ચિછાયા = પુરુષપ્રતિબિંબ સંક્રાન્ત થાય છે. આમ બુદ્ધિમાં જે પુરુષપ્રતિબિંબની સંક્રાન્તિ થાય છે તે વિવેકખ્યાતિ કહેવાય છે. આ વિવેકખ્યાતિ વચ્ચે વચ્ચે વિચ્છેદ વિનાની થાય ત્યારે અનુપપ્લવ = ઉપપ્લવશૂન્ય કહેવાય. આ અનુપપ્લવ વિવેકખ્યાતિ અવિદ્યાદિ ક્લેશોનો ઉચ્છેદ કરનારી છે – એમ પાતંજલ વિદ્વાનોનો મત છે. કારણ કે પતંજલિ મહર્ષિએ યોગસૂત્ર નામના ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે – “વિપ્લવશૂન્ય = ઉપપ્પવરહિત વિવેકખ્યાતિ ક્લેશના ઉચ્છેદનો उपाय छे.'
१. हस्तादर्श '...पलवा' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #234

• प्रान्तभूमिप्रज्ञापरामर्शः •
=
सा च सप्तधा = सप्तप्रकारैः प्रान्तभूप्रज्ञा सकलसालम्बनसमाधिपर्यन्तभूमिधीर्भवति कार्यचित्तविमुक्तिभिः चतुस्त्रिप्रकाराभिः । तत्र ( १ ) ( न मे ज्ञातव्यं किञ्चिदस्ति, (२) क्षीणा मे क्लेशाः, न मे क्षेतव्यं किञ्चिदस्ति, (३) अधिगतं मया ज्ञानं, (४) प्राप्ता विवेकख्याति'रिति कार्यविषयनिर्मलज्ञानरूपाश्चतस्रः कार्यविमुक्तयः ।
=
कारणम् । कीदृशी ? अविप्लवा । न विद्यते विप्लवः विच्छेदः अन्तरा व्युत्थानरूपो यस्याः सा अविप्लवा । इदमत्र तात्पर्यम् - प्रतिपक्षभावनाबलादविद्याप्रविलये विनिवृत्तज्ञातृत्व-कर्तृत्वाऽभिमानायाः रजस्तमोमलाऽनभिभूतायाः बुद्धेः अन्तर्मुखाया या चिच्छायासङ्क्रान्तिः सा विवेकख्यातिरुच्यते । तस्याः च सन्ततत्वेन प्रवृत्तायां सत्यां दृश्यस्याऽधिकारनिवृत्तेर्भवत्येव कैवल्यम् ← (रा.मा.२/२६) इति । अत्र योगसूत्रभाष्ये व्यासस्तु सत्त्वपुरुषाऽन्यताप्रत्ययो विवेकख्यातिः । सा त्वनिवृत्तमिथ्याज्ञाना प्लवते । यदा मिथ्याज्ञानं दग्धबीजभावं वन्ध्यप्रसवं सम्पद्यते तदा विधूतक्लेशरजसः सत्त्वस्य परे वैशारद्ये प-रस्यां वशीकारसंज्ञायां वर्तमानस्य विवेकप्रत्ययप्रवाहो निर्मलो भवति । सा विवेकख्यातिरविप्लवा हानस्योपायः । ततो मिथ्याज्ञानस्य दग्धबीजभावोपगमः पुनश्चाऽप्रसव इत्येष मोक्षस्य मार्गो हानस्य उपायः ← (यो.सू.भा.२/२६ ) इत्याह । मणिप्रभायां रामानन्दस्तु दृग्दृश्ययोर्भेदः विवेकः तस्य ज्ञानं ख्यातिः । विप्लवः मिथ्याज्ञानम् । आदौ खलु आगमात् सामान्यतः विवेकख्यातिरुदेति साऽनाद्यविद्यां न हन्ति, परोक्षत्वात् । यदा सा मननेन स्थापिता सती सर्वतो विरक्तेन पुरुषाऽभिमुखेन चित्तेन निरन्तरमभ्यस्यते तदा ध्यानप्रकर्षपर्यन्तजा चित्प्रतिबिम्बवती साक्षात्काररूपा सवासनमिथ्याज्ञानं निहन्ति अविप्लवा सती परवैराग्यपूर्वकनिरोधेन संस्कारशेषस्य कृतकृत्यस्य प्रारब्धाऽवसाने आत्यन्तिकनिवृत्तिद्वारा भाविदुःखहानस्य मोक्षस्योपायः ← (म. प्र.२/२६) इत्याचष्टे ।
उत्पन्नविवेकख्यातेः पुरुषस्य यादृशी प्रज्ञा भवति तां कथयन् विवेकख्यातेरेव स्वरूपमाह- 'से 'ति । कार्येति । कार्यविमुक्तिः चतुर्धा, चित्तविमुक्तिः तु त्रिधा इत्येवं सप्तप्रकारा सत्त्व- पुरुषाऽन्यताख्यातिर्भवतीति भावः । तत्र कार्यविमुक्तिरिति प्रयत्नव्याप्येन कार्यान्तरेण विमुक्तिः प्रज्ञायाः इत्यर्थः, प्रयत्ननिष्पाद्याऽनुनिष्पादनीया चित्तविमुक्तिरप्रयत्नसाध्येति (यो.सू.२/२७ त.वै.) तत्त्ववैशारद्यां वाचस्पतिमिश्रमतम् । આ વિવેખ્યાતિના સાત પ્રકાર છે
=
=
=

१७२७
=
सा च । खाविवेऽध्याति तमाम सालंजन समाधिनी छेल्सी भूमि उत्पन्न थनारी बुद्धि स्व३५ છે. તેના સાત પ્રકાર છે. ચાર પ્રકારની કાર્યવિમુક્તિ અને ત્રણ પ્રકારની ચિત્તવિમુક્તિ એમ ભેગી કરીને કુલ સાત પ્રકારે વિવેકખ્યાતિ બને છે. તેમાં ચાર પ્રકારની કાર્યવિમુક્તિ વિવેકખ્યાતિ આ મુજબ સમજવી. (૧) ‘મારે જાણવા યોગ્ય કશું બાકી રહ્યું નથી. (૨) મારા ક્લેશો ક્ષીણ થઈ ગયા છે. મારે ક્ષીણ કરવા યોગ્ય કશું બાકી નથી રહ્યું. (૩) મારા વડે જ્ઞાન મેળવાયું છે. (૪) વિવેકખ્યાતિ પ્રાપ્ત થઈ ગઈ છે.’ - આ પ્રમાણે કાર્યવિષયક નિર્મલ જ્ઞાનસ્વરૂપ ચાર પ્રકારની કાર્યવિમુક્તિ સમજવી.
१. मुद्रितप्रतौ “...गतं ( ता ) मया हानप्राप्तविवेक...” इत्यशुद्धः पाठः । २. हस्तादर्शेऽपि 'हानप्राप्ता...' इत्यशुद्धः पाठः । राजमार्तण्डानुसारेणास्माभिरत्राऽपेक्षितः पाठो योजितः । ३. हस्तादर्शेन्तरे 'हानध्वमाविवे...' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #235

१७२८
कुशलपुरुषावस्थोपवर्णनम् •
द्वात्रिंशिका - २५/१२
( १ ) ' चरितार्था मे बुद्धिः ', गुणाः 'हृताऽधिकारा मोहबीजाऽभावात् कुतोऽमीषां प्ररोह : ?, (२) सात्मीभूतश्च मे समाधिरिति, (३) स्वरूपप्रतिष्ठोऽहमिति गुणविषयज्ञानरूपास्तिस्रः 'चित्तविमुक्तय इति । तदिदमुक्तं- “तस्य सप्तधा प्रान्तभू (मिः ) प्रज्ञेति ” ( योगसूत्र २ - २७ ) ।।१२।।
•
प्रकृते योगसूत्रसंवादमाह- 'तस्ये 'ति । प्रकृते राजमार्तण्डव्याख्यैवम् → तस्य = उत्पन्नविवेकज्ञानस्य ज्ञातव्यविवेकरूपा प्रज्ञा प्रान्तभूमौ सकलसालम्बनसमाधिभूमिपर्यन्ते सप्तप्रकारा भवति । तत्र कार्यविमुक्तिरूपा चतुष्प्रकारा- ( 9 ) 'ज्ञातं मया ज्ञेयं, न ज्ञातव्यं किञ्चिदस्ति', (२) 'क्षीणा मे क्लेशाः, न किञ्चित् क्षेतव्यमस्ति', (३) 'अधिगतं मया ज्ञानं', (४) 'प्राप्ता मया विवेकख्यातिः' इति प्रत्ययान्तरपरिहारेण तस्यामवस्थायामीदृश्येव प्रज्ञा जायते । ईदृशी प्रज्ञा कार्यविषयं निर्मलं ज्ञानं कार्यविमुक्तिरित्युच्यते । चित्तविमुक्तिस्त्रिधा - ( १ ) चरितार्था मे बुद्धि:, गुणाः हृताधिकाराः, मोहाऽभिधानमूलकारणाऽभावात् निष्प्रयोजनत्वाच्चाऽमीषां कुतः प्ररोहो भवेत् ? (२) 'सात्मीभूतश्च मे समाधिः', (३) 'तस्मिन् सति स्वरूपप्रतिष्ठोऽहमिति । ईदृशी त्रिप्रकारा चित्तविमुक्तिः । तदेवमीदृश्यां सप्तविधप्रान्तभूमिप्रज्ञायामुपजातायां पुरुष: कुशल इत्युच्यते ← (रा.मा.२/२७) इति ।
अत्र मणिप्रभावृत्तिस्त्वेवम् प्रकृष्टः अन्तः = अवसानं फलत्वेन यासां ताः प्रान्ताः चरमा इति यावत् । प्रान्ता भूमयोऽवस्थाः यस्याः सा प्रज्ञा प्रान्तभूमिः स्थिरा अविप्लवा आत्मख्यातिः विदुषः प्रत्ययान्तरतिरस्कारेण सप्तप्रकाराः प्रज्ञाऽवस्थाः चरमा भवन्ति । (१) ज्ञातव्यमखिलं ज्ञातं, अतः परं न किञ्चित् ज्ञातव्यमस्तीत्येका । सर्वजिज्ञासानिवर्तकत्वादियं प्रान्ता । न हि इयं अनात्मज्ञस्य सम्भवति । ततः तदालम्बनसमाधिना प्रधानाऽन्तप्रज्ञायां स्थिरायामपि आत्मजिज्ञासायाः सत्त्वेन तत्प्रज्ञाया अचरमत्वात् । एवमग्रिमाऽवस्थानां प्रान्तत्वं मन्तव्यम् । (२) हातव्याः सर्वे बन्धहेतवो हताः, न किञ्चिन्मम हेयमस्तीति द्वितीया । (३) कैवल्यप्राप्त्या प्राप्तव्यमखिलं प्राप्तम्, अतोऽन्यन्न किञ्चिदपि मम प्राप्तव्यमस्तीति तृतीया । (४) विवेकख्यातिसम्पादनेन कर्तव्यमखिलं कृतम्, न किञ्चित्कार्यमस्तीति चतुर्थी । एताः चतस्रः कार्यविमुक्तिसंज्ञाः । चित्तविमुक्तिसंज्ञाः तिस्रः । यथा ( १ ) कृतार्थं मे बुद्धिसत्त्वमित्येका । (२) बुद्ध्या तद्रूपा गुणा अपि गिरिशिखरच्युता इव ग्रावाणो निरवस्थानाः स्वकारणे प्रलयाऽभिमुखाः सङ्घातेनाऽस्तमात्यन्तिकं गच्छन्ति, तेषां नास्ति पुनः प्ररोहः प्रयोजनाभावादिति द्वितीया ।
=
તથા (૧) ‘મારી બુદ્ધિ કૃતાર્થ થઈ છે. રજોગુણ વગેરે ગુણોના અધિકારો હરાઈ ગયા છે, ખેંચાઈ ગયા છે. મોહ નામનું બીજ ન હોવાના કારણે બુદ્ધિ-રજોગુણ-તમોગુણ વગેરે ફરીથી કઈ રીતે અંકુરિત થશે ? અર્થાત્ નિહ જ થાય. (૨) મને સમાધિ આત્મસાત્ થયેલ છે. (૩) હું મારા સ્વરૂપમાં જ પ્રતિષ્ઠિત થયેલો છું.’ - આવા પ્રકારે ગુણવિષયક જ્ઞાનસ્વરૂપ ત્રણ પ્રકારની ચિત્તવિમુક્તિ સમજવી. આમ કુલ સાત પ્રકારે વિવેકખ્યાતિ થાય છે. તેથી તો પતંજલિ મહર્ષિએ યોગસૂત્ર ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે → ‘જેને વિવેકખ્યાતિ ઉત્પન્ન થયેલ છે તેની પ્રાન્ત ભૂમિકાની પ્રજ્ઞા સાત પ્રકારે હોય છે.' - (૨૫/૧૨)
१. मुद्रितप्रतौ 'बुद्धिगुणा...' इत्यशुद्धः पाठः । २. मुद्रितप्रतौ हस्तादर्शे च 'बुद्धिगुणाः कृताधिकारा' इत्यशुद्धः पाठः । अस्माभिस्तु राजमार्तण्डानुसारेणाऽपेक्षितः पाठो योजितः । ३. हस्तादर्शे 'कार्यवि....' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #236

व्यासमतानुसारेण सप्तविधा प्रज्ञा •
१७२९
तथा (३) गुणाऽतीतः स्वरूपमात्राऽवस्थितः चिदेकरस इति तृतीया । प्रज्ञा = અવસ્થત્યર્થ: । નિજ્ઞાસાजिहासा-प्रेप्सा-चिकीर्षा-शोक-भय-विकल्पाऽन्तफलाः सप्त प्रज्ञाभूमयः प्रान्ता मन्तव्या इत्यर्थः ← (म.
•
પ્ર.૨/૨૭) ।
व्यासस्तु योगसूत्रभाष्येतस्य इति प्रत्युदितख्यातेः प्रत्याम्नायः (= परामर्शः ) । सप्तधा इत्यशुद्ध्यावरणमलाऽपगमाच्चित्तस्य प्रत्ययाऽन्तरोत्पादे सति सप्तप्रकारैव प्रज्ञा विवेकिनो भवति । तद्यथा (૧) રિજ્ઞાતં હૈયું, નાડસ્ય પુન: પરિજ્ઞેયન્તિ 1 (૨) ક્ષીળા હેયહેતવો, ન પુનરેતેવાં ક્ષેતવ્યક્તિ । (३) साक्षात्कृतं निरोधसमाधिना हानम् । (४) भावितो विवेकख्यातिरूपो हानोपाय इति । चतुष्टयी कार्या विमुक्तिः प्रज्ञायाः । चित्तविमुक्तिस्तु त्रयी । (५) चरिताऽधिकारा बुद्धि: । ( ६ ) गुणा गिरिशिखरकूटच्यूता इव ग्रावाणो निरवस्थानाः स्वकारणे प्रलयाऽभिमुखाः सह तेनाऽस्तं गच्छन्ति । (७) एतस्यामवस्थायां गुणसम्बन्धाऽतीतः स्वरूपमात्रज्योतिरमलः केवली पुरुषः इति । एतां सप्तविधां प्रान्तभूमिप्रज्ञामनुपश्यन् पुरुषः कुशल इत्याख्यायते । प्रतिप्रसवेऽपि चित्तस्य मुक्तः कुशल इत्येव भवति, મુબાડતીતત્વાવિતિ ← (યો.પૂ.મા.૨/૨૭) થમાવ2 । ધિ ચોળવાતિાવવસેયમ્ ।।૨/૧૨।।
વિશેષાર્થ :- પાતંજલ મતાનુસાર અનાદિ કાળથી બુદ્ધિ રજોગુણ અને તમોગુણથી પરાભવ પામેલી છે. તેથી જ બુદ્ધિ અનાદિ કાળથી બહિર્મુખ છે. માટે જ ડગલે ને પગલે ‘ચેતના તં ી' આ પ્રમાણે જ્ઞાતૃત્વ અને કર્તૃત્વનું અભિમાન બુદ્ધિમાં ઉત્પન્ન થાય છે. વાસ્તવમાં ચૈતન્ય-જ્ઞાતૃત્વ તો પુરુષનું સ્વરૂપ છે. પણ અજ્ઞાનના લીધે બુદ્ધિતત્ત્વ જ્ઞાતૃત્વને પોતાનો ગુણધર્મ માની બેસે છે. પરંતુ તેનાથી ઊલટું ‘હું ચેતના નથી' ઈત્યાદિરૂપ પ્રસંખ્યાનના પ્રતિપક્ષભાવનાના બળથી જ્યારે અવિદ્યા અનાદિકાલીન અજ્ઞાન રવાના થાય છે ત્યારે જ્ઞાતૃત્વ વગેરેનું અભિમાન બુદ્ધિમાંથી નીકળી જાય છે અને બુદ્ધિમાં સત્ત્વગુણ બળવાન બને છે. રજોગુણ અને તમોગુણથી બુદ્ધિનો પરાભવ થતો અટકી જાય છે. સત્ત્વગુણપ્રધાન એવી નિર્મળ બુદ્ધિ અંતર્મુખી બને છે. પુરુષના સ્વરૂપની સન્મુખ બને છે. પુરુષથી પ્રતિબિંબિત બને છે.
=
=
આમ નિર્મળ અંતર્મુખી બુદ્ધિમાં પુરુષપ્રતિબિંબની જે સંક્રાન્તિ થાય છે તે વિવેકખ્યાતિ છે કે જે શરૂઆતમાં પરોક્ષ હોવાથી નિર્બળ હોય છે. માટે તે પ્રારંભમાં થોડા-થોડા સમયે અટકી જાય છે. પણ સતત આદરપૂર્વક દીર્ઘકાલીન ધ્યાનાદિના અભ્યાસના બળથી જ્યારે વિવેકખ્યાતિ અત્યંત બલિષ્ઠ બને છે ત્યારે તે વચ્ચે વચ્ચે અટકી પડતી નથી. આવી વિવેકખ્યાતિ અનુપપ્લવ કહેવાય છે. ધ્યાનસમાધિના પ્રકર્ષને અંતે આ અનુપપ્લવ વિવેકખ્યાતિ પ્રગટે છે. તે સાક્ષાત્કારસ્વરૂપ છે. તેનાથી મિથ્યાજ્ઞાન મૂળમાંથી ઉખડી જાય છે. મિથ્યા જ્ઞાનના સંસ્કાર પણ રવાના થાય છે. મિથ્યાજ્ઞાન કહો કે અવિઘા કહો બન્ને શબ્દનો અર્થ એક જ છે.
પાંચ પ્રકારના ક્લેશમાં અવિદ્યા પ્રથમ નંબરનો ક્લેશ છે. તેના નાશનો અનન્ય ઉપાય ઉપરોક્ત વિવેકખ્યાતિ છે. પાતંજલ વિદ્વાનોનો આ મત છે. તેના સાત પ્રકાર પાતંજલદર્શનની એક પ્રક્રિયા છે. જેમાં કાર્યવિમુક્તિ પ્રયત્નસાધ્ય છે. અને ચિત્તવિમુક્તિ પ્રયત્ન વિના પ્રગટે છે - આ પ્રમાણે વાચસ્પતિમિશ્ર યોગસૂત્રની તત્ત્વવૈશારી નામની વ્યાખ્યામાં જણાવે છે. વિવેકખ્યાતિના સાત પ્રકારની વિશદ છણાવટ કરવામાં અતિવિસ્તાર થાય તેમ હોવાથી તેનું વ્યાપક નિરૂપણ અમે અહીં નથી કરતા. (૨૫/૧૨)

Page #237

१७३० • चतुर्विधाः क्लेशाः •
द्वात्रिंशिका-२५/१४ बलान्नश्यत्यविद्याऽस्या उत्तरेषामियं पुनः । प्रसुप्त-तनु-विच्छिन्नोदाराणां क्षेत्रमिष्यते ॥१३॥
बलादिति । अस्याः = विवेकख्यातेः बलादविद्या नश्यति । इयम् = अविद्या पुनरुत्तरेषाम् = अस्मितादीनां क्लेशानां प्रसुप्त-तनु-विच्छिन्नोदाराणां क्षेत्रमिष्यते । तदुक्तं- "अविद्या क्षेत्रमुत्तरेषां प्रसुप्त-तनु-विच्छिन्नोदाराणामिति" (योगसूत्र २-४) ।।१३।। स्वकार्यं नाऽऽरभन्ते ये चित्तभूमौ स्थिता अपि । विना प्रबोधकबलं ते प्रसप्ताः शिशोरिव ।।१४।।
स्वकार्यमिति। ये = क्लेशाः चित्तभूमौ स्थिता अपि स्वकार्यं नाऽऽरभन्ते विना (प्रबोधकबलं =)
विवेकख्यातेः क्लेशहानोपायत्वमेवोपोबलयति- 'बलादिति'। विवेकख्यातेः = प्रसङ्ख्यानस्य बलाद् अविद्या = विपर्ययो नश्यति समूलम् । अविद्या पुनः अस्मितादीनां वक्ष्यमाणानां (द्वा.द्वा.२५/१८, पृ.१७३५) क्लेशानां चित्तदोषाणां प्रसुप्त-तनु-विच्छिन्नोदाराणां वक्ष्यमाणस्वरूपाणां क्षेत्रं = प्रसवभूमिः इष्यते पातञ्जलैः। यत्राऽविद्या विपर्ययज्ञानरूपा शिथिलीभवति तत्र क्लेशानामस्मितादीनां नोद्भवो दृश्यते । विपर्ययज्ञानसद्भावे च तेषामुद्भवदर्शनात् स्थितमेव मूलत्वमविद्यायाः (रा.मा.२/४) इति राजमार्तण्डे भोजः।
यद्यप्यविद्यापञ्चकस्याऽन्तःकरणमेव प्रसवभूमिः तथाप्यविनाभावरूपेणोपादानसाधर्म्यणाऽत्र निमित्तकारणस्याऽपि प्रसवभूमित्वं गौणम्, यदेव हि वस्तु 'अहं ममे'त्यविद्याविषयो भवति तत्रैव रागादिकं भवतीति (भा.ग.२/४ वृ.) भावागणेशः । तदुक्तं योगसूत्रे पतञ्जलिना- ‘अविद्येति । अत्र चन्द्रिकाव्याख्या → अविद्या = अनात्मन्यात्माऽभिमानः सा क्षेत्रं = प्रसवभूमिः उत्तरेषां अस्मितादीनां प्रत्येकं सुप्तादिभेदेन चतुर्विधानाम् । तत्र ये क्लेशाः चित्तभूमौ स्थिताः प्रबोधकाऽभावे स्वकार्यं नाऽऽरभन्ते ते प्रसुप्ताः (१)। तनवः = सूक्ष्माः (२) । विच्छिन्नाः = परस्परमितरोत्कर्षे उच्छिन्नाः (३) । ये स्वं स्वं कार्यमभिनिवर्त्तयन्ति ते उदाराः (४) तेषाम् + (चं.२/४) इत्येवं वर्तते ।।२५/१३।।
प्रसुप्तस्वरूपं ग्रन्थकृदेवाऽधुनोपदर्शयति- 'स्वे'ति । ये क्लेशाः चित्तभूमौ स्थिताः प्रबोधकाऽभावे स्वकार्यं नारभन्ते ते प्रसुप्ता इत्युच्यन्ते यथा बालाऽवस्थायाम् । बालस्य हि वासनारूपेण स्थिता अपि
છે અવિધા અન્ય ક્લેશની જન્મભૂમિ - પાતંજલ હ ગાથાર્થ - વિવેકખ્યાતિના બળથી અવિદ્યા નાશ પામે છે. આ અવિદ્યા તો પ્રસુત, તન, વિચ્છિન્ન અને ઉદાર એવા અન્ય અસ્મિતા વગેરે ક્લેશોની જન્મભૂમિ તરીકે માન્ય છે. (૨પ/૧૩)
ટીકાર્ય :- વિવેકખ્યાતિના બળથી અવિદ્યા નાશ પામે છે. આ અવિદ્યા તો પ્રસુત, તન, વિચ્છિન્ન અને ઉદાર અવસ્થાવાળા અસ્મિતા, રાગ વગેરે ચારેય ક્લેશોની જન્મભૂમિ રૂપે માન્ય છે. તેથી તો પાતંજલ યુનિએ યોગસૂત્ર ગ્રંથમાં કહેલ છે કે – “પ્રસુપ્ત, તન, વિચ્છિન્ન અને ઉદાર એવા અન્ય संशोनी ४न्मभूमि अविधा छ.' 6 (२५/१3)
विशेषार्थ :- प्रसुत वगैरेनी व्याध्या ग्रंथ१२श्री. मागणवे . (२५/१२)
ગાથાર્થ :- (૧) જે ક્લેશ ચિત્તભૂમિમાં વિદ્યમાન હોવા છતાં પ્રબોધકનું બળ ન હોવાના કારણે પોતાના કાર્યને શરૂ નથી કરતા તે લેશો બાળકની જેમ પ્રસુપ્ત અવસ્થાવાળા કહેવાય છે. (૨૫/૧૪)
ટીકાર્થ:- જે ક્લેશો ચિત્તભૂમિમાં હાજર હોવા છતાં પણ ઉદ્ઘોધકના અત્યંત બળ વિના પોતાનું

Page #238

• प्रतिपक्षभावनोपवर्णनम् •
१७३१ प्रबोधकस्योद्बोधकस्य बलं = उद्रेकं ते = क्लेशाः प्रसुप्ताः शिशोरिव = बालकस्येव ।।१४।। भावनात्प्रतिपक्षस्य शिथिलीकृतशक्तयः । तनवोऽतिबलाऽपेक्षा योगाऽभ्यासवतो यथा ।।१५।।
भावनादिति । भावनात् = अभ्यासात् प्रतिपक्षस्य = स्वविरोधि परिणामलक्षणस्य शिथिलीकृता कार्यसम्पादनं प्रति शक्तिर्येषां ते (= शिथिलीकृतशक्तयः) तथा, तनवो = वासनाऽवरोधतया क्लेशाः प्रबोधकसहकार्यभावे नाऽभिव्यज्यन्ते इति राजमार्तण्डे भोजः । प्रसुप्तक्लेशत्वं तु विदेहप्रकृतिलयानां सम्भवति । तदुक्तं मणिप्रभायां → तत्र विदेहप्रकृतिलयानां योगिनां क्लेशाः प्रसुप्ताः, विवेकख्यात्यभावेनाऽदग्धतया शक्तिरूपेणाऽवस्थानात् । अत एवाऽन्ते पुनरुद्भवन्ति (म.प्र.२/४) इति । योगसूत्रभाष्ये व्यासस्तु → तत्र का प्रसुप्तिः? चेतसि शक्तिमात्रप्रतिष्ठानां बीजभावोपगमः । तस्य प्रबोधः = आलम्बने सम्मुखीभावः । प्रसङ्ख्यानवतो दग्धक्लेशबीजस्य सम्मुखीभूतेऽप्यालम्बने नाऽसौ पुनरस्ति, दग्धबीजस्य कुतः प्ररोह: ? इति। अतः क्षीणक्लेशः कुशलश्चरमदेह इत्युच्यते । तत्रैव सा दग्धबीजभावा पञ्चमी क्लेशाऽवस्था नाऽन्यत्रेति । सतां क्लेशानां तदा बीजसामर्थ्य दग्धमिति विषयस्य सम्मुखीभावेऽपि सति न भवत्येषां प्रबोध इति उक्ता प्रसुप्तिः दग्धबीजानामप्ररोहश्च (यो.सू.भा. २/४) इत्याचष्टे । 'प्रसुप्तिः = ज्ञानाऽग्न्यदग्धया अव्यक्ताऽवस्थया कार्योन्मुखरूपयाऽवस्थानम् । यथा विदेहप्रकृतिलयानाम् । विवेकख्यातिरूपज्ञानाऽग्निदग्धानां न कदापि कार्योन्मुखता इति सा पञ्चमी अवस्था' (ना.भ.२/४) इति नागोजीभट्टः ।।२५/१४ ।। ___ क्लेशतनुत्वमाह- 'भावनादिति । स्वविरोधिपरिणामलक्षणस्य प्रतिपक्षस्य अभ्यासादिति । तथाहि क्लेशप्रतिपक्षः = क्रियायोगः तस्य भावनं = अनुष्ठानं तेनोपहताः = तनवः । अथवा सम्यग्ज्ञानमविद्यायाः प्रतिपक्षः, भेददर्शनमस्मितायाः, माध्यस्थ्यं राग-द्वेषयोः, अनुबन्धबुद्धिनिवृत्तिः अभिनिवेशस्येति (त.वै.२/४) तत्त्ववैशारद्यां वाचस्पतिमिश्रः । 'ते तनवो ये स्व-स्वप्रतिपक्षभावनया शिथिलीकृतकार्यसम्पादनशक्तयो वासनाऽवशेषतया चेतस्यवस्थिताः प्रभूतां सामग्रीमन्तरेण स्वकार्यमारब्धुमक्षमाः, यथा કાર્ય શરૂ કરતા નથી તે ક્લેશો બાળકની જેમ પ્રસુપ્ત અવસ્થાવાળા કહેવાય છે. (૨પ/૧૪).
વિશેષાર્થ :- અત્યંત નાના બાળકને કોઈ ટેકો આપે તો તે ચાલે. બાકી તે પડ્યો રહે. તેમ કોઈ ઉદ્બોધકનું = જગાડનાર તત્ત્વનું વિશિષ્ટ બળ ન મળવાથી પોતાનું કશું પણ કામ કર્યા વિના જે રાગાદિ ક્લેશો મનમાં એમને એમ પડ્યા રહે તે પ્રસ્તુત કહેવાય. (૨૫/૧૪).
ગાથાર્થ - પ્રતિપક્ષની ભાવનાથી જે લેશોની શક્તિ શિથિલ થઈ ગઈ છે તે તનુ કહેવાય છે જેમ કે યોગાભ્યાસવાળા જીવના ક્લેશો. તે શિથિલ કલેશોને સ્વકાર્ય કરવામાં ઘણા બળની અપેક્ષા २३ छ. (२५/१५)
ટીકાર્ય - સ્વવિરોધી પરિણામ પ્રતિપક્ષ કહેવાય. તેનો અભ્યાસ એટલે ભાવના. વિવક્ષિત રાગાદિ ક્લેશના વિરોધી પરિણામનો અભ્યાસ કરવાથી વિવક્ષિત રાગાદિ ક્લેશની શક્તિ કાર્યસંપાદન કરવા માટે અસમર્થ બની જાય છે. સંસ્કારના અવરોધથી મનમાં રહેલા તેવા શિથિલશક્તિવાળા રાગાદિ ક્લેશો તનું કહેવાય છે. આ ક્લેશ બાળકની જેમ અનવરુદ્ધસંસ્કાર સ્વરૂપે = પ્રસુત સ્વરૂપે રહેલા નથી. (માટે १. मुद्रितप्रतिषु- ‘स्वविरोधप...' इति पाठः ।

Page #239

१७३२
• प्रसङ्ख्यानोदये क्लेशानां वन्ध्यता •
द्वात्रिंशिका - २५/१५
=
चेतस्यवस्थिताः, न तु बालस्येवाऽनवरुद्धवासनात्मना। अतिबलाऽपेक्षाः स्वकार्याऽऽरम्भे प्रभूतसामग्रीसापेक्षाः, न तद्बोधकमात्राऽपेक्षाः । योगाभ्यासवतो यथा रागादयः क्लेशाः ।। १५ ।। अभ्यासवतो योगिनः' (रा.मा. २/४ ) इति राजमार्तण्डकृत् । न तु बालस्य इव अनवरुद्धवासनाऽऽत्मना अशिथिलशक्तिकसंस्कारात्मना । अत एव प्रसुप्तेभ्यः तनवः क्लेशा भिद्यन्ते । प्रसुप्तक्लेशानां वासना उपक्षीणशक्तिका न भवन्ति । अत एवोद्बोधकमात्रसन्निधानात्प्रसुप्तक्लेशाः स्वकार्यमारभन्त एव । तनुक्लेशानां तु वासनाः प्रसङ्ख्यानबलेनोपहतशक्तिका भवन्ति । अत एव तनुक्लेशाः स्वकार्याऽऽरम्भे प्रभूतसामग्रीसापेक्षाः प्रसुप्तक्लेशाऽपेक्षितसामग्रीतः प्रभूतां सामग्रीमपेक्षन्ते, न तु प्रसुप्तक्लेशा इव उद्बोधकमात्राऽपेक्षा भवन्ति ।
नागोजीभट्टस्तु तनुत्वञ्च विवेकख्यातिप्रतिबन्धकताऽवच्छेदकोत्कटत्वस्याऽप्यभावः । एवञ्च प्रतिबन्धकाऽभावाद् विवेकख्यात्यात्मकप्रसङ्ख्यानोदये ते क्लेशाः दग्धबीजवत् वन्ध्या भवन्ति । वन्ध्येषु च तेषु समाप्ताऽधिकारं चित्तं विलीयत इति दिक् । तत्र क्रियायोगस्य क्लेशतानवं दृष्टाऽदृष्टद्वारा फलम् । अभिमान-राग-द्वेषादिप्राबल्ये क्रियायोगाऽसम्भव एव सम्भवे वाऽङ्गविकल इति स्वनिष्पत्तये स क्लेशतानवं करोति । एवं क्रियायोगेन चित्तशुद्धौ अधर्माऽऽख्यकारणतानवाद् अविद्यादेरपि तानवं भवति । एवं योगोऽपि क्रियायोगस्य दृष्टाऽदृष्टद्वारा फलम् । तत्र सत्त्वशुद्धिः अदृष्टद्वारम् । दृष्टं तु चित्तनियमनम् । एवं क्रियायोगेन क्लेशतानवे सति अन्तरा क्लेशैरप्रतिबद्धो विवेकख्यातिप्रवाहः साक्षात्कारपर्यवसायी भवति । ततः तेन साक्षात्कारेणाऽग्निना दग्धबीजकल्पाः क्लेशाः प्ररोहसमर्था न भवन्ति । एषा जीवन्मुक्तिः । ततः प्रारब्धसमाप्तौ चित्तेन सह दग्धबीजकल्पा अनागताऽवस्थाः सूक्ष्मक्लेशाः तत्कारणे लीयन्ते । ततः कारणाऽभावात् पुनर्जन्माऽभाव एव परममुक्तिः ← (ना.भ.२/ २) इत्येवं क्लेशहानोपायमाह ।।२५ / १५ ।।
=
=
પ્રસુપ્ત કરતાં તનુ અવસ્થા જુદી પડી જાય છે. પ્રસુપ્ત અવસ્થામાં સંસ્કાર અવરોધાયેલા ઘસાયેલા નથી. માત્ર સામગ્રી ન મળવાથી તે કાર્ય કરતા નથી. જ્યારે તનુ અવસ્થામાં સંસ્કાર ઘસાયેલ અવરોધાયેલ હોય છે. માટે જ) તનુ અવસ્થાવાળા ક્લેશો પોતાનું કાર્ય શરૂ કરવા માટે પુષ્કળ સામગ્રીની અપેક્ષા રાખે છે. (પ્રસુપ્ત અવસ્થાવાળા ક્લેશો કરતાં તનુ અવસ્થાવાળા ક્લેશોના સંસ્કારો અત્યંત ઘસાઈ ગયેલા/ભૂંસાઈ ગયેલા/ઢીલા પડી ગયેલા/નબળા પડી ગયેલા હોવાથી જે સામગ્રીથી પ્રસુપ્ત ક્લેશો પોતાનું કાર્ય કરી શકે છે તે કરતાં ઘણા વધુ પ્રમાણમાં સામગ્રી ઉપસ્થિત થાય તો જ તનુ અવસ્થાવાળા સંસ્કાર પોતાનું કાર્ય શરૂ કરવા માટે સક્ષમ બને છે. માટે પ્રસુસ કરતાં તનુ અવસ્થા જુદી છે - એમ સિદ્ધ થાય છે. પ્રસુપ્ત અવસ્થાવાળા ક્લેશો તો ઉદ્બોધક હાજર થવા માત્રથી પોતાનું કાર્ય કરવા માંડે છે.) તનુ અવસ્થાવાળા ક્લેશો માત્ર ઉદ્બોધકની અપેક્ષા રાખીને પોતાનું કાર્ય કરી શકતા નથી. જેમ કે યોગાભ્યાસ કરનાર સાધકના રાગાદિ ક્લેશો તનુઅવસ્થાવાળા હોવાના કારણે માત્ર સામાન્ય નિમિત્ત ઉદ્બોધક મળવાના કારણે પોતાનું ભોગવિલાસાદિ કાર્ય કરવા સમર્થ બની શકતા નથી.(૨૫/૧૫) વિશેષાર્થ ઃ- અવિદ્યા સ્વરૂપ ક્લેશનો પ્રતિપક્ષ સભ્યજ્ઞાન છે. અસ્મિતા નામના ક્લેશનો પ્રતિપક્ષ ભેદદર્શન છે. રાગ અને દ્વેષ નામના ક્લેશનો વિરોધી મધ્યસ્થભાવ છે. અભિનિવેશ નામના પાંચમા

=
=
=

Page #240

• विच्छिन्नक्लेशस्वरूपद्योतनम् •
१७३३ अन्येनोच्चैबलवताऽभिभूतस्वीयशक्तयः । तिष्ठन्तो हन्त विच्छिन्ना रागो द्वेषोदये यथा।।१६।। ___अन्येनेति । अन्येन = स्वाऽतिरिक्तेन उच्चैर्बलवता = 'अतिशतियबलेन क्लेशेन अभिभूतस्वीयशक्तयस्तिष्ठन्तो हन्त विच्छिन्नाः क्लेशा उच्यन्ते यथा रागो द्वेषोदये । न हि राग-द्वेषयोः परस्परविरुद्धयोर्युगपत्सम्भवोऽस्तीति ।।१६।।
विच्छिन्नमाह- ‘अन्येने'ति । स्पष्ट एव टीकार्थः । योगसूत्रभाष्ये व्यासस्तु → विच्छिद्य विच्छिद्य तेन तेनाऽऽत्मना पुनः पुनः समुदाचरन्तीति विच्छिन्नाः । कथम् ? रागकाले क्रोधस्याऽदर्शनात् । न हि रागकाले क्रोधः समुदाचरति । रागश्च क्वचिद् दृश्यमानो न विषयान्तरे नास्ति । नैकस्यां स्त्रियां चैत्रो रक्त इत्यन्यासु स्त्रीषु विरक्तः किन्तु स तत्र रागो लब्धवृत्तिरन्यत्र तु भविष्यद्वृत्तिरिति । स हि तदा प्रसुप्त-तनु-विच्छिन्नो भवति + (यो.सू.भा.२/४) इत्याह ।
→ क्लेशानामन्यतमेन समुदाचरताऽभिभवाद् वाऽत्यन्तं विषयसेवया वा विच्छिद्य विच्छिद्य तेन तेनाऽऽत्मना समुदाचरन्ति = आविर्भवन्ति वाजीकरणाधुपयोगेन वाऽभिभावकदौर्बल्येन वेति । वीप्सया विच्छेद-समुदाचारयोः पौनःपुन्यं दर्शयता यथोक्तात् प्रसुप्ताद् भेद उक्तः । रागेण वा समुदाचरता विजातीयः क्रोधोऽभिभूयते सजातीयेन वा विषयान्तरवर्तिना रागेणैव विषयान्तरवर्ती रागोऽभिभूयते (त.वै. पृ.१५३/२-४) इति तत्त्ववैशारद्यां वाचस्पतिमिश्रः । 'विच्छिन्नत्वं चाऽल्पप्रतिबन्धवशाद् व्यञ्जकसत्त्वेऽप्यन्तराऽन्तराऽनभिव्यक्तिः । अतः सुषुप्तितोऽस्य भेदः, व्यञ्जकविलम्बेन द्वि-त्रिजन्मादिबहुकालव्याप्त्याऽनभिव्यक्तरेव प्रसुप्तित्वात्, प्रशब्देन प्रकर्षलाभादिति (भा.ग.२/४ वृ.) भावागणेशः ।।२५/१६।। ક્લેશની ઉચ્છેદક આગ્રહગ્રસ્તબુદ્ધિની નિવૃત્તિ છે. આ મુજબ યોગસૂત્રની તત્ત્વવૈશારદી વ્યાખ્યામાં વાચસ્પતિમિશ્ર જણાવે છે. મતલબ કે સમ્યજ્ઞાન વગેરેનો અભ્યાસ કરવાથી અવિદ્યા વગેરે પાંચેય પ્રકારના ક્લેશોની સ્વકાર્યજનક શક્તિ શિથિલ થતી જાય છે. બાકીની વિગત ટીકાર્યમાં સ્પષ્ટ છે.(૨૫/૧૫).
ગાથાર્થ :- બીજા અત્યંત બળવાન ક્લેશથી પોતાની શક્તિ અભિભૂત થવા છતાં હાજર રહેતા प्रवेशो विछिन्न उपाय छे. म द्वेषना यम २. (२५/१६)
ટીકાર્થ:- પોતાનાથી ભિન્ન એવા અત્યંત બળવાન ક્લેશ વડે પોતાની કાર્યજનક શક્તિ પરાભવ પામેલી હોવા છતાં હાજર રહેલા બિચારા ક્લેશો વિચ્છિન્ન કહેવાય છે. જેમ કે દ્વેષના ઉદયમાં રાગ વિચ્છિન્ન થઈ જાય છે. કારણ કે રાગ અને દ્વેષ પરસ્પર વિરોધી છે. તેથી બન્નેની એકીસાથે ઉત્પત્તિ શક્ય नथी. (२५/१६)
વિશેષાર્થ :- જે વ્યક્તિ ઉપર અત્યંત રાગ હોય તે જ વ્યક્તિ ઉપર જ્યારે બળવાન ઠેષ આવે ત્યારે તેના પ્રત્યેનો રાગ વિચ્છિન્ન થઈ જાય છે. પ્રસુપ્ત અને તેનું અવસ્થાવાળા ક્લેશ કરતાં વિચ્છિન્ન અવસ્થાવાળા ક્લેશ જુદા એટલા માટે પડી જાય છે કે ઉબોધક હાજર હોવા છતાં પણ સામાન્ય મુશ્કેલી આવે અથવા વચ્ચે-વચ્ચે વિચ્છિન્ન લેશો પ્રગટ થતાં નથી. જે અંજનાસુંદરી ઉપર અત્યંત રાગ પવનંજયને હતો તેના ઉપર એકવાર બળવાન નફરત દ્વેષ થતાં માતા-પિતા-મિત્ર-સ્વજન વગેરેની ઘણી સમજાવટ (= ઉદ્બોધક) છતાં પણ “આસન્નમુક્તિગામી અન્ય પ્રતિસ્પર્ધી ઉમેદવાર પ્રત્યે પોતાનો
१. हस्तादर्श ‘अशिय...' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #241

१७३४
• उदारसङ्क्लेशनिरूपणम् • द्वात्रिंशिका-२५/१७ सर्वेषां सन्निधिं प्राप्ता उदाराः सहकारिणाम् । निवर्तयन्तः स्वं कार्यं यथा व्युत्थानवर्तिनः ।।१७।।
सर्वेषामिति । सर्वेषां सहकारिणां सन्निधिं = सन्निकर्षं प्राप्ताः स्वं कार्य निर्वर्तयन्त उदारा उच्यन्ते । यथा गुत्थानवर्तिनो' = योगप्रतिपन्थिदशाऽवस्थिताः ।।१७।।।
साम्प्रतमवसराऽऽयातमुदारक्लेशं निरूपयति- 'सर्वेषामिति ।।
स्पष्ट: टीकार्थः । तदुक्तं राजमार्तण्डे अपि → ते उदारा ये प्राप्तसहकारिसंनिधयः स्वं स्वं कार्यमभिनिवर्तयन्ति । यथा सदैव योगपरिपन्थिनो व्युत्थानदशायाम् । एषां प्रत्येकं चतुर्विधानामपि मूलभूतत्वेन स्थिताऽप्यविद्याऽन्वयित्वेन प्रतीयते । न हि क्वचिदपि क्लेशानां विपर्ययाऽन्वयनिरपेक्षाणां स्वरूपमुपलभ्यते। तस्याञ्च मिथ्यारूपायामविद्यायां सम्यग्ज्ञानेन निवर्तितायां दग्धबीजकल्पानामेषां न क्वचित् प्ररोहोऽस्ति । अतोऽविद्यानिमित्तत्वमविद्याऽन्वयश्चैतेषां निश्चीयते । अतः सर्वेऽपि अविद्याव्यपदेशभाजः । सर्वेषाञ्च क्लेशानां चित्तविक्षेपकारित्वाद् योगिना प्रथममेव तदुच्छेदे यत्नः कार्यः - (रा.मा.२/४) इति । 'उदारत्वं विषये लब्धवृत्तित्वाऽऽख्यमभिव्यक्तत्वम्' (ना.भ.२/४ वृ.) इति नागोजीभट्टः ।
'उदारत्वं = सहकारिसन्निधिवशात्कार्यकारित्वमिति (यो.सुधा.२/४) योगसुधाकरोक्तिः स्मर्तव्याऽत्र ।
मणिप्रभाकृत्तु → विषयसङ्गिनां विच्छिन्ना उदाराश्च भवन्ति । यथा चैत्रस्य यस्यां रागस्तत्र क्रोधो विच्छिन्नो राग उदारः । एवं यत्र क्रोध उदारस्तत्र रागो विच्छिन्नः कालेनोदारो भूत्वा पुरुषपशुं क्लेशयन्ति । एते क्लेशा अविद्यामूलाः तस्याः पुरुषाऽपरोक्षख्यात्या निवृत्तौ निवर्तन्ते । यथा जीवन्मुक्तस्य क्लेशा क्षीणा इति पञ्चमी क्लेशानामवस्था द्रष्टव्या (म.प्र.२/४) इत्येवं क्लेशहानोपायमावेदयति ।
प्रसुप्तास्तत्त्वलीनानां तन्ववस्थाश्च योगिनाम् ।।
विच्छिन्नोदाररूपाश्च क्लेशा विषयसङ्गिनाम् ।। इति सङ्ग्रहश्लोकः ।।२५/१७।। અણગમો અંજનાએ કેમ વ્યક્ત ન કર્યો ?' આવી એક સામાન્ય વિચારણાથી (= મુશ્કેલીથી) પવનંજયને અંજનાસુંદરી ઉપર વિચ્છિન્ન થયેલો રાગ પ્રગટ ન થયો. જો અંજનાસુંદરી ઉપરનો રાગ તનુઅવસ્થાવાળો હોત તો ત્યારે તે અવશ્ય પ્રગટ થઈ જાત. પણ વિચ્છિન્ન ભૂમિકા સુધી પહોંચી ગયેલ હોવાથી ત્યારે તે પ્રગટ ન થયો. આ રીતે વિચ્છિન્ન ક્લેશ તનુક્લેશ કરતાં જુદા પડી જાય છે. લગ્ન પૂર્વે પવનંજય જ્યારે છૂપી રીતે અંજનાસુંદરીને જોવા જાય છે તે વખતે અંજના પ્રત્યેનો તેનો રાગ પ્રસુપ્ત અવસ્થામાં હતો - એમ કહી શકાય. આમ પ્રસુપ્ત, તનુ અને વિચ્છિન્ન - આ ત્રણેય દશા વિભિન્ન સિદ્ધ થાય छ. योथी अवस्था मागणना दोभा मताशे. (२५/१६)
ગાથાર્થ - તમામ સહકારી કારણોનું સાંન્નિધ્ય પામેલા અને પોતાનું કાર્ય નિષ્પન્ન કરતા ક્લેશો २ उपाय छे. हेभ व्युत्थानशामा २डेला न शो. (२५/१७)
ટીકાર્થ :- તમામ સહકારી કારણોનું સન્નિધાન પામેલા હોવાના કારણે પોતાનું કાર્ય પ્રગટ કરતા લેશો ઉદાર કહેવાય છે. જેમ કે યોગની વિરોધી વ્યુત્થાનદશામાં રહેલા ક્લેશો. (૨૫/૧૭)
વિશેષાર્થ-ડનલોપની ગાદીમાં એરકન્ડીશનવાળી રૂમમાં રાત્રે વ્યુત્થાનદશામાં રહેલો અત્યંત કામાસક્ત યુવાન ટી.વી. વિડિયો વગેરેમાં મનપસંદ પિકચર જોતો હોય ત્યારે રાગ ઉદાર અવસ્થાવાળો કહેવાય. १. हस्तादर्श '...नुवर्तिन' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #242

• अविद्यादिपञ्चविधक्लेशप्रतिपादनम् •
१७३५ अविद्या चाऽस्मिता चैव रागद्वेषौ तथाऽपरौ । पञ्चमोऽभिनिवेशश्च क्लेशा एते प्रकीर्तिताः ॥१८॥ ___ अविद्या चेति । क्लेशानां विभागोऽयम् । तदुक्तं- “अविद्याऽस्मिता-राग-द्वेषाऽभिनिवेशाः क्लेशा इति” (योगसूत्र २-३) ।।१८।। विपर्यासाऽऽत्मिकाऽविद्याऽस्मिता दृग्दर्शनैकता। रागस्तृष्णा सुखोपाये द्वेषो दुःखाऽङ्गनिन्दनम् ।।१९।।
विपर्यासाऽऽत्मिकेति। विपर्यासः = अतस्मिंस्तद्ग्रहः' तदात्मिका (=विपर्यासाऽऽत्मिका) अविद्या। ____ ननु तावत् के क्लेशा येषां प्रसुप्तत्वादिकमभिहितम् ? इत्याशङ्कायामाह- ‘अविद्य'ति । क्लिश्यन्ति = कर्मतत्फलप्रवर्तकाः सन्तः पुरुषं दुःखाकुर्वन्तीति क्लेशाः । तेषां क्लेशानां विभागोऽयं अविद्यादिः। तदुक्तं योगसूत्रे पतञ्जलिना ‘अविद्य'ति । ते च पञ्च बाधनालक्षणं परितापमुपजनयन्तः क्लेशशब्दवाच्या भवन्ति । ते हि क्लेशाः चेतसि प्रवर्तमानाः संसारलक्षणं गुणपरिणामं दृढयन्तीति राजमार्तण्डकाराऽऽशयः । एतद्वृत्तौ नागोजीभट्टः → ते हि चेतसि वर्तमानाः संसारधर्माऽधर्मकर्ममयं गुणपरिणामं दृढयन्ति । कर्मभिः क्लेशाः क्लेशैश्च कर्माणीति । अनवस्था तु बीजाकुरवदनादित्वान्न दोषाय - (यो.सू.२/३ ना.) इत्याह ।
__ योगसूत्रभाष्ये व्यासस्तु → क्लेशा इति पञ्च विपर्यया इत्यर्थः । ते स्पन्दमाना गुणाऽधिकारं दृढयन्ति, परिणाममवस्थापयन्ति, कार्यकारणस्रोत उन्नमयन्ति, परस्पराऽनुग्रहतन्त्रीभूत्वा कर्मविपाकं चाऽभिनिर्हारन्तीति - (यो.भा.२/३) इत्याचष्टे । इमे पञ्च क्लेशा विपर्ययत्वेनाऽप्युच्यन्ते । तदुक्तं साङ्ख्यसूत्रे
→ विपर्ययभेदाः पञ्च - (सां.सू.३/३७) इति । अविद्यादिवत् तमो-मोह-महामोह-तामिस्राऽन्धतामिस्ररूपेणाऽपीमे क्लेशाऽपराऽभिधानविपर्ययभेदाः तन्त्रान्तरेऽभ्युपगम्यन्ते इत्यवधेयम् ।।२५/१८।।
___ साम्प्रतमविद्यादिकं निरूपयति- 'विपर्यासे'ति । तदात्मिका = अतस्मिंस्तदिति प्रतिभासाऽऽत्मिका अविद्या इति अविद्यायाः सामान्यलक्षणम् । तस्या एव भेदप्रतिपादनम्- यथा अनित्येषु घटादिषु नित्यत्वस्य ઉપરોક્ત સાનુકૂળ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવમાં રાગ કાર્ય કરી રહેલ હોવાથી ઉદાર કહેવાય. (૨૫/૧૭)
ક્લેશના પાંચ પ્રકાર છે थार्थ :- सविधा, अस्मिता, २, द्वेष तथा पांयमी समिनिवेश- शवायरले.(२५/१८) ટીકાર્ય - અવિદ્યા વગેરે ક્લેશોનો વિભાગ છે. તેથી તો પતંજલિ ઋષિએ યોગસૂત્રમાં કહેલ छ ? → 'मविधा, मस्मिता, २, द्वेष, मत्मनिवेश - पांय देश. छे.' (२५/१८)
વિશેષાર્થ :-ઉપરોક્ત પાંચેય ક્લેશનું આગળની બે ગાથામાં ગ્રંથકારશ્રી નિરૂપણ કરશે.(૨પ/૧૮)
ગાથાર્થ :- અવિદ્યા વિપર્યાસસ્વરૂપ છે. પુરુષ અને દર્શનની એકતા = અસ્મિતા. સુખના ઉપાયને વિશે તૃષ્ણા એટલે રાગ. તથા દુ:ખના કારણની નિંદા કરવી તે ફેષ જાણવો. (૨૫/૧૯)
ટીકાર્થ :- જે પદાર્થ જે સ્વરૂપે રહેલ ન હોય તે પદાર્થનો તે વિપરીત સ્વરૂપે બોધ કરવો તે વિપર્યાસ = ગેરસમજ = ભ્રમ કહેવાય. અવિદ્યા વિપર્યાસસ્વરૂપ છે. જેમ કે અનિત્ય એવા ઘડા વગેરેમાં નિત્યત્વનો બોધ, અશુચિ એવી કાયા વગેરેમાં શુચિપણાનો = પવિત્રતા બોધ, દુઃખાત્મક વિષયોમાં સુખરૂપતાનું ભાન અને આત્મભિન્ન એવા શરીર વગેરેમાં આત્મપણાનું અભિમાન એ ગેરસમજરૂપ અવિદ્યા १. हस्तादर्श 'तहः' इत्यशुद्धः त्रुटितश्च पाठः ।

Page #243

१७३६ • अविद्याप्ररूपणा •
द्वात्रिंशिका-२५/१९ यथाऽनित्येषु घटादिषु नित्यत्वस्य, अशुचिषु कायादिषु शुचित्वस्य, दुःखेषु विषयेषु सुखरूपस्य, अनात्मनि च शरीरादावात्मत्वस्य अभिमानः । तदुक्तं“अनित्याऽशुचि-दुःखाऽनात्मसु नित्य-शुचि-सुखात्मख्यातिरविद्येति" (योगसूत्र २-५) ।
'दृग्दर्शनयोः = पुरुषरजस्तमोऽनभिभूतसात्त्विकपरिणामयोः भोक्तभोग्यत्वेनाऽवस्थितयोरेकता (-दृग्दर्शनकता) = अस्मिता। तदुक्तं-- "दृग्दर्शनशक्त्योरेकात्मते वाऽस्मिता" (योगसूत्र २-६)। अभिमानः = ख्यातिः, “नित्यो घटः, ध्रुवा पृथिवी, ध्रुवा सचन्द्र-तारका द्यौः, अमृता दिवौकस' इति । ___तथा 'स्थानाद् बीजादुपष्टम्भाद् निःस्पन्दाद् निधनादपि । कायमाधेयशौचत्वात् पण्डिता ह्यशुचिं विदुः ।।' ( ) इति वैयासिकी गाथामाश्रित्य षड्विधहेतुतः अशुचिषु = परमबीभत्सेषु कायादिषु = देहाऽङ्गोपाऽङ्गादिषु शुचित्वस्य अभिमानः = विपर्यासप्रत्ययः, 'नवेव शशाङ्कलेखा कमनीयेयं कन्या मध्वमृतावयवनिर्मितेव चन्द्रं भित्त्वा निःसृतेव ज्ञायते, नीलोत्पलपत्राऽऽयताक्षी हावभावगर्भाभ्यां लोचनाभ्यां जीवलोकमाश्वासयन्तीवे'ति लक्षणः । एतेनाऽपुण्ये पुण्यप्रत्ययः अनर्थेऽर्थविपर्यासश्च व्याख्यातः ।
तथा दुःखेषु = वक्ष्यमाणरीत्या (द्वा.द्वा.२५/२२ पृ.१७४०) दुःखात्मकेषु विषयेषु सुखरूपस्य अभिमानः = भ्रमः, अनात्मनि च शरीरादौ = भोगाऽधिष्ठाने शरीरे पुरुषोपकरणे वा मनसि आत्मत्वस्य अभिमानः = दृग्विपर्ययः। अत एव ग्रन्थकृता ज्ञानसारे → नित्यशुच्यात्मताख्यातिरनित्याशुच्यनात्मसु । अविद्या, तत्त्वधीर्विद्या, योगाचार्यैः प्रकीर्तिता ।। 6 (ज्ञा.सा.१४/१) इत्युक्तमिति पूर्वमपि (पृ.१२५१) दर्शितम् । तदुक्तं पतञ्जलिना योगसूत्रे ‘अनित्येति । भावितार्थमेवेदं सूत्रम् । नवरं शुक्तिरजताद्यविद्यानां तु संसाराऽहेतुत्वान्नाऽत्र गणनेति भावागणेशः ।।
अविद्या न प्रमाणं न प्रमाणाऽभावः किन्तु विद्याविपरीतं ज्ञानान्तरमविद्येति (यो.सू.२/५ भा.) योगसूत्रभाष्ये व्यास आह । तदुक्तं गरुडपुराणे → अनात्मन्यात्मविज्ञानमसतः सत्स्वरूपता । सुखाऽभावे तथा सौख्यं माया विद्याविनाशिनी ।। - (ग.पु. ) इति । तदुक्तं विष्णुपुराणे अपि → अनात्मन्यात्मबुद्धिर्याऽनर्थे (= अस्वे) स्वमिति या मतिः । अविद्यातरुसम्भूतिबीजमेतद् द्विधा स्थितम् ।। 6 (वि.पु.६/७/११) इति प्रागुक्तं(पृ.१२५१) स्मर्तव्यम् । बौद्धानामपि सम्मतमेवाऽविद्याहानम्, → द्वे धम्मा पहातब्बा-अविज्जा च भवतण्हा च 6 (प.सं.म.१/१/१/६७) इति पटिसम्भिदामग्गवचनादित्यवधेयम् ।
अस्मितामाह- दृग्दर्शनयोरिति । योगसूत्रसंवादमाह- ‘दृग्दर्शनशक्त्योः ' इति । अत्र राजमार्तण्डवृत्तिજાણવી. તેથી પતંજલિ મુનિએ યોગસૂત્રમાં કહેલ છે કે – “અનિત્ય-અશુચિ-દુઃખ અને જડ પદાર્થમાં मश: नित्य-शुयि-सु५ भने मात्मानी बुद्धि थवी ते भविधा छ.' 6
६५ = शस्ति = शिशति भेट. यैतन्यस्व३५ पुरुष. तथा र्शन = शनशति =२४९ અને તમોગુણથી અભિભવ નહિ પામેલ સાત્ત્વિક પરિણામ =સત્ત્વગુણપ્રધાન અંતકરણતત્ત્વ. પુરુષ ભોક્તા તરીકે રહેલો છે તથા અંતઃકરણ ભોગ્ય તરીકે રહેલ છે. પુરુષ ચેતન છે અને અંતઃકરણ જડ છે. બન્ને ભિન્ન છે. છતાં અનાદિ કાળથી સાથે રહેલ હોવાના કારણે પુરુષ અને અંતઃકરણમાં જે એકતાની બુદ્ધિ થાય છે તે અસ્મિતા કહેવાય. તેથી તો યોગસૂત્ર ગ્રંથમાં કહેલ છે કે – “દફશક્તિ અને દર્શનશક્તિની १. मुद्रितप्रतौ '...त्मतैवाऽस्मिता' इत्यशुद्धः पाठः । २. हस्तादर्श ....स्मिते' इत्यशुद्धः पाठः । ..... चिनिद्वयमध्यवर्ती पाठो हस्तादर्श नास्ति ।

Page #244

• अस्मितोपवर्णनम् .
१७३७ सुखोपाये = सुखसाधने तृष्णा सुखज्ञस्य सुखानुस्मृतिपूर्वो लोभपरिणामः = रागः । तदुक्तं 'सुखानुशयी रागः' (योगसूत्र २/७) इति । दुःखाङ्गानां = दुःखकारणानां निन्दनं = दुःखाऽभिज्ञस्य तदनुस्मृतिपूर्वकं विगर्हणं (=दुःखाऽङ्गनिन्दन) = द्वेषः । रेवम् → दृक्शक्तिः = पुरुषः, दर्शनशक्तिः = रजस्तमोभ्यामनभिभूतः सात्त्विकः परिणामः अन्तःकरणरूपः । अनयोः भोग्य-भोक्तृत्वेन जडाऽजडत्वेनाऽत्यन्तभिन्नरूपयोरेकताऽभिमानः = अस्मिता इत्युच्यते । यथा प्रकृतिः वस्तुतः कर्तृत्व-भोक्तृत्वरहिताऽपि 'कर्म्यहं भोक्त्र्यहमिति अभिमन्यते । सोऽयमस्मिताऽख्यो विपर्यासः क्लेशः - (रा.मा.२/६) इति । भावागणेशस्तु → दृग् = द्रष्टा । दृश्यतेऽनयेति दर्शनं = बुद्धिः । प्रलयादौ फलोपधानं नास्तीति शक्तिपदम् । दृक्शक्तेः दर्शनशक्तेश्चैकात्मतेव धर्मतश्च रूपतश्चाऽत्यन्तमेकाकारबुद्धिः = अस्मिता = अहङ्कार इत्यर्थः । अविद्यातश्चाऽस्मिताया अयं भेदो यद् बुद्ध्यादौ सामान्यतोऽहंबुद्धिः भेदाऽभेदसहिष्णुरुदेति, अत्यन्तभेदाऽग्रहणात् सैवाऽविद्या । अस्मिता तु स्वतो धर्मतश्च तयोरखण्डत्वभ्रमरूपा - (भा.ग.२/६) इत्याचष्टे ।
योगसूत्रभाष्ये व्यासोऽपि → पुरुषः = दृकशक्तिः, बुद्धिः = दर्शनशक्तिः इति एतयोरेकस्वरूपाऽऽपत्तिरिवाऽस्मिता क्लेश उच्यते । भोक्तृ-भोग्यशक्त्योः अत्यन्तविभक्तयोः अत्यन्ताऽसङ्कीर्णयोः अविभागप्राप्ताविव सत्यां भोगः कल्पते । स्वरूपप्रतिलम्भे तु तयोः कैवल्यमेव भवति, कुतो भोगः ? - (यो.भा.२/६) इत्याह ।
→ शक्तिशब्दो योग्यताऽर्थकः भोक्तृ-भोग्यत्वयोग्ययोरत्यन्तविविक्तयोर्दृग्दृश्ययोरविद्याकृतैकात्मता = तादात्म्यम्, ‘इव'शब्देन 'अहमस्मीति भ्रान्तिकृतत्वं तादात्म्यस्य द्योतयति । साऽस्मितेत्यर्थः । अयं हृदयग्रन्थिरित्युच्यते ब्रह्मवादिभिः 6 (म.प्र.२/६) इति मणिप्रभाकृत् ।।
बौद्धानामपि सम्मतमेवाऽस्मिताहानम्, → एको पहातब्बो-अस्मिमानो - (प.सं.म.१/१/१/६६) इति पटिसम्भिदामग्गवचनादित्यवधेयम् ।
राग इति । तदुक्तं योगसूत्रे 'सुखानुशयी रागः' (यो.सू.२/७) इति । अत्र राजमार्तण्डवृत्तिरेवम् → सुखं अनुशेते इति सुखानुशयी, सुखज्ञस्य सुखाऽनुस्मृतिपूर्वकं सुखसाधनेषु तृष्णारूपो गर्धी रागसञ्ज्ञकः क्लेशः - (रा.मा.२/७) 'इति । → सुखानुभवे सति स्मृत्या तज्जातीयसुखान्तरे तत्साधने वा या तृष्णा स रागः सुखमनुशेते = विषयीकरोतीति सुखानुशयीत्यर्थः - (यो.सू.२/७ म.प्र.) इति मणिप्रभाकृत् । प्रकृते → सुखाद् रागः - (वै.सू. ५।२।१०) इति वैशेषिकसूत्रमप्यवधातव्यम् ।
दुःखाऽनभिज्ञस्य तत्स्मृतेरभावाद् दुःखाऽभिज्ञस्य इत्युक्तम् । स्मर्यमाणे दुःखे द्वेषः दुःखाऽनुस्मृतिજાણે એકાત્મતા એટલે અસ્મિતા.”
સુખના જાણકારને સુખનું સ્મરણ થતાં જ સુખની સામગ્રીમાં જે લોભનો પરિણામ = તૃષ્ણા જાગે છે તે રાગ કહેવાય છે. તેથી યોગસૂત્રમાં જણાવેલ છે કે – “રાગ સુખાનુશયી = સુખને વિષય બનાવનાર છે.” ૯ તથા દુઃખનો જાણકાર જીવ દુઃખનું સ્મરણ થતાં જ દુઃખના કારણોની નિંદા-ગઈ કરે છે તે દ્વેષ સમજવો.

Page #245

१७३८
• àષમિનિવેશવ્યાવ્યા.
,,
યત ૩- “ ુ:લાનુશી દ્વેષ:” કૃતિ (ચોળસૂત્ર ૨-૮) ||‰°|| विदुषोऽपि तथारूढः सदा स्वरसवृत्तिकः । शरीराद्यवियोगस्याऽभिनिवेशोऽभिलाषतः ।। २० ।। विदुषोऽपीति । विदुषोऽपि पण्डितस्याऽपि तथारूढः = पूर्वजन्माऽनुभूतमरणदुःखाऽनुभ'ववासनाबलाद् भयरूपः ` समुपजायमानः शरीरादीनामवियोगस्य (= शरीराद्यवियोगस्य ) अभिलाषतः 'शरीरादिवियोगो मे मा भूदित्येवंलक्षणात् अभिनिवेशो भवति । सदा = निरन्तरं पूर्वकः । अनुभूयमाने तु दुःखे नाऽनुस्मृतिमपेक्षते । तत्साधनेषु तु स्मर्यमाणेषु दृश्यमानेषु वा दुःखाऽनुस्मृतिपूर्वक एव द्वेषः । दृश्यमानान्यपि हि दुःखसाधनानि तज्जातीयस्य दुःखहेतुतां स्मृत्वा तज्जातीयता वैषां दुःखहेतुत्वमनुमाय द्वेष्टि विगर्हते जिघांसति वा । ત્રત્ર યોસૂત્રસંવાવમાહ‘તુલાનુશયી’તિ । ‘૩:દ્વાનુમવિતુ: સ્મૃત્યા ૩:વ-તત્સાધનયોર્ક: જોધ: સ દ્વેષ:' (મ.પ્ર.૨/૮) કૃતિ શિપ્રમા॰ત્ । ‘૩:વામિજ્ઞસ્ય तदनुस्मृतिपुरस्सरं तत्साधनेषु निन्दा દેવ:' (યો.સુધા.૨/૮) વૃતિ ચોળસુધારોક્ત્તિ: ||૨/૧૬|| साम्प्रतमवसरसङ्गत्याऽऽयातमभिनिवेशमाह- 'विदुष' इति । 'देहेन्द्रियान्तःकरणाधिभ्योऽनित्याऽशुचिदुःखाऽनात्मादिभ्यो नित्य- शुच्याद्यात्मकोऽहं भिन्नः तन्नाशेऽपि नाशाऽप्रतियोगी चेतन' इति विदुषोऽपि કારણ કે યોગસૂત્ર ગ્રંથમાં કહેલ છે કે → ‘દ્વેષ દુ:ખાનુશયી = દુઃખને વિષય બનાવનાર છે.' (૨૫/૧૯) * અવિધા અને અસ્મિતાનો ભેદ
=
द्वात्रिंशिका - २५/२०
=
વિશેષાર્થ ઃ- દોરડામાં સાપની બુદ્ધિ, છીપમાં ચાંદીની બુદ્ધિ, મૃગજળમાં સાચા પાણીની બુદ્ધિ વગેરે પણ વિપર્યાસ-ભ્રમ જ છે. પરંતુ તેવી ભ્રાન્ત બુદ્ધિ સંસારનું કારણ ન હોવાથી તેની અહીં અવિદ્યા તરીકે ગણના કરવામાં આવેલ નથી. સંસારકારણ બને તેવી અવિદ્યા અહીં ક્લેશ તરીકે ઓળખાવવી અભિપ્રેત છે. આ વાતને ધ્યાનમાં રાખવી. અવિઘા વસ્તુનું ઊલટું જ ભાન કરે છે અથવા સાચું ભાન નથી કરતી. જ્યારે અસ્મિતા સાચું-ખોટું ભેળસેળીયું જ્ઞાન કરે છે. પુરુષ અને અંતઃકરણમાં અત્યંત ભેદ હોવા છતાં તે બન્ને વચ્ચે અભેદનું અવગાહન જે બુદ્ધિમાં થાય તે બુદ્ધિ = અસ્મિતા અને તે બન્નેમાં સર્વથા ભેદનું ભાન જે ભ્રમમાં ન થાય તે ભ્રાન્ત બુદ્ધિ = અવિદ્યા. આટલો તે બન્ને વચ્ચે તફાવત સમજવો. સાચું ન જણાવું તે અવિદ્યા તથા ખોટું જણાવું તે અસ્મિતા. બાકીની વાત ટીકાર્થમાં સ્પષ્ટ છે. (૨૫/૧૯) * અભિનિવેશને ઓળખીએ હૈં
ગાથાર્થ ઃ- વિદ્વાનને પણ શરીર વગેરેના અવિયોગના અભિલાષથી અભિનિવેશ થાય છે. તે જન્મ-જન્માન્તરથી વળગેલો છે તથા કાયમ સ્વરસવૃત્તિવાળો હોય છે. (૨૫/૨૦)
ટીકાર્થ :- પંડિત જીવને પણ ‘શરીર વગેરેનો વિયોગ મને ના થાય' આ પ્રમાણે શરીરાદિના અવિયોગના અભિલાષથી અભિનિવેશ થાય છે. આ અભિનિવેશ પૂર્વજન્મમાં અનુભવેલા મરણના દુઃખના અનુભવથી ઉત્પન્ન થયેલા સંસ્કારના બળથી ભયસ્વરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. આ અભિનિવેશ કાયમ સ્વરસથી પ્રવર્તે છે. અભિનિવેશની પ્રવૃત્તિ સ્વેચ્છાને આધીન નથી.
શ્. મુદ્રિતપ્રતો ‘દુ:લામાવ...' ચશુ: પાઠ: । ર્. મુદ્રિતપ્રતો હસ્તાવશે ૬ ‘..વતાભ્રૂય: સમુ...' |શુદ્ધ: પાઠઃ । પરં स चाशुद्धः । अस्माभिः राजमार्तण्डानुसारेणाऽत्राऽपेक्षितः पाठो योजितः ।

Page #246

• कर्मविपाकमीमांसा •
१७३९
स्वरसवृत्तिकः अनिच्छाऽधीनप्रवृत्तिकः । तदुक्तं- “स्वरसवाही विदुषोऽपि तथारूढोऽभिनिवेशः " इति ( योगसूत्र २ - ९ ) ।।२०।।
एभ्यः कर्माशयोः दृष्टाऽदृष्टजन्माऽनुभूतिभाक् । तद्विपाकश्च जात्यायुर्भोगाऽऽख्यः सम्प्रवर्तते । । २१ ।। एभ्य इति । एभ्यः = उक्तेभ्योऽविद्यादिभ्यः क्लेशेभ्यः कर्माशयो भवति । दृष्टाऽदृष्टजन्मनोरनुभूतिं भजति यः स ( = दृष्टाऽदृष्टजन्मानुभूतिभाक् ) तथा, तद्विपाकः कर्मविपाकः च किमुताऽज्ञस्येत्यपिशब्दार्थः । योगसूत्रसंवादमाह - 'स्वरसे 'ति । अत्र राजमार्तण्डवृत्तिः पूर्वजन्माऽनुभूतमरणदुःखाऽनुभववासनाबलाद् भयरूपः समुपजायमानः 'शरीरविषयादिभिः मम वियोगो मा भूदिति अन्वहमनुबन्धरूपः सर्वस्यैवाऽऽकृमेः ब्रह्मपर्यन्तं निमित्तमन्तरेण प्रवर्तमानोऽभिनिवेशाऽऽख्यः क्लेशः ← (रा.मा.२/९) इत्येवं वर्तते । मणिप्रभावृत्तिलेशस्त्वेवम् विदुषो मूर्खस्य वा जन्तुमात्रस्य यो मरणत्रासः सोऽभिनिवेशः । यथा मूर्खस्य ' अहं सदा स्यामि ति रूढत्रासः तथा विदुषोऽपि रूढो दृश्यते, यतः स्वरसवाही सः । पूर्वजन्मसु असकृन्मरणदुःखाऽनुभवजन्यवासनासङ्घः स्वरसः । तेन वहति प्रवहतीति स्वरसवाही ← ( म.प्र. २/९) इति ।। २५/२० ||
क्लेशानां कर्माशयादिप्रवर्तकत्वमाह - 'एभ्य' इति । अविद्यादिभ्यः अविद्याsस्मिता-राग-द्वेषाऽभिनिवेशाऽऽभिधानेभ्यः क्लेशेभ्यः हेतुभ्यः कर्माऽऽशयः = धर्माऽधर्मस्वरूपो भवति । दृष्टाऽदृष्टजन्मनोः इहाऽमुत्रजात्योः अनुभूतिं = संवेदनं भजति । क्लेशेभ्य एव जात्यायुर्भोगाख्यः मनुष्यत्वादिजातिजीवनकाल-विषयेन्द्रियसुखादिसंविदभिधानः कर्मविपाकः सम्प्रवर्तते । तदुक्तं योगसूत्रे क्लेशमूलः તેથી તો યોગસૂત્રમાં કહેલ છે કે → ‘વિદ્વાનને પણ તથાવિધ રૂપે વળગે તેવો સ્વરસવાહી અભિનિવેશ समष्ठवो.' ← (२५/२०)
વિશેષાર્થ :- ‘હું શરીર, ઈન્દ્રિય વગેરે કરતાં જુદો છું. શરીર વગેરે બળી જવા છતાં પણ હું કદાપિ બળવાનો નથી. શરીર કપાય તેમાં મારે જરાય કપાવાનું નથી. શરીર તો દુઃખનું ઘર, રોગનું ધામ અને હાલતી-ચાલતી ગટર છે.’ - આવું જાણવા છતાં પણ વિદ્વાન માણસને પણ ‘આ શરીર છૂટી ન જાય તો સારું' આવી ઊંડ-ઊંડે અભીપ્સા અવારનવાર થયા જ કરે છે. ‘આ ઈચ્છા ખોટી છે. વધુ જીવવાની ઘેલછા રાખવામાં શુદ્ધ આત્માને મુદ્દલ લાભ નથી. મારે આવી જીવનતૃષ્ણાથી છૂટવું છે. જીવનઆશંસાને છોડવી છે.' આવું જ્ઞાની પુરુષ ઈચ્છે તો પણ દેહ ટકાવી રાખવાનો અભિનિવેશ રવાના થતો નથી. સાધકની ઈચ્છા હોય તો તેવો અભિનિવેશ ઉત્પન્ન થાય અને સાધકની ઈચ્છા ન હોય તો તેવો અભિનિવેશ ઉત્પન્ન ન થાય- એવું નથી. અનાદિકાલીન દેહાધ્યાસાદિના મલિન સંસ્કા૨થી તે અભિનિવેશ ઈચ્છવા ન છતાં પણ ઉત્પન્ન થયે જ રાખે છે. આવા અભિનિવેશને નવ ગજના નમસ્કાર! (૨૫/૨૦)
ગાથાર્થ :- આ ક્લેશોથી કર્માશય થાય છે. દૃષ્ટ અને અદષ્ટ જન્મમાં તે અનુભૂતિનો વિષય બને છે. તથા જાતિ-આયુષ્ય અને ભોગ નામનો કર્મવિપાક પ્રવર્તે છે. (૨૫/૨૧)
टीडार्थ :- पूर्वोऽत अविद्या-अस्मिता-राग-द्वेषाहि असेशोथी ४ धर्म-अधर्मस्व३५ अर्भाशय थाय छे. આ લોક અને પરલોકમાં તે કર્માશય અનુભૂતિનો વિષય બને છે. તથા જન્મ, આયુષ્ય (જીવન) અને
१. हस्तादर्शे 'कर्माऽप्रिये' इत्यशुद्धः पाठः । २. हस्तादर्शे '...नुभूमिं' इत्यशुद्धः पाठः ।

=
=
=
=
=

Page #247

• कर्मविपाकस्य दुःखरूपतासमर्थनम् •
१७४०
जात्यायु-र्भोगाख्यः सम्प्रवर्तते निरूपिततत्त्वमेतत् ।। २१ ।।
परिणामाच्च तापाच्च संस्काराद् द्विविधोऽप्ययम् । गुणवृत्तिविरोधाच्च हन्त दुःखमयः स्मृतः ।।२२।। परिणामाच्चेति । अयं कर्मविपाको दुःखाऽऽह्लादफलत्वेन द्विविधोऽपि ' ते ह्लाद - परितापफला' ( योगसूत्र २ - १४ ) इत्यत्र तच्छब्दपरामृष्टानां जात्यायुर्भोगानां द्वैविध्यश्रवणात् ।
कर्माशयो दृष्टाऽदृष्टजन्मवेदनीयः । सति मूले तद्विपाको जात्यायुर्भोगाः । ← ( यो. सू. २/१२-१३) इति । निरूपिततत्त्वं एतत् प्राक् ईशानुग्रहद्वात्रिंशिकायाम् ( द्वा. द्वा. १६ / १- भाग - ४ पृ. १०८८) इति नेह पुनः प्रतन्यते । । २५/२१ ।।
योगिनस्तु सर्वः कर्मविपाको दुःखात्मक एवेत्याह- ' परिणामादिति । कर्मविपाकः
=
द्वात्रिंशिका - २५/२२
=
शुभकर्मपरिणामः यथाक्रमं दुःखाऽऽह्लादफलत्वेन बाधनालक्षणदुःखफलत्वेन आह्लादलक्षणसुखफलत्वेन च द्विविधोऽपि ते ह्लाद - परितापफलाः पुण्यापुण्यहेतुत्वात्' (यो.सू.२/१४ ) इत्यत्र योगसूत्रे तच्छब्दपरामृष्टानां ‘ते’इतिपदगृहीतानां जात्यायुर्भोगानां द्वैविध्यश्रवणात् ।
प्रकृतसूत्रव्याख्या राजमार्तण्डे → ह्लादः = सुखं, परितापः दुःखं ह्लाद - परितापौ फलं येषां ते तथोक्ताः । पुण्यं = कुशलं कर्म, तद्विपरीतमपुण्यं, ते पुण्याऽपुण्ये कारणे येषां ते तेषां भावः तस्मात् । एतदुक्तं भवति - पुण्यकर्मारब्धा जात्यायुर्भोगा ह्लादफला अपुण्यकर्मारब्धास्तु परितापफलाः । एतच्च प्राणिमात्राऽपेक्षया द्वैविध्यम् ← (रा.मा. २/१४) इत्येवं वर्तते । कार्यवैजात्यस्य कारणवैजात्यप्रयोज्यत्वनियमेन जात्यायुर्भोगफलानां द्विविधताऽन्यथानुपपत्त्या कर्मविपाकद्वैविध्यमनुमीयत इति यावत् तात्पर्यमत्राऽवसेयमनुशीलिततर्कशास्त्रैः । सदृष्टिद्वात्रिंशिकायां ( द्वा. द्वा. २४/७ पृ. १६३७) लेशत उक्तमेतत् । ભોગ નામનો કર્મવિપાક અવિદ્યા વગેરેના કારણે પ્રવર્તે છે. આ તત્ત્વનું નિરૂપણ પૂર્વે ઈશાનુગ્રહ બત્રીસીમાં (द्वाद्वा.१९/१-भाग-४ ५.१०८८) उरेस छे. (२५/२१)
♦ વિવેકીને તમામ ક્મવિપાક દુઃખરૂપ #
ગાથાર્થ :- બન્નેય પ્રકારનો કર્મવિપાક ખરેખર પરિણામના કારણે, તાપના લીધે, સંસ્કારના હેતુથી તથા ગુણવૃત્તિવિરોધના નિમિત્તે દુ:ખમય કહેવાયેલ છે. (૨૫/૨૨)
टीडार्थ :- दुर्मविपाउना जे अार छे. (१) हु: इस भने (२) खालाहईल. आरए } 'ते ह्लाद-परितापफलाः' ऽत्याहि योगसूत्रमां 'ते' शब्दथी अति-आयुष्य लोग आ त्राने ग्रहए। डरवामां आवेस છે. ઉપરોક્ત યોગસૂત્રનો અર્થ એ છે કે જાતિ જન્મ, આયુષ્ય અને ભોગના ફળ આહ્લાદ અને પરિતાપ છે. પુણ્યજન્ય જન્મ-જીવન-ભોગસુખપ્રવૃત્તિ આહ્લાદને આપે છે. તથા પાપજન્ય જન્મ-જીવન અને ભોગપ્રવૃત્તિ દુ:ખને/તાપને/સંતાપને આપે છે.
જન્મ-જીવન અને ભોગપ્રવૃત્તિ તો કર્મનો વિપાક છે. જન્મ વગેરે ત્રણેયના ફળ બે પ્રકારના હોવાથી કર્મવિપાક પણ બે પ્રકારનો ફલિત થાય છે. આ બન્ને પ્રકારનો કર્મવિપાક દુઃખરૂપ જ છે. તેનો સ્વભાવ માત્ર દુઃખ છે. સુખ કર્મવિપાકનો સ્વભાવ નથી જ. આના ચાર કારણ અહીં जतावेस छे.

=
=
अशुभ

Page #248

• विषयोपभोगात् भोगतृष्णावृद्धिः •
१७४१ परिणामाच्च = यथोत्तरं गर्भाऽभिवृद्धेस्तदप्राप्ति कृतदुःखाऽपरिहारलक्षणाद् दुःखान्तरजननलक्षणाच्च । __साम्प्रतं द्विविधकर्मविपाकस्य दुःखरूपतां साधयितुमुपक्रमते- परिणामाच्चेति । अयमाशयः ‘नानुपहत्य भूतानि भोगः सम्भवति' ( ) इति पूर्वं (द्वा.द्वा. | पृ. ) दर्शितात् वचनात् हिंसादिसम्पादितेषु शारीरादिभोगेषु इन्द्रियाणां तृप्तेः आभिमानिकी उपशान्तिः तत्सुखम् । या लौल्यादनुपशान्तिः तद्दुःखमिति तावत् लोकप्रसिद्धम् । न चेन्द्रियाणां भोगाऽभ्यासेन वैतृष्ण्यं कर्तुं शक्यम्, 'न जातु कामः कामानामुपभोगेन शाम्यति । हविषा कृष्णवर्मेव भूय एवाऽभिवर्धते ।।' (मनु.२/९४, वि.पु.४/१०/२३) इति मनुस्मृतेः विष्णुपुराणस्य च वचनात्, → वृद्धास्तृष्णा जलापूर्णैरालवालैः किलेन्द्रियैः । मूर्छामतुच्छां यच्छन्ति विकारविषपादपाः ।। (ज्ञा.सा.७/२) इति ज्ञानसारवचनाच्च भोगाभ्यासाद् यथोत्तरं गर्दाऽभिवृद्धेः = तृष्णाऽभिवृद्धेः इन्द्रियाणाञ्च भोगपाटवसंवृद्धेश्च पुण्याऽल्पत्वादिना भोगाद्यप्राप्तौ सत्यां तदप्राप्तिकृतदुःखाऽपरिहारलक्षणात् तथा सुखभोगकालेऽपि स्वेष्टविषयनाशभीत्या दुःखं वर्तत इति दुःखान्तरजननलक्षणाच्च = भीत्युत्पादनपराच्च यद्वा कामभोगाद्युपभोगकाले लौल्याऽतिरेकेणाऽन्याऽन्याऽभिनवोत्कृष्टभोगसाधनादिगोचरोत्कटतृष्णालक्षणदुःखान्तरोत्पादनलक्षणाच्च परिणामात् कुशलाऽकुशलकर्मविपाकस्य दुःखात्मकता सिध्यति । तस्मादनुपायः सुखस्य भोगाभ्यासः । स खल्वयं वृश्चिकविषभीत इवाऽऽशीविषेण दष्टो यः सुखार्थी विषयाऽनुवासितो महति दुःखपङ्के निमग्न इति । एषा परिणामदुःखता नाम प्रतिकूला सुखाऽवस्थायामपि योगिनं क्लिश्नाति । यद्यप्ययोगिनोऽपि दुःखमेव सर्वं तथापि स मूढत्वात् सुखभोगादिकं तदनुभवकाले दुःखतया न जानाति । योगी तु सुखाऽनुभवकालेऽपि तस्य दुःखात्मकत्वं पश्यतीति विशेषः । तदुक्तं मणिप्रभायां → विषयसुखभोगात् कामानलो वर्धते । वृद्धौ सत्यां काम्याऽलाभे दुःखमवश्यम्भावि । लाभेऽपि कुतश्चिद् भोगसङ्कोचे दुःखम् । सङ्कोचके द्वेषः । ततः काम-द्वेषाभ्यां पापोपचयाद् दुःखम् । असङ्कोचे व्याधिः पापञ्च ततो दुःखम् । एवं भोगस्य परिणामदुःखता । तथा सुखभोगकाले विषयनाशभीत्या दुःखं वर्तते - (म.प्र.२/१५) ।
नागोजीभट्टोऽपि → गुणानां सत्त्व-रजस्तमसां या वृत्तयः सुख-दुःख-मोहाः तासामेककालाऽनवस्थानरूपविरोधाभावाच्च सर्वं = प्रकृतिः 'तत्कार्यसुखादिकञ्च विवेकिनः सुख-दुःखतत्त्वसाक्षात्कारवतो दुःख
ફ પરિણામથી ભોગાદિ દુખાત્મક હ परि. । (१) परिमन सीधे भवि५। ६:५२१३५छे. १२९८ मतेम भोगसुप वगेरे भोगवामां આવે તેમ-તેમ ઉત્તરોત્તર આસક્તિ વધે જ રાખે છે. તેથી આસક્તિ વધતાં જો ઈષ્ટ ભોગસાધનભૂત પત્નીપૈસો-પ્રસિદ્ધિ-પઢશરીર-પરિવાર ન મળે તો તેની અપ્રાપ્તિથી થનારું દુઃખ રવાના થતું નથી. આ છે ભોગપ્રવૃત્તિ વગેરેનું એક પરિણામ. તથા જો તે ઈષ્ટ ભોગસાધનભૂત પત્ની વગેરે મળે તો એને ભોગવતાં-ભોગવતાં આસક્તિ વધુ પ્રમાણમાં વધી જતાં પરસ્ત્રી-વેશ્યા-કુંવારી કન્યા-કોલગર્લ-ડ્રીમગર્લ-ડાન્સર-ડિસ્કો ડાન્સર-મિસ ઈન્ડિયામિસ વર્લ્ડ વગેરેની તૃષ્ણાનું નવું દુઃખ ઊભું થયે જ રાખે છે. આ છે ભોગસુખપ્રવૃત્તિ વગેરેનું બીજું પરિણામ. આ બન્ને પ્રકારના પરિણામના લીધે જન્મ-જીવન-ભોગસુખપ્રવૃત્તિ દુઃખાત્મક સિદ્ધ થાય છે. १. हस्तादर्शे 'प्राप्तित्तदुः' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #249

• विषयसुखानुभवकालेऽपि दुःखानुभूतिः
द्वात्रिंशिका -२५/२२
तापाच्च उपभुज्यमानेषु सुखसाधनेषु सुखानुभवकालेऽपि सदावस्थिततत्प्रतिपन्थिद्वेषलक्षणात् । मेव मतम्, दुःखकारणत्व - दुःखसम्भिन्नत्वाभ्यामित्यर्थः । तथा च सुखरागाऽपेक्षया दुःखद्वेषस्य बलवत्त्वात् सुखापेक्षा दुःखस्य प्राचुर्याच्च सुखमपि दुःखयोगाद् हेयमिति भावः । तत्र परिणामदुःखं यथा सुखभोगकाले सुखे रागः तत्प्रतिघातकें द्वेषः । विना प्राणिवधमुपभोगाऽभावेन हिंसादिकञ्च तन्नान्तरीयकं भवति। ताभ्याञ्चाऽदृष्टादिद्वारोत्तरकाले दुःखमिति । अत एव विषयसुखं = अविद्या विपर्यासलक्षणेति वृद्धाः । न च विषयतृष्णैव दुःखम्, भोगेन तृप्तौ तन्निवृत्तिरेव सुखमिति तस्या रागाऽनुविद्धत्वाऽभावेन न परिणामदुःखरूपतेति वाच्यम्, तृष्णाक्षयस्य सुखत्वेऽपि भोगाऽभ्यासस्य तदनुपायत्वात् । तेन तृष्णावृद्धेरेव दर्शनात् । तस्याश्च दुःखरूपत्वात् ← (ना.भ.२/१५) इत्याचष्टे ।
‘सुखे सति आगामिनः तादृशस्य सुखस्य कारणं पुण्यं अननुष्ठाय वृथैव तदपेक्षा तामसी वृत्तिः जायमाना चित्तं दुःखाकरोतीति परिणामदुःखमिति (यो . सुधा . २ / १५ ) तु योगसुधाकरोक्तिः । 'ये 'हि संस्पर्शजा भोगा दुःखयोनय एव ते । आद्यन्तवन्तः कौन्तेय ! न तेषु रमते बुधः ।। (भ.गी. ५/ २२) विषयेन्द्रियसंयोगात् यत्तदग्रेऽमृतोपमम् । परिणामे विषमिव तत्सुखं राजसं स्मृतम् ।।' (भ.गी. १८/ ३८) इति भगवद्गीताकारिकायुगलमप्यत्राऽनुसन्धेयम् । तदुक्तं विष्णुपुराणेऽपि कलत्र - मित्र-पुत्रार्थगृह-क्षेत्र - धनादिकैः । क्रियते न तथा भूरि सुखं पुंसां यथाऽसुखम् ।। ← (वि.पु. ६/५/५६ ) इति । तथा उपभुज्यमानेषु कमनीयकलत्रादिलक्षणेषु सुखसाधनेषु सुखाऽनुभवकालेऽपि सदाऽवस्थित - त्प्रतिपन्थिद्वेषलक्षणात् उपभुज्यमानभोगसाधनविक्षेपकारितत्त्वगोचरात् सदैव . चेतसि समवस्थितात् द्वेषमत्सरेर्ष्यादिस्वरूपात् तापाच्च दुःखरूपता कर्मविपाकस्य । योगसूत्रभाष्ये तु अथ का तापदुःखता ? सर्वस्य द्वेषाऽनुविद्धश्चेतनाऽचेतनसाधनाऽधीनः तापाऽनुभवः इति तत्राऽस्ति द्वेषजः कर्माSऽशयः । सुखसाधनानि च प्रार्थयमानः कायेन वाचा मनसा च परिस्पन्दते ततः परमनुगृह्णाति उपहन्ति चेति पराऽनुग्रह-पीडाभ्यां धर्माऽधर्मावुपचिनोति । स कर्माऽशयो लोभात् मोहाच्च भवतीत्येषा तापदुःखतोच्यते ← (यो.सू. भा. २/१५ ) इत्थं तापरूपतोक्ता व्यासेन । तापदुःखञ्च सुखकाले
१७४२
=
-
•
* તાપ અને સંસ્કારથી ર્મફળ દુઃખરૂપ આ
तापा.। (२) लोगसुखना साधनभूत पुष्टुण धन, प्रेमाण पत्नी, खाज्ञांडित पुत्र, अनुडून परिवार વગેરે ભોગવવામાં આવે તો તે સમયે સુખનો અનુભવ થવા છતાં તે સમયે પણ ઉપરોક્ત ભોગસાધનના વિરોધી કે ભોગસુખમાં નડતરભૂત થનાર તત્ત્વ પ્રત્યે દ્વેષ-ઘૃણા-ઉકળાટ-તિરસ્કાર-ધિક્કાર તો તેના મનમાં કાયમ હાજર જ રહે છે. આ દ્વેષ એ જ તાપ-સંતાપ છે. તેના કારણે પણ ભોગસુખપ્રવૃત્તિ વગેરે दुःखात्म ४ छे. એવું સિદ્ધ થાય છે.
(૩) તમામ કર્મવિપાક દુઃખાત્મક જ હોવાનું ત્રીજું કારણ છે સંસ્કાર. ઈષ્ટ અને અનિષ્ટ વિષયો હાજર થાય ત્યારે ઈષ્ટ વિષયના લીધે સુખનું સંવેદન ઉત્પન્ન થશે અને અનિષ્ટ-પ્રતિકૂળ વિષયના નિમિત્તે જીવને દુઃખની અનુભૂતિ થશે. આ બન્ને પ્રકારની અનુભૂતિ પોતાના આધારભૂત ચિત્તમાં તથાવિધ સુખસંસ્કારાશય અને દુઃખસંસ્કારાશય ઉત્પન્ન કરશે. તથા તેવા સંસ્કારાશય તેવા પ્રકારના સંયોગમાં સુખાનુભવ અને

Page #250

• संस्कारदुःखरूपतोपवर्णनम् •
१७४३ संस्कारात् च अभिमताऽनभिमतविषयसन्निधाने सुख-दुःखसंविदोरुपजायमानयोः स्वक्षेत्रे तथाविधसंस्कारतथाविधाऽनुभवपरम्परया संस्काराऽनुच्छेदलक्षणात् । ऽन्यस्याधिकसुखं दृष्ट्वा तापजं दुःखम् । तस्य द्वेषाऽनुविद्धत्वाद् द्वेषजः कर्माऽऽशयः। तथा सुखसाधनप्रार्थनया कञ्चिदनुगृह्णाति कञ्चित् पीडयति । तत्र पराऽनुग्रह-पीडाभ्यां धर्माऽधर्मोपचयो भवतीत्येषा तापदुःखता - (ना.भ.२/१५) इति नागोजीभट्टः ।। ___'सुखभोगकाले रागादिनिमित्तेन रजोगुणविकाररूपा सन्तापात्मिका प्रतिकूला वृत्तिर्जायते । सा च 'अहं पापी, धिङ् मां दुरात्मानमि'त्येवं चित्तं सन्तापयति, तदिदं तापदुःखम्' (यो.सुधा.२/१५) इति तु योगसुधाकरे सदाशिवेन्द्रोक्तिः । तदुक्तं भावागणेशेनाऽपि → तापदुःखञ्च सुखकालेऽप्यनुतापादिभिः दुःखान्तरम् - (भा.ग.२/१५ पृष्ठ-७६) इति । 'सुखभोगकाले विषयनाशभीत्या दुःखं वर्तते । नाशके द्वेषाच्च तापोऽस्तीति तापदुःखता भोगस्येति (म.प्र.२/१५) मणिप्रभाकृत् ।
तथा संस्काराच्चेति । अभिमतविषयसन्निधाने सुखसंविद् अनभिमतविषयसन्निधाने च दुःखसंविद् उपजायते । सुखाऽनुभवो हि स्वक्षेत्रे = स्वचित्ते तत्संस्कारमाधत्ते, स च सुखस्मरणं, तच्च रागं, स च तत्साधनेषु मनोवचःकायचेष्टां, सा च सुखाऽनुभवं, स च तृष्णाऽभिवृद्धिं, सा च अदृष्टं, ततो विपाकाऽनुभवः, ततो वासनेत्येवमनादितेति । एवं दुःखाऽनुभवेऽपि योज्यम् । ततश्च योगिनः सम्यग्दर्शनशरणागतिः । तदुक्तं योगसूत्रभाष्ये → का पुनः संस्कारदुःखता ? सुखाऽनुभवात् सुखसंस्काराऽऽशयो दुःखाऽनुभवादपि दुःखसंस्काराऽऽशय इति । एवं कर्मभ्यो विपाकेऽनुभूयमाने सुखे दुःखे वा पुनः कर्माऽऽशयप्रच्यव इति । एवमिदमनादि दुःखस्रोतो विप्रसृतं योगिनमेव प्रतिकूलाऽऽत्मकत्वादुद्वेजयति । कस्मात् ? अक्षिपात्रकल्पो हि विद्वानिति । यथोर्णातन्तुरक्षिपात्रे न्यस्तः स्पर्शन दुःखयति नाऽन्येषु गात्राऽवयवेषु । एवमेतानि दुःखान्यक्षिपात्रकल्पं योगिनमेव क्लिश्नन्ति नेतरं प्रतिपत्तारम् । इतरं तु स्वकर्मोपहतं दुःखं उपात्तं उपात्तं त्यजन्तं, त्यक्तं त्यक्तं उपाददानं अनादिवासनादिचित्रया चित्तवृत्त्या समन्ततोऽनुविद्धमिव अविद्यया हातव्य एवाऽहङ्कार-ममकाराऽनुपातिनं जातं जातं बाह्याऽऽध्यात्मिकोभयनिमित्ताः त्रिपर्वाणः तापा अनुप्लवन्ते । तदेवमनादिना दुःखस्रोतसा व्यूह्यमानमात्मानं भूतग्रामञ्च द्रष्ट्वा योगी सर्वदुःखक्षयकारणं सम्यग्दर्शनं शरणं प्रपद्यते - (यो.सू.भा.२/१५) इति ।
भावागणेशस्तु → संस्कारदुःखं तु सुख-दुःखसंस्कारतत्साधनेषु प्रवृत्ति-निवृत्त्याधुत्थं दुःखं 6 (भा.ग.२/१५ वृ.) इत्याह । 'यदि भोगनाशे संस्कारो न स्यात्, तदा न दुःखसन्ततिः । भवत्येव तु संस्कार इति संस्कारदुःखता' (म.प्र.२/१५) इति मणिप्रभाकृत् । 'सुखनाशे तत्संस्कारः सुखं स्मारयित्वा स्मारयित्वा हृदयं दहति, तदिदं संस्कारदुःखम्' (यो.सुधा.२/१५) इति योगसुधाकरे सदाशिवेन्द्रः । प्रकृते → परिणामाच्च तापाच्च संस्काराच्च समुद्भवैः। दुःखैः सुदुःसहै: क्लेशमाप्नुवन्ति निरन्तरम् ।। 6 દુઃખાનુભવ ઉત્પન્ન કરશે. તે અનુભવો પાછા સુખ-દુઃખગોચર સંસ્કાર આશયને ઉત્પન્ન થશે. આ પરંપરા ચાલ્યા જ કરશે. આ પદ્ધતિથી જીવન જીવવામાં તે-તે સંસ્કારોનો ઉચ્છેદ નહિ થાય. તે-તે સંસ્કારના આધારે પ્રવૃત્તિ ચાલુ રહેતાં સંસાર પણ ચાલુ જ રહેશે. ભવભ્રમણનો આમાં કોઈ અંત ન આવે. આમ ભોગસુખપ્રવૃત્તિ વગેરેથી સંસ્કારનો ઉચ્છેદ ન થવાથી કર્મવિપાક દુઃખરૂપ જ છે – એવું સિદ્ધ થાય છે.

Page #251

१७४४
• शान्त-घोर-मूढप्रत्ययारम्भविचारः . द्वात्रिंशिका-२५/२२ गुणवृत्तिविरोधाच्च गुणानां = सत्त्वरजस्तमसां वृत्तीनां = सुख-दुःख-मोहरूपाणां परस्पराऽभिभाव्याऽभिभावकत्वेन विरुद्धानां जायमानानां सर्वत्रैव दुःखाऽनुवेधाच्चेत्यर्थः । हन्त दुःखमयो = दुःखै-कस्वभावः स्मृतः । तदुक्तं “परिणाम-ताप-संस्कार-दुःखैर्गुणवृत्तिविरोधाच्च दुःखमेव सर्वं विवेकिनः” इति (योगसूत्र २-१५) ।।२२।। (शं.गी.३/९८) इति शम्भुगीतावचनमप्यनुसन्धेयम् ।
तथा गुणवृत्तिविरोधाच्चेति । गुणाः = चित्तात्मना परिणतानि सत्त्वरजस्तमांसि, तेषां वृत्तयः सुख-दुःख-मोहाः, तासां विरोधः = परस्परमभिभाव्याऽभिभावकत्वं, तस्मादित्यर्थः । चलं हि गुणवृत्तं तत्र चित्ते या गुणवृत्तिराविर्भवति धर्मोद्भवात् सा पुनः अधर्मोद्भवाद् धर्माऽभिभवे सति तिरोभवति । दुःखत्वं स्वाभाविकं स्वस्याः स्फुटयति स्वभावतो दुःखरूपैव सुखवृत्तिः दुःखात्मकरजोमिश्रसत्त्वपरिणामत्वात् किन्तु स्वकाले सत्त्वप्राधान्यात् तस्या दुःखत्वमस्फुटं रजसा सत्त्वतिरोभावे सति स्फुटेयमिति सुख-दुःखयोर्भेदव्यपदेशः । एतेन सुखस्य मोहत्वं व्याख्यातम् । अतो गुणपरिणामात्मकं सर्वमेव जगद् दुःख-मोहात्मकं हेयमिति सिद्धमिति (म.प्र.२/१५) मणिप्रभाकृत् ।।
योगसूत्रभाष्ये व्यासोऽपि → गुणवृत्तिविरोधाच्च दुःखमेव सर्वं विवेकिनः । प्रख्या-प्रवृत्ति-स्थितिरूपा बुद्धिगुणाः परस्पराऽनुग्रहतन्त्रीभूत्वा शान्तं घोरं मूढं वा प्रत्ययं त्रिगुणमेवाऽऽरभन्ते । चलं च गुणवृत्तमिति क्षिप्रपरिणामि चित्तमुक्तम् । रूपाऽतिशया वृत्त्यतिशयाश्च परस्परेण विरुध्यन्ते सामान्यानि त्वतिशयैः सह प्रवर्तन्ते। एवमेते गुणा इतरेतराऽऽश्रयेणोपार्जितसुख-दुःख-मोहप्रत्ययाः सर्वे सर्वरूपाः भवन्तीति । गुणप्रधानभावकृतस्त्वेषां विशेष इति । तस्माद् दुःखमेव सर्वं विवेकिनः + (यो.सू.भा.२/१५) इत्याचष्टे । ___ ग्रन्थकारः प्रकृते योगसूत्रसंवादमाह- 'परिणामेति । अत्र राजमार्तण्डवृत्तिरेवम् → विवेकिनः
હ ગુણવૃત્તિવિરોધથી મૈવિપાક કેવળ દુઃખાત્મક હ ___ गुण.। (४) तमाम भावा दु:पात्म होवानो योथो हेतु छ गुरवृत्तिविरोध. पतं४८ र्शनमा સત્ત્વગુણ, રજોગુણ અને તમોગુણ આમ ગુણના ત્રણ પ્રકાર માનવામાં આવેલ છે. સત્ત્વગુણની વૃત્તિ સુખરૂપ છે. રજોગુણની વૃત્તિ દુઃખરૂપ છે. તમોગુણની વૃત્તિ મોહસ્વરૂપ છે. આ ત્રણેય વૃત્તિઓ પરસ્પર વિરોધી છે. માટે જ્યારે જ્યારે સત્ત્વાદિગુણોની વૃત્તિઓ ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે એકબીજાનો પરાભવ કરે છે. બળવાન વૃત્તિ નબળી વૃત્તિનો પરાભવ કરે છે. નબળી વૃત્તિ બળવાન વૃત્તિથી પરાભવ પામે છે. અંતઃકરણ ત્રિગુણાત્મક હોવાથી માત્ર સત્ત્વવૃત્તિ ક્યારેય કોઈને પણ ઉત્પન્ન થતી નથી. સત્ત્વગુણની વૃત્તિ પોતાનું કાર્ય કરે ત્યારે પણ રજોગુણવૃત્તિસ્વરૂપ દુઃખ અને તમોગુણવૃત્તિસ્વરૂપ મોહ તો સુખની સાથે સંકળાયેલ જ છે. દુઃખ અને મોહથી અનુવિદ્ધ સુખનો જ સહુ કોઈ સંસારમાં અનુભવ કરે છે. સત્ત્વગુણ બળવાન હોય ત્યારે દુઃખ અને મોહ અવ્યક્ત હોય તે વાત અલગ છે પણ અનુભૂયમાન સુખ તો દુઃખ-મોહથી મિશ્રિત જ છે. માટે સત્ત્વાદિ ગુણોની વૃત્તિઓમાં પરસ્પર વિરોધ હોવાના કારણે તમામ કર્મવિપાક કેવળ દુઃખાત્મક જ છે – એવું શાસ્ત્રમાં સંભળાય છે. તેથી જ યોગસૂત્ર ગ્રંથમાં પતંજલિ મહર્ષિએ જણાવેલ છે કે – “પરિણામે દુઃખ, તાપથી દુઃખ અને સંસ્કારનું દુઃખ તથા ગુણવૃત્તિઓમાં ५२२५२ विरोध- ॥ या२॥ ७॥२ विवेही सपने मधु ४ हु:५३५. छे.' (२५/२२)

Page #252

• अविद्यारचितः संसारप्रपञ्चः •
१७४५ इत्थं दृग्दृश्ययोगात्माऽऽविद्यको भवविप्लवः । नाशान्नश्यत्यविद्याया इति पातञ्जला जगुः ।।२३।।
इत्थमिति । इत्थं दुःखरूपो दृगदृश्ययोः = पुरुष-बुद्धितत्त्वयोर्योगो = विवेकाऽख्यातिपूर्वकः संयोग आत्मा = कारणं यस्य स (=दृग्दृश्ययोगात्मा) तथा आविद्यको = अविद्यारचितः भवविप्लवः = संसारप्रपञ्चो अविद्याया' नाशानश्यति । अविद्यानाशात्स्वकार्यदृग्दृश्यसंयोगनाशे तत्कार्यभवप्रपञ्चनाशोपपत्तेः इति पातञ्जला जगुः = भणितवन्तः ।।२३।। परिज्ञातक्लेशादिविवेकस्य परिदृश्यमानं सकलमेव भोगसाधनं सविषं स्वादु अन्नमिव दुःखमेव प्रतिकूलवेदनीयमेवेत्यर्थः । यस्मादत्यन्ताऽभिजातो योगी दुःखलेशेनाऽप्युद्विजते यथाऽक्षिपात्रमणुतन्तुस्पर्शमात्रेणैव महतीं पीडामनुभवति नेतरदङ्ग, तथा विवेकी स्वल्पदुःखाऽनुबन्धेनाऽपि उद्विजते कथमित्याह- परिणामताप-संस्कारदुःखैः । विषयाणामुपभुज्यमानानां यथायथं- गर्धाऽभिवृद्धेस्तदप्राप्तिकृतस्य दुःखस्याऽपरिहार्यतया दुःखान्तरसाधनत्वाच्चाऽस्त्येव दुःखरूपतेति परिणामदुःखत्वम् । उपभुज्यमानेषु सुखसाधनेषु तत्प्रतिपन्थिनं प्रति द्वेषस्य सर्वदैवाऽवस्थितत्वात्सुखाऽनुभवकालेऽपि तापदुःखं दुष्परिहरमिति तापदुःखता । संस्कारदुःखत्वं च स्वाभिमताऽनभिमतविषयसंनिधाने सुखसंविद्द:खसंविच्चोपजायमाना तथाविधमेव स्वक्षेत्रे संस्कारमारभते, संस्काराच्च पुनस्तथाविधसंविदनुभव इत्यपरिमितसंस्कारोत्पत्तिद्वारेण संसाराऽनुच्छेदात्सर्वस्यैव दुःखत्वम् । गुणवृत्तिविरोधाच्चेति । गुणानां सत्त्वरजस्तमसां या वृत्तयः सुख-दुःख-मोहरूपाः परस्परमभिभाव्याऽभिभावकत्वेन विरुद्धा जायन्ते तासां सर्वत्रैव दुःखानुबन्धाद् दुःखत्वम् । एतदुक्तं भवतिऐकान्तिकीमात्यन्तिकीं च दुःखनिवृत्तिमिच्छतो विवेकिन उक्तरूपकारणचतुष्टयं यावत्सर्वे विषया दुःखरूपतया प्रतिभान्ति तावत् सर्वकर्मविपाको दुःखरूप एवेत्युक्तं भवति 6 (रा.मा.२/१५) वर्तते ।।२५/२२ ।।
पातञ्जलमतेन क्लेशहानोपायमेव विशदयति- 'इत्थमिति । पुरुष-बुद्धितत्त्वयोः विवेकाऽख्यातिपूर्वकः = अत्यन्ताऽभेदभ्रमजन्यः संयोगः = भोग्य-भोक्तृत्वेन सन्निधानं कारणं यस्य भवविप्लवस्य स तथा = दृग्दश्ययोगात्मा । सोऽयं अविद्यारचितः = पूर्वोक्ताऽविद्याजनितः संसारप्रपञ्चः अविद्यायाः संसारकारणीभूताया नाशात् = निवृत्त्या नश्यति = निवर्तते ।
तदुक्तं योगसूत्रे → द्रष्ट-दृश्ययोः संयोगो हेयहेतुः (यो.सू.२/१७) इति । अत्र राजमार्तण्ड
ગાથાર્થ - આ રીતે દૃગુ = પુરુષ અને દશ્ય = બુદ્ધિ- આ બન્નેના યોગ સ્વરૂપ ભવપ્રપંચ અવિદ્યાનિર્મિત છે. અવિદ્યાના નાશથી તે નાશ પામે છે. આમ પાતંજલ વિદ્વાનો કહે છે. (૨૫/૨૩)
કાર્થ :- આ રીતે સમગ્ર ભવપ્રપંચ દુઃખાત્મક જ છે. અવિદ્યાસ્વરૂપ ક્લેશના કારણે સંસારપ્રપંચ નિર્માયેલ છે. કારણ કે ભવપ્રપંચનું કારણ તો પુરુષ અને બુદ્ધિતત્ત્વનો વિવેકઅખ્યાતિપૂર્વકનો સંયોગ છે. વિવેકઅખ્યાતિ એટલે પુરુષતત્ત્વ અને બુદ્ધિતત્ત્વ વચ્ચે રહેલા અત્યંત ભેદનું અજ્ઞાન અર્થાત અવિદ્યા. માટે વિવેકખ્યાતિ ઉત્પન્ન થાય તો વિવેકઅખ્યાતિસ્વરૂપ અવિદ્યા નાશ પામે છે. તથા અવિદ્યાના નાશથી અવિદ્યાનિર્મિત ભવપ્રપંચ નાશ પામે છે. કારણ કે અવિદ્યાના નાશથી તેનું કાર્ય પુરુષ-બુદ્ધિતત્ત્વસંયોગ નાશ પામે છે. તે નાશ પામતાં તેના કાર્યભૂત ભવપ્રપંચનો ઉચ્છેદ થવો તે યુક્તિસંગત જ છે. આમ पात४८ विद्वानो छे. (२५/२3) १. हस्तादर्श ‘अविद्यानाशा...' इति पाठः । स च शुद्धोऽपि मूलानुसारेणाऽनुचितत्वादत्र न गृहीतः ।

Page #253

१७४६
• पातञ्जलमते मोक्षपुरुषार्थोच्छेदापत्तिः • द्वात्रिंशिका-२५/२४ एतद्' दूषयतिनैतत्साध्वपुमर्थत्वात् पुंसः कैवल्यसंस्थितेः । क्लेशाऽभावेन संयोगाऽजन्मोच्छेदो हि गीयते ॥२४॥
नैतदिति । न एतत् = पातञ्जलमतं साधु = न्याय्यं, पुंसः कैवल्यसंस्थितेः सदातनत्वेन अपुमर्थत्वात् = पुरुषप्रयत्नाऽसाध्यत्वात् । हि = यतः क्लेशाऽभावेन संयोगस्याऽऽविद्यकस्य स्वयमेव निवृत्तस्य अजन्म = अनुत्पादः (=संयोगाजन्म) उच्छेदः५ गीयते । तदेव च पुरुषस्य कैवल्यं वृत्तिरेवम् → द्रष्टा = चिद्रूपः पुरुषः, दृश्यं = बुद्धिसत्त्वं तयोरविवेकख्यातिपूर्वको योऽसौ संयोगो भोग्यभोक्तृत्वेन सन्निधानं स हेयस्य दुःखस्य गुणपरिणामरूपस्य संसारस्य हेतुः = कारणं, तन्निवृत्त्या तन्निवृत्तिः भवतीत्यर्थः - (रा.मा.२/१७) इति ।।२५/२३ ।।
एतत् क्लेशहानोपायगोचरं पातञ्जलमतं वैराग्याध्यात्माद्यानयनोपयोगि अपि एकान्तवादाविनाभाविदोषग्रस्तमिति ग्रन्थकृद् दूषयति = एकान्तवादमूलकदोषवृन्दकवलिततयोपदर्शयति- 'ने'ति । पुंसः = पुरुषस्य कूटस्थनित्यत्वेन कैवल्यसंस्थितेः= सत्त्वादिगुणैरमिश्रीभावव्यवस्थितेः यद्वा कैवल्यदशायाः सदातनत्वेन पुरुषप्रयत्नाऽसाध्यत्वात् । न हि स्वतः सिद्धस्य प्रयत्नसाध्यता सम्भवति, साध्याऽर्थितयैवोपादानग्रहणात्, सर्वथासिद्धत्वज्ञानस्य च साध्यत्वज्ञानेच्छा-प्रयत्नप्रतिबन्धकत्वात् । न च पुंसः कैवल्याऽवस्थानं सदातनमिति कथमज्ञायि भवद्भिरिति शङ्कनीयम्, यतः = यस्मात् कारणात् आकालं पुरुषे क्लेशाऽभावेन = अविद्यादिविरहेण आविद्यकस्य = अविद्यारचितस्य संयोगस्य = दृग्दृश्यसंयोगस्य संसारपदार्थस्य आविद्यकत्वेनैव स्वयमेव = प्रयत्नमन्तरेण स्वत एव निवृत्तिर्भवति । न हि परिणामिकारणविरहे तदुपादेयाऽवस्थितिः सम्भवति । इत्थञ्च दृग्दृश्यसंयोगस्य स्वयमेव पुरुषात् निवृत्तस्य अनुत्पादः = अनुदयो हि पातञ्जलैः
વિશેષાર્થ -પુરુષ અને બુદ્ધિ વચ્ચે રહેલો અત્યંત ભેદ ભૂલાય તે વિવેકની અખ્યાતિ = ભેદનું અજ્ઞાન डेवायछे. विवे = मेह. ज्याति = शान. अध्याति = शान.विवेनी अध्यातियवान। १२ बुद्धितत्प અને પુરુષતત્ત્વનો જે સંયોગ થાય છે તે જ સંસારપ્રપંચ છે. વિવેકઅખ્યાતિ અવિદ્યાસ્વરૂપ હોવાથી સમગ્ર સંસાર અવિદ્યાનિર્મિત = આવિદ્યક કહેવાય છે. ૧૨ થી ૨૩ શ્લોક સુધી ગ્રંથકારશ્રીએ પાતંજલદર્શનનો સિદ્ધાન્ત સ્પષ્ટપણે બતાવ્યો કે અવિદ્યાદિ ક્લેશના ઉચ્છેદનો ઉપાય વિવેકખ્યાતિ છે. (૨૫/૦૩).
છે પાતંજલ સિદ્ધાન્તનું નિરાકરણ છે હવે ઉપરોક્ત પાતંજલ સિદ્ધાન્તમાં રહેલા એકાંતવાદમૂલક દોષોને ગ્રંથકારશ્રી દેખાડી રહ્યા છે.
ગાથાર્થ :- આ પાતંજલ મત બરાબર નથી. કારણ કે પુરુષની કૈવલ્યદશા અપુરુષાર્થ બને છે. આનું કારણ એ છે કે ક્લેશના અભાવથી સંયોગનો અજન્મ જ ઉચ્છેદ કહેવાય છે. (૨૫/૨૪)
ટીકાર્ય :- ઉપરોક્ત પાતંજલમત ન્યાયસંગત નથી. કારણ કે પુરુષની = આત્માની કૈવલ્યદશા સનાતન હોવાથી પુરુષના = સાધકના પ્રયત્નથી તે સાધવા લાયક રહેતી નથી. આનું કારણ એ છે કે ક્લેશ ન હોવાના લીધે અવિદ્યાનિર્મિત સંયોગ સ્વયમેવ નિવૃત્ત જ છે. તેવા સંયોગનો જન્મ ન થવો એ જ ઉચ્છેદ છે - એવું પાતંજલ વિદ્વાનો વડે કહેવાય છે. તથા તે જ પુરુષનું કૈવલ્ય કહેવાય १. हस्तादर्श 'एतद्' इति पदं नास्ति । हस्तादर्शान्तरे 'तद्' इति पाठः । २. हस्तादर्श 'नैताभा' इत्यशुद्धः पाठः । ३. ३. हस्तादर्श 'संयमा' इत्यशुद्धः पाठः । ४. हस्तादर्शे 'नैतदिति' इति नास्ति । ५. हस्तादर्श 'उच्छेदा' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #254

• સંવાદનચ વલ્યમતા •
१७४७ 'व्यपदिश्यत इति न पुनर्मूर्तद्रव्यवत्संयोगपरित्यागोऽस्य युज्यते, कूटस्थत्वहानिप्रसङ्गात् इति हि પરસિદ્ધાન્તા તદુ- “તમાવાત્સથી ITSમાવો દાનિિત” (યોજાસૂત્ર ૨-૨૫) રજી. उच्छेदो = हानं गीयते । तदेव च संयोगहानं नित्यं केवलस्याऽपि पुरुषस्य कैवल्यं = असङ्गत्वं इति व्यपदिश्यते = पातञ्जलैर्व्यवह्रियते। न च पुरुषस्याऽमूर्तत्वेऽपि संयोगपरित्यागसम्भवान्नाऽपुरुषार्थताऽऽपत्तिः, संयोगपरित्यागस्य प्रयत्नसाध्यत्वात् इति वाच्यम्, कूटस्थत्वहानिप्रसङ्गात् = सर्वथानित्यत्वोच्छेदाऽऽपत्तेः अस्य पुरुषस्य मूर्तद्रव्यवत् संयोगपरित्यागः द्रव्यस्थानीयसत्त्वादिगुणसंयोगत्यागः पुनर्न युज्यते इति हि परसिद्धान्तः = पातञ्जलराद्धान्तः। तदुक्तं योगसूत्रे पतञ्जलिना 'तदभावात् સંથાIિSHવો હનં તવશે: વૈશવમ' (ચો.ફૂ.ર/ર૧) તા. __ अत्र राजमार्तण्डवृत्तिरेवम् → तस्या अविद्यायाः स्वरूपविरुद्धेन सम्यग्ज्ञानेन उन्मूलिताया योऽयमभावः तस्मिन् सति तत्कार्यस्य संयोगस्य अप्यभावः तद्धानमित्युच्यते । अयमर्थः नैतस्य मूर्तद्रव्यवत् परित्यागो युज्यते किन्तु जातायां विवेकख्यातौ अविवेकनिमित्तः संयोगः स्वयमेव निवर्तते इति तस्य हानम् । यदेव च संयोगस्य हानं तदेव नित्यं केवलस्याऽपि पुरुषस्य कैवल्यं व्यपदिश्यते - (रा.मा. ર/ર૦) રૂતિ સાર/ર૪. છે. તેથી મૂર્તદ્રવ્યની જેમ અમૂર્ત પુરુષમાં સંયોગના પરિત્યાગ સ્વરૂપ સંયોગોચ્છેદ યુક્તિસંગત માની ન શકાય. બાકી તો કૂટસ્થનિત્યતા પુરુષમાંથી ચાલી જવાની સમસ્યા ઊભી થાય. આ તો પાતંજલ વિદ્વાનોનો જ સિદ્ધાન્ત છે. તેથી તો યોગસૂત્રમાં જણાવેલ છે કે – “અવિદ્યાનો અભાવ હોય ત્યારે સંયોગનો પણ અભાવ હાન = સંયોગોચ્છેદ કહેવાય.” ૯ (૨૫/૨૪)
૭ પાતંજલમતમાં મોક્ષપુરુષાર્થનો ઉચ્છેદ છે. વિશેષાર્થ - ગ્રંથકારશ્રીનું તાત્પર્ય એ છે કે આત્માની મુક્તિ માટે દરેક આસ્તિક દર્શનકારો અને તેના અનુયાયીઓ મહેનત કરી રહ્યા છે. આત્માની મુક્તિ કહો, પુરુષનો છૂટકારો કહો, દોષનો ક્ષય કહો, પરમાનંદમય અવસ્થા કહો કે પુરુષનું માત્ર નિજસ્વરૂપમાં અવસ્થાન કહો - અર્થથી બધું એક જ છે. પાતંજલદર્શનમાં પુરુષનું નિજસ્વરૂપમાં અવસ્થાન એ જ કૈવલ્યદશા અને મુક્તિ છે. પરંતુ પાતંજલદર્શનના સિદ્ધાન્ત મુજબ પુરુષ = આત્મા તો પહેલેથી જ પોતાના સ્વરૂપમાં જ રહેલો છે. પરદ્રવ્યમાં, પરભાવમાં, પરસ્વરૂપમાં, પરક્ષેત્રમાં કે વિભાવમાં પુરુષ રહેતો તો નથી જ. પરંતુ પારદ્રવ્યાદિનો કદાપિ પુરુષને સંયોગ પણ થતો નથી. પુરુષ તો આકાશની જેમ સર્વદા નિર્લેપ જ છે. તેથી અવિદ્યાદિ ક્લેશથી પણ પુરુષ લેપાતો નથી. ક્લેશ પુરુષમાં ન હોય તો પુરુષ બંધાય શા માટે ? ક્લેશ પુરુષમાં ન હોવા છતાં પુરુષ બંધાય તો ટેબલ-ખુરશી વગેરે પણ બંધાવા જોઈએ. અર્થાત્ પ્રકૃતિનો-બુદ્ધિનો અવિદ્યાનિર્મિત સંયોગ પુરુષની જેમ ટેબલ-ખુરશી વગેરેને પણ થવો જોઈએ. પરંતુ આવું તો પાતંજલો પણ માનતા નથી.
આનો અર્થ એ થયો કે અવિદ્યાનિર્મિત બુદ્ધિતત્ત્વસંયોગ આપમેળે જ પુરુષમાંથી રવાના થયેલ છે. તેથી પુરુષમાં બુદ્ધિસંયોગનો અનુત્પાદ અનાદિ કાળથી હાજર જ છે. મતલબ કે પુરુષ કાયમ મુક્ત જ છે. પુરુષ ક્યારેય સંસારી થયેલ જ નથી. તેથી પુરુષની મુક્તિ માટે, સંસારના ઉચ્છેદ માટે કશો જ પ્રયત્ન કરવાની જરૂર નહિ રહે. મોક્ષ તો પ્રયત્ન વિના જ હાજર છે. આવું થાય તો મોક્ષપુરુષાર્થનો ૨. દત્તા ‘
વિત’ તિ કુટિતા પાd: I હસ્તાકર્ષાન્તરે જ વિપરિતે ત્રશુદ્ધઃ : |

Page #255

१७४८
• हेय-हेयहेतु-हान-हानोपायवर्णनम् • द्वात्रिंशिका-२५/२५ एतदेवाऽऽहतात्त्विको नाऽऽत्मनो योगो ह्येकान्ताऽपरिणामिनः । कल्पनामात्रमेवं च क्लेशास्तद्धानमप्यहो ॥२५।।
तात्त्विक इति । तात्त्विकः = 'पारमार्थिको नाऽऽत्मनो हि योगः = सम्बन्ध एकान्ताऽपरिणामिनः सतो युज्यते । एवं च आहो ! इत्याश्चर्ये क्लेशास्तद्धानमपि कल्पनामात्रम् । उपचरितस्य भवप्रपञ्चस्य प्रकृतिगतत्वं विनाऽपि अविद्यामात्रनिर्मितत्वेन बौद्धनयेन वेदान्तिनयेनाऽपि च वक्तुं
एतदेव = पातञ्जलमताऽयुक्तत्वमेव मोक्षाऽपुरुषार्थत्वमेव च समर्थयन् ग्रन्थकृद् आह- 'तात्त्विक' इति । एकान्ताऽपरिणामिनः = सर्वथैव ध्वंसाऽप्रतियोगिनः सत आत्मनः प्रकृत्या सह पारमार्थिकः सम्बन्धः न हि = नैव युज्यते । ततश्च पुरुष-प्रकृतिसंयोगः कल्पनामात्रं, एवञ्च क्लेशाः अविद्यादयः हेयहेतवः तद्धानमपि = क्लेशहानमपि, अपिना हानोपायश्च कल्पनामात्रम्, नासिकाऽग्रेण कर्णमूलकर्षणन्यायेनाऽसम्भव्येवेति भावः । ततश्च → यथा चिकित्साशास्त्रं चतुर्दूहम्- (१) रोगो, (२) रोगहेतुः, (३) आरोग्यं, (४) भैषज्यमिति । एवमिदमपि शास्त्रं चतुर्दूहमेव । तद्यथा- (१) संसारः, (२) संसारहेतुः, (३) मोक्षः, (४) मोक्षोपाय इति । तत्र दुःखबहुलः संसारो = हेयः । प्रधान-पुरुषयोः संयोगो = हेयहेतुः । संयोगस्याऽऽत्यन्तिकी निवृत्तिः = हानम् । हानोपायः = सम्यग्दर्शनम् + (यो.सू.भा.२/१५) इति योगसूत्रभाष्ये व्यासवचनं प्लवत एव, एवमपि पुरुषस्य नित्यनिर्दुःखत्वात् दुःखहानेरपुरुषार्थत्वापत्तिर्दुर्निवारैव । न च दुःखप्रपञ्चस्य वस्तुगत्या प्रकृतिनिष्ठत्वेऽप्यतिसान्निध्यात् पुरुषे
औपचारिकत्वान्न मोक्षपुरुषार्थोच्छेदप्रसङ्ग इति वाच्यम्, पुरुषे उपचरितस्य भवप्रपञ्चस्य = जात्यायुर्भागविप्लवस्य प्रकृतिगतत्वं = प्रधाननिष्ठत्वाऽभ्युपगमं विनाऽपि लाघवाद् अविद्यामात्रनिर्मितत्वेन = अनादिविपर्ययमात्रजन्यत्वेन बौद्धनयेन वेदान्तिनयेनापि च वक्तुं शक्यत्वात् । ज्ञानाऽद्वैतवादिना योगाचाराऽभिधानेन बौद्धेन जगतः सांवृतिकसत्यत्वं ब्रह्माऽद्वैतवादिना च वेदान्तिना व्यावहारिकसत्यत्वं अविद्यामूलकं परमार्थतो मिथ्यैकस्वरूपं स्वीक्रियते तथैव पातञ्जलैरपि पुरुषसंसारस्य काल्पनिकसत्यत्वं वक्तुं शक्यत एव, लाघवात् । न चाऽन्यत्र स्थितस्यैवाऽन्यत्राऽऽरोपसम्भवात् प्रकृतिगतत्वं संसारस्य गुणपरिणामरूपस्य જ ઉચ્છેદ થઈ જાય. આ સૌથી મોટો દોષ પાતંજલ મતમાં આવે છે. આર્યાવર્તની સંસ્કૃતિમાં મોક્ષપુરુષાર્થ तो उन्द्रस्थाने छे. ते ४ पातंशनभi cinी ५.शे. (२५/२४)
આ જ બાબતનું સમર્થન કરતા ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે –
ગાથાર્થ :- એકાંતે અપરિણામી એવા આત્માને તાત્ત્વિક બુદ્ધિસંયોગ થતો નથી. આશ્ચર્યની વાત છે કે આ રીતે ક્લેશ અને તેનો ઉચ્છેદ પણ કલ્પનામાત્ર બની જશે. (૨૫/૨૫)
- शहानि उपनामात्र - न . ટીકાર્ય - આત્મા સર્વથા અપરિણામી હોય તો બુદ્ધિતત્ત્વનો પારમાર્થિક સંયોગ સંબંધ પણ આત્મામાં સંગત થઈ ન શકે. આશ્ચર્યની વાત છે કે આ રીતે તો ક્લેશો અને ક્લેશઉચ્છદ પણ કલ્પનામાત્ર બની જશે. કારણ કે ઔપચારિક સંસારપ્રપંચને તો પ્રકૃતિગત ન માનો તો પણ પાતંજલમતે તે અવિદ્યાનિર્મિત હોવાના કારણે તેવો ભવપ્રપંચ તો બૌદ્ધમતથી અને વેદાન્તીમતથી પણ કહેવો શક્ય છે. १. हस्तादर्श ‘पारिष्यार्थिको' इति पाठः । हस्तादर्शान्तरे ‘पारिध्यार्थ' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #256

• स्वशक्ति-स्वामिशक्तिविमर्शः •
. १७४९ शक्यत्वात्, मुख्याऽर्थस्य च भवन्मतनीत्याऽद्याप्यसिद्धत्वादित्यर्थः ।।२५।। वास्तविकमभ्युपेयमेवेति वाच्यम्, मुख्यार्थस्य च = पारमार्थिकसत्यरूपस्य संसारस्य हि भवन्मतनीत्या = पातञ्जल-दर्शनसिद्धान्तप्रणालिकया अद्याऽपि प्रमाणतः असिद्धत्वात् = अनिर्णीतसत्ताकत्वात् । पुरुषगतत्वेन लोकप्रसिद्धस्य संसारस्य पातञ्जलैरनभ्युपगमात्, प्रकृतिगतस्य च तस्याऽद्यावध्यसिद्धत्वात्काल्पनिकत्वमेव स्यादिति मोक्षपुरुषार्थोच्छेदापत्तिरव्याहतप्रसरैवेत्याकूतम् ।
___ एतेन भोग्यत्वरूपस्वत्वसम्बन्धेनैव दुःखहानस्य पुरुषार्थत्वादिति (ना.भ.२/२५) नागोजीभट्टवचनं निराकृतम्, भोगस्याऽपि साक्षात्काररूपस्य नित्यस्यैव पातञ्जलैरभ्युपगमात् । न च दुःखभोगस्य दुःखवृत्त्यविभागाऽऽपन्नत्वेनाऽवधृतचित्स्वरूपत्वाद् घटाकाशादिवदनित्यता सम्भवतीति वाच्यम्, घटसत्त्वाऽसत्त्वाभ्यामाकाशस्याऽपि कथञ्चिदुत्पाद-व्ययवत् पुरुषस्याऽपि तदाऽऽपत्तेः कौटस्थ्यहानिरपरिहार्या। घटनाशेऽपि आकाशस्य घटाऽवच्छिन्नत्वस्वभावाऽपरित्यागे घटाऽऽकाशव्यवहारप्रसङ्गादिति व्यक्तं स्याद्वादकल्पलतायाम् (शा. वा.२/३१ स्या.क.) ।
एतेन → प्रतिसर्गाऽवस्थायां सहाऽन्तःकरणेन प्रधानसाम्यमुपगतोऽपि सर्गादौ पुनः कालवशादेव तादृगेव भवति । वर्षाऽत्यये मृद्भावमुपगतो मण्डूको यथा वृष्टौ पुनर्मण्डूकभावमापद्यते तद्वत् । अयं हि संयोगः चित्तस्यैव दुःखहेतुः तस्मिंस्तु दुःखिते तदाकाराऽनुरोधी दुःखित इव - (ना.भ. २/१७) इति नागोजीभट्टवचनं प्रत्यस्तम्, मृद्भावमुपगतस्य मण्डूकस्य वर्षायां पुनर्मण्डूकभावोदयस्येव सर्गादौ पुरुषस्य दुःखितत्वस्य वास्तविकत्वाऽऽपत्तेः ।
एतेन → बुद्धिसत्त्वं हि विविधशब्दाद्याकारेणेन्द्रियादिद्वारा परिणतं चिच्छायाऽऽपत्त्या पुरुषाऽभेदेन दृश्यमानं सन्निधिमात्रेणाऽयस्कान्तमणिवदुपकारकं स्वनिष्ठभोगाऽपवर्गों पुरुषं दर्शयत् स्वं भवति पुरुषस्य स्वामिनः। सोऽयमभेदभ्रान्तिरूपाऽविद्याकृतः पुरुषार्थाऽधीनस्थितिकः संयोगो हेयस्य दुःखस्य हेतु: 6 (म.प्र. २/१७) इति मणिप्रभाकृदुक्तिः प्रत्याख्याता, भ्रान्तिकृतत्वेन पुरुषप्रकृतिसंयोगस्य काल्पनिकतया मोक्षपुरुषार्थोच्छेदाऽऽपत्तेः । न हि भ्रान्तितः कश्चिदर्थः सिध्यति वस्तुगत्या । ततश्च सुष्ठुक्तं योगवाशिष्ठे → यन्नास्ति तत्तु नाऽस्त्येव + (यो.वा.निर्वाणप्रकरण उत्तरार्ध-१६/१९) इति ।
यत्तु राजमार्तण्डे भोजेन → स्वशक्तिः दृश्यस्य स्वभावः, स्वामिशक्तिः द्रष्टुः स्वरूपम् । तयोर्द्वयोरपि संवेद्य-संवेदकत्वेन व्यवस्थितयोः या स्वरूपोपलब्धिः तस्याः कारणं यः स संयोगः । स च सहजभोग्यभोक्तृभावस्वरूपान्नाऽन्यः । न हि तयोर्नित्ययोर्व्यापकयोश्च स्वरूपादतिरिक्तः कश्चित् संयोगः । यदेव भोग्यस्य भोग्यत्वं भोक्तुश्च भोक्तृत्वमनादिसिद्धं स एव संयोगः - (रा.मा.२/२३) इत्युक्तं तदसत्, पुरुष-प्रकृत्योर्नित्यत्वेन तत्स्वरूपयोरपि नित्यत्वसिद्ध्या तादृशसंयोगहानस्याऽसम्भवात् । ततश्च मोक्षपुरुषार्थोच्छेदाऽऽपत्तिरपरिहार्येव, अन्यथा पुरुष-प्रकृतिस्वरूपनिवृत्तिप्रसङ्गादिति दिक् ।।२५/२५ ।।
તથા મુખ્ય = વાસ્તવિક ભવપ્રપંચ પદાર્થ તો પાતંજલમતના સિદ્ધાન્તથી હજુ સુધી અસિદ્ધ જ छ. (२५/२५)
વિશેષાર્થ :- પાતંજલમતે આત્મા સર્વથા અપરિણામી છે. આત્માના કોઈ પણ પરિણામમાં આંશિક

Page #257

१७५०
• साताऽसातबन्धविचारवैफल्यम् • द्वात्रिंशिका-२५/२६ काल्पनिकत्वेनैवैतन्मतं, अन्यदपीत्थं दूषयन्नाहनृपस्येवाऽभिधानाद्यः सातबन्धः प्रकीर्तितः । अहिशङ्काविषज्ञानाच्चेतरोऽसौ निरर्थकः ।।२६।।
नृपस्येति । नृपस्येव = तथाविधनरपतेरिव अभिधानाद् = ‘राजाऽयमिति भणनरूपाद् यः सातबन्धः = सुखसम्बन्धरूपः प्रकीर्तितः नित्येऽप्यात्मनि परैः । अहिनाऽदष्टस्याऽपि तथाविधप्रघट्टकवशाद् अहिशङ्काविषज्ञानाच्चेतरः = असातबन्धः । असौ निरर्थकः, कल्पनामात्रस्याऽर्थाऽसाधकत्वादेव ।।
: = પતિષ્મત્તે સાચ્ચશ્વ કમ્યુપસ્થત રૂત્તિ શેષ: | સાતિવશ્વઃ = છાત્પનિ:सम्बन्धः । कल्पनामात्रस्य = बाधिताऽर्थगोचरकल्पनाया अर्थाऽसाधकत्वादेव = वास्तविकाऽर्थाऽननुमापकत्वादेव । પણ ફેરફાર ક્યારેય થઈ શકતો નથી. તેથી આત્મામાં અવિદ્યા કે બુદ્ધિતત્ત્વનો સંયોગ પણ ઉત્પન્ન થઈ જ ન શકે. તેથી આત્મામાં બુદ્ધિસંયોગ પણ કાલ્પનિક સિદ્ધ થશે. તથા તેનું કારણ અવિદ્યાદિ
ક્લેશ પણ આત્મામાં કાલ્પનિક જ બનશે. તથા અવિદ્યાનો ઉચ્છેદ પણ કાલ્પનિક બનશે. આમ પુરુષમાં સંસાર, સંસારનું કારણ અને સંસારનાશનું કારણ, સંસારનાશ-આ બધું જ પાતંજલ મતમાં કાલ્પનિક બનશે. જો કે પાતંજલમતમાં સંસાર, સંસારકારણ વગેરે પ્રકૃતિગત તરીકે વાસ્તવિક જ છે. પ્રકૃતિગત સંસાર વગેરેનો પુરુષમાં ઉપચાર થાય છે. પરંતુ ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે પ્રકૃતિનો સંસાર અને મોક્ષ થવો શક્ય નથી, કારણ કે પ્રકૃતિ તો જડ છે. તથા પ્રકૃતિના મોક્ષ માટે પુરુષ પ્રયત્ન કરે એ શક્ય નથી. માટે પ્રકૃતિગત સંસારસ્વરૂપ મુખ્ય પદાર્થ જ અસિદ્ધ છે, પ્રમાણથી સિદ્ધ નથી. માટે પુરુષમાં તેનો ઉપચાર કરવો વ્યાજબી નથી. જે ચીજ ક્યાંય પણ સિદ્ધ ન હોય તેનો અન્યત્ર ઉપચાર થઈ ન શકે. વળી, સંસારને પ્રકૃતિગત માનવામાં ન આવે તો પણ બૌદ્ધદર્શન અને વેદાન્તદર્શન મુજબ અવિદ્યાનિર્મિત માની શકાય જ છે. માટે પાતંજલમતમાં સંસાર, સંસારોચ્છેદ, સંસારોચ્છેદહેતુ, સંસારકારણ -આ બધું જ કાલ્પનિક બની જશે. (૨૫/૧૫). કાલ્પનિક હોવાથી પાતંજલમતને તથા અન્યમતને પણ આ રીતે દૂષિત કરતાં ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે –
જ કલ્પના અર્થસાધક નથી - જેન જ ગાથાર્થ :- રાજાની જેમ કહેવાથી જે સાતબંધ (સાતાવેદનીય બંધ) તથા સાપની શંકાથી વિષજ્ઞાનથી અસાતાનો બંધ કહેવાયેલ છે તે નિરર્થક છે. (૨પ/ર૬)
ટીકાર્થ :- તથાવિધ રાજાની જેમ “આ રાજા છે” આવું કહેવાથી સાતબંધ (= સાતા વેદનીય સંબંધ) = સુખસંબંધ એકાંત નિત્ય એવા પણ આત્માને વિશે પાતંજલ વિદ્વાનો અને સાંખ્ય વિદ્વાનો વડે કહેવાયેલ છે તે નિરર્થક છે. તથા સાપ વડે પંખાયેલ ન હોવા છતાં તેવા પ્રકારના કોઈક પ્રસંગના લીધે કરડનારી ચીજમાં સાપની શંકા હોવાથી “સાપ કરડી ગયો’ આવી ઝેરસંબંધી ભ્રાન્ત બુદ્ધિથી અસાતાનો બંધ = દુઃખસંબંધ પરદર્શનીઓ વડે કહેવાયેલ છે તે નિરર્થક છે. કારણ કે કલ્પનામાત્ર તો અર્થસાધક ન જ બની શકે. ૨. દસ્તાવ “..નાન્ ચય:' ત્યશુદ્ધ: 8: |

Page #258

१७५१
• ૩૫રયળપ્રયોગનવિમf. • अथ प्रकृतौ कर्तृत्व-भोक्तृत्वाऽभिमानोपवर्णनमात्रमेतत्, तन्निरासार्थमेव च सकलशास्त्रार्थोपयोग इति को दोषः ? तत्त्वार्थसिद्ध्यर्थमुपचाराऽऽश्रयणस्याऽपि अदुष्टत्वादिति चेत् ? __अथ यथा स्वच्छं जलं तथा स्वभावत एव निर्मलरूपा बुद्धिः यथा च तत्र जले स्वप्रतिबिम्बोदयसम्पादनसामर्थ्यवान् स्वभावत एव चन्द्रमाः तथाऽऽत्मापि बुद्धौ स्वप्रतिबिम्बोदयसम्पादनसामर्थ्यवान् । यश्च तत्र बुद्धौ पुरुषस्य प्रतिबिम्बोदयः स एवाऽस्य भोगः कथ्यते, नाऽन्यत् किञ्चित् । तादृशपुरुषसान्निध्याच्च प्रकृतौ बुद्धिरूपतापन्नायां 'चेतनाऽहं की भोक्त्री चेति कर्तृत्व-भोक्तृत्वाऽभिमानमुपजायते इति प्रकृतौ कर्तृत्व-भोक्तृत्वाऽभिमानोपवर्णनमात्रं एतत् प्रक्रियाप्रदर्शनपूर्वं पूर्वोक्तकथनम् । तन्निरासार्थमेव च = तादृशकर्तृत्व-भोक्तृत्वाऽभिमानाऽपाकरणार्थमेव हि सकलशास्त्रार्थोपयोगः = मोक्षपुरुषार्थप्रेरकाखिलागमोपयोग इति स्वीकारे को दोषः ? 'अशुद्धे वर्त्मनि स्थित्वा ततः शुद्धं समीहते' इति न्यायात् तत्त्वार्थसिद्ध्यर्थं = कर्तृत्व-भोक्तृत्वाऽभिमानवर्जनार्थं उपचाराऽऽश्रयणस्याऽपि = कर्तृत्वाद्युपचाराऽङ्गीकारस्याऽपि अदुष्टत्वात् = निर्दोषत्वात्। अनादिरेव हि प्रकृति-पुरुषयोर्भोक्तृ-भोग्यभावलक्षणः सम्बन्धः । तस्मिन् सति व्यक्तमचेतनायाः अपि प्रकृतेः कर्तृत्वाऽभिमानाद् दुःखाऽनुभवे सति ‘कथमियं दुःखनिवृत्तिरात्यन्तिकी मम स्यादिति भवत्येवाऽध्यवसायः । अतो दुःखनिवृत्त्युपायोपदेशकशास्त्रोपदेशाऽपेक्षाऽप्यस्य युक्तिमतीति प्राक् (द्वा.द्वा.११/२० भाग-३ पृ.७८८) दर्शितमेव इति चेत् ?
પૂર્વપક્ષ - કથ. | પુરુષના સાન્નિધ્યથી બુદ્ધિરૂપતાને પામેલી બુદ્ધિમાં “ચેતન એવી હું કર્તા ભોક્તા છે આ પ્રમાણે કર્તૃત્વ અને ભોફ્તત્વના અભિમાનનું કેવળ વર્ણન કરનાર ઉપરોક્ત કથન છે. તથા તે કર્તુત્વ-ભોક્નત્વનું અભિમાન ટાળવા માટે જ તમામ શાસ્ત્રાર્થ ઉપયોગી છે. તેથી તથાવિધ ઉદાહરણ દેખાડવામાં વાંધો શું છે ? અર્થાત તેવું કહેવામાં કોઈ દોષ નથી. કારણ કે તાત્ત્વિક પદાર્થની સિદ્ધિ માટે ઉપચારનો પણ આશ્રય કરવામાં કોઈ દોષ નથી. (કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે રાજા ન હોવા છતાં કોઈને રાજા કહેવામાં આવે તો તે ખુશ થાય છે તથા સાપે ડંખ ન માર્યો હોવા છતાં સર્પઝંખના ભ્રમથી માણસ દુઃખી થાય છે. આ સુખ-દુઃખ કાલ્પનિક જ છે. તે જ રીતે બુદ્ધિમાં/અંતઃકરણમાં કર્તુત્વભોક્નત્વની બુદ્ધિ થાય છે તે કાલ્પનિક જ છે. પણ શાસ્ત્રો એમ કહે છે કે રાજા ન હોવા છતાં પોતાને રાજા કહેવામાં આવે છે તે એક ખુશામત માત્ર છે. તેનાથી મારે કાંઈ ખુશ થવાની જરૂર નથી. તથા ડંખ મારનાર સાપ નહતો પણ ખિસકોલી હતી. ખિસકોલી ડંખ મારે તેનાથી કાંઈ ઝેર ન ચઢે. માટે મારે તે રીતે દુઃખી થવાની જરૂર નથી. હું હમણાં કાંઈ મરી જવાનો નથી.” આ પ્રમાણેની સાચી સમજ આવી જાય તો કાલ્પનિક સુખ-દુઃખની પ્રતીતિ દૂર થાય છે. તેમ શાસ્ત્રના અભ્યાસથી સાચી સમજણ આવી જાય કે “ચેતન એવા પુરુષના સાન્નિધ્યથી, પુરુષપ્રતિબિંબસંક્રાન્તિથી કર્તૃત્વ અને ભોક્નત્વનું મિથ્યા અભિમાન બુદ્ધિમાં-અંતઃકરણમાં થાય છે. બાકી મારે અને તેને કોઈ સંબંધ નથી.” તો મિથ્યા કર્તુત્વ-ભોક્નત્વબુદ્ધિ રવાના થાય છે. આ જ તો છે તમામ શાસ્ત્રોનું પ્રયોજન. આ બાબતને સિદ્ધ કરવા માટે ઉપરોક્ત કાલ્પનિક-ઔપચારિક ઉદાહરણનો ટેકો લેવામાં આવેલ છે. ઉદાહરણ ભલે
ઔપચારિક હોય. પણ તેનાથી સિદ્ધ થનારી ચીજ જો પારમાર્થિક હોય તો ઉપચારનો આધાર લેવામાં વાંધો શું? આ પ્રમાણે પાતંજલ વિદ્વાનોનું તાત્પર્ય છે.)

Page #259

१७५२
द्वात्रिंशिका - २५/२६
न, तत्त्वार्थस्यैवाऽऽत्मनश्चिद्रूपत्वे मुक्त्यवस्थायां विषयपरिच्छेदकत्वस्याऽप्यापत्तेः, ज्ञानस्य ज्ञानत्ववत्सविषयकत्वस्याऽपि स्वभावत्वात्, अन्तःकरणाऽभावेऽर्थपरिच्छेदाऽभावस्य च निरावरणज्ञाने तस्याऽहेतुत्वेन वक्तुमशक्यत्वात् ।
न तत्त्वार्थस्यैव
पारमार्थिकस्यैव आत्मनः चिद्रूपत्वे, कर्तृत्वादिशून्यस्याऽऽत्मनः परमार्थत एव चिद्रूपत्व इति यावत्, मुक्त्यवस्थायां अपि विषयपरिच्छेदकत्वस्य = सकलविषयपरिच्छेत्तृत्वस्य आपत्तेः, अन्यथा चिद्रूपत्वाऽसिद्धेः, पुंसो विषयग्रहणसमर्थत्वेनैव चिद्रूपत्वं व्यवतिष्ठत इति पातञ्जलैरभ्युपगतत्वात् (दृश्यतां द्वा.द्वा. ११/२९ भाग - ३ पृ. ८२० ) । न च सविषयकत्वस्योपाधिकत्वान्न मुक्तौ ज्ञानस्य विषय-परिच्छेदकत्वमिति वाच्यम्, ज्ञानस्य = ज्ञानत्वाऽवच्छिन्नस्य ज्ञानत्ववत् सविषयकत्वस्याऽपि स्वभावत्वात्। अग्निरूपात्मके प्रकाशे यथा स्वतः प्रकाशकत्वं तथैव चैतन्येऽपि स्वीकर्तव्यमेव, अन्यथाऽनवस्थादिप्रसङ्गादित्यादिकं प्राक् ( द्वा. द्वा. ११/२६ भाग - ३ पृ. ८११ ) प्रज्ञापितमेव ।
एतेन अन्तःकरणाऽभावान्न मुक्तौ विषयपरिच्छेदकता ज्ञानस्येति निरस्तम्, अन्तःकरणस्य सावरज्ञाने क्षायोपशमिकज्ञानापराभिधाने हेतुत्वेऽपि निरावरणज्ञाने केवलज्ञानाऽपराभिधाने तस्य = अन्तःकरणस्य अहेतुत्वेन = अकारणत्वेन मुक्तौ अन्तःकरणाऽभावे अपि अर्थपरिच्छेदाऽभावस्य = સનविषयाऽपरिच्छेदकत्वस्य वक्तुमशक्यत्वात्, निमित्तस्याऽखिलस्य जगतः तदानीं सत्त्वात्, तथापि तद* મુક્તિાલીન જ્ઞાન સવિષયક જ હોય જૈન
=
=
=
ઉત્તરપક્ષ :- ના, ઉપરોક્ત વાત વ્યાજબી નથી. કારણ કે ઉપચાર દ્વારા તમે જે તત્ત્વાર્થની : પરમાર્થની સિદ્ધિ કરવા માગો છો તે પરમાર્થભૂત તત્ત્વ તો આત્મા જ છે. પારમાર્થિક આત્મા ચિસ્વરૂપ ચૈતન્યસ્વરૂપ જ્ઞાનરૂપ જ છે. આવું તમે પણ માનો છો. તથા મુક્તિઅવસ્થામાં પણ તમારા દ્વારા આત્મા ચૈતન્યસ્વરૂપ જ માનવામાં આવે છે. તેથી ‘મોક્ષદશામાં આત્મા વિષયનો પરિચ્છેદ – યથાર્થ નિશ્ચય કરે છે.' એવું માનવું પડશે. પરંતુ તમે આવું માનતા નથી. મોક્ષાવસ્થામાં પણ જ્ઞાનનો વિષય માનવો જરૂરી છે.’ કારણ કે જ્ઞાનત્વ જેમ જ્ઞાનસ્વભાવ છે તેમ સવિષયકત્વ = વિષયઅવગાહિત્વ પણ જ્ઞાનસ્વભાવ જ છે. માટે મોક્ષસમયે પણ આત્મસ્વરૂપ ચૈતન્ય વિજ્ઞાન સવિષયક માનવું પડશે. પૂર્વપક્ષ :- જ્ઞાન વિષયક હોય છે - એવું સાંસારિક દશામાં જણાય છે. પરંતુ તેનાથી સર્વ અવસ્થામાં જ્ઞાન સવિષયક જ હોય - તેવો નિયમ બનાવી લેવાની ઉતાવળ કરવા જેવી નથી. કારણ કે સાંસારિક જ્ઞાન અંતઃકરણસાપેક્ષ હોય છે. અંતઃકરણની અપેક્ષા જે જ્ઞાન રાખે તે જ જ્ઞાન સવિષયક હોય છે - આવો નિયમ અમને માન્ય છે. મોક્ષદશામાં અંતઃકરણ ન હોવાથી મુક્તિકાલીન જ્ઞાન નિર્વિષયક હોય છે. અર્થાત્ મોક્ષમાં જ્ઞાન હોવા છતાં પણ તેનો કોઈ વિષય હોતો નથી.
. આત્મચૈતન્ય સવિષયક જ હોય - જૈન *
=
• સવિષયત્વ જ્ઞાનસ્વમાવસ્ય: •
=
ઉત્તરપક્ષ :- આ વાત બરાબર નથી. કારણ કે મોક્ષકાલીન જ્ઞાન તો નિરાવરણ જ્ઞાન છે. નિરાવરણ જ્ઞાનને તો વિષયનિશ્ચય કરવા માટે અંતઃકરણની આવશ્યકતા કારણ જ નથી. કારણ કે નિરાવરણ જ્ઞાન અંતઃકરણ વિના પણ જાતે જ વિષયનું અવગાહન કરવા માટે સમર્થ છે. તેથી ‘અંતઃકરણ ન હોવાના લીધે અર્થનો નિશ્ચય પણ મોક્ષકાલીન જ્ઞાનથી થતો નથી.' - એવું પાતંજલો દ્વારા કહી શકાતું નથી. જોવાની

Page #260

• अप्राकृतज्ञानस्याऽविषयकत्वाऽसम्भवः •
१७५३ दिदृक्षाऽभावेऽपि दर्शनाऽनिवृत्तेः, प्राकृताऽप्राकृतज्ञानयोः सविषयकत्वाऽविषयकत्वस्वभावभेदकल्पनस्य चाऽन्याय्यत्वात् । ग्रहणे निरावरणत्वस्य केवलज्ञानेऽनुपपत्तेः । तदुक्तं योगबिन्दौ साक्षेप-परिहारं → निमित्ताऽभावतो नो चेत् ? निमित्तमखिलं जगत् । नान्तःकरणमिति चेत् ? क्षीणदोषस्य तेन किम्?।। निरावरणमेतद् यद् विश्वमाश्रित्य विक्रियाम् । न याति यदि तत्त्वेन न निरावरणं भवेत् ।।
- (यो.बि.४५३/४५४) इति ।
एतेन मुक्ताऽवस्थायां निवृत्तकौतुकत्वेन बाह्यानर्थान् द्रष्टुमिच्छैव न भवतीति न तदाऽर्थदर्शनमिति निरस्तम्, दिदृक्षाऽभावेऽपि = बाह्याऽर्थदर्शनगोचरेच्छाविरहेऽपि मुक्तौ दर्शनाऽनिवृत्तेः = चैतन्याऽपराभिधानदर्शनाऽभावविरहात्, अन्यथा पुरुषस्य चिद्रूपतोच्छेदाऽऽपत्तेः । तदुक्तं योगबिन्दौ → दिदृक्षा विनिवृत्ताऽपि नेच्छामात्रनिवर्तनात् । पुरुषस्याऽपि युक्तेयं स च चिद्रूप एव वः ।। - (यो.बि.४५५) इति ।
एतेन → सङ्कल्पसङ्क्षयवशाद् गलिते तु चित्ते संसारमोहमिहिका गलिता भवन्ति । स्वच्छं विभाति शरदि यत् खमागतायां चिन्मात्रमेकमजमनाद्यनन्तमन्तः ।। - (महो.५/५३) इति महोपनिषद्वचनमपि व्याख्यातम्, मोहादिलक्षणमलविगमाऽपेक्षयैव कैवल्याख्ये ज्ञाने एकत्वाऽभिप्रायेऽपि विषयराहित्यलक्षणैकत्वाऽसम्भवात् । तथा च स्मर्यते → न चिदप्रतिबिम्बाऽस्ति दृश्याभावादृते किल । क्वचिन्नाऽप्रतिबिम्बेन किलाऽऽदर्शोऽवतिष्ठते ।। - ( ) इति । 'न कदाचिदनीदृशं जगत्' ( ) इति वचनात् जगतः स्थैर्य सिद्धे ध्रुवं ज्ञानस्य मुक्तावपि सर्वार्थपरिच्छेदकत्वमित्याकूतम् ।।
ननु → ज्ञानं नैवाऽऽत्मनो धर्मो न गुणो वा कथञ्चन - (सौ.पु.११/२५) इति सौरपुराणवचनान्मुक्तौ ज्ञानमेव नाऽस्तीति मुक्तौ तस्य सविषयकत्वोपवर्णनं कुड्यं विना चित्रकर्मतुल्यमिति चेत् ? नैवम्, विकल्पात्मकमानसज्ञानाऽपेक्षया मुक्तौ तन्निषेधेऽपि प्रकृत्यजन्यस्य ज्ञानस्य प्रत्याख्यातुमशक्यत्वात्, तदुक्तं गरुडपुराणे → ज्ञानमुत्पद्यते पुंसां क्षयात् पापस्य कर्मणः - (ग.पु.१/२२९/६) इति । मुक्तौ ज्ञानाऽनभ्युपगमे पुरुषस्य जडत्वाऽऽपातात् । इदमेवाऽभिप्रेत्य श्रीहरिभद्रसूरिभिः योगबिन्दौ → चैतन्यं चेह संशुद्धं स्थितं सर्वस्य वेदकम् । तन्त्रे ज्ञाननिषेधस्तु प्राकृताऽपेक्षया भवेत् ।। - (यो.बि.४५६) इति पूर्वमुक्तमेव (पृ.८२३) । न च तथापि प्राकृतज्ञानस्यैवाऽस्तु सविषयकत्वम्, अप्राकृतस्य त्वविषयकत्वमेव न्याय्यमिति वाच्यम्, प्राकृताऽप्राकृतज्ञानयोः = प्रकृतिजन्य-तदजन्ययोः ज्ञानयोः यथाक्रमं सविषयकत्वाऽविषयकत्वस्वभावभेदकल्पनस्य गौरवादिदोषेण अन्याय्यत्वात्, अन्यथा चिद्रूपस्याऽऽत्मनः संसार-मुक्त्यवस्थयोर्भेदेन ઈચ્છા ન હોવા છતાં પણ દર્શનસામગ્રી હાજર હોય તો દર્શન રવાના થતું નથી. માટે અંતઃકરણ ન હોવા છતાં નિરાવરણ જ્ઞાનરૂપ વિષયપરિચ્છેદસામગ્રી હાજર હોવાથી સવિષયક જ્ઞાન રવાના થતું નથી. પ્રાકૃત = પ્રકૃતિજન્ય જ્ઞાન વિષયક હોય અને અપ્રાકૃત = પ્રકૃતિએજન્ય = નિરાવરણ જ્ઞાન નિર્વિષયક હોય” - આ પ્રમાણે જ્ઞાનમાં સવિષયકત્વ અને નિર્વિષયકત્વ એમ બે સ્વભાવની કલ્પના કરવામાં કોઈ યુક્તિ ન હોવાથી જ્ઞાનસ્વભાવમાં વૈવિધ્ય કલ્પના અસંગત જ છે. આત્મચેતન્યમાં (પાતંજલમાન્ય) અવિષયકતા સ્વભાવની જેમ (જૈનમાન્ય) સવિષયત્વસ્વભાવની કલ્પના કરવામાં કોઈ બાધક નથી કે જેના લીધે

Page #261

१७५४
• आत्मदर्शनतो मुक्तिविचारः • द्वात्रिंशिका-२५/२६ आत्मचैतन्येऽविषयकत्व स्वाभाव्य वत्सविषयकत्वस्वाभाव्यकल्पने बाधकाऽभावात् ।
किञ्च विवेकाऽख्यातिरूपसंयोगाऽभावोऽपि विवेकख्यातिरूप एवेति विषयग्राहकचैतन्यस्य स्वतन्त्रनीत्यैवोपपत्तेः मुक्तावपि निर्विषयचिन्मात्रतत्त्वार्थाऽसिद्धिः । तदुक्तं हरिभद्राचार्यैः- "आत्मदर्शनतश्च स्यान्मुक्तिर्यत्तन्त्रनीतितः । तदस्य ज्ञानसद्भावस्तन्त्रयुक्त्यैव साधितः ।।" (योगबिन्दु ४५७) इति । कौटस्थ्यहानिप्रसङ्गात् । एतेन आत्मचैतन्यस्याऽविषयकत्वस्वाभाव्यमेवेति निरस्तम् विनिगमकाऽभावेन आत्मचैतन्ये = आत्मस्वरूपचैतन्ये अविषयकत्वस्वाभाव्यवत् = निर्विषयकत्वस्वभाववत् सविषयकत्वस्वभावस्य वक्तुं शक्यत्वात्, तत्र सविषयकत्वस्वाभाव्यकल्पने बाधकाऽभावात् । न च सविषयकत्वे कौटस्थ्यहान्यापत्तेरेव बाधकत्वमिति वाच्यम्, तथाव्याप्तेरन्यत्राऽसिद्धेः । एतेन पुरुषचैतन्यस्याऽविषयकत्वस्वाभाव्याऽनङ्गीकारे कूटस्थनित्यत्वोच्छेदप्रसङ्ग इति प्रत्युक्तम्, एवं सति घटादेरपि पुरुषवत् कूटस्थनित्यत्वाऽऽपत्तेरिति । ततश्च सुष्ठुक्तं न्यायविनिश्चये अकलकाचार्येण → ज्ञस्याऽऽवरणविच्छेदे ज्ञेयं किमवशिष्यते ?। अप्राप्यकारिणस्तस्मात् हि सर्वार्थावलोकनम् ।। ८ (न्या.वि.भा.२/श्लो.७९) इति ।
किञ्च मुक्तिदशायां हेयात्मकदुःखहेतोः पुरुषप्रकृतिविवेकख्यातिविरहरूपस्य संयोगस्य योऽभावः स विवेकाऽख्यातिरूपसंयोगाऽभावोऽपि विवेकख्यातिरूपः = पुरुष-सत्त्वाऽन्यतासाक्षात्कारात्मक एव स्वीकर्तुमर्हति, ‘अभावविरहात्मत्वं वस्तुनः प्रतियोगिता' (न्या कु.३/२) इति न्यायकुसुमाञ्जलिवचनात् । इति हेतोः मुक्तौ विषयग्राहकचैतन्यस्य = पुरुषचैतन्ये विवेकाऽपराऽभिधानभेदनिरूपितप्रतियोगिताऽऽक्रान्तप्रकृत्यादिलक्षणविषयग्राहकत्वस्य स्वतन्त्रनीत्या = पातञ्जलसिद्धान्तरीत्या एव उपपत्तेः = सङ्गतेः, भेदज्ञानं प्रति प्रतियोगिज्ञानस्य हेतुत्वेन तदभाने प्रकृतिप्रतियोगिक-पुरुषाऽनुयोगिकभेदसाक्षात्कारात्मिकाया विवेक-ख्यातेरनुपपत्तेः । ततश्च मुक्तावपि पातञ्जलप्रक्रिययाऽपि निर्विषयचिन्मात्रतत्त्वार्थाऽसिद्धिः = पारमा-र्थिकस्य विषयमात्रविनिर्मुक्तस्य चिन्मात्रस्य पुरुषस्य प्रमाणतोऽसिद्धिरेव । तदुक्तं हरिभद्राचार्यः योगबिन्दौ ‘आत्मेति । तद्वृत्तिस्त्वेवम् → आत्मदर्शनतश्च = आत्मनैवाऽऽत्माऽवलोकनादेव स्याद् આત્મચૈતન્યમાં સવિષયકત્વ સ્વભાવનો ત્યાગ કરવો પડે. માટે આત્મચેતન્યને સવિષયક માનવું વ્યાજબી છે. માટે મોક્ષમાં આત્મચેતનાને સવિષયક માનવી પડશે. પણ આ વાત પાતંજલ વિદ્વાનોને માન્ય નથી. માટે જે ઉપચારથી મોક્ષની સિદ્ધિ કરવા માટે પાતંજલ વિદ્વાનો પ્રયત્ન કરે છે તે જ ઉપચારના લીધે મોક્ષકાલીન પુરુષચેતનાને સવિષયક માનવાની સમસ્યા પાતંજલ વિદ્વાન સમક્ષ ઊભી થશે.)
છે વિવેખ્યાતિ સવિષયક જ હોય - જૈન હ किञ्च. । वणी, विवेमध्याति. मे ४ पुरुष सने बुद्धिनी संयोगछ. विवेमध्यातिनो अभाव પાતંજલમતાનુસાર સંસારોચ્છેદહેતુ છે. તે વિવેકખ્યાતિસ્વરૂપ જ છે. વિવેકઅખ્યાતિનો અભાવ = વિવેકખ્યાતિઅભાવનો અભાવ = વિવેકખ્યાતિ. જેમ ઘટાભાવાભાવ = ઘટ છે. તેમ વિવેકખ્યાતિઅભાવઅભાવ = વિવેકખ્યાતિ = પુરુષપ્રકૃતિભેદનિશ્ચય. તેથી મોક્ષકાલીન આત્મચેતન્યમાં વિષયગ્રાહત્વ પાતંજલસિદ્ધાન્તની પદ્ધતિથી જ સિદ્ધ થઈ જવાથી મોક્ષમાં પણ નિર્વિષયક ચિત્માત્ર સ્વરૂપ પરમાર્થની સિદ્ધિ નહિ થઈ શકે. તેથી તો શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે યોગબિંદુ ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે – “આત્મદર્શનથી १. मुद्रितप्रतौ ....कत्वस्वभा...' इत्यशुद्धः पाठः । २. हस्तादर्श ....भाव्यकल्पने' इति त्रुटितः पाठः ।

Page #262

• विवेकख्यातेरन्तःकरणधर्मता •
१७५५
ननु विवेकख्यातिरपि अन्तःकरणधर्म एव तस्मिंश्च प्रकृतौ प्रविलीने न तद्धर्मस्थित्यवकाशः, न चैवं संयोगोन्मज्जनप्रसङ्गः परेषां घटविलयदशायां घटप्रागभावाऽनुन्मज्जनवदुपपत्तेः ।
=
मुक्तिः यद् = यस्मात् तन्त्रनीतितः = शास्त्रयुक्तेः सकाशात् तत् = तस्मात् अस्य = आत्मनः ज्ञानसद्भावः विषयग्राहकचैतन्यरूपः तन्त्रयुक्त्यैव शास्त्रोपपत्त्यैव साधितो मुक्ताऽवस्थायाम् ← (यो. बिं.वृ. ४५७ वृत्ति) इति । निर्विकल्पचैतन्यसद्भावस्त्वस्माकमपवर्गेऽभिमत एव ।
ननु विवेकख्यातिः
सत्त्वपुरुषाऽन्यतासाक्षात्कारोऽपि अन्तःकरणधर्म एव, न त्वात्मधर्मः, मुक्त्यवस्थायां तस्मिंश्च अन्तःकरणे प्रकृती स्वकारणीभूतायां प्रविलीने प्रकर्षेण विलोमपरिणामतः अन्तःकरणधर्मात्मकविवेकख्यातिस्थितिस
=
नैव तद्धर्मस्थित्यवकाशः
= घट
ध्वंसकाले घटप्रागभावाऽनुन्मज्जनवद्
अपुनर्भावेन लीने सति न म्भवः। तत्सत्त्वे कैवल्यलाभस्यैवाऽसम्भवात् । तदुक्तं योगसूत्रभाष्ये कृतभोगापवर्गाणां पुरुषार्थशून्यानां यः प्रतिप्रसवः कार्यकारणात्मकानां गुणानां तत्कैवल्यम् । स्वरूपप्रतिष्ठा पूर्वबुद्धिसत्त्वाऽनभिसम्बन्धात् पुरुषस्य चितिशक्तिरेव केवला, तस्याः सदा तथैवाऽवस्थानं कैवल्यम् ← (यो.सू.भा. ४ / ३४ ) इति । न च एवं मुक्तौ विवेकख्यातिस्वरूपसंयोगाऽभावस्य सत्त्वपुरुषाऽन्यतासाक्षात्कारस्य विलये संयोगोन्मज्जनप्रसङ्गः = पुनर्विवेकाऽख्यातिलक्षणसंयोगस्योदयाऽऽपत्तिरनिवार्यैव स्यात्, अभावप्रतियोगिकाऽभावस्य प्रथमाऽभावप्रतियोगिरूपत्वादिति शङ्कनीयम्, परेषां नैयायिक - वैशेषिकाणां घटविलयदशायां घटप्रतियोगिकप्रागभावाऽनुदयवद् उपपत्तेः । अयमाशयो नैयाજ મુક્તિ થઈ શકે એવું શાસ્રસિદ્ધાન્તથી સિદ્ધ થાય છે. તે કારણે આત્મામાં વિષયગ્રાહકચૈતન્યસ્વરૂપ જ્ઞાનનો સદ્ભાવ મોક્ષદશામાં શાસ્ત્રયુક્તિથી જ સિદ્ધ કરાયેલ છે.' ← (અહીં કહેવાનો આશય એ છે કે વિવેક એટલે પુરુષ અને પ્રકૃતિ-બુદ્ધિ વગેરે તત્ત્વનો ભેદ. ખ્યાતિ એટલે બુદ્ધિ-જ્ઞાન. વિવેકખ્યાતિ એટલે પુરુષપ્રકૃતિભેદ વિષયક જ્ઞાન. એટલે કે પુરુષમાં પ્રકૃતિના ભેદનું જ્ઞાન. ભેદનો પ્રતિયોગી છે પ્રકૃતિ વગેરે. ભેદજ્ઞાન પ્રત્યે પ્રતિયોગીજ્ઞાન કારણ છે. તેથી વિવેકખ્યાતિ શબ્દ જ આત્મામાં શાયમાન ભેદના પ્રતિયોગી તરીકે પ્રકૃતિ-બુદ્ધિ વગેરે તત્ત્વના જ્ઞાનને જણાવે છે. આથી ‘વિવેકખ્યાતિ’ શબ્દ જ સિદ્ધ કરે છે કે તે સવિષયક છે; નિર્વિષયક નહિ. મોક્ષમાં સાક્ષાત્કારસ્વરૂપ વિવેકખ્યાતિ હોય છે. એટલે મુક્તિકાલીન જ્ઞાન સવિષયક સિદ્ધ થાય છે. આમ મુક્તિકાલીન આત્મચૈતન્ય સવિષયક સિદ્ધ થાય છે.)
,
=
=
=
=
=
=
પૂર્વપક્ષ :- વિવેકખ્યાતિ પણ અંતઃકરણનો જ ધર્મ છે. અંતઃકરણ જ્યારે પ્રકૃતિમાં વિલીન થાય ત્યારે અંતઃકરણના ગુણધર્મસ્વરૂપ વિવેકખ્યાતિને હાજર રહેવાનો કોઈ અવકાશ રહેતો નથી. પરંતુ અહીં એવી શંકા થઈ શકે છે કે → ‘મોક્ષમાં વિવેકખ્યાતિ રવાના થાય તો વિવેકખ્યાતિઅભાવરૂપ વિવેકઅખ્યાતિ સ્વરૂપ સંયોગ બુદ્ધિસંયોગરૂપ સંસાર ઉત્પન્ન થવાની આપત્તિ આવશે.' - પરંતુ આ શંકા વ્યાજબી નથી. આનું કારણ એ છે કે જેમ નૈયાયિકમતે ઘટપ્રાગભાવના અભાવથી ઘડો ઉત્પન્ન થાય છે પણ ઘડાનો નાશ થતાં ફરીથી ઘટપ્રાગભાવ ઉત્પન્ન નથી થતો તેમ અમારા પાતંજલમતમાં વિવેકખ્યાતિથી સંયોગસ્વરૂપસંસાર નાશ પામે છે પણ વિવેકખ્યાતિ મોક્ષમાં રવાના થવા છતાં પણ ફરીથી વિવેકઅખ્યાતિસ્વરૂપ સંયોગ = બુદ્ધિસંયોગ = સંસાર ઉત્પન્ન થવાની સમસ્યાને અવકાશ નથી. આ રીતે પરમાર્થથી તો પ્રકૃતિમાં જ સંયોગહાનિ = વિવેકઅખ્યાતિઅભાવ થાય છે. આત્મામાં તો ઉપચાર

=

Page #263

१७५६
• सम्बन्धमात्रविरहे उपचाराऽसम्भवः . द्वात्रिंशिका-२५/२६ इत्थं च प्रकृतेरेव तत्त्वतः संयोगहानं, आत्मनस्तूपचारादिति नाऽस्माकमयमुपालम्भः शोभत इति चेत् ? न, उपचारस्याऽपि सम्बन्धाऽविनाभावस्याऽऽश्रयणे चिन्मात्रधर्मकत्वत्यागात्, यिकादीनां मैते घटप्रागभावोच्छेदजनकस्य घटस्य ध्वंसे सति यथा घटप्रागभावो न पुनरुपजायते तथा पातञ्जलानामस्माकं मते विवेकाख्यातिस्वरूपसंयोगतिरोभावजनकस्य विवेकसाक्षात्कारस्य प्रविलये सति सत्त्वपुरुषाऽन्यतासाक्षात्काराऽभावात्मकसंयोगो न पुनरुदयते, युक्तेरुभयत्र तुल्यत्वात् । इत्थञ्च दर्शितरीत्या संयोगहानं = हेयहेतोः संयोगस्य हानं तत्त्वतः = परमार्थतः प्रकृतेरेव धर्मः, आत्मनस्तु विवेकख्यातिविरहलक्षणसंयोगप्रतियोगिक उच्छेदः उपचाराद् एवोच्यते इति हेतोः अस्माकं पातञ्जलानां अयं = मुक्तौ वस्तुगत्या पुरुषचैतन्यस्याऽर्थग्राहकत्वलक्षण उपालम्भः श्रीहरिभद्रसूर्युद्भावितो न = नैव शोभते = शोभामापद्यते, मुक्तौ विवेकख्यातेरेवाऽनभ्युपगमात्, मूलं नास्ति कुतः शाखा ? इति चेत् ?
ग्रन्थकृदत्र प्रतिविधत्ते- नेति । प्रकृति-पुरुषयोः तात्त्विकं सम्बन्धमृत एवोपचारः पातञ्जलैरभ्युपगम्यते यदुत ससम्बन्ध एव ? इति विकल्पयामलमत्रोपतिष्ठते । आद्ये तु प्रकृति-तद्विकारात्मकदेहादितः सर्वथा भेदे आत्मनो मुक्तकल्पत्वान्न सुखादिभोग उपचरितोऽपि युज्यते, गगनादावपि अतिप्रसङ्गात् । यदि च द्वितीयोऽभ्युपगम्यते तर्हि क्षीर-नीरन्यायेन प्रकृति-तद्विकारभूतदेहान्तःकरणाद्यभिनस्यैव पुरुषस्य देहोपनीताऽन्नादेः अन्तःकरणोपनीतविवेकख्यात्यादेः प्राकृतिकसंयोगहानादेश्चोपचरितो भोगः स्यादेव । परं पुरुषे उपचारस्याऽपि = संयोगोच्छेदाद्यारोपस्यापि कथञ्चित्तादात्म्यप्रभृतिसम्बन्धमूलकत्वमेवाऽभ्युपेयं स्यात् । इत्थं तस्य सम्बन्धाऽविनाभावस्य = क्षीरनीरन्यायेन अयोगोलकन्यायेन वा कथञ्चित्तादात्म्यप्रभृतिपारमार्थिकसम्बन्धव्याप्तस्य आश्रयणे पुरुषस्य स्वतादात्म्याऽऽपन्नप्रकृति-बुद्ध्यादिधर्मस
क्रान्त्या चिन्मात्रधर्मकत्वत्यागात् = केवलचिद्रूपत्वस्वभावपरित्यागात्, 'द्रष्टा दृशिमात्रः शुद्धः' (यो.सू. २/२०) इति योगसूत्रवचनाय 'पुरुषोऽविकृतात्मैव' (वि.वा.) इति पूर्वोक्त(पृ.८५६,८१०)विन्ध्यवास्युक्तये, માત્રથી સંયોગહાનિ થાય છે. માટે “મોક્ષમાં વિવેકખ્યાતિ હોવાથી આત્મચૈતન્યમાં પ્રકૃતિ-બુદ્ધિ વગેરે વિષયોનું = પ્રતિયોગીનું અવગાહન માનવું જ પડશે.” આવો શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે અમને = પાતંજલ વિદ્વાનોને આપેલો ઠપકો શોભતો નથી. કારણ કે મોક્ષદશામાં વિવેકખ્યાતિ જ અમે માનતા नथी. भूसं नास्ति, कुत: शापा?
ઉત્તર પક્ષ :- ના, આ વાત પણ વ્યાજબી નથી. કારણ કે પ્રકૃતિ વગેરેમાં રહેલા સંયોગોચ્છેદ વગેરેનો આત્મામાં ઉપચાર પણ તેની સાથે આત્માના તાત્ત્વિક સંબંધ વિના તો કરી ન જ શકાય. બાકી તો આત્માની જેમ આકાશ વગેરેમાં પણ સંયોગોચ્છેદ વગેરેનો ઉપચાર કરવો પડે. માટે આત્માને સંયોગોરચ્છેદ વગેરેની સાથે અવશ્ય તાત્ત્વિક સંબંધ માનવો જરૂરી છે. તો જ તેનો તેમાં ઉપચાર થઈ શકે. આમ ઉપચાર વ્યાપ્ય બનશે અને આત્મા તથા સંયોગોચ્છેદનો પારમાર્થિક સંબંધ વ્યાપક બનશે. એટલે કે આત્મામાં પ્રકૃતિગત સંયોગહાનિનો ઉપચાર આત્માનો સંયોગહાનિ સાથે તાત્ત્વિક સંબંધ સિદ્ધ કરે છે. આવું જો માનવામાં આવે તો આત્મામાં માત્ર ચૈતન્યધર્મકત્વ ન રહ્યું. અર્થાત્ પાતંજલ વિદ્વાનો માને છે કે પુરુષ કેવલ ચૈતન્યસ્વરૂપ છે. બીજા કોઈ પણ ગુણધર્મ પુરુષમાં રહેતા નથી.” આ વાત ભાંગી પડશે. કારણ કે સંયોગહાનિસંબંધ પણ આત્મામાં ચૈતન્યની જેમ પારમાર્થિક છે - એમ હમણાં

Page #264

• चित्तपृथक्करणार्थं योगिसमाधिव्यापारः •
१७५७ सर्वज्ञत्वस्वभावपरित्यागस्य स्ववासनामात्रविजृम्भितत्वादित्याचार्याणामाशयात् ।।२६।। 'कूटस्थनित्यता पुरुषस्य' (यो. सू.भा.४/३३) इति योगसूत्रभाष्यकृत्सिद्धान्ताय च जलाञ्जलिः दत्तः स्यात् पातञ्जलैः । प्रकृत्यादिगतसंयोगहानादिप्रतियोगिकपारमार्थिकसम्बन्धस्याऽऽत्मन्यापातेन कूटस्थनित्यत्वपरित्यागाऽऽपत्तेरेव । ततश्च →
स एष यहि प्रकृतेर्गुणेष्वभिविषज्जते । अहङ्क्रियाविमूढात्मा ‘कर्ताऽस्मी'त्यभिमन्यते ।।
तेन संसारपदवीमवशोऽभ्येत्य निर्वृतः । प्रासङ्गिकैः कर्मदोषैः सदसन्मिश्रयोनिषु ।। - (क.दे.सं. ३।२-३) इति कपिल-देवहूतिसंवादवचने विप्लवेते एव । किञ्च मुक्तिदशायां निरावरणचैतन्ये सिद्धे सार्वइयमपि तदा तत्रैव स्यात् । परं पातञ्जलैः तन्नाऽङ्गीक्रियते ।।
इत्थञ्च पुरुष सर्वज्ञत्वस्वभावपरित्यागस्य सविषयकत्वस्वभावशालिचैतन्यपरित्यागप्रसक्तस्य केवलं स्ववासनामात्रविजृम्भितत्वात् 'मुक्तौ चितिशक्तिः निर्विषयैवेति संस्कारमात्रविलसितत्वात् सर्वज्ञत्वस्वभावत्यागे च मुक्तौ पुरुषस्य स्वरूपहानिप्रसक्तिः, प्रकाशादिस्वभावत्यागेऽग्नेः स्वरूपहानिवत् इति आचार्याणां श्रीहरिभद्रनामधेयानां योगबिन्दौ आशयात् = तात्पर्यात् पातञ्जलेषु तदुपालम्भः शोभत एव ।
तदुक्तं श्रीहरिभद्रसूरिभिरेव योगबिन्दौ → अग्नेरुष्णत्वकल्पं तज्ज्ञानमस्य व्यवस्थितम् । प्रतिबन्धकसामर्थ्यान्न स्वकार्ये प्रवर्तते ।। ज्ञो ज्ञेये कथमज्ञः स्यादसति प्रतिबन्धके । दाह्येऽग्निर्दाहको न स्यात् कथमप्रतिबन्धकः ।। न देशविप्रकर्षोऽस्य युज्यते प्रतिबन्धकः। तथाऽनुभवसिद्धत्वादग्नेरिव सुनीतितः ।।
सर्वत्र सर्वसामान्यज्ञानाज्ज्ञेयत्वसिद्धितः । तस्याऽखिलविशेषेषु तदेतन्न्यायसङ्गतम् ।। सामान्यवद् विशेषाणां स्वभावो ज्ञेयभावतः । ज्ञायते स च साक्षात्त्वाद् विना विज्ञायते कथम् ।। अतोऽयं ज्ञस्वभावत्वात् सर्वज्ञः स्यान्नियोगतः । नाऽन्यथा ज्ञत्वमस्येति सूक्ष्मबुद्ध्या निरूप्यताम् ।।
(यो.बि.४३१-४३३,४३५-४३७) इति ।। वस्तुतः सर्वज्ञस्य चित्तदर्शनार्थं समाधिव्यापाराऽपेक्षा नैव सम्भवति, अन्यथा सर्वज्ञत्वस्वभावपरित्यागादचेतनादविशेषाऽऽपत्तेः । अथ निस्तरङ्गमहोदधिकल्पो ह्यात्मा, तत्तरंगकल्पाश्च महदादिपवनयोगतो वृत्तय इति तन्निराकरणेनैवाऽऽत्मनः स्वरूपप्रतिष्ठेति चेत् ? न, आत्मनः प्राक् तदतत्स्वभावत्वयोरनुष्ठानवैयर्थ्यात्, विषयग्रहणपरिणामरूपाऽऽकारसम्पृक्तज्ञानस्य मुक्तावप्यनपायाच्च । तस्माद् न चित्तदर्शनार्थं योगिनां समाधौ व्यापारः, किन्तु चित्तपृथक्करणार्थमेव । तत्र च क्रियाया इव ज्ञानस्याऽपि हेतुत्वमव्याहतमेव । केवलाऽऽभोगपूर्वक एव हि योगनिरोधव्यापारः (शा.वा.स.९/४ स्या.क.) इति व्यक्तं स्याद्वादकल्पलतायाम् ॥२५/२६।। જ સિદ્ધ થઈ ગયું છે.
તથા પાતંજલ વિદ્વાનો પુરુષને ચૈતન્યસ્વરૂપ માનવા છતાં તેમાં સર્વજ્ઞત્વસ્વભાવ નથી માનતા તે પણ માત્ર તેમની માન્યતાનો વિલાસ છે. - આવું જણાવવાનો શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજાનો આશય યોગબિંદુ ગ્રંથમાં ગર્ભિત રીતે રહેલ છે. કારણ કે જ્યાં નિરાવરણ ચૈતન્ય હોય ત્યાં જ સર્વજ્ઞત્વ હોઈ શકે, અન્યત્ર નહિ. આ રીતે પાતંજલમતની સમીક્ષા ગ્રંથકારશ્રીએ પૂર્ણ કરેલ છે. (૨૫/૨૬).

Page #265

१७५८
• तत्त्वज्ञानान्निश्रेयसाधिगमविमर्शः •
द्वात्रिंशिका - २५/२७
पुरुषार्थाय दुःखेऽपि प्रवृत्तेर्ज्ञानदीपतः । हानं चरमदुःखस्य क्लेशस्येति तु तार्किकाः ।। २७।। पुरुषार्थायेति । ज्ञानदीपतः तत्त्वज्ञानप्रदीपादज्ञानध्वान्तनाशात् पुरुषार्थाय = पुरुषार्थनिमित्तं दुःखेऽपि प्रवृत्तेः, राजसेवादौ तथादर्शनात् । चरमदुःखस्य क्लेशस्य स्वयमुत्पादितस्य हानमिति तु तार्किकाः नैयायिकाः । अतीतस्य स्वत एवोपरतत्वात्, अनागतस्य हातुमशक्यत्वात्, वर्तमानस्याऽपि विरोधिगुणप्रादुर्भावेनैव' नाशात् । चरमदुःखमुत्पाद्य तन्नाशस्यैव पुरुषार्थ - त्वादिति भावः ।।२७।।
=
=
=
=
=
क्लेशहानोपायगोचरं पातञ्जलमत्तमुक्त्वा निरस्य चाऽधुना नैयायिक-वैशेषिकमतमपाकर्तुमुपन्यस्यति'पुरुषार्थाये 'ति । तत्त्वज्ञानप्रदीपात् प्रमाणादिषोडशतत्त्वगोचरज्ञानस्वरूपप्रदीपमवलम्ब्य अज्ञानध्वान्तनाशात् सिध्यति चरमदुःखध्वंसलक्षणो मोक्षः । तदुक्तं न्यायसूत्रे प्रमाण- प्रमेय-संशय-प्रयोजनदृष्टान्त-सिद्धान्ताऽवयव-तर्क- निर्णय-वाद- जल्पवितण्डा - हेत्वाभासच्छल-जाति-निग्रहस्थानानां तत्त्वज्ञानान्निःश्रेयसाऽधिगमः ← (न्या.सू.१/१/१) इति पूर्वोक्तं (पृ. ७९२ ) इहानुसन्धेयम् । न चाऽनुत्पन्नस्य दुःखस्यो - च्छेत्तुमशक्यत्वात्तन्नाशार्थं तदुत्पादने तु सुखार्थिनः सतः शिर आस्फाल्य शूलोत्पादनतुल्यमेतदिति शङ्कनीयम्, पुरुषार्थनिमित्तं अर्थ-धर्म-काम-मोक्षाऽन्यतरपुरुषार्थकृते दुःखेऽपि = दुःखजननेऽपि विषयतया प्रवृत्तेः सम्भवात्, राजसेवादौ तथादर्शनात् अर्थपुरुषार्थनिमित्तं दुःखाऽनुविद्धत्वेऽपि प्रवृत्तेरुपलम्भात् । अतीतस्य दुःखस्य भुक्तत्वेन स्वत एव उपरतत्वात् विनष्टत्वान्न तन्नाशकृते पुरुषार्थोऽपेक्ष्यते, अन्यथा मृताऽरिमारणप्रसङ्गात् । नाऽपि भविष्यद्दुःखनाशार्थं पुरुषार्थो युज्यते, अनागतस्य दुःखस्य चाऽनुत्पन्नत्वेन हातुं उच्छेत्तुं अशक्यत्वात्, ध्वंसं प्रति प्रतियोगिनोऽपि कारणत्वात्, अन्यथाऽधुना भविष्यच्छङ्खचक्रवत्र्त्यादिघातप्रवृत्त्यापत्तेः । योग्यविभुविशेषगुणस्य स्वोत्तरवर्तिविशेषगुणान्तरनाश्यत्वनियमेन वर्तमानस्याऽपि दुःखस्य विरोधिगुणप्रादुर्भावेनैव अतीतदुःखवद् नाशात् न तन्नाशार्थं पुरुषार्थोऽपेक्ष्यते । अतः चरमदुःखं उत्पाद्य = जनयित्वा तन्नाशस्यैव चरमदुःखध्वंसस्यैव पुरुषार्थत्वात् मोक्षपुरुषार्थत्वसम्भवात् । न च चरमदुःखध्वंसे प्रतियोगिविधया चरमदुःखस्यैवाऽस्तु हेतुत्वं इति * ચરમદુઃખધ્વંસ મોક્ષ નૈયાયિક ત
ગાથાર્થ ઃ- તાર્કિકો તો ‘જ્ઞાનદીપકથી પુરુષાર્થ નિમિત્તે દુઃખમાં પણ પ્રવૃત્તિ થવાથી ચરમદુઃખસ્વરૂપ ક્લેશનો ઉચ્છેદ થાય છે.' खेप्रमाणे हे छे. (२५/२७)
ટીકાર્થ :- તત્ત્વજ્ઞાનસ્વરૂપ દીવાથી અજ્ઞાનસ્વરૂપ અંધકારનો નાશ થવાથી પુરુષાર્થના નિમિત્તે દુઃખને ઉત્પન્ન કરવામાં પણ પ્રવૃત્તિ થાય છે. કેમ કે રાજાની સેવા વગેરેમાં તેવું દેખાય છે. માટે ચરમદુઃખસ્વરૂપ ક્લેશને જાતે ઉત્પન્ન કરીને તેનો ઉચ્છેદ કરવો તે મોક્ષ છે. - એમ તાર્કિક નૈયાયિકો કહે છે. કહેવાનો મતલબ એ છે કે ભૂતકાળના દુ:ખ તો જાતે જ રવાના થઈ ગયેલ છે. તથા ભવિષ્યના દુ:ખ તો ઉત્પન્ન જ થયેલ ન હોવાથી તેનો નાશ કરવો શક્ય નથી. તથા વર્તમાનકાલીન દુઃખનો તો વિરોધી ગુણ ઉત્પન્ન થવાથી જ નાશ થાય છે. માટે તેનો પણ નાશ કરવામાં મુદ્દલ પુરુષાર્થ નથી. આથી સિદ્ધ થાય છે કે ચરમ દુઃખને ઉત્પન્ન કરીને તેનો નાશ કરવો તે જ મોક્ષપુરુષાર્થ છે.(૨૫/૨૭) १. हस्तादर्शे '...भावो नैव...' इत्यशुद्धः पाठः । २. मुद्रितप्रतौ ' पुरुषार्थक....' इति अधिकः पाठः ।

=
-
=
=
=

Page #266

•
सुखं विना दुःखार्थश्रमांऽयोगः
•
एतदपि तं दूषयतिब्रून्त विना कश्चिददोsपि' न मदोखतम् । सुखं विना न दुःखार्थं कृतकृत्यस्य हि श्रमः ।। २८ ।। ब्रूत इति । ( हन्त !) अदोऽपि वचनं मदोखतं विना 'कश्चिद्' इत्यनन्तरमपेर्गम्यमानत्वात् कश्चिदपि न ब्रूते । हि = यतः कृतकृत्यस्य सुखं विना = स्वसुखाऽतिशयितसुखं विना दुःखार्थं तत्त्वज्ञानस्याऽपवर्गेऽकारणत्वमेव स्यादिति वाच्यम्, यतः चरमदुःखध्वंसेऽन्वयव्यतिरेकाभ्यां तत्त्वज्ञानस्य प्रतियोगिवद् हेतुत्वम् । न चैवं ध्वंसार्थं दुःखमुपादेयं स्यात्, तदनुत्पाद्य ध्वंसानुत्पादादिति वाच्यम्, इष्टत्वात् प्रतियोगिनमुत्पाद्य तेन तदुत्पादनात् पुरुषार्थसाधनतया लोके दुःख-तत्साधनयोरपि प्रवृत्तिदर्शनाद्, अनागतकुम्भनाशार्थं मुद्गरादौ प्रवृत्तिदर्शनादनागतदुःखध्वंसार्थमपि प्रवृत्तिरिति (त.चि. अनु. २/मु.वा. पृ. ૧૮) તત્ત્વચિન્તામળિòત્ ||૨/૨૭।।
एतद् असत् । यतः चरमदुःखध्वंसो न दुःखध्वंसत्वेनोद्देश्यः, अयत्नसिद्धदुःखान्तरध्वंसवदपुरुषार्थत्वात् । यत्तु तत्त्वचिन्तामणिकृतासमानाधिकरणदुःखप्रागभावाऽ सहवृत्तिदुःखध्वंसत्वेन तस्योद्देश्यत्वात्, दुःखाऽसम्भिन्नसुखवत् तस्य च पुरुषप्रयत्नसाध्यत्वमेव ← (त.चिं.अनुमान-भाग-२/मुक्तिवादપૃ.૧૧) હ્યુ ં, તન્ન, યત: દુ:હોત્પાä વિના ૩:વધ્વંસો નૈવ સમ્મતિ, દુ:વસ્થાપિ પ્રતિયોિિવધયા
१७५९
--
વિશેષાર્થ :- અર્થાદિપુરુષાર્થ માટે માણસ કષ્ટસાધ્ય તકલીફદાયક પ્રવૃત્તિ પણ કરે છે. રાજાની સેવા કરવામાં તકલીફ ઘણી પડે. તેમ છતાં માણસ પેટના ખાતર દુઃખાત્મક રાજસેવા વગેરેમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે. તેમ મોક્ષપુરુષાર્થ ખાતર ધર્માત્મા-મહાત્મા ચરમ દુઃખને ઉત્પન્ન કરવા માટે પણ પ્રવૃત્તિ કરે છે. એક વાર ચરમ દુઃખ ઉત્પન્ન થઈને નાશ પામી ગયું પછી કદિ પણ તે ધર્માત્માને/મહાત્માને કોઈ પણ દુઃખ આવશે નહિ. કાયમ દુઃખનું નિવારણ થઈ ગયું. આ જ તો છે સાચો મોક્ષ. ચરમ એટલે છેલ્લું. જે દુઃખના ઉદય પછી ભવિષ્યમાં કદાપિ કોઈ પણ જાતનું દુઃખ તે જીવને ન આવે તે દુઃખ તે જીવને માટે ચરમ દુઃખ કહેવાય. તત્ત્વજ્ઞાનના બળથી સાધક ચરમ દુ:ખને ઉત્પન્ન કરીને તેનો નાશ કરે છે. આ ચરમદુઃખધ્વંસ જ નૈયાયિક મતમાં મુક્તિ મનાયેલ છે. ચરમ દુઃખને ઉત્પન્ન કરીને તેનો નાશ કરવો એ જ તો મોક્ષપુરુષાર્થ છે. (૨૫/૨૭)
આ તૈયાયિક્માન્ય મોક્ષપુરુષાર્થનું નિરાકરણ #
આ તૈયાયિકમતમાં પણ દોષને દેખાડતા ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે

ગાથાર્થ ઃઆવું પણ મદથી છકી ગયેલ માણસ વિના બીજું કોઈ બોલે નહિ. કારણ કે સુખ વિના દુઃખ માટે કોઈ પણ કૃતાર્થ માણસ પરિશ્રમ ન જ કરે. (૨૫/૨૮)
ટીકાર્થ :- મૂળ ગાથામાં રહેલ ‘શ્ચિત્’ શબ્દ પછી ‘પ્િ’ શબ્દનો અધ્યાહાર કરવો જરૂરી છે. તેથી અર્થ એવો થશે કે - ઉપરોક્ત વચન પણ મદથી છકી ગયેલ માણસ વિના બીજું કોઈ પણ બોલે નહિ. કારણ કે મૃતકૃત્ય માણસ પોતાને પ્રાપ્ત થયેલા સુખ કરતાં વધુ સુખના ઉદ્દેશ વિના દુઃખ માટે વ્યર્થ પરિશ્રમ ન જ કરે. રાજાની સેવા વગેરેમાં પણ ખરેખર સુખ માટે જ પ્રવૃત્તિ દેખાય છે. કડવા ઔષધનું પાન કરવામાં પણ ભાવી સુખની કામનાથી જ પ્રવૃત્તિ દેખાય છે. બાકી તો દુઃખથી . હસ્તાવશે ‘વાવિ’ ત્યશુદ્ધઃ પાઃ ।

Page #267

१७६०
• दुःखजिहासोः मरणादौ प्रवृत्त्यापादनम् • द्वात्रिंशिका-२५/२८ श्रमो न अस्ति । राजसेवादावपि हि सुखार्थं प्रवृत्तिदृश्यते ।
कटुकौषधपानादावपि आगामिसुखाऽऽशयैव। अन्यथा विवेकिनो दुःखजिहासोमरणादावपि प्रवृत्त्यापत्तेः, न च मोक्षे सुखमिष्यते भवद्भिरिति व्यर्थः सर्वः प्रयासः ।।२८।।
किं च चरमदुःखत्वं तत्त्वज्ञानजन्यताऽवच्छेदकमपि न सम्भवतीत्याहस्वध्वंसं प्रति कारणत्वात् । तथा साम्प्रतं कृतकृत्यस्य = निष्ठिताऽऽवश्यकप्रयोजनस्य सतः स्वसुखाऽतिशयितसुखं विना = विद्यमानस्वकीयसुखतत्साधनेभ्यः सातिशयं सुखं तत्साधनं वाऽनुद्दिश्य दुःखार्थं = केवलदुःखोत्पादकृते श्रमः = व्यर्थ आयासो नास्ति कस्याऽपि । राजसेवादौ अपि हि सुखार्थं = अनागतसुखकृते एव प्रवृत्तिः दृश्यते, न तु दुःखोत्पादोद्देशेन । न च क्षुदादिदुःखनिवृत्त्यर्थमन्नपानादिप्रवृत्तिवदत्रोपपत्तिरिति वाच्यम्, तत्राऽपि सुखार्थमेव प्रवृत्तेः । अन्यथाऽस्वादुपरित्यागस्वादूपादानाऽनुपपत्तेः, अभावे विशेषाऽभावेन कारणविशेषस्याऽप्रयोजकत्वात् । एतेन → रोगादिनिवृत्त्यर्थं कटुकौषधपानादिप्रवृत्तिवदत्रोपपत्तिरिति + निरस्तम्, कटुकौषधपानादौ अपि आगामिसुखाऽऽशयैव = दुःखध्वंसनियताऽऽगामिसुखार्थितयैव रोगिणः प्रवृत्तेः । अन्यथा = दुःखनिवृत्त्यर्थमेव प्रवृत्त्युपगमे विवेकिनो दुःखजिहासोः = दुःखहानकामनाशालिनः मरणादावपि प्रवृत्त्यापत्तेः । न च मोक्षे सुखमिष्यते भवद्भिः नैयायिकैः । ___इत्थं दुःखाऽत्यन्ताऽभावरूपायां मुक्तौ ‘सुखं नास्तीति ज्ञाने कथं तत्र प्रवृत्तिः स्यात् ? एतेन → नेष्टमनिष्टेनाऽननुविद्धं सम्भवतीति इष्टमप्यनिष्टं सम्पद्यते। अनिष्टहानाय घटमान इष्टमपि जहाति, विवेकहानस्याऽशक्यत्वादिति - (न्या.सू.१/१/२२ भा.) न्यायसूत्रभाष्ये वात्स्यायनेन यदुक्तं तन्निरस्तम्, सुखहानेरनिष्टत्वात् । न च वैराग्याद् न तदनिष्टत्वप्रतिसन्धानम्, विरक्तानामपि प्रशमप्रभवसुखस्येष्टत्वात् अनुभवसिद्धमेतत् । अधिकं तु मुक्तिद्वात्रिंशिकायां (द्वा.द्वा.३१/२६/पृ.२१४९) वक्ष्यते ।।२५/२८ ।।
किञ्च तत्त्वज्ञानेन चरमदुःखमुत्पाद्य तन्नाशः तदा स्याद् यदि चरमदुःखत्वं तत्त्वज्ञानजन्यताऽवછૂટકારો ઝંખતો વિવેકી માણસ મરણ વગેરેમાં પણ પ્રવૃત્તિ કરશે. મોક્ષમાં તો નૈયાયિક લોકો સુખને માનતા જ નથી. માટે મોક્ષલક્ષી સર્વ પુરુષાર્થ નૈયાયિકને માટે વ્યર્થ જ સાબિત થશે. (૨પ/૨૮)
વિશેષાર્થ - ગ્રંથકારશ્રી નૈયાયિકને કહે છે કે કોઈ પણ વ્યક્તિની પ્રવૃત્તિ સુખના ઉદેશથી જ થતી હોય છે. દુઃખ માટે કોઈ માણસ પ્રવૃત્તિ નથી કરતો. હા, વાંછિત સુખને મેળવવા માટે પુરુષાર્થ કરવામાં વચ્ચે અનિવાર્યપણે નાના-મોટા દુઃખ આવી જાય તેને સહી લેવા એ વાત અલગ છે. પણ ઉદેશ તો સુખની પ્રાપ્તિનો જ હોય છે. રાજાની સેવા કરે, કડવી દવા લે કે સંસારત્યાગી થઈને સાધના કરે પણ દરેકનો આશય તો કેવળ સુખી થવાનો જ છે. નૈયાયિક તો મોક્ષમાં દુઃખાદિનો અભાવ જ માને છે. પણ સુખને માનતા નથી. તત્ત્વજ્ઞાન મેળવવાનું કષ્ટ કરવા છતાં અને મોક્ષમાં જવા છતાં સુખ જેવી ચીજ જ જો મળવાની ના હોય તો મોક્ષ માટે મહેનત કોણ કરે ? માટે તૈયાયિકમાન્ય भोक्ष भने भोक्षमा भन्ने विहीन मान्य बनी न 3. (२५/२८)
વળી, ચરમદુઃખત્વ તો તત્ત્વજ્ઞાનનું કાર્યતાઅવચ્છેદક પણ બની શકતું નથી. - આ વાતને જણાવતા अंथ.१२ श्री. 53 छ ? -

Page #268

• સાત ઘરમતં ન ગતિઃ •
१७६१ चरमत्वं च दुःखत्वव्याप्या जातिर्न जातितः । तच्छरीरप्रयोज्यातः साङ्कर्यान्नाऽन्यदर्थवत् ।।२९।।
_चरमत्वं चेति । चरमत्वं च दुःखत्वव्याप्या जातिः न, तच्छरीरप्रयोज्यातो जातितः साङ्कर्यात्, मैत्रीयचरमसुखचैत्राऽचरम दुःखाऽवर्तिन्योस्तयोश्चैत्रचरमदुःख एव समावेशात् । च्छेदकं स्यात्, तच्च न सम्भवतीति न ततः चरमदुःखोत्पादो युज्यत इत्याशयेन ग्रन्थकार आह'चरमत्वमिति। दुःखत्वव्याप्या = दुःखत्वन्यूनवृत्तिः जातिः चरमत्वं = चरमत्वाऽऽख्या न सम्भवति, तच्छरीरप्रयोज्यातो जातितः साङ्कर्यात् । तथाहि चैत्रीयशरीरप्रयोज्या दुःखनिष्ठा दुःखत्वजातिः चैत्रीयाऽचरमदुःखे वर्तते परं तत्र चरमत्वं नास्ति । मैत्रीयचरमसुखे चरमत्वं वर्तते परं चैत्रीयशरीर-प्रयोज्या दुःखत्वजातिः न वर्तते । इत्थं परस्परव्यधिकरणयोः यथाक्रमं मैत्रीयचरमसुख-चैत्राऽचरम-दुःखाऽवर्तिन्योः तयोः = दुःखत्व-चरमत्वयोः चैत्रचरमदुःखे एव समावेशात् स्पष्टमेव साङ्कर्यम्, पर-स्परव्यधिकरणयोरेकत्र
જ ચમત્વ દુઃખત્વવ્યાપ્ય જાતિ નથી - જૈન હ ગાથાર્થ - ચમત્વ દુઃખત્વવ્યાપ્ય જાતિ નથી. કારણ કે તશરીરપ્રયોજ્ય જાતિથી સાંકર્મ આવે છે. તથા બીજું ચરમત્વ કહેવાનો કોઈ અર્થ નથી. (૨૫/૨૯)
ટીકાર્થ :- ચમત્વ દુઃખત્વવ્યાપ્ય જાતિ નથી. કારણ કે તશરીરપ્રયોજ્ય જાતિથી સાંકર્ય આવે છે. તે આ રીતે – મૈત્રના ચરમ સુખમાં ચમત્વ રહે છે પણ દુઃખત્વજાતિ રહેતી નથી. ચૈત્રના અચરમ દુઃખમાં દુઃખત્વજાતિ રહે છે પણ ચમત્વ જાતિ રહેતી નથી. આ રીતે દુ:ખત્વ અને ચમત્વ પરસ્પર વ્યધિકરણ = ભિન્નાધિકરણવૃત્તિ સિદ્ધ થાય છે. તથા ચૈત્રના ચરમદુઃખમાં ચમત્વ અને દુઃખત્વ બન્ને રહે છે. (આમ પરસ્પર વ્યધિકરણ ગુણધર્મનો એક અધિકરણમાં સમાવેશ થવો એ જ સંકર દોષ કહેવાય છે. આ સંકર દોષ જાતિબાધક છે. અર્થાત્ ચમત્વ અને દુઃખત બન્નેનો જાતિરૂપે સ્વીકાર કરવામાં આ સંકર દોષ નડતર રૂપ બને છે. બેમાંથી એકને જાતિ માની શકાય. પણ તે બન્નેને જાતિ માની ન શકાય. દુઃખત્વ તો જાતિ તરીકે પ્રસિદ્ધ છે જ. માટે ઉપરોક્ત સાંકર્ય ચમત્વને જાતિ માનવામાં નૈયાયિકમત મુજબ બાધક બનશે. માટે ચમત્વને જાતિ માની ન શકાય.)
નૈયાયિક :- ચૈત્રીય ચરમ સુખ-દુઃખ વગેરેમાં જે ચમત્વ જાતિ રહે છે તે ચૈત્રીય શરીરથી પ્રયોજ્ય જાતિની વ્યાપ્ય છે. મૈત્રીય ચરમ સુખ-દુઃખ વગેરેમાં જે ચમત્વજાતિ રહે છે. તે મૈત્રીય શરીરથી પ્રયોજ્ય જાતિવિશેષની વ્યાપ્ય છે. આ બન્ને જાતિના પ્રયોજક ચૈત્રીય શરીર, મૈત્રીય શરીર વગેરે જુદા-જુદા છે. માટે તેનાથી પ્રયોજ્ય જાતિની વ્યાપ્ય ચમત્વ જાતિ પણ જુદી-જુદી છે. આવું માનવાથી ઉપરોક્ત સાંકર્ય દોષને અવકાશ નહિ રહે. તે આ રીતે - “મૈત્રીય ચરમ સુખમાં ચમત્વ જાતિ છે પણ દુઃખત્વ જાતિ નથી. ચૈત્રીય અચરમ દુઃખમાં દુઃખત્વ જાતિ છે પણ ચમત્વ જાતિ નથી. પરંતુ તે બન્ને ચૈત્રીય ચરમ દુઃખમાં છે.' - આવું કહીને આપવામાં આવેલ સાંકર્ય દોષ વ્યાજબી નથી. કેમ કે મૈત્રીય ચરમ સુખમાં જે ચમત્વ જાતિ છે તે મૈત્રીય શરીરથી પ્રયોજ્ય છે, નહિ કે ચૈત્રીય શરીરથી પ્રયોજ્ય. માટે મૈત્રીય ચરમ સુખમાં જે ચમત્વ જાતિ રહે છે તે ચૈત્રીય ચરમ દુઃખમાં રહેતી જ નથી. માત્ર શાબ્દિક આનુપૂર્વી ૨. દસ્તાવ ‘તછરીર જ્યોતિ:' તિ નત્તિ | ૨. મુદ્રિત તો “...યોગા, કતો ન...” ત્ય: 4: / રૂ. મુદ્રિતપ્રતો વરમ:.' શુદ્ધ: પાઠ: | ૪. મુદ્રિતપ્રતો દુ:વર્તિ...' ત્યશુદ્ધ પાઠ ત્યવઘેયમ્ |

Page #269

१७६२
• व्यधिकरणयोरेकत्र समावेशदर्शनम् • द्वात्रिंशिका-२५/२९ चैत्रशरीरप्रयोज्यजातिव्याप्यायाश्चैत्रचरमसुख-दुःखादिनिष्ठाया भिन्नाया एव चरमत्वजातेरुपगमे तु सुखत्वादिनैव साङ्कर्यात् । समावेशस्यैव सङ्करलक्षणत्वात्, तस्य च जातिबाधकत्वान्न चरमत्वस्य जाति-त्वसम्भवः । अत एव न चरमदुःखत्वस्य तत्त्वज्ञानकार्यताऽवच्छेदकत्वसम्भव इति तत्त्वज्ञानेन चरम-दुःखमुत्पाद्य तन्नाशस्य परमपुरुषार्थत्वकल्पनाप्रयासो वृथैव नैयायिकानामिति यावत् तात्पर्यम् । मुद्रि-तप्रतौ हस्तादर्श चाऽत्र 'मैत्रीयचरमदुःख-चैत्राऽचरमदुःखवर्तिन्योः' इत्यशुद्धः पाठो वर्तते ।
ननु चैत्रीयशरीरप्रयोज्यजातिव्याप्या या चरमत्वजातिः चैत्रीयचरमदुःखादौ वर्तते ततो भिन्नैव मैत्रीयशरीरप्रयोज्यजातिव्याप्या चरमत्वजातिः मैत्रीयचरमसुख-दुःखादौ स्वीक्रियत इति नोपदर्शितसाङ्कर्याऽवकाशः, तयोः वैयधिकरण्यादेव इति चेत् ? नैवम्, चैत्रशरीरप्रयोज्यजातिव्याप्यायाः चैत्रचरमसुखदुःखादिनिष्ठायाः भिन्नायाः = मैत्रादिसमवेतचरमसुख-दुःखादिनिष्ठचरमत्वजातिव्यतिरिक्तायाः अत एव तद्व्यधिकरणायाः एव चरमत्वजातेः उपगमे तु सुखत्वादिनैव साङ्कर्यात् । तथाहि चैत्रीयाऽचरमसुखे सुखत्वं वर्तते परं चैत्रशरीरप्रयोज्यजातिव्याप्यचरमत्वजातिः न वर्तते। चैत्रीयचरमदुःखे च चैत्रशरीरप्रयोज्यजातिव्याप्यचरमत्वजातिवर्तते परं सुखत्वं नाऽस्ति । चैत्रीयचरमसुखे चोभयमिति व्यक्तं साङ्कर्यम् । न च चैत्रशरीरप्रयोज्यजातिव्याप्यायाः चैत्रचरमसुखनिष्ठायाः चरमत्वजातेरपि चैत्रचरमदुःखनिष्ठचरमत्वजातितो भिन्नत्वोपगमानाऽयं दोष इति वाच्यम्, एवं सति महागौरवाऽऽपातात् ।
वस्तुतः एकमात्रव्यक्तिनिष्ठतया तादृशचरमत्वस्य जातित्वमेव न स्यात्, व्यक्तेरभेदस्य जातिबाधસમાન હોવાના કારણે મૈત્રીય ચરમ સુખમાં રહેનારી ચરમ–જાતિ અને ચૈત્રીય ચરમ દુઃખમાં રહેનારી ચરમ–જાતિમાં ઐક્યનો ભ્રમ થાય છે. પણ વાસ્તવમાં તો તે બન્ને મિયાં અને મહાદેવની જેમ જુદીજુદી જ જાતિ છે. તેથી પરસ્પર વ્યધિકરણ ધર્મનો એકત્ર સમાવેશ થવા સ્વરૂપ સાંકને અહીં અવકાશ જ નથી રહેતો. માટે ચમત્વને જાતિ માનવામાં કોઈ દોષ નથી.
હ શરીરપ્રયોજ્યજાતિવ્યાપ્ય વિભિન્ન ચરમત્વ અપ્રામાણિક - જૈન હ
स्यावाही :- चैत्रश. । । यैत्रीय शरीरथी प्रयोन्य विशेषनी व्याप्य भेवी य२मत्व तिने ચૈત્રના જ ચરમ સુખ-દુઃખાદિમાં રહેનારી માનીને તેનાથી ભિન્ન એવી જ ચરમત્વજાતિને મૈત્રના ચરમ સુખ-દુઃખાદિમાં રહેનારી માનશો તો સુખત્વ વગેરે જાતિની સાથે જ સાંક્ય આવશે. (તે આ રીતે – ચૈત્રના અચરમ સુખમાં સુખત્વ જાતિ છે પણ ચૈત્રશરીર પ્રયોજ્યજાતિની વ્યાપ્ય એવી ચમત્વ જાતિ નથી. તથા ચૈત્રીય ચરમ દુઃખમાં ચૈત્ર શરીરપ્રયોજ્ય જાતિની વ્યાપ્ય એવી ચરમ જાતિ છે પણ સુખત્વ જાતિ નથી. જ્યારે ચૈત્રીય ચરમ સુખમાં ઉપરોક્ત બન્ને જાતિ રહે છે. પરસ્પર વ્યધિકરણ એવી સુખત્વ જાતિ અને ચૈત્રીયશરીરપ્રયોજ્યજાતિવ્યાપ્ય ચરમતજાતિ એક જ ચૈત્રીય ચરમ સુખમાં રહી જવાથી સાંકર્ય દોષ વજલેપ બનશે. માટે ચૈત્રશરીરપ્રયોજ્ય જાતિથી વ્યાપ્ય ચરમ–જાતિ કરતાં મૈત્રાદિશરીરથી પ્રયોજ્ય એવી જાતિની વ્યાપ્ય ચમત્વજાતિને જુદી માની ન શકાય. તથા પૂર્વોક્ત સાકર્મના લીધે ચરમત્વને જાતિ જ માની ન શકાય. માટે ચરમત્વ દુઃખત્વવ્યાપ્ય જાતિ બની ન શકે. માટે જ ચરમદુઃખત્વને = ચમત્વવિશિષ્ટદુઃખત્વને તત્ત્વજ્ઞાનના કાર્યતાઅવચ્છેદક ધર્મ તરીકે માની ન શકાય - એવું ફલિત થાય છે.)

Page #270

• अर्थसमाजसिद्धत्वस्वरूपोपदर्शनम् •
अन्यत् समानाधिकरणदुःखप्रागभावाऽसमानकालीनत्वलक्षणं चरमत्वं नाऽर्थवत् ज्ञानजन्यतावच्छेदकं, 'आर्थादेव समाजात्तदुपपत्तेः ।
१७६३
= न तत्त्व
कत्वात् । तदुक्तं उदयनाचार्येण किरणावल्यां व्यक्तेरभेदस्तुल्यत्वं सङ्करोऽथाऽनवस्थितिः । रूपहानिरसम्बन्धो जातिबाधकसङ्ग्रहः ।। ← ( किर. द्रव्यत्वसिद्ध पृ. ९६) ।
=
=
ननु माऽस्तु चरमत्वस्य जातित्वम्, सखण्डोपाधित्वं तु सोपाख्यतया स्यादिति चेत् ?, मैवम्, समानाधिकरणदुःखप्रागभावाऽसमानकालीनत्वलक्षणं सखण्डोपाधिरूपं चरमत्वं न = नैव तत्त्वज्ञानजन्यताSवच्छेदकं स्यात्, आर्थादेव समाजात् नानासामग्रीबलादेव तदुपपत्तेः चरमदुःखे तादृशचरमत्वसङ्गतेः । यदुःखोत्पादानन्तरं दुःखान्तरसामग्री नास्ति तस्यैव दुःखस्याऽनायासेन चरमत्वमुपपत्स्यते । चरमत्वनिरुक्तौ अचरमदुःखवारणाय प्रागभावाऽसमानकालीनत्वग्रहणम्, चैत्रीयचरमदुःखस्याऽपि सर्वमुक्त्यनभ्युपगमे यज्ञदत्तदुःखप्रागभावसमानकालीनत्वेनाऽसम्भववारणाय समानाधिकरणेति पदम् । चैत्रीयचरमदुःखेऽपि स्वसमानाधिकरणदुःखध्वंससमानकालीनत्वेन पुनरसम्भववारणाय 'प्रागिति पदम् । परं दुःखान्तरजननसामग्रीविरहेणैव चरमदुःखे स्वसमानाधिकरणदुःखप्रागभावाऽसमानकालीनत्वं सम्पद्यते इति न तत्र तत्त्वज्ञानस्य प्रयोजकत्वम् । इत्थमर्थसमाजसिद्धत्वेन चरमत्त्वस्य तत्त्वज्ञानकार्यताऽनवच्छेदकत्वमेव । अर्थसमाजसिद्धत्वं च स्वघटकतत्तद्धर्मावच्छिन्नोत्पादकसामग्रीसमुदायसिद्धत्वं स्वप्रयोजकसामग्रीप्रयोज्यतत्तद्धर्माऽवच्छिन्नघटितत्वं वा बोध्यम् । ततश्च घटत्वं यदि किञ्चिद्धर्माऽवच्छिन्नकारणतानिरूपितकार्यतावच्छेदकं न स्यात्, कार्यमात्रवृत्ति न स्यादिति तर्कस्याऽऽपाद्यकोटावखण्डत्वप्रवेशे सत्येव व्याप्तिमूलकतया तस्य चाऽत्र प्रवृत्त्यसम्भवात् । अनन्यथासिद्धत्वे सतीति वाऽऽपाद्यकोटौ विशेषणम् । कार्येतराऽवृत्तित्वमाकस्मिकत्वञ्च तस्यान्यथैवोपपन्नं न कार्यताऽवच्छेदकत्वं साधयतीत्याशयः ।
यत्तु तत्त्वचिन्तामणिकृता दुःखान्तरध्वंसस्याऽयत्नसाध्यत्वेऽपि तादृशदुःखध्वंसस्य मिथ्याज्ञानोच्छेदद्वारा पुरुषप्रयत्नाऽधीनतत्त्वज्ञानसाध्यत्वात् । तथाहि तत्त्वज्ञानात्सवासनमिथ्याज्ञानाऽभावे दोषानुत्पत्तौ प्रवृत्त्यभावेऽदृष्टानुत्पत्तौ जन्माभावे तादृशदुःखध्वंसो भवति ← (त.चिं. अनुमानखण्ड भाग२ /मुक्तिवाद पृष्ठ-१५७) इति गदितं तन्न चारु, यतः चरमदुःखे उत्पन्ने तद्ध्वंसः तदनुभवादेव भविष्यति, तदनुत्पादे च तत्त्वज्ञानादपि न स्यादिति । एतेन प्रतियोगिवत् तत्त्वज्ञानस्याऽपि तद्धेतुत्वाद् तुल्यवदुभयोरपि कारणत्वात् तेन विना तदनुत्पत्तेः ← (त. चिं. अनु. भाग-२/मु.वा.पृ.१५७) इति तत्त्वचिन्तामणिकृद्वचनमपि निरस्तम्, अन्त्यदुःखे उपान्त्यदुःखस्यैव हेतुत्वेन तस्य तत्त्वज्ञानेनोत्पादयितुमशक्यतया तस्य तत्रान्यथासिद्धत्वात् । न हि नानासमग्रीसमुपनिपातसमनन्तरसमुपजाते कार्ये यद् वैशिष्ट्यं यस्य कस्याऽपि कार्यतावच्छेदकं भवितुमर्हति ।
* સખંડ ઉપાધિરૂપ ચરમત્વનો સ્વીકાર વ્યર્થ જૈન
अन्यत्. । वणी, उपरोक्त सांडर्थना भयना सीधे नैयायिङ सोझे यरमत्वने अति३५ मानवाना पहले सड ઉપાધિસ્વરૂપ માને કે સમાનાધિકરણ દુઃખપ્રાગભાવનું અસમાનકાલીનત્વ એટલે ચરમત્વ માને તો તેવું માનવામાં કોઈ અર્થ સરતો નથી. કારણ કે તે અર્થસમાજથી જ સંગત થઈ જવાના લીધે તત્ત્વજ્ઞાનનું કાર્યતાઅવચ્છેદક બની શકતું નથી. તથા કાર્યગત તમામ ગુણધર્મોને જો કાર્યતાઅવચ્છેદક તરીકે માન્ય કરવામાં આવે તો १. मुद्रितप्रतौ 'अर्था...' इत्यशुद्धः पाठः । हस्तादर्शप्रत्यन्तरे 'अर्थो' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #271

१७६४ • ઇન્જિનિયતિવાલીનીવાર: •
द्वात्रिंशिका-२५/२९ कार्यवृत्तियावद्धर्माणां कार्यताऽवच्छेदकत्वे चैत्राऽवलोकित मैत्रनिर्मितघटत्वादेरपि तथात्वप्रसङ्गात् । तथा च नियतितत्त्वाऽऽश्रयणाऽऽपत्तेरिति दिक् ।।२९।।।
एतेन → अर्थसमाजसिद्धत्वेऽपि चरमत्वस्य तत्त्वज्ञानकार्यताऽवच्छेदकत्वमस्तु, कार्यवृत्तीनां यावतामेव धर्माणां कार्यताऽवच्छेदकत्वे बाधकाऽभावादिति निरस्तम्, कारणाऽप्रयोज्यत्वेऽपि कार्यवृत्तियावद्धर्माणां कार्यताऽवच्छेदकत्चे स्वीक्रियमाणे तु चैत्रावलोकित-मैत्रनिर्मितघटत्वादेरपि = घटत्वस्येव चैत्रदृष्टत्व-मैत्रकृतत्व-यज्ञदत्तस्वामिकत्व-कान्यकुब्जत्व-वासन्तिकत्व-श्यामत्वादेरपि तथात्वप्रसङ्गात् = दण्डादिकार्यताऽवच्छेदकत्वाऽऽपत्तेः। न च भिन्नसामग्रीजन्यतयैकवस्तुस्वरूपव्याघाताऽऽपत्तेस्तावद्धर्मकत्वमेव कार्यताऽवच्छेदकत्वमिति नाऽर्थसमाजकल्पना सङ्गतिमङ्गतीति वाच्यम्, तथा च सति एकान्ततो नियतितत्त्वाऽऽश्रयणाऽऽपत्तेः । नैयत्यनियामकनियत्यभिधानतत्त्वान्तराऽभ्युपगमे च नैयायिकानामपसिચૈત્રઅવલોકિતઘટત્વ, મૈત્રનિર્મિતઘટત્વ વગેરેને પણ દંડાદિના કાર્યતા-વિચ્છેદક માનવાની આપત્તિ આવશે.
તથા તેવું માનવામાં તો નિયતિ તત્ત્વનો આશ્રય કરવાની સમસ્યા ઊભી થાય. અહીં જે કાંઈ કહેલ છે તે તો એક દિગ્દર્શનમાત્ર છે. આના આધારે આગળ ઘણું વિચારી શકાય તેમ છે.(૨૫/૨૯).
હ જાતિ તથા અખંડ-સખંડ ઉપાધિની સમજણ છે વિશેષાર્થ :- નૈયાયિકોનો સિદ્ધાન્ત એવો છે કે જે ગુણધર્મને જાતિરૂપે માની શકાય તે સર્વ કાર્યમાં અનુગત અને એક હોવાથી લાઘવતર્કસહકારના લીધે કાર્યતાઅવચ્છેદક બની શકે. તથા સાંકર્ય વગેરે દોષના કારણે જેને જાતિ સ્વરૂપ માની શકાય તેમ ન હોય તેને અખંડ ઉપાધિ સ્વરૂપે માનવામાં આવે છે. જેની કોઈ પણ પ્રકારે વ્યાખ્યા થઈ ન શકે તથા જાતિ તરીકે પણ જેને ન માની શકાય તે ગુણધર્મ અખંડ ઉપાધિ સ્વરૂપ બને. જેમ કે પ્રતિયોગિતાવ વગેરે. પરંતુ જે ગુણધર્મને જાતિરૂપે ન માની શકવા છતાં તેની વ્યાખ્યા થઈ શકતી હોય તો તે ગુણધર્મ સખંડ ઉપાધિ કહેવાય. સખંડ ઉપાધિ કાયમ અનેક પદાર્થોથી ઘટિત હોય છે. પ્રસ્તુતમાં ચમત્વ જાતિસ્વરૂપે સંભવિત નથી તથા તેની વ્યાખ્યાઓળખાણ કરી શકાય છે. માટે તેને સખંડ ઉપાધિસ્વરૂપે માન્ય કર્યા વિના બીજો કોઈ વિકલ્પ નથી.
પ્રસ્તુતમાં ચરમત્વની વ્યાખ્યા દર્શાવાય છે. અમુક જીવમાં જે દુઃખ વગેરે આવ્યા પછી ભવિષ્યમાં દુઃખ વગેરે ક્યારેય પણ આવવાનું ન હોય તે દુઃખાદિ તે જીવ માટે ચરમ કહેવાય છે. ત્યાર બાદ બીજું દુઃખ કદાપિ આવવાનું નથી એનો અર્થ એ થયો કે તે જીવમાં દુઃખનો પ્રાગભાવ નથી રહ્યો. કારણ કે ત્યાં દુઃખમાગભાવ હોય તો ભવિષ્યમાં કોઈક દુઃખ અવશ્ય આવે. તેમ જ તે દુઃખ તે જીવના દુઃખપ્રાગભાવનું સમાનકાલીન નથી. માટે તે દુઃખ ચરમ દુઃખ કહેવાય છે. તેથી ચમત્વનો અર્થ થશે દુઃખના સમાનાધિકરણ એવા દુઃખપ્રાગભાવનું અસમાનકાલીનત્વ.
સમાનાધિકરણ શબ્દ ન કહેવામાં આવે તો સર્વ જીવોનો મોક્ષ ન થાય ત્યાં સુધી કોઈ પણ દુઃખ ચરમદુઃખ બની ન શકે. કારણ કે એક જીવનો મોક્ષ થવા છતાં બીજા જીવોનો મોક્ષ બાકી હોવાથી મોક્ષગામી જીવનું છેલ્લું દુઃખ અન્યજીવગત દુઃખપ્રાગભાવનું સમાનકાલીન જ બનશે. તેથી દુઃખપ્રાગભાવઅસમાનકાલીનત્વ કહેવાના બદલે સમાનાધિકરણદુઃખપ્રાગભાવનું અસમાનકાલીનત્વ ચરમત્વ છે. - એમ કહેવું નૈયાયિક માટે જરૂરી બની જાય છે. *....* ત્રિદયમવર્તી કૃત્રિ-તયા ઢીઈ વાઢો દૃસ્તાર નાસ્તિ |

Page #272

अन्यमतदूषणेन निर्व्यूढं स्वमतमुपन्यस्यन्नाह•
द्धान्तप्रसङ्गः । एकान्तनियतिवादनिराकरणं तु उपदेशपद - (गा. ४० ) शास्त्रवार्तासमुच्चय- (शा. वा. स्त. २/ ૬૧-૭૩) સમ્મતિતર્દ્ર (જાન્ડ-૩/૧૩) સૂત્રકૃષ્ટતાના (સમવસ.૧૨ શ્રુત.ર/પાઁ.-૧૭) સ્વિસૂત્રવૃત્તિ (પૃ. ૪૬ માય.વૃત્તિ:) ત્રિશિના ાપુરુષ (ત્રિ.પુ. ૧૦।૭।રૂ૨૪-૮) પ્રકૃતિતોઽવસેયમ્ । યથા ઘ ઘરમવું:વध्वंसस्य तत्त्वज्ञानसाध्यस्य परमपुरुषार्थत्वाऽसम्भवस्तथा विस्तरतोऽभिहितमस्माभिः भानुमतीनाम्यां न्यायालोकटीकायामिति बुभुत्सुभिरधिकं ततोऽवसेयम् ।।२५ / २९ ।।
अन्यतदूषणेन क्लेशहानोपायगोचरस्य पातञ्जल - नैरात्म्यवादि-नैयायिकसिद्धान्तकलापस्य निराकरणेन निर्व्यूढं निष्कृष्टं स्वतं जैनमतं उपन्यस्यन् ग्रन्थकृद् आह- 'सुखमिति । શુકદેવજીનો મોક્ષ થયો તેની પૂર્વક્ષણે જે દુઃખ હતું તે પોતાના અધિકરણમાં શુકદેવજીમાં રહેનાર એવા દુ:ખપ્રાગભાવનું અસમાનકાલીન હતું. તેથી તેમાં ઉપરોક્ત ચરમત્વ રહી જશે. અને તે ચરમત્વવિશિષ્ટ દુઃખ તત્ત્વજ્ઞાનનું કાર્ય છે- તેમ નૈયાયિક વિદ્વાનોનું કથન છે.
પરંતુ આના પ્રતિવાદમાં ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે ઉપરોક્ત સખંડ ઉપાધિસ્વરૂપ ચરમત્વને તત્ત્વજ્ઞાનનું કાર્યતાઅવચ્છેદક માની ન શકાય. કારણ કે તે ચરમત્વ અર્થસમાજસિદ્ધ છે. તે કાંઈ તત્ત્વજ્ઞાનપ્રયોજ્ય નથી. આનું કારણ એ છે કે દુ:ખપ્રાગભાવ તો અનાદિકાલીન છે. તથા એક જીવમાં રહેલા એક સિવાય તમામ દુઃખપ્રાગભાવો દુઃખોત્પાદક સામગ્રી દ્વારા નાશ પામી ગયા હોય અને છેલ્લા જે દુઃખપ્રાગભાવનો નાશ દુઃખ કરે તે દુઃખમાં સમાનાધિકરણ દુઃખપ્રાગભાવનું અસમાનકાલીનત્વ રહી જશે. મતલબ કે અનેક સામગ્રી અર્થસમાજ દ્વારા તથાવિધ ચરમત્વ દુઃખમાં આવે છે. તથા જે ગુણધર્મ અનેકસામગ્રીપ્રયોજ્ય હોય તે કોઈનો પણ કાર્યતાઅવચ્છેદક ધર્મ ન બની શકે. જેમ કે નીલઘટત્વ. માટે તત્ત્વજ્ઞાનના કાર્યતાઅવચ્છેદક તરીકે દુઃખત્વવ્યાપ્ય ચરમત્વ સખંડ ઉપાધિ બની ન શકે.
ન
કાર્યમાં રહેલા તમામ ગુણધર્મો કાર્યતાઅવચ્છેદક ન બને. પરંતુ કાર્યગત જે ગુણધર્મ કારણપ્રયોજ્ય હોય, અન્યૂનવૃત્તિ અને અનતિરિક્તવૃત્તિ હોય તે જ ગુણધર્મ તે કારણનું કાર્યતાઅવચ્છેદક બની શકે આવો નિયમ છે. ચરમત્વ કે ચરમદુંઃખત્વ તો અનેક સામગ્રીથી પ્રયોજ્ય ગુણધર્મ છે. કેવળ તત્ત્વજ્ઞાનપ્રયોજ્ય નથી. માટે તત્ત્વજ્ઞાનનું કાર્યતાઅવચ્છેદક ચરમત્વ કે ચરમદુઃખત્વ બની ના શકે.
જો કાર્યગત તમામ ગુણધર્મોને કાર્યતાઅવચ્છેદક માનવામાં આવે તો દંડકાર્યતાઅવચ્છેદક ધર્મ ફક્ત ઘટત્વ ન બનતાં, નીલઘટત્વ, મૈત્રનિર્મિતત્વ, ચૈત્રદંષ્ટત્વ, દેવદત્તક્રીતત્વ, યજ્ઞદત્તવિક્રીતત્વ વગેરે ઢગલાબંધ ગુણધર્મો પણ દંડકાર્યતાઅવચ્છેદક બની જશે; કારણ કે ઉપરોક્ત તમામ ગુણધર્મો વિવક્ષિત ઘડામાં રહેલા છે. તથા ‘આટલા ગુણધર્મો તેમાં જ કેમ રહ્યા ? બીજા ઘડામાં તે તે ગુણધર્મો કેમ ન રહ્યા ? તેમાં ‘આટલા જ ગુણધર્મો કેમ રહ્યા ?' આ પ્રમાણે કોઈ પૂછે તો ઉપરોક્ત તમામ પ્રશ્નોના જવાબ આપવા માટે નૈયાયિકે નિયતિનો જ આશ્રય લેવો પડશે કે તેવી નિયતિ હોવાના કારણે તે ઘડામાં તેટલા જ ગુણધર્મો રહ્યા, બીજા ઘડામાં નહિ. પરંતુ નૈયાયિક તો નિયતિને માનતા નથી. જો સાપેક્ષ નિયતિ માન્ય કરવામાં આવે તો નૈયાયિકનો જૈનમતમાં પ્રવેશ થવાની સમસ્યા ઊભી થશે. એકાંત નિયતિને માન્ય કરવામાં આવે તો પણ પરમતપ્રવેશ આપત્તિ તો નૈયાયિકને માથે ઊભી જ છે. અધિક જિજ્ઞાસુએ ન્યાયાલોક ગ્રંથ ઉપર અમે બનાવેલી ‘ભાનુમતી’ ટીકાને જોવી. (૨૫/૨૯) અન્ય મતની સમીક્ષા કરવાથી ફલિત થયેલ પોતાના મતને ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે

=
• સાપેક્ષનિયતિસ્વીાર:
=
=
१७६५
=

Page #273

१७६६
• ज्ञान- क्रियाभ्यां मोक्षः •
द्वात्रिंशिका -२५/३१
सुखमुद्दिश्य तद्दुःखनिवृत्त्या नान्तरीयकम् । प्रक्षयः कर्मणामुक्तो युक्तो ज्ञान-क्रियाऽध्वना ।। ३० ।। सुखमिति । तत् तस्मात् दुःखनिवृत्त्या नान्तरीयकं = व्याप्तं सुखमुद्दिश्य कर्मणां ज्ञानावरणादीनां प्रक्षयो ज्ञान-क्रियाऽध्वना युक्त उक्तः ||३०||
=
=
क्लेशाः पापानि कर्माणि बहुभेदानि नो मते । 'योगादेव क्षयस्तेषां न 'भोगादनवस्थितेः । । ३१ । । क्लेशा इति । नो अस्माकं मते पापानि अशुभविपाकानि बहुभेदानि = विचित्राणि कर्माणि ज्ञानावरणीयादीनि क्लेशा उच्यन्ते । अतः कर्मक्षय एव क्लेशहानिरिति भावः । ननु- “नाऽभुक्तं क्षीयते कर्म, कल्पकोटिशतैरपि । अवश्यमेव भोक्तव्यं कृतं कर्म शुभाशुभम् ।। " ( ब्रह्मवैवर्तपुराण- उत्तर ४ / ८१/५५ ) इति वचनाद् भोगादेव कर्मणां क्षये तस्याऽप्यपुरुषार्थत्वस्पष्ट एव टीकार्थः नवरं निजनिरुपाधिकाऽऽनन्दमयाऽऽत्मतत्त्वप्रकटीकरणोद्देशतः स्वानुभूतिनिमग्नगीतार्थनिश्रायां मुमुक्षुणा सम्यगात्मतत्त्वज्ञान - स्वभूमिकोचितपञ्चाचारयोः उपयोग-बहुमान-विधि-यतनापूर्वं समन्वयसाधनेऽप्रमत्ततया भाव्यमित्युपदेशोऽत्रोपलभ्यते ।। २५/३० ।।
ननु भोगादेव क्लेशक्षयो युज्यते इत्याशङ्कायामाह - 'क्लेशा' इति । ननु 'नाभुक्तं ' ( ब्र.वै.पु.उ. ४/८१/५५) इति ब्रह्मवैवर्तपुराणस्य वचनाद्, यद् यच्च कुरुते कर्म शुभं वा यदि वाऽशुभम् । पूर्वदेहकृतं सर्वमवश्यमुपभुज्यते ।। ← ( म.भा. अश्वमेघ. १८/१२) इति महाभारतवचनात् अवश्यमनुभोक्तव्यं कृतं कर्म शुभाऽशुभम् । नाऽभुक्तं क्षीयते कर्म कल्पकोटिशतैरपि । । ← (रा.गी. १०/२० ) इति रामगीतावचनाच्च भोगादेव कर्मविपाकोपधायककालपरिपाकोपनतात् कर्मणां ज्ञानावरणीयादिक्लेशानां
=
=
=
=
L
ગાથાર્થ :- માટે દુઃખના ઉચ્છેદની સાથે જોડાયેલ સુખને ઉદેશીને જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મોનો જ્ઞાન અને ક્રિયામાર્ગથી નાશ કરવો તે જ યુક્તિસંગત મોક્ષમાર્ગ છે. (૨૫/૩૦)
* તાત્ત્વિક મોક્ષમાર્ગની ઓળખાણ
ટીકાર્થ :- તેથી દુઃખનિવૃત્તિની સાથે અવશ્ય રહે તેવા સુખને ઉદ્દેશીને જ્ઞાનાવરણીય વગેરે કર્મોનો જ્ઞાનમાર્ગ અને ક્રિયામાર્ગ દ્વારા પ્રકૃષ્ટ ક્ષય કરવો એ યુક્તિસંગત મોક્ષમાર્ગ કહેવાયેલ છે. (૨૫/૩૦) વિશેષાર્થ :- જૈનમતે મુક્તિ ૫૨માનંદમય છે. તમામ દુઃખથી અને દુઃખના કારણોથી રહિત છે. દુઃખકારણ કર્મ છે. તેનો નાશ સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યક્રિયા બન્નેના ઉચિત મિલન દ્વારા જ થાય છે.(૨૫/૩૦) * ભોગથી નહિ પણ યોગથી ક્ષય જૈન गाथार्थ : :- અમારા મતમાં અનેક પ્રકારના પાપ કર્મો ફ્લેશ કહેવાય છે. તથા તેનો નાશ યોગથી જ થાય છે. ભોગથી તેનો નાશ થતો નથી. કારણ કે તેવું માનવામાં અનવસ્થા આવે છે.(૨૫/૩૧) ટીકાર્થ :- અમારા જૈન મતમાં ખરાબ ફળ દેનારા જ્ઞાનાવરણીયાદિ અનેકવિધ પાપકર્મો ક્લેશ કહેવાય છે. આથી કર્મક્ષય એ જ ક્લેશહાનિ ક્લેશનાશ છે - આમ જણાવવાનો આશય છે. અહીં શંકા થઈ શકે છે કે → ભગવદ્ગીતામાં જણાવેલ છે કે ‘ભોગવ્યા વિના તો સેંકડો-કરોડો કલ્પો પસાર થવા છતાં પણ કર્મ નાશ પામતું નથી. સારું કે ખરાબ કોઈ કર્મ બાંધ્યા પછી અવશ્ય १. हस्तादर्शे ‘पादानि' इत्यशुद्धः पाठः । २. मुद्रितप्रतौ 'योगदेव' इत्यशुद्धः पाठः । ३. हस्तादर्शे ' ...दभोगा' इत्यशुद्धः पाठः । ४. मुद्रितप्रतौ '...यावीनि' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #274

• ज्ञान-क्रियादोषापाकरणोपायकथनम् •
१७६७ मनिवारितमेवेत्यत आह- योगादेव = ज्ञानक्रियासमुच्चयलक्षणात् क्षयः तेषां = नानाभवाऽर्जितानां प्रचितानां, न भोगात्, अनवस्थितेः = 'भोगजनितकर्मान्तरस्याऽपि भोगनाश्यत्वादनवस्थानात् । _ननु निरभिष्वङ्गभोगस्य न कर्मान्तरजनकत्वम् । प्रतिचानामपि च तेषां क्षयो योगजाऽदृष्टाक्षये = ध्वंसे सिद्धे सति तस्य = कर्मक्षयस्य अपि पुरुषप्रयत्नमृते एव कालपरिपाकप्रयुक्तत्वेन अपुरुषार्थत्वं = पुरुषार्थभिन्नत्वाऽऽपादनं तवाऽपि अनिवारितमेव स्यादिति चेत् ? मैवम्, ज्ञान-क्रियासमुच्चयलक्षणात् योगादेव नानाभवाऽर्जितानां प्रचितानां कर्मणां क्षयः । ज्ञान-क्रियासमुच्चयः तदुभयगतदोषनिवारणादिना सम्भवति । प्रकृते → बाह्यज्ञानेषु शुष्कत्वं सन्त्याज्यमात्मबोधतः । क्रियासु यज्जडत्वं तत् त्याज्यं कर्मरहस्यतः ।। - (म.गी. ५/१७४) इति महावीरगीतावचनमप्यवधेयम् । ___योगपदव्यवच्छेद्यमाह- न तु भोगात् । यतो भोगादेव कर्मक्षयोपगमे तु भोगेन कर्मक्षयाऽऽरम्भे भोगात्कर्मान्तराऽर्जनात् तन्नाशार्थमपि भोगस्याऽऽवश्यकत्वे तदा पुनरभिनवकर्मोत्पादः, तन्नाशार्थं पुनर्भोगप्रवृत्तिः इत्येवं भोगजनितकर्मान्तरस्याऽपि भोगनाश्यत्वात् = भोगैकनाश्यत्वात् अनवस्थानात् = अप्रामाणिकाऽनन्तभोगपरम्पराकल्पनाऽनुपरमप्रसङ्गात् ।। ___ननु भोगत्वाऽवच्छिन्नस्य कर्मान्तरजनकत्वे स्यादियमनवस्था । न चैवमङ्गीक्रियतेऽस्माभिः । केवलं साभिष्वङ्गभोगस्यैव नवीनकर्मजनकत्वम् । निरभिष्वङ्गभोगस्य तु न कर्मान्तरजनकत्वं = भुज्यमानाऽतिरिक्तकर्मोत्पादकत्वम् । अतः प्रारब्धकर्मणां तत्त्वज्ञानबलेनाऽसङ्गभावपूर्वं भोगात् कर्मान्तरजननमृते केवलं क्षयः सम्पद्यते । सम्मतञ्चेदं भवतां जैनानामपि । यथा चैतत् तथाऽपुनर्बन्धकद्वात्रिंशिकायां (द्वा.द्वा.१४/१७ भाग-४ पृ.९६७) सदृष्टिद्वात्रिंशिकायां (भाग-६ पृ.१६४५-१६५९) प्राक् प्रदर्शितमेवेति तदपलापेऽपसिद्धान्तः प्रसज्येत भवताम् । न चैवं प्रारब्धकर्मक्षयेऽपि सञ्चिताऽदृष्टक्षयो योगिनां कथं स्यादिति वाच्यम, प्रतिचानामपि च = प्राक्तनानामपि च तेषां सञ्चितानां कर्मणां क्षयः = अपुनर्भावेनोच्छेदः ભોગવવું જ પડે છે.” માટે કર્મનો નાશ ભોગથી જ થશે. તથા કર્મના ફળનો ભોગવટો તો કાળપાકે એટલે આપમેળે થઈ જ જવાનો છે. માટે કર્મક્ષય પણ પુરુષાર્થ સ્વરૂપ બની નહિ શકે. જે આપમેળે કાળ પાકે થવાનું હોય તેમાં ઉદ્યમ-પરિશ્રમ કરવાની શી આવશ્યકતા ? માટે જૈનમતમાં પણ કર્મક્ષય સ્વરૂપ મોક્ષમાં અપુરુષાર્થત્વની સમસ્યા તો દૂર નહિ જ થઈ શકે. ૯ પરંતુ આ શંકાનું નિવારણ કરવા માટે ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે- સમ્યગુ જ્ઞાન અને સમ્યક ક્રિયાના સમુચ્ચય સ્વરૂપ યોગથી જ અનેક ભવમાં ઉપાર્જિત કરેલા ઢગલાબંધ કર્મોનો ક્ષય થાય છે. ભોગથી = ભોગવવાથી કર્મોનો ક્ષય ન થઈ શકે. કારણ કે કર્મોને ભોગવીને ખપાવવા જતાં ભોગવટાની પ્રવૃત્તિથી નવા કર્મનું પણ ઉપાર્જન થાય છે. તેનો નાશ કરવા ફરીથી ભોગવટાની પ્રવૃત્તિ કરવામાં નવું કર્મ બંધાશે. તેનો નાશ કરવાના આશયથી તેના ફળને ભોગવવા જતાં ફરીથી નવું કર્મ બંધાશે. આમ ભોગવી-ભોગવીને કર્મોને ખતમ કરવામાં તો કોઈ અંત જ નહિ આવી શકે. આ પરિસ્થિતિ દાર્શનિક પરિભાષા મુજબ અનવસ્થા દોષ તરીકે ઓળખાય છે.
હ પ્રારબ્ધ ર્મ અને સંચિત ર્મના નાશની વ્યવસ્થા છે. પૂર્વપક્ષ :- આસક્તિ વિના કર્મફલને ભોગવવાથી નવા કર્મનું ઉપાર્જન ન થઈ શકે. તથા પૂર્વબદ્ધ સંચિત કર્મોનો પણ ક્ષય યોગજ અષ્ટને આધીન એવા કાયવૂહના બળથી સંગત થઈ શકશે. (અહીં १. हस्तादर्श 'भोगजनितभोग...' इति त्रुटितोऽशुद्धश्च पाठः ।

Page #275

• भोगं विना कर्मनाशसमर्थनम् •
द्वात्रिंशिका - २५/३१
धीनकायव्यूहबलादुपप'त्स्यत इति चेन्न, प्रायश्चित्तादिनाऽपि कर्मनाशोपपत्तेः कर्मणां भोगेतरनाश्यत्वस्याऽपि व्यवस्थितौ योगेनाऽपि तन्नाशसम्भवे कायव्यूहादिकल्पने प्रमाणाऽभावात् । योगजादृष्टाधीनकायव्यूहबलात् उपपत्स्यते । न ह्येकत्र भवे नानाभवानुभवो विरुद्धः, तत्त्वज्ञानबलाऽऽहितयोगजाऽदृष्टाऽधीनकायव्यूहस्य योगिन एकदापि शूकरादिनानाशरीरावच्छेदेन शूकरादिशरीरोपभोग्यस्य कर्मणोऽनुभवसम्भवात्, विभिन्नाऽवच्छेदेन सजातीयाऽऽत्मगुणानां यौगपद्यस्वीकारात् । कथमन्यथा युगपद्विंशत्यङ्गुलीचालनाऽनुकूलप्रयत्नोपपत्तिः ? न च कायव्यूहेन योगिनः परदारगमनादिना शास्त्रनिषिद्धकर्मणा पापोत्पादप्रसङ्ग इति वाच्यम्, मिथ्याज्ञानवासनाविरहेण तदनुत्पादोपपत्तेः इति चेत् ? न, कारिकावल्यां → प्रायश्चित्तादिनाश्योऽसौ ← ( कारिकावली. १६३) इति कर्मनाशाजलस्पर्शादिना नाश्यस्त्वसौ मतः ← ( कारि.१६२) इति च विश्वनाथभट्टवचनात् धर्मः क्षरति कीर्तनात् ← ( ) इति वचनात्, → निषिद्धकर्माऽऽचरणेन वा धर्मो विनश्यति ← (मु.८२ - कंठा. पृ. ७३ ) इति मुक्तावलीकण्ठाभरणवचनाच्च प्रायश्चित्तादिनाऽपि शास्त्रविहितेन प्रायश्चित्त-कीर्तन-कर्मनाशाजलसंस्पर्शनिषिद्धकर्माऽऽचरणादिनाऽपि कर्मनाशोपपत्तेः दुरित- पुण्ययोः ध्वंसस्य सङ्गतेः हेतोः कर्मणां भोगैकनाश्यत्वनियमप्रच्यवन भोगेतरनाश्यत्वस्याऽपि व्यवस्थितौ सिद्धायां सत्यां प्रायश्चित्तादिनेव योगेनाऽपि तन्नाशसम्भवे कर्मोच्छेदसम्भवे बाधकाऽभावतः कायव्यूहादिकल्पने = युगपद्भोगप्रवणनानाशरीरोत्पादादिकल्पने प्रमाणाऽभावात् । एतेन यतिः सिद्धिमवाप्नोति योगेनाप्नोत्यनुत्तमाम् ← (शं.स्मृ.५/१२) નૈયાયિક, વૈશેષિક વગેરેનો કહેવાનો આશય એ છે કે કર્મને ભોગવવા તો પડે જ. હા, સામાન્ય લોકો આસક્તિપૂર્વક કર્મફળને ભોગવે છે. તેથી નવા-નવા કર્મનું ઉપાર્જન થવાથી સંસાર ચાલુ રહે છે. જ્યારે યોગી પુરુષો તત્ત્વજ્ઞાનના બળથી અનાસક્ત ભાવે કર્મફળ ભોગવીને માત્ર કર્મનો નિકાલ જ કરે છે. તથા જે ભવમાં મોક્ષે જવાનું હોય તે ભવમાં યોગી મનુષ્યના આત્મામાં ભૂંડ, કાગડા, કૂતરા, બિલાડા વગેરેના ભવમાં ભોગવી શકાય તેવા કર્મો પડેલા હોય તો તે યોગી પુરુષ યોગસાધનાથી ઉત્પન્ન થયેલ કર્મના આધારે એકીસાથે ભૂંડ, કાગડા, કૂતરા, બિલાડા વગેરેના શરીરોનો સમૂહ ઉત્પન્ન કરીને તે-તે શરીરથી ભોગવી શકાય તેવા કર્મને અનાસક્ત ભાવે ભોગવીને પૂર્વબદ્ધ તે-તે કર્મોને ખલાસ કરે છે. આ રીતે કાયવ્યૂહના બળથી પૂર્વબદ્ધ સંચિત કર્મને ખપાવીને તથા પ્રારબ્ધ કર્મને માનવ દેહ દ્વારા ભોગવીને/ખપાવીને તમામ કર્મનો ઉચ્છેદ કરી તે યોગીપુરુષ મોક્ષમાં જાય છે. આમ કર્મનો ક્ષય તો કેવળ કર્મફળને ભોગવવાથી જ થઈ શકે - આવું સિદ્ધ થાય છે.)
* કાયવ્યૂહાદિ ક્લ્પના અપ્રામાણિક
જૈન ફ उत्तरपक्ष :- न, प्रा. | लोगववाथी ४ अर्मनो नाश थाय खावो अर्ध अन्त नथी. अरा डे प्रायश्चित्त વગેરેથી પણ કર્મનો નાશ થાય છે. - આવું નૈયાયિક વગેરેના શાસ્ત્રમાં બતાવેલ છે. આથી કર્મ જેમ ભોગવવાથી નાશ પામે છે તેમ ભોગભિન્ન પ્રાયશ્ચિત્ત વગેરેથી પણ નાશ પામે છે. - આવી શાસ્ત્રવ્યવસ્થા સિદ્ધ થાય છે. જેમ પ્રાયશ્ચિત્ત ભોગભિન્ન હોવા છતાં કર્મનાશક છે તેમ યોગ પણ ભોગભિન્ન હોવા છતાં કર્મનાશક બની શકે છે. આમ યોગથી જ કર્મક્ષય થઈ જાય તો યોગીના ભવમાં ભૂંડ, કૂતરા, બિલાડાના શરીર ધારણ કરીને યોગી તેવા કાયવ્યૂહથી કર્મ ખપાવે તેવી અત્યંત જુગુપ્સનીય કલ્પના કરવામાં કોઈ પ્રમાણ નથી.
१. मुद्र
..दुत्पत्स्यत' इत्यशुद्धः पाठः ।

१७६८
=
1
=
=
-

-

Page #276

• ज्ञानस्य कर्मनाशकत्वम् •
१७६९
कर्मणां ज्ञानयोगनाश्यताया “ज्ञानाग्निः सर्वकर्माणि भस्मसात्कुरुतेऽर्जुन" (भगवद्गीता - ४ / ३७) इति भवदागमेनाऽपि सिद्धत्वात् ।
इति शङ्खस्मृतिवचनमपि व्याख्यातम् । प्रायश्चित्तविधानं तु, गां चेद् हन्यात्, तस्याश्चर्मणाऽऽर्द्रेण परिवेष्टितः षण्मासान् कृच्छ्रं तप्तकृच्छ्रं वा तिष्ठेत् ← ( व .ध.शा. १८) इत्यादिना वशिष्ठधर्मशास्त्रे, → क्रव्यादांश्च मृगान् हत्वा धेनुं दद्यात् पयस्विनीम् । अक्रव्यादान् वत्सतरीमुष्ट्रं हत्वा तु कृष्णगाम् ।। ← (गौ.ध.सू.२/१) इत्यादिना गौतमधर्मसूत्रे, टिट्टिभं जालपादञ्च कोकिलं कुक्कुटं तथा । एषां वधे नरः कुर्यादकरात्रमभोजनम् ।। ← ( सं . स्मृ. १४८) इत्यादिना च संवर्त्तकस्मृतौ प्रसिद्धमेवेति पूर्वोक्तं (पृ. ४८५ ) स्मर्तव्यम् ।
यत्तु गड्गेशेन तत्त्वचिन्तामणी
प्रायश्चित्तादीनाञ्च फलप्रतिबन्धकत्वमेव ← (त. चिं. शब्दखण्डअपूर्ववाद पृ. ४१४ ) इत्युक्तं तन्न, दुरितानुच्छेदे तच्छक्त्यविघटने वा कथमपि फलप्रतिबन्धानुपपत्तेः, प्रायश्चित्तस्याऽऽत्मशुद्धिकारकत्वेन दुरितनाशकत्वेन च प्रसिद्धेश्च । तत्र तु बलाका- टिट्टिभौ वाऽपि, शुक-पारापतावपि । अटीनवकघाती च शुध्यतेऽनक्तभोजनात् ।। ← (परा.स्मृ. ६/३३-पृ.२३३) इत्यादिना पराशरस्मृती, चान्द्रायणं चरेन्मासं कृच्छ्रं वा पापशुद्धये ← ( म.भा. शां. १६५ / ६९),तपसैव सुतप्तेन नरः पापात् प्रमुच्यते ← ( म. भा. शांति. १६१ / ६ ) इत्यादिना महाभारते → प्रायश्चित्तं च कुर्वन्ति तेन तच्छाम्यते रजः ← ( वा. रा. १८/३५ ) इत्यादिना वाल्मीकिरामायणे च प्रसिद्धमेव । पूर्वं पूर्वं सेवाद्वात्रिंशिकायामपि ( द्वा. द्वा. १२/१९/८६५) देवलस्मृति - वायुपुराणादिसंवादेन तपसः पापनाशकत्वमुक्तमिहानुसन्धेयम् । ततश्च कर्मणां भोगैकनाश्यत्वराद्धान्तस्तु बाधित एव । अतः प्रायश्चित्तवत्तत्त्वज्ञानस्याऽपि कर्मनाशकत्वं सम्भवति । न च तस्याऽऽगामिकर्माऽनुत्पाद एव सामर्थ्यमिति तत्त्वज्ञानात्कायव्यूहकल्पना शास्त्रकृतामिति शङ्कनीयम्, यतः तत्त्वज्ञानस्याऽऽगामिकर्मानुत्पाद इव सञ्चितकर्मनाशेऽपि सामर्थ्यं यथा भाविशीतस्पर्शाऽनुत्पादसमर्थस्योष्णस्पर्शस्य पूर्वशीतस्पर्शनाशेऽपीति कायव्यूहाऽकरणेऽपि नाऽनिर्मोक्षप्रसङ्गः । तदुक्तं सम्मतितर्कटीकायां यदेवाऽऽगामिकर्मप्रबन्धे समर्थं सम्यग्ज्ञानादि तदेव सञ्चितक्षयेऽपि परिकल्पयितुं युक्तम् ← (सं.त. का. १ पृ.६३०) इति । भिद्यते हृदयग्रन्थिः ' (मुण्डकोपनिषद् २/२/८, अन्नपूर्णोपनिषद् - ४ / ३१, योगशिखोपनिषद् -५/४५, महोपनिषत्-४/८२, सरस्वतीरहस्योपनिषद् -५६) इत्यत्रापि तत्त्वज्ञानस्याऽदृष्टादिनाशकत्वं प्रतीयते' ← (आ.त.वि.दी.पृ.) इति आत्मतत्त्वविवेकस्य बौद्धाधिकारदीधितौ रघुनाथशिरोमणिभिः प्रतिपादितम् ।
एतेन आत्मनो वै शरीराणि बहूनि मनुजेश्वर ! | प्राप्य योगबलं कुर्यात् तैश्च कृत्स्नां महीं चरेत् ।। भुञ्जीत विषयान् कैश्चित् कैश्चिदुग्रं तपश्चरेत् । संहरेच्च पुनस्तानि सूर्यः तेजोगणानिव । । ← (म.भा.१२/३००/२७-२८) इति महाभारतोक्तिः निरस्ता, दृष्टत्यागाददृष्टाऽभ्युपगमाऽऽपाताच्च । अनेन → ‘तपःप्रभावादेव तत्त्वज्ञानाऽनुत्पादेऽपि कायव्यूहसम्भवादिति' ← (त. चि. ईश्वरानुमाने पृ. १९३) तत्त्वचिन्तामणिकृदुक्तं निरस्तम्, व्यर्थकल्पनागौरवात् ।
कर्मणां ज्ञानयोगनाश्यतायाः 'ज्ञानाग्निः सर्वकर्माणि भस्मसात् कुरुतेऽर्जुन!' (भ.गी. ४ / ३७ ) इति
વળી, ભગવદ્ગીતામાં પણ જણાવેલ છે કે ‘હે અર્જુન ! જ્ઞાનાગ્નિ સર્વ કર્મોને ભસ્મીભૂત કરે છે.' આથી ‘કર્મો જ્ઞાનયોગથી નાશ પામે છે’- એવું તમારા શાસ્ત્રના આધારે પણ સિદ્ધ થાય છે.
१. हस्तादर्श 'भगवदा...' इति पाठः ।

Page #277

१७७०
ज्ञान-कर्मसमुच्चयसमर्थनम्
द्वात्रिंशिका - २५/३१
भवदागमेनाऽपि
=
नैयायिकसम्मतेन भगवद्गीताभिधानशास्त्रेणाऽपि सिद्धत्वात् । → ज्ञानमभ्यस्यमानं तु तथा दहति संसृतिम् ← (बृ.परा. १२ / ३३४) इति बृहत्पराशरस्मृतिवचनं ज्ञानाग्निदग्धकर्माणस्त्वां विशन्ति विचिन्तकाः ← ( म.भा. शांति २१०/४५) इति महाभारतवचनं ज्ञानिनः सर्वपापानि जीर्यन्ते नाऽत्र संशयः ← (लि.पु. १/८६/११८) इति लिङ्गपुराणवचनं ज्ञानाग्निसर्वकर्माणि भस्मसात् कुरुते यथा। तप्ताऽयोबिन्दुवद् भक्तिर्विनाशयति सर्वशः ।। ← (शां.सं.५ / ४/२/७ ) इति शाण्डिल्यसंहितावचनं, → यथा वह्निर्महान् दीप्तः शुष्कमार्द्रञ्च निर्दहेत् । तथा शुभाशुभं कर्म ज्ञानाग्निर्दहते क्षणात् ।। ← (शि. धर्मो.) इति शिवधर्मोत्तरवचनं, उपपापानि बोधाग्निर्भस्मसात् कुरुतेऽथवा । प्रारब्धानीति विद्धि त्वं नान्यथा कपिपुङ्गव ! ।। ← ( रा.गी. १० / २४ ) इति च रामगीतावचनमप्यत्र स्मर्तव्यम् । तदुक्तं शम्भुगीतायां अपि
प्रारब्धं सञ्चितं कल्याः ! आगामीति प्रभेदतः । प्रोच्यते त्रिविधं कर्म कर्मतत्त्वविशारदैः ।।
तत्र ज्ञानाऽग्निना कर्म सञ्चितं दह्यते ध्रुवम् । ← (शं.गी. ६ । ४२,४७ ) इति ।
पुण्य-पापयोर्ज्ञाननाश्यतायां
द्विविधान्यपि कर्माणि ज्ञानाग्निर्दहति क्षणात् । प्रसिद्धोऽग्निर्यथा सर्वं भस्मतां नयति क्षणात् ।। ← (ग.गी. ३।४५ ) इति गणेशगीतावचनमपि साक्षि वर्तते । → अहं ब्रह्मेति विज्ञानात् कल्पकोटिशताऽर्जितम् । सञ्चितं विलयं याति प्रबोधात् स्वप्नकर्मवत् ।। ← (अध्या. ५० ) इति 'अध्यात्मोपनिषद्वचनम् विद्वान् ब्रह्मज्ञानाग्निना कर्मबन्धं निर्दहेत् ← (पै.४/ ११) इति पैङ्गलोपनिषद्वचनं च प्रकृते भावनीयम् । प्रारब्धकर्मणां नाशो भोगादेव प्रजायते ← (शं.गी. ६ । ५२) इति शम्भुगीतावचनं तुं निकाचितकर्माऽपेक्षयाऽनुयोज्यम् ।
वस्तुतो ज्ञान-कर्मोभयनाश्यता कर्मणां द्वौ क्रमौ चित्तनाशस्य योगो ज्ञानञ्च राघव !← (यो.वा.) इति भवदभिमतयोगवाशिष्ठवचनादपि सिध्यत्येव । एतेन द्वौ क्रमौ चित्तनाशस्य योगो ज्ञानं मुनीश्वर ! ← (शां. १/४१) इति शाण्डिल्योपनिषद्वचनमपि व्याख्यातम् । योगविहीनेन न ज्ञानेन विमुक्तता ← ( रा.गी. ३ / ४८ ) इति रामगीतावचनमप्यत्र संवदति । साङ्ख्यादीनामपि तत्त्वतो ज्ञान-क्रियाभ्यामेव क्लेशोच्छेदोऽभिमतः । इत्थमेव
क्वचित्तत्त्वावमर्शेन निवृत्तं भयमुल्बणम् । अनिवृत्तनिमित्तत्वात्पुनः प्रत्यवतिष्ठते ।। अनिमित्तनिमित्तेन स्वधर्मेणाऽमलाऽऽत्मना । तीव्रया मयि भक्त्या च श्रुतसम्भृतया चिरम् ।। ज्ञानेन दृष्टतत्त्वेन वैराग्येण बलीयसा । तपोयुक्तेन योगेन तीव्रेणाऽऽत्मसमाधिना ।। प्रकृतिः पुरुषस्येह दह्यमाना त्वहर्निशम् । तिरोभवित्री शनकैरग्नेर्योनिरिवाऽरणिः ।। ← (क.दे.सं. ३ /२०-२३) इति कपिल - देवहूतिसंवादसङ्गतेः ।
इत्थञ्च मुक्तौ ज्ञानकर्मणोस्तुल्यवत्समुच्चयबोधकाऽऽगमेन ज्ञानवत् चारित्रस्याऽपि हेतुताया अवर्जनीयत्वात् । न च “ज्ञानाग्निः सर्वकर्माणि भस्मसात् कुरुतेऽर्जुन” (भ.गी. ४ / ३७ ) इति भगवद्गीता - वचनात् सञ्चितकर्मनाशे ज्ञानमेव कारणं प्रारब्धनाशस्तु भोगादेव, क्रियमाणं तु योगिकर्म मिथ्याज्ञानवासनाऽभावान्नादृष्टोत्पादकमिति न क्वाऽपि चारित्रोपयोग इति शङ्कनीयम्, ज्ञानाग्निरित्यादेर्ज्ञानस्तुतिमात्रपरत्वात्, सङ्कोचाऽऽवश्यकत्वे ज्ञानचारित्रयोः स्वस्वजन्यकर्मनाशे पृथग्धेतुत्वावश्यकत्वाद्विना चारित्रव्यापारमौपक्रमिकफलोपभोगस्य कथमप्यनुपपत्तेः । सम्मतश्चायमर्थः, “ तण्डुलस्य यथा चर्म यथा ताम्रस्य कालिका । नश्यति क्रियया विप्र ! पुरुषस्य तथा मलम्” ।। ( महोपनिषद् - ५ / १८५) इत्यादिवाशिष्ठग्रन्थादिनापि । १. अयं अध्यात्मोपनिषद्ग्रन्थः तन्त्रान्तरीयः, न तु जैनतन्त्रसत्क इत्यवधेयम् ।

Page #278

• कायव्यूहापाकरणम् •
नरादिशरीरसत्त्वे शूकरादिशरीराऽनुपपत्तेः कायव्यूहाऽनुपपत्तेः,
नयवादास्तु तपः-संयम-ज्ञानानां मुक्तिहेतुत्वे भिन्नरुचिरूपतयैव व्यवतिष्ठन्ते । तदुक्तं विशेषावश्यकभाष्ये → “तवसंजमो अणुमओ निग्गंथं पवयणं च ववहारो । सद्दज्जुसुआणं पुण णिव्वाणं संजमो चेव” । । ← (वि.आ.भा. २६२१) इति व्यक्तं अष्टसहस्रीतात्पर्यविवरणे ( अ. स.वि.१/६/पृ.११४) ।
युक्ततरञ्चैतद्, नानाभूमिकारूढमुमुक्षूणामिष्टोपायताग्राहकनयवैविध्यप्रदर्शनमन्तरेणाऽभ्रान्त-निष्कम्प-शीघ्रफलोपस्थापकोचितप्रवृत्त्यनुपपत्तेः, परीक्षकाणां निष्कम्पप्रवृत्तौ सर्वनयसमूहजन्येष्टोपायत्वग्रहस्यैव हेतुत्वाद्, अंशे तद्विसंवादेऽपि सामग्रीहेतुत्वग्रहे कस्याऽप्यविवादात् । अत एव 'तं सव्वणयविसुद्धं जं चरणगुणट्ठिओ साहु' (आ.नि.१६३७, द.वै.नि.१/१५० ) इति आवश्यकनिर्युक्तौ दशवैकालिकनिर्युक्तो च फलितार्थकथनं भगवतां चरण-गुणयोः स्थित उभयत्र समपक्षपातः गुणशब्देन ज्ञान-दर्शनयोर्ग्रह इति प्रमाणार्पणायां व्याख्यानमित्यधिकं ( न्या. खं. खा. १२ पृ. १०६) न्यायखण्डखाद्ये अवसेयम् ।
किञ्च कर्मणां भोगैकनाश्यत्वे प्रायश्चित्तादिविधिरपि व्यर्थः स्यात् । तदुक्तं रामगीतायां → भोगेनैव विनाशश्चेत् प्रायश्चित्तवचो वृथा ← ( रा.गी. १०/१८) इति ।
'अवश्यमेव भोक्तव्यमिति तु प्रदेशोदयाऽपेक्षयाऽस्माभिरप्यभ्युपगम्यत एव । अत एव न तत्कृते कायव्यूहाऽऽवश्यकताऽस्मन्मते । एतेन न य अवेदयित्ता अस्थि हु मोक्खो ← (प्र.व्या. १/१) इति प्रश्नव्याकरणसूत्रवचनं कडाण कम्माण न मुक्खु अत्थि ← ( उत्त.४ / ३) इति उत्तराध्ययनसूत्रवचनं, → पावाणं च खलु भो ! कडाणं कम्माणं पुव्विं दुच्चिन्नाणं दुप्पडिकंताणं वेइत्ता मुक्खो, नत्थि अवेइत्ता, तवसा वा झोसइत्ता ← (द.वै. चू. १ ) इति च दशवैकालिकचूलिकावचनं व्याख्यातम् । ततश्च ब्रह्मसूत्रे भोगेन त्वितरे क्षपयित्वा सम्पद्यते ← ( ब्र. सू. ४/१/१९) इति यदुक्तं तत्र इतरपदेन निकाचितकर्मग्रहणमेव सङ्गच्छते इत्यवधेयम् ।
किञ्च नरादिशरीरसत्त्वे शूकरादिशरीराऽनुपपत्तेः = शूकरादिदेहोत्पादाऽसङ्गतेः कायव्यूहाऽनुपपत्तेः, मनुष्यशरीरस्य मनुष्येतरशरीरविरोधित्वात्, अन्यथा स्वर्गजनकाऽदृष्टवतो यज्वनः तदानीमेव स्वर्गीयशरीरोपग्नहप्रसङ्गात् । न च तददृष्टस्य तदानीमलब्धवृत्तिकत्वान्नैवमिति वाच्यम्, तर्हि तत्त्वज्ञानिनोऽपि नानाविधाऽदृष्टानां युगपदलब्धवृत्तिकत्वान्न कायव्यूहसम्भवः ।
एतेन 'यौगपद्यञ्च कायानां तज्जनककर्मस्वभावात् तपःस्वभावाद् वेति' (त. चि. अनुमानखण्ड-भा. २ ईश्वरानुमाने पृ. १९३) इति तत्त्वचिन्तामणिकारवचनं निराकृतम्, औदारिकदेहं प्रति एकजीवकर्तृकौदारिकशरीरान्तरस्य प्रतिबन्धकत्वात् । देवादीनां तु वैक्रियशरीरादिकर्मोदयमहिम्नैवैकदा नानाशरीरोपपत्तेः । इयमेवाऽभिप्रेत्य त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरित्रे हेमचन्द्रसूरिभिः नैसर्गिकी हि भवति घुसदां कामरूपिता ← (त्रि.श.पु. १ । ३ । ८५ ) इत्युक्तम् । एतेन सर्वं कर्म भोगजन्यनाशप्रतियोगि कर्मत्वात् भुक्तभुज्यमानकर्मवदिति कालीपदशर्मवचनं निराकृतम्, प्रायश्चितादिनाश्ये कर्मणि बाधात् ।
अथ तत्त्वज्ञानेन कायव्यूहमुत्पाद्य भोगद्वारा कर्मक्षयः सम्भवेत्, सौभरिप्रभृतिमहर्षीणां कायव्यूहश्रवणादिति વળી, બીજી મહત્ત્વની વાત તો એ છે કે યોગી પાસે મનુષ્ય શરીર જ્યાં સુધી હાજર હોય ત્યાં સુધી ભૂંડ, કૂતરા, બિલાડા વગેરેના શરીરોને ધારણ કરી ન શકાય. એક શરીર બીજા શરીરને ધારણ કરવામાં પ્રતિબંધક છે. માટે કાયવ્યૂહ અસંગત છે. જો યોગજ-કર્મજન્ય હોવાથી તેવા શરી૨ને પ્રતિબધ્યકોટિમાંથી

१७७१

Page #279

१७७२
• केवलिसमुद्घाते कायव्यूहभ्रमः • द्वात्रिंशिका-२५/३१ मनोऽन्तरप्रवेशादिकल्पने गौरवाच्च । चेत् ? तत्किं सौभरेः युगपद् नानाशरीरकरणतः पञ्चाशत्कलत्रग्रहण-पञ्चाशदधिकशतपुत्रोत्पादनादिपरिग्रहाऽऽरम्भादिजनितपापार्जनं विष्णुपुराणे (अंश-४ अध्याय-२) न श्रुतम् ? यथाकथञ्चित् कायव्यूहकरणेऽपि तत्तद्भोगजनितपापं तु वर्धेत एव, न तु मूलतः क्षीयेत । मूलतः कृत्स्नकर्मक्षयकृते त्ववश्यं योग एवाऽऽश्रयितव्यः । . ___ यत्तु तत्त्वचिन्तामणिकृता → 'कर्मणो भोगनाश्यत्वेऽपि ज्ञानस्य कर्मनाशकत्वम्, भोगस्य तत्त्वज्ञानव्यापारत्वादिति' - (त.चि.ईश्वरा.पृ.१९५) गदितं तन्न चारु, न हि भोगः तत्त्वज्ञानव्यापार इति श्रुतौ श्रुतम्, तेन विनाऽपि तदुत्पत्तेः । तदुक्तं किरणावलीरहस्ये मथुरानाथेनाऽपि 'तत्त्वज्ञानस्य भोगाऽजनकतया भोगस्य तद्द्वारत्वाऽसम्भवात्' (कि.रह.पृ.४५) इति । उपभोगादेव कर्मक्षये स्वीक्रियमाणे तु नरकादौ चारित्राऽभावेन अपरकर्मनिमित्तव्यापारात् प्रचुरतरकर्माऽर्जने अनिर्मोक्षप्रसङ्गाच्च । तदिदमभिप्रेत्य श्रावकप्रज्ञप्तौ उमास्वातिवाचकैः → जइ याऽणुभूइओ च्चिय खविज्जए कम्मं नन्नहाऽणुमयं ?। तेणाऽसंखभवज्जियनाणागइकारणत्तणओ ।। नाणाभवाणुभवणाऽभावा एगमि पज्जएण वा । अणुभवओ बंधाओ मुक्खाऽभावो स चाऽणिट्ठो ।। (श्रा.प्र.१९८/१९९) इत्युक्तम् ।।
किञ्चैवं नरकादिदुःखजनकब्रह्महत्यादिप्रयोजकाऽदृष्टसत्त्वे योगिनां नारकब्रह्मघातकशरीरपरिग्रहोऽपि स्यादिति महद्वैशसम् । 'तादृशाऽदृष्टविरह एव तत्त्वज्ञानोत्पत्ति'रिति चेत् ? शूकरादिशरीरोत्पादकाऽदृष्टाऽसत्त्व एव तत्त्वज्ञानोत्पत्तिरित्यपि किमिति न रोचयेः ? 'तत्त्वज्ञानजन्यशूकरादिवैलक्षण्यात् नायं दोष' इति चेत्, तर्हि तत्त्वज्ञानाऽदृष्टजन्यतावच्छेदिकयोः जात्योः साङ्कर्यम् । कथं च तत्त्वज्ञानेन कायव्यूहजननेऽप्यनन्तकालपरिसमाप्यक्रमिकशूकरादिशरीरोपभोग्यनानाफलजननं कथं च तद्विना शूकरादिशरीरोपभोग्यचरमफलं विनाऽदृष्टनाशः, कथं च तमन्तरेण मोक्षोत्पत्तिरिति विचारणीयमायुष्मता । 'शूकरादिशरीरोपभोग्यमप्यदृष्टफलं योगिनां स्वायुर्नियतमेव तत्कल्प्यत' इति चेत् ? तर्हि लाघवात् तदनुपभोग्यमेव । तच्च भवोपग्राह्यदृष्टचतुष्टयाख्यं, तत्राप्यायुषः कर्मत्रयस्याऽधिकस्थितिकत्वे तत्समीकरणार्थं भगवतः केवलिसमुद्घातारम्भः, आयुस्तु कर्मत्रयादधिकस्थितिकं स्वभावादेव न भवति, केवलिसमुद्घात एव च परेषां कायव्यूहभ्रमस्तदालम्बनेनैव चेश्वरस्य सर्वावेशप्रतिपादिका श्रुतिरिति (न्या.खं.खा.गा.७४/पृ.६६४) व्यक्तमुक्तं विद्वत्सभाशृङ्गारेण ग्रन्थकृता न्यायखण्डखाद्ये ।
किञ्च → युगपज्ज्ञानानुत्पत्तिर्मनसो लिङ्गम् + (न्या.सू.१/१/१६) इति न्यायसूत्रेण युगपन्नानाशरीराऽवच्छेदेन नानाऽनुभवोत्पत्तिसङ्गतिकृते युगपन्नानाशरीरेषु मनोऽन्तरप्रवेशोऽभ्युपगन्तव्यः । तच्चेत् मनः अणुः तर्हि तन्नाशाऽनुपपत्तिः, सावयवत्वे च तज्जनक-नाशकादि मार्गणीयम् । બહાર કાઢી નાંખવામાં આવે તો પણ યોગીની પાસે મન તો એક જ હોવાથી તથા તે મન માનવદેહ સાથે સંલગ્ન હોવાથી નવા ભૂંડ, કૂતરા, બિલાડા વગેરેના શરીરમાં તો તે મન નહિ રહે. મન વિના તો ભૂંડ વગેરે શરીરથી કઈ રીતે કર્મફળ ભોગવી શકાય? કારણ કે ભોગનો અર્થ છે સુખ કે દુઃખનો માનસ સાક્ષાત્કાર. મન જ ન હોય તો માનસ સાક્ષાત્કાર સ્વરૂપ ભોગ કઈ રીતે સંભવી શકે ?
તથા યોગજઅદષ્ટના પ્રભાવે કાયવૂહગત ભંડ-કૂતરા વગેરે તમામ શરીરોમાં નવા-નવા અનેક મનનો પ્રવેશ કરવાની કલ્પના કરવામાં આવે તો તો મહાગૌરવ દોષ આવશે. કારણ કે એકી સાથે બે જ્ઞાન તો

Page #280

• प्रयोजकचित्तात् नानाचित्तोत्पादविचारः .
१७७३ ये त्वाहुः पातञ्जलाः अग्नेः१ स्फुलिङ्गानामिव कायव्यूहदशायामेकस्मादेव चित्तात्प्रयोजकानानाचित्तानां परिणामोऽस्मितामात्रादिति। तदुक्तं- “निर्माणचित्तान्यस्मितामात्रात्” (यो.सू.४-४) "प्रवृत्तिभेदे प्रयोजकं चित्तमेकमनेकेषामिति” (यो.सू.४-५) तेषामप्यनन्तकालप्रचितानां कर्मणां
इत्थं युगपन्नानाशरीरेषु मनोऽन्तरप्रवेशादिकल्पने गौरवाच्च = नानाकार्यकारणभावादिकल्पनालक्षणमहागौरवाऽऽपाताच्च । तथापि तत्र नानामनस्त्वे कायानां प्रतिचित्तमभिप्रायभेदादेकाऽभिप्रायाऽनुरोधः परस्परप्रतिसन्धानञ्च न स्याताम्, पुरुषान्तरवदिति कष्टमापतितमायुष्मतामिति दिक् ।
ये तु आहुः पातञ्जलाः साक्षात्कृततत्त्वस्य योगिनो युगपत्कर्मफलभोगायाऽऽत्मीयनिरतिशयविभूत्यनुभवात् यदा युगपदनेकशरीरनिर्मित्सा जायते तदा → वटेश्च यद्वत् खलु विष्फुलिङ्गाः, सूर्यान्मयूखाश्च - (मैत्रा. ६।३१) इति मैत्रायण्युपनिषदादिदर्शितरीत्या अग्नेः स्फुलिङ्गानामिव कायव्यूहदशायां एकस्मादेव मौलात् चित्तात् प्रयोजकात् तावच्छरीरसम्बद्धानां नानाचित्तानां परिणामः = आविर्भावः अस्मितामात्रादिति । तदुक्तं पतञ्जलिना योगसूत्रे 'निर्माणे ति 'प्रवृत्ती'ति च । अत्र राजमार्तण्डवृत्तिरेवम् → योगिनः स्वयं निर्मितेषु कायेषु यानि चित्तानि तानि मूलकारणाद् अस्मितामात्रात् एव तदिच्छया प्रसरन्ति = अग्नेर्विस्फुलिङ्गा इव युगपत्परिणमन्ति (यो.सू.४/४ रा.मा.) ननु बहूनां चित्तानां भिन्नाऽभिप्रायत्वान्नैककार्यकर्तृत्वं स्यादित्यत आह- 'प्रवृत्ती'ति । तेषां अनेकेषां चेतसां प्रवृत्तिभेदे = व्यापारनानात्वे एकं योगिनः चित्तं प्रयोजकं = प्रेरकं अधिष्ठातृत्वेन, तेन न भिन्नमतत्वम् । अयमर्थः- यथाऽऽत्मीयशरीरे मनश्चक्षुःपाण्यादीनि यथेच्छं प्रेरयति अधिष्ठातृत्वेन तथा कायान्तरेष्वपि - (रा.मा.४/५) इति ।
योगसुधाकरे सदाशिवेन्द्रस्तु → निर्मितचित्तानां नायकं चित्तमेकं योगी स्वभोगाऽनुकूलप्रवृत्तिविशेषनियामकं निर्मिमीते तेन भोगः तदनुसन्धानञ्च युज्यते - (यो. सू.४/५) इत्याह । ઉત્પન્ન થઈ ન શકે. તેથી નવા-નવા અનેક શરીરોમાંથી કયા શરીરથી ક્યારે કયા કર્મનું ફળ ભોગવવું? તેનો નિર્ણય કઈ રીતે કોણ કરશે.? ભૂંડશરીરગત મન ભૂંડના શરીરથી ભોગવી શકાય તેવા સુખાદિને ભોગવવા માટે તૈયાર હશે તે જ સમયે કૂતરાના શરીરમાં રહેતું અન્ય મન પણ કૂતરાના શરીરથી ભોગવી શકાય તેવા સુખાદિને ભોગવવા માટે તૈયાર હશે. તે જ રીતે બીજા શરીરો માટે પણ સમજી લેવું. પરંતુ એકી સાથે એક જ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થઈ શકે. - આ તો નૈયાયિકમાન્ય નિયમ છે. તેથી ઉપરોક્ત પરિસ્થિતિમાં કયા શરીરમાં રહેલા મનના સહારે કયા શરીરથી ક્યા કર્મના ફળને ભોગવવું? તેનો નિર્ણય કોણ કરે? આમ એકીસાથે અનેક શરીરોને ઉત્પન્ન કરીને તેના દ્વારા કર્મ ખપાવવાની તૈયાયિકકલ્પના અપ્રામાણિક સિદ્ધ થાય છે.
હ પાતંજલોની નિમણિચિત્તલ્પના મૂઢતા છે : જેન હ પાતંજલ વિદ્વાનો એમ કહે છે કે – અગ્નિમાંથી જેમ તણખાઓ નીકળે તેમ કાયવ્હદશામાં એક જ મુખ્ય પ્રયોજક ચિત્તમાંથી અનેકવિધ ચિત્તોનો પરિણામ અસ્મિતામાત્રથી થાય છે. કેમ કે યોગસૂત્રમાં પતંજલિમહર્ષિએ જણાવેલ છે કે “અસ્મિતામાત્રસ્વરૂપ મૂળ કારણથી નિર્માણચિત્તો = યોગીનિર્મિતકાયમૂહગત અંતઃકરણો પ્રગટ થાય છે. તથા અનેક અંતઃકરણોની જુદી-જુદી પ્રવૃત્તિ પ્રત્યે પ્રયોજક અંતઃકરણ એક જ હોય છે.” માટે નવા-નવા અનેક શરીરોની પ્રવૃત્તિમાં વિરોધ-વિસંવાદ નહિ સર્જાય. ૯ १. हस्तादर्श 'अगः' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #281

१७७४
• निकाचितानां भोगनाश्यत्वम् • द्वात्रिंशिका-२५/३१ नानाशरीरोपभोगनाश्यत्व कल्पनं मोह एव, तावददृष्टानां युगपदृत्तिलाभस्याऽप्यनुपपत्तेरिति निरुपक्रमकर्मणामेव भोगैकनाश्यत्व माश्रयणीयमिति सर्वमवदातम् ।।३१।। ।
तेषां पातञ्जलानां अपि अनन्तकालप्रचितानां कर्मणां नानाशरीरोपभोगनाश्यत्वकल्पनं = एकभवीय-समकालीन विभिन्नदेहकृतभोगजन्यध्वंसप्रतियोगित्वकल्पनं मोहः = अज्ञानं एव वर्तते । दर्शितरीत्या तावददृष्टानां = तावतां नाश्यानां कर्मणां युगपद् = समकालं वृत्तिलाभस्य = स्वविपाकोपधायकवृत्तिलाभस्य अपि अनुपपत्तेः = असम्भवात् । 'कारणसाम्राज्यादेव योगिकर्मणां युगपद्वृत्तिलाभोऽपि नानुपपन्नः' इति चेत् ? ननु तथापि 'तत्त्वज्ञानादेव तावददृष्टानां युगपद्वृत्तिलाभ' इति देवानांप्रियस्याऽभिमतम् । तदेव च कथं तत्प्रतिबन्धकाऽदृष्टक्षयं विना ? न च तत्क्षयोऽपि भोगादेव, अतत्त्वज्ञभोगस्य तदर्जकत्वात् । अपि चाऽध्यवसायविशेषादेव विचित्राऽदृष्टक्षयोपपत्तौ कायव्यूहादिकल्पनमप्रामाणिकमेवेति व्यक्तं (अ.म.प.१०१ वृत्ति) अध्यात्ममतपरीक्षावृत्तौ ।
प्रकृते → व्यक्ते ब्रह्मोपयोगे तु कामवृत्तिर्न तिष्ठति । तीव्र निकाचितं कर्म प्रारब्धं नैव नश्यति ।। - (अ.गी.१८३) इति पूर्वोक्तं(पृ.१३००) अध्यात्मगीतावचनमप्यनुसन्धेयम् । यथोक्तं द्वादशारनयचक्रे अपि श्रीमल्लवादिसूरिभिः → सोपक्रमस्य क्रियापेक्षा न निरुपक्रमस्य, तत्र सोपक्रमस्य कर्मात्मनः पुरुषात्मनैकीभूतस्योदयोपशम-क्षयोपशमक्षया अवस्थाः सापेक्षा भवन्ति, मदनफलाद्वमनवत् भस्मपटलाच्छनाग्निवत्, दरविध्याताऽवच्छन्नज्वलनवत्, तृणदाहवद्वा ( (द्वा.न.अर-४, पृ.४८७) इति ।
ननु केवलज्ञानमेवाऽशेष भोगमुदीर्य कायव्यूहमहिम्नोपस्थाप्य कर्मक्षयक्षममस्तु इति चेत् ? मैवम्, अबोद्धृदशाप्रसङ्गात्, एवं हि शूकरादिभोग्यं कर्म क्षपयितुं शूकरादिशरीरमिवैकिन्द्रियादिशरीरभोग्यं ज्ञानावरणं क्षपयितुमेकेन्द्रियादिशरीरमपि परस्य तत्त्वज्ञानी परिगृह्णीयात् । तथा च तद्वदेवाऽबोद्धृत्वप्रसङ्गः । 'अज्ञानं न भोग्यं सुख-दुःखाऽनन्यतरत्वादिति न प्रसङ्ग' इति चेत्, न, 'जात्यायु गास्तद्विपाकः' (यो.सू. २/१३) इति सूत्रयता योगाऽऽचार्येण कर्मफलमात्रस्य भोग्यत्वाऽतिदेशात् । 'तत्त्वज्ञानप्रतिबन्धककर्मनाशादेव कैवल्योत्पत्ते ऽयं प्रसङ्ग' इति चेत् ? स एव कुतो जातः ? 'विविदिषा-शम-दमादिसहकृतयत्याश्रमोचिताऽऽचारादिति चेत् ? तर्हि यथा पूर्व शरीराऽपेक्षभोगं विनैव ततोऽदृष्टविशेषनाशस्तथा तत्त्वज्ञानोत्पत्त्यनन्तरमपि तत एव स किमिति नाऽद्रियते किं कायव्यूहादिकल्पनाक्लेशेनेति (न्या.खं.खा.गा.७९/पृ.
પરંતુ ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે પાતંજલ વિદ્વાનો અનંત કાળથી ભેગા કરેલા કર્મોને અનેક શરીરથી ભોગવીને જ ખતમ કરવાની જે કલ્પના કરે છે તે પણ તેઓની મૂઢતા જ છે. કારણ કે તેટલા બધા કર્મોનો એકીસાથે વિપાકઉદય થવો પણ અસંભવ છે. કૂતરા, ભૂંડ, બિલાડા, દેવ, નરક વગેરે ભવોમાં ભોગવી શકાય તેવા, જુદા-જુદા સમયે બાંધેલા, જુદા જુદા દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ-ભવમાં ઉદયમાં આવવા નિર્માયેલા વિચિત્ર કર્મોનો વિપાકોદય એકીસાથે કઈ રીતે સંભવે ? એ લાખ ડોલરનો ગંભીર પ્રશ્ન પાતંજલ વિદ્વાનો માટે વિચારણીય જ બની રહે છે.
સહ નિકાચિત ર્ક્સ ભોગવવાથી જ રવાના થાય • જૈન છે તેમ છતાં ગ્રંથકાર શ્રીમદ્જી કહે છે કે “કર્મો ભોગવવાથી જ નાશ પામે'- તેવો નિયમ બાંધવાના ...... चिह्नद्वयमध्यवर्ती दीर्घः पाठो हस्तादर्श नास्ति ।

Page #282

• वैयाकरण- बृहज्जाबालीयादिमतनिरासः •
१७७५
६७९) अधिकं न्यायखण्डखाद्ये । इति हेतोः निरुपक्रमकर्मणामेव = निकाचितत्वेनोपक्रमानर्हाणामेव कर्मणां भोगेकनाश्यत्वं केवलोपभोगजन्यध्वंसप्रतियोगित्वं आश्रयणीयम् । एतेन भोगेन मोक्षमाप्नुयात् ← (का.की.२) इति कामराजकीलितोद्धारोपनिषद्वचनमपि व्याख्यातम्, असङ्गभावेन स्वभूमिकौचित्यतो निकाचितकर्मफलभोगाऽपेक्षया तदुपपत्तेः । निकाचितत्वव्याख्या विशेषावश्यकभाष्यवृत्ती → गाढताऽध्यवसायेन बद्धत्वादपवर्तनादिकरणाऽयोग्यतां नीतं निकाचितमुच्यते ← (वि.आ.भा.२५१३ वृ.) इत्येवं श्रीहेमचन्द्रसूरिभिः रूढर्थत आवेदिता । व्युत्पत्त्यर्थपुरस्सरं विस्तरतः तद्व्याख्या तु 'कच बन्धने', नितरां कच्यते स्वयमेव बन्धमायाति कर्म जीवस्य तथाविधसंक्लिष्टाऽध्यवसायपरिणतस्य तत्प्रयुक्ते जीव एव तथाऽऽनुकूल्येन भवनात् ततः प्रयोक्तृव्यापारे णिञ्' (श्रीमल. आ. ६ - ५ ) । ततो निकाच्यतेऽवश्यवेद्यतया व्यवस्थाप्यते कर्म जीवेन यया सा निकाचना । अथवा 'कच बन्धने' इति चौरादिकोऽप्यस्ति, ततो निकाच्यतेऽवश्यवेद्यतया निबध्यते यया कर्म सा निकाचना जीववीर्यपरिणतिः ← ( क.प्र.गा. २/ पृ. १७) इत्येवं कर्मप्रकृतिवृत्तौ श्रीमलयगिरिचरणैः दर्शितेत्यवधेयम् । प्रकृतग्रन्थकृतोऽपि कर्मप्रकृतिवृत्तावेवमेवाऽभिप्रायः ।
अत एव त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरित्रे अपि नाऽलं भोग्यफलं कर्माऽभुक्त्वा क्षेप्तुं जिना अप ← (त्रि.श.१०/६/४२२) इत्युक्तम् । अयमत्राशयः- अध्यवसायवैचित्र्यात् प्रथमत एव जीवा द्विप्रकारं कर्म बध्नन्ति, शिथिलपरिणामतया फलं प्रत्यनियतस्वरूपं सोपक्रमम्, अत्यन्तदृढपरिणामतयाऽवन्ध्यसामर्थ्यञ्च निरुपक्रमं निकाचिताऽपराभिधानम् । सोपक्रमस्य तत्तद्रव्यादिसामग्रीमपेक्ष्य प्रतीकारसहत्वात् प्रायश्चित्तादिलक्षणपरिशुद्धाज्ञायोगनाश्यत्वम् । तदुक्तं उपदेशपदे अणिययसहावमेयं सोवक्कमकम्मुणो सरूवं तु । परिसुद्धाऽऽणाजोगो एत्थ खलु होइ सफलो त्ति ।। ← (उप.पद. ३४० ) इति ।
वस्तुतः अपूर्वकरणभाविधर्मसंन्यासयोगेन निकाचितकर्मक्षय इति योगमाहात्म्यद्वात्रिंशिकायां ( द्वा. द्वा. २६/२४) वक्ष्यते । धर्मसंन्यासयोग - प्रायश्चित्त-भोग- तपः- तत्त्वज्ञानादीनामेकशक्तिमत्त्वेनैव कर्मनाशकता, लाघवादित्यवोचम भानुमतीनाम्यां न्यायालोकटीकायाम् । निकाचितानामपि कर्मणां तपसाऽपि नाश्यतेति वक्ष्यतेऽग्रिमद्वात्रिंशिकायाम् ( द्वा. द्वा. २६ / २४ पृ. १८३३) ।
वैयाकरणास्तु → ‘शब्दब्रह्मणि निष्णातः परं ब्रह्मादि गच्छति' ← (मै.७/२२, त्रिपु.५/१७,ब्र.बिं. १७, म.भा.शांति.२७०) इति मैत्रायण्युपनिषत् - त्रिपुरातापिन्युपनिषद् ब्रह्मबिन्दूपनिषद्-महाभारतादिवचनात् शब्दाSनुशासनशास्त्रस्य निःश्रेयससाधनत्वं साधयन्ति । तदुक्तं वाक्यपदीये भर्तृहरिणा तद् द्वारमपवर्गस्य वाङ्मलानां चिकित्सितम् । पवित्रं सर्वविद्यानामधिविधं प्रचक्षते ।। ← ( वा. प. १/१४) इति । तदुक्तं पातञ्जलमहाभाष्ये अपि एकः शब्दः सम्यग् ज्ञातः सुष्ठु प्रयुक्तः स्वर्गे लोके च कामधुग् भवति' ← (पा.म.भा. १/१/१) इति । ततश्च मुमुक्षुणा अन्यत् सर्वं परिहृत्य शब्दानुशासने एव कार्त्स्न्येन यतितव्यमित्याहुः, तन्न, अन्तःकरणस्य मलिनत्वे शतशोऽपि सहस्रशोऽपि वा सम्यक्शब्दप्रयोगे सुराબદલે ‘નિકાચિત કર્મો ભોગવવાથી જ નાશ પામે' તેવો નિયમ સ્વીકારવો વધુ વ્યાજબી છે. જે કર્મો હઠીલા હોય, નિકાચિતપણે બાંધેલા હોય, સ્વવિપાકોદય દેખાડ્યા વિના રવાના થાય તેમ ન જ હોય

=

Page #283

१७७६
• भस्मधारणात्क्लेशोच्छेदप्रवादमूलद्योतनम् • द्वात्रिंशिका-२५/३१ भाण्डधावने इव कृतेऽपि तच्छुद्ध्यसम्भवेनाऽपवर्गाऽसम्भवात्, शब्दानुशासनाऽभ्यासविकलानामपि जडभरतादीनां मुक्तिश्रवणाच्चेति दिक् ।
केचित्तु रक्तादिशुद्धिक्रमेण चक्रादिशुद्धिद्वारा द्वैतेच्छा-ब्रह्मानन्दसमुल्लास-निदानादिषोडशदशालाभतः क्लेशमुक्तिमुपपादयन्ति । तदुक्तं शम्भुगीतायां → आर्यजातौ क्रमाद् नूनं शुद्धिः शोणित-शुक्रयोः । पीठशुद्धेः समुत्पत्तौ परमाऽस्ति सहायिका ।। अध्यात्मलक्ष्यद्वारैव चक्रशुद्धिर्यथाक्रमम् । लभ्यते नाऽत्र सन्देहो विद्यते पितरो ! ध्रुवम् ।। अतो वर्णाश्रमा धर्माः प्रवृत्तेः रोधकाः तथा । निवृत्तेः पोषकाः सन्तः संशुद्धिं पीठ-चक्रयोः ।। समुत्पादयितुं नूनं पराः सन्ति सहायकाः । नाऽत्र कश्चन सन्देहो विद्यते हे स्वधाभुजः !।।
6 (शं.गी.५/१०९-११२) इत्यादि । तत्तु स्थूलनैगमनयाऽभिप्रायेण जीवविशेषानाश्रित्य कर्मक्लेशहानोपायतयाऽत्र सङ्गच्छत इत्यवधेयं समाकलितनानातन्त्ररहस्यैः मध्यस्थधीधनैः । __ बृहज्जाबालीयास्तु भस्मधारणादेः क्लेशहानोपायत्वमामनन्ति । तदुक्तं बृहज्जाबालोपनिषदि → भस्मच्छन्नः संसारान्मुच्यते । भस्मशय्याशयानः तच्छब्दगोचरः शिवसायुज्यमवाप्नोति न स पुनरावर्तते, न स पुनरावर्तते - (बृ.जा.७/७) इति, → भस्मधारणादेव मुक्तिर्भवति - (बृ.जा.७/२) इति, → भस्मनिष्ठस्य दह्यन्ते दोषा भस्माग्निसङ्गमात् । भस्मस्नानविशुद्धात्मा भस्मनिष्ठ इति स्मृतः ।। (बृ.जा.५/१८) इति च । तदसत्, केवलादेव भस्मधारणान्मोक्षाऽभ्युपगमे सर्वैरेव यत्र कुत्रचिज्जन्मनि भस्मधारणेन अद्याऽवधि यावत् सर्वेषां जीवानां मोक्षाऽऽपत्तेः । एतेन → तिर्यक् तिस्रो रेखाः प्रकुर्वीत । व्रतमेतच्छाम्भवं सर्वेषु देवेषु वेदवादिभिरुक्तं भवति । तस्मात् तत्समाचरेन्मुमुक्षुर्न पुनर्भवाय - (काला.१) इति कालाग्निरुद्रोपनिषद्वचनमपि प्रत्याख्यातम्, तत्त्वज्ञान-यम-नियमादिवैफल्यप्रसङ्गाच्च । एतेन तत्त्वज्ञानयम-नियमादिसहिताद् भस्मधारणान्मुक्तिरिति निरस्तम्, विशेषणेनैव कार्योदयसम्भवात् भस्मधारणस्याऽन्यथासिद्धत्वात् । एतेन → तेनाऽधीतं श्रुतं तेन तेन सर्वमनुष्ठितम् । येन विप्रेण शिरसि त्रिपुण्ड्रं भस्मना धृतम् ।। (बृ.जा. ५/७) ये भस्मधारणं त्यक्त्वा कर्म कुर्वन्ति मानवाः । तेषां नाऽस्ति विनिर्मोक्षः संसाराज्जन्मकोटिभिः ।। - (बृ.जा. ५/९) इति बृहज्जाबालोपनिषद्वचने अपि निरस्ते, अन्वय-व्यतिरेकव्यभिचारदर्शनात् ।
वस्तुतस्तु प्रथमतीर्थकरनिर्वाणाऽनन्तरं तच्छरीरकुण्डाग्निभस्मनो वन्दनीयत्वादिबुद्ध्या तापसैर्ग्रहणाद् धारणाच्च 'भस्मधारणान्मुक्तिः' इति प्रवादप्रसिद्धिरवगन्तव्या । तदुक्तं दर्शनरत्नरत्नाकरे → अथ च ते भरतेन काकिणीरत्नेनाऽड्किताः श्राद्धा देवान् प्राहुः ‘किमप्यस्मानर्पयध्वं यूयम्' इति तैः स्वामिभक्त्याऽत्यन्तमत्यन्तमभ्यर्थिताः सुरास्तान् प्रति तं कृशानुं दत्तवन्तस्ते च तं स्वसदनेषु नीत्वा निर्वातस्थाने स्थापयित्वा घृतादिभिर्नित्यं पूजयन्ति, तत्प्रभृति तेऽग्निहोत्रिण इति प्रसिद्धिमुपागताः । ते च श्रावकाः તો તેવા કર્મોનો કેવળ ભોગવવાથી નાશ થાય - આવું માનવામાં બધું સંગત થઈ જાય છે. બાકીના ઢીલા-પોચા કર્મ-અનિકાચિત કર્મોનો તો જ્ઞાન-ક્રિયાના વિવેકસભર સમન્વયથી જ નાશ કરીને સાધકે ઝડપથી મુક્તિ સાધી લેવી જોઈએ. આવું જણાવવાનો અહીં ગ્રંથકારશ્રીનો આશય છે. (૨પ/૩૧)

Page #284

• वाममार्गीयमुक्तिमार्गस्योन्मादकारित्वम् •
१७७७ स्वामिकुण्डाग्निनेक्ष्वाकुकुण्डशेषसाधुकुण्डकृशानुं विध्यातावुज्जीवयन्ति स्म, शेषं श्रमणकुण्डपावकं त्विक्षाकुकुण्डकृशानुना, शेषयतिकुण्डवह्निस्तु न कुत्रचित् सङ्क्रमति । अयं विधिरद्यापि प्रवर्त्तते ब्राह्मणेषु । कैश्चित्तु तद्भस्म वंदितं तत्प्रभृत्यभूवन भस्मविभूषणास्तापसाः - (द.र.र.४/३ पृ.४४९) इति । एतेन → भक्षणात् सर्वपापानां भस्मेति परिकीर्तितम् - (शिवो.५/१२) इति शिवोपनिषदुक्तिबीजमपि व्याख्यातम् ।
वृषभलाञ्छनतया पशुपतित्वेनाऽप्यादिमतीर्थकृत्प्रसिद्धिर्जाता । एतेन → सर्वज्ञ ईशः पशुपतिः । तज्ज्ञानं केनोपायेन जायते ? पुनः स तमुवाच 'विभूतिधारणादेव' - (जाबा. पृष्ठ.१) इति जाबाल्युपनिषद्वचनमपि व्याख्यातम्, वृषभपतिमीशं प्रति बहुमानादिप्रदर्शनपरत्वात् तस्य । एतेन → भस्मनि शुद्धपुण्ड्रे स्थिते किमन्यैः ? - (सि.शि.२६) इति सिद्धान्तशिखोपनिषद्वचनं व्याख्यातम् । ___यत्तु सरस्वतीरहस्योपनिषदि → यां विदित्वाऽखिलं बन्धं निर्मथ्याऽखिलवर्त्मना । योगी याति परं स्थानं सा मां पातु सरस्वती ।। - (स.रह.९) इत्युक्त्या सरस्वतीज्ञानस्य सकलक्लेशहानोपायत्वं दर्शितं तदसत्, सत्क्रियाशून्यस्य ज्ञानस्य सकलक्लेशनाशकत्वाऽसम्भवात् । किञ्च सरस्वतीज्ञानादपवर्गसिद्धान्तः → नान्यः पन्था दुःखविमुक्तिहेतुः सर्वेषु भूतेषु गणेशमेकम् । विज्ञाय तं मृत्युमुखात् प्रमुच्यते - (हेर.८/९) इति हेरम्बोपनिषद्वचनात् सत्प्रतिपक्षितो जायते । वस्तुतस्त्वर्थवादपरतयैव तद् व्याख्येयम् ।
एतेन → य इमां हेरम्बोपनिषदमधीते स सर्वान् कामान् लभते । स सर्वपापैः मुक्तो भवति - (हेर.१५) इति हेरम्बोपनिषद्वचनमपि अर्थवादपरतया व्याख्यातमवसेयम् ।
यच्च → वैकुण्ठस्थानादुत्पन्नं मम प्रीतिकरं मद्भक्तैर्ब्रह्मादिभिर्धारितं विष्णुचन्दनं ममाऽङ्गे प्रतिदिनमालिप्तं, गोपिभिः प्रक्षालनाद् गोपीचन्दनमाख्यातं मदङ्गलेपनं पुण्यं चक्रतीर्थाऽन्तःस्थितं चक्रसमायुक्तं पीतवर्णं मुक्तिसाधनं भवति - (वासु.१) इति वासुदेवोपनिषदि कथितं तच्च भगवद्भक्ति-समर्पणमहिमादिपरतयाऽवगन्तव्यं तन्त्रान्तरनीत्या, न तु विधिवादपरतया, अन्यथा यम-नियमादिविधिवाक्यवैयाऽऽपत्तेरिति दिक् । ___ शाक्तास्तु मद्य-मांस-मैथुनाद्युपभोगेन मुक्तिं वर्णयन्ति । तदुक्तं कालिकोपनिषदि → योषित्प्रियकरो भगोदकेन तर्पणं, तेनैव पूजनं कुर्यात् । सर्वदा कालिकारूपमात्मानं विभावयेत् । स सर्वदा योषिदासक्तो भवेत् । स सर्वहत्यां तरति तेन मधुदानेन । अथ पञ्चमकारेण सर्वमायादिविद्यां पशु-धन-धान्यं सर्वेशत्वं च कवित्वं च । नाऽन्यः परमः पन्था विद्यते मोक्षाय ज्ञानाय - (कालि.२) इति । तदसत्, मद्य-मांस-मैथुनादेः निर्लज्जत्व-गृद्धि-हिंसाद्याक्षेपकतया सदोषत्वस्य पूर्वं धर्मव्यवस्थाद्वात्रिंशिकायां (द्वा.द्वा.७/४-२४ पृ.४५०-५०६) महता प्रबन्धेन व्यवस्थापितत्वात् ।
વિશેષાર્થ:- સંચિત કર્મોને ખપાવવા કાયવૂહની કલ્પના કરવાના બદલે જૈનદર્શને કેવલી મુઘાતની પ્રક્રિયા જણાવેલી છે. તે એકદમ નિર્દોષ છે. તેમાં ઉપરોક્ત દોષોને કોઈ અવકાશ રહેતો નથી. કેવલી સમુદ્ધાતનું સ્વરૂપ આવશ્યકનિર્યુક્તિ, પ્રવચનસારોદ્ધાર, દ્વિતીય કર્મગ્રન્થટીકા વગેરેમાં વિસ્તારથી બતાવેલ છે. જિજ્ઞાસુએ તેનું સ્વરૂપ ત્યાંથી જાણી લેવું. બાકીની વિગત ટીકાર્યમાં જ સ્પષ્ટ કરેલી છે.(૨૫/૩૧)

Page #285

१७७८
• योगादेव मुक्तिसमर्थनम्
द्वात्रिंशिका - २५/३२
ततो निरुपमं स्थानमनन्तमुपतिष्ठते । भवप्रपञ्चरहितं परमानन्दमेदुरम् ।।३२।।
तत इति । व्यक्त ।।३२।।
•
।। इति क्लेशहानोपायद्वात्रिंशिका ।। २५ ।।
एतेन सर्वकाम्यरहस्यपूजान्ते मैथुनं देवताप्रीतिकरं भवति । मोक्षप्रदं भवति । स एव भोगाऽपवर्गः ← (रा.श्या.पृष्ठ-३ ) इति राजश्यामलारहस्योपनिषद्वचनमपि प्रतिक्षिप्तम्, तस्य रागादिगर्तोपनिपातकारित्वादिति दिक् ।।२५ / ३१ ।।
ननु निरुपक्रमकर्मणां भोगात् सोपक्रमकर्मणाञ्च सर्वेषां योगादित एकशक्तिमत्त्वेन क्षये किं सम्पद्यते ? इत्याशङ्कायामाह - 'तत' इति । ततः = स्वसामग्रीतः सकलक्लेशाऽत्यन्तहानेः भवप्रपञ्चरहितं = देहेन्द्रियमनःकर्मादिसकलसंसारोपप्लवशून्यं अनन्तं = अपुनरावृत्त्या शाश्वतं निरुपमं शाश्वतिक-स्वाभाविकाऽतिशोभनपुष्कलाऽऽनन्दसन्दोहपरि
सकलप्रशस्तोत्कृष्टोपमाऽतीतं परमानन्दमेदुरं
=

पुष्टं स्थानं ईषत्प्राग्भाराऽभिधानं विशुद्धोऽयमात्मा उपतिष्ठते ।। २५ / ३२ ।। नैरात्म्यदर्शनान्नैव, विवेकख्यातितश्च न । कायव्यूहादितो नैव, योगान्मुक्तिः प्रजायते ।।१।। इति मुनियशोविजयविरचितायां नयलतायां क्लेशहानोपायद्वात्रिंशिकाविवरणम् ।। २५ ।।
=
ગાથાર્થ ઃ- કર્મસ્વરૂપ ક્લેશનો ઉચ્છેદ થવાથી ભવપ્રપંચશૂન્ય, પરમાનંદથી પરિપુષ્ટ, નિરુપમ અને શાશ્વત સિદ્ધશિલા નામના સ્થાનને સાધક પામે છે. (૨૫/૩૨)
विशेषार्थ ::- ૩૨ મો શ્લોક સ્પષ્ટ હોવાથી તેની ટીકા ગ્રંથકાર શ્રીમદ્ભુએ બનાવેલી નથી. સિદ્ધશિલા ઉપ૨ ગયેલો કર્મમુક્ત જીવ ત્યાં કોઈ ભવપ્રપંચમાં પડતો નથી, નીચે ફરીથી આવતો નથી, દેહને ધારણ કરતો નથી. પરમાનંદથી પરિપુષ્ટ એવા મોક્ષને કોઈ પણ પ્રશસ્ત ઉત્કૃષ્ટ ઉપમાથી ઓળખાવી શકાય તેમ નથી. ‘માંહિ પડ્યા તે મહાસુખ માણે' આ ઉક્તિ જ ત્યાં ચરિતાર્થ થાય છે. ઉપાધ્યાયજી મહારાજ કહે છે કે આવો મોક્ષ પામવો હોય તો નિષ્ક્રિય શુષ્કજ્ઞાન કે અજ્ઞાનકષ્ટગર્ભિત ક્રિયાકાંડમાં અટવાઈ જવાના બદલે અનુભવી/આત્માનુભવી યોગીપુરુષના ચરણોમાં જીવનને બિનશરતી રીતે સોંપીને તેમના માર્ગદર્શન મુજબ સમ્યગ્ આત્મજ્ઞાનનો અને વિધિ-જયણા-ઉપયોગ-આદરપૂર્વકના આચારપંચાચારનો જીવનમાં વિવેકસભર સમન્વય સાધવામાં લાગી જવું અને પરમતત્ત્વના નિર્ભેળ પ્રેમમાં गजाडून जन्या रहेवु खे ४ खेमात्र सलामत-सयोट-टूंडो-अडथी मोक्षमार्ग छे. अस्तु. ( २५/३२) ૨૫ મી બત્રીસીનો અનુવાદ પૂર્ણ.

Page #286

• પુનરાવર્તનની આધારશિલા •
१७७९ હ ૨૫- ક્લેશહાનઉપાય બત્રીસીનો સ્વાધ્યાય હ. (એ) નીચેના પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો. ૧. જૈન સિદ્ધાન્ત મુજબ કર્મોચ્છેદનું સંપૂર્ણ કારણ સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યક્રિયા કઈ રીતે છે ?
તે સમજાવો. ૨. નૈરાભ્યદર્શનમાં જે બે વિકલ્પની અસંગતિ છે તે ગ્રંથકારશ્રી કઈ રીતે સમજાવે છે ? તે જણાવો. ૩. જૈનમતે સર્વથા શૂન્યમાંથી સર્જન અસંભવ કઈ રીતે છે ? ૪. નૈરામ્યવાદી બૌદ્ધ દ્વારા સ્વીકારવામાં આવતો આત્મા કેવો છે ? આ બાબતમાં ત્રણ વિકલ્પ
જણાવી એમાં આવતા દોષ જણાવો ? ૫. આત્માને ધ્રુવ માનવામાં પણ તેનું દર્શન રાગજનક નથી તે અંગે જૈનમતની દલીલો સમજાવો. ૬. કર્મવિપાકનાં ૨ પ્રકાર સમજાવો. ૭. પાતંજલદર્શનમાં કર્મવિપાક કેવળ દુઃખાત્મક છે તેનો ચોથો હેતુ ક્યો છે ? તેને સમજાવો. ૮. ગ્રંથકારશ્રી પાતંજલમતમાં મોક્ષપુરુષાર્થનો ઉચ્છેદ કઈ રીતે સિદ્ધ કરે છે. (બી) નીચે યોગ્ય જોડણી કરો. ૧. નૈરામ્યવાદ
એકાન્તવાદ ૨. વિપ્લવ
ભદદર્શન ૩. કાર્યવિમુક્તિ ૪. ચિત્તવિમુક્તિ
બૌદ્ધ ૫. અમિતા
મિથ્યાજ્ઞાન ક્લેશ ૭. દ્વેષ ૮. પાતંજલ સિદ્ધાન્ત
દુઃખાનુશાયી (સી) ખાલી જગ્યા પૂરો. ૧. ...... વિના સ્નેહ-રાગ ન જન્મે. (પ્રેમ, કલેશ, સંસ્કાર) ૨. આત્મા સર્વથા ..... હોતે છતે કલેશ હાનિ કલ્પનામાત્ર છે. પરિણામી, અપરિણામી, ઉભય) ૩. ધ્વસ પ્રત્યે ... કારણ છે. (અપ્રતિયોગી, પ્રતિયોગી, વિષય) ૪. દુઃખ એ ....... ગુણ છે. (યોગ્યવિભુસામાન્ય, યોગ્યવિભુવિશેષ,વિશેષ) પ. નિષિદ્ધ કર્મના આચરણથી ..... નાશ પામે છે. (પાપ, ધર્મ, અનિષ્ટ) ૬. ભોગવવાથી જ કર્મનાશ થાય એવો એકાન્ત નથી. ...... વગેરેથી પણ કર્મનાશ થાય છે.
(પ્રાયશ્ચિત્ત, નસીબ, નિયતિ) ૭. ..... કર્મો ભોગવવાથી જ નાશ પામે, તેવો નિયમ છે. (સોપક્રમ, નિકાચિત, આઠ) ૮. પાતંજલમતે અનંતકાળથી ભેગા કરેલા કર્મોને અનેક શરીરથી ભોગવીને જ ખતમ કરવાની કલ્પના
એ .... છે. (વાસ્તવિક, મૂઢતા, હોશિયારી)
જ

Page #287

१७८०
• ઉહાપોહની ઉંડાઈ અને ઊંચાઈ • द्वात्रिंशिका-२५
૪ ૨૫- નયલતાની અનુપ્રેક્ષા હ (એ) નીચેના પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો. ૧. બૌદ્ધમતે નિરાત્મદર્શન મોક્ષનો હેતુ છે એ કઈ રીતે સિદ્ધ કરે છે ? ૨. આત્મા વિના વક્તા કે વિકલ્પ કઈ રીતે સંભવતો નથી ? ૩. એકાંતક્ષણિકવાદમાં પ્રત્યભિજ્ઞા વગેરે અસંગત થાય છે તે કઈ રીતે ? ૪. વિવેકખ્યાતિના ૭ પ્રકાર જણાવો. ૫. અભિનિવેશનું સ્વરૂપ ઓળખાવો. ૬. તાપ અને સંસ્કારથી કર્મનું ફળ દુઃખરૂપ કઈ રીતે છે ? તે સમજાવો. ૭. “આ રાજા છે આવું કહેવાથી શાતાબંધ, સાપની શંકાથી અશાતાબંધ કહેવું એ કઈ રીતે નિરર્થક છે? ૮. નૈયાયિકમાન્ય મોક્ષપુરુષાર્થનું નિરાકરણ ગ્રંથકારશ્રી કઈ રીતે કરે છે ? (બી) નીચેના પ્રશ્નોના સંક્ષેપમાં જવાબ આપો. ૧. નૈરાભ્યદર્શન એટલે શું ? ૨. કલેશ વિના સ્નેહ-રાગ જન્મતો નથી એમ કહીને બૌદ્ધની કઈ વાતનું ખંડન કરે છે. ૩. પ્રસુપ્ત અવસ્થાવાળા ક્લેશ કોને કહેવાય ? ૪. તનુ ક્લેશ કોને કહેવાય ? ૫. રાગ અને દ્વેષ ક્લેશ કોને કહેવાય ? ૬. ભ્રમ કોને ક્લેશ કહેવાય ? ૭. અસ્મિતા કોને કહેવાય ? ૮. મુક્તિકાલીન જ્ઞાન કેવું હોય ? તેનું કારણ શું ? ૯. જૈનમતે વિવેકખ્યાતિ કેવી હોય ? તે કારણ સાથે જણાવો. ૧૦. ચમત્વ એ દુઃખત્વની વ્યાપ્યજાતિ કેમ નથી ? (સી) ખાલી જગ્યા પૂરો. ૧. પાતંજલમતે ..... અન્ય ક્લેશની જન્મભૂમિ છે. (અસ્મિતા, અવિદ્યા, ઉદાર) ૨. અવિદ્યા સ્વરૂપ કલેશનો પ્રતિપક્ષ ..... છે. (સમ્યગ્વારિત્ર, સમ્યજ્ઞાન, સમ્યગ્દર્શન) ૩. રાગ અને દ્વેષ નામના ક્લેશનો વિરોધી ...... છે. (ભદદર્શન, સમ્યજ્ઞાન, મધ્યસ્થભાવ) ૪. ...... એ દુઃખનું ઘર, રોગનું ધામ અને હાલતી ચાલતી ગટર છે. (શરીર, આત્મા, મન) ૫. મુક્તિકાલીન જ્ઞાન ..... જ હોય. (નિર્વિષયક, સવિષયક, શૂન્ય) ૬. નૈયાયિકમતે ચરમદુઃખધ્વસ એટલે જ ...... (સંસાર, મોક્ષ, સ્વર્ગ) ૭. કર્મક્ષય ...... થી થાય છે. (યોગ, ભોગ, ક્રિયા)

Page #288

२६ - योगमाहात्म्य द्वात्रिंशिका
છવીસમી બત્રીસીની પ્રસાદી
शास्त्रस्योपनिषद् योगो ।। २६ / १।। (पृ. १७८१ ) શાસ્ત્રનું રહસ્ય યોગ છે.
समाधिविघ्ना व्युत्थाने सिद्धयः || २६/११ ।। (पृ. १८०३ ) વ્યુત્થાનદશામાં મનાતી બધી સિદ્ધિઓ-લબ્ધિઓ પ્રકૃષ્ટ બનતી સમાધિમાં વિઘ્નરૂપ જ છે.

Page #289

चित्तप्रणिधानार्थं त्वालम्बनमात्रं क्वाऽपि न वारयामः 1
आत्मप्रणिधानपर्यवसान एव सर्वः संयमः फलवान् ।। २६ / २२ ।। (पृ. १८३१) અંતઃકરણની એકાગ્રતા માટે જો અલગ-અલગ વિષયોનું આલંબન લેવામાં આવે તો તેમાં અમને કોઈ વાંધો નથી. ફક્ત છેવટે આત્માનું પ્રણિધાન આવે તો જ તમામ સંયમ સફળ બને.

Page #290

• अमूलमन्त्रतन्त्रकार्मणोपदर्शनम् •
१७८१ ।। अथ योगमाहात्म्यद्वात्रिंशिका ॥२६॥ क्लेशहानोपायं विविच्य तथाभूतस्य योगस्य प्रेक्षावत्प्रवृत्त्यौपयिकं माहात्म्यमुपदर्शयन्नाहशास्त्रस्योपनिषद्योगो योगो मोक्षस्य वर्तनी । अपायशमनो योगो योगः कल्याणकारणम् ॥१॥ संसारवृद्धिर्धनिनां पुत्रदारादिना यथा। शास्त्रेणाऽपि तथा योगं विना हन्त विपश्चिताम् ।।२।।
नयलता योगैश्वर्यञ्च कैवल्यं प्राप्यते यत्प्रसादतः । तमासनोपकारिश्रीमहावीरप्रभुं भजे ।।१।।
पञ्चविंशतितमद्वात्रिंशिकायां स्व-परतन्त्रविभागेन क्लेशहानोपायं विविच्य = समालोचनपूर्वं निरूप्य साम्प्रतं षड्विंशतितमद्वात्रिंशिकायां तथाभूतस्य क्लेशहानोपायात्मकस्य योगस्य प्रेक्षावत्प्रवृत्त्यौपयिकं फललिप्सुप्राज्ञकर्तृकप्रवृत्तिहेतुभावमापन्नं माहात्म्यं = अद्भुतं सामर्थ्य उपदर्शयन् ग्रन्थकृद् आह- 'शास्त्रस्येति । शास्त्रस्य = शासन-त्राणशक्तिसमन्वितस्य उपनिषद् = परमरहस्यं योगः निरुक्तलक्षणः ।
योगो मोक्षस्य परमपुरुषार्थस्य वर्तनी = मुख्यः पन्थाः ।
अपायशमनः = जन्म-जरा-मरणादि-काम-क्रोधाद्यपायोच्छेदको योगः । तदुक्तं योगबिन्दौ → तथा च जन्मबीजाग्निर्जरसोऽपि जरा परा । दुःखानां राजयक्ष्माऽयं मृत्योर्मृत्युरुदाहृतः ।। कुण्ठीभवन्ति तीक्ष्णानि मन्मथाऽस्त्राणि सर्वथा । योगवर्माऽऽवृते चित्ते तपश्छिद्रकराण्यपि ।।
- (यो.बि.३८-३९) इति । → योगेनाऽवाप्यते ज्ञानं, योगो धर्मस्य लक्षणम् । योगमूला गुणास्सर्वे तस्माद् युक्तस्सदा भवेत् ।। - (बौ.ध.४/१/१/२६) इति बौधायनधर्मसूत्रमप्यत्र स्मर्तव्यम् ।
'युक्तः = योगवान्' इत्यर्थः । योगशास्त्रे कलिकालसर्वज्ञेनाऽपि → योगः सर्वविपद्वल्लीविताने परशुः शितः । अमूलमन्त्रतन्त्रञ्च कार्मणं निर्वृतिश्रियः ।। भूयांसोऽपि हिं पाप्मानः प्रलयं यान्ति योगतः । चण्डवाताद् घनघना घनाघनघटा इव ।।
6 (यो.शा.१/५-७) इत्युक्तम् । परेषामपि सम्मतमिदम् । तदुक्तं योगशिखोपनिषदि अपि → योगात् परतरं पुण्यं योगात् परतरं शिवम् । योगात् परतरं सूक्ष्मं योगात् परतरं न हि ।। 6 (यो.शि.१/६७) इति ।।२६/१।।।
शास्त्रस्याऽपि योगमृते शस्त्रत्वं स्यादित्याह- 'संसारे'ति। धनिनां मूढचेतसां यथा पुत्र-दारादिना भवभ्रमणवर्धनकारणभावाऽऽपन्नत्वात् संसारवृद्धिः तथा = तेनैव प्रकारेण विपश्चितां = पण्डितानां योगं अध्यात्मादिप्रकारं विना शास्त्रेणाऽपि संसारवृद्धिः स्यात् । विशुद्धयोगपरिणतिरेव शास्त्रप्रकृतिः, मद
હ યોગમાયાખ્યદ્વાચિંશિક પ્રાશ હ. ૨૫ મી બત્રીસીમાં ક્લેશ હાનિના ઉપાયભૂત યોગનું વિવેચન કરીને ક્લેશનાશક યોગને વિશે બુદ્ધિશાળી લોકો પ્રવૃત્તિ કરે તે માટે યોગનું માહાભ્ય દર્શાવતા ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે –
ગાથાર્થ :- શાસ્ત્રનું રહસ્ય યોગ છે. મોક્ષની કેડી/માર્ગ યોગ છે. વિનોને શાંત કરનાર યોગ छे. त्यानुं ॥२९॥ योग छे. (२६/१)
ગાથાર્થ - જેમ પુત્ર, પત્ની વગેરે દ્વારા ધનવાન માણસને સંસારની વૃદ્ધિ થાય છે. તેમ ખેદની વાત છે કે યોગ વિના પંડિતોને શાસ્ત્રથી પણ સંસારની વૃદ્ધિ થાય છે. (૨૬)૨)

Page #291

१७८२ • योगमहिमा .
द्वात्रिंशिका-२६/४ इहाऽपि लब्धयश्चित्राः परत्र च महोदयः । परात्माऽऽयत्तता चैव योगकल्पतरोः फलम् ।।३।। योगसिद्धैः श्रुतेष्वस्य बहुधा दर्शितं फलम् । दर्श्यते लेशतश्चैतद्यदन्यैरपि दर्शितम् ॥४॥ मान-स्पृहा-लोकसंज्ञौघसंज्ञादिपरिणतिस्तु शास्त्रविकृतिरेव । ततश्च विदुषाऽपि विशुद्धयोगाऽभ्यास एव वर्तितव्यमित्युपदेशोऽत्र ध्वन्यते । तदुक्तं योगबिन्दौ → विद्वत्तायाः फलं नाऽन्यत् सद्योगाऽभ्यासतः परम् । तथा च शास्त्रसंसार उक्तो विमलबुद्धिभिः ।। पुत्रदाराऽऽदिसंसारः पुंसां सम्मूढचेतसाम् । विदुषां शास्त्रसंसारः सद्योगरहिताऽऽत्मनाम् ।।
6 (यो.बि.५०८/५०९) इति । तदुक्तं योगसारप्राभृते अमितगतिनाऽपि → संसारः पुत्र-दारादिः पुंसां सम्मूढचेतसाम् । संसारो विदुषां शास्त्रमध्यात्मरहितात्मनाम् ।। - (यो.सा.प्रा.७/४४) इति । अध्यात्मसारेऽपि → धनिनां पुत्र-दारादि यथा संसारवृद्धये । तथा पाण्डित्यदृप्तानां शास्त्रमध्यात्मवर्जितम् ।। - (अ.सा.१/२३) इत्येवं ग्रन्थकृतैवोक्तमिति पूर्वोक्तं(पृ.१५१५) अत्रानुसन्धेयम् । ।२६/२ ।।
इहाऽमुत्र योगस्य फलान्तरमाह- 'इहे'ति । इहाऽपि लोके चित्राः आमर्पोषधिप्रमुखा लब्धयः परत्र च = परलोके च महोदयः सच्चक्रवर्त्यादिपदलाभलक्षणः परात्माऽऽयत्तता = सर्वज्ञाऽऽज्ञाऽधीनता चैव योगकल्पतरोः फलम् । योगफलतया आवश्यकनियुक्तौ → आमोसहि-विप्पोसहि-खेलोसहि-जल्लमोसही चेव । संभिन्नसोय-उज्जुमई सव्वोसही चेव बोधव्वा ।। चारण-आसीविस-केवली य मणणाणिणो य पुव्वधरा। अरहन्त-चक्कवट्टी बलदेवा वासुदेवा य ।।
- (आ.नि.६९/७०) इत्येवमिह-परलौकिक्यो लब्धयो भद्रबाहुस्वामिभिरुक्ता इहापि पूर्वं (पृ.६५४, १२५४) उपदर्शिताः । तदुक्तं योगशास्त्रे श्रीहेमचन्द्रसूरिभिरपि →
कफविपुण्मलामर्शसर्वौषधिमहर्द्धयः । सम्भिन्नश्रोतोलब्धिश्च योगं ताण्डवडम्बरम् ।। चारणाऽऽशीविषाऽवधि-मनःपर्यायसम्पदः । योगकल्पद्रुमस्यैता विकासिकुसुमश्रियः ।। + (यो.शा.१/८-९) इति ।।२६/३ ।।
श्रुतेषु = जिनप्रवचनाऽन्तर्गतशास्त्रेषु योगसिद्धैः पूर्वमहर्षिभिः अस्य योगस्य बहुधा = बहुभिः प्रकारैः फलं दर्शितम् ।
अन्यैरपि = तन्त्रान्तरीयैः पातञ्जलैः अस्य योगस्य यत् फलं दर्शितं एतद् इह योगमाहात्म्यद्वात्रिंशिकायां लेशतो दर्श्यते अस्माभिः ।।२६/४ ।।
ગાથાર્થ - યોગસ્વરૂપ કલ્પવૃક્ષનું આ ફળ છે કે આ લોકમાં પણ વિવિધ લબ્ધિઓ પ્રગટે છે. ५२सोमi महान सम्युय थाय छे. तथा ५२मात्माने साधीन थवाय छे. (२६/3)
ગાથાર્થ :- યોગસિદ્ધ પુરુષોએ શાસ્ત્રોમાં અનેક પ્રકારે યોગનું ફળ દેખાડેલ છે. તેમ છતાં આંશિક રીતે યોગફળ અમારા વડે અહીં દેખાડાય છે કે જે અન્ય = પાતંજલયોગદર્શનકાર વગેરે વડે પણ हेमारायेद छ. (२६/४)
વિશેષાર્થ :- આ ચાર શ્લોક સરળ છે. સુગમ છે. માટે ગ્રંથકારશ્રીએ તેની સંસ્કૃત વ્યાખ્યા કરેલ નથી. અહીં પતંજલિઋષિએ યોગસૂત્ર નામના ગ્રંથમાં વિભૂતિપાદ નામના ત્રીજા પ્રકરણમાં જે ઋદ્ધિ-સિદ્ધિ

Page #292

• संयमजयात् प्रज्ञालोकप्रकाशनम्
शास्त्रस्येति । इयमाद्या चतुःश्लोकी सुगमा ||१-२-३-४।। अतीताऽनागतज्ञानं परिणामेषु संयमात् । शब्दाऽर्थधीविभागे च सर्वभूतरुतस्य धीः ।। ५ ।। अतीति । संयमो नाम धारणाध्यानसमाधित्रयमेकविषयम् । यदाह - " त्रयमेकत्र संयमः " इति (यो.सू. ३-४ ) । एतदभ्यासात् खलु हेयज्ञेयादिप्रज्ञाप्रसर इति पूर्वभूमिषु ज्ञात्वोत्तरभूमिष्वयं विनियोज्यः ।
तदाह- “तज्जयात्प्रज्ञालोकः " ( यो. सू. ३-५ ) “ तस्य भूमिषु विनियोग इति ( यो. सू. ३ - ६ ) ।
यथाप्रतिज्ञातमेव पातञ्जलप्रक्रियाऽनुसारेण प्रतिपादयति- 'अतीते 'ति । संयमस्वरूपदर्शने योगसूत्रसंवादमाह - 'त्रयमिति । अत्र योगसूत्रभाष्यमित्थं तदेतद् धारणा-ध्यान-समाधित्रयमेकत्र संयमः । एकविषयाणि त्रीणि साधनानि संयम इत्युच्यते । तदस्य त्रयस्य तान्त्रिकी परिभाषा संयमः ← ( यो. सू. भा. ३/४ ) इति । धारणा ध्यान-समाधीनां मिलितानां तत्र तत्र वक्ष्यमाणसूत्रेषु अनया संज्ञया ग्रहणं भविष्यति । तेषु च प्रातिस्विकरूपैः त्रयाणामुच्चारणे ग्रन्थबाहुल्यं स्यादित्याशयेन स्वतन्त्रसंज्ञाप्रतिपादकमिदं सूत्रमिति ( यो. सू. ३ / ४ वा. ) योगवार्तिककृन्मतम् ।
परित्याज्य - विज्ञेयोपादेय
= प्राक्तनाऽवस्थासु
एतदभ्यासात् = दर्शितसंयमपरिशीलनात् खलु हेय - ज्ञेयादिप्रज्ञाप्रसरः गोचरप्रज्ञायाः प्रत्ययान्तराऽनभिभूतनिर्मलप्रवाहाऽवस्थानं भवति इति पूर्वभूमिषु ज्ञात्वा उत्तरभूमिषु अग्रेतनभूमिकासु अयं = संयम ः विनियोज्यः । तदाह पतञ्जलि: योगसूत्रे 'तज्जयात् प्रज्ञालोकः' इति । अत्र योगसूत्रभाष्यं इत्थं वर्तते → तस्य = संयमस्य जयात् समाधिप्रज्ञाया भवति आलोकः । यथा यथा संयमः स्थिरपदो भवति तथा तथा समाधिप्रज्ञा विशारदी भवति ← ( यो. सू.भा. ३ / ५ ) इति । तत्र वैशारद्यञ्चाऽतिसूक्ष्म-व्यवहिताद्यर्थानां परप्रत्यक्षीकरणसामर्थ्यमिति ઐશ્વર્ય-લબ્ધિ વગેરે યોગ દ્વારા પ્રાપ્ત થાય છે તેનું વર્ણન કરેલ છે તેના આધારે ગ્રંથકારશ્રી યોગની લબ્ધિઋદ્ધિ વગેરે ફળને બતાવવાનો એક પ્રયાસ કરે છે. છેલ્લે ૨૨ મા શ્લોકથી તેની સમીક્ષા કરીને જૈનદર્શન મુજબ યોગફળની વાત કરીને પ્રસ્તુત બત્રીસી પૂર્ણ કરેલ છે. આ વાતની વિદ્વાનોએ નોંધ લેવી.(૨૬/૪)
* યોગફળ : અતીત અનાગત જ્ઞાન થ
ગાથાર્થ ઃ- પરિણામોને વિશે સંયમ કરવાથી અતીત અને અનાગત વિષયનું જ્ઞાન થાય છે. શબ્દ, અર્થ અને બુદ્ધિના વિભાગમાં સંયમ કરવાથી તમામ જીવોના અવાજનું જ્ઞાન થાય છે. (२६/५)
=
•
=
१७८३
ટીકાર્થ :- પ્રસ્તુતમાં સંયમનો અર્થ છે એક જ વિષયમાં ધારણા, ધ્યાન અને સમાધિ-આ ત્રણેયને કેન્દ્રિત કરવા. કારણ કે યોગસૂત્રમાં કહેલ છે કે → ‘ધારણા-ધ્યાન અને સમાધિને એક વિષયમાં સ્થાપિત કરવા તે સંયમ કહેવાય.' – પ્રસ્તુત સંયમનો અભ્યાસ કરવાથી ખરેખર હેય-જ્ઞેય વગેરે વિષયોમાં પ્રજ્ઞાનો ફેલાવો થતો જાય છે. આ પ્રમાણે પૂર્વ ભૂમિકામાં રહેલા સાધકે વ્યવસ્થિત રીતે જાણીને ઉત્તર ભૂમિકામાં આ સંયમનો વિનિયોગ કરવો જોઈએ. તેથી તો યોગસૂત્રમાં જણાવેલ છે કે → ‘તે સંયમનો જય કરવાથી = અભ્યાસ કરવાથી પ્રજ્ઞાનો ફેલાવો થાય છે.’ ‘સંયમનો ઉત્તરોત્તર ભૂમિકામાં વિનિયોગ કરવો.'

Page #293

१७८४
• परिणामत्रैविध्योपदर्शनम् • द्वात्रिंशिका-२६/५ ___ततः परिणामेषु धर्मलक्षणाऽवस्थारूपेषु संयमाऽञ्चितस्य सर्वार्थग्रहणसामर्थ्यप्रतिबन्धकविक्षेपपरिहारात् अतीताऽनागतज्ञानं = अतिक्रान्ताऽनुत्पन्नाऽर्थपरिच्छेदनं योगिनो भवति । तदुक्तं"परिणामत्रयसंयमादतीताऽनागतज्ञानमिति” (यो.सू.३-१६)। (यो.सू.३/५ वा.) योगवार्तिके विज्ञानभिक्षुः ।
इदानीमुक्तस्य संयमस्य विषयप्रदर्शनद्वारेण सिद्धीः प्रतिपादयितुमाह- ततः = उत्तरभूमिषु हेयादिगोचरप्रज्ञाऽऽलोकविनियोगात् धर्म-लक्षणाऽवस्थारूपेषु त्रिविधेषु परिणामेषु पूर्वं (द्वा.द्वा.२४/२४ पृ.१६७७) व्याख्यातेषु संयमाऽञ्चितस्य = धारणा-ध्यान-समाधिप्रकर्षान्वितस्य सर्वार्थग्रहणसामर्थ्यप्रतिबन्धकविक्षेपपरिहारात् = सकलविषयप्रद्योतनप्रवणचित्तशक्तिप्रतिबन्धकानां विक्षेपाणां विगमात् अतिक्रान्ताऽनुत्पन्नाऽर्थपरिच्छेदनं तिरोभूताऽप्रादुर्भूतविषयकप्रमा योगिनो भवति । तदुक्तं योगसूत्रे ‘परिणामेति । अत्र राजमार्तण्डव्याख्या → धर्म-लक्षणाऽवस्थाभेदेन यत्परिणामत्रयमुक्तं तत्र संयमात् = तस्मिन् विषये पूर्वोक्तसंयमस्य करणाद् अतीतानागतज्ञानं योगिनः समाधेराविर्भवति । इदमत्र तात्पर्यम्- ‘अस्मिन् धर्मिणि अयं धर्मः इदं लक्षणं इयमवस्था चाऽनागतादध्वनः समेत्य वर्तमानेऽध्वनि स्वं व्यापार विधायाऽतीतमध्वानं प्रविशती'त्येवं परिहृतविक्षेप(षय)तया यदा संयमं करोति तदा यत् किञ्चिदनुत्पन्नमतिक्रान्तं वा तत्सर्वं योगी जानाति, यतः चित्तस्य शुद्धसत्त्वप्रकाशरूपत्वात् सर्वार्थग्रहणसामर्थ्य अविद्यादिभिः विक्षेपैः अपाक्रियते । यदा तु तैः तैः उपायैः विक्षेपाः परिह्रियन्ते तदा निवृत्तमलस्येवाऽऽदर्शस्य सर्वार्थग्रहणसामर्थ्यमेकाग्रताबलादाविर्भवति 6 (यो.सू.३/१६ रा.मा.) इत्येवं वर्तते । ___'संयमेन परिणामत्रयं साक्षाक्रियमाणमतीताऽनागतज्ञानं तेषु सम्पादयतीति (यो.सू.भा.३/१६ योगभाष्यकृन्मतम् । अत्र वाचस्पतिमिश्रः → परिणामत्रयसाक्षात्करणमेव तदन्तर्भूताऽतीताऽनागतसाक्षात्करणात्मकमिति न विषयभेदः संयम-साक्षात्कारयोः + (त.वै.३/१६) इत्येवं तत्त्ववैशारद्यां व्याचष्टे ।
→ 'अस्य धर्मिणोऽयं धर्मपरिणामः तस्य चाऽयं लक्षणपरिणामो लक्षणस्य चाऽयं नव-पुराणाद्यवस्थापरिणाम' इत्येवमनुक्षणं यत्र कुत्रचिदर्थे संयमात् साक्षात्कारे सति तदितरार्थानामपि धर्मादिपरिणामेष्वतीतानागतज्ञानं सङ्कल्पमात्रेण प्रणिधानलेशादेव भवति - (भा.ग.३/१६) इति तु भावागणेशः ।
शाण्डिल्योपनिषदि तु → धर्माऽधर्मसंयमादतीताऽनागतज्ञानम् -- (शां.१/६९) इत्युक्तमिति यथातन्त्रमनुयोज्यं तत्तद्दर्शनविशारदैः । ____ 'श्रोत्रेन्द्रियग्राह्य-नियतक्रमवर्णात्मेति । श्रोत्रं ध्वनिपरिणाममात्रविषयम्, शब्दश्च तद्ग्राह्यः, ‘अष्टौ स्था
પાતંજલ યોગદર્શનમાં પરિણામના ત્રણ પ્રકાર માન્ય છે. (૧) ધર્મ સ્વરૂપ પરિણામ. (૨) લક્ષણ स्व३५ परिणाम अने (3) अवस्था३५ परिणाम. मा रोय परिणामने विशे संयमयी = १।२९।ધ્યાન-સમાધિસ્થાપિત કરવાથી સંયમવાળા યોગીને ભૂતકાળના વિષય અને ભવિષ્યના વિષયનો નિશ્ચય થાય છે. કારણ કે પરિણામ સંયમથી સર્વ પદાર્થોને ગ્રહણ કરવાના સામર્થ્યમાં પ્રતિબંધક એવા વિક્ષેપો દૂર થાય છે. તેથી તો યોગસૂત્રમાં કહેલ છે કે કે “ત્રણ પ્રકારના પરિણામો ઉપર સંયમ કરવાથી અતીતકાલીન અને અનાગતકાલીન અર્થનો નિશ્ચય થાય છે. -

Page #294

• स्फोटादिस्वरूपशब्दप्रज्ञापना .
१७८५ शब्दः = श्रोत्रेन्द्रियग्राह्यनियतक्रमवर्णात्मा, क्रमरहितः स्फोटात्मा ध्वनिसंस्कृतबुद्धिग्राह्यो वा, अर्थो = जातिगुणक्रियादिः, धीः = विषयाकारा बुद्धिवृत्तिः, एता हि गौरिति शब्दो गौरित्यर्थो गौरिति च धीरित्यभेदेनैवाऽध्यवसीयन्ते, 'कोऽयं शब्द: ?' इत्यादिषु प्रश्नेषु गौरयमित्येकरूपस्यैवोत्तरस्य प्रदानात् । तस्य चैकरूपप्रतिपत्तिनिमित्तकत्वात् । तत एतासां विभागे (= शब्दार्थधीविभागे) च 'इदं शब्दस्य तत्त्वं यद्वाचकत्वं नाम, इदं चाऽर्थस्य यद्वाच्यत्वं, इदं च धियो यत्प्रकाशकत्वमि'२त्येवंलक्षणे संयमात् (सर्वभूतरुतस्य=) सर्वेषां भूतानां मृग-पशु-पक्षि-सरीसृपादीनां रुतस्य = शब्दस्य धीः भवति 'अनेनैवाऽभिप्रायेण अनेन प्राणिनाऽयं शब्दः समुच्चरित' इति । नानि वर्णानामुरः कण्ठः शिरस्तथा । जिह्वामूलं च दन्ताश्च नासिकौष्ठौ च तालु च ।।' (पा.शि.१३) इति पाणिनीयशिक्षावचनात् प्रतिनियताऽष्टस्थानाऽनुसारिक्रमाऽभिव्यक्तो वर्णात्मकः यदि वा वर्णानां योगपद्याऽसम्भवेन आन्तरोऽन्तःकरणपरिणामो व्यापकः क्रमरहितः एक एव सर्वाभिधानशक्तिप्रचितः स्फोटात्मा ध्वनिः ध्वनिसंस्कृतबुद्धिग्राह्यः इति । स्फोटहेतु-स्वरूप-प्रकारगोचराऽधिकबुभुत्साशालिभिः अष्टसहस्रीतात्पर्यविवरणं ग्रन्थकृद्विरचितमवलोकनीयम् । शिष्टं स्पष्टं तथापि योगसूत्रवृत्तिसंवादे भावयिष्यतेऽधिकस्पष्टतार्थमनुपदमेव ।
હ ચોગનું ફળ ઃ પશુ-પક્ષીના અવાજનું જ્ઞાન છે કર્મેન્દ્રિયથી ગ્રહણ કરી શકાય તેવા નિયત ક્રમવાળા ક-ખ-ગ-પ વગેરે વર્ષો શબ્દ કહેવાય છે. અથવા ક્રમ વિના સ્ફોટ થવા સ્વરૂપ શબ્દ સમજવો કે જેનું ધ્વનિસંસ્કૃત એવી બુદ્ધિથી ગ્રહણ કરી શકાય છે. શબ્દ ઉપરોક્ત બે પ્રકારે પ્રસિદ્ધ છે. તથા શબ્દનો અર્થ છે જાતિ, ગુણ, ક્રિયા વગેરે. તેમ જ બુદ્ધિ એટલે વિષયાકારવાળી બુદ્ધિની વૃત્તિ. શબ્દ, અર્થ અને બુદ્ધિ. આ ત્રણેય અભેદથી જ અનુભવાય છે. કારણ કે “ગાય” આવો શબ્દ બોલવામાં સાંભળવામાં આવે છે. “ગાય” આ પ્રમાણે અર્થ જણાય છે. તથા “ગાય” આ પ્રમાણે બુદ્ધિનો આકાર અનુભવાય છે. કારણ કે “આ કયો શબ્દ હતો ? આ ક્યો પદાર્થ છે ? આ કેવા આકારવાળી બુદ્ધિ છે ?” – આ ત્રણેય પ્રશ્નો ઉપસ્થિત થતાં “ગાય” આ પ્રમાણે એક સરખો જ જવાબ આપવામાં આવે છે. તે જવાબ પણ એકસરખી જ બુદ્ધિ સાંભળનારમાં ઊભી કરે છે.
(મતલબ કે શબ્દ, અર્થ અને બુદ્ધિ સરખા આકારવાળા હોય છે. જેનો અર્થ હોય તેવો શબ્દ તેને ઉદ્દેશીને બોલાય છે. તથા તે શબ્દને સાંભળવાથી શ્રોતાને તેવા જ આકારની બુદ્ધિ ઊભી થાય છે. આમ શબ્દ-અર્થ-બુદ્ધિ તુલ્ય નામધેય છે. ત્રણેયનો આકાર સમાન હોવાથી ત્રણેયનો જે અધ્યવસાય થાય છે. તેમાં કોના કારણે કોનો અધ્યવસાય થાય છે ? શેના લીધે કયો અંશ અનુભવાય છે ?” આવો ભેદ પકડવો સામાન્ય લોકો માટે મુશ્કેલ હોય છે.) તેથી આ શબ્દ, અર્થ અને બુદ્ધિના વિભાગમાં અર્થાત્ “જે વાચકતા છે તે શબ્દનું સ્વરૂપ છે. જે વાચ્યતા છે તે અર્થનું સ્વરૂપ છે. અને જે પ્રકાશકત્વ છે તે બુદ્ધિનું સ્વરૂપ છે.' - આવા શબ્દ-અર્થ-બુદ્ધિ સંબંધી વિભાગમાં સંયમ (= ધારણા-ધ્યાન-સમાધિને કેન્દ્રિત) કરવાથી મૃગ વગેરે પશુ, હંસ વગેરે પંખી, સાપ વગેરે સરિસૃપ વગેરે તમામ જીવોના શબ્દનું ૨. મુદ્રિત તો ‘મારવવં' ત્રશુદ્ધ પd: | ૨. મુદ્રિતપ્રતો “..શત્વ...' રૂતિ ગુરિત: 8: /

Page #295

१७८६
• शब्दार्थप्रत्ययविवेकः •
द्वात्रिंशिका - २६/५
तदुक्तं- “शब्दाऽर्थप्रत्ययानामितरेतराऽध्यासात्सङ्करस्तत्र' 'प्रविभागसंयमात्सर्वभूतरुत ज्ञानमिति” ( यो. सू. ३-१७) ।।५।।
तदुक्तं योगसूत्रे ' शब्दार्थे 'ति । अत्र राजमार्तण्डवृत्तिरेवम् → शब्दः = श्रोत्रेन्द्रियग्राह्यो नियतक्रमवर्णात्मा नियतैकार्थप्रतिपत्त्यवच्छिन्नः । यदि वा क्रमरहितः स्फोटात्मा ध्वनिसंस्कृतबुद्धिग्राह्यः । उभयथाऽपि पदरूपो वाक्यरूपश्च तयोः एकार्थप्रतिपत्तौ सामर्थ्यात् । अर्थः = जाति - गुण - क्रियादिः । प्रत्ययः ज्ञानं विषयाऽऽकारा बुद्धिवृत्तिः । एषां शब्दाऽर्थ - ज्ञानानां व्यवहार इतरेतराऽध्यासाद् भिन्नानामपि बुद्ध्येकरूपतासम्पादनात् सङ्कीर्णत्वम् । तथाहि - 'गामानयेत्युक्ते कश्चिद् गोलक्षणमर्थं गोत्वजात्यवच्छिन्नं सास्नादिमत्पिण्डरूपं, शब्दं च तद्वाचकं, ज्ञानञ्च तद् ग्राहकमभेदेनाऽध्यवस्यति । न तु 'अस्य गोशब्दो वाचकः, अयं गोशब्दस्य वाच्यः, तयोरिदं ग्राहकं ज्ञानमिति भेदेन व्यवहरति । तथाहि - 'कोऽयमर्थः ? कोऽयं शब्दः ? ' किमिदं ज्ञानम् ?' इति पृष्टः सर्वत्रैकरूपमेवोत्तरं ददाति 'गौः' इति । स यदि एकरूपतां न प्रतिपद्यते, कथमेकरूपमुत्तरं प्रयच्छति ? एतस्मिन् स्थिते योऽयं प्रविभागं 'इदं शब्दस्य तत्त्वं यद्वाचकत्वं नाम, इदमर्थस्य यद्वाच्यत्वं, इदं ज्ञानस्य यत्प्रकाशकत्वमिति प्रविभागं विधाय तस्मिन् प्रविभागे यः संयमं करोति तस्य सर्वेषां भूतानां मृग-पशु-पक्षि- सरीसृपादीनां यद् रुतं = यः शब्दः तत्र ज्ञानमुत्पद्यते । 'अनेनैवाभिप्रायेणैतेन प्राणिनाऽयं शब्दः समुच्चारितः' इति सर्वं जानाति ← (रा.मा.३/१७ ) इति । एतेन तत्तज्जन्तुध्वनौ चित्तसंयमात् सर्वजन्तुरुतज्ञानम् ← (शां.१/६९) इति शाण्डिल्योपनिषद्वचनमपि व्याख्यातम् ।।२६ / ५।।
આવું જ્ઞાન થાય છે કે ‘આ જ અભિપ્રાયથી આ પ્રાણીએ આ શબ્દ બોલેલ છે.’ તેથી યોગસૂત્ર ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે → ‘શબ્દ, અર્થ અને બુદ્ધિ-આ ત્રણેયમાં એક બીજાના આકારનો અભ્યાસ = વિભિન્ન હોવા છતાં પણ બુદ્ધિથી એકરૂપતાનું સંપાદન કરવાથી મિશ્રણ થાય છે. તેના પ્રકૃષ્ટ જુદા-જુદા વિભાગમાં સંયમ કરવાથી તમામ જીવોના અવાજનું જ્ઞાન થાય છે.' ૮૯ (૨૬/૫)
=
=
વિશેષાર્થ :- ધર્મ, લક્ષણ અને અવસ્થારૂપ ત્રણ પરિણામો પાતંજલ યોગદર્શનમાં માન્ય છે. ૨૪ મી બત્રીસીના ૨૪ મા શ્લોકની ટીકામાં આ ત્રણેય પરિણામની સમજૂતી આપેલ હોવાથી અહીં તેનું પુનરાવર્તન નથી કરતા. સ્મૃતિપથ ઉપર ત્રણ પરિણામને લાવવા માટે વાચકવર્ગે ત્યાં નજર કરવી. મીમાંસા, વૈયાકરણ, પાતંજલ તથા જૈનદર્શનમાં શબ્દ, અર્થ અને બુદ્ધિમાં તુલ્યાકારતા મનાયેલી છે. તેમાં કાંઈક ભેદ રહેલો છે. તે વાત અલગ છે. વિશેષાવશ્યક ભાષ્ય વગેરેમાં શબ્દ-અર્થ-પ્રતીતિને સમાનાકાર માનેલા છે. જિજ્ઞાસુએ ત્યાં દષ્ટિપાત કરવો. મીમાંસકો શબ્દને સ્ફોટરૂપ માને છે. તેથી શબ્દને તેમના મત મુજબ સ્ફોટરૂપ બતાવેલ છે. વર્ણસ્ફોટ, પદસ્ફોટ, વાક્યસ્ફોટ વગેરેનું સ્વરૂપ સમજવા માટે જિજ્ઞાસુએ કુમારિલભટ્ટરચિત મીમાંસા-શ્લોકવાર્તિક તથા ઉપાધ્યાયશ્રી યશોવિજયગણિવરકૃત અષ્ટસહસ્રીવિવરણ (પ્રથમ પરિચ્છેદ) વગેરે ગ્રંથોને જોવા. આ બધી બાબતોને અહીં વિસ્તારથી બતાવવામાં ગ્રંથકદ ઘણું વધી જાય. માટે તેનો વિસ્તાર અહીં કરવામાં નથી આવતો. જિજ્ઞાસુએ તે-તે સ્થળે દષ્ટિપાત ४२वो. (२६/५)
१. हस्तादर्शे 'तत्' इति पाठः । २ मुद्रितप्रतौ 'प्रतिभाग..' इत्यशुद्धः पाठः । ३. हस्तादर्शे ..भूतरुतरुत...' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #296

• पूर्वजन्मज्ञानोपायद्योतनम् .
१७८७ संस्कारे पूर्वजातीनां प्रत्यये परचेतसः । शक्तिस्तम्भे' तिरोधानं कायरूपस्य संयमात् ॥६॥
संस्कार इति । संस्कारे स्मृतिमात्रफले जात्यायुर्भोगलक्षणे च “एवं मया सोऽर्थोऽनुभूतः, एवं मया सा क्रिया कृता" इति भावनया संयमात् पूर्वजातीनां = प्रागनुभूतजातीनां धीः = अनुस्मृतिरवबोधकमन्तरेणैव भवति ।
तदुक्तं- “संस्कारस्य साक्षात्करणात् पूर्वजातिज्ञानम्” (यो.सू.३-१८)।
प्रत्यये = परकीयचित्ते केनचिन्मुखरागादिना लिङ्गेन गृहीते परचेतसो धीर्भवति । तथासंयमवान् ‘सरागमस्य चित्तं वीतरागं वेति' परचित्तगतान् सर्वानेव धर्मान् जानातीत्यर्थः ।
सिद्ध्यन्तराण्याह- 'संस्कार' इति । 'धीः' इति पदं पञ्चमश्लोकादनुवृत्तमत्रोपदर्शितमवसेयम् । संस्कारसंयमप्रसूतपूर्वजातिज्ञाने योगसूत्रसंवादमाह- 'संस्कारस्येति । अत्र राजमार्तण्डवृत्तिः → द्विविधाः चित्तस्य वासनारूपाः संस्काराः । केचित् स्मृतिमात्रोत्पादनफलाः। केचिज्जात्यायुर्भोगलक्षणविपाकहेतवः, यथा धर्माऽधर्माख्याः । तेषु संस्कारेषु यदा संयमं करोति ‘एवं मया सोऽर्थोऽनुभूतः, एवं मया सा क्रिया निष्पादिता' इति पूर्ववृत्तं अनुसन्दधानो भावनयैव प्रबोधकमन्तरेणोबुद्धसंस्कारः सर्वमतीतं स्मरति । क्रमेण साक्षात्कृतेषूबुद्धेषु संस्कारेषु पूर्वजन्माऽनुभूतानपि जात्यादीन् प्रत्यक्षेण पश्यति (रा.मा. ३/१८) इत्येवं वर्तते । ‘परत्राप्येवमेव संस्कारसाक्षात्करणात् परजातिसंवेदनम्' इति योगसूत्रभाष्ये व्यासः ।
अत्र जैगीषव्य उदाहरणतया योगसूत्रभाष्य-मणिप्रभादिषु दर्शितः । न च यत्र संयमः तस्य साक्षात्कार इति नियमेन संस्कारसंयमात्कथं पूर्वजन्मसाक्षात्कार इति शङ्कनीयम्, सानुबन्धसंस्कारसंयमादनुबन्धत्वेन पूर्वजन्मसाक्षात्कारोत्पत्तेः सम्भवादिति (यो.सुधा.३/१८) योगसुधाकरे सदाशिवेन्द्रः ।
ગાથાર્થ :- સંસ્કારમાં સંયમ કરવાથી પૂર્વજન્મનું સ્મરણ થાય છે. બીજાના મનને વિશે સંયમ કરવાથી બીજાના મનનું જ્ઞાન થાય છે. કાયાના રૂપને વિશે સંયમ કરવાથી રૂપશક્તિનું સ્તંભન થતાં महेश्य थवाय छे. (२६/६)
ટીકાર્ય - સંસ્કાર બે પ્રકારના છે. એક સંસ્કાર એવા છે કે જેનું ફળ માત્ર સ્મૃતિ છે. બીજા સંસ્કાર એવા છે કે જે જન્મ, જીવન અને ભોગ સ્વરૂપ હોય છે. આ બન્ને પ્રકારના સંસ્કારને વિશે “આ પ્રમાણે મારા વડે તે પદાર્થનો અનુભવ કરાયો હતો. આ રીતે મારા વડે તે ક્રિયા કરાયેલ હતી' આવી ભાવનાથી સંયમ = ધારણા-ધ્યાન-સમાધિને કેન્દ્રિત કરવાથી પૂર્વે અનુભવેલા જન્મોની સ્મૃતિ ઉદ્બોધક વિના જ પ્રગટ થાય છે. તેથી યોગસૂત્રમાં કહેલ છે કે – “સંસ્કારનો સાક્ષાત્કાર કરવાથી पूर्वन्मनु स्म२५ थाय छे.' 6
મોઢાના હાવ-ભાવ વગેરે ચિત દ્વારા બીજાના મનમાં કેવા પ્રકારના ભાવ હશે ? તેનું જ્ઞાન કરીને બીજાના મનને વિશે સંયમ (= ધારણા-ધ્યાન-સમાધિને કેન્દ્રિત) કરવાથી બીજાના મનનું જ્ઞાન જાણી શકાય છે. કહેવાનો આશય એ છે કે બીજાના મન ઉપર સંયમ કરનારો “આનું મન અમુક ચીજ ઉપર રાગવાળું છે કે વીતરાગી છે?' આ પ્રમાણે બીજાના મનમાં રહેલા બધા જ ભાવોને
से छे. १. हस्तादर्श 'शक्तिस्तम्भति' इति पाठः । २. हस्तादर्श '....मन्तरैणेव' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #297

• परकीयचित्तज्ञानोपायाऽऽवेदनम् •
तदुक्तं- “प्रत्ययस्य परचित्तज्ञानम्" ( यो. सू. ३-१९ ) ।
“न च तत्सालम्बनं तस्याऽविषयीभूतत्वादिति" (यो.सू. ३ - २० ) । लिङ्गाच्चित्तमात्रमवगतम्, न तु नीलविषयं पीतविषयं वा तदिति । अज्ञाते आलम्बने संयमस्य कर्तुमशक्यत्वात्तदनवगतिः । सालम्बनचित्तप्रणिधानोत्थसंयमे तु तदवगतिरपि भवत्येवेति भोजः ।
१७८८
परचित्तज्ञानसिद्धौ योगसूत्रसंवादमाह - 'प्रत्ययस्ये 'ति । अत्र राजमार्तण्डवृत्तिरेवं वर्तते प्रत्ययस्य परचित्तस्य केनचिद् मुखरागादिना लिङ्गेन गृहीतस्य यदा संयमं करोति तदा परकीयचित्तस्य ज्ञान - मुत्पद्यते ' सरागमस्य चित्तं विरागं वा ?' इति । परचित्तमतानपि धर्मान् जानातीत्यर्थः ← (रा.मा.३/ १९) इति ।
वाचस्पतिमिश्रस्तु प्रत्ययस्य = रागादिमत्याः स्वकीयचित्तवृत्तेः संयमेनाऽऽश्रयादिरूपैर शेषविशेषैः साक्षात्करणात् ततः तस्मात् चित्तात् परस्य भिन्नस्य चित्ताऽन्तरस्याऽपि अशेषविशेषतो ज्ञानं सङ्कल्पमात्रेणैव भवतीत्यर्थः ← (त. वै.३/१९) इत्येवं तत्त्ववैशारद्यां व्याचष्टे ।
द्वात्रिंशिका -२६/६
अस्यैव परचित्तज्ञानस्य विशेषं योगसूत्रसंवादेनोपदर्शयति- 'न चे 'ति । अत्र राजमार्तण्डे तस्य परस्य यच्चित्तं तत् सालम्बनं = स्वकीयेनाऽऽलम्बनेन सहितं न शक्यते ज्ञातुम्, आलम्बनस्य केनचिल्लिङ्गेनाऽविषयीकृतत्वात् । लिङ्गात् चित्तमात्रं परस्याऽवगतं न तु 'नीलविषयमस्य चित्तं पीतविषयमिति वा । यच्च न गृहीतं तत्र संयमस्य कर्तुमशक्यत्वान्न भवति परचित्तस्य यो विषयः तत्र ज्ञानम् । तस्मात् परकीयचित्तं नाऽऽलम्बनसहितं गृह्यते, तस्याऽऽलम्बनस्याऽगृहीतत्वात् । चित्तधर्माः पुनर्गृह्यन्त एव । यदा तु किमनेनाऽऽलम्बितमिति प्रणिधानं करोति तदा तत्संयमात् तद्विषयमपि ज्ञानमुत्पद्यत एव ← (रा.मा.३/२० ) इति भोजो व्याचष्टे ।
તેથી તો યોગસૂત્રમાં કહેલ છે કે → ‘પરિચત્ત ઉપર સંયમ ક૨વાથી બીજાના ચિત્તનું જ્ઞાન થાય છે.’ ‘પરંતુ તે પરકીયચિત્તજ્ઞાન સાલંબન નથી. કારણ કે આલંબન તેનો વિષય નથી.’ યોગસૂત્રકારનો આશય એ છે કે બાહ્ય ચિહ્નથી માત્ર તેનું મન જાણેલ છે કે ‘તેનું મન ખુશ છે કે નાખુશ છે.' પરંતુ તેના મનનો વિષય પ્રસ્તુત ઉપસ્થિત અનેક વિષયોમાંથી નીલ કમલ હતું કે પીળું ગુલાબ ? - આ કાંઈ પરકીય ચિત્તનું સંયમ કરવાથી જાણી શકાતું નથી. કેમ કે ચિત્તના વિષયને વિષે સંયમ કરેલ નથી. તથા ચિત્તનો વિષય આલંબન અજ્ઞાત હોવાથી તેના ઉપર સંયમ કરવો શક્ય પણ નથી. (જે અજ્ઞાત હોય તેના ઉપર સંયમ કરી ન શકાય. તથા જેના વિશે સંયમ ન કરેલ હોય તેનું સંયમજન્ય સાક્ષાત્કારમાં અવગાહન થઈ ન શકે. આવા પ્રકારના મોઢાના હાવ-ભાવ હોય ત્યારે તે ખુશ હોય છે અને અમુક પ્રકારની મુખાકૃતિ હોય ત્યારે તે નાખુશ હોય છે.' આવું જાણીને તેના મનને વિષે સંયમ કેળવવાથી તેનું મન ખુશ છે કે નાખુશ ? આટલું જ જાણી શકાય છે.) પરંતુ જો વિષયયુક્ત મનનું પ્રણિધાન કરવાથી સંયમ કરે તો મનના વિષયનું પણ ભાન થાય જ છે. એમ યોગસૂત્રની રાજમાર્તંડ ટીકામાં ભોજ રાજર્ષિ કહે છે. (ધારાનરેશ ભોજ રાજર્ષિનો આશય એ છે કે ‘સામે નીલ કમલ હોય ત્યારે તેની મુખાકૃતિ અમુક પ્રકારની ખાસ પ્રસન્નતાને સૂચવનારી પ્રગટ १. मुद्रितप्रतिषु हस्तादर्शेषु च ' न च साल...' इति पाठः । योगसूत्रानुसारेणाऽपेक्षितः पाठोऽत्र योजितः ।
• चिह्नद्वयमध्यवर्ती पाठो हस्तादर्शे नास्ति ।

=

Page #298

• कायरूपसंयमविमर्शः .
१७८९ कायः = शरीरं, तस्य रूपं = चक्षुर्ग्राह्यो गुणः, तस्य (= कायरूपस्य) "अस्त्यस्मिन् काये रूपमिति संयमाद् रूपस्य चक्षुर्ग्राह्यत्वरूपायाः शक्तेः स्तम्भे = भावनावशात्प्रतिबन्धे (=शक्तिस्तम्भे) सति तिरोधानं भवति चक्षुषः प्रकाशरूपस्य सात्त्विकस्य धर्मस्य तद्ग्रहणव्यापाराऽभावात् । तथा संयमवान् योगी न केनचिदृश्यत इत्यर्थः ।
एवं शब्दादितिरोधानमपि ज्ञेयम् । तदुक्तं- “कायरूपसंयमात्तद्ग्राह्यशक्तिस्तम्भे चक्षुषः(क्षुःप्र)प्रकाशा
यथा संस्कारसाक्षात्कारः तदनुबन्धपूर्वजन्मसाक्षात्कारमाक्षिपत्येवं परचित्तसाक्षात्कारोऽपि तदालम्बनसाक्षात्कारमाक्षिपेदिति प्राप्ते आह- न च तत् सालम्बनं, तस्याऽविषयीभूतत्वात् । 'सानुबन्धसंस्कारविषयोऽसौ संयमः । अयं तु परचित्तमात्रविषय इत्यभिप्रायः' (त. वै.३/२०) इति तत्त्ववैशारद्यां वाचस्पतिमिश्रः । एतेन → परचित्ते चित्तसंयमात् परचित्तज्ञानम् - (शां.१/६९) इति शाण्डिल्योपनिषद्वचनमपि व्याख्यातम् ।।
तस्य = कायरूपस्य ‘अस्ति अस्मिन् काये रूपमिति संयमात् । मुद्रितप्रतिषु हस्तादर्शेषु च सर्वत्र ‘नास्त्यस्मिन्..' इति पाठः । स च प्रामादिकः ।
प्रकृते योगसूत्रसंवादमाह- 'कायेति । अत्र राजमार्तण्डवृत्तिः → कायः = शरीरः, तस्य रूपं = चक्षुह्यो गुणः, तस्मिन् ‘अस्त्यस्मिन् काये रूपमिति संयमात् तस्य रूपस्य चक्षुर्ग्राह्यत्वरूपा या शक्तिः तस्याः स्तम्भे = भावनावशात् प्रतिबन्धे चक्षुष्प्रकाशाऽसंयोगे चक्षुषः प्रकाशः = सत्त्वधर्मः, तस्याऽसंयोगे तद्ग्रहणव्यापाराऽभावे योगिनोऽन्तर्धानं भवति । न केनचिदसौ दृश्यत इत्यर्थः (रा. થતી હોય છે. પણ પીળું ગુલાબ જોવામાં આવે તો નફરતને સૂચવનારી અમુક ચોક્કસ પ્રકારની મુખરેખા તેનામાં જોવા મળે છે. આ પ્રમાણે આલંબન = વિષય પણ સાથે રાખીને પરકીય ચિત્તને ઓળખીને તેના વિશે સંયમ કરવામાં આવે તો વિષય સાથે મનોગત ભાવો ઓળખી શકાય છે. અર્થાત્ “પીળા ગુલાબના નિમિત્તે એના મનમાં અણગમો થયેલો છે.” આવું પણ સ્પષ્ટપણે જાણી શકાય છે.)
હ રૂપસંયમથી યોગી અદેશ્ય બને છે. શરીરનું રૂપ આંખથી જોઈ શકાય છે. “આ શરીરમાં રૂપ છે.” એમ ભાવના કરીને શરીરરૂપને વિશે સંયમ કરવાથી શરીરના રૂપમાં ચક્ષુગ્રાહ્યતા સ્વરૂપ શક્તિ ઉપરોક્ત ભાવનાના બળથી ખંભિત થાય છે, પ્રતિબદ્ધ થાય છે. તેથી યોગીશરીરનું રૂપ તિરોહિત થાય છે. કારણ કે બીજાની આંખનો. પ્રકાશરૂપ સાત્ત્વિક ગુણધર્મ તેના રૂપને ગ્રહણ કરવાની પ્રવૃત્તિ કરી શકતો નથી. તેથી શરીરરૂપને વિશે સંયમ કરનાર યોગી કોઈ વડે દેખાતા નથી. એવો ભાવાર્થ છે. (કહેવાનો આશય એ છે કે રૂપને વિશે સંયમ કરવાથી રૂપની ચક્ષુગ્રાહ્યતા કુંઠિત થાય છે. બીજાની આંખ દ્વારા દેખાઈ શકવાની યોગ્યતા યોગીના શરીરના રૂપમાંથી રવાના થાય છે. માટે બીજા કોઈ તે યોગીને જોઈ શકતા નથી.) આ રીતે શબ્દાદિનું તિરોધાન પણ સમજી લેવું. યોગસૂત્ર ગ્રંથમાં પતંજલિ મહર્ષિએ જણાવેલ છે કે – “શરીરના રૂપને વિશે સંયમ કરવાથી રૂપની ચક્ષુગ્રાહ્યતા શક્તિનું સ્તંભન થતાં આંખના પ્રકાશની સમ્યફ પ્રવૃત્તિ ન થતાં યોગીનું રૂપ અદશ્ય = અંતર્ધાન થાય છે. १. मुद्रितप्रतिषु हस्तादर्शेषु च 'नास्त्य...' इत्येव पाठः । परं स प्रामादिकः । 'अस्त्य...' इत्येव सम्यक् पाठः ।

Page #299

• कर्मभेद संयमफलद्योतनम् •
द्वात्रिंशिका - २६/७
१७९०
Si ( प्र ) योगेऽन्तर्धानम् ” ( यो. सू. ३ - २१) । “ एतेन शब्दाद्यन्तर्धानमुक्तम्" (यो . सू. ३ - २२ ) इति ।। ६ ।। संयमात् कर्मभेदानामरिष्टेभ्योऽपरान्तधीः । मैत्र्यादिषु बलान्येषां हस्त्यादीनां बलेषु च ॥ ७ ॥
संयमादिति । कर्मभेदाः सोपक्रम-निरुपक्रमादयस्तत्र यत्फलजननाय सहोपक्रमेण कार्यकारणाऽऽभिमुख्येन वर्तते, यथोष्णप्रदेशे ' प्रसारितमार्द्रं वस्त्रं शीघ्रमेव शुष्यति । निरुपक्रमं च विपरीतं, यथा तदेवाऽऽर्द्रं वासः पिण्डीकृतमनुष्णे देशे चिरेण शोषमे ।
=
=
मा. ३/२१)। एतेनैव रूपाद्यन्तर्धानोपायप्रदर्शनेन शब्दादीनां श्रोत्रादिग्राह्याणां अन्तर्धानमुक्तं वेदितव्यम् ← (रा.मा.३/२२) इत्येवं वर्तते । तदुक्तं भावागणेशेनाऽपि स्वशरीरस्य रूपे संयमात् कारणाद्यशेषविशेषैः साक्षात्कृते सति सङ्कल्पमात्रेण स्वकीयरूपस्य दृश्यताशक्तिं परचक्षुः संयोगयोग्यतां स्तभ्नाति प्रतिबध्नाति । ततः चक्षुः किरणैः असंयोगेऽन्तर्धानं योगिन उत्पद्यते । दिवान्धेनेव केनाऽप्यसौ न दृश्यत इत्यर्थः । एतेन शब्दाद्यन्तर्धानमुक्तम् ← (भा.ग.३ / २१-२२ ) इत्युक्तम् । एतेन कायरूपे चित्तसंयमादन्याऽदृश्यरूपम् ← ( शां. १ / ६९ ) इति शाण्डिल्योपनिषद्वचनमपि व्याख्यातम् ।
एतेन = रूपान्तर्धानेन, शब्दाद्यन्तर्धानं उक्तमिति कायस्य शब्द-स्पर्श-रस- गन्धसंयमात् तेषां ग्राह्यशक्तिस्तम्भो भवति तदा श्रोत्रादिसन्निकर्षप्रतिबन्धाद् योगिनः शब्दादिकं बधिरेणेव न केनाऽपि श्रूयते, स्पर्शादिश्च न केनाऽपि बुध्यत इति भावः । । २६ / ६ ।।
सिद्ध्यन्तरमाह- 'संयमादिति । ' आयुर्विपाकं च कर्म द्विविधं सोपक्रमं निरुपक्रमं च 1 यत्खल्वेकभविकं कर्म जात्यायुर्भोगहेतुः तदायुर्विपाकम् । तच्च किञ्चित्कालाऽनपेक्षमेव भोगदानाय प्रस्थितं दत्तबहुभोगमवशिष्टफलं प्रवृत्तव्यापारं केवलं तत्फलस्य सहसा भोक्तुमेकेन शरीरेणाऽशक्यत्वाद् विलम्बते तत् सोपक्रमम् । उपक्रमः = व्यापारः, तत्सहितमित्यर्थः । तदेव तु दत्तस्तोकफलं तत्कालमपेक्ष्य फलदानाय व्याप्रियमाणं कादाचित्कमन्दव्यापारं निरुपक्रमम्' (त.वै.३/२२) इति तत्त्ववैशारद्यां वाचस्पतिमिश्रः । उदाहरणेन कर्मप्रकारद्वयं विशदयति- 'यथे 'ति । सुगमम् । यथा वाऽग्निः शुष्के कक्षे मुक्तो આના દ્વારા શબ્દ વગેરેનું અંતર્ધાન પણ કહેવાઈ ગયું તેમ સમજી લેવું.' ૮ (૨૬/૬) ગાથાર્થ :- કર્મના ભેદોને વિશે સંયમ કરવાથી અરિષ્ટ દ્વારા મૃત્યુનું જ્ઞાન થાય છે. મૈત્રી વગેરે ભાવનાઓ વિશે સંયમ કરવાથી મૈત્રી વગેરે ભાવનાનું બળ મળે છે. હાથી વગેરેના બળને વિશે સંયમ કરવાથી તેઓનું બળ પોતાનામાં પ્રગટે છે. टीडार्थ :- अर्मना अनेऽ लेह छे. प्रेम सोपम, निरुपद्रुम, शुभ-अशुभ वगेरे. तेमांथी के अर्भ પોતાનું ફળ ઉત્પન્ન કરવા માટે ઉપક્રમયુક્ત હોય તે સોપક્રમ કર્મ કહેવાય. ઉપક્રમનો અર્થ છે કાર્યના કારણોની અભિમુખતા. મતલબ કે કર્મ જે કાર્ય કરવા માગે છે તે કાર્યના અન્ય કારણોના સહકારને ઝીલવા કર્મ તૈયાર હોય તો તે કર્મ સોપક્રમ કહેવાય. જેમ કે ગરમ સ્થળમાં પહોળું કરેલું ભીનું વસ્ત્ર તરત જ સૂકાઈ જાય છે. અહીં પહોળું કરેલું વસ્ત્ર સૂકાવા માટે તૈયાર છે તથા ગરમ જગ્યા તેને સૂકાવામાં સહાય કરે छे. तेथी वस्त्र झडपथी सूझय छे. पहोणुं डरेलुं लीनुं वस्त्र = કર્મ, ગરમ સ્થળ ઉપક્રમ. નિરુપક્રમ કર્મ આનાથી વિપરીત હોય છે. જેમ કે તે જ ભીનું વસ્ત્ર પહોળું કરવાના બદલે વાળીને ભેગું કરેલું હોય
(૨૬/૭)
=
१. हस्तादर्शे 'प्रासा...' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #300

• સોપH-નિરુપમનિવમ્ •
१७९१ एवमन्येऽपि । तेषां (=कर्मभेदानां) संयमाद् = 'इदं शीघ्रविपाकमिदं च मन्दविपाकमि'त्याद्यवधान'दाढयजनिताद् अरिष्टेभ्यः = आध्यात्मिकाधिऽऽभौतिकाऽऽधिदैविकभेदभिन्नेभ्यः कर्णपिधानकालीनकोष्ठ्यवायुघोषाऽश्रवणाऽऽकस्मिकविकृतपुरुषाऽशक्यदर्शनस्वर्गादिपदार्थदर्शनलक्षणेभ्यः (अपरान्तधीः =) अपरान्तस्य = करणशरीरवियोगस्य धीः = नियतदेशकालतया निश्चयः ।। वातेन समन्ततो युक्तः क्षेपीयसा कालेन दहेत् तथा सोपक्रमम् । यथा वा स एवाऽग्निः तृणराशी क्रमशोऽवयवेषु न्यस्तः चिरेण दहेत् तथा निरुपक्रमम्' (यो.सू.भा.३/२२) इति योगसूत्रभाष्ये व्यासः । __ कर्म चाऽत्र आयुर्विपाकमेव ज्ञेयम्, आयुष्करकर्मज्ञानादेव झटित्यझटितिरूपाभ्यामपरान्तस्य = मरणस्य ज्ञानं भवति । अतः कर्मणो विशेषणमायुर्विपाकमिति । तीव्रवेगेन फलदातृ यथा कलिकालीनप्रजासु बाल्य-यौवन-वार्धक्याद्यवस्थानां झटित्येवाऽऽरम्भकमायुष्करं कर्मेति । निरुपक्रमञ्च मन्दवेगेन फलदातृ, यथा सत्यादिकालीनप्रजासु बाल्य-यौवन-वार्धक्याद्यवस्थानां विलम्बेनाऽऽरम्भकमायुष्करं कर्मेति । तथा च सोपक्रमस्य साक्षात्करणात् शीघ्रमरणस्य ज्ञानं निरुपक्रमस्य साक्षात्करणाच्च विलम्बेन मरणस्य ज्ञानं भवतीति (यो.वा.३/२२ पृष्ठ-३३५) विभागं योगवार्तिके विज्ञानभिक्षुः दर्शितवान् । सोपक्रम-निरुपक्रमकर्मस्वरूपं तु पूर्वं अपि दैव-पुरुषकारद्वात्रिंशिकायां (द्वा.द्धा.१७/२६ भाग-४ पृ.१२०२) क्लेशहानोपायद्वात्रिंशिकायां च (द्वा.द्वा.२५/३२ पृ.१७७८) निरूपितमित्यवधेयम् ।।
एवं दर्शितरीत्या अन्येऽपि शुभाऽशुभादिकर्मभेदाः शास्त्रादवसेयाः । ग्रन्थकृत्प्रकृते योगसूत्रसंवादमाहઅને ગરમી વગરના ઠંડકવાળા સ્થાનમાં રાખેલ હોય તો તરત સૂકાતું નથી. પણ લાંબા સમયે સૂકાય છે. અહીં વાળેલું ભીનું વસ્ત્ર = કર્મ, ઠંડકવાળી જગ્યા = અનુપક્રમ (= સૂકાવા માટેના અન્યવિધ કારણનો અભાવ.) આ રીતે કર્મના અન્ય પણ શુભ-અશુભ વગેરે પ્રકારો સમજી લેવા.
કર્મના આવા ભેદ-પ્રભેદોને વિશે સંયમ કરવાથી અર્થાત “આ કર્મ જલ્દી પોતાનું ફળ આપશે. પેલું કર્મ પોતાનું ફળ લાંબા સમયે મંદગતિએ આપશે” આ પ્રમાણે પ્રણિધાનની દઢતાથી ધારણા-ધ્યાન-સમાધિને કેન્દ્રિત કરવાથી ઈન્દ્રિય-શરીરનો વિયોગ થવા સ્વરૂપ લૌકિક મૃત્યુનું જ્ઞાન થાય છે. અર્થાત્ “ક્યારે ક્યાં આ શરીર છૂટી જશે?” એનું સ્પષ્ટ નિશ્ચિત સાચું જ્ઞાન થાય છે. આ જ્ઞાન એમને એમ સીધે સીધું નથી થતું. પરંતુ અરિષ્ટના નિમિત્તે થાય છે. આધ્યાત્મિક, આધિભૌતિક, આધિદૈવિક ભેદથી ત્રણ પ્રકારે અરિષ્ટ સમજવા. બે કાનને હાથથી/આંગળીથી ઢાંકી દેવામાં આવે તે સમયે આપણને સામાન્યથી કાનની અંદર કૌક્ય વાયુનો અવાજ સંભળાય છે. પરંતુ જેનું મૃત્યુ નજીકમાં હોય તેને તે અવાજ સંભળાતો નથી. આ આધ્યાત્મિક અરિષ્ટ કહેવાય છે. સ્વશરીર સાથે સંકળાયેલ હોવાથી આ અરિષ્ટ = અશુભ સૂચક તત્ત્વ આધ્યાત્મિક કહેવાય છે.
તે જ રીતે એકાએક આકાશ વગેરેમાં વિકૃત આકારવાળા પુરુષનું દર્શન થાય અથવા કપાયેલ છાયાપુરુષનું આકાશમાં દર્શન થાય તો આનાથી પણ મૃત્યુ નજીક છે એવું સૂચિત થાય છે. આ આધિભૌતિક અરિષ્ટ કહેવાય છે. પૃથ્વી આદિ પંચ ભૂત તત્ત્વ આધારિત હોવાથી આ અનિષ્ટ સૂચક તત્ત્વ આધિભૌતિક અરિષ્ટ કહેવાય છે. તથા જેનું દર્શન વર્તમાનમાં અશક્ય છે એવા સ્વર્ગ વગેરે દિવ્ય પદાર્થોનું અચાનક દર્શન થાય તો તેનાથી પણ આસન્ન પરલોકગમન સૂચિત થાય છે. આ દિવ્ય તત્ત્વ આધારિત અનિષ્ટ સૂચક તત્ત્વ આધિદૈવિક અરિષ્ટ કહેવાય છે. યોગી પુરુષ હોય તેને જ ઉપરોક્ત ત્રિવિધ અરિષ્ટ દ્વારા ૨. મુદ્રિતપ્રતો “...ધાનધાર્થન..” યશુદ્ધ: પઠ: |

Page #301

द्वात्रिंशिका - २६/७
• मरणज्ञानलाभः ●
सामान्यतः संशयाऽऽविलतद्धियोऽरिष्टेभ्योऽयोगिनामपि सम्भवादिति ध्येयम् । तदुक्तं“सोपक्रमं 'निरुपक्रमं च कर्म तत्संयमादपरान्तज्ञानमरिष्टेभ्यो वेति" । (यो. सू. ३-२२) मैत्र्यादिषु मैत्री-प्रमोद-कारुण्य- माध्यस्थ्येषु संयमात् एषां मैत्र्यादीनां बलानि भवन्ति, मैत्र्यादयस्तथा प्रकर्षं गच्छन्ति यथा सर्वस्य मित्रत्वादिकं प्रतिपद्यते योगीत्यर्थः । तदुक्तं- “मैत्र्यादिषु बलानि ” ( यो. सू. ३-२३) ।
१७९२
'सोपक्रममिति । अत्र राजमार्तण्डव्याख्या आयुर्विपाकं यत् पूर्वकृतं कर्म तद् द्विप्रकारं सोपक्रमं निरुपक्रमञ्च । तत्र सोपक्रमं यत्फलजननायोपक्रमेण कार्यकारणाऽऽभिमुख्येन सह वर्तते । यथा - उष्णप्रदेशे प्रसारितमार्द्रवासः शीघ्रमेव शुष्यति । उक्तरूपविपरीतं = निरुपक्रमम्, यथा- तदेवाऽऽर्द्रवासः संवर्तितमनुष्णदेशे चिरेण शुष्यति । तस्मिन् द्विविधे कर्मणि यः संयमं करोति 'किं कर्म शीघ्रविपाकं चिरविपाकं वा ? ' एवं ध्यानदाढर्याद् अपरान्तज्ञानमस्योत्पद्यते । अपरान्तः शरीरवियोगः, तस्मिन् ज्ञानं 'अमुष्मिन् काले अमुष्मिन् देशे मम शरीरवियोगो भविष्यती 'ति निःसंशयं जानाति । अरिष्टेभ्यो वा । अरिष्टानि त्रिविधानि आध्यात्मिकाऽऽधिभौतिकाऽऽधिदैविकभेदेन । तत्राऽऽध्यात्मिकानि - पिहितकर्णः कौष्ठ्यस्य वायोर्घोषं न शृणोतीत्येवमादीनि । आधिभौतिकानि अकस्माद् विकृतपुरुषदर्शनादीनि । आधिदैविकानि अकाण्डे एव द्रष्टुमशक्यस्वर्गादिपदार्थदर्शनादीनि । तेभ्यः शरीरवियोगकालं जानाति । यद्यपि अयोगिनामप्यरिष्टेभ्यः प्रायेण तज्ज्ञानमुत्पद्यते तथापि तेषां सामान्याऽऽकारेण तत्संशयरूपं योगिनां पुनर्नियतदेशदेश-कालतया प्रत्यक्षवदव्यभिचारि ← ( रा.मा.३/२२) इति वर्तते ।
परिकर्मनिष्पादिताः सिद्धीः प्रतिपादयितुमाह- 'मैत्र्यादिषु' इति । संयमात् = तत्तत्त्वसाक्षात्कारपर्यन्तसंयमात् मैत्र्यादीनां बलानि अवन्ध्यानि वीर्याणि भवन्ति । योगसूत्रसंवादमाह - 'मैत्र्यादिषु' इति । अत्र राजमार्तण्डवृत्तिः मैत्री - करुणा - मुदितोपेक्षासु यो विहितसंयमः तस्य बलानि मैत्र्यादिसम्बन्धीनि प्रादुर्भवन्ति । मैत्री - करुणा - मुदितोपेक्षाः तथाऽस्य प्रकर्षं गच्छन्ति यथा सर्वस्य मित्रत्वादिકર્મપ્રકારવિષયક સંયમના પ્રભાવે નિયત દેશ-કાળમાં થવા રૂપે મૃત્યુનું અત્યંત નિશ્ચિત જ્ઞાન થાય છે. બાકી સામાન્યરૂપે-અટકળરૂપે સાંયિક એવો મરણનો અંદાજ તો યોગી ન હોય તેને પણ ઉપરોક્ત અરિષ્ટ દ્વારા આવી શકે છે. પણ ક્યારે ક્યાં કેવી રીતે મોત આવશે ? એનો સ્પષ્ટ સુનિશ્ચિત અંદાજ સામાન્ય સંસારી જીવોને આવી ન શકે આ વાત ધ્યાનમાં રાખવી. તેથી યોગસૂત્રમાં જણાવેલ છે કે → ‘કર્મ સોપક્રમ અને નિરુપક્રમ છે. તેના વિશે સંયમ કરવાથી મૃત્યુનું જ્ઞાન થાય છે અથવા તો મૃત્યુનું જ્ઞાન અરિષ્ટોના નિમિત્તે થાય છે.'
આ મૈત્રી વગેરેના સંયમથી બળનો આવિર્ભાવ
=

=
मै । मैत्री, प्रमोद, अरुएय जने माध्यस्थ्य भावनाओ विशे संयम अरवाथी मैत्री वगेरेना जजो પ્રગટ થાય છે. અર્થાત્ મૈત્રી વગેરે ભાવનાઓ એટલી બધી પ્રકૃષ્ટ બને છે કે તે યોગી સર્વ માટે મિત્ર બને છે, પ્રમોદનું સ્થાન બને છે ઈત્યાદિ. તેથી યોગસૂત્રમાં જણાવેલ છે કે → ‘મૈત્રી વગેરે ભાવનાઓને વિશે સંયમ કરવાથી મૈત્રી વગેરે ભાવના બળવાન બને છે.' -
१. हस्तादर्श 'निरुपक्रमं पदं नास्ति ।
=

Page #302

• विषयवती ज्योतिष्मती च प्रवृत्तिः •
१७९३ बलेषु च = हस्त्यादिसम्बन्धिषु संयमात् हस्त्यादीनां बलान्याविर्भवन्ति सर्वसामर्थ्ययुक्तत्वात्, नियतबलसंयमेन नियतबलप्रादुर्भावात् । एवं विषयवत्या ज्योतिष्मत्याश्च प्रवृत्तेः सात्त्विकप्रकाशप्रसरस्य विषयेषु संन्यासात् सूक्ष्म-व्यवहित-विप्रकृष्टाऽर्थज्ञानमपि द्रष्टव्यम्, सान्तःकरणेन्द्रियाणां प्रशक्तिकमयं प्रतिपद्यते - (रा.मा.३/२३) इत्येवं वर्तते । शाण्डिल्योपनिषदि तु → सञ्चितकर्मणि चित्तसंयमात् पूर्वजातिज्ञानम् - (शां.१/६९) इत्युक्तमित्यवधेयम् । ___ योगसूत्रभाष्ये व्यासस्तु → मैत्री-करुणा-मुदितेति तिस्रो भावनाः । तत्र सुखितेषु मैत्री भावयित्वा मैत्रीबलं लभते । दुःखितेषु करुणां भावयित्वा करुणाबलं लभते । पुण्यशीलेषु मुदितां भावयित्वा मुदिताबलं लभते । भावनातः समाधिर्यः स संयमः, ततो बलानि अवन्ध्यवीर्याणि जायन्ते । पापशीलेषु उपेक्षा, न तु भावना । ततः च तस्यां नास्ति समाधिः इत्यतो न बलमुपेक्षातः तत्र संयमाऽभावाद् - (यो.सू.भा.३/२३) इत्याह । भावागणेश-नागोजीभट्ट-रामानन्दादीनामप्ययमेवाऽभिप्रायः ।
सिद्धयन्तरमाह- बलेषु इति । योगसूत्रसंवादमाह- 'बलेषु' इति । अत्र राजमार्तण्डव्याख्या → हस्त्यादिसम्बन्धिषु बलेषु कृतसंयमस्य तबलानि हस्त्यादिबलानि आविर्भवन्ति । तदयमर्थः- यस्मिन् हस्तिबले वायुवेगे सिंहवीर्ये वा तन्मयीभावेनाऽयं संयमं करोति तत्तत्सामर्थ्ययुक्तं सत्त्वमस्य प्रादुर्भवति - (रा.मा.३/२४) इत्येवं वर्तते । एतेन → बले चित्तसंयमाद् हनुमदादिबलम् - (शां.१/६९) इति शाण्डिल्योपनिषद्वचनमपि व्याख्यातम् ।।
सिद्ध्यन्तरमाह- एवमिति । अयमत्राऽऽशयः सम्प्रज्ञातसमाधेः पूर्वाङ्गं द्विविधं विषयवती प्रवृत्तिः ज्योतिष्मती च । तत्र विषया गन्ध-रस-रूप-स्पर्श-शब्दाः ते विद्यन्ते फलत्वेन यस्याः सा विषयवती प्रवृत्तिः मनसः स्थैर्यं करोति । तथाहि - नासाग्रे चित्तं धारयतो दिव्यगन्धसंविदुपजायते । तादृश्येव जिह्वाऽग्रे रससंवित् । ताल्वग्रे रूपसंवित् । जिह्वामध्ये स्पर्शसंवित् । जिह्वामूले शब्दसंवित् । तदेवं तत्तदिन्द्रियद्वारेण तस्मिंस्तस्मिन् द्रव्यविषये जायमाना संवित् चित्तस्यैकाग्रताया हेतुर्भवति । 'अस्ति योगस्य फलमिति योगिनः समाश्वासोत्पादनात् । तदुक्तं योगसूत्रे → “विषयवती वा प्रवृत्तिरुत्पन्ना स्थितिनिबन्धिनी' - (यो.सू.१/३५) इति। ज्योतिष्मती प्रवृत्तिः नाम बुद्धिपुरुषान्यतरसाक्षात्काररूपा मनसः प्रवृत्तिः । तदुक्तं योगसूत्रे → विशोका वा ज्योतिष्मती - (यो.सू.१/३६) इति । 'ज्योतिःशब्देनात्र सात्त्विकः प्रकाश उच्यते । स प्रशस्तो भूयानतिशयवांश्च विद्यते यस्यां सा ज्योतिष्मती प्रवृत्तिः ।
તે રીતે હાથી વગેરેના બળને વિશે સંયમ કરવાથી હાથી વગેરેની તાકાત યોગીમાં ઉત્પન્ન થાય છે. કારણ કે તે સર્વ સામર્થ્યથી યુક્ત હોય છે. નિયત બળના સંયમથી નિયત બળ ઉત્પન્ન થાય છે. અર્થાત હાથીના બળનું સંયમ કરવાથી હાથી જેવી તાકાત યોગીમાં પ્રગટે છે. સિંહના સામર્થ્યને વિશે સંયમ કરવાથી સિંહ જેવું સામર્થ્ય મળે છે. ઇત્યાદિરૂપે સમજવું. એ જ રીતે વિષયવતી પ્રવૃત્તિ અને જ્યોતિષ્મતી પ્રવૃત્તિના કારણે સાત્ત્વિક પ્રકાશના ફ્લાવાનો વિષયોમાં સંન્યાસ (ત્રત્યાગ) કરવાથી સૂક્ષ્મ, વ્યવહિત અને દૂરવર્તી પદાર્થોનું જ્ઞાન થાય છે. આ પણ જાતે સમજી લેવું. કારણ કે તેનાથી અંત:કરણસહિત ઈન્દ્રિયોમાં પ્રકૃષ્ટ શક્તિ આવે છે. १. मुद्रितप्रतौ 'विषय वत्या' इत्येवमस्थानच्छिन्नः पाठः ।

Page #303

१७९४
• प्रवृत्त्यालोकसंन्यासफलप्रतिपादनम् • द्वात्रिंशिका-२६/८ ताऽऽपत्तेः । तदुक्तं "प्रवृत्त्यालोकसंन्यासात्सूक्ष्मव्यवहितविप्रकृष्टज्ञानमिति” (यो.सू.३-२५) ।।७।। सूर्ये च 'भुवनज्ञानं ताराव्यूहे गतिर्विधौ। ध्रुवे च तद्गते भिचक्रे व्यूहस्य वर्मणः।।८।। विगतः सुखमयसत्त्वाऽभ्यासवशाच्छोको रजःपरिणामो यस्याः सा विशोका चेतसः स्थितिनिबन्धिनी । अयमर्थः हृत्पद्मसम्पुटमध्ये प्रशान्तकल्लोलक्षीरोदधिप्रख्यं चित्तसत्त्वं भावयतः प्रज्ञाऽऽलोकात् सर्ववृत्तिपरिक्षये चेतसः स्थैर्यमुत्पद्यते' (रा.मा.१/३६) इति राजमार्तण्डे भोजः ।
सूक्ष्मादिगोचरज्ञानसिद्धौ योगसूत्रसंवादमाह- 'प्रवृत्त्यालोके'ति । अत्र राजमार्तण्डव्याख्या → प्रवृत्तिविषयवती ज्योतिष्मती च प्रागुक्ता तस्या योऽसौ आलोकः = सात्त्विकप्रकाशप्रसरः तस्य निखिलेषु विषयेषु न्यासात् तद्वासितानां विषयाणां भावनात् सान्तःकरणेषु इन्द्रियेषु प्रकृष्टशक्तिमापन्नेषु सूक्ष्मस्य परमाण्वादेः व्यवहितस्य भूम्यन्तर्गतस्य निधानादेः विप्रकृष्टस्य मेर्वपरपार्श्ववर्तिनो रसायनादेः ज्ञानमुत्पद्यते - (रा.मा.३/२५) इत्येवं वर्तते ।
प्रवृत्तिपदेन केवला ज्योतिष्मती प्रवृत्तिरेव व्यास-वाचस्पतिमिश्र-विज्ञानभिक्षु-भावागणेश-नागोजीभट्टरामानन्दाऽनन्तदेव-सदाशिवेन्द्रप्रभृतीनामभिमतेति ध्येयम् । तत्राऽपि योगवार्तिककृद्विज्ञानभिक्षुमते → ज्योतिष्मती बुद्धिपुरुषाऽन्यतासाक्षात्काररूपिणी मनसः प्रवृत्तिः तत्कालीनसत्त्वप्रकाशं सूक्ष्माद्यर्थेषु विन्यस्य तान् साक्षात्करोति योगी । न्यासमात्रवचनात् तेषु संयमाऽपेक्षा नाऽस्ति । चक्षुासमात्रेण घटदर्शनवद् विशुद्धसत्त्वप्रतिसन्धानमात्रेणैव सूक्ष्मादिसाक्षात्कारो भवति । परम्परया बुद्ध्यादिविषयकसंयमसाध्यत्वेनैव चाऽस्याः सिद्धेः संयमसिद्धिमध्ये निर्वचनमिति तत्त्वम् + (यो.वा.३/२५) इति ।
सम्प्रति मुद्रितासु योगसूत्रप्रतिषु ‘प्रवृत्त्यालोकन्यासादि'त्यादिरूपेणैव पाठः समुपलभ्यत इति ध्येयम् ।।२६/७ ।।
તેથી યોગસૂત્ર ગ્રંથમાં પતંજલિએ જણાવેલ છે કે – “પ્રવૃત્તિઆલોકના સંન્યાસથી સૂક્ષ્મ, વ્યવહિત भने ६२वता पर्थोनु शान थाय .' (२६/७)
વિશેષાર્થ :- સંપ્રજ્ઞાતસમાધિના પ્રાથમિક બે કારણો છે. વિષયવતી પ્રવૃત્તિ અને જ્યોતિષ્મતી પ્રવૃત્તિ, રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ અને શબ્દો જેના ફળરૂપે હોય તે વિષયવતી પ્રવૃત્તિ કહેવાય. તેનાથી મનની સ્થિરતા ઊભી થાય છે. તેના લીધે નાકના અગ્રભાગે મનને રાખે તો દિવ્ય ગંધનો અનુભવ થાય. જીભના અગ્રભાગ ઉપર ચિત્તને સ્થાપિત કરવાથી દિવ્ય રસની અનુભૂતિ થાય છે. આ રીતે બીજી ઈન્દ્રિયોમાં વિષયવતી પ્રવૃત્તિના ફળને સમજી લેવું. તેના લીધે “મને યોગસાધનાનું ફળ મળે છે.” આવું આશ્વાસન યોગીને મળે છે. તથા બુદ્ધિ અથવા પુરુષ બેમાંથી કોઈની પણ સાક્ષાત્કાર કરવો તે જ્યોતિષ્મતી પ્રવૃત્તિ કહેવાય. જ્યોતિઃ શબ્દનો અર્થ છે સાત્ત્વિક પ્રકાશ. જે પ્રવૃત્તિમાં પુષ્કળ સાત્ત્વિક પ્રકાશ હોય तेने पात°४६. विद्वानो ज्योतिष्मती प्रवृत्ति हे छे. (२६/७)
ગાથાર્થ - સૂર્યને વિશે સંયમ કરવાથી ભુવનનું જ્ઞાન થાય છે. ચંદ્રને વિશે સંયમ કરવાથી તારાબૂહનું જ્ઞાન થાય છે. ધ્રુવ નામના તારાને વિશે સંયમ કરવાથી તારાઓની ગતિનું જ્ઞાન થાય છે. નાભિચક્રમાં સંયમ કરવાથી શરીરની નાડીઓના સ્થાનનું ભાન થાય છે. (૨૬/૮) १. हस्तादर्श ‘च न ता...' इत्यशुद्धः पाठः । २. हस्तादर्श ‘गतिविधौ' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #304

१७९५
• सूर्यचन्द्रादिसंयमफलप्रदर्शनम् • सूर्ये चेति । सूर्ये च प्रकाशमये संयमाद् भुवनानां सप्तानां लोकानां ज्ञानं (=भुवनज्ञान) भवति । तदुक्तं- “भुवनज्ञानं सूर्य(2)संयमात्” (यो.सू.३-२६) । ताराव्यूहे = ज्योतिषां विशिष्टसंनिवेशे संयमाद् विधौ = चन्द्रे गतिः = ज्ञानं भवति, सूर्याऽऽहततेजस्कतया ताराणां सूर्यसंयमात्तज्ज्ञानं न शक्नोति भवितुमिति पृथगयमुपायोऽभिहितः । तदुक्तं- “चन्द्रे ताराव्यूहज्ञानम्” (यो.सू.३-२७)।
ध्रुवे च निश्चले ज्योतिषां प्रधाने संयमात्तासां ताराणां गतेः (=तद्गतेः) नियतदेशकालगमनक्रियाया गतिर्भवति, ‘इयं तारा इयता कालेन अमुं राशिमिदं वा क्षेत्रं यास्यतीति । तदुक्तं- “ध्रुवे
एतत्समानवृत्तान्तं सिद्ध्यन्तरमाह- 'सूर्य' इति । भुवनज्ञानसिद्धौ योगसूत्रसंवादमाह- ‘भुवने'ति । अत्र राजमार्तण्डव्याख्या → सूर्ये प्रकाशमये यः संयमं करोति तस्य सप्तसु भूर्भुवःस्वःप्रभृतिषु लोकेषु यानि भुवनानि तत्तत्सन्निधानभाञ्जि पुराणि तेषु यथावदस्य ज्ञानमुत्पद्यते । पूर्वस्मिन् सूत्रे सात्त्विकप्रकाश आलम्बनतयोक्तः इह तु भौतिक इति विशेषः - (रा.मा.३/२६) इत्येवं वर्तते । ‘सूर्यमण्डले संयमात् तद्गताऽशेषविशेषसाक्षात्कारे अशेषविशेषतः चतुर्दशविशेषभुवनज्ञानं भवतीत्यर्थः । एतत्संयमोपयोगो नानाविधलोकगतीदृष्ट्वाऽत्यन्तवैराग्यायेति (ना.भ.३/२६ वृ.) नागोजीभट्टः । 'अयमेव सकलभुवनसाक्षात्कारोऽस्मिन् शास्त्रे मधुमती सिद्धिरित्युच्यते' (यो.सुधा.३/२६) इति योगसुधाकरे सदाशिवेन्द्रः । सप्तपातालादिस्वरूपं तु विस्तरतो योगसूत्रभाष्यतोऽवसेयम् ।
भौतिकप्रकाशाऽऽलम्बनद्वारेणैव सिद्ध्यन्तरमाह- 'ताराव्यूह' इति । चन्द्रे = चन्द्रमण्डले संयमात् तद्गताऽशेषविशेषसाक्षात्कारपर्यन्तात् ज्योतिषां = नक्षत्रादीनां विशिष्टसंनिवेशे ज्ञानं भवति । न च सूर्यसंयमाद् भुवनज्ञाने कथं न ताराव्यूहज्ञानं स्यात् ? इति शङ्कनीयम्, ताराणां नक्षत्रादीनाञ्च सूर्याऽऽहततेजस्कतया = सूर्यप्रकाशेनाऽभिभूतप्रकाशतया सूर्यसंयमात् तज्ज्ञानं = ताराव्यूहज्ञानं न शक्नोति भवितुमिति पृथगुपायोऽभिहितः (रा.मा.३/२७) इति राजमार्तण्डे भोजः ।
'चन्द्रे ताराव्यूहज्ञानमिति योगसूत्रं तु भावितार्थमेव । तारागतिज्ञानसिद्धौ योगसूत्रसंवादमाह- 'ध्रुव' इति । अत्र राजमार्तण्डवृत्तिरेवं → ध्रुवे = निश्चले
ટીકાર્થ - પ્રકાશમય સૂર્યને વિશે સંયમ કરવાથી સાત લોકનું જ્ઞાન થાય છે. તેથી યોગસૂત્રમાં કહેલ છે કે – “સૂર્યને વિશે સંયમ કરવાથી ભુવનજ્ઞાન થાય છે.” ૯ ચંદ્ર ઉપર સંયમ કરવાથી
જ્યોતિષચક્રની વિશિષ્ટ રચના સ્વરૂપ તારાઓના ભૂપનું જ્ઞાન થાય છે. તારાઓનું તેજ સૂર્યના પ્રકાશથી હણાઈ જાય છે. તેથી સૂર્યના વિશે સંયમ કરવાથી તેનું જ્ઞાન થઈ શકતું નથી. માટે સૂર્યસંયમ કરતાં તારાચંયમસ્વરૂપ આ જુદો ઉપાય પતંજલિ મુનિએ બતાવેલ છે. તેથી યોગસૂત્રમાં જણાવેલ છે કે – ચન્દ્ર ઉપર સંયમ કરવાથી તારાબૂહનું જ્ઞાન થાય છે.” ૯
જ્યોતિર્લોકના તારાઓમાં મુખ્ય અને નિશ્ચલ - સ્થિર એવા ધ્રુવ નામના તારાને વિશે સંયમ ४२वाथी तारामोनी नियत स्थम अने नियत समये थनारी. तिनुं शान थाय छे. 'म ता२॥ (Star) આટલા સમયમાં આ રાશિને અથવા આ ક્ષેત્રને પસાર કરશે.” આ પ્રમાણે તારાની ગતિનું જ્ઞાન ધ્રુવસંયમથી થાય છે. તેથી યોગસૂત્રમાં જણાવેલ છે કે – “ધ્રુવને વિશે સંયમ કરવાથી તારાઓની ગતિનું જ્ઞાન १. हस्तादर्श ‘समानां' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #305

१७९६
द्वात्रिंशिका -२६/९
• नाभिचक्रसंयमफलद्योतनम् • तद्गतिज्ञानं" (यो.सू.३ - २८ ) । नाभिचक्रे शरीरमध्यवर्तिनि समग्राङ्गसन्निवेशमूलभूते संयमात् वर्ष्मणः कायस्य व्यूहस्य रस- मल- नाड्यादीनां स्थानस्य गतिर्भवति । तदुक्तं- “नाभिचक्रे कायव्यूहज्ञानं" (यो.सू. ३- २९ ) ।।८।।
क्षुत्तृड्व्ययः `कण्ठकूपे कूर्मनाड्यामचापलम् । मूर्धज्योतिषि सिद्धानां दर्शनं च प्रकीर्तितम् ।।९।। गले कूप इव (= कण्ठकूपे) कूपो गर्ताकार : प्रदेशस्तत्र संयमात् क्षुत्तृज्योतिषां प्रधाने कृतसंयमस्य तासां ताराणां या गतिः प्रत्येकं नियतकाला नियतदेशा च तस्या ज्ञानमुत्पद्यते । इयं तारा अयं ग्रह इयता कालेनाऽमुं राशि इदं नक्षत्रं इदं कालज्ञानमस्य फलमित्युक्तं भवति ← (रा.मा. ३ / २८ ) इति । एतेन ज्ञानम् । चन्द्रे चित्तसंयमात् ताराव्यूहज्ञानम् । ध्रुवे तद्गतिदर्शनम् ← (शां. १ / ६९) इति शाण्डिल्योपनिषद्वचनमपि व्याख्यातम् ।
यास्यती 'ति सर्वं जानाति ।
सूर्ये चित्तसंयमाद् भुवन
बाह्याः सिद्धीः प्रोक्ताः । अधुनाऽऽन्तराः सिद्धीः प्रतिपादयितुमुपक्रमते- 'नाभिचक्रे' इति । शरीरमध्यवर्ति नाभिसंज्ञकं यत् षोडशारं चक्रं तस्मिन् कृतसंयमस्य योगिनः कायगतो योऽसौ व्यूहः विशिष्टरस-मल-धातु-नाड्यादीनामवस्थानं तत्र ज्ञानमुत्पद्यते । इदमुक्तं भवति - नाभिचक्रं शरीरमध्यवर्ति सर्वतः प्रसृतानां नाड्यादीनां मूलभूतम् । अतः तत्र कृताऽवधानस्य समग्रसन्निवेशो यथावदाभाति ← ( रा.मा.३/२९) इति राजमार्तण्डे भोजः । योगवार्तिके विज्ञानभिक्षुः तु शरीरमध्यवर्ति नाभिकन्दरूपं चक्रं कदलीमूलवदादावुत्पन्नं यतः शाखा - पल्लवादिवत् शिरः पादादिकमवयवजातमूर्ध्वमधश्चाऽऽविर्भवति । तस्मिन्नाभिचक्रे संयमात् साक्षात्कृते कायस्थपदार्थव्यूहं वात-पित्त-त्वग -ऽसृगादिरूपं साक्षात्क्रियते ← (यो. वा.३/२९) इत्याचष्टे । वराहोपनिषदि तु परवत् संस्थिता नाड्यो नानावर्णाः समीरिताः । परमध्यं तु यत् स्थानं नाभिचक्रं तदुच्यते ।। ← ( वरा. ५/२८) इत्येवं तल्लक्षणमुक्तम् । योगशिखोपनिषदि तु → विलम्बिनीति या नाडी व्यक्ता नाभौ प्रतिष्ठिता । तत्र नाड्यः समुत्पन्नाः तिर्यगूर्ध्वमधोमुखाः । । तन्नाभिचक्रमित्युक्तं कुक्कुटाण्डमिव स्थितम् । ← (यो. शि. ५/२०-२१) इत्युक्तमित्यवधेयम् ।
यथोक्तं शाण्डिल्योपनिषदि अपि नाभिचक्रे कायव्यूहज्ञानम् ← ( शां. १ / ६९ ) इति ।।२६ / ८ ।। सिद्ध्यन्तरमाह- 'क्षुदि'ति । कण्ठे = गले = जिह्वामूले जिह्वातन्तोः अधस्तात् कूप इव कूपः થાય છે.' ← તથા શરીરના તમામ અંગોની રચનાનું મૂળભૂત તત્ત્વ નાભિચક્ર કહેવાય છે. તે શરીરની મધ્યમાં રહેલ છે. તે નાભિચક્રને વિશે સંયમ કરવાના કારણે શરીરની રસવાહિની, મલવાહિની વગેરે નાડીઓના સ્થાનનું જ્ઞાન થાય છે. તેથી યોગસૂત્ર ગ્રન્થમાં કહેલ છે કે → ‘નાભિચક્રને વિશે સંયમ કરવાથી કાયવ્યૂહનું नाडीस्थाननुं ज्ञान थाय छे.' ← ( २६/८)
=
=
=
=
* योगइन : ભૂખાદિનો નાશ, મનની સ્થિરતા અને સિદ્ધદર્શન # ગાથાર્થ :- કંઠકૂપનું સંયમ કરવાથી ભૂખ-તરસ રવાના થાય છે. સૂર્યનાડીનું સંયમ કરવાથી મનની ચંચળતા દૂર થાય છે. મૂર્ધજ્યોતિને વિશે સંયમ કરવાથી સિદ્ધોનું દર્શન થાય તેમ કહેવાયેલ છે.(૨૬/૯) ટીકાર્થ ઃ- ગળામાં કૂવા જેવો ખાડાના આકારવાળો ભાગ હોય છે તે કંઠકૂપ = કંઠકૂવો કહેવાય १. हस्तादर्शे 'व्यूहस्य रस' इति नास्ति । २ हस्तादर्शे 'कूपकण्ठे' इति पदव्यत्यासः ।

Page #306

• मनःस्थयापायकथनम् .
१७९७ षोळयो (=क्षुत्तुडव्ययः) भवति। घण्टिकाश्रोतःप्लावनात्तृप्तिसिद्धेः । तदुक्तं- 'कण्ठकूपे क्षुत्पिपासानिवृत्तिः' (यो.सू.३-३०) । कूर्मनाड्यां कण्ठकूपस्याऽधस्ताद्वर्तमानायां संयमात् अचापलं भवति, मनःस्थैर्यसिद्धेः । तदुक्तं- "'कूर्मनाड्यां स्थैर्यमिति” (यो.सू.३-३१) ।। ____ मूर्धज्योतिर्नाम गृहाऽभ्यन्तरस्य मणेः प्रसरन्ती प्रभेव कुम्भिकादौ प्रदेशे, हृदयस्थ एव सात्त्विकः प्रकाशो ब्रह्मरन्ध्र सम्पिण्डितत्वं भजन् तत्र (= मूर्धज्योतिषि) संयमाच्च सिद्धानां दर्शनं = गर्ताकारः प्रदेशः यत्र प्राणादेः सङ्घर्षात् क्षुत्पिपासादयः प्रादुर्भवन्ति तत्र संयमात् साक्षात्कृते कृतसंयमस्य योगिनः क्षुत्तृषोः = बुभुक्षा-पिपासयोः व्ययः = उपरमो भवति, घण्टिकाश्रोतःप्लावनात् = घण्टिकाऽधस्तात् स्रोतसा धार्यमाणात् भावितात् ततः तृप्तिसिद्धेः । तदुक्तं योगसूत्रे पतञ्जलिना ‘कण्ठकूप' इति । अत्र योगसूत्रभाष्यं → जिह्वाया अधस्तात् तन्तुः । ततोऽधस्तात् कण्ठः । ततोऽधस्तात् कूपः तत्र संयमात् क्षुत्पिपासे न बाधेते (यो.सू.भा.३/३०) इत्थं वर्तते । जिह्वा-ऽधःस्थस्य तन्तोः मूलादारभ्य उरःपर्यन्तं छिद्रं = कण्ठकूपः = कूपाऽऽकारश्छिद्रमिति विज्ञानभिक्षुः।। ___मनःस्थैर्यसिद्धौ योगसूत्रसंवादमाह- 'कूर्मेति । अत्र राजमार्तण्डवृत्तिः → कण्ठकूपस्याऽधस्ताद् या कूर्माख्या नाडी तस्यां कृतसंयमस्य चेतसः स्थैर्यमुत्पद्यते । तत्स्थानमनुप्रविष्टस्य चञ्चलता न भवतीत्यर्थः । यदि वा कायस्य स्थैर्यमुत्पद्यते न केनचित् स्पन्दयितुं शक्यत इत्यर्थः - (रा.मा. ३/३१) इत्येवं वर्तते । 'कुण्डलीसर्पवदवस्थिततया कूर्माकारं हृदयपुण्डरीकाख्यं नाडीचक्रम्' (भा.ग.३/३१ वृ.) इति भावागणेशः । तदुक्तं शाण्डिल्योपनिषदि अपि → कण्ठकूपे क्षुत्पिपासानिवृत्तिः । कूर्मनाड्यां स्थैर्यम् - (शां.१/६९) इति ।
सिद्ध्यन्तरमाह- 'मूर्धे'ति । 'मूर्धशब्देन सुषुम्ना नाडी लक्ष्यते' (त.वै.३/३२) इति वाचस्पतिमिश्रः । 'शिरःकपालमध्ये अन्तश्छिद्रं = छिद्रस्याऽन्तः प्रभास्वरं स्वप्रकाशकं ज्योतिरस्ती'ति योगवार्तिके विज्ञानभिक्षुः (यो.वा.३/३२) । 'शिरःकपालयोः छिद्रं ब्रह्मरन्ध्राऽऽख्यं सुषुम्नायोगाद् भास्वरं मूर्धज्योतिः' (यो.सुधा.३/ ३२) इति योगसुधाकरे सदाशिवेन्द्रः । 'शिरःकपाले यत् छिद्रं ब्रह्मरन्ध्राख्यं सुषुम्नायोगात् हृदयस्थात् चित्तमणिप्रभायोगाच्च भास्वरं मूर्धज्योतिः' (म.प्र.३/३२) इति मणिप्रभाकृत् । છે. તેને વિશે સંયમ કરવાથી ભૂખ-તરસ રવાના થાય છે. કારણ કે કંઠકૂપસંયમથી ગળામાં રહેલી ઘંટિકા શ્રોતનું પ્લાવન ઝરણ થવાથી તૃપ્તિ થઈ જાય છે. તેથી યોગસૂત્ર ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે – “કંઠકૂપમાં સંયમ કરવાથી ભૂખ-તરસ રવાના થાય છે.” ૯ કંઠકૂપની નીચેના ભાગમાં કૂર્મ નાડી રહેલી છે. તેને વિશે સંયમ કરવાથી મનની ચપળતા દૂર થાય છે. કારણ કે કૂર્મનાડી સંયમથી મનની સ્થિરતા સિદ્ધ થાય છે. તેથી योगसूत्रमा ४८ छ ? → 'दूर्भनाम संयम ४२वाथी भनमा स्थैर्य उत्पन्न थाय छे.' -
ઘરની અંદર જ રહેલા મણિની પ્રભા જેમ કુંભિકા (= કુંભ રાખવાનું સ્થાન = પાણીયારા) વગેરે સ્થાનમાં ચોતરફ ફેલાય છે તેમ હૃદયના જ ભાગમાં રહેલો સાત્ત્વિક પ્રકાશ ફેલાતો-ફેલાતો બ્રહ્મરન્દ્રમાં ભેગો થાય તે મૂર્ધજ્યોતિ કહેવાય છે. બ્રહ્મજ્યોત, મસ્તકજ્યોત વગેરે નામથી પણ તે ઓળખાય છે. તેને વિશે સંયમ કરવાથી સિદ્ધોનું દર્શન થાય છે - એમ કહેવાયેલ છે. કહેવાનો ભાવ એ છે કે સ્વર્ગ અને પૃથ્વીની વચ્ચે રહેલા १. हस्तादर्श 'कू' वर्णो नास्ति ।

Page #307

१७९८ • सर्वज्ञानोपायप्रज्ञापनम् .
द्वात्रिंशिका-२६/१० च प्रकीर्तितम् । द्यावापृथिव्योरन्तरालवर्तिनो ये दिव्यपुरुषास्तानेतद्वान् पश्यति, तैश्चाऽयं सम्भाष्यत इति भावः । तदुक्तं- “मूर्धज्योतिषि सिद्धदर्शनम्” (यो.सू.३-३२) ।।९।। प्रातिभात सर्वतः संविच्चेतसो हृदये तथा । स्वार्थे संयमतः पुंसि भिन्ने भोगात्परार्थकात् ।।१०।।
प्रातिभादिति । निमित्ताऽनपेक्षं मनोमात्रजन्यं अविसंवादकं झगित्युत्पद्यमानं ज्ञानं प्रतिभा (=प्रातिभम्) । तत्र संयमे क्रियमाणे यदुत्पद्यते ज्ञानं विवेकख्यातेः पूर्वभावि तारकम्, उदेष्यति सवितरीव पूर्वप्रभा, ततः (=प्रातिभात) सर्वतः संविद् भवति । संयमान्तराऽनपेक्षः सर्वं जानातीत्यर्थः । “प्रातिभाद्वा सर्वम्" (यो.सू. ३-३३) इत्युक्तेः ।।
सिद्धदर्शनसिद्धौ योगसूत्रसंवादमाह- 'मूर्धे'ति । अत्र राजमार्तण्डव्याख्या → शिरःकपाले ब्रह्मरन्ध्राऽऽख्यं छिद्रं प्रकाशाऽऽधारत्वाज्ज्योतिः । यथा गृहाभ्यन्तरस्थस्य मणेः प्रसरन्ती प्रभा कञ्चिताऽऽकारेव सर्वप्रदेशे सङ्घटते तथा हृदयस्थः सात्त्विकः प्रकाशः प्रसृतः तत्र सम्पिण्डितत्वं भजते । तत्र कृतसंयमस्य ये द्यावापृथिव्योरन्तरालवर्तिनः सिद्धा दिव्याः पुरुषाः तेषामितरप्राणिभिरदृश्यानां तस्य दर्शनं भवति। तान् पश्यति तैश्च स सम्भाषते इत्यर्थः - (रा.मा.३/३२) इत्येवं वर्तते । एतेन → तारे सिद्धदर्शनम् - (शां.१/६९) इति शाण्डिल्योपनिषद्वचनमपि व्याख्यातम् ।।२६/९।।
सम्प्रति सर्वज्ञत्व उपायमाह- 'प्रातिभादिति । राजवार्तिकाऽपराभिधानराजमार्तण्डाऽनुसारेण ग्रन्थकृद् व्याख्यानयति - निमित्ताऽनपेक्षमिति । संयमान्तराऽनपेक्षः = संयमान्तराणि विनाऽपि सर्वं = पूर्वोक्तमतीताऽनागतादि-सिद्धदर्शनपर्यन्तं अन्यद्वा जिज्ञासितं योगी जानातीत्यर्थः । प्रकृते योगसूत्रसंवादमावेदयति'प्रातिभाद् वेति । अत्र योगसूत्रभाष्यं → प्रातिभं नाम तारकम् । तद्विवेकजस्य ज्ञानस्य पूर्वरूपम्, यथोदये प्रभा भास्करस्य । तेन वा सर्वमेव जानाति योगी प्रातिभस्य ज्ञानस्योत्पत्तौ - (यो.सू.भा.३/ ३३) इत्थं वर्तते इति पूर्वोक्तं (पृ.१२८२) इहानुसन्धेयम् । દિવ્ય પુરુષો સિદ્ધ પુરુષ તરીકે ઓળખાય છે. તથા મૂર્ધજ્યોતિસંયમવાળો આ દિવ્યપુરુષોને જુએ છે અને તેઓ વડે આ યોગી પુરુષ બોલાવાય છે. સિદ્ધ પુરુષો મૂર્યજ્યોતસંયમવાળા યોગી સાથે વાતચીત કરે છે. तेथी योगसूत्रम छ → 'भूधयोतने विशे संयम पाथी सिद्धार्नु हशन थाय छे.' (२६/८)
9 પ્રાતિભ સંયમથી વિવેખ્યાતિપૂર્વાલીન તારાન હ ગાથાર્થ :- પ્રાતિજ જ્ઞાનના સંયમથી સર્વતઃ જ્ઞાન થાય છે. તથા હૃદયમાં સંયમ કરવાથી ચિત્તનું જ્ઞાન થાય છે. પરાર્થ એવા ભોગથી ભિન્ન એવા સ્વાર્થમાં સંયમ કરવાથી પુરુષને વિશે જ્ઞાન થાય છે. (२६/१०)
ટીકાર્થ:- નિમિત્તથી નિરપેક્ષ તથા માત્ર મનથી ઉત્પન્ન થનાર અવિસંવાદી એવો તાત્કાલિક ઉત્પન્ન થતો બોધ પ્રતિભા (=પ્રાતિભ) કહેવાય છે. તેને વિશે સંયમ કરવાથી જે જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે તે વિવેકખ્યાતિની પૂર્વે થનાર તારકજ્ઞાન કહેવાય છે. જેમ સૂર્ય નજીકના સમયમાં ઉગવાનો હોય ત્યારે તેની પૂર્વે જે પ્રભાઅરુણોદય થાય છે તેમ વિવેકખ્યાતિના ઉદયની પૂર્વે અરુણોદયતુલ્ય તારકજ્ઞાન પ્રાતિભસંયમથી પ્રગટે છે. તે તારકજ્ઞાનથી ચારે બાજુનું જ્ઞાન થાય છે. મતલબ કે અન્યવિધ સંયમથી નિરપેક્ષ થઈને યોગી તારકજ્ઞાનથી १. हस्तादर्श 'चेतमोक्षदयो' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #308

• प्रातिभज्ञानमीमांसा •
१७९९ तथा हृदये शरीरप्रदेशविशेषेऽधोमुखस्वल्पपुण्डरीकाऽऽकारे (संयमतः) संयमात् चेतसः संवित् स्वपरचित्तगतवासना-रागादिज्ञानं भवति । तदुक्तं- “हृदये चित्तसंवित्" (यो.सू.३-३४)।
'प्रतिभा = ऊहः, तद्भवं = प्रातिभम् । प्रसङ्ख्यानहेतुसंयमवतो हि तत्प्रकर्षे प्रसङ्ख्यानोदयपूर्वलिङ्गं यदूहजं तेन सर्वं विजानाति योगी । तच्च प्रसङ्ख्यानसंनिधानेन संसारात् तारयतीति तारकम्' (त.वै.३/३३) इति तत्त्ववैशारद्यां वाचस्पतिमिश्रः । 'प्रातिभं = स्वप्रतिभोत्थमनौपदेशिकं ज्ञानं संसारतरणोपायत्वात् तारकं' (यो.वा.३/३३) इति योगवार्तिके विज्ञानभिक्षुः ।
मतद्वयमिदं मणिप्रभायां → विवेकख्यातिः हि प्रसङ्ख्यानं = संसारतारकम् । तदर्थं संयमे क्रियमाणे प्रसङ्ख्यानोपसूचकं प्रतिभया ऊहमात्रेण जातं = प्रातिभं ज्ञानं भवति । तेन वा योगी सर्वं जानाति । यथा सूर्योदयसूचकाऽरुणप्रभया लोकः पश्यति तद्वत् । राजवार्तिके तु 'सर्वनिमित्ताऽनपेक्षमनोमात्रजन्यं यथार्थं झटित्युत्पद्यमानं ज्ञानं = प्रतिभा । तस्याः संयमात् प्रातिभं विवेकख्यातेः पूर्वभावि तारकमुदेति । तेन सर्वं योगी जानातीति व्याख्यातम् + (म.प्र.३/३३) इत्थमाविष्कृतम् ।।
संयमस्य क्षुद्रसिद्धय उक्ताः । इदानीमात्मसाक्षात्काररूपां संयमस्य मुख्यसिद्धिं वक्तुमादौ तत्संयमहेतोः चित्तसाक्षात्कारस्य कारणं संयममाह- 'तथेति । स्व-परचित्तसंवित्सिद्धौ योगसूत्रसंवादमाह- 'हृदये' इति । अत्र राजमार्तण्डवृत्तिः → हृदयं = शरीरस्य प्रदेशविशेषः, तस्मिन् अधोमुखस्वल्पपुण्डरीकाऽभ्यन्तरेऽन्तःकरणसत्त्वस्य स्थानं, तत्र कृतसंयमस्य स्व-परचित्तज्ञानमुत्पद्यते । स्वचित्तगताः सर्वा वासनाः परचित्तगतांश्च रागादीन् जानातीत्यर्थः - (रा.मा.३/३४) इत्येवं वर्तते । यदपि शाण्डिल्योपनिषदि → नासाग्रे चित्तसंयमादिन्द्रलोकज्ञानम् । तदधश्चित्तसंयमादग्निलोकज्ञानम् । चक्षुषि चित्तसंयमात्सर्वलोकज्ञानम् । श्रोत्रे चित्तस्य संयमाद्यमलोकज्ञानम् । तत्पाघे संयमान्निर्ऋतिलोकज्ञानम् । पृष्ठभागे संयमाद्वरुणलोकज्ञानम् । वामकर्णे संयमाद्वायुलोकज्ञानम् । कण्ठे संयमात्सोमलोकज्ञानम् । पादाधोभागे संयमादतललोकज्ञानम् । पादे संयमाद्वितललोकज्ञानम् । पादसन्धौ संयमान्नितललोकज्ञानम् । जङ्घ संयमात्सुतललोकज्ञानम् । जानौ संयमान्महातललोकज्ञानम् । ऊरौ चित्तसंयमाद्रसातललोकज्ञानम् । कटौ चित्तसंयमात्तलातललोकज्ञानम् । नाभौ चित्तसंयमाद् भूलोकज्ञानम् । कुक्षौ संयमाद् भुवर्लोकज्ञानम् । हृदि चित्तस्य संयमात्स्वर्लोकज्ञानम् । हृदयो_भागे चित्तसंयमान्महर्लोकज्ञानम् । कण्ठे चित्तसंयमाज्जनोलोकज्ञानम् । भ्रूमध्ये चित्तसंयमात्तपोलोकज्ञानम् । मूर्ध्नि चित्तसंयमात्सत्यलोकज्ञानम् । - (शां.१/६९) इत्युक्तं तदपि यथातन्त्रमिहाऽनुयोज्यमन्यतन्त्रमर्मवेदिभिः ।।
चित्ते ज्ञाते सति चित्ताद् विवेकेनाऽऽत्मसाक्षात्कारो भवति इति औत्सर्गिकक्रममनुसृत्याहબધું જાણે છે. કારણ કે યોગસૂત્ર ગ્રન્થમાં પતંજલિ ઋષિએ કહેલ છે કે – “પ્રાતિભસંયમથી સર્વ જાણે છે.*
જ હૃદયસંયમથી સ્વ-પર ચિત્તજ્ઞાન જ तथा.। शरीरमा छातीन 14 मामi Gधा भोढावाणा नान53. भगना मा२ वाणु ४६५ मावेला છે. તેને વિશે સંયમ કરવાથી પોતાના અને બીજાના મનમાં રહેલા રાગ-દ્વેષ-સંસ્કાર વગેરેનું જ્ઞાન થાય छ. तेथी योगसूत्रमा ४॥वेल छ ? → 'हयभ संयम ४२वाथी. वित्तनुं शान थाय छे.' 6

Page #309

• आत्मज्ञानलाभोपायप्रतिपादनम् •
परार्थकात् = सत्त्वस्य स्वार्थनैरपेक्ष्येण स्वभिन्नपुरुषार्थकाद् भोगात् ऽध्यवसायलक्षणात् सत्त्वस्यैव सुख-दुःखकर्तृत्वाऽभिमानाद् भिन्ने स्वार्थे परित्यक्ताहऽङ्कारे सत्त्वे चिच्छायासङ्क्रान्तौ पुंसि संविद् भवति ।
एवम्भूतं स्वाऽऽलम्बनज्ञानं सत्त्वनिष्ठं पुरुषो जानाति, न पुनः पुरुषो ज्ञाता ज्ञानस्य विषयभावमापद्यते, ज्ञेयत्वाऽऽपत्तेः। ज्ञातृज्ञेययोश्चाऽत्यन्तविरोधादिति भावः। तदुक्तं- “सत्त्व-पुरुषयोरत्यन्ताऽसङ्कीर्णयोः परार्थकादिति । सत्त्वं हि परार्थम्, संहतत्वात् । तद्धर्मश्च भोग इति सोऽपि परार्थः । यस्मै परस्मै असौ तस्य भोक्तुः भोगः कथ्यते इति सत्त्वस्य = सत्त्वप्रधानाऽन्तःकरणस्य स्वार्थनैरपेक्ष्येण स्वभिन्नपुरुषार्थकात् सत्त्वाऽन्याऽऽत्मप्रयोजनकात् सत्त्व - पुरुषाऽभेदाऽध्यवसायलक्षणात् = बुद्धि-पुरुषयोरत्यन्तविधर्मिणोरपि अनाद्यविद्यावासनावशेन प्रत्ययाऽविवेकाऽध्यवसायरूपात् जडात् सत्त्वस्यैव परमार्थतः सत्त्वप्रधानबुद्धितत्त्वस्यैव सुख-दुःखकर्तृत्वाऽभिमानात् ' अहं सुखी दुःखी वा' इत्येवं कर्तृत्व-भोक्तृत्वाऽहङ्काराद् भिन्ने स्वरूपमात्राऽऽलम्बने = पुरुषस्वरूपमात्राऽवलम्बनके परित्यक्ताऽहङ्कारे = मुक्तकर्तृत्व-भोक्तृत्वाऽभिमाने अर्थवशाच्छब्दविनियोगन्यायेन सत्त्वे = सत्त्वगुणप्रधानबुद्धितत्त्वे या चिच्छायासङ्क्रान्तिः तत्र चिच्छायासङ्क्रान्तौ संयमतः पुंसि = पुरुषगोचरा संविद् भवति । एतेन स्वार्थसंयमात् पुरुषज्ञानम् ← ( शां. १ / ६९) इति शाण्डिल्योपनिषद्वचनमपि व्याख्यातम् ।
प्रकृते योगसूत्रसंवादमाह- 'सत्त्वे 'ति । अत्र राजमार्तण्डवृत्तिरेवं → सत्त्वं = प्रकाश-सुखात्मकः प्राधानिकः परिणामविशेषः | पुरुषः = भोक्ता अधिष्ठातृरूपः । तयोः अत्यन्ताऽसङ्कीर्णयोः भोग्यभोक्तृरूपत्वात् चेतनाऽचेतनत्वाच्च भिन्नयोः यः प्रत्ययस्याऽविशेषो भेदेनाऽप्रतिभासनं तस्मात् सत्त्व♦ પરાર્થભોગભિન્ન સ્વાર્થસંયમથી પુરુષજ્ઞાન
परा. | पातं४ द्दर्शनमां लोग हंमेशा बुद्धि = सत्त्वप्रधान अंतः २ रे छे. परंतु अंतः २ पोताना માટે ભોગમાં પ્રવર્તતું નથી. પોતાના પ્રયોજનથી (= સ્વાર્થથી) નિરપેક્ષ બનીને પોતાનાથી ભિન્ન એવા પુરુષના પ્રયોજનથી સત્ત્વપ્રધાન બુદ્ધિ પોતાનામાં પુરુષના અભેદનો અધ્યવસાય કરવા સ્વરૂપ ભોગમાં પ્રવર્તે છે. આ ભોગમાં સત્ત્વપ્રધાન બુદ્ધિને જ સુખ-દુઃખના કર્તૃત્વનું અભિમાન થાય છે. આવા પરાર્થ = પરપ્રયોજનપ્રવૃત્ત ભોગથી ભિન્ન એવા સ્વાર્થને વિશે સંયમ કરવાથી પુરુષને વિશે જ્ઞાન થાય છે. કર્તૃત્વના અહંકારને છોડીને માત્ર સ્વરૂપનું આલંબન લેનાર અર્થાત્ પોતાના સ્વરૂપને જ વિષય કરનાર એવી સત્ત્વગુણપ્રધાન બુદ્ધિમાં ચિછાયાનો સંક્રમ = પુરુષપ્રતિબિંબસંક્રાન્તિ થાય છે. આ પ્રસ્તુતમાં સ્વાર્થ કહેવાય છે. ઉપરોક્ત સ્વરૂપે સ્વાર્થને વિશે સંયમ કરવાથી પુરુષને વિશે જ્ઞાન થાય છે. આવા પ્રકારનું જે સ્વવિષયક = પુરુષપ્રતિબિંબવિષયક જ્ઞાન છે તે સત્ત્વગુણપ્રધાન બુદ્ધિમાં રહે છે. એમ પુરુષ જાણે છે. પરંતુ આવું જાણનાર પુરુષ = આત્મા પોતે જ્ઞાનનો વિષય કદાપિ બનતો નથી. કારણ કે આત્મા જો જ્ઞાનવિષય બને તો શેય થઈ જાય. પછી તે જ્ઞાતા બની ન શકે. કારણ કે જ્ઞાતા અને જ્ઞેય તત્ત્વનો અત્યન્ત વિરોધ છે. તેથી તો યોગસૂત્રમાં જણાવેલ છે કે → ‘સત્ત્વગુણપ્રધાન બુદ્ધિ અને પુરુષ આ બન્ને એકબીજાથી અત્યંત સંકીર્ણ બની જાય છે. તેથી તે બન્નેને વિશે જે એકતાની = અભેદની = અવિશેષસ્વરૂપની = સમાનસ્વરૂપની પ્રતીતિ = અધ્યવસાય થાય છે તે જ ભોગ કહેવાય છે. કારણ કે તે પરાર્થ
=

१८००
=
=
द्वात्रिंशिका - २६/१०
सत्त्वपुरुषाऽभेदा
= स्वरूपमात्राऽऽलम्बने
=
બુદ્ધિભિન્ન એવા પુરુષના

Page #310

• પાતષ્મત્તસમ્મતમાં પાર્થTI •
१८०१ " પ્રત્યયાવિશેષ' મોr: પરર્થત્યાત્ વાર્થસંયમન્ પુરુષજ્ઞાતિ ” (ચો.ફૂ.રૂ-રૂ૫) II || समाधिविघ्ना व्युत्थाने सिद्धयः प्रातिभं ततः। श्रावणं वेदनाऽऽदर्शाऽऽस्वाद-वार्ताश्च वित्तयः।।११।। स्यैव कर्तृताप्रत्ययेन या सुख-दुःखसंवित् स भोगः । सत्त्वस्य स्वार्थनैरपेक्ष्येण परार्थः पुरुषार्थनिमित्तः तस्माद् अन्यो यः स्वार्थः पुरुषस्वरूपमात्राऽऽलम्बनः परित्यक्ताऽहङ्कारसत्त्वे या चिच्छायासङ्क्रान्तिः तत्र कृतसंयमस्य पुरुषविषयं ज्ञानमुत्पद्यते । तत्र तदेवंरूपं स्वाऽऽलम्बनं ज्ञानं सत्त्वनिष्ठं पुरुषो जानाति न पुनः पुरुषो ज्ञाता ज्ञानस्य विषयभावमापद्यते, ज्ञेयत्वाऽऽपत्तेः । ज्ञातृ-ज्ञेययोश्चाऽत्यन्तविरोधात् - (रा.मा.३/३५) इति । प्रकृते बुद्धेः प्रत्ययः शब्दाद्याकारा सुखाद्यात्मिका वृत्तिः । पुरुषस्य प्रत्ययश्च तदवच्छिन्नचैतन्यम् । तप्तायःपिण्डवदविविक्तं तदुभयमेव भोग इति लोकव्यवहारेणाऽवसेयम् । लोकैर्हि शब्दादिग्रहीता 'अहं सुखी'त्याद्यभिमानपूर्वकसुखाद्यनुभव एव भोगतया व्यवह्रियते ।
वस्तुतः बुद्धिपुरुषोभयप्रत्ययाऽविवेक एव भोगः पातञ्जलदर्शने इति ध्येयम् ।।२६/१०।। પ્રયોજનથી પ્રવૃત્ત થયેલ છે. પરાર્થ ભોગથી ભિન્ન એવા સ્વાર્થને વિશે સંયમ કરવાથી પુરુષને વિશે જ્ઞાન થાય છે.” ૯ (૨૬/૧૦)
વિશેષાર્થ - સાંખ્ય અને પાતંજલદર્શનમાં પ્રકૃતિ-બુદ્ધિ-અંતઃકરણ વગેરે જડ છે. પોતાના માટે તેને કોઈ ભોગ કરવાનો નથી. પુરુષના ભોગ માટે જ તે પ્રવૃત્તિ કરે છે. માટે ભોગ પરાર્થ = પરપ્રયોજનપ્રવૃત્ત જ હોય છે. પરંતુ પરાર્થ ભોગ સમાપ્ત થઈ જવાથી પ્રકૃતિ-બુદ્ધિ અંતઃકરણ વગેરે કૃતાર્થ થઈ જાય ત્યારે સુખાદિના કર્તુત્વનું અભિમાન છોડીને તે પોતાના સ્વરૂપનું જ કેવળ આલંબન લે છે. આવી અવસ્થામાં અંતઃકરણમાં રજોગુણ-તમોગુણ તિરોભૂત થાય છે. અને સત્ત્વગુણ અત્યંત બળવાન બને છે. તેથી બુદ્ધિતત્ત્વ = અંતઃકરણ તત્ત્વ અત્યંત નિર્મળ બને છે. તેથી તેમાં પુરુષનું પ્રતિબિંબ સંક્રાન્ત થાય છે. આવા અત્યંત નિર્મળ-સ્વચ્છ અંતઃકરણમાં ધારણા-ધ્યાન-સમાધિને કેન્દ્રિત કરવાથી પુરુષને વિશે જ્ઞાન થાય છે.
પુરુષને વિશે જ્ઞાન થાય છે. એનો મતલબ એવો નહિ સમજવાનો કે “પુરુષ જ્ઞાનનો વિષય બને છે. પરંતુ પોતાના પ્રતિબિંબને આલંબન કરનારું જ્ઞાન નિર્મળ બુદ્ધિ તત્ત્વમાં રહેલું છે.' - આમ પુરુષ જાણે છે. દર્પણ તુલ્ય સ્વચ્છ બુદ્ધિમાં પુરુષનું પ્રતિબિંબ પડે છે. તે સંક્રાન્ત ચિછાયાનું = પુરુષપ્રતિબિંબનું જ્ઞાન સત્ત્વગુણપ્રધાન બુદ્ધિને થાય છે - એમ પુરુષ જાણે છે તો પણ પુરુષ કદિ જ્ઞાનવિષય બનતો જ નથી. કારણ કે જ્ઞાનવિષય બને તે શેય કહેવાય. તથા શેય હોય તે જડ હોય. જ્ઞાતા તો ચેતન હોય. જ્ઞાતા અને શેયનો તો શાશ્વત વિરોધ છે. જ્ઞાતા કદાપિ શેય બની ન શકે અને જોય કદાપિ જ્ઞાતા બની ન શકે. જ્ઞાતા અને શેયનો પરસ્પર સ્પર્શ કદિ પણ થયો નથી. હા, જ્ઞાતૃત્વનું અભિમાન જોય એવી બુદ્ધિ-અંતઃકરણ વગેરેને થઈ શકે. પણ તે કદિ પણ જ્ઞાતા તો ન જ બની શકે. તે જ રીતે જ્ઞાતા કદિ શેય બની ન શકે. સાંખ્ય અને પાતંજલ યોગદર્શનની આ વિશેષતા ખાસ ધ્યાનમાં રાખવા જેવી છે. (૨૬/૧૦)
ગાથાર્થ :- સ્વાર્થ સંયમથી પ્રાતિજ જ્ઞાન થાય છે. તેથી શ્રાવણ, સ્પાર્જનવેદના, ચાક્ષુષ પ્રત્યક્ષ १. योगसूत्रप्रतिषु बह्वीषु ...प्रत्ययाऽविशेषाद् भोगः परार्थान्यस्वार्थसंयमात् पुरुषज्ञानम्' इति पाठः । प्रकृते च योगसूत्रभाष्यानुसारेण
Tો પૃહીતઃ | ત્રિશિહિસ્તપ્રતિપુ = “મો: પરર્થ: સ્વાર્થ.” તિ પાઠ: | ૨. દસ્તાવ ‘ગુલ્યા” ત્યશુદ્ધઃ પાઠ:

Page #311

१८०२
• પ્રતિમામાવપ્રર્શનમ્ • द्वात्रिंशिका-२६/११ समाधीति । ततः स्वार्थसंयमाऽऽह्वयात् पुरुषसंयमादभ्यस्यमानात् प्रातिभं = पूर्वोक्तं ज्ञानम्, यदनुभावात् 'सूक्ष्माऽर्थादिकमर्थं पश्यति । श्रावणं = श्रोत्रेन्द्रियजं ज्ञानम्, यस्मात्प्रकृष्टाद्दिव्यं शब्दं जानाति । वेदना = स्पर्शनेन्द्रियजं ज्ञानं, वेद्यतेऽनयेति कृत्वा, तान्त्रिक्या संज्ञया व्यवह्रियते, यत्प्रकर्षादिव्यस्पर्शविषयं ज्ञानमुत्पद्यते आदर्शः = चक्षुरिन्द्रियजं ज्ञानम्, आ = समन्ताद् दृश्यतेऽनुभूयते रूपमनेनेति कृत्वा, यत्प्रकर्षाद्दिव्यरूपज्ञानमुत्पद्यते । आस्वादो = रसनेन्द्रियजं ज्ञानं, आस्वाद्यतेऽनेनेति कृत्वा, यत्प्रकर्षाद्दिव्यरससंविदुपजायते । वार्ता = गन्धसंवित्तिः, वृत्तिशब्देन तान्त्रिक्या परिभाषया घ्राणेन्द्रियमुच्यते, वर्तमाने गन्धविषये प्रवर्तते इति कृत्वा वृत्तौ घ्राणेन्द्रिये भवा वार्ता, यत्प्रकर्षादिव्यो गन्धोऽनुभूयते । एताः च वित्तयो = ज्ञानानि भवन्ति । तदुक्तं- “ततः प्रातिभश्रावणवेदनादर्शा(ના) સ્વાવાર્તા ગાયત્તે” (યો.ફૂ.રૂ-રૂ૬) |
एतेषां फलविशेषाणां सप्रसङ्गं विषयविशेषविभागमाविष्कर्तुमाह- 'समाधी'ति । प्रातिभं = पूर्वोक्तं = दशमकारिकायामिहैव निरूपितं ज्ञानं यदनुभावात् = यदीयप्रभावात् सूक्ष्माऽर्थादिकं = सूक्ष्म-विप्रकृष्टव्यवहितादिलक्षणं अर्थ = विषयं योगी पश्यति = साक्षात्करोति । राजमार्तण्डवृत्त्यनुसारेण व्याख्यानयतिश्रावणं = श्रोत्रेन्द्रियजं ज्ञानमित्यादि स्पष्टम् । तत्र योगसूत्रसंवादमाह- 'तत' इति । अत्र योगसूत्रभाष्यं → प्रातिभात् सूक्ष्म-व्यवहित-विप्रकृष्टाऽतीताऽनागतज्ञानम् । श्रावणाद् दिव्यशब्दश्रवणम् । वेदनाद् दिव्य= આદર્શ, આસ્વાદ અને ગન્ધસંવેદન = વાર્તા. આ જ્ઞાનો ઉત્પન્ન થાય છે. વ્યુત્થાનદશામાં આ સિદ્ધિ કહેવાય છે. સમાધિમાં તો તે વિઘ્ન જ છે. (૨૬/૧૧)
ટીકાર્થ :- સ્વાર્થસંયમનું બીજું નામ પુરુષસંયમ છે. તેનો અભ્યાસ કરતાં કરતાં પૂર્વે (દ્વા.તા.૨૬ ૧૦) જણાવેલ પ્રતિભજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે કે જેના અનુભાવથી-પ્રતાપથી યોગી સૂક્ષ્મ-વ્યવહિત વગેરે પદાર્થોને સાક્ષાત્ જુએ છે. શ્રોત્રેન્દ્રિયનું જ્ઞાન પ્રકૃષ્ટ થવાથી યોગી દિવ્ય શબ્દને જાણે છે. સ્પર્શેન્દ્રિયજન્ય જ્ઞાન વેદના કહેવાય. કારણ કે તેનાથી સ્પર્શનું વેદન થાય છે. આ તાંત્રિકી = પારિભાષિકી સંજ્ઞા છે. મતલબ કે પાતંજલ યોગદર્શનની પારિભાષિકી સંજ્ઞા મુજબ સ્પાર્શન પ્રત્યક્ષમાં “વેદના' શબ્દનો પ્રયોગ = વ્યવહાર થાય છે. વેદના પ્રકૃષ્ટ બનવાથી દિવ્યસ્પર્શને વિશે પણ જ્ઞાન થાય છે. અર્થાત્ પ્રકૃષ્ટ વેદના = સ્પાર્શન પ્રત્યક્ષથી અપ્સરા-દેવી વગેરેના સ્પર્શનો પણ અહીં રહેલા યોગીને બોધ થાય છે. ચક્ષુ ઈન્દ્રિયથી થનારો બોધ આદર્શ કહેવાય છે. આ = ચારે બાજુથી, દર્શ = રૂપદર્શન થાય જેનાથી તે આદર્શ-આવી પરિભાષા છે. આદર્શના = ચાક્ષુષ પ્રત્યક્ષના પ્રકર્ષથી દેવતાઈ અપ્સરારૂપ વગેરેનું અહીં રહેલા યોગીને જ્ઞાન થાય છે. રસનેન્દ્રિયજન્ય જ્ઞાન આસ્વાદ કહેવાય છે. કારણ કે તેનાથી રસનું આસ્વાદન થાય છે. આસ્વાદજ્ઞાનના પ્રકર્ષથી દિવ્ય રસની અનુભૂતિ થાય છે. ગન્ધનું સંવેદન વાર્તા કહેવાય છે. પાતંજલ- દર્શનની ખાસ પરિભાષા મુજબ “વૃત્તિ’ શબ્દનો અર્થ ધ્રાણેન્દ્રિય = નાક થાય છે. વર્તમાન ગન્ધસ્વરૂપ વિષયમાં જે વર્તે તે વૃત્તિ = નામ. તથા વૃત્તિમાં = ધ્રાણેન્દ્રિયમાં જે ઉત્પન્ન થાય તે વાર્તા. તેથી વૃત્તિજન્ય અનુભૂતિ = વાર્તા. વાર્તાજ્ઞાનના પ્રકર્ષથી દિવ્ય ગન્ધની અનુભૂતિ થાય છે. આ બધા જ્ઞાનો સ્વાર્થસંયમથી થાય છે. તેથી તો યોગસૂત્રમાં જણાવેલ છે કે – “પુરુષવિષયક ૨. હસ્તાવ ‘સૂર્યદિ..” ફૂત્રશુદ્ધ: 18: ૨. મુદ્રિતપ્રતો ‘વાલો' તિ કુતિ: 8: |

Page #312

• अणिमादिस्पृहा आत्मज्ञानप्रतिबन्धिका
१८०३
एताश्च समाधेः प्रकर्षं गच्छतः सतो विघ्नाः (= समाधिविघ्नाः), हर्ष - विस्मयादिकरणेन तच्छिथिलीकरणात्। व्युत्थाने = व्यवहारदशायां च समाध्युत्साहजननाद् विशिष्टफलदायकत्वाच्च सिद्धयः ।
·
स्पर्शाऽधिगमः । आदर्शाद् दिव्यरूपसंवित् । आस्वादाद् दिव्यरससंवित् । वार्तातो दिव्यगन्धविज्ञानमिति । एतानि नित्यं जायन्ते ← (यो.सू. भा. ३/३६) परं तत्त्वज्ञानी तत्र नोपलिप्यते । तदुक्तं शिवधर्मोत्तरे → पद्मपत्रं यथा तोयैः स्वस्थैरपि न लिप्यते । शब्दादिविषयाम्भोभिस्तद्वज्ज्ञानी न लिप्यते ।। ← (शि.ध. ) इति ।
कदाचिदात्मविषयसंयमे प्रवृत्तः तत्प्रभावादमूरर्थान्तरसिद्धीरधिगम्य कृतार्थम्मन्यः संयमाद् विरमेदत आह- एताश्च अनन्तरोदिताः फलविशेषाः प्रकर्षं गच्छतः सतः समाधेः अपवर्गेकमुख्यफलस्याऽसम्प्रज्ञातसमाधेः विघ्नाः = उपद्रवाः, हर्ष-विस्मयादिकरणेन = प्रमोदाऽऽश्चर्यकुतूहलौत्सुक्य-मद- पराऽभिभव-कीर्त्तिस्पृहादिविधानेन तच्छिथिलीकरणात् समाधिप्रकर्षविघटनात् । अत एव निरालम्बोपनिषदि → अणिमाद्यष्टैश्वर्याऽऽशासिद्धसङ्कल्पः = बन्धः ← (निरा.६) इत्युक्तम् । तदुक्तं योगतत्त्वोपनिषदि अपि → एते विघ्ना महासिद्धेर्न रमेत् तेषु बुद्धिमान् ← ( यो त ७६ ) इति । अणिमादिसिद्धिरतित्यागेनाऽवद्यपरिहाराद् मुक्तिसुखोपलम्भे ताभिर्न किञ्चिदपि प्रयोजनं परमार्थतो विद्यते । तदुक्तं महाकालसंहितायां गुह्यकान्युपनिषदि विमुक्तः सर्वपापेभ्यः कैवल्यायोपकल्पते । सर्वाभिः सिद्धिभिस्तस्य किं कार्यं कमलानने !? ।। ← ( गु. का. ८४ ) इति । प्रत्युताऽणिमादिसिद्धितृष्णातो मोक्षाऽवाप्तौ महाविघ्नमुप-. तिष्ठते । तदुक्तं रामगीतायां अपि
मोक्षस्य बहवः शास्त्रे प्रोच्यन्ते प्रतिबन्धकाः । अणिमादीच्छया तुल्यः प्रतिबन्धो न कश्चन ।। यस्याऽणिमादिसिद्धीच्छा लेशमात्राऽपि वर्तते । कल्पकोट्याऽपि तस्याऽऽत्मज्ञानसिद्धिर्न सेत्स्यति ।। पापानां महतां ज्ञानप्रतिबन्धकता यथा । तथाऽणिमादिसिद्धीनामतः सिद्धिमतिं त्यजेत् ।।
=
← (रा.गी. १६/२९,३०,३७ ) इति । युक्तञ्चैतत् अभिसंहिततापत्रयाऽऽत्यन्तिकोपशमरूपपरमपुरुषार्थः योगी खलु कथं तत्प्रत्यनीकासु सिद्धिषु रज्येत ? केवलं व्यवहारदशायां = व्युत्थानदशायां समाध्युत्साहजननात् = 'अस्ति खलु मम योगाभ्यासफलमद्भुतमित्येवमष्टाङ्गिकयोगमार्गगोचरवीर्योल्लासाऽऽधानात् विशिष्टफलदायकत्वाच्च सिद्धयः = पुरुषार्था उच्यन्ते । व्युत्थितचित्तो हि ताः सिद्धीरभिमन्यते, जन्मदुर्गत इव द्रविणकणिकामपि द्रविणसम्भारम् । एतेन अणिमादिपदं प्राप्य राजते राजयोगतः ← (यो.शि. १ / १३८) इति योगशिखोपनिषद्वचनमपि व्याख्यातम् । परं शीघ्रमोक्षैककामिना शुकदेवमार्गगामिना योगिना तु समाहितचित्तेन स्वयमेवोपनताभ्योऽपि ताभ्यो विरन्तव्यम् । न ह्यात्मसाक्षात्कारमन्तरेण सिद्धिकोट्याऽपि कृतकृत्यता समस्ति । ततश्च ज्ञानगर्भवैराग्याऽनुविद्धयोगाऽभ्यासपरतया योगिना भाव्यम् । तदुक्तं रामसंयमथी प्रतिज्ञान, श्रावशज्ञान, वेहनाज्ञान, आदर्शज्ञान, आस्वादृज्ञान, वार्ताज्ञान उत्पन्न थाय छे. ' ← આ બધી લબ્ધિઓ પ્રકૃષ્ટ બનતી સમાધિમાં વિઘ્નરૂપ જ છે. કારણ કે દિવ્ય રૂપ-૨સ-ગંધ વગેરેના અનુભવથી હર્ષ-વિસ્મય વગેરે થવાથી સમાધિ શિથિલ થઈ જાય છે. તેમ છતાં વ્યુત્થાન દશામાં વ્યવહારમાં આ સિદ્ધિ કહેવાય છે. કારણ કે દિવ્ય રૂપ-રસ-સ્વાદ વગેરેનો અનુભવ થવાથી યોગીને સમાધિને મેળવવા માટે ઉત્સાહ ઉત્પન્ન થાય છે. તથા તેનાથી વિશિષ્ટ ફળ પણ યોગીને મળે છે.

Page #313

द्वात्रिंशिका - २६/११
१८०४
• साश्रवानाश्रवसिद्धिप्ररूपणम्
यत उक्तं- “ते समाधावुपसर्गा व्युत्थाने सिद्धयः " ( यो. सू. ३ - ३७ ) ।। ११ ।।
गीतायां
योगाभ्यासरतो विद्वान् वैराग्येण च संयुतः । न बिभेति कदाऽप्यस्मात् संसाराद् दुस्तरादपि ।। ← (रा.गी. ३/४९) इति । प्रकृते रसौषधि-क्रियाजाल - मन्त्राऽभ्यासादिसाधनात् । सिध्यन्ति सिद्धयो यास्तु कल्पितास्ताः प्रकीर्तिताः ।। ← (यो. शि. १ / १५२ ) इति योगशिखोपनिषद्वचनमपि स्मर्तव्यम् । → सिद्धौ चित्तं न कुर्वीत चञ्चलत्वेन चेतसः ← (यो.शि. ५ / ६२ ) इति योगशिखोपनिषद्वचनं न विस्मर्तव्यम् । अवधेयञ्च द्रव्य-मन्त्र- क्रिया- कालयुक्तयः साधुसिद्धिदाः । परमात्मपदप्राप्तौ नोपकुर्वन्ति काश्चन ।। सर्वेच्छाजालसंशान्तावात्मलाभो भवेद् मुने ! । स कथं सिद्धिजालानि नूनं वाञ्छत्यचित्तकः ?।। ← ( अन्न. ४ / ६,८) इति अन्नपूर्णोपनिषद्वचनम् । तदुक्तं वराहोपनिषदि अपि → अनात्मविदमुक्तोऽपि सिद्धिजालानि वाञ्छति । द्रव्य -मन्त्र-क्रिया - कालयुक्त्याऽऽप्नोति मुनीश्वर ! || सर्वेच्छाकलनाशान्तावात्मलाभोदयाभिधः । स पुनः सिद्धिवाञ्छायां कथमर्हत्यचित्ततः ।। ← ( वरा.३/२६२९) इति । अयञ्च योगी वामदेवमार्गाऽनुयायितया दीर्घकालेनाऽपवर्गमवाप्नोति । तदुक्तं वराहोपनिषदि एव
यमाद्यासनजाऽऽयास-हठाभ्यासात् पुनः पुनः । विघ्नबाहुल्यसञ्जातः अणिमादिवशादिह ।। अलब्ध्वाऽपि फलं सम्यक् पुनर्भूत्वा महाकुले । पुनर्वासनयैवाऽयं योगाऽभ्यासं पुनश्चरन् अनेकजन्माऽभ्यासेन वामदेवेन वै पथा । सोऽपि मुक्तिं समाप्नोति तद्विष्णोः परमं पदम् । ← (वरा.४/३९-४१) इति । अणिमादिसिद्धावनासक्तास्तु योगिनो लब्ध्वाऽपि ताः भीम-भासदृढन्यायेनाऽचिरेणापवर्गमवाप्नुवन्ति । भीम -भास - दृढाख्याः त्रयोऽसुराः शम्बरेण स्वमायया निर्मिताः ते च तलप्रहारादिना मेर्वादिचूर्णीकरणे शक्ता ज्ञानप्रभावात् तत्राऽनासक्ताः चिरं जीवन्मुक्तिसुखमनुभूय निर्वाणपदं प्राप्ता इति योगवाशिष्ठे प्रसिद्धमिति प्रागपि (पृ.४३०) दर्शितम् । प्रकृते दाम व्याल - कटन्यायो न तव स्यात् कदाचन् । भीमभास- दृढन्यायः सर्वदा तेऽस्तु राघव ! ।। योगवाशिष्ठकारिका स्मर्तव्या । प्रकृते योगसूत्रसंवादमाह - 'त' इति । ते प्रातिभादयः समाहितचित्तस्योत्पद्यमाना उपसर्गाः तद्दर्शनप्रत्यनीकत्वात् । व्युत्थितचित्तस्योत्पद्यमानाः सिद्धयः ← (यो.सू.भा.३/ ३७) इति योगसूत्रभाष्ये व्यासः । ध्यानाद्वैश्वर्यमतुलमैश्वर्यात्सुखमुत्तमम् । ज्ञानेन तत्परित्यज्य विदेहो मुक्तिमाप्नुयात् ।। ← (शि. धर्मो . ) इति शिवधर्मोत्तरवचनमप्यत्र यथागममनुयोज्यम् ।
←
(यो. वा. २५ / ३४) इति
बौद्धमते त्वणिमादयः सिद्धयः साश्रवाः सोपधिका अनार्याश्च । निराश्रवा निरुपधिका आर्याश्च ऋद्धयः प्रतिकूलादावप्यनुकूलत्वादिप्रतिसन्धानेन विहरणादयः । इदमेवाऽभिप्रेत्य सूत्रपिटकान्तर्गते दीघनिकाये पाथिकवर्गे सम्प्रसादनीयसूत्रे एकच्चो समणो वा ब्राह्मणो वा आतप्पमन्वाय... पे०.. तथारूपं चेतोसमाधिं फुसति, यथासमाहिते चित्ते अनेकविहितं इद्धिविधं पच्चनुभोति । एकोपि हुत्वा बहुधा होति, बहुधापि हुत्वा एको होति; आविभावं तिरोभावं तिरोकुट्टं तिरोपाकारं तिरोपब्बतं असज्जमानो गच्छति सेय्यथावि आकासे । पथवियापि उम्मुज्ज - निमुज्जं करोति, सेय्यथापि उदके । उदकेपि अभिज्जमाने गच्छति, सेय्यथापि पथवियं । आकासेपि पल्लङ्केन कमति, सेय्यथापि पक्खी सकुणो । इमेपि તેથી યોગસૂત્રમાં જણાવેલ છે કે → તે દિવ્ય જ્ઞાનો સમાધિમાં ઉપસર્ગ છે. વ્યુત્થાન દશામાં ते सिद्धि हेवाय छे.' ← (२६ / ११ )

Page #314

• માર્યાનાર્થસિદ્ધિપ્રમ્ •
१८०५ चन्दिमसूरिये एवंमहिद्धिके एवंमहानुभावे पाणिना परामसति परिमज्जति । याव ब्रह्मलोकापि कायेन वसं वत्तेति । अयं, भन्ते, इद्धि सासवा सउपधिका, नो अरियाति बुच्चति ।.. भिक्खु स चे आकङ्खति-पटिकूले अप्पटिकूलसञ्जी विहरेय्य'न्ति, अप्पटिकूलसञ्जी तत्थ विहरति । स चे आकङ्खति'अप्पटिकूले पटिकूलसञी विहरेय्य'न्ति, पटिकूलसञ्जी तत्थ विहरति । स ये आकखति- ‘पटिकूले च अप्पटिकूले च अप्पटिकूलसञ्जी विहरेय्य'न्ति, अप्पटिकूलसञ्जी तत्थ विहरति । स चे आकङ्खति'पटिकूले च अप्पटिकूले च पटिकूलसञी विहरेय्य'न्ति, पटिकूलसञ्जी तत्थ विहरति । स चे अकङ्खति'पटिकूलञ्च अप्पटिकूलञ्च तदुभयं अभिनिवज्जेत्वा उपेक्खको विहरेय्यं सतो सम्पजानो'ति, उपेक्खको तत्थ विहरति सतो सम्पजानो । अयं, भन्ते इद्धि अनासवा अनुपधिका अरियाति बुच्चति (વી.નિ. સમ્પનીય સુત્ત-રૂ//૧૨ પૃ.૮૩) રૂત્યુન્ | પદ્ઘનુમતિ = પ્રત્યેનુમતિ, દુત્વ = મૂત્વા, तिरोकुटुं = तिर्यक्कुड्यं, तिरोपाकारं = तिर्यक्प्राकारं, तिरोपब्बतं = तिर्यक्पर्वतं, पथवियापि = पृथिव्यामपि, पल्लङ्केन = पर्यङ्काऽऽसनेन, कमति = गच्छति, परामसति = परामृशति, स्पृशतीति यावत् । परिमज्जति = परिमार्टि, पटिकूले = प्रतिकूले आहार-वस्त्रादौ शत्रुप्रभृतौ च अप्पटिकूलसञ्जी = 'इदं मे न प्रतिकूलमिति संज्ञानवान्, अभिनिवज्जेत्वा = अभिनिवर्य, विहरेय्यं = विहरेयं, सतो = स्मृतिमान्, सम्पजानो = सम्प्रजानानः, शिष्टं स्पष्टम् । यथाऽऽगमञ्चैतदपीहाऽनुयोज्यं विदितस्वપરત–પરમાર્થે: સાર૬/૧૧TI
છે સિદ્ધિ છતાં ઉપસર્ગ હ વિશેષાર્થ :- યોગ સાધના કરતાં કરતાં પુરુષસંયમના પ્રભાવે યોગીને દિવ્ય રૂપ-રસ-ગંધ વગેરેની અનુભૂતિ થતાં તેને “હું સાચા માર્ગે ચાલી રહ્યો છું.' આ સાધના માર્ગે આગળ વધવાથી મને અવશ્ય સમાધિયોગ મળશે જ. હવે હું વધુ સારી રીતે નિયમિત અષ્ટાંગ યોગની સાધના કરું...' આ પ્રમાણે યોગીનો ઉત્સાહ સાધનામાર્ગે વધતો જાય છે. સમાધિપ્રાપ્તિ માટેનો ઉત્સાહ વધારવાના લીધે તે દિવ્યજ્ઞાનો સિદ્ધિ કહેવાય છે. પ્રાતિજજ્ઞાન, દિવ્યજ્ઞાન વગેરેના કારણે વિશિષ્ટ અનુભૂતિઓ - અણિમા-મહિમા વગેરે લબ્ધિઓ પ્રાપ્ત થાય છે. માટે તે વ્યવહારદશામાં રહેલા યોગી માટે સિદ્ધિ કહેવાય છે.
પરંતુ દિવ્ય અનુભૂતિઓ થવાથી હું બીજા કરતાં ઘણો આગળ છું. બીજાને ન મળે તેવી લબ્ધિઓ મને પ્રગટી છે. મારું જીવન સફળ થઈ ગયું. હું કૃતકૃત્ય થઈ ગયો. બીજા મારા કરતાં ઘણા પાછળ છે. હું કેવો ભાગ્યશાળી અને મહાન છું ! અહો! મારી અદ્ભુત ચમત્કારશક્તિ !” આવો અહંકાર-આનંદનો અતિરેક-આશ્ચર્ય વગેરે ભાવોમાં યોગી અટવાય તો તે યોગી માટે તે તમામ સિદ્ધિઓ સમાધિને મેળવવામાં ઉપસર્ગરૂપ બની જાય. સમાધિમાર્ગે આગળ વધવાના બદલે તે દિવ્ય સુધારસ આસ્વાદ-અપ્સરાસ્પર્શ વગેરેમાં અટવાઈને અટકી જાય છે. સાધના માટેનો ઉત્સાહ ઓસરવા માંડે છે. પ્રમાદ-અભિમાન-આસક્તિ વગેરે મિથ્યા ભાવોમાં યોગી ફસાઈ જાય છે. સાધનાનું સત્ત્વ, આત્માનું ઓજસ અને મનની પવિત્રતા રવાના થાય છે. તેવી દિવ્ય અનુભૂતિઓ ફરીથી થાય તેની રાહ જોવામાં તે અટકી પડે છે. તેવી અનુભૂતિ ન થાય તો તે વિષાદ પામે છે. દિવ્ય અનુભૂતિ ફરીથી થાય તો તેની આસક્તિ વધે છે. આમ અસંગઅલિપ્ત-અતીન્દ્રિય આત્મતત્ત્વ પ્રત્યેથી તેની નજર ખસી જાય છે. અને ફરીથી તે સાંસારિક ભાવોમાં ફસાઈ જાય છે. આમ અપરિપક્વ સાધક માટે તે જ સિદ્ધિઓ સમાધિની પ્રાપ્તિમાં વિઘ્નરૂપ ઉપસર્ગસ્વરૂપ બની જાય છે. “જે પોષતું તે મારતું' - આ ઉક્તિ અહીં મર્તવ્ય છે.(૨૬/૧૧)

Page #315

१८०६ • शरीरबन्धप्ररूपणम्
द्वात्रिंशिका-२६/१२ बन्धकारणशैथिल्यात् प्रचारस्य च वेदनात् । चित्तस्य स्यात् परपुरे प्रवेशो' योगसेविनः ।।१२।।
बन्धेति । "व्यापकत्वादात्म-चित्तयोर्नियतकर्मवशादेव शरीराऽन्तर्गतयोर्नोग्यभोक्तृभावेन यत्संवेदनमुपजायते स शरीरबन्ध इत्युच्यते । ततो बन्धस्य = शरीरबन्धस्य यत्कारणं धर्माऽधर्माख्यं कर्म तस्य शैथिल्यात् = तानवात् (=बन्धकारणशैथिल्यात्) । प्रचारस्य च = चित्तस्य हृदयप्रदेशादिन्द्रियद्वारेण विषयाऽऽभिमुख्येन प्रसरस्य च वेदनात् = ज्ञानात् = "इयं चित्तवहा नाडी, अनया चित्तं वहति, इयं रस-प्राणादिवहाभ्यो 'विलक्षणेति" स्वपरशरीर सञ्चारपरिच्छेदादित्यर्थः, योगसेविनो = योगाऽऽराधकस्य चित्तस्य परपुरे = मृते जीवति वा परकीयशरीरे प्रवेशः स्यात् । चित्तं च परशरीरं प्रविशदिन्द्रियाण्यनुवर्तन्ते, मधुकरराजमिव मक्षिकाः । ततः परशरीरं प्रविष्टो योगी
अथ क्रियारूपसिद्ध्यन्तरमाह- 'बन्धे'ति । राजमार्तण्डवृत्त्यनुसारेण व्याख्यानयति- व्यापकत्वादिति । स एव शरीरबन्धः = देहे बन्ध इत्युच्यते । ‘सर्वत्र व्याप्तिशीलस्य चित्तस्य स्वशरीरमात्रे सङ्कोचेन स्थितिः = बन्धः' (यो.सुधा.३/१८) इति योगसुधाकर-मणिप्रभाकृतौ । भावागणेशस्तु → चञ्चलस्वभावस्याऽपि मनसो धर्माऽधर्मवशादेव शरीरे बन्धः = ज्ञानहेतुसंयोगस्थैर्यम् - (भा.ग.३/३८) इत्याह । नागोजीभट्टस्याप्ययमेवाऽऽभिप्रायः । योगसूत्रभाष्ये व्यासोऽपि → लोलीभूतस्य मनसोऽप्रतिष्ठस्य शरीरे कर्माऽऽशयवशाद् बन्धः = प्रतिष्ठा 6 (यो.सू.भा.३/१८) इत्याचष्टे । 'चञ्चलस्वभावस्याऽत एवाऽप्रतिष्ठस्यैकत्राऽनवस्थितस्याऽपि मनसो धर्माऽधर्मवशादेव शरीरे या प्रतिष्ठा = ज्ञानहेतुः सम्बन्धविशेषः स बन्धः' (यो.वा.३/१८) इति योगवार्तिके विज्ञानभिक्षुः । तस्य = शरीरबन्धकारणीभूतधर्मादेः समाधिबलेन तानवात् दृढबन्धनाऽक्षमतारूपात् । प्रसरस्य च काष्ठाप्राप्तसंयमविषयीकृतस्य ज्ञानात् ।
योग : परअयप्रवेशनी सिद्धि ગાથાર્થ :- શરીરબંધના કારણોની શિથિલતાથી અને ચિત્તપ્રચારનું વેદન કરવાથી યોગીના ચિત્તનો ५२७यप्रवेश थाय छे. (२६/१२)
ટીકાર્થ:- આત્મા અને ચિત્ત પાતંજલયોગદર્શનના મત મુજબ વ્યાપક છે. ચોક્કસ પ્રકારના કર્મના લીધે જ આત્મા અને ચિત્ત શરીર અન્તર્ગત થાય છે. શરીરમાં રહેલ આત્મા અને અન્તઃકરણનું જે ભોગ્યભોજ્જુભાવરૂપે સંવેદન થાય છે તે શરીરબંધ કહેવાય છે. “આત્મા ભોક્તા છે તથા ચિત્ત ભોગ્ય છે? - આ રીતે સંવેદન થાય તે દેહબંધ. માટે દેહબંધનું કારણ પુણ્ય-પાપ નામના કર્મ છે. વિવક્ષિત શરીરમાં જ ઉપરોક્ત ભોગ્ય-ભોક્તભાવથી સંવેદન થવાનું કારણ બનનાર ધર્મ-અધર્મમાં ઘટાડો થવાથી તથા ચિત્તપ્રસારણના જ્ઞાનથી યોગીનું ચિત્ત પરકાયપ્રવેશ કરે છે. ચિત્ત હૃદયના સ્થાનમાંથી ઈન્દ્રિય દ્વારા વિષયાભિમુખતાના કારણે અન્યત્ર ફેલાય છે. યોગના આરાધકને ચિત્તના ફેલાવાનો આ રીતે બોધ થાય છે કે “આ ચિત્તવાહિની નાડી છે. આના દ્વારા ચિત્ત દોડધામ કરે છે. આ ચિત્તવાહિની નાડી રસવાહિનીપ્રાણવાહિની વગેરે નાડીઓથી વિલક્ષણ છે. પોતાના શરીરમાં અને બીજાના શરીરમાં ચિત્ત ક્યાં ક્યાં કેવી રીતે કઈ નાડીથી ફરે છે? તેનો નિર્ણય પણ પરકાયપ્રવેશ માટે જરૂરી છે. તેના કારણે યોગસાધના १. मुद्रितप्रतौ 'प्रदेशो' इत्यशुद्धः पाठः । २. हस्तादर्श 'योगसेविन' इति पदं नास्ति । ३. हस्तादर्श 'तानवति' इत्यशुद्धः पाठः । हस्तादर्शान्तरे च 'तानवानति' इत्यशुद्धः पाठः । ४. हस्तादर्श 'हृदयद्वारेण' इति त्रुटितः पाठः । ५. मुद्रितप्रतौ 'विलक्षेति' इत्यशुद्धः पाठः । ...... चिह्नद्वयवर्ती अग्रेतनपृष्ठव्यापी दीर्घः पाठो हस्तादर्शविशेषे नास्ति ।

Page #316

• વર્મનાશાભર્વત્ર વ્યવહારસિદ્ધિ: •
१८०७
ईश्वरवत्तेन व्यवहरति, यतो व्यापकयोश्चित्त - पुरुषयोर्भोगसङ्कोचकारणं कर्माऽभूत्, तच्चेत् समाधिना क्षिप्तं तदा स्वातन्त्र्यात्सर्वत्रैव भोगनिष्पत्तिरिति । तदुक्तं- “बन्धकारणशैथिल्यात् प्रचारसंवेदनाच्च વિત્તસ્ય પરશરીરઽવેશ:” કૃતિ (યો.મૂ.૩-૩૮)||૨||
समानस्य जयाद्धामो'दानस्याऽबाद्यसङ्गता । दिव्यं श्रोत्रं ' पुनः ક્ષેત્ર-વ્યોનો: સમ્વન્યસંયમાત્ રૂ। સમાનસ્યંતિ। સમાનસ્થ = अग्निमावेष्ट्य व्यवस्थितस्य समानाऽऽख्यस्य वायोः जयात् अनया नाड्या चित्तं शरीरे एवंप्रकारेण वहति = प्रविशति निर्गच्छति च IF परकीयशरीरेण व्यवहरति । शिष्टं स्पष्टम् । प्रकृते योगसूत्रसंवादमाह - 'बन्धे 'ति । अत्र चन्द्रिकावृत्तिः → व्यापकत्वादात्मचित्तयोः नियतकर्मणा शरीरान्तर्यद्वेदनं स बन्धः, तस्य कारणं धर्माऽधर्माख्यं यदा शिथिलं भवति तस्माच्चित्तस्य यः प्रचारः हृदयाद् विषयाऽऽभिमुख्येन प्रसरः, तस्य ज्ञानात् चित्तवहनाड्यादि यो जानाति स परशरीरं सजीवं मृतं वा प्रविशति तस्मिंश्च चित्तप्रवेशे सर्वं सूक्ष्ममिन्द्रियादि उपावर्तत तदनु मधुकरराजमिव मधुमक्षिकाः, कर्मनाशाद् योगी सर्वत्र व्यवहरतीत्यर्थः ૮ (ચંદ્ર.૩/૩૮) રૂત્યેવું વર્તતે | પ્રતે → પરાયમનોયોગ: વરાયપ્રવેશતુ - (યો.શિ.૧/૪૮) इति योगशिखोपनिषद्वचनमपि यथातन्त्रं यथानुभवञ्चानुयोज्यं तादृशानुभवविशारदैः ।।२६ / १२ ।।
=
=
=
सिद्ध्यन्तरमाह- ‘समानस्ये 'ति । राजमार्तण्डाऽनुसारेण व्याख्यानयति- समानस्य = अग्निमावेष्ट्य કરનાર યોગીના ચિત્તનો મરેલા કે જીવતા પરદેહમાં પ્રવેશ થઈ શકે. જેમ મધમાખીની રાણીને (રાજાને) મધમાખીઓ અનુસરે છે. તેમ પરકીય શરીરમાં પ્રવેશ કરતા યોગીચિત્તને યોગીની ઈન્દ્રિયો અનુસરે છે. અર્થાત્ બીજાના શરીરમાં યોગીનું મન પ્રવેશ કરે તેની સાથે યોગીની આંખ વગેરે ઈન્દ્રિયો પણ પ્રવેશ કરે જ છે. તેથી બીજાના શરીરમાં પ્રવેશ કરનાર યોગી ઈશ્વરની જેમ યથેચ્છપણે-સ્વતંત્રપણે પરકીય શરીરથી પ્રવૃત્તિ કરે છે. કારણ કે વ્યાપક એવા આત્મા અને મનના ભોગવટામાં સંકોચનું કારણ તો કર્મ જ હતું. તે પ્રતિકૂળ કર્મ જ જો સમાધિથી ફેંકી દીધું હોય તો સ્વતંત્રતાના લીધે બધે જ ભોગવટાની પ્રવૃત્તિનો પ્રાદુર્ભાવ થાય. તેથી તો યોગસૂત્ર ગ્રંથમાં કહેલ છે કે → દેહબંધના કારણોની શિથિલતાથી અને ચિત્તપ્રસારના જ્ઞાનથી પરકીય શરીરમાં યોગીચિત્તનો પ્રવેશ થાય છે.' – (૨૬/૧૨)
વિશેષાર્થ :- પાતંજલદર્શનમાં આત્મા અને મન બન્ને વિભુ-સર્વવ્યાપી છે. તેથી સર્વત્ર સર્વદા યથેચ્છપણે તમામ વસ્તુનો/સર્વ દેહાદિનો ભોગવટો કરી શકે છે. પણ કર્મ તેમાં નડતરભૂત થાય છે. યોગી જ્યારે યોગસાધનાથી તે કર્મને ઉખેડીને ફેંકી દે પછી તો કોઈના પણ શરીરમાં મન-ઈન્દ્રિયનો પ્રવેશ કરાવીને બીજાના શરીરનો ભોગવટો સ્વેચ્છા મુજબ કરી શકે. જીવતા કે મરેલા, પશુ-પંખી કે માણસ કોઈના પણ દેહમાં તે પ્રવેશ કરીને ઈચ્છાનુસાર તેના શરીરનો ભોગવટો કરી શકે છે. મનને બીજાના શરીરમાં કઈ રીતે લઈ જવું ? તેનું જ્ઞાન તેમાં સહકારી કારણ બને છે. આ પરકાયપ્રવેશ કહેવાય છે. આ યોગની એક પ્રકારની સિદ્ધિ છે. (૨૬/૧૨)
* વાયુજયની સિદ્ધિઓ *
ગાથાર્થ :- સમાન વાયુના જયથી તેજ પ્રગટે છે. ઉદાન વાયુના જયથી પાણી વગેરેથી અસંગપણું આવે છે. કાન અને આકાશના સંબંધને વિશે સંયમ કરવાથી કાન દિવ્ય થાય છે. (૨૬/૧૩) ટીકાર્થ :- જઠરાગ્નિને વીંટળાઈને રહેલા સમાન નામના વાયુ ઉપર સંયમ કરીને કાબુ મેળવવાથી
૧. મુદ્રિતપ્રતો ‘...ધામાવાન...' ત્યશુદ્ધ: પાઠ: ।
૨. હસ્તાવર્ષે ‘વ્યાસે' ત્યશુદ્ધ: પાઃ ।

Page #317

१८०८
पञ्चविधवायुस्वरूपद्योतनम्
द्वात्रिंशिका - २६/१३
संयमेन वशीकारान्निरावरणस्याऽग्नेरूर्ध्वगत्वात् धाम तेजः तरणिप्रतापवदवभासमानमाविर्भवति, येन योगी ज्वलन्निव प्रतिभाति । यदुक्तं- “समानजयाज्ज्वलनः (म्) ” ( यो.सू.३-४०) ।
"
=
उदानस्य कृकाटिकादेशादाशिरोवृत्तेर्जयादितरेषां वायूनां निरोधादूर्ध्वगतित्वसिद्धेः अबादिना व्यवस्थितस्येति । 'समं सर्वनाडीषु रसानां सञ्चरणात्समानः प्राणभेदः' (भा.ग.३/४० वृ.) इति भावागणेशः । ' आहृदयाद् आनाभिस्थितः = समानः' (यो. सुधा. ३/४० ) इति योगसुधाकरोक्तिः । योगचूडामण्युपनिषदि तु समानो नाभिदेशे ← (यो. चूडा. २४) इत्युक्तम् । → सर्वगात्रेषु सर्वव्यापी = समानः ← (शां. १/१५) इति तु शाण्डिल्योपनिषदि श्रूयते । तदुक्तं त्रिशिखिब्राह्मणोपनिषदि अपि → समानः सर्वगात्रेषु सर्वव्यापी व्यवस्थितः ← (त्रि.शि.८० ) इति । जाबालदर्शनोपनिषदि अप → समानः सर्वदेहेषु व्याप्य तिष्ठत्यसंशयः ← ( जा. द. ४ / २९) इत्युक्तम् । योगसूत्रसंवादमाह - 'समाने 'ति । ‘नाभिनिकटस्थाऽग्निव्यापिनः समानस्य वशीकाराद् अग्नेः ज्वलनं भवति येन ज्वलन्निव दृश्यते' (म.प्र. ३ /४०) इति मणिप्रभाकृत् । जितसमान: तेजस उपध्मानं कृत्वा ज्वलति ← (यो. भा. ३/४०) इति योगसूत्रभाष्यकारः । 'उपध्मानं उत्तेजनं कृत्वा ज्वलति = सतीवत् स्वशरीरं दहती 'ति ( यो. वा. ३/४०) योगवार्तिककृत् । मैत्रायण्युपनिषदि योऽयं स्थविष्ठो धातुरन्नस्यापाने प्रापयति अणिष्ठो वाऽङ्गेऽङ्गे समानयत्येष वाव स समानसंज्ञा ← (मैत्रा.२/५) इत्येवं समानाख्यवायुस्वरूपमावेदितम् । → स्वयं प्रातिष्ठते मध्ये तु समानः । एवं ह्येतद्भुतमन्नं समं नयति ← (प्रश्नो ३ । ५) इति प्रश्नोपनिषदुक्तिः । तथा रसाद्यूर्ध्वनयनादूर्ध्वगतिप्रदत्वाच्चोर्ध्वसञ्चारी प्राणाऽवान्तरभेद उदान उच्यते । तदुक्तं मैत्रायण्युपनिषदि योऽयं पीताऽशितमुद्गिरति निगिरतीति वैष वाव उदान: ← (मैत्रा . २ / ६) इति । योगचूडामण्युपनिषदि तु उदानः कण्ठमध्यगः ← ( यो. चू. २४ ) इत्युक्तम् । शाण्डिल्योपनिषदि तु → सर्वसन्धिस्थ उदानः पाद-हस्तयोः ← ( शां. १/१५ ) इत्येवं तल्लक्षणमुक्तमित्यवधेयम् । तदुक्तं त्रिशिखिब्राह्मणोपनिषदि अपि उदानः सर्वसन्धिस्थः पादयोर्हस्तयोरपि ← ( त्रि.शि.८० ) इति । जाबालदर्शनोपनिषदि अपि उदानसंज्ञो विज्ञेयः पादयोर्हस्तयोरपि ← ( जा. द. ४ / २९) इत्युक्तम् । → तेजो ह वा उदानस्तस्मादुपशान्ततेजाः । पुनर्भवमिन्द्रियैर्मनसि सम्पद्यमानैः ← (प्रश्नो ३ । ९) इत्यादिकं प्रश्नोपनिषदो विज्ञेयम् । → या तु तत्रैकशतानां नाडीनां मध्य ऊर्ध्वंगा सुषुम्नाऽऽख्या नाडी, तयैकयोर्ध्वः सन् उदानो वायुरापादतलमस्तकवृत्तिः ← (प्र.उप.भा. ३ / ७) इति प्रश्नोपनिषद्भाष्ये उदानवायुस्वरूपमवर्णि शङ्कराचार्येण । → देहस्योन्नयनादिकमुदानकर्म ← ( शां. १ / ३ ) इति तु शाण्डिल्योपनिषत्कारः । तस्य उदानस्य कृकाटिकादेशाद् आशिरोवृत्तेः संयमविशेषेण जयात् । तत्त्ववैशारद्यां वाचस्पतिमिश्रस्तु અગ્નિ ઉપરનું વાયુનું આવરણ દૂર થાય છે. તેથી નિરાવરણ બનેલ અગ્નિ ઊર્ધ્વગતિ કરે છે. તેના કારણે યોગીના શરીરમાં સૂર્યપ્રકાશની જેમ ચમકતું તેજ પ્રગટે છે. તેના લીધે યોગી જાણે સળગતા હોય તેવા લાલચોળ લાગે છે. માટે જ યોગસૂત્રમાં જણાવેલ છે કે → ‘સમાન વાયુના જયથી અગ્નિ જેવા લાલચોળ થવાય છે.’ ગળાની ઘંટી ગલઘંટી સ્થળથી (=ડોક અને માથાની સંધિના પાછલા ભાગથી) માંડીને મસ્તક સુધી વ્યાપીને રહેલો વાયુ ઉદાન કહેવાય છે. ઉદાન વાયુના જયથી બીજા વાયુનો પ્રતિરોધ થવાથી
=

•
•

Page #318

• जलगामिनी लब्धिः •
१८०९
जलादिना असङ्गता
अप्रतिरुद्धता (=अबाद्यसङ्गता ) । जितोदानो हि योगी "जले महानद्यादौ महति वा कर्दमे तीक्ष्णेषु वा कण्टकेषु न सजति, किं तु लघुत्वात्तूलपिण्डवज्जलादावनिमज्जन्नुपर १तेन गच्छतीत्यर्थः। तदुक्तं- “२ उदानजयाज्जलपङ्ककण्टकादिष्वसङ्ग उत्क्रान्तिश्च”(यो.सू.३-३९) । श्रोत्रं शब्दग्राहकमाहङ्कारिकमिन्द्रियं व्योम शब्दतन्मात्रजमाकाशं, तयोः (= श्रोत्रव्योम्नोः) पुनः सम्बन्धसंयमाद् देश-देशिभावसम्बन्धसंयमाद् दिव्यं युगपत्सूक्ष्म-व्यवहितविप्रकृष्टशब्दग्रहणसमर्थं श्रोत्रं भवति ।
=
=
=
=
उन्नयनाद् ऊर्ध्वं नयनात् रसादीनामुदानः, आनासिकाऽग्राद् आ च शिरसो वृत्तिरस्य ← (त. वै. ३/३९) इत्याह । योगवार्तिककृन्मते तूदानस्य मुखनासिकादिकमारभ्य ब्रह्मरन्ध्रपर्यन्तं वृत्तिः ।
=
उदानजयसिद्धौ योगसूत्रसंवादमाह - ' उदाने 'ति । अत्र राजमार्तण्डवृत्तिः → समस्तानामिन्द्रियाणां तुषज्वालावद् या युगपदुत्थिता वृत्तिः सा जीवनशब्दवाच्या । तस्याः क्रियाभेदात् प्राणापानादिसंज्ञाभिर्व्यपदेशः। तत्र हृदयान्मुखनासिकाद्वारेण वायोः प्रणयनात् प्राण इत्युच्यते । नाभिदेशात् पादाङ्गुष्ठपर्यन्तमपनयनादपानः । नाभिदेशं परिवेष्ट्य समन्तान्नयनात्समानः । कृकाटिकादेशादाशिरोवृत्तेः उन्नयनाद् उदानः । व्याप्य नयनात् सर्वशरीरव्यापी व्यानः । तत्रोदानस्य संयमद्वारेण जयाद् इतरेषां वायूनां निरोधात् ऊर्ध्वगतित्वेन जले महानद्यादौ महति वा कर्दमे तीक्ष्णेषु कण्टकेषु वा न सज्जते, अतिलघुत्वात् तूलपिण्डवत्, जलादौ मज्जितोऽप्युद्गच्छतीत्यर्थः ← (रा.मा.३/३९) इत्येवमवसेया । सिद्ध्यन्तरमावेदयितुमुपक्रमते - श्रोत्रमिति । श्रोत्रं शब्दग्राहकं शब्द- शब्दत्व-तदभाव-तारत्व-मन्दत्वादिशब्दगुणधर्मपरिच्छेदकं आहङ्कारिकं अहङ्कारजन्यं कर्णशष्कुल्यवच्छिन्नगगनाऽऽधारकं इन्द्रियं = ज्ञानेन्द्रियम् । शब्दतन्मात्रजं = शब्दगुणतन्मात्रादुत्पन्नं श्रोत्राऽधिष्ठानं शब्दगुणकं आकाशम् । तयोः श्रोत्राकाशयोः देश-देशिभावसम्बन्धसंयमात् = अधिष्ठानाऽधिष्ठेयभावसम्बन्धे संयमात् तद्गताऽशेषविशेषसाक्षात्कारपर्यन्ताद् युगपत् सूक्ष्म-व्यवहित- विप्रकृष्टशब्दग्रहणसमर्थं श्रोत्रं भवति । ઊર્ધ્વગતિ સિદ્ધ થાય છે. તેના કારણે પાણી વગેરેથી યોગી અસંગ બની જાય છે. જેમ કમળ પાણીથી લેપાતું નથી તેમ યોગી પાણીથી લેપાતા નથી. તેથી ઉદાન વાયુને જિતનારા યોગી પાણીમાં, મહાનદીમાં, મોટા કાદવમાં તીક્ષ્ણ કાંટા વગેરેમાં ચોંટી જતા નથી, ફસાતા નથી. પરંતુ રૂના પિંડની જેમ અત્યંત હળવાફૂલ થવાના લીધે પાણીમાં ડૂબ્યા વિના પાણીની ઉપર જ ઉદાનસંયમના લીધે ચાલે છે. તેથી યોગસૂત્રમાં જણાવેલ છે કે → ‘ઉદાન વાયુના જયથી પાણી, કાદવ, કાંટા વગેરેમાં યોગી અસંગઅલિપ્ત રહે છે અને તેના ઉપર ચાલે છે.' -
=
=
=
....
તો ાન પણ દિવ્ય બને જ
श्रोत्रं । पातं४स हर्शनमां अन अहंडारतत्त्व४न्य शब्दग्रह हन्द्रिय छे तथा शब्धतन्मात्रमांथी આકાશ ઉત્પન્ન થાય છે. આકાશ દેશ છે તથા કાન દેશી દેશવર્તી છે. તેથી આકાશ અને કાન વચ્ચે દેશ-દેશીભાવ સંબંધ છે. આ સંબંધને વિશે સંયમ કરવાથી યોગીના કાન દિવ્ય બને છે. દિવ્ય કાન એકીસાથે સૂક્ષ્મશબ્દ, દીવાલ વગેરેથી વ્યવહિત શબ્દ તથા દૂરવર્તી શબ્દને પકડવા માટે સમર્થ १. हस्तादर्शे 'तन' इत्यशुद्धः पाठः । २ हस्तादर्शे 'तुदान' इत्यशुद्धः पाठः । ३. हस्तादर्शे 'शब्दग्राहेक ' इत्यशुद्धः पाठः । ४. हस्तादर्शे 'युपगप...' इत्यशुद्धः पाठः । ... चिह्नद्वयमध्यवर्ती अग्रेतनपृष्ठव्यापी दीर्घः पाठो हस्तादर्शविशेषे नास्ति

-

Page #319

१८१०
• दिव्यश्रोत्रलाभोपायकथनम् • द्वात्रिंशिका-२६/१४ તવુi- “શ્રોત્રાડવાશયો: વન્યસંયમદિવ્ય શ્રોત્રમ્” (યો સૂ.૩-૪૨) Tીરૂ II लघुतूलसमापत्त्या काय-व्योम्नोस्ततोऽम्बरे । गतिर्महाविदेहाऽतः प्रकाशाऽऽवरणक्षयः ।।१४।।
ધ્વતિ | ય = પાળ્યુમોતિયં શરીરમ્, ચોમ ૨ પ્રમુમ્, તયો. (=ાય-ચોનો.) ततः = अवकाशदानसम्बन्धसंयमात् (लघुनूलसमापत्त्या=) लघुनि तूले समापत्त्या तन्मयीभावलक्षणया
तदुक्तं योगसूत्रे 'श्रोत्रे'ति । अत्र चन्द्रिकाव्याख्या → श्रोत्रेन्द्रियाऽऽकाशयोः सम्बन्धो देश-देशिभावः तस्मिन् कृतसंयमस्य योगिनो दिव्यं श्रोत्रं प्रवर्तते = युगपत् सूक्ष्म-व्यवहित-विप्रकृष्टशब्दग्रहणसमर्थं મવતીર્થઃ ૯ (કિ. રૂ/૪૧) રૂચેવું વર્તતે ર૬/૧૩ . ____ आकाशगमनसिद्धिमाह- ‘लध्विति । राजमार्तण्डाऽनुसारेण व्याख्यानयति- कायः = पाञ्चभौतिकं शरीरमिति । अवकाशदानसम्बन्धसंयमात् = अवकाशदानसम्बन्धे पूर्णसंयमात् तत्सम्बन्धं जित्वा साक्षात्कारेण स्वेच्छाधीनं कृत्वा लघुनि वा तूले तन्मयीभावलक्षणया = तत्स्थ-तदजनतालाभस्वरूपतया = स्वाऽऽयत्तीकृतकायाऽऽकाशसम्बन्धरूपया समापत्त्या = आर्थसमापत्त्या, न केवलं ज्ञानसमापत्त्या, प्राप्ताહોય છે. તેથી તે દિવ્ય શ્રોત્રવાળા યોગી એકીસાથે તમામ શબ્દોને સાંભળી શકે છે.
તેથી યોગસૂત્રમાં જણાવેલ છે કે – “કાન અને આકાશના સંબંધને વિશે સંયમ કરવાથી કાન દિવ્ય બને છે.” ૯ (૨૬/૧૩)
વિશેષાર્થ:- પાતંજલમતાનુસાર, પ્રકૃતિમાંથી મહાન = બુદ્ધિતત્ત્વ પ્રગટે છે. તેમાંથી અહંકાર પ્રગટે છે. અહંકારમાંથી સોળ તત્ત્વ પ્રગટે છે. કાન વગેરે પાંચ જ્ઞાનેન્દ્રિય, હાથ-પગ વગેરે પાંચ કર્મેન્દ્રિય, શબ્દાદિ પાંચ તન્માત્ર તથા મન- આ સોળ તત્ત્વો અહંકારજન્ય હોવાથી આહંકારિક કહેવાય છે. તથા શબ્દાદિ પાંચ તન્માત્રમાંથી આકાશ આદિ પંચ મહાભૂત પ્રગટે છે. ઈશ્વરથી પ્રેરિત થયેલ પ્રકૃતિ આ બધું પુરુષ માટે ઉત્પન્ન કરે છે. આમ કુલ ર૬ તત્ત્વ પાતંજલમતમાં માન્ય છે. કાન આલંકારિક કેમ છે? તથા આકાશ અનિત્ય કેમ છે? આ બે પ્રશ્ન ટીકાર્થ વાંચતા ઉદ્ભવે તેવી શક્યતા હોવાથી તેના નિરાકરણ માટે ઉપરોક્ત પાતંજલ પ્રક્રિયા બતાવેલી છે. બાકીની ટીકાWગત બાબત સ્પષ્ટ છે. (૨૬/૧૩).
છે . તો આદ્મશગામિની લબ્ધિ પ્રગટે છે ગાથાર્થ - કાયા અને આકાશના સંબંધને વિશે સંયમ કરવાથી રૂ જેવા હળવાફૂલ થવાથી આકાશમાં ગતિ થાય છે. મહાવિદેહ વૃત્તિથી પ્રકાશઆવરણનો ક્ષય થાય છે. (૨૬/૧૪)
ટીકાર્થ:- પૃથ્વી, જલ, તેજ વગેરે પાંચ ભૂતના સમૂહથી આપણું શરીર બનેલું છે. તેથી શરીર પાંચ ભૌતિક કહેવાય છે. આકાશ તો શબ્દતન્માત્રજન્ય છે. એમ આગલી ગાથામાં જણાવી જ ગયા છીએ. તે બન્ને વચ્ચે અવકાશદાન સંબંધ રહેલો છે. આકાશ શરીરને રહેવા માટે અવકાશ = ખાલી જગ્યા આપે છે. શરીર અવકાશમાં રહે છે. માટે તે બન્ને વચ્ચે અવકાશદાન-ગ્રહણ સંબંધ છે. આ સંબંધને વિશે સંયમ કરવાથી હળવા ફૂલ રૂની સાથે તન્મય થવા સ્વરૂપ સમાપત્તિ થાય છે. તેના લીધે યોગી પુરુષને શરીરની અંદર હળવાશ-લઘુતા પ્રાપ્ત થાય છે. તેથી તે યોગી આકાશમાં ગતિ કરી શકે છે. કહેવાનો આશય એ છે કે દેહાકાશસંબંધને વિશે સંયમ કરનાર યોગી પુરુષ સૌપ્રથમ ઈચ્છા મુજબ પાણીની ઉપર વિચરે છે. પાણી ઉપર ચાલવાનો અભ્યાસ બરાબર થતાં ક્રમે કરીને

Page #320

• महाविदेहा मनोवृत्तिः
१८११
=
प्राप्ताऽभ्यन्तरलघुभावतया अम्बरे आकाशे गतिः स्यात् । उक्तसंयमवान् प्रथमं यथारुचि जले सञ्चरन् क्रमेणोर्णनाभतन्तुजालेन सञ्चरमाण आदित्यरश्मिभिश्च' विहरन् यथेष्टमाकाशे गच्छतीत्यर्थः। तदुक्तं- “कायाऽऽकाशयोः सम्बन्धसंयमाल्लघु 'तूलसमापत्तेरा (श्चा) काशगमनम् ” (यो.सू.३-४२) । शरीराद् बहिर्या `शरीरनैरपेक्ष्येण मनोवृत्तिः सा महाविदेहा इत्युच्यते, शरीराऽहङ्कारविगमात् । ऽभ्यन्तरलघुभावतया = लब्धाऽऽन्तरलाघवपरिणामतया आकाशे गतिः स्वेच्छया गमनं स्यात् । उक्तसंयमवान् लघुर्भवति, ततो लघुतया प्रथमं यथारुचि जले पृथिव्यामिव पद्भ्यां सञ्चरन् क्रमेण कालक्रमेण प्राप्ताऽतिलघुभावतया उर्णनाभतन्तुजालेन कोलिकलालामयतन्तुसन्तानेन सञ्चरमाणः पश्चात् लघिष्ठतया आदित्यरश्मिभिश्च विहरन् तदुत्तरं यथेष्टं आकाशे गच्छतीत्यर्थः । तदुक्तं योगसूत्रे 'कायाऽऽकाशयो 'रिति । अत्र योगसूत्रभाष्यं यत्र कायस्तत्राऽऽकाशं तस्याऽवकाशदानात् कायस्य तेन सम्बन्धः प्राप्तिः। तत्र कृतसंयमो जित्वा तत्सम्बन्धं लघुषु वा तूलादिषु आपरमाणुभ्यः समापत्तिं लब्ध्वा जितसम्बन्धो लघुर्भवति । लघुत्वाच्च जले पादाभ्यां विहरति । ततः तूर्णनाभितन्तुमात्रे विहृत्य रश्मिषु विहरति । ततो यथेष्टमाकाशगतिरस्य भवति ← (यो.सू.भा.३/४२) इत्थं वर्तते । एतेन → कायाकाशसंयमादाकाशगमनम् ← ( शां. १ / ६९) इति शाण्डिल्योपनिषद्वचनमपि व्याख्यातम् । जले गच्छन् तु जैनमते जलचारणविधया व्यवह्रियते । तदुक्तं प्रवचनसारोद्धारवृत्तौ वापीसरित्-समुद्रादिषु जलमुपेत्याऽप्कायिकजीवानविराधयन्तो जले भूमाविव पादोत्क्षेप - निक्षेपकुशला जलचारणाः ← (प्र.सारो.६०१ वृत्ति- पृ. ४९० ) इति । सूर्यकिरणावलम्बनेनाऽऽकाशगमनं तु स्वमते जङ्घाचारणमुनीनां भवति । तदुक्तं प्रवचनसारोद्धारवृत्ती श्रीसिद्धसेनसूरिभिः जङ्घाचारणा यत्र कुत्राऽपि गन्तुमिच्छवस्तत्र रविकरानपि निश्रीकृत्य गच्छन्ति ← (प्र. सारो. ५९७, वृत्ति) इति । ज्योतीरश्मिचारणा अप्येवंविधा भवन्ति । तदुक्तं श्रीहेमचन्द्रसूरिभिरपि योगशास्त्रवृत्ती → चन्द्रार्कग्रहनक्षत्राद्यन्यतमज्योतीरश्मिसम्बन्धेन भुवीव पादविहारकुशलाः = ज्योतीरश्मिचारणाः ← (यो . शा. १ / ९ - वृत्ति-पृष्ठ २८ ) ।
क्लेश-कर्म-विपाकक्षयहेतुमावेदयितुमुपक्रमते- 'शरीरादि ति । न च शरीराद् बहिर्वर्तमानतया 'विदेहा'
विगतदेहाऽहङ्कारदार्थ्यादेव हेतोः
=
=
=
•
=
=
इत्येवोच्यतां ‘महाविदेहा’ कथम् ? इति शङ्कनीयम्, अत एव કરોળીયાની જાળ વડે કરોળીયાની જાળને પકડીને ચાલે છે. અને પછી સૂર્યના કિરણોને પકડીને ઈચ્છાનુસાર આકાશમાં દોડે છે, ઉડે છે. આવી આકાશગામિની સિદ્ધિને વિશે પાતંજલ યોગસૂત્ર ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે → ‘શરીર અને આકાશના સંબંધને ઉદ્દેશીને સંયમ (= ધારણા-ધ્યાન-સમાધિને કેન્દ્રિત) કરવાથી હળવા રૂની સમાપત્તિ થવાના લીધે યોગી પુરુષ આકાશમાં ગમન કરી શકે છે.' - शरीरा.। शरीरनी जहार शरीरथी निरपेक्षपो के मनोवृत्ति अली थाय छे ते महाविदेहा वृत्ति કહેવાય છે. કારણ કે તેવી ચિત્તવૃત્તિમાં શરીર પ્રત્યેનો અહંકારભાવ શરીરમાં અહંભાવ રવાના થયેલ હોય છે. માટે જ તે વૃત્તિ અકલ્પિત હોવાથી મહાન છે. જો દેહમાં અહંભાવ રહેલો હોય તો મનની બાહ્ય વૃત્તિ કલ્પિત વૃત્તિ કહેવાય છે. મહાવિદેહા વૃત્તિ ઉપર સંયમ કરવામાં આવે તો તેના કારણે શુદ્ધ સત્ત્વગુણસ્વરૂપ પ્રકાશનું જે ક્લેશ-કર્માદિસ્વરૂપ આવરણ છે તેનો ક્ષય થાય છે. મતલબ
१. हस्तादर्शे 'रश्मिनिश्च' इत्यशुद्धः पाठः । २ हस्तादर्शे 'लघुत्तल' इत्यशुद्धः पाठः । ३. हस्तादर्शे 'शरतैर...'
इत्यशुद्धः पाठः ।

=
=

Page #321

१८१२ • प्रकाशावरणक्षयहेतूहनम् •
द्वात्रिंशिका-२६/१५ अत एवाऽकल्पितत्वेन महत्त्वात्, शरीराऽहङ्कारे साते' हि बहिर्वृत्तिर्मनसः कल्पितोच्यते, तस्याः कृतसंयमायाः सकाशात् प्रकाशस्य शुद्धसत्त्वलक्षणस्य यदावरणं क्लेशकर्मादि तत्क्षयः (=प्रकाशाऽऽवरणक्षयः) भवति, सर्वे चित्तमलाः क्षीयन्त इति यावत् । तदुक्तं- “बहिरकल्पिता वृत्तिर्महाविदेहा ततः प्रकाशाऽऽवरणक्षयः” (यो.सू.३-४३) इति ।।१४।। स्थूलादिसंयमाद् भूतजयोऽस्मादणिमादिकम् । कायसम्पच्च तद्धर्माऽनभिघातश्च जायते।।१५।।
स्थूलादीति । स्थूलादीनि स्थूलस्वरूपसूक्ष्माऽन्वयाऽर्थवत्त्वानि पञ्चानां भूतानामवस्थाविशेषरूअकल्पितत्वेन = वास्तविकत्वेन महत्त्वात् इयं महती विदेहा मनोवृत्तिः । तर्हि का कल्पिता ? इत्याह- शरीराऽहङ्कारे = देहतादात्म्याऽध्यासे सतीति सुगमम् । तदुक्तं योगसूत्रे ‘बहि'रिति । अत्र योगसूत्रभाष्यम् → शरीराद् बहिर्मनसो वृत्तिलाभो विदेहा नाम धारणा । सा यदि शरीरप्रतिष्ठस्य मनसो बहिर्वृत्तिमात्रेण भवति सा कल्पितेत्युच्यते । या तु शरीरनिरपेक्षा बहिर्भूतस्यैव मनसो बहिर्वृत्तिः सा खल्वकल्पिता । तत्र कल्पितया साधयन्त्यकल्पितां महाविदेहामिति, यथा परशरीराण्याविशन्ति योगिनः । ततश्च धारणातः प्रकाशात्मनो बुद्धिसत्त्वस्य यदावरणं क्लेश-कर्म-विपाकत्रयरजस्तमोमूलं तस्य च क्षयो भवति ( (यो.सू.भा. ३/४३) इत्थम् ।।२६/१४ ।।।
तदेवं पूर्वान्तविषयाः परान्तविषया मध्यमभवाश्च सिद्धीः प्रतिपाद्य अनन्तरं भुवनज्ञानादिरूपा बाह्याः, कायव्यूहज्ञानादिरूपा आभ्यन्तराः परिकर्मनिष्पन्दरूपाश्च मैत्र्यादिषु बलानीत्येवमाद्याः समाध्युपयोगिनीश्चान्तःकरण-बहिःकरणलक्षणेन्द्रियभवाः प्राणादिवायुभवाश्च सिद्धीः चित्तदाात् समाधौ समाश्वासोत्पत्तये प्रतिपाद्येदानीं सबीज-निर्बीजसमाधिसिद्धिकृते विविधोपायप्रदर्शनायाऽऽह- 'स्थूलादी'ति । पृथिકે મહાવિદેહ વૃત્તિનું સંયમ કરવાથી ચિત્તના તમામ મલો ક્ષીણ થાય છે. તેથી યોગસૂત્રમાં કહેલ છે કે – “શરીરની બહાર અકલ્પિત એવી મનોવૃત્તિ મહાવિદેહા કહેવાય છે. તેનાથી પ્રકાશના આવરણનો क्षय थाय छे.' 6 (२६/१४)
વિશેષાર્થ :- દેહમાં અહંકાર તૂટવાથી વિદેહી વૃત્તિ = શરીરનિરપેક્ષ મનોવૃત્તિ કહેવાય. તે અકલ્પિત છે. શરીરમાં અહંભાવની કલ્પનાથી તે ઊભી નથી થતી. માટે જ તે મહાન = મહાવિદેહી વૃત્તિ કહેવાય છે. ચિત્તમાં સત્ત્વગુણની પ્રધાનતા આવે તે પ્રકાશ કહેવાય. અવિદ્યા, અસ્મિતા, રાગ, દ્વેષ અને અભિનિવેશ સ્વરૂપ પાંચ ક્લેશ અને શુભાશુભાદિ કર્મ પ્રકાશને આવરે છે. માટે તે પ્રકાશનું આવરણ કહેવાય છે. મહાવિદેહ વૃત્તિ ઉપર સંયમ કરવાથી પ્રકાશાવરણ ક્ષીણ થાય છે. તેથી યોગીનું ચિત્ત નિરાવરણ બને છે. એ નિરાવરણ યોગીચિત્ત સ્વેચ્છા મુજબ વિચરે છે. અને સ્વેચ્છાનુસાર બધું જાણે છે. આ પ્રમાણે યોગસૂત્રની ટીકામાં ભાવાગણેશ જણાવે છે. (૨૬/૧૪)
- ૪ પંચભૂત વિજય હે ગાથાર્થ :- સ્થૂલ ભૂત આદિ ઉપર સંયમ કરવાથી ભૂતજય મળે છે. ભૂત ઉપર વિજય મેળવવાથી અણિમા વગેરે લબ્ધિઓ પ્રગટે છે અને કાયસંપત્તિ મળે છે. તથા કાયાના ગુણધર્મોને કશું નુકશાન थतुं नथी. (२६/१५) १. हस्तादर्श 'सति न हि' इत्यशुद्धः पाठः । २. हस्तादर्श '...नभिनयातश्च' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #322

• पृथिव्यादिगुणनिरूपणम् •
१८१३ पाणि । (१) तत्र भूतानां परिदृश्यमानं विशिष्टाऽऽकारवत्त्वं स्थूलं रूपम् । (२) स्वरूपं च पृथिव्यादीनां कार्कश्य-स्नेहोष्णता-प्रेरणाऽवकाशदानलक्षणम् । (३) सूक्ष्मं च यथाक्रमं भूतानां कारणत्वेन व्यवस्थितानि गन्धादितन्मात्राणि । (४) अन्वया गुणाः प्रकाश-प्रवृत्ति-स्थितिरूपतया सर्वत्रैवोपलभ्यमानाः । (५) अर्थवत्त्वं च तेष्वेव गुणेषु भोगापवर्गसम्पादनशक्तिरूपम् । तेषु क्रमेण प्रत्यवस्थं संयमात् (स्थूलादिसंयमाद्) भूत जयो भवति। कृतैतत्संयमस्य सङ्कल्पाऽनुविधायिन्यो व्यादीनां = पृथिवी-जल-तेजो-वायु-गगनानां यथाक्रम कार्कश्य-स्नेहोष्णता-प्रेरणाऽवकाशदानलक्षणं स्थूलं स्वरूपम् । तत्र → आकाशे गौरवं रौक्ष्यं वरणं स्थैर्यमेव च । वृत्तिर्भेदः क्षमा काशं काठिन्यं सर्वभोग्यता ।। 6 ( ) इति पार्थिवा धर्माः। अपां धर्मास्तु → स्नेह: सौक्ष्म्यं प्रभा शौक्ल्यं मार्दवं गौरवं च यत् । शैत्यं रक्षा पवित्रत्वं सन्धानं चौदका गुणाः ।। ( ( ) इति । तैजसा धर्माः → ऊर्ध्वभाक् पाचकं दग्धृ पावकं लघु भास्वरम् । प्रध्वंस्यौजस्वि वै तेजः पूर्वाभ्यां भिन्नलक्षणम् ।। 6 ( ) इति । वायवीया धर्माः तु → तिर्यग्यानं पवित्रत्वमाक्षेपो नोदनं बलम् । चलमच्छायता रौक्ष्यं वायोर्धर्माः पृथग्विधाः ।। - ( ) इति । आकाशीया धर्मास्तु → सर्वतोगतिरव्यूहोऽविष्टम्भश्चेति ते त्रयः । आकाशधर्मा व्याख्याताः पूर्वधर्मविलक्षणाः ।। ( ) इत्येवं विज्ञेयाः ।
गन्धादितन्मात्राणि = यथाक्रमं गन्ध-रस-रूप-स्पर्श-शब्दतन्मात्राणि । अन्वयाः = अन्वयशब्दवाच्याः गुणाः सत्त्व-रजस्तमोलक्षणा यथाक्रमं प्रकाश-प्रवृत्ति-स्थितिरूपतया = प्रख्या-क्रियाऽवस्थानात्मकतया कार्यस्वभावाऽनुपातिनः सर्वत्रैव सर्वदैव उपलभ्यमानाः । भोगापवर्गसम्पादनशक्तिरूपं = पुरुषभोगमुक्तिज्ञानसामर्थ्यस्वरूपम् । ___ प्रकृते योगसूत्रसंवादमाह- 'स्थूले'ति । अत्र योगसुधाकरवृत्तिः → स्थूलं च स्वरूपं च सूक्ष्म चान्वयश्चार्थवत्त्वञ्च पञ्चैतानि पञ्चभूतानां रूपाणि । तत्र क्रमेणैकैकन्यूनैः शब्दादिगुणैः युक्तं परिदृश्यमानं स्थूलम् । क्रमेण काठिन्य-स्नेहौष्ण्य-प्रेरणा-सर्वगतत्वलक्षणं स्वरूपम् । पञ्च तन्मात्राणि सूक्ष्मम् ।
टीसर्थ :- पृथ्वी, ४९. वगैरे पंय महाभूतना विशेष प्रा२नी अवस्था पांय छ - (१) स्थूल, (२) स्व३५, (3) सूक्ष्म, (४) अन्वय, (५) अर्थवत्त्व. ते. पांय अवस्थामा (१) स्थूलभूत मेने उपाय 38 પૃથ્વી આદિ પાંચ ભૂતનો વિશિષ્ટ આકાર દેખાય. પંચ ભૂતનું દેખાતું વિશિષ્ટ આકારવત્ત્વ એટલે સ્થૂલ રૂપ. (૨) પૃથ્વીનું સ્વરૂપ કર્કશતા છે. જલનું સ્વરૂપ સ્નેહ ગુણ છે. અગ્નિનું સ્વરૂપ ઉષ્ણતા છે. વાયુનું સ્વરૂપ પ્રેરણા છે. આકાશનું સ્વરૂપ અવકાશદાન = જગ્યા આપવી તે છે. આ પાંચ ભૂતના જુદા-જુદા સ્વરૂપો છે. (૩) પૃથ્વી આદિ પાંચેય ભૂતોના કારણરૂપે રહેલા ગન્ધ તન્માત્ર વગેરે તેની સૂક્ષ્મ અવસ્થા છે. પૃથ્વીની સૂક્ષ્મ અવસ્થા એટલે ગન્ધતન્માત્ર. જલની સૂક્ષ્મ અવસ્થા = રસતનાત્ર. અગ્નિની સૂક્ષ્મ અવસ્થા એટલે રૂપતનાત્ર. વાયુની સૂક્ષ્મદશા એટલે સ્પર્શતક્નાત્ર. આકાશની સૂક્ષ્મ અવસ્થા = શબ્દતન્માત્ર. ટૂંકમાં પંચભૂતના કારણ તે સૂક્ષ્મ ભૂત. (૪) અન્વય શબ્દનો અર્થ છે ગુણો. સત્ત્વનો અન્વય પ્રકાશરૂપે, રજનો અન્વય પ્રવૃત્તિરૂપે અને તમન્નો અન્વય સ્થિતિરૂપે બધે જ જણાય છે. (૫) તથા તે જ ગુણોમાં ભોગ અને મોક્ષનું સંપાદન કરવાની શક્તિ તે તેનું અર્થવત્ત્વ છે. આ પાંચેય તત્ત્વ ઉપર દરેક અવસ્થામાં સંયમ કરવાથી ભૂતજય થાય છે. આ રીતે સ્થૂલ આદિ પાંચેય અવસ્થાવાળા પૃથ્વી વગેરે પાંચેય ભૂતોને વિશે સંયમ કરવાથી, જેમ ગાય
...... चिह्नद्वयवर्ती अग्रेतनपृष्ठव्यापी पाठो हस्तादर्शविशेषे नास्ति ।

Page #323

१८१४
योगिसङ्कल्पानुसारीणि भूतानि •
द्वात्रिंशिका -२६/१५
वत्सानुसारिण्य इव गावो भूतप्रकृतयो भवन्तीत्यर्थः । तदुक्तं- “ स्थूल - स्वरूप सूक्ष्माऽन्वयाऽर्थवत्त्व संयमाद् भूतजयः " ( यो. सू. ३-४४) इति ।
अस्माद् भूतजयाद् अणिमादिकं भवति । (१) अणिमा, (२) गरिमा, (३) लघिमा, (४) महिमा, (५) प्राकाम्यम्, (६) 'ईशित्वम्, (७) वशित्वम्, (८) यत्रकामावसायित्वं चेत्यणिमादिकम् । तत्राऽणिमा परमाणुरूपताऽपत्ति: । गरिमा वज्रवद् गुरुत्वप्राप्तिः ।
स्वकार्यं कारणत्वेनान्वेतीत्यन्वयो गुणत्रयम् । भोगाऽपवर्गज्ञानसामर्थ्यं गुणनिष्ठमर्थवत्त्वम् । तेषु पञ्चरूपेषु स्थूलादिक्रमेण संयमाद् भूतानि योगिसङ्कल्पाऽनुसारीणि भवन्ति धेनवो वत्सानुसारिण्य इव ← (यो. सुधा. ३/४४) इत्येवं वर्तते ।
=
भूतजयाद् निरुक्तरूपाद् अणिमादिकं भवति । तालुमूलोर्ध्वभागे महान् ज्योतिर्मयूखो वर्तते । तद् योगिभिर्थ्येयम् । तस्मादणिमादिसिद्धिर्भवति ← ( अद्व. पृ. २) इति तु अद्वयतारकोपनिषत्कारः । द्रव्यादिसाध्यत्वमणिमादेरित्यपरे । तदुक्तं रामगीतायां द्रव्यादिसाध्या अष्टौ यदणिमाद्याश्च सिद्धयः ← ( रा.गी. १६ / ४ ) इति । प्रकृते मातृकादियुतं मन्त्रं द्वादशाब्दं तु यो जपेत् । क्रमेण लभते ज्ञानमणिमादिगुणान्वितम् ।। अल्पबुद्धिरिमं योगं सेवते साधकाऽधमः । । ← (यो.त.२१-२२) इति योगतत्त्वोपनिषद्वचनमपि यथातात्पर्यमनुयोज्यम् । प्रकृतसिद्धिव्याख्यानायाह- तत्र अष्ट सिद्धिषु मध्ये अणिमा सिद्धिः महतोऽपि सतः परमाणुरूपताऽऽपत्तिः । स्वेच्छया यदणुपरिमाणशरीरो भवति, तदणिमा । सङ्कल्पमात्रेण तत्क्षणादेवाऽवयवाऽपचयेन सौक्ष्म्यं देहस्य भवति, भूतप्रकृतिवशित्वादिति (यो.वा.३/४५) योगवार्तिके विज्ञानभिक्षुः । तदुक्तं देवलस्मृतौ अपि (दे. स्मृ. २४१५) इति, अणुभावात् सूक्ष्माण्यप्याविशति ← (दे. स्मृ. २४१६) इति च । अणिमा = अणुभावः, यतः शिलामपि प्रविशति ← (सां.का. २३ वृ.) इति साङ्ख्यतत्त्वकौमुद्यां वाचस्पतिमिश्रः । गरिमा सिद्धिस्तु वज्रवद् गुरुत्वप्राप्तिः । 'मेरुवद् गुरुत्वं = गरिमा' (म.प्र.३/४५) इति मणिप्रभाकृत् । → परमाणुसमाऽङ्गस्य समुद्धरणकर्मणि । गौरवे मेरुतुल्यत्वं गरिमाणं विदुर्बुधाः ।। ← ( मा. १०/१२) इति मानसोल्लासकारः ।
अणुशरीरत्वं = अणिमा
=
लघिमा तूलपिण्डवत् लघुत्वप्राप्तिः । 'महानपि लघुर्भूत्वेषीकातूल इवाऽऽकाशे विहरति ' (त.वै.३/४५) इति वाचस्पतिमिश्रः तत्त्ववैशारद्याम् । साङ्ख्यतत्त्वकौमुद्यां तु वाचस्पतिमिश्रेणैव → लघिमा लघुभावः, यतः सूर्यमरीचीनालम्ब्य सूर्यलोकं याति ← (सां. का. २३ वृ.) इत्युक्तम् । → વાછરડાને અનુસરે તેમ, પાંચેય ભૂતની પ્રકૃતિ યોગીના સંકલ્પને અનુસરે છે. તેથી જ યોગસૂત્ર ગ્રન્થમાં કહેલ છે કે → ‘સ્થૂલ, સ્વરૂપ, સૂક્ષ્મ, અન્વય અને અર્થવત્ત્વ- આ પાંચેય અવસ્થાવાળા પૃથ્વી આદિ પંચ ભૂતને વિશે ધારણા-ધ્યાન-સમાધિને કેન્દ્રિત કરવાથી પંચ ભૂત ઉપર વિજય પ્રાપ્ત થાય છે.' ←
♦ અણિમાદિ લબ્ધિઓનો
પ્રાદુર્ભાવ
अस्माद्. । २॥ पंयत्भूतविश्यना अरसे अशिया वगेरे सब्धिजो अगटे छे. आ आठ सब्धिसोना नाम खा भुज छे. - (१) अशिमा, (२) गरिमा, (3) सधिमा, (४) महिमा, (4) आसभ्य, (६) ईशित्व, (७) वशित्व, (८) यत्रामावसायित्व तेमां अशिमा सब्धि भेटले योगीनुं शरीर परमाशु જેવું સૂક્ષ્મ બની જાય. રિમા એટલે વજ્રની જેમ યોગી શરીર ભારેખમ થઈ જાય.
=
•
=
१. मुद्रितप्रतौ 'ईशत्वं' इति पाठः ।

Page #324

• अणिमादिसिद्धौ नानामतप्रतिपादनम् •
१८१५
लघिमा तूलपिण्डवल्लघुत्वप्राप्तिः । महिमा महत्त्वप्राप्तिः अङ्गुल्यग्रेण चन्द्रादिस्पर्शनयोग्यता । प्राकाम्यमिच्छाऽनभिघातः । शरीराऽन्तःकरणयोः ईशित्वम् ।
महामेरुसमाऽङ्गस्य समुद्धरणकर्मणि । अत्यल्पत्वमतुल्यत्वं लघिमेति प्रकीर्त्यते ।। ← (मा.१०/११ ) इति मानसोल्लासे तल्लक्षणम् । शरीराऽऽशुगामित्वं लघिमा । तेनाऽतिदूरस्थानपि क्षणेनाऽऽसादयति ← (दे.स्मृ. २४१९-२० ) इति तु देवलस्मृतौ ।
=
'महिमा योजनादिव्याप्तित्वमि'ति (भा.ग., ना.भ. ३/४५ वृ.) भावागणेश- नागोजीभट्टौ । ब्रह्माण्डादिशिवान्तायाः षट्त्रिंशत् तत्त्वसंहृतेः । भवाश्च व्याप्यवृत्तित्वमैश्वर्यं महिमाऽऽह्वयम् ।। ← ( मान. १०/१० ) इति मानसोल्लासकृत् ।
'विभुत्वं = महिमा' (यो.सुधा.३/४५) इति योगसुधाकर - मणिप्रभाकृतौ । 'महिमा = महान् भवती 'ति (यो.सू.भा.३/४५) योगसूत्रभाष्यकृत् । 'महिमा महत्त्वं' (चं.३/४५) इति चन्द्रिकाकृत् । 'महिमा अल्पोऽपि ग्राम-नगर-गगनपरिमाणो भवति' (त. वे. ३/४५) इति तत्त्ववैशारद्यां वाचस्पतिमिश्रः । राजमार्तण्डवृत्तिकृन्मते- महिमा = महत्त्वप्राप्तिः, ततश्च भूमिस्थस्यैव अङ्गुल्यग्रेण चन्द्रादिस्पर्शनयोग्यता, अवयवोपचयेनाऽङ्गुलिदैर्घ्यादिति योगवार्तिके विज्ञानभिक्षुः । वाचस्पतिमिश्रेण तु साङ्ख्यतत्त्वकौमुद्यां महतो भावः, यतो महान् भवति । प्राप्तिः यतोऽङ्गुल्यग्रेण स्पृशति चन्द्रमसम्← (सां.का.२३ वृ.) इत्येवं महिमा - प्राप्त्योः भेदो दर्शित इत्यवधेयम् । शरीरमहत्त्वं महिमा । महत्त्वात् सर्वशरीराण्यावृणोति ← (दे.स्मृ. २४१७-१८ ) इति तु देवलस्मृतौ ।
→ महिमा
=
'इमाः चतस्रः आद्याः सिद्धयः स्थूलसंयमजयाद् भवन्ती 'ति (त. वै.३ / ४५ ) वाचस्पतिमिश्रः । स्वरूपसंयमविजयात् सिद्धिमावेदयति- प्राकाम्यं = इच्छाऽनभिघातः । सत्यामिच्छायां नास्य रूपं भूतस्य रूपैः मूर्त्यादिभिः विहन्यते, भूतस्वरूपाणां जितत्वात् । ततश्च जलमिव भूमिमुद्भिद्योत्तिष्ठति, जलवद् भूमौ प्रविशति चेत्येवमादिः प्राकाम्यमिति (यो.वा.३/४५) योगवार्तिककृन्मतम् । 'प्राकाम्यं श्रुत-दृष्टेष्विच्छानभिघातः यथा भूमौ जलेष्विव निमज्जतीत्यादी ति ( ना.भ. ३ / ४५ वृ.) नागोजीभट्टः । → आकाशगमनादीनामन्यासां सिद्धिसम्पदाम् । स्वेच्छामात्रेण संसिद्धिः प्राकाम्यमभिधीयते ।। ( मान. १०/१४) स्वशरीरप्रकाशेन सर्वार्थानां प्रकाशनम् । प्राकाश्यमिदमैश्वर्यमिति केचित् प्रचक्षते ।। ← (मान. १०/१५) इति तु मानसोल्लासकारः । यथेष्टचारित्वं = प्राकाम्यम् । प्राकाम्येन सर्वभोगवरानाप्नोति ← (दे.स्मृ.२४२३-२४ ) इति तु देवलस्मृतौ ।
अन्वयविषयसंयमविजयात् सिद्धिमाह - ' शरीराऽन्तःकरणयोः ईश्वरत्वं = ईशित्वम् । 'ईशित्वं सर्वेषां भूतभौतिकानां शरीरवत् सङ्कल्पमात्रेण प्रेरणम्' (भा.ग.३ / ४५ वृ.) इति तु भावागणेश - नागोजीभट्टौ । 'भूतस्रष्टृत्वं ईशित्वमिति (यो.सुधा.३/४५) योगसुधाकर - मणिप्रभाकृतौ । योगसूत्रभाष्ये व्यासस्तु → ईशितृत्वं तेषां प्रभवाऽऽप्ययव्यूहानामीष्टे ← (यो.भा.३/४५) इत्याह । तदुक्तं वाचस्पतिमिश्रेणाऽपि साङ्ख्यतत्त्वकौमुद्यां ईशित्वं यतो भूत - भौतिकानां प्रभव-स्थितिमीष्टे ← (सां.का. રૂનો ઢગલો જેમ હળવો હોય તેમ યોગીનો દેહ હળવોફૂલ થઈ જાય તે લધિમા લબ્ધિ. યોગીશરીરમાં મહત્ત્વ-મોટાપણું આવે તે મહિમા લબ્ધિ કહેવાય. આ લબ્ધિના કારણે યોગીનું શરીર એટલું બધુ વિશાળ-ઊંચું બને કે જમીન ઉપર ઊભા રહેલા યોગી આંગળીના ટેરવાથી ચંદ્ર વગેરેનો સ્પર્શ કરવાનું સામર્થ્ય ધરાવે છે. પ્રાકામ્ય એટલે ઈચ્છાનો વિદ્યાત ન થવો. શરીર અને અંતઃકરણમાં ઈશિત્વ એટલે નિયંત્રણ કરવાનું અમોઘ

=
=
=
=
=
=
=

Page #325

१८१६
• योगिसामर्थ्यदर्शनम्
द्वात्रिंशिका -२६/१५
सर्वत्र प्रभविष्णुता वशित्वम्, यतः सर्वाण्येव भूतानि वचनं नाऽतिक्रामन्ति । यत्रकामाऽवसायित्वं स्वाऽभिलषितस्य समाप्तिपर्यन्तनयनम् ।
=
२३ वृ.) इति । 'तेषां = भूतभौतिकानां विजितमूलप्रकृतिः सन् यः प्रभवः = उत्पादो यश्चाऽऽप्ययः विनाशो यश्च व्यूहः यथावदवस्थापनं तेषामीष्टे' (त. वे. ३/४५) इति तत्त्ववैशारद्यां वाचस्पतिमिश्रः । तेषां भूतानां तन्मात्रद्वारकोत्पत्ति-विनाशयोः व्यूहाऽऽख्यसंस्थानविशेषे च समर्थो भवति, भूतानां मूलप्रकृतिविजयादिति (यो. वा. ३/४५) योगवार्तिके विज्ञानभिक्षुः । मानसोल्लासे तु स्वेच्छामात्रेण लोकानां सृष्टि-स्थित्यन्तकर्तृता । सूर्यादिना नियोक्तृत्वमीशित्वमभिधीयते ।। ← ( मान. १० / १६ ) इत्येवं तल्लक्षणमुक्तम् । अप्रतिहतैश्वर्यं ईशित्वम् । ईशित्वेन दैवतानप्यतिशेते ← (दे.स्मृ.२४२५
२६) इति तु देवलस्मृतौ ।
=
=
=
=
सूक्ष्मविषयसंयमजयात् सिद्धिमाह - सर्वत्र प्रभविष्णुता वशित्वं यतः यद्वशात् सर्वाण्येव भूतानि वचनं नाऽतिक्रामन्ति । 'वशिता च गुणानां भूत-भौतिकानां वश्यत्वमिति ( भा.ग. ना.भ.३ / ४५वृ.) भावागणेश-नागोजीभट्टौ । 'भूतनियन्तृत्वं = वशित्वमिति (यो. सुधा., म.प्र. ३ / ४५) योगसुधाकर - मणिप्रभाकृतौ । ‘सर्वतः प्रभविष्णुत्वं = वशित्वं सर्वभूतानि तदुक्तं नातिक्रामन्ती ति ( चं. ३ / ४५) चन्द्रिकायां अनन्तदेवः । योगसूत्रभाष्ये तु वशित्वं भूत-भौतिकेषु वशी भवति, अवश्यश्चाऽन्येषाम् ← (यो. भा. ३ / ४५ ) इति व्यास आह । 'भूतानि पृथिव्यादीनि, भौतिकानि गो-घटादीनि तेषु वशी स्वतन्त्रो भवति । तेषां त्ववश्यः, तत्कारणतन्मात्रपृथिव्यादिपरमाणुवशीकारात् तत्कार्यवशीकारः । तेन यानि यथाऽवस्थापयति तानि तथावतिष्ठन्ते' (त.वै.३/४५) इति तत्त्ववैशारद्यां वाचस्पतिमिश्रः । साङ्ख्यतत्त्वकौमुद्यां तु तेनैव वशित्वं यतो भूत-भौतिकं वशीभवति अवश्यम् ← (सां. का. २३ वृ.) इत्येवं सामान्यरूपेणोक्तम् । योगवार्तिककृत्तु → भूतेषु = व्यष्टिषु, भौतिकेषु = तत्कार्येषु समष्टिमहाभूतेषु ब्रह्माण्डादिषु चेति व्याख्येयम् ← (यो. वा. ३ / ४५ ) इत्याह । आत्मवश्यता = वशित्वम् । वशित्वेनाऽपरिमितायुर्वश्यजन्मा च भवति ← (दे.स्मृ.२४२७-२८ ) इति तु देवलस्मृतौ ।
अर्थवत्त्वसंयमस्य सिद्धिमाह - यत्रकामावसायित्वमिति । 'सत्यसङ्कल्पत्वं
=
=
•
=
=
=
= यत्कामः तदवस्यति प्राप्नोति' (भा.ग.३/४५) इति भावागणेशमतम् । यत्रकामावसायित्वमिति तान्त्रिकी परिभाषा, पुराणेष्वप्येवमवगमात्। ततश्च यत्रकामावसायित्वं सत्यसङ्कल्पता, यथा सङ्कल्पः तथा गुणतन्मात्रादीनां भूतप्रकृतीनामवस्थानम् । विजितगुणार्थवत्त्वो हि योगी यद्यदर्थतया सङ्कल्पयति तत् तस्मै प्रयोजनाय कल्पते । विजितार्थसम्बन्धो हि योगी यद्यदर्थतया यद् वस्तु सङ्कल्पयति तत्तद्वस्तु तदर्थकमेव भवतीत्यर्थः। विषमप्यमृतकार्ये सङ्कल्प्य भोजयन् जीवलोकं जीवयति = सुखाकरोति । स्यादेतत्- यथा शक्तिविपर्यासं करोति एवं पदार्थविपर्यासमपि कस्मान्न करोति ? तथा च योगी जलमपि तेजः कुर्याद् धर्ममप्यधर्मं कुर्यात्, चन्द्रमसमादित्यं कुर्यात् कुहूँश्च सिनीवालमित्यव्यवस्थैव स्यादिति चेत् ? अत्रोच्यते पूर्व-पूर्वयोगिव्यवहाराऽनुसारेणैव योगी व्यवहरति । न च शक्तोऽपि पदार्थविपर्यासं करोति, अन्यथा तुल्यबलविरोधेन व्यवहाराऽसम्भवात् । तथाहि अन्यस्य यत्रकामावसायिनः पूर्वसिद्धस्य तथाभूतेषु यथाસામર્થ્ય. સર્વત્ર નિયંત્રણ ક૨વાનું સામર્થ્ય એટલે વશિત્વ. તેના લીધે તમામ પૃથ્વી આદિ ભૂત તત્ત્વો યોગીના વચનનું ઉલ્લંઘન નથી કરતા. યત્રકામાવસાયિત્વ એટલે પોતે ઈચ્છેલા કાર્યને યોગી સમાપ્તિ સુધી પહોંચાડે છે. યોગીના ઈચ્છિત કાર્ય આ લબ્ધિના પ્રભાવે અધૂરા નથી રહેતા. આ આઠ લબ્ધિઓ ભૂતવિજય દ્વારા પ્રગટે છે.

-

Page #326

• अर्थभेदाऽकरणेऽपि तथादर्शनसामर्थ्यम् •
१८१७ कायसम्पच्च उत्तमरूपादिलक्षणा “रूप-लावण्य-बल-वज्रसंहननत्वानि कायसम्पत्" (यो.सू. ३-४६) इत्युक्तेः । तद्धर्माऽनभिघातश्च तस्य कायस्य धर्माः = रूपादयस्तेषामभिघातो = नाशस्तदभावश्च दृष्टेष्वेव सङ्कल्पादिति । तथा च ऋग्वेदोक्तिः ‘धाता यथापूर्वमकल्पयत्' (ऋ.वे.१०/१९०/३) इति । स्वनियमपालनार्थमन्तर्यामिणा तथैव सिद्धः प्रेर्यते इति द्रष्टव्यम् । ततश्च न खल्वेते यत्रकामावसायिनः तत्रभवतः परमेश्वरस्याऽऽज्ञामतिक्रमितुमुत्सहन्ते । शक्तयस्तु पदार्थानां जाति-देश-कालावस्थाभेदेनाऽनियतस्वभावा इति युज्यते तासु तदिच्छानुविधानमिति (यो.वा.३/४५) योगसूत्रभाष्यवार्तिक-तत्त्ववैशारदीकृन्मतम् ।
'सत्यसङ्कल्पोऽपि चन्द्रमसमादित्यं न करोति, ईश्वरेच्छाऽनुविधानात् ईश्वरसङ्कल्पविरुद्धसङ्कल्पाऽकरणात् । तथा सति तत्पद्वेषेण सिद्धितः च्यवेरन्' (ना.भ.३/४५ वृ.) इति नागोजीभट्टः ।
वयन्तु ब्रूमः - चन्द्रमसमादित्यत्वेनाऽमकुर्वन्नपि लोकानां तथा दर्शयितुं तु शक्नोत्येव प्रयोजनविशेषेण । इत्थमेव श्रीहेमचन्द्रसूरिवराणाममावास्यायां रात्रौ राकानिशाकरोपदर्शनमुपपद्यत इति ध्येयम् ।
→ यत्रकामावसायित्वं त्रिविधम् । छायावेशः, अवध्यानावेशः, अङ्गप्रवेश इति। यत् परस्य छायाप्रवेशमात्रेण चित्तं वशीकरोति, स छायावेशः । यद् दूरस्थानामप्यनुध्यानेन चित्ताधिष्ठानं, सोऽवध्यानावेशः । यत् सजीवस्योभिस्ते(त्क्रान्त)जीवस्य वा शरीरानुप्रवेशनं सोऽङ्गप्रवेशः । यत्र कामावसायित्वेन मूर्त्तद्रव्यं चाधितिष्ठतीति ऐश्वर्यावस्थानम् । तच्च प्रकृतिपुरुषोत्तरहेतोर्धर्मतेजोज्ञानविशेषात् । सातिशयेन सम्भूतं चैश्वर्याद् भवतीति - (द.स्मृ.२४२९/...२४३६) इति तु देवलस्मृतौ ।
कायसम्पत्सिद्धौ योगसूत्रसंवादमाह- 'रूपे'ति । 'चक्षुःप्रियं रूपम्, सर्वाङ्गसौन्दर्यं = लावण्यम्, वीर्यं = बलम, वज्रस्येव संहननं = अवयवव्यहो यस्य तद्भावः = वज्रसंहननत्वम् । तच्च हनुमति प्रसिद्धमिति (यो.सुधा.३/४६) योगसुधाकरे सदाशिवेन्द्रः । 'वज्रस्येव संहननं = प्रहारो यस्येति, वज्रवद् निबिडः = दृढः सङ्घातो यस्येति वा वज्रसंहननः' (यो.वा.३/४६) इति योगवार्तिके विज्ञानभिक्षुः ।
अणिमादिसिद्धिप्रभृतौ योगसूत्रसंवादमाह- 'तत' इति । अत्र राजमार्तण्डवृत्तिरेवम् → अणिमा = परमाणुरूपताऽऽपत्तिः। महिमा = महत्त्वम् । लघिमा = तूलपिण्डवल्लघुत्वप्राप्तिः । गरिमा = गुरुत्वम् । प्राप्तिः = अमुल्यग्रेण चन्द्रादिस्पर्शनशक्तिः । प्राकाम्यं = इच्छानभिघातः । शरीरान्तःकरणेश्वरत्वं = ईशित्वम् । सर्वत्रैव प्रभविष्णुता = वशित्वम्, सर्वाण्येव भूतानि अनुगामित्वात् तदुक्तं नाऽतिक्रामन्ति । यत्रकामावसायः = यस्मिन् विषये अस्य कामः = इच्छा भवति यस्मिन् विषये योगिनो व्यवसायो भवति तं विषयं स्वीकारद्वारेणाऽभिलाषसमाप्तिपर्यन्तं नयतीत्यर्थः । त एतेऽणिमाद्याः समाध्युपयोगिनो भूतजयाद् योगिनः प्रादुर्भवन्ति । यथा परमाणुत्वं प्राप्तो वज्रादीनामप्यन्तः प्रविशति । एवं सर्वत्र योज्यम् । त एतेऽणिमादयोऽष्टौ गुणा महासिद्धय उच्यन्ते । कायसम्पत् वक्ष्यमाणा तां प्राप्नोति । तद्धर्मानभिघातश्च तस्य कायस्य ये धर्मा रूपादयः तेषां अभिघातः = नाशो न कुतश्चिद् भवति । नाऽस्य रूपमग्निर्दहति, न वायुः शोषयति इत्यादि योज्यम् ( (रा.मा.३/४५) इति ।
'अणिमादिप्रादुर्भाव' इत्यनेनैव तद्धर्माऽनभिघातसिद्धौ पुनरुपादानं कायसिद्धिवदेतत् सूत्रोपनिबद्ध___ काय.। पांय (भूत ७५२ विय भेगवाथी उत्तम ३५ वगैरे स्व३५ हेडसंपत्ति ५९ प्रगटे छे. કેમ કે યોગસૂત્રમાં કહેલ છે કે “રૂપ, લાવણ્ય, બલ, વજ જેવું સંઘયણ દેહસંપત્તિ કહેવાય છે.' તથા પૃથ્વી વગેરે પાંચેય ભૂત ઉપર વિજય મેળવવાના લીધે કાયાના રૂપાદિ ગુણધર્મોનો નાશ થતો નથી. તે યોગીના રૂપને અગ્નિ બાળી શકતો નથી. પાણી તેને ભીંજવી ન શકે. વાયુ તેના શરીરના વૈભવનું

Page #327

१८१८
• आमर्शादिलब्धिस्फोरणम् . द्वात्रिंशिका-२६/१५ जायते । न ह्यस्य रूपमग्निर्दहति, न वाऽऽपः क्लेदयन्ति, न वा वायुः शोषयतीति । तदिदमुक्तं"ततोऽणिमादिप्रादुर्भावः कायसम्पत्तद्धर्माऽनभिघातश्चेति” (यो.सू.३-४५) ।।१५।। . सकलविषयसंयमफलवत्त्वज्ञापनायेति (त.वै.३/४६) वाचस्पतिमिश्रः । मण्डलब्राह्मणोपनिषदि. तु → तालुमूलोज़भागे महाज्योतिर्विद्यते। तद्दर्शनादणिमादिसिद्धिः - (मं.बा.१/३) इत्येवमणिमादिसिद्ध्युपायः प्रदर्शितः । योगशिखोपनिषदि खेचरीयोगमाहात्म्यनिरूपणाऽवसरे → अणिमादिकमैश्वर्यमचिरादेव जायते 6 (यो.शि.२/७) इति यदुक्तं तदप्यत्र यथातन्त्रमनुयोज्यम् । रामगीतायां तु → अणिमा महिमा मूर्तेर्गरिमा लघिमा तथा । प्राप्तिः प्राकाम्यमीशित्वमिन्द्रियश्रुतशक्तिभिः ।। गुणाऽसङ्गो वशित्वञ्चेत्येवमष्टविभूतयः । - (रा.गी.१६।३८-३९) इत्येवमणिमादिविभूतयो दर्शिता इत्यवधेयम् । → अणिमा महिमा चैव लधिमा गरिमा तथा । प्राप्तिः प्राकाश्यमीशित्वं वशित्वं चाऽष्टसिद्धयः ।। - (मान.१०/८) इति मानसोल्लासे सुरेश्वराचार्यः । __ भागवतेऽपि → अणिमा महिमा चैव लघिमा प्राप्तिरिन्द्रियैः । प्राकाम्यं श्रुतिदृष्टेषु शक्तिप्रेरणमीशिता ।। गुणेष्वसङ्गो वशिता यत्कामः तदवस्यति - (भाग.११/१५-४-५) इत्येवं अणिमादिनिर्देशो लभ्यते । ___योगसारसङ्ग्रहे → स्वेच्छयाऽणुपरिमितशरीरो भवतीत्यणिमा । एवं महिमा । लघिमा तु गुरुतरशरीरोऽपि तूलादिवल्लघुर्भवति येनाऽऽकाशादिषु सञ्चरति । इन्द्रियैः प्राप्तिस्तु भूमिष्ठ एवाऽगुल्या चन्द्रमसं स्पृशतीत्यादिरूपा। प्राकाम्यं च श्रुतदृष्टेषु स्वर्गादिषु जलादिषु च गत्यप्रतिबन्धः । ईशिता च शक्तीनां भूत-भौतिकानां स्वेच्छया प्रेरणम् । वशिता = भूत-भौतिकानां शक्तिप्रतिबन्धसामर्थ्य स्वस्य च तदवशत्वम् । यत्रकामाऽवसायित्वसंज्ञा त्वष्टमी सिद्धिः, विषस्याऽपि स्वेच्छयाऽमृतीकरणसामर्थ्यममृतस्याऽपि विषीकरणसामर्थ्यमित्यादिरूपा - (यो.सा.सं.३/पृष्ठ-५८) इत्येवमणिमाद्यष्टसिद्धयो व्याख्याताः । → अणिमा, महिमा, लघिमा, प्राप्तिः, प्राकाम्यं, ईशित्वं, वशित्वं, यत्रकामावसायित्वं चाष्टावैश्वर्यगुणाः । तेषामणिमा-महिमा-लघिमानः त्रयः शारीराः । प्राप्त्यादयः पञ्च ऐन्द्रियाः - (दे.स्मृ. २४१२-१३-१४) इति तु देवलस्मृतौ ।।
तत्त्वार्थसूत्रभाष्ये उमास्वातिवाचकास्तु → संयमानुपालनविशुद्धिस्थानविशेषाणामुत्तरोत्तरप्रतिपत्त्या घटमानोऽत्यन्तप्रहीणार्त्त-रौद्रध्यानो धर्मध्यानविजयादवाप्तसमाधिबलः शुक्लध्यानयोश्च पृथक्त्वैकत्ववितर्कयोरन्यतरस्मिन् वर्तमानो नानाविधानृद्धिविशेषान् प्राप्नोति । तद्यथा- आमभॊषधित्वं विप्रुडौषधित्वं सर्वौषधित्वं शापाऽनुग्रहसामर्थ्यजननीमभिव्याहारसिद्धिमीशित्वं वशित्वं अवधिज्ञानं शारीरविकरणाङ्गप्राप्तितामणिमानं लघिमानं महिमानं अणुत्वम् । अणिमा विसच्छिद्रमपि प्रविश्याऽऽसीत । लघुत्वं नाम लघिमा वायोरपि लघुतरः स्यात् । महत्त्वं महिमा मेरोरपि महत्तरं शरीरं विकुर्वीत । प्राप्तिभूमिष्ठोऽङ्गुल्यग्रेण मेरुशिखर-भास्करादीनपि स्पृशेत् । प्राकाम्यमप्सु भूमाविव गच्छेत्, भूमावप्स्विव निमज्जेदुन्मज्जेच्च
(त.सू.१०/७ भा.) इति निरूपयन्ति ।
योगशास्त्रवृत्तौ श्रीहेमचन्द्रसूरयः → अणुत्वं = अणुशरीरविकरणम्, येन विसच्छिद्रमपि प्रविशति तत्र च चक्रवर्तिभोगानपि भुङ्क्ते । महत्त्वं = मेरोरपि महत्तरशरीरकरणसामर्थ्यम् । लघुत्वं वायोरपि શોષણ કરી શકતો નથી. તેથી તો યોગસૂત્ર ગ્રંથમાં કહેલ છે કે – “ભૂતવિજયથી અણિમાદિ લબ્ધિઓ પ્રગટે છે. કાયસંપત્તિ મળે છે તથા કાયાના ગુણધર્મોનો નાશ થતો નથી.” ૯ (૨૬/૧૫)
વિશેષાર્થ:-અણિમાદિઆઠલબ્ધિઓમાંથી પ્રારંભની ચારલબ્ધિઓસ્થૂલભૂત સંયમના કારણે મળે છે. સ્વરૂપસંયમના કારણે પ્રાકામ્ય લબ્ધિ, અન્વયસંયમના લીધે ઈશવલબ્ધિ, સૂક્ષ્મસંયમના લીધે વશિત્વલબ્ધિ, અર્થવત્વસંયમના લીધેયત્રકામાવસાયિત્વલબ્ધિ પ્રગટેછે. આવું

Page #328

• इन्द्रियजयहेतुवर्णनम् •
१८१९ संयमाद् ग्रहणादीनामिन्द्रियाणां जयस्ततः । मनोजवो 'विकरणभावश्च प्रकृतेर्जयः ।।१६।।
संयमादिति । ग्रहणादयो ग्रहणस्वरूपाऽस्मिताऽन्वयाऽर्थवत्त्वानि । तत्र ग्रहणं = इन्द्रियाणां विषयाऽभिमुखी वृत्तिः । स्वरूपं = सामान्येन प्रकाशकत्वम्। अस्मिता = अहङ्कारानुगमः । लघुतरशरीरता । गुरुत्वं = वज्रादपि गुरुतरशरीरतया इन्द्रादिभिरपि प्रकृष्टबलैः दुःसहता । प्राप्तिः = भूमिस्थस्य अङ्गुल्यग्रेण मेरुपर्वताग्र-प्रभाकरादिस्पर्शसामर्थ्यम् । प्राकाम्यं = अप्सु भूमाविव प्रविशतो गमनशक्तिः तथा अप्सु इव भूमावुन्मज्जन-निमज्जने । ईशित्वं = त्रैलोक्यस्य प्रभुता तीर्थकरत्रिदशेश्वरऋद्धिविकरणम् । वशित्वं = सर्वजीववशीकरणलब्धिः । अप्रतिघातित्वं = अद्रिमध्येऽपि निःसङ्गगमनम् । अन्तर्धानं = अदृश्यरूपता । कामरूपित्वं = युगपदेव नानाकाररूपविकरणशक्तिः - (यो.शा.१/८ वृ.) इत्येवमणिमादिस्वरूपमुपदर्शितवन्तः । इत्थमेव तदनुसारेण शब्दशः प्रवचनसारोद्धारवृत्तौ तत्त्वज्ञानविकाशिन्यां (प्र.सारो.१४९५ वृ.) श्रीसिद्धसेनसूरिभिः तत्स्वरूपमवर्णि इत्यवधेयम् ।
___ बौद्धानामपि सम्मतमिदम् । मज्झिमनिकाये आकाक्ष्यसूत्रे → आकर्खय्य चे, भिक्खवे, भिक्खुअनेकविहितं इद्धिविधं पच्चनुभवेय्यं-एकोपि हुत्वा बहुधा अस्सं, बहुधापि हुत्वा एको अस्स; आविभावं, तिरोभावं; तिरोकुटुं तिरोपाकारं तिरोपब्बतं असज्जमानो गच्छेय्यं, सेय्यथापि आकासे; पथवियापि उम्मुज्जनिमुज्जं करेय्यं, सेय्यथापि उदके; उदकेपि अभिज्जमाने गच्छेय्यं, सेय्यथापि पथवियं; आकासेपि पल्लङ्घन कमेय्यं, सेय्यथापि पक्खी सकुणो; इमेपि चन्दिम-सूरिये एवंमहिद्धिके एवंमहानुभावे पाणिना परामसेय्यं परिमज्जेय्यं; याव ब्रह्मलोकापि कायेन वसं वत्तेय्य'न्ति 6 (म.नि.११६६८) इत्यादिकं यदुक्तं तदत्राऽनुसन्धेयम् । साश्रव-सोपधिकानार्यसिद्धिगोचरः पूर्वोक्तः (द्वा.द्वा.२६/११/पृ.१८०४) दीघनिकायसंवादोऽप्यत्र स्मर्तव्यः । तत्त्वसङ्ग्रहपञ्जिकायां (त.सं.३२०५ पं.) कमलशीलेनापि अणिमाद्यष्टविधैश्वर्यमवर्णीत्यवधेयम् । चित्तस्य स्वाऽऽयत्तत्वमेतादृशीनामृद्धीनामुपाय इति सौगतमतम् । तदुक्तं संयुत्तनिकाये → चित्तस्मिं वसीभूतम्हि इद्धिपाद सुभाविता - (सं.नि.१/५/५) इति ।।२६/१५।।
__ ग्राह्यसंयमस्य सिद्धय उक्ताः । सम्प्रति ग्रहणसंयमस्योच्यन्ते- 'संयमादिति । तत्र = ग्रहणादिषु पञ्चसु मध्ये ग्रहणं = गृहीतिः = इन्द्रियाणां विषयाऽभिमुखी वृत्तिः = आलोचनं विषयाऽऽकारपरिणामविशेषः चिन्ताऽवधारणाऽभिमान-संशयरूपाद् अन्तःकरणानामसाधारणवृत्तिचतुष्काद् विलक्षणो दर्शन-स्प
निनामा । यद्यपि सोऽपि स्मरणाऽनुरोधेनाऽन्तःकरणस्यैव तथापि चक्षुराधुपष्टम्भेनैव भवतीति कृत्वा दर्शनादिः चक्षुरादीनामुच्यते (यो.वा.३/४७ पृष्ठ-३७५) इति योगवार्तिके विज्ञानभिक्षुः । अन्वयार्थवत्त्वे द्वे प्रागुक्तलक्षणे पञ्चदशमकारिकाव्याख्यादर्शितरूपे । तत्पवैशाहीमा वायस्पतिभिश्र९॥छ. (२६/१५)
ગાથાર્થ :- પ્રહણ વગેરેનું સંયમ કરવાથી ઈન્દ્રિયો ઉપર વિજય પ્રાપ્ત થાય છે. તથા તેનાથી મનોગતિ મળે છે. તથા વિકરણભાવ અને પ્રકૃતિનો જય પ્રાપ્ત થાય છે. (૨૬/૧૬)
ટીકાર્ય - ગ્રહણ, સ્વરૂપ, અસ્મિતા, અન્વય અને અર્થવત્ત્વ-આ પાંચનો સંયમ કરવાથી યથાક્રમ શ્રોત્રાદિ પાંચેય ઈન્દ્રિયો ઉપર વિજય પ્રાપ્ત થાય છે. તેમાં ગ્રહણ એટલે ઈન્દ્રિયોની વિષયાભિમુખી વૃત્તિ. સ્વરૂપ એટલે સામાન્યથી પ્રકાશકતા. અહંકારનો અનુગમ એટલે અસ્મિતા. અન્વય અને અર્થવત્ત્વ-આ બેની વ્યાખ્યા પૂર્વે ૧૫ મી ગાથાની
म. २८. छ. तथा योगसूत्रम छ ? → 'As!, १३५, अस्मिता, अन्वय भने अर्थक्त्वने विशे १. हस्तादर्श 'विकरणां...' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #329

१८२०
• मधुप्रतीकसिद्धि समर्थनम् • द्वात्रिंशिका-२६/१७ अन्वयाऽर्थवत्त्वे प्रागुक्तलक्षणे । तेषां (=ग्रहणादीनां) यथाक्रमं संयमादिन्द्रियाणां जयो भवति । तदुक्तं- “ग्रहण-स्वरूपाऽस्मिताऽन्वयार्थवत्त्वसंयमादिन्द्रियजयः” (यो.सू.३-४७) इति ।
ततः = इन्द्रियजयाद् मनोजवः = शरीरस्य मनोवदनुत्तमगतिलाभः विकरणभावश्च कायनैरपेक्ष्येणेन्द्रियाणां वृत्तिलाभः । प्रकृतेः = प्रधानस्य जयः सर्ववशित्वलक्षणो भवति । तदुक्तं"ततो मनोजवित्वं विकरणभावः प्रधानजयश्च" (यो.सू.३-४८) ।।१६।। स्थितस्य सत्त्व-पुरुषाऽन्यता ख्यातौ च केवलम् । सार्वज्यं सर्वभावानामधिष्ठातृत्वमेव च ।।१७।।
प्रकृतेन्द्रियजये योगसूत्रसंवादमाह- 'ग्रहणे'ति । अत्र मणिप्रभावृत्तिः → शब्दः षड्जादिः, स्पर्शः शीतादिः, रूपं पीतादिः, रसः मधुरादिः, गन्धः सुरभ्यादिरिति । सामान्यविशेषात्मकशब्दादिगोचराः पञ्च वृत्तयः कार्याः । श्रोत्रादीन्द्रियाणां ग्रहणानि प्रथमं रूपम् । प्रकाशकत्वं स्वरूपं तेषां द्वितीयम् । अस्मितालक्षणसात्त्विकाऽहङ्कारः कारणं तेषां तृतीयम् । अन्वयार्थवत्त्वे चतुर्थ-पञ्चमे व्याख्याते । तेषु पञ्चस्विन्द्रियरूपेषु संयमादिन्द्रियजयो भवति (यो. सू.३/४७ म.प्र.) इत्येवं वर्तते ।
प्रकृते योगसूत्रभाष्यं तु → सामान्यविशेषात्मा शब्दादिर्ग्राह्यः । तेषु इन्द्रियाणां वृत्तिः = ग्रहणम् । न च तत्सामान्यमात्रग्रहणाऽऽकारम्, कथमनालोचितः स विषयविशेष इन्द्रियेण मनसा वाऽनुव्यवसीयेत? इति । स्वरूपं पुनः प्रकाशात्मनो बुद्धिसत्त्वस्य सामान्य-विशेषयोः अयुतसिद्धाऽवयवभेदाऽनुगतः समूहो द्रव्यमिन्द्रियम् । तेषां तृतीयं रूपमस्मितालक्षणोऽहङ्कारः । तस्य सामान्यस्येन्द्रियाणि विशेषाः । चतुर्थं रूपं व्यवसायात्मकाः प्रकाश-क्रिया-स्थितिशीला गुणा येषामिन्द्रियाणि साहङ्काराणि परिणामः । पञ्चमं रूपं गुणेषु यदनुगतं पुरुषार्थवत्त्वमिति । पञ्चस्वेतेष्विन्द्रियरूपेषु यथाक्रमं संयमः तत्र तत्र जयं कृत्वा पञ्चमरूपजयादिन्द्रियजयः प्रादुर्भवति योगिनः (यो.भा.३/४७) इत्थं वर्तते ।
इन्द्रियजयात् किं भवति ? इत्याशङ्कायामाह- इन्द्रियजयात् मनोजव इति । सिद्धित्रितये योगसूत्रसंवादमाह- 'तत' इति । अत्र राजमार्तण्डवृत्तिः → शरीरस्य मनोवदनुत्तमगतिलाभः = मनोजयित्वम्। कायनिरपेक्षाणामिन्द्रियाणां वृत्तिलाभः = विकरणभावः सर्ववशित्वं = प्रधानजयः । एताः सिद्धयो जितेन्द्रियस्य प्रादुर्भवन्ति । ताश्चाऽस्मिन् शास्त्रे 'मधुप्रतीका' इत्युच्यन्ते । यथा मधुन एकदेशोऽपि स्वदते, एवं प्रत्येकमेताः सिद्धयः स्वदन्त इति मधुप्रतीकाः + (यो.सू.३/४८ रा.मा.) मधुप्रतीकाः = मधुतुल्या इत्यर्थः । योगसुधाकरे तु → अणिमाद्याः प्रधानजयाऽन्ताः सिद्धयोऽस्मिन् शास्त्रे मधुप्रतीकाः सङ्गीयन्ते + (यो.सुधा.३/४५) इत्युक्तम् ।।२६/१६।।
त एते ज्ञान-क्रियारूपैश्चर्यहेतवः संयमाः साक्षात् पारम्पर्येण च स्वसिद्ध्युपसंहारसम्पादितश्रद्धाद्वारेण સંયમ કરવાથી ઈન્દ્રિયવિજય પ્રાપ્ત થાય છે.” ૯ ઈન્દ્રિયો ઉપર વિજય મળવાથી મનની જેમ શરીરને સર્વશ્રેષ્ઠ ગતિનો લાભ થાય છે. તથા કાયાથી નિરપેક્ષપણે ઈન્દ્રિયોની વૃત્તિ થવા સ્વરૂપ વિકરણભાવનો લાભ થાય છે. તથા પ્રધાનતત્ત્વ = પ્રકૃતિ ઉપર વિજય પ્રાપ્ત થાય છે. અર્થાત બધા પદાર્થો ઉપર ઈન્દ્રિયવિજયી યોગી કાબુ મેળવે છે. તેથી યોગસૂત્રમાં પતંજલિ મહર્ષિએ કહેલ છે કે – “ઈન્દ્રિયવિજયથી દેહ મનોવેગયુક્ત થાય છે, ઈન્દ્રિયોને વિકરણભાવ = દેહ निरपेक्षवृत्ति भणे छ. तथा प्रधान = प्रकृति तत्व ५२ वि४५ मणे छ.' 6 (२६/१६)
ગાથાર્થ :- માત્ર પ્રકૃતિ અને પુરુષની ભેદખ્યાતિમાં રહેલા યોગીને સર્વજ્ઞતા અને સર્વ ભાવોનું मधिष्ठातृत्व मणे छे. (२६/१७) १. हस्ताद” 'पुरुषाः न्याता...' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #330

• सर्वज्ञत्वलाभकारणप्रदर्शनम् •
१८२१
स्थितस्येति । केवलं (सत्त्व - पुरुषान्यताख्यातौ = ) सत्त्व - पुरुषयोरन्यताख्यातौ गुणकर्तृत्वाभिमानशिथिली भावलक्षणायां शुद्धसात्त्विकपरिणामरूपायां स्थितस्य च सार्वज्ञ्यं सर्वेषां शान्तोदिताऽव्यपदेश्यधर्मत्वेन स्थितानां यथावद्विवेकजं' ज्ञानलक्षणम्, सर्वेषां भावानां (सर्वभावानां =) गुणपरिणामानां अधिष्ठातृत्वमेव च स्वामिवदाक्रमणलक्षणं भवति । तदुक्तं- “सत्त्व-पुरुषाऽन्यताख्यातिमात्रस्य सर्वभावाऽधिष्ठातृत्वं सर्वज्ञत्वं च " ( यो . सू. ३-४९ ) ।।१७।।
=
यदर्थाः तस्याः सत्त्वपुरुषाऽन्यताख्यातेरवान्तरविभूतीर्दर्शयन्नाह - 'स्थितस्ये 'ति । ग्रहीतृसंयमाऽभ्यासे प्रथमं हि निर्धूतरजस्तमोमलतया चित्तस्य परवैशारद्यं परमस्वच्छत्वमतिसूक्ष्मवस्तुप्रतिबिम्बोद्ग्रहणसामर्थ्यलक्षणमुपजायते। ततः परा वशीकारसंज्ञाऽऽविर्भवति । प्राक् चित्तसत्त्वं स रजस्तमोभ्यामुपप्लुतं ह्यवश्यमासीत् । तदुपशमे तु तद्वश्यं योगिनो वशिनः । तस्मिन् वश्ये सति योगिनः केवलं सत्त्व-पुरुषयोः गुणकर्तृत्वाऽभिमानशिथिलीभावलक्षणायां = 'नाहं कर्ता भोक्ता वा' इत्येवं त्रिगुणसाम्याऽवस्थाऽऽपन्नप्रधानगतकर्तृत्वभोक्तृत्वप्रतियोगिक-स्वनिष्ठाऽध्यारोपात्मकाऽहङ्कारशैथिल्यरूपायां अन्यताख्याती = विवेकख्यातौ = विवेकशुद्धसत्त्वगुणप्रधानचित्तपरिणामरूपायां
धारणा-ध्यान-समाधिसमभिव्याप्तौ शुद्धसात्त्विकपरिणामरूपायां
=
=
तेन रूपेण वर्तमानस्य सर्वेषां गुणानां शान्तोदिताऽव्यपदेश्यधर्मत्वेन = अतीताऽध्वप्रविष्टवर्तमानाऽध्वनिष्ठाऽनागताऽध्वाऽवस्थितरूपतया स्थितानां वर्तमानानां अक्रमोपारूढं यथावद् विवेकजं विवेकेन जायमानं ज्ञानलक्षणं सार्वज्ञ्यं
= यथार्थं
सर्वज्ञातृत्वं भवति । अनेन ज्ञानैश्वर्यमुक्तम् । क्रियैश्वर्यमाह- सर्वेषां गुणपरिणामानां अयस्कान्तलोहवदुपस्थानलक्षणं यद्वा स्वामिवद् आक्रमणलक्षणं अधिष्ठातृत्वं भवति । 'सर्वभावाऽधिष्ठातृत्वं = सर्वात्मानो गुणा व्यवसाय - व्यवसेयात्मकाः स्वामिनं क्षेत्रज्ञं प्रति अशेषदृश्याऽऽत्मत्वेनोपस्थिता इत्यर्थः ' (यो.सू.भा. ३/४९) इति योगसूत्रभाष्ये व्यासः । ‘सङ्कल्पमात्रेण पुरुषैः संयुक्ता असंयुक्ताश्चाऽशेषभोग्यवस्त्वाकारेण परिणता भूत्वोपतिष्ठन्ते योगिनमिति ( यो. वा. ३/४५) योगवार्तिके विज्ञानभिक्षुः । ' सर्वभावाऽधिष्ठातृत्वं ईश्वरवत् प्रकृति-पुरुषविकाराणां स्वेच्छया प्रेरयितृत्वमिति ( भा.ग.वृ.३ / ४९ ना.भ.वृ.) भावागणेश-नागोजीभट्टौ । 'सर्वेषां भावानां प्रधानतत्परिणामानामधिष्ठातृत्वं नियन्तृत्वमिति (म. प्र.वृ. ३ / ४९) मणिप्रभाकृत् ।
प्रकृते योगसूत्रसंवादमाह 'सत्त्वे 'ति । अत्र राजमार्तण्डव्याख्या तस्मिन् शुद्धे सात्त्विके परिणामे कृतसंयमस्य या सत्त्व-पुरुषयोरुत्पद्यते विवेकख्यातिर्गुणानां कर्तृत्वाऽभिमानशिथिलीभावरूपा तन्माहात्म्यात् तत्रैव स्थितस्य योगिनः सर्वभावाऽधिष्ठातृत्वं सर्वज्ञातृत्वञ्च समाधेर्भवति । सर्वेषां गुणपरिणामानां भा
स्थितस्य
-
-
=
=
ટીકાર્થ :- ‘પ્રકૃતિ અને પુરુષ આ બન્ને તદ્દન ભિન્ન-ભિન્ન સ્વતંત્ર પદાર્થ છે.’ આ પ્રમાણે ભેદજ્ઞાન થવાથી સત્ત્વાદિ ગુણોમાં કર્તૃત્વનું અભિમાન શિથિલ થાય છે. આ જ અન્યતાખ્યાતિ = અન્યતાજ્ઞાન તાત્ત્વિક કહેવાય છે. તે અન્યતાખ્યાતિ શુદ્ધ સાત્ત્વિક પરિણામસ્વરૂપ છે. જે યોગી માત્ર આવી વિવેકખ્યાતિમાં રહે છે તેને સર્વજ્ઞતા મળે છે. અર્થાત્ તે યોગી શાન્ત, ઉદિત અને અવ્યપદેશ્ય ગુણધર્મ તરીકે રહેલા તમામ ભાવોનું યથાર્થરૂપે જ્ઞાન વિવેકખ્યાતિના કારણે મેળવે છે. તથા સત્ત્વાદિ ગુણોના તમામ પરિણામોને વિશે તે વિવેકખ્યાતિસંપન્ન યોગી માલિકની જેમ આધિપત્ય ધરાવે છે. તેથી યોગસૂત્રમાં જણાવેલ છે કે → ‘પ્રકૃતિ અને પુરુષમાં કેવળ ભેદખ્યાતિ ધરાવનાર યોગી સર્વ ભાવોના અધિષ્ઠાતા = સ્વામી બને છે તથા સર્વજ્ઞ બને છે.’ – (૨૬/૧૭)
१. हस्तादर्शे '... विवेकजज्ञान...' इति पाठान्तरः । २ हस्तादर्शे ...क्रमणलक्षणलक्षणं' इति अधिकः पाठः ।

Page #331

१८२२
• विशोका सिद्धिः •
द्वात्रिंशिका - २६/१८
स्मृता सिद्धिर्विशोकेयं तद्वैराग्याच्च योगिनः । दोषबीजक्षये नूनं कैवल्यमुपदर्शितम् ।।१८।। स्मृतेति । इयं विशोका सिद्धिः स्मृता । तस्यां विशोकायां सिद्धौ वैराग्याच्च ( = तद्वैराग्याच्च) योगिनो = योगभाजः दोषाणां = रागादीनां बीजस्य = अविद्यादेः क्षये = निर्मूलने ( = दोषबीजक्षये) नूनं निश्चितं कैवल्यं पुरुषस्य गुणानामधिकारपरिसमाप्तेः स्वरूपप्रतिष्ठत्वं उपदर्शितम् । यतः - ' तद्वैराग्यादपि दोषबीजक्षये कैवल्यमिति” ( यो. सू. ३ - ५० ) ।। १८ ।।
=
=
वानां स्वामिवद् आक्रमणं = सर्वभावाऽधिष्ठातृत्वम् । तेषामेव शान्तोदिताऽव्यपदेश्यधर्मित्वेनाऽवस्थितानां यथावद् विवेकज्ञानं = सर्वज्ञातृत्वम् । एषां चाऽस्मिन् शास्त्रे परस्यां वशीकारसंज्ञायां प्राप्तायां विशोका नाम सिद्धिरित्युच्यते ← ( रा.मा.३/४९) इत्येवं वर्तते ।
अत्र योगवार्तिकस्त्वेवम् मात्रशब्देन संयमरूपा ख्यातिर्लब्धा । तथा सत्त्व - पुरुषाऽन्यतासंयमस्य धर्म-धर्म्यभेदात् तद्वतः चित्तस्य सर्वभावेषु प्रकृति- तत्कार्य-पुरुषेषु अधिष्ठातृत्वं स्वेच्छया विनियोक्तृत्वं स्वदेह इव भवति । तथा प्रकृति - पुरुषादिज्ञातृत्वञ्च भवति ← (यो.वा.३/४९ ) ।।२६/१७।।
संयमान्तराणां पुरुषार्थाऽऽभासफलत्वाद् विवेकख्यातिसंयमस्य पुरुषार्थतां दर्शयितुं विवेकख्यातेः परवैराग्योपजननद्वारेण कैवल्यं फलमुपदर्शयितुमुपक्रमते - ' स्मृते 'ति । क्षीणक्लेशबन्धनत्वेन शोकशून्यत्वाद् इयं विशोका सिद्धिः स्मृता योगविशारदैः यां प्राप्य योगी सर्वज्ञः क्षीणक्लेशबन्धनो वशी विहरतीति (यो.सू.भा. ३ / ४९) योगसूत्रभाष्ये व्यासः । इयञ्च सिद्धिः सर्वकामाऽवाप्त्याऽखिलशोकरहितत्वाद् विशोकेत्युच्यते (यो.सं.३/पृ.६० ) इति योगसारसङ्ग्रहे विज्ञानभिक्षुः ।
कैवल्यसिद्धी योगसूत्रसंवादमाह - ' तदिति । अत्र नागोजीभट्टवृत्तिः अपिशब्दः कैवल्यमित्यनेनाऽन्वेति । एवं विवेकख्यातितः क्लेशकर्मरूपाणां संसारबीजानामखिलवासनानामात्मज्ञानेन निःशेषतः क्षये दग्धबीजकल्पत्वे सति तत्राऽपि वैराग्यात् पुरुषस्य कैवल्यं आत्यन्तिकः प्रकृतिवियोग इत्यर्थः । यस्याऽसम्प्रज्ञाताऽनिष्पत्त्या प्रारब्धकर्म नोच्छिद्यते तस्याऽपि प्रारब्धभोगाऽनन्तरमुत्पद्यमानमोक्ष एव संयमसिद्धिरिति बोध्यम् ← (ना.भ.३/५०) इत्येवं वर्तते ।
=
=
વિશેષાર્થ ઃ- શુદ્ધ સાત્ત્વિક પરિણામને વિશે સંયમ = ધારણા-ધ્યાન-સમાધિને કેન્દ્રિત કરવાથી યોગીને પ્રકૃતિપુરુષવિષયક વિવેકખ્યાતિ પ્રગટે છે. તે વિવેકખ્યાતિ ફલોપધાયક હોય છે. તેથી ત્રિગુણાત્મક બુદ્ધિ-અંતઃકરણ વગેરે તત્ત્વોમાં કર્તૃત્વનું અભિમાન ઢીલું પડી જાય છે. ‘હું આમ કરું છું, તેમ કરું છું' ઈત્યાદિરૂપ કર્તૃત્વનો અહંભાવ શિથિલ પડી જાય છે. આવી વિવેકખ્યાતિથી સર્વજ્ઞતા અને સર્વસ્વામિત્વભાવ યોગીને મળે છે. (૨૬/૧૭)
ગાથાર્થ :- આ બન્ને સિદ્ધિ વિશોકા સિદ્ધિ કહેવાય છે. તેના ઉપર પણ વૈરાગ્ય આવવાના લીધે યોગીના દોષોના બીજનો ક્ષય થાય છે. તેથી અવશ્ય કૈવલ્ય થાય તેમ શાસ્ત્રકારોએ બતાવેલ છે. (૨૬/૧૮)
ટીકાર્થ :- સર્વજ્ઞતા અને સર્વભાવસ્વામિત્વ આ બન્ને વિશોકા સિદ્ધિ કહેવાય છે. આ વિશોકા સિદ્ધિને વિશે પણ વૈરાગ્ય થવાથી યોગીના રાગાદિ દોષોના બીજરૂપ અવિદ્યાનો ક્ષય થાય છે. અવિદ્યા વગેરે મૂળમાંથી ઉખડી જાય તો અવશ્ય કૈવલ્ય પ્રાપ્ત થાય છે. અર્થાત્ સત્ત્વાદિ ગુણોનો, પ્રકૃતિ વગેરે તત્ત્વોનો અધિકાર સમાપ્ત થવાથી પુરુષ પોતાના સ્વરૂપમાં પ્રતિષ્ઠિત થાય છે. - આવું યોગસૂત્રકારે બતાવેલ છે. કારણ કે યોગસૂત્ર ગ્રંથમાં કહેલ છે } → ‘विशोा सिद्धि उपर पत्र वैराग्य थवाथी घोषना जीठ क्षय थतां द्वैवस्य प्रगटे छे.' ← (२६/१८)

Page #332

• मधुमतीभूमिलाभे दिव्यामन्त्रणादि •
१८२३
असङ्गश्चाऽस्मयश्चैव स्थितावुपनिमन्त्रणे । बीजं पुनरनिष्टस्य प्रसङ्गः स्यात् किलाऽन्यथा ।। १९ ।।
असङ्गश्चेति । उपनिमन्त्रणे उक्तसमाधिस्थस्य देवैर्दिव्यस्रीरसायनाद्युपढौकनेन भोगनिमन्त्रणे असङ्गश्चाऽस्मयश्चैव स्थितौ बीजम् । 'सङ्गकरणे पुनर्विषय े प्रवृत्तिप्रसङ्गात् स्मयकरणे च कृतकृत्यमात्मानं मन्यमानस्य समाधावुत्साहभङ्गात् ।
अत्र योगसूत्रभाष्यं तु यदाऽस्यैवं भवति 'क्लेशकर्मक्षये सत्त्वस्याऽयं विवेकप्रत्ययो धर्मः, सत्त्वञ्च हेयपक्षे न्यस्तं पुरुषश्चाऽपरिणामी शुद्धोऽन्यः सत्त्वादि ति एवमस्य ततो विरज्यमानस्य यानि क्लेशबीजानि दग्धशालिबीजकल्पान्यप्रसवसमर्थानि तानि सह मनसा प्रत्यस्तं गच्छन्ति । तेषु प्रलीनेषु पुरुषः पुनरिदं तापत्रयं न भुङ्क्ते तदैतेषां गुणानां मनसि कर्म-क्लेश-विपाकस्वरूपेणाभिव्यक्तानां चरितार्थानां अप्रतिप्रसवे पुरुषस्याऽऽत्यन्तिको गुणवियोगः = कैवल्यम् । तदा स्वरूपप्रतिष्ठा चितिशक्तिरेव पुरुषः ← (यो.भा.३/५०) इत्थं वर्तते । इत्थञ्च सकलसिद्धिगोचरविकल्पस्याऽपि त्याज्यतैव । प्रकृते → त्यक्त्वा सर्वविकल्पांश्च स्वात्मस्थं निश्चलं मनः । कृत्वा शान्तो भवेद् योगी दग्धेन्धन इवाऽनलः । । ← ( का .गी.) इति कावषेयगीतावचनं त्यक्तसर्वविकल्पश्च स्वात्मस्थं निश्चलं मनः । कृत्वा शान्तो भवेद् योगी दग्धेन्धन इवाऽनलः ।। ← ( ब्र.पु. ) इति ब्रह्मपुराणवचनं च स्मर्तव्यम्।।२६/१८।।
सम्प्रति कैवल्यसाधने सम्प्रवृत्तस्य योगिनः प्रत्यूहसम्भवे तन्निराकरणकारणं समाधौ च स्थित्युपायमुपदर्शयति- ‘असङ्गे’ति । उक्तसमाधिस्थस्य = मधुमतीभूमिं साक्षात्कुर्वतः सत्त्वगुणविशुद्धिमनुपश्यद्भिः देवैः महेन्द्रादिभिः दिव्यस्त्री - रसायनाद्युपढौकनेन आदिशब्दात् यान - कल्पवृक्षादिग्रह: 'भो ! इहाऽऽस्यताम्, इह रम्यताम्, कमनीयोऽयं भोगः, कमनीयेयं कन्या, दिव्यरसायनमिदं जरा - मृत्यू बाधते, वैहायसमिदं यानम्, अमी कल्पद्रुमाः, पुण्या मन्दाकिनी, सिद्धा महर्षयः, उत्तमा अनुकूलाश्च अप्सरसः, दिव्ये श्रोत्र-चक्षुषी, वज्रोपमः कायः, स्वगुणैः सर्वमिदमुपार्जितमायुष्मता प्रतिपद्यताम्, इदमक्षयमजरममरस्थानं देवानां प्रियमि'त्येवं भोगनिमन्त्रणे क्रियमाणे सति 'घोरेषु संसाराऽङ्गारेषु पच्यमानेन मया जन्ममरणाऽन्धकारे विपरिवर्तमानेन कथञ्चिदासादितः क्लेशतिमिरविनाशी योगप्रदीपः । तस्य चैते तृष्णायोनयो विषयवायवः प्रतिपक्षाः । स खल्वहं लब्धाऽऽलोकः कथमनया विषयमृगतृष्णया वञ्चितः तस्यैव पुनः प्रदीप्तस्य संसाराग्नेरात्मानमिन्धनीकुर्याम् । स्वस्ति वः स्वप्नोपमेभ्यः कृपणजनप्रार्थनीयेभ्यो विषयेभ्य' इत्येवं निश्चितमतेः समाधिं भावयतः असङ्गः, अस्मयश्च स्थितौ समाधिस्थितौ स्वरूपाऽवस्थितौ वा बीजम् । सङ्गकरणे पुनः पुनर्विषयप्रवृत्तिप्रसङ्गात् 'एवमहं देवानामपि प्रार्थनीय' इति स्मयकरणे च कृतकृत्यं सुस्थितं च आत्मानं मन्यमानस्य समाधौ उत्साहभङ्गात् । तथा च मृत्युना
=
ગાથાર્થ :- ઉપનિમંત્રણ થવા છતાં અસંગ અને અસ્મય- આ બન્ને સ્વરૂપસ્થિરતાને વિશે કારણ छे. जाडी तो परेजर इरीथी अनिष्टनो प्रसंग खावे. (२६ /१८)
ટીકાર્થ :- ઉપરોક્ત સમાધિમાં રહેલા યોગીને દેવો વગેરે દિવ્ય અપ્સરાઓ, રસાયણો વગેરે આપીને ભોગસુખનું નિમંત્રણ આપે તો પણ તેના પ્રત્યે અસંગ-અનાસક્તભાવ અને વિસ્મયઅભાવ રહે તો તે બન્ને સ્વરૂપમાં અવસ્થાન કરવાનું કારણ બને છે. જો તેમાં સંગ આસક્તિ કરે તો ફરી ફરી વિષયોના ભોગવટાની પ્રવૃત્તિ થાય. તથા વિસ્મય કરે - અભિમાન કરે તો પોતાની જાતને કૃતકૃત્ય
१. हस्तादर्शे ' ... समाधिस्थदेवैः' इत्यशुद्धः पाठः । २.

=
हस्तादर्शे 'गकरणे ' इति त्रुटितः पाठः । ३. हस्तादर्शे '...षयवृत्ति...' इति पाठः ।

Page #333

योगिचतुष्कप्रकाशनम् •
द्वात्रिंशिका - २६/२०
एतदेवाह - अन्यथा = असङ्गाऽस्मयाऽकरणे पुनः किल इति सत्ये अनिष्टस्य' प्रसङ्गः (स्यात्) इति ।
तदिदमुक्तं- “२स्थान्युपनिमन्त्रणे सङ्ग - स्मयाऽकरणं पुनरनिष्टप्रसङ्गादिति" (यो.सू.३-५१) ।।१९।। स्यात् क्षणक्रमसम्बन्धसंयमाद्यद्विवेकजम्। ज्ञानं जात्यादिभिस्तच्च तुल्ययोः प्रतिपत्तिकृत् ।। २० ।। केशेषु गृहीतमिवाऽऽत्मानमभावयतः च्छिद्रान्तराऽन्वेषी नित्यं यत्नोपचर्यप्रमादो लब्धविवरः क्लेशानुत्तम्भयिष्यति । ततो योगभ्रष्टस्य पुनः अनिष्टस्य संसारस्य प्रसङ्गः । एवमस्य सङ्गस्मयावकुर्वतो भावितोऽर्थो दृढीभविष्यति भावनीयश्चार्थोऽभिमुखीभविष्यतीति योगसूत्रभाष्ये व्यासः ।
प्रकृतार्थे ग्रन्थकृद् योगसूत्रसंवादमाह - 'स्थान्युपनिमन्त्रणे' इति । अत्र चत्वारो योगिनो भवन्ति । तत्राऽभ्यासवान् प्रवृत्तमात्रज्योतिः प्रथमः । ऋतम्भरप्रज्ञो द्वितीयः । भूतेन्द्रियजयी तृतीयः । अतिक्रान्तभावनीयः चतुर्थः । तत्र चतुर्थस्य समाधेः प्राप्तसप्तविधप्रान्तभूमिप्रज्ञो भवति । ऋतम्भरप्रज्ञस्य द्वितीयां मधुमतीसंज्ञां भूमिकां साक्षात्कुर्वतः स्वामिनो देवा उपनिमन्त्रयितारो भवन्ति । दिव्यस्त्री-रसायनादिकं ढौकयन्ति । तस्मिन् उपनिमन्त्रणे नाऽनेन सङ्गः कर्तव्यः, नापि स्मयः । सङ्गकरणे पुनः विषयभोगे स्मयकरणे कृतकृत्यमात्मानं मन्यमानो न समाधावुत्सहते । अतः सङ्ग - स्मययोः तेन वर्जनं कर्तव्यम् ← (रा.मा.३/५१ ) इति राजमार्तण्डे भोजो व्याचष्टे ।
१८२४
•
प्रथमभूमिकायां तावन्महेन्द्रादीनामेतादृशाऽनुग्रह एव न भवति । तृतीय - चतुर्थभूमिकयोस्तु देवादय उपेक्षणीया एव भवन्ति । अतो मधुमतीभूमिकायां द्वितीयायामेव निमन्त्रणं भवतीति (यो.वा.३/५१) योगवार्तिके विज्ञानभिक्षुः ।
प्रकृते → अत्याश्चर्यनिमित्तास्वप्यणिमाद्यासु सिद्धिषु । यस्य नाऽऽश्चर्यगन्धोऽपि स एव पुरुषोत्तमः ।। ← (रा.गी. ४/४५ ) इति रामगीतावचनमप्यनुयोज्यं यथातन्त्रम् ।।२६ / १९।। માનતા યોગીને સમાધિમાં આગળ વધવાનો ઉત્સાહ ભાંગી જાય છે. આ જ બાબતને જણાવતાં આ શ્લોકના ઉત્તરાર્ધમાં જણાવેલ છે કે જો અસંગપણું ન કરે અને વિસ્મયનો અભાવ ન રાખે તો ખરેખર ફરીથી અનિષ્ટનો પ્રસંગ આવે છે.
તેથી યોગસૂત્રમાં જણાવેલ છે કે ‘સ્વર્ગાદિ લોકના અધિકારી દેવો વડે ભોગનું આમંત્રણ આપવામાં આવે ત્યારે તેમાં સંગ કે સ્મય ન કરવો. બાકી અનિષ્ટ સંસારની સમસ્યા ઊભી થાય.' (२६/१८)
વિશેષાર્થ :- સ્વર્ગમાં આવવા માટે કે દિવ્ય ભોગસુખ ભોગવવા માટે દેવ-દેવીઓ દ્વારા આમંત્રણ મળે ત્યારે તેમાં આસક્તિ કરવાથી કે ‘હું બીજા કરતાં કેટલો મહાન છું ?' આવો અહંકાર કરવાથી યોગીનું ફરીથી સંસારમાં પુનરાગમન થાય છે. માટે દિવ્યભોગ-સુખો પ્રત્યે અનાસક્ત દશા તથા નમ્રતા કેળવવી યોગી માટે અનિવાર્ય છે. (૨૬/૧૯)
ગાથાર્થ :- ક્ષણોના ક્રમના સંબંધને વિશે સંયમ કરવાથી વિવેકજન્ય જ્ઞાન મળે છે. તે જ્ઞાન જાતિ વગેરેથી સમાન પદાર્થોમાં ભેદપ્રતીતિને કરાવે છે. (૨૬/૨૦)
१. हस्तादर्शे 'अनिष्टसंग' इत्यशुद्धः पाठः । २. मुद्रितप्रतौ 'स्थित्य...' इत्यशुद्धः पाठः । ३. हस्तादर्शे 'ज्ञाना' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #334

• सादृश्य- वसादृश्यानयामकनिरूपणम् •
१८२५
स्यादिति । क्षणः सर्वाऽन्त्यः कालाऽवयवस्तस्य क्रमः पौर्वापर्यं तत्सं (बन्धसं) यमात् ( = क्षणक्रमसम्बन्धसंयमात्) सूक्ष्मान्तरसाक्षात्करणसमर्थात् यद्विवेकजं ज्ञानं स्यात् । यदाह- “क्षणक्रमयोः सम्बन्धसंयमाद्विवेकजं ज्ञानमिति" (यो.सू. ३-५२ ) । तच्च जात्यादिभिस्तुल्ययोः पदार्थयोः प्रतिपत्तिकृत् = विवेचकम् । तदुक्तं- “ जाति - लक्षण-देशैरन्यताऽनवच्छेदात्तुल्ययोस्ततः प्रतिपत्तिरिति ” (यो.सू.३-५३) । पदार्थानां भेदहेतवो हि जाति - लक्षण - देशा भवन्ति । जातिः पदार्थभेत्री, यथा गौरयं महिषोऽयमिति । जात्या तुल्ययोर्लक्षणं भेदकम्, यथा 'इयं 'कर्बुरा इयं चाऽरुणे 'ति ।
=
=
अस्यामेव फलभूतायां विवेकख्यातौ पूर्वोक्तसंयमव्यतिरिक्तमुपायान्तरमाह - 'स्यादिति । यथाऽपकर्षपर्यन्तं द्रव्यं परमाणुरेवं परमाऽपकर्षपर्यन्तः सर्वाऽन्त्यः कालाऽवयवः = क्षणः । यावता वा समयेन चलितः परमाणुः पूर्वदेशं जह्यादुत्तरदेशमुपसम्पद्येत स कालावयवः क्षण इत्युच्यते । तस्य दर्शितक्षणस्य प्रवाहाऽविच्छेदेन क्रमः = पौर्वापर्यं । न हि द्वौ क्षणौ युगपद् भवतः । क्रमश्च न द्वयोः सहभुवो:, असम्भवात् । अतः पूर्वस्मादुत्तरस्य भाविनो यदाऽऽनन्तर्यं क्षणस्य स क्रम इति भावः । तत्सम्बन्धसंयमात् क्षण-क्रमसम्बन्धगोचरधारणा-ध्यान-समाध्यैक्यात् सूक्ष्मान्तरसाक्षात्करणसमर्थात् महदादिसाक्षात्करणशक्ताद् यद् विवेकजं ज्ञानं स्यात् ।
=
यदाह पतञ्जलि: योगसूत्रे 'क्षणे 'ति । अत्र राजमार्तण्डवृत्तिरेवम् क्षणः = सर्वाऽन्त्यः कालाऽवयवो यस्य कलाः प्रभवितुं न शक्यन्ते । तथाविधानां कालक्षणानां यः क्रमः = पौर्वापर्येण परिणामः तत्र संयमात् प्रागुक्तं विवेकजज्ञानमुत्पद्यते । अयमर्थ:- 'अयं कालक्षणोऽमुष्मात्कालक्षणादुत्तरः, अयमस्मात् पूर्व' इत्येवंविधे क्रमे कृतसंयमस्याऽत्यन्तसूक्ष्मेऽपि क्षणक्रमे यदा भवति साक्षात्कारस्तदाऽन्यदपि सूक्ष्मं महदादि साक्षात्करोतीति विवेकज्ञानोत्पत्तिः ← (रा.मा.३/५२ ) इति ।
तच्च क्षण-क्रमसम्बन्धसंयमसञ्जातविवेकज्ञानं जात्यादिभिः त्रिभिः तुल्ययोः पदार्थयोः विवेचकं भेदसाक्षात्काराऽऽधायकम् । तदुक्तं पतञ्जलिना योगसूत्रे 'जाती 'ति । स्पष्टार्थम् ।
=

=
ટીકાર્થ :- કાળનો સૌથી સૂક્ષ્મ એવો અંશ ક્ષણ કહેવાય છે. તે ક્ષણોનો આગળ-પાછળનો જે ક્રમ હોય તેના સંબંધને વિશે જે સંયમ કરવામાં આવે છે તે સૂક્ષ્મ ભેદનો સાક્ષાત્કાર કરવામાં સમર્થ હોય છે. તેના કારણે વિવેકજન્ય જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે. કારણ કે યોગસૂત્રમાં જણાવેલ છે કે → ‘ક્ષણ અને તેના ક્રમમાં સંબંધને વિશે સંયમ કરવાથી વિવેકજન્ય જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે.' ← તે શાન જાતિ વગેરેથી સમાન એવા બે પદાર્થમાં રહેલા સૂક્ષ્મ ભેદની પ્રતીતિ કરાવે છે. તેથી યોગસૂત્રમાં કહેલ છે કે → ‘જાતિ, લક્ષણ અને દેશથી ભેદનું ભાન ન થવાથી તુલ્ય દેખાતા એવા બે વિભિન્ન પદાર્થમાં ભેદની પ્રતીતિ તે વિવેકજન્ય જ્ઞાનથી થાય છે.'
પદાર્થોના ભેદનું કારણ જાતિ, લક્ષણ અને દેશનો ભેદ છે. જાતિ બે પદાર્થમાં ભેદપ્રતીતિ કરાવે छे. प्रेम } 'खा गाय અને તે પાડો છે' - ગોત્વ જાતિ અને મહિષત્વ જાતિ જુદી હોવાથી તેના આશ્રયભૂત ગાય અને પાડામાં ભેદની પ્રતીતિ થાય છે. જાતિથી બે પદાર્થ સમાન હોય અર્થાત્ જે બે પદાર્થમાં રહેલી જાતિ એક જ હોય તો તે બન્ને સજાતીય પદાર્થોમાં ભેદની પ્રતીતિ લક્ષણના ભેદથી થાય છે. જેમ કે ‘આ કાબરચીતરી ગાય છે. પેલી લાલ ગાય છે.’ અહીં બન્ને ગાયમાં ગોત્વજાતિ १. हस्तादर्शे 'कर्तुरा' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #335

• विवेकख्यातेः भेदज्ञानोपलब्धिः •
द्वात्रिंशिका -२६/२१
उभाभ्यामभिन्नयोर्देशो भेदहेतुः, यथा तुल्यप्रमाणयोरामलकयोर्भिन्नदेशस्थितयोः । यत्र च त्रयमपि न भेदकं, यथैकदेशस्थितयोः शुक्लयोः पार्थिवयोः परणाण्वोः, तत्र संयमजनिताद्विवेकजज्ञानादेव भवति भेदधीरिति ।। २० ।।
तारकं सर्वविषयं 'सर्वथाविषयाक्रमम् । शुद्धिसाम्येन कैवल्यं ततः पुरुष- सत्त्वयोः ।। २१ ।।
१८२६
तत्र = एकदेशाऽवस्थितशुक्लपार्थिवपरमाणुद्वितये विषये भेदाय कृतसंयमस्य भेदेन ज्ञानमुत्पद्यते तदा संयमजनिताद् विवेकजज्ञानादेव भवति भेदधीः = भेदेन प्रतिपत्तिः । एतदुक्तं भवति- यत्र केनचिदुपायेन भेदो नाऽवधारयितुं शक्यस्तत्र संयमाद् भवत्येव भेदप्रतिपत्तिरिति ।
साम्प्रतं ' जाती' त्यादियोगसूत्रोपरि भाष्यमुपदर्श्यते । तच्चेत्थम् - तुल्ययोः देशलक्षणसारूप्ये जातिभेदोऽन्यताया हेतुः ‘गौरियं वडवेयमिति । तुल्यदेश-जातीयत्वे लक्षणमन्यत्वकरं ' कालाक्षी गौः स्वस्तिमती गौः' इति । द्वयोरामलकयोर्जातिलक्षणसारूप्याद् देशभेदोऽन्यत्वकर 'इदं पूर्वमिदमुत्तरमिति । यदा तु पूर्वमामलकमन्यव्यग्रस्य ज्ञातुरुत्तरदेशे उपावर्त्यते तदा तुल्यदेशत्वे 'पूर्वमेतद् उत्तरमेतद्' इति प्रविभागाऽनुपपत्तिः । असन्दिग्धेन च तत्त्वज्ञानेन भवितव्यमिति अत इदमुक्तं 'ततः प्रतिपत्तिः' विवेकजज्ञानादिति । कथम् ? पूर्वाऽऽमलकसहक्षणो देश उत्तराऽऽमलकसहक्षणाद् देशाद् भिन्नः । ते चाऽऽमलके स्वदेशक्षणाऽनुभवभिन्ने । अन्यदेशक्षणाऽनुभवस्तु तयोरन्यत्वे हेतुरिति । एतेन दृष्टान्तेन परमाणोः तुल्यजातिलक्षणदेशस्य पूर्वपरमाणु-देशसहक्षणसाक्षात्करणात् उत्तरस्य परमाणोस्तद्देशाऽनुपपत्तावुत्तरस्य तद्देशानुभवो भिन्नः सहक्षणभेदात् तयोरीश्वरस्य योगिनोऽन्यत्वप्रत्ययो भवतीति ।
अपरे तु वर्णयन्ति-येऽन्त्या विशेषास्तेऽन्यताप्रत्ययं कुर्वन्तीति । तत्राऽपि देशलक्षणभेदो मूर्तिव्यवधिजातिभेदश्चाऽन्यत्वे हेतुः । क्षणभेदस्तु योगिबुद्धिगम्य एवेति । अत उक्तम्- मूर्तिव्यवधिजातिभेदाऽभावान्नाऽस्ति मूलपृथक्त्वमिति वार्षगण्यः || २६ / २० ।।
=
એક જ છે. છતાં તેના લક્ષણરૂપ કાબરચીતરો વર્ણ અને લાલ વર્ણ- આ બન્નેમાં ભેદ હોવાથી તેના આશ્રયભૂત બન્ને ગાયમાં ભેદની પ્રતીતિ થાય છે. પરંતુ જે પદાર્થ જાતિ અને લક્ષણથી સરખા જણાતા હોય તે પદાર્થના ભેદનું જ્ઞાન દેશભેદ દ્વારા થાય છે. જેમ કે સરખા આકાર-કદવાળા બે આંબળા વચ્ચે જાતિ અને લક્ષણથી અભેદ સાદૃશ્ય હોવા છતાં તે બન્ને અલગ-અલગ સ્થાનમાં જગ્યામાં રહેલ હોવાથી દેશભેદ તે બન્ને વચ્ચે ભેદનું જ્ઞાન કરાવે છે. એક આંબળો જે આકાશપ્રદેશમાં રહેલ છે તે જ આકાશપ્રદેશમાં બીજો આંબળો રહી શકતો નથી. આમ સ્થળભેદ-દેશભેદ જ તે બન્ને વચ્ચે ભેદજ્ઞાનને કરાવશે. પરંતુ જે પદાર્થોમાં જાતિભેદ, લક્ષણભેદ કે પ્રદેશભેદ પણ ન હોય ત્યાં તો ભેદની પ્રતીતિ સંયમજન્ય વિવેકખ્યાતિસંપાદિત જ્ઞાનના પ્રભાવે જ થઈ શકે છે. જેમ કે એક જ સ્થાનમાં બે શ્વેત પાર્થિવ પરમાણુઓ વચ્ચે જાતિ, લક્ષણ કે સ્થાનનો ભેદ નથી રહેતો. પૃથ્વીત્વ જાતિ, શ્વેતરૂપાત્મક લક્ષણ અને એક જ સ્થાનમાં રહેવાપણું - તે બન્ને પરમાણુમાં સમાન જ છે. આવા સ્થળમાં બે પરમાણુ વચ્ચે રહેલા ભેદની જાણકારી વિવેકખ્યાતિજન્ય જ્ઞાનના માધ્યમથી જ મળી શકે. (૨૬/૨૦)
गाथार्थ : :- તારક જ્ઞાન સર્વવિષયક છે. તેમાં સર્વ પ્રકારે વિષયનો ક્રમ નથી હોતો. તે તારકજ્ઞાનથી પુરુષ અને પ્રકૃતિની શુદ્ધિ સમાન થતાં કૈવલ્ય થાય છે. (૨૬/૨૧)
१. हस्तादर्शे 'सर्वथा' पदं नास्ति ।

Page #336

• तारकज्ञानमीमांसा •
१८२७ तारकमिति । तच्च विवेकजं ज्ञानं तारयत्यगाधात्संसारपयोधेर्योगिनमित्यान्वर्थिक्या संज्ञया तारकं उच्यते। तथा सर्वविषयं सर्वाणि तत्त्वानि महदादीनि विषयो यस्य तत्तथा। तथा सर्वथा = सर्वैः प्रकारैः सूक्ष्मादिभेदैविषयो यस्य तच्च तदक्रमं च ( विषयाऽक्रम) निःशेषनानाऽवस्थापरिण'तव्यर्थिकभावग्रहणे क्रमरहितं चेति कर्मधारयः। इत्थं चाऽस्य संज्ञा-विषय-स्वभावा व्याख्याताः।
विवेकजज्ञानस्यैकमुदाहरणं प्रदर्शितम् । इदानीं सहेतुकं विवेकजज्ञानस्य मोक्षोपयोगमाह- 'तारकमि'ति। तच्च उक्तसंयमबलादन्त्यायां भूमिकायामुत्पन्नं विवेकजं ज्ञानं सर्वविषयादिरूपमिति सर्वत्र दोषदर्शनमूलकवैराग्यद्वारा अगाधात् संसारपयोधेः योगिनं पुरुषतत्त्वावगाहिज्ञानोपेतं तारयति । __ केचित्तु तारकफलतयाऽमनस्कयोगमामनन्ति । तदुक्तं अद्वयतारकोपनिषदि → तारक एव लक्ष्यममनस्कफलप्रदं भवति - (अद्व.पृष्ठ.२) इति ।
ननु सर्वविषयमित्यनेनैव सर्वथाविषयत्वावबोधात् ‘सर्वथाविषये'ति पौनरुक्त्यापन्नमिति चेत् ? अत्रोच्यते, प्राक् तत्तत्संयमात् सर्वज्ञतोक्ता। सा च न निःशेषज्ञता किन्तु प्रकारमात्रविषया, यथा 'रसवत्यां निष्पन्नैः सर्वैः व्यञ्जनैर्भुक्तमि'ति । अत्र हि यावन्तो व्यञ्जनप्रकाराः तैर्भुक्तमिति गम्यते, न तु निःशेषैरिति । अस्ति च निःशेषवचनः सर्वशब्दः, यथा 'पात्रस्थैः सर्वैः व्यञ्जनैरुपनीतं सर्वमन्नं प्राशकेन भुक्तमि'ति । अत्र हि स्वरूपतः प्रकारतश्च निःशेषं भुक्तमिति गम्यते । तद्वदिदं क्षणक्रमसम्बन्धसंयमजं विवेकज्ञानं सर्ववस्तुस्वरूपविषयं सर्वप्रकारविषयञ्च निःशेषावगाहीति द्योतनान्न पौनरुक्त्यम् ।
स्वभावान्तरमस्याऽऽह- 'निःशेषनानाऽवस्थापरिणतव्यर्थिकभावग्रहणे = कृत्स्ना अतीताऽनागतवर्तमानाऽध्वपरिणताः शान्तोदिताऽव्यपदेश्यधर्मिरूपा ये भावाः तेषां साक्षात्कारे क्रमं नापेक्षत इति क्रमरहितम् । एकक्षणोपारूढं सर्वमेकदा कान्येन विषय इति भावः । यत्तु योगसुधाकरे सदाशिवेन्द्रेण → अक्रम नाम भाव्यपि विद्यमानत्वेन पश्यति + (यो.सुधा.३/५४) इत्युक्तं तदसत्, एवं सति तस्य विपर्ययत्वप्रसङ्गात्, अन्यथाऽवस्थितस्याऽन्यथा ग्रहणात् । सर्वसमूहालम्बनकं करतलगतामलकवद् युगपत् प्रातिस्विकरूपेण साक्षात्करोतीत्यर्थस्यैव सूत्रकृदभिमतत्वात् । इत्थं च दर्शितरीत्या अस्य विवेकजज्ञानस्य संज्ञा-विषय-स्वभावाः = तारकाऽभिधान-निःशेषाऽर्थविषयाऽक्रमग्रहणस्वभावा व्याख्याताः । तदुक्तं योगसूत्रे पतञ्जलिना 'तारकमि'ति । सम्पूर्ण सूत्रं त्वेवम् → तारकं सर्वविषयं सर्वथाविषयमक्रमं चेति विवेकजं
ટીકાર્ય - તે વિવેકજન્ય જ્ઞાન અગાધ સંસાર સાગરથી યોગીને તરાવે છે. માટે તે તારકજ્ઞાન કહેવાય છે. “તારક' એવી સંજ્ઞા તે કારણસર સાર્થક સંજ્ઞા બને છે. તારક જ્ઞાનના વિષય તરીકે મહદ્ વગેરે તમામ તત્ત્વો છે. તથા તારક જ્ઞાન પોતાના વિષયને સૂક્ષ્મ-સ્કૂલ-વ્યવહિત આદિ તમામ પ્રકારે જાણે છે. તેમ જ એકી સાથે તમામ વિષયોનો બોધ કરે છે. કારણ કે તમામ વિવિધ અવસ્થારૂપે પરિણત એવા આર્થિક ભાવોનો નિશ્ચય કરવામાં તારકજ્ઞાન ક્રમશૂન્ય છે. અર્થાત્ એકીસાથે તમામ ભાવોની તે-તે અવસ્થારૂપે જાણકારી તારકજ્ઞાનથી પ્રાપ્ત થાય છે. આ રીતે વિવેકજન્ય જ્ઞાનની સંજ્ઞા, વિષય અને સ્વભાવથી વ્યાખ્યા થઈ ગઈ. વિવેકજન્ય જ્ઞાનની સંજ્ઞા છે તારકજ્ઞાન. તેનો વિષય છે ત્રણ કાળના તમામ અવસ્થારૂપે પરિણમેલા તમામ પદાર્થો. તથા તેનો સ્વભાવ છે ક્રમ વિના તમામનો બોધ કરવો. १. मुद्रितप्रतौ ...णतत्वत आ(णता)र्थिक...' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #337

१८२८
• कैवल्यलाभोपायविज्ञापनम् •
द्वात्रिंशिका - २६/२१
तदुक्तं- “तारकं सर्वविषयं सर्वथाविषयमक्रमं चेति" (यो. सू. ३-५४) ।
♦ad: =
तस्मात् ज्ञानात् पुरुष-सत्त्वयोः शुद्धिसाम्येन कैवल्यं भवति । तत्र पुरुषस्य शुद्धिरुपचरित भोगाऽभावः । सत्त्वस्य तु सर्वथा कर्तृत्वाऽ • भिमाननिवृत्त्या स्वकारणेऽनुप्रवेश इति । तदिदमुक्तं- “सत्त्व- पुरुषयोः शुद्धिसाम्ये कैवल्यमिति” ( यो. सू. ३-५५ ) ।। २१ ।।
ज्ञानम् ← (यो.सू.३/५४) इति । प्रकृते योगसूत्रभाष्यमित्थमवसेयम् → तारकमिति स्वप्रतिभोत्थमनौपदेशिकमित्यर्थः। सर्वविषयत्वान्नाऽस्य किञ्चिदविषयीभूतमित्यर्थः । सर्वथाविषयं = अतीताऽनागतप्रत्युत्पन्नं सर्वं पर्यायैः सर्वथा जानातीत्यर्थः । अक्रमं इति एकक्षणोपारूढं सर्वं सर्वथा गृह्णातीत्यर्थः । एतद्विवेकजं ज्ञानं परिपूर्णम् । अस्यैवांऽशो योगप्रदीपः, मधुमतीं भूमिमुपादाय यावदस्य परिसमाप्तिः ← (यो. भा. ३/५४) इति । 'ऋतम्भरा प्रज्ञैव मधु, मोदकारणत्वादिति (त. वै.३/५४) तत्त्ववैशारद्यां वाचस्पतिमिश्रः । सर्वेषामेवेतरज्ञानानां प्रदीपतुल्यत्वविवक्षया सत्त्व - पुरुषविवेकजज्ञानस्य सूर्यतुल्यत्वं विष्णुपुराणे अन्धं तम इवाऽज्ञानं दीपवच्चेन्द्रियोद्भवम् । यथा सूर्यस्तथा ज्ञानं यद्विप्रर्षे ! विवेकजम् ।। ← (वि.पु.६/५/६२) इत्येवमावेदितमिति ध्येयम् ।
तस्मात् विवेकजात् ज्ञानात् योगसूत्रभाष्यकृन्मते विवेकजज्ञानाऽप्राप्तेर्वा सत्त्व - पुरुषयोः शुद्धिसाम्येन कैवल्यं = आत्यन्तिकी दुःखनिवृत्तिः भवति । उपचरितभोगाऽभावः = बुद्धिधर्मत्वात् पुरुषे उपचरितमात्रस्य प्रत्ययविशेषाऽऽख्यस्य भोगस्याऽयोगः पुरुषस्य शुद्धिः विवेकसाक्षात्काराज्जायमानाऽवगन्तव्य सत्त्वस्य = बुद्धिसत्त्वस्य शुद्धिः तु सर्वथा = सर्वैरेव प्रकारैः कर्तृत्त्वाऽभिमाननिवृत्त्या = बुद्धिविलक्षणपुरुषसाक्षात्कारमात्रादविद्यामूलककर्तृत्व-भोक्तृत्वाऽहङ्कारनिवृत्त्या कृताधिकारस्य चित्तसत्त्वस्य स्वकारणे प्रधाने अनुप्रवेशः
=
प्रतिलोमशक्त्या समावेश इति । तदिदमुक्तं पतञ्जलिना योगसूत्रे 'सत्त्वे 'ति ।
प्रकृते योगसूत्रभाष्यमित्थं वर्तते यदा निर्धूतरजस्तमोमलं बुद्धिसत्त्वं पुरुषस्याऽन्यताप्रतीतिमात्राऽधिकारं दग्धक्लेशबीजं भवति तदा पुरुषस्य शुद्धिसारूप्यमिवाऽऽपन्नं भवति, तदा पुरुषस्योपचरितभोगाऽभावः शुद्धिः । एतस्यामवस्थायां कैवल्यं भवतीश्वरस्याऽनीश्वरस्य वा विवेकजज्ञानभागिन इतरस्य वा । न हि दग्धक्लेशबीजस्य ज्ञाने पुनरपेक्षा काचिदस्ति । सत्त्वशुद्धिद्वारेणैतत्समाधिजमैश्वर्यं ज्ञानं चोपक्रान्तम् । परमार्थतस्तु ज्ञानाददर्शनं निवर्तते । तस्मिन्निवृत्ते न सन्त्युत्तरे क्लेशाः । क्लेशाऽभावात्कर्मविपाकाऽभावः ।
=
તેથી તો યોગસૂત્રમાં જણાવેલ છે કે → ‘તારક જ્ઞાનનો વિષય સર્વ પ્રકારે સર્વ પદાર્થો છે. તથા તે જ્ઞાન ક્રમશૂન્ય છે.' - આ તારક જ્ઞાનથી પુરુષ અને બુદ્ધિની શુદ્ધિ એકસરખી થાય ત્યારે કૈવલ્ય પ્રગટે છે. તેમાં પુરુષની શુદ્ધિ એટલે ઉપચિરત ઔપચારિક ભોગનો અભાવ. તથા બુદ્ધિની શુદ્ધિ તો સર્વ પ્રકારે કર્તૃત્વનો અહંકાર રવાના થવાથી પોતાના કારણભૂત પ્રધાનતત્ત્વમાં સત્ત્વગુણપ્રધાન બુદ્ધિતત્ત્વનું વિલીન થવું તે છે. તેથી તો યોગસૂત્રમાં જણાવેલ છે કે ‘સત્ત્વગુણપ્રધાન બુદ્ધિ અને પુરુષની એકસરખી શુદ્ધિ થાય તો કૈવલ્ય થાય.' (૨૬/૨૧)
१. हस्तादर्शे '...मत्रमं' इत्यशुद्धः पाठः । हस्तादर्शविशेषे च 'विक्रमं ' इति त्रुटितः पाठः । २ मुद्रितप्रतौ ' ... चरिता । भोगाभावः' इत्यशुद्धः पाठः । ३. मुद्रितप्रतौ ' पुरुषसत्त्वयोः' इति पदव्यत्यासः । ... चिह्नद्वयमध्यवर्ती पाठो हस्तादर्शे

Page #338

• જ્ઞાનાવરપક્ષયોપશમા સિદ્ધિારતા •
१८२९ इत्थमन्यैरुपदर्शिते योगमाहात्म्ये उपपत्त्यनुपपत्त्योर्दिशां' प्रदर्शयन्नाहइह सिद्धिषु वैचित्र्ये बीजं कर्मक्षयादिकम् । संयमश्चाऽत्र सदसत्प्रवृत्तिविनिवृत्तितः ॥२२॥ ___इहेति । इह प्रागुक्तग्रन्थे सिद्धिषु वैचित्र्ये कर्मक्षयादिकं बीजं, तथाज्ञाने तथाज्ञानावरणक्षयोपशमादेर्वीर्यविशेषे च वीर्यान्तरायक्षयोपशमादेर्हेतुत्वात् । संयमश्चाऽत्र = उक्तसिद्धिषु सत्प्रचरिताऽधिकाराश्चैतस्यामवस्थायां गुणा न पुरुषस्य दृश्यत्वेन पुनरुपतिष्ठन्ते । तत्पुरुषस्य कैवल्यम् | તવા પુરુષઃ સ્વરૂપમાત્રજ્યોતિરમત: વેવની મવતિ (ચોફૂ.મ.રૂ/) રૂતિ સાર૬/રા
तथाज्ञाने = अतीताऽनागत-सर्वभूतरुत-पूर्वजाति-परचित्त-मरण-सूक्ष्म-व्यवहित-विप्रकृष्ट-भुवन-ताराव्यूहतारागति-कायव्यूह-सिद्ध-चित्त-पुरुष-दिव्यशब्दादिगोचरविशदाऽवबोधे तथाज्ञानावरणक्षयोपशमादेः = अतीताऽनागतादिज्ञानाऽऽवरककर्मप्रतियोगिकहासविशेषादेः हेतुत्वात् वीर्यविशेषे = हस्तिबल-परशरीराऽऽवेशगगनगमनादिशक्तिविशेषे वीर्याऽन्तरायक्षयोपशमादेः = वीर्याऽन्तरायोपभोगाऽन्तरायादिकर्महासविशेषादेः हेतुत्वात्, रूपलावण्य-वज्रसंहननत्वादिकायसम्पदि च नामकर्मोदयविशेषादेः हेतुत्वात् । अणिमादिसिद्धयस्तु जैनपरिभाषाऽनुसारेण वैक्रियलब्धय उच्यन्त इति (यो.शा.१/८ वृ.) योगशास्त्रवृत्ती व्यक्तम् । ___ संयमश्च उक्तसिद्धिषु = अतीताऽनागतज्ञानादि-कायसम्पदाधणिमादिसिद्धिषु सत्प्रवृत्त्यसन्निवृत्तिभ्यां =
વિશેષાર્થ:- પુરુષ અને પ્રકૃતિ-પ્રકૃતિજન્ય પદાર્થો વચ્ચે ભેદનું જ્ઞાન થાય તે વિવેકખ્યાતિ કહેવાય. તેના દીર્ઘ અભ્યાસથી તારકજ્ઞાન યોગીને પ્રાપ્ત થાય છે. સંસારસાગરથી યોગીને તરાવનાર-ભવપાર કરનાર આ તારકજ્ઞાન તમામ પદાર્થોની સૈકાલિક તમામ અવસ્થાઓને એકી સાથે જાણે છે. આ તારક જ્ઞાનના પ્રભાવે પ્રકૃતિ પુરુષ માટે ભોગ સંપાદનનું કાર્ય નથી કરતી. પુરુષમાં ઔપચારિક ભોગ પણ થતો નથી. પોતાને હાજર રહેવાનું હવે કોઈ પ્રયોજન ન રહેવાથી બુદ્ધિ-અહંકાર વગેરે પ્રાકૃતિક કાર્યો પોતપોતાના કારણમાં વિલીન થાય છે. આમ પુરુષ અને પ્રકૃતિ-પ્રાકૃતિક પદાર્થો એકસરખા વિશુદ્ધ થાય છે. આથી પુરુષ પોતાના સ્વરૂપમાં અવસ્થાન કરે છે. આ જ પુરુષની કૈવલ્ય દશા છે. પ્રકૃતિ કે પ્રાકૃતિક ભાવો વિના કેવલ એકલો પુરુષ જ રહે છે. આ અવસ્થા મોક્ષદશા પણ કહેવાય છે. (૨૬/૨૧)
આ રીતે પાતંજલ વિદ્વાનોએ યોગનું માહાભ્ય દેખાડ્યું. તેમાં સંગતિ અને અસગંતિનું દિગ્દર્શન કરવા માટે ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે –
છે પાતંજલદર્શન સમીક્ષા ફ ગાથાર્થ :- અહીં સિદ્ધિઓમાં રહેલા વૈચિત્ર્ય = વૈવિધ્ય પ્રત્યે કર્મનો ક્ષય-ક્ષયોપશમ વગેરે કારણ છે અને ઉપરોક્ત સિદ્ધિઓને વિશે સંયમ સત્યવૃત્તિ તથા અનિવૃત્તિ દ્વારા કારણ છે. (૨૬/૨૨)
ટીકાર્થ:- આ ગ્રંથમાં પાતંજલ વિદ્વાનોએ પૂર્વે પાંચથી એકવીશ શ્લોક સુધી) બતાવેલી સિદ્ધિઓમાં જે વૈવિધ્ય છે તેના પ્રત્યે કર્મનો ક્ષય-ક્ષયોપશમ વગેરે સાક્ષાત્ કારણ છે. (પાંચથી એકવીશ શ્લોક સુધી જણાવેલી તમામ સિદ્ધિઓને બે વિભાગમાં વહેંચી શકાય છે. જ્ઞાનસિદ્ધિ અને શક્તિસિદ્ધિ. તેમાંથી) વિવિધ પ્રકારના જ્ઞાનની સિદ્ધિમાં તથાવિધ જ્ઞાનાવરણ કર્મનો ક્ષયોપશમ વગેરે કારણ છે. તથા હાથી વગેરે જેવું બળ મળવા રૂપી વિશિષ્ટ શક્તિની સિદ્ધિ પ્રત્યે વર્યાન્તરાય કર્મનો ક્ષયોપશમ આદિ કારણ છે. ઉપરોક્ત સિદ્ધિઓ પ્રત્યે સંયમ તો સતપ્રવૃત્તિ અને અસદ્ નિવૃત્તિના કારણે તથાવિધ જ્ઞાનાવરણ૨સ્તાર્શે ‘શિઝ' ત્યશુદ્ધ: 4: રસ્તા “પ્રયન્ના..” તિ ત્રુટિતો ગુજ્જ 6: રૂ દસ્તાવ ‘તિવત્ર..' રૂશુદ્ધ: 8:

Page #339

१८३०
• सदसत्प्रवृत्तिनिवृत्तितः संयमकारणता • द्वात्रिंशिका-२६/२२ वृत्त्यसन्निवृत्तिभ्यां (=सदसत्प्रवृत्तिविनिवृत्तितः) तथाविधक्षयोपशमाद्याधानद्वारैव बीजं न तु तत् तद्विषयज्ञानप्रणिधानादिरूपः, अनन्तविषयकज्ञानस्य प्रतिविषयं संयमाऽसाध्यत्वाद्विहिताऽनुष्ठानप्रणिधानमात्रसंयमेनैव मोहक्षयात्तदुपपत्तेः । कुशलप्रवर्त्तनाऽकुशलनिवर्त्तनाभ्यां तथाविधक्षयोपशमाद्याधानद्वारैव = दर्शितसिद्ध्युपधायकक्षयोपशमोदयादिसम्पादनद्वारेणैव बीजं = हेतुं, न तु तत्तद्विषयज्ञानप्रणिधानादिरूपः = अतीताऽनागतादिगोचरज्ञानोद्देश्यकधारणा-ध्यान-समाध्यैक्यलक्षणः, मरणादिज्ञानस्य कथञ्चित् तत्तद्विषयज्ञानप्रणिधानरूपसंयमसाध्यत्वेऽपि अनन्तविषयकज्ञानस्य प्रतिविषयं संयमाऽसाध्यत्वात् । न चौघतः सर्वविषयकज्ञानप्रणिधानरूपसंयमसाध्यत्वमनन्तविषयकज्ञानस्य स्यादिति वाच्यम्, अपसिद्धान्तापातात् ।
यदपि 'क्षण-तत्क्रमयोः संयमाद् विवेकजं ज्ञानं' (यो.सू.३/५२) 'तारकं सर्वविषयं सर्वथाविषयमक्रम चेति विवेकजं ज्ञानं' (यो.सू. ३/५४) इति पतञ्जलिनोक्तं तदपि न सम्यक्, अन्यगोचरसंयमेनाऽपरगोचरज्ञानोपधानाऽसम्भवात्, सम्भवे वा सूर्यसंयमात् ताराव्यूहादिगोचरमपि ज्ञानं स्यादिति तदर्थं ‘चन्द्रे ताराव्यूहज्ञानम्' (यो.सू.३/२७) इत्यादिसूत्रकदम्बकमनर्थकं स्यात् । एतेन → क्षण-तत्क्रमसाक्षात्कारादखिलपरिणाम-तत्क्रमसाक्षात्कारद्वारा सर्ववस्तूनामन्योऽन्यव्यावृत्ततया स्वरूपाऽवधारणं भवति - (यो.वा. ३/५२) इति योगवार्तिककृद्विज्ञानभिक्षुवचनं निराकृतम्, क्षणस्याऽतीन्द्रियत्वेनाऽसर्वज्ञस्य क्षण-तत्क्रमसाक्षात्काराऽसम्भवात् ।
यत्तु पतञ्जलिना → सत्त्वपुरुषाऽन्यताख्यातिमात्रस्य सर्वभावाऽधिष्ठातृत्वं सर्वज्ञातृत्वं च' (यो.सू. ३/४९) इत्युक्तं तत्तु स्यादपि, कर्मप्रकृत्यात्मगोचरकाष्ठाप्राप्तभेदविज्ञानस्य भिन्नग्रन्थ्यादिगतस्याऽसङ्गसाक्षिभावमात्रविश्रान्तस्य सार्वज्यबीजत्वसम्भवात् । सर्वभावाऽधिष्ठातृत्वन्तु सार्वग्यसिद्ध्युत्तरमेव, ‘जहा जहा तं भगवया दिटुं तहा तहा तं विपरिणमिस्सति' (व्या.प्र.१/४/४१) इति पूर्वोक्त(पृ.२४५, २५६) व्याख्याप्रज्ञप्तिवचनाऽनुसारिनयाऽभिप्रायेणाऽवगन्तव्यम् ।
वस्तुतस्तु विहिताऽनुष्ठानप्रणिधानमात्रसंयमेनैव = सर्वज्ञविहितनिषिद्ध-प्रवृत्तिनिवृत्तिगोचरश्रद्धादिपरिपुष्टविशुद्धप्रणिधानमात्रलक्षणसंयमेनैव प्रागुक्त(द्वा.द्वा.६/५ भाग-२ पृ.३८६)तत्त्वसंवेदनज्ञानप्रसूतेन मोहक्षयात्= कृत्स्नमोहसङ्क्षयात् तदनन्तरभाविसकलज्ञानावरणक्षयेनैव तदुपपत्तेः = अनन्तगोचरसाक्षात्कारस्य सङ्गतेः ।
उक्तसिद्धिषु पातञ्जलाऽभिमतसंयमस्य व्यतिरेकव्यभिचारोऽपि स्फुट एव, तथाविधरसायनाधुपभोगेन सामान्यमनुष्यस्याऽप्यन्तर्धान-रूपपरिवर्तनादिकं सम्भवति, पादलेपादिनाऽपि जलोपरि भूमाविवाऽस्खलितવર્યાન્તરાય કર્મના ક્ષયોપશમ વગેરેને લાવવા દ્વારા જ કારણ બની શકે છે. તે તે વિષયોનું જ્ઞાન મેળવવાના પ્રણિધાનરૂપ સંયમ કાંઈ ઉપરોક્ત સિદ્ધિઓનું કારણ બનતું નથી. કારણ કે પાતંજલ સિદ્ધાન્ત મુજબ ત્રણ કાળના અનંત વિષયોનું જ્ઞાન ધારણા-ધ્યાન-સમાધિની એકાગ્રતાસ્વરૂપ સંયમથી સાધી શકાતું નથી. આનું પણ કારણ એ છે કે સૈકાલિક-સર્વક્ષેત્રીય દરેકે દરેક વિષયો ઉપર ધારણા-ધ્યાન-સમાધિની એકાગ્રતારૂપ સંયમ અલ્પજીવી માણસ ક્યારેય પણ કરી ન શકે. તથા અનંત કાળ સુધી કોઈ માણસ જીવી શકે નહિ. હા, માત્ર શાસ્ત્રવિહિત અનુષ્ઠાનોને વિશે પ્રણિધાન કરવા સ્વરૂપ સંયમથી જ મોહનીય કર્મનો ક્ષય થવાથી અનન્ત વિષયોનું સ્પષ્ટ જ્ઞાન થઈ શકે છે.

Page #340

• द्रव्यविशेषयोगादपि सिद्धिसमर्थनम् •
१८३१ चित्तप्रणिधानार्थं त्वालम्बनमात्रं क्वाऽपि न वारयामः । केवलमात्मप्रणिधानपर्यवसान एव सर्वः संयमः फलवानित्यात्मनो ज्ञेयत्वं विना सर्वं विलूनशीर्णं भवेदित्यधिकं स्वयमूहनीयम् ।।२२।। गामित्वं समिताचार्यकालीनतापसादीनां आवश्यकनियुक्तिवृत्त्यादौ श्रूयते गगनगामित्वमपि तथाविधपादलेपादिना श्रीपादलिप्तसूरि-नागार्जुनश्रावकादीनां श्रूयते । पक्षिरुतज्ञानमपि संयममन्तरेणैव तथाविधग्रहणशिक्षादिपाटववशेन अष्टाङ्गमहानिमित्तवेदिनां सम्भवति ।
तथाविधपटप्रावरणेनाऽपि संयममन्तरेणैव देहान्तर्धानं समरादित्यकथायां पञ्चमभवे मनोरथदत्तनयनमोहनवस्त्र समेतसनत्कुमारकथायां (स.क.भव.५/पृष्ठ-४००) श्रीहरिभद्रसूरिभिरुपदर्शितम् । तथाविधाञ्जनाधुपयोगेनापि देहान्तर्धान-व्यवहितविप्रकृष्टादिज्ञानमुपजायते । चन्द्रगुप्तभोजनभोक्तृक्षुल्लकद्वयादिदृष्टान्तयोजनाऽत्र कार्या । 'अचिन्त्यो हि मणिमन्त्रौषधीनां प्रभाव' इति प्रसिद्धमेव ।
इत्थमन्वय-व्यतिरेकव्यभिचाराभ्यां न पतञ्जल्युक्तसंयमस्योक्तसिद्धिहेतुता सम्भवति । परं चित्तप्रणिधानार्थं = अन्तःकरणैकाग्रताकृते आलम्बनमात्रं तु क्वाऽपि न वारयामः । केवलं आत्मप्रणिधानपर्यवसानः = मुख्यवृत्त्या सकलोपाधिविशुद्धस्वकीयसच्चिद्रूपाभिव्यक्तिपर्यन्त एव सर्वः संयमः फलवानिति आत्मनो ज्ञेयत्वं = ज्ञानविषयत्वं विना सर्वं संयमगताऽतीताऽनागतादिविषयकत्वकल्पनादिकं विलूनशीर्ण भवेत्। कायव्यूहज्ञानाऽऽक्षेपकनाभिचक्रसंयमस्तु तथाविधयोगिनां वैराग्योत्कर्षाऽऽधायकतयोपयुज्यतेऽपि રૂલ્ય મૂહનીયં તનયા વિશા સાર૬/રર .
બાકી અંતઃકરણની એકાગ્રતા માટે જ જો અલગ-અલગ વિષયોનું આલંબન લેવામાં આવે તો તેમાં અમને કોઈ વાંધો નથી. ફક્ત છેવટે આત્માનું પ્રણિધાન આવે તો જ તમામ સંયમ સફળ બને. આત્માને જ્ઞાનનો વિષય બનાવ્યા વિના તો બધું જ ભાંગી પડે. આ બાબતમાં બહુશ્રુત પુરુષોએ સ્વયં જ અધિક વિચારણા કરવી.(૨૬/૨૨)
વિશેષાર્થ:- પાતંજલ યોગદર્શનમાં “સંયમ' શબ્દનો અર્થ છે કોઈ પણ એક જ વિષયમાં ધારણા-ધ્યાનસમાધિની એકાગ્રતા. તથા જૈનદર્શન મુજબ સંયમનો અર્થ છે, સાવદ્ય = સદોષ પ્રવૃત્તિનો ત્યાગ અને નિરવદ્ય શાસ્ત્રવિહિત પ્રવૃત્તિનો સમન્વય. પાતંજલ દર્શન માન્ય સંયમથી મનની એકાગ્રતા આવી શકે છે. પરંતુ મોહનીય કર્મ વગેરેનો ક્ષય કે ક્ષયોપશમ વગેરે થઈ ન શકે. કારણ કે તેમાં આત્મવિશુદ્ધિનું પ્રણિધાન જ ભળતું નથી. જે વિષયમાં એકાગ્રતારૂપ સંયમ કરવામાં આવે તે જ વિષયનું કે તેની સાથે સંકળાયેલા વિષયનું જ્ઞાન થાય એવું પાતંજલ વિદ્વાનો માને છે. માટે જ તો પૂર્વે આઠમી ગાથામાં સૂર્યસંયમ કરતાં તારાબૃહ સંયમને જુદું બતાવેલ છે. એક જ વિષયના પ્રણિધાનરૂપ સંયમથી જ જો અનંતા વિષયોનું જ્ઞાન થઈ શકતું હોય તો સૂર્યસંયમ, તારાબૃહસંયમ, નાભિચક્ર સંયમ, કૂપકંઠ-સંયમ વગેરે જુદા-જુદા સંયમ કરવાની કોઈ આવશ્યકતા જ ન રહે.
તથા ત્રણ કાળના સર્વ ક્ષેત્રના સર્વ અવસ્થાયુક્ત સ્વરૂપે તમામ વિષયોનું પ્રણિધાન-સંયમ તો અલ્પજીવી યોગીને કેવી રીતે સંભવી શકે? તથા અનંત કાળ સુધી તો કોઈ દેહધારી જીવવાના નથી. માટે સર્વથા સર્વદા સર્વત્ર સર્વ વિષયોનું જ્ઞાન પ્રણિધાનરૂપ સંયમના કારણે થાય તેવી કોઈ જ શક્યતા નથી. હા, દોષયુક્ત પ્રવૃત્તિનો ત્યાગ અને શાસ્ત્રવિહિત પ્રવૃત્તિ - આ બે બાબત ઉપર પ્રણિધાન પ્રકૃષ્ટ રીતે કરવામાં આવે તો જ્ઞાનાવરણ-મોહનીય કર્મ વગેરેનો ક્ષય થવાથી સર્વજ્ઞતા આત્મામાં પ્રગટી શકે. પણ બધે જ આત્મા તો રુચિપૂર્વક જ્ઞાનનો વિષય બનવો જ જોઈએ. આત્માને જાણ્યા વિના તો બધું વ્યર્થ બને. તથા પાતંજલ

Page #341

१८३२
• प्रायश्चित्तस्य योगत्वेन कर्मनाशकता •
द्वात्रिंशिका -२६/२३ प्रायश्चित्तं पुनर्योगः प्राग्जन्मकृतकर्मणाम् । अब्धीनां 'निश्चयादन्तः कोटाकोटिस्थितेः किल ।। २३ ।। प्रायश्चित्तमिति । ( प्राग्जन्मकृतकर्मणाम् = ) प्राग्जन्मकृतपाप्मनां पुनः प्रायश्चित्तं योगः, तन्नाशकत्वात् तस्य । तथा किल इति सत्ये अब्धीनां सागरोपमाणां अन्तः कोटाकोटीस्थितेः निश्चयात् अपूर्वकरणाऽऽरम्भेऽपि तावत्स्थितिककर्मसद्भावाऽऽवश्यकत्वस्य महाभाष्यादिप्रसिद्धत्वात् साम्प्रतं प्रायश्चित्तस्य योगत्वमुपपादयन्नाह - 'प्रायश्चित्तमिति । प्राग्जन्मकृतपाप्मनां प्रायश्चित्तं प्रव्रज्यादिलक्षणं योगः । तदुक्तं पञ्चाशके सव्वा वि य पव्वज्जा पायच्छित्तं भवंतरकडाणं पावाणं कम्माणं ← (पञ्चा. १६/४८) इति । अत्र हेतुमाह- तस्य = प्रव्रज्यादिलक्षणप्रायश्चित्तस्य तन्नाशकत्वात् पूर्वजन्मकृतपापकर्मनाशकत्वात् । ततश्च तन्नाशकृते कायव्यूहकल्पनं पातञ्जल-नैयायिकादीनामनतिप्रयोजनमिति स्थितम् ।
निश्चयात् = परमार्थतः अपूर्वकरणाऽऽरम्भेऽपि = अष्टमगुणस्थानकप्रारम्भेऽपि तावत्स्थितिककर्मसद्भावाऽऽवश्यकत्वस्य = अन्तः कोटाकोटीस्थितिककर्मसत्ताऽऽवश्यकताया महाभाष्यादिप्रसिद्धत्वात् = ‘सत्तण्हं पयडीणं अब्भिंतरओ उ कोडाकोडीए । काऊण सागराणं' (वि.आ.भा. ११९३ ) इत्यादिना विशेषावश्यकभाष्ये प्रसिद्धत्वात् । न चेदं श्रुत - सम्यक्त्व - देश-सर्वविरतिसामायिकलाभकालीनकर्मस्थितिप्रतिपादकमिति न द्वितीयाऽपूर्वकरणकालेऽन्तः कोटाकोटीस्थितिककर्मसद्भावसिद्धिरिति शङ्कनीयम्, 'तद्भवसिद्धिकानामपि नियमेन सत्तायामन्तः सागरोपमकोटाकोटीस्थितिकस्य कर्मणः सद्भावादिति (वि. आ.भा.गा. २०४६) विशेषावश्यकभाष्यवृत्तिकृद्वचनात्स्पष्टमेव तत्सिद्धेः । यदि पुनर्यथा बद्धं तथैवाऽनुपक्रान्तं सर्वमपि कर्म वेद्यते तदा मुक्तिगमनं कस्याऽपि नैव स्यात् । तदुक्तं विशेषावश्यकभाष्ये जइ ताऽणुभूइउ च्चिय खविज्जए कम्ममन्नहा न मयं । तेणाऽसंखिज्जभवज्जियनाणागइकारणत्तणओ ।। नाणाभवाणुभवणाभावादेक्कम्मि पज्जएणं वा । अणुभवओ बंधाओ मोक्खाऽभावो स चाऽणिट्ठो ।। ← (वि. आ.भा. २०५२/ ५३) इति। कायव्यूहनिराकरणाऽवसरे क्लेशहानोपायद्वात्रिंशिकायां ( द्वा.द्वा.२५/२१ पृ.१७३९) निरूपिततत्त्वमेવિદ્વાનો આત્માને શેય = જ્ઞાનવિષય માનતા જ નથી. માટે મોહનીય કર્મનો ઉચ્છેદ તેઓને કેવી રીતે થઈ શકે ? તથા મોહનીયનો ઉચ્છેદ ન થાય તો સર્વજ્ઞતા કેવી રીતે મળી શકે? આત્માની જાણકારી વિના, આત્માનું જ્ઞાન કર્યા સિવાય તો અષ્ટાંગયોગસાધના પણ વ્યર્થ જ સાબિત થાય. આમ પાતંજલ દર્શનમાં આત્મા સર્વથા અપરિણામી, જ્ઞાનઅગોચર હોવાના કારણે ઉપરોક્ત સમસ્યાઓ ઉભી થાય છે. (૨૬/૨૨) ♦ પ્રાયશ્ચિત્ત અને ધર્મસંન્યાસ પણ યોગ છે ક
=
ગાથાર્થ :- પૂર્વ જન્મમાં કરેલા પાપાદિ કર્મોનું પ્રાયશ્ચિત્ત પણ યોગ છે. ખરેખર અંતઃકોટાકોટી સાગરોપમની સ્થિતિનો નિશ્ચય નયથી સદ્ભાવ હોય છે. (૨૬/૨૩)
ટીકાર્થ :- પૂર્વજન્મમાં કરેલા પાપોનું પ્રાયશ્ચિત્ત પણ યોગ છે. કારણ કે પ્રાયશ્ચિત્ત તેનું નાશક છે. તેમ જ ખરેખર અંતઃકોટાકોટી સાગરોપમની સ્થિતિવાળા કર્મ તો નિશ્ચયથી અપૂર્વકરણના પ્રારંભ સમયે પણ હોય છે. કારણ કે ત્યારે તેટલી સ્થિતિવાળા કર્મની હાજરી અવશ્યપણે હોય છે. એવું વિશેષાવશ્યકભાષ્ય વગેરેમાં લખેલ છે. તથા તે અંતઃકોટાકોટીસાગરોપમની સ્થિતિવાળા કર્મ તો માત્ર ધર્મસંન્યાસથી નાશ પામી શકે છે. માટે ધર્મસંન્યાસ પણ યોગ છે. (૨૬/૨૩)
१. हस्तादर्शे 'निश्चयानन्तः' इत्यशुद्धः पाठः । २ हस्तादर्शे ...पापानां ' इति पाठान्तरः ।

Page #342

• निकाचितकर्मणामपि तपसा क्षयः •
तस्य च धर्मसंन्यासैकनाश्यत्वादिति ।। २३ । निकाचितानामपि यः कर्मणां तपसा क्षयः । सोऽभिप्रेत्योत्तमं योगमपूर्वकरणोदयम् ।। २४ ।। निकाचितानामिति । निकाचितानामपि उपशमनादिकरणान्तरायोग्यत्वेन व्यवस्थापितानामपि कर्मणां यस्तपसा क्षयो भणित इति शेषः । " तवसा उ निकाइआणं पि” (वि. आ. तदिति सिंहावलोकनन्यायेन द्रष्टव्यम् । कर्मप्रकृतौ अपि अंतो कोडाकोडी संतं अणियट्टिणो उ उदहीणं ← (क.प्र. ६/३५ ) इत्येवं नवमगुणस्थानकस्याऽऽद्यसमये आयुर्वर्जानां सप्तानां कर्मणां सत्ताया अन्तःकोटाकोटीप्रमाणत्वमुपदर्शितम् । इत्थं च तस्य = चरमभविकाऽन्तः कोटाकोटीस्थितिकस्य कर्मणो धर्मसंन्यासैकनाश्यत्वात् = प्रागुक्त ( द्वा. द्वा.१९/११ भाग - ५, पृ. १२८५ ) धर्मसंन्यासाभिधान-सामर्थ्ययोगैकनिवर्तनीयत्वात् । ततश्च धर्मसन्यासस्यापि योगत्वमनाविलम् । न च क्षायोपशमिकधर्मसंन्यासे गुणभ्रष्टत्वाऽऽपत्तिः शङ्कनीया, मत्यादिज्ञानचतुष्कविगमे केवलज्ञानोदयवत् क्षायोपशमिकसम्यग्दर्शन-क्षमा-नम्रतादिविगमे क्षायिकसम्यग्दर्शन-क्षमा-नम्रतादिलाभस्य न्यायप्राप्तत्वात् । इदमेवाऽभिप्रेत्य विशेषावश्यकभाष्ये → सेसन्नाणावगमे सुद्धयरं केवलं जहा नाणं । तह खाइयसम्मत्तं खओवसमसम्मविगमम्मि ।। ← (वि. आ.भा. १३२२) इत्युक्तम् । अध्यात्मोपनिषदादिसंवादद्वारेण निरूपिततत्त्वमेतद् योगविवेकद्वात्रिंशिकायां (द्वा.द्वा.१९/१२ भाग - ५ पृ.१२८६) इति सिंहावलोकनन्यायेन दृश्यमिदम् ।।२६ / २३ ।।
ननु तथापि निकाचितकर्मणां क्षयकृते कायव्यूहस्याऽऽवश्यकताऽनाविलैवेति मुग्धाऽऽशङ्कायामाह - 'निकाचितानामपी'ति । उपशमनादिकरणान्तराऽयोग्यत्वेन = उपशमना-सङ्क्रमोद्वर्तनाऽपवर्तनादिकरणान्तराऽविषयत्वेन व्यवस्थापितानामपि कर्मणां तपसा शुद्धज्ञानयोगलक्षणेन क्षयो जिनागमे भणितः 'तवसा उ’ इति । अत्र च सम्पूर्णा गाथा विशेषावश्यकभाष्ये → सव्वपगईणमेवं परिणामवसादुवक्कमो होज्जा । पायमनिकाइयाणं, तवसा उ निकाइयाणं पि ।। ← (वि. आ.भा.२०४६) इत्येवं वर्तते । प्रकृते
१८३३
વિશેષાર્થ :- કર્મનો નાશ શાસ્ત્રોક્ત રીતે કરે તે યોગ કહેવાય. જેમ ભોગવવાથી કર્મનો નાશ થાય છે તેમ જ્ઞાન, શાસ્ત્રવિહિત આચારના પાલન, પ્રાયશ્ચિત્ત વહન, અપૂર્વકરણ, કેવલીસમુદ્દાત વગેરે દ્વારા પણ કર્મનો નાશ થાય છે. માટે જ્ઞાન, ક્રિયા, પ્રાયશ્ચિત્ત વગેરે પણ યોગ છે. શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે પંચાશકમાં (૧૬/૨૪) જણાવેલ છે કે → ‘પ્રવજ્યા તો પૂર્વભવોમાં કરેલા પાપનું પ્રાયશ્ચિત્ત છે.' ← આથી અહીં પ્રવ્રજ્યા સ્વરૂપ પ્રાયશ્ચિત્ત યોગ તરીકે સમજવું ઉચિત છે. પૂર્વે (દ્વા.દ્વા.૧૯/૧૧ પૃ.૧૨૮૫) જણાવી ગયા તે ધર્મસંન્યાસ પણ યોગ છે. કારણ કે તેનાથી અંતઃકોટાકોટીસ્થિતિવાળા કર્મો ખતમ થાય છે. (૨૬/૨૩)
ગાથાર્થ :- નિકાચિત એવા પણ કર્મોનો તપથી જે ક્ષય થાય છે તે ઉત્તમ અપૂર્વકરણના ઉદયવાળા ધર્મસંન્યાસ યોગની અપેક્ષાએ કહેવાયેલ છે. (૨૬/૨૪)
ટીકાર્થ :- ઉપશમના કરણ વગેરેથી કોઈ પણ પ્રક્રિયા જેના ઉપર થઈ શકતી નથી તેવા પ્રકારે શાસ્ત્રકારોએ દર્શાવેલા ચીકણા કર્મો નિકાચિત કહેવાય છે. આવા નિબિડ નિકાચિત કર્મોનો પણ તપ દ્વારા ક્ષય શાસ્ત્રોમાં કહેવાયેલ છે. કારણ કે વિશેષાવશ્યકભાષ્યમાં કહેલ છે કે → ‘તપથી નિકાચિત કર્મોનો પણ નાશ થાય છે.' - આ રીતે નિકાચિત કર્મોનો તપથી જે ક્ષય શ્રીજિનભદ્રગણી ક્ષમાશ્રમણે १. हस्तादर्श 'वपसः ' ' इत्यशुद्धः पाठः । २. हस्तादर्शे '... तंसयोगा..' इत्यशुद्धः पाठः । ३. मुद्रितप्रतौ ' ...करणान्तसंयोग्य ( ज्य) त्वेन' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #343

१८३४
• इदानीन्तनप्रायश्चित्तफलमीमांसा • द्वात्रिंशिका-२६/२४ २०४६) इति वचनात् । सोऽपूर्वकरणोदयं उत्तमं योगं धर्मसंन्यासलक्षणं अभिप्रेत्य, न तु यत्किञ्चित्तप इति द्रष्टव्यम् । तत्त्वमत्रत्यं अध्यात्मपरीक्षादौ विपञ्चितम् ।।२४।। अणियाणस्स विहिए तवस्स तवियस्स किं पसंसामो ?। किज्जइ जेण विणासो निकाईयाणं पि कम्माणं ।। - (त.क.१०) इति तपःकुलकवचनमपि स्मर्तव्यम् ।
सः = निकाचितकर्मक्षयः अपूर्वकरणोदयं = अपूर्वकरणाऽभिधानाऽष्टमगुणस्थानकभाविनं धर्मसंन्यासलक्षणं उत्तमं योगं = सामर्थ्ययोगं अभिप्रेत्य ज्ञेयः; न तु यत्किञ्चित् तपः अभिप्रेत्य इति । एतेन → तीव्रेण तपसा पुनः निकाचितान्यपि कर्माण्युपक्रम्यन्त एव 6 (वि.आ.भा.२०४६ वृ.) इति विशेषावश्यकभाष्यवृत्तिवचनमपि व्याख्यातम् ।
ननु निकाचितं नाम भोगं विना क्षपणाऽयोग्यम् । तस्य कथं तपसा क्षयः इति चेत् ? न, उपशमनादिकरणान्तराऽविषयस्यैव नितरां बद्धस्य निकाचिताऽर्थत्वात् । तादृशस्य च कर्मणो दृढतरप्रायश्चित्तपरिशीलनोदिताध्यवसायातिरेकप्रसूतैकश्रेण्यारोहौपयिकाऽपूर्वकरणगुणस्थानजनिताऽपूर्वाध्यवसायैः स्थितिघातादिभिरेव परिक्षयसम्भव इत्येवं अध्यात्ममतपरीक्षावृत्तौ = अध्यात्मपरीक्षादौ (गा.१०१) ग्रन्थकृता अत्रत्यं तत्त्वं विपञ्चितं एकोत्तरशततमगाथाविवरणे । तदुक्तं श्रीहरिभद्रसूरिभिरपि प्रायश्चित्तविधिप्रतिपादके पञ्चाशके → एएण पगारेणं संवेगाऽइसयजोगओ चेव । अहिगयविसिट्ठभावो तहा तहा होइ नियमेण ।। तत्तो तब्विगमो खलु अणुबंधावणयणं व होज्जाहि । जइय अपुव्वकरणं जायइ सेढीय विहियकला ।। एवं निकाइआण वि कम्माणं भणियमेत्थ खवणंति । तंपि य जुज्जइ एयं तु भावियव्वं अओ एयं ।।
6 (पञ्चा.१६/३३-३४-३५)। अत्र पञ्चाशकवृत्तौ → एवं = अनेनैव न्यायेनाऽपूर्वकरणश्रेणिजननरूपेण निकाचितानामपि = उपशमनादिकरणान्तराऽविषयत्वेन नितरां बद्धानामपि, आस्तामनिकाचितानां कर्मणां ज्ञानावरणादीनां भणितं = उक्तं आगमे 'तवसा उ निकाइआणं पि' (वि.आ.भा. २०४६) इति वचनात् । अत्र = प्रायश्चित्तरूपशुभभावे क्षपणं = सर्वथा क्षयो भवति, अनिकाचितक्षपणं तु निर्विचारमिति ‘अपि च'शब्दार्थः, युज्यते = सङ्गच्छते । ततश्च एवं तु = एवमेव कर्मबन्धकर्मानुबन्धाऽपनयनहेतुत्वेनैव भावनीयं = पर्यालोचनीयं अतः = निकाचितकर्मबन्धक्षपणहेतुत्वाच्छुभभावरूपं प्रायश्चित्तम् - (पञ्चा.१६/३५ वृत्ति) इति व्याख्यानादुन्नीयते यत् तादृशाऽध्यवसायविशेषरूपस्य द्वितीयापूर्वकरणस्य शुक्लध्यानाख्यस्य वा तीव्रतपसो निकाचितकर्मक्षयहेतुत्वं । ततश्च निकाचितकर्मक्षयकृते कायव्यूहकल्पनं 'पद्भ्यां पलायितुं पारयमाणो नैव जानुभ्यां रंहितुमर्हतीति न्यायेनाऽसङ्गतमेव । यथा चैतत् तथा भावितमेव पूर्वं क्लेशहानोपायद्वात्रिंशिकायां (द्वा.द्वा.२५/३१ पृ.१७६८) इति नेह पुनः तन्यते । __ नन्वेवमिदानीन्तनप्रायश्चित्तानामपूर्वकरणमकुर्वतां कथं निकाचितकर्मक्षपकत्वम् इति चेत् ? इदानीन्तनचारित्रस्य मोक्षजनकत्वमिव साक्षान्न कथञ्चित्, परम्परया तु तद्वदेव सम्भवीति सम्भावय । જણાવેલ છે તે અપૂર્વકરણ વખતે આઠમા ગુણસ્થાનકે ઉદયમાં આવનાર ઉત્તમ ધર્મસંન્યાસયોગને આશ્રયીને સમજવું. પણ ગમે તે તપને આશ્રયીને ન સમજવું. –આ બાબત ધ્યાનમાં રાખવી. આ બાબતમાં વિસ્તારથી તાત્ત્વિક વાતને જાણવી હોય તો ગ્રંથકારશ્રીએ બતાવેલ અધ્યાત્મમતપરીક્ષા વગેરે ગ્રંથની ટીકા જોવી.કારણ કે ત્યાં આ બાબતનું વિસ્તારથી પ્રતિપાદન ગ્રંથકારશ્રીએ કરેલ છે.(૨૬/૨૪)

Page #344

• 'ज्ञानयोगः तपः शुद्धम्' मीमांसा •
प्रवृत्तिस्तु तत्र कर्मबन्ध-कर्माऽनुबन्धाऽपनयनार्थितयैवेति नाऽनुपपत्तिः । एतेन तद्भवयोग्यनिकाचितकर्मणो भोगादेव क्षये किमर्थं तत्र प्रवृत्तिः ? इत्यपास्तम्, निकाचितानामपि बहुकालस्थितीनां ज्ञानावरणीयादीनां क्षयाय तत्र प्रवृत्तेरिति ( अ.प.वृ. १०१/पृ.२८६) अध्यात्मपरीक्षावृत्तौ व्यक्तमुक्तं ग्रन्थकृता ।
१८३५
तदुक्तं अध्यात्मसारेऽपि आत्मनिश्चयाऽधिकारे
कर्मतापकरं ज्ञानं तपस्तन्नैव वेत्ति यः । प्राप्नोतु स हतस्वान्तो विपुलां निर्जरां कथम् ।। अज्ञानी तपसा जन्मकोटिभिः कर्म यन्नयेत् । अन्तं ज्ञानतपोयुक्तः तत् क्षणेनैव संहरेत् ।। ज्ञानयोगस्तपः शुद्धमित्याहुर्मुनिपुङ्गवाः । तस्मान्निकाचितस्याऽपि कर्मणो युज्यते क्षयः || यदिहाऽपूर्वकरणं श्रेणिः शुद्धा च जायते । ध्रुवः स्थितिक्षयस्तत्र स्थितानां प्राच्यकर्मणाम् ।।
← (अ.सा. १८/१६१-१६४ ) इति । तत्रैव च योगाधिकारे ग्रन्थकृता
ज्ञानयोगः तपः शुद्धमाऽऽत्मरत्येकलक्षणम् । इन्द्रियाऽर्थोन्मनीभावात् स मोक्षसुखसाधकः ।। न परप्रतिबन्धोऽस्मिन् अल्पोऽप्येकात्मवेदनात् । शुभं कर्माऽपि नैवाऽत्र व्याक्षेपायोपजायते ।। ← (अ.सा.१५/५-६) इत्येवं ज्ञानयोगस्वरूपमावेदितम् । प्रकृते संज्ञानयोगघटितं शमिनां तपोऽपि श्रेण्याश्रयादिह निकाचितकर्महन्तृ । बाह्यं तपः परमदुश्चरमाचरध्वमाध्यात्मिकस्य तपसः परिबृंहणार्थम् ।। ← ( न्या. खं. ९८ ) इति न्यायखण्डखाद्यकारिकाऽपि स्मर्तव्या ।
प्रकृते द्वितीयाऽपूर्वकरणकालीनधर्मसंन्यासाऽभिधानसामर्थ्ययोग-प्रातिभज्ञानाभ्यां सम्भूय निकाचितघातिकर्मनाशकत्वमवसेयम् । एतेन ज्ञानाग्निः सर्वकर्माणि भस्मसात् कुरुते ← (भ.गी. ४ /३७) इति पूर्वोक्तं(पृ.१७६९) भगवद्गीतावचनमपि व्याख्यातम्, ज्ञानपदस्य विद्याऽपराऽभिधान-प्रातिभज्ञानपरत्वात् ।
एतेन विद्या तु तत्त्वज्ञानम्, साऽऽगमविकल्परूपा न भवितुमर्हति वाग्गोचराऽतिक्रान्तत्वात् तत्त्वज्ञानविषयाऽनन्तात्मकैकपरमार्थस्य ← ( द्वा.न. च. भाग - १ पृष्ठ. ३००) इति द्वादशारनयचक्रवचनमपि व्याख्यातम्। तद्वृत्तौ श्रीसिंहसूरिगणिक्षमाश्रमणाः → आगमाऽभ्यासात् तु सम्यग्दर्शन-ज्ञान-चारित्रतपोविशेषविशेषिताऽविद्यस्य सर्वभावविषया विद्या स्वयमेव सर्वात्मनैवोपावर्तते, नाऽविद्यमाना कुतश्चिदानीयते । सा चाऽनागमविकल्पा ← ( द्वा.न.च.वृ. पृष्ठ. ३०१ ) इति व्याचक्षते ।
ततश्च घातिकर्मविगमेनाऽऽत्मा सर्वज्ञः सम्पद्यते । तदा तुरीयं चैतन्यमभिव्यज्यते । तत् पुनः तुरीयं निरावरणमोहविघ्नं निद्रावियोग आत्यन्तिको निद्रासम्बन्धिजाग्रदाद्यवस्थाविलक्षणं आत्मस्वतत्त्वम् । स एव परमात्मा विमुक्तः सर्वज्ञो व्याख्यातः ← ( द्वा.न.च.भाग - १ पृष्ठ २१९) इति द्वादशारनयचक्रे श्रीमल्लवादिसूरयः । तुरीयावस्था पुनरेकस्वरूपैव विशुद्धत्वात् । अथवा साऽपि स्वरूपसामर्थ्यात् सर्वात्मनैवाऽनेकधा विपरिवर्तते, तद्यथा जं जं जे जे भावे परिणमइ पओग-वीससादव्वं । तं तह जाणाति जिणो अपज्जवे जाणणा नत्थि ।। ← ( आ.नि. ७९४ ) इति आवश्यकनिर्युक्तिसंवादेन श्रीसिंहसूरिगणिक्षमाश्रमणैः द्वादशारनयचक्रवृत्तौ दर्शितमित्यवधेयम् ।
केवलज्ञानोत्तरमघातिकर्मणां क्षयः समुद्घात- चरमशुक्लध्यानद्वयरूपाऽवस्थाविशिष्टज्ञानरूपयोगादेवाऽवगन्तव्यः । इदमेवाऽभिप्रेत्य शास्त्रवार्तासमुच्चये

Page #345

१८३६
• योगमाहात्म्यम् •
द्वात्रिंशिका-२६/२६
अपि क्रूराणि कर्माणि क्षणाद्योगः क्षिणोति हि । ज्वलनो ज्वालयत्येव कुटिलानपि पादपान् ।।२५।। दृढप्रहारिशरणं चिलातीपुत्ररक्षकः । अपि पापकृतां योगः पक्षपातान्न शङ्कते ॥ २६ ॥ ततः स सर्वविद् भूत्वा भवोपग्राहिकर्मणः । ज्ञानयोगात् क्षयं कृत्वा मोक्षं प्राप्नोति शाश्वतम् ।। 'ज्ञानयोगः तपः शुद्धमित्यादि यदुदीरितम् । ऐदम्पर्येण भावार्थस्तस्याऽयमभिधीयते ।। ज्ञानयोगस्य योगीन्द्रैः पराकाष्ठा प्रकीर्तिता । शैलेशीसंज्ञितं स्थैर्यं ततो मुक्तिरसंशयम् । धर्मस्तच्चाऽऽत्मधर्मत्वान्मुक्तिदः शुद्धिसाधनात् । अक्षयोऽप्रतिपातित्वात् सदा मुक्तौ तथास्थितेः । ← (शा.वा.९/२१-२४) इत्युपवर्णनमकारि श्रीहरिभद्रसूरिभिरिति ध्येयम् ।।२६ / २४ ।। इदमेव समर्थयति- ‘अपी’ति । योगः = क्षपक श्रेणिकालीनविशुद्धज्ञानयोगः क्रूराणि = निकाचितानि दारुणानि वा अपि कर्माणि ज्ञानावरणीयादीनि क्षणाद् हि क्षणेनैव क्षिणोति = अपुनर्भावेनोन्मूलयति । प्रतिवस्तूपमयैतदेव द्योतयति-ज्वलन इति व्यक्तम् । तदुक्तं योगशास्त्रे श्रीहेमचन्द्रसूरिवरैरपि → क्षिणोति योगः पापानि चिरकालार्जितान्यपि । प्रचितानि यथैधांसि क्षणादेवाऽऽशुशुक्षणिः ।। ← (यो.शा. १/ ७ ) इति ।।२६ / २५ ।।
=
अत्रैवाऽवशिष्टमाह- 'दृढे 'ति । दृढप्रहारिशरणं → स्त्री-भ्रूण - गो-ब्राह्मणघातजातपापादधःपातकृताऽऽभिमुख्याः । दृढप्रहारिप्रमुखाः समाधिसाम्याऽवलम्बात् पदमुच्चमापुः ।। ← ( वै.क.ल. १ । २५८) इति वैराग्यकल्पलतावचनात् ब्रह्म- साधानस्त्री-भ्रूण - धेनुघातक - दृढप्रहारिनामकस्तेनस्य हस्ताऽवलम्बनं, चिलातीपुत्रधनदुहितृ-सुसुमावधशूरचिलातीपुत्राऽभिधानलुण्टाकसंरक्षकः, चतुर्वर्गेऽग्रणीर्मोक्षो योगस्तस्य
रक्षकः =
च कारणम् । ज्ञान-श्रद्धान - चारित्ररूपं रत्नत्रयं च सः ।। ← (यो . शा. १ / १५ ) इति योगशास्त्रवचनाऽनुसारेण सम्यग्दर्शन-ज्ञान-चारित्रलक्षणो योगः पक्षपातात् = स्वभावाऽनुसारिसदनुग्रहात् पापकृतां अपि न शङ्कते = 'इमे पापकृत इति न मया मोक्षमेते नेतव्या' इति नैव विमृशतीति भावः । इदमेवाऽभिप्रेत्य योगशास्त्रे → ब्रह्म-स्त्री-भ्रूण-गोघातपातकान्नरकाऽतिथेः । दृढप्रहारिप्रभृतेर्योगो हस्ताऽवलम्बनम् ।। तत्कालकृतदुष्कर्मकर्मठस्य दुरात्मनः । गोप्त्रे चिलातीपुत्रस्य योगाय स्पृहयेन्न कः ? ।। ← (यो.शा. १/१२-१३ ) इति प्रोक्तं श्रीहेमचन्द्रसूरिभिः ।।२६ / २६ ।
=
ગાથાર્થ :- ક્રૂર એવા કર્મોને પણ ક્ષણ વારમાં યોગ ખતમ કરે છે. ખરેખર કુટિલ એવા પણ वृक्षोने अग्नि सजगावे ४ छे. (२६ / २५)
*
પાપીઓને પણ યોગ તારે
ગાથાર્થ :- યોગ દૃઢપ્રહારીનું શરણ હતો. યોગ જ ચિલાતીપુત્રનું રક્ષણ કરનાર હતો. ખરેખર પાપકરનાર જીવોને વિશે પણ ‘આ પાપી જીવોને મારે મોક્ષે નથી લઈ જવા' આ પ્રમાણે પક્ષપાતથી શંકાશીલ વિચારસરણીને યોગ અપનાવતો નથી. (૨૬/૨૬)
વિશેષાર્થ :- વરસાદ જેમ પક્ષપાત વિના સર્વત્ર વરસે છે. સૂર્ય પક્ષપાત વિના જેમ બધે પ્રકાશ પાથરે છે. તેમ યોગ પણ પક્ષપાત વગર પાપી-ધર્મી સહુ જીવોને તારવાનું કામ કરે છે. બ્રહ્મ-સ્ત્રીબાલ-ગોહત્યા કરનાર દૃઢપ્રહારી અને સુષમાનું ડોકું ધડથી જુદું કરનાર ચિલાતીપુત્રનું ઉદાહરણ યોગશાસ્ત્ર,

Page #346

• आशंसापरित्यागोपदेशः •
१८३७ अहर्निशमपि ध्यातं योग इत्यक्षरद्वयम् । अप्रवेशाय पापानां ध्रुवं वज्राऽर्गलायते ।।२७।। आजीविकादिनाऽर्थेन योगस्य च विडम्बना । पवनाऽभिमुखस्थस्य ज्वलनज्वालनोपमा ॥२८॥ ___पुनरपि योगमेव स्तौति- 'अहर्निशमिति । 'योग' इति अक्षरद्वयमपि किं पुनः पञ्चनमस्कारादीन्यक्षराणीत्यपिशब्दार्थः अहर्निशं = दिवारानं श्रद्धासंवेगादिशुद्धभावोल्लास-करकुड्मलयोजनादिविधिना श्रुतं पठितं दृष्टं मतं बहुमतं अनुप्रेक्षितं ध्यातं सम्यक् परिणतं च सत् पापानां = अकुशलकर्मणां अप्रवेशाय ध्रुवं वज्राऽर्गलायते पूर्वप्रविष्टानां च भस्मीकरणाय निश्चितं दहनायते । तदुक्तं योगबिन्दौ →
अक्षरद्वयमप्येतत् श्रूयमाणं विधानतः । गीतं पापक्षयायोच्चैर्योगसिद्धैर्महात्मभिः ।। मलिनस्य यथा हेम्नो वह्नः शुद्धिर्नियोगतः। योगाऽग्नेश्चेतसस्तद्वदविद्यामलिनात्मनः ।।
-- (यो.बि.४०/४१) इति । इदमेव तत्त्वं व्यतिरेकमुखेन योगशास्त्रे → तस्याऽजननिरेवाऽस्तु नृपशोर्मोघजन्मनः । अविद्धकर्णो यो योग इत्यक्षरशलाकया ।। - (यो.शा. १/१४) इत्येवमुपवर्णितम् ।।२६/२७।।
योगविडम्बनाऽपायमाह- 'आजीविकेति । आजीविकादिना आदिपदेन पारलौकिकाऽऽशंसादिना अर्थेन = मुख्यप्रयोजनेन योगस्य = शास्त्रयोगस्य तपोयोगादेर्वा विडम्बना च = अवमानना हि पवनाऽभिमुखस्थस्य = प्रबलवेगोद्भूतमरुदभिमुखस्थस्य ज्वलनज्वालनोपमा सम्पद्यते । अत एव दशवैकालिके → (१) नो इहलोगट्ठयाए तवमहिट्ठिज्जा, (२) नो परलोगट्ठयाए तवमहिट्ठिज्जा, (३) नो कित्ति-वण्णसद्द-सिलोगट्ठयाए तवमहिट्ठिज्जा, (४) नन्नत्थ निज्जरट्ठाए तवमहिट्ठिज्जा - (द.वै.९/४/४) इत्युक्तम् । इत्थमेव तस्य मुक्तिसाधकत्वोपपत्तेः । तदुक्तं शास्त्रवार्तासमुच्चये अपि → ज्ञानयोगः तपः शुद्धमाशंसादोषवर्जितम् । अभ्यासाऽतिशयादुक्तं तद्धि मुक्तेः प्रसाधकम् ।। - (शा.वा.१/२१) इति । ततश्च मुमुक्षुणाऽऽशंसा त्याज्येत्युपदेशो ध्वन्यते । दशाविशेषे जायमाना मोक्षौपयिकाऽऽराधनहेतुभूतचित्तसमाधिसम्पादनप्रयोजकेहलौकिकेष्टफलवाञ्छा तु न योगप्रतिकूला किन्तु तदनुकूलैवेच्छाविघाताभावादिति (पृ. ११५) ललितविस्तराद्यनुसारेण ध्येयम् ।।२६/२८ ।। આવશ્યકનિયુક્તિવૃત્તિ વગેરેમાં પ્રસિદ્ધ હોવાથી અમે અહીં જણાવતા નથી. (૨૬/ર૬)
- 'योग' शE पर तारs. ગાથાર્થ :- “યોગ' આ પ્રમાણે બે અક્ષરનું પણ રાત-દિવસ ધ્યાન કરવામાં આવે તો આત્મામાં पापभनी प्रवेश न थवा माटे 4%ना मागणीयान (स्टो५२४) अम. ७३ छ. (२६/२७)
છે યોગનો દુરુપયોગ ઉપદ્રવારી ગાથાર્થ - આજીવિકા વગેરે પ્રયોજનથી જે યોગની વિડંબના કરે છે તે તો ખરેખર પવનની સન્મુખ રહેલા માણસની, અગ્નિને સળગાવવાની પ્રવૃત્તિ સમાન છે. (૨૬,૨૮)
વિશેષાર્થ:- જેમ અગ્નિ રસોઈનું સાધન છે તેમ યોગ સંસારને તરવાનું સાધન છે. પણ જે વ્યક્તિ અગ્નિની સાથે રમત રમે, પોતાના તરફ વાવાઝોડું ફૂંકાતું હોય તેવા સંયોગમાં જે વ્યક્તિ અગ્નિનો ભડકો કરે તો તે જ અગ્નિ તેને ભસ્મીભૂત કરી મૂકે છે, તેમ જે વ્યક્તિ માત્ર જીવનનિર્વાહ કરવા માટે, માત્ર

Page #347

१८३८
• पराभिमतेशस्य योगानुग्राह्यता • द्वात्रिंशिका-२६/३० योगस्पृहाऽपि संसारतापव्ययतपात्ययः । महोदयसरस्तीरसमीरलहरीलवः ॥२९ ।। योगाऽनुग्राहको योऽन्यैः परमेश्वर इष्यते। अचिन्त्यपुण्यप्राग्भारयोगाऽनुग्राह्य एव सः॥३०॥
योगस्पृहामाहात्म्यमावेदयति- 'योगे'ति । योगस्पृहाऽपि = मोक्षयोजकाऽत्मव्यापारगोचरा श्रद्धाबहुमानसंवेगादिविशुद्धा स्पृहाऽपि, किमुत योगप्रवृत्ति-परिणत्योः कथा ? इत्यपिशब्दार्थः, संसारतापव्ययतपात्ययः = सांसारिकभावलक्षणसन्तापहारिमेघागमः, 'वर्षास्तपात्ययः प्रावृड् मेघात् कालागमौ क्षरी' (अ.चिं.-२/१५७) इति अभिधानचिन्तामणिवचनात् । महोदयसरस्तीरसमीरलहरीलवः = स्वर्गाऽपवर्गादिलक्षणमहोदयात्मकमानसरोवरतटवर्तिशीतलतराऽनिलकल्लोललेशस्पर्शः ।
इदमेवाऽभिप्रेत्य भगवद्गीतायामपि → जिज्ञासुरपि योगस्य शब्दब्रह्माऽतिवर्तते - (भ.गी.६/ ४४) इत्युक्तमिति पूर्वोक्तं(भा.३ पृ.७१२) स्मर्तव्यम् । अत्र च जिज्ञासा स्पृहाऽनुविद्वैवाऽभिप्रेता, ग्राहकभावशून्यशुष्कजिज्ञासाया आयासमात्रफलत्वादिति। तदुक्तं विंशिकाप्रकरणे → बीजाइकमेण पुणो जायइ एसुत्थ भव्वसत्ताणं । नियमा, ण अन्नहा वि हु इट्ठफलो कप्परुक्खु व्व ।। बीजं विमस्स णेयं दट्टणं एयकारिणो जीवो । बहुमाणसंगयाए सुद्धपसंसाई करणिच्छा ।। - (वि.५/१-२) इति प्रागुक्तं(पृ.८८३) स्मर्तव्यम् । एतेन → जिज्ञासाऽपि सतां न्याय्या - (अ.सा.१५/ ७६) इति अध्यात्मसारवचनमपि व्याख्यातम् । तादृशजिज्ञासाया अपि महाप्रज्ञाकारणत्वं तु योगलक्षणद्वात्रिंशिकायां (द्वा.द्वा.१०/२१,भाग-३ पृ.७१२) दर्शितमिह सिंहावलोकनन्यायेन स्मर्तव्यम् ।।२६/२९ ।।
तात्त्विकयोगं चेतसिकृत्याऽऽह- 'योगे'ति । अन्यैः = नैयायिकादिभिः योगाऽनुग्राहकः = परकीययोगगोचरयोग-क्षेम-वृद्धि-शुद्धि-सिद्ध्यादिलक्षणाऽनुग्रहकारी इत्येवंरूपेण यः महेश्वराद्यभिधानः परमेश्वर इष्यते स हि तत्त्वतः कामिनी-शस्त्राधुपादानाऽभिव्यङ्ग्यराग-द्वेषादिप्रसूतकर्ममलाऽऽविलतया अचिन्त्यपुण्यप्राग्भारयोगाऽनुग्राह्य एव = कल्पनाऽतिगविशुद्धसर्वोत्कृष्टकुशलानुबन्धिपुण्यजातोपेततीर्थकरोपदिष्टसम्यग्ज्ञानादिरत्नत्रयलक्षणयोगजनिताऽनुग्रहभाजनमेव । यथा च पराऽभिमतपरमेश्वरस्य रागादिविडम्बितत्वं तथोपदर्शितमष्टकप्रकरणवृत्त्यादाविति (अष्टक-१/२ वृत्ति) ततोऽवसेयम् ।।२६/३०।। પેટ ભરવા માટે દીક્ષા લે છે, જે યોગની આશાતના-વિડંબના અવમૂલ્યાંકન કરે છે તેને યોગ પણ ભસ્મીભૂત કરે છે. સંસારમાં અનંત કાળ સુધી યોગસંબંધી લાયકાત તેનામાં પ્રગટતી નથી. માટે યોગ સાધનાના પ્રત્યેક અંગો પ્રત્યે અહોભાવ-બહુમાન ટકાવી પરમાત્માએ જણાવેલ પાવન આશય અનુસાર યોગસાધના કરવાનું લક્ષ રાખવું-આવી સૂચના પણ ગર્ભિત રીતે અહીં પ્રાપ્ત થાય છે.(૨૬,૨૮)
ગાથાર્થ :- યોગની સ્પૃહા પણ સંસારના તાપને દૂર કરવા માટે ઘનાઘન વાદળાના આગમન સમાન છે. સ્વર્ગાદિ લક્ષણ મહોદયસ્વરૂપ સરોવરના કિનારે વધી રહેલી શીતળ લહેરીનો આંશિક સ્પર્શ मेटो योग सभ® दो. (२६/२९)
ગાથાર્થ - જે નૈયાયિક વગેરે અન્યદર્શનીઓ યોગતત્ત્વના ઉપકારક તરીકે પરમેશ્વરની કલ્પના કરે છે તે પરદર્શની કલ્પિત પરમાત્મા જ અચિંત્ય પુણ્યના ઢગલાવાળા જિનેશ્વર ભગવંતે બતાવેલા योगतत्वथा अनुग्रह भेजवानी आवश्यता परावे छे. (२६/30)
વિશેષાર્થ - પરમાત્મા જગતકર્તા ઈશ્વર યોગસાધનામાં સહાયક છે - એવું જૈનતરદર્શન માને १. हस्तादर्श 'योन्य' इति पाठः ।

Page #348

• भरत- मेरुदेवाप्रबन्धोपवर्णनम् •
१८३९
भरतो भरतक्षोणीं भुञ्जानोऽपि महामतिः । तत्कालं योगमाहात्म्याद् बुभुजे केवलश्रियम् । । ३१ । । पूर्वमप्राप्तधर्माऽपि परमानन्दनन्दिता । योगप्रभावतः प्राप मरुदेवा परं पदम् ।। ३२ ।।
केवलज्ञानलक्षणफलोपदर्शनेन योगमेव स्तौति- 'भरत' इति । निगदसिद्धोऽयं श्लोकः । भरतचक्रिणः केवलज्ञानोपलब्धिप्रक्रिया तु योगलक्षणद्वात्रिंशिकायां ( द्वा. द्वा. १० / २२ भाग - ३ पृ. ७१६) जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिसंवादद्वारा दर्शितैवेति न पुनरुच्यते । तदुक्तं वैराग्यकल्पलतायां अपि षट्खण्डसाम्राज्यभुजोऽपि वश्या यत्केवलश्रीर्भरतस्य जज्ञे । न याति पारं वचसोऽनुपाधिसमाधिसाम्यस्य विजृम्भितं तत् ।। ← ( वै.क.ल. १ । २५४ ) इति । भारतस्य महासम्राट् भरतो राज्यभोग्यपि । आत्मोपयोगतो जातः केवली गृहसंस्थितः । । ← (अध्या.गी. १६९) इति अध्यात्मगीतावचनमप्यत्र स्मर्तव्यम् । एवमेव → आत्मयोगस्य सामर्थ्यमपूर्वं हि विलोक्यते । भरतर्षिर्येन संप्राप्तः केवलज्ञानभास्करम् ।। आत्मसामर्थ्ययोगेन, संप्राप्य केवलश्रियम् । प्रख्यातपूर्ण आषाढो, धन्यो धन्यतमेषु च ।। कूर्मापुत्रो गृहे तिष्ठन्, केवलज्ञानमाप्तवान् । आत्मदृष्टिप्रभावोऽयं केन वारयितुं क्षम ।।
← (आ.द.गी.२०-२२) इति आत्मदर्शनगीतावचनमप्यत्र न विस्मर्तव्यम् । नवरं भरतचरित्रं → अहो योगस्य माहात्म्यं प्राज्यं साम्राज्यमुद्वहन् । अवाप केवलज्ञानं भरतो भरताधिपः ।। ← (यो.शा. १/१० ) इति योगशास्त्रश्लोकस्य वृत्तितो यद्वा आवश्यकनिर्युक्तिवृत्तितोऽवसेयम् ।।२६ / ३१।।
ननु युक्तं भरतस्य पूर्वजन्माऽर्जितयोगसमृद्धिबलक्षपिताऽशुभकर्मणः कर्मलेशक्षपणाय योगप्रभाववर्णनम् । यस्तु जन्मान्तरेषु अलब्धरत्नत्रयः, अत एवाऽक्षपितकर्मा मानुषत्वमात्रमप्यप्राप्तवान् स कथमनन्तकालप्रचितशुभाऽशुभकर्मनिर्मूलनमनुभवेत् ? इत्याशङ्कायां योगशास्त्रकारिकामेवाऽऽवेदयति- 'पूर्वमिति । परमानन्दनन्दिता शरीरेन्द्रियान्तःकरणाद्यगोचराऽवचनीयाऽग्रेसर - रमणीयाऽऽनन्दप्रमुदिता पूर्वं जातु अप्राप्तधर्माऽपि मरुदेवा योगप्रभावतः = काल-भवितव्यतादिपरिपाकवशोपलब्धसामर्थ्ययोगमाहात्म्यतः परं पदं प्राप । → मरुदेवा हि स्वामिनी आसंसारं त्रसत्वमात्रमपि नाऽनुभूतवती किं पुनर्मानुषत्वम् ? तथापि योगबलसमृद्धेन शुक्लध्यानाऽग्निना चिरसञ्चितानि कर्मेन्धनानि भस्मसात् कृतवती । यदाह 'जह एगा છે. પણ જૈનદર્શન જે યોગને બતાવે છે, તે યોગ તો પરદર્શનીના ભગવાન ઉપર પણ ઉપકાર કરવાની ક્ષમતા ધરાવે છે. આટલો જૈનદર્શન અને જૈનેતરદર્શનમાં ફરક છે. (૨૬/૩૦) ૢ ભરતચક્રીને યોગથી કેવલજ્ઞાનપ્રાપ્તિ
ગાથાર્થ :- ભરતક્ષેત્રને ચક્રવર્તીના અધિકારથી ભોગોને ભોગવનાર મહાપ્રાજ્ઞ એવા ભરત મહારાજાએ પણ યોગના માહાત્મ્યથી તત્કાલ કેવલજ્ઞાનરૂપી લક્ષ્મીને મેળવી-અનુભવી. (૨૬/૩૧)
વિશેષાર્થ :- ઋષભદેવ ભગવાનના પુત્ર અને આરિસા મહેલમાં અશુચિ ભાવનાથી કેવલી થનારા ભરત ચક્રવર્તીનું ચરિત્ર ત્રિશષ્ટિશલાકાપુરુષ ચરિત્ર, યોગશાસ્ત્ર ટીકા, આવશ્યકનિર્યુક્તિ ચૂર્ણિ વગેરેમાં પ્રસિદ્ધ હોવાથી અમે અહીં જણાવતા નથી. (૨૬/૩૧)
=
# મરુદેવા માતાનો મોક્ષ યોગમૂલક *
ગાથાર્થ :- પૂર્વે કદાપિ ધર્મ ન પામવા છતાં પણ યોગના પ્રભાવથી ૫૨માનંદથી આનંદિત થયેલા મરૂદેવા માતાએ મોક્ષ પદને પ્રાપ્ત કર્યું.
(૨૬/૩૨)

Page #349

१८४०
• जयसिंहसूरिमतप्रकाशनम् • द्वात्रिंशिका-२६/३२
।। इति योगमाहात्म्यद्वात्रिंशिका ।।२६।। मरुदेवा अच्चंतं थावरा सिद्धा' ( ) इति (यो.शा.१/११ वृत्ति) योगशास्त्रवृत्तौ श्रीहेमचन्द्रसूरयः। तदुक्तं प्रज्ञापनासूत्रवृत्ती मलयगिरिसूरिवरैरपि → यद्गीयते सिद्धान्ते - मरुदेवाजीवो यावज्जीवभावं वनस्पतिरासीदिति - (प्रज्ञा.१६ ।५-वृ.) । धर्मोपदेशमालायां जयसिंहसूरिभिः सङ्क्षपतो मरुदेवाकेवलज्ञानोपलम्भः → उप्पन्ने य तित्थयरस्स केवले, पयट्टो भरहो मरुदेविं पुरओ हत्थिखंधे काऊण महासमुदएण भगवओ वंदणत्थं । भणिया य सा तेण- 'अम्मो ! पेच्छासु तायस्स रिद्धिं । तत्तो तित्थयरसद्दाऽऽयन्नणसंजायहरिसाए पणटुं तिमिरं । अदिट्ठपुव्वं दिटुं समोसरणं । एत्थंतरम्मि संजायसुहपरिणामाए समुच्छलियजीववीरियाए समासाइयखवगसेढीए उप्पन्नं केवलनाणं (धर्मोप.पृष्ठ.३०) इत्येवमावेदितः । ___मरुदेवास्वामिनीमधिकृत्य शीलाङ्काचार्येण चतुष्पञ्चाशन्महापुरुषचरित्रे → 'संसारे संसरंताणं कम्मवसगाणं जीवाणं सव्वो सव्वस्स पिया माया बंधू सयणे सत्तू दुज्जणो मज्झत्थो'त्ति एयं च चिंतयंतीए उत्तरुत्तरसुहऽज्झवसायारूढसम्मत्ताइगुणट्ठाणाए सहस त्ति पावियाऽपुव्वकरणाए पत्ता खवगसेढी, खवियं मोहजालं, पणासियाणि णाण-दसणावरणंतरायाणि, समासाइयं केवलणाणं । तयाणंतरमेव सेलेसीविहाणेणं खवियकम्मसेसा हयखंधारूढा चेव आउयपरिक्खए अंतगडकेवलित्तणेणं सिद्धा इमीए ओसप्पिणीए पढमसिद्धो - (चउपन्नमहापुरुषचरियं-पृष्ठ.४२) इत्युक्तम् । प्रकृते → अप्राप्तधर्माऽपि पुराऽऽदिमाऽर्हन्माता शिवं यद् भगवत्याप । समाधिसिद्धा समतैव हेतुस्तत्राऽपि बाह्यस्तु न कोऽपि योगः ।। - (वै.क.ल.१।२५५) इति वैराग्यकल्पलतोक्तिरप्यवधातव्या । मरुदेवाचरितं आवश्यकनियुक्तिवृत्तितोऽवसेयम् ।
प्रकृते → अहो योगस्य माहात्म्यं यस्मिन् सिद्धेऽस्ततत्पथः । पापान्मुक्तः पुमान् लब्धस्वात्मा नित्यं प्रमोदते ।। - (धर्मा. ४ ।१५८) इति धर्मामृतवचनं, → तनोति धर्मं विधुनोति पातकं ददाति सौख्यं विधुनोति बाधकम् । चिनोति मुक्तिं विनिहन्ति संसृतिं जनस्य योगत्वमनिन्दितं धृतम् ।। (आ.च. २५९) इति आदर्शचरितवचनं → केवलं योगलग्नस्य ममाऽऽनन्दः सदाऽस्ति वै - (शि.पु. २/ १६/३३) इति च शिवपुराणवचनं स्मर्तव्यम् ।।२६/३२।। योगमाहात्म्यमत्रैवं स्व-परतन्त्रयोगतः । उदाहरणपूर्वं वै दर्शितं स्याद् मुदे सदा ।।१।। । इति मुनियशोविजयविरचितायां नयलतायां योगमाहात्म्यद्वात्रिंशिकाविवरणम् ।।२६।।
વિશેષાર્થ:- આદિનાથ ભગવંતની માતા મરુદેવા અનાદિ નિગોદ-અવ્યવહારરાશિમાંથી નીકળી કેળના ઝાડરૂપે એકેન્દ્રિય ભવમાં આવ્યા અને પછી મરુદેવા માતા બનીને મોક્ષે ગયા. પૂર્વ ભવમાં કે મરુદેવા તરીકેના છેલ્લા ભવમાં કોઈ ધર્મસાધના-ઉગ્ર તપશ્ચર્યા કે ચારિત્ર ધર્મની પાલના મરુદેવા માતાએ કરી નહતી. તેમ છતાં તેઓ મોક્ષે ગયા તેમાં યોગનો જ પ્રભાવ કામ કરી ગયો એમ સમજવું. (૨૬/૩૨)
ધાત્રિશત્ દ્વાત્રિશિકા મહાગ્રંથની ત્રેવીસથી છવ્વીસ બત્રીસીનું ગુજરાતી વિવેચન (દ્વાર્નિંશિકા પ્રકાશ) પરમ પૂજ્ય ન્યાયવિશારદ સંઘહિતચિંતક ગચ્છાધિપતિ સ્વ.દાદાગુરુદેવશ્રી ભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મહારાજાના શિષ્યરત્ન પરમપૂજ્ય શાસનપ્રભાવક પદ્મમણિતીર્થોદ્ધારક પંન્યાસપ્રવરશ્રી વિશ્વકલ્યાણવિજયજી ગણિવરના શિષ્ય મુનિ યશોવિજય દ્વારા દેવગુરુધર્મકૃપાથી સહર્ષ સંપન્ન થયેલ છે. જિનાજ્ઞા વિરુદ્ધ લખાયું હોય તો મિચ્છામિદુક્કડમ્.
૨૬ મી બત્રીસીનો ગુજરાતી અનુવાદ સંપૂર્ણ

For Private
Personal Use Only

Page #350

• પ્રજ્ઞા ખીલવીએ •
१८४१ હ ૨૬- યોગમાયાભ્ય બત્રીસીનો સ્વાધ્યાય ૪ (એ) નીચેના પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો. ૧. પૂર્વજન્મનું સ્મરણ અને બીજાનાં મનનું જ્ઞાન કઈ રીતે થાય ? તે સમજાવો. ૨. સોપક્રમ અને નિરુપક્રમ કર્મને દષ્ટાંત સહિત સમજાવો. ૩. આધ્યાત્મિક, આધિભૌતિક, આધિદૈવિક ભેદથી ૩ પ્રકારે અરિષ્ટ સમજાવો. ૪. મૈત્રી વગેરેના સંયમથી કોના કોના બળનો આવિર્ભાવ થાય છે ? અને સંપ્રજ્ઞાતસમાધિના પ્રથમ
૨ કારણો સમજાવો. ૫. યોગના ફળસ્વરૂપ મનની સ્થિરતા અને સિદ્ધદર્શન શું કરવાથી થાય છે ? ૬. ૫ મહાભૂતની વિશેષ પ્રકારની પ અવસ્થાઓ સમજાવો. ૭. ૮ લબ્ધિનાં નામ લખીને તેનું વર્ણન કરો. ૮. કોનો સંયમ કરવાથી ઈન્દ્રિયો ઉપર વિજય પ્રાપ્ત થાય છે ? (બી) નીચે યોગ્ય જોડાણ કરો. ૧. જ્યોતિઃ
સંયમ ૨. સ્વાર્થસંયમ ૩. પાતંજલમત
સાત્ત્વિકપ્રકાશ ૪. ભૂત
પુરુષસંયમ ૫. અર્થવત્ત્વ
૨૬ ૬. લબ્ધિ
યોગ ૭. અસ્મિતા
મહાભૂતની અવસ્થા ૮. ધર્મસંન્યાસ (સી) ખાલી જગ્યા પૂરો. ૧. મોક્ષની કેડી ........ છે. (ઉપયોગ, યોગ, પ્રયોગ) ૨. મૈત્રી વગેરે ભાવનાઓ વિષે સંયમ કરવાથી ....... નું બળ મળે છે. (સમ્યકત્વ, ભાવના, ક્રિયા) ૩. કર્મના ભેદોને વિષે સંયમ કરવાથી અરિષ્ટ દ્વારા ....... નું જ્ઞાન થાય છે. (જીવન, મૃત્યુ, સ્વર્ગ) ૪. કાળનો સૌથી સૂક્ષ્મ એવો અંશ ........ કહેવાય છે. (ક્ષણ, મિનિટ, સેકન્ડ) ૫. ........બે પદાર્થમાં ભેદપ્રતીતિ કરાવે છે. (ગુણ, ક્રિયા, જાતિ) ૬. ૯મા ગુણસ્થાનકના પ્રથમ સમયે ૭ કર્મોની સત્તા ....... કોટાકોટી પ્રમાણ હોય છે.
(૧, અંતઃ, ૭૦) ૭. નિકાચિત કર્મોનો તપથી જે ક્ષય થાય છે તે ........ યોગને આશ્રયીને સમજવું.
(યોગસંન્યાસ, ધર્મસંન્યાસ, સંન્યાસ) ૮. ......... ચિલાતીપુત્રનું રક્ષણ કરનાર હતો. (તપ, યોગ, સ્વાધ્યાય)

Page #351

१८४२
• સવાલ અમારા, જવાબ તમારા • द्वात्रिंशिका-२६
૪ ૨૬- નયલતાની અનપેક્ષા છે (એ) નીચેના પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો. ૧. પાતંજલ યોગદર્શનમાં પરિણામમાં ૩ પ્રકાર ક્યા છે તે જણાવીને યોગનાં ફળસ્વરૂપે પશુ-પક્ષીનાં
અવાજનું જ્ઞાન કઈ રીતે થાય છે? તે જણાવો. ૨. હૃદયમાં સંયમ કરવાથી ચિત્તનું જ્ઞાન કઈ રીતે થાય ? ૩. સિદ્ધિ કોને કહેવાય ? અને તે સમાધિમાં ઉપસર્ગરૂપ કઈ રીતે બને ? ૪. શરીરબંધ કોને કહેવાય ? ને યોગફળરૂપ પરકાયપ્રવેશની સિદ્ધિ કઈ રીતે થાય ? ૫. સમાનવાયુ, ઉદાનવાયુ ક્યાં રહેલા છે ને તેના જયથી કઈ સિદ્ધિઓ પ્રગટ થાય છે ? ૬. વિશોકા સિદ્ધિ કોને કહેવાય ? તેના ઉપર પણ વૈરાગ્ય આવવાથી શું થાય ? ૭. પાતંજલ યોગદર્શનમાં “સંયમ' શબ્દનો અર્થ શું ? તથા જૈનદર્શનમાં “સંયમ' શબ્દનો અર્થ શું? ૮. પ્રાયશ્ચિત્ત અને ધર્મસંન્યાસ પણ કઈ રીતે યોગ છે ? તે સમજાવો. (બી) નીચેના પ્રશ્નોના સંક્ષેપમાં જવાબ આપો. ૧. યોગનું માહાસ્ય સમજાવો. ૨. યોગનું ફળ જણાવો. ૩. સૂર્ય અને ચંદ્રને વિષે સંયમ કરવાથી શાનું જ્ઞાન થાય છે ? ૪. ધ્રુવ નામના તારાને વિષે અને નાભિચક્રમાં સંયમ કરવાથી શાનું જ્ઞાન થાય ? ૫. પ્રાતિભ કોને કહેવાય ? ૬. તારકશાન કોને કહેવાય ? ૭. આદર્શ એટલે શું અને તે કઈ ઈન્દ્રિયથી થાય ? ૮. આસ્વાદન કઈ ઈન્દ્રિયથી થાય છે ? અને તેનાથી શાની અનુભૂતિ થાય છે ? ૯. મહાવિદેહી વૃત્તિ અને પ્રકાશ કોને કહેવાય ? ૧૦. અન્યતાજ્ઞાન તાત્ત્વિક કોને કહેવાય ? (સી) ખાલી જગ્યા પૂરો. ૧. ગંધનું સંવેદન ....... કહેવાય છે. (આદર્શ, આસ્વાદ, વાર્તા) ૨. ....... પૂર્વભવોમાં કરેલા પાપનું પ્રાયશ્ચિત્ત છે. (તપ, પ્રવ્રજ્યા, જાપ) ૩. ....... નું રાત-દિવસ ધ્યાન કરવામાં આવે તો પાપકર્મનો પ્રવેશ થતો નથી.
(અરિહંત, યોગ, તપ) ૪. યોગનો દુરુપયોગ ........ ને કરનાર છે. (ઉપદ્રવ, અજ્ઞાન, બંધન) ૫. ........ને યોગથી કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ. (ભરઢ, સ્થૂલભદ્રજી, વજસ્વામી) ૬. ........ ના સંયમથી યોગી અદશ્ય બને છે. (રૂપ, મન, ચિત્ત)
........ નો અર્થ છે કાર્યનાં કારણોની અભિમુખતા. (સોપક્રમ, નિરુપક્રમ, ઉપક્રમ)

Page #352

ભાગ
↓
૧
૨
3
૪
બત્રીસી ગ્રંથ ભાગ ૧ થી ૮ની પૃષ્ઠસૂચિ
બત્રીસી
↓
કુલ ૧ થી ૪
aera.....ac.
૧.
દાન દ્વાત્રિંશિકા
૨. દેશના દ્વાત્રિંશિકા
૩. માર્ગ દ્વાત્રિંશિકા ...
૪. જિનમહત્ત્વ દ્વાત્રિંશિકા
કુલ ૫ થી ૮............
૫. ભક્તિ દ્વાત્રિંશિકા
૬. સાધુસામગ્ન દ્વાત્રિંશિકા
૭. ધર્મવ્યવસ્થા દ્વાત્રિંશિકા
૮. વાદ દ્વાત્રિંશિકા
કુલ ૯ થી ૧૩
૯.
કથા દ્વાત્રિંશિકા
૧૦. યોગલક્ષણ દ્વાત્રિંશિકા .
૧૧. પાતંજલયોગલક્ષણ દ્વાત્રિંશિકા .
૧૨. પૂર્વસેવા દ્વાત્રિંશિકા
૧૩. મુખ્યદ્વેષપ્રાધાન્ય દ્વાત્રિંશિકા
કુલ ૧૪ થી ૧૮
૧૪. અપુનર્બન્ધક દ્વાત્રિંશિકા ૧૫. સમ્યગ્દષ્ટિ દ્વાત્રિંશિકા .

૧૬. ઈશાનુગ્રહવિચાર દ્વાત્રિંશિકા
૧૭. દૈવપુરુષકાર દ્વાત્રિંશિકા
૧૮. યોગભેદ દ્વાત્રિંશિકા

........ ૧-૩૦૨
****
પૃષ્ઠ
*****
૧-૭૮
૭૯-૧૩૬
૧૩૭-૧૯૮
૧૯૯-૩૦૨
૩૦૩-૬૩૨
૩૦૩-૩૭૪
૩૭૫-૪૪૬
૪૪૭-૫૪૦
૫૪૧-૬૩૨
૬૩૩-૯૩૪
૬૩૩-૬૮૨
૬૮૩-૭૪૦
૭૪૧-૮૩૪
૮૩૫-૮૮૮
૮૮૯-૯૩૪
૯૩૫-૧૨૬૬
૯૩૫-૧૦૦૪
૧૦૦૫-૧૦૮૬
૧૦૮૭-૧૧૫૦
૧૧૫૧-૧૨૨૦
૧૨૨૧-૧૨૬૬

Page #353

ભાગ
બત્રીસી
.......
ક્લ ૧૯ થી ૨૨ . ...
૧ર૬૭-૧૫૫૪ ૧૯. યોગવિવેક દ્વાત્રિશિકા..........
૧૨૬૭-૧૫૫૪ ૨૦. યોગાવતાર દ્વત્રિશિકા ...........
૧૨૩પ-૧૪૧૬ ૨૧. મિત્રો દ્વાત્રિશિકા ..
૧૪૧૭-૧૪૭૪ ૨૨. તારાદિત્રય ધાત્રિશિકા ...
૧૪૭૫-૧૫૫૪ કુલ ૨૩ થી ૨૬
-
૧પપપ-૧૮૪૨ ૨૩. કુતર્કગ્રહનિવૃત્તિ ત્રિશિકા ........... ...... ૧૫૫૫-૧૬૧૬ ૨૪. સદ્દષ્ટિ દ્વાત્રિશિકા................... ......... ૧૬૧૭-૧૬૯૮ ૨૫. ક્લેશતાનોપાય દ્વાáિશિકા...............
૧૬૯૯-૧૭૮૦ ૨૬. યોગમાયાભ્ય દ્વાત્રિશિકા ...........
૧૭૮૧-૧૮૪૨ કુલ ૨૭ થી ૩૦
........ ૧૮૪૩-૨૦૬૮ ૨૭. ભિક્ષુ ધાર્નાિશિકા...........
૧૮૪૩-૧૯૦૦ ૨૮. દીક્ષા ત્રિશિકા ..
૧૯૦૧-૧૯૬૦ ૨૯. વિનય દ્વાત્રિશિકા ..............
૧૯૬૧-૨૦૦૮ ૩૦. કેવલિભુક્તિવ્યવસ્થાપન કાત્રિશિકા ........... ૨૦૦૯-૨૦૬૮ ક્લ ૩૧ થી ૩૨ .
૨૦૬૯-૨૪૫૪ ૩૧. મુક્તિ દ્વાáિશિકા..............
૨૦૬૯-૨૧૬૬ ૩૨. સજ્જનસ્તુતિ કાત્રિશિકા ...........
. ૨૧૬૭-૨૧૯૧ ૧ થી ૧૩ પરિશિષ્ટ ..............
... ૨૧૯૩-૨૪૫૪
...... ૧૭૮૧
Aરિકી ..........
.......

છે છઠ્ઠો ભાગ સંપૂર્ણ છે

Page #354
શ્રેયશ્રી અંધેરી ગુજરાતી જૈન સંઘ પ્રકાશિત સાહિત્ય સૂચિ 106, એસ.વી.રોડ, ઈર્ષા, વિલે પારલે (વેસ્ટ), મુંબઈ-૪૦૦ 056. ફોન : 29712931/26719357 પુસ્તકનું નામ | મૂલ/ટીકા | સમ્પાદન/અનુવાદ ગુજરાતી/હિન્દી 1 નય રહસ્ય (સંસ્કૃત-હિન્દી) પૂ.મહા.યશોવિજયજી મ.સા. પ.પૂ.મુનિશ્રી જયસુંદર વિ.મ.સા. 2. જ્ઞાન બિંદુ (પ્રા.+સં.+ગુજરાતી) પૂ.મહો યશોવિજયજી મ.સા. પ.પૂ. મુનિશ્રી જયસુંદર વિ.મ.સા. 3. ઉપદેશ રહસ્ય પૂ.મહો.યશોવિજયજી મ.સા.પ.પૂ. મુનિશ્રી જયસુંદર વિ.મ.સા. 4. પ્રિયંકર નૃપ કથા (સંસ્કૃત) પ.પૂ. શ્રી જિનસુર મુનિપતિ 5. સમ્યકત્વ ષસ્થાન ચઉપઈ (ગુજ.) પૂ.મહો.યશોવિજયજી મ.સા.પ.પૂ. મુનિશ્રી અભયશેખર વિ.મ.સા. 6. ચાય સિદ્ધાન્ત મુક્તાવલી (ભાગ-૧) (સં.+ગુજ.) પં.વિશ્વનાથ પંચાનન પ.પૂ.મુનિશ્રી અભયશેખરવિ.મ.સા. | ન્યાય સિદ્ધાન્ત મુક્તાવલી (ભાગ-૨)*(સં.+ગુજ.) પં.વિશ્વનાથ પંચાનન પ.પૂ. મુનિશ્રી અભયશેખર વિ.મ.સા. 8. ધર્મપરીક્ષા (પ્રા.+સં.-ગુજ.) પૂ.મહો.યશોવિજયજી મ.સા.પ.પૂ. મુનિશ્રી અભયશેખર વિ.મ.સા. હ, પ્રતિમા શતક (પ્રા.+સં.-+ગુજ.) * ' પૂ.મહો.યશોવિજયજી મ.સા.પ.પૂ. મુનિશ્રી અજીતશેખર વિ.મ.સા. 10. ષોડશક પ્રકરણ (ભા-૧) (.ગુ.) 'પૂ.મહો.યશોવિજયજી મ.સા.પ.પૂ. મુનિશ્રી યશોવિજય મ.સા. 11. ષોડશક પ્રકરણ (ભા-૨) (સં.ગુ.) પૂ.મહો.યશોવિજયજી મ.સા.પ.પૂ. મુનિશ્રી યશોવિજય મ.સા. 12. અધ્યાપ ઉપનિષદ (ભા-૧) (સં.-ગુ.) પૂ.મહો.યશોવિજયજી મ.સા. પ.પૂ. મુનિશ્રી યશોવિજય મ.સા. 13. અધ્યાત્મ ઉપનિષદ્ (ભા-૨) (સં.+ગુ.) પૂ.મહો.યશોવિજયજી મ.સા. પ.પૂ. મુનિશ્રી યશોવિજય મ.સા. 14. પ્રશાંત વહિતા (ભાગ-૧) (ગુજ.)* આનંદધન ચોવીસી (સાર્થ) પૂ.આ.ભુવનરત્નસૂરિ મ.સા. 15. પ્રશાંત વહિતા (ભાગ-૨) (ગુજ.) આનંદધન ચોવીસી (સાર્થ) પૂ.આ. ભુવનરત્નસૂરિ મ.સા. 16 . સુકૃત સાગર (પ્રતાકાર-સંસ્કૃત) વિપ્રકાષ્ઠ શ્રીરત્નમણ્ડનગણી પૂ.મુનિશ્રી પ્રદ્યુમ્ન વિ.મ.સા. 17. શતક નામા પંચમ કર્મગ્રન્ય (પ્રા. ગુજ.) પ.પૂ.દેવેન્દ્રસૂરિ મ.સા. પ.પૂ.આ. અભયશેખરસૂરિ મ.સા. 18. સામાચારી પ્રકરણ - કૃપદૃષ્ટાન્ત” પ.પૂ.મો.યશોવિજયજી મ.સા. પૂ. મુનિશ્રી અભયશેખર વિ.મ.સા. આરાધક-વિરાધક ચતુર્ભગી (સં.-ગુજ.) | 19. દ્વાત્રિશદ્-દ્વાર્નાિશિકા (ભાગ 1 થી 8) પૂ.મહો.યશોવિજયજી મ.સા. પ.પૂ. મુનિશ્રી યશોવિજય મ.સા. (સંસ્કૃત-ગુજરાતી) નોંધ :- 4. સ્ટાર નિશાનીવાળા ગ્રન્થો હાલ ઉપલબ્ધ નથી.