Page #1
--------------------------------------------------------------------------
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ Bjii phsl| vidhi-dRSTi ubhayAnubhaya-hoSTa F - T BarriD ...... / niSedhA'nubhaya-dRSTi niSadha-dRSTi - - 1 SH - - : S ja ubhaya-dRSTi vidhyanabhayahAra kimArpinA) ...anubhaya-dRSTi mahArpinA varSa - - sampAdaka-jugala kizora muradatAra
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI .... 1 paramAtma-vandana-[sampAdaka .... 2 zrA0 anantavIrya aura unakI siddhidhinizcaya-TIkA-nyA0 paM0 darabArIlAla koThiyA 3 rAdarase pUrvakA limbI huI 53 varSakI 'jaMtrIkhAsa'0-[sampAdaka 4 zrI jambUjinASTakama---zrI paM0 darabArIlAla jaina, koThiyA 5 bhagavAna mahAvIra aura unakA sandeza-[zrI kastagsA sAvajI bI0e. 6 pAtmAnuzAsanakA eka saMdigdha padya-zrI lakSmInArAyaNa jaina ..." 7 sva. bAya sUrajabhAnajI vakIla-[zrI daulatarAma 'mitra' ... 8. ratnakarADa aura prAptamImAMsAkA eka kartRtva abhI taka siddha nahIM-(pro0hIrAlAla ema0 e0"" 6 zrIdhavalAkA racanAkAla-zrI praphulhakumAra modI ema0 e0 ela-ela.bI. 10 mAhityapremI zrI agaracandajI nAhaTA-[zrI hajArImala bA~ThiyA 11 mahAvIra-upadezAvatAra-zrI paM0 ajitakumAra jaina, zAstrI .... 12 jesalamera ke bhaMDAroM meM prApta kala navIna tAipatrIya pratiyAM-[zrI bha~varacandra bhaMvaralAla nAhaTA 13 sacA karmayogI (kavitA)-[zrI mAdhava zukla "" 14 hariSeNa kRta apabhraMza-dharmaparIkSA-zrI pro0e0ena0 sapAdhye, anu0.rAjakumAra zAstrI 15 vAnara-mahAdvIpa-(sampAdakIya noTasahita) [zrI pro. jvAlAprasAda siMhala ema0 e0 16 jaina marasvatI-zrI bA jyotiprasAdajI jaina ema0e0, ela-ela.vI. 17 kyA mathuga jamyUsvAmIkA nirvANasthAna hai ? -[paM0 paramAnanda zAstrI - vIrasevAmandirako sahAyatA / bhanekAMtako sahAyatA 'gata jana-ju nAI mAmakI kiraNa11-12 meM prakAzita pichalI kiraNa 11-12 meM prakAzita sahAyatAke bAda mahAyatA ke bAda bAra sevAmandira sarasAvAko manasyakIsake anekAntako jo sahAyatA prApta huI hai vaha kamazaH nimnaprakAra malAyA jA mahAyatA prAna huI hai vaha kamazaH nimna prakAra hai, jisake liye dAtAra mahAnubhAva dhanyavAda ke pAtra hai:hai aura usake liye dAtAra mahAnubhAva dhanyavAda ke pAtra hai- 600) bA. choTelAlajI jaina raIsa kalakattA (pUrva svIkRta 5) zrImatI bhagavatI devI dharmapatnI lA. rUDAmalajI jaina shaaytaa)| zAmiyAne vAle sahAranapura / 2) lA. mUlacanda kesarIpramAdajI pAnIpata ji0 karanAla (pitA lA0 manoharalAlajIke svargavAsake upalakSa meM | 5) zrIdigambarajaina paMcAyata kizanagaDha (ji . jayapura) 5) lA. kailAzacandajI jaina raIma bUDiyA ji0 ambAlA (pardUSaNaparva ke upalakSa meM) (ci0 putra gajendraprasAda kI zAdIke uplkssmeN)| zrIdigambara jaina paMcAyata, gayA (dazalakSaNa ke upalakSameM) mozanAzajI jaina bI. 40 vakIla balandazahara 5) lA0 sumera canda kedArayAbUjI jaina klAthamaceMTa, (bahana zAnnidevI 'ratna' ke antarjAtIya vivAhake bhraaiic| upalakSameM jo bA. jJAnendrakumAra gaMgarevAla jaina. 250) zrIsakala digambara jaina paMcAyata kalakattA (dazalakSaNa bI.e. (alIgaDha ke sAtha hushraa)| parva ke upalakSa meN)| 10) lA* ganapatarAyajI seThI jaina, lADanU ji0 mAna 48) bAbU choTelAlajI jaina naIma kalakattA (sapharakharca kI (ci. hIrAlAla ke vivaahoplkssmeN)| sahAyatArtha 318) adhiSTa tA vIrasenAmandira' 616) vyavasthApaka praka
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ * OM maham * tatatva-saghAtaka KARE tattva-prakAzaka 14 sakiraNa kA mUlya haiM isa kiraNa kA mUlya III) DhanusMANMaaaaa JA nItiviroSavasIlokanyavahAravartakaH samyak / paramAgamasya bIja bhuvanekagururjayatyanekAntaH / varSa 8 kiraNa 1 sampAdaka-jugalakizora mukhtAra vIrasevAmandira (samantabhadrAzrama ) sarasAvA jilA mahAranapura ) mAgha, vIranirvANa saMvat 2472, vikrama saMvata 2002 janavarI 1646 33 - - paramAtma-vandana yo vizvaM veda vedya janana-jalanirbhaginaH pAradRzvA, paurvAparyA'viruddhaM vacanamanuparma niSkalaGka yadIyam / taM vande sAdhu-vanyasakala-guNa-nidhi dhvasta-doSa-viSantaM, buddhaM vA barddhamAnaM zatadalanilayaM kezavaM vA zivaM vA / / -prakalakASTaka "jisane doSa-samUha tathA zatrusamUha ko dhvasta kiyA hai-apane ajJAna-gaga-dveSa-kAma-krodhAdi vikAroM - aura unake kAraNIbhUta jJAnAvaraNa--darzanAvaraNa-mohanIya zrAdi karma-zatrokA vinAza kiyA hai-jJeyasvarUpa vizva ko jAnA hai--sakala loka-alokakA jJAna prApta kiyA hai-, taraGgAkulabhava-mamudrakA pAra dekhA hai--saMsArasAgarake para-bhAgameM sthita mukti-jagatakA sAkSAt avalokana kiyA hai aura jisakA pravacana (Agama) pUrvA'parake virodhase rahita anupama tathA nirdoSa hai, usa sAdhuoMse vandanIya tathA sakala guNoMkI khAni paramAtmapuruSakI maiM vandanA karatA hU~-usake guNoMmeM anurakta huzrA aura unheM zrAtmaguNa samajha kara apane aAtmAmeM unake vikAsako dRDha bhAvanA rakhatA huzrA maiM usake Age natamastaka hotA hU~--cAhe use buddha, varddhamAna (vIra-jina) brahmA, viSNu, maheza Adi kisI nAmase bhI kyoM na kahA jAya-nAmase koI prayojana nahIM, ukta guNa viziSTa prAptapuruSa hI vandanA aura aArAdhanAke yogya hai, usIke zrAdarzako sAmane rakhakara aAtmavikAsa siddha kiyA jA skegaa|
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya anantavIrya aura unakI siddhivinizcaya-TIkA ( lekhaka--nyAyAcArya paM0 daravArolAla jena, koThiyA ) hata samayase merI abhilASA thI ki aura unake vacanodAracandrikA-prameyakamakhamAtaMyaTakI jina anantavIrya aura unake vacanoM vidvatparamparAmeM acchI pratiSThA aura khyAti horahI thI, taba kI prAcArya prabhAcandra aura vAdi- prameyarasnamAlA likhI gaI / 12 vIM zatAbdI vidvAna rAjasarine muktakaNThase prazaMsA kI hemacandrane pramANamImAMsAmeM aneka jagaha prameyaratnamAlAkA unake sambandha meM kucha jJAna prApta zabdazaH aura parthaza: anusaraNa kiyA hai| ata: prmeyrtnkruuN| saubhAgyase vIrasevAmandirameM mAlAkAra manantavIrya hemacandrase pahale aura prabhAcandra ke anantavIryako siddhivinizcaya-TIkA bAda athavA unake prAyaH samakAlIna hue haiN| arthAt ye maujUda hai aura isaliye usake maramarI taurase panne palaTane anantavIrya 11vIM zatAbdIke vidvAna haiN| kA sucavamara mikhA-isa mahAgraMthako acchI taraha samajhane dUsare anantavIrya prastuta siddhivinizcayaTIkAkAra manake liye to kAphI samaya apekSita hai / yaha TIkA pramI stavIrya haiM, jo prakalaGka prauDha aura sambhavata: pAca pramudrita hai| isake sAmAnya adhyayanase jo mujhe jJAtavya / vyAkhyAkAra evaM unake gRDha padoMke modghATaka haiM aura jAna pdd'aa| use 'anekAnta' ke pAThakoMke liye bhI yahA~ pramAcandra tathA vAdirAjadvArA bar3e sammAna evaM pAdarake sAtha apane 'pathapradarzaka' rUpameM smaraNa kiye gaye hai| anantavIrya nAmake do vidvAna aura unakA samaya- prabhAcandra likhate haiM :-- upalabdha jaina sAhityameM anantavIrya nAmake do vidvAn / trailokyodaravartivastuviSayajJAnaprabhAvodayo prAcAryoM kA aba taka patA calA hai / eka anantavIrya to duSprApyo'pyakalaGkadevasaraNiH prApto'tra puNyodayAt / ve haiM jinhoMne mANikyanandike 'parIkSA-mukha' nyAyasUtrapara sabhyastazca vivecitazca zatazaH so'nantavIryoktitaH 'parIkSa mukhapaJjikA' nAmaka vRtti likhI hai jise 'parIkSA- bhUyAnme nyniitidttmnsstbodhsiddhiprdH|| muskhAnaghuvRtti' aura 'prameyaratnamAlA' bhI kahA jAtA / -nyAyakumu0 dvi0 bhA0 pR0 605, pari05 / ye anantavIrya prameyakamabamAsaMNDakAra bhAcArya prabhAcandra ke arthAt-'prakalaGkakI saMkSipta evaM gahana aura durgama uttarakAlIna haiN| inhoMne apanI prameyaratnamAnAmeM pramAcandra aura unake prameyakamalamArtaNDakA nimna prakAra ullekha kiyA paddhatiko anantavIyake vyAkhyAnoMparase saiMkoM bAra abhyAsa karake jAna pAyA huuN|' isase yaha prakaTa kiye prabhenduvacanodAracandrikAprasare sti| bhanantavIrya prabhAcandra ke pahale ho gaye haiM aura jinheM ve mAdRzAH kva nu gaNyante jyotiringgnnsnnibhaaH||3|| . akalakI durgama kathana-zailIkA acchA marmodghATaka mAnate isa ullekhaparase yaha spaSTa hai ki prabhendu-prabhAcandra the| mA. pramAcandra ImAkI 10-11vIM zatAbdI liye 1 vaijeyapriyaputrattya horapasyoparodhataH / se 1065 I.) ke vidvAn mAne jAte haiN| ...... zAntigheNArthamArabdhA parIkSAmukhapazcikA / / vIrya isase pUrvavartI haiN| prAcArya vAdirAja apane nyAya'hati prameyaratnamAlAparanAmadheyA parIkSAmukhalaghavRttiH vinizcaya-vivaraNa prArambha hokahate haiN:smaaptaa|' 1 dekho, nyAyakumu.dvi. bhA0 pra0 pR058 /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1] A0 anantavIya aura unakI siddhivinizcaya-TIkA gUDhamarthamakalaGkavAGmayAgAdhabhUminihitaM tdrthinaam| prakaraNoM ke marma aura siddhavinizcaTIkA tathA pramANasaMgrahavyabjayatyamalamanantavIryavAkadIvatiranizaMpade pade // 3 bhASyake racayitA prastuta ananvavIrya hI hai| arthAt-'prakaladevake gUDha padokA prartha anantavIryake vidyAnanda bhI prakana vyAkhyAkAra hai aura prabhAbacana-pradIpadvArA hI maiMne abalokita kiyA hai| inhIM candra tathA vAdirAja-dvArA smRta homese unake pUrvavartI hai| vAdirAjane ukta vivaraNa ke anta aura pArzvanAthacaritameM lekina anantavIrya aura vidyAnandameM pUrvavatI kauna hai? anantavIryako bandanArUpase bhI smRta kiyaa| yathA- isakA patA abhItaka na to anya sAdhanase canA aura vidyAnandamanantavIryasukhadaM zrIpUjyapAdaM dayA- ina donoM vidvAnoMke granthoMparase hI patA, kyoMki yAlaM sanmatisAgaraM knksenaamdhymbhyudymii| eka dUsareke sAhityakA eka dUsarepara koI prabhAva nahIM jAna zuddhacannItinarendasenamakalahUM vAdirAjaM sadA par3hatA / anantabIyaMne siddhivinimayaTIkAmeM aneka pUrvavartI / zrImatsvAmisamantabhadramatulaM vande jinendra mudaa| prAcArya aura vidvAnoM evaM granthakAroMkA nAmollekha kiyA -nyAyavi0bi0, prazasti zlo. 2 / aura jahAM tahAM unake pranyavAkyoMko bhI uddhata kiyA hai| vandAbhyanantavIryAbdaM yadvAgamRtavRSTibhiH / svAmI samantabhadra, tatvAryasUtrakAra, pUjyapAda, pAkezarI jagajidhitsannirvANaHzUnyavAdahatAzanaH ||-paa0c0| dharmakIrti, prajJAkara, dharmottara, karNaka (karNakagomi), pracaMTa __vAdirAjake ina ullekhoMse bhI yahI prakaTa hai ki zAntabhadra, kumAritra pramAkara, gAjakIrti, pANimi anantavIrya unake pUrvavartI vidvAna hai| vAdirAjane pArzvanAtha tatvopaTalavakAra bhAdike nAmollekhapUrvaka vAkya uddhata kiye caritameM apanA samaya zaka saM0 15. (I.1.25) haiN| siddhasenakA bhI nAmollekha hai aura sanake sammatisana diyA hai| ataH anantavIrya 11 vIM zatAbdIse pahale ke haiN| granthakI tIsare ka ragata 50 vIM gAyA bhI uddhata ho naki prabhAcandra aura vAdirAja donoM hI vidvAnoMne unheM 2 siddhivinTIkAmeM nimnaprakArase eka ullekha pAyA hai :-- akalake vAhamayake padoMkA arthasphoTaka batalAyA / 'imAmevArtha samarthayanA prAda-pAdhattAmityAdi, aura isaliye inake dvArA smRta anantavIrya siddhivinizcaya nanvayamoM'nantara kArikA vRttAyukto na ca panastasyaivAbhidhAne TIkA racayitA anantavIrya hI haiN| inhIM anantavIryane sa eva sathito nAmAniprasaGgAt / kintvanyasmAddheto: atyanta durUha prakalaGkake pramANasaMgrahapara bhI TIkA sacAtra noktastasmAduktArtho'nantara shloko'ymitynntviiyH| (bhASya) likhI hai aura jo siddhivinizcayaTIkAse pUrvakI asyAyamartha zrAdhattamAd vykt| kSaNikaikAntasvArthaunakI racanA hai| siddhivinizcayaTIkAmeM usako dekhane saMviditi....'-pR0 66 / 'liye aneka jagaha' preraNA kIbo unakA vidyAnandake isa ullekhameM 'ityanantavIyaH' padakA prayoga vidyAnandamahodaya jaisA hI mahatvakA viziSTa pranya jAna zrAyA hai| yadi vaha azuddha nahIM hai aura vaha kisI vyaktipar3atA hai aura jo bhAja anupalabdha hai tathA unakI vizeSakA bodhaka hai to mAlUma hotA hai ki anantavIryake + siddhavinizcayaTIkAmeM hI usake ullekha haiN| prataeva pahalebhI koI anya tIsare anantavArya hogaye haiM aura jinake prabhAcandra aura vAdirAjake vivacita anantavIrya prakalaMka matako TIkAmeM TIkAkAra anantavIyane nAmonlekha-pUrcaka 1 'iti carcitaM pramANa saMgrahabhASye' pR. 12, 'ityuktaM uddhata kiyA hai / yaha vicAraNIya hai| // lilAre' pR0 16, zeSamatra pramANa saMgrahabhAyAt 3 'svayUthyo'nyAha-siddhasenena kacittasyAsiddhasyAvacanAdapratyayaM pR. 362 / yuktabhetaditi tena kadAcidetat (?) zrutaM'prapaJcastuvedoktogranthagauravAn pramANasaMgrahabhAdhyAjjJeyaH'pR. "je saMtavAyadose sakolayA bhaNaMti sNkhaannN| 121, pramANasaMgrahabhAye nirastam' pR0 1103, 'doSo saMkhA ya asavAe tesi savve vi te saccA // " rAgAdiplyAka pramANasaMgrahabhApye' pR0 1222 / -siddhivi.TI.pR.633 /
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 8 hai| eka anantakIrti nAmake vidvAnAcArya aura unakI usase pratIta hotA hai ki ve akasake itane bAda hue| 'svata: prAmANyama' nAmakI kRti ke bhI ullekha haiN|' ki ve prakalaGkake 'svAminaH' padakA vAstavika artha karane meM prAcArya nahIM ki ye anantakIrti ve hI anantakIrti hoM sandigdha the-usakA ve asandigdha artha nahIM jAnate the jinakA ullekha vAdirAjane pArzvanAthacaritameM kiyA hai aura isakhiye 'bhAcArya prasiddhi prAdhArapara usakA artha aura jinhoMne jIvamiddhi, laghu aura vRhada sarvajJasiddhiyoMkI 'mImandhara bhaTrAraka tIrthakara' karane ke liye bAdhya hue / racanA kI hai / jIvasiddhikI taraha unakI yaha siddhi- jo prAcArya usa padakA artha bhAcArya-prasiddhike anusAra vinizcayaTIkA ullikhita 'svataHprAmANyabhaGga' kRti mI 'pAtrakezarI svAmI' karate the usakA unhoMne virodha anupalabdha jAna pAtI hai| ina sabake ullekha hote hue kiyaa| yadi anantavIrya kamAke 100.50 varSa bAda bhI vidyAnandakA yA unake pranyavAkyakA koI ullekha hI hue hote to ve usa aitihAsika padake artha meM itane nahIM hai| udhara vidyAnanda ne bhI inakA koI ullekha kisI bhI sandigdha na hote aura jo 'pAtrakezarIsvAmI' artha kiyA ! anya meM nahIM kiyaa| prataeva yaha sammava hai ki ye donoM jAtA thA use ve binA nanu naca kiye avazya svIkAra vidvAna samakAlAna ho zrIra bhinna bhinna kSetroMmeM apanA karate / ataeva unakI isa carcAse yaha jAna par3atA ki prakAza kara rahe ho| vidyAnandakA samaya / vIM zatAbdI ve akalakUke bahuta vAda huNhaiM jabaki 'svAmina' padake anumAnita kiyA jAtA hai| dharmakIrti, prajJAkara, dharmottara, arthameM aneka kimbadantiyAM aura matabheda pracalita hocuke kAgomI, parca, tasvIpaklavakAra (jayarAzi), kumArikha the, ataeva yaha cimtanIya hai ki ve vIM zatAbdIke aura prabhAkara ye saba sAkI 7 vIM zatAbdItakake vidvAna hai? rAhalasAMskRtyAyanane 4 arcaTakA samaya 8vIM vidhAna hai| prakaladevakA samaya prAyaH pAThavIM zatAbdI aura karNakagomIkA vIM sadI diyA hai aura anantavIryane anamAnita aura anantavIrya unake vyAkhyAkAra haiN| marcaTa tathA karNakagomI donoMkA sabhAlocana kiyaa| isaliye inakA samaya |vii aura 10vIM zatAbdI mAlUna' cata: adhika sambhava yahI hai ki ye 10vIM madIke vidvAna hotA hai| yadi inheM akalaGka prAya vyAkhyAkAra honekA haiN| phira eka prazna yaha jarUra banA rahatA hai ki vidyAnanda saubhAgya bhI prAptIto ye vIM za0kehI vidvAn / (havIM sadI) kA unhoMne koI ullekha kyoM nahIM kiyA? joki bahuta adhika sammana thaa| ata: yaha vicAraNIya hai| lekina isa samayako mAnane meM eka vicAraNIya bAta yaha upasthita hotI ki anantabIyaMne siddhivinizcayake akalaGkake vyAkhyAkAroMmeM anantavIryakA sthAna'hetulasaNa-siddhi' nAmake chaThe prastApake bhArambhameM prakala. prakalaGkakA vAGmaya-padavAkyAdi samUha--kitanA, devake 'svAminaH' padako lekara jo carcA prastuta kI gahana, dudha saMkSipta aura arthabahula hai isakA patA isake ___.. nyAya-viSayaka prakaraNoMkA madhyayana karanevAloMko sahajameM 1 'anantakItikRte:svataHprAmANyabhaGgAdavaseyameta'-4pra. mAlUma hojAtA hai| prAcArya vAdirAja pada padapara isakA 2 dekho, pArzvanA. 1-24 / anubhava karate haiM aura anantavIryakI sahAyatA lekara hI unheM samajha pAte haiN| bhAca rya prabhAcandra jaba saikaDoM bAra 3 'kasya tadityAha-svAminaH pAtrakezariNa ityeke / kuta etat ? tena tadviSayavilakSaNakadarthanamuttAbhASyaM yataH abhyAsa karate haiM taba unheM jAna pAte hai, so anantavIryarI prakarupya sahAyatAse hii| bagaira inakatA liye kRtamiti cet, natvevaM sImandharabhaTTArakasyAzeSArthasAkSAkAriNastIrthakarasya syAt / tena hi prathamaM 'anyathAnupa- mavagamyata iti samAnam / prAcAryaprasiddharityapi samAnapannatvaM yatra tatra trayeNa kima / nAnyathAnupapannatvaM yatra mubhayatra / kathA ca mahatI suprasiddhA...'-pR.863 / tatra trayeNa kim // " ityetatkRtam / kathamidamavagamyate ? 4 bhAratIyavidyA varSa 3 aMka 1 'prajJAkaragupta aura unakA iti cet , pAtrakezariNA trilakSagAkadarthanaM kRtamiti katha- bhASya' zIrSaka lekha /
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1] prA0 anantavIrya aura unakI siddhivinizcaya-TIkA apaneko ve bhI asamartha pAte haiN| anantavIrya bhI svaya haiN| kintu tathya aura asvalita mamAtocanA evaM kucha akalaka-padoMke sambandhameM kyA kahate haiN| sI bhI suniye- adhika gahana vicAraNAmeM amajadeva ko hama dharma kIrtise devasyAnantavIryo'pi padaM byaktutu srvtH| kahIM bhAge pAte haiN| prakaladevakA pramAgAsaMgraha to na jAnate'kalaGkasya citrametatparaM bhuvi // 3 // atulanIya hai-usakI gaharAI. jATalatA aura ati. arthAt-'maiM anantavIrya hokara bhI prabala ke padoMko saMkSiptatA dharmakItika prApta kisI bhI nibandha devanako pUrNata: vyakta karanA nahIM jAnatA, yaha bhAzcarya kI bAta hai|' nahIM miltii| isIse akala kU aura dharmakIrtika mAsyikA usa samaya aise saMkSipta aura arthabahuta prakaraNoMkA sUkSma adhyayana karanevAle prA0 ananavArya ho 'dharmakIrti racayitA dharmakIrtiko hI mukhyatayA mAnA jAtA thaa| kathaM gacchedAkalaGka padaM nanu' yaha kahanA parA hai| aura anantavarya unakI akalaGkake sAtha tulanA karate hue yaha anantavIryakA praghoSamAtra yA zraddhApUrNa hI kathana nahIM likhate haiM: hai, kintu vaha tAvika hai / jo bhI niSpakSa vidvAn prakalaGka sarvadharmasya naigamyaM katha gannapi mrvthaa| ke sAhityakA - nyAya-viSayaka prakaraNoM kA dharma kArtike dharmakIrtiH kathaM cchedAkalaGkaH padaM nanu // 5 // nyAya-pranthoMke sAtha sUkSmatA aura gaharAIse tulanAmaka arthAt-'sarva dharmakI nirAmakatAkA kathana karatA adhyayana kareMge unheM yaha spaSTa hue binA na rahegA aura huA bhI dharma kIrti akalaGka-padako-prakalaMkakI barAbarIko anantavAryaka ukta kathanakI svAbhAvikatA bhI pranIta kaise pA sakatA hai ? arthAt nhiiN|' hojaaygii| vAstavameM prakaladeva bhAratIya vAGgamayake tejasvI, prakaladevake do tarahake anya hai-(1) TIkA-grantha aprattima pratibhAzAlI vidvAn haiN| yadyapi prakaladevako / bhaura (2) mUla-grantha / TIkAgrantha unake do haiM-(1) tatvArtha'prakaladeva' banAne meM pradhAnatayA dharmakIrtikI samAlocanA vArtika (mbopajJa bhASya sahita ) aura (2) ashnii| paddhati aura vicAra krAnti hI mukhya kAraNa hai| dharmakIrti (devAgamabhASya --devaagmvivRti)| tattvArthadhAnika prA. na hue hote aura ve nyAyazAstrapara apane vividha nibandha samAsvAtIka tattvArthamUtrako vistRta vyAmyA hai aura aSTa. (grantha) na likhane to akala devakI bahumukhI vidvanmanaH zatI svAmI samantabhadra ke degagama (prAptamAmAMpA) kI toSakArI pratibhA jAgRta hoaura dharmakAtti ke nibandhoM pAThamI zloka pramANa gaDha aura mUtrAmA maMkSipta TIkA hai| ko bhI mAtakara dene vAle nyAyazAstrapara apane jividha laghIyamaya (tIna prakarayA), 2 paryAvanizcaya.3 middhigahana nibandha nikhate, isameM kucha mandehI hai| isaliye vinizcaya aura 4 pramANa saMgraha ye cAra maulika grantha hai aura maulikatA, saMkSepamaM bahuvaktavyatA prAdikI apekSA unakI ina cAgehI para unakI mbopajJa vRttiyAM haiN| ye maya hI tulanA dharmakIrtike sAtha kara sakate haiM aura unake nyAya. sUtrarUpa zrIra arthabahuna haiN| aSTagatIko veSTita karake vinazcaya' 'middhivinizcaya' tatvArthavAti' ko dharmakIrtike 'pramANabinizcaya' 'pramANa vArtikase milA sakate haiM tathA vidya mandane 'devAgama' para apanI vidvattApUrNa aSTamahamrI (devAgamAlaGkAra TIkA jigbI hai| laghIyamya aura upakI jisa prakAra dharmakItika prajJAkara, dharmottara parcara, karNaka mvopaja vRttipara prAcArya prabhAcandrane 'jaghIyanazAlaGkAra' gAmI zAntarakSita Adi pamartha TIkAkAra hue haiN| umI aparanAma 'nyAyakumuda candra' nAmakI vizAna vyAkhyA rcii| prakAra prakala devake bhI anannavIya, vidyAnanda, prabha.candra vAdirAja, abhaya candra prAdi prauDha marmoddhATaka TIkAkAra hue 'nyAyavinizcaya' para mAtra umakI kArikAoM ko lekara vAdirAja ne nyAyavinizcayavivaragA' athavA 'nyAyavinizcayAlaGkAra' 1 dharmakIrti ke nimna 7 nibandha prAmaddha haiM nAmaka vaiduSyapUrNa vRd vyAkhyA likhI hai| upakI svApajJa 5 nyAyavindu, 2 hetuvindu, 3 sambandhaparIkSA (mavRtti), . 4 vAdanyAya, 5 mantAnantarasiddhi, 6 pramANavinizcaya 2 dekho, nyAyavinizcaya kA060,62,63, 1663, 372, ora 7 pramANa vAnika (tR. pari svRtti)| 373, 374, 378, 376 Adi /
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSa 8 vRttako unhoMne chor3a diyA hai' jopAja anupalabdha hai| vArtikabhASyake javAba meM hI likhA hogaa| donoMkA nAma'piddhivinizcaya' aura pramANa maMgraha' tathA unakI svopajJa sAmya bhI yahI prakaTa karatA hai| kucha bhI ho, yaha avazya vRttayAMpara prA. anantavIryane pAnI mahAn vyAkhyAe~ hai ki anantavIyaMne sabase jyAdA prajJAkara guptakA hI likhI haiN| akalaka ina saba vyAkhyAkAroMmeM anantavIrya khaNDana kiyA hai| jaise prakalaGkane dharmakAtrtikA / ata: kA nata sthAna hai aura mambhavata: ve hI akalaka prathama jainanyAyasAhityameM akalaGkake TIkAkAroM meM anantanIyakA vyAyAkAra haiN| prAcArya vidyAnanda yadyapi unase pUrvavartI vahI gauravapUrNa sthAna hai jo bauddhanyAyasAhitya meM dharmakIrtike jAna par3hate haiM. lekina eka to, unake vAhityakA anantavIyake TIkAkAroM meM pradhAna TIkAkAra prajJAkara guptako prApta hai aura sAhityapara koI prabhAva mAlupa na honA / dUsare, ve isaliye inheM (anantavIryako) jainanyAyamAhityakA 'prajJAkara' aSTazatIka vyAyAkAra na hokara mugkhyata: svAmI samantabhadra ke devAgamake vyAkhyAkAra haiM / ata: anantavIrya akarake prathama myAga yAkAra kahe jAne yogya hai / anantavIryane vyaktitva, guruparamparA aura prantharacanA jainasAhitya meM prastuta TIkAke kartA anantavIryakA jo prabhAcandra aura vAdigajakI taraha prAyaH vistRA dAnika aura zAstrIya coMko na cher3a kara akalaGka ke padoMke sammAna aura vyakiva hai vaha imIse jAnA jAtA hai ki unake uttaravartI prAcArya prabhAcandra, prAcArya vAdigaja mAkAMkSa hArda ko hI pUrNata: vyakta karane kA yatna kiyaa| jaise mahAna graMthakAroMne unake prati apanI zraddhA vyaka kI hai aura va ima prayatna meM saphala bhI hue haiM / ve prakalaGkake aura apane mArgadarzakake rUpameM mabahumAna, apane graMthoM meM pratyeka pada, vAkyAdikA mamAmAdidvArA yogyatApUrNa nAmAMzlakha pUrvaka unakA smaraNa kiyA tathA akalakavya dhyAna karate haiN| kahIM kahIM to ve do-do, tIna-tIna bhI padoMkA unheM marmajJa gyArakhyAkAra batalAyA hai| vAstava meM vyAkhyAna karate hue pAye jAte haiM aura ina vyAkhyAnoM dvArA unhoMne jima yogyatA aura buddhimattAse akalaGkake padoMke unhoMne akalaka ke gRDha padoMko bahuta mugama banA diyaa| marmako kholA hai vaha stulya hai / akalaGkake vAhamaya meM sabase anantavIryako hama prajJAkaraguptakI taraha para pakSa nirAkaraNa meM adhika kliSTa aura durgeSa unakA pramANa saMgraha hai| middhimukhya pAte haiN| svapakSapAdhana to unake liye utanA hI vinizcayaTIkAke adhyayanase middhivinizcaya bhI prAyaH jitanA mUlase dhvanita hotA ho| akalaGkakI ghoTa yadi pramAgAsaMgraha jaimA hI kliSTa aura durbodha pratIta hotA hai| dharmakItipara hai to anantavaM yakI unake pradhAna TIkAkAra anantavIryane inhIM donoMpara apanI vyAkhyAya-bhAra graMtha prajJAkara guptapara hai| apanI ima TIkAmeM unhoMne prajJAkara ligve haiM - laghIyasya aura nyAyavinizcaya yadyapi unake guptakA vIsiyoM jagaha nAmollekha karake unake matakA kadarthana mAmane the aura donoM hI aTIka the. parantu apekSa kRta kiyA hai| unake pramANa vAttikAlaMkArake to aneka sthaloM sugama jAnakara unheM unhoMne chor3a diyA aura unapara ko unhata karake usakA parvAdhika samAlocana kiyA vyAkhyA nahIM likhii| isase anantavIryake buddhivaibhava, hai| hamArA to khayAla hai ki anantavAryane sarvaprathama vidvattA, adamya sAhasa aura karmaThatAkA patA lagAyA jA jo pramANasaMgrahAlaMkAra yA pramANasaMgrahabhApya likhA thA sakatA hai| ata: unakA janasAhityameM sammAnapUrNa vaha prajJAkara guptake pramAgAvAttikAlaMkAra yA pramANa vyaktitva hai| 1 sAsa unhona 'nyAyAvAnazcayAvavaragA' ke sAndhavAkyoM meM TIkAkArane apanI TIkAmeM vistRta guruparampaga to kucha 'kArikAcaNa' zabdakA prayoga kiyA hai aura jisakA nahIM dI, kiMtu kevala apane sAkSAt guDakA TIkAke prAya: pratyeka prastAva ke anta meM sandhivAkyoM meM 'ravibhadra' nAma diyA hai| eka namUnA yaha hai'ityAcAryasyAdvAdaniyA pativiracita nyAyacinizcayakArikA- 2 'iti zrIra'vabhadrapAdopajIvyanantavIryaviracitAyAM middhivivaraNa pratyakSaprastAvaH prthmH|-viirse0pr0aal. pR0 306 / vinizcayaTIkAyA pratyakSasiddhiH prathama: prastAvaH / '
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1] zrA0 anantavIrya aura unakI siddhivinizcaya-TIkA aura apaneko unakA 'pAdopajIvI-ziSya batalAyA hai| yaha TIkA akala devake usI mahatvapUrNa 'svopajJaisase itanA hI prakaTa hotA hai ki prAcArya anantavIrya vRttisahitasiddhivinizcaya' graMthapara likhI gaI hai jisake prAcArya ravibhadra ke ziSya the| ye ravibhadra kauna the? isakA mahAtmyako jinadAsagaNi mahattarana' nizIthacUNi' paricaya na TIkAkArane karAyA aura na anya sAdhaname prApta aura zrIcaMdrasUrine 'jAtaphalpacUgi meM prakaTa kiyA hai aura hotA hai| itanA avazya mAlUma hotA hai ki ye usa samaya use darzanaprabhAvakazAstra batalAyA hai| hama TIkAkI ke acche khyAtanAmA zrAcArya haiM aura anantavIrya unake upanadhikA dilacaspa aura duHkhapUrNa itihAsa--paricaya ziSya mAne aura kahe jAte the / arthAt prastuta anantavIrya zrImAn paM0 jugalakizorajI mukhtArane apane purAnI bAtoMkI 'ravibhava-zipya anantavIrya' ke nAmase prasiddha the| isase khoja' zIrSaka lekha meM diyA hai| yaha pahale kahA hI eka bAta yaha bhI mAlUma hotI hai ki ina anantavIryake jA cukA hai ki akaladevane apane sabhI nyAya-graMthoMpara pahale yA samasamayameM koI dUsare anantavIrya bhI hogaye yA svIpajJa vRttiyoM likhI haiN| kucha vidvAna pahale middhirahe jinase ve apaneko vyAvRtta karate hue 'ravimaziSya vinizcaya kI borajavRtti sandeha karate the kintu aba yaha anantavIrya' batalAte haiN| pIche maiM eka phuTanoTameM siddhi mAnA jAne lagA hai ki unakI siddhivinizcayapara bhI vinizcayaTIkAmeM ullikhita 'anantavIya' kI saMbhAvanA kara svopajJa vRtti hai| isake liye eka ati spaSTa pramANa nIce zraAyA ho sakatA hai ki ve hI koI anantavIrya diyA jAtA hai:aura graMthakAra bhI mAne jAte hoN| jo ho, itanA nizcita hai nanu kArikAyAM asti pradhAnama' ityanyatmAdhyaM ki prastuta TIkAke kartA anantavIryake guru ravibhadra' the aura nirdiSTaM vRttI tu 'bhedAnAmekakAragApUrvakatvA' anyaditi ve unake ziSya kahalAte the| kathaM vRttasUtrayAH mAnatyama, sutrAnurUpayA ca vRtyA prA. anantavIryane jo graMtha race haiM ve vyAkhyA graMtha haiN| 1 'nandigi mA inhIM jinadAmagAgA mahamara kI racI mAnI unhoMne maulika graMtha bhI koI racA yA nahIM, isakA koI jAtI hai| aura umameM unhoMne usakA racanAmamaya zaka patA nhiiN| zrA0 prabhAcandra aura prA. vAdirAjake to 568 I. 676 ) diyA hai / zrI. nyAyAcArya 10 mahandravyAkhyA aura maulika donoM tarahake graMtha pAye jAte haiN| kumAranI ( akalaMkagranyatrayamnA pR0 15) hamake, eka saMbhava hai unane bhI koI maulika graMtha racA ho aura jo katRtvama aura muni jinavijaya (akalaMkagra0 prAstAvika zrAna prApta nahIM hai| vyAkhyAgrantha unake do haiM-1 pramANa- phuTanoTa pR0 4-5) ke ullegvAnumAra 'kucha vidvAna' ima saMgrahamA aura 2 siddhivinizcayaTIkA / pramANasaMgrahabhASya cAMga ke prAntameM pAI jAne vAlA racanAkAla nirdezaka ke siddhivinizcaya TIkAmeM kevala ullekha milate haiN| una paMkti' ko lekara isake racanAkAlameM mandeda prakaTa karane ullakhAme isa graMtha kI vizAlatA aura mahatvatA jAnI jAtI haiM, kintu jinavijaya jI kA yaha kathana ki hamane jitanI hai kyoMki siddhivinizcayaTIkA jaise vistRta graMthameM bhI pratiyA~ ima (nandIcUgNe) granthakA jahAM kahIM bhaNDArI usako dekhane kI preraNA kIgaI hai aura yaha kahA gayA hai ki meM dekhI haiM, una mana meM yaha (racanAkAla nirdezaka) prapaJca pramANasaMgrahabhASyame jAnanA cAhiye / isase pramANa- pakti barAbara likhI huI milI hai|' upekSA nahIM hai saMgrahabhApyakI mahatvatA aura apUrvatA prakaTa hotI hai| aura ima liye nandicaNi ke samayako sadamA prayukta agavA anvepakoMko isa apUrva graMthakA avazya patA calAnA uma paMktiko prakSita' nahIM kahA jA sktaa| isameM eka caahiye| mahatva kI bAta yaha nikalatI hai ki akalaMkakA samaya siddhivinizcayaTIkA vikramako 7 vI zatAbdI dI mAnA jAnA kaI pratihAsika anantavIryakA dUsarA TIkAprantha prastuta siddhivinizcaya- ullegyAsa yukta pratIta hotA hai aura jo anyatra vicAgIya hai| TIkA hai aura jisakA kucha paricaya karAnA hI yahAM 2,3,4 anekAnta varSa 1, kiraNa 3, 5 nyAyakumuda prathamamukhyata. iSTa hai| bhAgako prstaavnaa|
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 8 kaarhaa| bhavitavyamiti cedatra kecitprihaarmhH-pR0706| kI vRtti hai| kintu kArikA aura vRttike prAdya akSaroMke yahAM yaha spaSTatayA batalAyA gayA hai ki middhi- pratIkamAtra diye gaye haiM jisase yaha jAnanA bar3A kaThina hai vinizcayapara svayaM akala devakI svorajavRtti hai aura ki yaha mUla bhAga hai aura vaha sasambaddha itanA hai| TokAse kArikA tathA tRttikA eka prasaMgatikI AzaMkA karake ajaga aura dUsarI jagahame mUlabhAga upalabdha bhI abhI 'kecit' zabdoMke sAtha usakA parihAra bhI kiyA hai| taka nahIM huA, jisakI sahAyatAse vaha mUlabhAga TIkAparase TIkAkArane kitanI hI jagaha mUlakA rakAoMge 'mUtra' aura pRthak kiyA jA sake aura aisI hAlata meM mUlabhAgako TIkA unake vivaraNako 'vRtti' kahA hai| ata: middhivinizcayakI parase pRthaka uddhRta kara sakanA bahA duSkara hai| isameM saMdeha svopajJa vRptimeM aba koI sandeha nahIM rahanA / nahIM ki usake liye bar3e parizramakI jarUrata hogii| mukhtAra TIkAke prArambhameM magalAcaraNa ke bAda akala ke sA0ne baDhe parizramake sAtha maGgalAcaraNakA nimna padya bacanoMkI isa kalikAla meM durlabhatA prakaTa karate hue aura uddhRta kiyA thA :-- unhIM meM apanI mati zraddhAko sthira honekI bhAvanA vyakta sarvazaM srv-tttvaarth-syaadvaad-nyaay-deshnm| karate hue TIkAkArane bar3e hI mahatvakA eka nimna padya zrIbarddhamAnamabhyacya vakSye siddhinizcayam // 1 // diyA hai: hamane bhI eka kArikAka uddhata karanekA prayatna kiyA akalavacaH kAle kalo na kalayA'pi yat / hai, jo isa prakAra mAlUma hotI hai:-- napu labhyaM kvacillabdhvA tatraivAstu mamama // 2 samarthavacanaM jalpaM catujhaM vidurbudhAH / - isake Age eka anya padya dvArA prakalaGkaka va mayako pakSanirNayaparyantaM phalaM mArgaprabhAvanA / / sadaratnAkara-mamudra batalAyA hai aura usake sUktaranoMko bhanekoM dvArA yatheccha grahaNa kiye jAnera bhI kama na hone kA ___ --pR0 735 (5 vA~ prastAva) kAraNa use sadragnAkara hI prakaTa kiyA hai| vaha sundara padya TIkAmeM mUlakA harulekha 'kArikAM vivRNvannAha' isa prakAra hai: 'svArthatyAdi - saMgrahavRttArthamuddhatya vivRNvannAha / akalavacombhodheH sUktaratnAni yadyapi / 'tadadvayamAcAryaH svayaM duSayannAha-yuktamityAdi' 'etad gRhyante babhiH svairaM sadratnanAkara eva sH|| dUyituM sutrAthemAha narthavetyAdi' 'kArikAmA isa granthameM bAraha prastAva haiM aura ye svayaM prakaladeva 'sUraMgaha' zrAdi rUpase kiyA gayA hai / kahIM kahIM to kRta hI jAna par3ate hai. kyoMki unake dUsare pranthoM meM bhI prAdhI aura pUrIkI pUrI kArikAko hI sugama kahakara choda unhoMne isI prakArase prastAva-vibhAjana kiyA hai| prastAva diyA gayA hai / yathA-'pUrvArddhasya sugamatvAd vyAkhyAnaparicchedako kahate haiN| dharmakIttine pramANa vArtiko pariccheda makRtvA paramaddhe vyAcaSTe', 'dvitIyAM vivRNvannAha-- nAma cunA hai aura akala devane paricche dArthaka 'prastAva' parasparetyAdi, sarva sugama' 'kArikAyAH sugamatvAta' nAma pamanda kiyA hai| ve bAraha prastAva nimna prakAra haiM: prAdi / jina kArikAoM athavA vRttiko avyakhya ta chor3a pratyakSasiddhi, 2 savikalpakamiddhi, 3 pramANAntara diyA gayA hai inakA uddhAra kaise hogA? yaha zocanIya hai| siddhi, 4 jIvamiddhi, 5 jarUpasiddhi, 6 hetula kSaNamiddhi. racanA zailI aura bhASA7 zAbasiddhi, 8 sarvajJasiddhi, 6 zabdasiddhi, 10 arthanaya- samagra TIkA gadyameM likhI gaI hai| prArambhameM 5 aura siddhi, " zabdanayasiddhi aura 12 nikssepmiddhi| ina madhyameM 'zAstrasiddhi' nAmaka sAtaveM tathA 'zabda siddhi' nAma prastAvoMmeM viSayakA varNana unake nAmase hI mAlUma ke iveM prastAvameM kramaza: 16, 7 anuSTup patha avazya pAye hojAtA hai| ___ jAte haiM jo khuda TIkAkArake hI race hue honA caahieN| TIkAmeM mulabhAga usa prakArase antarnihita nahIM hai jisa pratyeka prastAva aura TIkAke anta meM samAptisUcaka koI padya prakAra prabhAcandra ke nyAyakumudacandra meM laghIyatraya aura usa nahIM hai| graMthAta meM to usakA na honA khaTakatA bhI hai,
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1] zrIjambUjinASTakam kyoMki prArambhameM bhI paca the aura prAyaH aisA dekhA jAtA paddhati yA kimUkha pranyake pada-vAkyoMkA samAsa karake hai ki jisa pratyake bhArambhameM padya hote haiM usake anta meM bhartha batalAyA gayA hai| tAtparya yaha ki TIkAkI vyAkhyA bhI ekAdha paca jarUra rahA karatA hai| jaise parIkSAmukha, adhikAMza khaNDAnvaya zaijIkI hai| pathApAyadIpikA aura nyAyakumadada mAdi / pratyeka prastAva tajjJAnahetuH kutaH ? ityAha-zabdArthapratyayAGgaaura TIkAke antameM sirpha nimna prakAra pustikAvAkya haiM:- miti, zabdAnukaraNAdarthasya ghaTAdehiko yaH pratyayastabhAdi-'itizrIravibhadrapAdopajIvyanantavIryaviracitAyAM syAGga nimittam / etara kunaH ? ityAha-viveca yati siddhivinizcayaTokAyAM pratyakSasiddhiH prathamaH prstaavH|' yataH / ke bhedama / kathaM yathAzakti / keSAM vAcyA ti siddhivinizcayaTIkAyAmanantavIryaviraci. nAmabhidheyAnAma / kva vAcakeSu / yata evaM tataH tAyAM nikSepasiddhiAdazamaH prastAvaH / smaaptmiti| pratipattaH puruSamya viSayavikalpopalabdharupayogo bhASA sarvatra prasanna aura prAyaH sarala hai| gyAlyA- nikSepa iti |'-pR01546 / zrIjambUjinASTakam ( racayitA-zrI paM0 darabArIlAla jaina, koThiyA ) yadIyabodhe sakalAH padArthAH samastaparyAyayunA vibhAnti / jitAripharmASTakapApapujo jino'stu jambUmama mArgadarzI / / 1 / / abhUtkalAvantimakevalI yo nirastamaMmArasA stamAyaH / samujvalatkevala bodhadIpo jino'stu jambUmama mArgadarzI / / 2 / / vihAya yo bAlyavayamyamImAnbhujaGgabhIgAnkarugAntarAtmA / prapannanirvedadigamvaratvo jino'stu jambUrmama mArgadarzI // 4 // kRte vivAhe'pi dhRto na kAmo aNoragIyAnapi bhogvgeN| nijAtmahitabhAvanayA prabuddho jinAMstu jambUrmama mArgadarzI // 5 // jinendradIkSAM sugvadAM gRhItvA nihatya ya: karmacatuSTayaM ca / yaH kevalo bhavyAhato'ntimosI jino'stu jambUrmama mArgadarzI / / 6 / / hitopadezaM kurvana hitaiSI samAnayaddharmapathe sulokAna / samantato yo vijahAra loka jino'stu jambamama mArgadarzI / / 7 / / svayaMvRto muktiramAvilAsaiH madyo vimukto mathugapurItaH / sa vizvacakSurviyudhendravandho jinostu jamyUmama mArgadarzI* / / 8 / / yaha jambUjinASTaka maiMne usa samaya racA thA aura usakA paM rAjakumArajI mAhityAcArya dvAga saMzodhana kagayA thA jaba maiM zrIRSabhabrahmavaryAzrama caugamI mathugameM pradhAnAdhyApaka thaa| ca ki caurAsI mathurAse jambUsvAmIke nirvANalAbha lene kI anuzruni prasiddha hai| zrataeva vahA~ unakA guNa kIrtana karanA Avazyaka jAnakara sthAnIya brahmacAriyoMke liye yaha prArthanA ke rUpa meM racA gayA thaa|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ g2adarase pUrvakI likhI huI 53 varSakI 'jaMtrI qhAsa aura usameM ullikhita kucha purAnI bAteM . [sampAdakIya ] 3==8 x==8 jase koI do varSa pahale, jaba huI ghaTanAke anusAra tA. 2 jUna san 1844 ko humA R R mudina jaMtriyoM ( ud-phArasIkI hai| bhApake svargArohayake bAdase yaha jaMtrI bhApake paMcA-pothiyoM) nahIM milatI thIM- putroM dvArA likhI gaI hai. parantu jIvanakAla meM bhI unameMse bhAjakI taraha unheM chapAkara pracArita kisIna kisIkA yathAvazyakatA likhane meM kucha hAya jarUra rahA x ==x 1 karane aura sarvasAdhAraNake liye hai, aisA ghaTanAmoMke ullekhaparase jAnA jAtA hai| isa jaMtrI sulabha banAne ke mAdhana nahIM the, taba ke antameM eka jaMtrI 1854 ke mAlakI jikdake sAtha baMdhI loga patroM (saMskRta paJcAgoM) kI taraha hai jo laithUkI (masAle ke pattharakI) chapI huii| aura isa unheM bhI apane hAthase likhA karate athavA vAtako sUcita karatI hai ki san 1854 meM laithUkI chapI likhA kara apane pAsa rakhA karate the| ina jaMtriyoM meM mana. jaMtriyoM pracAra meM bhAgaI yIM aura unhoMne hAyase likhamekI saMvatake alAvA prAya: 1 hara mahIne ke dina, 2 aMgrejI jara hai jarUratako haTA diyA athavA kama kara diyA thaa| prastu / tArIkha, 3 hijarI tArIkha, 4 phasalI tArIkha, 5 hindI ____ yaha jaMtrI kArasI jabAna aura phArasI-sad lipimeM tithi-maya ghadI-pana, 6 dinamAnake ghanI pala, 7 nakSatra likhI huI-kahIM kahIM u'jabAnakA bhI kucha prayoga nAma-mapa ghaDI-pana, . jogana ma maya ghI-pana aura hai, parantu vaha bahuta hI kama nagaNyasA hai| isake khAne kaiphiyata itanI bAta rahatI thI / kaiphiyatake khAne meM tathA kaiphiyatameM aura kahIM kahIM hAziyepara bhI tatkAra hAziyepara usa dina honevAlI kisI khAsa ghaTanAkA ullekha ghaTanAoMkA saklekha hai. jaise khAsa qhAsa vyaktiyoMkA jammakiyA jAtA thA aura isa taraha apane upayogake liye eka maraNa, vivAha-zAdI, tIrthayAtrA, gamanAgamana, pUjA-pratiSThA, prakArakI DAyarI ke rUpameM pradhAna pradhAna ghaTanAmoM kA rikArDa melA-utsava, hAkimoM mAdikI tabdIlI takarI (niyukti) rakhA jAtA thaa| yaha rikADa prAmANikatA aura itihAsa Ala hadagI dhAdi, sarakArIbhArDaroM (parvAnoM) tathA kAnUnoMga * kITase bar3e mahatvakI cIja hotA yaa|| avatAra, kimI kisI mukadamekA samAcAra, lUTamAra, bhUkampa, kucha humA mujhe aisI hI eka hastalikhita jaMtrI varSA, bImArI, yuddha, tyauhAra, maguna ( muhurta / aura gahane gadara san 1857 se pahalekI likhI huI upalabdha huI thI, mAdike bhAva vagairaha vagairaha / bhIra ye ghaTanAeM akele kasve jisakA nAma hai 'jaMtrI svaam'| yaha jaMtrI 1 janavarI san marasAveme hI sambandha nahIM rakhatI balki bhAma-pAsake 1:01 se 31 disambara san 1951 taka 13 varSakI jaMtrI dehAto, cilakAnA, sukhatAmapura, nakuDa, rAmapura, ambahaTA, hai, hAthake bane hue papache dezI kAgajapara bar3e sAijameM nAnAtA.harabAra,masUrA, javArA,bADayA, jagAdharI, sadha pratipRSTha eka mahIne ke hisAbase likhI gaI aura ise mere kasboM sahAranapura, deharAdUna mujaphpharanagara, meraTha, ambAbA, prapitAmaha (padabAvA) pa laharAya / dorAya jI lAhAra aura kalakattA jaise zaharose bhI sambandha rakhatI haiN| kAna gone likhanA prArambha kiyA thA, jo bA. jorAvarasiMha 1 lA0 dUlaharAyajIke pA~ca putra the-phatahacaMda, dharmadAsa, jo riMgiMga dara kAnUgoke putra tathA sA. bAlajImala gopAlarAya, nArAyaNadAsa aura haradhyAnasiMha, jinameMse lA. sAhaba kAnU goke pautra the aura jinakA svargavAsa maMtrI meM dI dharmadAsajI ina paMktiyoke lekhakake sage bAbA the|
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1] g2adarase pahalekI likhI huI 53 varSakI 'jaMtrIkhAsa' isa jaMtrIparame mAlUma hotA hai ki sahAranapura jilekI dekara bhAdimeM 'moTa hAziyA' likha kara vyakta kiyA gayA adAyata dIvAnI kaba meraTha jilese alaga huI; kA hai| aura jahAM kahIM kucha spaSTIkaraNa athavA noTa karanekI mahAranapura jile kI akAlatase deharAdUnakA ilAkA pralaga jarUrata samajhI gaI hai usa sabo bhI kaTa ke bhItara rakha humA, kaba adAlatoM aura kucha daphtaroM meM (phrArapIkI jagaha) diyA hai. jisase tArIkha mAdika manastara uma usa dinako dindI jabAna (bhASA) jArI hii| kaba rahananAmoM-bainAmoM phAramI bhASAmeM ullikhita ghaTanAe~ apane yathArtha svarUpameM vagairahakI rajisTarI lAjimI kI gii| kisa tArIkhako samajhI jA sake / ghaTanA ke samayakI tArIbAdiko khAka mahAranapura kI adAlata dIvAnI meM vakInIkI maMcarI apIla TAipameM de diyA gayA hai:-- korTa pahuMcI, kaba sarasAvA tahasIlameM munsaphIkI 6 sitambara 1800, somavAra-janAba bA. bAba. adAbata jArI huI tathA kaba uThI aura kaba sarasAvAse jImala kAnago paraganA saramAvA isa nazvara saMmArasa kUca tahasIba nakuDako calI gaI tathA vahAM usakI hamArata karake vaikuNThavApI hue| bananI zurU huI aura kaba sarasAvA tahamInakI imArata 15 aktUvara 1804, momavAra-zerapiMha makaharane mIbAma tathA use kisa kimane khriidaa| kasbe sulatAnapurako gArata (lUna-mAra dvArA barvAda) kiyA / sAyahI, yaha bhI mAlUma hotA hai ki usa samaya 1 agasta 1816, guruvAra - san 11 jalUma dhakapakAkhAta eka parakArI zrohadA (pada) thA, jisapara sarakAra barazAha bAdazAha zurU hmaa| kI tarakase yogya vyaktiyoM kI niyukti bajariye sanadake kI 20 maI 1817 maGgalavAra-navAba vajIrapalIkhoM mAtI thI aura usameM vakAlatakA sthAna nirdiSTa rahatA thA kA kalakatteke kile meM dehAmma huaa| mAja kI taraha imtihAna pAsa karake hara koI use 1 julAI 1818, budhavAra-madara husmame nitA sverakhAse prAnta athavA jile ke cAhe jisa sthAna para nahIM sahArana sahAranapurakI adAlata nIvAnI meraTha ke jile meM malaga huii| karane bagatA thaa| isa jaMtrIke lekhaka lA dalaharAyajI 27 navambara 1818, zukravAra-adAlana dIvAnI pahale sarasAvAke ka |go the--kAnagoIkA bhohadA bhApake jilA mahAranapura ke vakIkoMkI maMjUrI pAlakoTa se phuuN| vaMzameM bAdazAhI vaktase canA bhAtA thA'--bAdako munmatI (isa tAra khasa sahAranapurakI adAvata dIvAnImeM vakAlata cilakAnAke vakIla mukarrara hue the, bhApake choTe bhAI . 11 apraila 1816, ravivAra--meSakI saMkrAntapara lA. bastAvarasiMhabI deharAdUna ke vakIla the aura mApake snAnake vaka hajAge bhAdamI mara gaye / (yaha ghaTanA haradvAra putra bA. phatahacaMda jI pahale munsaphI cijaka nA tathA kI jAna par3atI hai) nakuDake (aura bAdako sahAranapurake) vakIla miyata hue the| 25 sitambara 1821, maMgalavAra--bhadAkhata ye maba ghaTanAe~ bhI isa jaMtrIparasa jAnI jAtI hai| dIvAnI (mahAranapura) kI tAtIla eka mAhake liye 25 aba maiM isa jaMtrIka khAne kaiphiyata aura hAziye para lI / moTa kI haI ghaTanAoM meM se kucha thoDI mI ghaTanAe~ anuvAdita 1aktUbara 1824, zakravAra-haramAla jvAlApura rUpama, tArAkha mahAnA san bhAra dinaka sAtha yahA dedanA ke jo rupaye sahAranapura (khajAne meM jamA hone kI) prArahe the cAhatA hU~, jipase pAThakoM ko isa jaMtrIkI ghaTanA-lekhana. .. -lakhana. unheM dUsare kucha bhAdamiyoMke mahita kallU DAkUne lUTa liyaa| paddhatikA kucha vizeSa paricaya prApta ho sake aura ve kitanI 3 aktUbara 1824, ravivAra--maujA kuMjA tAnA. hI purAnI bAtoMko jAna skeN| hAziye vAlI ghaTanAko kA tAgaja huprA (phaujI hamalese luTa gyaa)| 1 purAnI dastAvejoM aura kAgajAtameM zrApakI sAna pIDhI taka disambara 1825, guruvAra--isa tArIkha meM kAnUna ke pUrvajoM ke jo nAma mile haiM una mabako kAnU~go limbA hai| (aikTa) naM. 16 san 1824 bamansUnI kAnUna ambanaman ApakA vaMzabhI 'khAndAna kAnUMgoyAna'ke nAmase prasiddha rahAI 141 mutAka kAgajAta sTAmpa jadIda (nayA) jArI humA /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanekAnta [ varSa - 31 janavarI 1826, maMgalavAra--cchiI sadarakI 13 phavaMrI 1836, zanivAra--isa tArIkhameM prohadA deharAdUnake ibAkeko sahAranapura jilakI adAlatase alaga vakAlata munsaphI cilakAnAkA banAma dUlaharAya mukarara karane ke liye aura zudaniza (1) ke munAlaka kATUna (?) huaa| humase adAlata sahAranapurameM phuNcaa| 25 sitambara, 1836, ravivAra-mitI bhasojabadI 6 pharI 1826, somavAra--amalA rajiSTarI ekama san 1244 phasalIse sadarakI ciTThIke anusAra sahAranapura phuNcaa| mijAmata va phaujadArI aura paramiTake daphtaroM meM hindI 7 aktUbara 1827, ravivAra--kasbA sarasAvA bhASAmeM likhanekA kAma jArI huaaa|| sAsakI paimAiza hogabAla syAhAnIsake ahatamAma julAI 1837, ravivAra--paTiyAkhAke mahArAjA (pravandha) meM huii| karamasiMha bahAdurake putra ku~varajIkI bArAta saradAra gulAba20 agasta 1828, budhavAra--melA gugAhala hmaa| siMha bRdiyA vAloMke yahAM raunaka pakIra (suzobhita) hii| 26 aktUbara 1826, guruvAra--mIra tAlivalI . 1 navambara 1837, budhavAra-hAkimAne sadarake sAhaya have tahasIbadArI sarasAvApara mukara hokara hukmame ve rAjInAme maMjUra kiye jAne sthira hue jinheM mudaI tazarIfa lAe / boga vinA maujUdagI mahamAiloM (prativAdiyoM ke peza kreN| 1 navambara 1826, ravivAra--haidaramasIkhAM saha- 5 navambara 5837, ravivAra-sarasAvAke bhAI sIkhadAra maukUpha (pRthaka) hokara sahAranapurako ravAnA hue| mandirajIke sAtha vAste darzana hastinApurajIke ravAnA hue| 20 maca 1830, zanivAra--sarAvagiyoMke melekA 8 pharvaro 1838, guruvAra-zrAjakI tArIkha meM amAva vAste pUjAjIka sahAranapura meM humaa| paTanIkI prAbAdIkA saguna (muhUrta) makarara humaa| 26 mArca 1830, zukravAra--ukta melA sarAvagiyoM 3 mArca 1838, zanivAra--IzvarIya kRpAse bahuta kA bidhura gyaa| varSA huI aura varSAkA pratibandha saMsArase eka prakAra dUra hogyaa| 25 navambara 1830, guruvAra--misTara krAnorDa 26 maI 1838 zanivAra--pRthvIpara bhUkampa humaa| sAhaya vAste takamIla bandobastake sarasAvA tazarIfa jaae| 1 julAI 1838. ravivAra-dastAvez2apara nAma 29 agasta 1833, guruvAra-gulAmamalI aura bakaida valdiyata va sakUnataka na likhanekI bAbata parvAnA manIvaza mandirajIkI corIke mukadamemeM daurA sapurda sAhaba kalakTarakA banAma pArasadAsa photedAra (khajAMcI) kacaharI tahasIlI meM paayaa| 23 sitambara 1833, somavAra--gulAmamanI va 26 julAI 1838, guruvAra-kasbA sulatAnapura bUmalI aura husainamasI pA~ca pA~ca varSakI kaMdake sAtha jaina- aura cilakAne meM saluno huii| khAne meM kaida hue| 8 agasta 1838, ravivAra-haraeka zaharameM 2 julAI 1834, ravivAra-maujA suvAkheDI aura salUno huii| ibrAhamIkI sarahadakA tasakriyA hubhaa| 1 julAI 1836, somavAra-sadarakI ciTThI 1 julAI 1835, guruvAra-misTara poba sAhaba anusAra hindI bhASAmeM bharjiyoM vagairahakA likhA jAnA mumsapho sahAranapura ke mohadepara mukarrara hue| adAlatoM meM jArI huaa| 27 janavarI 1836, budhavAra--begamasAhavA zimarU 20 julAI 1836, zanivAra--paMjAba dezake vAlI sAhabakA saranA (ji. meraTha) meM dehAnta hunaa| (rAjA) saradAra raMjItasiMha bahAdurake phUla bahuta bar3e samA 12 pharvarI 1836, zakravAra--parvAnA sAhaba jaja rohake sAtha sahAranapura meM dAkhila hue haradvAra jAneke khiye)| bahAdura mavaH 4 pharvarI, bAbata zAmila hone thAnA nakula 4 disambara 1840, zukravAra--sUbA jAhorake va rAmapura aura gaMgohake munsaphrI cilakAnAmeM, paayaa| bAbI rAjA mahArAjA barakasiMha aura kuvara naunihAlasiMha
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1] g2adarase pahalekI likhI huI 53 varSakI 'jaMtrIstrAsa' bahAdurakI dagdha asthiyAM yAnI phUla maujA gadarahegI meM bahuta maMjUra humaa| bar3e hajUmake sAtha daphanAe gye| 11 se 18 disambara, ravivAra se zanivAra--ceka 15 mArca 1841, somavAra-nA. muharasiMha (mahA- kI bImArI saiMkaDoMbaI mara gye| haranapura) aura sarayada meharabAnamanI (cilakAnA) ne kasbA 28 janavarI 1843, zanivAra--isa tArIkha meM saramAvAke 5 bisve(cauthAI jamIdArIke) nIlAmameM khriide| munsipha sAhaba cilakAnekA vaha phaipanA jajampAhavakI 20 mArca 1841 zanivAra--munzI kAlerAya sAhaba adAlatase bahAla va barakarAra hA jisameM sarasAvAkI pAMca (sujatAnapura ni0) mujaphpharanagarake DipTIkalakTara hue| visve jamIMdArI milkiyata sarafarAz2alI rahamavaza aura 25 jUna 1841, zukravAra-varSAkA chAlA (prathamA- pIlavAM vagairahakI bA. bArUmala va saMyada ramajAnamAlI vatAra) mAlAmAla karane vAlA huA aura tamAma jaMgala muztariyAna nIlAmake nAma kI gaI thii| mala sindhu naz2ara Ane lgaa| apraila 1843, ravivAra-rubAI (pA) tArIkha 14 disambara 1841, maMgala-caca gulAbasiMha kA bAga dUlaharAya (likhI gaI)svargavAsa humaa| bArA no zuda ajIba tAjA phijAe, 16 disambara 1841, ravivAra--nanvAba dozamuha- yahare hara dAma-zrAma jalvA numAe / mmadakhAM durrAnI maya Der3ha sau zrAdamiyoMke samUha ke kasbA sAla tArIkha bA - mumammA zuda, karanAlase calakara sahAranapurameM dAkhila hue| hAtiphe guphta bArA dRlaharAya // 5 mArca 1842, zanivAra--pRthvIpara rAtake samaya caita 24 saMvat 17.. bhUkampa humaa| 1 maI 1843, somavAra--- gajaTameM hukma hai ki 22 jUna 1842 budha--varSAkA chAlA huA aura kAgaja rahananAmA - hibenAmA vagairaha binA dastakhatakhUba varSA huI, yahAM taka ki pAMkI bAr3hama sadoM ghara ko rajiSTIke nAjAyaja hoNge| va pakke hara zahara va gAMvameM barvAda hogaye aura bhAdamI 15 julAI 1843, zanivAra- sadarase jArI hue tathA jAnavara bahuta bhara gye| gajaTa mavaryaH 11 julAI ke anupAra kalakTara sA. bahAdura 25 julAI 1842, momavAra-pAMca visve jamI kA parvAnA banAma pArasadAma khajAnacI bAbata likhane nAma dArI kasbA paramAvAkI DigrI DipTAzakha ahamada munsiphamA0 lene vAle (kharIdAra) kAg2aja (sTAmpa) kA maya kImata va.... kI tajabIjame barUmala (pipara bA0 muharasiMha) va saiyada (valdiyata) vamakUnana vagairaha va tArIkha vagairaha prApta huaa| jAminazrajI ( pisara meharabAnana mI?) ke nAmapara (hakameM) 24 julAI 1843, somavAra-- kasvA sarasAvAke hogii| 5 bimbA (jamIMdArI) para jA. bArUmala va masyada jAmina 28 agasta 1842, ravivAra--mitI saptamIko (ramajAna ?)alIkA dasvaja tahamIna sarasAvA hogyaa| lA. muharasiMhake bAgakA sagUna (muhUrta) bArahe munsarima 20 aktUbara 1843, zukravAra-lAhauraka vAlI (makhadUma ? zAha sarasAvA khAsameM (hushraa)| saradAra zerasiMha ke phUla maya putra va strI mahAranapura meM hajUma 10 navambara 1842, guruvAra-mandirajIke sAtha ke sAtha bhAe (haradvAra jAne ke liye)| vAste jAtrA hastinApurake gaye / 22 disambara 5843, zukravAra--janAba hArave 2 disambara 1842, zukravAra-ohadA vakAlata sAhaba kalakTara bahAdura paramAvAmeM raunaka apharoja hue aura deharAdUna banAma bakhtAvarapiMha (pisara jorAvarasiMha parasAvA) mUlacanda (yA bUlacanda) ke pAsame ag2arAvA (?) 15) ru. 1 zrApa ukta lA jogavarasiMhajI kAnUM goke choTe bhAI the| kImata meM kharIda kiyA Apake nIta putra raMjItamida, dalapatagaya aura govindarAya 1 jUna 1844, zanivAra--ghadI prAdha ghar3I (yakahue haiN| pichale donoM putroM ke vaMzaja maujUda haiN| nImapAza) dina bAkI rahA thA ki pUjya pitAjI dUlaharAya
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanekAnta [varSa 8 sAhabake peTa meM nAbhika nIce darda zurU huaa| strI, donoM gote, putra muMzI aura usakI putrI saba isa 2 jUna 1844 ravivAra--eka ghaDI dina bAkI aktUbara mahIne meM mara gye| rahanepara pUjya pitAjI dUlaharAya mAhava amaralokameM taza- 3 navambara 1845, somavAra--sAhabAna sadarakA rIpha le gaye (unakA svargavAsa hogyaa)| hukma marasAvAmeM munsaphIkI kacaharI niyata karanekA paayaa| 20 jUna 1844, guruvAra-zrohadA vakAlata cikha- 5navambara 5845, budha-amalAmunsaphrIkAsarasAvA kAnAkI mana mAhaba jaja .. 'mAhabake hajUramaM phatahacaMda bhaagyaa| (putra lA. dUnaharAya) ke nAma hogii| 4 disambara 1645, guruvAra-bamUjiva sarakulara 20 agasta 1854 maMgala--(noTa hAziyA) dvitIya naM. 1855 mavarkha: 25 navambara san 1945 aura robakAra bhAvana aura bhAdoMke mahInoM meM jADese bukhArakI bImArI ima hArve pAhaba jaja mavarkhaH 4 disambara sana 1645 mansaphI TATA aura saikar3oM ke nAjiroMse eka hajAra ru. kI jamAnata lenekA hukma huaa| prAdamI mara gaya / 30 disambara 1845, maMgalavAra-AjakI tArIkha 30 sitambara 1844, somavAra-janAba lA0 ke gajaTa sadarameM hukma hai ki--"jisa mukadamemeM munsipha mahAmiha mAhaba (sAkina sahAranapura ) amaralokako kUca cAheM ki sAlisa mukarrara hokara tasaphiyA pharIkenakA hojAya kara gye| aura pharIkena paMcAyatase inakAra karate ho to munsipha aktUbara 1844, maMmala--dharake yoga nA. sAhabako akhtiyAra hai ki khuda hasvarAya apane vilA muharasiMhakI ugravAhImeM sahAranapurako ravAnA hue| dastakhata pharIkena Upara ikarAranAmeke paMcAyata mukarrara karake 23 disambara 1844, somavAra--tAmIra chatrI tasaphiyA mukadamekA kraadeN|" (mmAraka) janAba dUlaharAya sAhaba zurUhuI [maMgasira 26 (yaha hukma isI taraha hindI bhASAmeM darja jaMtrI. (sudi 14) saMvat 11.1], aura imame aipA mAlUma hotA hai ki adAlatoMmeM hindI 18 phavarI 1844, maMgalavAra-lA. bahAdurasiMha jArI ho jAnese vaha gajaTa sarakArI meM bhI isI rUpase darja maudAgaramala pisarAna bA. dInadayAlane mandirajImeM hokara pAyA hai|) ucchAo (utsava) zrImahArAjaka karAye aura karIba dasahajAra 15 janavarI 1846, guruvAra--(noTa hAziyA) bhAdamI virAdarIke jamA hue| isa sAla aMgrejoM aura rAjA dalIpasiMha bAhara vAlaMke 22 phaverI 1845, zanivAra--bA. bahAdurasiMhane daramyAna bhArI saMgrAma huA, lAkhoM bhAdamI donoM taraphake mandirajImeM zrI bhagavAnako sthApana karAyA aura (pAe hae) mAre gye| anta meM vijaya aMgreja sAhabAna samamI gaI virAdarIke bhAdamI ravAnA hogye| aura rAjA paTiyAlA aMgrejoMka mAtha rhaa| saradAra jItasiMha 3 aktUbara 1845, zukravAra-dArogA dhauMkalasiMha lADavAvAlA maujA nasarullApurame bhAgakara bAhaurakI tarapha (mahAranapura ) kA dehAnta humA-pahAranapura vAle lA. pahu~cA. usakA deza va sAmAna aMgrejoM ke adhikAra meM paayaa| santalAlake pitAkA dehAnta huaa| 8 pharvarI 1846, ravivAra-kaulavI muhammadaphajala nATa hAziyA mAha sitambara 1845-nasa mahIne arja ma tahasIladArI saramAvAke pohadepara tazarIpha lAye meM je kI bImArIse saiMkar3oM bAdamI sahAranapura aura jagAdharI aura tanakhvAha tahasIla sahAranapurakI 210). paaeNge| meM mara gaye aura bADekA bukhAra bahuta joroMpara hai| 18 mArca 1846, budha--Aja tArIkhake gajaTameM noTa hAziyA mAha aktUbara 1845--saradAramatI hukma hai ki rAjInAmA muhamAibAha ( prativAdI) ke samakSa (saiyada sAkina sarasAvA)ke mara jAne ke bAdase (jimakI tasadIka hue binA maMjUra na ho| mRtyukA ullekha jaMtrImeM 5 aktUbara ko hubhA hai) usake maI 1846, zukravAra--vaizAkha sudi chaTha saM0 gharake bhAdamiyoM para prAsmAnI mAphata Ana par3I-isakI 1903 ko ajIja dharmadAsake gharameM baha chahI rAta bAkI
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1] g2adarase pUrvakI likhI huI 53 varSakI 'jaMtrIvAsa' 1 rahe putra utpaba huA, jisakA nAma 'nathAmiha' rakkhA gyaa| bAbA the, jo bA. dUlaharAyajIke choTe bhAI naa| (yaha nAma bAdako 'natthUmala' nAmase vyavahArameM pAyA tathA vAtAvarasiMhajIke laghuputra aura bAbA kanhaiyAlAlajIke pramiddhiko prApta humA aura ye hI jA0 natthUmanajI ina laghubhrAtA the / / paMktiyoMke lekhaka (jugalakizora mukhtAra) ke pUjya pitA hai') 18 pharvarI 1848, zukravAra---dina zAdI rAjArAma, 27 maI 1846, budha--kacaharI tahasIla marapAvA bArAta sahAranapura gii| kA nIlAma 450) ru. meM huzrA, magara multavI rhaa| 16 apraila 1848 ravivAra-(caita sudi 13 26 maI 1846, zukravAra-prAjakI tArImvameM saMvana 1605 ko) zrImahArAjajIkI pUjAke ucchAda hae, nIlAma (makAna) kacaharI tahasIla sarasAvAkA 450) ru. / saikar3oM bhAdamI birAdarIke pramA hue| meM banAma zAmavAla ke khatama huaa| 16 apraila 1848, budha-parasAvAmeM zrImahArAjajI . / (noTa hAziyA) makAna tahamIna paramAvAmeM cauthaaii| zikharamanda mandirameM virAjamAna hue| hissA nA santalAla(mahAranapara) cauthAmA 18 jUna 1848, maMgala-phatacandana makarameM meharaba nalI (yA ramajAna alI), cauthAI hissA dA~dhI prohade vakAlatapara bhAkara mukadamAta rajU kiye| rAma aura cauthAI hismA zAmalAlakA mukarrara huzrA aura 15 julAI 1848 maMgala-sAhaba kalakTara bahAdura bainAmA (hara ekakA) alaga alaga likhA gyaa| misTara dalUvima (?) mADava masUrI pahAime g2Ara (gaDa) meM girakara maragaye, phataha caMda usa jagaha maujUda thaa| ___3 sitambara 1846, guruvAra--kAlerAya sAhaba (jaina) DipTI kalakTara vAste intajAma malka jadIda jamanA 3 disambara 1848, ravivAra-barakhurdAra zaMgamalAla' pArake sukhatAnapura (ji. mahAranapura) se tazarIfa laaye| kI havelI pUrvasvIkA magUna (muhataM) hA aura vAyA uttarakI taraphasa zurU kiyA gyaa| 1 navambara 1846, ravivAra--sarakI majarI meM kacaharI tahasIla sarasAvAsa barkhAsta hokara kambe nakuDa meM 26 janavarI 1846, momavAra-sulatAnapura gaI aura vahAM kacaharI tahasIla kI (vilDiga bnii)| (ji. sahAranapura) meM pUjAjI huI aura pahale ucchAyo 1 janavarI 1847 zukravAra-(naMTa hAziyA) (utpama) meM pandraha hajArake karIba prAdamiyoM kA hajUma huaa| isa sAlameM aimA kAgaja sTAmpa AyA cimameM ki eka 2 pharvarga 1846, zukravAra-sulatAnapurameM (pichale) tarapha surgha muhara aura usameM kImata likhI haaN|| ucchAmro hokara mahArAjajI mandirameM sthApita hue| 26 janavarI, 1847, maMgala-nakur3ameM lA. 18 pharavarI 1846, ravivAra-ajAja dharmadAmake zIlacaMdajIne pUjAjI karAI, jimameM pAMca hajAra ke karIba do ghadI rAta bAkI raha putra paidA huA, jisakA nAma AdamI jamA hue| zaGkaralAla rakhA gyaa| 30 janavarI 1847 zanivAra-nakuDa meM zikhara- 20 janavarI 185., ravivAra--rAjA khuzahAlasiMha vanda mandiA meM mahArAjakI sthApanA huii| ke putra rAjA harabaMsa siMha laMdaure vAlekA dehAnta huaa| 1 phavarI 1847, somavAra-kacaharI mansaphI 25 janavara 5850, zakravAra-rAjA dalIpasiMha sarasAvAye barkhAsta hokara nakuDameM (pahalIbAra) huii| bAlI lAhaura maya gharake pAdamiyoM ke sahAranapura pAe aura 11 aktUbara 1847, somavAra-kadarU bahalabAna lAhaurakA sthAna choDa diyaa| Der3ha i. mAhavAra tanakhvAha para naukara rakhA gyaa| 5 janavarI 1851, ravivAra--(noTa hAziyA) isa 16 pharvarI 1848, budha-dina jonAra (vahI dAvata) mAla pardIkI mausamameM bahuta bImarI phailI, saiMkaDoM prAdamI zAdo ajIja rAjArAma / ) yaha nA rAjArAma bhI apane eka 2 ya6 bAbA phatahacaMdanIka, patra the aura inake do putra mittara1 zrApake tIna putroM meM bar3e cau. hIMganalAla aura choTe bA0 sena tathA kintacaMda hue, jinakI mannati maujUda hai| rAmaprasAda aovarasiyara the--donoMke putrAdika maujUda haiN| 3 ina cacA zaGkaralAla ke putra camanalAla the|
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSa 8 mara gaye aura phasala kharIphakA gahnA bahuta sastA hogayA- bajariye luTa-mArake barbAda kI gii| 30 julAI 1853, zanivAra-Der3ha ghaDI dina caDhe 2 mana 10 sara, bAjarA---3 mA 20 sera, mAza uDada)-- * sara, mAza uDada)-- bhUkampa huzrA (pRthvI para hAlana praayaa)| bhakampa 1 mana 3. saMra, roganatalakha (neja karavA)--25 sera, isI tarahako aura bhI saiMkar3oM ghaTanAe~-usa usa guru- mana 10 sera, zakara - 36 mer| samayake vAkyAtakI yAdadAzte--isa jaMtrImeM darja kI gaI 26 prala 1851 maMgalavAra--( noTa hAziyA) haiM aura unase kitanI hI aisI purAnI bAtoMkA patA calatA nirakha (bhAva) asala rabI (bhASAdI)san 1258 apanI hai, jinake jAnanekA zrAja dUsarA koI sAdhana nahIM hai| gehUM-2 mana 20 sara, canA maTara vagairaha---3 mana 10 sera, jI-4 mana 20 sera, adasa (masUra)--3 mana mujhe isa jaMtrI parase apane usa 'vaMzavRkSa' ke tayyAra 1.mera gojanA-3 mana 30 mer| karAne meM--khAsakara usameM pUrvajoMke udaya-asta (janmanoTa hAziyA janavarI mana 14:--ima ma. maraNa) kI tArIkha darja karAne meM bar3I madada milI hai / mAsameM gallekA bhAva bahuta jyAdA maha~gA hogayA, tamAma isa maya vArasevAmandirameM maujUda tathA usake hola meM eka taka yahI tora rahA, hajAroM mana gannA pichale sAla kA kAma zIzeke kepameM jadA huA suzobhita hai aura jise mere choTe meM pAyA aura prajAke loga bahuta taMga Agaye-- bhAI svargIya bAbU rAmaprasAdajI zrovarapiyarane tayyAra kara(gasla kA bhAva phI rupayA) gehUM--1 mana 20 sera, karAkara tA0 8 aprela san 1926 ko mukammala kiyA thA canA- mana sera, makI--2 mana, bAjarA--1 mana aura phira mujhe bheMTa kiyA thaa| aura isa liye maiM isa jaMtrI 30 sera, uDada--1 mana / tathA isake lekhaka pUrvajoMkA bahuta RgI huuN| bahuta arseme 27 maI 1852, guruvAra--prAjakI tArIkha meM hukma merI icchA thI ki maiM isa jaMtrIkA kucha paricaya praSTa karUM, jajamA0 bahAdura vAste tasadIka mukhtAranAmAke, munsaphI parantu anavakAzase lagAtAra ghirA rahaneke kAraNa avasara makur3ameM paayaa| hI nahIM milatA thaa| aba jaba ki yaha jatrA dImakoMkA 21 apraila 1853, guruvAra--lA. dAdhIrAmane zikAra bana gaI hai taba, jaise taise kucha samaya nikAla kara maujA kAdaragada kI jamIMdArIkA eka bisvA (bIsavAM hissA) yaha paricaya likha pAyA hUM, aura ise prakaTa karake maiM apane 600) ru. meM kharIda kiyaa| ko isa jaMtrIka RNama kucha uRNa huzrA samajhatA hU~ / 8 julAI 1853 zukravAra--meharabAnaalI (saiyada) yahAMpara maiM itanA aura bhI prakaTa kara denA cAhatA hai aura narAyaNa dAsa (mahAjana) cilakAne vAloma bahuta bar3hA hai ki hama jaMtrImeM jaMtrIlekhaka lA. dUla harAyajIke pitAmaha jaMga (yuddha huzrA--havelI nArAyaNa dAsakI gArata huI jina lA. lAlajAmala sAhaba kAnU gokA tA. 6 sitambara * pAThaka ina mahaMge bhAvAkA aAjakalaka bhAvAka mAtha tulanA sana 18.2ko vaikaNTha svargavAsa honA limbA hai aura kareM aura dekheM ki jaba galleke ina bhAvoMkI kucha mahIno jinake vaMzaja do zAkhAoM meM vibhakta hokara isa samaya kI maujUdagIma hI prajA-jana bahuta vyAkula ho uThe the maujada ve agravAla saMgalagotrI lA hakamatarAyajI ! aura taMga zrAgaye the, taba zrAja-kala varSoM se calane vAlI kAnagoke patra. lA. kirapAgamajI kAna goke pautra tathA isa bhArI madaMgAI ke kAraNa janatAkI zrAkulanA aura lA. madhukaradAsa jI kAnUM go (putra lA. nandarUpajI taMgI kitanI bar3hI car3hI hogii| sAtha hI, yaha bhI soceM ki gaa| sAtha hI, yaha bhI soca ki kAnU~go) ke prapautra the| ise vRTiza-zAsana aura bhAratakI unnati samajhA jAya yA avnti| vIrasevAmandira, sarasAvA, tA021-1-1646
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra aura unakA sandeza ( lekhaka-zrI kastUramA sAvajI agravAla jaina, bI0 e0, bI0 TI0 ) x - -- 9F x rtamAna raNacaNDIkA nRtya yaha bIbhAma aura lie Aja bhI samasta saMpAra unake punIta caraNoM meM anavarata raktapAna bhautika vikAmakI zraddhAJjali arpaNa kara rahA hai tathA karatA hI rhegaa| dena hai| Aja saMpArapara yuddhakI bhISa jaba kabhI bhavya bhAratameM AdhyAtmika patana humA, gAtA apanA prAtaka jamAya hue hai| jahavAdakI duhAI dI jAne bagI, kalahAgni prajvalita hone aAja nihatthe nAgarikopara, zramahAya lagI tathA ghAra vizvake cinha dRSTigata hone lage, usI komalAniyoMgara tathA komana zizuoMpara samaya saMsArake lie lalAmabhUta vibhUtiyoMne avatIrNa hokara prAkAzase dhar3Adhara bama varSA ho rahI hai| apane anukaraNIya kRyosa aimI pI mahatvapUrNa zikSAeM eka ora garIba majadUrakI roTIkA prazna kimI prakAra pradAna kI ki nivila bhuvanameM apane dezakA mugvojvala kara. hala hotA na dekha vyAkula haiM to dUsarI aura samRddhizAlI mukha evaM zAntikA mAmrAjya sthApita kara diyaa| aisA hI pUjIpati apanI paizAcika icchAoM kI tRptimeM aise saMlagna __ paramAdarza-vibhaniyamime zrI bhagavAna mahAvIra the / lagabhaga haiM ki unake kAraNa na kevala unakI hI kintu samasta DhAI hajAra varSa pUrva bhAratameM caturdika himAkA sAmrAjya saMmArakI nIMda harAma hogaI tathA samasta pRthvI mihara thaa| nirIha. niraparAdha evaM mUka pazuzrIko homa-karADoMmeM uThI hai| mvAhA kara, puNya maMcaya karanA hI dharma samajhA jArahA thaa| U~ca nIcatAke janmajAta bandhanoMke kAragA vizeSa dhyamiyoM sambhava hai ki vaijJAnika-unnati-dvArA aTUTa evaM apIma tathA varNakI tUtI bola rahI thii| kurItiyAM aura dharmAndhatA aizvaryakI prApti ho jAya, vizAla sAmrAjyakA prAdhipAya bhAratIya samAjakI jara khokhalI kara rahI thiiN| hiMsavRta prApta ho jAya, pArAmakI mamamta uttamottama vastuoM kA ke pAtha mAtha naitika adha:patana bhI hotA jA rahA thaa| upabhoga mila sake, jala, sthala evaM vAyupara apanA zAsana se samaya bhagavAna mahAvIra ne apane zubha jammame hama vAracalane lage aura bhautika yantroM dvArA apane sampUrNa kArya pramaghA bhAratabhUmikA pavitra kiyaa| sugamatara ho jAye, to bhI kyA hamArI atRpta tRSNA miTa "mata mahala hameM jAnoM phiratA talaka brmoN| sakegI ? kadApi nhiiN| vaijJAnika umati janavAdakA mahArA (Sahara Deser) marusthala hai| vahAM tRSita-mRgavata taba khAkake pardeya inamAna nikalate hai|" sukha evaM zAntikA sarovara khojanA nigapada nahIM / hoza saMbhAlane para saMsArakI vidhitine, mUka pazuzrAMkI zatAbdiyoM pUrva AryAvartakI sujalAm-suphalAm bhUmimeM halyAne tathA somArika bhogoMkI apAratAne zrApako bd| mukha evaM zAntikI taraoN kallola karatI thIM, jIvanakaM coTa pahuMcAI / nAma gadele zrApako pasanda na zrApa, rAjavyApAra sarvathA parala the, AjIvikA sambandhI prazna kabhI pATako tyAga kara Apane jaGgalakI rAha lii| talAze hakaka samasyA na banA thA, yahA~ke prAcIna nivAsI apanI mAdagI liye tathA sacce sustra va zAntikI khojameM jI-jAnase laga meM masta the tathA zrAdhyAtmika vikAsa ke kAraNa ve paramAnanda- gae / svAramAnubhavakI nidhiko pAkara Apa mAlAmAla ho maya jAvana-yApana karate the / unakI mahAna sevAnI aura gae aura isa anamola na jAneko luTAnekA bIr3A utthaayaa| usa samayakI divya vibhUtiyoMka kalyANakArI sandezAMka bhagavAna ne apane jIvanakA manohara zrAdarza upasthita karate
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanekAnta [ varSa 8 hue batalAyA ki kartavya-parAyaNa mAnava dUsaroM ke lie kaSAya yA vaibhAvika avasthAke vaha adhIna nahIM hotaa| jiyA karate hai hai-aura dUsaroMke lie marakara amara ho vaha mupIvAsa vyAkula nahIM hotA aura na sAMsA jAte haiN| 'vasadhai va kuTumbakama' kA maMgala evaM divya pATha suboMmeM hI lipta hotA hai| usake vizAla hRdaya-sAgarameM dekara bhagavAnane sacce aura vAsanA-rahita premakI gaMgA bahA dayAkI nahareM uThatI rahatI haiM / mAre jIvoMpara prema-dRSTi dii| hiMsAko dabbUpana aura khudagarjIkI nizAnI tathA sthira rahatI hai, kyoMki vaha khuda apaneme arthAta prAramAse ahiMsa.ko vIroMkA bhUSaNa batalAyA / aApake najadIka prema karatA hai / vaha aisA vyavahAra jo usame kiyA jAve mAhimA aura kAyaratA paraspara virodhI hai| kAyara kabhI bhI yadi pasanda nahIM karatA to dUsaroMke prati vaimA vyavahAra ahiMsaka nahIM ho sakatA / ahiMsaka pahale khudapara vijaya karanA bhI pasanda nahIM karatA, balki dUsaroMke dukhoMko dekha pAtA hai, khuda svataMtra ho jAtA hai| vikAroMpara phataha pAnA kara usake hRdayake komala tAra jhaMkRta ho uThate haiM aura vaha sahana nahIM hai| isake lie bande tyAga aura himmatakI dayAkI mUrti banakara dUsaroMke duHkhoMko nivAraNA karane meM zrAvazyakatA hotI hai, nyAya anyAyako samajhanA hotA hai, eDI coTIkA jora lagA detA hai| usakI yaha pravRtti use prANimAtrake svabhAvakA sUcama nirIkSaNa karanA hotA hai, ahiMsAke rAjamArgapara lAkara khar3A kara detI hai, usakA usako nyAyocita hakoM tathA svAvoMkA yogya rakSayA va aMtaga apane svAbhAvika raGga meM rana jAtA hai aura isI saMvardhana avazyambhAvI hai| apane svArthako tilA ti denI svAbhAvika anubhUtikA nAma ahiMsA hai| hotI hai| vikAkI lahara use vahA nahIM le jA sakatI, ahiMsAkI isa maulika paribhASAko eka dama avyaahiMsaka khudake prati vajra sA kaThora, parantu auroMke liye vahArya kahanA yA ise deza yA samAjakI avanatikA kAraNa navanItakI taraha narama hotA hai, vaha apane hita meM satarka batakhAnA nirI kalpanA hai tathA jaina zAstroM ke prati unakA rahate hue bhI parahisameM bAdhA nahIM DAlatA, use apanI ajJAna hai| bhagavAna mahAvIrane yatiyoM arthAta sarva saMgairachAoM tathA pravRttiko dabAnA hotA hai| parityAgI sAdhuoM ke lie yadi mahAvratoMkA vidhAna hai to "jo tokU kAMTe buve, vAko bo tU phUla / zrAvakoM arthAta gRhasthiyoMke lie bhI vyavahArya sundara toko phUla ke phUla haiM, vAko hota trizUnta // " niyamoMkA digdarzana karAyA hai| gRhastha mAnava sAMsArika rAga-dveSake prAcIna na hote hue apane pariNAmoMkI kArya jalakamalavat kiyA karatA hai, kintu usameM jipta nahIM yogya sa~bhAlako saccI ahiMsA kahA gayA hai / ataeva ahiM hotaa| gRhasthako aNuvatI kahA hai; ataeva vaha jAna bujha saka vAstavameM satyakA pujArI aura samUcI jIva-jAtikA kara yA kaSAryoke vazIbhUta hokara na to jIvoMkA ghAta hI pAzika rahatA hai| svAbhAvika aMtaraMga zuddhike kAraNa kare aura na apane pariNAmoMkI virAdhanA hii| paribhASAmeM usake hRdayase premakA dariyA umadA calA pAtA hai| ise saMkalpI hiMsAke nAmase kahA gayA hai| vaha saMkalpI samRddha paristhitimeM vaha vinayakI mUrti banA rahatA hai aura hiMsA nahIM kara sakatA / kiMbahunA sAMsArika karyoM meM cUlhA isa taraha anya jIvoMka hRdayoMko vaha apanI ora anAyAsa sulagAnA, mADU denA Adi prArambhoMmeM yA vANijya-vyavahI khIMca letA hai| yahI kAraNa hai ki so ahiMsAmeM sAya, khetI, sipAhIgirI Adi udyogoM meM yA sva-saMrakSaNA, kAyaratAkI gaMdha bhI nahIM pA sktii| paracakra-nivAraNa prAdi kriyAoMmeM-majabUrIkI avasthAmeM "jo jana ahiMsA dharmakA pAlana karegA rItise / usase avazya hiMsA hotI hai| arthAt saMkalpI hiMsAkA saMsAra saba gira jAyagA, dhasake pagoMra priitise| pUrNa niSedha hai-kintu bhArambhI, udyogI aura virodhI usake liye pratikara bho atizaya sarana ho jAyagA, hiMsA anAsakti-pUrvaka hotI rahatI hai / saMkalpI hiMsAkA usake liye mIThI sudhAke sama garala ho jaaygaa|" niSedha buddhikI kasauTIpara ThIka uttaratA hai| jaba hama jAna ahiMsakako rAga dveSase koI sarokAra nahIM / sva-sva bUmakara hiMsAke irAdese jIvoMkA ghAta kareM yA apane rUpAcaraNa meM masta rahanA usakA svAbhAvika kArya hai| prArAma yA kaSAyoMkI puSTi ke lie jIvoMkA vadha kareM yA
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1] bhagavAna mahAvIra aura unakA sandeza jIvoMke komala va svAbhAvika pariNAmoMkI virAdhanA hai, bar3AiyoMko lAkara duSToMko sajA aura garIboM, prazaktoM kareM to avazyambhAvI hamArI yaha kriyA duHkhoM aura saMmAra va asahAyoMkA rakSaNa kara sakatA hai, to yaha kahanA ki kA kAraNa bnegii| hameM naitika dRSTise bhI dUsaroMko matAne 'jainadharma kAyaroMkA dharma hai' aura isase prabhAge bhAratavarSakI kA kyA haka hai ? yadi bhApa satAye jAnA papAda nahIM avanati huhai, sarApara g2alata hai / yadi aisA hotA to karate to prApako dUsaroMko satAnekA kyA haka pahuMcatA hai ? samrATa candragupta, prasiddha grIka yoddhA silyukamako apanI yahI kAraNa hai ki bhagavAna mahAvIrane pazuvadha aura naramedha talavArakA maz2A na casvAta, rAjA khAravela, mahAmaNDalezvara Adike viruddha joradAra bhAvAz2a uThAI, mAMsabhakSaNa Adi amoghavarSa prabhRti vIrapuMgavoMkI vIra-gAyA mAja jainazAstroM kA niSedha kiyA, jagatako zAnti ke lie saMkalamI himAkA meM par3hane ko na miltiiN| chor3anA atyanta bhAvazyaka hai| jaba taka hama hameM aura vAstavameM isa deza aura dezavAmiyoMkI avanatikA samUcI jIva-jAtiko na samajhe, usake svAbhAvika tathA kAraNa jainadharma yA svAbhAvika mAnavadharmakA tyAga karanA nyAyya svakhoMkA lihAja nahIM rakhA jA sakatA aura jagatmeM hai| brAhmaNa U~ce aura sabase UMce hai, isalie sArI sattA zAntikA mAmrAjya nahIM phailAyA jA sakatA / ataeva kA saMcAlana unhIMke hAthoM honA cAhie, isa vRthAbhimAna pratyeka mAnavakA kartavya hai ki vaha saMkalpI hiMsAkA tyAga ne aura kaSAyoMke vazIbhUta hokara eka dUsare ko nIcA kre| dikhAne ke lie apane dharma, deza aura sarvasvakI bAjI gRhastha, dainika kAryoM meM zrAsakti na rakhane hue yadi lagA dene ke kAraNa tathA (Divide and rule) "phUTa zrAvazyakIya kriyAoM ko karatA rahe to bahu-aMzameM usake kA bIja bozro aura hakUmata karo" kI nItikA zikAra ho pariNAma svAbhAvika rahate haiN| isalie vaha pUrNarUpase jAne ke kAraNa tathA hamase kucha ho nahIM sakatA, honahAra hI doSoM yA pApoMkA jimmedAra nahIM hai, kucha aMzameM alabattA aisI hai-bhagavAna hI saba kucha karane vAlA hai, Adi aisA prayatnazIla, sadAcArI aura sadvicArI mAnava sAMsA- kAyaratApUrNa vicAroM ke kAraNa, tathA aiyAzI, lobha mAdi rika kriyAoMke karate rahane ke kAraNa-kucha babhAvika ava. saiMkaDoM cIjoMke kAraNa yaha deza rasAtajako pahuMcA hai| sthAko prApta hotA hai / ataeva isake nivAraNa ke liye jayacanda, amIcanda, mIra jAphara jaisa dezadrohiyoMkI yahA~ tathA atyalpa doSoMkI mAtrA aura bhI ghaTatI rahe isalie kamI nahIM rhii| ikabAla kahate haiM:use SaT kArya nitya roja hI karane hote haiM - yAnI devapUjA, jAphara az2a baMgAla va sAdIka Aja dakana, guruoMkI bhakti, svAdhyAya, saMyama, tapa zrAdiko pAcaraNa meM naMge prAdama naMge dIna va naMge vatana / bAnA par3atA hai| ina kriyAoMkA yaha matalaba nahIM ki ve ataeva jainadharmako avanatikA kAraNa batalAnA anyAya arthahIna tathA nissAra kriyAoMko kare, balki guNoMkI hai tathA sasyakA galA ghoMTanA hai| prAptike liye vaha guNiyoMkA Adara kare, jyAdAse jyAdA jo bhI ho, itanA zrApAnIse kahA jA sakatA hai ki rUpameM apane pariNAmoMko svAbhAvika banAe aura ina bhagavAna mahAvIra ke ahiMsA prayogane na sirpha usa samaya kriyAmA vizeSa sAvadhAnI rakhe / sayako apanI ora AkarSita kiyA kintu aba bhI isI sAMsArika kriyAoMmeM rata na rahanA, yaha mukhya bAta amoghazakti kA hinda netA mahAtmA gAMdhI bar3I kAmayAbI hai| prAsakti jIvakI vaibhAvika avasthA hai aura yaha avasthA se svataMtratA saMgrAmameM upayoga kara rahe hai / ahiMsA duHkhakA mUla aura saMsArakI jananI hai| yadi cakravartIke prAramAkA svabhAva hai. isalie vaha hitakArI hai| prAkRtika sAmrAjyakA bhogI apanI sampadA aura bhogoMmeM lipta nahIM honeke kAraNa khudako aura jagatake sAre jIvoM ke lie hai to usakI kriyAe~ avazya hI sarAhanIya hai / ataeva zAntidAI hai| ahiMsAsa hI jagatkA kalyANa ho sakatA vIrAnuyAyI, nyAyamArgakA pAlana karate hue jaba cakravartI hai tathA ise apanAnese jagatake sAre vyavahAra sundaratAse taka bana sakatA hai, dharma, rASTra aura dezakI sevA kara sakatA bana sakate haiM / ahiMsA jagatake lie mahAn sandeza aura
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 anekAnta [ varSa 8 vIra bhagavAnakI dena hai| ataeva mAre saMsArake prANiyoMke tathA muktikA bhii| ataeva mAramA hI khuda guru hai-yAnI prati prema yA izkakA bhAva rakhanA hamArA kartavya hai aura usakI unnati vA avanati usIke hAtha meM hai| pathapradarzaka hamAre roga kA yahI ilAja hai: nimittamAtra haiN| isI tatvaka anusAra jaina dharma meM Izvarake "izka tabiyatameM jIstakA maz2A paayaa| __hAya kucha bhI sattA nahIM hai| na to vaha duHkha hI de sakatA badakI davA pAI dabe davA paayaa|" hai na sukha / saMsArakI sRSTikA na to vaha kAraNa hai aura na bhagavAna mahAvIrane saMsArakI gunthiyoMko tathA unake ume bheTa, stuti Adike jariye rizvata dekara khuza hI sunamAnekA varNana bar3e hI rocaka aura vaijJAnika DhaMgame kiyA jA sakatA hai| manuSya khuda apane hina yA anahita kiyA / jagata mukhyata: jIva aura ajIva, ina do ko samajhakara yogya kAryakA Azraya kara sakatA hai| ataeva padArthoMkA samudAya hai| yaha svayambhU anAdi aura ananta usake lie Avazyaka hai ki vaha sadAcAra, sadviveka-buddhi hai-isI taraha na to ina padArthIkA anta hI ho sakatA hai dvArA apanI sArI kriyAko niyaMtrita kare tathA mahAaura na hI nae padAtha utpanna ho sakate haiM alabattA paryAya prabhAvI karmabandhanoMko saccAritradvArA kATe anyathAapane acche yA avasthAe~ badalatI rahatI haiN| miTTIme ghar3A, aura ghar3e -bure kama baMdhate rahane ke kAraNa vaha prAtma lyANase kosoM dUra meM koI aura vastu banAI jA sakegI-kintu hara hAlatameM ho jAyagA / musIba kA pahADa usapara TUTa pdd'egaa| lAlasA miTTI miTTI hI rhegii| ajIvako paribhASAmeM jar3a yA kama aura atRpta tRSNAka kAraNa vyathita rahegA aura isa taraha ke nAma bhI yAda kiyA jAtA hai| saMpArameM jIvoMkA pari- ananta kAla taka duHkhoMke sAgarameM gote lagAtA rahegA yaha bhramaNA karmaka saMsargase hI hotA hai| jIvoMkI vivadha zrava-haina jara kA~kA prabhAva / karma eka nazA hai| isI sthA U~ca-nIca honA, dukhI honA, supampana yA daridrI nazIlI vastaka sevanase usakA yaha loka aura paraloka honA, sundara yA kurUpa hAnA--sArAMza jIvoM ke ina svAMgoM donoM bigadate haiM / atAva isa nazese bacane ke lie, meM kahIkA hAtha hai| karmake saMyogame jIva azuddha hai kIvoM Atmika pradezoMko sakampa na hone denA arthAta rAga, dveSa, kAma kama hoke kAraNa yA yoM kahA jAya ki prANI krodha Adi vibhAvoMke AdhIna na honA eka jJAnA zrApamA apane kA~kA jimmedAra hai--jaisA karegA vaimA use bharanA ke lie zreyaskara hai:hogA / 'boye per3a babUla ke to zrAma kahA~pa khAya' isalie "amala me z2indagI banatI hai, jannata bhI jahannuma bhii|" prANIko cAhie ki vaha apane svabhAvAnukUla kArya kare, isameM zaka nahIM ki saMsArI prAramAe~ anAdikAlase apanI bhalAI aura burAI kA kAraNa khuda vaha hai / usakA jar3a vA karma ke sAtha saMlagna calI pA rahI haiN| phira bhI svarga vahI banA sakatA hai, yA apanI vaibhAvika kRtika mAramA prAmA hai aura karma karma / donoM apane apane sva. kAraNa khura khudAko jahamameM bhI pahuMcA sakatA hai / mana- bhAva meM sthita hai| pAramA pramUrtika, jJAtA, akhaNDa aura vacana-kAyakI harakatoM dvArA usake arama-pradeza cacala vA cetana svabhAva vAlA hai, aura karma mUrtika tathA paudgAlaka sakaMpa ho uThate haiM aura karma-joMko zrAkarpita kara lete haiN| tathA jJAnazUnya hai| isIlie isa saMsArI zrAtmAko karma-rajoMkA aAkarSaNa usake saMsArakI sRSTi karatA hai, ataH paramAmAkI avasthA taka pahuMcAnA hI hamArA puruSArtha hai| eva ina karma-piNDosa chUTanA mokSa / nara kucha karanI yahI isakI svAbhAvika avasthAkA lAbha "vastu svabhAvo kare to narakA nArAyaNa hoya" isa cIjako jaina dharma meM dharma:" ke anusAra calanese hI hogA / isI mAnyatAkI vizeSa rUpase spaSTa kiyA hai-cunAMce samAdhitantrameM sApha dRSTise sAre jIva paraspara samAna haiM / guNa-svabhAvakI apekSA taura para kahA: ananta sukha, ananta darzana, ananta jJAna, ananta vIryamaya "nayatyAtmAnamAtmaiva janma-nirvANameva ca / paramazuddha buddha haiM / aise zuddha evaM siddha jIvoMke alAvA gururAtmAtmanastasmAnAnyo'sti prmaarthtH|" saMsArI jIva bhI haiM, jo zakti yA zuddha nizcaya nayakI bhAvArtha-bhAramA hI khudake paribhramaNakA kAraNa hai apekSA uparokta guNoMke dhArI haiM, kintu anAdikAla se karma
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1 bhagavAna mahAvIra maura unakA sandeza 21 rajake cipake honese vikasita haiM / inakI yaha sthiti hai| aba vaha siddhiprApta paramAtmAkI bhaktise apane prAramovaibhAvika avasthAkI tIvatApara nirbhara hai| ina saMsArI varSameM laga jAtA hai| usakI naimittika va nitya kriyAnoM meM jIvoMmeM inake pariNAmoMkI mazuddhatA mAdimeM bahuta kucha mAnamI par3a jAtI hai| para vaha pUjana, sAmAyika, bhAloantara pAyA jAtA hai| bahutase jIva atyanta rAgI, mahA. canA vrata niyama pAlana mAdimeM bejAna mazInakI taraha mAdi hote haiM, bahatase kama mAtrAmeM hote haiM yA nahIM rahatA, balki use sAMsArika kriyAeM karate aura canda uttarottara vaibhAvika avasthAko haTAkara apanI hue bhI ina zubha tathA zuddha bhAvoMko pradAna karanegaLI svAbhAvika avasthAke prati pahu~cane meM prayatnazIla hote haiN| nisya naimittika kriyAnoM meM eka khAsa majA bhAne lagatA hai| isaliye spaSTa hai ki mukta honekA artha jIvakA apanI bhAramaguNoMke vikasita hote rahane ke kAraNa ina cIjoM meM svAbhAvika avasthAko prApta honA hai| isI zuddha, parama pravaNanIya mAnandakI prApti hone sagatI hai| vaha catura zAnta, ananta sukha, jJAna vIryamayI pavitrAmAko paramAtmA puruSa prema samudra meM isa jAtA hai-yahI usake jIvanakA yA Izvara mAnA jA sakatA hai, aura bAkI saMmArI jIva ekamAtra lakSya rahatA hai:'vande tadgAlabdhaye' arthAt ina guNoMkI prAptike DUbai so bole nahIM, bole so anajAna / uddezyase stuti, upAsanA, bhArApanA, zraddhA, pUjana, gaharo prema samudra koU, DUbai catura sujAna // " vandanA bhAdimeM rata rahate haiN| jainiyoMkI mUrtipUjA, sAmA- virale puruSa hI bhAvAdikI tarapha agrasara hote hai yika, dhyAna, pratikramaNa mAdi kriyAe~ usI samaya sArabhUta aura jitanI dera yaha bhavasthA TikatI hai vaha jIvanmukta kahalAtI haiM jaba devala isI uddezyako lekara pUjaka, pUnA samajhe jA sakate haiN| ke amalI maida nameM utarA ho| ina zuddhAmAmoMkI bhakti- vIra bhagavAnane jIvoM ke kalyANako layameM rakhakara zrArAdhakako apanI svAbhAvika avasthAkI yAda dilAtI hai| anekAntavAdakA bar3A hI maulika upadeza diyA hai| vaha apane svarUpa-cintanameM magna hone kA yantra karatA rahatA bhanekAntavAda jainadharmakI mAramA hai / janatAko cAmika hai, usakI pariNati zumase zuddhatAkI tarapha hone lagatI asahiSNutAkI jasirpha bhanekAntavAda hI kATa sakatA hai| hai-arthAta apane zuddha svarUpake pAnase use asIma aAnaMda isa siddhAntake dvArA dRSTi meM doSa bAkI nahIM rahatA / satya prApta hone lagatA hai| aba dUsarI tarapha vaha prAkarSita nahIM kA patA bhAkhAnIsa cala jAtA hai aura vastu svabhAvake hogaa| kahA bhI hai: samajhane meM use dhokhA nahIM hotaa| vividha darzanoMne saMsAra "pItvA payaH zazikaracatidugdhasindhoH kI vividha gati padArthako kSaNakSaNameM nAza honA Adi sAraM jalaM jananidherasituM ka icchet / " mAnA hai, to kahIM dvaita advaitakA jhagaDA khadA kiyA hai, to jaise kSIrasamudrake ujvala madhura jalako pInevAlA kahIM kevala mAyA aura bhrama mAtra hI jagat samajhA gayA bhI khAre jakhako pIne kI icchA nahI kregaa| hai| kintu anekAntavAdake jariye vastu svabhAvakI kAphI ne bhI eka jagaha isI prAzayako bar3I acchI chAnabIna hotI aura paramparavirodhI dRSTikoNoMkA sAhacarya tathA samanvaya honese vAstavikatAkA patA cala jAtA hai| nainana basI, para-chavi kahA~ smaay| anekAntakaM dvArA bhAsAnIse samajhameM A sakatA hai ki nikhi, Apa pathika phiri jAya // " dravya-dRSTi dvArA vastu nitya hai, parantu paryAya dRSTi dvArA desane eka bAra paramAtmAke svarUpa nisya bhI, isI taraha pratipala paryAe~ pariNamanazIla geMko dUsarA rUpa kisI taraha bhI hotI rahatI haiM, aura mUlavastukA svabhAva jaisAkA tapAhI yaha vivekazIla ho jAtA hai| banA rahatA hai / vastu parIkSaNa ke isa udAra zAkhako yadi parAtmA bana jAtA hai| isa apanAyA jAe to jagata meMse anudAratA evaM saMkIrNatA, ra vivekako lie hue hotI dhArmika asahiSNutA zrAdikA muMha kAlA ho jAve /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 anekAnta [varSa 8 parasparA rahikoNako samamane kAraNa premakI abhivRddhi hogaa| paramAtmA hamAre hI andara virAjate hai| isI tathA eka dUsaroMke prati prAdarabhAva paidA ho jAye / jaina 'bhA mAnubhUtiko--prAtmapratItiko sasA samyagdarzana kahA zAnoMme isakA vizada varNana mAnakara isakI tAvika upa. gayA hai| vahI hamArA svabhAva hai / isI meM sacce sukhake yogitA bhanI bhAMti siddha ho sakatI hai : bhasIma prAnandakA anubhava hogaa| "A~dhI pAI jJAnakI, IbharamakI mIta / 'muDhA deuli deuNa viNa vi sili lippaDa citti / mAyA TATIda gaI, bagI nAmase prIta // do deuli deu jiNu, so bujjhati sama citti // " ko bhI ho. bhagavAnane panayoMke gavarUpako, saMsAra --yogIndu deva kI bhanityatA tathA vyavasthAkA pudgala piyA aura usake he mUrakha ! deva devajayameM nahIM, pASANa zilA, lepa, sAmarya, prabhAva mAdikA bar3A mcch| vizleSaNa kiyA hai| citra dhAdimeM deva nahIM, kiMbahunA, jina bhagavAna deharUpI isI taraha vyavahAra samyaga darzanakA aura usake aMgoMmeM devAvayameM hI virAjate haiN| hama cItrakA samacitta hokara samAjazAma, rAjakAraNa, arthazAsa evaM mAnasa-vijJAnake anubhava karanekI AvazyakatA mAtra hai| anubhUta tabako bade sarala tarIkese samajhAyA / sArva- isI prAtmadarzana yA paramAtma-svarUpake avalokana yA janika premake jariye saMgaThanakA mantra phuukaa| sabake prati anubhUtise use vacana bhagodhara sukhakI prApti ho jAtI hai| saravyavahArakI zikSA dI gaI / dUsaroMke prati duHkha usake hRdaya-bINAkI tAreM mAnandasa ninAdita ho uThatI sahana karane meM bhI bhAtmika sukhakA anubhava honA cAhae haiN| premakA pavitra sotA bahane lagatA hai aura uttarosara aisA batalAkara sevA-mArgakA sAdarza apasthita kiyA jisasem gayA hai| dUsaroM doSoMkI pardAdArI karanA samyagdRSTikA ___"prema sadA baDiyo karai, yoM zazikalA suveSa / katamya bana jAtA hai, isabie saMsArake bhAkulita prANiyoM pai pUno vAmeM nahIM, tAte kabahuM na seSa // para ehasAnakA bojha kucha aisA ho jAtA hai ki vaha prAkujita mAnava svayaM pathabhraSTa honese hI nahIM bacanA kintu ima premake agAdha tathA athAha sAgarameM virale apane bhAiyoMke vArasatyako dekhakara nyAyamArgakA bhAcaraNa puruSa hI DUbanA jAnate haiN| 'pAramA bhUtikA Ananda vaha bar3e dhairya aura utsAhase karane lagatA hai| satyapara usakI hI jAne--jisane use pAyA hai, 'lutpha maya sUne pIhI zraddhA amaavaashiinomaatii| vaha parIkSApradhAnI bana nahI jAhida' vAlI baat|| yA mAnanda gUgeke bhAtA hai| 'maiM' kA mithyA abhimAna yA jAti, kula, tarahahai:vidyA, rUpa mAdikA garva aura dhamagara use phirane mahIM "jyoM gaMgo mIThophasako rasa antaragata hI bhaav| pAtA aura isa taraha anAyAsa hI paidA ho jaataa| bIra mana bAnIko agama bhagocara, so jAnai jo paavai||" bhagavAnane jaina darzanakA nicoda sumadhura tathA amRtamaya isI sIDhIpara padakara use anubhava hone lagatA' prAdhyAtmako btlaayaa| paramAtmAmeM aura usameM ekadama sAmya hai / isa ra "samyagadarzanazAnacAritrANi mokSamArgaH" sambandhako vA parama upAdeya dekhane lagatA ". prAtmAko isa sUtra meM batalAyA hai ki yogya arthAt jaisI vastu isI mAramapratIti vA bhAramabodhake pAnI hai use vaisA hI dekhanA, vaisA hI jAnanA aura usI anu- jJAna yA samyagjJAna hotaa| isIka sAra vartana karanA hI mokSakA sacA rAstA / samyagdarzana jAtA hai| isake hote hI pApa-para, sImA vAstavameM pAsmAkA svabhAva hai--nijI sampatti hai| isa 1--saMzayakA yahI kAra guAmA-svabhAvakI apekSA --saMzayako yahA~ koI guAiza.. khajAnekI kuchajI-sIke pAsa hai / ise dUlanekI bhAva. cetanakA uttara aura dakSiNa / unakA bhAva. catanakA uttara bhAra dApaNa 'jJAna, ananta vIryamaya zyakatA nhiiN| duniyAkI khAka bhI yadi hama cha.nate phireM pAtAbakA sA antara se dina to bhI meM bhAmadarzana yA mAramabodha hamAre hI andara antaraMga zadikA kAraNa ... kintu anAdikAnase karma
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1] bhagavAna mahAvIra aura unakA sandeza zrIne nimna sabaiyAmeM jJAnake svarUpa aura upayogitAko nirupAcI mAtama samAdhimeM vira je tAte, acchI taraha matakAyA hai: kahiye pragaTa pUraNa paramahaMsa hai|" "jJAna udai jinake ghaTa antara, kavivara kaimA prakA varNana kiyA hai| zAnakI pati, jyoti jagI mati hota na mailI, bhAramadarzana tathA svAnumavake kAraNa isakI sArI kriyAe~ bAhida raSTi miTI jinhake hiya, sAmaguddha tathA pAramAbhiruciko lie hue hotI haiN| vahAM prAtamadhyAna kalA vidhi phailI, rAga, dveSa, saMzaya, saMkalpa-vikalpa bhAdiko jagaha nhiiN| je mada cetana bheda bakhe lo, vaha pUrNatAkI bhora bar3hA rakhA jAtA hai| apane bimaba viveka liye parakhe guNa thailI, aura utkRSTa zukkhadhyAna dvArA vaha pAramA parama pavitra, parama te agameM paramAratha jAni , zuddha hokara atyanta utkRSTa avasthA arthAt mukta avasthAko gahe ruci mAni adhyAtama sainii|" pahuMca jaataa| dhyAtA dhyAna aura dhyebameM tathA sArAMza rAdAtmAnubhava hI saccA sukaa| yahI use samyag dazana, jJAna aura cAritrarUpI ratnatrayameM apane viveka hotA hai apanI advitIya va asAmAnya asIma zakti bhApako mila pAtA hai| aba yaha hamezAke lie karma kI pahacAna hotI hai| aba vaibhAvika yA moha..krodha, majha se chUTane ke kAraNa apane svAbhAvika tathA svAdhIna kaSAya, dukha roga, kleza bhAdike vazIbhUta nahIM hotaa| vItarAga padameM tanmaya hojAtA haivaha bhava paramArthako samajhane lagatA hai| aba aindriyaka "jAnI mere bAbakI jita dekhU tita bAba, sukhoMko vaha duHkhoMkA kAraNa samajhatA hai| isase usakI bAnI dekhana maiM gaI maiM bhI ho gaI lAkha // " tRpti nahIM hotii| vaha to akhaNDa avinAzI tathA svAdhIna kyA pate kI bAta kahI gaI hai! kitanA madhura saMgIta sukhakobI apanA paidAyazI-baki anAdi eka samamatA chedA hai !! kaisA sukha aura dharmakA vaijJAnika rUpa hai! hai| usakI mAMkhoMmeM digya teja manakane bagatA / svA. bhagavAna vIrane apane manama upadeza dvArA batalA ramAnubhavake kAraNa anAyAsa hI kokI nirjarA hone lagatI diyA ki dharma dadanese nahIM milatA vA mAramagata hai| hai| usakI pratyeka kriyA bhava use uttarottara pratikSaNa svA. bhItarakI bhAvA / usI svAbhAvika antaradhvaniko smAnubhava aura cittazudikI tarapha agrasara karatI rahatI hai| sunanA, usIke anukUla vartanA, usIke holAnA, usImeM aba bhAramadarzana aura mAma-jJAna ho jAtA hai, to svAbhA- apane Apako miTA denA, isI bekhudIko ratnatraya rUpa dharma vika taurapara hI mAramavikAsakI bhora vaha sakriya ho jAtA kahA gayA hai| yahI bhagavAna mahAvIrakA sandeza hai| hai|isiikaa nAma saccA cAritra yA samyagacAritra hai| isI isI sandezako vizvake kone-konemeM pahuMcAnekI bhAvamArgapara camate rahanese ananta guNI nirjarA hone lagatI zyakatA / kheda hai ki bhAja bIrAnuyAyI udAratAko aura vaha siddhi ke sopAnapara drutagatise cadanA prArambha kara chor3akara saMkIrNatAko apanAye hue haiM / dharmako apanI detA hai:-- mIrAsa samajhane lage haiM aura vaha bhI usako vikRta krke| "jahA~ zuddha jAnakI katA udyoga dIse, mAja prathahIna, khokhalI aura bArambarapUrNa rItiyoMko tahA~ zuddhatA pramANa zuddhacAritrako aMza hai, apanAkara-vaha apanA bhAramakalyANa cAhate haiM / jisa tA kAraNa jJAnI saba jAne jJeva vastu marma, dharmane sAre vizvako zAntikA pATha par3hAyA-usake anuvairAgyavitAsa dharma kAko saravaMza hai, yAyI kaSAyoMke vazIbhUta hokara zAntipara kuThArAghAta karane rAga, dveSa mohakI dazAsoM miDa rahe pAte, se marA bhI nahIM hicakicAte ! isake vizAba sAhityako sarvathA trikAla karmajAtasoM vidhvaMsa hai, prakAzameM jAkara dhamakA macA pracAra karanA bhAvazyaka hai| (pUrvArdha)
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanakA eka saMdigdha padya ( lembaka-zrIlakSmInArAyaNa jaina ) . jallA eka dina zrIguNabhadrAcArya vicita zrAtmA- antara nahI par3atA aura 'aigavaNake donoM zabda bhI eka hI nuzAsana' ko, jisake bhASATa kAkAra paM. athake vAcaka hai| aisI avasthAmeM sAdhAraNa pAThAnnageMke vaMzIdharajI zAstra aura prakAzaka jenagraMtha hote huye bhI yaha kahanekA sAhasa nahIM hotA ki ye donoM ratnAkara kAryAlaya-baMbaI" haiM, svAdhyAya kara zloka donoM mahAkaviyoMkI pRthaka 2 racanAyeM haiN| aba rahA thA usameM zloka naM. 32 nimnaprakAra hai- devanA kevala yaha hai ki isa zlokakA krama sthAna, racanAnetA yasya bRhaspatiH praharaNaM vana surAH sainikAH, zailI, aura paugaNika mAnyatAproko dekhate huye ukta svargo durgamanugrahaH khalu harararAvaNo vaaryaaH| donoM mahAkaviyomeM se yaha kisakI kRti honA adhika saMbhava ityAmayabalAnvito'pi balibhidbhagnaH paraiH saMgare, he / zrImatahArake nItizatakameM yaha zloka "devaprazaMsA" tad vyaktaM nanu devameva zaraNaM dhimpiga vRthA pauruSam // zapika meM AyA hai, aura usase zIrSakakI akSaraza: vRSTi isa zlokake par3hanepara isakI mAnyatAe~ jainAgamAna- hotA hai, usakI paurANika mAnyatAyeM bhI unhIMke anusAra haiM sAra pratIta nahIM huii| yadyapi vidAna TokAkArane dama zlokake bhAra racanA-zelI bhI unakI racanAzela ke sAmAna hI hai. nIce eka lambA phuTanoTa dekara ise jaina mAnyatAzoka zrataeva yaha adhika saMbhava hai ki isa zlokake kartA zrI anusAra hI siddha karane kA prayatna kiyA hai, kintu isa phuTa bhartRhari hI hoN| virudha 'zrAtmAnuzAzana' ma jahAM yaha zloka noTake par3hanese aisA pratIta hotA hai ki zAyada svayaM TIkAkAra aAyA hai vahAM prathama to 'deva' viSayaka koI carcA hI nahIM ko bhI mere h| samAna saMdeha huA ho, aura usa samaya ima hai, dUsare basake zrAge pIcheke zlokoma isakA koI sambandha zlokako prakSipta siddha karanekA koI sAdhana na pAkara, nahI baiThatA-na isakI paurANika mAnyatAe~ dI jaina zrAgama ke. pAThakoMke bhrama nivAraNArtha hI unako yaha phuTanoTa denA par3A zranumA hai, aura yadi usa loka ko vahAM se haTA diyA jAve 6 / / dumare, yaha bhI smaraNa huzrA ki yaha zloka pahile bhI t| bhI mUla granyake viSaya-varNanameM koI antara nahIM pAtA kahIM eka nahIM aneka bAra par3hA jAcukA hai| ataeva isa ana: isa zloka ke 'zrAtmAnuzAsana' ke kartA kI kRti hone meM zaMkA-samAdhAna ke liye khoja kI to yaha zloka zrIbhatRhari - bhArI saMdeha hai| vizeSa karake jabaki 'zrAtmAnuzAsana' meM kRta zatakatraya (zrI baiMkaTezvara prema-bambaI) ke nItizatakama aise hI viSayakA pratipAdana karanevAlA jaina mAnyatAzrose "devaprazaMsA" zIrSaka ke nIce naM. 86 para mila gyaa| zrotaprota sundara va bhAvapUrNa zloka naM0 116 maujUda hai, jisakA pATha isa prakAra hai jisakA ruu| isa prakAra hainetA yasya bRhaspati: prahararNa vajra surAH sainikAH, purA garbhAdindro mukulitakaraH phikara hava , svoM durgamanugrahaH kila harerAvato vAraNaH / svayaM pRSThA sRSTeH patiratha nidhInAM nijasutaH / ityaizvaryabalAnvito'pi balibhibhagnaH paraiH saMgare, zudhitvA SaNmAsAn sa kina pururapyAha jagatItadamyaktaM varameva devazaraNaM vigdhivRthA pauruSam // maho kenApyasmin vilasitamalaMdhyaM hatavidheH / / 116 // ina donoM zlokoMke mUlapAThakI tulanA karane para inameM aisI avasthAmeM mujhe to aisA pratIta hotA hai ki yaha koI maulika bheda dikhalAI nahIM detA, jo sAdhAraNa pATha kimI lekhaka mahodayakI kRgakA hI phala hai, anyathA da najara aAte hai unase mUla zlokoke zrAzayameM koI 'amAnuzAsana' jaiso pANDityapUrNa kRtimeM ukta zloka ke
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1] sva0 bA0 sUrajabhAnajI vakIla prakSipta ha'neme usakA koI gaurava nahIM bar3ha sakatA ! aura pRTa naM. 163 para phuTanoTa meM bhatAra jIke eka zloka yahA~ yaha nivedana kara denA bhI anucita nahIM hogA kA dita kiyA hai / isase yaha nA spaSTa hai ki anuvAdaka ki 'zrAtmAnuzAsana' ke bidAna TIkAkarane apanI prastAvanA mAdayane anuvAda meM pUrva zatakatrayako bhI avazya dekhA meM ye zabda bhI nikhe hai ki-"zrAja kala ke maMhata daMgA, kintu zloka naM. 32 kI bAbata unhoMne apanI vidvAnoM meM gApi manaharikI kavitAkA yahata zrAdarza hai| prastAvanA meM kucha bhI likhanekA kaSTa nh| uTAyA, zrAzcarya he ! parantu guNabhadramvAmIkI isa kavitAmeM bhI kucha kamI nahIM hai, viTujana ima padmapara gaharA vicAra kara yatheSTa prakAza balki kitane hI aMzomeM yaha usase bhI bar3ha car3ha kara hai|" DAlane kI kRpA kreNge| - sva0 bAva sUrajabhAnajI vakIla! "jisapara sabakI nigAha thI na rhaa| mAmalomeM yuktipramANa kI apekSA zrAgama-pramANako adhika kaumameM eka cirAga thA na rahA / / " zramara kAraka samajhate the| bAbU mA0 kA 16.64-5 ke zeja svargavAsa dojAnA eka bAra aSTadravyapUjAke bAre meM maiMne apane vicAra paTakara aovAke aAge a~dhegachA gayA / unheM darzAe zrIra zrAgraha kiyA ki ve isa viSaya para kucha bAbU sA0 ke darzana meM sirpha eka bAra kara skaa| prakAza DAleM / mere zrAgrahakA jo unhoMne uttara diyA vaha man 1625 meM sva. bA. sUrajamala jI je.ke. prAdhyapatra patra jyokA tyo nIce aMkita karatA hU~ -- ci. nemIcaMda ke antarjAtIya vivAha ke samaya vijayagaDhameM "maiM zrApama pUrI taraha sadamana hai ki zradravyame pRjA hama saba mile the| bAbU sA0 sUraja jaise bar3e dI hasamunna th| karanA nAmaddhAnta anukUla nahIM hai, isahIma meM svayaM bhI aura milanamAra to aise the ki ve vRddha hokara bhI hama hoTo imake vimala zrAvAmA uThAnA cAhatA hai, parantu abhItaka ke sAtha ekameka hogaye the| prathama zAstrIya pramANa na milane se isapara kucha nahI likha maiMne bAbU mA0 ke prAya: sabhI lekha par3he hai, gajabake makA hai|.......... sApha 2 zrAgamapramAgagaka vinA narka ke lekhaka the| unakI mamajhAvaTa sayuktika aura kalApRA yau| zrAdhApara hA aise pracalita vyavadAraka viruda likhanA vaDava me kar3avI bAta ko aise madhura zabdomeM rakha dete the ki bilakula hI niSphala iMgA / maiM svayaM pramAga kI talAzama vaha phaurana gale utara jAnI / maiMne to unakI racanAko haiM, milane para jarUra ligaa| zrApako bhI jo pramAga "zugara koTeDa kunaina" kI upamA de rakhI hai / vAkaI meM jena milate rahe, jarUra mere pAsa bhejane kI kRpA karate rahe " samAjakA durAgraharUpI maleriyA jvara utArane meM unakI vIra meyAmandira, maramAvA zrApakA--- racanAne kAphI saphalatA pAI hai| tA02236 gRjabhAna vakIla" bAbU mA. apane lekhoko myUba laMbA kara ke bhaM' umameM zrAsvira na rahA gayA aura isa viSaya para hama donone virasatA nahI zrAne dete the| kAThaname kaThina viSayako sarala pakane dUsare kI rAhana dekhate hae alaga 2 kara liyaa| se magna rUpa likha denA unake liye mAmUlI bAta thii| maiMne sUrata ke di. jaina ( tA. 15 // 12 // 36 ) ke. mubhAga meM abhI jo anekAntake dUsare tIsare varSama unake legba "pRjAma vikAra aura mudhAra" nAmaka lebalambA aura bAbU (bhAgya puruSArtha, hama hamArA saMmAra, gotrakarma, vIra kA vaijJAnika mA0 ne bhI jayapura ke jainabaMdhu (tA. 2011 // 36) "damArI dharma, jainadharmakI vizeSatA) zrAdi prakaTa hue haiM ve isa bAta ke jAnidhi" nAmaka lekha livaa|| sabUta hai| isa prakAra mega bAbU mA0 ke mAtha paricaya thaa| bAbU bAbU mA0 satyakI apekSA tathyapara adhika dhyAna dete mA. ke nidhana se jaina samAjako jo kSati huI hai usakI the| aise matya ko prakaTa karane meM unheM aitarAja rahatA thA jo pani mahaja nahIM hai / tathyahIna do-ucita pariNAmaprada na ho, arthAt sudhAra ke -daulatarAma mitra indaura
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDa aura AptamImAMsAkA eka kartRtva abhI taka siddha nahIM (lembaka-pro0 hIgalAla jaina, ema0 e0 ) 1-prAstAvika "antameM yaha likha denA bhI ucita samajhatA hU~ ki inihAma-viSayake lekhoMko kimI propegenDekA sAdhana banAnA rA jo "gnakaragara zrAvakAcAra aura prAptamImAMmAkA vartRva" isa kSetrako bhI dUSita kara denA hogA / koI lekha likhA aura turanta hI upake nAmase sammatiyAM ikaTThI karane kI zIrSaka lekha anekAnta varSa 7 vRtti zobhana nahIM kahI jA sakatI / aise lekhoMpara vidvAn kiraNa 3-4, 5.6 aura 7 8 meM vizeSa UhApoha kareM yahI prazasta mArga hai, aura isIse kramaza: prakAzita huA thaa| sama para paM. darabArIlAlajI nyA. satyake nikaTa pahuMcA jA sakatA hai / sammatiyoMke valapara aitihAmika praznoMke nirNayakI paddhati kabhI kabhI mammatiyAcAryakA "kyA rakhakaraNzrAva dAtAoM ko bhI zramamajhamameM DAla detI hai, jaisA ki 'karmacAra svAmI samantabhadrakI kRti nahIM hai?" zIrSaka dvitIya lekha kANDakI Tipani lekhapara sammati denevAle aneka sammatianekAnta varSa kiraNa 1.10 aura 1.12 meM prakAzita dAtAoMko svayaM anubhava huzrA hogaa|" yaha cetAvanI paMDitajIko 1642 ke mitambarahamA hai aura isIpara yahAM vicAra kiyA jAtA hai| akTubarameM anekAnta varSa 5 kiraNa -6 pR. 328 dvArA (1ka) itihAsa aura pasaMdagI mila cukI hai| kintu jAna par3atA hai paMDitajIne umase kucha lekhake Adi meM hI paMDitajaone apane pUrvalekhake saMbaMdha sIkhA nhiiN| yadi paMDitajI vicAra kara dekheMge to unheM yA nhiiN| meM pasaMdagI aura gairapasaMdagIkA jikra kiyA hai aura kahA hai svayaM jAna paDegA ki aitihAsika va saiddhAntika kSetrameM ki kitane hI vidvAnoM ko yaha pasaMda AyA, paM0 sumeracaMda sammatisaMgrahadvArA vijaya prApta karanekI pravatti zreyaskara jI divAkarakI pasaMdagIkA pramANapatra bhI uddhRta kiyA hai nahIM hai| aura phira yaha zikAyata kI hai-"parantu pro. sA.ko (1kha) mere vicArakSetrakI maryAdAyaha lekha pasaMda nahIM aayaa|" merA paMDitajI savinaya isake dhAge paMDitajIne yaha zikAyata kI hai ki maiMne nivedana hai ki itihAsa kSetra meM pasaMdagI va nApasaMdagIkA jo unake niyukikAra bhadrabAhu aura svAmI mamantabhadrasamAyAnapayoga kitanI hI bAta batA sambandhI lekhakA pahale uttara na dekara snakaraNDake kartRtvako pasaMpAtI hai kintu ve asatya sihotI hai| aura saMbaMdhI lekhapara likhanekA yaha kAraNa diyA thA ki "yaha aneka aisI ghaTanAeM huzrA karatI haiM jo svayaM itihAsakAra viSaya hamArI cintanadhArA meM adhika nikaTavartI / " usakA ko apriya hote hue bhI satya aura tathyake nAte use bahuta socane para bhI ve rahasya nahIM samajha sake / kintu svIkAra karanI par3atI haiN| paMDitajIkI isa aitihAsika rahasya usameM kucha bhI nahIM hai / aitihAsika caca meM bhI lekhoMpara sammatisaMgraha aura vaha bhI kisIkI pasaMdagI aura sAmpradAyika vikSobha utpanna hote dekha maiMne svayaM apane kisIkI nApasaMdagI viSayaka pravRttiko dekhakara mujhe paM. Upara yA niyaMtraNa lagA liyA hai ki philahAla maiM jo mahendra kumArajI nyAyAcAyake ve zabda yAda bhAte haiM jo kucha jainapatroMke liye likhUgA vaha viSaya va pramANa kI unhoMne koThiyAjIke hI unake eka lekha kA uttara likhate dRSTise digambara jaina itihAsa, sAhitya aura siddhAnta ke hue kaha the aura jo isa prakAra haiM: mItA hI rahegA / basa, isI prAramaniyaMtraNa ke kAraNa
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1] ratnakaraNDa aura prAptamImAMsAkA eka kartRtva abhI taka siddha nahIM niyuktikAra bhadrabAhu sambandhI cintana dUra para jAtA hai samajhA jA sakegA ki prAsaMgika aura aprayAnaka prazna yA aura prastuta viSaya pUrNata: hakta sImAke bhItara prAjAtA hai| prasaMga aura gauNa bAta kona prastuta karatA hai aura kauna spaSTa isIliye paMDitajIne jo apane lekha meM niyuktikAra aura mAsa- tathyako jhamele meM DAlatA hai| mIrmomAkArake mataikyake sambandha meM ullekha diye haiM (gha) mAnyatAkA grahaNa aura parityAga kara kahA jAtA hai ?unapara bhI philahAla maiM kucha nahIM likhUgA / kintu paDita jIne mAge calakara puna: usI bAtapara jora yadi vAta vivecana meM paMDitamI lekhakramake hI pakSapAtI haiM diyA ki caki maiMne eka jagaha svAmI mamantabhadrakRta to unheM yaha svayaM apane lekhoM meM caritAtha karanA ucita ratnakaragara zrAvakAcArakA ullekha kiyaa| ataeva pahale thaa| maiM paMDitajIkI hI nyAyasarAyake anusAra uns| merI mAnyatA thI ki prAptamImAMsAkAra aura sanaka ragaDakAra pUchanA cAhatA hU~ ki unhoMne mere jisa 'jaina itihAsakA eka vyakithe aura aba maiMne vaha mAnyatA chora dI hai, eka vilupta adhyAya' zIrSaka lekhake AdhArase limvanA ityAdi kintu maiM nyAyAcArya jIse punaH kahanA cAhatA hai prArambha kiyA hai usIke kramase kyoM ve svayaM nahIM calate ki kimI graMtha aura usake kartAkA umaka pracalita nAmAMsa aura jo bAteM pramANa yukta evaM ThIka haiM unheM svIkAra karake ullasamAna karanA lekhakakI usa graMthake katRtvasambandhI Age kyoM nahIM bar3hate ? mvayaM to kahIM idhara kahIM na dharakI kimI mAnyatAkA dyotaka nahIM hai / yadi meM Aja bhI rAna bAsa le lekara lekha likhanA aura phira damaroMpe kramabhagakI kara rAhazrAvakAcArakA ullekha karUM to mujhe vaha svAmI zikAyata karanA kisI taraha bhI ucita nahIM hai| samantabhadrakRta hI kahanA paDegA, kyoMki vahI nAma prakAzita (ga) aprayojaka prazna kauna uThAtA hai? pratiyora chapA hai| yadi maiM use yogIndra-kRta kahakara uddhata karato kitane pAThaka use mamameMge? hama pratidina tImarI zikAyata paMritajIne merI rIti-nItika viSaya bIsoM graMthoMkA ullekha unake prakAzita nAmoM va kAMki meM yaha kI hai ki "ve mugya viSayako TAlane ke liye kucha nidezapUrvaka karate haiN| unameM se yadi kabhI kimI graMtha aura aprojaka prazna yA prasaMga athavA gauNa bAteM prasnuna kara dete usaka kApara vizeSa adhyayana karake kimI khAsa nirNaya haiM aura spaSTa tathyako jhamele meM DAla dete haiN|" isa bAtako para pahuMce to kisI vivekI samAlocakakA yaha kartatya nahIM puSTa evaM satya siddha karaneke liye unhoMne merI kalakatsAkI hai ki vaha usapara apanI pUrva mAnyatA chaubanekA nauchana maukhika carcAkA ullekha kiyA hai aura tasaMsaMbaMdhI mere liye jagAva / mAnyatA to sabhI hotI hai jaba kisI bAtako gaye vivaraNako prAzcaryajanaka vaktavya' kahA hai, tathA merI manana pUrvaka prahaNa aura sthApita kiyA jAve / kintu jahAM 'vItarAgakathAmeM anyathA pravRtti' ko sthAna dene va satyatA pUrvameM aisI mAnyatA prakaTa hI nahIM kI gaI vahAM use ko udAratApUrvaka nahIM apanAne ke zrAkSepa kiye haiN| isa choDane prAdikA jAnchana lagAnA no nimUla aura nirAdhAra prakAra jitanI kutsita vRttiyoM eka mAhiyika meM ho sakatI zrAkSepa hI kahalAyagA, jisakA pramANa kSetrameM koI mUlya haiM una sabakA mujhapara vinA pramANa diye hI bhAropaNa kara nhiiN| ke yadi paMDitajImeM kucha bhI nyAyazIlatA zeSa hai to unakA yaha kartavya ho jAtA hai ki ve prastuta viSaya tathA kalakattA (1 ) kevala ke moha janya vRttiyoM kA prabhAvakI tattvacarcA-sambandhI una bAtoMko mere bhaura saMpAra ke nyAyAcArya jIne jo vinA kimI vidhAyaka kevalImeM sammukha vigatavAra peza kareM jinake AdhArapara unhoMne mujha rAga dveSa zrAdi mohajanya pravRttiyoMkA bhI abhAva siddha karane ke para ye ghora aparAdha pAropita kiye haiN| yadi unhoMne una liye anAvazyaka ullekha prastuta kiye the usapara maiMne apane saba bAtoMko spaSTatAse prastuta nahIM kiyA to samajhA jAyagA pUrva lekha meM likhA thA ki unakI bilkula zrAvazyakatA nahIM ki ve kevala jhaThe aparAdha lagA kara mujhe pAThakoMkI najaroMmeM thI, kyoMki kevabImeM cAra ghAtiyA karmAkA nAza hocukA hai. girAnA cAhate haiN| kintu una bAtoMke sAmane mAnese spaSTata: ataeva una karmoMmeM utpanna doSoMkA kevallI meM prabhAva
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 anekAnta [ varSa 8 mAnane meM kahIM koI matabheda nahIM hai| ranakara rahake chaThaveM isa prakAra ke kathana meM kyA rahasya hai ?" kintu mere uparyukta lokameM ullikhita doSoM meM isa prakAra ke pAMca doSa hai- kathanameM aisI kaunamI aspaSTa bAta hai jisameM unheM rahasyakA bhaya, rUpaya, rAga, dveSa aura moh| ataeva ina doSoMka sandeha ho gayA ? tathApi maiM apanI bAtako aura bhI vizakaMvalI meM prabhAvake sambandhaka ullekha prastuta karanA anA. datAme rakha danakA prayagna karatA huuN| jo grantha kAra apane vazyaka hai|" isa para paMDitajIne jimbA hai- maiMne svAmI eka graMtha meM prAptake kucha sumpaSTa lakSaNa sthApita kare aura mamantabhadra kI hI pramiddha racanA mvayaMbhUmIvaparamaM tRdhAdi phira zrAptamImAMsA para hI eka pUrA svataMtra graMtha likha usa doSoM aura unake kevalI meM prabhAvako siddha karana vAle se sabhAvata: yaha apekSA kI jAtI hai ki vaha usa graMthameM aneka unlemboMko upasthita kiyA thaa| prasannatAkI bAta hai nahIM lakSaNoMkI vyavasthita mImAmA kregaa| kinnu yadi ki unameM rAga, dveSa, mohaka mAya bhaya aura mamaya (mmaya) vaha pAne uma graMthameM una lakSa gAMkA vicAra to dUra ke abhAvako bhI kaMvalI meM pro0 mA0 ne mAna liyA hai aura rahA, kintu nAma bhI na leve aura anya hI prakArame prAptakA isa taraha unhoMne nAragaDa meM eka 15 dopaoNmama pA~ca marUpa nirNaya kare to usake sambandha meM nimna tIna vikalpa dApoMke abhAvako to spaSTataH svIkAra kara liyA hai|" utpanna hoMgeAge cala kara paMDita jIna phira kahA hai ki unakaragaDhameM (1) yA to usa manako vaha itanA karacA samamatA kaha gaye una 1E dAyAmameM zrAptameM rAga-dveSAdi 12 doSA thA ki svayaM ume apanI hI 'mImAMsA' kI kamoTI para kA prabhAva svIkAra karane meM zrApako koI zrApatti nahIM karane kA sAhasa nahIM kara sakatA thaa| ataeva vaha use hI" ma prakAra bAra bAra limva kara paMDita jI yaha ghopita vahAM jAnavajha kara aMdharemeM DAle rhaa| karanA cAhate haiM ki mAno una. dApoMkA kanajImeM zrabhAva (2) athavA, usakA apane pUrva prathama sthApita vaha meM pahale nahIM mAnatA thA, kintu unake dvArA prastuta kiye mata parivartita ho gayA thaa| gaye ullekhoM parama mujhe mAnanA par3A hai| maiM paMDitajAma (3) athavA vaha mata mImAMyA granthakArakA hai hI nahIM pUchatAeM ki una bAraha dApoMkA kevalAma zrabhAva mAnane meM mAnanama aura phalataH donoM graMtha dobhinna bhinna lekhakAkI kRtiyAM haiN| mujhe bhApati thI kaba? mere Upara uddhata lekhAMzama muspaTa aba yadi kahIM koI rahasya hai to vaha mere kathanameM hai ki maiMne to usamanbandhame giDatajIke ullekha meM avi. nahIM, kintu isa upayukta paristhiti meM hai aura nyAyAcArya baiMka aura anAvazyakatA hI sUcanA kI thii| jisa karma- jIko svayaM usa rahasyakA vidhivat udghATana karanA caahiye| siddhAntakI varNamAlAkA bhI jJAna hai vaha bhI tarAga. dhAdi vaMdanAbhoMke kAraNakI zodha kevalImeM rAga-dveSAdi pravRttiyoM kI zrabhAvaviddhi ke liye kimI stotramaipa tAmambandhI vizeSaNoM kA saMgraha karanA kamI (2ka) kSudhAdi vedanAyeM mohanIya janya nahIM mAnI gaIzrAvazyaka nahIM smjhegaa| paMDitajIne likhA hai ki prAptamImAMsA zrAptake rAga. devAdi doSa aura prAvaraNakA prabhAva banalA denepe hI (11) AnamImAMsA aura ratnakara gaDake bIca kA rahasya tajanya kSudhAdi pravRttiyoMkA-lokamAdhAraNa doSoMkA. maiMne apane pUrva lekhameM kahA thA ki "yathArthata: yadi abhAva sutarAM siddha ho jAtA hai|" Age cala kara unhoMne prAptamImAMsAkArako prAptameM una pravRttiyoMkA prabhAva mAnanA phira likhA hai-'tuSAdi tuccha pravRttiyoMke prabhAvakI abhISTa thA to usake pratipAdana ke liye sabase upayogI middhi to zrAptameM mohakA abhAva ho jAnese aspaSTatA evaM sthala vahI graMtha thA jahAM unhoMne zrAptake hI mvarUpakI zrAnuSaMgika rUpameM svata: ho jAtI hai|" ina kathanoM parase mImAMsA kI hai| unheM vahAM hI isakI mArthakatA bhI siddha paMDitajIkA yaha mata prakaTa hotA hai ki kSudhAdi vedanAyeM karanA bhii| kintu yaha bAta nahIM pAI jaatii|" parantu sarvathA mohanIya karmopanna hai| kintu jahA~ taka maiM karmaH nyAyAcAryajIko samajhameM nahIM pAtA ki pro. sA. ke siddhAntakA adhyayana kara pAyA hU~ vahAM taka AdhAdi veda
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1 ratnakaraNDa aura prAptamImAMmAkA eka katatva abhI taka siddha nahIM nAtroM ko mohanIya karma janya kahIM bhI nahIM mAnA gyaa| yahAM padita jIne nadhAdi pravRttiyoM kA janaka kAraNa to tatvArthamRtrakArane parIghahAkI vyavasthA karate hue darzanamAha vaMdanIya svIkAra kara liyA, kintu yaha vizeSatA ravalI ki se zradarzana, cAritramAhama nAmnyAdi mAta tathA vadanIye isa kArya mohanIya usakA sahAyaka hotA hai aura vaha bhI zapAH' matrake dvArA piApAmAdi gyAraha parIpadAkI utpatti aimA mahAyaka ki usake binA vaMdanIya una pravRniyAko vadanIyakarmama batalAI hai| una sUtra para TIkA karate hue paidA karanameM baMdhA asamartha hai| mana jo pramAga Upara sarvArtha sinti kAra likhate haiM prastuta kiye haiM unameM kahIM bhI kSapipAmAdi vedanAzrI va uttAH ekAdaza priipdaaH| tebhyonye zepA veda- saba-vake anubhavoM ke liye mAnAya karmakI yaha anivArya nIye mAna bhavantAni vaamshessH| ke punamta? nAma- sahAyakatA svIkAra nahIM kI gii| aura kI mI nahIM jA pAmA-zInopyA - daMzamazaka-ca yA zayyA-vadha-gaga-tagA- sakatI kyA ki yadi vadanIya karma apanI phaladAyinI , psh-mlpriiphaaH| (ta0 ma06, 16) zanimeM svataMtra nahAkara mohanIya karmaka adhIna hotA to dhavanAkAra vArapena svAmIne kahA usa eka sanatra karma na mAna kara nApAyAMka samAna jovamma maha dakvArahavAMgAyadhago pogga- mohanIyaka hI eka upabheda mAnA jAtA / mohamIyaka mabaMdhA lAvadhI micchana dipana yanagaNa kammajayapaggiAdo vazIbhUna hone para to emakA svataMtra manA adhikAra hone jIvanamavedI vedagAAyamida nagagaga de / nammatthinaM kudo meabhAvarUpa ho jAtI hai| athavA, yadi mora nAyaka mAya va gammada ? mumba-du:khaka jggaahaarguvvniidii| umakA nirantara pAcayaM apacana hotA nA jJAna aura (pada khaM01,6-1, 7) darzana pAvara gAya kA~ka mamAna unake udaya aura kSayako amAdakakha, taM vedAveda bhajAvadini asAdA vyavasthA eka sAtha kI gaI / kintu dhavalakArane nA bNdgoy| . . . "jaM ki pi davAvaM gAma ta AmAdA *aa hai ki sukha-dukha anubhavana karAne kI zaki badanIyako chora aura kima karmama hI nhiiN| isa viSaya baMdagAyAdohodi, tamma jIvanamvanAbhAvA / ... kA bahuta kucha tAdhika vivecana maiM apane khAma kara gaga ca mahandabaha udavasaMpAdayamaga kammatyi ni annuvlNbhaado| jasmodaegA jIvo muhaM va dugvaM va cukA hai| pUrva lembameM maiMne paMrinajIme apane kyA tambArtha davihamagAbhavai / tamsAda yakvaNgA da maha-dukamva mRtrakAra aura unake TIkAkAkA abhiprAya eka hI?? zIrSaka lekhako dekhane kI preraNA bhI kI thI / parantu jAna viJjio hoi| (paTa khaM01, 6-1, 58) hana pramANomi suspa hai ki sabhA tRSA bhAdi vedanAmI pasatAre rinAne sama aura koI dhyAna dene kI kRpA madI kI nahIMnI va apanA una prakAra mana prakaTa na karane, evaM samasta sugva-dugya rUpa anubhavoMkA utpAdaka caMdanIya yA merI dI huI nakaki nigakarayA pUrvaka karane / kintu kama hai, anya koI kAma nhiiN| yaha kahIM mere dekhane meM nahIM unhoMne caimA nahIM kiyaa| anAva pAne meM yaha apane sama zrAyA ki dhAdi vedanIya mohanIyakarmajanya hai| parvalamba kavanamna viSayopayogI zahana karanA - (* gv| adhAdi vaMdanAya mohanIya mahakana vedanIya janya bhI nahIM mida honI-- yadi hama kamasiddhAntAnumAra mohana aura vanaya zAyada apane kathanakI yaha cAIma nyAyAlAyajI kamAMka para vicAra kare nA jAnA ki vnii| kI dapameM AgaI thI. imAma unhoMne phira bhAge ela kara, kamaMkI sthiti aura anubhAga bAhanIya kaniyaka kinna binA apane pUrva kathanAma koI sudhAra peza kiya, zrAdhIna hai| jaba mohanIya kamakA udaya manda mannAna kahA hai lagatA hai, na ya ummIka anusAra vedanIya kA yatibadha nadhAdi pravRniyAM bamna na: mohanIya mahakRta vedanIya bhI unagatA kama honA jAnA ra jamarAmAparAya janya hai. ataeva mohana yaka binA valI meM badanIya una gagaga gyAna ke anta meM mohaka nayA mayA prabhAva ho jAnA pravRniyoMkA paidA karane meM savathA asamartha hai|" naba vedanIyakA myanibandhI samApta ho jAtA hai|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 anekAnta yahA~ taka to vedanIya karma mohanIyake adhIna hai / kintu ba~dhe hue karmakI sattA aura usake udayameM vaMdanIya karma mohanIyase sarvadhA svataMtra hai| mohanIyakA udadyAmAra hI nahIM, usakI matta mAtra ke kSaya hojAnepara bhI vedanIyaka baMdhe hue kamI sattA jIvana banI hI rahatI hai aura vaha barAbara udayameM zrAtI rahatI hai evaM usakI tIna va mandatA usIke apane anubhAgadiyapara avalaMbita rahatI hai| aba mohanIya karmakA rahatA hai, taba usake yogama vedanAMyodaya sAtha rAga dveSa pariNatikA mizraya dikhAI degA mohodavarka abhAvameM rAga-dveSa pariyA nikAmI prabhAva ho jaaygaa| para usase vedanIyodayajanya zuddha vedanA kama nahIM hotI vo bahuta kI bAta hai da karmakA udaya jitanI mAtrAmeM manda hogA utanI hI mAtrA meM divedanAyeM manda hotI jAyeMgI kintu vedanAkA sarvathA prabhAva to tabhI mAnA jA sakatA hai jaba usa karmaka udayakA savadhA prabhAva ho jAya / " mere isa lekhako thara spaSTa nirdeza kiye jAnepara bhI nyAyAcAryajIne usapara koI dhyAna na dekara apane matako puSTima gommaTamAra varmA kI gAthA peza kI hai jisameM vaMdanIya madana pUrva pAkimoMke bIca nAmIkiye jAne yahAkA batalAI gaI hai ki 'mohanIyaka balase vedanIya bhI ghAtikarmake samAna jIvakA ghAta karatA hai usakA pATha mohanIyamevaM dhAniyA isameM kamoMmeM rakhA gayA hai| isa para bhI meM apane vicAra apane 'kevala bhagavAna ke khapyAmAdi vedanA' zIrSaka le meM prakaTa kara cukA hai aura vahIM prasaMgopayogI aMza yahAM bhraMza udana kara detA hai [ varSa = jJAnAdi guNoMkA ghAta nahIM krtaa| yaha bAta eka udAharaNa se aura bhI spaSTa ho jaaygii| jaba vaidya kahatA hai ki yadi varake sAtha kapha aura pIkI pIr3A bhI huI vaha avara tridoSAtmaka honese ghAtaka ho sakatA hai, to isakA kyA yaha abhiprAya hogA ki yadi kapha aura pasalnIkI pIr3A nahIM hai to jvara apanA vedanAkArI kintu zraghAtaka tAparUpa phala denA bhI chor3a detA hai ? bacAva vedanIya karma apanI phaladAdinI zani meM anya aghAtiyA karmoMke samAna sarvA svataMtra hai| yadi usakI phaladAyinI zakti mohanIyake adhIna hotI to yA to vaha mohanIyakI hI uttara prakRtiyoM meM ginAyA jAtA jaise rati-arati Adi nokaSAya / yA svataMtra karma mAnakara bhI mohanIyake sAtha usake udaya aura honekI vyavasthA karadI jAtI jaisI jJAnAvaraNIya ke sAtha darzanAvaraNIyakI pAI jAtI hai parantu karmAnta ke zAstrajako paisA dRSTa nahIM hai, aura ve mohanIyako vedanIyakA sahacArI na mAnakara usakA vizeSI hI batalAte hai| udAharaNArtha, sAsUtra kITakAme kamaka nAmanirdeza kamako sAtA batAte hue rAjayAtikakAra sArthakatA jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNakA sAhacarya prakaTa karake kahate hai "karmakANDakI gAthA 16 meM jo yaha kahA gayA hai ki vinIya karma mohanI ke bala dhAnikarmake samAna jIvakA dhAna karatA hai, vaha bilakula ThIka hai ki vedamIyajasya vedanA sAtha jaba taka moDa rAga dveSarUpI pariNAma bhI rahate haiM taba taka jAnAdi guNoMkA pUrNa vikAsa nahIM ho sktaa| para mohanIyake abhAva meM vedanIya apanI zuddha zraghAtiyA prakRtipara bhA jAtA hai jisase apane udayAnusAra dukha-dukharUpa vedanA utpanna karate hue vaha jIvaka kevala * tadanantaraM vedanAvacanaM, tadavyabhicArAta ||20|| tadanantaraM vedanA kutaH ? sadavyabhicArAna jJAna darzanAvyabhicAriNI hi vedanA paTAdiSvapravRtteH / tato mohA'bhidhAnaM dvirodhAna ||21|| tatpazcAna sohI sidhIyate kutaH tadvigaMdhA teSAM jJAna-darzanasukha-duHkhAnAM virodhAta mUDhI hina jAnAsi na / pati, na ca sukha-duHkhaM vedayate / " , yahAM rAjavArtikakArane batalA diyA hai ki jJAnAvara aura darzanAvaraNa karmake pazcana jo vedanAMcA ullekha kiyA gayA hai vaha isa kAraNa ki vedanA jJAna aura darzana kI vyabhicAriNI hai jo jJAna aura darzana pAyA jAyagA vahIM vaMdanA bhI ho sakatI hai aura jahAM una donoM kA abhAva hai, jaise ghaTAdimeM, vahAM vedanAkA bhI zrabhAva pAyA jAyagA | vedanIyake pazcAta jo mohanIyakA nirdeza kiyA gayA hai usakI sArthakatA yaha hai ki jJAna, darzana,
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1 ] ratnakaraNDa aura ApramImAMmAkA eka kartRtva abhI taka siddha nahIM 31 sukha aura duHkhakI vedanAsa mohakA virodha / muDha jIva kAgakI prApta meM dhAdika abhAvakI mAnyatA middha karaneke na jAnatA hai, na dekhatAbhIrana sukha-du:gvakA vaMdana krtaa| liye paMDitajIne prAptamAmAMsAkI prathama kArikA uddhana kii| isI prakAra zlokavAtikakAra svayaM vidyAnanda jIne aura likhA hai kibhA svIkAra kiyA hai ki tadanantaraM vadanIyavacanaM. tmvybhicaaraan| nato (gha) kyA sudhAdikA abhAva maragI devoM meM bhI mAhAbhidhAnaM, tadvigaMdhAnA' mAnA jA makanA hai? rAjavAnika aura zlokavAnika isa vizada spaSTIkaraNa "mUla kArikA aura usake vyAyAmapa yaha spaSTa jAna ke prakAza meM yaha kahanA vyartha hai ki vedanIyakA mohanIyake pahanA hai ki yahAM nahIM prAgamoka vibhUtiyoM-katipaya mAtha mAhacarya hai aura jJAna-darzaname virodha hai / yathArthataH atizIka pratipAdana kiyA gayA hai jo arahanaka 34 prati to vyavasthA hamase sarvathA viparIta siddha hotA hai|" zayoMma pratipAdita haiM aura jinakA prApta bhagavAna meM astitva (1 ga) kyA kSudhAdi vedanAmAkA abhAva ghAti karma- mvIkAra kiyA gayA hai / isake bhAga bhAptamImAMmAkI yajanya atizaya bhI mAnA jA sakatA hai ? dUsarI kArikA va usakI TIkA uddhata karake usa parame unhoMne yaha nika nikAlA hai ki "una bhAgamAna. ati. yadyapi paMDitajIna isa saba pramANA-kalApa para nideza zayoM ko banAyA jAna patA hai jo kaMvalI meM kucha to pUrvaka koI vicAra nahIM kiyA, to bhA jAna par3anA hai uma janmame zrIra kacha kavalajJAna honama ( dhAtakarma cAya ) kI ora unakI rASTa rahI avazya hai, ipI liye bhAga nayA kucha davA mimita prakaTa hAna hai| -zarIrama cana kara uka vedanAoMko 'mohanIya janya' yA 'mohanIya ka.mI nAna prAnA, kanADArakA na honA, bur3hAyA nahIM mahakRta vedanIya janya kahanA chArakara unhoMne eka tAmaga honA, ganmAda kI varSA hAnA zrAdi prAdi / ya atizaya hI mana yaha sthApita kiyA hai ki - puraNAkazyapa zrAdi manapravatako mAyAviyA~ma na honapara "amala meM bAta yaha hai ki na dhAdi pravRniyoM kA prabhAva bhA akSAkapAyA svargavAmI davAma vidyamAna hai| lakina dhAnikarmajanya atizaya hai jo kaMvalajJAnAdi ke atizayoM meM dava prApta nahIM hai| ata: ina atizayAma bhI prAptanAkA hai| ana: vItarAgatA sarvajJatA aura hitopadezitA pani nirNaya nahIM kiyA jA sakatA hai|" pAdana karanemeM una lokottara atizayoMkA-tadhAdika zrabhAvakA-pratipAdana bhI anuSagata: hI jAnA hai| isa ina kathanIya paMDita jIkA yaha abhivAya pana. hamA liye prAptamImAMsAkAra prAptamImAMmAge hI dhAdi pravRniyoMka ki nadhAdi vadanAbhAvampa atizaya sakapAthI devoMka bhI kevanI meM prabhAvakI kagaTana: batalAne ke liye bAdhya nahIM hai|" mAne gaye haiN| aura ki unake dhAnimA karmAkA prabhAva mAnA nahI jA sakatA prataeva annaya-vyanirakampa anu. __ ana, atizaya ghAtikama janya no ho nahIM sktaa| paMga na honama // zrAra dhAdi vedanAzrI aura damI aura saMbhavata: paMDitajIkA abhiprAya ghAtikamanaya janyama hai| maunIya yA vedanIyame koI kArya kA sambandha nahIM kintu yadi yahI bAta hai to phira tadhAdi vedanAya mohanIya yA vedanIya, pradhA janaka mahayoga janya na raha kara mamamta siddha hushraa| yahAM svayaM nyAyAcArya jIna hai| apanI yakiyoM se yaha nipaM nikAlA ki..... ghAtiyA kaka samUhakI utpagi kahIM jAnA cAhiye, aura cUMki unakA prabhAva kevalajJAna hone para hI hotA hai, hama uparyuna. mampUgAM vivecanakAparyamitA yaha zrA mohanIyake prabhAva nahI, anAva ke vizeSa rupama jJAnA ki prAptamAmAMmAkAra aura unake TIkAkAgane prApta kArikA varIya aura darzanAvarIya nya siddha huii| 2 meM prApta nadhAdika abhAvakA vIkAra kiyA hai, parantu kintu yahAM bhI dhAdi vedanAzrIko kAraNa kalpanAkA bAnA nahIM khAnA, pAnI nahIM pInA, pasInA nahI pAnA anta nahIM hazrA kyoMki bhAga zraptamImAMsAkAra aura TIkA. zrAdi ye prApta kI koI gvAma vizeSatAeM nahIM hai, kyoMki
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 8 ve rAgAdimAna devoM meM bhI hai|" nahIM kiyA kintu usako alakSaNa mAnakara usake grahaNakA prabalatAse niSedha kiyA hai| nyAyAcArya jIkI isa tarkaparamparAke anumAra kSudhAdi 3 rasnakaraMDasammata prAptake lakSaNoMpara vicAra vedanAya vAstava meM mohanIya janya' 'vastuta-mohanIya mahakRta vedanIyajanya' aura 'amala meM ghAtikarmajanya' hotI hotI (3 ka) lakSaNa aura upalakSaNa meM vivekahotI annataH unakA abhAva siddha huA eka aura kevala- yahAM takakI apanI hI uttarottara asaMgata tarka-paraMparA jJAnake atizayama aura dUsarI ora sarAgI devoMke mahodaya ke ukta pariNAmase bhayabhIta hokara nyAyAcAryajIne ratnase | aura isI kAraNa unakA zrabhAva prApta kI koI qhAsa karaNDo usa tapipAsAdi vAle prAptake lakSaNakI yaha vizeSatA hI nahIM rahI aura usake liye kisI ghAtiyA va vakAlata kI hai ki "ratnakaraNDa (zloka 5) meM prAptakA adhAtiyA karmake kSayakI bhI koI AvazyakatA nahIM rhii| svarUpa to sAmAnyata. prAptamImAMsAkI hI taraha prAptenoava yadi kSadhAdi mohanIya yA mohanIya sahakRta vedanIya cchinnadoSeNa' ityAdi kiyA hai| ho, prAptake ukta svarUpa janya hai to unakA sadbhAva prathamase lekara dazaveM meM zrAya urichannadoSa' ke spaSTIkaraNArtha jo vahAM 'kSaSiguNasthAna honA cAhiye, Upara nahIM / kintu imakA tatvArtha- pAmA' Adi padya diyA hai usameM lakSaNa rAga-dvepAdike sUtrake 'sUkSmasAmparAya-chAmyavItarAgayozcaturdaza' sUtra prabhAva aura upalakSaNa kSudhAdike abhAva donoMko 'ucchinna (E, 10) sa virodha prAtA hai kyoMki isa mUtrake anusAra doSake svarUpakoTima praniSTa kiyA hai|" bArahavaM guNasthAna taka unakA madAva pAyA jAtA hai| yadi yahAM jo kSutpipAmAdi zlokako ucchinnadoSa ke spaSTI. ve ghAtikamajanya haiM va unakA abhAva kevalajJAna janya karaNArya kahA gayA, usaka liye usa padyameM koI prAdhAra atizaya to unakA sadbhAva bArahavaM guNasthAna taka aura dikhAI nahIM detA, balki zlokaka anta meM jo 'AptaH sa upara prabhAva honA cAhiye / kintu isakA 'ekAdaza jina' prakItyate' isa prakArakA vAkyAMza hai vaha spaSTataH batalA (6. 11) aura 'vedanIya zeSAH' (1,16) sUtroMse virodha rahA hai ki usa padyameM kartAne apanI raTise prAptakA pUrA bhAtA hai jinake anusAra terahaveM aura caudahaveM guyAsthAnameM lakSaNa denekA prayatna kiyA hai, na ki doSakA spaSTIkaraNa / ve vedanAya pAI jAtI haiN| zrIra yadi unakA prabhAva sarAgI dUsare zlokameM jo eka hI zreNIse supipAsAdi mohapayaMta devoMka mahodayase bhI ho sakatA hai, to devaki saMbhava prayama pravRttiyAM ginAI gaI hai unameM se kuchako lakSaNa aura kucha cAra guNasthAnoMmeM bhI unakA prabhAva saMbhava mAnanA cAhiye, ko upalakSaNa mAnaneke liye bhI koI AdhAra nahIM hai| kintu usakA virodha 'bAdaramAmbarAye sarve' (8, 12) khAsakara jabaki paMDitajIke matAnusAra hI ve guNa rAgiyoM sUtrapa pAtA hai jisake anusAra Adima nauveM guNasthAna meM bhI pAye jAte haiM aura isIliye prApta kI koI khApa taka sabhI parISaha hote haiM / aba kRpayA nyAyAcAryajI vizeSatAyeM nahIM haiM. taba unheM bhAptake prakIrtanameM zAmila vicAra to kareM ki unaka yukti, aura tarka unheM kahAM liye karane ke liye to koI bhI hetu dikhAI nahIM detA / paMDita jArahe haiM, unameM karmasiddhAntakI vyavasthAoM kI kitn| jIne lakSaNa aura upalakSaNa meM bheda yaha dikhalAyA hai ki durdazA horahI hai, aura mArA viSaya kaima jhamele meM par3atA "lakSaNato nAmeM vyApta hotA hA alakSyakA pUrNata: gayA hai| pAThaka jarA sira khujalA khujalA kara soce ki vyAvartaka hotA hai| parantu upajaNa lakSyake alAvA nyAyAcAryajIka tarkome unheM nadhApipAsAdi vaMdanAmoM ko tatmahaza dUsarI vastuoM kA bhI bodha karAtA hai / " nyA. upama karanevAlA kaunamA karma samajha pAyA ? aura phira yAcArya jIka isa vivekAnumAra zloka gata lakSya prApta bhI annataH pariNAma vahI nikalA ki kSapAdi vedanAoMkA rAgAdimAna deke mahaza hI humA aura prApta dvArA inakA abhAva aptakA koI lakSaNa nahIM mAnA jA sakatA, ataeva bhI grahaNa karanA snakaraNDakArako abhISTa siddha humA, prApta mImAMsAkArane jaya prApta ke lakSaNa meM na kevala prANa hI tabhI to unhoMne una upalakSayoMko grahaNa kiyA / zabda
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1 ratnakaraNDa aura prAptamImAmAka eka kartRtva abhI taka siddha nahIM 33 - stomamahAnidhi meM upalakSaNakA svarUpa nimna prakAra kabhI nhiiN| kucha aise bhI hote haiM jo samana la meM nahIM samajhAyA gayA hai rahane, aura kucha aise hote haiM jo tInoM kAna meM, mamagra lakSya "mamI sthasya svasambandhinazca lakSaNaM jJAnaM meM rahate haiN|.. ....... .." upalakSaNa aura lakSaNa kA stara yasmAta / sasya mvAnyasya ca ajahana-svArthayA lakSa- yaha hai ki jo pratyeka lapameM sarvAgmabhAvama tInoM hAla meM eNayA bodhaka zabda yathA 'kAbhyo davi rAtAma' pAyA jAya-agnimeM uSNatva-baha lakSagA, aura jo kimI ityatra kAkAdaM svasya svAnyAdaH zvAdezvabodhakama / " lapameM ho kipIma na ho; kabhI ho kabhI na ho, aura isake anusAra jisa zabdake grahaNase uke vAcya svabhAvAbaddha na ho vaha upalakSaNa jaise agnike liye dhUma / arthakA bhI grahaNa ho aura usI samAna anya padArthoM kA bhI jIva ko chor3a kara prAramA bAvana bheda AtmAka grahaNa ho, use upalakSaNa kahate haiM / jaise kisI ne kahA palakSaNa hI hai|" 'kAgraoNpa dahIkI rakSA karI to yahAM konoM padasa dahAvA isa mata anusAra upalakSaNa bhI lapakA prAdhAnukasAna pahuMcAne vAle kutte-billI grAdi jAnavako bhI raNa dharma hI hotA hai parantu vaha dravya zrIra kAla donoMkI grahaNa karanA cAhiye / ataeva yahAM kIzrA zabda apekSA prAnayata hai, lakSagAke samAna niyata nhiiN| aba upalakSaNa hai| maiM nyAyAcArya jIsa pUchatA hUM ki kyA isI nyAyAcAryajI spaSTa kareM ki unake manAnupAra kSadhAdi upajakSaNa zaktike inu gara nakaraNDake kartAko zrAptake badana zrIko abhAva prApta kA kisa prakArakA upalakSaNa hai sadRza rAgAdimAna jIvoMkA bhI grahaNa karanA abhae hai, aura snakarAhakAra usake dvArA prAptakI kyA vizeSatA kyoMki upalakSaNa prakRtakA hI bodha karAtA hai, aprakRtakA batAnA cAhatA hai ? usake dvArA prAptako marAgI deyoMki nahIM? sadRza batalAnA unheM zrabhASTa hai yA unama pRthaka ? upajakSaNa kA eka aura prakArame artha mujha pacAdhyAyI (3 kha) ratAkaragaDa meM do vicAradhArAoMkA mamAvezameM dekhane ko milA, jisake anusAra maiM jaba gnakaraNDaka kSapAmAdi nokako umme astyurala naNaM vanakSA pa lakSaNam / pUrvavartI prAptanAmichAnapiNa' zrAdi padyaka sAtha par3hatA hai tattathA'nyAdilakSamya lakSaNaM cottarasya tana / / to mujhe yahI mAlUma patA hai ki yahAM rAyanAne prAptaka yathA mamyakvabhAvasya vegA lakSaNaM gugmH| sabameM pracalina apane mamayako dAnI paribhApa.zrIkA ma cApalakSyate bhaktyA vAtmalye naayvaahtaam||| alaga alaga rakha diyA hai-- pahale padyama mamantabhadramAmA (uttarAdha, 468-466) kA prAptamAmAyA-mammata lakSagA hai aura dR rame kunna arthAt --jo lakSaNakA bhI lakSaNa hotA hai vaha upa. cAya pratipAdita lakSagA / dAnI padyoMkI apana apana rUpa lakSaNa kahalAtA hai, jaisa samyaktra bhAvakA mavega guNa / meM pUrNa banAne ke udadezyame hI rayitAne eke antama lakSaNa hai, aura adbhikti tathA vAlmalya saMvegake lakSaNA nAnyatha hyAtA bhavana' zrIra dUsaMraka anta meM 'yasyAta honema samyakca upalakSaNa khlaaye| upalakSaNakI hama ma prakIryane rakhakara unameM parampara kisI me va paribhASAke anusAra bhI upalakSaNa lacayako chor3akara bakSagA-upalakSaNa zrAdikI kapanA ke liye koI gAiza anyatra nahI pAyA jA sktaa| nahIM rahane dI hai| ye ve hI dA vicAradhAraya haiM jin| upalakSaNa aura lakSaNakA eka tIsare prakAra svarUpa ullekha maiM apane pUrva laMgva meM vidyAnandaka sambandha kara mujhe pa0 mukha lAlajIke taravArthamUtra vivecanameM (pR. 84. pAyA hai| 85) dekhaneko milA jahA~ kahA gayA hai ki 4-kaMvalAmeM janma-maraNAdikA madbhAva "amAdhAraNa dharma saba ekame nahIM hote / kucha to (ka) janma mA mohanIya nahIM. kina Aya kama janya haiMaise hote haiM jo layameM hote haiM sahI, para kabhI hote haiM, kevalIma janma, jvara. jarA aura maragA ke abhAvaka
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSa 8 sambandha meM maiMne apane pUrvalekha meM kahA thA ki yadi isa hai, viratAvirata prayat zrAvaka bA paMDita maraNa karate haiM, mAnya naak| yaha tAtparya ho ki kaMvanI ho jAne para siddha paMDatamaraNa yathoka cAritra sAdhukA, bAlamaraNa avirataavasthAmeM phira unheM kabhI janma, ghara, jarA aura maraNakI sampadRSTikA, tathA bAla bAla maraNa mithyAdRSTi jIvakA bAdhAeM nahIM hogI taba to isase kahIM virodha utpanna nahIM hotA hai / yathA-- hotA, kyoMki kevajIne koI nayA bhAyubandha kiyA hI nahIM paMDa paridamaraNe vINakasAyA marati kevlinnaa| hai. isaliye piddhagatiko chor3a kimI saMsAra gati meM unheM viradAviradA jIvA maraMti tadieNa mANeNa // 28 // jAnA hI nahIM hai|" harSa hai ki paDita jIne apane lekhameM payopagamaNamaraNa bhattappaNNA ya iMgiNI ceva / yahI vyavasthA svIkAra karalI hai| kintu use rambanekA tivihaM paMDidamaraNaM sAhussa jahutta cariyassa // 26 // unhoMne aisA prayatna kiyA hai jisase jAna par3e ki vaha aviradasammAniThThI maraMti bAjamaraNe ca utthAmma / unakI koI naI sUjha hai aura unhoMne svayaM eka rahasyakA micchAdichI ya puNo pacamae bAla bAla rima // 30 // udghATana kara merA samAdhAna kiyA ho / mere Upara uddhata mUlAcAra meM maraNa ke tIna bheda batalAye haiM - bAlamaraNa, vAkya anantara vAkya thA kintu jisa zarIrase kevalI bAlapaMDhatamaraNa aura paDitamaraNa, tathA kevatiyoMke maraNa avasthA utpanna huI hai usakA manuSya yonimeM janma huzrA ko 'paMDitamaraNA' kahA hai| yathA-- hI hai........" ityAdi / paDitajIne imAkyakA bhI 'kiMtu tiviha bhaNaM ta maraNaM bAlANaM bAla paMDiyANaM ca / chor3akara zeSa praznAtmaka vAkya hI uddhRta kiyA hai aura taiyaM paMDiyamaraNaM jaM keliyo arAmaraMta / / 5 / / phira kahA hai-"upakA rahasya yaha hai ki kevalIke moha. zraya kRpAkara paMDitajI batalA ki yadi kevalI hone nIyakA nAza hojAnesa aba punarjanma na hogA" ityAdi / para maraNa kA prabhAva hojAtA hai to ye paMDisapaMDita yA yaha rahasya mere Upara uddhana vAkyameM muvyavasthita rUpase paM.DanamaraNase maranevAle kavalI kaunase hai ? bhA cukA hai| paMDitajIna umameM jo maulikatA lAnekA prayatna kiyA hai umameM unhoMne saiddhAntika bhUla para DAlI, paMDitajIne 'antakaH kandako nRNAM' zrAdi padyako aura vaha yaha ki janma-maraNa meM kAraNIbhUta honevAlA karma puna: uddhata kiyA hai aura usakA mere dvArA diyA gayA mohanIya nahIM, kintu zrAyukarma hai, jisake kSINa honese hI bhAvAtha prastuta karate hue usapara 'zrAzcayaM' prakaTa kiyA hai maraNa aura udayameM zrAne se janma hotA hai| mohanIya karmake tathA use 'apane pakSako puSTa karaneke liye icchAnukUla to sarvathA kSoNa hojAnepara bhI maraNa nahIM hotA aura na bhAvArtha' kahA hai| kintu unhoMne yaha batalAne kI kRpA nahIM kI ki uma artha meM dopa kyA hai va unake prAzcarya kA zrAdhAra maraNa va punarjanma hone meM mohanIyako zRMkhalAmeM koI bheda pddh'taa| prataeva janma-maraNa kA sAyA sambandha mohanIyase kyA hai, sivAya isake ki vaha unakI icchAke anukUla nhaa| unake yA mere artha ke ThIka hone kA niNaya unhoMne na hokara Ayukarmase hai| (4 kha) zAstraka.roMne kevalIkA bhI maraNa mAnA hai marmajJa vidvAnoM para chor3A hai, ataeva maiM bhI use usI kevalIko koI dUsarA saMsAra janma dharaNa nahIM karanA prakAra chor3atA huuN| hai, isa apekSAme unameM janmakA prabhAva mAna lenepara bhI (4ga) kevalImeM janma-maraNAdike abhAvakI apekSAkevajIke maraNa kA prabhAva kisa prakAra svIkAra kiyA jA zrAge paMDitajIne svayaMbhUstotrake cAra aura avataraNa sakatA hai, yaha nyAyAcAryajIne batalAne kI kRpA nahIM kii| prastuta kiye haiM jinameM bhagavAnke 'aja' aura 'ajara' bhAyu ke kSaya honepara kevalIkA maraNa to avazyambhAvI hai vizeSaNa pAye jAte haiN| ina ullekhoMke hI prakAzameM aura usa maraNakA prakAra bhI zAstrakAroMne batalAyA hai| paMDitajIne apane pUrvollikhita 'janma-jarAjihAsayA' aura udAharaNArtha, bhagavatI mArAdhanAmeM maraNake aneka prakAra 'janma-jarA-maraNopazAntyai' vAkyAMzoMko bhI dekhanekI batalAye haiM jinameMse paMDita paMDita maraNa kevalIkA hotA preraNA kI hai| kintu ina ullekhoM vAle pUre poMko uddhata
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1 ] ratnaerre aura AptamImAMsAkA eka kartRva abhI taka siddha nahIM kara maiMne unakA jo artha samajhAyA hai usameM paMDitajIko koI doSa dikhAneko nahIM mila sakA to bhI paMjIka preraNAkI maiM avahelanA nahIM kara skt| ve likhate haiM-"jaba mene janmajarAjadAsayA isa 46 pathaka dhAge kA 'vamuttamajyotirajaH kva nirvRtaH yaha 10 va patha dekhA to vaha merI vidyA mitra gaI jahA~ spaSTataH kevalI avasthA prApta karane (svajyoti ke sAtha hI 'ana' padakA prayoga karake graMthakArane unake janmakA prabhAva pratipAdita kiyA hai|" kintu paDitajI apanI vivakSA mila jAne ke harSa ke Avega 'aja:' para ho ruka gaye, unhoMne Age dRSTi DAlakara nahIM dekhA jahAM nirvRtaH vizeSaNa lagA huA hai aura arthako unakI vivakSAse pare le jAtA hai, kyoMki usameM spaSTa hai ki yaha varNana bhagavAnko siddha zravasthAkA hai| isase yaha bhI patA cala jAtA hai ki ukta dopoMkA kevalajinameM abhAva mAnane kI Anti kisa prakAra utpanna huI jo vizeSaNa svAmI samantabhadra jaise marmajJoMne siddha avasthAkA dhyAna rakhakara prayukta kiye, unheM hI itara lekhaka bharata avasthA hI prayukta karake unheM asake lakSaNa mAnanA prArambha kara diyA / kintu jaisA meM batalA cukA hai, vaha bAta karmasamA asambhava siddha hotI hai| isa prakAra svAmI samantabhadrakI vivAi karaneke liye nyAyAcAryajIne jo ullekha prastuta kiyA usIme pramANita ho jAtA hai ki janmajarAmaraNAdikA abhavasiddha avasthAmeM hI ghaTita hotA hai, na ki arahaMta avasthAmai / 35 pasInA nahIM AnA Adi ye AsakI koI vyAsa vizeSatAe~ nahIM hai, kyoMki ve rAgAdimAn devoMmeM bhI haiM ina vizeSatA bhI sabase bar3I sarvocca evaM zrasAdhAraNa vizepatA rAgAdirahitatA hai| vaha jiya pAI jAtI hai vahI ityAdi / svayaM isa vivekakaM tu phira bhI usI padyako kevalI meM sudhAtRSAkaM zrabhAvakI siddhike liye, peza karanA kahAM taka saMgata hai yaha marmajJa pAThaka svayaM vicAra kara dekheM 'kSudhAdiduHkha ratikArataH sthitiH' vAle pathake arthakA maiMne apane pUrva lekha meM vistArase vivecana kiyA hai jisameM paMDijI koI jarA sA bhI skhalana nahIM dikhA sake / phira bhAve usI ko apane pakSa binA koI naI bAta kareM. prastuta kiye hI jAte haiN| isa paddhati meM yukti, tarka va pramANa nahIM, kevala durAgraha mAtramA pradazana pAyA jAtA hai| jisakA mere pAsa koI ilAja nhiiN| hAM, apanI taraphase maiM bAra bAra bhI vicAra karane kI taiyAra | prathama to ukta padya meM kevala ke juvAdi dopoMke abhAvakA prasaMga hI nahIM bailA kyoMki yahAM bhagavAn isa upadezakA pratipAdana mAtra kiyA gayA hai ki na to kSudhA zrAdika duHkhAMke prati kAramAtrase aura na indrakha zarIra va javakI sthiti va eka mI rakhI jAtI inheM zarIra yA jIvakaM svadharma nahIM mAnanA caahiye| yahAM kevala unake abhAva kA to kaI prasaMga ho nahIM bntaa| dUsare yadi kSudhA tRSA jarA, jvara, janma maraNa, bhaya, smaya va rAgadveSAdikaM pratikArase zarIra va jIvakA sthiti nahIM rakhI jA sakatI isaliye pratikAra jIva kA guNa nahIM hai kintu vastusthiti viparIta hai| rAgadveSa tathA janma maraNa AdikA pratikArahI Ama dharma hai aura vahI zAzvatapada prAptikA upAya hai / zrataeva usake viruddha bhagavAna kaise upadeza de rukate ha~ ? inhI janma-jarA zrAdike nirAkaraNa ke liye to mayogijina apane tInoM yogoMkA nirodha karake prayoga hote haiM aura phira nivRta arthAt bhiddha hokara kevalIke kSudhA tRpAkA sadbhAva (5) svayaMbhU stotra meM kevala ke kSudhA tRpAkA abhAva nahIM kevalI thA aura tRpAkA abhAva siddha karaneke ye kSudhA paMDitajI phira bhI unhI 'zrudhAdiduHkhapratikArataH sthitiH' zrAdi tathA 'mAnupIM prakRtimabhyatItavAn ' Adi do pacakI duhAI dI hai| maiM apane pUrvI padyoMkI batalA hI cukA hUM ki ina donoM padyoMmeM kevalIke sudhatRSAkaM prabhAvakA lezamAtra bhI ullekha nahIM hai / 'mAnuSIM prakRtim' Adi pathako prastuta karate hue to svayaM paMDitajI je hI kahA hai ki 'khAnA nahIM khAnA, pAnI nahIM pInA, ho jAte haiN| kRpA kara paMDita svayaM stotrake 48, 46 aura 10 padyoMpara patha 74 ko dRSTimeM lekara dhyAna 48 padya bhagavAnake asaM ullekha hai deM / veM saMyamakA /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ anakAnta [ varSa upake pazcAta 46 va padyameM unake prayoga avasthA prayoga (kha) pAtaMjala yogazAstra aura jaina karmazAstrakI banane kA prayatna vaNita hai| aura 5. va padya meM prayogase vyavasthA meM bheda-- kAra nivRta avasthAmai uttamajyAni' aura aja' guNAMkA paMDitajIne pAtaMjala yogadarzanakA 'kaNTakRpenuta nirUpaNa pAyA jAtA hai| isI jyonika praka zame yadi pAnirvAttaH satra bhI paza kiyA hai. yaha sidda karanaka paMktiI una maba usalembAko dabaMge jinheM ve prAptama janma liye ki jIvanmaka avasthAmai bhRgva-pyApakI bAdhA nahI arAdipaka abhAvaka pakSameM peza karate haiM to nakA rhtii| kina unhoMne usa siddhAntakI aura jainampiddhAntakI samasta aMdhakAra aura dhupalApana dUra ho jAyagA aura kArya kAraNa paramparApara vicAra nahIM kiyA jisakI prakR meM unheM vizvAsa ho jAyagA ki svayaMbhUmtItrakAra kavalI meM atyanta AvazyakatA thii| ukta. pAtaMjala sUtrakI vRtti haijanma, jr| aura maraNakA prabhAva nahIM mAnate kintu unake jihvAnantAgdhastAna kaNThayA kRpAkAra: pradezonigakaraNakA prayAnamAtra svIkAra yarate haiM tathA ji kSadhAda sti yatra prAgAdeH saMghapaNAkSutApAsa bhavataH / tatra - duHkhapratikArata: sthiti: zrAdi padyameM ve aSTAdaza dApoMkI sNyttnivRttibhvtiityrthH|" kalpanA karate haiM vahIM yathArthataH tudhAdi vAisa parISahIkA saMkata hai jinakI pahana karanA pratyeka sAdhukA dharma hai| aura arthAt-jihvA aura tantuka nAce kgtth|| kRpAkAra pradeza yahI bhagavAna / / upadeza hai| hai| isa pradezameM prANavAyu Adi ke saMgharSa meM AdhA aura tRSA panna hotA haiN| zrataeva jaba yogI una sghrssnn| isake pazcAta pAyAcArya jIko pAtrakezarI aAdake saMyama kara letA hai taba u uka bAdhA nahI hotii| avataraNa danakA lAma' utpanna hazrA hai, jisa ve savaraNa mahIM kara ske| kintu unake usa lobhaka pradarzana miLU. ima vyAkhyAnameM mumpaSTa hai ki pAnaMjala yogazAstra meM zramiddha kucha nahIM hazrA kyoM prastuna viSaya to kevA jokSadhA aura tRpAkI vedanA utpanna hone kA kAragA diyA gayA hai vaha jaina siddhAntama palabhya ukta vedanAAMka yaha hai ki kyA prAptamImAMpAkArako nagada zrAvakAcArA. kAraNa sarvathA bhinna hai| yogazAstra apanI vyavasthAma ntargata tpipAmAdi papa vAle prAptakA lakSaNa mAnya hai ? prAptamImAmAko prathama kArikA parase nyAyAcAryajI jamaka musaMgata hai, kyoM ki vahIM baMdhA-nRpAkA jo kAraNa svIkAra kAkA yaha abhiprAya prakaTa karate haiM ki- "hama yukivAdI kiyA gayA hai usake abhAva hona para tajanya kAryakA bhI parIkSApradhAnI mAtra devAgamAdikA hetu nahIM banA sakate haiM prabhAva mAnA jAnA svAbhAvika hai kintu jainasiddhAntamai to kyoMki dezAgamAdi vibhUtiyAM mAyAviyAma pAyI jAna sudhA tRpAdi vadanAya vedanIya karmaka udayam utpanna hone vyabhicArI haiN|" aura paMDinajIke matAnupAra inhIM vibhU vAlA mAnI gaI hai, aura isa karmakA udaya mAMgI aura tiyoMka bhItara rahantaka 34 atizaya bhA gabhita haiM / taba ayogI kevalIma bhI svIkAra kiyA gayA hai / taba phira phira yaha kaise mAnA jA sakatA hai ki una vyabhicArI kAraNa rahate kAryakA prabhAva kama mAnA jA sakatA hai? vibhUtiyoM ko prAptamiddhimeM ahetu aura alakSaNa TaharAne vAle nyAyAcAryajIka isa aprakRta va anapekSita paribhramaNama prAptamImAyAkAra hI anyatra unhIM atizayoM ko prAptakA unakA gRhIta pakSa kaipa siddha hogA yaha ve hI jane / hAM. lakSaNa banA kara prakaTa kareMge aura kaheMge ki jina ye hai ve yadi nyAyAcAryajI yaha kaheM ki ranakaraNa kArako judhA. hI prApta kahalAte haiM-yasyAnaH sa prakItyana ? isa tRSAkA vahI kAraNa svIkRta hai jo pAtaMjala yogazAstra meM sambandha meM jitanA hatuvAda nyAyAcAyajAne prastuta kiyA hai mAnA gayA hai, aura unake prApta bhI ve hI haiM jo usI vaha saba isI bAtakI paripuSTi karatA hai ki prAptamImAMsAkAra 'kaNTha kRpa saMyama' kA abhyAsa kiyA karate haiM, to bAta supipAsAdika abhAvako prAptakA lakSaNa nahIM svIkAra karate dUsarA hai| kintu usakA prabalatAse niSedha karate haiN| (agale aGkama samApta)
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIdhavalakA racanAkAla (lekhaka-zrI praphulakumAra modI, ema0 e0, ela-ela* bI0 ) XXX khaMDAgama pustaka kI prastAvanAmeM mere kRSNa ke putra zrIvalamakA rAjya thA / ra STakUTanareza kRSNaprathama pitAjI pro. DAkTara hIrAvAkhajIne vizeSa ke jyeSThaputra govinda dvitIyakI upAdhi zrIvallabha pAI jAtI khojabIna pUrvaka pavasA TIkAkI antima aura apane pitAke pazcAta rAjyArohaNakAla zaka saM. XXX prazastikA pATha saMzodhana karake yaha nirNaya 664kebagabhaga biddha hotA hai| sara bhaMDArakarane apane mandA kiyA hai ki usa prazastimeM kArtika zukla dakSiNake itihAsa meM jinasenakA ukta upakha inhIMka 1 zaka saMvat 738 kA ullekha hai| sambandha meM svIkAra kiyA hai, aura vizvezvaranAtha reune kintu anekAntakI varSa 7 kiraNa 11-12 apane bhArata ke prAcIna rAjavaMzameM yahI mata svIkAra kiyA (jUna-jukhAI, 4) aMkameM bA. jyotiprasAda jainakA isa prakAra vikrama saM0838 zaka saM0.03 meM to 'zrIdhavana kA samaya' zIrSaka lekha prakAzita huA hai| agattaiga hI nahIM, kintu usake pitA ghabarAnakA bhI rAjya jisameM ukta prazastike pAThameM kucha dUsare prakArase saMzodhana nahIM pAyA jaataa| bA. jyotipramAdajIkA yaha kathana sarvathA karake yA pratipAdita kiyA gayA hai ki usa prazastimeM asatya hai ki pukhiyAke tAmrapaTame "isameM to sandeha nahIM vikrama saMvat 38 kArtika zukla 13 kA ullekha hai| kigobinda dvitIyakI mRtyu 071-80 meM ho cuko thA isa lekha meM prastuta aneka bAta aitihAsika rASTise vizeSa ... ---- cimtanIya haiM / kintu unakI cintA karanA taba taka niSphala 2 dekhA paThanakA tAmrapatra (e. i. 3 pR. 105) hai jaba taka ki yaha siddha na hojAya ki vikrara saM0838 3. "Krishna I was succeeded by his bhI dhavakhAkI samAptike liye saMbhava mAnA jA sktaa| eldest son Govinda Prabhutavarsha Vikramavaloka soon after 772 ukta prazastike upajamya azuddha pAThake kAraNa saMvat A. D." prAdi sambandha meM bhale hI matabheda aura saMzaya ho, kintu (Altekar: The Rashtrakutas and isa bAtameM koI saMzaya va matabheda nahIM hai ki usameM rAjA their t mes; P. 45.) jagattaMgadebakA khela kUTa vaMza jagataMga upAdhi 8. "Govinda II, therefore, must be the bhArI aneka rAjAmoM meM sabase prathama govinda tRtIya pAye prince alluded to, and he appears jAte haiM jinake zaka saMvat 16 se lagAkara 035 taka thus to have been on the throne in tAmrapaTa mile haiN| inake pitA dhra varAjakA rAjyakAla zaka Saka year 705 or A. D. 783." 71 taka pAyA jAtA hai, aura dhra vase pUrvavartI rAjA (Bhand: The Earby History of the Deccan. P. 89 / govinda dvitIyakA antima ullekha zaka 7.1 kA milatA .... malatA 5 "isame pratIta hotA hai ki za0saM0 705 (va0 saM0 hai| kintu isa bAtakA amItaka nirNaya nahIM ho sakA ki 840) taka bhI govindarAja dvitIya ho gajyakA govinda dvitIyakA rAjyakAla kA samApta huzrA aura dhruva svAmI thA kyoMki kAvI aura paiThanaka tAmrapatroM meM kA kA prAraMbha huA / jinasenakRta harivaMzapurAvakI patA calatA hai ki govinda dvitIyakI upAdhi vallabha' prazasti meM saklekha hai ki zaka saMvat 701 meM dakSiNa meM aura isake choTe bhAI dhra varAjako upAdhi 1 zAkeSvandazateSu samasu dizaM paMcottareSuttarAM / 'kalivallabha' thii|" pAtIndrAyudhanAmni kRSNa nRpaje zrIvallabhe dakSiNAm / / (reU : bhA. prA. rA bhA. 3 pR0 33-34)
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 anekAnta aura rASTrakUTa rAjyakA ekachatra adhipati zrIvallabha kalibalamadhArAvarSa bhada upAdhibhArI pravarAja nirupama thA / " yathArthata dhUliyAke tAmrapaToMmeM to yaha spaSTa ullekha hai ki usa samaya arthAta zaka saM0 701 meM govinda dvitIyakA anekarane yaha avazya batalAyA hai ki zrIvallabha upAdhi dha.varAjakI bhI pAI jAtI hai aura vaha bhI kRSNakA putra thA jinamena dvArA uta zrIbhagovinda bhI ho sakate haiM aura dhruva bhI" jana kA nijI mAla yaha bhI hai ki isa samaya dhruvako rAjA mAnanA ThIka hogA / kintu isake liye hetu sivAya isake aura kucha nahIM diyA jAmakA ki yadi dhruvakA rAjyArohayA 783 I0 ke bhI pazcAt mAnA jAya to unake rAjyake liye kevala lagabhaga ATha varSa hI zeSa raha jAte haiM, jaba ki unakI aneka vijayoMse 'jAna par3atA hai ki unakA rAjya kucha adhika rahA hogaa| isa hetumeM na to koI bala hai aura na isa bAtakA koI bhI pramANa upalabdha hai ki govinda dvitIyakA rajya zaka 705 me pUrva samApta hocukA thA / yadi dhruvakA rAjyArohaNa rAga 705 va 706 meM bhI mAnA jAve to bhI unake rAjyakaM daza varSa prApta hote haiM kyoMki unakA ullekha zaka 715-16 taka pAyA jAtA hai aura unake putra jagatsa~gakA prathama tAmrapatra zaka 716 kA prApta hotA hai| 6. "In the Dhulia plates of 779 A. D. We find that Govinda II is men* tioned as the ruling Emperor". (Altekar The Rashtrakutas and their times, P.501.n.) 7. "Since srivallabha was thus the epithet of both Govinda II and his immediate successor Dhruva, Srivallabha mentioned by Jinasena as ruling in 783 A. D. can be either. Govinda or Dhruva". (Alterbar: The R. T., P. 53,) . "Dhruva was living when the Daultabad plates were issued in April 793 and dead when the Paithan plates were issued by his son. in may 794 A. D." (Altekar R. T. P.59) [ varSa ma kintu yadi yaha mAna bhI liyA jAya ki harivaMza purAyakA vaha ullekha bhuvarAjakA hI sUcaka hai to isase kevala itanA hI anumAna hosakatA hai ki zaka saMvat 705 ke lagabhaga dhruvarAja siMhAsanArUDha hue the / kintu isase do varSa pUrva hI zaka saMvat 003 meM unake putra jagacu~gadevake rAjya honekI to koI saMbhAvanA hI nahIM pAI jaatii| yaha bAta saca hai ki pravarAjane apane jIvanakAla meM hI apane jyeSTha putroMko chor3a kaniSTha putra govindarAjako yuvarAja banAyA thA aura usakA abhiSeka bhI apane jIte jI kara denekA prayatna kiyA thA / kintu jaisA ki DA0 zrastekarane isa viSayakA khUba UhApoha karake kahA hai? eka to abhI take upalabdha pramANoMpara se yaha nirNaya karanA hI kaThina hai ki kyA sacamuca bane apane jIte jI apane putrakA rAjyAbhiSeka kara diyA thA aura dUsare yadi yaha ThIka bhI ho to yaha bAta usake rAjyake antima kAlameM arthAt zaka saM0 012 ke lagabhaga hI ghaTita ho sakatI hai na ki rAjyake prArambhameM va usase bhI pUrva zaka 703 meM hI / * jagasaMga govinda tRtIyakA koI ullekha rAjAke rUpa meM zaka saM0 716 se pUrvakA na kisI tAmrapaTameM pAyA jAtA hai aura na kisI anya meM isase 11-12 varSa pUrva zaka [saM0 705meM unake pitA dhruvarAja ke bhI siMhAsanArUDa honekA nizcaya nahIM hai| taba zaka saMvat 703 (vi0 saM0 838) meM vIrasenadvArA jagattuMgadeva ke rAjyakA ullekha kiyA jAnA sarvathA asaMbhava pratIta hotA hai jaba taka isa eka pradhAna bAta ke prabala aitihAsika pramANa prastuta na kiye jAya~ taba taka bA0 jyotiprasAdajIkI zeSa kalpanAoMke vicAra meM samaya va zakti lagAnA niSphala hai| 1 2. "In the present state of knowledge, therefore, it is difficult to decide whether Dhruva had actually abdicated towards the end of his career it may, however, be safely assumed. that Govinda was the defacto ruler in full charge of the administration when his father died." (Altekar: R. T., P. 61.)
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityapremI zrI agaracandajI nAhaTA (le0-zrI hajArImala vA~ThiyA) zrI agaracanda nAhaTA-hindI sAhitya saMsArameM sarvatra janma-zrImAn nAhaTA nIkA janma vi0 saM0 1967 prasiddha haiN| bIkAnera ke pramugva mAhityakAroMmeM svAmI narottamaH caitrabadI 4 ko bakAnera ke labha pratiSThita zrosavAla kula meM dAsajI aura dazaratha jI zarmA ke bAda zrApa hI kA nAma liyA zrI zaMkaradAnajI nAdaTAke ghara meM huaa| zrAra apanI mAtA jAtA hai| Apane hindI mAhitya ke itihAsameM jo sevA kI pitAkI kaTi saMtAna hai / Apake jyeSTha bhrAtA zrI hai, vaha abhinandanIya hai| hindI sAhityake prAya: sabhI bhairodAnajI. sabhayarAjajI aura megharAjajI bIkAnera ke karmaTha sAhityakAroMkA yaha mantavya rahA hai ki jainoMne hindI meM koI samAjasevI evaM milanasAra vyakti haiN| mahatvapUrNa racanA nahIM kI hai, jo kI bhI hai vaha sAmpradAyika bAlyajIvana aura zikSA-jaisA ki Upara likhA jA hai| para Apane apane legyo dvArA hindI sAhityakAroMko yaha cukA hai, aApane sAdhAraNa zikSA hI prApta kI hai| isakA bhramAtmaka siddha karake pramANita kara diyA hai ki prAcIna- kAraNa yaha hai ki Apake jyeSu bhrAtA sva. zrI abhayagamajI kAla meM bhAratIya saMskRti aura hindI sAhityake nirmANameM nAhaTAkA, jo acche, vidvAn evaM epha. e. prIviyasa the, jainavidvAnoMkA pUrA pUrA hAtha rahA hai ataH ve hindI-sAhitya 22 varSakI avasthA meM akAla dehAnta ho jAneke kAraNa ke itihAsameM gauravapUrNa sthAna pAne ke adhikArI hai| ataH Apake pitAzrIne prArako jyAdA zikSA nahIM dilvaaii| aApake isa kArya ke liye hindI-sAhitya hamezA RNI rhegaa| zrApako zikSA kevala 6 kakSA taka sthAnIya zrIjainapAThazAlA zrAzne ucca zikSA prApta na karake bhI sAhitya kSetrameM apane meM huii| zrApakI sAhityamAdhanAke viSayako lekara "taruNaadhyavasAya lagana karmaThatA dvArA jo unnati kI hai vaha jaina" ke saMpAdaka zrI bhaMvaramala jI siMdhI, bI0e. sAhityaanukaraNIya hai| zrApa abhI navayuvaka haiM, phira bhI ApakI ratma' ne likhA haipratibhAkI prazaMsA vayovRddha zraddheya zrIbhAjI, muni jinavijaya 'yaha zrAzcarya aura ullAmakI bAta hai ki eka kuzala jo zrAdine muktakaMThase kI hai| aura vyasta adhyavasAya hone ke sAtha-sAtha zrInAhaTAjIko ina paMktiyA~kA lekhaka aApake aAntarika evaM bAhyase sAhityake adhyayana aura khojakA hananA zoka he ki kAleja sucAru paricita hai / yaha zrApa hI kI kRpA evaM satsaMgakA aura yUnivarsiTIkI zikSA na prApta hone para bhI Apane apane phala hai ki isa lekhake lekhakako bhI sarasvatIkI upAsanA adhyavasAya dvArA bhASA aura mAhityameM acchI pragati kii|" karanekA suavasara prApta huyA aura usane apanI kucha tuccha navajIvanakA abhyudaya-pAThazAlAse vidA lekara racanAeM hindustAnI', 'anekAnta'. 'samAja-sevaka' cAla. zrI nAhaTAjI vyApArika kSetrakI zrAra agramara hp| isake liye zrApane sarva prathama 14 varSakI alpAyumeM vi0 sakhA', 'bhunabhunA', 'jainasatyaprakAza', 'jainadhvatra', 'vIrapatra' aura 'jaina' zrAdi kaI patra-patrikAoM meM prakAzita krvaaii| saM0 1981 miti prASAr3ha mudI 6 ko silahaTa kalakattA zrata: adhika jAnakArI rakhaneke kAraNa saMkSipta paricaya zrAdikI yAtrA vyApArika jJAna prApta karane ke liye kii| DeDha varSakI laMbI yAtrA kara zrApa vApima bIkAnera vi. prakAzita kara rahA huuN| saM0 1883 meM Aye saubhAgyavaza vi0 saM0 1984 mAgha 1 hindIsAhityakA prAraMbhika-vIragAthAkAlake sambandhameM sudi 5 ko prAta:smaraNIya sva. zrI kRpAcandra sUrijI va una aApane gaharI chAnabIna kara navIna prakAza DAlA he isa ke ziSya upA0 sugvasAgarajI mahArAja bIkAnera padhAre aura sambandhameM zrApake nAma pravara rAjasthAnImeM prakAzita zrApa hIke bAbA-zrIdAnamalajI nAhaTeko koTar3I meM virAje /
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 8 pUjya mahArAjazrIke satsaMgase Apake hRdayameM jaina- janika kSetra abhI itanA vizAla nahIM hai| bhira bhI zra. sAhityake manana evaM punaruddhArakI utkaTa abhilASA utpanna bhA0 mAravAdI sammelanakI silahaTazAkhAne zrApake kAryose huii| aura unhIMkI satsaMgatise zrApakA hRdaya sAhitya, dharma prabhAvita hokara Apako apanA maMtrI cunA thaa| aura sAtha tathA adhyAtma jaise gUr3ha viSayoMkI ora AkRSTa hushraa| hI sammelanakI kalakattA varkiGga kameTI tathA nAgarI pracAyahIMse ApakI pratibhAke prasphuTana ke liye kSetra milatA hai riNI sabhAkI prabandhakAriNI kameTI (saM0 1968-1966) aura ve apane uddezyakI prApti ke liye baddha-parikara ho ka liye zrApa sadasya nirvAcita hue haiN| isake atirikta jAte haiN| pratyakSa athavA parokSa rUpase bAra bIkAnerake sAhityika aura zrApakA dhArmika aura AdhyAtmika jIvana bhI vizeSa jainasAmAjika kAryoMmeM nirantara bhAga lete hI rahate haiN| bIkAnera rAjyake sAtyi-sammelanake antargata rAjasthAnI mahatvapUrNa hai| zrApa varSabhara meM kabhI rAtrimeM bhojana karanA to sAhityapariSadake zrApa sabhApati bhI raha cuke haiN| dUra rahA pAnI bhI nahIM pAte / zrApa prAtadina sAmAyika evaM sAhitya kSetrameM Apane vizeSa rUpase pragati kI hai| svAdhyAya karate haiN| jainagranthoMkA aApane gahana adhyayana eva zrApa hindI evaM rAjasthAnI bhASAoMke utkRSTa lekhaka anuzIlana kiyA hai| jisake pariNAma svarUpa Apane saMkalana kartA evaM saMpAdaka hai| ApakI bhASA sarala, sAra, 'samyaktva' nAmaka eka pustaka likhI hai jo abhI aprakAzita garbhita va navIna vicAroMse aotaprota rahatI hai| jo kucha bhI hai| AdhyAtmika vicAraNA zrApakA atyantapriya viSaya rahI zrApa likhate haiM, use pramANoMkI tarAjUmeM taulakara likhate aApane bhAratake prAya: sabhI jaina-tIyoM aura aitihAsika hai| Apa gaMbhIra vicAraka evaM anveSaka hai| rAjasthAnI sthAnokA paryaTana kiyA hai| sAhitya aura jainasAhityake sabandhameM Apane aneka bahuta mahavyApArika kSetra--aApane vyApArika kSetrameM bho tvapUrNa khojeM kI haiN| jainasAhityameM to zrApa vizeSa pAraMgata hai| Azcarya-janaka unnati kI hai / ApakA vyApAra kala- Apa kaI varSa pUrva kavitA bhI karate the ApakI kavikattA, bolapura, cApar3a, silahaTa, malapADA ora bAbUrahATa tAnoMkI saMkhyA karIba 100 hai, jinameMse bahuta sI aprakAzrAdi prAsAma-baMgAla prAntAma pATa, cAvala, galA kapar3A aura zita hai| bAda meM Apane kavitA karanA isa vicArase choDa zrADhatakA hotA hai| silahaTa va bAbUrahATakI dukAnoMkA diyA ki hamArI prAjakalako kavitAeM duniyA~kA itanA kAma Apa hI dekhate haiN| bAbUradATameM to janatA 'agaracaMda yA nahI kara sakatI. jitanA ki prAcIna kaviyoMkI nAhaTA' pharmako 'rAjA bAbU' kA pharma kaha kara pukAratI hai| utkRSTa rcnaaeN| ve naSTa hotI rahe aura hama navIna racanAmeM Apane abhI silahaTameM 'nAhaTA hojiyarI' nAmaka eka lage raheM unakI kadara na kareM yaha anucita hai ,isI hetu zrApa phaikTarI sthApita kI thii| prAcIna kaviyoMkI kavitAoMkA saMkalana kara unheM prakAzita vyaktitva-zrApa saralatA aura sAdagIkI sAkSAt kA pakSAt kara rahe haiM jinakA eka saMgraha 'ai. jainakAvya saMgraha' ke mati hai / Apake jIvanakI yaha eka vizeSa mahattakI nAmase prakaTa ho cukA hai| bAta hai ki itane pratiSThita sAhityika evaM ghanI Apa nirantara kucha na kucha likhate hI rahate haiM / Apa hokara bhI zrApa pAzcAtya phaizanake gulAma nahIM hai, jo ki dina kisI kSaNako zrAlasyameM na gaMvAkara sAhityasevAmeM Ajakalake navayuvakoMmeM adhikAMza rUpameM dRSTigocara hotI lagAte haiN| Apa kazala vyApArI haiM phira bhI vyApAra karate hai| abhimAna to Apako chU taka nahIM gayA hai| jo bhI bhA huye jo samaya baca rahatA hai vaha sAhitya sevA hI meM vyatIta ho prApase eka bAra mila pAtA hai vaha Apake vyaktitvase ava i aApaka vyAktatvase ava karate haiN| meMne inheM kabhI vyarthakI garSe hA~kate nahIM dekhA / praya prabhAvita ho jAtA hai| zrApa honahAra utsAhI evaM navIna jaba dekhatA hai tabhI inakI lekhanI avibhAnta gatise calatI vicAroke yuvaka hai| isa samaya zrApake dharmacaMda nAmaka eka hI rahatI hai| Apa jaba bIkAnegmeM nivAsa karate haiM taba zrApa putra va do putriyAM haiN| dinarAtameM 12 ghaMTe sAhityake paThana, saMgraha evaM lekhana meM sAhityika aura sArvajanika kSetra-ApakA sArva- vyaya karate haiN| saca hai parizramakA phala mIThA hai| Apa
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1] mahAvIra-upadezAvatAra "Simple living and high thinking" ke. kI apratimpa saMgrAika-nike sAkSAt udAi gae haiM / zrImAn jvalanta udAharagA haiN| rAyabahAdura DA0 gaurIzaGkara jI zrAjhA apane bIkAnera gAyaka aApaka lekha jaina tathA jainetara sAmayika patra-patrikAoM, itihAsa gvaNu 2 pR. 715 meM likhate haiM ki -"yaha yathA hindustAnI', 'rAjasthAnI', 'bhAratIyavidyA', 'jaina- pramannatAkA viSaya hai ki bIkAnera ke utsAhA jaina yudhakAsiddhAnta', nAgarI pra0 patrikA',jainasasya prakAza', 'anekAna', agaracaMda bhaMvaralAla nAiTA (osavAla) ne aba isa prA nAna zrAdimeM nirantara prakAzita hote rahate haiN| zrApaka pratyeka jainamAhityake uddhArakA bhAra apane hAyama lekara vadAma lekhameM aApakI sUktagaveSaNAzakti navonmeSazAla pratimA prApta mAmagrI ke zrAdhAra para aAlocanAlaka Dhagasa kucha suMdara evaM marvatAmukhI medhAkA vilakSaNa sAmmazraNa dAtA hai| aba granthokI racanA kI hai, jo ina dAsaka liye mahatvapUrNa hai| taka aApaka 200 se Upara legva sAmayika patra-patrikA meM nAhaTA bandhuzrIne naSTa hone vAle jenasAhityaka graMthomA pariprakAzita ho cuke haiN| Apako kaI varSa pUrva jinadatta sUri' zrama pUrvaka nijI vyayama bagada kara apane saMgraha meM surakSita nAmaka lekhake liye phalaudhI jaina saMbakI orame eka rajata kara liyA hai / bIkAnera yAtrA ke samaya mujhe kaI bAra unake padaka bhI milA thaa| maMgraha ko dekhane kA avasara milA thaa|" Apa legvaka maMgrAhaka ke atirikta ucca koTi ke mamA zrApake sAtha yApaka bhrAtapatra zrI bhaMvaralAla jI nAhaTA lonaka evaM samAdaka bhI hai| zrApa kalakattese prakAzana bhI mAhityika kSetrama nalagana hai| Apane abhI taka 7 graMtho "rAjamyAnA" ke saha-saMpAdaka bhI raha cuke aura abhI 'rAja kA prayApana kiyA hai| jinamama 'yuga pra. zrIjinacaMdramAra', sthAna bhAratI' ke saMpAdakIma bhI ApakA zubha nAma hai| 'dAdA kuzala sari', 'mAMgadhArI zrI jinacaMdramAra' tathA taApane apane yahA~ 'abhaya jainapustakAlaya', 'anya jainagranthamAlA' tathA 'nAiTA kalAbhavana' kI sthApanA kI hai| hAsika jainaka vyasaMgraha mugnya hai / ye grantha dAmika hAse atyanta mahatva ke haiN| ye mAtra grantha Apake aneka varSAMke zrApake saMgraha meM 1000 ke lagabhaga hastalikhita pratiye gada anveSaNa aura parizramake phala hai| bhArata ke prAya: 5000 ke lagabhaga mudrita graMtha haiM tathA anya prAcIna saamgrii| mabhI hindI mAhityiko aitihAnikAca paganatyAcAoMne zrApa yathA 'catroM, sikkoM Adi kA bhI acchA saMgraha hai| ye zrApa ke granyAMkI bhUri-bhUri prazaMsA kI hai| 1 prAcIna paMcAga, gajAmahArAjAoMke, gvAma rukA osavAla vaMzAvaliye grAda mahatvapUrNa sAmagrI / mahAvIra-upadezAvatAra (lekhaka--paM0 ajitakumAra jaina zAstrI ) sa bhArata va gundharAko jo pragaNita vizvavaMdya mAnavajIvanako unmana banA denevAlI yauvana dazAne * mahAna cAramAe~ utpanna karane kA saubhAgya prApta rAjaputra mahAvIraka hRdaya prApana para ranamAtra bhI adhikAra hai vaha anya kisI dezako nahIM mila skaa| na jamA pAyA / jagatakI vizvamohinI vibhUtiyoMne unake / jagatako pavitra ahiMmAkA digya sandeza dene pracalacittako lezamAtra bhI prabhAvita na kiyA / ataeva vAle bhagavAna mahAvIra bhI isI bhAratabhUmi anya prANadhAriyoMko bandhanase chahAne vAle mahAvIra prabhu para magadha dezameM avatarita hue the / kuMDanapuraka sajA mvayaM vivAha bandhanameM na ba~dhe zrIra 30 varSa yauvana kAla meM siddhArthakI rAnI trizalAkI kukSime isa anugma jyotidhAraka hI rAjavibhUtiko tthukr| kara gRha janjAla me alaga hogaye. rasnakA prAdurbhAva huzrA thaa| isa AdarzasyAgane bhagavAna mahAvIrakI ora saMsArakA
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / varSa dRSTi-pAkarSaNa kiyaa| pazu varga ke liye pRthak pRthaka baiThaneke sundara sthAna the, tadantara mAMmAraka vAtAvaraName dUra rahate hue, vana- divya prakArAsa samavazaraNa rAta-dina jagamagAtA thaa| asaMkhya parvatoMkA nirjanabhUmimeM bhagavAna mahAvIra ne duddharSa tapasyA praNadhArI bhagavAna mahAmorake darzanArtha tathA divya upadeza kii| sI. garmI. varSA apane 'ge zarIpara bitAte hue sunaneke liya vahAM ekatra hue / saba meM utsAha thA, bhAnaMda ekAnta sthAnoMgara 12 varSa taka pUrNa mauna rahakara kATana thA aura tIvra icchA isa bAta ke sunanekI ki 'dekheM bhagavAna tapazcaryA karate rhe| isa vikaTa, amAdhAraNa tapazcaraNane hamAre uddhArake liye kyA kucha amogha upAya batalAte haiN|" mahAmA mahAvIrako bhagavAna mahAvIra banA diyA / kintu mahAna azcarya huzrA saba kisIko yaha dekhakara mAtmAko mAMsArika kArAgArameM balAt roka rakhane lI ghAtaka karmaber3I mahAvIrakI mahatI tapasyApe TUTa kara alaga ki "bhagavAnakA mauna dUra nahIM hotA / sAdhu avasthAkA jA pahI jimame ki unaka' zrAmIya ananta, anupama prakaza 12 varSakA mauna aba bhI banA huA hai / yaha bAta to ThIka hai ki bhagavAna nirIha, ni:spRha hai| unheM koI bhI kimI isa prakAra prAdurbhUna hupA jima prakAra sUryaparame yAda nIkA bhI prakAra kA rAga yA icchAbhAva nahIM, janatAko unhoMne paTala haTa jAneme upakI jyoti nikala pAtI hai| muyakI apane nikaTa bulAyA nahIM aura na unheM yaha lAlasA hI hai jyoti sImita hotI hai kintu bhagavAna mahAvArako pUrNa, ki janasamuha unake pAsa bhAkara baiThe, janatA unake pAsa nirmala jJAnajyoti prImita thI usa jyonimeM samasta zrAve no kyA aura na zrAve no kyA. unake liye donoM (niloka, alIka, vizva isa prakAra pratibimbata honA thA bAta samAna hai, ve samasta abhilASa oma pratIta hocuke haiM, jisa prakAra nirmala darpaNa meM manuSyakA mukh| yaha saba kucha ThIka hai kintu yaha bhI to ThIka hai ki abhI ima mivAya moha, rAga, dveSa, mada zrAdi zrAdhyA ve zarIradhArI hai, vAcanika mAdhana unake nikaTa haiM, tIrtha kara smika duSita mala pUrNatayA mahAvIraka mahAna zrA'mA jimama karmaprakRti abhI samApta nahIM huI. mauna ( mUka ) kevalI ve sarvathA haTa gaye the isa kAraNa bhagavAna mahAvIra prakAra haiM nahIM unheM to icch| vinA bhI taM yaMkara prakRti avazya pUrNa jJAnI the usI taraha pUNanirajajana-svaccha bhI the| evaM zrAmika ananta zani, unake zrAmAma pragaTa ho bulavAvegI, unake pApArika nirAvaraNa paripUrNa jJAnakA zrAMzika lA jana-dhAraNA ko avazya pahuMcAvegI, unakI cakI thI aura prAramAse vikalatA parvathA dUra hojAnake mAnyatA aura vizvapUjya bhAvakA bhI pradhAna kAraNa yahI kAgA bhagavAna mahAvIra nivina nirAbAdha, paripUrNa sukha divya upadeza hai phira vaha aba saba dhana milane para bhIkyoM bhI prApta kara cuke the / isa prakAra va zarIradhArI kintu nahIM ho rahA, kyA kamI zeSa raha gaI hai ?" bandhanavimukta jIvanmukna the| bhagavAna mahAvIra ke sarvajJatA dRSTA hone kA vaha zubha divasa sAmAna ityAdi vinAradhAra ye Agantuka zrotAoMke hRdayameM baha jIvana ke 43 va varSa vaizAkha zukla pakSa kA dazavAM dina thaa| rahI thiiN| "zAyada thAna nahIM to kala bhagavAnakA tIna nAkalokanAmI devoMko tathA unake adhipati saudharma bhaMga avazya hogaa| isa pratIkSAmeM janatA nirAza na haaN| indrako jaba bhagavAna mahAvIrake kaivalya prApta hone kA zubha kintu yaha kyA 2-4-10-20 dina hI kyA, pahalA aura mamAcAra jJAta hazrA naba ve isa pRthvItalakI sabase bar3I dUparA mApa mamApta hogayA aura do mAmake pIche bhI vibhUtiko apane netrAMpa dekhane mamAha paaye| jIvanmukakA bhagavAna mukhamarase upadezadhArA pravAhita na huI / janatA darzanakara bahuta hae aura santuSTa hae / indrane bhagavAnake meM adabhuta hairAnI thii| yaha to zrotAoMko nizcaya thA ki divya upadeza prApta karane ke liye adbhuta sundara, vizAla upadeza to avazya hogA kintu yaha anizcaya sabako divya sabhA maMDapakA nirmANa karAyA jisakA nAma bikala kara rahA thA ki vaha hogA kaunase zubha samaya ! 'samavasaraNa' thA / samavazamyAke madhya meM ucca sthAnapara bhagavAnakA pradhAna bhakta indra sabase adhika vismita bhagavAna virAjamAna the / unake cAgoM ora deva, mAnava, thA kyoMki bhagavAna ke kaivalyase lAbha uThAnekA sArA prabaMdha
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1] mahAvIra-upadezAvatAra to umIne kiyA thA usIkI banavAI samavazaraNa mabhAmeM samasta tasvoMkA mucama vivecana kaise hogayA yaha bAta to asaMkhya janarAzi ekatra huI thii| zrAgantuka janatAko lAbha jAna bUjhakara saMkalpa ke kAraNa hI ho sakatI hai, koI bhI pahu~cavAnakA pradhAna uttaradAyitva to upIkA thA kintu bAna vaktA niricchuka rUpame ThIka bAkhyAna nahIM de sakatA" ? upake vazakIna thI vaha vivaza (lAcAra) thaa| yaha za kA svayaM hala ho jAtI hai jaba.ka hama yaha usane apanI avadhi-jJAnazakti bhagavAnake mIna- dekhate haiM / bANIkA jJAnase gaharA sakI / jisa avalambanakA kAraNa jAnanA cAhA ki bhAkhara kauna sI jJAnazreNIkA vyakti hotA hai usako Akasmika vAyI bhI kamI raha gaI hai jisase merA prayatna mana nahIM ho rahA? umI DhaMgakI nikalatI hai / vidvAna svAdaza meM bhI yada taba use jJAta hazrA ki yahAM aura nA saba kucha- bar3abar3AvegA to usake mukha se nikale hue zabda murva manuSya kantu kucha bhI nahIM hai| upadeza sunane vAle asakhya ke zabdoMse bhinna taraha ke hoMge unameM bhI vidvattAkI jhalaka prAgI bhI yahAM ekatra hai kintu pradhAna zrotA yahAM eka bhI hogii| yadi koI DAkTara (vizeSaja) zarAbake naze meM bar3hanahIM hai| pracaMDa vAgdhArAko mahana karane vAlI prayatna jJAna- badAve to use anuddiSTa icchAka abhAvameM nikalI haI dhAriNI caTTAna yahAM para nhiiN| ata: divya upadezako pUrNa vacanAvalI meM bhI vizeSajJatA yA ukTarIkI gaMdha pAI dhAraNa kara Age use phailAne vAlA mahAna vyakti jaba taka jaaygii| yahI bAta bhagavAnakI divyadhvanika viSayameM yahAM na ho taba taka bhagavAnakA mauna-bhaMga bhI kapoMkara ho| samAdhAna kara detI hai| siMhanIka dRSake liye svarNapAtra caahiye| ata: gaNadhara cUki ve bharvajJa the itanA hI nahIM kintu anaMna zaki(ahantake divya, mahAna ga na upadezako sunakara apane sampanna, pUrNa nirajana, pUrNa nirAkula bhI the janasAdhAraNa hRdaya paTala para liva lene vAlA anupama vidvAna kI kamI kI apekSA unameM anupama vizeSAeM vidyamAna thIM-ve hI isa maunakA pradhAna kArakhA hai| lokottara ho cuke the| ata: icchA na rahate hue bhI unakI taba indra usa samaya sabase bar3e vidvAna indrabhati vAgdhArAmeM sarvajanAkI jhalaka thI jaisA ve nirAvaraNa, gautamako eka yuktiye samavazaraNameM laayaa| bhagavAnakA pUrNa jJAnama jAnata tha unaka vana pUrNa jJAnama jAnate the unake vanana bhI vaimA hA prAMtapAina darzana kara indrabhUti gautama nirabhimAnI hokara bhagavAnakA karate the| yadi eka vaidya apanI svamadazA bolatA bhakta bana gyaa| upadezako zravaNa kara, upa dhAraNa kara hA vanA irAkI vANI meM bhI kisI gagakA ThIka nidAna lene vAlA pradhAnapAna zrAgayA, bhagavAnakA mauna svayaM bhaMga aura cikiyA batalA detA hai to sadA jAprata sarvajJAnAkI huzrA, upadezadhArA bhagavAnake mumkhaye baha clii| jima niriccha vANI sarvajJatAkI chApa kaiga nAvegI ? prakAra buddhimAna bhavya ziSyake prAjAnepara viddhana guruke jagatameM bahuta adhakacare manuSya vinA yatheSTa jAna harayamase vidyAkA srota mukhadvArame svayaM nikala par3atA kiye upadezakakA cogA pahana lete haiM aura apane adhUra, yA vatmaka nikaTa bhAjAnepara gAyakA dRdha svayaM Tapakane apakva jJAnasa janatAko tathA apane pApako pathabhraSTa karate lgtaa| tIrthakara prakRtiko bhI bAharI sAdhana upalabdha hai / parantu zrIvIra prabhune jaba naka svaya pUrNa jJAna aura hA aura bhagavAnakI divya dhyAna binA kisI icchAke prArimaka pUrNa zuddhiko prApta na kara liyA taba taka mAdhu bhI upadeza hone lgaa| avasthAmeM 12 varSa taka kimIko kucha upadeza na dayA / ___ bhagavAna ke divya upadeza prAraMbha hone kA vaha prathama apanA sudhAra kiye vinA dusareke liye lambe lekcara jhAr3ane zubha divasa zrAvaNa vadI pratipadA thaa| isa prakAra anta vAle vyAkhyAnadAtAoMko bhagavAna mahAvIrake isa zrAdazama hojAne para bhI 66 dina taka gaNadharake asadbhAvameM bhagavAna upayogI zikSA grahaNa karanA Avazyaka hai| mahAvIrakAna rhaa| __'yohA bolo adhika kAma karo' yaha bAta to bhagavAna "icchAke abhAva meM bhI bhagavAna mahAvIrake upadezameM jakI jIvanacaryAme pada padapara TapakatI hai|
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaisalamera ke bhaMDAromeM prApta kucha navIna tApIya pratiyAM tAr3apatrIya (lekhaka zrI agaracaMda-nAiTA, bhaMvaralA nAhaTA bIkAnera) || zve X 8 Xx3 tAmbara jaina hastalikhita jJAnabhaNDAroka lie jepalamera bahuta hI prasiddha sthAna hai| yahAM kI tApIya pratiyoMkA pUrA vivarayA gAyakavAda zrarinTayala sirIjadvArA san 1923 meM eka sUcIpatra svargIya cimanalAla DAhyAbhAI dalAla aura zrI paM0 lAlacaMda bha0 gAMdhI dvArA sampA dina prakAzita huA thA jisameM bar3e bhaMDArI 340 tAzvAya prati upAgacchIya bhaMDArakI sA0pratiyoMkA paricaya prakAzita huA hai / svargIya dalAla mahodaya ne bahA bhaMDAra, tapAgaccha bhaMDAra, igarajI yatibhaMDAra aura meTa thAharupAhakA bhaMDAra ina cAra jJAna bhaMDAroMkA darzana, avalokana kiyA aura pratiyaM ke atirikta thoDese kAgaja para likhe mahatva pUrNa graMthoMkA paricaya bhI upa sUcI meM diyA hai / usa sUcIke avalokanake bAda yadi paMcamIcaMdajIkI banAI huI bar3e bhaMDAra ke kAgajake prathoMkI vistRta sUcI meM unhIM pavitrI dvArA prApta huI thii| unake avalokanake anantara kaI varSo hamArI prabala utkaNThA thI ki jesalamera ke samasta jJAna bhaMDAroMko bhalI bhAMti avalokana kiyA jAya / saubhAgya vaMza abhI vaha utkaNThA pUrNa huI, zrIjinaharisAgarasUrI jI mahArAja vahAM virAjanaMse hamAre isa kAryameM bahuta kucha ke sAhAyya milA saM0 1664 ke zravaNa kRSNA 14 ke dina saMdhyAkI gADI bIkAnerase ravAnA hokara amAvasyAkI rAtrimeM pAhar3amera pahuMce, pratipadA ke dina vahAMke mandiroM ke darzana-pUjana, lekhoM kA saMgraha aura yativarya zrI nemIcaMdra jIke kucha hastalikhita graMthoMkA avalokana kara saMdhyA samaya moTara dvArA jesalamerako ravAnA hue| prAtaH kAla jesalamera pahuMcakara vahAM ke durgAsthita bhavya ajinAlayoM kA darzana pUjana kiyA tadanaMtaramI ke darzana kara usI dina dupahara meM yativarya u0 zrI vRddhicaMdrajIke saMgrahakA nirIkSaNa kiyaa| dvitIyAko yaha kArya samApta kara do dina meM yati zrIGgarasIjIke bhaMDAra ke samasta graMthoMkA avalokana kiyA ina donoM bhaMDAvalokanameM zrIyuta lakSmaM caMdajI yatikA sahAyya ullekhanIya thA, isake bAda do dina tapAgacchIya bhaMDAra ke samasta graMtha dekhane lge| isake pazcAt kharatara AcArya zAkhA ke bhaMDAra vAneke prayatna meM kucha vizrAma karanA par3A isI bIca usI upAzraya ke yati ke saMgrahako dekha kara do dinameM prAcArya zAkhA ke bhaMDArakaM thaMDema graMthoMko dekhane meM lage phira durgasthita zrIjinamadrasUrI jJAna bhaMDAra (badA bhaMDAra ke Avazyaka prayokA nirIkSaNa kArya prArambha kiyA gyaa| isI bIca do dina baudravAkI yAtrAmeM lage, zrAte samaya amarasAgara ke mandiroMkA bhI darzana kiyA / tadanaMtara cAharu sAha bhaMDArakA pvalokana karake bar3e upAyake paMcAyatI bhaMDAra zAdI meM avalokana kiyaa| samaya samaya para durgAsthita mandiroMke lekhoMkA milAna * evaM aprakAzita lekhoMkA saMgraha aura bar3e bhaMDArake graMthoM ke avalokanakA kArya calatA rahA, isa prakAra 22 dina jesalamerakI sAhitya yAtrA karake vAhar3amera bhAkara svargIya yati iMdracaMdajIke graMthoMkA nirIkSaNa kiyA, vahAMse zrA samaya phalaudI tIrtha kI yAtrA kara 26 dinoMse bhAdavA badI 10 ko rAtri meM bIkAnera phuNce| jemanamera meM kula 8 jJAna bhaMDAra haiM jinameMmeM cArake graMthoM kucha paricaya prakAzita ho jAne prasiddha hai hamane unake atirikta hamane unake atirita 140 vRddhicaMdajIkA saMgraha 2 bar3hA upAsarA paMcAyatI bhaMDAra, 3 svatarAcArya zAkhA bhaMDAra, 4 yati cunnIlAlajIsa saMgraha, ina cAroM bhaMDAroM kA nayA avalokana kiyA inake atirikta luvagacchake * nAdarajIke jaina lekhasaMgraha 3 re bhAga (jaisalamera) se /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1] jesalamera ke bhaMDAra meM prApta kucha navIna tAr3apatrIya pratiyA~ 45 upAzrayameM bhI thor3A saMgraha hai para kaI anivArya kAraNa vaza 118 Azvina vadi / aNahila pattanameM jayasiMha devake prayatna karane para bhI use na dekha ske| jina naye cAra rAjya meM likhita / bhaMDAroMko hamane dekhA unameM se kharatara paMcAyatI bhaMDArameM 54 bhaneminAya caritra-kA-hemacaMdrasUri patra 161 / aura kharatarAcArya zAkhA bhaMDArameM 6 kula 20 tADapatrIya ravIracaritra-kartA hemacaMdrasUri, patra 172 / pratiye navIna milI unakA paricaya isa laMkha meM karAyA . ajItakalparNi:-kartA-candrasUri jA rahA hai| zrAvakapratikramaNavRtti kartA-tilakAcArya paMcAyatIbhaMDAra'(bakA upAzraya)kI tADapatrIya pratriya-- " syAdvAdarasnAkara-kartA vAdidevamUri, patra 273 / jItakalpacUrNi-patra 106 aMtameM prAyazcita siddhapena 12 skaMdapurANa-patra 185 / kRta samAcArI patrAMka 117 se jItakarUpa bRharacarNi-dhanezvara 13 zrAvakaprajJapti, sUkSmArtha vicArasAra jinavallabha sari ziSya zrIcaMdrasUri kRta patrAMka 187 meM pUrNa huI hai| sUrikRta) bar3I saMgrahaNI, bhavabhAvanAprakaraNa (hemacandra isa cUrNikA zrAdi bha ga truTita pratIta hotI hai| sUgkRita), sattarI, kuna patra 162, saM0 1206 kArtika 2 yogazAstramavRtti-kartA hemacaMdrasUri, patra 318 zu 13 ravi0li. isakA puSpikA lekha yaha: - sutena sAdhu guNa cadra mA. 14 pAkSika satra vRtti-yazodevasU rikRta, saM0 1180 bhuvanacaMdra sakala digvalaya vikhyAtA vA. vAtakIrti komudI pATaNa meM racita pa0 24. / vinarjitAmacandra sAdhu bhI hemacaMdra mahipAla mA ratnabhrAtA kharatarAcAryazAkhA upAzrayakI tADapatrIya pratiyasakala gu........."na sA. mahaNa zrAvaNa zrI ......." tilakamaarI-dhanapAlakRta, patra 164, saM. naprabodhasUriziSyAvataMzAnA zrIjinacaMdrasUrisugu NAM vyAkhyAnAya pradattaM / 1255 zrImAla gotrIya lakSmaNa ke vaMzaja yazodhavana kI putrI kakmiNIne sumalisiMha muriko samarpita kI. isa prAzayakI 3 aMga vijA--patra 266 hai zlokoMkI prazasti hai| daparI prazastimeM likhA hai ki 4 aravijaya-mahAkAvya sarga 2, snAkara kavi saM0 1431 pattanameM zrI jimodayasUri rAjye jJAnakavaza kRta, patra 107, saM01228 vaizAkha sudi aNahila patna meM vividha lipijJa paM0 sUpaTa likhita / muni pazcAta iha munimerUnaMdanaH / va vasudeva hiNDI prathama khaNDa, patra 158 / 2 sarvajJArIkSA-patra 4, gA0 4 / / ba duSama gaMDiyA gA0 100 5 nandIrNi:-zaka saMvat 568 meM racita, patra ma voccheya gaMDikA gA 175 185 se 223 puurnn| damAmudrika zloka 16 6 a dazabaikAli karNi-patra 184 / I pArzvanAthASTaka pha bRhata zAnti va anuyogadvAraNiH ja kAlacakra gA0 24 Adi sa tADapatrIya pustaka kASTa phalakopara barahI 3 tilaka maMjarI patra apUrNa sundara aura camakIle raMgake citra citrita haiM jo dekhane meM 4 cha ajitazAntivRtti-mUla-jina vallabha TIkAprAcIna hote hue bhI bilakula naeme pratIta hote haiN| dharmatilaka, saM0 1322 phA. su. 6 likhita patra / paMcakalpacUrNi-patra 201, graMdhAna 0 3125, devA va mahAdeva lakSaNa-hemacaMdra mUri cArya kRta / sa pratiSThAvivAda mohonmUlana, patra 35 / manisavatacaritra-patra 374, zrIcaMdramUri kRta, saM. jinajAmaniyA shriilaadeshaanto| 1isakI sUcI yaticarya zrIlacamIcaMdrajI mahArAjane bnaaii| khyAte muTukezvare muruvare kasyApi sUre purH||
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 8 prAvIgayAtizayasya sUcakamidaM mohanadaM cetaso / 10 prastAvoMmeM graMthayugma samApta hote haiN| vAdasthAnakamAzu durjanajanA haMkAra hacakrire / 3--prati naM. 6 paMcamIkathAkA lekhana samaya 5 bha paMcAzaka (haribhadrasUrikRta), va dazanavizuddhi saM0 1106 bhI mUla pratike akSarosa bhinna hai ataH vaha gA0 130, sa pacaliGgI (jinezvara sUra), da zrAvakavata. tA bhA pIchese kisIne likhA pratIta hotA hai| (jinezvarasUra), I Agamikavastuvica ramAra ( jinavallabha) 4--bar3A bhaMDArakI kI tAdapatrIya pratiyoM meM citra pha pauSavidhi (jinvllbh)| ja pratikramaNasamAcAra gA. dekhane meM bhaye para sUcI meM usakA koI ullekha nahIM / 4. (jinavallabha); ca sUcamavicArasAra, gA0 153 prati naM. 32, 41, 12, 110, 168, 166, ko kevala (jinavallabha) cha lokanAna gA0 1 (jinavallabha), truTita likha kara chor3a diyA gayA hai para inameMse kaI truTi ja zrAgamoddhAra / ka laghukSetra samAsa gA0 103, patrasaMkhyA baMDaloMko dekhanepara graMthoMke nAma bhI pAye jAte haiM jisakA 202 / vivaraNa isa prakAra hai6 jayapAhuDa saTIka apara nAma praznavyAkaraNa, patra prati naM. 46 a pratyeka buddhacaritra--jinala sayAMka 228. saM. 1336 cai0 mu. 1 likhita / patrAMka 3 se 282 bIcameM bhI 0 ba bhAgamavicAra saMbaMdhI zrAdi-karakamala kajitamauktikaphalamiva kAlatrayasyAvajJAnaM / patra 45 se 80, 6 vyAkaraNa patra 116 se 263 ra kSetra___ yo vatti lIlayava hita sarvajJaM jinaM nayataH // 1 // vicArAdi patra 14 sa 172 evaM patra 134 se 185 meM graMthakRta prabhAgyyasya jayapAhurasya nimitta zAstramyAraMbhexx jinavallapamUri evaM bhImakumArakA nAma kaI jagaha AtA hai aMta-jina grahaNa parijJAnArtha kRtayoyanAmAkSarakSarai lAbhA- granthakA mAdi aMta na hone se nAma evaM kartAkA nizcaya nahIM lAmAdi sarva vktvy| ho sakA para graMtha prasiddha pratIta hotA hai| aba jesalamera bhANDAgArIya granthAnAM sUcImeM ulli. prati na. 110 nyAyamaMjarI, pratikramaNa-niyukti, khita katipaya tAyapatrIya kRtiyoM ke sambandhameM nayA prakAza ityaadi| DAlA jAtA hai: prati na0 168 zra mallinAthacaritra---patra 117 se -tapAgaccha bhaMDAra tAipatrIya prati naM. 4 kA 224, isakA aMta isa prakAra hailekhana saMvat 1115 mUla pratikI sipise bhinnAkSaroM meM nAyAdhammakahAzro uddhariyaM mallinAhajiNa carizraM / likhA huA hai ata: saMvatkA ullekha pIchesa kisIne likha siri bhuvaNatuga ThANaM deha suNaMtANa manvANaM // 34 // diyA pratIta hotA hai| ba pradezIcaritra gA0 280 patrAMka 225 se 257 / 2--prati naM05 yugAdideva caritra, mahAvIra caritrake prati naM. 166 prasiddhaMta juttI gA0 72 siddhasena. ko sUcImeM hemacaMdra batalAye gaye haiM para yaha eka mahasva sUri, va gautamapRcchA gA0 64, sa paccakkhANA sarUva gA0326 kI bhUla hai| sUcImeM prakAzita prazastise bhI spaSTa hai ki jasaevamUri saM0 1982 viracita u prAyazcita, kartA-devabhadra ukta graMtha jayasiMha sUri viracita hai, phira na mAlUma aisI mUri ziSya siddhamUri zi. jayAnaMdasUri, i gA0 16 mammabhUla kaise huii| hamane acchI tarahase isakA nirIkSaNa sUri zi. nemicaMdrasUri kRta (aMta---chAyAlasayaM jIvANaM kiyA to donoM hI caritrake kartA jayasiMha sUri hI haiN| isa ciraha bhava nivaasiinnN)| pratike prAraMbhake 10 patra nahIM hai| patrAMka 203 a meM eka prati naM.32 va 12 meM--Tita phuTakara patroMkA saMgraha prAcAryakA citra aura pAka 203 ba meM purupacitra aura inameM se naM. 32 meM bhavabhAvanA vRttikA 126 vAM aMtya. strIcitra hai| patrAMka 101 a meM RSabha caritrakA dvitIya patrakI prazasti isa prakAra hai--saMvat 1260 varSe zrAvaNa prastAva (prathama prastAvameM 1001 zloka patra 66, dvi0 sudi 14 gurAvayeha zrImadaNahilapATake mahArAjAdhirAja.... prastAva zlo. 484) samApta humA kula 6 prastAva haiN| zrIbhImadevakalyANavijayarAjye tapArapaddhopajIvini isake bAda mahAvIracaritrase 7 vAM prastAva prAraMbha hokara mahAmAtya rAga. zrI cAcAka: zrIzrIkaraNAdisamastamudrA
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1] jesalamerake bhaMDAra meM prApta kucha navIna tADapatrIya pratiyAM vyApArAnAdi paMthayatItyevaM kAle pravartamAne rudrapaljIya jAMca honI cAhie jisase koI mahatvapUrNa jJAtavya mije zrI............. ....... deva sacopadezena bhavabhAvanAvRtti aura navIna graMthoMkA patA cale / kAgaja parake graMthoM kI sUcI pustakaM viSaya pathake kAMsAgrAma vAsta. lekhaka sohaha una meM bhI saikar3oM graMthoMko Tita likha chor3A hai ma rama granthoM mahilaNe bhannAvara zuddhAkSaraizca likhitamiti / cha zubhaM bhavatu kA nAma hai na patra saMkhyA, hamane unheM dekha kara bhI kaI prati naM. 15. meM sUcI meM diye hue prAdhyAtmagItA naye 2 andhokA patA lagAyA hai| jinadattasUri kRtakA ullekha hai (saM0 1995 li.) para jesalamerake saMgha aura vizeSata: jJAnamaMDArake TrasTiyoMkA vaha grantha usameM nahIM milA, suguru pArataMtryake aMtameM dhya na bhI hama isa bhAvazyaka kAryakI aura bhAkarSita karate minAroM meM pIche kisIkA likhA hazrA saM. 1115 avazya haiM ki ve isa sAhitya saMpattikI bhalIbhAMti surakSA kareM evaM pAyA jAtA hai| patA nahIM zrI dalAla mahodayane isIko yogya sAhitya vesAmoke jAne para kucha udAratApe kAma prAdhyAtma gItA nahIM likha diyA ho| lekara una pratiyoMkA bhalIbhAMti nirIkSaNa karavAke sUcIko prati naM. 10 (1) praznottara ratnamAlA vRttikI prati pramANika banavAveM / hamane apUrNa khaMtaha se nikAlI para usakI prazasti vAle ke kAgaja para likhita granthoma hamAre khojase karaba 200 aMtima patrakA bhASA hissA khojane para bhI na milA prataeva aise granyokA patA calA he adyAvadhi sAhityasaMsAra meM usa mahatvakI prazastikI adhUrI hI nakala ho skii| ajJAta haiM aise anyatra aprApya granyAko suuc| anya sUcIke atirikta kAgaja va tAr3apatrake kaI baMDala svataMtra lekha meM dI gaI hai jo ki jainamatyaprakAzaka bAharakI peTImeM astavyasta DAle hue haiM unameMsa 1 baMDanameM agale aGka meM prakaTa hogii| tAdapatrIya bahata sI pratiyoMke phuTakara patra haiM jinameM prAcIna darimAgara sUrijIme jJAta huyA ki kAgaccha ke jipiyoMke kaI patra lipikI dRSTise mahatvake haiM hamAre bhaMDAra meM bhI tADapatrIya 5 pratiya milI hai jinameM bhagavanA khayAlase samasta tADapatrIya graMthoMkI duvArA bhalIbhAMti jJAtA vipaka. upAsaka. aMtagaDAdimatra graMtha hai| re prANa ! nIcatara ! kAyara ! karma-hIna ! jo janmate nahi graho kara tavyavAna / niHsvAbhimAna ! bala-vIrya-prabhA-vihIna / / hotA na bhArata kabhI jaga phiitimaan|| kartavya hetu yadi kuNThita zakti terii| koI vizeSa pratibhA na yahA~ dikhAnI / to dUra bhAga taja nazvara deha merI // 4 // ye deza-bhakti, mahimA, maSa naSTa jaatii||5|| tU tyAga de yadi mujhe nahi hai viSAda / jauloM svadharmarana sajana the prasiddha / pai karma tyAga nahi sahya janA'mvAda // saccA thA dezapUrNa mugva sampada meM samRddha / / hai mRtyu zreya vina kartaba sajjanoMko / hote vihIna imame jana zrI narendra / hotA binindya 'praya jIvana darjanoMko / / sacci bhArata banA atidaHkha-kendra // 6 // thA puNya-bhUmi yaha bhArata kama-kSetra / pauruSya-hIna nara bhI bana karma-vIra / dekheM tise hama vinaSTa sajIva-netra / / hai sihanI pakar3ake duha lata kSIra / / zrImAdhavazuphta hai duHkha aura isame jaga kyA mahAna / jo vo karai nahi asambhava bAta koI / to bhI nahIM samajhatA bhayabhIta prAna // 3 // letA nikAla ghusa sAgara vastu khoI / / 7 / / jaise zarIra vica tU sarvastra prAna ! kattavya hI manujameM gugA hai pradhAna / tyoM deza-bIca rahate jana karmavAna / / katavya se nipaTa dIna bane mahAna / / tere binA yaha zarIra marA khaataa| kattavya kI jagata meM mahimA azeSa / tyoM karma-hIna jana deza nahIM suhAtA // 4 // kartavya pAlana hi kRSNa mahopadeza // 8 //
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ hariSeNakRta apabhraMza-dharmaparIkSA' lagbaka-pro0 e0 ena0 upAdhye anuvAdaka-sAhityAcArya paM0 rAjakumAra zAstrI stalikhitoMkI saMkalita sUcI dekhate samaya 3-tIsarI dharmaparIkSA vRntavilAsakI hai| yaha XXX dharmaparIkSA nAmaka jaina granthoMkI eka bahuta kannaba bhASAmeM hai aura 116.ke jagamaga isakA nirmANa bar3I saMkhyA hameM dRSTigocara hotI hai| isa haahai| XXX lekha meM hama vizeSatayA unhIM dharmaparIkSAoM 4-cauthI saMskRta dharmaparIkSA saubhAgyasAgarakI hai| kA ullekha kara rahe haiM, jinakI racanAoM isakI racanA saM0 1571 (san 1915)kI hai| meM amAdhAraNa antara hai| 1-pAMcavIM saMskRta dharmaparIkSA padmasAgarakI hai| yaha -hariSeNa kRta dhrmpriikssaa| yaha tapAgacchIya dharmasAgara gaNIke ziSya the| isa graMthakI apabhraMza bhASAmeM hai aura hariSeNane saM0 1044 (-4.6 racanA saM. 1645 (san 1989) meM huii| san 188) meM isakI racanA kii| 6-chaTavI saMskRta dharmaparIkSA jayavijayake ziSya 2-dUparI dharmaparIkSA mitagatikI hai| yaha mAdhava- mAnavijaya gaNIkI hai, jise unhoMne apane ziSya deva senake ziSya the| grantha saMskRtameM hai aura saM0 1070 vijayake lie vikramakI aThArahavIM zatAbdIke madhya meM (man 1014) meM yaha pUrNa hushraa| banAyA thaa| 7-sAtavIM dharmaparIkSA tapAgacchIya naya vijayake 1 bambaI yUnivamiTIke svijara risarca skAlarakI ziSya yazovijayakI hai| yaha saM. 1680meM utpanna hue the haimiyatame jaba maiM pUnAkI bhaNDArakara rimarca insTiTya ra aura 533 varSakI avasthAmeM parakhokabAsI hogae the| yaha meM kucha kRtako hastalimvitako dekha rahA thA, mujhe graMtha saMskRtameM hai aura vRttimAhita hai| hariSeNakI yaha apabhraza-dharmaparIkSA dekhaneko milii| maiMne 8-pAThavIM dharmaparIkSA tapAgacchIya somasundarake yaha racanA paM. nAthUgamajI premI tathA pro0 hIrAlAlajIko ziSya jinamaNDanakI hai| dikhalAI aura unhoMne yaha icchA vyakta kI ki yaha grny| jahA~taka homake jaldI hI prakAzita hojAnA caahie| --navamIM dharmaparIkSA pArzvakIrtikI hai| 2-ima dizAmeM pro. eca. DI. velankara kA 10--dasavIM dharmaparIkSA pUjyapAdakI paraMparA-gata padma nandike ziSya rAmacandra kI hai jo devacandrakI prArthanApara 'jinaratnakoSa' bahuta hI sarvAGga sundara koza hai| yaha grny| premameM haiM aura isakA prakAzana bha0 zro0 ri0 i. pUnAkI banAI gii| yadyapi ye hastalikhita prApya haiM aura inameMse kucha orase dorahA hai / hama pro. velankara ke isa ekAkI zramake abhI prakAzita bhI hocukI haiN| lekina jabataka inake lie dhanyavAda dete haiM aura AzA karate haiM ki yaha koza antargata viSayoMkA anya granthoMke sAtha sampUrNa pAlocanAtmaka prakAzana ke pazcAt nizcaya hI eka atyanta mahata-pUrNa mUlagranya pramANita hogaa| yaha isa koSake racayitA aura / tathA tulanAtmaka adhyayana nahIM kiyA gayA hai taba taka prakAzakakI hI kRpA hai ki unhoMne mujhe isa granthake inameMse adhikAMza hamAre lie nAma mAtra hI haiN| prakAzita hone ke pahile hI una pharmokA upayoga karane diyA 2--yaha amitagatikI dharmaparIkSA hai, jisakA pUrNarUpa mukhyataH jinake aAdhArapara hI dharmaparIkSAoMkI yaha sUcI 3-de0 ema0 DI0 desAIkRta (bambaI 1933) taiyAra kI gaI hai| 'jaina sAhityano saMkSipta itihAsa / '
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1] haripeNakRta apabhraMza-dharmaparIkSA 46 se adhyayana kiyA gayA hai / mironone isake viSayoMkA caritra citraNa asvAbhAvika aura amaMgala hai aura isa savistara vizleSaNa kiyA hai| isake atirikta isakI taraha vaha manovegaka vizvAsameM pUrNa rIti parivartana bhASA aura chandoMke sambandhameM mAlocanAtmaka rimArka bhI hojAtA hai| kie haiN| kahAnIkI kathAvastu kisI bhI taraha jaTila nI prandhakA viSaya yA tIna bhAgoMmeM vibhakta hai| hai / manovega, jI jainadharmakA rada zraddhAnI hai| apane mitra jahAM kahIM avasara pAyA, prAmAnine jaina siddhAntoM aura pacanavegako apane abhISTa dharmameM parAvartita karanA cAhatA hai paribhApAtroM kI pracuratA upayoga karate hue lambe lambe aura use pATaliputra brAhmaNoMkI sabhAmeM lejAtA hai| use upadeza isameM diye haiN| dUsare, isameM lokapriya tathA isa bAtakA pakkA vizvAsa kara lenA ki brAhmaNA vAdI manoraMjaka kahAniyAM bhI hai jo na kevala zikSA da hai balki mUrkha manuSyoMkI una dasa zreNiyoM meM se kisI meM nahIM haiN| nimeM uccakoTi kA hAmya bhI hai aura jo bar3I hI jinake bAremeM dasa kahAniyAM sunAI jAtI haiM aura jinakI buddhimattA ke mAtha grandhaka mAMga meM gumphita haiN| atha ca anta antima kathAmeM cAra dhoMkI ve adbhana kahAniyAM sammilita meM granthakA eka bar3A bhAga pugIna kahAniyA bharA haiN| jinameM asatya yA atizayoktima khUba h| kAma jiyA hayA hai jinako avizvasanIya batalAte hue prativAda gayA hai| manovega brAhmaNa vAdiyoMkI bhinna-bhinna sabhAoMmeM karanA hai tathA kahIM-kahIM suprasiddha kathAoMke jaina rUpAntara jAkara apane sambandha meM avizvasanIya kathAeM tathA mUrkhatA- bhA die hae haiM, jinameM yaha pratANita hotA hai ki ve kahA~ pUrNa ghaTanAeM sunAtA hai| jaba ve inapara zrAzcarya prakaTa karate taka tarkasaMgata hai| haiM aura manovegakA vizvAsa karane ke lie taiyAra nahIM hote jahAMtaka amitagatikI anya racanAtroM aura unakI haiM to vaha mahAbhArata, rAmAyaNa tathA anA purAyA tAmama dharmaparIkSAkA upadeza NaM gaharAI kA sambandha hai, yaha spaSTa kahAniyoM kA havAlA dekara apane vyAkhyAnoMkA puSTika lie hai ki ve bahata vizuddha saMskRta limva bate haiN| lekina prayatna karatA hai| ina samasta sabhAoM meM sammilita hanime dharmaparIkSA aura vizeSata suprasiddha upAkhyAnoMkI gaharAI pavanavegako vizvAsa hotA hai ki paurANika kathAoMkA meM hameM bahuta bar3e anupAta meM prAkRtapana dekhane ko milatA 1 ena. mirIno : DI dharmaparIkSA desa atigati, hai| isameM saMdeha hotA hai ki amita gati kimI prAkRta lI0 1603, sAtha do vinTara nija; e hisTrI apha racanAMka RNI rahe haiN| paurANika kahAniyoMkI asaMgatikA inTiyana liTarecara bhAga 2 pR. 561 / pannAlAlajI prakAza meM lAnekA DhaMga isase pahale haribhadrane apane va kalIvAlane meM maMskRta-dharmaparIkSA, hindI anuvAdake, dhUnAkhyAna meM apanAyA hai / ye lokapriya akhyAna, sAtha bambaIse 1601 meM prakAzita kI thii| isake bAda dhArmika pRSThabhUmima vibhakta karanepara bhAratIya lokadUmaga maMskaraNa marAThI anugada aura apenDiksameM mala sAhitya ke vizuddha aMza hai aura ma.navIya manovijJAna ke saMskRta ke sAtha 1631 ma ha la zamAne mAMgalo sambandha meM eka bahuta sUkSma antaSTikA nirdeza karate haiM / se prakAzita kiyA thaa| isameM kahA gayA hai ki yaha 3-vRttavilAyakI dharmaparIkSA', jo bagabhaga man anuvAda mukhyatayA vRttavilAmakI kannaDa dharma parIkSA 2 de0, isa nibandhamA nAmadArAtmaka bhAga. ke aAdhAra para kiyA gayA hai aura kahIM kahIM isameM amita- 3 aAra. namidAcArya: kanATakaka vacarita, bengalora gAMtako racanAkA bhI upayoga kiyA gayA hai| lekina 1604 pR. 166 / aneka vapa ena prAkavyamAlakA milAna karane para yaha Aropa ThIka nahIM niklaa| prastuta nAmaka kAvya-padyAvalIma prastRna dharmagikSA ke maMrga anuvAdama vRnAvalAmakA racanAkA koI cihna nahA hai| saMgraha prakAzita hue the / mere pAma jo zrana nAcAkI isameM bAkalI pAla jIke hindI anuvAda kA bahuta kucha prati hai, umakA mukhapRSTha Adi phaTa cukA hai| isalie zrAzaya liyA gayA hai aura yaha graMtha bhI kimI pUrvavartI inake prakAzanakA sthAna aura tithi nadI batalAI jA saMskaraNase hI puna: prakAzita kiyA gayA hai| sktii| mudraNakalAma pratIta hotA hai ki yaha maMgalaura
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 8 posa 16.kI racanA, kamara bhASAkA eka campU prantha hai| nahIbara rahe haiM, jinakI hastalikhita prati yA saMskaraNa yA dasa adhyAyoM meM vibhakta hai| grandhakArakA kahanA hai ki hameM abataka prApta nahIM ho sake hai| yahAM hama kevala ima granthakI racanA isase pUrvavartI saMskRta racanA prAdhAra- hariSeNakI dharmaparIkSAke sambandha meM prakAza DAlanA cAhate haiN| pA kIgaI hai aura tulanA karane para hameM mAlUma hotA hai ki isa prantha kI mukhya vizeSatA yaha hai ki yaha grantha apabhraMza inhoMne amitikA anusaraNa kiyA hai| yadyapi vaNanakI bhASAmeM hai aura amitagatikI saMskRta dharmaparIkSAke 26 raSTisa domomeM antara hai, lekina kathAvastu donoMkI eka varSa pahale isakI racanA huI hai| vastuta: upalabdha dharma parIkSA granthoMmeM yaha sarvaprathama racanA hai| isake atirikta yaha kannada dharmaparIkSA aba bhI hastalikhita rUpameM hI isa granthameM jayarAmakI eka prAkRta dharmaparIkSAkA ullekha vidyamAna hai| aura prAkAvya mAlikAmeM prakAzita granthoMpe pAtA hai jo isake pahalekI hai aura jo aba taka prakAzameM mAlUma hotA hai ki vRttapilAma gadya aura padya donoM hI meM nahIM prAsakI hai| bahuna |dr kannar3a zailImeM likhate haiN| (e) pUnAkI bhaNDArakara proriyanTala risarca insTiTya Ta ___-panamAgarakI dharmaparIkSA jo san 1645 I. kii| meM hariSeNa kRta dharmaparIkSAkI do hali0pratiyA~(naM. 617, racanA hai, paM0 jugalakizorajIke khojapUrNa adhyayanakA 1875-76 kI aura 1001, 1887-11 kI) vidyamAna haiN| viSaya rahI hai| ve isake sambandhameM nimnalikhita niSkarSa yadyapi 1006 kI pratipara tithi nahIM hai, kintu kAgaja aura para pahu~ce hai:--padyamAgarane amitagatikI dharmaparIkSA likhAvaTakI dRSTi se yaha dUsarIkI apekSA aAdhunika pratIta 126. paca jyoMka syoM uThA lie haiN| anya padya bhI hotA hai| yaha prati khUba surakSita hai, kintu isake 5650, idhara-udhara sAdhAraNa-se hera-pherake sAtha le lie gae haiN| 57, 66, 66e. pannoM meM kucha nahIM likhA hai aura pustaka kucha padya apane bhI jor3a diye haiN| inhoMne soMkA koI kI mUla mAmagrI meM se kucha sthala ghaTa gayA hai| naM. 617 vibhAga nahIM rkhaa| amitagatika nAmake samasta pratyakSa vAlI prati zrAkAra-prakArameM isakA apekSA purAnI hai| aura parokSa ullekha bar3I caturAI ke sAtha udA diye gaye ipakI koreM phaTI haiM, kAgaja purAnA / aura kahIM-kahIM haiN| isa taraha padma pAgarane apanI racanAmeM amitagati padimAtrAoMkA upayoga kiyA gayA hai| isameM sa. kA kahIM nAma-nirdeza taka nahIM kiyaa| inakI yaha sAhisthika 1565 vikhA hai aura kisI dUsareke hAthakA apUNa rimArka corI sAmpradAyika dRSTivinduko dhyAna meM rakhate hue saphala bhI hai jo isa bAtako sUcita karatA ki yaha prati san rUpase nahIM huI hai aura yahI kAraNa hai ki isa pranyameM 1538 se bhI prAcIna hai| isakA 137 vAM pRSTha kucha kucha isa prakArake bhI varNana haiM jo zvetAmbara siddhAntoMke aTita hai aura cauthA pRSTha gAyaba hai| donoM pratiyoM ke sarvathA anurUpa nahIM haiN| isa taraha pamapAgarane amitagati milAnase saMpUrNa grantha taiyAra hojAtA hai aura prathama saMdhi kA pUrNatayA anuparaNa ho nahIM kiyA hai, balki unakI kI sUcama tulanAse pratIta hotA hai donoM hI pratiyAM sarvathA dharmaparIkSAkI nakala taka kara DAlI hai| svataMtra hai-eka dusarIkI pratilipi nhiiN| 5-isa nibandhameM hama una dharmaparIkSAoMkI carcA (bI) yaha grantha 11 saMdhiyoM meM vibhakta aura pratyeka se prakAzita huI hai| mere pAma isa granthakI eka tADAtrakI saMdhiau 17 se lekara 27 kaDAvaka haiN| isa taraha bhinnahastalikhita hai| yaha zaka saM0 1342(+78 san 1420) bhinna moM meM kahAvakoMkI saMkhyA nimna prakAra hai:kI likhI hai| isakI dAlana acchI nahIM hai| phira bhI 120, 2-24, 322, 24, 5-30 611, koI kannaDake skAlara isakA zrAlocanAtmaka saMpAdana 7-18,822. 125, 10:17. 1127 / isa taraha karanA cAheM to ise maiM unheM saharSa udhAra de sakatA huuN| kula milAkara 238 kAvaka haiN| inakI racanA bhinna-bhinna 1 jainahitaiSI 13-7, pR0 314-324 / apabhraMza chandoMmeM hai, jinameMse kucha to khAsa taurase isa
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1] grantha meM rakkhe gae haiN| kula paca= saMkhyA, kula padmasaMsthA, jaisIki hasta likhita pratimeM likhI hai, 2070 hotI hai| saMdhiyoMke upasaMhAra yA puSpikAmeM likhA hai ki yaha dharmaparIkSA-dharma, artha, kAma, mokSa svarUpa cAra puruSArthoMke nirUpayA ke lie sukha hariSeNane banAI hai| udAharaNa ke lie pratyakI samApti samayakI saMdhi-pucikA isa prakAra hai: haripeta apabhraMza-dharma-parIkSA iya dhammaparikkhAe caTavaggAhiTTiyAe i-hariSeNa kathAe eyArasamo saMdhi sammatI (sI) hariSeNane anya apabhraMza kaviyoMkI taraha * kadAvakoMke Adi aura antameM apane sambandhameM bahutasI bAtoMkA nirdeza kiyA hai| unhoMne likhA hai ki mevAda deza meM vividhakalAoM meM pAraMgata eka hari nAmake mahAnubhAva the| yaha siri-jara (siri-oojapura ke cakke vaMzaja the / inake eka dharmAtmA putra thA, jisakA nAma govA govardhana thaa| usakI patnIkA nAma guNavatI thA, jo jainadharmameM pragAr3ha zraddhA rakhatI thii| unake hariSeNa nAmakA eka putra huA vidvAn kavike rUpameM vizva huA usane kisI apane kAryavaza (karja) cittara (citrakUTa) chor3a diyA aura vaha acalapura calA zrAyA / vahAM usane indra aura alaMkAra zAstrakA adhyayana kiyA aura prastuta dharmapacAkI racanA kii| prAsAdika pakriyAM nIce uddhRta kI jAtI hai saMdhi 11, kaDAvaka 26:-- iya mevADa- desi jayA - saMkuli siriuna ura girAya- dhakkaDa kuli / pAtra kariMdama-dA-hari ATha kAhiM kuma yA hari / sAmu putta para mAri-mahoba gutha gayA hi kutra gaNa divAya / 1 'budha' kalakI paMDita sammAnasUcaka upAdhi mAlUma hotI hai| 2 kyA 'siri' usa nagarake nAmakA aMza hai? yaha dhyAna denekI bAta hai ki apabhraMza 'bhavisattakA' ke karttA dhanapAla bhI dhakkaDa vaMza hIke the / milatI julatI eka govaRNu yA uppaNya meM jo sammantaM rayaNa-saMpuNyAta | ho govaguNAsu piya guNava jA jiyAvara patha ciciva' tApa ANi hariserA-khAma suDa jo saMjAba vibudda kai - vissura / siri-cittana va acala unho gaTha giya-kagjeM jiyA-hara-paDara ho / sahi chadAlaMkAra pasAhiya dhammaparik eDa meM mAhi je majmatha-maba zrAyAhiM se maccha avayAhiM se sammata jeA malu khijjaha kevalagAlu tA uppajjai / ghAtaho puggu kelA ho ya- pamANa ho jIva-parasahiM suiDiGa | bAdA-diDa avata mokkha sukmba-bhalu payaDiyau / saMdhi 11, kaDAva 27 :-- vikrama-vi parivasiya kAra banagayae varima-mahama-tAe / iya uSpaNu bhAvaya-jasA muhayaru DaMbha-hiya - dhammAsava-sarayaru | 1 budha hariSeNane isa granthakI racanAkA kAraNa isa prakAra batalAyA hai| unhoMne likhA hai ki eka bAra mere mana meM khAyA ki yadi koI zrAkarSaka paya-racanA nahIM kI jAtI hai to isa mAnavIya buddhikA prApta honA bekAra hai aura yaha bhI saMbhava hai ki isa dizAmeM eka madhyama buddhikA AdamI usI taraha upahAsAspada hogA, jaisAki saMgrAma-bhUmise bhAgA huA kApuruSa hotA hai| phira bhI apanI chanda aura alaMkAra zAstra sambandhI kamajorI jAnate hue bhI unhoMne 1 jAgA 4 prati 1 5. prati 1 6 prati evi zravala udo, saya u pasthipatikAlae, 1 /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 anekAnta [varSa 8 jinendradharmake anurAga aura siddhasenake prasAdase prastuta to vi jigiMda-dhamma-aNurAeM anya jiva hI ddaalaa| isa bAtakI jhijhaka na rakkhI .ka buDa-siri-midasaNa-sumsAeM / hamArI racanA kisa dRSTise dekhI jaaygii|| karami sayaM ji NaliNi-dala-thiujalu (DI) hareSeNa ne apane pUrvavatiyoMmeM caturmukha, svayaMbhU aNuharei Niruvamu muttAhalu / aura puSpadantakA smaraNa kiyA hai| ve likhate haiM- pattA-jA jayagameM zrAmi viraiya gAha-pabaMdhi / caturmumbakA mukha sarasvatIkA prAvAsa-mandira thaa| svayaMbhU mAhami dhammaparikva sA paddhaDiyA-baMdhi loka aura alokake jAnane vAle mahAn devatA the aura mAlUma hotA hai siddhasena, hariSeNake guru rahe haiM aura puSpadanta vaha bhAlaukika puruSa the jinakA mAtha sarasvatI isIlie siddhasena antima sargameM bhI isa prakAra smaraNa kabhI chor3atA hI nahIM thii| hariSeNa kahate haiM ki inakI kie gae haiM:-saMdhi 11, kaDAvaka 25:sumanAma maiM anyanta mandamatikA manuSya haiN| puSpadantane ghattA-saddhamaNa-paya vaMdahiM dukki uNi dahijiNa riseNa NavaMtA apanA mahApurANa san 161meM pUrNa kiyA hai aura unhoMne tahi thiya te khaga-sahayara kaya-dhammAyara viviha suhaiMpAvaMtA svayaMbhU tathA caturmukhakA bhI ullekha kiyA hai| svayaMbhUkI (mI) ina tathyoMko dhyAnameM rakhate hue, ki hariSeNa apekSA catumukha pUrvavartI haiN| aura amitagatike granthoM kA nAma eka hI hai aura eka dharmaparIkSA, pahale jayarAmane gAthA-chandameM jignI thI racanA dUsarI kevala 26 varSa pahale kI hai, yaha asvAbhAvika aura haripeNane umIko paddhaDiyA chandameM likhA hai| na hogA ki hama donoM racanAoM kI vistArake sAtha tulanA uparilikhita bAteM prAraMbhaka kahAvakameM pAI jAtI hai, karaneke lie siddha hoN| donoM granthoM meM ullekhanIya jo isa prakAra hai: samAnatA hai aura jahAMtaka ghaTanA-cakrake kramakA sambandha hai saMdhi 1, kaDAvaka-1:-- amitagatikI dharmaparIkSAke vibhinna sarga hariSeNa kRta middhi-puraM dhihi kaMtu suDhe taNu-maNa-vayaNe / dharmaparIkSA vibhinna saMdhiyoMkI tulanAmeM sthUla rUpase bhattie jigu paNavevi ciMtiu buha-harimaNa / / vibhaka kiye jA sakate haiM:-hari 1= amita 1, 17maNuya-jammi buddhapa kiM kigjada 3. 43, hari. 2-amita, 3, 44-7, 18, hari0 3% maNaharu jAi kavu Na raijjai / amita. 7. 11-10, 51 hari0 4-amita0, 15,52-- taM karaMta aviyA gAya dhArima 12 26, hari0, 1 asti0 21. 27 - 13; hari06% hAsu lahaDibhaDa rnni-grporim| hariSeNAnaM lokasvarUpakA jo vistRta varNana kiyA hai vaha uma ca umuhaM kaviraNi saMyama va koTikA amitagatikI racanAmeM eka jagaha nahIM hai| hari0 7% puSphayaMtu aNNaNu yimubhivi / amita0 14.1-15 17, hari: 8-amita. 15, 18 tigiNa vi jogga jegA taM pIpai prAdi, hari0 -amita 16, 21 ityAdi, hari0 10= caumuha-muhe thiya tAva sarAmada / kalpavRkSoMke varNanake lie amitagatikI dharmaparIkSAkA jo sayaMbhu so deu pahANa u 18voM marga dekhie aura hari0 11 amita. 20, kucha aha kaha loyA joya-viyANau / prArambhika padya / puSphayaMtu Navi mANusu vuccAi kucha sthAnoMmeM ThIka ThIka samAnatA isa kAraNa nahIM jo sarasahae kayAvi Na mubaha / mAlUma kI jA sakatI hai ki donoM racanAoM meM eka hI te evaMviha hauM jahu mANa u sthAnapara zikSAprada aura saiddhAtika carcAya samAnakoTikI taha chaMdAlaMkAra-vihaNa u nahIM pAI jaatii| lokasthitika jo vivaraNa hariSeNane kanyu karaMtu kema Navi lajjami sAtavIM saMdhimeM die haiM unheM amitagatine unhIM ke samAnAntara taha visesa piya-jaNu kiha raMmi / sthAnapara sammilita nahIM kiyA hai aura na nahoMne apanI
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1] hariSeNa kRta apabhraMza-dharma-parIkSA racanAmeM kahIM bhI utane vistArake sAtha unheM diyA hai| sAlaMkAra kavitAke namUne haiM, jabaki hariSeNake vahI varNana hariSeNane pAThaveM magake katipaya karAvakoMmeM rAmacaritake puSpadanta sarIkhe apabhraMza kaviyoM ke prabhAvase prabhAvita haiN| sambandhameM kucha jainazAstrAnusArI kathAeM likhI haiN| lekina isalie nagara prAdika citraNa meM hameM koI bhI saraza bhAva. pamitagati ina kathAoM ko bilakula udA gae haiM isI pUrNa vicAra aura zabda dRSTigocara nahIM hote haiN| prakAra hariSeNAne 11 veM sargameM apane siddhAMtApa anuraMjita yadyapi madhavinda-dRSTAntake varNanameM kucha vibhinna rAni-bhojana-viramaNake sambandhameM jo eka vizeSa kathA prakAra aMgIkAra kiyA gayA hai| phira bhI usake vivaraNa dI thI vaha bhI unhoMne kucha saddhAntika nirUpaNaka sAtha milate jalate vilakula ur3A dI hai, kintu prAcArazAstra ke anya niyamoM yadi unakA paraMparAgata siddhAntoMme samanvaya na kiyA para unhIM prakaraNoM meM sabase adhika upadezapUrNa vivecana jAya to yaha saMbhava hai ki kucha prakaraNoMmese eka-sI kiyA hai| lekina idhara-udharake kucha isa prakAra ke prakaraNoM uktiyAM khoja nikAlI jAya:ko chor3akara amitagatikI racanAse kucha aise padyoMkA nirdeza (1) hariSeNa 1, 16:kiyA jA sakatA hai jo hariSeNake kaDAva ko bahuta kucha ta avarAha khama drh| mijate julate haiN| hariSeNane apane grandhakA jo gyAraha to hapiuNaM mahaveeNaM / saMdhiyoM meM vibhAjana kiyA hai isakI apekSA amitagatikA bhaNiyo mitto taM paradhutto / apanI racanAko 22 soM meM vibhakta karanA adhika mAyA-Nehiya appANaM hiya / amvAmAvika hai| jahAMtaka kathAnakakI ghaTanAboM aura unaka (1) amitagati 3, 36-7kamakA sambandha hai| donoM kI racanAoM meM bahuta samAnatA hai| yasyAM dharmamiva tyaktvA tatra bhadra ciraM sthitaH / vicAra ekase haiM aura unheM upasthita karaneke tarIke meM bhI camatamyaM mamAzeSa duvinItasya tayA // prAyaH antara nahIM hai / naitika niyamoM, lokabuddhi se pUrNa uktaM pavanavegena hasivA shuddhcetmaa| hinakara upadezoM tathA sAragarmita vivecanoM nirUpaNa meM ko dhuuto bhuyane dhRtavancyate na vazaMvadaiH // amitagati vizeSarUpame miLUhamta haiN| bhoga-vilAsa tathA sAMsArika pralobhanoMkI niMdA karane meM ve adhika vAkpaTu haiN| (2) hariSeNa 2, 5grahastha aura maniyoM ke lie jaina AcArazAstrake niyamA iya duNNi vi duggaya-taNAya-taNAM girahevigu lakkara-bhAgamaNaM / numAra jIvana ke pradhAna lakSyako pratipAdana karane kA koI bhI avasara ve hAthame nahIM jAne dete| yahAMtaka ki nIrasa, bhAiya guru para vivi mae saiddhAMtika vivecanoM ko bhI ve dhArAvAhika zailI meM sajA va yau Na u jAyae vaayme| dete haiN| isa prakArake prakaraNoM ke prasaGgameM hariSeNakI dharma (2) amitagati 3.85parIkSAkI apekSA amitagatikI racanAmeM hameM adhika vistAra taM jagAda khacarAGgajastato dekhane ko milatA hai| yadyapi donoMkA kathAnaka eka-sA hai bhadra nidhanazIrabhUraham / phira bhI saiddhAntika aura dhArmika vivecanoMka vistArameM bhAgato'smi tRNa kASTavikraya kartumatra nagare garIyasiantara hai| amitagatike varNana uccakoTika saMskRta-kalAkAroM kI [kramaza:]
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAnara-mahAdvIpa (lembaka-pro0 bAnApapAda siMha na, ema0 e0, ela-ela0 bI0, epha0 Ara0 I0 esa0) X X gavAna rAmacandra ke jIvanakA sarvopari mahatva parantu vaha kyoM aura kaba hamA, isakA koI uttara nahIM unake zIla svabhAva va pAcaraNakA advitIya miltaa| honA, unakA maryAdApuruSottama honA, rAma- (3) saMpAra-vyApI eka sabhyatA hai jisako "hIliyo rAjyakA mAdarza upasthita karanA to hai hI. lithika kala cara" kahate haiN| isake vizeSa tatva tIna hai-sUrya parantu unake jIvanakI vizeSa ghaTanA, jisake kI rupApanA, bar3e bar3e pattharoMke prAsAda va mandira banAnA, liye ve zrArya sabhyatA ke pratIka cirasmaraNIya haiM. yaha thI tathA manuSyakI bali denA / yaha sabhyatA saMsArameM kahAM utpanna ki unhoMne pahale pahala Arya-mabhyatAkA prakAza vAnara- hu huI aura kima kAraNase kaba aura kina rAstoMse saMsArameM mahAdIpameM paMgA diyaa| unake samayame pUrva bhArya RSigayA phailI, isakA koI saMketa itihA-jJa prApta nahIM kara ske| banavAmameM ghora tapasyA karate hue daNDaka vana taka pahuMca (4)saMsArakI sarvaprathama sabhyatA sumeriyana sabhyatA kahI cuke the / upake bhAgeke pradezoMmeM koI koI viziSTa vyakti jAtI hai, jisake cinha mepoTAmiyAka mahenjodAroM meM mile Arya-pabhyatA va sAhityame kadAcit usI prakAra paricita the haiN| parantu isakA mUlasthAna kahAM hai, ina bhAratIya aura jisa prakAra aAja bhAratavarSakA koI majana tibbata yA cIna memopuTAmiyAke aMzoMmeM kyA sambandha thA, phira isakA kaba kI bhASA va sAhityake paNDita ho / vizvavijayI rAvaNa aura kyoM aMta huzrA, isakA koI javAba nhiiN| tathA unake bhAI vibhISaNa ke vedoMke jJAtA honemeM koI (1) amarIkAmeM mAyA logoMkI sabhyatA vahIM kii| mAzcarya nahIM parantu usa samaya taka una dakSiNI dezoMkI arthAt bAhara nahIM pAI aura yadi bAharase AI to kahA~ janatAmeM bhArya-sabhyatAkA prakAza nahIM phailA thA / bhagavAn se, kaba aura kisa rAstese ? isakA koI nizcita uttara rAmacandra ke daNDaka vanase nikala kiSkindhA taka pahuMcane mahIM miltaa|| aura phira laMkA vijayane pArya-sabhyatAko phailAkara Arya (6) bhUtattvavettAoMkA vicAra hai ki kisI samaya eka pAdoM ko sarvavyApI banA diyaa| mahAdvIpa thA jisakA nAma "gauDavAnA" athavA nIyariyA" yaha bAnara mahAdvIpa kahAM thA ? yaha prazna bar3A mahattva- thA jo aphrIkA aura amarIkAko mijAtA thA aura aba pUrNa hai| isake yathAvat uttarase saMmArake itihAsako ve samudra ke garbha meM hai| bhAratakA dakSiNa pradeza, prAsTreliyA va samasyAeM hala ho jAtI haiM jinhoMne bar3e bar3e itihAsajJoMko nikaTavartI dvIpasamUha, laGkA meDegAskara ityAdi isake cakkara meM DAla rakhA hai| udAharaNa ke liye nIjiye--- avazeSa samajha jAte haiN| parantu isa mahAdvIpake logoMkI (1) prAryoM kA mUla nivAsa sthAna duniyA bharameM cakkara kyA sabhyatA thI aura usakA kyA huA ? isakA patA lagAtA phiratA hai aura phira bhI nizcita tara nahIM miltaa| nhiiN| amarIkAmeM eka "lIvRriyana" samAja banI hai jisatibbata, mAiveriyA, turkistAna, madhya eziyA, uttaradhrava kA kahanA hai ki san 1953 ke bAda phira eka mahAna madhya yUra, norave-svIDana, phArama, memopuTAmiyA, vizva-yuddha hogaa| usameM "jIyUriyana" samyatAkA prArambha bharmIniyA, kAkezasa, ityAdi sabhI pradezoMmeM bhAryoMke janma- hogA aura usa sabhyatAkI zikSA denekA dAvA vaha sabhA sthAnakA bhrama ho cukA hai| karatI hai, parantu ina bIyUriyanokA aitihAsika pramANa (2) phArasa aura bhArata bhAyoMmeM virodha huA thA, prApta nhiiN|
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1] vAnara-mahAdvIpa purANoMkI vizeSatA nhiiN| kyoMki unakI bar3I UMcI sabhyatA thI bar3e ina sabhI samasyAyoMkA banA sandara samAdhAna hamAre baha rAjya the, una rAjyokI acchI vyavasthA thI (bAnararAja purANoM meM diye hae itihAsase prApta hotA hai, jo saMmArakI bAnIkA maMtrimaNDana thA jo rAjyakA pravandha karatA dhA). kisI aura pustakase nahIM miltaa| purANoMko bogoMne ko baI-baDe iMjiniyara the (bAlmIki rAmAyaNa meM spaSTa ullekha gappa samajha rakhA hai| parantu yaha bar3I bhUla hai| purANa meM hai ki nala aura nIlane yantroMkI sahAyatA samudra para puna ki ve kathAe~ haiM jo unake likhe jAne samaya bhAratIya iti- banAyA), aura unameM bhagavAna hanumAnase yogI jJAnI the hAsake sambandha meM pracalita thiiN| unake varNanameM atizayokti (jo aise siddha the ki zrAkAzameM udamaka, zarIrako bhArI tathA krama-parivartana honA svAbhAvika hai| parantu unameM kala va halakA banA sake ityaadi)| prastu, ye 'vAnara" banameM tatva nahIM aisA mamamamA nitA yAvApikA rahane vAle asabhya manuSya kadApi nahIM the| phira unako jina bAtoMkA samarthana yUnAnI, pAramI ityAdi videzI iti- ' bAnara kyoM kahA jAtA thA! hAsajJoM dvArA ho, jinase ina kaThina samasyAoMkA saMtoSa ra bhAratavarSakA dakSiNa pradeza pahale 'lIyUriyA' mahAjanaka uttara mile unakA nirAdara karanA to mAyase mAMkheM dvApakA bhAga thaa| bAna kA deza bhI dakSiNA pradeza meM thA. banda karanA hai| purANoM kI eka vizeSatAhika mantroM jahAM rAmajIkI uname bheMTa huI thii| isa mahAdIpako ke to vibhinna vidvAna aneka artha karate haiM parantu purAyAMka 'lIyUriyA' isa liye kahate haiM ki isake nivAmI sambanavameM bhASAkI aisI kaThinAI nahIM hotii| ataeva jIyUra' ke svarUpa hote the| 'lIyara' eka prakArakA jahAM isa viSayameM bhinna mata ho sakate haiM ki vedoMmeM hati bandara hotA hai| isake nivAsI bandaraka samAna mukha vAle hAsakA varNana hai athavA adhyAtmakA, vahAM purANoM meM diye hote the / saMsArakI mukhya dhAra jAtiyoM meM 'namo' (habzI) hue itihAsameM aisI zaGkA nahIM kI jA sktii| jAtikA mukha kucha bhAgeko nikalA huA hotA hai aura paurANika itihAsa meM hamako do bAte bar3I adbh| mijato kadAcata u kadAcita usI jAtike kimI vaMzabhedako 'lIya rayana' haiN| eka to yaha ki jaba kabhI manuSyoMkA varNana bhAtA hai kahate hoNge| nIgro abhI taka aphrIkA amarIkA va prazAMta to unake samakAlIna desya dAnava, devatA, gandharva, garuda, mahAsAgarake anya dvIpoMmeM pAye jAte haiN| parantu ve jAyasarpa, kinnara zrAdikA bhI varNana hai| ataeva yadi hama yaha riyana pramabhya nahIM the| mamaya ke cakra meM par3akara nAmro mAni patA lagA sake ki devatA va deya kahA~ rahate the to unake apanI sabhyatA va rAjya skho cukI hai parantu vaha sadavase samparkameM pAne vAle manuSyoM athavA bAryoM kA mUla sthAna asabhya nahIM thii| aba bhI bhamarIkAmeM hama jA taka bar3e nizcayapUrvaka banA skeNge| bar3he vidvAna va kArya-kuzala boga upasthita hai| isase yaha dUsarI bAta yaha hai ki vAnara aura rASapakA ullekha bhI mahajameM hI samajhameM prAtA hai ki isa jAtiko hamAre pahale pahala zretAyuga meM hI pAtA hai| bhagavAna rAmahI itihAmameM bAnara jAni kyoM kahA gayA hai| prasna yaha pahale samrATa haiM, jinako bAnaroM aisA gaharA samparka prApta 'vAnara mahAdvIpa' vahI 'jIyariyA mahAdvIpa hai jisakA hA ho| isame pAryoMke dakSiNA meM vistAra va samayakA adhikAMza bhAga aba mamudra ke bhItara hai| nizcaya hotA hai tathA upIke sahAre umape pUrva ke itihAsa jima samaya yaha bAnara mahAdvIpa samudra se Upara thA kA bhI samarthana hotA hai| usa samaya dakSiNa-pradeza bhAratake utarI bhAga pRthaka yAnara kona the? thaa| himAlaya aura viMdhyAcala ke bIca bar3e samudra the| isa bAnako loga bandara kahA kAte haiN| pUjyapAda tujasI. kA pramANa bhUtapva-vijJAnasa bhI milatA hai aura paurANika dAsajIne unakI pUchoM aura nakhoM varNana kiyA hai| itihAsa tathA Rgveda' semI bhUtAva zAsake anusAra mAdhunika vicArake loga bAnarakA artha "banameM rahane vAle lagabhaga 25 ma 10 hajAra varSa pUrva rAjapUnAnA aura 'gaGgA manuSya" karate haiN| tokyA ve bholoMke samAna manuSya the? jamunI maidAna meM do bar3e 'bhU-madhyasAgara' the| kadAcita
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 anekAnta donoM jur3e hue the| isakA nAma "Te yAMja mI' thaa| himAlaya ke utthAna ke kAraNa inakA jala nIce kI ora gharabasAgara aura baMgAla kI khAr3I meM mila gayA aura inake sthAna para sUkhI jamIna nikala aaii| kadAcita mI jAyake usI samaya 'yUriyana mahAdvIpa" ke aneka zraMza jalameM ba gaye aura UMce bhAga dvIpa svarUpameM raha gaye tathA pradezakA sambandha uttara bhAratase ho gayA / purANoM kI kathA hai ki vartamAna 'vaivasvataH' manvantara ke kAma pahale 6 cAkSuSa' manvantarake aMta para 'matsya avatAra' huA, jisane sarasvatI nadIke tIra para saMdhyA karate hue rAjA sasyavayako zrAnevAle jalapralayakI kI sUcanA dI aura rAjAko prAvirtakI dhanya vastuoMke "bIja" sahita naukA para car3hA kara je gye| usa samaya kadAcita zrAryAvirta sarasvatI taka sImita thaa| jaba pralaya ke uparAnta vaivasvata manvantarake Arambha meM vaivasvata manu bhAryAvartako lauTe aura ayodhyAkA nayA sUryavaMzI rAjya sthApita kiyA / yaha ayodhyA usa pradeza meM hai jo jala pralaya pUrva samudra thA aura jala pralaya ke pazcAt jahA~ sUkhI jamana nikala AI / zrastu vaivasvata manvantarame hI Arya loga pUrvI aura dakSiNa bhAratakA ora agrasara hue aura isIlie vAnara mahAdvIpa ke avaziSToMke sAtha zrArya sabhyatAkA sambandha isI samaya huA / isase pahale arthAt cAkSupa manvantara taka bhArya loga paMjAba prAnta taka hI rahe, kyoMki isake pUrva aura dakSika meM samudra the / [ varSa 8 hI giratI thI aura vahAM jamIna nikala Ane para kadAcit vaha pahAr3oMmeM gupta hojAtI thI arthAta pRthvI meM vilIna hojAtI thii| phira rAjA bhagIrathane usake pravAhako dizA dekara vyavasthita kara diyaa| isake atirikta eka vizeSa bAta yaha hai ki Rgveda meM pUrvI pradeza mithikhA aura magadha kA koI ullekha nahIM hai| arthAt ina pradezoMke prakaTa honese pUrva hI Rgveda bana cukA thA / uparyukta vivecanase do bAteM siddha hotI haiN| pAzcAtyoM kA 'lIyUriyana' mahAdvIpa hI hamArA 'vAnara' mahAdvIpa hai / dUsarI yaha ki jisa samaya vAnara mahAdvIpa ke aMza jala-, samudra garbha nahIM gaye the jisa samaya rAjapUtAnA aura gaMjamunI maidAnamai Teja sI lahare mAra rahA thA, jo samaya bhUtasva-vijJAnake anusAra lagabhaga 25 se 50 hajAra varSa pUrva ruka thA, jo samaya vaivasvata manvantarase pahale cAnRpa manvantarakA thA, usa samaya Rgveda upasthita thA aura usa samaya zrAryAvartakI pradhAna nadI kadAcit 'sarasvatI' yI jo zrama vilIna hogaI aura usa samayakA zrAryAvarta mukhyataH paMjAba pradeza meM thA / kadAcit ye vicAra inhimameM krAntikArI pratIta hoMge parantu ye managaDhanta to nahIM haiM / samayakI gaNanA hama apane vicArase nizcita na karakepAsUnacAoMke Upara chor3ate haiN| yadi rAjapUtAnA va gaMgA-bhunI samudra 25 hajAra vayaM pUrva the to R veda 25 hajAra varSa purAnA hai aura yadi eka lAkha varSa pUrva the to vaha eka lAkha varSa puganA hai / Rgveda 25000 varSa purAnA isa vicArakA samarthana me bhI hotA hai| RgvedameM gaMgA aura yamunA donoM nadiyAM 'pUrvIya samudra' meM giratI huI kahI gaI haiN| isase spaSTa hai ki veda nirmANa ke samaya unakA saMgama 'prayAgasthAna' upasthita na thaa| usake pazcima taka samudra rahA hogA jisase yamunA bho samudra giratI huI kahI gaI hai| 1 isa vicArakI puSTi usa kathA bhI hotI hai jisake anusAra gaMgA ko sUryavaMzI rAjA bhagIratha hI pRthvI para khAye the / arthAt usase pahale gaMgA himAlayake aMcala meM bhAratIya itihAsajJa prAyaH pAya inhoMke padacinhoMpara ne loga prAmANikatA samajhate haiM aura vidvAna ke iti hAmako 'bAibila" ke samaya se hI gar3hanA cAhate haiM / aneka pramANoM aba kahIM ye 5 yA 6 hajAra varSa I-pUrva taka pahu~ce haiN| parantu hamAre liye yaha akATya pramANa nahIM kahA jA sktaa| hama apanI gaNanA kimI kalpanAke zrAdhArapara nahIM karate, varan pAzcAtya bhUtatva-vijJAna ke anusAra hI karate haiN| yadi hameM pAzcAtya itihAsakI hameM hAM milAnekA moha chor3akara apane amulya paurANika itihAsakA zrAdara karane lageM to hama aura bhI adbhuta
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1] vAnara-mAdvIpa 57 - rahasyoMkA udghATana kara sakate haiN| kahA gayA hai aura aphagAnistAnake rahanevAle hote bhI aisa pAryokA mUlasthAna hI haiM / aphagAnistAnase Upara turkistAna hai aura usake sAmanekA maidAna 'giraDeziyA' maidAna kahA jAtA hai| isa prakAra yaha nirvivAda siddha hotA hai ki pAryoM kA zrIyuta nandalAla Dene apanI pustaka pasAtala' meM siddha mUla sthAna paMjAba prAMta va uttarI himAlayakA aMcaja haiN| kiyA hai ki turka loga DI purAnI nAga jAti haiN| tukoMkI thaa| yaha bhI jJAta hotA hai ki bhagavAna rAmacandrakA vaMza upajAtiyAM jaise 'mama' 'bAsaka' ityAdi bhI soka sUryavaMza kyoM kahalAtA hai| hama Upara kaha cuke haiM ki rAjAAke nAma haiN| takSaka, zeSa, vAsukI prasiddha nAgarAja paurANika itihAsake anusAra manuSya athavA zrAyaM loga haiN| aura inakA nivAsa giraDeziyAmeM rahane vAle 'garuDI' va devatA, daitya ityAdi samakAlIna jAtiyAM kiiN| yada se milA rahane ke kAraNa donoM meM lagAI hote rahanA hama yaha patA lagAle ki devatA aura dainya kahA~ rahate the svAbhAvika hai| to pAryoMkA bhI mUlasthAna mAlUma ho jaaygaa| ghar3I vicitra yAta yUnAnI itihAsajJoMke anusAra 'ezayA mAinara' meM pahale koI kasapIAI' jAti rahatI thI / isa ___ eka aura bar3I vicitra bAta hai| ye nAgarAja, zeSa 'kasapIaAI' jAtika pUrvajakA nAma 'kepIaoma' thaa| aura gADa loga jima pradezameM rahate the vaha tibbatake imI 'kespIbhAI' jAtake nAma para 'kAkazasa' pahADa samIpavartI he pazcimakI ora / bhaura 'kespIna pAgara' ke nAma par3e / yaha kathA bilakula nibbatakA artha kadAcita kisI dUsarI bhASAmeM nahIM purANoMke 'kazyapa RSikI mI mAnama hotI hai| yaha milatA parantu saMskRta meM isakA nAma 'triviSTapa' hai jisake samAnatA prAmANikatAko pahaMca jAtI hai jaba yaha mAlUma artha vaikuNTha' hote haiN| vaikugaTa viSNukA nivAsa sthAna hotA hai ki isa kempImAI jAtikI rAjadhAnI aura garuDa va zeSanAga donoM hI viSNaka vAhana hai| jisa 'hirakeniyA' thI jo kespIana sAgarake kinAre thii| tathA samayakI bAta kara rahe haiM-jabaki rAjapUtAnA aura gaMgApArasI paigambara jaradazta' kA janma dainya' nadIke jamunI samudra tathA 'lIyariyana' mahAdvIpa vidyamAna thekinAre hA thA aura daitya' nadI kempIana mAgarameM usa samaya tibbatakA adhikAMza bhAga barphama DhakA huzrA giratI thii| kazyapa pike vaMzaja hiraNyakazyapa' ne thaa| kadAcit vahI caikuNTha' kA nirmANa hA hogaa| hI hiraNayapura nAmaka nagara vasAyA thaa| daitya nadIke astu, viSyAkA kSIramAgarameM nivAsa bhI kahA jA sakatA kinAre nivAsa karanese 'kespIAI jAtikA 'daitya' hai| ipI pradezake pAsa zrAja bhI 'samarakanda' eka prasiddha kahA jAnA bhI samajhameM pAtA hai| daitya jAti yadi pAsa nagara hai aura usI pradezameM ghAja bhI 'meru nAmaka parpata hai| meM kaspIana sAgarake kinAre rahatI thI to anya jAtiyAM bhagavAna viSNa kA nivAsa bhI meru yA sumeru parvatapara kahA jo saba kazyapakI anya striyoMsa utpanna kahI jAtI haiM jAtA hai aura usake pAmakA pradeza 'sumeru khaNDa' kahA hI kahAM rahatI thIM? __ jAyagA / tibbatake rAjAko zrAja taka bhagavAnakA avatAra ___kaMdhArakA purAnA saMskRta nAma gAMdhAra prasiddha hai jahAM samajhA jAtA hai| kI rAjakumArI gAMdhArI mahAbhAratake dhanarAdhakI rAnI thii| vaikuNThake nirmANa sambandhI eka kathA prasiddha hai| jaba kadAcit yahI deza gaMdharva logoM kA thA aura usake pAsa 'vAmana' kA avatAra huaA to indrane vizvakarmAko AjJA kA kAvula pradeza kisara logoMkA rahA hogaa| gaMdharva aura dI ki vaha svargake samIpa hI usake choTe bhAI vAmana' ke kinara donoM hI bar3e balavAna aura TIbaDoka vAle samajhe liye eka nayA svarga banAve / umI naye svargakA nAma jAte the / draupadIne jaba virATake yahAM naukara kI thI vaikuNTha rakhA gyaa| yadi timbata vaikuNTha thA to indrakA taba pA~coM pAMDavoMko usake rakSaka pA~ca gaMdharvo ke rUpa meM hI svarga usakA samIpavartI deza cIna samajhA jAnA cAhie /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 8 cInako aba taka seleziyama empAyara yA svargIya mahArAjya vizvakarmA naye joka banAnekI samatA rakhatA thA to daityoMkA kahate the| jisa prakAra indra kisIkI tapasyAse jhaTa ghabarA mayadAnava mahAna zilpajJa thaa| daizya boga sUryake upAsaka uThatA thA ki kahIM usakA indrAsana na canA jAya, uso bhI the / daityoMkI sabhyatAhI'hIliyolithika kalacara' prakAra cInI loga bhI bAhara ke logoMkA apane dezameM AnA thI jo amarIkAmeM 'mAyA' logoMke svarUpa, acchA nahIM samajhate / devatAoMke divya astra prasiddha hai| misameM mepopuTAniyA aura bevelonameM asurake rUpa meM cIna vAloMke bhI prAcIna prastra prasiddha haiM / bArUda bhI phaila gyii| misro bhASAmeM sUryakA nAma hai| mizrI cInakA hI prAvikAra samajhA jAtA hai| cInI kathAke 'isaphiksa' sUryake devatAkA hI pratIka samamA jAtA hai| anumAra cInakI mabhyatA dakSiyAme cInameM pAI thii| cIna kadAcit 'marasya bhagavAn' memopuTAmiyA yA matsya dezake ke dakSiNameM 'brahma' deza hai| purANoMke anusAra devatA boga adhiishv| the jinako devatAoMne apane mitra Arya samrATa brahmAke putra haiN| devatAoMkA nivAsa himAlayake usa pAra satyavratako honevAle jala-pralayase bacAne ke liye bhejA thaa| hI kahA gayA hai / rAvaNa devatAoMpa nabane himAlayako jima pradezameM rAjA satyavatane pAryoMke bIja sahita jAkara pAra karake gayA thaa| prArya rAjA duSyanta va dazaratha Azraya praNa kiyA umIkA nAma 'cAryoMkA bIja athavA himAlayako pAra karake hIndrakI mahAyatA karane gaye the| 'Aryanama bIjI' (pArasI bhASAmeM) athavA 'pAjara bIjAna' arjunane divya astroM ko prApta karane ke liye himAlayapara athavA prAdhunika 'zrAramoniyA hai| yahIM prAryoMke bIjakI hI tapasyA kI thii| dhanake devatAkA sthAna kailAza rakSA huI aura isa mamayameM sUrya upAsaka daityoMke ghaniSTa himAlayakA hI bhU-bhAga hai| devatAki snAna karanekI samparkameM rahaneke pIche jaba Arya lo| phira jalapralaya jhIla 'mAnasarovara' himAlaya ke sama pAra hai| paNDavoMne samApta hone para bhAratavarSa yA AryAvartakI ora lauTe to jaba svargako yAtrA kI to ve himAlayapara hI gye| devatA vaivasvata manune sUryavaMzakI sthApanA kI jisameM daityoMkA teja lAMga vimAnoM meM car3hakara zrAkAza mArgasa himAlayako pAra aura pAryoMkI AdhyAtmikatA donoMkA hI samAveza thaa| karake hI AryAvarta pA pAne the| prastu, yaha spaSTa hai ki daiyoMkI 'hIliyolithika karUcara' ke saMsAra-vyApI cIna hI devatAoM kA nivAsa sthAna thA aura vahAMke gaura honekA kAraNa bhI purANa spaSTa batAte haiN| devatA, daitya varNa ke sundara strIpurupa hI divyAstravAle devatA the / aura nAgAne milakara samudra maMthana kiyaa| usase prApta astu, usa samaya pAryAvataka pazcima, uttarameM bar3I ranoMke baTavArepara jhagar3A huaa| devAsura saMgrAma hudhaa| balavAna mabhya jAtiyoM-daitya, kisA, gandharva naga, garuDa usameM daityarAja rAjA bali hArakara bhaage| unake cAra devatA rahatI thii| unake aura AryAvartaka pIca himAlaya saradAra hArakara pAtAlako bhAge / eka mayadAnava tI sImA sthita thaa| AryAvartake dakSiNa meM aura pUrva meM rAjapUtAnA va pAtAlako gyaa| tIna bhAI mAlI, sumAjI aura mAlyavAna pUrvI samuda the| phira ayoM kA bAharase zrAnA kai kahA pahale laMkAko gaye / parantu kuberane vahAMse mI unheM nikAla jA sakatA hai? purANoM meM kahIM aimA ullekha nahIM hai ki diyA aura laMkAmeM yakSoMkA rAjya sthApita kiyaa| mAlI. prAya zrathavA manuSya boga uttara pazcimase daityoM yA sumAjI va mAlpavAna laMkAse pAtAlako bhaage| prastu devatAoM ko mArakara yA jItakara unake deza meM hote hue pAtAla kadAcita vaha pradeza yA jo vAnara mahAdvIpa yA bhAratavarSa pAe / devatA aura daizya manuSyoMpa kimI prakAra bIyUriyana kahalAtA thaa| mayadAnava usake pUrvI bhAga bhI kama balavAna nahIM the| jala-pralayame pahale saMsArakI amarIkAkI bhora sIdhA bhaagaa| aura ye tInoM mAI laMkA jAtiyoMka nivAsakA bhaugAlika mAnacitra aisA vyavasthita hokara usake kisI anya bhAgako gye| jala pralaya taka aura saMpUrNa saMsArake kisI aura itihAsa meM nahIM miltaa| kadAcita mAlI naSTa hogayA, parantu jalapralayake pazcAta daitya loga kevala manuSyakI bali hI nahIM dete the sumAnI aura mAlyavAna pAtAla se nikalakara phira manuSyavaran ve zilpazAstraka bar3e marmajJa the / devatAoM kA zilpI jokameM pAye / yahAM sumAlIne apanI putrIkA vivAha
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1] vizvapurvA munise kiyaa| inakI saMtAnameM rASaNa paidA humA dekara itihAsakA eka nayA yuga prArambha kreNge| isase jisane laMkAko yakSoM se jIta liyaa| rAvaNa mahApaNDina bhaura bhI aneka vicitra vAta prApta hoNgii| jo kucha ligvA aura rAjanItijJa thaa| usane yatoMkA saMhAra nahIM kiyA hai vaha isake liye paryApta hai ki bhAratIya vidvAna samameM va varan yakSa aura 'rA' ke upAsaka daityoMkI sabhyatAkA mizraNa dekheM ki hamAre purANoM meM kaisA bajAnA bharA pdd'aa| kara 'rAkSasa' (rA-yakSa) samyatA sthApita kI / ina rAkSasoMse sampAdakIya noTapUrva uddaNDa svabhAvake loga daya va dAnava kahalAte the| pro. jvAlAprasAdajI siMhala ema0 e0kA yaha lekha parantu rAtabhoMkA prAdurbhAva rAvaNa ke sAtha hI hotA hai| 'chAyA hindustAna' nAmaka patrake 4 navambara man 1945 ke ye rAkSasa loga phira dakSiNa pradezake kinAre kinAre aGkameM mudita huA hai aura 'bhanekAnta' ko zrImAI bar3e / eka kinAre mArIcane rAjya jamAyA aura dUsare daulatarAmajI 'mitra' indaurake saujanyase prApta hunA hai, kinAreke adhIzvara svaradUSaNa the| yahI sumAlIkI saMtAna jimake liye maiM unakA AbhArI hai| lekha meM lekhaka mahodaya mahendrajodAro hotI huI phira mesopuTAmiyA pahuMcI, jahAM ne apanI khojake prAcArapara jo kalpanAe~ kI haiM aura jina unhoMne sumAlI athavA sumeriyana sabhyatAkI sthApanA kii| ke varNanako lekhake anta meM svayaM hI 'saMketamAtra batalA kara vahAMpara pUrva sthita daitya-sabhyatA thI hii| donoM meM samAnatA yaha sUcanA kI hai, ki unake viSaya meM svAja karaneke liye bhI thii| prastu, donoMkA ekatva hokara pIchekI sabhyatAeM bahumulya avasara hai,ve nissandeha vicAraNIya haiM aura khojiyoM bana gii| ke liye khojakI eka acchI dizA pradAna karatI haiN| unakI jarUra gaharI tathA gaMbhIra khoja honI cAhiye, usase bhAra. rAjA bali jaba devAsura-saMgrAmameM hAra gaye taba tIya itihAsa hI nahIM kintu saMmAra bharake itihAsa meM unhoMne indrAsana jItaneko yajJa prArambha kiye bharthAt bahuta kucha kAntikA honA saMbhava hai| labAI kI taiyArI kI, indra vAmana pikI zaraNa gye| yapi sabhI bhAratIya purANoMka viSaya meM jogAMkI eka unhoMne rAmA baliko mAdhyAtmaka upadeza dekara isa sI dhAraNA nahIM hai aura na maba hindra tathA hinda purANa prayAnasa nivRsa kiyaa| aura bhAgeko magahekI zaMkA na rahe pUrNata: athavA aMzata: gappa samajhe jAte haiM, phira bhI jo isaliye rAjA baliko pAtAlakA rAjya diyA tathA daitya loga purANoM ko sarvathA gappa samajhate haiM aura yaha mAna baiThe lokakA tyAga karA diyaa| isapara pArasameM prasAda ke samayake haiM ki unameM vaNita kathAoM meM kucha bhI taya nahIM / ve gaya huye pAryoMkA tathA unake aguvA zukrAcAyakA vAmana ganatIra avazya hai aura lekhakake zabdoM meM yaha unakI se ghora virodha huaa| isI kAraNa bhAratIya prArya (vAmana 'bar3I bhUla' tathA purAyoMke prati 'anyAya' jarUra hai| jinake pratinidhi the) aura pArasI bhAryoM meM virodha hogyaa| prophesara mAhavakA yaha likhanA prAyaH TIka hai ki "pugagoM meM uparakA varNana saketamAtra hai| yaha vaha viSaya hai jisameM ve kathAe~ haiM jo unake likhe jAnaka samaya bhAratIya itihAsa jo khoja karane ke liye bahumUlya avasara hai| yaha khoja saMpArake ke sambandha meM pracalita thiiN| unake varNanameM atizayokti itihAsa aura vizeSakara bhAratIya itihAmameM krAMti paidA tathA krama parinartana honA svAbhAvika hai / " parantu unameM / kara degii| kyA bhAratIya vidvAn pazcimI itihAmajJoMke bhUlIkA honA tathA kalpita bAtIkA zAmita hojAnA bhI anusaraNa karane mAtrake badale ima prAyaH aste viSayakI kucha asvAbhAvika nahIM hai- khAsakara una purANoM meM jo khoja karake Arya dezake sirako U~cA nahIM kareMge ! bhArata- marvajJake jJAnakI paramparA saMskArita nahIM hai athavA rAga varSakA nayA itihAsa bana rahA hai| parantu usameM bhI kyA dveSAdime abhibhUta vyaktiyoM ke dvArA likhe gaye haiN| kyoMki hamAre pazcimI svAmiyoM kI kahI huI bAtoMkA pracAra hogA? abakAroM, rUpako tathA dvayarthakAdi-zabdoMke parde meM chipe hae mujhe vizvAsa hai ki isa jAtIya utthAnake yuga; ina abhimata arthako samajhane meM bahunAne bhUlaM kI hai aura una vicAroMke pracArameM sabhI prAryAbhimAnI priyajana sahayoga parase purANoM meM aneka vicitra devI-devatAoMkI kalpanA
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 8 bhI hogaI haiN| hanumAnajI jaise mahAn parAkramI rAjA, cettassa paDhamadivase sirikaMTho niggo sprivaaro| vidyAdhara evaM yogI puruSako bandara bananA denA aura unake rahanAya-turaya-samaggo dIvAbhimuho samuppaio // 36 / / pUcha taka lagA denA aisI hI bhUloM tathA kalpanAoMkA + + + pariNAma hai| ata: khojameM pravRtta honevAloMko ina ala- "ikkhaNa ya ikkhAgo jAo vijjAharANa vijjaae| kAroM tathA rUpako prAdika padako phArakara usake bhItara- taha vANarANa vaMso vANaracindheNa nivvaDiyo ll sthita prakRta arthako sUcamadRSTi se khoja nikAlanA cAhiye vANaracin'Na ime chattAi-nivesiyA kaI jeNa / aura vikRta athaka vikArakA patA lagAnA cAhiye. tabhI vijAharA jaNaNaM vaccaMtti ha vANarA teNaM // 89ll saccI khoja bana skegii| isake liye jainapurANoM, caritagraMthoM seyaMsasma bhayavao jiNaMtare taha ya vAsupujjassa / tathA dAvaDhIya rAmAyaNAdiko jarUra dekhanA cAhiye-unase amarappabheNa evaM vANaracindhaM pariviyaM // 9 // vastusthitiko samajhane meM kitanI hI madada mila skegii| __ --paumacaritha, uddesa 6 ___ yahA~ gara maiM yaha bhI batalA denA cAhatA hU~ ki jaina ito vagettare bhAge smudr-privessttite| mamAna aura usake purANoM meM hajAroM varSa pahalese hI hanu- zatatrayamatikramya yojanAnAmalaM pRthaH // 71 // mAnAdiko bandara nahIM mAnA jAtA aura na unheM asabhya asti zAkhAmRga-dvIpaHprasiddho bhUvanatraye / jaMgalI manuSya hI batalAyA jAtA hai, balika vidyAdharoM dvArA yasminnavAntaradvIgAH santi ramyAH sahasrazaH // 7 // pratiSTita uma sumabhya vAnaravaMzake pratiSThita vyaki. mAnA tatazcaitrasya divase prathame maMgalAciMte / jAtA hai| jinameM bar3e bar3e rAjA, yoddhA, vidyAdhara, yogI, yayau saparivAro'sau(zrIkaNThaH)dvIpaM vAnara laaNchitm||86 tyAgI aura tapasvI muni taka ho gaye haiM aura jo chatra, tathA vAnaracinhena chtraadiviniveshinaa| dhagA tathA siMhAsanAdimeM sarvatra vAnara cinha dhAraNa karanese vidyAdharA gatA khyAti vAnarA iti viSTape // 21 // vAnara vaMza kahalAtA thA / vAnaravaMzako utpatti-viSayaka zreyaso devadevasya vAsupUjyasya cAntare / acchI ropa thA bhI jainapugaNoMmeM dI hai| isake liye amaraprabhasaMjJena kRtaM vAnaralakSaNam // 26 // vimalamUrikA 'paumacariya' aura raviSeNAcAryakA 'padma --padmacarita, parva 6 carita' khAsa taurasa dekhaneke yogya haiM / padma carita vIra- aba maiM itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU~ ki nirvANase 1203 varSa 6 mahIne bAda (vi0 saM0 734 meM) uparake vAkyoM meM jisa 'zrIkaNTha' rAjAkA caitra mAsake prathama banakara samApta huA hai aura paumacariyameM usakA racanA- dina (vadi 1 ko) vAnaradvIpako saparivAra prasthAna karanekA kAja vIranirvANa se 530 varSa bAda (vi0 saM0 60) diyA ullekha hai vahI bhAratIya prathama vidyAdhara rAjA thA jo huA hai| ina donoM prAcIna purANagranthoM meM usa 'vAnara- vijayAdhaM (vaitATya) parvata parase ukta vAnaradvIpameM jAkara mahAdvIpa' kA spaSTa ullekha pAyA jAtA hai jisakI pra0 basA thA aura jisane vahIM caudaha yojana (26 kosa) ke siMhalamIne apane isa lekha meM kalpanA kI hai| sAtha hI, yaha vistArakA kikupura athavA ki kiMdhApura nAmase eka mahAn bhI batalAyA hai ki vaha samudra meM tInasau yojanake phAsalepara samRddhizAlI nagara basAkara use apanI rAjadhAnI banAyA uttarakI bhora sthita hai| raviSeNAcAryane isa vAnara-dvIpameM thA / isa rAjAkI 7vIM pIDhImeM honevAle 'amaraprama' bahutase antara dvIpoMkA bhI ullekha kiyA hai aura ise 'malaM' nAmake vidyAdhara rAjAsa vAnaravaMzakI utpatti huI hai, tathA 'pRthu' vizeSaNa bhI diye haiM, jisase isa vAnaradvopa jisakA utpattisamaya 11 veM zreyAMsa aura 12 ve vAsukA mahAdvIpa honA aura bhI spaSTa ho jAtA hai| isa saMbaMdha pUjya tIrthakarake madhyameM par3ane vAle antarAlakA koI samaya meM donoM pranyoparase kucha vAkya nIce uddhRta kiye jAte haiM- hai, jabaki zrI bha0 rAmakA avatAra usase hajAroM varSa bAda "avaruttarAe etto tiSaNeva joynnsyaaii| 20 veM tIrtha kara zrI munisuvrata jinedrake samayameM humA hai| lavaNajalamajhayAre vANaradIvo tti nAmeNaM |34| aura isaliye pro. sAhabane jo yaha kalpanA kI ki ma.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1 jaina sarasvatI rAmane hI pahale pahala isa vAnara-mahAdvIpameM prArya pragati pradAna kI ho, parantu unake dvArA dvIpa meM usakA mabhyatAkA prakAza phailAyA hai aura yahI unake jIvanakI saba bhAdya praveza nahIM bntaa| se adhika mahatvazAlI ghaTanA hai, vaha jaina purANoM kI dRSTi se kucha sagata mAlUma nahIM hogii| jana purANoM ke anusAra bhAzA hai pro0 mihala jI tathA dUsare khojI vidvAna bhI vAnara mahAdvIpameM Arya-sabhyatAkA praveza zrIkaNTha rAjAke jainapurANoM kI ina bAtoM ko dhyAnameM rakhate hue khoke dvArA huA hai, jise usake uttaravartI rAjAoMne vRddhiMgata kArya meM agrasara hoMge / jainapurANoparama unheM rAnaNAdi kI kiyA hai| aura yaha vahA~kI badI haI anekamukhI prAyaM- vidvattA, nItimattA, dhArmikatA, sabhyatA aura kAryakuzalatA sabhyatAkA hI pratApa thA jo zrIrAmako hanumAnajI jaise bhAdike kitane hI naye hAlAta bhI mAlUma hoskge| puddhimAna, balavAna, kAryakuzaja evaM sayogya sAthiyoMkI mAya hI, rAkSamavaMza kyA thA, kaipa usakI utpatti ho aura samprApti hopakI thii| ho sakatA hai ki kAlake prabhAvase mAlI, sumAlI, mAlyavAna kathA nala-nIlAdi vyakti kima hAryamApanAko bhI macAne vAlI sthitimeM the. ina bAtoMkA bhI kitanA hI patA cala skegaa| jaina sarasvatI (legvaka-vA. jyotiprasAda jaina 'vizArada' ema0 e0, ela-ela0 bI0 ) jai | na devI-devanAmi jJAnakI adhiSThAtrI sarasvatI tAmeM lIna, sva-para kalyANama tara, nispRha, ninya devIkA eka viziSTa sthAna hai| antideva ke mAdhuaoMke rUpa meM macce gurU, ina tInoM kI aArAdhanA-sAmanA atirikta jaina dharma meM mAnya jitanI zranya devI- hai| inake aAnAkA anya jitane devI-devatA hai ve gagIdevatA hai, arthAt zAsana devatA, yakSa, yakSiNI mohI alpajJa dAnese apRjya haiN| unakI pRjA-upAsanA-dvArA kSetrAla, dikapAla, navagraha, yoginI, aSTa- paramArthakA siddhi nahIM ho sakatI, ata: yadyApa jaina mandirIma mAtrikA, prAsAda, denayA~ sampradAya-deviyA~, kahIM kahIM ahana prAnabhAyAMka mAya mAya anya devI-devakula-deviyoM ityAdi, una sabameM vAgdevI sarasvatI hI sarva- tAzrIko mRniyA bhI pranini dekhA jAnI hai tathApi unakI pradhAna hai| inakI pUjA-pratiSThA bhI ukta sarva devI-devatAoM pUnA-upAsanA kA koI prAtmAdana nahI diyA jAtA, uma se pahile kI jAnI hai| prAyaH ya 6 / mAnA jAnA hai| vAstava meM to jainadharma Atma-pradhAna hai isakA lakSya kintu vAgdevI sarasvatI ke sambandha meM yaha bAta nahIM hai| mokSaprApti he jA ki mamyagdarzana, samyagjJAna, samyakacAritra- isa devIko pRnA-upAsanAkA phala zrAcAyAna sampadarzanarUpa ratnatrayako mApanA-dAga dI saMbhava hai, aura isa sAdhanA jJAna-cAritra zrAdi aAtmIka gugakA upalabhivRddhi-vizuddhi meM sarvapradhAna sahAyaka nimina marvajJa-vInagaga-ditApadezI pratipAdana kiyA hai' / daraasala yaha kadanA ka Tana hai ki anna ke rUpameM sacce deva, ukta anti-dvArA upadezita kyA prAraMbha jaina zratajJAnako dI alamAraka bhASAmaM zrutaahimA pradhAna, mokSamArga-nidarzaka pUrvApara-aviruddha samya- devIkA nAma dediyA gayA aura kalAkArane mUrtika meM zAna ke pratipAdana karane vAle kaMce zAstra, tathA antideva 1 vidyApriyA: poDaza vizuddhi paMgagamAntyikadarthagagAH / ke padAnusaraNa kartA, saMsAra-deha-bhogAsa virakta, jJAna dhyAna- ityAdi -aAzAdhara-prAnaSThAmArAdvAra 3-32
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 anekAnta [ varSa 8 se hI isa dharma ke devasamUhameM apanA sthAna banAye hue haiN'| mathurA kakAlI TIlese prApta sarasvatI pratimA isa bAtakA udAra hai aura prathama zatAbdI IsvI pUrva ke madhya meM jaba zrAcArya gharasena svAmIne apane pAsa adhyayana ke liye jAne vAle ziSyadvayake khAnekA pUrvAbhAsa svapname pAyA to unake mukha se yaha zabda nikale the ki "zrutadevatA apavasta ho" (jaya supdevdaa)| devatA samasta aMga pUrvarUpa dvAdazAMga kA samAveza hai, jaisA ki zrAcArya vIrasena ke nimna vAkyase bhI prakaTa hai-bAraha aMgaggijmA viryAlaya mala-mUDa daMsatilayA / vividha vara caraNabhUmA pasiyaDa suyadevayA suire // (ghavalA ) zrastu sarasvatI devIkI mAnyatAko prAcInatAmeM to koI sandeda hai dI nahIM isa devakI viSTa vArSika pUjA diga / mbara sampradAya meM zrutAvatArakI varSagAMTha ke upalakSa meM jyeSTha zuklA 5 ( zrutapaMcamI) ke dina hotI hai aura raktAmbara sampradAya kArtika zuklA 5 ( jJAnapaMcamI ke dina isa avasara para dhArmika granthoMkI jacipar3atAla, jhAr3a-pachi saphAI utpAda tathA navIna veSTana veSTita kara sandalI para sajA kara sAmUhika pUjana kI jAtI hai| aisA pratIta hotA hai ki jainAcAryAne sarasvatI mUrti ke nirmANa aura pUjA-pratiSThAkA vizeSa protsAdana nahIM diyA, usakI mUnake sthAna bhAta (khargAtmaka) tathA vyabhUta (zabdAtmaka tathA racanAvada) jJAna arthAt nIra deva dvArA pratipAdita aura gaNa dvArA dvAdazAGgavanti zAna ke AdhAra para caturAnuyogAntargata cana jaina zAstrasamudAyako hI unhoMne sarasvatI athavA zrutadeva ke rUpa meM pratiSThita kiyaa| bahuta saMbhava hai unhoMne aisA isakA kiyA ho ki kahIM janatA pASANAdikI sarasvatI pratimAke pUjA-pATha saMbaMdhI kriyAkAMDa meM ulajha kara jJAna-vimukha naho jAya, jJAnAbhyAsa na chor3ade / zrataH sarasvatIko ArAdhanAkA svarUpa yahI batAyA jAtA rahA hai ki zAstropadeza, zAstrazravaNa, svAdhyAya aura zAmbAnyAsa donadevatAko vAstavika 3 V. S. Agarwal - Guide to the Arch. Sec, of the Lucknow Prov, Museum. 4pAgama 1 1 1 0 68 usakI sAkAra zrabhivyaJjanA karadI, zrathavA vaha yakSiNI, yoginI zrAdideviyAMkI bhA~ti bhavana vAsI, vyantarAdi deva jAtiya kamI devI hai| janagrantha modavidyAdeviyAMkA varNana milatA hai jinake nAma hai zAMkuzA, ambudA panikA puruSadanA, kAlI, mahAkAlI, morI, gAMdhArI, madAjyAlA yA AnamAninI, mAnavI veMgaTI, anA, mAnamI aura mahAmAnamI ina sAloM vidyAdeviyoMkI adhIzvarI sarasvatI devI hai| zrI, bhAratI, tadevI vAgdevI mAjhA vA bAda isa devI anya aneka nAma haiM / sarasvatI-madina ye saba vidyAdeviyAM yUnAnI 'myUna' (Muse) nAmaka denika mitra kalAoM bhA~ti bhinna aura vijJAnakA pRthaka pRthaka nahIM karatI balki sAmu divarUpase jenatakI arthAt samasta janasAhityakA pAtra evaM rAjJA hai aura vartamAna meM ulabdha nasalya jainasahitya bahuta vizAla dona hue bhI pUrNa apAM mAtra hI hai| 1 zvetAmbara graMtha 'zrAcAradinakara' (dha) ke anusAra deviyAM tIna prakArako hotI hai-- prAsAdadevI kuladevI, aura sAmpradAya devI sarasvatI tathA vidyAdeviyA~ tIsare bheda antargata AtI hai| sambandhita sAtha rUpa aura ye deviya yoga aneka 24 zAmanadaniya (pakSiyoM se kaI eka ) nAmAdikA adbhuta sampatI hai| ukta yakSiyoMga sarvathA bhinna hI haiN| aura yadi sAhitya yajJiyAkA ullekha atyanta prAcInakAla se hI milatA hai to sAhitya tathA kalA donoM hI sarasvatI bhakti bhI usI samaya se milatI hai| DA0 vAsudevazaraNa jI agravAlakI rAya hai ki devI jaina dhArmika kalA ke prArambha kAla 1] pratiSThAsAmedvAra | 2 "vAvAsI bhAratI gauNI bhASA sarasvatI / zrutadevI vacanaM tu vyAvabhaSitaM vacaH // 1-241 -- zrabhidhAnacintAmaNi, hemacandrAcArya
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1] jaina sarasvatI upAsanA hai| sambhavatayA isI kAraNa sarasvatIkI pratimAe~ (1) devagaDha (kAmI jilA) meM 12cI 13vIM zatAbdI bhI bahuta asa saMkhyAmeM upalabdha hai| kI, baiThI huii| isa devIke sambaMdhameM sAhitya to paryApta hai-kaI eka pUjA- pallU (bIkAnera gajya) meM--madhyakAlIna, khaDgAsana, pATha, stotra, kalpa, vinatI, pratiSThAvidhi ityAdi donoM hI catubhujA, tIna hAyAma--cIgA, pustaka, mAlA, cauthA sampradAyoMmeM milatI hai| isa ke rUpa prAkRti AdikA jo abhayamudrAmeM / varNana ukta sAhityameM milatA hai usameM bhI bhinna 2 zrAcAryo (3) mahAgiri (maisUra) kI mallinAtha baslImeM, madhyameM thor3A thor3A matabheda hai| isakI jo bhI pAMca chaH mUrtiyoM kAlIna / aba taka upalabdha huI haiM unameMse koI bhI kisI bhI eka (4) mirohI rAjya ke ajArI nAmaka sthAna meM, mahAvIra prAcArya ke barNanase pUrNatayA nahIM miltii| svAmI mandirame / nimAke zrAsana para 'vikrama saMvat digambara-sampradAyake anusAra isakA vAina mayUra 12 1266' khadA huA hai| aura zvetAmbara sampradAyake anusAra haMsa / kucha prAcAryA (5) mAmAnera aura jayapa ke bIca candravatI nAmaka ke anusAra yaha catubhujA hai, kucha ke anusAra dvibhujA / eka myAnama 12 vI zatAbdIkI TII, eka hAyameM 'kacchI hAtha meM pustaka avazya hai, dUsarA abhayajJAna-mudrAmeM yA kamala bagA' spaSTa hai / puSpa liye hue / cAra hAya hAneme, zeSa eka hAtha meM bogA (6) lagbanaU prAntIya adbhanAlaya (myUjiyama) meM-- hai, dUsaremeM akssmaalaa| isakI vINA kacchapake AkAra kI mathuga-kaMkAlI Tole kI khudAI meM prAcIna pona maMdirake bhagnAhotI hai aura kacchapI bIgA kahalAtI hai| eka prAcArya ke vazeSa ke samIsa prApta (san 1886 I0 meN'| anusAra yaha trinetrA, bAlendu aura jaTAmaNDitA bhI hotA hai| yaha mati ratIle lAla pattharakI, Adamakada, ukaDU isake varNa aura basanake zveta hone meM saba eka mata hai| aba taka sarasvatI devIkI kabala 6 prAcIna mUrtiyoM baiTI huI hai| mUni vaMdita hai| gardaname UparakA bhAga gAyaba hamAre jAnane-sunane meM AyA hai, aura ve ima prakAra hai hai, dAhinA hAtha bhI pahU~ceka kArase TuTA huA hai| devI kimI eka dI vastrase acchI taraha verita hai| dAhinA hAtha 1. ariSTanemikRta zrIdevatA-kalpaH mallipaNa-sUri kRta Upara uThA huaA 'abhaya-jJAnamudrA' meM pratIta hotA hai. baoNya bhAratIkalpa; jinaprabhAcAryakRta vAgdevatA-stotra; padmanandi hAtha meM Dora meM baMdhI tADapatrIya pamtaka haiN| pAdamUlameM eka prAcAyakRta sarasvatIstotra ityaadi| 2 .OM hrIM mayUgvAdinyai namaH iti vAgadhidevatA sthApayet" / takta zaka jAnikI pozAka ( sya nika ) padane hue tathA dono hAthAma eka banda pAtra liye hue khar3A hai| pAI aura -pratiSThAmAroddhAra 3 "zvetavaNe zvetavastradhAriNI haMsavAdanA zvetamidAsanAsInA 6 B. C. Bhattacharya-Jaina Icono....catubhujA / " tathA "zvatAbja-bINAlaMkRta-vAmakaga graphy page 165 F. N. pustaka-mudrAkSamAlAlaMkRta-dakSiNa karA |"-shraa.di.prtisstthaa0 7 Ibid. tathA-OM hrIM bhagavati brahmANi cINA-pustaka-padmAkSasUtra- 8 Annual Report of Arch Survey of haMsavAhane zvetavarNa iha SaSThIpUjane shraagcch|"shraa. di. pra. Mysore 1918, Benglore 1919. p.6 "nAnAvRtta-padanyAsa - varNAlaMkAraradAraNI, sanmArgAGgI 6 Sita Ram's History of Sirohi Raj. sitA jainI prasannA na: sarasvatI |"-shriidevtaaklp ne. a. 1. zrI azokakumAra bhaTTAcArya ke citrasaMgraha meM / "abhyjnyaanmudraa'kssmaalaa-pustk-dhaarinnii| 11V. Smith-Jain stupas and other trinetrA pAtu mAM vANI jaTA-bAlendu-maNDitA / / Antiquities of Mathura p. 56, plate -sarasvatI (bhAratI) kalpa-mallipaNasari XCIX. In the Lucknow Museum the 4 jinaprabhAcAryakRta vAgdevatA-stuti / number of the statue is 8-9/507.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa eka anya vyakta mArata ya zAka ( uttarIya ) meM hAtha jor3e 30-40 varSake bhItara hI nirmita huI honI cAhiye / zrataH bar3A hai| naM.ce aAmana para eka mAta kitoM kA abhinevi spaSTa hai ki mathugameM zrAkara bamane ke sAtha hI unhoMne vahAke zuGga-kuzana kAlakI brAhmI lipi aura prAkRta-saMskRta-mizrita sarvAdhika pracalita dharmako zraGgIkAra kara liyA thaa| bhASAmeM khudA huA hai| antima paMkti basti hai| (3) arhanta pratimAnoM ke pazcAt jo anya devI-devatAoM buldA sAhiyaka anuvAda ke anusAra mUrtike lekhakA kI mUrtiyA bananI prAraMbha huI unameM sarasvatI devIkI mUrti bhAva nimna prakAra hai prathama athavA prAthamika devamUrtigoMmeM rhii| middhi maM0 54 (44 spaSTa hai) hemannake 4 the, 10 veM (4) itanI zIghra aura isa prakAra sarasvatI devIkI dina (11 yA 32 bhI ho makatA hai) koya (kollama) gaNa, pratisthApanA prArambhase hI jainadharmakI jJAna-pradhAna-prakRtiko sthAnIya kula, badara zAgvA zrIgRhamaMbhogato vAcakAcArya caritArtha karatI hai| hastadastike ziSya gaNa aArya nAgastika zraddhAnAge vAcaka (5) pratimAke kevala do hAtha honA-ekameM pustaka, zrAryade ke upadezase mihaka putra lAdakAra nAvAne mayaM satvA dUsarA abhayajJAnamudrAmeM tatha vINA, mAlA vAdana zrAdi anya ke hita mumbake liye eka sarasvatI prAta sthApita kii|" sarva cinhoM kA abhAva mUla sarasvatIkI zrADambara-vihIna lekhama diyA hazrA saM0 kuzana saMvat anumAna kiyA jAnA sAdagI tathA use zrutakA saccA upayukta pratIka vyakta karatA hai| ata: isa pratimAko mirmANa tithi san 132 I0 (vA 122 he aura upAmaka pAna dvArA devIkI abhayajJAnamudrA aura I.) huii| kintu yadi yaha saMvat vaha ho jisameM mathurAke jAnakI vAstavika dAtrI pustaka meM aAkarSita evaM kendrita usI sthAna prApta kitane hI anya amilegva hai aura sAtha hotA hai| meM saudAsa zrAdi zaka kSatrapAkA nAmAllegva bhI hai to yaha (6) abhilekha, jahAM eka ora tatkAlIna jainasaMghake mRti prathama zatAbdI IsvI pUrvaka uttarArdhameM nirmita huI gaNa, gaccha, kula, zAkhA zrAdirUpa saMgaThana para acchA dAnI caahiye| zrarthAt hama mUnikI nirmANa-tithi yA to prakAza DAlanA hai, vahA~ yaha bhI sUcita karatA hai ki usa I0 pUrva 25 ke lagabhaga hai athavA mana IsI 122 (yA 132) / samaya bar3e 2 vAcakAnArya isa devIkI pratimAoko pratiSThA aitihAmika hApase yaha mUni bar3e mahatvakA he aura karA rahe the| kaI bAtoM para anokhA prakAza DAlatI hai-- (7) usa samaya bhI jaina-janatA pustakoMse aparicita (1) prathama to yaha mUrti jana sarasvatIkI hI sarva nahIM thI, jenoM ke yahA~ prathamaNyana usake paryAta pUrva prAraMbha prAcIna pratimA nahIM hai varana sarasvatI-mAtrakI sarva prAcIna ho cukA thA, tabhI to kalAmaM bhI usakI aimI saSTa abhimAnA hai| jainadharmako bhauti hinda aura bauddha dharmAma bhI vyajanA ho sakI / ataH yaha dhAraNA bhramapUrNa dI pratIna sarasvatI devIkI mAnyatA hai, kintu hinda marasvatIkI matiyAM hotI hai ki prAcArya puSpadanta-bhUtabali-dvArA paTakhaMDAgama gumakAlake bAdame hI upalabdha dotI hai / 5 vIM 6TI zrAdi siddhAnta granthoMka rUpameM kathita zrutAvatArase pUrva jainoM zatAbdIse pUrva kI hinda sarasvatI kI koI mana nahIM miltaa| meM dhArmika grantharacanA hotI hI nahIM thaa| zrutAvatArakI bauddha mUrtiyoM umase bhA pIchekI milatI hai| kathAnoMkA tAlArya to paramparAgata dvAdazAGka sambandhI mUla (2) zakaloga bhI, jainadevI-devatAoke upAsaka- zrutAgamake lipibaddha karane kI ghaTanAse hI pratIta hotA hai| janadharmAvalambI the| kalAma unakA abhivyakti isa bAtako (8) vastutaH jisa kAlameM prastuta mUrtikA nirmANa sUcita karatI hai ki usa kAla meM kamase kama mathurA nivAsI huaA usa samaya jainajagatamaM jJAnajAgRti (Jaina Renzaka to prAya: jaina the| yadi yaha mUrti prathama zatAbdI I. aissance) kA prathamata: eka bar3A prabala aAndolana pUrva kI hai, jaisA ki saMbhava hai, to zakoMke mathuga-praveza ke cala rahA thA, jisakA pUrvAbhAsa hameM kaliGgasamrATa khAravela 1 Dr. V. S. Agarwal Guide to Arch. ke hAthI guphA vAle abhilekhameM milatA hai / aura jisake Sec. of Lucknow Museum. phalasvarUpa I. san 80 ke lagabhaga digambara zvetAmbara
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1] kyA mathurA jaMdhU svAmIkA nirvANasthAna hai ? 65 matabheda pRSTa huaa| isa aAndolanakA kAraNa yaha thA ki ke pazcAt hI eka aora prAta: smaraNIta dharasena, puSpadanta, aba zAna-dhyAna-tapameM lIna nirganya jaina sAdhuoM ko yaha bhUtabali, guNadhara, AryamaMbu, nAgahasti, yativRSabha zrAdi pratIti hone lagI thI ki dharma aura jinavANIko rakSA prAcAryone mUla nAgama granthoM kI racanA dvAga, dUsarI ora kevala mmaraNazakti ke bala para nahIM ho sktii| zakti aura zivArya, kundakunda, umAsvAti, vimalasUna, mamantabhadrAdi saMhananakI uttarottara hotI hInatA, cAritrya-zethalya, zraddhAnakI udbhaTa aAcAoMne apanI vidvAttapUrNa zrAdhyAgika, dArzanika, vikRti, sampradAyabheda saMghabheda aAdikA honA, ina maba naitika, paurANika racanAyome jaina vAgdevI kA bharAra kucha kAraNoMse yaha zrAvazyaka hogayA ki bhagavAna mahAvIra ke hI mamamameM zrAzcaryajanaka rUpameM samRddha kara diyaa| hama aAndo bhAta dhAraNAdvArase paramparAgata cale zrAya zratajJAnakA jo lanako pApakatA tathA usake upaka netAoM kI saphalatA kucha avaziSTAMza vidyamAna hai, arthAta katipaya vidvAna uma samaba race gaye jenasApikA jo avazaSa zrAja bhI prAcAryokI dhAraNAmeM surakSita hai use lipibaddha kara DAlA upalabdha hai umAme bhanI prakAra vidita ho jAtI hai| jAya, tathA usake aAdhArapara aura bhagavAna ke anya upa mathugakI yaha do hajAra varSa paganI sarasvanA-pratimA dezoM aura dhArmika anuzratiyoMke zrAdhAra para svakIya maulika usa mahAna zAna jAgatikA sarvaprakAra upayukta evaM macA racanAzro tathA TIkA-bhASya prAdi pragausa jainabhAratIkA pratIka hai| zratakI adhiSThAtrI sarasvatI pustaka hAthame liye bhaMDAra bhara diyA jAya, grantha-praNayanakA kArya jArIka mAga dharmabhakosa yaha preraNA karatI pratIta hotI hai ki usakI prArambha kara diyA jaay| nima prakAra anya marca nabIna macI upAsanA grantha-prAyana tathA mAdityaka pracAra evaM aAndolanakA virodha hotA ema aAndolana ke bhI aneka pramAramai dohai| vAstava meM manuSya apanI bhAvanAnA aura prabala virodhI hoNge| maikar3oM varSa prayatna karane ke pazcAt apane prAdazoM ko mUrtarUpa dene kA sadaiva prayatna karatA hai| zrAndolana maphala humaagaa| zaka, yavana-zrAdi navAgata aura isameM sandeha nadI ki grantha-nagapanakA aAndolana pAmAnya jAtiyone, jinhoMne jainadharma apanA liyA thA. hama karane vAlI zrutabhakta jena janatAko kAmanA / kuzala kasnAaAndolanako praryApta protsAhana diyA hogA, kyoM ki bhAratIyoM kArane sarasvatIkI ima pApaga-pratimAma bare sundara aura kI apekSA usa samaya bhI the loga lekhana kalAkaM adhika prabhAvaka rUpameM abhivyakta kiyaa| prAdI rahe pratIta hote haiM / isa aAndolanake pariNAmasvarUpa bhadrabAhu svAmI dinIya ( prathama zatAbdI I0 pUrvakA madhya ) jamaU, '' kyA mathurA jaMbusvAmIkA nirvANasthAna hai ? (lekhaka--50 paramAnanda jaina, zAstrI) mahurAe hilitte vIraM pAsaM taheva caMda mi| kiyA gayA hai| parantu aMbUyana kima dhezakA dhana hai yA jaMbumaNido baMde Nicui patto vi jaMbuvaNa ga Ne / / padma parame kucha bhI phAlata nahIM hotA / mAlUma honaa| mudrita dazabhakta yAdi saMgraha meM prAkRta niryANA bhakta ke jaMbU svAmAne jisa bana meM dhyAnAgni dvArA pravaziSTa zraghAni. anannara kucha padya aura bhI diye hue haiN| unameM se hama kameko smakara kRtyatA prAma kI. bhavata: umI banako tRtIya padyameM mathurA aura ahikSetra meM bhagavAna mahAvIra aura vana nAma ullegvina karanA vivakSita hai / aba prazna pArzvanAthakI vaMdanA karane ke pazcAt jaMbu nAma ke gahana bana raha jA- he ka ukta jaMbUcana kima deza, prama athavA antimakavalI jaMbUsvAmIke nirvANa prAma honekA ullekha nagarake samIpakA sthAna hai aura madhuga ke sAtha usakA kyA
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 anekAnta [varSa - - sambandha hai| nirvANasthAna kahanA prArambha kara diyA ho| aura bahuta mathugake samIpa hI caurAsI nAmakA sthAna hai jahAyara sambhava hai ki ukta kalpanA yA isI tarahakI koI anya bAta eka vizAla jaina mandira banA huA hai| isI sthAnako mathurA yA caurAsIkI nirvANabhUmi-prasiddhikA kAraNa bana jaMbU syAmIkA nirvANasthAna kahA jAtA hai, parantu anveSaNa gaI ho; paM0 rAjamala ke jaMbUsvAmicaritrase itanA to nizcita karane para bhI jaMbUsvAmI ke caurAsIpara nirvANa prApta karanekA hai ki jambUsvAmIne magadhAdi nagariyomeM vihAra karate hue koI prAmANika ullekha abhI taka mere dekhane meM nahIM dharmopadeza diyA thA jaisAki nimna padyoMse prakaTa hai:ghaayaa| mAlUma nahIM isa kalpanAkA kyA zrAdhAra hai| pro0 hAgalAla jI ema0 e0 ne apanI jaina itihAsakI vijaharSa tato bhUmau zrato gaMdhakuTI jinaH / pUrvapIThikA aura hamArA abhyutthAna' nAmakI pustakaka ___magadhAdi-mahAdeza-mathurAdi-purIMstathA // 11 // pRSTha 80 meM saMyuktapAnakA paricI karAte hae jaMbUsvAmIkI kurvandharmApadezaM sa kevalajJAnalocanaH / gharSASTadazaparyantaM sthitastatra jinAdhipaH // 120 // nirvANabhUmi ukta cogasI sthAna ghara yatalAI haiN| unakI isa mAnyatAkA kAraNa bhI pracalita mAnyatA Ana parantu jambUsthAmIkA nirvANa vipulAcala yA vipula. par3atI hai / kyoMki legyameM kisI pramANavizeSakA ullekhya girise hI batalAyA hai. jo vartamAna rAjagira ke, jise paMcanahIM hai| zailapara bhI kahate haiM, paMca pahADomeM se prathama hai / jaimAki yadyapi mathuga jainiyoMkA pamiddha aitihAsika sthAna hai| nimna pAse prakaTa hai:yahA~ke kaMkAlI Toleme prApta mUrtiyA~ aAja mI jainiyoM ke sato jagAma nirvANaM kevalI vipulAcallAt / prAcIna gauravako uhIma kara rahI hai aura jainiyokI atIta karmASTakA zvatAnaMtasaukhyabhAk // 12 // smRti ke gauravakA pratIka haiN| unakI vAstukalA aura mahAkavi vIrane bhI apane amba-svAmI-caritameM, mUrtiyoMkI prazAntamadrA bhaktimArgakA nidarzana kara rahI jisakA racanAkAla vi0 saM0 1076 hai, jambUsthAmIkA hai| paMDita gajamala jIke jaMbUsvAmicarina meM, nisakA racanA- niryANasthAna vipalAcala hI batalAyA hai, jaisAki usakI kAla 1632 hai, mathuga 514 digambara stUroM ke honekA 10vIM sAdhike 24veM kaDavakake nimna aMzase prakaTa :-- ullekha hai aura unakA jINoddhAra aAgarA nivAsI sAhU Hamar ha zrAra unakA jAgaNaddhAra AgarA nivAsA sA bhavvayaNa-citta-yariya-kutakkU, aTThAraha varisaha jAmathakku ToDarane kagayA thaa| ina saba bAtose jainiyoMke liye madhugakI nis, "kA viula irisihari kamyadRcaMta, siddhAlaya-sAsaya-sovyava-patta mahanA gauravakI vastu hai / parantu vaha nirvANabhUmi yaha mAnyatA ThIka nahIM hai| kyoMki isakA samarthana kisI prAcIna Upara ke jambUsvAmi-carita granthoke ullekhopara se yahI upalabdha pramANase nahIM hotaa| aura yA bhI prAyaH nimita spaSTa jAnA jAtA hai ki jambUsvAmIkI nirvANabhUmi mathurA hai ki hama mAnyatA ke pracalita honekA prAdhAra yA .. yA caurAsI nahIM hai kintu vipana giri hai| yadi madhugakI kaba aura kimane se janma diyA hai| hA~, yaha ho sktaa| nizeNabhUmikI mAnyatA vikramakI 11vIM zatAbdI se ki jaba antima kevalI jambUsvAmI gaMdhakaTI-sahita vihAra 17vIM zatAbdI taka pracalita hotI to usakA ullekha karate hae mathurAke udyAna meM padhAre ho aura vaha apane ukta donoM granthakAra avazya karate / kintu yaha pracalita dharmApadeza dvArA janatAkA kalyAgA kiyA ho aura unakI mAnyatA 17vIM zatAbdIke bahuta bAda kI hai, isIlie paM. uma pavitra yAdagArameM koI mandira yA stupa manavA rAjamalaja ne usakA nirdeza taka nahIM kiyaa| zrataH madhurA diyA gayA ho aura bAdako umI sthAnapara yA usake yA caugasIko nirvANabhUmi kahanA yA mAnanA ThaMka mAlUma pAsa ke sthAnameM; yaha vizAla mandira banavAyA gayA nahIM hotaa| ho / tathA bAda meM bhramase janatAne se hI aMbUsvAbhIkA tA. 11-1-4 // bIradhAmandira sarasAvA
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIrasevAmaMdirameM paMtajI kA Agamana tA0 25 janavarI san 1646 ko prAntIya silasile meM yuktaprAnta ke bhUtapUrva pradhAna maMtrI baM0 gobinda ballabha pantajI kA sarasAvA (sahAranapura) meM zrAgamana huaa| vIrasevAmandirake bhavya prAGgaNa meM sthAnIya kAMgresamaMDaladvArA prAyojita sabhAme Apane eka saMkSipta vaktavya meM kAMgresa ke usUloMpara aura anuzAsana meM calanekA preraNA karate hue kahA ki 'kAya janatA aura kisAnoMkA rAjya hogA aura ve mAlika banakara rheNge| pulisa unakI sevaka banakara rhegii| hindU aura musalamAna cunAvoM ke mAnanIya kevala pustakAlayoMke liye hindI ke mazahUra lekhakoM ke kahAnI, upanyAsa kavitA, nATaka, kAvya Adi kI pustakoMpara hama kevala pustakAlayoMko 6 pratizata se 25 pratizata taka kamozana dete haiN| Aja hI niyama aura sUcIpatra maMgAIye / dukAnadAra aura Ama janatA ina niyamoM se lAbha nahIM uThA sakegI / kauzalaprasAda jaina korTa roDa sahAranapura yU0 pI0 u sugandhita taijokA vyApAra sAbuna vijJAna peTenTa auSadhiyeM banAnA vyApArika vidyAprakAza rozanAI banAnA sugandhita zana banAnA sugandhita banAnA donoM bhAI-bhAI haiN| kAMgresa dezakI AjAdI ke liye hai| muslima lIga kevala navAyoM aura rAjAdhoMkI hai isaliye vaha janatA athavA kisAna rAjya kaise cAha sakatI hai ? ataeva AAgeke prAntIya cunAvoM meM kAMgresa ummIdavArako hI apanI boTa deN| sabhAma janatAkI upasthiti acchI thii| Apako 160) ru. kI thailI bheMTa kI gii| isake bAda pantajI karanAla ke liye khAnA ho gaye / 26 adbhuta pustakeM rAjaputAneke jaina vIra hamArA utthAna aura patana kathA, kahAnI aura saMsmaraNa bhAratakA Adi samrATa karma phala kaise dete haiM samyagdarzanakI naI khoja bhaviSyadatta caritra dhanyakumAra caritra DKG lAkhoM bekAroMko rojagAra para lagAne vAlI vyApArika pustakeM / -12 111) 1) 5!) - darabArIlAla jaina koTiyA 36 1) mAvuna manAnA 2) mazahUra yUnAnI numakhe 3) gharelu vijJAna 9) akaMlaka nATaka khatImanoramA urpha dharmakI devI darzana kathA, darzapAlana, darzapratijJA zIla mahimA, jaina RSi hareka =) posTeja alaga -- kauzalaprasAda jaina, korTa roDa, mahAranapura 2|| anubhUta mulammA sAnI kAlA gorA khUbasUrata banane ke upAya) vizvavyApAra bhaMDAra 1) posTeja alaga koza naprasAda jaina, korTa roDa sahAranapura yU0 pI0
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. No. A-736. vIrasevAmandirake naye prakAzana 1-AcArya prabhAcandrakA tattvArthasUtra-nayA prApta 4-umAsvAmizrAvakAcAra-parIkSA--mukhtArazrIjugala saMkSipta sUtra, mukhtAra zrI jugalakizorakI sAnuvAda kizorajIko graMthaparIkSAoM kA prathama aMza, graMthavyAkhyA sahita / muuly|) parIkSAoMke itihAsako lie hae 14 pejakI naI 2-satsAdhu-smaraNa-maGgalapATha-mukhtArazrI jugala- prastAvanA sahita / ma kizorakI aneka prAcIna padyoMko lekara naI yojanA, 5-nyAya-dIpikA--(mahatvakA nayA saMskaraNa)-- sundara hRdayagrAhI anuvAdAdi mahita / isameM zrIvIra nyAyAcArya paM0 darabArIlAla jI koThiyA dvArA sampAdita vartamAna aura usake bAdake jinasenAcArya paryanta. 21 mahAna AcAryoM ke anekoM prAcAryoM tathA vidvAnoM aura anuvAdita nyAya-dIpikAkA yaha viziSTasaMskaraNa apanI khAsa vizeSatA rakhatA hai| aba taka prakAzita dvArA kiye gaye mahatvake 136 puNya-smaraNoMkA saMgraha hai aura zurU meM 1 lokamaGgala-kAmanA, 2 nityakI saMskaraNoM meM jo azuddhiyAM calI ArahI thIM unake prAcIna pratiyoMparase saMzodhanako liye hue yaha saMskaraNa AtmaprArthanA, 3 sAdhuverSAnadazaka jinastuti 4 parama mUlagraMtha aura usaka hiMdI anuvAda ke sAtha prAkathana, sAdhumugvamudrA aura 5 satmAdhuvandana nAmake pAMca sampAdakIya, vistRta prastAvanA, viSayasUcI aura koI prakaraNa haiN| pustaka par3hate samaya bar3e hI sundara pavitra 8 pariziSToMga saMkalita hai, jinameM se eka bar3A pariziSTa vicAra utpanna hote haiM aura mAtha hI AcAryokA kitanA hI itihAsa mAmane A jAtA hai, nitya pATha tulanAtmaka TippaNakA bhI hai, sAtha sampAdaka dvArA navanirmita 'prakAzAkhya' nAmakA bhI eka saMskRtaTippaNa karane yogya hai / muu0||) 3-adhyAtma-kamala-mAnagaDha--yaha paMcAdhyAyI tathA lagA huA hai, jo graMthagata kaThina zabdoM tathA viSayoMkA lATIsaMhitA Adi graMthoM ke kartA kavivara-gajamalakI khulAmA karatA huA vidyAthiyoM tathA kitane ho vidvAnoM ke kAmakI cIja hai| lagabhaga 400 pRSThAMka apUrva racanA hai| isameM adhyAtmasamudrako kUje meM baMda kiyA gayA hai| mAthameM nyAyAcArya paM0 darabArIlAla isa bRhatsaMskaraNa kA lAgata mU05)ru0 hai / kAgajakI kamIka kAraNa thor3I hI pratiyA~ chapI haiN| ataH koThiyA aura paM0 paramAnanda zAstrIkA suMdara anuvAda, inchakoM ko zIghra hI maMgA lenA cAhiye / vistRta vipayasUcI tathA mukhtAra zrIjugalakizorakI lagabhaga 80 pejakI mahatvapUrNa prastAvanA hai / bar3A hI prakAzanavibhAga upayogI grantha hai / mU0 zA) SIrasevAmandira, sarasAvA (sahAranapura) anekAntakI sahAyatAke cAra mArga (3) natsava-vivAhAdi dAnake avasaroM para ane(1) 25), 50), 100) yA isase adhika rakama kAntakA barAbara khayAla rakhanA aura use acchI dekara sahAyakoMkI cAra zreNiyoMmeMse kimImeM apanA sahAyatA bhejanA tathA bhijavAnA, jisase anekAnta nAma likhaanaa| apane acche vizezAGka nikAla sake, upahAra graMthoMkI (2) apanI orasa asamarthoMko tathA ajaina yojanA kara sake aura uttama lekhoMpara puraskAra bhI de saMsthAoMko bhanekAnta phrI (binA mUlya) yA ardhamUlya maka / svataH apanI orase upahAra graMthoM kA yojanA meM bhijavAnA aura isa taraha damaroMkA anekAntake bhI isa mada meM zAmila hogii| par3hane kI vizeSa preraNA karanA / (ima mada meM sahAyatA (4) anekAnta ke grAhaka bananA, dumaroMko banAnA dene vAloMkI orase pratyeka caudaha rupaye kI sahAyatA aura anekAnta ke liye acche acche lekha likhakara ke pIche anekAnta cArako phrI athavA AThako adhe- bhejanA, lekhoM kI sAmagrI juTAnA tathA usameM prakAmUlyameM bhejA jA skegaa| zita hone ke liye upayogI citroMkI yojanA karanA aura karAnA / -vyavasthApaka anekAnta' ro -o -. -. -. -. -. -. -. -. -. -. -.maTaka kAzaka paM. paramAnanda zAmravIrasevAmandira sarasAvAke liye zyAmasandaralAla dvArA zrIvAstava presa sahAranaparameM madrita /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ aneka varSa kiraNa 2 sampAdaka - jugalakizora mukhtAra viSaya-sUcI nta 6 bhagavata zaraNa meM kAra | sampAdaka 73 65 65 66 74 hRdaya deM banA huA phuTabAla (kavitA) --- ['yugavIra' 3 khajuhA ke mandiroMse (kavitA) (zrI ikabAlabahAdura 4dI aura dillI rAjAjI- [paMparamAnanda jaina zAstrI * janasaMskRti-saMzodhana-maNDalapara abhiprAyA00 darabArIbAla SE 6 jainiyoMpara ghora atyAcAra -- [prA0 hemulya lAjenAva anuvAdaka parameodAma jaina .... WATC 7 'maMjada' padake sambandha meM kala devakA mahatvapUrNa abhimata -- [nyAyAcArya paM0 darabAgelAla jaina, koTiyA kyA khAka basanta manAUM maiM (kavitA) [pa kAzIrAmazamA prada Teasers aura mamImAMsAkA eka kartRtva abhI taka siddha nahIM --pro0 DIgalAna jaina, ema006 10 hariSeNakRta apabhraMza-dharmaparIkSA -- [ DA0 e0 ena0 upAdhye anuvAdaka paM0 rAjakumAra sAhityAcArya 0 11 jalAprazastike rASTrakUTana reza-- [bA0 jyotiprasAda ema0 e0 12 bIropadeza - [paM0 lokamaNi jaina 13 sAhitya-paricaya aura samAlocana 7 102 gutsuto pharavarI 1646
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntake premI pAThakoMse Avazyaka nivedana anekAnta' ke premI pAThakoMsa yaha bAta chipI huI yaha saba maha layata sirpha pracArakI dRSTi kI gaI hai| nahIM hai ki anakAnna' ne jainasAhitya aura jaina- kheda hai ki abakI bAra kucha zrImAna grAhakoMne bIpiyA~ mamAjakI kyA kyA mevANa kI haiM ora kara rahA vApima kI haiN| isakA kAraNa zAyada yahI mAlUma hotA hai| kAryAlaya meM isa viSaya ke aneka patra Arahe haiN| hai ki varSa 8 kI 1 lI kiraNa lagabhaga 4 mAha bAda abhI bhAratake prasiddha vidvAn sara yadunAtha sarakAra prakaTa hosakI hai para vApisI meM yaha kAraNa nahIM honA kalakattAne anekAntakI prazaMmA karate hae likhA hai- cAhiye, kyoMki isa kiraNake janavarI meM nikAlane kI ma zodha-khojaka mahatvapUrNa patrakA videzoM meM sUcanA anekAnta' sampAdaka pahale hI kara cuke the| pracAra honA cAhie aura usakA aMgrejI saMskaraNa bhI aura phira bhI isameM grAhakoM ko koI nukasAna nahIM nikAlanA cAhie, imasa hajAroM pAThakoM ke lie ja.dharma kyoM ka unheM pUrI kiraNeM dI jAyeMgI aura veM varSa aura jainamAhityakA ThIka ThIka paricaya mila skegaa|' kA prArambha bhI isI janavarI mAmase kiyA gayA hai| ___kahane kA tAtparya yaha hai ki bhAratIya rASTra meM hindI ataH yadi una zrImAna grAhakoMne vI0 pI0 bhUlase ke jo kucha mahatvapUrNa-sAhityika patra nikala rahe haiM vApisa kI hoM yA munIma Adi dvArA kI gaI hoM to unameM 'anekAnta' kA apanA gbAma sthAna hai| phira bhI ve patrakI upayogitA aura mahatvako samajhakara punaH yaha khaTakane yogya hai ki isake pAThaka, mara yadunAthamara- maMgAleM / patra kitanA upayogI aura mahatvakA hai yaha kAraka zabdoM meM hajAro' nahIM ho pAye haiN| Aja to vaha dara na jAkara imI AThaveM vapaMkI pahalI kiraNase hI. samaya hai jaba loga eka dRmare ke najadIka AnA cAhate jise unhoMne vApisa kara diyA hai, mAlUma ho jAtA haiM-eka dusareka dharma darzana, siddhAnta, sAhitya, iti- hai| hama anya lekhAMkA. jo maba hI khojapUrNa aura hAma, purAtatva aura kalAkA jAnane ke liye utsuka haiN| mahatvake haiM, yahA~ ullekha nahIM krte| kevala prophesara aina mamaya bhagavAna mahAvIra ke aparigraha, ahimA aura bAlAprasAda siMhala ema0 e0, ela-la0 bI0 ke anekAMta Adi gauravapUrNa lokahitaMkara siddhAMtoM ko pracA- 'vAnara-mahAdvIpa' zIrSaka khojapUrNa lekha aura usapara rita karane tathA jainamAhitya, jainaitihAsa, jainapurAtatva sampAdaka dvArA likhe gaye mahatvapUrNa noTakA jika aura jainakalAkA lokako paricaya karAnekA bar3A sundara karate haiM jo jaina purANoM meM varNita viSayoM kI prAmAavasara prApta hai| matalaba yaha ki mAMskRtika unnatike, gigakatA aura unakI sacAI kI kitanI hI ghoSaNA liye AjakA samaya bar3A anukUla aura vaNila hai| karate haiM aura isaliye aisa lekhoM kA mUlya kucha bhI aura anekAnta ina bAtoM kI kitane hI aMzoM meM pUrti nahIM AMkA jA sakatA / isI prakArakA 'rAdA se pUvakI karatA hai| 53 varSakI jaMtrI' vAlA lekha hai| ataH anekAntake premI pAThakoMsa anurodha hai ki yahAM para pAThakoMko yaha jAnakara prasannatA hogI ki ve isake bahamaMkhyA meM grAhaka banAveM / jainetara vidvAnoM, kitane hI anekAnta premA sajanoMne apanI orasa lAyariyoM, pustakAlayoM, vizvavidyAlayoM, myujiyamoM vidvAnoM, chAtroM aura saMsthAoMko anakAnta addha kIaura mandira-upAzrayoM meM isa patrako apanI orasa matameM bhijavAne kI svIkRti pradAna kI hai, isake liye athavA dumaroMme preraNA kA ke bhijvaaveN| anekAntakA ve dhanyavAda ke pAtra haiN| ataH jina vidvAnoM chAtroM mUlya mirpha 4) hai| para cAra sthAna ko phrI bhijavAne aura saMsthAoMko anekAnta addhaM mUlyameM maMgAnA ho cAlosa mAtra 14) aura ATha sthAnoMko phrI bhijavAne ve zIghra hI 2) manIADarame bhejakara use mNgaaleN| vAloMsa 28) hI liye jAte haiN| dazase adhika ho phrI anyathA bAdaka maMgAne para bhejane meM lAcArI hogii| bhijavAne vAloMse prativyakti mUlya 3) liyA jAtA hai| -darabArIlAla jaina, koThiyA
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ vArSika mUlya 4) """ - vizva tattva-prakAzaka varSa kiraNa 2 * OM arham * na kA nItivirodhayaMsI lokavyavahAravartakaH samyak / | paramAgamasya bIjaM bhuvanaikagururjayatyanekAntaH // - sampAdaka - jugalakizora mukhtAra vIramevAmandira ( samantabhadrAzrama ) sarasAvA jilA sahAranapura phAlguna, vIranirvANA saMvat 2472, vikrama saMvat 2002 bhagavat-zaraNameM kAraNa na snehAccharaNaM prayAnti bhagavan ! pAdadvayaM te prajAH hetustatra vicitra duHkha nizcayaH saMsAra-ghorANaivaH / atyanta - sphuradugra-razmi- nikara - vyAkIrNa - bhUmaNDalo graiSmaH kArayatI dupAda - salila cchAyA'nurAgaM raviH // 1 // vastu tattva-saMpAtaka - - - - phI 1646 eka kiraNakA mUlya (7) - zAntibhaktI, zrI pUjyapAdaH 'he bhagavan ! -- zrIzAntijinendra ! - Apake prajAjana - upAsakagaNa - sneha se - vizuddha prema ke vaza - Apake caraNa-zaraNa meM prApta nahIM hote haiM, balki usa zaraNAgati meM dUsarA hI (pradhAna) kAraNa hai, aura vaha hai vicitra prakAra ke duHkha- samUha se paripUrNa ghAra saMsAra-samudraM jisameM unheM rahanA par3a rahA hai aura jisakI ghora yAtanAzrI evaM kaSTa-paramparAko sahate sahate ve bahuta hI Uba gaye tathA becaina ho uThe haiM, aba unase aura adhika ve duHkha kaSTa mahe nahIM jAte, ve unase bhayabhIta haiM aura isa liye una saba saMsAra-klezAMse chuTakArA pAneke hetu hI ApakI zaraNa meM zrA rahe haiN| so Thoka hI hai, apanI atyanta sphurAyamAna umra kiraNoMke samUhase bhUmaNDalako vyApta aura saMtapta karane vAlA jyeSThAkA sUrya candrakiraNoM (cAMdanI), jala aura chAyA ke prati saMtapta prANiyoMkA anurAga karAtA hI hai / - zrarthAt jisa prakAra pracaNDa-sUrya-dhAmake zrAtApase saMtapta hue prANI usa zrAtApase bacane tathA praviSTa hue zratApako miTAneke liye jala, chAyA aura candrakiraNoMkA zrAzraya lete haiM, usI prakAra ghora saMsAra-samudra ke asahya
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. No. A-730. 68 anekAnta [varSa 8 du:khoMme utpIDita vivekIjana una duHkhose bacane tathA apaneko zAntilAma karAne ke liye ApakI zaraNa meM prApta hote haiM; poki zrApa svAmI samantabhadra ke zabdoM meM-"svadoSazAntyA vihitAtmazAntiH zAnteviMdhAtA zaraNaM gatAnAm" hama vAkya ke anusAra azAnti ke kAraNabhUta azAna, gaga, dvaSa, moha aura kAma-krodhAdi sakala vikAra-bhAvoMko dUra karake apane zrAtmAmeM zAntikI pUrNapratiSThA kiye hue haiM aura isIse zaraNAgata bhavya janaki liye zAnnike vidhAtA hai| hRdaya hai banA huA phuTabAla ! ..... vividha vicAroM kI Thokara khA, hotA hai be-hAla ! | kabhI khUba DaratA-ghabarAtA, zrAtA lakha nija-kAla ! kabhI lur3hakatA idhara-udhara to, letA kabhI uchAla !! | kAma adhUre lagvakara apane, par3atA cintA-jAla !! hRdaya hai banA huA phuTabAla ! 1 hRdaya hai banA huA phuTabAla ! 10 Ati-bhedake gaDDhe meM par3a, bhUla gayA saba cAla ! J iSTa-viyoga aniSTa-yogakI cintA udhara karAla ! mAnavatAkI suna pukAra bhI, kara detA hai TAla !! | phikara phikara meM murajhAyA tana, sukar3a gaI saba khAla !! hRdaya hai banA huzrA phuTabAla ! 2 hRdaya hai banA huA phuTabAla ! 11 masArIka-prapaJca-jAlameM phaMsA huA hara hAla ! para-cintAmeM par3akara, apanA bhUla gayA saba hAla ! nahIM nikalanekI sudhi karatA, aisA huA niDhAla !! makaDI jAlA-sA raca-racakara, pha~sA jagata-jambAla !! hRdaya hai banA huA phuTabAla ! 3 hRdaya he banA huA phuTabAla ! 12 kabhI viSaya-samparka socakara, hotA hai khuzahAla ! kabhI prApta sundara viSayoM ko bhI lakhatA nija-kAla !! apanI bhUla-mohapariNatise sahatA dukha vikarAla ! rAga-dveSake vazIbhUta ho, hotA hai pAmAla !! hRdaya hai banA huA phuTabAla ! 4 prema-magna sazcita dravyoMkI karatA kabhI sa~bhAla ! hRdaya hai banA huA phuTabAla ! 13 udAyIna ho kabhI samajhatA unako jAna-babAla !! | ho karake 'yugavIra' bhaTakatA phiratA kyoM behAla ! hRdaya hai banA huA phuTabAla ! 5 jIvana zeSa rahA hai kitanA ? apanI surata sa~bhAla !! kabhI dhanika bananekI icchA, kabhI rucira-kaMgAla ! | hRdaya hai banA huA phuTabAla ! 14 dhyAna-magna ho giri-gaharameM basane kA basa khyAla !! | vahata kiyA anveSaNa parakA, likhe bhanekoM hAla ! hRdaya hai banA huA phuTavAla ! 6 | aba nijarUpa sa~bhAla khojakara, chor3a sakala jaMjAla !! deza-sevakoMkI gAthA suna, lakha vIroMkI pAla ! hRdaya hai banA huA phuTabAla ! 15 una hI jaisA ho rahaneko, umar3ata hai tatkAla !! vipulAcala cala vIra-jyoti lakha, zAMti-prada suvizAla! hRdaya hai banA huA phuTabAla ! 7 apano jyoti jagA le, usake caraNoM meM rakha bhAla !! kabhI socatA-'sabama pahale apane doSa nikAla ! tabhI banegI sacI sevA, hogA deza nihAla' !! hRdaya hai banA huA phuTabAla ! 16 hRdaya he banA huzrA phuTavAla ! 8 yoM nija-Atma-vikAsa siddha kara, karale prApta kamAla! kabhI Apase bAteM karatA, phaiMsa utprekSA-jAla / bhrama-bAdhA-cintAse Takara, hojA citta ! nihAla !! kabhI havAI kile banAtA, zekhacilIkI DhAla / hRdaya hai banA huA phuTabAla ! 17 hRdaya hai banA huA phuTabAla ! vIrasevAmandira, tA03-2-1946 'yugabIra'
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ khajurAhAke mandiroMse ( racayitA zrI ikabAla bahAdura zrIvAstava ) [khajurAhA bundelakhaNDa prAntakI chatrapura riyAsata meM rAjanagara tahasIlakA eka gAMva hai, jo kisI samaya rAjavaibhavako biye hae gajanI thA, jana-dhanase paripUrNa samRddhizAlI nagara thA aura jainiyoMkA meM rahA hai| isa sthAna para jainiyoM ke pradhAna kalApUrNa mandiroMka mavAvA, jinakI saMkhyA 25 se kama nahIM, bauddhoM vaiSNavoM aura zavoMke bhI kucha suMdara mandira haiN| parantu mamI mandira, darzanIya hote hue bhI, vartamAnameM durdazA-prasta haiM aura apane abhyudayakI kahAnI ko darzakoMpara ro ro kara prakaTa kara rahe haiM! koI bhI sahRdaya darzaka aisA nahIM ho sakatA jinheM ina mandiroMkI vartamAna dazAko dekha kara genAna praajaay| bhAjase koI 16 varSa pahale, bhaktUbara san 1926 ko, maiM ina mandiroM ke darzanoM ko gayA thaa| usa samaya inakI bhaMga-bhaMgAdiko liye hue amyavasthApUrNa anAthadazAko dekhakara aura inake pratIta gaurava kA smaraNa kara mere hRdaya meM harSa aura viSAdake kitane hI bhAvoMkA udaya humA thaa| aAja una bhAvoMko kavi ikabAla bahAdurajI zrIvAstavakI isa kavitAmeM mUrtimAna dekhakara mujhe bar3I prasanatA huI aura yaha nAna par3A ki jo koI bhI mAvuka vyakti ina mandiroMko dekhatA hai usake hRdayameM vaise bhAva utpanna hue binA nahIM rahate / zrIvAstavajAne ina mandiroMkI dazAkA acchA bhAvapUrNa citra khIMcA hai, aura isake liye ve dhanya. vAdake pAtra haiN| unakI yaha sundara kavitA hAlake 'jainasandeza' (aMka 35) meM prakAzita huI hai| vahIMse ise 'bhanekAnta' pAThakoM ke liye uddhata kiyA jAtA hai| -sampAdaka o anupama devAlaya-mamUha ! (1 (6) nizadina hI jahA~ lagA rahatA, kucha apanI gAthA gAo to ? jagakI vibhUtiyoMkA tA~tA, apane jIvanake vividha rUpa usa bhA~ganameM kisaliye Aja, kI jhAMkI tanika dikhAo to? karuNAkA sAgara laharAtA? (2) yuga bIta gae unmana tumako, | abhizApa kauna kisakA Akara, (7) bolo-bolo, nina-vAmI! he tejasvI, tava zIza car3hA ? kisa viraha-vyathAne banA diyA- kisa mahA pApakA ghora daNDa hai Aja tunheM yaha saMnyAsI! yaha Aja tumheM bhoganA par3A kabase isa dhyAnAvasthAmeM , (3) (8) kina kina AzAoMko lekara, cupacApa khar3e ho mauna gahe ? kina-kina aramAnoMko lekara ? kisa iSTa-siddhike liye kaho, bhAye the tuma avanI-tala para, yaha dusaha tApa ho tApa rahe? kina-kina varadAnoMko lekara ? kisa zAnti-prApti ke sAdhanane kisa zubha muhUrta meM divya teja, (6) jajera zarIra yaha banA diyA ? isa bhU-pradezameM AyA thA ? ...vaha maMtra-mugdha karane vAlA. yaha 'satyaM zivaM sundarama kA hA, gavita yauvana lUTa liyA! anupama svarUpa kara pAyA thA ? jisa divya jyotise pAlokita, (5) (10) kaise the ve soneke dina, dikavidika huA karate pratikSaNa ! kaisI cA~dI kI rAteM thIM? kyoM manda par3a gaI vaha bhAbhA, sukha svapna hogaI jo tumako, chAyA tama cAroM ora gahana ? ve kisa vaibhavakI bAteM thI ?
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 8 prati aMga-aMgakI divya-jyoti, (11) (20) gata, divasoMmeM kyA-kyA devA, jaba hRdayoMkA tama khotI thI ! unakA bhI gaurava gAna karo ? amitAbhAse jagamaga-jagamaga, bhaMkRta ho uThe hRdaya-taMtrI jaba antarAtmA hotI thI ! vaha bhUlA svara sandhAna karo ? (12) kitanI zraddhAe~ bar3hatI thIM, kyA yahI dharmANa thI, yahI vyoma, (21) lakha caraNoMkA ujjvala pratApa ? kyA taba bhI thA maMbhAra yahI ? kitane hRdayoMmeM mAna liye kyA the ravi-zazi-nakSatra yaho, nata ho jAte the bhAla Apa ? thA RtuoMkA vyauhAra yahI? usa madhu-jIvanakI madhura kathA, (13) (22) kyA aise hI the nara-nArI, kaha zrAja sudhA-rasa barasAo ? thIM yahI dhAraNAe~ unakI ? phira Aja usI yauvana-layameM, kyA isI taraha kI thIM taba bhI, vaha madhura rAganI duharAyo ? pratikAra- bhAvanAe~ unakI ? (14) he mauna-vratI, bolo, tumako | kyA imI tarahakA ADambara, (23) kisane hai sA~ce meM DhAlA? | dhokhA durAva thA ApasameM ? kisane sammohana rUpa diyA, kyA isI tarahakI svArtha-siddhi kisane pahanAI jayamAlA ? | IrSA chAI thI ghara-gharameM ? yaha kina hAthoMkA kauzala hai, (15) (24) yaha chUta-chAta, yaha varga-doSa, yaha kina astroMkI mAyA hai? yaha varNa-bheda, yaha tiraskAra ! yaha yatna kauna-sA hai jisane, durdamya ghRNA, kalmaSa, pazutA, prastarako moma banAyA hai ? kyA taba bhI thA lipsA-prasAra ? (16) ve kauna kalAvid the mahAna, | bolo-bolo, kucha to bolo, (25) jo racakara naisargika racanA, he yuga-yugake praharI mahAn ? svargIya -- kalA -- kautUhalase isa mahAghora parivartanakA kara gaye amara jIvana apanA ? | kyA kAraNa hai, he bhAgyavAna ? aba taka. ina bhagna-zilAoMmeM, (17) (26) ve svarNa-yugI saMgI-sAthI, hai nihita bhAvanAe~ jinakI / kyoM tumase nAtA tor3a gaye ? prati mUrti-mUrti se bola rahIM isa nirjana sUnepanameM kyoM ve punya AtmAe~ jinkii| ve tumheM bilakhatA chor3a gaye ? (18) prastara kI ye pratimAe~ haiM, | dhaMsa gaye kahA~ candeloMke (27) yA kalAvidoM kI tapolIka / / ve siMha-dvAra, ve rAja-bhavana ? yA Arya saMskRti kA svarUpa, virgAlata hogaye kahA~ kisameM svargIya-bhAvanAkA pratIka ? | bahu-ratna jaTita ve siMhAsana ? yuga-yugI sabhyatA kA supATha (16) (28) vaha yazovarma, ve dhaMga, gaMDa, zata-mukhase jagako par3hA rhiiN| vaibhavazAlI sogaye kahA~ ? prAcIna zilpake vidhi-vidhAna ve do khajUrake svarNavRkSa kI gaurava-gAthA sunA rhiiN| jIvana-sahacara khogaye kahA~ ?
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 2] jina vRkSoMne hI prAMganako (26) 'kharjUravAha' - sA nAma diyA / kisa kAla - prabhaMjanane tuma se una bAla-sakhoM ko chIna liyA ? dillI aura dillIkI rAjAvalI (30) kyA upa vaibhavake sAtha-sAtha ho gaI pratiSThA bhI vilIna ? (31) yA isa yugakA mAnava-samAja hogayA Aja he hRdaya-hIna ? zata-zata zaGkhoM kA tumula ghoSa aba nahIM sunAI par3anA kyoM ? zata-zata pujAriyoM kA samUha aba nahIM dikhAI par3atA kyoM ? (32) sadiyA~ haiM bIta gaI tumako yuga kI gati meM Dhahate bahate / ina nirm| duniyA vAloM kI kSaNa-kSaNa bhISaNa kaTutA sahate ! (33) tumako sa eka barAbara hai tama rahe kahIM, Aloka kahIM ! sukha-dukha kA kaisA anubhava hai, hotA kucha harSa-viSAda nahIM ? azru darzakoM ke (34) a nahIM rulA sakate tumako | pathikoM ke ye parihAsa -hAsa aba nahIM ha~sA sakate tumako ! ye bahate (35) he devAlaya ! dillIkI gaNanA bhAratavarSa ke pradhAna zaharoM meM hai, vaha vartamAna meM bRTiza sAmrAjya kI rAjadhAnI hai aura pichale samaya meM bhI mugala sAmrAjya tathA usase pUrva tomara yA taMvara vaMziyoMke zAsanakAla meM rAjadhAnI rahI hai| dillIke nAmakaraNa aura usake basAne ke sambandha meM abhItaka matabheda pAyA jAtA hai| koI kahatA hai ki lohe kI kIlIke DhIlI hojAneke kAraNa usakA nAma 'DholI' par3A hai| dUsarA (phariztA) likhatA hai ki yahAMkI miTTI narama hai usameM kaThinAI se mekha (kIla) dRDha, gar3ha sakatI hai, isIse isakA nAma 'DholI' rakkhA gayA hai| kucha bhI ho, vartamAna dillIkA prAcIna nAma 'indraprastha' thA aura bAdako dillI, DilikA, yoginIpura, johaNipura, dillI tathA dehalI Adi nAmoMse ullekhita kiyA gayA hai| jaina sAhitya meM dillI, johaNipura 71 uttuGgakAya he garvonnata- giri bhUtala ke ! he Aye zilpa svarNima sva-kIrti ! he darpaNa bhArata - kauzala ke ! (36) tuma jIeM.-zIrNa hI bane raho itanA hI gaurava kyA kama hai ? tuma usa atIta kI saMsmRti ho jo anupama hai, sarvottama hai / dillo aura dillI kI rAjAvalI ( lekhaka -- paM0 paramAnanda jaina, zAstrI ) dillIkA nAmakaraNAdiviSayaka itihAsa- yoginIpura aura dillI nAmoM kA khUba upayoga huA hai, parantu apabhraMza bhASA ke jaina sAhitya meM kevala dillI aura joiNipura ina do nAmoMkA hI prayoga huA milatA hai| dillIko kaba aura kisane basAyA, yaha eka prazna hai / dehalI myUjiyama meM saM0 1384 kA eka zilAlekha hai usake nimna vAkya meM tomara yA taMvara vaMziyoM dvArA dillI ke nirmANa karanekA spaSTa ullekha pAyA jAtA hai:-- dezosti DhilA hariyAnAkhyo pRthivyAM svargamaM nabhaH / purI tatra tomarairasti nirmitA // tomara yA taMbara zabda eka prasiddha kSatriya vaMzakA 1 dekhI, rAjasthAna itihAsa bhAga 2 pR0 684 Ti0, paM0 jvAlAprasAda mizradvArA anuvAdita /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. No. A-7*. bhanekAnta [varSa 8 sucaka hai jo tomaravaMzake nAmase prasiddha huaa| dillI kI nAmAvalI dekara dvitIya anaMgapAkhakA khela 16veM ko tomaravaMza dvArA basAye jAne meM koI matabheda nahIM, nambara para karate haiN| parantu isa vaMzake kisa rAjAne aura kaba basAyA, isapara paM. samIdhara bAjapeyI bhI tomaravaMzaka anaMgapAkha aitihAsakoMkA eka mata nahIM hai| prabujaphajala saM0 424 (prathama) ko dillIkA mUkhasaMsthApaka prakaTa karate haiM jinakA meM aura phariztA san 120 meM dillIkA basAnA mAnatA rAjyAbhiSeka san 716 meM humA thA, usane sabase prathama 12 paMDita jayacandra vidyAlaMkAra san 1050 meM anaMga- dillI meM rAja kiyA aura usake bAda usake vaMzaja kannaujameM pAla nAmaka eka tomara paradAra dvArA diljIke sthApita cale gaye vahA~sa unheM candradeva gAThaubane bhagA diyA thaa| honekA klekha karate haiM / aura prasiddha purAtvavettA promA isake bAda dumaga anaMgapAla dillI meM pAyA aura vahAM jI bhI vitIya anaMgapAlako usakA basAnevAlA mAnate haiN| usane apanI rAjadhAnI bnaaii| punaH nUtana zahara vasAyA kaniMghama sAhaba san 736meM anaMgapAla (prathama) dvArA aura usakI surakSAke liye koTa bhI banavAyA thA / kutuba dikhIke basAye jAmekA ullekha karate haiM aura aneka hasta- mInArake pAsa pAsa prAcIna imAratoMke jo avazeSa evaM likhita pustakoM evaM khyAtoMke AdhArase dillIke tomaravaMza cida dekhe jAte haiM ve saba anaMgapAla dvitIyakI rAjadhAnIke cinha mAne jAte haiN| isake rAjyamamayakA eka zilAlekha 1 yadyapi isa vaMzake nAmakaraNa aura vikAsa zrAdikA koI bhI milA hai jisameM likhA hai ki--"saMvat 1101 anaMga. prAmANika iti vRtta upalabdha nahIM hai / sunA jAtA hai ki pAla vhii|" sAtha hI ukta kutuba mInArake pAsa anaMgapAla dillIke dakSiNa pazcimameM 'tuyAravatI yA tomagavatI' ke manirake eka stambhapara usakA nAma bhI uskIya humA nAma kA eka jilA hai, umameM Aja bhI eka tomaravaMzI minA / saradAra rahatA hai| bahuta saMbhava hai ki isa vaMzakA nikAsa isase mAlUma ho ukta tumAravatI yA tomarAvatIse huzrA ho; kyoMki prAya: ki anaMgapAla dvitIyane dillI aneka gotra, jAti evaM vaMzoMke nAmoMkA nirmANa gAMva kA punaruddhAra kiyA thA aura use sundara mahaloM makAaura nagaroMke nAmose huA hai| aura yaha ho sakatA hai nAtoM tathA dhanadhAnyAdi samRddha bhI banAyA thaa| saMbhavataH ki ukta nagarIke nAmapara hI tomaravaMzakI kalpanA huI ho| isI kAraNa usake sambandhameM dillIke basAe jAneko zrAineakabarImeM 'tuyAra' nAmase hI isakA ullekha hai| kalpanAkA pracAra huyA jAna par3atA hai| anaMgapAla dvitIya aura apabhraMzabhASAke kavi padhUne apane granthoM meM tubara yA ko dillIkA saMsthApaka yA vasAnevAlA mAnanepara misarAtI taMbara zabdase hI isa vaMzakA sUcana kiyA hai| isa vaMzake masaUdIka isa kathanako galata ThaharAnA pdd'gaa| ki sAbAra vaMzadhara zrAja bhI rAjapUtAne aura prArA prAnta meM pAe jAte masaUdane san 1027 se san 103.ke madhyameM dillI hai| gamapUtAnemeM yaha 'tumAra' nAmase hI prasiddha hai| isa para car3hAI kI thI, usa samaya vahAMkA rAjA mahIgala thA, vaMzameM aneka vIra kSatriya rAjA hue haiM jinhone isa bhArata jisake pAsa usa samaya bhArI sainya thI aura bahuta se hAthI se bhI the aura jisakA putra gopAla lar3AI meM mArA gayA thaa| vasundharApara yA isake kucha pradezopara zAsana kiyA hai| bhA dillI ke basAnekA zreya bhI isI vaMzako prApta hai| isa vaMza dvitIya anaMgapAla ke rAjyAbhiSekakA samaya kaniMghama aura ke kaI vIra rAjAbhoMne dosau yA DhAIso varSa ke karIba sAhabane san 1041 (vi0 saM0 1908) diyA gvAliyarapara zAsana kiyA hai aura use dhana dhAnyAdise 5 dI ArkiyolAjikala sarve zrApha iNDiyA By janarala khUba samRddha kiyA thaa| isakA vizeSa paricaya nAgendranAtha kaniSama sAhaba pR0 146 / vasukRta vizvakoSa bhAga 6 meM dekhanA caahiye| 6 dekho, dillI athavA indraprastha pR0 6 / 2 dekho, TADarAjasthAna hindI pR. 227 aojhA. saM. 7 dekho, TADarAjasthAna pR0 227 tathA mahAmanA zrojhAjI 3 dekho itihAsa praveza prathama bhAga pR0 220 / dvArA sampAdita rAjapUtAnekAitihAsa prthmjildpR0234|| 4 TADarAjasthAna hindI pR0 230 / 8 TADarAjasthAna pR0 220 /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 2] dillI aura dillIko rAjabalI rAjyakA 25 varSa vA mahonA, aThAraha dina batalAyA hai| rAjA jAna prtaa| paMDita svacamIdhara bAjapeyI bhI san ataeva isakA rAjyasamaya san 107 (vi.saM. 1708) 102 vAle anaMgapAla (dvitIya) se sau varSa bAda tRtIya se san 108, (vi. sa. 138) ke karIba pAyA anaMgapAkhako tumbara gharAnekA antima rAjA honA svIkAra jAtA hai| yadi isakA yaha rAjyamamaya ThIka hai to usake karate haiN| sAtha hI usake zAsanakAla meM ajamerake rAjA pazcAt dillIpara anya kisane zAsana kiyA yaha kucha vIsaladeva cauhAna dvArA dillI jIte jAnekA bhI ullekha mAlUma nahIM hotaa| karate haiN| ha, budha zrIdharake apabhraMzabhASAke pArzvanAtha-caritase tomaravaMziyoMse milI cauhAmavaMzI rAjA mAnA jisakA nAma ke putra vigraharAja (vIsaladeva caturtha) ne vi0 saM0 1200 aSTamI ravivAra 12 / usameM dillI aura usake rAjA anaMga ke lagabhaga prApta kI thI aura usI samayase sase ajamerakA pAjakA ullekha kiyA hai aura use talavAra dvArA zatra. sUbA banAyA gayA thaa| kapAloMko tor3ane vAlA batalAyA hai| jaisA ki usake dehalIkI prasiddha phIrojazAhakI pATapara prazokakI nimna vAkyase spaSTa hai-- dharmAjJAoMke nIce zivAlika stambhapara utkIrNa hue san hariyANae dese asaMkhagAma, 1363 (vi0 saM0 1220) ke vaizAkha zuklA 15 ke gAmiya jaNiya prazavaraya kAma / zilA vAkya meM yaha likhA hai ki hAnavaMzI rAjA bIsabaghattA-paracaka vihaTTaNu siri saMghaTTaNu jo suravaNA prignnirdd| deva (caturtha) ne tIrthayAtrA prasaMgako lekara vindhyAcalase riu-ruhirAvadRNu viula pavaTTaNu dillINAmeNa jiNi uM|| " himAlayatakake pradezoMko jItakara kara vasUja kiyA aura bhAryAvartase mlecchoMko nikAlakara punaH bhAryabhUmi bnaayaa| aura vi0 saM0 1226 meM utkIrNa hue vijokhiyAke jahiM masivaratoDiya riu-kavAla zilAlekha meM yahAMtaka likhA hai ki dillI lenese zrAnta NaraNAhu paSiddha aNaMgavAlu / (thake hue) aura prAzikA (jhAMsI) ke nAmasaM vAbhAnvita isase mAlUma ho ki usa samaya vi0saM01186 hue vigraharAjane apane yazako pratAlI aura balabhImeM meM anaMgapAlakA rAjya thaa| yaha anaMgapAla ukta donoM vizrAnta dA-vahAnama sthira kiyaa| anaMgapAlaoNpa jinakA samaya san 736 (vi. saM. 13) 3 dekho, dillI yA indraprastha pR06| aura san 1051 (vi. saM. 1108) diyA humA hai? 4 nAgarIpracAriNIpatrikA bhAga 1pR0 405 TipaNa 44 / mina hI pratIta hotA hai| kyoMki unake samaya ke sAtha/5 zrAvidhyAdrA dimAdraviracitavijayastIrthayAtrAprasaMgAgdrIveSu isakA koI sAmajasya nahIM baiThatA / pranthameM isake vaMzakA pradarSAnna pratiSu vinamatkandhareSu prapanna: / koI paricaya yA ullekha nahIM milatA, phira bhI yaha AryAvarta yathArtha punagI kRtavAnmleccha vicchedanAmimAlUma hotA hai ki isakA vaMza bhI saMbhavata: tomara hI devaH zAkaMbharIndro jagati vijayate vIsalaH kSoNipAlaH / / hogA aura yaha tRtIya anaMgapAla tomara vaMzakA antima bane sampani cAhavANatilaka: zAkaMbharI bhUpatiH ? bhAmAna vigraharAja eSa vijayI santAna jAnAtmanaH / 1 dI ArkiyolAjikala sarve zrApha iNDiyA By janarala asmAbhiH karadaM padhAyi himavadvindhyAntagalaM bhuvaH, kanighama / zeSa svIkAraNAya mAstu bhavatA mudyogazUnyaM manaH // 2 vikkamaNarida suprasiddha kAli, dillI paTTaNa ghaNakaNavisAli -iMDiyana eNTI kverI jilda 16 pR0218 sa-NavAsI eyAraha saehi, pArivADie varisa parigati / 6 pratolyAM ca balabhyAM ca yena vizrAmitaM yshH| kasaNahamIhi zrAgahaNamAsi, ravivAra samAraNa usiMsirabhAsi DhillikA grahaNazrAntamAzikA lAbhalaMbhitaH (taM) // 22 // pArzvanAtha carita, bhAmera prati / -nAgarI pracAriNI patrikA bhAga 1pR0405Ti.4
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 bhanekAnta [baSa - uparake saksa se itanA to spaSTa hai ki saMvat 120. kara diye gae, isIse inakA koI patA nahIM calatA aura ke pAsa-pAsa dillIpara cauhAnoMkA adhikAra humA, parantu inhIM nahalasAhakI preraNAse budha zrIdharane apane ukta pAcaisa bAtakA abhItaka koI prAmANika ullekha nahIM milA nAyaritakI racanAkI thii| jisameM yaha batalAyA gayA ho ki ukta pArzvanAtha caritameM pratuta nayA mandira vi0 saM0 1857 se 1864 taka akhikhita anaMgapAkhase hI vIsaladeva yA vigraharAne sAta varSa meM banakara tayyAra hunA thA aura saM. 1864 kI dillI hastagatI thii| yadyapi paM. bacamIdhara vAjapeyIne vaizAkha zuklA tRtIyAko isakI pratiSThA huI thii| usa tRtIya anaMgapAsake zAsanakAla meM dillIkA vIsaladeva dvArA __ samaya isa mandirakI lAgata sAta lAkha rupayA thii| isa vijita karanekA ullekha to kiyA hai, parantu usakI puSTi meM mandirameM samosANaka vedImeM jo kamala banA huA hai vaha koI prAmANika ullekha upa sthata nahIM kiyaa| atyanta darzanIya hai aura usakI lAgata dasa hajAra rupayA dehalIke aitihAsika di. jaina mandira batalAI jAtI hai| isa mandirake nirmANakartA nA. hara. dillI yA dehabImeM jahAM mugalakAlIna ima rateM darzanIya sakharAyajI the. jo bAdazAhake khajA~cI the aura jinheM haiM aura aitihAsikatAke sAtha sAtha muslima kAlIna bAdazAhakI bhorase 'rAjA' kA khitAba milA huA thaa| saMskRti evaM kalAkA pradarzana karatI haiM vahAM dehalIke yaha dharmAtmA puruSa the aura usa samaya dehalIke jainiyoM meM digambara jainiyoMke mandira bhI apanI sAnI nahIM rkhte| pramukha the| unameM dharmapurAkA mandira, jise nayAmandira' ke nAmame paM. lakSmIdhara vAjapeyIne 3 isa mandirake sambandha meM pukArate haiN| isakI suvarNakhacita citrakArI to darza ke usakA paricaya dete hue likhA hai ki-'isa mAndarameM cittako moha khetI / yadyapi yaha mandira vizeSa prAcIna buddhakI mUrti hAthIdAMtaka siMhAsanameM baiThAI gii|" aura nahIM hai isase bhI purAne vahIM dUsare mandira maujUda haiN| isameM unhoMne usa samaya dillI meM bauddhadharmake pracalita udAharaNasvarUpa khAsamandirako hI le lIjiye jise urdU . hone kI kalpanA kI hai jo sarvayA nirAdhAra aura bhramamUlaka mandirake nAmase pukArA jAtA hai| yaha jaina mandira lAla hai, kyoMki prathama isa mandirameM hAthIdAMtakA koI kinake pAsa hai| kahA jAtA hai ki isa mandirakA nirmANa siMhAsana nahIM hai / janiyoMke mandiroM meM hAthIdAMta se banI zAhajahAMkI senA jaina sainikoMke liye kiyA gayA thaa| huI kisI bhI cIjakA upayoga bhI nahIM hotA-vaha eka yaha mandira jisa sthAnapara bnaa| vahA~para pahale zAhI eka prakAra kI haDDo samajhI jAtI hai| dUsare isameM koI buddhachAvanI thI aura vahAM eka jainI sainikako choladArI lagI mUrti bhI nahIM hai. moMki budyamUrti savana hotI hai jabaki huI thI, usImeM usane eka ora eka mUrti apane darzana di. jainiyoMkI mUrtiyAM nagna hotI haiM jo yathA jAta mudrAMka karane ke liye rakhI huI thii| yaha mandira usI sthAnapara samAna vItarAga, saumya tathA zAntikA mujassima piMDa banA hai / yadyapi isa bAlamandirase mI pUrva dehalAmeM jaina aura jIvanamuktarUpa ahanta avasthAkA pratIka hotI haiN| mandira the aura vahAM manaMgapAla tRtIyake zAsanakAla meM vi0 mAlUma nahIM isa tarahakI g2alata kruupn| unhoMne kaise karatI saM.11Ese pUrva vahAMke prasiddha agravAla kulAvataMza sAhU hai? sAtha hI unakI yaha kalpanA to aura bhI vicitra mahalane eka caityAlaya banavAyA thA aura usakI pratiSThAbhI '- jAma paratI hai ki dehalImeM usa samaya (vi0 saM0 1857 kI thii| ye saba mandira bAdazAhI zAsanakAla meM kaTa-bhraSTa 5 se 1864 meM) bauddhadharma maujUda thaa| isa bAtako itihAsa 1 yenArAdhya vizuddha dhIramatinA devAdhidevaM jinaM kA eka vidyArthI bhI acchI tarahase jAnatA hai ki bhAratameM satpuNyaM samupArjitaM nijaguNa: saMtoSitA bAndhavAH / jaina caityamakAri suMdarataraM jainI pratiSThAM tathA, 2 isa graMtha aura kartA dake sambandhameM kisI svataMtra lekha dvArA sa zrIgAn viditaH sadeva jayatAt pRthvItale nttttlH||1|| prakAza DAlane kA vicAra hai| -pAzvanAthacarita saMdhI 5 3 dekho, dillI athavA indraprastha pR. 55
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 2] dillI aura diljIkI rAjAvalI 75 kaI zatAbdiyoM bauddha dharma nahIM thA - usakA bahuta samaya 20 rAjAoMke nAma diye haiN| isake bAda saM0 1246 taka pahale hI bhAratase niSkAsana hocukA thaa| bhAzA hai isameM sAta cauhAna vaMzI rAjAbhoMka nAma aMkita haiM, jinameM antima bAmapeyI jI apanI galata dhAraNA ko durusta kara leMge aura do nAmoMkA koI ullekha mere dekhane meM na, mAyA / usaka pustakake dvitIya eDIzana meM usa nikAla kara punaH yathArtharUpa meM bAda likhA hai ki-"saM. 1246 varSe caitra sudI 13 likhanekI kRpA kareMge sulatAna zahAbudIna (tukavaMza) ganItahiM mAyA~ 14 varisa isa mandira meM eka prch| zAstra bhaMDAra bhI hai, jisameM rAjya kiyo|" isake anantara dillI kI gaddIpara baiThane vAle hastalikhita aura mudrita granthoMkA acchA saMgraha hai| isake bAdazAhoMka nAma tathA rAjya karanekA samaya maya tithika prabandhaka lA0 ratanalAla jI haiM jo prakRtita. bhadra hai aura ullekhita kiyA gayA hai / guTake meM diyehue prayaH musalamAna apanA pamaya ronAnA zAstroM kI samhAla evaM vyavasthA bArazAhoM nAma aura samaya zrIman gaurIzaMkara hArAcadajI lagAte haiN| promA ajamera dvArA sampAdita rAjapUnika itihApakI dUparA paMcAyatI mandira hai jo masjida khajAke pAsa prathama jirUTa ke pRSTha 534-36 para prakAzita 'dila ke hai aura kucha varSa pUrva naye sire punaH banA hai| yaha maMdira sulatAna' nAmaka chaThe parizaSTame prAyaH milane julate haiM pahale bahuta choTe rUpameM thA aura bhaTTArakIya mandira kahalAtA kahIM 2 kucha thobA mA pharka dRSTigocara hotA hai / mAyahI thA yahAM bhaTTAraka jI bhI rahate the| isa mandirameM bhA eka upake cha nAma prastuta guTaka meM nahIM haiM, jinakA honA vizAla hastalikhita prAcIna pranyoMkA sgrhhai| isake prAvazyaka jAna par3atA hai| prabandhaka lA0 babUgamajI haiM jo bar3e hI majjana haiM aura guTakekI isa rAjAvalIko yahAM jyoMkI syoM nIce diyA bhAga tuka vidvAnoM ko graMtha paThana-pAThanAdi ko dete rahate haiN| jAtA hai| parantu usameM brekaTa vAlA pATha apanI yogase rakhamvA gyaa| isake sivAya umameM jahAM kahIM kucha vizeSa prAcIna guTakA aura rAjAvalI kahane yogya athavA anukUla pratikUla jAna pasarA uR nIce isa paMcAyatI mandirake zAkha bhaMDAra ko dekhate hue phuTanoTa meM de diyA gayA hai| merI dRSTi eka pugane guTakepara par3I jipakA naM. 61 hai atha DhIlI sthAnakI rAjAvanI likhya)ne / aura jimameM phuTakara viSayoM ke sAtha sAtha DhIlI sthAnakI tAmaravaMza saMvat 36 bhaadraayaa| jAjU 1 vAja 2 nAvatI' likhA huzrA hai| yaha guTakA bahuta hI jIrNa rAja 3 mIhA 4 javAla 5 zrAdarU 6 jeharU 7 vaccha 12 8 mAlUma hotA hai parantu granthoM kI marammata karAte samaya upI pIpalu hai gavalupihayApAla .. gAlu tAllasapAlu " mAika kisI dUpare vaMDita guTakekA aMza isake sAtha jor3a rAvala gopAla 12 rAvala malakSagu 13 rAvala jayapAla diyA gayA hai jimama mahamA usakI apUrNanAkA pratibhAma 14 rAvala kambarU (kura) pAlu' 15 rAvala anaMgapAlu" nahIM hotaa| isa guTake meM saM. 836 me saM0 1502 taka , kaniyama mAhiyakI zrAkiyAlAjikalama aAfa irAdyA hone vAle rAjAoM ke nAma diye hue hai| aura likhA hai| nAmaka pustakakI jilda prathama pRSTha 246 me 15-12 ki-"saM0 1583 varSe baizAgva sudI 8 pAni sAhi bamvaru nambara para gopAla' nAma gAyA jAtA hai| mug2alu kAbula tahiM zrAyA, rAjyaM karoti idaaniiN|" isameM / isama 2 ukta pustakama 13 ve nambara para 'mana kSaNAla' diyA hai| spaSTa hai ki yahAMtaka vaMzAvali ukta saM0 1581 se phle| pahala 3 ukta pustaka ma 14 va 20 para 'jayAla' nAma diyA hai| likhI gii| isake anantara bAbara rAjyake 6 varSa diye / daya / ukta pustaka meM 15 veM naMbara para kuMvarapAla, yaha nAma guTake haiM aura 1588 me 1612 takakI vaMzAvanI dI gii| ma kacha azuddharU meM liyA gayA hai| kintu bAdako kimI dUsarI kalamaye do mupavamAna bAdazAhoM 5 ukta pustaka meM 16 va nambarapara anaMgapAla kA nAma diyA kA rAjyakAla aura pIche likha diyA gayA hai| hai aura imakA gajyakAla 16 varSa 6 mahInA aura 18 saM0 836 saM0 1211 taka tomara yA taMbara vaMzaka dina batalAyA hai| guTaka meM bhI yaha nAma 16 nambagpara hai|
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSa 8 16rAlu te japAna' gavalu madana gAlu 18 rAvala kRta- (varSa) rAju kayA / palu 1rAvala lakhapAlu 20 rANA pRthvIpAla saMvat 1263 varSe sukhitAnu kutubahIna aivaka''gulAtI rAjAvanI ||ch| mavaMza) rAjuvarSa 3 / saMvata 1266varSe sulitAnu samasuna'2 tataH saMvat 121 varSe tomara rajAnupamata cauhANa (zamasuddIna matamaza) varSa 26 rAja ( jyaM kRta / baMmi rAvala boyanarAjuliyo 1 pramAgaMgeya 2 pa.thaI" saMvat 1212 varSe gajA pegezAhi (phirojazAha) (pRthvIrAja dvanIya) 3 momemasa rAvalu pItharu' (pRthvIrAja rAjyaM kRtaM mApa 6 varSa 3 / saMvata 1217 suli tAnu mRtIya) gavalu bAhalu nAgadyo ( nAgadevaH ) . rAbalu maujudIna (muijuddIna baharAmazAha) varSa 3 rAjyaM kRtaM / pRthvIrAja 8 itane cauhANa hue| saMvata 11 varSe sulitAnu alAvadI (malAuddIna saMvat 1246 varSe catravadi 2 tejapAla DhIlI lAI, masUdazAha) rAjyaM kRta"varaSa (rSa) 2 / pRthvIrAjako sabaku varavAyajapAjakIputra divAkara bAMdhaliyo saMvata 13.1 sulitAnu napAradI (nAmidIna maha saMvat 1246 varSe caitrasudI 2 sukhitAna mahAbuddIna mUdazAha) varSa 21 gajyaM kRtaM'6 / saM. 1323 caitradi 2 ( zahAbuddIna tukavaMza ) gajanItahiM paayo| 14 barasa 10mahAma0 gaurIzaMkara hIgacandajI zrIjha kRta rAjapUtAnekA 1 yaha nAma gvAliyara kI khyAtama pAyA jAtA hai| itihAma prathamajildake pariziSTa naM.6 meM dillI ke sula220 va nambara para 'pRthvIrAja' nAma diyA hai aura usakA tAnoMkI vaMzAvalIma zahAbuddInagogakA rAjyakAla vi. rAjyakAla 22 varSa 2 madAne 16 dina batalAyA hai davA maM0 1246 me 1262 naka 14 varSa batalAyA hai| ata: nAgarI pra. patrikA bhAga 1 pR. 405 / dAnIkA mamaya paraspara mila jAtA hai / aAgeke noTa isI 3 zrImAna zrAmA jAna tomara vaziyAsa cauhAnoM dvArA dillI vaMzAvalIke zrAdhAra se diye gae hai| lene kA samaya vi0 saM0 1207 ka lagabhaga batalAyA hai| 11aAjhA jIkI ukta vaMzAvalImeM kutubuddIna aibaka ke bAda vi. 4 yaha aNorAjakA patra aura jagadevakA choTA bhAI thA / vAra saM0 1263 se 1267 taka pArAmazAda ke rAjya kaignekA tathA pagakAmA gA aura apane jyeSTa bhAtAsa gajya chInakara ullegva kiyA gayA hai / yaha ullegva guTakakI sAvalI usakA adhikArI banA thaa| meM nahIM hai| -devI, bhAratake prA0 rAja. bhA. 1 pR. 245 12vaMzAvalImeM vi0 saM0 1247 se 1263 taka zamasuIna 5 yaha vigrahagaja (vAsaladeva catutha) kA putra yA aura apane altamazake rAjyakA ullekha kiyA gayA hai| pitAka bAda rAjya kA uttarAdhikAga thaa| prabandhakoSaka 13uparyukta vaMzAvalImeM rusnuddIna phIrojazAhakA vi0 maM0 antakA vaMzAvalAma isa vAsaladeva ka. bAda amaragaMgeyakA 1263 veM meM rAjya karanA batalAyA hai aura usI saM. zrAdhakArA hAnA likhA hai| 1263 meM rajiyAbegamake gajya karanekA ullegva bhI 6 prabaMdhakozakA vaMzAvalIma zramagaMgeyake bAda pethaDa devako kiyA gayA hai / parantu guTa meM pegana yA phIgejazAhakA hI adhikArI honA limbA hai| yaha jagadevakA putra zrAra 3 varSa 6 mahInA gajya karanA likhA hai, jo cintanIya hai| vAmala devakA bhatIjA thaa| isane zramagaMgeyase rAjya chInA 14vaMzAvalImeM muijuddIna baharAmazAda kA gajyakAla vi0 saM0 thA aura yaha pRthvIrAja dvitIya kahalAtA hai| 1267 se 126 taka do varSa batalAyA hai, parantu guTake , yaha aAgajakA tRtIya putra thA aura pRthvIrAja dvitIyakA kI gajAvalaM meM 3 varSa likhA hai| caacaa| aura pRthvIrAja dvitIyake bAda usake mAtrayA dvArA 15isakA rAjya vi0 saM0 1266 me 1303 taka 4 varSa rAjyakA uttarAdhikArI ghoSita kiyA gayA thaa| rhaa| -devI, rAjapU0 kA itihAsa bhAga 1 pari naM.6 8 ina tIna rAjAkA anyatra koI ullekha nahIM miltaa| 16aojhAjIkI ukta vaMzAvalImeM isakA nAma nAsiruddIna 6 saMvat 1246 meM kisa taMjalane dillI lI aura divAkara mudammadazAha diyA hai aura rAjyakAla vi0 saM0 1303 ne usa kaba baudhA, yaha kucha mAlUma nahIM ho skaa| se 1322 taka 16 varSa batalAyA hai|
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 2) dillI aura dillIkI gajAvalI somadine sulinAnu pApadI balivara (gayAsuddIna balava) pakhusarokhAnu rAjyaM kRtaM nAma namAradI varSa 4 / saMvat varSa 2 gajyaM kRta' / saM0 1343 varSe phAguna 1377 varSe bhazvani sudii| su (2) ka dine sukhitAnu vadI 6 zukradine sulagAnu mojadI (muhajudIna kaikavAda) gyAsadI varSa 4 rAjyaM kRtaM sugamaku aMtaraM mAsa 8 varSa 3 rAjyaM kRtaM / 2 rAjyaM kRtaM / saM0 13.6 varSe phaguNa sudI 6 zukradine sujitAnu sAta 1382 varSe jyeSTha sudI 3 gurau dinaM sujitAnu samasadI(zamsUhAna)varSa rAjyaM kRtaM / saMvata 1348. jyeSTa mahamadu vayaM 27 rAjyaM kRna' / saMvat 14.6 varSe zrAvaNa sadI momadine sAlatAna jalAladI (jalAlahIna khilajI sudI 8 zani dine muharama terIka 21 kAtika badI 4 sa vaMza)varSa 6 mA 3 rAjyaM kRtaM |sN. 1316 varSe kArtika zu) ka dine sulinAnu peromAhi rAjyaM kRtaM varSa 37 sudI 11 bhImadina mulitAnu ikanudI (rupanudAna) mAsa mAma 3 dina rAjya kRtaM / saMvat 1446 kAtiga vahI tIna gajyaM kRtaM" / saMvat 1354 varSe pauSa sudI , bhauma 4 suka dine sujitAnu tugalamAhi rAjyaM kRta'2 mApa / dine sujitAnu alAvadI (prasAdahIna muhammadazAha) varya saMvat 1446 varSe caitra sudI - sunitAnu abakapAhi 16 mAsa 3 dina 14 rAjyaM kRtaM / saMvata 1373 varSe mahamUdasAhi rAjyaM kRtaM' / saMvata 1447 varSe azvina sadI maaghsudii| mauma dine sulitAnu putra lhotrI rANI chItamade 8 imakA zuddha nAma nAsiruddIna khuzarAzAha thA / gajapUtAne ko putra mahAvadI ( zahAbuddIna umarazAha ) mAsa 3 ke. itihAsa vAlI vaMzAvalIma isase pahale kutubuddIna mubArAjyaM kRtaM / rikazAhakA nAma aura diyA huA hai aura usakA rAjyasaMvat 1373 varSe phAlguna vadI 2 ni dine mulatAnu kAla vi0 saM0 1372 se 1377 taka batalAyA hai| guTakoko rAjAvalImeM yaha nAma nahIM hai kintu nAsirudIna 1 ukta vaMzAvalImeM isakA nAma gayAsuddAna balavana hai aura rAjyakAla vi. maM0 1322 me 1344 taka 22 varSa zAhakA gajyakAla 4 varSa batalAyA hai| jaba ki vaMzAvalI batalAyA hai| meM vi0 saM0 1377 meM hI kucha samaya rahA hai, kyA ki 2 ukta vaMzAvalI meM isakA nAma bhai juddIna kaikavAda hai aura saM0 1377 meM tugalaka vaMzakA rAjya ho gayA thaa| rAjya samaya vi. ma. 1341 se 1346 taka diyA 6 ukna vaMzAvalImeM isakA nAma gayAsuddIna tugalaka aura huaA hai| rAjyakAla vi. saM0 1377 se 1381 saka likhA hai| 3 isakA nAma ukta vaMzAvalImeM nahIM hai| 10ise muhammada tugalaka kahate hai| aura isakA rAjya samaya 4 hamakA vaMza vila jI' hai aura nAma jalAluddIna phIrojazAha ukta vaMzAvalIma vi. saM. 1381 se 1400 taka 27 pAyA jAtA hai| hamane vi0 saM0 1346 se 1353 taka varSa pAyA jAtA hai, jo guTa keke ukta samayase mila rAjya kiyA thaa| jAtA hai| 5 ruknuddInakA dUsarA nAma ibrAhIma zAha hai| aura rAjyakAla 11 ise phIrojazAha kahate haiN| vaMzAvalIma imakA vi0 saM0 ukta vaMzAvalIma vi0 saM0 1353 meM diyA hai, jisase bhI 1408 se 1445 taka 37 varSa gajyakAla pAyA jAtA mAlUma hotA hai ki isane kucha mahIno hI gajya kiyA thaa| he| guTake meM ullimvita samaya bhI mila jAtA hai| aura 6 ukta vaMzAvalIke anusAra imakA nAma alAuddIna muha- vaha pramANika mAlUma hotA hai| mmadazAha thaa| isane vi. maM. 1353 se 1372 taka 12ukta vaMzAvalIke anusAra yaha tugalakazAha dvitIya hai| 16 varSa rAjya kiyA hai| guTake meM 16 varSa me 3|mAsa isakA rAjyakAla vi. saM. 1445 meM hI kucha samaya taka adhika batalAyA hai| rahanA batalAyA hai| 7 ukta vaMzAvalI meM imakA vaMza 'khilajI' he aura nAma zahA- 13ukta vaMzAvalI meM abUzAha muhammadazAha nAma diye haiM, jo buddIna umarazAda diyA huA hai| guTa keke nAmaMsi mila jAte haiN|
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 4 11 varaSa (varSa) 1 mAsa 7 dina 7 rAjyaM kRtaM' / tata: kAbula tahiM pAyA rAjyaM karoti idAnIM // cha / rAjya kataM mallU rAjyaM kRtaM / pazcAt daulatiSAM svAM)rAjyaM kRtaM / saMvat varSe 6 dina / saMvata 1188 varSe poha vadi. - humAUM 1472 khadirakhAna rAjyaM kRtaM varSa / saMvat 1476 pArivAhi"gajya kagati varSa mAsa"rajyaM kriyate / saMvat varSe vaizAkha......"mumAraSa pAna rAjyaM kRtaM varaSa (varya) 11 / 1567 varSe jyeSTamadhye hasanasUrakA putra pAhi pAlamu' saMvata 1460 varSe phAlguNa sudI 11 suka dine maha rAjyaM karoti / saMnata 1566 salemamAhi gajyaM kRtaM12 mUda mAhi jambakasu ?) varSa 12 rAjyaM kRtaM" / saMvat varSa / saMvat 1608 varSe peromAhi rAjyaM vata13 dina 10 / 1502 varSe ala vadI mAsa 36 / amAnatakho varSa 6 rAjya saMvat 1608 adanI ra.jyaM kRtaM varSa 4 / saMvat 1612 kRtaM / saMvat 1508 varSe vaizAkha sudI 3 sunitAnu baha asauja badi 2 hamA1" rAva saMta rAjya hiMdU (?) saMvat bolamAhi' paThANu lodI rAjyaM kataM varSa 3-mAsa dina 1612 phAlguNa vadi 2 akabara16 ra jyaM karoti / saMvat 8 rAjyaM kRtaM / saMvat 1546 varSe mArga'sara mAse sulitAnu 1662 kArtika sudI 14 akabarako putra mAha salema" varAhimu rAjyaM kRtaM varSa 8 mAsa 5 rAjyaM kRtaM / saMvat rAjya karoti / saMvata 1685 sAhasalemako putra zerazAha 18 1582 varSe vaizAla mudI 8 pAtizAhi babbara 9 mugala sulatAna rAjyaM karoti / 1 vaMzAvalImeM mikandarazAha, mahabhRdazAha, nasaratazAha, mada upasaMhAra mudazAha (dvitIya) ke nAma aura pAe jAte haiM / aura ina Uparake hama saba vivecana parase dillIkI prAcInatA manbakA rAjyakAla vi.saM. 1445 se 1456 taka 11 evaM mahattA prAdikA kitanA hI paricaya mila jAtA hai| varSa diyA hai| guTa ke meM ye nAma nahIM haiN| isameM mAlUma sAtha hI, yaha bhI mAlUma ho jAtA hai ki use kaba aura hotA hai ki umameM koI bhUla athavA truTi jarUra huI hai| (zeSAMza pRSTa 82 para) 2 ukta vaMzAvalIma daulanambA lodIkA rAjyakAla vi.saM. 2 vaMzAvalIma hamakA rajyakAla vi0 meM0 1583 meM 1466 me 1471 taka diyA hai| 1587 taka 4 varSa diyA hai| 3 isakA nAma gvijaravAM aura vaMza saiyada yA, aura gajya 11isakA nAma humAyUM thA aura vaMza 'sUra' kahalAtA thaa| samaya 7 barSa maM0 1471 se 1478 taka rahA hai, aimA ukta vaMzAvalI ke anumAra imakA gajya vi. maM. 1587 ukta vaMzAvalIse jAnA jAtA hai| se 1566 taka rahA hai| , yaha mui juddIna mubArakazAha kahalAtA thaa| ukta zAvalI 12vaMzAvalIma humAyUMka bAda imalAzAhakA rAjya vi0 saM0 meM isakA rAjya samaya vi0 saM01478 se 1460 taka 1602 se 1606 taka karanA liyA hai| pAyA jAtA hai| 13vaMzAvalImeM muhammada AdilazAha nAma diyA hai aura gajya 5 ise mohammayazAha kahate the, ukta vaMzAvalImeM isakA rAjya amala vi0 saM0 1606 se 1610 taka batalAyA hai| 10 varSa vi0 saM0 1460 se 1500 taka diyA hai| 14-15ye dono nAma vaMzAvalI meM nahIM pAye jAte kintu usameM 6 yaha zrAlamazAha kahalAtA thaa| ukta vaMzAvalImeM isakA ibrAhIma sUra aura mikandarazAha sUrake nAma diye haiN| vi0 saM0 1500 se 1508 taka aATha varSa basalAyA hai hamAyUM damarI bAra gaddI para baiThA thA imakA vaMza mugala jaba ki guTake meM 3 mAma, pazcAt zramAnatakhAkA rAjya kahA jAtA hai| 6 varSa karanA liyA hai| zrojhA nIkI vaMzAvalI meM isakA 16yaha akabarazAha kahalAtA thA, bar3A rAjanItiza aura kaI ullekha nahIM hai| yogya zAmaka rahA hai| 7-8ina donoMkA gajyakAla ukta vaMzAvalIse mila jAtA hai| 17ise jahAMgIra kahate haiN| 6 isakA nAma ibrAhIma lodI thA, aura ukta vaMzAvalIma 18yaha zAhajahAke nAmase mazahUra thaa| vaMzAvalIke anumAra rAjyakAla vi0 saM0 1574 se 1583 taka diyA hai| isakA gacya vi0 saM0 1685 se 1715 taka rahA hai|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainasaMskRti-saMzodhana-maNDalapara abhiprAya eka varSa ke lagabhaga hA. banArasa meM 'jaina saMskRti saMzodhanakA tAtparya hI yahI honA cAhiye ki jaina saMskRti saMzodhana-maNDala' ke nAma se eka naI saMsthA sthApita kI prAmANikatA , mAga vizuddha rUpa meM prastuta kiyA jAya / huI hai| aura apane uddezya tathA kAryapravAtaka pradarzanArtha stuta: mI bhAgA aura kAryapravRttiko hama bar3I jarUrata eka patrikA kA prakAzana bhI isake dvArA zurU kiyA gayA hai| yadi prArammameM se vyakti kama bhI hoMge to bAda eka hai| patrikAka naM. 3, 4, 5 ra 6 ye cAra aGka muhadara maMdhaka rUpame va aAdaraNIya sthAna para digbAI dNge| pro0 dalamukha mAlapANayAne hameM abhiprAyArtha bheje haiM / ina zranA hama upayukta maMzodhana-maNDalakA sthApanAkA aMkoMme maMzodhana-maNDalako zrA-zyakatA, umake uddezya abhinandana aura svAgata karate haiM | mAyameM isake pravarnako aura kAryapravRtikA yojanA mAlUma dAnAtI hai| meM yaha bhI kahanA cAhate hai ki maMzAdhana-maNDala dvArA jo imameM mandeha nahIM ki jainadharma, jainamAditya, jaina iti- mAhitya maMzodhita aura mampAdana kiyA jAya umaka maMzAhAsa, jainadarzana aura jaina kalA Adi kA vizvako paricaya dhako aura mammAda kAma dInI paramparAoke niyakSa vidvAnIko karAnA Aja bar3A Avazyaka hai / prAyaH pratyeka mamadAra mAmAlana karanA cAhiye / vartamAna meM jo mAdakamAmAna vyakti zrAja eka-damarakI saMskRname paricita honA cAhatA banI hai usameM eka haiN| paramparAka bihAnIko mAmAlana kiyA hai / ata: yaha mamayocina aura atyanta zrAvazyaka hai ki gayA hai --- dumarI paramparAkeeka bhI vidvAnakA na honA caTakane jaina saMskRti ko usake saMzodhita-zrAvakranambama hA lokako yagya hai / yaha bAta nahIM hai ki maga para garma asAmpra. paricaya kagayA jAya aura vartamAna donI jeMna paramagoke dAya vidvAna nadI hai-3mameM bhI banamAna mapAdaka madhyavartI choTe-moTe gaDDhoko pATata hae eka avarAddha jaina mAmati ke vidvAnI jama nidAna maujUda haiN| ataeva hama parampagake vizuddha tatvoMko prakAzamanAyA jaay| maMzAdhana maNDalakA dhyAna hama khaTakane yogya cIjako zrIra banAramake isa nava-sthApita jainamaskAta maMzodhana- aAkarSita karate haiM aura nimna biddhAnako ucAkhata maNDalase zrAzA kI jAtI hai ki vaha isa kArya ko karanema sampAdaka-mAmmatimaM mAmAlana karane ke liye apanI gAya samartha hogaa| jaimA ki unake nimna uddezyoma pratIta hotA hai- prastuta karana haiM: (1) jaina tatvajJAna, itihAsa aura mAMskRtika mAditya 1 DA. e. e. Adhye pAca * dI, kolhApa kA anvessnn| 2 paM. jugalakizora jI mahanAra, maramAvA / (2) jaina mampradAyAMka tihAsa tathA maulika ekatAke 3 DA. iMgalAla jI ema * U, -Jla0 bI0, naagpur| mAdhArokA anveSaNa / /4 50 kailAzacandra jI zAstrI, bnaarm| (3) saMzodhanAtmaka mAditya kA prakAzana / 55. mahendra kumAra jI nyAyAcArya, banArama / (4) ukta anveSaNako pragatizIla banAne ke liye prayatna zrAzA he ina vidvAnoko ukta mamyAdaka mamitima ina uddezyoM meM jo bhAvanA nihita he umama dA mana mammilita karake magadula darAMzatAkA paricaya degA aura nahIM ho sakata-prAya: pratyeka niSpakSa samajhadAra vyakti ima umakA gaurava evaM zakti baDhAyagA / hama maNDala kI hara taraha bhAvanAkA hRdayame anumodana aura abhinandana karegA aura pragati cAhate hai / patrikA ukta graMkIko dabakara hameM yadi ina uddezyoM ke anusAra hI kAryapravRtti hotI hai to bar3I prasannatA hii| jina katipaya vyaktiyoMko ina uddazyAma mandeha hogA vIra sevA mandira, srmaayaa| darabAgalAla jaina, koTiyA unakA vaha mandeha bhI nahIM raha sakegA / jaina maMskRti- 27-2-1646 . / (nyAyAcArya)
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainiyoMpara ghora atyAcAra !! (le0-pro0 hemulTa glAjenApa ) anuvAdaka-50 parameSThIdAma jaina, nyAyatIrtha ] jimana jaina vidvAna prophesara hemulTa glAjenApa ( balina ) dvArA Jainism nAmaka eka vidvattA evaM khoja purNa graMtha likhA gayA hai / umakA jainadhama pramAraka sabhA bhAvanagarane gajarAnI bhASAMtara chapAyA hai| isa graMthamaM jainadhama sambandhI bhinna-bhinna viSayoM para karoca 500 pRSThoM meM vivecana kiyA gayA hai / umameM 'avanani' nAmaka prakaraNAkA hindI anuvAda pAThakoM ke samakSa urgasthata kiyA jAnA hai| isa prakaraNakA par3ha kara Apake hRdayakI dIvAleM hila jaayegii| -anuvAdaka] mahAvIra svAmIka samayamaM hI jainadharmako pratispardhI kiyaa| isa prakAra yaha apanI janma-bhUmime asta ho zaktiyosAmane yandra karanA par3A hai| vaidika brAhmaNa dharmake gyaa| vaidika yajJa kANDake punaruddhAraka kumArilane aura viruddha aura bauddha dharmake viruddha / vada ke siddhAMtoMke sAmane mAyAvAda brahmavAdaka sthApaka mahAna zaMkarane vedadharma virodhI pazu bali ke kAraNa aura mamAna meM jainadharmake virudva apane tamAma brAhmaNa dUsare vargoM ke ucca sthAna zAstraMya zastrAMka dvArA yuddha dabA baiThe the. isa paristhitika kiyaa| aura yaha yuddha dhIra kAragA jainadharmakA bAhmaNa dharmaka dhAra mA balavAna huzrA ki mAtha yuddha calatA thaa| jainadharmakA namrIbhRta hojAnA pdd'aa| bauddha dharmane thor3e samaya taka hAlAMki isane pUrNa bala se apane to jainadharma para emA pracaMDa dabAva rakSaNa kA prayatna kiyA thA phira DAlA ki unako apane aneka bhI aneka kAraNoMme yaha kamajora pradeza gvAlI karane par3e the / ina ho gayA aura Diga gyaa| kI mAtRbhUmi bIdoM kA hI pradeza brAhmaNa dharmake punarutthAnake ho gayA aura vahAM itane adhika kAraNa vaiSNava aura zaiva saMpradAya vihAra baMdhavAye gaye ki jisase bhI naye rUpame balavAna bnaaye| ima pradeza kA nAma hI vihAra ho ye donoM sampradAya jainadharmaka gyaa| parantu mamaya bItane para bhayaMkara zatra bana gae aura dakSiNa vahAMse unakA khimakanA pdd'aa| bhAratameM inhoMne jainadharma para dakSiNa aura pazcimameM to yaha bhayaMkara prahAra kiyaa| jainadharmakI barAbarI kara hI na nAnasaMvara aura appara (7 makA thaa| -vIM sadI), suMdara mUrti aura isake atirika kumArilane (karIba I. san 700) mANikavAcakara (100 ke karIba) tathA aise hI anya zaiva aura zaMkarane (I. sana 78-20) phirasa brAhmaNa dharma bhaktoMne apane bhajanoMsa anekoMko jainadharmase khIMcakara zaiva. kI sthApanA kI ! aura samasta bhAratameMsa bauddha dharmako vidA dhamameM le liyaa| apparane isI prakAra pallava rAjA mahendra
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 1 jainiyoMpara ghora atyAcAra barmAko zaiva dharma meM le liyaa| usake bAda isa rAjAne kaDa- jainoM ko apane mandira meM zaiva kriyAkAMDa ke anusAra pahale jorakA jaina maMdira tor3akara ziva maMdira banavAyA ! cola bhasma aura tAmbUla jAnA cAhiye aura isake bAda apane vaMzake rAjAoMke darabAra meM to zavoMko khAma mammAna prApta huaaa| inake prabhAvakA khAsa kAraNa to yaha thA ki madurA jaba dakSiNa bhAratameM zaivadharma isa tarahama naye rUpaye ke pAMDya rAjA bhI jo anta taka jaina the, zaiva bana mahatvazAlI bana rahA thA umI mamaya vaiSNava dharmameM bhI gae / pAMDhya rAnA suMdarane (11 vIM sadI ?) cola kanyA pracaMDa vikAsa ho rahA thaa| rAjA rAjendrakI bahinake sAtha vivAha kiyA aura rAnIka prasiddha zrAcArya rAmAnuja (1050-5537) tricinA prabhAvase suMdarane zaivadharma svIkAra kara liyaa| pIcha suMdara palIke pAsa dhIraMga veNyAba dharmaka viziSTAdvaita matakA itanA durAgrahI zaiva huaA ki jinane zavadharma svIkAra nahIM pracAra karane the aura logAMge apanA ziSya banAte the| kiyA una para aneka julma kiye| jina logoMne jainadharma cIla gajAne rAmAnujAcAryase viSNuma zaiva bar3e hai" nahIM chor3A eme karIba pATha hajAra logoMko isane phAMsI ima mataka pracAra karane ko kahA, magara aApane yaha svIkAra para car3hAnekA hukma kiyA !!! kahA jAtA hai ki ina bhAgya- nahIM kiyA aura vahAMma anyatra cale gye| taba hoyamata hIna dharmavIroM kI pratimAya uttara zrAkATameM vidyamAna tivatUra gajA viddhidavane unheM azraya diyA aura vaha unakA ziSya ke devAlayoMkI bhItoM para aGkita haiN| hogayA / tayA pahale ke jina mahadharmI janAne isa nae dharma jainadharmake damare pracaNDa zatra zavadharmaka liMgAyata meM zrAna inakAra kiyA unheM pAnI meM DAlakara pila vAhAlA" sampradAyI nikale basava nAmaka brAhmaNane liMgAyata dharmakI sana 1368 ke eka zilAle gbama mAlUma hotA hai ki mthApanA kA athavA upakA punaruddhAra kiyaa| basava, kalacuri isake bAda bhI vaiSNavoMne jainiyoMpara bahuta julma kiye the / rAjA vijalakA (1126-1167 ) amAnya thaa| jainAMkA ima zilAlekhameM batAyA gayA hai ki -- jainAne vijaya nagara kahanA hai ki 'bamavane vivekazUnya banakara apane mahA pracaMDa ke gajA bukkagayaka pAma phariyAda kI thI ki hameM vaiSNava balama aneka logoMko apane ekezvara saMpradAyakA ziSya loga manAte haiN| usaparama rAjAne zrAjJA dI ki "hamAre bnaayaa|' liMgAyatoMne jainoM para asahya atyAcAra kiye| rAjya meM sabhI dharmake logoMko samAna bhAvame rahane aura unake jana mAlakA nAza kiyA. unake mandira tor3a DAle apane dharma pAlana karanekI saMpUrNa svataMtratA hai|" ima aura unheM svadharmI banA liyaa| isa navIna sampradAyake zilAlekhameM yaha bhI batAyA gayA hai ki zravaNa belagola meM pracAra meM prAcArya ekAMtada rAmaiyakA nAma vizeSa ullekhanIya hai| gommaTa (gommaTasvAmI-bAhubali) kI pratimAko koI bhraSTa na liMgAyata apaneko vIra-zaiva kahate haiN| inhoMne thoDaM kara, imola kara, isI lie vahAM 20 zrAdamiyoMkA paharA rakhA gayA thaa| samaya meM hI kanar3I aura telagu pradezoM meM uttama sthAna prApta vaMDita kie gae devAlayoMka punaradvArakI zrAjJA dI gaI thii| kara kiyaa| ina logoM kA dharma maimUra, ummatUra, voDeyara rAmAnujake mau varSa bAda kAnaddA pradeza meM eka dUsare (1361-1610) tathA kelaDIke nAyaka rAjAbhoMkA (1550 vaiyA vAcArya hue| unakA nAma madhya athavA zrAnaMdatIrtha 1763) rAjadharma thaa| abhI taka dakSiNa bhArata ke pazcima (1161-1278) thaa| inane hu~tamatakA pracAra kiyaa| kinAreka pradezAmeM bahusaMkhyaka loga yaha dharma pAlane hai| pazcima kinArepara inake aneka anuyAyI hoge| jaina logoMka sAtha ina logoMkA sambandha hamezAsa dveSabhAva ima saMpradAyane bhI jaina dharmapara bar3A dhakkA lgaayaa| pUrNa rahA mAlUma hotA hai| isake bAda brAhmaNa kulotpanna nimbakAcAryane (13vIM sadI eka zilAlekhase mAlUma hotA ki 1638 meM eka meM !) bhedAbheda vAdakA pracAra khAma karake uttara bhArata meM matAMdha liMgAyatane halevIrake jainoM ke eka mukhya hastistambha mathurAmeM kiyA / parantu inake dvArA jainoMkI hAni huI para zivaliMga cihnita kraayaa| jainoMne isakA ghora virodha mAlUma nahIM hotI hai| eka lekhasa to mAlUma hotA hai ki kiyA / anta meM sunA ho gii| sulahakI zarta yaha huI ki jainaune unake sampradAyako ukhAr3a diyA thA, phira pIchesa
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 anekAnta | varSa zrInivAsana usakA punaruddhAra kiyA thaa| gajanavIne (I. san 1001) amekabAra bhAratapara bhAkramaNa pazcAta janoMke jabaradasta virodhI telaga pradezameM kiyA / mahamUdagaurIne (I. 1175) mI isa dezapara savArI zuddhAvata sampradAyake sthApaka vallabha (vallabhAcArya) kI / isa naI sattAke bala para jaina tathA hiMdU dharmapara pratyAnAmaka brAhmaNa hue (1471-1531) mathurA, rAjapUtAnA cAra hone lge| sulatAna alAuddIna mahamRdazAha khilajIne aura gujarAta prAMtameM isa sampradAyakA khUba pracAra hshraa| (I. 1267-18) gujarAta prAnta jIta liyA aura vahAMpara vizeSata: to aneka dhanika vyApArI jaina ima sampradAyameM jo julma kiye gae unheM vahAMke loga abhI bhI yAda karate cale gaye / isake atirika baMgAlI prAcArya caitanyane haiN| mUrtiyAM skhaNDita kI gaI, maMdira tor3e gae, unakI (1482-1133) kRSNa bhaktike bhajana gaaye| unake jagaha masjida banAI gaI, grandha janAe gae, khajAne lUTe AdhyAtmika upadezakA prabhAva samasta bhAratameM phaila gayA gae, aura aneka jaina mAra DAle gae !! aura usameM aneka jaina baha ge| matAMdha musalamAnoMne jaba drAviDa rAjyoMko naSTa kiyA hiMdUdharmakI viziSTa kalAke kAraNa jaina dharmake aneka taba dakSiNa meM bhI unhoMne aisa hI bhayaMkara atyAcAra kie| ziSya usa dharmameM cale gaye haiN| itanA hI nahIM, magara yaha samaya jainAMke lie ghora saMkaTakA thaa| zaiva aura abhI isake jo ziSya haiM unameM bhI hiMdU dharmaka aneka vaiSNava dharmameM cale jAnese jainoMkI saMkhyA kama to ho hI bhAcAra vicAra praveza kara gaye haiN| isI prakArase gaI thI, usameM bhI ina musalamAnoMne vinAza karanA zurU hiMdU dharmake jina devI devatAoMko jainoM meM kiMcitamAna bhI kara diyaa| isa sakaToM se bacanekA upAya mAtra bhAga sthAna nahIM thA unameM una devI devatAoMkA praveza hogayA hai| jAneke sivAya aura koI nahIM thaa| jainoMne apane graMtha vedAMtake prabhAvame aneka pAribhASika zabda bhI jaina bhaNDAra bhoyarAtroM meM bhara die aura vahAMpara kucha sAdhanoM sAhityameM ghusa gae haiN| bhAvanAmoM aura sAmAjika jIvana ke atirikra koI praveza na kara sake aisI vyavasthA kara dii| meM bhI jaina loga hiMdU bhAva svIkAra karate jArahe haiN| tathA apane (jaina) mandiroMko musalamAnI rAjAoMko kucha ghATa (!) dekara matAndhoMke pratyacAroMme bacA liyA / muslima gajyake nIce jaina aneka musalamAna rAjAoMne jainoMkA vinAza agni musalamAnoMne bhAratapara aAkramaNa kiyA aura I. man tathA talavAroMsa kiyA, unheM balAtkArase bhraSTa kiyA, aura 712 meM sidhameM musalamAna rAjyakI sthApanA huii| mahamUda aneka atyAcAra kie / (pR.78 kA zeSAMSa) kisane bAyA tathA samRddha kiyA aura kisa vaMzake kitane aMkita pASANa dillIke jainamaMdiroMke hI avazeSa haiM yA rAjAbhoMne kaba tathA kitane samaya taka vahAM rAjya kiyaa| anyatrase lAe hue mandiroMke haiM ? unameM utkIrNa digambara tomara vaMzake rAjAoMke jo nAma rAjAvalImeM ullikhita haiM jainamUrtiyAM Aja bhI jaina-saMskRtika mahatvako khyApita unakI anya pramANoMse jAMca kara yaha nirNaya karanA bhAva karatI haiN| jainiyoMke purAtatvakI mahatvapUrNa vizAla mAmagrI zyaka hai ki unhoMne kaba aura kitane samaya taka visImeM yatra tatra avyavasthita rUpase bikharI huI par3I hai, jisakA tathA anyatra zAsana kiyaa| tathA aitihAmika raSTise yaha ekatra saMkalana honA bahuta jarUrI hai| bhI anveSaNa karanA bhAvazyaka hai ki dizImeM saMvat 1186 meM pUrva tathA usa samaya kitane jainamandira the aura ve kahAM vIrasevAndira, sarasAvA gae- unheM kisane kaba naSTa kiyA ! aura kutubamInArameM tA.20-10-45
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'saMjada' padake sambandhameM akalaGkadevakA mahatvapUrNa abhimata (le0-nyAyAcArya paM0 darabArIlAla jaina, koThiyA) SaTkhayahAgamake 13 veM sUtra meM 'saMjada' pada honA cAhiye hai to una sUtrameM 'saMjada' padakI sthiti yA prasthitikA yA nahIM, isa viSayameM kAphI samayase carcA cala rahI hai| patA cala jAvegA aura phira vidvAnoM ke sAmane eka nirNaya kucha vidvAnoMkA mata hai ki yahAM dravyatrIkA prakaraNa aura bhA jaaygaa| granthake pUrvApara sambandhako lekara barAbara vicAra kiyA jAtA prakaladevakA tasvArtha rAjavAttika vastuta: eka mahAn hai to usakI ('saMjada' padakI) yahA~ sthiti nahIM tthhrtii|' sadanAkara hai| jainadarzana aura jainAgama'vaSayakA bahuvidha ata: SaTakhaNDAgamake 13 veM sUtrameM 'saMjada' pada nahIM honA aura prAmANika abhyAsa karane ke liye kevala usIkA adhyacAhiye / isake viparIta dUsare kucha vidvAnoMkA kahanA hai ki yana paryApta hai| abhI maiM eka vizeSa :znakA uttara 'yahAM (sUtrameM) sAmAnyastrIkA grahaNa hai aura pranthake pUrvApara DhUDhane ke liye use dekha rahA thaa| dekhate hue mujhe vahAM sandarbha tathA vIrasenasvAmIkI TIkAkA sUkSma samIkSaNa saMjada' padake sambandhameM bahuta hI spaSTa aura mahatvapUrNa kiyA jAtA to ukta sUtrameM 'saMjada' padakI sthiti bhAva- khulAsA milA hai| akalakUdevane para khaNDAgamake isa zyaka pratIta hotI hai| ata: yahAM bhAvavedakI apekSase prakaraNa-sambandhI samagra sUtroMkA vahA~ prAyaH avikala nu'saMjada' padakA grahaNa samajhanA caahiye| prathama pakSake vAda hI diyA hai| ise dekha banepA kisI bhI pAThakako samarthaka paM. makkhanalAla jI morenA, paM. rAmaprasAdajI paTakharAbAgamake isa prakaraNa ke sUtroMke artha meM jarA bhI sandeha zAstrI bambaI, zrI 105 kSallaka sUrisiMhajI, aura paM. nahIM raha sktaa| yaha sarvavidita hai ki akadeva vIrasena tanasukhalAlajI kAlA prAdi vidvAna haiN| dUsare pakSake sama- svAmIse pUrvavartI haiM aura unhoMne apanI dhavalA tathA jayathaMka paM. baMzIdharajI indaura, 5. khUbacandajI zAstrI bambaI, dhavalA donoM TIkAmoM meM prakalaMkadeva rAjavArtika paM0 kaijAzacandrajI zAstrI banArasa, paM0 phUlacandrajI zAstrI pramANollekhoMse apane vaNita viSayoMko kaI jagaha pramANita banArasa aura paM. pannAlAlajI sonI jyAvara bhAdi vidvAn kiyaa| bhataH rAjavAttikameM paTavaNDAgamake isa prkrnnaahaiN| ye sabhI vidvAn jainasamAjake pratinidhi vidvAn haiN| saMbaMdhI sUtroMkA jo khunAmA kiyA gayA hai vaha mavaMke dvArA prataeva ukta pada nirNayArtha abhI hAlameM bambaI paMcAyata mAnya hogA hii| vaha khulAsA nimna prakAra haikI orase ina vidvAnoMko nimaMtrita kiyA gayA thaa| parantu "manuSyagatI manuSyeSu paryAptakapu caturdazApi guNaabhI taka koI eka nirNayAtmaka natIjA sAmane nahIM paayaa| sthAnAni bhavanti, aparyApta pu trINi guNasthAnAni donoM hI poMke vidvAn yuktibala, granthasandarbha aura mithyASTi-mAsAdanasamyagdRSTayamayatasamyagdRSTayANyAni / bIrasenasvAmIkI TIkAko hI apane apane pakSa ke samarthanArtha mAnuSIparyAptikAsu caturdazApi guNasthAnAni santi prastuta karate haiN| para jahA~ taka mujhe mAlUma hai SaTkhaNDAgama bhAvaliGgApekSayA, dravyAlaGgApekSeNa tu paMcAdyAni / ke isa prakaraNa-sambandhI sUtroMke bhAvako batalAne vAlA aparyAptikAsa dve prAyo, samyaktvena maha strIjananAvIrasenasvAmIse pUrvavartI koI zAstrIya pramANoklekha kisIkI bhaavaat|'-tttvaathraajvaattik pR0331.a.h-m.| bhorase bhI prastuta nahIM kiyA gayA hai| yadi vIrasenasvAmIse pAThakagaNa ise paTa khaNDAgamake nimna sUtroMke sAtha padaMpahale SaT khaNDAgamake isa prakaraNa-sambandhI sUtroMkA spaSTa maNussA micchAiTi-sAmaNasammAiTTi prasaMjadasammA. artha batalAnevAlA koI zAstrIya pramANollekha mila jAtA idvi-hANe siyA pajattA siyA pajalA //
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 bhanekAnta [varSa sammAmichAihi-saMjadAsajada-saMjaba-hANe ziyamA hai| apitu ukta sUtrakAlake pUrvase hI sI bhaarhii| pajasA // 10 // dUsarA niSkarSa yaha nikalatA hai ki aparyApta avasthAmeM evaM maNussa-pajattA // 1 // biyoM ke mAdike do guNasthAna aura puruSoMke pahalA, dUsarA aura cauthA ye tIna guNasthAna hIsaMbhava hote haiM aura isaliye pajjattiyAnI miyA apajjattiyAmo ||12|| ina guNasthAnoMko chor3akara aparyApta avasthA meM bhAvaveda yA sammAmichAiTi-prasaMjadasammAiTi-saMjadAsaMjada-saMjada- bhAvaliGga nahIM hotA, jisase paryApta manuSyaNiyoMkI taraha ThANe NiyamA pAtiyAno // 3 // aparyApta manuSyaniyoMke 14 bhI guNasthAna kahe jAte aura SaTagaDAgama aura rAjavArtika ina donoM uddharaNoM- isa liye vahAM bhAvaveda yA bhAvaliGgakI vivakSA-avivakSA pAme pAThaka yaha sahajameM samajha jAvaMge ki rAjavArtikoM kA prazna nahIM tthtaa| hAM, paryApta avasthAmeM bhAvaveda hotA SaTambarabAgamakA hI bhAvAnuvAda diyA huA aura sUtroM meM isa liye usakI vivakSA-pravivakSAkA prazna jarUra utthegaa| jahAM kucha bhrAnti ho sakatI thI use dUra karate hue sUtroMke ata: vahI bhAvaliGgakI vivakSAse 14aura dravyavikI hArdakA suspaSTa zabdoM dvArA khulAsA kara diyA gayA hai| apekSA se prathamake pAMca hI guNasthAna batalAye gye| rAnavAttika uparyukta ullekhameM yaha spAtayA patalA diyA ina do niSkarSoMparase bImukti-niSedhakI mAnyatApara bhI gayA hai ki paryApta manaNiyoMke 14 gaNasthAna hote mahatvapUrNa prakAza par3atA hai aura yaha mAlUma ho jAtA haiM kintu ve bhAvaliMgakI apekSAsa hai, dravyAlaGakI ki strImukti-niSedhakI mAnyatA kuMdakuMdakI apanI cIja apekSAma to unake Adike pAMca hI gaNasthAna hote nhiiN| kintu vaha bha. mahAvIrakI hI paramparAkI cIja isase prakaTa ki vIrasenasvAmIne no mAvastIkI aura ko unheM ukta sUtroM-bhUtabali aura puSpadantake ya. apekSA 14 guNasthAna aura damyastrIkI apekSA 5 guNasthAna coMke pUrvase nasI bhAtI huI prApta huii| SaT khaNDAgamake 13 ve sUtrako TIkAmeM vyAkhyAta kiye hai tIsarA niSkarSa yaha nikalatA hai ki yahA~ sAmAnya manuaura jinheM Upara prakalaMkadevane bhI batalAye hai vaha bahata pyaNIkA prahaNa hai-dravyamanaSyaNI yA dravyastrIkA nhiiN| prAcIna mAnyatA hai aura vaha sUtrakAra ke liye bhI hai| kyoMki prakaladeva bhI paryApta manuSyamiyoMke guNa. prataeva sUtra 12 meM unhoMne aparyApta siyoM meM sirpha do sthAnoMkA upapAdana bhAvanikI apekSAse karate haiM aura hI guNasthAnakA pratipAdana kiyA hai aura jisakA sapapAvana damyaliGgakI apekSAse pAMca hI guNasthAna batalAte haiN| 'aparyAptikAsa dve zrado, samyaktvena saha sIjananA- yadi mUtrameM dravyamanuSyaNI yA dravyastrImAtrakA grahaNa hotA ka ladevane kiyA prakalA to ve sirpha pAMca hI guNasthAnoMkA upapAdana karate bhAvasphuTa prakAzameM sUtra aura 12 se mahatvapUrNa tIna niSkarSa liGgakI apekSAse 14 kA nhiiN| isa liye jina vidvAnoMkA aura nikalate hue hama dekhate haiN| eka to yaha ki samya- yaha kahanA hai ki 'sUtra' meM paryApta zabda par3A hai vaha acchI gdRSTi striyoM meM padAnahIM hotaa| ataeva aparyApta avasthA taraha siddha karatA hai ki dravyastrIkA hI yahAM prahaNa hai kyoM meM biyoMke prathamake dohI guNasthAna kahe gaye haiM jabaki ki paryAptiyAM saba pudgala dravya hI hai... 'paryAptamaM kA puruSoM meM ina do guNasthAnoMke prakSAvA cauthA bhasaMyata-samya- hI dravyastrI artha. vaha saMgata pratIta nahIM hotaa| kyoMki gdaSTi guNasthAna bhI batalAyA gayA hai aura isa taraha unake akalakadevake vivecanase prakaTa hai ki yahAM paryApta strI' kA pahalA, dUsarA aura cauthA ye tIna guNasthAna kahe gye| artha damyastrI nahIM hai aura na dravyastrIkA prakaraNa hai kintu isI prAcIna mAnyatAkA anusaraNa aura samarthana svAmI sAmAnyastrI usakA artha hai aura usIkA prakaraNa hai aura samantabhadane rasnakaragahazrAvakAcAra (zloka 35) meM kiyA bhAvanijakI apekSA unake 14 guNasthAna hai| dasare. hai| isase yaha prakaTa ho jAtA hai ki yaha mAnyatA kundakunda 1 dekho, paM0 rAmaprasa dajIzAstrIke vibhinna lekha aura 'di. yA svAmI samantabhadra bhAdi dvArA pIchese nahIM gar3hI gaI nasiddhAntadarpaNa' dvitIyabhAga pR.8aura pR. 45 /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 2] kyA khAka basanta manAmaiM! dara -... . yadyapi paryAptiyAM pudgala hai lekina paryAtakarma to bIva- dvArA pradarzita isI mArga para cale hai| ataH yaha nirvivipAkI hai, jisake padaya honepara hI paryAptaka' kahA jAtA vAdA ki ukta sUtrameM 'saMjada' pdhai| aura isa liye hai| ata: paryApta zammakA artha kevala damya nahIM -bhAva tAmrapatropara utkIrNa sUtroMmeM bhI isa padako rasamA gahiye bhI hai| tathA bhrAntinivAraNa evaM spaSTIkaraNa ke liye ukta sUtra ataH rAjavAttikake isa ullekha spaSTa hai ki SaTakhaMDA- phuTanoTameM tatvArtharAjavArtikakA uparyuktauraNa dedenA caahiye| gamake 63 veM sUtrameM 'saMjada' padakI sthiti Avazyaka hamArA una vidvAnoMse, jo ukta sUtra meM 'saMjada' padakI evaM anivArya hai| yadi 'saMja' pada sUtra meM na ho to sthiti batalAte haiM. namra anurodha hai ki rAjavArtikake paryApta manuSyaniyoM meM 14 guNasthAnoMkA akalaMkadevakA isa dinakara-prakAzakI taraha sphuTa pramANollekhake ukta pratipAdana sarvathA asaMgata ThaharegA aura jo unhoMne prakAzameM usa padako dekheM / yadi unhoMne aisA kiyA to bhAvaliMgakI apekSA usakI upapatti baiThAI hai tathA mujhe bhAzA hai ki ve bhI bhAvaliGgakI apekSA ukta satra meM dravyaliGgakI apevA 5 guNasthAna ho varNita kiye haiM vaha saMjada' padakA honA mAna leNge| zrI 108 prAcArya zAntisaba anAvazyaka aura prayukta tthhregaa| ataeva prakalAdeva mAgarajI mahArAjase bhI prArthanA hai ki ke tAmrapatrameM raktaukta sUtrameM 'saMjada' padakA honA mAnate haiM aura usakA sUtrameM 'saMjada' pada avazya rakhe-use haTAye nhiiN| sayuktika samarthana karate haiN| vIrasenasvAmI bhI prakalaMkadeva vIrasevAmandira, sarasAvA, tA. 21-1-46 / kyA khAka basanta manAU~ maiM! (20-- zrI0 kAzIrAma zarmA 'praphullita' ) yaha ghora gulAma kA kalaMka, hama dho na sake pahale apane , sAmrAjyavAdakA bhAra-bhUta ; holIke gIle rakta dArA / apanI A~khoM siMdhate degve , AjAdIkA raNa-Dhola pITa , mA~ ne, apane kitane sapUta ! golIse khele, vIra phAga! una amara-zahIdoMkA tarpaNa karaneko rakta bahAU~ maiM ! zoNitase likhe dhare unake pahale itihAsa dikhAU~ maiM ! kyA khAka basanta manAU~ maiM ! / kyA khAka basanta manAU~ maiM! kaisA basanta, kimakA vasanta, hai anta yahA~ bharamAnoMkA ! Agata - svAgatake sAja kahA~, ho gaja jahA~ zaitAnoMkA ! abhizApoMkA, cira pApoMkA, pahale apamAna miTAU~ maiM ! hama kSubdha hue, atikraddha hue , aba roma-roma huGkAra uThI, haiM ugra hamAre bhAva, Aja / bandhana-kar3iyA~ jhaGkAra uThI! kaNa-kaNase pIr3A sihara uThI, pralayakArI yugavIroMkIraga ragameM gahare ghAva Aja ! phukAreM nama guJjAra uThIM! pAkula prANoM meM Aga lagI mara-jIkara ise bujhAU~ maiM! isa zoSaNakArI zAsanakI, sattAkI rAkha banAU~ maiM ! kyA khAka basanta manAU~ maiM ! kyA svAka basanta manAU~ maiM !
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDa aura AptamImAMsAkA eka kartRtva abhI taka siddha nahIM (le0 pro0 hIrAlAla jaina, ema0 e0 ) / gata kiraNase Age] (6 ka) kArikAmeM apekSita hetu aura usakA sthAna- ki bandhakA kAraNa kevala suna-dukha nahIM hotA ? yadi koI nyAyAcAryajIme apane pUrvalekha meM kahA thA ki gIlI lakaDIko jalatI dekhakara kahatA hai ki agni hI "mAptamA. kAla meM jo vAtarAga munimeM sakha daHkha dhUmakI utpattikA kAraNa hai, taba use sUkhI bakarI nidhUma svIkAra kiyA gayA hai vaha chaThe bhAdi guNasthAnavI vIta. jalI huI dikhAkara hI to yaha vizvAsa karAyA jA sakatA rAga muniyoM ke hI batalAyA, na ki terahaveM caudahaveM hai ki zuddha agni dhUmakA kAraNa nahIM kintu lakaDIke guNasthAnavI vItarAga muni--kevliyoNke|" isapara maiMne gIlepana mahita bhagni hI usakA kAraNa hai| kevala gIjI apane pUrva lekha meM likhA thA ki yadi ukta kArikAmeM chaThe lakaDI hI madhUma jalatI huI dikhA dikhAkara usakI bhrAMti bhAdi guNasthAnavartI munikA prahaNa kiyA jAya to phira kA nivAraNa nahIM kiyA jA sktaa| ThIka isI prakAra pratipAca viSayakI yukti hI bigar3a jAtI hai aura viparIta prAptamImAMsAkI usa kArikAmeM pUrvapakSIkI jo zaMkA hai ki honese jo bAta prasiddha karanA cAhate haiM vahI siddha hotI apane dukhase puNya aura sudha pApakA baMdha hotA hai, usake hai, kyoMki chaThe guNasthAna meM sukha-duHkhakI vedanAke sAtha nirAkaraNa ke liye bhAcArya use eka aimA vyakta dikhalAte pramAda aura kaSAya hamado bandhake kAraNoMsa karmabandha haiM jiptake dukha-sukha to, kintu phira bhI puNya-pApakA avazya hogaa| yahA~ jJAnAvaraNAdi ghAtiyA karmoM kI pApa pandha nahIM hai| aisA vyakti, vedanIyodayase yukta kintu prakRtiyoMkA evaM vedanIyAdi praghAtiyA karmokI puNya prabandhaka jIva hI ho sakatA hai| chaThe bhAdi guNasthAnavartI prakRtiyoMkA pariNAmAnusAra bandha honA anivArya hai| baMdhaka jIvoMke udAharaNa peza karanese pUrvapakSIkI pa.takA sAtaveM guNasthAnameM pramAdakA prabhAva ho jAnepara bhI kaSAyo. khaMDana kadApi nahIM ho sakatA, bakina usase to usakI dayase karmabandha hogA hI, aura yahI bAta sacama sAmparAya zaMkAkI hI puSTi hogA, kyoM ki una sAdhuoMke sukha dukha guNasthAna taka bhI uttarottara hInakramase pAI jAvegI / kaSAyayukta honese karmabandhaka haiM hii| ataeva paMDitajAke bhataeva chaThese daza guNasthAna taka to bhAptamImAMsAkArako samAdhAname unake pakSakA samarthana nahIM hotA, balki usase yukti kisI prakAra bhI siddha nahIM hotii|" aura bhI suspaSTa ho jAtA hai ki bhAptamImAMsAkI 13 vIM pAyAcArya jIke matAnusAra "isa zaMkAkA samAdhAna kArikAmeM chaThe guNasthAnavartI munikA nahIM, kintu prabandhaka yaha hai ki pUrvapattI pramAda aura kaSAyako bandhakA kAraNa guNasthAnava saMyamIkA grahaNa kiyA gayA hai aura yadi nahIM mAnanA cAhatA, vaha to kevala ekAntataH dAvotpatti vidvAn vizeSaNa vahAM koI sArthakatA rakhatA hai to usase ko hI bandhakArayA kahanA cAhatA hai, aura usake isa kathana kevalIkA hI bodha hotA hai jaisA ki bhAge dikhAyA jaaygaa| meM hI upayukta doSa diye gaye haiN| jaba usane apane ekAnta (6kha) svayaM prAptamImAMsA aura usakI TIkAoM pakSako chor3akara yaha kahA ki 'bhanisandhi' (pramAda aura meM ajJAnako mala hI kahA haikaSAya) bhI usameM kAraNa haiM taba usase kahA gayA ki yaha isa silasile meM paMDitajIne mere sira eka saiddhAntika to anekAnta siddhi bhA gii|" bhUla jabardastI mada dI hai ki maine "ajJAnako bhI bandhakA yahA~ prazna yaha hai ki prAcAryane pUrvapakSIkA vaha ekAnta kAraNa" batalAyA hai aura phira mApane usa para eka bambA pakSa chudAyA kaise, aura use yaha kaise vizvAsa karAyA ki vyAkhyAna bhI mAdA hai| mujhe mArya hai ki paMDitajIne mere
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1] ratnakaraNDa aura prAptamImAMsAkA eka kartRtva abhI taka siddha nahIM lekhameM ukta bAta kahI lii| unhoMne apane doSAropaDa cAryajIne usakI bhUla batalAnekA suyaza sUTane ke liye jAna kI puSTimeM jo merA vAkyAMza uddhata kiyaa| vaha apanI bama kara svayaM kalpita kara liyA hai| aisI hInapravRtta kArakhAparaMparAko niye hue pUrNata: isa prakAra - eka myAyAcArya yogya nhiiN| ___ kArikAmeM jo vidvAn vizeSaNa bhI bagAga gayA (6 ga) vItarAga aura vidvAn pada do alaga alaga hai, aura jisapara nyAyAcAryajIne sarvathA hI koI dhyAna nahIM muniyoMke vAcaka nahIMdiyA hai, saplase spaSTa hai ki prAcArya gyArahaveM aura bArahaveM yapi pUrvokta vivecanase pUrNata: mida ho jAtA hai ki guNasthAnoMke bhI pAra bAra kevanIke do sthAnoM kI bhora bhAtamImAMsAkI 3 vIM kArikAmeM baThe bhAdi guNasthAnavatA hI yahA~ dRSTi rakhate haiN| unake aisA karanekA kAraNa yaha sAdhukA grahalA kadApi nahIM bana sakatA aura isa liye pratIta hotA hai ki gyArahaveM aura bArahaveM gaNasthAnoM meM paMDitajIkI tatsaMbaMdhI anya karUpanAmoMkI koI mArthakatA vItarAgatA hote hue mI ajJAnake sadbhAvase kucha manotpatti nahIM raha jaatii| tathApi unhoMne apane niSphala prayA meM kI AzaMkA ho sakatI hai| kintu antima do gaNasthAna aisI bhUleM kI hai jinape sAdhAraNa pAThakoM ko prAntiyAM aise haiM jahA~ sAtA va amAtA vedanIya Adi aghAtiyA utpanna ho sakatI haiN| ataeva unakA nivAyA kara denA bhI koMke udayase sukha aura dukhakA vedana to saMbhava hai, kintu ucita jAna par3atA hai| paMDitajI bikhate haiM ki"3 vIM kaSAya va ajJAnaka amAvase puNyapApa bandha yA kisI bhI kArikAmeM jo vItarAgo munividvAn zanakA prayoga hai vaha prakAra ke antaraMga manakI saMbhAvanA nahIM rhtii| ataeva eka pada nahIM hai aura na eka maki usakA vaacy| unhoMne inI do guhasthAnoMkA grahaNa kiyA hai|" kinnu 12 vIM kArikAmeM bhAye hue 'pracetanAkaSAyo' kI kRpAkara pAThaka dekheM ki maiMne yahAM kahAM prajJAnako bandha taraha isakA prayoga hai aura usake dvArA kItarAga muna' kA kAraNa kahA ! maiMne to usase malotpattikI bAta kahI tathA vidvAna muni' ina dokA bodha karAyA hai " kintu hai aura vaha ThIka bhI hai kyoM ki svayaM prAptamImAMsAkArane ukta donoM kArikAmoMmeM jo badA bhArI bheda usa para use doSa kahA aura use manakI upamA dI aura paMDitajIkI dRSTi nahIM gaI jAna pdd'tii| prathama kArikAmeM akalaMka tathA vijAnandi jaise TIkAkAroMne bhI use mAramA prAca.yane parameM sukha-dukha utpanna karane vAle do bhinna prakAra kA mana hI kahA hai| yathA ke udAharaNa diye haiM-eka cetanakA aura dapA sacetana doSAvaraNayohIninizzeSArasya tizAyanAta / kA aura isI liye janhoMne unake sAtha dvivacanakA prayoga kacidyathA svahetubhyo bahirantamalakSayaH / kiyA hai aura unakI kriyA mI dvivacanameM rakhI gaI hai| vcnsaamrthyaadjnyaanaadidossH|...."prtipkss evAtmanA- kintu dUsarI kArikAmeM svata: dukha sukha saMvedana karane vAlA bhAgantuko malaH parikSayI svaniharhAmani mttvivrddhnvshaat| udAharaNa kevala eka sacetanakA hI diyA jA sakatA, dvividho yAtmanaH pariNAmaH svAbhAvika bhAgantukazca / tatra acetanakA nhiiN| vItarAga aura vidvAn guNa paraspara virodhI svAbhAviko'nantajJAnAdirAtmasvarUpatvAt / manaH punara- mInahIM jo eka hI vyakti meM na pAye jAte ho| yathArthata: to jJAnAdirAgantukaH kamodaya mimittakatvAt / ve paraspara sApeta haiN| yaha bAta bhI nahIM ki vItarAga muni avasAkArane jJAna aura darzana pAvarakhoMko raja ke dukhaseto puNyabaMdhana hotA ho kintu sukhase pApa bandha kahA hai| yathA hone lagatA ho aura na vidvAn munike sukhasaM pApakA jJAna-hagAvaraNAni rajAMsIva bahiraMgAntaraMgAzeSa- prabhAva hote hue dukhase puzya baMdha ho jAtA ho| isa trikAlagocarAnantAryavyaMjanapariNAmakavastuviSayabodhAnubha- kArikA kiyA mI eka vacana hai| taba phira yahAM vItarAga vapratibandhakatvAd rjaaNsi| (SaT kha.pra.1 pR.13) aura vidvAn donoMke vizeSya do alaga alaga muni mAnane maiM paMDitajIse jAnanA cAhatA ki isameM merI kaunasI kIcyA sArthakatA aura rasake liye kArikAme kyA saidAntika bhUna! prajJAnako bandhakA kAraNa to myAyA- prAdhAra! yadi TIkAkArane 'vItarAgo vidvAMsa muniH' mI
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 anekAnta [ varSa kara diyA to unakA jorA humA 'ca' dono vizeSaNoMko (65) kisI guNasthAnameM kisI karmakA bandha na hone modakara unheM eka munike ho to vizeSaNa banAtA hai| usa se vahA~ uma. udayAbhAva nahIM siddha hotAse do muni kahA~pa khar3e hogaye jinameM se eka vItarAga! paMDitajIna siddhAnta meM eka nayA zoSa yaha kiyA hai para vidvAn nahIM aura dUparA vidvAn hai kintu vItagaga ki "yathArthata: saMsArI jIvoM meM sthitibandha aura anubhAganahIM? paMDinajAne inheM alaga alaga tapamvI sAdhu aura bandhapUrvaka hI sukha dumbakI vedanA dekhI jAtI hai| kevalI upAdhyAya parameSThI para ghaTAyA hai| parantu kyA jo tapasvI meM yaha donoM prakAra ke bandha nahIM hote taba unake vedanA kaise sAdhu hotAvaha vItarAga hokara vidvAn nahIM hotA yA ho sakatI hai?" nyAyAcArya jIkI itanI sthUva saiddhAntika upAdhyAya parameSTa' vidvAn hokara vItarAga nahIM hote? prAntiye eka sAdhAraNa karmasiddhAntajJako bhI mAzcarya hue nyAyAlAyajIne isa sambandha meM likhA hai-"jAna par3atA binA nahIM rhegaa| yadi jima guNasthAnameM jisa karmakAbandha pro0 mA ko kucha bhrAnti hahai aura unakI dRSTi 'ca' nahIM hotA usakA vedana arthAta udaya bhI na honA ho to zabda para nahIM gii| isIse unhoMne bahuta bar3I galatI meM paMDitajIme pUchatA hU~ ki jaba napuMsaka vedakA bandha prathama khAI hai aura ve 'vInagaga vida na muni' jaimA eka hI pada guNasthAmeM va sIvedakA dvitIya guNasthAnameM hI nyucchita mAna kara usakA kanalI ayaM karane meM pravRtta hue haiN|" maiM kAlI prakAra prayatna "maiM hojAtA hai taba unakA vedana nauve guNasthAna taka kisa prakAra paMDitajIpa pUchanA hU~ ki ca' zabda para merI hI raSTi nahIM hotA hogA? naraka gatikA bandha prathama guNasthAna meM hI gaI yA svayaM prAtamImAMsAkArakI mI nahIM gaI. kyoM ki mamApta hojAne para bhI ye guNasthAna taka usakA udaya unI kArikAmeM bhI 'ca' kahIM dikhAI nahIM denA bar3I kaipa hotA hai ? tirya nagati va manuSyagatikA baMdha kramaza: kA hogI yadi paMDita jI yaha batalA deMge ki pramattasaMyata dvitIya aura caturtha guNasthAnameM hI TUTa jAne para bhI unakA udaya kramaza: pAM-ve aura caudahaveM guNasthAna taka kaise guNasthAnameM kaunamA tapa karake mAdhu vItarAga' saMjJA prApta mAnA gayA hogA? jJAnAvarayA, dazanAvaraNa aura antarAya kara letA hai jisase usake dubame puNyabaMdha nahIM hotA aura karmoM kA baMdha dazaveM gugAsthAnake Age nahIM hotA, phira kauna mI vidyA padakara vaha aisA vidvAn' ho jAtA hai jima bArahaveMke anta taka unakI vedanA kaipa hotI hogI? svayaM se upake sukha pApabandha nahIM hotA unake ima spaSTI tIrthakara prakRti pAThaveM guNasthAnase dhAge nahIM baMdhatI, taba karaName megahI nahIM, kintu samasta janapindAntakI 'bhrAMni' phira usakA vedana terahave gusasthAnameM ke saMbhava hotA hai? aura 'bahuta bar3I galatI' sudhara jAvegI, kyoMki abhI yathArthataH mayoMkivalIke bandha to kevala sAtAvedanIya. taka upa piddhAnnAnusAra chaThe guNasthAnameM prabandhaka bhAva mAtrakA hotA hai aura vaha bhI sthiti aura anubhAga-rahita kimI pravamyAmeM bhI nahIM pAyA jAtA / hama guNasthAnavAyA kevala ryApathika / kintu udayAnupAra vedanA unake 42 sAdhu no jo bhI dukha-sukha anubhava karatA yA kraataa| karma prakRtiyoMkI pAI jAtI hai aura prayogikevalIka bhI umame puNya-pApabandha honA anivArya hai, kyoM ki usako 13 kii| inakA vahAM sthiti va anubhAga bandha na hone para koI bhI pravRtti kaSAyase sarvathA mukta ho hI nahIM sktii| mI vedana kahAM bhAtA hai| vItarAgatA aura vidvattA babasa mana, vacana aura kAya kI paMDitajI! karmamiddhAntakI vyavasthA to yaha hai ki aisI pravRttiyAM jinake dvArA puNya-pApa bandha na ho, to saba prakRtiyoMkI bandha aura udayamyucchiti eka hI mAya svAmA samantabhadra ne kevala sayogikevalI hI mAnI hai va eka hI guNasthAnameM nahIM hotii| bAMdhe hue karmoM kA kyoM ki maiMne svayaMbhUstotrameM spaSTa kahA hai ki tatkAla udaya bhI nahIM hotaa| unake sthitibanyAnupAra jaba unakA bhAvApAkAla samApta ho jAtA hai tabhI ve kAya-bAya-manasA pravRttayo nAmavaMstava muneshikiirssgaa| udayameM pA sakate haiM, aura phira ve apane udayamyucchiti nAsamIcya bhavata: pravRttayo dhIra tAvakamacinyamohitam / sthAna taka apanA vedana karAte rahate haiM, cAhe vahAM unakA
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1] ratnakaraNDa aura prAptamImAMsAkA eka kartRtva abhI taka middha nahIM navaka banadha hotA ho aura cAhe na hotA ho| anuSaMginI hai| ataeva payogi bhayogi kavaliyokA jJAna vedanIya karmakI banadha va uzya vyavasthA yaha hai ki umA bhaura sukha anya aghAniyA ko atirikta vedanIya janya tIma koDAkoDI mAgarakA ukRSTa sthitibaMdha kama hote- vepanAzrosa viziSTatA rahatA hI hai, aura yahI eka vizehote sUcamamAmparAya guNa sthAnake antima samaya meM usakA patA naeghAtika kevaliyoM aura vinakarma middhoMke anujaghanya sthitibandha bAraha muhatakA hotA hai| jaba jIva isa bhavana meM pAI jAtI hai| midvIko koI mAtA-mAtA rUpa guNasthAnama Upara jAkara prabandhaka ho jAtA haiM usa samaya karmaphana bhoganA zeSa nahIM rahA, isase unakA sukha avyAusake vedanIya karmakA pUrva maMcita sthinimaya apane bAdha kahA jAtA hai parantu payogi-ayogi kevaliyoM ko apane bhavinAbhAvI yogya anubhAga mAhita asaMkhyAta vaNaM pramANa mAtA-zramAtA kamo kA phala bhoganA hI paranA hai aura imI kA rahatA hai jo kSINa kaSAya aura mayogI gusthAnoM meM bhI meM unakA sugva sidoMka samAna avyAcAdha nahIM hai| barAbara apanA mAtA va amAnArUpa vaMdana karAyA karatA dhavanAkAra (4goN aura annAma bheda batalAte hue kahate haiMhai / payogI guNasthAnameM zrAyuke antamuMhataM zeSa rahane para siddhAnAmahatAM cako bheda iti cena, nazaSTakarmANaH yadi upakA sthitimatva prAyupramANAma adhika zeSa raha piddhAH, naSTadhAnikarmANa hanta: ni nayAbhedaH / naSTaSu gayA to kevl| samuddhAta dvArA usakI sthiti bhAyupramANa ghAtikamamnAvibhU nAzeSAmagugAvAna guNA kRtamtayo da iti kara lI jAtI hai| isama kama umakA miti patra dAri cenna adhAnikarmodaya satvopalambhAta / tAni zukladhya nA. nahIM ho sakatA aura imAme ayogI guNasthAnameM bhI prAyu ninAdhaMdagdhAvAmanyapi na svakAryakartRNAni cena, piNDake antima samaya taka upakA mAtA va amAvArUpa udaya nipAtAnyathAnupapa tataH zrAyuyAdizeSakarmodaya mavAstitvakaMvalIko bhoganA hI par3atA hai| ataeva nyAyAcAryajIkA mite: / tAka yamya anurazItitakSayAnyAmakamya jAti jarA yaha kathana ki "kevalImeM vinA thinibadha aura anubhAga- maraNApa jakSitampa samAramyAparavAnepAmAmaguNaghAtana mAma. bandhaka sukha aura dukha kI vedanA kisI bhI prakAra saMbhava AbhAvAca na tayorga gAkRtabheda iti cana aAyuSya vedanIyo nahIM hai" parvathA kAmaddhA ke pratikRta hai aura kaMvalImeM dayayonIvAvaMgamana sumpapratibandhakayoH mattvAta / mAtA va apAtA karmajanya sugva dugvakI vedanAya siddhAnta (paTa kha. bhA. 1 pR. 46-47) manmata haiN| arthAta-- (62) kavalI meM sugva-dugbakI vedana ye niddhAnta mammana haiM! prazna - middhoM aura antIma kyA bheda hai ? paMDitajIkI AzaMkA hai ki "kevaloke sukha dukhakI uttara - mindIka zrAThoM kama naSTa ho gaye hai, parantu vadanA mAnane para unake anantamugva nahIM bana sakatA" annoMke kevala cAra dhAniyA kama hI nae hue hai. yaha kintu yadi aisA hotA to phira kamasiddhAntameM kaMvalIka donAma bheda hai| mAtA aura dhapAtA vedanIya karmakA udaya mAnA hI kyoM 2 prazna-ghAniyA kamoM ke nAza ho jAnama to mAramA jAtA? aura ya da sukha dukha kI vedanAmAtra kimI jIvake ke samasta guNa prakaTa ho Ate haiM. isa liye guNoM kI apekSA guNa kA ghAna hotA to vedanIya karma adhAtiyA kyoM mAnA to donoM meM koI bheda nahIM rahatA ? jAtA? hama Upara dekha hI cuke haiM ki vedanIya jIyaka guNoM uttara-- aimA nahIM hai, kyoMki ahantAma adhAtiyA kA ghAta to tabhI taka karatA hai jaba taka vaha mohanI se karmoM kA udaya aura mAva donoM pAye jAte haiN| anulipta rahatA hai| kintu apane aghAtiyA rUpa udapameM 3 prazna ye aghAtiyA karma to zuknadhyAvarUpI to vaha prAyu. nAma va gotra karmoM ke samAna phala dete hue agnipe adhajale ho jAne ke kAraNa hote hue bhI apanA bhI jIvake guNoMkA ghAta nahIM krtaa| hama Upara rAjavAnika koI kArya nahIM kara pAne ? kArikA mata uddhana kara cuke haiM jinake anusAra ghedanIya uttara-aisA bhI nahIM hai, kyoM ki zarIrake patanakA janya vedanA jJAna darzanako virodhinI nahIM kintu unakI prabhAva anyathA siddha hI nahIM hotA, ataeva prAyu mAdi
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta {varSa 8 zeSa karmoMke udaya aura satva donoMkA astitva siddha svabhAvakA pratibandhaka zrAyukarmakA udaya aura sugvakA pratiho jAtA hai| bandhaka vedanIyakamakA udaya bhahantoMmeM pAyA jAtA hai| 14 prazna-kamoMkA kArya to caurAsI lAkha yonirUpa ataeva prahantoM aura siddhoM meM guNA kRta bheda mAnanA hI pdd'enaa| janma, jarA aura maraNase yukta saMcAra hai jo antoMke nahIM vIrasena svAmIke ina praznottaroMme sUrya prakAzavat pAyA jAtA, tathA adhAtiyAkarma prAramAke guNoMkA ghAta suspaSTa ho jAtA hai ki mahantAvasthAmeM bhI vaMdanIya karma karanemeM asamartha bhA hai, ataeva middhoM aura ainnoM meM guNa- apane udayAnusAra sukhameM bAdhA utpanna karatA hI hai, kRta koI bheda nahIM pAyA jAtA ? jisame prahanta kevalI bhagavAnakA sukha middhoMke mamAna uttara- yaha bAta nahIM hai, kyoMki jIvake Urdhvagamana- avyAvAdha nhiiN|| (zeSa aganI kiraNa meM) hariSeNakRta apabhraMza-dharmaparIkSA (lekhaka-DA0 e0 ena0 uNadhye, ema0 e0 ) ( anuvAdaka-sAhityAcArya pa0 gaja kumAra zAstra ) [ gata kiraNase bhAge] (3) (3) iriSaNa 2.11----- raNa ddhaNa jAgaviNu jArAdi tappiya-zrAgamaNAsa kiedi / mukkI jhaDa ti bhADe vikema paripakka paMSi thiya bori jema / Niya-paya-aAgamaNu mugatiyAe kiu pAmaya-piya-tiya-vesu tAe / amitagati, 4.84-85patyurAgamamavetya viTauSaiH sA vilueTya sakalAni dhanAni / mucyate sma badarIdara yuktastaskavi phalAni pavisthA / sA vibudhya dayitAgamakAlaM klitottmmsviijnvessaa| tiSThati sma bhavane apamAraNA vacanA di sahajA vanitAnAm / / hariSeNa 2, 15-- bhaNi u teNa bho NisuNahi gahavaha, chAyA ina dugejha mahilA-mai / (4) amitagani 5,56 caMpAva svArthatAnnaSThA vAhanAle taapikaa| chAyeva dugradA yopA mandhyeva kssnnaaNgnnii|| (5) iggiMga 2,16-- bhAMga u tAya saMmAra asArae koviNa kAmu vi duigrupaare| muya-maNu mahu atthu gA gacchada mayaNu mamANu mArama aNugacchai / ghammAdamma gvaru zragulagAu gacchada jIva hu suha-dui-saMgau / iya jANevi tAya dANulla 3 cinijai supatte aibhallau / iTa-deu gaNaya-maNi jhAi jaha suha-gai-gamaNu jeNa pAvijaha / amitagani 5, 82-5taM nijagAda tadIyatanUjastAna vidhehi vizuddhamanAstvam / (5)
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 2] hariSeNakRta apabhraMza-dharma-parIkSA kaMcana dharmamapAkRtadopaM gocara hote haiN| sAdA eka aura vAstavika sthiti yaha hai yo vidadhAti patra suravAni // ki zrImatagatine anaayaam| jina pAkRta zabdAkA upayoga putrakalatraghanAdipu madhye kiyA hai unake sthAna para saMskRta zabdAra ko vaha zrAmAnAse kA'gni yAti samaM paraloke / kAmama le makane the / mirAno no ima kArya para pahuMce hai ki karma vihAya kRtaM svayamekaM prastuta racanA ke kucha adhyAya kimI prAkRta mRta anya ke kattuMmalaM sukhaduHkhazatAni / / prAdhA ne pAra kie gae haiN| chohAga (7-63) aura ko'pi parona nijo'sta durante maMkAratamaTha (7-10) jeM meM upayukta nAma isa bAta kI puSTa janmavane bhramatA bhumaageN| karate hai ki kucha kathA zravaNahI ki.mI mUla pAkana ityamavetya vimucya kubuddhi racanAse lI gaI hai| eka sthAna para inhoMne saMskRta yoSA ___tAta hinaM kuru kicana kAryam // zabdakI zAbdika vyutpAta banAI hai aura unaka, hama ullekha mohamapAsya suhRttanujAdI meM / mAlUma hotA hai| ve kimI mUla prAkRta racanAko dehi dhanaM vijamAdhujanebhyaH / iN| phira se likha rahe haiN| anyathA mamkanake yoSA zabdako saMsmara kaMcana devamabhISTa japa jISa jaisA ki pAse nipanna karanA zrImatagAna ke lie yena gati labhase sugvadAtrIm / / kahAM taka ucita he ? va padya nimna prakAra hai-- yatA jApayati kSipraM vizvaM yopA natI mtaa| (epha) Amatagati apanI nirUpaNa-kalAmeM pUrNa kuzala vidadhAni yataH krodhaM bhAminI bharAyate tataH / / haiM aura unakA subhASitamandoha' sAlaMkAra kavitA aura yatazlAdayate doSastataH strI kathyate budhaiH / atyanta vizuddha zelAkA sundara udAharaNa hai| 'vada saMskRta cilIyo yazcitta menamyA vilayA tataH // bhASA ke vyAkaraNa aura koSa para apanA pUrNAdhikAra samajhate upAlignita saMkana hama nigA yapara pahu~cane ke lie haiM aura kriyAzrama bhinna bhinna zabdokI niSpatti meM unheM paryApta hai ki amita ganine ki.mI mUla prAkRta racanAke sahAre koI kaThinAI nahIM mAlUma hotii|' inakI dharmaparIkSAma anu apanI racanA taiyAra kI hai| imameM mandeha nadI kA upadezasandhAna karanepara bahuta kucha prAkRtapana milatA hai| lekina pUrNa vivecanoMma undAne svayaM hI svataMtrarUma liyA hai| apekSAkRta vaha bahuta kama hai aura subhASitasandAhama to hameM hI nahIM, balki amitagatiko bhI isa bAtakA vizvAsa usakI ora dhyAna hI nahIM jaataa| dharmaparIkSAmaM jo prAkRta thA ki unakA maMmkata bhASApara adhikAra hai / unnIne likhA kA prabhAva dRSTigocara hotA hai vaha kevala kucha udhArU zabdo hai ki maiMne dharmaparakSA do mahIne ke bhItara aura apanI saMskana taka hI sImita nahIM hai balki vaha adhikAzamaM dhAtu-saddha aArAdhanA cAra mahIne ke bhItara likha kara mamAma kii| zabdAMke upayoga taka pahu~ca gayA he jamA ki hama kucha yadi hama prakArakA koI prAzukavi prAkRta ke DhAMcakA anuudAharaNAse deva makate haiM / 'jo dhAtu-rU / bhUta karma-kRdanta maraNa karatA huA maMskRta meM una racanAoko taiyAra karatA ke rUpa upayukta kiyA gayA hai vahI bAdakA prAkRtameM karIba hai to isameM zrAzcarya kI koI bAta nahIM hai / isake sAtha hI kagaba ka rUpameM vyavahRta huaA hai| aura yaha dhyAna denekI zrabhitagati muna aura mojake samakAlIna the, jinhoMne apane bAta hai ki dvivacana aura bahuvacana meM prAzAsUcaka lakAra ke mamayakI saMskRta vidyAko bar3A avalamba yA protmAdana diyA sthAna meM svArtha-sUcaka lakArakA upayoga kiyA gayA hai| thaa| unakI prAgadhanA itanI acchI he jase ki vaha zivAye uttaravartI prAkRta meM bhI isa prakArake kucha natmama prayoga dRSTa. --- ...2 DI dhamaparIkSA dema aminagani pR0 7-6 1 kAvyamAlA naM.82 meM saMgadina, aura smiTake jarmana 3 dekhI paM0 nAtharAmajI premIkA 'amitagatikA mamaya aura anuvAda ke sAtha lIjiga 1608 aura siddhanAtha pracAriNI unakI racanAe~' zIrSaka nibandha / ( 'jainasiddhAntabhAskara' sabhA kalakattAke dvArA hindI anuvAda ke sAtha prakAzita / 8-1026-38) /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSa kI prAkata pAgadhanA kA nikaTatama anubAda do aura unakI zrAdhAra para kI ho, jaise ki unhoMne apane paMcasaMgraha aura paMcasaMgraha pradhAnataH prAkRta paMcamaMgraha ke AdhAra para hI taiyAra aArAdhanAkI racanA prAkRta ke pUrvavartI una una granthoMke kiyA gayA hai jo eka hastaligvina meM upalabdha huaA he ora aAdhAra para kI hai| saMskRta racanAke lie apabhraMza mUlajime kucha dina hue paM0 paramAnandajIne' prakAzamaM lAyA grantha ke upayoga karane kI apekSA prAkRta mUla (mahArASTrI yA hai| isa prakAra amitagatine apanI saMskRta dharmaparIkSAkI zaurasenI) kA upayoga karanA sulabha hai| racanA kimI pUrvavartI mUlapa kRta racanAke zrAdhArapara kI hai, (eca) uparyukta praznake uttarake prasaMgameM maiM prastuta isameM haratarahakI saMbhAvanA hai| samasyA para kucha aura prakAza DAlanA cAhatA hU~ / amitahariSeNa kI apabhraMza dharmaparIkSA-jo amitagatikI dharma- gatikI dhamaparIkSAmeM isa prakArake aneka vAkyamamUha haiM, parIkSAse 26 parSa pahale limb| gaI hai aura vivaraNa tathA jinameM hama pratyakSa prAkRtapana dekha sakate haiN| yadi yaha kathAvastukI ghaTanAaki kramakA dRSTi se jisake sAtha amita- prAkRtapana hariNakI dharmaparIkSAmeM bhI pAyA jAtA to koI gati pUrNa rUpame ekamana hai--kA prakAzameM lAneke mAtha hI ThIka niSkarSa nahIM nikAlA jA sakatA, kyoki usa sthiti isa praznapara vicAra karanA zrAvazyaka hai ki kyA amitagati meM hariSeNa aura amita gati--donA hI kI racanAeM jayagama apane kathAnakake liye daripeNa RNI haiM ? isa saMbaMdhoM kI racanAnumAga daatii| lekina yadi yaha cIja prasaMgAnusAra haripaNane jA eka mahatvapUrNa bAta banalAI hai vaha hameM nahIM haripaMNako racanAmeM nahIM hai to hama kaha sakate hai ki bhUla jAnI caahie| undAne likhA hai ki jo racanA jaya- amitagati kisI anya pUrvavatA prAkRta racanA ke RNI hai rAmako pahale se gAthA-banda meM likhI thI usIko maiMne paddhagyiA aura saMbhavataH vaha jayagamakI hai / yahA~ para isa taraha ke donoM chanda meM likhA hai| isakA artha hai ki haripeNaka sAmana bhI racanAaMki kacha prasaMga mAya sAtha die jAte haieka dharmaparIkSA thI, jise jayarAmane gAyAmi ligvA thA (1) amitagatine 3, 6 meM 'iTTa' zabda kA upayoga kiyA hai| aura jisakI bhASA mahArASTra yA zaurasenI rahI hogii| jahA~ (1) sthAnoM kI tulanAtmaka ginatI karate hue haripegAne isa taka merI jAnakArI hai, isa prAkRta dharmaparIkSAkI koI bhI zabdakA upayoga nahIM kiyA hai| dekhie, 1, 17 prati prakAzamaM nahIM AI hai aura na hI yaha kahanA saMbhava hai (2) amitagatine 5, 36 aura 7,5 meM jem dhAtukA ki yaha jayagama usa nAmaka anya granthakAromase the, jinheM upayoga kiyA hai| jo isa prakAra haihama jAnate hai| jaba taka yaha racanA upalabdha nahIM hotI tato'vAdannRpo nAsya dIyate yadi bhUpaNam / hai aura isakI hariNa aura amitaganikI uttaravA raca- na jemati tadA sAdho sarvathA kiM karomyaham // nAnAse tulanA nahIM kI jAtI hai, isa praznakA koI bhI (2) tulanAtmaka uddharaNako dekhate hue haripaNane kaDavaka rIkSaNIya hI (tentative) banA rhegaa| hArapaNane jisa 11-14 meM isa kriyAkA upayoga nahIM kiyA hai| DhaMgase pUrvavartI dharmarakSAkA nirdeza kiyA hai usame mAlUma tathA dUsare uddharaNa (11-24) meM unhoMne isa prakAra hotA hai ki unakI prAya: samasta sAmagrI jayarAmakI racanAmeM bhujakriyAkA vyavahAra kiyA haimaujUda thii| isase hama svabhAvata: isa nirNaya para pahuMcate haiM tA duddharu pabhaNai u bhujai, ki dharmaparIkSa kI saMpUrNa kathAvastu jayarAmase lI huI honI jai tahoNa u aAharaNau dijaha / cAhie aura isa tarada amitagati ripeNake RNI hai yaha (3) amitagatine ( 4,16 meM ) yoSA zabdakA isa prakAra prazna dI nahIM utthtaa| yaha adhika saMbhava he amitagatine zAbdika vizleSaNa kiyA haiapanI dharmaparIkSAkI racanA jayarAmakI mUla prAkRta racanAke yato joSayati kSipraM vizvaM yoSA tato mtaa| 1 'anekAnna' 3,3 pR0 258 / vidadhAti yataH krodhaM bhAminI bhaNyate tataH / / 2 dekho, ema0 kRSNAmAcAriyara kRta 'hisTrI Apha klAsi- (3) isameM sandeha nahIM hai ki amitagatikI yaha zAbdika kala liTarecara' kA inDeksa (1637) / vyutpatti prAkRtake mUla granthake AdhArapara kI gaI hai,
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 2] hariSeNakRta apabhraMza-dharmaparIkSA lekina hariSeNane tulanAtmaka prasaGgameM isa prakArako uparinikhita takoM ko dhyAna meM rakhate hue yaha koI zAbdika vyutpatti nahIM kI hai| dekho 2, 18 yuktisaMgata hogA ki haripeNa aura amitagAta-donoM hI (4) amitagatine 'ahila' zabdakA prayoga kiyA hai| ne apane sAmane kI kimI upalabdha mUla prAkRta racanA ke degyo 13, 23 sahAre hI apanI racanAkA nirmANa kiyA hai aura jahAM taka (4) hariSeNane tulanAtmaka uddharaNA meM 'dila' zabdakA upalabdha tathyokA sambandha he yaha racanA jayarAmakI prAkana prayoga nahIM kiyA hai| dharmakSA rahI hogii| jahAM haripeNane apanI racanAke mUla (5) amitagatine (15, 23 meM ; 'kacaga' kabdakA prayoga srotakA spaSTa saMketa kiyA hai, vahAM amitagati usa sambandha kiyA hai| meM bilakula mauna hai| yadi kucha sAdhAraNa uddharaNa, jaise (5) tulanAtmaka kaDavaka (8, 1) meM hariSeNane isa zabda kA pairAgrApha naM0 sImeM noTa kie gae haiM gvoja nikAle jAya to prayoga nahIM kiyA hai| isakA yh| artha hogA ki ve kisI sAdhAraNa mUla khAtase ullikhita parIkSaName isa saMbhAvanAkA paryAta niramana jyoka tyoM le lie gae hai| ki amitagati apane mUla hojAtA hai ki amitagatine akelI apabhraMza racanAke aAdhAra srota ke bAra meM bilakula mauna hai isalie hama siddhAntarUpa para hI apanI racanAkA nirmANa kiyA hai| isake sivAya se nahIM kaha sakate ki zrImatagAtane apanI pUrvavatI mUla yatra-natra hameM kucha vibhinnanAe~ hImAlUma hotI hai / haripregane prAkata racanAke mivAya prastuna apabhraza racanAkA bhI (1-8 meM) vijayapurI (apabhraMza, vijayaurI) nagarIkA nAma upayoga kiyA hai| diyA hai, lekina amitagatine umI vAkya-samahameM usakA (zrAi) dharmaparIkSAkA pradhAnabhAga paugAMNaka kathAaMki nAma priyapurI' rakhA hai| dasare prakaraNameM haripeNane (2.7meM) avizvasanIya aura zramabaddha caritra-citraNa bhaga par3A hai| maMgalau grAmakA nAma diyA hai, jaba ki amitagAtane aura yaha yuta. he ki pugnn| aura smRtiyoka va padya pUrvapakSake rUpa (4,8 meM) use saMgAlo pahA hai / maiM nIce una uddharaNIko meM ukta kAra, jAle / udAharaNa ke lie jisa taraha haribhadrane de rahA huuN| mujhe to mAlUma hotA hai ki aminagani aura apane prAkRta dhUnAkhyAnameM saMskRta padyoMko uddhata kiyA hai haripe eke dvArA mUla prAkRta ke uddharaNa gaur3ama herapherana sAtha aura isa bAnako pUrNa saMbhAvanA hai ki jayarAmane bhI apanI samajha lie gae haiN| dharmaparIkSAmeM yahI kiyA hogaa| irigaMgA kI dharmaparIkSA meM bhI eka darjanameM adhika saMskRta ke uddharaNa haiM aura ye tulanAmeM haripeNakRta dharmaparIkSA 2, 7-- amita ganikI dharmaparIkSAke uddharagaga kI apekSA adhika to mAveu bhaNai mukgvAla u mUlyavAna hai, kyoMki amitagatine ina padyoMkA manacAhI atyi gAmu malae maMgAla u / svataMtratA ke sAtha upayoga kiyA hai| eka prAkRna aura apabhamaru NAmi tahi zivasai gihavai bhraMzakA lekhaka unheM umI narada samyatA. jaise ki ve paraMparAgase tAsu puna NAmeM mahuyaragai / cale zrArahe the, lekina jo vyakti apanI racanA saMskRta meM amitagati-dharmaparIkSA 4,7 bI-8 kara rahA hai vaha unheM apanI racanAkA dI eka zraGga banAne uvAceti manovegaH zrUyatA kathayAmi vaH / kI dRSTi me unameM yatra-tatra parivartana kara sakatA hai| amitadezo malayadezo'sti saMgAlo galitAmugvaH / gatine ina padyAko 'uktaM ca' Adi ke sAtha nahIM likhA hai| tatra gRhayate: putro nAmnA madhukagabhavat / / dama nIce dariSaNake dvArA uddhata kie gae yaha padya de rahe 1 prAkRta nAma viyAurI rahA hogaa| hai aura sAtha meM amitagatika pAThAntara bhii| isase mUlakA 2 yaha bheda sa aura ma-jo prAkRta (hastalimvita) meM karIba patA lagAnA mulabha hogaa| yaha dhyAna denekI bAta hai ki inameM karIba ekase mAlUma hote haiM-ke varNa-vinyAsa sambandhI ke kucha padya sAmadevakI yazastilaka-campU(I. sa.656) saMdehase utpanna huzrA pratIta hotA hai| meM bhI uddharaNa ke rUpa meM vidyamAna haiN|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8x anekAnta [varSa 8 (1) hariSeNakRta dharmaparIkSA 4, 1 pR0 22 (naM. svAmin satyamidaM na himiyatame satyaM kuta: kAminAM 1006 vAlI hastalikhitakA tathA coktam ityevaM harajAhAgirisutAsaMjalpanaM pAtu vaH / / matsya: kurmo varAhazca nAramiho'ya vAmanaH / amitagatikI racanAmeM isa padyakI tulanAkA koI padya gamo gamazca kRSNazca buddhaH kalkIca te daza / / nahIM milaa| akSarAkSaranimuktaM janmamRtyuvivarjitam / (5) hariSeNakI gha0pa0, 4, 12, pR0 25 e-- avyayaM satyasaMkalyaM viSNudhyAyIna sIdati' / / aGgalyA kaH kArTa pradargata kuTale mAdhavaH kiM vasaMto ina do padyoM ko amitaganine nimnalikhita rUpameMdiyA hai no cako ki kulAlona hi dhargaNadhara: dvijihvaH phaNIndraH / vyApinaM niSphalaM dhyeyaM jarAmaraNasUdanam / nAI ghogadimA ki.mAma khagapati! hari: ki kapIza: acchedyamavyayaM devaM viSNuM dhyAyanna sIdati // ityevaM gopavadhyA caturamabhihita: pAtu vazcakrapANa: / / mInaH kurma: pRthuH pAtrI nAramiho'tha vAmanaH / amitagati isa koTikA koI padya prApta nahIM kara makai / gamogamazca kRSNAzca buddha: kalkI dazasmRtAH // 10,58-6 (6) hariSeNa dha0 50 56, pR0 31 e-tathA coktaM tena(2) hariSeNa kI dharmagaMjJA, 4, 7, pR0 24 azraddhayaM na vaktavyaM pratyakSamapi yadbhavet / zrapatrasya gatirgasti svagoM naiva ca naiva ca / yathA vAnarasaMgIta tathA sA plavate zilA // tasmAt patramugvaM dRSTvA pazcAdbhavani bhikssk:2|| amitagatike ina do padyAse bhI yahI artha nikalatA haiamitagatikA padya nimna prakAra hai yathA vAnarasaMgItaM tvayAdarzi bane vibho / japutrasya gatinAsti svargo na tapaso ytH| tarantI salile dRSTA mA zilApi mayA tathA // tata: mutramugvaM dRSTvA zreyase kriyate tapaH // 11,8 azraddhayaM na vaktavyaM pratyakSamapi vIkSitam / (3) dariSaNakRta gha0 10,4,7 pR. 24 jAnAnaiH paNDitena naM vRttAntaM nRpamantriNoM: / / 12,72-3 naSTe mRta prabajite klIve ca patita ptau| (7) haripeNa--dhA) pa0, 5, 17 pR0 34-- paJcasvApatsu naagnn| patiranyo vidhIyate // bhI bhI bhagata pallavalonita ullivita pAse zramitamatike dama padyake sAtha tulanA bndhuukpusspdlmnnibhnohitaaksse| kI jA sakatI hai-- patyo pravRjita klIbe pranaSTa patite mRte / pRcchAmi te pavanabhojanakomalAGgI paJcasvApatsu nArINAM patiranyA vidhIyate // 11, 12 kAcittvayA zaradacandramugvI na dRSTA (4) harivaNakRta gha0 10, 4, 6, pR0 24 e. amita gatikI racanAmeM isakI tulanAkA kaI padya nahIM hai| kA tvaM sundari jAhavA kimiha te bhAgenanvayaM (8) hariSeNakRta dha0 10.7, 5, pR0 43ambhastvaM kila veni manmatharasa jAnAtyayaM te ptiH| adbhiryAcAri dattA yA yadi pUrvavaro mRtaH / 1 ina uddharaNAma hamane kevala idhara-udhara kI ghasITakI azu sA dakSatayoni: syAtpunaH saMskAramaI ti" // diyoM ko hI zuddha kiyA hai| yadyAta artha meM thor3A sA antara hai phira bhI upagilikhita 2 yaha padya yazastilakacampU ( bambaI 1603 ) ke uttarArdha padyakI agitagati ke adholikhita padyase tulanA kI jA sakatI hai-- pR. 286 meM hai| 3 yaha padya pArAzarasmRti 1,28 se milatA-julatA hai ara 4 yaha padya kucha pATha-bheda ke sAtha subhASitaratnabhANDAgAramameM ise mironone apanI dI dharmaparIkSA meM pR. 31 para saMgRhIta hai| prakaraNa hai dazAvatAra, pR0 saM0 38, padya uddhata kiyA hai| isakA manuse bhI sambandha mAlUma hotA hai aura saM0 166 (bambaI 1861) / yaha smRticandrikAmeM bhI hai| dekhie, manusmRtikA sAplI- 5 prakaraNAnumAra vAziSTasmRtikA 17,64 padya bhI isase maipaTa, gujarAtI presa saMpA0 bambaI 1613 pR.6 padya 126 milatA-julatA hai|
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 2] hariSeNakRta apabhraMza-dharmaparIkSA ekadA pariNI nApi vinne daivyogtH| yaha padya matadari ke nItizatakase liyA gayA hai| naM 54) bhartayakSatayoniH strI punaH saMskAramaIti || 14, 38 amitagatine ina prakAra ke / cAra vibhinna prakaraNoM meM (6) haripreNa-050, pR0 43 vyakta kie haiN| le kana ima prasaMga meM hama koI tulanAtmaka aSTI varSANyudIkSeta brAhmaNI patitaM patim / padya isa koTikA nahIM milA hai| aprasUtA ca catvAri parato'nyaM samAcaret / / (14) haripeNa---dha0pa0, 10, 6 pR0 64-- amitagatikA padya(14, 36) ninnaprakAra hai- (e) svayamevAgatAM narI yona kAmayane nmH| pratIkSetASTavarSANi prasUtA vanitA satI / brahma hatyA bhavenasya pUrva brahmAna gIdi dama / / aprasUtAtra catvAri proSite sati bhartari // (bI) mAtaramoda mAgmagada patra yIna kaamaa| (10) hariSaNa-dha010,7,8, pR0 43 e amitagatikA racanAma ullikhita koTi ke koI ullekha pugaNaM mAnavo dharmaH sAGgo veda cikitsakam / / nahIM hai| zrAjJAmiddhAni catvAri na hantavyAni hetubhiH|| (jaaribhdrmuurikaa| mana lagabhaga 700-770kA) prAkRta amitagatikI dharmarakSA (14. 46 ) meM yaha padya kA dhUkhyiAna' pAkata aura maMkanaka dharmaparakSA granyAma ekasA hai| upasthita sAhitya ke agravatI rUkA mundara udAharagA he| (11) haripaMNa-~-30pa0, pR043 e.-- ina racanAzrokA lakSya pAgaNaka kathAprAka, avizvamanIya mAnavaM vyAsavAsiSThaM vacanaM vedasaMyutam / caritra-citraNakA bhaNDAphor3a karanA hai| darabhadra apane uddezya apramANaM tu yo yAtsa bhavedbrahmadhAnakaH / / meM atyanta buddhipUrNa DhaMga para maphala hue haiN| kathAnaka bila. amitagatikA tulanAtmaka padya ( 14, 50) isa kula mIdhA-mAdA hai| poca dhUta ikaTa hote haiM aura ve prakAra hai nizcaya karate hai ki pratyeka apanA apanA anumA sunaave| manuvyAsavaziSThAnA vacanaM vedamaMyutam / jo unakA amApa kahegA use mana ko dAvata denI par3egI apramANa yataH puso brahma hatyA duruttarA // aura jo pagaragAme natmama ghaTanAgrAko sunAtA huaA ume (12) peNa-dha0 50, 8, 6, pR0 46-- sonama maMbhava tarIkepara nidoSa pramANita karegA vaha dhUnagatAnugatiko loko na loka: pAramArthikaH / / rAna mamajhA jAyagA / pratyeka ghRta manoraMjaka aura kaTapaTAMga pazya lokasya mUrkhatvaM hArataM tAmrabhA janam / / anubhava sunAtA hai jinakI puSTi unakA koI mAthI parAgAmi AmatagatikA padya prathama-puruppama hai natmama ghaTanAgrAMkA ullekha karatA huaA karatA hai / dRSTavAnusAribhirloka: paramArthavicAribhiH / sthAnapara pradeyama, satva nukammAko nagada bhUnAnukampA, tathA svaMdAyata kArya yathA me tAmrabhAjanama / / 65, 64 matiH ke sthAnapara vidhiH panthAH ke myAnama maageH| (13) haripeNa-dha0 50,6,25, pR061-- do nAmAGkita vibhinna pATAntargaka mAya yaha paya subhASitaprAgAghAtAnivRttiH paradhanadaragaNe maMyama: satyavAkyaM / ratnabhANDAgArama (0282 padya maM0 1.56) meM bhI kAle zaktyA pradAnaM yuvati janakathAmUkabhAvaH parapAm // hai--vinatiH ke sthAnapara vinayaH aura satvAnukampA tANAsotIvibhaGgA gurupu ca vinatiH sarvasatvAnukamga kI jagada bhuutaanukmg| sAmAnyaM sarvazAstravanupadatamAna : zreyamAmeSa panyA:2 // 3 dharma parIkSA adhyayanakaM pramaMgama migenIna dhanAkhyAna kA 1 yaha aura nimnalimvita padya yazastilakacampU uttarAI pahalema hI nirdeza kiyA hai / maiM pro jina va nayA gAranIya pR0 116 meM hai| padya naM010 manusmRtika 12, 110-1 vidyAbhavana kA anugRhata hU~, jinhoMne karAkara aprakAzita kI koTikA hai| dhUtAkhyAnake-jimakA ki ve maMdana kara rahe hai2 yaha padya yazastilakacampU uttagaI pR066 meM kucha eDavAMsaphArmoko, mujhase yaha jJAta kara bheja diyA ki maiM vibhinna pAThAnnaroMke sAtha pAyA jAtA hai-pradAnam ke ne hAla hI meM eka naI apabhraMza dharmaparIkSA ubdha kI hai|
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ anetAnta [vaSe zrAkhyAna kevala gecaka ho nahIM hai, balki vividha purANoke dhUrtAkhyAna jaise anya granthoMkA jarUra upayoga kiyA gayA vizvasanIya caritra-citraNa ke viruddha eka nizcita pakSa bhI hai| amitagatikI dharmaparIkSA meM bhI kucha aprAmANika kathAeM jagRta karatA hai| haribhadra ne jainadharma ke pakSakA abhinaya jAna hai jo prastuta dharmapara kSAkI kathAyose milatI-julatI hai| bajha kara nahIM kiyA hai, yadyapi unhoMne granyake aMta taka udAharaNa ke lie hAthIkamaNDalu (ami0 dha0 1-17 pahaMcate pahaMcate hama bAta kA saMketa kara diyA hai (120-21) / zrAdi aura dha0 50 12-77 zrAdi) kI upakathA tathA pagagoMke viruddha haribhadrakA aAkramaNa vivAda-hita aura usa vicchanna zirakI upakathA jo vRkSapara phala khA rahA hai sajhAva-pUrNa hai, jaba ki dharmaparIkSAke racanAkAroM-hariSeNa (10 dha0 3, 17 zrAdi aura dha0 10 16-34 zrAdi) aura amitagatine ise atyanta spaSTa aura tIvra kara diyA ityAdi / yatra-tatra vahI ekasI paurANika kathAeM dRSTigocara hai| donoMne aAkramaNa ke sAtha hI jaina zrAdhyAtmika, dhArmika hotI hai| jaise ki indra-ahalyA kI, agniko bhakSaNa aura zrAcArasambandhI bAtokA pratipAdana bahuta jora ke sAtha karatI huI yama-patnIkI aura brahmA-tilottamAkI upakathA kiyA hai| hArabhadrane pAraNAMkI kAlpata kathAoMke bhavanako Adi / lekina upari nardiSTa paurANika vivaraNa jo sAdhAraNa baDe hI vinoda ke mAya chinna-bhinna kiyA hai, lekina haripeNa aprAmANika kathAokI puSTi meM upasthina kie gae haiM, donoM aura mitagati no isase kucha kadama itane aAge aura bar3ha dharmaparIkSAoMmeM ekase nahIM pAe jAte haiN| isakA yaha gae haiM ki undIne unake sthAna para jena upadezoMke gagana- zrAzaya hai ki jayarAma aura unake anuyAyI-hariSeNa cambI mahala hI bar3e kara dene cAhe haiN| jayagamakI racanAke aura amitagati--ne UTapaTAMga kathAoM aura avizvasavizuddha janavarganoMkA TIka parimANa hameM mAlUma nahIM hai, nIya vivaraNoM ke lie purANoMkI svataMtratAke sAtha khUba chAnalekina harigaNane unheM gvaba rakavA hai aura amitagatine to bIna kI hai| jo ho, aminagatikI dharmaparIkSA aura hariSeNa hada hI kara dI hai| kI dharmaparIkSA-donoM hI rucikara aura zikSAprada bhAratIya imameM sandeha nahIM ki dharmaparIkSA ke prathama kalAkAra sAhityake sundara namUne haiN| purANapaMthake utsAhI anuyAyiyoM ko eka tIgvA tAnA ina racanAaose mila sakatA hai| kintu jo maMga mamajhame jayarAma hai-ko dhUrtakhyAna yA isake bhAratIya sAhityake niSpakSa vidyArthIpara usakA adhika asara anya kimI mUla-grantha kI jAnakArI avazya rahI hogii| nahIM par3egA; kyoMki usake lie kalpanAko pratyeka dRSTi uddezya aura lakSya eka hai| lekina racanAeM bhinna bhinna tarIke atItakI usa mahAn sAhityika nidhiko aura adhika para maMpAdita kI gaI hai, kathAnaka ke mukhyakathAke pAtra, samRddha karatI hai jo use virAsatameM milI hai|| sthitiyoM, sambandha aura kathAvastukA DhAcA-saba kucha dhatakhyAna meM upalabdha ina vastuoMme vibhinna hai| dasa 1 yaha nibaMdha akhila bhAratIya prAcyasammelana-haidarAbAda ke annacAe aura cAra mukhoM kI kathAeM, jo dharmaparIkSAmeM gyArahaveM adhivezanameM bhI upasthita kiyA gayA thaa| grathita haiM, isa bAtako nizcitarUpase batAtI hai ki isameM __bhUkha-sudhAra 'anekAnta' kI gata 1lI kiraNameM (pR0 6 para) jo 'zrIjambUjinASTakam' mudrita huA hai usake do vAkya--tIsare pakSakA uttarArddha aura cauthe padyakA pUrvArddha-chapanese chUTa gaye haiM / pAThaka unheM yathAsthAna nimna prakArase saMyojita karaleM : vihAya yo baalyvysysiimaanbhjbhogaankrunnaantraatmaa| nimittamAsAdya gRhItadIkSo jino'stu jambUmama mArgadarzI // 3 // vijitya vidyAdhararatnacUlaM mahAvalaM dujeya-vikramaM yH| prapannanirvedadigambaratvo jino'stu jambarmama mArgadarzI // 4 //
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhavalA-prazastike rASTakUTa nareza (le0-bA0 jyotiprasAda jaina, ema0 e0, ela-ela0 bI0) huA hai| 'anekAnta' varSa 7 kiraNa 11-12 meM mega eka lekha hai ki kyA dhavalAkI samApti vikrama saMvat 38 meM hone 'zrIdhavalAkA samaya, zIrSaka prakAzita huA thaa| usa lekha koI bAdhA bhI hai ? aura kyA modIjI dvArA prastuta kI meM maine SaTakhaMDAgama pustaka 1 kI prastAvanAmeM pro.hIrA- gaI pradhAna bAdhAmeM bhI koI pAra? prazastikA 'jagatuMgalAlajI dvArA nirNIta dhavalAke racanAkAla para prabala deva-rajje' pada hI isa samaya vicAraNIya hai| jaisA ki aitihAsika evaM jyotiSa-saMbaMdhI bAdhA upasthita karane modIjIne pratipAdana kiyA hai, aura merI svayaM bhI hue mapramANa yaha siddha kiyA thA ki dhavalA-prazastimeM pahile jaisI dhAraNA thI. ki "gaSTakUTa vaMzaka jagatuMga ullikhita samaya zaka saMvat 738 na hokara vikrama saMvata upAdhidhArI aneka rAjAoMmeM sabase prathama govinda tRtIya 838 hai| mere usa lekhake uttara meM pro.hIrAlAlajIka pAye jAte haiM" mo bAta bhramapUrNa hai jaisA ki mujhe isa bIca suputra zrIpraphulla kumAra modIkA eka legya zrIdhavalakA racanA- meM una vaMza aura kAlake vizeSa adhyayanase mAlUma hunA kAla' zIrSaka anekAntakI gata kiraNa , meM prakAzita hai| govinda dvitIyakA apane mamayakA koI tAmrapatra ityAdi abhilekha na honeme tathA vANI-hiMDorI, rAdhanapura, apane lekha meM modIjIne mere lekhameM prastuta bhaneka bAtoM baad| zrAdike dAnapatroM meM usakA koI ullekha na hone se ko aitihAmika dRSTi se cintanIya batalAte hue bhI unakI DA. jITakA yahI vizvAsa yA ki govinda dvitIyame cintA karanA taba taka niSphala hI batAyA hai jaba taka yaha kabhI rAma hI nahIM kiyA / DA. bhaMDArakara, reU tathA siddha na ho jAya ki vikrama saMvata 838 mA dhavalAkI anya vidvAn bhI isa sabaMdha meM saMdigdha hI rhe| baudA samAptike liye saMbhava mAnA jA sakatA hai| sabase jyAdA tAmrapatra (881 I.) kapaDavaMja dAnapatra (110I0) tayA jabAdamta bAdhA jo Apane upasthita kI hai vaha 'zaka vegumArA dAnapatra (14 I.) meM dI huI rASTrakUTa vaMzAvasaMvat 703 (vi0 saM0838) meM noramena dvArA jagatuMgadeva liyoM meM bhI usakA nAma nahIM hai| kintu bAdako dI eka ke rAjyake ullekha ke kiye jAne kA marvathA asaMbhava honA aise pramANa upalabdha ho gaye ki jinake mAdhArapara usake haiN| ata: yaha likha kara Apane apane isa lekhakA anta rAmA hAne meM mandeha nahIM rhaa| ina pramANoM meM sabase prabala kara diyA ki 'jaba taka hama eka pradhAna bAtake prabala aiti- vaha stambha lekha hai jo mi0 rAisa mAhibane khoja nikAlA hAsika pramANa prastuna na kiye jAye taba taka bA. jyoti thA aura jisameM govinda vi. kA ullekha 'akAla varSa pramArajIkI zeSa kalpana'oMke vicArameM samaya va zakti (kRSNa) ke putra jagatuGga prabhUtavarSa pratApAvaloka" ke rUpameM lagAnA niSphala hai|" 1E. I.X 1909-10p.84. yaha to vidvAna loga hI nirNaya kara sakeMge ki kyA 2 Bhandarkar: Early History of the merA uparyukta lekha modIjIke anusAra mAtra kalpanAoMkI Dekkan p.49. & Vani-Dindori and nIMva para hI khA aura isanA upekSaNIya hai, tathA modI and Radhanpur gratns-I. A. XI. jAke hI zabdoM meM unake "pitAjI pro. DAkTara hIgalAlajI P. 157. ne apanA vivakSita samaya-nirNaya kaisI vizeSa svoja-bIna 3 reka : bhArata ke prAcIna gajabaMza, bhAga 3, pR0 32-33 pUrvaka' kiyA? vAstavameM modIjI dvArA kiye gaye vaiya- 4 Alteka: Rashtra kutas & their timies tika bhAkSepoMkA uttara denA to vyartha hai| dekhanA to yahI p48&n.1.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSa 8 diyA hai| isase spaSTatayA siddha ho jAtA hai ki govinda amala nahIM varana bImayoM varSa pIche asala parase dvitIyakI eka upAdhi jagatuMga bhI thI aura isa prakAra kI gaI nakalamAtra mAnate hai / aura jaisA bhI hai rASTrakUTa vaMzakA jagatuga upAdhidhArI sarva prathama rAjA vahI dhUliyAkA yaha tAmrapatra hI govinda dvi. ke samayakA thA na ki govinda tRtiiy| antima upalabdha ullekha hai| isa sAhibavAle jo sAtha hI, govinda dila ke rAjyakAla ke saMbaMdha meM prAyaH saba stambha lekha haiM unameM koI tithi nI dI huI hai| uparyukta hI vidvAna anizcita hai| usake pitA kraSNArAja samayake ke atirikta isa ganA ke saMbaMdha meM anya koI samakAlIna man 770 I. ke abhilekhameM usakA ullekha goviMdarAjake ullakha na nA sAhityame milatA hai aura na purAtatvam / nAmase mAtra eka rAjakumArake rUpa meM 2 / mana 772 I0ke sekar3oM varSa pIche ke anya rASTakUTa narezoMke abhilekhoMmeM abhilekhameM vaha 'yuvarAja' ke rUpameM milatA hai| usakA prasaMgavaza isake jo ullekha milate haiM unaparase inA apanA koI samakAlIna abhilekha hai nhiiN| san 7751. ke. hI jAnA jAtA hai ki yaha vyakti yadyapi acchA yoddhA aura piMparIke tAmrapatra meM usakA koI ullekha nahIM, usake sthAnameM vIra thA kintu bar3A duzcaritra thA, ata: mAga rAjyakArya usake bhAI dhruvarAjakA 'paramabhaTTAraka mahArAjA gharAja parame usake bhAI dhra ke hI hArtho meM thaa| dhra vakI zrAdhInatApe zvara pRthvIvallabha pArAvarSa zrIdhra varAjadeva' ke rUpa meM ullekha chuTakArA pAne ke liye usane kucha sAmantoMkI sahAyatAsa milatA hai| isa tAmrapatrakI satyatAmeM kisIko koI saMdeha dhruvako padacyuta karanA bhI cAhA, kintu usakI yaha ceSTA nahIM aura hamase usa samaya rASTakUTa mAmrAjyakA ekAdhipati saphala nahIM huI, dhra vane use tathA upake sahAyakoMko dhra varAja hI sUcita hotA hai| alabattA san 776 I. ke parAjita karake sampUrNa rAjyasattA apane prAdhIna krnii|| dhUliyAke tAmrapatra meM, jo dhra varAjakoTe putra karkarAja yaha rAjya krAnti kaba huI aura pariNAmasvarUpa govinda dvi. dvArA likhAyA gayA kahA jAtA hai usake rAjyakA ullekha kA jyA anna huA ise koI nahIM jaantaa| aiyo sthiti 'zrIprabhUtavarSasya "pravardhamAnarAjye' zabdoM meM milatA hai, meM ina pramANoMpara bhinna 2 vidvAnoMne apane 2 anumAnoM sApa hI usameM dhra varAjakA ullekha 'zrIdhravarAjanAmnA dvArA upake gajyakA varNana kiyA hai| uparyukta varNanapa yaha (mA) mahAnubhAvo vihitapratApaH pramAdhitAzeSanarendra bhI spaSTa hai ki rAjya krAnti san 775 I. bagabhaga, cakracUDAmaNiH' ityAdirUpa meM kiyA gayA hai, aura kahA pimparI tAmrapatrake pUrva bhI ho sakatI hai aura dhUliyA tAmragayA hai ki unake (dhruvake) putra karkarAjane unakI (6 vakI) patrake pazcAt (716 I0ke pazcAt bhii| DA0 alte karane bhAjJAsa samasta prAdhAna rAjAmoM-sAmantoMko zrAjJA dI.... govinda di0kI rAjyasamApti aura dhra vakI rAjyApti I.san ityaadi"| prathama to prAya: saba hI vidvAnoMko dhUliyAke 780 ke lagabhaga anumAna kI hai| so bhI kevala dhUliyA isa tAmrapatrakI satyatAmeM hI sandeha, aneka kAraNoMse ke (prAyaH sandigdha samajhe jAne vAle) tAmrapatrako nibhAneka kaI vidvAna ise jAlI hI samajhate haiM / DA. pratekara / liye| ityAdi ise bilkula jAlI nahIM to kamase kama 7 Altekar: R. T. p. 51, & n. 2. 1E.C.XI challakereno.34. 8 Karhad plate of Krishna III of 959 2 Talegaon plate of 770-Altekar: R. T A. D.-E. I. IV. p. 278, Kharda plate ___p.49 & n. 2 of karka Il of 972 A. D.-E. I. XII Ibid p. 263.; Doultabad plates-E. I. p. 193 4 E. I. X. 1909-10 p. 81-9. H., and Altekar : R. T. p. 51. 5 Ibid p. 81. E Altekar : R. T. p. 51. & Ibid p. 81, 82 also foot note. 1. Ibid f. n. 12.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 2] dhavalA-prazasti ke rASTrakUTa nareza ha aisI paristhiti meM yadi maiMne bhI yaha niSkarSa nikAlA yaha kRSNa prathama, govinda di0, dhra varAja, govinda tRtIya ki govinda dvi0 kI mRtyu pana 776-80 meM hocukI thI Adi kaI rAjAoM ke nAmake sAtha milatI hai| mAdAjIne aura usake pazcAt gha varAna hI rASTrakUTa rAjyakA eka joDA. bhaMDArakarake matako adhUga uddhata karake tathA reU adhipati huA to isameM prArattikI kaunasI bAta hai? mahAzayake matakA havAlA dekara govinda dvi0 ke jinamana modIjIne mere vAkyako koSTa meM uddhata karake aura usase kathita 'zrIballabha' honekA pramANa upasthita kiyA hai vaha pahile apanI orama hI 'dhanapAka tAmrapaTasa' ina zabdoM bhI bhApakA yukticAturya hI caritArtha karatA hai / DA. ko joDakara mere kathana ko ayuktipUrNa siddha karane tathA use bhaMDArakarane jisa samaya apanA grantha likhA thA unheM yaha sarvathA prasatya kahane kA vyartha kaSTa uThAyA hai| yaha maiM bhI mAlUma hI na thA ki zrIvallabha upAdhi kiyA aura rASTrakUTa jAnatA hU~ ki dhUliyAke tAmrapatrameM isa rAjya-krAntikA rAjAkI bhI hai, unhoMne vallabha aura zrIvallabhameM bhI koI koI ullekha nahIM hai. na mere zabdoMse hI yaha prAzaya antara nahIM kiyaa| unakA mata jyAMkA tyoM pUrA par3ha lene nikalatA hai| merA abhiprAya to mAtra itanA hI hai ki se spaSTa hojAtA hai ki usameM kitanA basa hai| U govinda dvi. sambandhI samasta pramANoM aura upalabdha mahAzayake jisa manakA dhApane ullegva kiyA hai vaha rA. jAnakArIke aAdhArapara upakA anta san 071-0 ke bhaMDArakarake vAkyoMkA akSaraza: hindI anuvAda hai kintu lagabhaga hI hatyA honA pratIta hotaa| aisI bAtoM meM bhAge calakara svayaM reU mahAzayane yaha svIkAra kiyA hai ki zAbdika vecatAnama kucha nahIM bntaa| satyako khojake dhruvakI upAdhi bhI zrIvallabha thI / DA0 altekarane mAtra liye paristhiti aura pramANoM kA gaMbhIra adhyayana tathA yaha kathana hI nahIM kiyA ki yaha upAdhi dhavaganakI bhI lekhakake vAstavika abhiprAyako samajhane kA hI prayatna pAI jAtI hai, varan dhra varAjake samakAlIna prAmANika karanA ucita hai| bhabhijezoMmeM usake liye yaha TapAdhi mpaTana yA prayuna. haI jahAM taka jinamenake harivaMzakI prazastimeM ullikhita 2 "At the end of puran entitled HarikRSNa ke putra zrIvallabhakA prazna hai usa sambandhameM bhI mAMdI vamsa of the Digambara Jainas, it is jIkI yuktiyAM bhramapUrNa haiN| Apane jo yaha likhA hai ki stated that the work was composed govinda dvi0 kI sapAdhi zrIvallabha pAI jAtI hai aura yaha by Jinsena in the Saka year 705 while ki 'hAM DA. alte karane yaha avazya batalAyA hai ki Vallabha the son of Krishna was zrIvallabha upAdhi dharAnakI bhI pAI jAtI hai" vaha isa ruling over the south. Govind Il. 19 DhaMgase limbA ki jipame yaha prakaTa hotA hai ki yaha in the Kavi grant called Vallabha, upAdhi govinda dvi0 kI hI thI aura DA. altakara kA while one of the names of Dhruvi anumAna hai ki vakI bhI thii| vAstava meM jaimA ki reU the second son of Krishna I. was mahAzayane agna bhArata ke prAcIna rAjavaMzameM, kathana kiyA Kallivallabha Govind II., therefore hai. pazcimake sokiyoM kI mukhya upAdhi 'baslamarAja' thI must be the prince alluded t, and he aura unhIM ko jItakara rASTrakUToMne bhI ise dhAraNa kara liyA appears thus to have been on the thaa| ataH dantivarmAke mamayase hI gae kUTa rAjAoM ke throe in the Saka year 705.01 A. D. nAmaka mAtha yaha upAthi jagI milatI hai| hAM unameMse kaI 783."-Bhandarpur E. H. D.. suppliekane ima (ballabha) ke mAya zrI, pRthvI, lacamI, kaniment Section XI p. 1. prAdi vizeSagA aura joda liye the| zrIvallabha rUpameM mI 3U: bhA0pArA, bhAga 3, pra. 33-34 1UH bhA. prA. ga., bhAga 3, pR028| 4 upayuka-pR. 35
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 bhanekAnta varSa 8 milatI hai| kyoMki donoMkI hI yaha upAdhi yo aura donoM hI kRSNa jinamenake harivaMzakI prazastikA vivecana sarvaprathama prathamake putra the| ke. bI. pAThakane iMDiyana eMTIkverIra meM kiyA thaa| usa uparyuka vivecanase yaha spaSTa hojAtAjakiza. saM. para TippaNI dete hae dA. phlITake vikSita zrIvallabha 7.5 meM jinasenadvArA prayukta 'zrIvallabha' zabdame abhiprAya ko govinda dvi0 mAnA thA / kintu kucha varSa bAda hI yadyapi goviMda dvi0 varAja tathA goviMda tRtIya-tInomese unhoMne apane matako saMzodhita kiyaa| unhoMne batAyA kisI bhI ekase ho sakatA hai tathApi pramANa-bAhulya tathA ki zloka 'kRSNanapaje' padakA sambandha, bhASAvijJAnakI yukti-bAhulyako dekhate hue eka ullekhakA abhiprAya dhuvarAja dRSTime, 'indrAyudha' meM hotA na ki 'zrIvallabha' se| aura seho honakI sarvAdhika saMbhAvanA aura govinda dvitIya yaha zrIvallabha govinda dvitIya nahIM ho sakatA, govinda ke hone kI sabase kama / nanIya hI ho sakatA hai| reU mahAzayake anusAra bhI praba raha jAtA prazna dhra varAja ke jIvanakAla meM hI kucha vidvAn "zaka saMvat 705 meM govina dvi. ke badale bhagatuga govinda tRtIyaka raajyaabhissekkaa| dhUliyA tAmragovinda tRtIyakA honA anumAna karate haiN| unakA patrake samaya san 776 meM dhra vakI Ayu 50 varSase Upara svayaMkA vizvAsa bhI aisA hI thA yaha unake anyake pR. anumAna kI jAtI hai / usa samaya upake kamase kama cAra 67 para diye hue "mAnyakheTa ke rASTrakUToM" ke nakazese pragaTa pUrNavayaska suyogya aura samartha putra the-stambha, kaca,govinda hotA hai, jisameM unhoMne harivaMza-prazastimeM sammilita aura indra / isa samayake pUrva hI stambha raNAvaloka gaMganarezIko govinda tRtIya kA samakAlIna sUcita kiyA, vAdI prAntakA zAsaka thA aura karka suvarNavarSa khaandeshkaa| na ki goviMda dvitIyakA / kucha samanAta dAphjITa kintu dhrava apane putroMmeM parvAdhika muyogya govindako ne eka tImarA sujhAva bhI peza kiyA thA ki yaha ullekha samajhatA thA, apane pIche koI gar3abar3a yA rAjyake liye dhra varAjakA honA caahiye| usameM unhoMne yaha hetu diyA gRhayuddha na ho, isaliye usane apane jIvanakAla meM govinda thA ki "zrIvallabha dhruvakI pramukha evaM viziSTa kA yuvarAjyAbhiSeka kara diyA thaa| kintu vaha itanese hI upAdhi thI jabaki goviMda dvitIyakI vallabha thI, zrIvallabha santuSTa nahIM thA aura govindakA rAjyAbhiSeka karake ise, nahIM, joki eka bilkula dUsarI bAta hai|" cAhe nAmake liye hI ho, gaSTakUTa sAmrAjyakA adhIzvara banA apane upayukta itihAsa graMthake bahuta pIche likhe gaye denA cAhatA thaa| govinda isameM mahamata nahIM thA, kintu apane anya lekha meM DA. bhaMDArakarane bhI yaha svIkAra kiyA pitAkI bhAjJA use mAnya karanI hI par3I / paiThanakA tAmrahai ki "kintu hama bAtakA nirNaya sarabatAse kisI bhI patra sparatayA sUcita karatA hai ki govinda ke pitAne svayaM prakAra nahIM kiyA jA sakatA ki (jinasenake) zrIvallabha umakA rAjyAbhiSeka karake use rAjya mauMpa diyA thaa| kA prAzaya goviMda dvitIyase hai yA usake bhAI dha vama? jaimAki maiMne apane pahale lekhameM sUcita kiyA thA isa 1 Altekar: R. T. p. 53, & Sravanbelgo bAtakA abhItaka koI pramANa upalabdha nahIM humA hai ki la Insticripon no. 14-E.C.I: Matpari record-E. C. IV p. 93; also E. 1. X __ yaha abhiSekakI rasma kaba huii| vidvAnoMne apanI-apanI 1919-10 p. 84. aTAlI jgaaii| man 771-80 meM bhI dhrava apane 2 I. A. vol. XVp. 142. 3 Ibid-note on the paper. 7 Altekar: R.T. p. 53. Y Bombay Gazeteer vol. I part II p. 395. Ibid p. 59-61. f. n. 1. Ibid p. 60, and the Paithan plates oi 5 reU: bhA0 prA0 ga0, bhAga 3, pR0 38-36 / Govind III of 794 A. D. and th 6 E. I. vol. VIp.197. Kadha plates of 814 A. D.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 2] dhavanA-prazastike rASTrakUTanareza 101 jIvanake madhyAnhako to pAra kara ho cukA thaa| mRtyukA hai| aura yaha vallabharAja upAdhi dantidurgake samayase hI kisa bharosA hai kaba prAjAya / apane jIvanameM usane gRha- rASTrakUTa narezoMke nAmake sAtha lagI calI pAtI hai| dhra varAja yuddha aura rAsakrAntiyoM dekhI hI thIM, rAjyakrAnti dvArA hI kI bhI yaha upAdhi thii| mata: usake dhra varAjake liye usane bar3e bhAIko rAjyacyuta karake svaya rAjya prApta kiyA prayukta hone meM koI bAdhA nahIM paatii| dhra varAjake liye thA / rAjanaitika kAraNoMse usane upayukta prabandha kiyA thaa| pimparI aura dhUliyAketAmrapatroMmeM narendra, narendra cakracUDAmaNi kaba upake aipe vicAra hue aura kaba upane vA rAjyAbhiSeka madrapacUDAmaNi jaise zabda-prayoga vIrasenake bohaNarAyaNariMde kiyA kauna kaha sakatA hai ? DA. altekarakA anumAna hai NariMdacUr3AmaNimmi' lekhase bhI akSaraza: mila jAtA hai| ki apane antima dinoM meM usane vaipA kiyA hogA kintu isa prakAra usake dhra varAja honekIhI sarvAdhika saMbhAvanA hai| yaha bhI to saMbhava hai ki apane rAjyakAla ke prArambhameM hI sArAMza yaha ki pavanAprazastikA ullikhita jagatuMga kara diyA ho / kAvIke dAnapAnase yahI bodha hotA hai ki deva cAhe govinda dvitIya ho, athavA govinda tRtIya, upake kuTumbake 4 cchedameM tatpara zoMke damanake liye hI apane kathita rAjyAbhiSekake pUrva, cAhe pazcAt samrATake rUpameM usane govindako siMhAmanAsIna kiyA thA aura yahI kArya athavA prAntIya zAsakake rUpameM usa ullekha vikrama saM. upake dhipurda kiyA thA / usake kuTumbake uccheda meM tatpara 838 meM hone meM to koI bAdhA hI nahIM paatii| jinasenakA zatra usI samaya adhika the jabaki usane apane bhAI ke zrIvallabha bhI cAhe govinda dvitIya dhra va. athavA govinda rAjyakA apaharaNa kiyaa| ye zatra upake bhAI govindati ke tRtIyameMse koI bhI ho zaka 705 meM usake rASTrakUTanareza mahAyaka rAjA aura sAmanta the / unake viruddha lar3ane aura hAnekI ekasI saMbhAvanA hai aura isa kAraNase bhISavanAkI sanakA damana karane meM hI usakA zeSa mArA jIvana vyatIta huaa| samApti vi0saM0 838 meM honemeM koI Apatti nahIM paatii| maiMne to apane legvameM yA sujhAva bhI upasthita kiyA prayata isake, zaka saMvat 738 meM to kisI bhI jagatugaDe thA ki yadi umakA rAjyAbhiSeka bhI vi. saM. 838 hone kI koI sambhAvanA hI nhiiN| jagatuMga govinda kA (man 783) meM nahIM hocukA thA to kamasekama apane anya astitva bhI zaka saM0 735ke pUrva hI samApta hojaataa| bhAIyoM-stambha karka ityAdikI bhauta vaha isa prAntakA jisameM rahakara vIrasenane dhavalAkI samApti kI, tatkAlIna prophesara hIrAlAlajIke vivakSita samaya-nirNayake prAnanIya zAsaka to ho hI sakatA hai| rAjakulake anya / viSayameM jo maiMne apane mUla lekha meM anya aneka jyotiSa, prAntIya zAsakoM aura rAmapuruSoM ke liye bhI rAjA aura itihAsa, anAvazyaka pATha-saMzodhanAdi viSayaka prabala doSa unake zAsana ke liye rAjya zabda prayukta hotA hI thaa| svayaM nirdiSTa kiye haiM caura jina prabala pramANoM aura yaktiyoMse svAmI vIrasenane valATIkAke prArambhika vivecanameM kucha yaha siddha kiyA hai ki bhavalAprazAntimeM ullikhita ukra eka gAMvoM ke adhipati taka ko rAnA kahA hai| prandhakI samAptikA mamaya vi.saM. 838 (za. saM703, isake atirikta pavanA prazastike azuddha pAThoM aura san 7809.)hI ho sakatA hai, prophepara mAhiba dvArA varNa viparyayoMko dekhate hue lipi-pratilipikAkI nirmAta zaka saMvat 738 (san16I.) nahIM, so yaha to asAvadhAnIse 'dhra parAja' nAmake prAkRta rUpa 'dhubarAya' kA viSayavizeSajJa hI nirNaya kareMge ki vaha saba tathA isa lekhameM 'bAhaNarAya' rUpameM upalabdha honA bhI koI prAzcaryakI bAta prastuta vivecana bhI kyA kevala merI thothI karUpanAe~ hI nhiiN| athavA yaha zamda 'ballaharAya' kA bhI bhraTa rUpa ho- aura unake pIche apalo zakti aura samayakA durupayoga sakatA .bhaMDArakarake anumara (pR. 57) 'vallabharAja' karanA niSphana yA saphala / maiMne toitihAsaviSayake eka kA prAkRta rUpa balhArAya yA 'balarAya' hogaa| tamAmIna vidyArthI aura satyAnveSakako miyata se prastuta viSayapara araba lekhakoMkA 'balorA' zabda isI nAmako sUcita karatA prakAza DAlane kI ceSTA kI hai| 1 Kavigrant-Ind. Ant. vol. Vp.147,v.27,
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIropadeza (lekhaka-zrI paM0 lokamagiNa jaina ) prAjame karIba 2500 varSa pahile vIra prabhune janma unhoMne sApha zabdoM meM batalAyA ki koI jAti-vizeSa liyA thA, usa samaya bhAratavarSa meM brAhmaNAkA pramukha thA avadhya na hokara jamake guNa-paropakArI bhAvanAeM hI unakI sarvatra gati thii| vedoMme, rAmAyaNa se unhoMne isa bAta avadhya hotI haiN| vedamahilA kAnekA zrAdaza na hai ve to ke pramANa patra le rakhe the ki 'go, brAhmaNa sadA avadhya haiM.' prAtmavat parvabhUteSu' kI pukAra jagA rahe haiM. ve kabhI nahIM isakA pariNAma yaha huA ki brAhmaNavargameM eka vikRti kahate ki maka pazuoM kI balise Izvara tuSTa hokara unheM ho-vidvAna to the hI vedoMse vAkya lekara unakA icchA- paramadhAma meM sthAna detaa| jagaha jagaha vIrane sabhAeM kI mukula artha karake hiMsaka pravRttimeM lIna ho gae yajJameM jAnanA unameM ahiMsA tatvakA digdarzana karAyA-hara eka prANI , havana kie hapa paza svarga jAte haiM aura yajJa karane vAle apanI jindagI kAyama rakhanA cAhatA hai aura jindIvAnA to svarga jAte hI haiM-unheM paramadhAma prApta hotA hai / ke sAtha rahanA pasaMda karatA hai. ataeva jiyo aura jIne do kahane lage tathA hiMsaka yajJako vedapi vihita batAkara azva- -yaha upadeza diyaa| medhAdi yajJa karAne lage, aura usake zramasvarUpa asaMkhya jisa taraha hiMsakayajJAMka viSaya meM vIrane AvAja uThAI dravya bheMTameM prApta karane lage isa taraha hiMsaka yajJoMko dharmakI usI taraha Izvaratatvaka viSayameM bhii| jo logoMkI amata pozAka pahanA kara asaMkhya pazuoMko agnike hAthoM svarga dhAraNAe~ thI unheM dUra karane meM anathaka parizrama kiyA. jisa bhejanemeM tallIna hoge| samAjakA upayogI pazuvarga jaya samaya Izvara-tatvapara vAropadeza huzrA sArI duniyA ekadama svarga vasAne lagA to yahAM isakI kamIse manuSyoMko bhArI sanna raha gaI / vIrane batalAyA ki Izvara jJAnatatva nukasAna uThAkara takalIphoMkA sAmanA karanA par3A aura se judA nahIM hai, jJAnapuMjakA nAma hI Izvara hai, vaha satyake hiMsaka pravRttime sArA bhAratavarSa lohUluhAna hogayA, aura sahAre sthira hai, duniyAke nirmANa meM, rakSA karane meM aura vaha saba humA dharma nAmase, vedoMkI bhAjJAse, brAhmaNoM ke usake saMhAra karane meM vaha apanI zaktikA koI upayoga nahIM kara-kamaloM dvArA ! isa lie mahAna saMkaToMkA sAmanA karane karatA, sArI duniyAkA kArya prakRti ke mahAre calatA rahatA para bhI janatA brAhmaNoMke bhayase ufa na kara sakatI thii| hai / Izvarako bhI prakRtike niyamoMkA pAlana karanA bhItara hI bhItara ise hiMsA-kApaDosa manuSya-samAja myA par3atA hai, na vaha kisI taraha ruSTa kiyA jA sakatA hai na kula ho uThA thA, jarUrata thI aipI mahAna vibhUtikI, jo use khuza hI kiyA jA sakatA hai| khuzI aura nArAja hone inake viruddha prAvAja uThAkara prANoM kI bAjI lagA deve / ke samasta kAraNa umase dUra hogae haiM, upe kimI cInakI prakRtine aise saMkaTakAla meM vIra prabhukA pramava kiyA, vayaska jarUrata nahIM raha gaI hai vaha prAramatatva paramAnanda avasthAmeM hote hI usane janatAkI dardabharI mAhako pahacAnA, ghara jIna aura samadarzI ho cukA hai, vaha hamArI prasanna -pradvAra, rAja-pATakA moha choda jaMgala kI ora cala pdd'aa| prasannatAkI koI apekSA nahIM karata: / isa vaijJAki vive12 varSa kI ghora tapasyAke bAda usane jo mananake dvArA jJAna canase mumukSu loga vIrake jhaMDe ke nIce zrAne lage, isa taraha zakti prApta kI thI usase duniyAko dharmakA upadeza denA zurU IzvarAjJAkInoTa meM kiye jArahe hiMsaka yajJoMkA anta hogyaa| kiyaa| unhoMne jIvanmukta avasthAmeM hI hiMsAke viruddha balanda AvAja uThAI. jise meghadhvani kahA jAtA hai| vaha vIra bhagavAnane dharmakI vyAkhyA prANImatrako sukha nirakSarI nahIM thI vaha bahuta hI spaSTa zabdovAlI aura pahuMcAnevAlI kI aura batalAyA ki manuSya sAmAjika pratyeka prANIke antastanako sparza karanevAlI hotI thii| prANI hai, samAja vikAzako bhora saMlagna hai / nirantara sukha
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ kirA 1 vIgepa deza 103 sAdhanoMmeM parivartana hotA jA rahA hai. hajAra varSa pahile anusAra parimANa-samAjameM vilAmanA nahIM banane detAsamAjako sukha pahuMcAne vAle jo sAthana the zrAja unameM yAgavRttikA zrora samAjako AmaMtrina karatA rahatA hai, ghora parivartana ho gayA hai| manuSya-samAjako apanI jiMdagI atisaMgrahama jo sAmAjika hAni hotI hai usakA mamUla kAyama rakhane ke lie prAcAra-vicAroM meM bhArI parivartana karanA nAza karatA hai| isake alAvA vIrane batalAyA ki :yaka par3A hai| isa lie yuga-dharmane bhI apanA svarUpa jana-sukha manuSya yadi vaha sevA-bhAvase prerita ho nivRttike patha para kI sImA meM nihita kara diyaa| pahilaM jaba 'yugala' (laDakA- cale to narama-nArAyayA ho sakatA hai| isameM jAni-bheTa laDakI) eka mAtha paidA hote the ve vahina bhAI na hokara bAdhaka nahIM ho sakatA, manuSya jAti sirpha peze kI vajaha se nara mAdAka rUpameM rahate the. vahI donoM milakara mantAna cAra bhAgoMmeM vibhAjita hai para vaha eka mAnavajAti ke paidA karate the jinake ki vaMzaja aAja hama saba hai, para aja atimi aura kucha nahIM hai| zrArya aura glaccha yaha bheda vaha niyama samAjane apanAyA nahIM, isa lie dharma bhI use bhI bhaugolika haiM tathA madAcAra aura kadAcAra sUcaka hai| pApa kahatA hai| yadi vaisA vyavahAra Aja koI kare to isake atirikta, bhagavAnana nAvaMpadezameM batalAyA ki samAja me apanase alaga kara daMgA aura dharmazAstra bhI jagana calane vAlI cIz2a hai, vaha svayaM calanI hai, jagatakA ume anumati na davaMge, para usa yugameM na to samAja meM pratyeka paramANu gatizI he svata: pahilI avasthAkA vyAga, buga samajhatA thA na dharmane hI upako buga kahA, isalie agalI avasthAkI saMprApti karatA hayA bhI nAza nahIM hotA-- jima yugameM jina padAcAroM samAja sugkha pAnA hai vahI madA- jagatakA kaNa kaNa pAda vyaya, dhIcyAmaka hai, jagatakA cAra usa yugakA dharma bana jAtA hai| dharma dhAraNa karane kI vastu na koI nirmAtA na rakSaka na mahAraka hai. vaha gamanazIla hai.na ki dikhAvakI, athavA mirpha zAmroMmeM limbe rahane kii| hAna ra hAtana badabatA rahatA hai-zrAge bhI yahI krama jArI sadAcArake jo niyama vIrabhagavAnane batalAe ve manapa rahagA- imameM na nA kisI cIjakI naI paidAyaza hotaa| meM pAMca haiM-ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya zrIra apari- na isamega kimI vastu kA nAza ho hazrA hai| iMzvarako bhI graha / jo inakA pUrNarUpeNa pAjana karatA hai vaha Rpi aura jagatakI gatizIla nAke niyamAMko badalanekI zAma prApta jo eka deza pAlana karatA hai vaha gRhastha zrAvaka kahalAtA nahIM hai, Izvara sirpha zuddhA manAvakA nAma hai, na ki hai| ina niyamoma samAja sukhI hotA hai, isa liye isa kimI kA dhnaaNkaa| ananta vizva bii| manuSya eka yugane isa dharma TaharAyA, ina pona niyamoMka pAlana karanema chaTA pA jAnavAna prANI hai, hamane apane buddhi bama manuSya samAja paramparau kimIkA ghAna nahIM kara sakanA- prakRti ke bahanase rahasyoM ko jAna liyA hai, aura abhI ananna eka dUsare meM baMdhubhAva paidA hotA hai / bhRTa bolakA samAjakA rahasya vizvaka isake jAnane ke lie bAkI hai aura vaha musamAna aura apanA patana nahIM kara pAnA .... samAjakI vyaH uttarottara kramika vikAmake mAtha carama vikAmAvasyA una vasthA patyake mahAra ghaDIkI taraha niyamapUrvaka hotI rahatI saba rahasyoM kI jAna lenA hai aura taba vaha svayaM bhI sarvajJa hai. samAjake sumba meM vRddhi hotI hai| cArIkI icchA naSTa karane paramAtmA Izvara bana jAnA hai| se manuSya karmaTha banakara kimIko saMpattipara kadhi nahIM vAra bhagavAna kI isa mahatvapUrNa dazanAne hI / nuSya karatA na bhAlapI ho / samAjakA bhArampa bananA hai| samAjako apanA aura gvIMcA, premakA pATa simbAyA, vastutaH deza brahmacarya acchI mannAna samAjako detA hai. ekapanaM vrata dharma sabake pAlana karane kI cIja hai isa lie jainadharma ma. manuSya kA prema eka nArIka raga-ragameM vyApta kara strImamAjako dharma hai / hame binA kisI bhedabhAvaka maya prANI pAjana kara sukha pahaMcAkara puruSako balavAna banAnA hai-pUrNabrahmacArI sakate haiM, yaha maMtApahA prAkRtika niyamAMga banA mvArakameMTa banakara samAjakI nirapana mevA karatA hai-mAja labI dhamare, jima bhI apanA manApa dara kA manana zAntikI sukhI hotA hai| aparigrahakA vrata--parigraha kA zrAvazyakatAka jarUrata ho vaha isa pAna kara zAnti lAma kara sakatA hai|
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya-paricaya aura samAlocana 1 jena-siddhAnta-bhAskara-bhAga 12 kiraNa 2 saMpAdaka mAmAyikagaTa--prAcAya mitagati, sampAdaka pro. hIrAlAla ema0 e0, pro. e. ena upAdhye ema. e. aura gujarAtI anuvAdaka zrI rAvajI nemacanda zahA vakIla, rI0 liTa, bA. kAmatApramAda ema0 zrAra. ema., paM. ke. solApura, prakAzaka zrI vIragranthamAlA, sAMgalI : bhujabalI zAstrI, aura paM. nemIcandra jaina pAhilyAna / prastuta pustaka prAcArya kundhumAgarajIkI pavitra prakAzaka jaina siddhAntabhavana pArA, mUlya 11) rupyaa| smRtima sampAdakadvArA arpita kI gaI hai| prAcArya amita prastuta kiraNa jaina siddhAntabhavana zrArAkI pAgamAyika gatika donoM baDe aura choTe sAmAyika pAThoM ke alAvA patrikAkA dRmarA himmA hai| isaka do vibhAga haiM hindI paNDita mahAcandrakRta hindI sAmAyika pATha bhI diyA gayA aura aNgrejii| donoM hI vibhAgoM meM 15-16 viSayoM para hai aura ina sabakA gujarAtI meM anuvAda hai| pustaka pAmAyika acche evaM gbojapUrNa nibandha likhe gae haiM aura unameM premiyoM ke liye bharachI upayogI hai| pustakapara koI mUlya vidvAna lekhakAne vicArakI kitanI hI sAmagrI prasata kI nahIM diyA huA hai isama mAlUma hotA hai ki svAdhyAya hai| kevalojina kavalAhAra nahIM lene pAThavIM zatAbdI meM premiyoMka hinArtha niHzulka prakaTa kI gaI hai| bhAratake pradhAna gatya, tasvArthasUtrakI paramparA, prakriyAvanAra 3 vIra tapamvI--sampAdaka muni chogAlAla ma. yAdi mya tti upAyaka saMskAra aura zratha vyaMjana zrAmArthI. prakAzaka megharAja babaramala jI dhAkara bar3IsAdar3I paryAya nirUpaNA zrAdi sabhI legya paThanIya hai| jainAcArya (mevADa), mUlya aAtmasudhAra / RSipunakA mamaya zrIra unakA jyotiSanAna sambandhI hamameM sthAnakavAmI muni ghabbAlAla jI ma. lakha paM. nemIcandrajIna bar3e parizrama aura gvAjaka mAtha kA jIvana-paricaya diyA gayA aura yaha batAyA gayA hai lisA aura usameM vikramakI chaThI zatA.dIka varAhamihara ki kisa prakAra unhoMne apane zrArako prAmAMmatika mArga thAdi dasare vidvAnoMka jyotiSa sambandhIgranthIka tulanAtmaka para jagAyA hai| pustaka paThanIya hai| vApayoM dvArA usapara paryApta prakAza dAtA hai| anekAntameM samAlocanArtha pustaka bhejane vAloMke liye pranyamAlA bibhAgakA 'dhyAnamtava' bhI acchA graMtha jAnakara khuzI hogI ki aba kAgaz2a zrAdikI dikkata hai isake katA bhAskaranandI haiM jo tatvArtha vRttaka kA hai| dUra hojAne meM aneka ntameM pahale kI taraha mAhigyAsamAlocanA yaha kiraNa apanI pichalI kiraNase bahuta sundara hai, kI jAyA kregii| ata: samAlocanArtha pustaka bhane pAI saphAI bhI acchA hai| vidvAnoM, pustakAdhyakSoM, vAle sampAdaka 'aneka' ke panepara hI pustakaM bhejate rheN| mirca kAlageM, vAcanAlayoMka liye graMtha saMgrahAya hai| aura inakI do do pratiyAM pAnI cAhie / kaI grantha samAlocanArtha prata hue haiM jinameM SaTa khaNDAgamake bhAga 7 bhAdi kucha granthoM kI samAlocanA --darabArIlAla jaina, koThiyA agalI kirayA meMdI aavegii|-prmaannd jaina, zAstrI (nyAyAcArya)
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntake isa varSake sahAyaka aAThaveM varSake anekAntako saMsthAoM, vidvAno aura 171) bA. nemIcandajI pATanI, madanagaMja (kizanagar3ha) lAyariyoMke liye bhijavAne ke jina majanAne aArthika (ina pAca saMsthAzrAkA kI bhijavAne ke liye-1 sekreTarI sahAyatAke vacana diye haiM athavA sahAyatA meM na nekI kRpa bhaNDArakara aurayanTala risarca insTiTyUTa pUnA naM. 2, kI he unake nAma madhanyavAda maya sahAyanAkI rakamave. 2 mATagadI yAcikolAjikala DipArTameMTa grApha masUra, nIce diye jAte hai: baMgalaura, 3 lAyaribana bambaI yUnivabhiTI, 5 mainejara 20) prakAzacandrajI jaina raIbha, nAnautA nilA nAgarI pracAriNI sabhA, banArasa / 35) mazIra bahAdura maMTa gulAbacandanI gapA, dAdAra mahAgnapara (daza saMsthAno yA vidvAnIko anekAnla aha. EiA sthAnIko apanI ora se kI ginavAne ka. liye-- mUlyama dene ke liye| 1 maMnA mAvajanika vAcanAlaya, gogakagaTa, indaura 20) jaina maMgaTana sabhA, badAiMdhIraja, dehalI (daza 2 lAyariyana dI gavarnamenTa kAleja, ajamera saMsthAzrA yA daza vidvAnoko arddha mUlyama dene ke liye) 3 lApArayana banArasIdAsa kAleja lAyagrega ambAlA kendra 21) lA. rUDAmalajI zAmiyAne vAle, mahAranapura 4 mI0 esa0 mallinAtha jaina 6 sthAnIko phrI bhijavAne ke liye, jo isa prakAra hai:-- 37, balambAla sTrITa pI0 amInI kAgaya madrAma 1 paM0 hamityabhaTTAcArya kalakattA, 2 mara yadunAtha sarakAra mainejara dindammAna pakaDemI: ilAhAbAda kala kanA, 3 paM. vAsudevazaraNa agravAla nayUreTara, dehalI 6 lAyariyana kanakanA yUnisiTI kalakAnA bhyUz2iyama, 4 cA gulAbagaya ema0 e0 mampAdaka mAditya maMtrI maMzavAcanAlaya baTA magaphA, indaura sandeza AgarA, 5 paM0 ema0 govinda pai. maMjezvarama , mA utha 8 lAyasana, kiMga divaI kAlena, amarAvatI kanAga, 6 muparinTenDenTa, myAdA damahAvidyAlaya, bhadanI halApa gyana zrIrayanTala kAleja, lAhaura ghATa banAramA 10 lAyana grina vikToriyA kAlena, gvAliyara kevala pamtakAlayoMke liye hamArA utthAna aura patana kathA kahAnI aura saMsmaragA hindI ke mazahUra lekhakoM ke kahAnI, upanyAma, bhArata kA Adi samrATa kavitA, nATaka, kAvya Adi kI pustakoM para hama kevala karma phala kaima dete haiM pustakAlayoM ko 6 prati ta ma 25 pratizata taka samyagdarzana kI naI khoja kamIzana dete haiN| Aja hI niyama aura sUcIpatra bhaviSyadatta caritra mNgaaiiye| dhanyakumAra caritra dukAnadAra aura Ama janatA ina niyamoM meM lAbha akaMlaka nATaka nahIM uThA skegii| matImanoramA urpha dharma kI devI adbhuta pustake darzana ka yA, darzapAlana, darzatijJAzIla mahimA, jaina Rpi hareka) posTeja alaga gajapUtAna ke jaina vAra 2) -kauzalapramAda jaina, korTa roDa, sahAranapura vilambakA kAraNa isa kiraNakA maiTara 31 janavarIko presameM usI mamaya dediyA gayA thA jaba pahalI kiraNa ravAnA kIgaI thI, parantu usane samayapara chApakara nahIM dI, isa kAraNa isake prakAzanameM vilamba hogayA / isa majabUrI ke liye pAThaka kSamA kareMge / hama mudraNa kI ucita vyavasthA kara rahe haiM jo zIghra hI ho jAnavAlI hai| -prakAzaka
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. No. A-736. wbqSdhqny: qnh`: n``qydh -e vIrasevAmandirake naye prakAzana chae ja 1-AcArya prabhAcandrakA tanvArthasUtra-nayA prApta lagabha0 pejakI mahatvapUrNa prastAvanA hai| bar3A hI sakSipta sUtraprantha, mukhtAra zrIjugalakizorakI sAnuvAda upayogI graMtha hai / mU0 1 // ) vyAkhyA sahita / muuly|) 4-umAsvAmizrAvakAcAra-parIkSA-mukhtAra zrI jugala-Tra 2-satmAdhu-smaraNa-maGgalapATa-mukhtAra zrI jugala- kizorajIkI graMthaparIkSAoMkA prathama aMza, graMthakizorakI aneka prAcIna payoM ko lekara naI yojanA parIkSAoM ke itihAsako lie hae 14 pejakI naI sundara hRdayagrAhI anuvAdAdi mhit| isameM zrIvIra prastAvanA sahita / mU0) varddhamAna aura usake bAdake jinasenAcArya paryanta, 5-nyAya-dIpikA-(mahatvakA nayA saMskaraNa)21 mahAna acAryoM ke anekoM prAcAryoM tathA vidvAnoM nyAyAcAya paM0 darabArIlAlajI koThiyA dvArA sampAdita dvArA kiye gaye mahatvake 136 puNya-smaraNoMkA saMgraha aura anuvAdina nyAya-dIpikAkA yaha viziSTasaMskaraNa hai aura zurUmeM 1 lokamaGgala-kAmanA, 2 nityakI apanI khAsa vizeSatA rakhatA hai| aba taka prakAzita prAtmaprArthanA, 3 sAdhuveSanidarzaka jinastuti 4 parama- saMskaraNoM meM jo addhiyAM calI rahI thIM unke| sAdhumugbamudrA aura 5 satsAdhuvandana nAmake pA~ca prAcIna pratiyoMparama saMzodhanako lie hue yaha saMskaraNa prakaraNa haiM / pustaka par3hate samaya bar3e hI sundara pavitra mulagraMtha aura usake hiMdI anuvAda ke sAtha prAkathana, vicAra utpanna hote haiM aura sAtha hI prAcAryoMkA sampAdakIya. 101 pR0 kI vistRta prastAvanA, viSaya-1 kitanA hI itihAsa mAmane AjAtA hai, nitya pATha sUcI aura koI pariziSToMse saMkalita hai, sAtha meM ra karane yogya hai / mU0 / / ) mampAdaka dvArA navanirmita 'prakAzAkhya' nAmakA 3-adhyAtma-kamala-mAtaNDa-yaha paMcAdhyAyI tathA eka saMskRTippA lagA haA hai, jo graMthagata kaThina lATIsaMhitA Adi graMthoM ke kartA kavivara-gajamallakI zabdoM tathA viSayoMkA khulAsA karatA huA vidyAthiyoM apUrva racanA hai / isameM adhyAtmamamudrako kUjemeM baMda tathA kitane hI vidvAnoM ke kAma kI cIja hai| lagabhaga kiyA gayA hai| mAthameM nyAyAcAya paM0 darabArIlAla 400 poMke ima bRhatmaMskaraNakA lAgana mU05) ru0ba koThiyA aura paM0paramAnanda zAstrIkA saMdara anuvAda, hai| kAgajakI kamI ke kAragA thor3I hI pratiyA~ chapI vistRta viSayasUcI tathA mukhtAra zrIjugalakizorakI haiN| ataH icchukoMko zIghra hI maMgA lenA caahiye| 56-vivAha-samudadezya-lekhaka paM0 jugalakizora mukhtAra, hAla meM prakAzita caturtha saMskaraNa va yaha pustaka hindI mAhityameM apane DhaMgakI eka hI cIja hai / isameM vivAha-jaise mahatvapUrNa viSayakA | bar3A hI mArmika aura tAttvika vivecana kiyA gayA hai-aneka virodhI vidhi-vidvAnoM evaM vicAra-pravRttiyoM C se utpanna haI vivAhakI kaTina aura jaTila samasyAko bar3I yuktike sAtha dRSTika spaSTIkaraNa dvArA sulabhAyA gayA hai aura isa taraha unake dRSTa virodhakA parihAra kiyA gayA hai| vivAha kyoM kiyA jAtA hai ? usakI asalI garaja (maulika dRSTi) aura saiddhAntika sthiti kyA hai ? dharmase, samAjase aura gRhasthAzramase usakA CG kyA sambandha hai ? vaha kaba kiyA jAnA cAhiye ? usake liye varga bhaura jAtikA kyA niyama ho sakatA hai ? vivAha na karanese kyA kucha hAni-lAbha hotA hai ? vivAhake pazcAta kina niyamoM athavA karttavyoMkA pAlana karanese strI puruSa donoM apane jIvanako sukhamaya banA sakate haiM ? aura kisa prakAra apanI laukika tathA dhArmika unnati karate hue ve samAja aura dezake liye upayogI banakara unakA hita sAdhana karane meM samartha ho sakate haiM ? ina saba bAtoMkA isa pustakameM saMkSepameM bar3A yukti purassara evaM hRdayagrAhI varNana diyA hai| muu0||)| prakAzanavibhAga-dhIrasevAmandira sarasAvA, (sahAranapura) KsDGISTERSGGK mudraka, prakAzaka paM0 paramAnanda zAstrI vIrasevAmandira sarasAvAke liye zyAmasundaglAla dvArA zrIvAstava presa sahAranapagmeM mudrita / chae
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdaka-paM0 jugalakizora mukhnAra ...--viSaya-sUcI varSa 8 - kiraNa 3 1 pApabhAra-bahanakI maryAdA pRSTha 105 2 bauddhAcArya buddhaghoSa aura mahAvIra-kAlIna jaina-[bA0 jyotiprasAda jaina ema0 e0 ela ela0 bI0 106 3 bhaviSyavANI (kavitA)-[paM0 kAzIrAma zarmA 'praphullita' 108 4 hamArI yaha durdazA kyoM ?-[sampAdakIya 506 5 kaunasA kuMDalagiri siddhakSetra hai ? [nyA. paM0 darabArIlAla koThiyA 115 6 bhagavAna mahAvIra-[paM0 paramAnanda jaina zAstrI aura zAmI 117 7 Adhanika jaina sAhitya meM pragati kyoMkara ho ?-[muni kAMtisAgara 121 - vIravANIkI vizeSatAe~ bhaura saMsArako unakI alaukika dena -[bA0 dazarathalAla kauzala 122 / 6 ratnakaraNDa aura bhAptamImAMsAkA eka kartRtva abhI taka siddha nahIM // 16.45 -pro0hIrAlAla jaina ema0 e0 54 10 AdhyAtmika pada-[kavivara dyAnatarAya ... 11 dehalI dharmapurekA di0 jainamandira-[ghA0 pannAlAla agravAla 133 12 baccoMkI dardanAka dazA aura prAkRtika cikitsA -paM0 zreyAMmakumAra jaina zAstrI 135 13 AtmavizvAsa hI sa0 mUla hai-[zrI akhilAnaMda rUparAma zAstrI 138 14 cittaur3ake jainakI tistaMbhakA nirmANakAla aura nirmAtA ___ -bA0 agaracanda nAhaTA 136 | 15 vIrasenasvA0ke sva0samayapara eka dRSTa-[paM0darabArIlAla koThiyA 144
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ pro0 dalasukhajI mAlavaNiyAkA patra [ 'anekAnta' varSa kiraNa 2 meM jo 'jainasaMskRti-saMzodhana-maNDala' para abhiprAya prakaTa kiyA thA, usake sambandhameM kucha spaSTIkaraNa ko lekara ukta saMzodhana-maNDalakI sampAdakasamiti ke maMtrI pro0 dalasukhajI mAlavaNiyA, banArasakA eka patra prApta huA hai jise unhoMne 'anekAnta' meM prakAzita karane kI preraNA kI hai| ata: use hama yahA~ jyoMkA tyoM de rahe haiM -darabArIlAla jaina, kotthiyaa| Apane bhanekAntake pharavarI 1946 ke aMkameM jaina- ko likhA gayA thaa| kisI kAraNavaza unakI svIkRti saMskRti-saMzodhana-maMDala kA paricaya diyA etadartha dhnyvaad| abhI taka milI nahIM ataeva unakA nAma chApA nahIM hai| Apane sampAdakasamitike viSayameM apanA jo sujhAva svIkRti pAnepara unakA nAma sampAdaka-samitimeM sammilita rakhA hai usake viSayameM thodA spaSTIkaraNa zrAvazyaka hai| ho jaaygaa| isa prakAra mAta sadasya ho jAnepara usa maMDalakA dhyeya asAMpradAyika kArya karanekA hai kintu maMDala samitimeM anya nAmakI gaMjAiza nhiiN| ne apane baMdhAraNa meM aisA koI niyama nahIM rakhA hai jisase rahA yaha ki sabhI saMpradAyake loga saMpAdaka samitimeM yaha Avazyaka ho jAya ki maMDalakI upamamitiyoMmeM tInoM na hoMge to loga maMDala ke kAryako zaMkAko dRSTima dekheMge, sampradAyake vyakti avazya hoN| maMDala kI kAryakAriNI yaha jo ApakI zaMkA hai usakA uttara na hama de sakate haiM jisa vyaktiko apane kisI khAsa kArya meM sahAyaka ho sake na koI de sakatA hai| hamArA kArya yadi samAjako pasaMda aisI mamajatI hai use vaha apanI upasamitiyoMmeM sthAna pAyagA to vaha use maMjUra kregaa| sabhIke nAma karake bhI detI hai / isakA matalaba yaha kadApi nahIM ki jo sajana yaha dAvA nahIM kiyA jA sakatA ki jo bhI kArya hogA vaha upasamitimeM nahIM ve maMDalakI raSTimeM vidvAna nahIM yA samUce samAjako grAhya hogA hii| samAjako itanI dRSTi asAMpradAyika bhI nhiiN| kisI bhI eka upasamitimeM hotI to phira itane jhagaDe hote hI kyoM? samAjake sabhI vidvAnoMkA samAveza to asaMbhava hai| maMDala maNDala ke kAryameM na sirpha jaina hI apitu jainetarakA ke niyamAnusAra sAta sadasyoM kI sampAdakamamiti hai| una bhI mahakAra hai| maMDala samAjakI upAsanA karane nahIM sadasyoMkA cunAva maMDala apane subhItekI dRSTise, kAryakI calA hai vaha to satyakI upAsanA karanA caahtaa| samAja saralatAkIse dRSTi krtaa|cnaavke samaya yaha svAbhAvika to apane pApa usameM tathya dekhegI to apanA sahakAra hai ki maMDala ke antaraMga loga hI usameM pradhAna rahe jisame degI yaha dAvA to kiyA hI nahIM jA sakatA ki hama jo kAryavega aura ekarUpatA banI rhe| canAvake samaya kisIke kucha kaheMge vaha satya hI hogaa| apanA prayatna satyako uparakA unake sampradAyakA lebala nahIM, kintu maNDalako pAnekA hai, itanA hI kahA jA sakatA hai| vaha vyakti apanI dRSTime kitanA upayogI hogA-yaha dekha zrAzA upayukta spaSTIkaraNa Apa bhanekAnta ke agale kara hI pasaMdagI kI jAya yaha svAbhAvika hai|hmii dRSTise aMka meM chaapeNge| mAjase cAra mahIne pahale pro. upAdhyekA nAma sampAdaka bhavadIyasamitimeM sammilita karanekA prastAva pAsa hunA thaa| una dalasukha (maMtrI sampAdakasamiti) Avazyaka sUcanA seTha zAntiprasAda jainako eka aise sahakArI, asisTeMTakI AvazyakatA hai jo bhAcArya ga zAstrI iMgalizake grejueTa hoM, hindI aura aMgrejIke acche lekhaka tathA vyApaka sAhityika rucike hoM, vetana yogyatAnusAra, Avedanapatra DAlamiyAnagara, bihAra ke pate para zIghra bhejanA caahie| lakSmIcaMda jaina, ema0 e0
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ * OM maham * stattva-sacAtaka FC XMO vizvatattva-prakAzaka vArSika mUlya 4) -dar VIIT Farmerammarwari eka karaNakA mUlya /-)' DainmAAAAMuna M MAY HAIRS 29999 PORE JA nItivirodhaSyasIlokavyavahAravartakaHsamyak / paramAgamasya pIja bhuvnaikgururjytynekaantH| varSe 8 kiraNa 3 sampAdaka-jugalakizora mukhtAra / vIramevAndira ( samantabhadrAzrama ) saramAvA jilA mahAranapura ) caitrazukla, vIranirvANa saMvat 2472. vikrama saMvata 2003 mArca 1646 AND pApabhAra-vahanakI maryAdA pAvanodayate prabhAparikaraH zrIbhAskaro bhAsayaMstAvaddhArayatIha paGkajavanaM nidrA'tibhArazramam / yAvatyaJcaraNabayasya bhagavan !na syAtprasAdodayastAvabodha-nikAya eSa vahati prAyeNa pApaM mahat // -zAntibhaktI, zrIpUjyapAdaH 'jima prakAra pajavana-kamaloMka samUha --nidrA atyanta bhArI zramako- avikAmake zranigAda kleza ko-usI vakta taka vahana karatA hai jaba taka ki udyotana evaM vikAsa karatA huA prabhApuJja zrIsuryadeva udaya ko prApta nahIM hotA hai, usI prakAra he bhagavana - zrIzAnti jinendra ! yaha saMmArI jIvoMkA samUha prAyaH umI samaya taka gurutara pAbhArako vahana karatA hai-bhArI pApokA bojhA DhotA hai-jaba taka ki Apake caraNayugalakA prasAda udayako prApta nahIM hotA hai-prasannatApUrvaka zrApake padokA samyak aArAdhana athavA ApakI / bAkiraNoMkA bhaleprakAra sevana usase nahIM banatA hai / kyoMki Apa niSpApAtmA hokara pApA'ndhakArake vinAzaka haiM, zrApakI caraNa-zaraNameM yathAvidhi prApta hone vAlA prANivarga sahajameM hI apane saMpUrNa pApase chuTakArA pAnemeM samartha hojAtA hai|
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ "bauddhAcArya buddhaghoSa aura mahAvIra kAlIna jaina" (le0--jyotiprasAda jaina, ema0 e0 ela ela0 bI0 lakhanaU) bhAcArya buddhaghoSa aura bauddhadharmake eka suprasiddha mahAn unheM acchA jJAna thaa| vaha bhAjIvoM aura nigraMthoMke prAcIna bhAcArya the| vaha theravAda sampradAyake sabase bar3e tAvika vicAroMse bhI suparicita the| mRtyuke uparAnta TIkAkAra mAne jAte haiM aura unakA samaya IsAkI 5 vIM mAramAkA kyA pariNAma hotA hai, isa vivecanameM unhoMne zatAbdI anumAna kiyA jAtA hai| unhoMne adhikAMza ukta sampradAyoMke tatsambaMdhI vicAroMkA bhI ullekha kiyA gauddha bhAgama graMthoMpara apane vidvattApUrNa bhASya race aura isa hai| 'vinaya' aura 'nikAya' granthoM meM ullikhita vibhinna prakAra ukta bAmnAyameM unakI sthiti prAya: vahI hai jo jaina dharmopadeSTAnoMke jIvana vRttoM para bhI unhoMne thor3A thor3A digambara sampradAya meM svAmI vIrasenakI tathA zvetAmbara prakAza ddaalaa| sampradAyameM prAcArya haribhadrasarikI / DA. vimavacaraNa buddhaghoSake anusAra, mahAvIra kAlIna eka anya dharma lAne aMgarejI bhASAmeM AcArya buddhaghoSakI jIvanI tathA pravartaka, pUraNakasmapa bhI nagna hI rahate the, aura bhAjIvaka kAmoMpara eka mahatvapUrNa graMtha likhA hai / isa graMthake sampradAyake pravartaka makkhaligozAla bhii| pakudha kAtyAvana chaThe adhyAyameM buddhaghoSakI bahuvijJatA pradarzita karate hue zItala jala kA upayoga nahIM karate the, kevala garama jala yA lo mahAzayane unakI buddhakAlIna bauddhatara dhamoM aura cAvaloMke garama mAMDakA hI upayoga karate the| jAtiyoM Adi sambandhI jAnakArIpara bhI prakAza DAlA hai baddhaghoSake kathanAnusAra, zrAvastI nagarI meM mahArAnI jisase vidita hotA hai ki buddhaghoSane apane granthoM meM, prasaMga mallinAke sthAnameM eka bhavana banAyA gayA thA (saMbhavataH vaza mahAtmA buddha ke samaya meM pracalita jaina, zrAjIvaka zrAdi mahAramA buddhakI vyAkhyAna shaalaa)| isa bhavanake pAsa pAsa dharmoM zAkya koliya, lichavi Adi jAtiyoM, rAjagRha, di jAtiyA, rAjagRha, anya dharmoke prAcAryoMke liye bhI kitane hI bhavana bana gaye vaizAlI. zrAvastI Adi nagariyoM ke viSayameM upayogI aura the. kintu yaha saba bhavanasamaha 'vyAkhyAna bhavana' ke nAmase dilacaspa jAnakArI pradAna kI hai| isameM mandeha nahIM ki hI prasiddha thaa| isa sthAnameM brAhmaNa, nirgrantha, acelaka inake tatvabandhI jJAna kAyApAra prAcIna bauddha anuzruti aura parivrAjaka Adi vibhinna prAcArya milate the, apanA apanA sAhigya thA, vaha svayaM bhI abase lagabhaga 1500 varSa pUrva mata pratipAdana karate the aura vAda vivAda hotA thaa| hocake haiM aura uttara pUrvIya bhArataka hI nivAsI the| 'samaMgalavilAsanI' nAmaka graMthoM (pR. 138-136) prastu, unakA ukta kathana adhikAMzata: pramANIka hI honA buddhaghoSa likhate haiM ki ma0 buddha ke pramukha ziSya devadattane cAhiye, aura vizeSa kara jabaki vaha pratipakSI varga vA vargoM uname yaha prArthanA kI thI ki ve saMghake niyama bahuta kaDe ke sambandhameM hai| karadeM aura yaha zrAjJA pracArita karade ki bhitu loga mAMsa 1. nA ke zabdoMmeM 2 ' bhASyakAra (buddhaghoSa) vaizAlI macchIko bilkula na chue~, kevala tIna vana apane pAsa nagarase bhajI bhauti paricita the, aura ve usake zApakoM- rakkheM, khule maidAna meM raheM (vihAra Adi kisI makAkameM nahIM), licchaviyoMke viSayameM bahuta sI upayogI jAnakArI prastuta 3 Dialogues of the Budha, karate haiN| tapasyioMke vividha sampradAyoMke itihAsakA bhii| pt. I, P. 44 F. N. , The life & work of Budhaghosa 4 sumaMgala vilAsanI, bhA0 1, pR0 148 -by B. C. Law. 5 sumaMgala vilAsanI, bhA0 1, pR0 144 2 Ibid, P. 107. . 6 buddhavArtA-pR0 244 phu0 no.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 3] "bauddhAcArya buddhaghoSa aura mahAvIra kAlIna jaina" 107 madaiva bhikSAye apanA nihi kreN| kintu buddhane upakI virodhI the, jo kucha thoDese purAne rAjyakara cale pAte the yaha bAteM nahIM mAnI aura phalata: devadatta saMghase alaga unhIMse santuSTa the / ye vajI gaNa rAjanIti meM bhI nipuNa the hogayA aura apane matakA svatantra pracAra karane lgaa| deva- aura apane vayovRddha anubhavI dezavAsiyoMke pAsa rAjyadatta ke bahakAneme hI kuNIka ( ajAtazatra) ne apane pitA kAryoM va rAjanItikI zikSA lete the| jaba taba unakI mArva. zreNika para atyAcAra kiye batAye jAte haiN| janIna samAyeM hotI rahatI thI jinameM dezake vividha pradezoM buddhaghoSa kahate haiM ki malla loga (mahAvIra kAbIna ekka tathA anya rAjyakI viSayoMke sambaMdha meM vAdavivAda hote asya jAti) kSatriya the aura unakI rAjyavyavAyA rAjAnoM aura janatAko unase avagata karAyA jAtA thaa| Dhola pITa kI gaNataMtra zailIkI thii| kara sabhAke honekI ghoSaNa kI jAtI thii| pratyeka vyakti 'khahakapATha' kI apanI TIkA 'paramasthajotikA' meM vaha upasthita hone kA prayatna karatA aura sabhA samApta hote hI kahate haiM ki licchaviyA~ka dehakI carma itanI suMdara thI ki saba naranta apane apane sthAnako cale jAte / jicchaviyoMkI isameM zarIrake bhAtarakI vastueM jhalakatI thiiN| eka dUsare ina sabhAoM meM rAjakIya viSayoM ke atirikta, janatAkI cike graMtha dhammapada prastha kathA' (bhA03 pR. 460) meM vaha anumAra anya baukika viSayoM tathA dhArmika praznoMpara bhI batalAte hai licchaviyoMke yahAM eka bar3A tyauhAra hotA vAda-vivAda hote the| eka samaya buddhake siMha nAmaka eka yA jo sabbativAra' yA sabbaratticAra' kahalAtA thaa| ziSyane jaba licchaviyoMkI isa mahatI sabhAko dekhA to isa avasara para gIta gAye jAte the, dundubhI mRdaMga prAdi usane kahA ki 'yadi tathAgatako isa sabhAmeM dharmapracAra bhaneka vAdina bajAye jAte the, patAkArya phaharAI jAtI thiiN| karane kA avasara mila jAya to vaha atyanta pramaka hoNge|' rAjAgaNa, rAjakumAra, manApati sabhI isa mArvajanika utsava dharmapracAraka liye yaha sabhA eka Adarza sabhA samajhI jAtI meM bhAga lete the aura rAtabhara zrAnanda manAte the| striyaM bhI thii| apane graMtha 'samastapAsAdikA (pR. 338) meM buddhaghoSa ipameM sammilita hotI thii| dhammapadamattha thA prathameM yaha / ne isa sabhAko tAtiza devoMko sabhA ( indramabhA) se bhI ullekha hai ki bichavi loga prAya: udyAna aura vATi* upamA dI hai| 'sumaMgala vilAsanI' meM mahAlI nAmaka eka kAoM meM "nagara zobhaniyoM" ko sAtha lekara jAte the| sAmAnya licchavike eka kayanakA ullekha jimameM upa sumaMgala bijAsanI graMthameM (pR.103.105) inhIMliccha vIrabhaktane kahA thA ki "maiM eka kSatriya huuN| buddha bhI eka viyoMke viSaya meM likhA hai ki jaba koI licchavi bImAra par3a kSatriya hI haiN| yadi usakA jJAna bar3hate 2 sarvajJatAkI sImA jAtA to use dekhane jAte the, vezIjasaMyamakA bahuta dhyAna ko pahuMca sakatA hai to maiM bhI kyoM nahIM marvajJa homakatA ?" rakhate the, balAtkAra Adi aparAdha sunanemeM bhI nahIM pAte isI graMthameM licchaviyoMke nyAyazAsana para bhI prakAza the| ve apanI paramparAgata prAcIna dhArmika kriyAoMko hAlA gayA hai / jaba koI cora pakar3A jAtA to naha nyAyAkarate the| kisI jicchavika yahAM yadi koI maMgala kArya dhIza sAmane lAyA jAtA / yadi vaha niraparAdha siddha hotA hotA to sArI jAti, vinA kisI bhedabhAvake usameM mammi to chaTa jAtA aura yadi aparAdha siddha huA to turanta lita hotii| jaba koI videzI rAjapurUpa inake deza meM prAtA daNDa na dekara use vyauhArika nAmaka rAjakarmacArIke sanmukha to paba licchavi milakara usakA svAgata karane nagarame upasthita kiyA jaataa| vaha bhI use daNDakA pAtra samajhatA bAhara jAte aura bar3e bhAdara sammAnake sAtha use livA kara to 'antaHkArika' ke pAsa bhejatA, vahAMse vaha senApati ke nAte / atithimatkAra ke liye ve prasiddha the / kintu yadi sanmukha peza kiyA jAtA, yahA~ bhI yadi aparAdha pramANita koI videzI zatra inake deza para AkramaNa karatA to ye hotA to vaha uparAjAke sAmane peza kiyA jAtA aura anta upakA baTa kara bahI vIratAke sAtha mukAbalA krte| meM rAjAke manmukha usakI sunavAI hotii| isa antima licchiviyoMkA saMgaThana bhAdarza thaa| navIna rAjakaroMke ve adAlatameM bhI yadi vaha aparAdhI hI siddha hotA taba use 7 buddhavArtAbhAga 2, pR0 1418 buddhavAta bhAga 3, pR0 201 'paveniyotthaka' (najIroMkA saMgraha) nAmaka graMtha prApArapara
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 anekAnta [varSa 8 daNDita kiyA jAnA / isa prakAra aparAdhI bhakhe hI chaTa upakI TIkA buddhaghoSa likhate haiM ki buddha aura prasanadIkI jAya kintu niraparAdhI kabhI bhI daridata nahIM kiyA jA prathama bheMTa jetavanameM huI. usane ma. buddha buddhasa prazna sakatA thaa| vaizabI nagarAke nikaTa hI gaMgAke kinAre eka kiyA ki jaba nigaMthanAtaputta (mahAvIra) makkhali gozAla, parvatapara hIre javAharAtako eka bhArI khAna thii| magadhanareza paraNa kampapa prAdi vayovRddha mahAtmAgaNa jIvita haiM taba ajAtazatrakA usapara dAna thA, kintu licchAviyoM baddha apane pApako 'sammAsaMbuddha' kyoM kahate haiN| isake adbhuta saMgaThana aura sAhasa sammukha usakI eka na calI uttarame buddhane kahA ki kSatriya, u(ga, agni aura bahana antameM usane kUTa nItise kAma liyA aura licchAviyoM meM vayameM choTe hone para bhI unakI upekSA nahIM karanI cAhiye / phUTake bIja bone zurU kiye phalasvarUpa vaha isa anupama rAjAne prazna kiyA kyA pRthvIpara koI aisA bhI prANI hai vajideza, bhagavAna mahAvIrakI janmabhUmipara bhAkramaNa karane jise buDhApA yA mRtyu nahIM prApta hogI?" buddhane isakA kA sAhasa kara sakA aura usapara vijaya pA skaa| zucha ucita samAdhAna kara diyaa| tadanantara ina donoMke buddhaghoSake kathanAnusAra yuddha ke samaya magadhade kA baca isa viSayapara vAda vivAda huA ki 'prANI' ko prAye rAjA bimbasAra thA aura usake isa nAmakA kAraNa usake kA mahAdase jyAdA hai|' buddhaghoSa kahate haiM ki bauddhadharma zarIrakA sunaharI raMga thA (bimba-sunaharI), eka bar3I senA meM dIkSita hone ke pazcAta mI prasenajitane anya dharmAcAryoM kA adhipati hone ke kAraNa vaha 'seniya' (zreNika) bhI se yathA nigaMtha, jaTila, acelaka, pariyAmaka eka zataka kahalAtA thaa| usake putra ajAta zatrakI mAtA kauzala nareza prAdikoMse upekSA nahIM kI varana pUrvavata bhAdarabhAva rakkhA mahakauzalakI kanyA vaidehI thii| isa mahAkauzalakA putra usane eka vAra budame prazna kiyA ki "mahatoMmeM sabase pasenadI (prasenajita) yA / majjhimanikAyakI TIkAmeM buddha- pramukha kauna hai ?" to buddhane uttara diyA-"tuma gRhasthI ghoSa likhate haiM ki pasanahIne jaba buddhakI khyAti sunI to ho tumheM viSayabhogoM meM prAnanda prAtA hai| tuma isa viSaya use IrSyA huii| vaha usa samaya vRddhake virodhI anya matoM ko nahIM samajha sakoge." rAjA becArA cupa honayA / buddhane ke pakSa meM thaa| usakI vaya buddhake samAna hI thii| burane rAjAko dhanakI upayogitA bhI btaaii| usakA mata parivartana karane ke liye apane pradhAna ziSya ta pAravatana karane ke liye apane pradhAna ziSya isa prakAra bauddhAcArya badaghoSake granthoMse mahAvIra sAriputrako usake pAsa bhejA kintu rAjAne usase milanese kAlIna itihAsa viSayaka aneka dilacaspa bAtoMpara prakAza inkAra kara diyaa| anta meM vaha bauddhadharmameM dIkSita hogayA paDatA hai| prastuta lekha meM hamane kevala unhIM kathanAMzIko aura usane saMghakI bar3I sevAyeM kii| usake antaHpurakI liyA hai jo bhagavAna mahAvI, unake dharma, unake anukhiyAM buddhakI sevAmeM lagI rahatI thiiN| yAyiyoM, unake pitRvaMza, unakI janmabhUmi aura unake saMyutta nikAyakA eka adhyAya 'kaushnsNyutt'| jisameM ziSya rAjAgaNa zrAdise sambaMdhita hai| buddha aura prasenajitake dhArmika praznottara diye hue haiN| bhaviSya vANI ( zrI kAzIrAma zarmA 'praphullita') hone vAlA hai rAmarAjya, bhArata vAlo maGgala gAvo ! pazcima meM suraja chipA zAma, aba rAta nahIM, dina pahicAno, aba pUraba meM ujiyAlI hai / netA subhASa jindA jAno ! cira parAdhInatA-timira cIra; dhanavAno! do dhana-nidhi bakhera, pala meM pau. phaTane vAlI hai! bala tolo apanA balavAno ! AjAdI kI raNa-gaGgA kA yaha puNya parva, vIro nhAvo! darzana karane AjAdI kA, pIche vAlo Age Avo ! maGgala gAvo, maGgala gAvo ! maGgala gAvo, maGgaka gAvo ! -
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ hamArI yaha durdazA kyoM ? [sampAdakIya ] eka samaya thA jaba yaha bhAratavarSa sva mantra thA. anya parantu gveda ! aAja bhArata vaha bhArata nahIM hai| Aja dezoMkA guru banA huzrA thA, saba prakArase samRddha thA aura bhAratavarSakA mukha samujjvala hone ke sthAnameM malina tathA svargake pamAna samajhA jAtA thaa| yahopara hajAroM varSa nIcA hai ! zrAja vahI bhArata paratantratAkI ber3iyoM meM jakaDA pahale se zrAkAzagAminI vidyAke jAnakAra, divya vimAnoM huaA hai aura dUsaroM kA muMha tAkatA hai ! zrAja bhAratakA dvArA aAkAzamArgako avagAhana karane vAle, vaikriyaka zrAdi samasta vijJAna aura vaibhava svapnakA sAmrAjya dikhAI Rdvika dhAraka aura apane prAtmabalame bhUta, bhaviSya par3atA hai ! aura zrAja usI bhAratavarSa meM hamAre nAroM tarapha tathA vartamAna tInoM kAtrIkA dAja pratyakSa jAnane vAle prAyaH aisa hI manuSyoMkI mRSTi najara AtI hai jinake cehare vidyamAna the| bhArata kI kInijatA dazoM dizAoM meM vyApta pIle par3a gaye haiM. 12.13 varSako avasthAhI jinake keza thii| upakA vijJAna, kalA kauzana aura prAramajJAna anya rUpA hone prArambha hogaye haiM, jinakI zrAkha aura gAla baiTha samasta dezoM ke liye anukaraNIya thaa| usameM jidhara dekho gaye haiM; muMhapara jinake havAI uDanI hai; haTApara haradama udhara prAya: aise hI manuSyoMkA sadbhAva pAyA jAtA thA jo jinake khuzkI rahatI hai, thoDAsA bolane para mugva aura kaNTha janmape hI dRDhAga nIrogI aura balAnya the. svamAvase hI jinakA sUkha jAtA hai| hAtha aura paigaMka saluzrAma jinaka jo tejasva), manasvI aura parAkramI the, rUpa aura lAvara yameM agni nikalatI hai jinake pairoM meM jAna nahIM aura ghuTanoM meM jo soMke deva-devAnAproMye spardhA karate the. sarvAGgasandara dama nahIM, jo lAThoke mahArase calate hai aura ainakake aura sukumArazarIra honepara bhI vIra-rasame jinakA aGga aGga pahArese dekhate haiM, jinake kabhI peTa meM darda hai nA kabhI sirameM phaDakanA thA, jinakI vIratA, dhIratA aura dRDha pratijJatAkI cakkara: kabhI jinakA kAna bhArI hai to kabhI nAka, pAlamya deva bhI prazaMsA kiyA karate the, jo kAyaratA bhIrutA aura jinako dabAye rahatA hai| mAhasa jinake pAsa nahIM phaTakatA, pAlasyako ghRNAkI dRSTise dekhA karate the. zrAramabalame vIratA jinako svanameM bhI darzana nahIM detI: jo svayaM jinakA ceharA damakatA thA. upAha jinake roma romame apanI chAyApa zrApa Darate haiM, jinakA teja naSTa hogayA hai: sphurAyamAna thA, cintAoMmeM jo apanA prAtma-samarpaNa jo indriyoMkA vijaya nahIM jAnane, viSaya-vanake liye jo karanA nahIM jAnate the. janmabharamaM zAyada hI kabhI jinako atyanta prAtura rahate haiM parantu bahuta kucha strI pramaMga karanepara rogakA darzana hotA ho, jo padaiva apane dharma-karmameM tatpara bhI saMbhAga-sukhakA vAstavika prAnanda jinako prApta nahIM pIra pApoMme bhayabhIta the, jinako pada padapara mace mAdhu proM hotA, pramehama jinakA zarIra jarjara hai| zvahArI davAoM kA matsata aura padupadeza prApya thA, jo tanikA nimitta kI parIkSA karate karate jinakA citta ghabarA uThA hai| hakImoM pAkara ekadama samasta pApArika prapoMko syAgakara vano- vadyoM aura DAkTaroMkI davAI khAne khAte jinakA peTa vApako apanA lete the aura prAramadhyAnameM aise tallIna ho- aspatAla aura auSadhAlaya bana gayA hai, parantu phira bhI jAte the ki aneka upasarga tathA parISadoMke mAnepara bhI jinako caina nahIM par3atA, jinake vicAra zithila hai. jo calAyamAna nahIM hote the, jo apane hita-ahitakA vicAra apane prAramAko nahIM pahacAnane aura apanA hita nahIM karanemeM catura tathA kannA-vijJAna meM pravINa the aura jo eka jAnate; svArthane jinako andhA banA rakhA hai| paramparaka dUparekA upakAra karate hue paraspara prIti-pUrvaka rahA karate the| IrSA aura dveSane jinako pAgala banA diyA hai. vijJAnase
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSa 8 jinako Dara lagatA hai, pApamayI jinakI pravRtti hai aura vikArate haiM, apane pApako doSa dene lagate haiM aura koI cintArU, bAlAoMpe jinakA anta:karaNa dagdha rahata hai !!! koI hatabhAgya to yahAM taka hatA- ho baiThate haiM ki unakI ipIpe prAjakana hamAre adhikAMza bhAratavAsiyoMke maraNa ke sivAya aura koI zaraNa hI naz2ara nahIM pAtA, hRSyoM meM prAyaH isa prakAraka prazna uThA karate haiM aura kabhI aura isa liye ve apanA apaghAta taka kara hArane haiM ! kabhI apane iSTa mitrAdikAya ve isa prakArakA ronA bhI bahutase manuSya viparIta zraddhA par3a kara bArahoM mahIne davA royA karate haiM ki--hamArI zArIrika avasthA ThIka kyoM khAne khAte apanI jIvana yAtrA samApta kara dete haiM ! unake nahIM? hamArA dila, dimAga tathA jilAra (yakRta-Liver) manorathoMkA pUrA honA to dura rahA, unako prakaTa honetaka Thoka kAma kyoM nahIM karatA? hamAre netroMkI jyoti kA avasara nahIM milatA ! ve uTha uThakara hRdayake hRdaya meM kama manda hai? kAnApa hamako kama kyoM manAI detA hai? hI vilIna ho jAte haiM ! marate samaya una prasiddha manorathoM nanikamA parizrama karane yA hamAre mirameM cakkara kyoM pAne kI yAda (smRti) unheM kaimA becaina karatI hogI aura apane lagA? hama kyoM ghuTanopara hAtha dhara kara uThane aura manuSya janmake vyartha khojAnekA unako usa vakta kitanA baiThate haiM ? thAhI mI dara cantane yA jarAhI mehanatakA kAma aphasosa nayA pazcAttApa hogA, isakI kalpanA mahRdaya kAnepara kama kyoM hakane lagate haiM ? hamArA upara bhojanakA pAThaka svayaM kara sakate haiN| pAka ThIka taurase kyoM nahIM karatA ? kyoM hamezA karUna Uparake isa varNana evaM citraNaparama pAThaka itanA to antineticn) aura bada rajamI (ajIrNanA-Dys. sahaja hImeM jAna sakate haiM ki hamAre bhAI bhAratavAmI pepsia) hamako matAnI rahanA hai? kyoM cUrana va golI prAja-kala kaimI kaimI duHmbAvasthAnoMsa ghire hae hai-pramAda bagairaha kA phikara haradama hamAre pira para savAra rahatA hai ? aura ajJAnane unako kaimA naSTa kiyA hai| vAstavameM yadi hamArA hRdayasthala vyartha kI cintAoM aura jhUThe paMkalpa- vicAra kiyA jAya to ina samasta duHkhoM aura durdazAoMkA vikalpoMkI bhUmi kyoM banA rahatA? kyoM aneka kAraNa zArIrika nirbalanA hai| nirbala zarIrapara sahaja hI prakAra ke gaMgoMne hamAre zarIra meM aDDA jamA rakavA hai ? hamArA meM rogoMkA zrAkramaNa ho jAtA hai, nirbalatA samasta rogoMkI mvAmaya ThIka kyoM nahIM ho pAnA ? kisI kAryakA prArambha jar3a mAnI gaI hai-eka kamajorI hajAra bImArI kI karate hue hameM Dara kyoM lagatA hai? kAryakA prArambha kara kahAvata prasiddha hai| jaba hamArA zarIra kamajora hai to dene para bhI hama kyoM niSkAraNa umaM caTape choDa baiThate haiM ? kadApi hamAre vicAra dRDha nahIM ho skte| jaba hamAre isameM himmata, utsAha aura kArya-paTunAkA saMcAra kyoM nahIM vicAra dRr3ha nahIM hoMge to hama koI bhI kAma pUrNa saphalatA hotA? kyoM hamAre hRdayAma dhArmika vicAroMkI sRSTi ke sAtha sampAdana nahIM kara sakate, hamArA citta hara vakta mana' jAtI hai ? hama viSayoMke dAma kyoM banane jAte haiM? DoMvADola rahegA tathA vyartha kI cintAoMkA nATyaghara banA kyoM hama apane pUrvaja pi muniyoM kI taraha prAramadhyAna rahegA aura ina vyarthakI cintAoMkA natIjA yaha hogA ki karane meM samartha nahIM hone ? ko apane prAcIna gauravako hamArA kamajora dimAga aura bhI kamajora hokara hamArI bhalAye jAte hai aura kyoM hama svArthamyAgI banakara paropa- vicAra zakti naSTa ho jAvegI aura taba hama hita-ahitakA kArakI ora dattacitta nahIM hote ? ityAdi / samyagvicAra karane kI yogyatAke na rahane se yadvA tadvA pravRtta parantu ina paba praznoM athavA 'hamArI yaha durdazA kara apanA sarvanAza kara ddaaleNge| ko isa kevala eka hI prazna kA vAstavika aura saMtoSa- yahI kAraNa hai ki prAcIna RSiyoMne zArIrika balako janaka uttara jaba unako prApta nahIM hotA athavA yoM kahiye bahuta mukhya mAnA hai, unhoMne likhA hai ki jisa dhyAnase ki jaba ina durdazAome chuTakArA pAnekA samyak upAya muktikI prApti hotI hai vaha uttama dhyAna usI manuSyake unheM mujha nahIM par3atA to ve bahuta hI khedakhima hote ho sakatA hai jisakA saMhanana uttama ho-arthAta jisakA hai..kabhI kabhI ve nirAza hokara apane niHsAra jIvanako zarIra svAsa taurase (nirdiSTa prakArase) majabUta aura bajrakA
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 3] hamArI yaha durdazA kyoM ? banA huA ho| aura isI liye unhoMne hama zArIrika umase pIche gehU~ DAla deva, umase kucha kAla pazcAta kacce balakI rakSAke liye mukhyatAma brahmacaryakA upadeza diyA hai cane DAla de, aura upaye bhI kucha aura sabase pahalA arthAta gRhasthAzramase bhI pUrva kA zrAzrama samaya bAda phira kacce cAvala thA aura koI vasnu DAna brahmacaryAzrama kAyama kiyA hai| sAtha hI vaidyakazAstraka dava aura unameM kisIkA bhI pAka pUrA hone kA avasara na niyamoM kA pAlana karanekA Adeza bhI diyA hai, aura ina dhAne dekara dUsarI dusarI dhamtu upameM DAlate raheM to kadApi niyamoM ko itanA upayogI tathA jarUrI samajhA hai ki una hama hAMDIkA pAka ThIka tathA kAryakArI na hogaa| parantu dhArmika niyamoMmeM garbhita kara diyA hai. jisase manuSya unheM yaha jAnane hue bhI gva ne-pIne ke pravaparopara isakA kucha dharma aura puNyakA kAma samajhakara hI pAlana kreN| vAstaba dhyAna nahIM rakhate--jo vastu jisa samaya mila jAtI hai meM maharSiyoMkA yaha kAma bar3I hI dUradarzitA aura buddhi Thamako umI samaya caTa kara jAte haiM - isa bAtakA kucha mattAse sambandha rakhatA hai| ve acchI tarahama jAnate the ki vicAra nahIM karate ki pahale kA vAyA humA bhojana hajama 'zarIramAyaM khalu dharmamAdhanama' dharmArtha-kAma mokSAgAM ho cukA hai yA ki nahIM? pariNAma jimakA yaha hotA hai zaroraM mAdhanaM matama'-arthAta dharmamApanakA hI nahIM ki khAyA-pIyA kucha bhI zarIra ko nahIM lagatA aura aneka kintu dharma, artha, kAma aura mokSa esa cAroM hI puruSArthoM prakAra ke ajIrNAdi roga utpanna ho jAte haiM, jo kabhI kabhI mAdhana kA sabase prathama aura mukhya kAraNa zarIra hI hai| bar3I bhayaMkaratA dhAraNa kara lete haiM aura prANa hI lekara zarorake svastha aura balADhya hue binA kisI bhI pumpArtha chor3ate haiN| aMgreja loga prAyaH niyamapUrvaka ThIka aura niyata kA sAdhana nahIM bana sakatA aura puruSArtha kA mApana kiya samayapara bhojana karate haiM, apane uparokI prAjAko bar3e binA manuSya kA janma bakarIka gale meM laTakate hue stanoM zrAdarake mAtha zirodhArya karate hai aura bar3e yannake mAtha (yanoM) ke mamAna nirarthaka hai| aisI sthitimeM jo manuSya mvAsthya-rakSAke niyamoM kA pAlana karane hai| yahI vajaha hai apane zIrakI rakSAke liye ukta niyamoMkA pAlana karatA ki unako roga bahuta kama matAne hai aura ve hai vaha vAstava meM dharmakA kArya karatA hai aura usame avazya prAya: haTa puSTa tathA baliSTa bane rahate haiN| hama logAne usako puNya phala kI prApti hotI hai| hama logoMne RSiyoM vaidyakazAstra meM nigAna vAgbhaTa jaima vaidyarAjIka vAyAMkI ke vAkyoMkA mahatva nahIM samajhA aura na yaha jAnA ki avajJA kI-na unako paDhA aura na nadanumAra bhAcaraNa zarIrakA balI nirbalI tathA svastha-asvastha honA prAyaH saba kiyA-aura svAsthyarakSA niyamAme sapekSA dhAgyA kI, AhAra-vihArapAra nirbhara hai aura cAhAra-vihAra sambandhI umIkA yaha phala huzrA ki bhAratavarSameM nicalanAne apanA jitanI caryA hai vaha saba prAyaH vaidyazAstra ke adhIna hai|mii ar3A jamA liyA aura hama dina para dina nirbala nathA liye hama apane zrApako sabase pahale brahmacaryAzramameM nahIM nisteja hokara kisI bhI kArya karane yogya na rhe| rakhate hai-arthAta eka khApa avasthA taka brahmacaryakA pAlana hamArI ima nirbalatAke saMkSA cAra cAra kAraNa kahe nahIM karate hai--balki hamakA nimala karane ke liye yahAM jA sakate hai-pahalA paitRka nivantatA arthAna mAtA aura naka udyata rahate haiM ki choTIpI avasthA meM hI baccoM kA pitA zarIrakA nibaMla honA dUsarA, svAsthyarakSAke niyamoM vivAha kara dete haiN| yahI kAraNa hai ki hama yogya thAhAra. meM upekSA dhAraNa karanA. nImarA, bAlyAvasthA bhaneka khoTe vihAra karanA nahIM jAnate, aura yadi jAgate bhI haiM to mAme karace vIrya skhalana honA aura cauthA, acchI pramAda yA lAparvAhIse usake anusAra pravartana nahIM krte| khurAka (Food bhojya) kA na milnaa| ina kAraNoM meM udAharaNa ke taura para, bahatape manuSya isa bAtako to yadyapi pahalA kAraNA, jipakI patti bhI anya tIna jAnate hai ki yadi hama koI hAMDI cUlhe para car3ha veM aura kAraNAma hI hai, hamAre zrAdhIna nahIM hai-arthAta mAtAusameM yodese cAvala pakane ke liye DAla devaM, aura phira pinAkI zArIrika nibala nAmeM unakI bhAvI santAna kucha thoDIsI dera ke bAda usameM aura kacce cAvala DAla devaM. bhI phera phAra nahIM kara sakatI, unake zarIrameM isakA asara
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 anekAnta [varSa 8 - avazya prAtA hai, parantu isameM hamArI prAyaH kucha bhI hAni taurase dRSTi rakhane kI jarUrata hai| bahutame bAlaka apanI nahIM ho sakatI yadi hama anya tIna kAraNoM ko apane pAsa ajJAnatA bacapanakA anyanta nindanIya svATI pravRttiyoM phaTakane deva aura vidhipUrvaka acche paugika padArthoMkA (Self destroying habits) meM phaMsakara hamezAke barAbara sevana karate rheN| aisA karanese hamArI janmase prApta liye apanA sarvanAza kara ghAlate haiM aura phira sArI imra huI nirbalatA saba naSTa ho jAvegI aura hama aAgAmIke hAtha mana mala kara pachatAte haiM, isa liye mAtA-pitAkI liye apanI mantAnako isa prathama-kAraNa-janita vyarthakI isa viSaya meM bAla kopara kaDI dRSTi rahanI cAhiye aura una pIDAme surakSita rakhane meM samartha ho skeNge| ko kisI na kisI prakArase aisI zikSA denekA prayatna karanA dusare kAraNa kI bAbata Upara saMketa rUpameM bahuta kucha cAhiye jisama bAlaka isa prakArakI boTI pravRttiyoM meM par3hane kahA jA cukA hai aura yaha viSaya aisA hai ki jisa para na pAveM / adhikAMza mAtA-pitA isa ora bilkula bhI bahuna kucha likhA jA sakatA hai| parantu yahAMpara saMkSa meM pAna nahIM dete aura unakI yaha upekSA vicAre hitA'hita maiM itanA hI kahanA cAhatA hU~ ki svA. ya-rakSAke niyama jJAna zUnya bAlakoMka liye viSakA kAma detI hai, jisakA hama logoMko dRDhatAke sAtha pAlana karane cAhiye aura sarva pArabhAra mAtA-pitAoMkI gardanapara hotA hai| ata: mAtAsAdhAraNako una niyamoM kA jJAna karAne tathA uga niyamoMko pitAoM ko isa viSaya meM bahuta sAvadhAna rahanA cAhiye aura pAlana karane kI preraNA karane ke liye vaidyakazAmroMko mathanakara choTI avasthAmeM to baccoM kA vivAha bhUla kara bhI nahIM pAhAra-vihAra sambandhI atyanta marala pustake tayAra karA karanA cAhiye, balki unako kamase kama 20 varSakI zrava. kara marvapAdhAraNa meM ni:svArthabhAvase unakA pracAra karanA sthA taka brahmacaryAzramameM rakhanA cAhiye, aura yahI kAba caahye| yadi vAgbhaTajIke nimna zlokI choTI bar3I unake nizAdhyayanakA honA caahiye| isake pazcAt yaha una TIkA karAkara athavA anya zrAhAra-vihAra tathA pUrNa dina- kI icchA rahI ki ve cAhe aura vidyAdhyayanakara yA vivAha caryA mambandhI pustake taiyyAra karAkara skUlI bharatI karAI karAkara gRhasthAzrama svIkAra kreN| jAve to uname bahuta bar3A upakAra ho sakatA hai| vaha cauthA kAragA sb| pradhAna hai, acchI khurAkakA rajoka yahahai milanA nirbalatAko uttarottara vRddhiMgata karane vAlA hai| kAlArtha-kamAM yogA hiin-mnnyaa-timaatRkaa|| jaba acchI khurAka athavA uttama bhojya padArthoM kI prApti hI samyagyAgazna vijJa yo rogyA''gyaka-kArAma // nahIM hogI to kevala svAs55-rakSAke niyamoMke jAnanese hI isakA sAmAnya artha itanA hI hai ki-'kAlakA hIna kyA lAbha ho sakatA hai ? vaidyaka-zAna hameM kisI vastukI yoga, mithyAyoga tathA atiyoga, artha (padArtha) kA hIna upayogitA-anupAtiAko batalAtA hai parantu kisI upayoga, mithyAyoga tathA aniyoga, aura karma (kriyAdi) kA yogI padArthakI prApti karA denA usakA kAma nhiiN| yaha hInayoga, mipAyoga tathA pratiyoga, ye saba rogoMka hamArA kAma hai ki hama usakA prabandha kreN| isa liye pradhAna kAraNa hai, aura ina kAla, artha tathA karmakA samyaka svAsthyarakSAke niyama bhI usa vakta taka pUrI taurasa nahIM yoga prArogyakA pradhAna kAraNa hai| parantu kAla, artha aura pala sakate jaba taka ki hamAre liye acchI khurAka milane karmakA vaha hIna ga mithyAyoga pratiyoga aura samyaka- kA prabandha na hove / vAhavameM yadi vicAra kiyA jAya to yoga kyA use TIkAtroM dvArA sapramANa spaSTa karake bata- manuSyake zarIrakA marA khela usake bhojanapara nirbhara hai| lAne kI jarUrata hai. jisase tadviSayaka jJAna vikAsako prApta acche aura zreSTha bhojana manuSyakA zarIra sundara, nIrogI hove aura janatAko saMyoga-viruddhAdike rUpa meM apanI mithyA. evaM balADhya banatA hai aura manuSya ke hRdayameM uttama vicAroM caryAkA bhAna ho ske| kI sRSTi hotI hai| viparIta isake, bure athavA nikRSTa tIsarA kAraNa yadyapi dUsare kAraNa kI hI eka zAkhA bhojanase manuSyaka zarIra rogAkAnta evaM ti tayyAra hai aura usIkI vyAkhyAmeM prAtA hai, phira bhI umapara vAsa hotA hai aura usameM prAya: choTe tathA hIna vicAra hI utpanna
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 3 ] hamArI yaha durdazA kyoM ? 113 hote haiN| macchI khurAka vaha vastu hai ki usake prabhAvase bhI nasIba nahIM hotA! phira kahiye yadi bhArata meM nirbalatA anya kAraNoMse utpasa huI nirbalatAkA bhI sahaja hImeM apanA DerA athavA pradhAna jamAva to aura kyA ? saMzodhana ho jAtA hai| ipIka prabhAvase rAMgoMke pArAma hone yahAM para eka bAta aura bhI ballekhanIya aura vaha meM bhI bahuta kucha pahAyatA milatI hai| yaha ki hama mahagIka kAragA bahana meM svArthI abave hamaloga kucha to janmasa hI nibala paidA hue kucha manuSya ghImeM carbI tathA kokotama zrAdi dUparI bastu bacapanakI galatakAriyoM-ayogya pravRttiyoM evaM svAsthya- milAne lage hai aura dUdha meM pAnI milA kara athavA dUdhamme rakSAka niyamoM ko na pAlana karanene hamako niryaja banAyA, makkhana nikAlakara aura koI : vArakI pA Dara usameM aura jo kucha rahA mahA bala thA bhI vaha acchI khurAkake na zAmila karake use amalI dUdha ke rUpa meM becane ge hai. milane se samAptiko pahuMca gayA ! hama logoMkI sabasa jimase hamArA dharma-karma aura prAcAra vacAra ra hAneka pacchI khurAka thI ghI aura dUdha vahI hamako prApta nahIM mAtha sApa hamAre zarIra meM aneka prakAra ke naye ne apanA hotii| idhara hama logoMne gorasa-prApti aura usake sevanakI ghara banA liyA hai| maNi na ghA-dUdhako khAne vAle vidyAko bhulA diyA, udhara dharma karma-vihIna athavA mAna- zAyada yaha samajhane hoMge ki hama ghI dUdha khAte haiM aura vatAse rikta nirdaya manuSyona ghA-dUdhako maizIna svarUpa zAyada unako kabhI kabhI yaha cintA bhI hotA ho kidhI. pyArI gauoMkA vadha karanA prAramna kara diyA aura prati- dUdha khAnepara bhI hama hRSTa 1e tathA nIgaMgA nahIM rahane ? dina adhikase adhika saMnyAmeM govaMzakA vinAza hotA parantu yaha saba unakI bar3I bhUta hai| unakI pamajhanA rahane ghA-dUdha itanA akarA ( maha~gA) ho gayA ki mava cAhiye ki ve vAstavame ghIdRdha nahIM khAna balika eka pAcAraNa ke liye usakI prApti durlabha hogaI ! jo ghI prakAra kI viSailI vastu khAte haiM kI unake svAmako bigAda mAjasa koI00 varSa pahale rupayekA padI (5 mera pakA) kara zarIra meM aneka prakAra ke rogoM ko pAsa karane vAlI hai| aura 75 varSa pahale tIna merasa adhika prAtA thA vahI dhI ekamA kalakatteke kimI vyApArIkA bambAtA pahA gayA prAja rUpayekA 3 yA chaTAMka mAtA aura phira bhI thA aura usase mAlUma hazrA thA ki usane 5.. ka acchA zuddha nahIM milatA' ! isI prakAra jo dUdha pahaje sAMpa ca ke liye kharIda kiye the aura unakI carbI ghameM paise yA Der3ha paima sera mAyA karatA thA vahI ddha prAna pATha minAI gaI thI !! bhAne, bAraha pAne athavA rupaye para taka milatA hai aura hA! hama logoMki yaha kitane durbhAgyakA bAta hai ki phira bhI usake khAlisa honekI koI gAraNTI nahIM ! aipI jisa cIka nAmase hI hamako ghRNA zrAnI thI jimI hAjatameM pATha karana svayaM vicAra sakate haiM ki kaise koI ghI- ke darzanamAtraya ke (vamana) ho jAnI thA aura nima narvIka dUra khA sakatA hai aura kaisa hama loga panapa sakate haiM? sparzanamA snAna karane kI jarUrata hotI thI vahI cI bhAratavarSa meM Aja kala zAyada maiMne pIche do yA tIna dhImeM milakara hamAre peTa meM pahu~ca rahA hai aura pUjana havanaka manuSya hI aise nikaleMge jinako dhIme cupar3A roTI nasIba liye pavitra devAlayoma jA rahI hai| itanepara bhI hama hotI hai, zeSa manuSyoMkI gho-dUdhakA dazana bhI nahIM milanA loga hinna tathA jainI kahalAne kA dama bharata hai, hamako aura acchI tarahase ghI ddhakA khAnA to acche acchoMko kucha bhI lAjA athavA zarma nahIM pAnI aura na hama isakA 1 mere vidyArthI jIvana ( sana 1866 zrAdi / ma. sahAranapura koI pakriya pranIkAra hai| karane haiM !" jAna par3atA hai hamane borDiGga hAusa meM rahate hue mujhe kevala do kAya mAmikakA kabhI isa bAta para gambhIratAka sAtha vicAra hI nahIM kiyA cI meM nA jAtA thA aura bada vajana meM prAyaH mAr3he tIna sera pakkA ki pahale itanA mamtA aura accha! ghI-dUdha kyoM milatA hotA thaa| sAtha hI inanA zuddha, sAfa aura mugadhina honA thA ? yadi hama vicAra karate to hameM yaha mAlUma hue binA thA ki usa jaise bIkA aAja bAjAra meM darzana bhI durnabha na rahatA ki pahale prAyaH sabhI gRhasthI loga do do cAra hogayA hai / yaha bhAratakI dazAkA kitanA ulaTa-phara hai !! cAra goe~ rambate the, bar3e prema ke sAtha unakA pAlana karane
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta (varSa 8 the. gau-mAtA ko apanA jIvanAdhAra samajhate the aura dUdha prabandha na kiyA aura kucha dinoM aura yahI hAlata calatI na dene kA rogI ho jAne prAdi kisI kAraNa para unako rahI ko yAda rahe do eka varSa meM hI vaha samaya bhI nikaTa kabha apane se alaga nahIM karate the, aura yadi ajaga karane mAnAyagA jaba davAI ke liye bhI khAlisa (zuddha) ghI dUdha kI jarUrata hI yA padatI thI to kisI aise bhadra manuSyako kA milanA durlabha ho jAyagA aura hama logoMkI aura bhI samarpaNa karane the jo apane pa bhI adhika premakaM mAtha unako vaha durdazA hogA ki jimame hamArI ta pha koI prAMkha uThA rakhane aura unakI pratipAlanA karane vAlA ho| pariNAma kara dekhanA bhI pasanda nahIM karegA aura hama saba prakArase isakA yaha honA thA ki gaue~ kapAiyoMka hAthameM nahIM hIna tathA nANya samajhe jaaveNge| yadi hama bhAratavAsI jAtI thIM ghara gharameM ghI-dRddha kI nadiyAM bahatI thIM aura saba sacamuca hI ina upayuMka.) samasta duHkhoM bhora durdazAmoMse nAga zrAnandaka mAtha apanA jIvana patIta karate the| tathA chuTakArA cAhate haiM aura hamameM apane hita ahitakA kucha bhI hRSTa-puTa bane rahate the| pAna prAjakana hama loga me pramAdI vicAra avazeSa hai to hameM ukta cAroM prakArakI nibalatAko athavA jainTa namaina ho gaye hai ki hamane gauoMkA pAlana dUra karane kA zIghrase zIghra prayatna karanA cAhiye / jyoM hI karanA bilkula chAba diyA hameM prANoMka prAdhA bhUta gautroM hama isa nirbajatAko dUra karane meM saphala hoMgezyoM hI hameM kA rakhanA hI bhAra mAlUma hotA hai aura hama yaha kahakara phirase isa bhAratavarSameM bhIma, arjuna mahAvIra. buddha, rAmahI apanA jI ThaNDA karalete haiM ki "gAya na bacchI nIMda rAvaNAdi jaise vIra puruSoM ke darzana hone lageMge aura hama saba zrAva aAhI!" mIkA yaha phala hai ki pratidina hajAroM prakArase apane manorathoM ko siddha karane meM samartha ho skeNge| gaumAMka galepara darI phiratI hai, gho dRdha idame jyAdaha maheMgA * yaha lekha aAjase koI 36 varSa pahale ligvA gayA thA ho gayA aura hama loga zarIrame kamajora, kamahimmata tathA aura devabanda ji. mahAranapura meM prakaTa hone vAle 'kAma aura devacanda ji. mahArana aneka prakAra gagoMke zikAra bane rahate haiM !! aipIavasthAmeM dhenu' nAmaka mAmA haka patraka 30 sitambara san 1610 hamaloga kaipa apanI unnani yA apane samAja aura dezakA ke aMka meM prakAzita huA thaa| usa samaya ghIkA bhAva sudhAra kara sakate haiM ? kadApi nhiiN| rupayekA 10 chaToMka aura daddhakA tIna pAne merakA thaa| zrA: 5ma bhAratavAmiyoM ko gahuna zIghra isa ora zrAjakI sthiti umase bhI adhika gbagaba evaM bhayaMkara hai, dhyAna dekara aipA prabandha karanA cahiye ki jimame bahulatA aura isaliye aise lekhaki marvatra pracArakI bar3I jarUrata aura daliya se lekhora fe keza uttama ghI-dUdha kI prAti hotI rahe. aura usake liye hai| yahI maba moca kara Aja ise kucha Avazyaka parimabapa acchA upAya yahI hai ki paya loga pahalekI taraha vartanoM tathA parivardhanoke sAtha anekAnta-pAThakoMke sAmane zrAne ghagepara do do cAra cAra gAe~ tathA bhaiMmeM rakSA kareM skvA gayA hai| usa samaya ghI-dhakA hI genA thA, aAja aura kadApi unako kimI aise avizvasanIya manuSyake to dezameM anna tathA dUsare gvAdya padArthoM kA bhI saMkaTa hAtha na be niyama unake mAre jAne kI saMbhAvanA hove| upasthita hai ! pichale sAla manuSyakRta kAla ke kAraNa mAhI. unake liye acchI carAgAhoM kA prabandha kareM aura khAdya sAmagrI ke na milane se baMgAla ke karIba 35 lAkha govA-bhUmi chabinA hara eka apanA kartavya samajhe, jisase manuSya kAlake gAla meM cale gaye !! aura zrAja sAre cAre-ghAmakA koI kaSTa na rahe aura ve prAyaH jagajame hii| bhAratapara usI prakAra ke akAla ke kAle bAdala ma~Daga rahe apanA peTa bhara kara ghara pAyA kreN| isake alAvA sthAna / haiM !!! aimA sthitimaM hameM bahana hI satarka tathA sAvadhAna myaanpr| murava sthata aura vizvamta DAyarI phaarmoNkaa| honA cAhiye aura svAvalambanako apanAkara sAmUhika bhI prabandha honA cAhiye, jimama pAcana vihInIko samaya prayatnadvArA uma doSapUrNa paristhitiko hI badala denA para ucita dAmoMmeM yatheSTarUpase zuddha ghI dUdha mila jAyA kre| cAhiye jimane hamArI yaha saba durdazA kara rakkhI hai aura yadi hamane zIghra hI isa bhIra dhyAna na dekara kucha bhI karane ko tatpara hai| --sampAdaka
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaunasA kuNDalagiri siddhakSetra hai ? --(lembaka-yApaM0 darabArIlAla jaina koThibA) -me -- loyaparAgAnI' meM prAcArya zrIyAtaramane 'gaDala- ullekha nahIM milaa| yAda pRjapAda nipAke pUrvavata hai giri' meM zrI antimakevalI aMdara kI miTTa (maka ) dAnA to karATanAgarika! marame purAnA nAmollekha undIkA batalAyA hai / jaimA ki usake ninda vAkyase prakaTa he- samajhanA caahie| kuNTuna gimmi rimI kevala gagANIma miracI middh| aba dekhanA yaha hai ki jima kuNDalAgArakA nAmollekha -niloyapa0 prA0 4, gAthA 1476 ! pRjya gada svAmI kara rahe haiM vaha kaunamA hai aura kahA hai? isasane kucha logoM kA vicAra hai ki yahA urma kyA usake dUsara bhI nAma hai ? malAyANagAnama una paMca "kuNDalAMgAra' kA ullekha kiyA gayA hai jo madhyapAnta ke padAhiyAkA nAma aura vamyAna diye gaye hai jinheM paMca damoha zahara ke pAsa kurAlaga:- elapara hai aura jise zaila' kahA jAtA hai aura jo rAjagiri (ganagadI) ke pAsa aAjakala atizayakSetra kahA jA / hai / ataena upayukta hai / ve isa prakAra haipramANolleva ke AdhAra para se aba use siddhakSetra mAnanA aura ca sammo puvAe rimimalo dAhiNAe vebhaage| vo:pata kara denA naahie| gAipididimA viulo dogiyA tiko gaTridAyAga / / gata barSa jaba vidvanyAmpakA kaTa nAma adhivezana huA cAvamAranachohiNo barugNAgigala modivibhAgesa thA, taba imaka nirNaya ke liye tIna vidvAnI kI eka mamiti ImAgagAe paMDU vaggA samve kumAMgapariyaNA | banAI gaI thii| usameM eka nAma marA bhI rakhA gayA thaa| 1-66, 674 ataeva yaha zrAvazyaka thA ki imakA anumandhAna kiyA dAMzapagaga meM nimnaprakAra una pAcakA ullegva haijAyaka nilAyaparagAnIke upayukta ullegva meM kAma kuNDalAgAra meM antima kevalI zrI zrIdhara kA nivAraNa huzrA RSipUrvA girimnatra catasraH maniraH / hai ? aura umako middhakSetra batalAyA gayA hai ? ataH aAja diggajendra ivendramya kakubhaM bhUSayatyalama / / hama apane anusandhAna vicAra aura usake niSkarSako vaibhAga dakSiNAmAzAM trikoNAkR'tarAzritaH / vidvAnoMke sAmane prastuta karate haiM / dakSiNApargadamadhyaM vipulazca nadAkRtiH / pAma jainamAditya meM 'kuNDala gari' ke nAmase usake majacApAkRtimtimro dizo vyApya balAhakaH / mirpha do ullekha milata hai / eka tA prati niloya rAganI zobhate pANDako vRttaH pUrvottadigantare / / 3-53 se 3-5 tk| gata dI hai aura dumaga pUjyapAdako nirvAgabhAka' ke annagata hai jo isa prakAra hai vIra mana svAmIne bhavalA aura nagadhavalAmeM unheM nimna droNImati pravarakuNDala-mer3ha ke ca, prakAra meM ullekhita kiyA haivaMbhArapavatanale vargamaddhakUTe / RSigarindrAzAyAM caturamro yAmyadizi ca vaibhaarH| mRSyAdrika ca vipulAdi-balAha ke ca, vipulagignaiiRtyAmubho trikogI sthitI natra / / vindhye ca paudanapure vRSadIpa ke c| dhanugakAzchinno vArugA-vAyavya-momadikSa ttH| -dazabhaktyA0 pR. 233 / vRttAkRtigazAne pAgaimma kushaagvRtaaH| ina do ullekhoM ke atirikta hameM abhI taka aura koI ---dhavalA (ma.) 1062, jayadhavalA (mu0) pR. 73 /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 8 ina tIno-cAroM sthAnoM meM RSi giri (RSyAdrika ), kuNDalaniri bhI kahA jAtA thaa| ataeva unhoMne pANDuvebhAra. vipulagiri, balAhaka ( chinna ) aura pANTuAgari girika sthAnama kuNDala giri nAma diyA hai| (pAgaDukAMgari) ina pAca parvatakA mamullekha kiyA gayA hai koI Azcarya bhI nahIM aura na asambhava hai ki pANDu aura unakI sthiti (avasthAna) batalAyA gayA hai / yahAM giri kI kuNDalAgari kahA jAtA ho; kyoMki kuNDalakA yaha dhyAna dene yogya hai ki nalAhakako china bhI kahA AkAra gola hotA hai aura pa NDugiriko golAkAra (vRnAjAtA hai| ata: eka parvata ke ye do nAma haiM aura ullekha krani) sabhI prAcAryone batalAyA hai / jaisAki Upara ke granthakAgane chinna athavA valAika dono nAmAMse kiyA hai| udAgome prakaTa hai| dRmara, pugatanAcArya pUjyapAdane pani jinhoMne 'balAika' nAma diyA hai unhoMne chinna' nAma nahIM pahADaki antargata pANTrAgArakA ullegya nahIM kiyAdiyA aura jimIne 'chinna' nAma diyA hai unhoMne 'balAhaka' (jimakA ki ullekha karanA lAjimI thA kyoMki vaha pAca nAma nahIM diyA aura avasthAna mabhIne ekamA btlaayaa| middhakSetra zailIma paggiAgAna hai|) kintu kuNDalAMga rikA tathA paMca padAoka mAtha usakI ginatI kI hai / ataH ullekha kiyA hai| tIsare, eka parvata ke ekase zrAdhaka balAdaka aura chinna ye donI paryAyavAcI nAma haiN| isI taraha nAma dekhe jAte hai / jaime balAhaka aura chinna, RSigara RSyAMdraka aura Rpigi ye bhI paryAya nAma hai| aura RSyadrika / ata: ima maMtima anusaMdhAnaparase yahI aba idhara dhyAna deM ki jina vIrasena aura jinamena niSkarSa nikalatA hai ki mAdityameM pANDugi ra ora kuNDala svAmIne pANDakAgirikA nAmollekha kiyA hai unhoMne kara giri eka he---pRthaka pRSaka nahIM--eka hI parvata ke do nAma kuNDalagirikA ullekha nahIM kiyaa| isa prakAra puUpapAdane hai| aimI vastusthiti meM yaha kahanA yukta pratIta hotA hai ki jahA sabhA nirvANa kSetrAko ginAte hue kuNDalAgAra kA nAma yAtavRSabhane pAe zAhalAkAra yativRSabhane pANTugiriko h| kuNDalagiri middha kSetra batalAyA diyA hai phira unhoMne pArAgArakA lekha evaM ullekhita kiyA hai| aura vaha rAjagRhIke zAma paMca ho. yanivRpabhane avazya pAragara aura kaMDalagiridAmanAmI pahAr3aki antargata he / imaliye madhyaprAnta ke damoha zahara ke kA ullekha kiyA hai / le kana do vibhinna sthAnAma kiyA hai| pAsakA kuDalAgAra yA kuNDapura / ' pANDugirikAnI pacci pahADIka mAtha prathama adhikAra aura umaka zAstrAma misa kSetra kahA hai jise kahA gayA hai vaha kuNDalagirikA cautha adhikArama kiyA hai| ate| unheM gajagRhAka pAmakA pANDAgAra-kuNDalAgAra gAMgarisabhinna kuNDala gari abhISTa ho, emA nahIM kahA zrataH mere binAra aura khAna meM damohakA kuNDalagiri jA sakatA hai| kintu aimA mAna par3atA hai ki yativRSabhane middhakSetra ghopina karane yA banAnekI ceSTA kI jAyagI to eka pUjyapAda kI nirvANa bhakti dekhI hogI aura usameM pUjyapAda anivArya bhrAnta parampaga usI prakAra kI cala uThegA, jaisa ke dvArA pAegiri ke liye nAmAntara rUpase prayukta kuNDala- ki vanagAna kara sidI gira aura monAgi- kI cala rahI hai| giriko pAkara indaune kuNDala girikA bhI nAmollekha kiyA meM ina donoM ko bhI vanamA maddhakSetra mAnane ko taiyAra nahI huuN| hai| pratIta hotA hai ki pUjyapAda ke samayama pANDugiriko nAMgara, tA. 3-4-1646 * sUcanA anekAnta jainamamAjakA kitanA mahatvapUrNa evaM Avazyakapatra hai yaha usake pAThakoM meM chipA huA nahIM hai--umakA pratyeka aMka saMgrahakI vastu he. usameM khojapUrNa aitihAmika mAmagrIkA acchA saMkalana rahatA hai| sara yadunAtha sarakAra bhAdike mahatvapUrNa patroMme pAThaka umakI mahanAkA andAja lagA sakate haiN| aise patra kI varSa 4-5-6-7 kI kucha purAnI phAile aviziSTa hai jinheM maMgAnA havi rzavatA kareM anyathA phira unakA milanA kaThina ho jaaygaa| mainejara-anekAnta
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra (le0-zrI paM0 paramAnanda jaina zAstra) - - licchavi upavaMzIya kSatrI the| yaha vaMza usa samaya vaizAlIko sthiti atyanta pratiSThita samajhA jAtA thaa| yaha jAti apanI vIratA aura parAkramake liye prasiddha thI inakA saMgaThana, vihAra prAntake mujaphphura jilekI gaNDikA nadIke rIti-rivAja, dharma aura zAsana praNAlI sabhI uttama the mamIpasthita vasADha hI prAcIna vaizAlI hai| yaha rAjA vizAla inakA zarIra atyanta kamanIya, manohara aura zrota evaM kI rAjadhAnI thI, isIse isakA nAma vaizAlI huzrA jAna teja sampanna thaa| yaha vibhinna raMgoMke vastroMkA upayoga par3atA hai / yaha nagarI kollAga Adi samIpastha prAntoM karate the| aura vasukuNDa tathA vANiyagrAma zrAdi upazAstrA nagaroMse vajIgaNataMtrameM usa samaya aneka jAtiyAM sammilita vibhUSita thii| prAcIna vaizAlIkA vaibhava apUrva thA, vaha thI aura jinakI saMkhyA saMbhavataH pATha yA nau thii| inameM vaha dhanavAnyAdise samRddha aura uttana mahaloM evaM makA. paraspara bar3A hI sauhArda aura vAtsalya thA yaha eka nAtoMse bhalaMkRta thii| IpAko chaThavIM zatAbdIse pUrva dUsareke sukha dukhameM barAbara kAma pAte the / vaizAlIke vaizAlI tIna bhAgoM meM vibhakta thI aura jinheM vasA zAsaka rAjA ceTakake rAjyakAla meM vaizAlI apanI pratiSThA (vaizAjI) kuNDagrAma aura taNiyAgrAma kahate the| inameM __evaM vaibhavakI parAkASThAko pahuMca cukI thii| kAzI kauzala usa samaya brAhmaNa kSatrI aura vaizya jAtike loga hI aura videha (vaizAlI) Adi aneka dezoMkI rAjya vyavasthA adhikAMzata: nivAsa karate the| yaha vajIgaNa tantrakI usa samaya gaNatantra (prajAtantra) ke prAdhIna thii| isa rAjadhAnI thI, aura vajIdezax kI zAmaka jAtikA nAma vyavasthAsa vahAMkI pranA atyanta sukhI aura samRddha thii| licchavi thaa| yadyapi licchavi vaMzake udaya abhyudayakA janatAmeM Adara satkAra dharma karma aura zrAcAra-vicAra koI prAmANika itivRtta upalabdha nahIM hai, phira bhI yaha AdikI sabhI vRtiyAM samAdaraNIya thii| rAjA ceTaka' * vaizAlIke nAmake vAremeM pAlIgranyAma likhA hai ki kI patnIkA nAma subhadrA thA, isakI bAta putriyAM thIM, dIvAroko tIna vAra haTAkara unheM vizAla karanA par3A 1 muni kalyANa vijayajIne zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pR. 5 thA, isIliye isakA nAma vaizAlI pdd'aa| meM ceTakako haihayavaMza' kA gajA likhA he | kintu -purAtatva nibaMdhAvalI pR0 14 digambarIya harivaMzapurANa ke anumA vi devadezaka kSatriyoko / dekho, mujApharapura jilekA gajaTiyara san 1907 aura 'ikSvAkuvaMzI' sUcita kiyA hai| jisase rAjA ceTaka bhA man 1602 kA rAyalaeziyATika sosAiTIkA janarala / ikSvAkavaMzI mAlUma hote haiN| dekhA hari0 2, 4 pR. 22 5 bajavide (vajjAbhide) deze vizAlI nagarI nRpH| 2 bhadrabhAvA mubhadrA'sya babhUva vnitottmaa| --iripeNa kathAkoSa 55, 165 pR086 asyA hitarA sapta babhUbU ruupraajitaaH| vajanAdezameM Ajakala ke campArana aura mujaphpharapura ke tanmadhye prathamA proktA paramA priykaarinnii| nile, darabhaMgAkA adhikAMza bhAga, tathA chaparA jileke duinIyA suprabhA jeyA tRtIyA ca prbhaavtii| mirjApura, paramA, sonapurake thAne evaM kucha aura bhAga priyAvatI caturthI syAt sujyeSTA paMcamI pgaa| sammilita the| paThI calanA divyA saptamI candanA manA / / --dekho, ga* kRta purAtatva ni0 pR. 12 kA phuTanoTa -dariSeNa kathA-koSa, 55, 167 me 166
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 anekAnta [varSa jo rUpa, guNa, kalA aura vidyA tathA yauvana aura gRhastho- ma. vardhamAnakA janma janatAke liye badA hI sukhacita sabhI Avazyaka uttama guNoMme vibhUSita thiiN| unase prada dumA / unake janma samaya saMsArake sabhI jIvoMko prathama putrI priyakAriNI videha (vaizAlI yA vasAha) kSaNika zAntikA anubhava humA thaa| bhanavAna varddhamAnakI dezameM avasthita kuMjapura yA kSatriya kuNDapurake rAjA bAlyakAlIna do khAsa ghaTanAoM ke kAraNa ve bAdako mahAvIra midArtha' ko vidhAhI gaI thI, jo usa samayameM vaizAlIke aura manmatinAmase khyApita hue / 5 bhagavAna barddhamAna mAMDalika rAjAka rUpameM prasiddha the| kSatriya kuNDapurameM usa bAlyakAkase hI pratibhAsampanna parAkramI, vIra, nirbhaya, mamaya jJAnRbanzI kSatriyoMke pAMcasau ghara the isa kAraNa dhIra aura mati-zruta, avadhirUpa tIna jJAnarUpI netroMse upa zvetAmbIya granthoM meM 'vattiya kuDapura' ke nAmase saMyukta the| unakA zarIra atyanta suMdara aura manamohaka ullekhita kiyA gayA hai| yaha nagara usa samaya khUba thA, unakI maumya prAkRti dekhate hI banatI thI aura unakA samRra thA, bhoga aura upabhogakI sabhI cIjoMpe paripUrNa madhura saMbhApaNa prakRtita: bhadra aura loka hitakArI thaa| thaa| rAjA siddhArtha kSatrI the. inakA vaMza nAta NAta yA unake teja puMjase vaizAlI aura kuNDapurakI zobhA duguNita jJAna vaMza kahalAtA thaa| hogaI thI aura vaha indra purIse kisI bAta meM kama nahIM thii| bhagavAna barddhamAnakA janma aura vAlya jIvana bhagavAna mahAvIrakA jIva acyuta svargake puSpottara bhagavAna mahAvIrakA vairAgya vimAname cala kara prASAr3ha zuklA SaSThIke dina jabaki hasta aura uttarAnakSatroMka madhya meM candramA avasthita thA, rAnI __ bhagavAna mahAvIrakA bAlyajIvana uttarottara yuvAvasthA meM priya kAriNIke garbha meM pAyA / navamAsa bhATha dina adhika pariNata hogayA rAjA siddhArtha aura rAnI priyakAriNIne vyatIta honepara caitra zuklA trayodazIko saumya grahoM aura mahAvIrako vaivAhika sambandha karAneke liye prerita kiyA, zubha lagnameM jabaki candramA uttarAphAlguNI nakSatrapara kyoMka rAjA jitazatra jisake mAtha kumAra varddhamAnake sthita thA, bhagavAna mahAvIrakA janma huaaa|' indrane zrI pitA siddhArthakI choTI bahina vivAhI gaI thii| apanI vRddhi ke kArayA bhagavAnakA nAma vardhamAna skhaa| putrI yazodAke sAtha kumAravarddhamAnakA vivAha-mbandha karanA cAhatA thA / parantu kumAravarddhamAnane vivAha-saMbaMdha parantu zvetAmbarIya graMthAmeM inake nAmomeM kucha bhedapAyA jAtA hai aura vahAM trizalA priyakAriNIko gajA caimitapakSaphAlgani zazAMkayoge dine trayodazyAM / caTakakI bahana batalAyA jAtA hai| jajJe svoccasthaSu gRheSu saumyeSu zubhalagne / / 5 // siddhArtha napani tanayo bhAratavAsya videha kuMDapure / -nirvANabhaktau pUjyapAda : devyA priyakAriNyA............ nirvANabhaktau pUjyapAdaH yahAM yaha prakaTa karadenA bhI anucita na hogA ki zvetAmbarIya kalpasUtra aura zrAvazyaka bhASyameM 82 dina 2 degyo zramagA bhagavAna mahAvIra pR05 bAda devanandA brAhmaNIke garbhakA bAlaka trizalAke garbha meM 3 zrApAda sumita pATha yA hastottaramadhyamAzrite zazani / aura trizalA (priyakAriNI) ke garbhakA bAlaka devanandA aAyAtaH svargasugvaM maktA payottarAdhIzaH / / brAhmaNIke garbha meM indrakI aAjJA se devoM dvArA paravartita --nirvANabhaktau pUjyapAdaH karAye jAnekA kyA kAraNa hai ? niyuktikAra bhadrabAhane 4 navamAmavatItaH sa jino'dineSu ca / isa kalpanAkA Avazyaka niyukti meM koI ullegva nahIM uttarA phAlgunISviMdI vartamAne'nani prabhuH / / kiyaa| ata: bahUta saMbhava hai ki usake bAda vAhANoMko --harivaMzapugaNa 2, 25 nIcA dikhAne ke liye isa kalpanAkA udgama huaA ho|
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 3] bhagavAna mahAvIra karAne ke liye sarvathA iMkAra kara diyA, kyoMki varddhamAna hI vaira gyazIla the / unakA anta:karaNa prazAnta aura apanA AtmavikAsa karate hue jagatakA kalyANa karanA dayAsa bharapUra thA, ve dIna dukhiyoMke duHkhoMkA anta karanA cAhate the| isI kAraNa unheM sAMparika bhoga aura upabhoga cAhate the| aba unakI avasthA bhI tIsa varSakI hogaI thI arucikara pratIta hote the| ve rAjya vaibhava meM pale aura raha ata: prAramotkarSakI bhAvanA nirantara udita horahI thI jo rahe the kintu vaha jala meM kamala vata rahate hue use eka antima dhyeyakI sAdhaka hI nahIM kintu usake mUtarUpa kArAgraha hI mamama rahe the| unakA anta:karaNa mAMgArika honekA kA pratIka thaa| ata: bhagavAna mahAvIrane dvAdaza bhogAkAMkSAoMse virata aura loka kalyANa kI bhAvanAsa bhAvanAoMkA cintana karate hae saMsArako bhaninya viM zrota prota thaa| ata: vivAha sambandhakI carcA hone para use azaraNAdirUpa anubhava kiyA aura rAjya-vibhUtiko chora asvIkAra karanA samucita hiithaa| kumAra barddhamAna svabhAvataH kara jina dIkSA lenekA bar3ha saMkalpa kiyaa| unakIbokopa2 zvetAnbaroM meM bhagavAna mahAvAraka vivAha-samvandhameM do pakArI isa bhAvanAkA laukAgnika devoMne abhinandana kiyA mAnyatA hai vivAdita aura avivAhitA kalAmatra aura aura bhagavAna mahAvIrane jJAtakhaNDa' nAmaka vanameM maMzira aAvazyaka bhASya kI vivAhita mAnyatA hai| aura Avazyaka kRSNA dazamIke dina jina dIkSA grahaNa kI bahumUlya niyuktikAra bhadrabAhu kI avivAhita mAnyatA hai, dekho, vastrAbhUSaNoMko utArakara pheMka diyA aura paMna muTTiyosa zvetAmbaroma bhI bhagavAna mahAvIraka avivAhita hone kI apane kezIkA bhI locakara ddaalaa| ma taraha bhagavAna mAnyatA' zIrSaka merA legva anakAnta vapa 4 kiraNa mahAvIrane parva porase nirmamatva evaM nispRha kara digambara 11-12- pR0 576 mudrA dhAraNa kii| zrAvazyaka niyuktikI gAmAyAga visayA je bhunA tapazcaryA aura kevalajJAna kumArarahiedi' vAkyameM kumAra nArthakagako chor3akara zeSa bhagavAna mahAvIrane apane napasvI jIvanameM anazanAdi tIrthakaroMkA bhoga bhoganA sUcita kiyA hai / ataH niyukti- dvAdaza prakArake duSkara evaM durdharatapoM kA anuSThAna kiyaa| kArakI yaha mAnyatA digambara paramparA ke samAna dI hai| ghora evaM hiMstraja tuoMpa bharI huI aTavI meM bihAra kiyA parantu kalpasUtra gata samaravAra gajAkI patrI yazodAme tathA DAMsa macchara, zIta uNA aura varSAdi janma ghora vivAda-sambandha hone aura usase priyadarzanA nAmakI lar3akI kaToko mhaa| grAma, kheTa karvaTa aura bana maTamba di aneka ke utpanna hone aura usakA vivAda nAmAlike mAga kagne sthAnoM pe maunapUrvaka ugrogra tapazcaraNIkA anuSThAna evaM kI mAnyatA ke udgam kA mUlAdhAra kyA hai ? yaha kucha 1 zvetAmbargaya granthoM meM dIkSA lene ke bAda indra ke dAga mAlUma nahIM hotA, aura bhagavAna mahAvAra ke dIkSita honese diye hue 'devadUSNa' vanake 13 mahIne taka bAyeM kandhera pUrva evaM pazcAt yazodAke zeSa jIvanakA athavA usakI par3e rahane aura usameM se prAdhA phADakara eka garIba brAhmagA mRtyu Adike sambandhame koI ullegna zve. mAdityama ko dene kA ullekha pAyA jAtA hai| upalabdha nahIM hotA hai jisase yaha kalpanA bhI niSprANa 2 zve0mampradAyameM Amataurapara tIrthakarakA mAnapUrvaka tapazcaraNa egha nigadhAra jAna par3atI hai ki yazodA alpajIvI thI kA vidhAna nahIM hai| kintu unake yahAM jahAM tadA chadmastha aura vaha bhagavAna mahAvIra ke, dIkSita hone se pUrva / avamyA meM upadezAdi denekA ullekha pAyA jAtA hai| divaMgata hocukI thii| ata: usakI mRtyu ke bAda bhagavAna parantu zrAcAgaMga sUtrake TIkAkAra zAlAne mAdhika bArada mahAvIrake brahmacArI raddanese ve brahmacArI rUpameM prasiddha do varSa taka mahAvIra ke mAnapUrvaka namazrA kA vidhAna kiyA gae the; kyoki zrAvazyaka niyuktikA 222 kI gAthAmeM hai ve vAkya isa prakAra hai-nAnAbhavAbhigrahApetI prayukta 'kumAravAtammi pavvaiyA' vA meM bhagavAna mahAvIra ghorAnaparISadIpamAnAMdha mahamAnI mahAmatvatayA mlecchAnake kumAra avasthA meM dIkSita hone se isa prakAra kI mana 'yupazamaM nayat dvAdazavarSANi mAdhikAni kSamastho maunagaDhanta evaM bhrAmaka kalpanAaokA kAI mUlya nahIM rhtaa| vratI tapazcacAra |"-aaacaagNgvRtti pR. 273 /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSe 8 prAcaraNa karate hue bAraha varSakA samaya vyatIta hogayA, sAtha dinya dezanAkA pAna kara rahe the| isase pAThaka aura ve ghora tapoMke sAdhana dvArA citta zuddha karate hae bhagavAna mahAvIrake zAmanakI mahattAkA anumAna kara jammikA grAmake samIpa bhAye aura vahAM bhUjukUlA nadIke sakate haiM bhagavAna mahAvIrane 30 varSa taka kAzI kauzala kinAre zAla vRttake nIce vaizAkha zuklA dazamIko tIsare pAMgala, magadha, bihAra aura mathurA bhAdi vividha dezoMmeM praharake samaya jaba ve eka zilApara SaSThopavAsase yukta vihArakara jIko kalyANakArI upadeza kiyaa| unakI hokara capaka zreNIpara arUDha the| usa samaya candramA andha-zraddhAko sTAra ume mamIdhIna kiyaa| aura dayA hastottara nakSatrake madhyameM sthita thA, bhagavAna mahAvI ne dama, tyAga tathA samAdhikA svarUpa bakhAte hue yajJA.da dhyAnarUpI agnike dvArA jJAnAvaraNAdi dhAti kama majako kANDoMmeM hone vAlI bhArI hisAko vinaSTa kiyA aura isa dagdha kiyA aura svAbhAvika prAramaguNoM kA pUrNa vikAsa taraha bijavilATa karate hue pazukujako abhayadAna milaa| kiyaa|' karmakalaMka vinAzaye maMmArake sabhI padArtha unake janasamUhako apanI bhUle mAlUma huI aura ve satpathake jJAna meM pratimA pata hone lage / aura bhagavAna mahAvIra anugAmI hue / zUdroM aura striyoMko apanI yogyatAnusAra vItarAga, sarvajJa aura sarvadazI hogae / isa taraha mAramAdhanakA adhikAra milaa| aura isa taraha bhagavAna bhagavAna mahAvIra ahiMsAkI pUrNa pratiSThAko prApta hue| mahAvIrane apane vihAra evaM upadeza dvArA jagatakA kalyANa unake samakSa jAti virodhI jIva bhI apanA vaira choda dete karate hue kArtika kRSNa caturdazIkI rAtrike antima the / unakI ahiMsA vizvazAnti aura svataMtratAkA pratIka praharameM pAvAse nirvANa prApta kiyaa| hai aura isIliye prAcArya samantabhadane use paramabrahma kahA vIrazAsana aura hamArA kartavya bhagavAna mahAvIrakA upadeza aura vidyA bhagavAna mahAvIrake zApana siddhAnta bar3e hI gambhIra aura samudAra haiM ve maitrI, pramoda, kAruNya tathA mAdhyastha kevala jJAna hone ke pazcAt unakI divyavANIko jhelane vRttikI uccabhAvanAghoMsa zrota-prota hai kyoMki unakA yA avadhAraNa karane yogya koI gaNadhara nahIM thA isa mUlarUpa ahimA hai| vIrazAsanameM ahiMsAkI bar3I sunara kAraNa yAmaTha dina taka bhagavAna mauna pUrvaka rahe, pazcAt paribhASAe~ banAI gaI hai jo anyatra nahIM miltii| unameM rAjagRha ke vipulagiripara zrAvaNa kRSNA pratipadAko abhi darje va darje ahiMsAka jhamika vikAsakA maulika rUpa jitanakSatrameM bhagavAna mahAvIrake zApanatIrtha kI dhArA vidyamAna haiM jinameM ahiMsAko jIvana meM utAranekA bar3A hI pravAhita huii| unakI sabhAkA nAma samavasaraNa thA aura sarala tarIkA batalAyA gayA hai| sAtha hI usakI mahattA umameM deva dAnava, manuSya, pazu-pakSI vagairaha sabhoko pavaM usake vyavahAryarUpakA manorama kayana vidita hai jisa pamucita sthAna milA, sabhI manuSya nirmaca binA kisI para calane se jIvAtmA parammA bana sakatA hai ahiMsA bhedabhAvake eka sthAnapara baiThakara dharmopadeza suna rahe the| bhAramabaja kI vRddhi hotI hai ka ratA aura kAyaratAkA yinAza manudhyoM kI to bAta kyA usa samaya siMha, hiraNa, sarpa, hotA hai| mAnavatAke mAtha sAtha naitikaritrameM pratiSThA nakula aura cUhA villI Adi tipaMcoM meM bhI koI vaira aura balakA saMcAra hotA hai aura mAnaba satyatAkI aura virodha dRSTigocara na hotA thA ve saba bar3I hI zAntike agrasara hone lagatA hai, svArthavAsanA aura viSayalolupatA dhavalAmeM bhI bhagavAna mahAvIrata tapazcaraNakA kAla 12 jaisI ghRNita bhAvanA phira usake mAgemeM bAdhaka nahIM ho varSa pAMca mAsa 15 dina batalAyA hai / paatii| vizvavibhUni mahAtmA gAMdhI mahAvIrakI ahiMsA 1 dekho, nirvANa bhakti pUjyapAdakRta 10 se 12 taka / ahiMsA aura satya pAzika pAlakameM aAja vidyamAna haiN| 2 pAtaMjali yogasUtra 35. 3 vRhatsvayaMbhU0-116 atya aura ahiMsA / eka deza niSThAse hI ve vizvaka 3 harivaMza pugagA 2-61 niloya 10 1-66, 70, dha. mahAtmA bana sake hai aura isa samaya samUce mAratakA prakhaNDa,0varSa 2 ki.8 (zeSa pRSTha 43 para)
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adhunika jainasAhitya meM pragati kyoMkara ho ? ( lekhaka - muni kAntisAgara, sAhityAlaGkAra ) prAcIna jaina sAhityavara bhAratIyoMko, khAsakara jainoM kI bar3A hI gA~va hai / sacamuca meM honA hI cAhaye, para prAcIna sAhityapara ima to gaurava manAta dI haiM, lekina zrAgAmI santAna kisapara gaurava kareMgI, jabaki unake liye vartamAna sAhitya na hogA | ataH yAdhunika pragatizIla yuga meM nUtana jaina sAhitya nirmANa karanekI bar3I bhArI AvazyakatA hai, jisakI pUrti honA atyanta Avazyaka do nahIM, pratyuta anivArya hai| vartamAna meM bAhya sAdhanoM tathA vicAroMkI koI kamI nahIM aura na vidvAnoMkI kamI hai phira bhI na mAlUma isa ora jaina vidvAnoMkA dhyAna AkRSTa kyoM nahIM honA / yadyapi merA mantavya nahIM hai ki sabhI sajjana isa kAryameM vyasta raheM aura prAcIna sAhityodvAra kArya banda kara diyA jaay| merI rAya meM to donoM kArya kyA prAcIna, kyA arvAcIna tejIka sAtha danicAhie, aura yaha itara samAjabAlIko mAlUma na hone denA cAhiye ki jaina logokA eka mAtra prAcIna hai hI mAhitya - zrAdhunika to hai hI nhiiN| arthAt do samAna pragati dii| philahAla meM hama bahuta se aisa viSaya dekhate haiM jAdhunika jaina sAhitya meM nahIM pAye jAte / jaimAka sampUrNa jainaitihAsa, jainabhUgola, jainamAditya, sarvadezIya evaM prAntIya, jaina kalA Adi / uparokta viSayoM natana sAhityakA donA zrAdhunika jaina samAja ke liye atyanta Avazyaka hai / yA spaSTa zabdoM meM yo kahanA cAhiye ki ukta sAdhana jaina dharmonnati mahatvapUrNa sopAna hai- jainaMtaroko jainadharmakA paricaya karAneke liye prakAzakA kAma de sakate haiM / jaina sAhitya meM sarvaviSaya ke sAdhana dAMta hue aise viSayoM meM pragati na karanA bar3I bhArI bhUla hai| hAlAMki zrAdhunika jaina sAhitya rUpa meM upalabdha hotA hai para apekSAkRta hai| dekhiye, hindI sAhityakI 50 varSa pUrNa kitanI dayanIya hAlata thI. aba Aja uma hiMdI vAGgamaya - saMsArarata karanese spaSTa vidita hotA hai ki vartamAna hindI sAhityane abhUtapUrva unnati kara bhAratIya sAhitya meM ucca sthAna prApta kiyA hai, jisameM kaI kaI to aise viSaya hai jo prAcIna sAhitya meM dRSTigocara taka nahIM hote hai phira bhI hindIke suyogya vidvAnAMne apanI mAtRbhASAkA bhaMDAra paripUrNa kiyA hai aura dezake yogya zrAtmagaurava meM mahatvapUrNa vRddhi kI hai| jaividvAnoMke liye hindI sAhityikAke prati spardhA honI cAhiye / aatee eka prazna yaha upasthita ho sakatA hai ki haraeka dezameM itanI sAhityika vRddhi kyoM hotA hai ? arthAt sAhitya uttarottara vRddhiko kyoM prApta hotA hai ? isa praznako socane ke bAda mastiSka yahAM uttara detA hai ki pratyeka dezakI sAhityika unnati avanati ekamAtra usa deza ke AlocakoMpara avalambita hai / zrApa dekha sakate hai - yotIya mAitya 100 varSa pahale kitanI girI huI dAlata meM najara AtA thA aura yAja pUrNonnati ke zivarapara ArUDha hai / isakA pradhAna kAraNa kyA hai ? yahI hai ki vahAM sacce thaumeM AlocakoMkI bAhulyatA hai / jabaki bhArata meM una AlocakakI kamI hai jo sAhityake prus faress samAna yogyatA rakhate ho| isase pAThaka yaha na sama ki bhArata meM aise samIkSakAMkA abhAva hai para kamI to avazya hai| yahAM hAlata hamAre jaina sAhityakI hai| jaba taka ki jaina samAjame pAzcAtya praNAlIke samIkSaka paidA na hoMge taba taka zrAdhunika jaina sAhityakA vipula nirmANa athavA pUrNotthAna kadApi saMbhava nahIM / vatamAna meM Alocaka isa prakAra kI AlocanA karanemeM bahuta hI kuzala hai - jaiseki lekhakakI tArIpha, prakAzakakI prazaMsA, sundara chapAI bar3hiyA kAgaja, lekina unheM yaha mAlUma honA cAhiye ki yaha zrAlocanAkA rUpa nahIM hai mAtra paricaya hai| AlocanA kyA aura kaisI honI cAhiye, isa sambandha
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 anekAnta [varSa 8 meM 'AlocakakA kartavya' zIrSaka merA nibandha dekhanA manomAlinyamaM vRddhi hotI hai aura mamAja sacce sAhityase cAhiye jisameM se kucha niyama yahA~ batalAye detA hU~- vaMcita raha jAtA hai| zrAlocakako cAhiye ki nimna viSayopara jitanA bhI unakI mere Uparake zabdome yaha niSkarSa nikalatA hai ki jaba levanIma bala ho, prayoga kareM-grantha viSaya, lekhakako taka jaina samAja meM sacce arthIma aAlocaka paidA na hoge kahA~ taka maphalatA milI hai, vaha viSaya kahA~ taka sulajhA taba taka hamArI mAhityavATikAke sundara puSpa kadApi pallavita sakA hai, bhASA maundarya kaimA hai, aAdi / guNa-doSa kI ina nh| markege | ata: marvayama jaina vidvAnoMkA yaha parama cAtoMko batalAne vAlA pAlocaka vastuta: aAlocanA kartavya honA cAhiye ki ve aimeM zrAlA naka paidA kareM jo (zrAmamantAt locanA vicAraNA aAlocanA) ke macce artho jana-mAhityakA zocanIya hAlatako dUra karate hue aura usakI meM sarva zreSTha sthAna prApta kara sakatA hai| abhibRddhi karate hue use pronnati ke zikhara para pahuMcAyeM aura jaina samA nameM hamane aise bhI zrAlocaka de ye haiM jinakI hama taraha vizva meM jaina mAhityako dhavala patAkA phhraayeN| zrAlocanA mUla grantha se koI mambandha nahIM gvatI / yaha bhI niHsandeha vaha dana jainiyokA varNadina hogA, jisa dekhane meM AtA hai ki mamIkSakane middhAntako chor3akara mIdhA dina dasapAca uparokta gugA-mampanna aAlocaka hamArI najarameM vyakti para zrAkSepa kiyA hai| jisakA pariNAma yaha nikalanA shraaveNge| uma dina hameM pUrNa vizvAsa hogA ki aba dama hai ki paraspara sAhityika prema to dUra rahA, para bhayaMkara sAdisya ke muvistRta kSetrama aAzAtAta vRddhi kara skege| vIra-vANIko vizeSatAe~ aura saMsArako unakI alaukika dena ( legvaka-- zrI dazagthalAla jaina kauzala' paTanA ) prAya: dekhA jAtA hai ki kRSNa, rAma, IsA, mahAvIra, pradhAnatA aura guNA pUnAkI gauNatA pAI jAtI hai jabaka muhammada buddha Adi mahAramA puruSoM kI jayantI manAI jAne vIra-vANIko mahatva pradAna karane meM guNapUjAko pradhAnatA kA rivAja cala par3A hai aura usakA kAraNa yaha hai ki aura vyakti pUnAko gauNatA prApta hotI hai / ata: bhagavAnakI uparokta sabhI mahAtmAoMne apane jamAneke logoM ko mAna- prathama dharmadezanAke upavako mahatva pradAna kara hama duniyA batA dasa patita samAjako unakI jahAlatako haTAkara ke sTanDaDa U~cA uThate haiN| duniyAke logoMne jahAM apane manuSyatAke samIpa jAne kA yugAntarakArI kArya kiyA thaa| apane mahApuruSoM aura paigambaroMkI imaliye pUjA kI hai ki lekina prazna ho sakatA hai ki usI taraha jaba jaina loga ve Izvara ke avatAra the / isaliye unake sabhI kArya hamAre mahAvIra jayantI manAte haiM taba unake mukhAravindase pragaTa liye sarAhanIya aura satya haiM yA khudAkI khAma meharabAnI huI isa yugameM prathama dharmANIko mahatva denekI nirAlI hajarata ImA vA hajarata muhammada sAhabapara thI aura isaliye prathAkA zrIgaNeza karanekI kyA AvazyakatA huI ? isakA unake sabhI kArya aura dharmake nAmapara diye gaye upadeza hI sIdhA aura sahI uttara hai| vaha yaha ki eka to usa tithi sarvottama the aura usase pare satya ho nahIM sakatA, yahAM aura sthAnako aitihAsika mahatva denA / aura dUsare, saMsAra jainiyoMkA bar3A vicitra aura ajIbo g2arIva ravaiyA rahA hai| bharasa nira.jI kintu vijJAnasammata azratapUrva mAdhyA- unake yahAM tatvata: koI Izvaravako prApta huI AtmAko rimakatAkI bhora jhukAne vAle buddhigamya tatvoMko saMsArake avatAra lekara pRthvIpara utarane kI AvazyakatA hI nahIM tamAma dhoMka mukAbale joradAra zabdoM meM peza krnaa| hotI / ata: yahAM avatArI puruSa mAnA hI nahIM gyaa| tIsare, uparyukta mahApuruSoMkI jayaMtiyoMmeM vyakti pUjAkI isaliye jainetara dRSTisa unakI kabhI yaha dhAraNA hI nahIM
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 3] anekAnta 123 rahI ki caki mahAvAra avatArI puruSa hai, isaliye unakA bhakti kiye jAno yA yogasAdhana karo, Izvara prapana hogA upadeza, caritra yA kalAma hamAre liye dharma hai, nahIMbalki aura usame tumheM mukti prApta hogii| jabaki vIra bhagavAna ne mahAvIra imaliye pUjya hue ki unhoMne unake pUrva mukti saMsArake itara dhamose pRthaka yaha pharamAyA ki apanI apanI prApta tIrtha roM( vizvahitaiSI balyANa patha darzakoM dvArA mAmAko pahicAno aura usake andara pAI jAne vAlI praNIta pratyeka jI ruho pAka va pavitra karanevAle dharmako cinya aura ananta IzvarIya zaktipara vizvAsa karo pAlakara jisa taraha apanI prAsmAko pahacAnA, usako Nan objection hy, is a creature of tate and amalakara vikAsa karaneke tarIkako jAnA aura caritrake subjectindly has conscrousness and is free. dvArA zrAmalakara IzvavaprAptameM kamAla hAmila kiyA thA garaja zrA'mAko uttarottara pavitra karate rahanese jIva ananta ipaliye ve kAmila inmAna hokara jIvanmukta hogaye / usa karmarAziko nae karamakatA hai, patitase patita pAramA manuSyake avasthAmeM unhoMna maMmAra meM bhaTakate ja.ma maraNAke karameM dakA pAkara paramAramA athavA kRtakRtya ho sakatA hai| paDe jI ko jo anubhU saracA dhopadeza apanI vANI (2) dusarA jagaha prAyaH savatra jahAM zvarameM kiyA vaha hamAre lyAga kA kAraNa hai / ata: usa vANI paneka kAraNa manuSyako sadaiva umakA sevaka yA gulAma banA kA hama jitanA mukhya kareM, thor3A hai| bhagavAna mahAvIra rahanA aura usakI marjIpara ananta sukhakA pAnA batAyA hai pUrva aura bhagavAna pArzvanAthake pazcAta ..dhyakA kAla dharma vahAM vIrane IzvarakI gujAmI sadaiva karate rahane ke khilApha aura caritrahIna hokara jaimA aMdhakAramaya hogayA thA usa vagAvata karane aura pAjAda hokara khuda Izvara banajAnekA ghanaghora nizAmeM vIra bhagavAnakI mavatoprathama zrAvaNa na yASa nusakhA peza kara diyA hai| kRSNa pratipadAko dharmadezanA honA-hamAre parama saubhAgya (3) dUsarI jagaha jahAM saMmArake dharmapravartaka kA viSaya hai aura jisa jagaha vaha huI vaha hai hamAre mahApuSaSoMne ahiMmA dharmake eka eka aGgakA pAlana va liye puNyabhU / ata: hamAre samIpa bhagavAnakI vaha vANI pracAra karanemeM apanA nAma amara kiyA hai jyAdA mahatvakI hai aura taduparAnta bhagavAna mahAvIkA vahAM jainadharmane yaha batAyA ki saMsArameM jahAM 2 jiivvyktitv| rakSaNakA kArya hai vahAM 2 saba jagaha ahimA tatva kArya aba hama saMkSepameM una cha bAtoMko kahane kA yatna karate hue pAyA jAtA hai| ahiMmA dharma sarvavyApI siauta kareMge jo isa vANIkI pratIkika aura abhUtapUrva vizeSa- hai| IsAiyoMkA mevAdharma, muslimoMkA virAdarAnA malaka nAe~ kahI jA sakatI haiN| (barAbarIkA bhAIcArApana), buddhakI dayA, hinduoMkI bhakti (1) sabase pahale hama 'vizvAsa' kI bAnako lete haiN| aura kamya-parAyaNatA, maba mahAvIrakI 'hiMsA'ne prAyaH hara dharma kahatA hai ki hama para vizvAsa jAo aura antabhUna aMga ho jAte haiM ahiMmAdharmakI anapama sA. jana tA bhaumikatA evaM azratapUrva vRhad rUpakA jaimA sAMgopAMga kahatA hai ki tuma vizvAsa karo ki IsA khudAkA beTA hai varNana mahAvIrane kiyA vaisA anyatra pAnA asaMmava hai| aura vaha tumhAre gunAhoMko bAzavAne ke liye sUlIpA cddh'aa| (4) sAre saMmArane jahAM Izvarako jagatakA kartA-hartA jo umapara yakIna lAyagA use yakInana mune, yA naz2Ata mAnA aura jIvake sukha-dukhakA uttaradAyimya ahAM parahAmila hogii| duniyAmeM isa dharmake mAnanevAle sabase mAmApara nAdA gayA hai vahAM mahAvIra-dharmane ise apane jyArA hai| dUsare nambarapara hai islAma dharma / usakA kahanA zubha azubha karmAkA phala mAnA aura paramAtmA darjeko hai 'lAilAhA illilillAha muhammada rasUla jillA--kurAna zuddha, buddha, kanakatya, pacita zrAnaMdamaya, rAgadveSa pariNati zarIpha / arthAta khudA eka hai aura muhammada sAhaba upake meM rahana aura nirvikAra, yAnI mahAvIrakA dharma tulasIdAsa rasala yA paigambara haiN| isapara vizvAsa karo tumheM najAta ke zabdoM meM 'karmapradhAna vizvakari raaskhaa| jo jama karI hAsila hogii| hindu dharmameM Izvara jagatakartA hai, usakI mautama phala cAkhA // kA zatapratizata hAmI hai| kA~kA
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 anekAnta [vaSa 8 jaisA bheda-prabheda varNana yahAM milegA vaha anyatra hai hI (.) saMpArameM jahAM apane apane dharma aura dharmapracAraka nhiiN| manuSyoM ke kina pariNAmoMpe kaunase karma baMdhate haiM, ko hI satya aura macA dharma mAnA aura dUsareko adharma unakI sattA, udaya, rasadAnakriyA yA phaloMkA udaya samamA vahAM jainadharmane kahA nahIM jI, ve bhI eka dRSTi mAdikA byaurevAra varNana Apako yahAM milegaa| sacce haiM aura dharmake eka aMzakA pratipAdana karate haiM use (2) duniyAmeM mUrtipUjA yA butaparastI jahAM kapha yA yaha raSTa usake syAdvAdanayakI nyATapa prApta huI - mithyAtvakA bar3hAne vAlA aura khudAkI rAha bhaTakA dene isa taraha jainadharma parva-dharma-samanvayakA ka mAtra sthAna hai vAlA mAnA gayA vahAM jainadharmane siddhAsana dhyAnAvasthAko yaha hara padArthako bhinna 2 pahalUme samajhanekA mAddA yA mUrtiko isa raMgaviraMge saMsArakI citrazAlAmeM hameM dhyAna yogyatA pradAna karatA hai, ityaadi| lagAne aura yogAvasthAkI ora khIMcane ke liye gAsthoM ko isa taraha duniyA dekhegI ki hama yuga meM jisa vIra atyAvazyaka aura adhyAtma rasameM tIna sAdhuoMke liye vANIka sarvathama pragaTa homako jo itanA mahatva diyA jA anAvazyaka karAra diyaa| rahA hai usakA kAraNa unakI vANI dvArA pragaTa aimI pramA (6) isI taraha duniyAmeM dekhane meM bAtA kiyA. dhAraNa, apUrva, tarka, vijJAna aura nyAyakI kasauTI para kharA iyoMmeM jaba koI mara jAtA hai to mardaiko acche sahana utarane vAle buddhigamya akATya krAMtikArI siddhAMta haiM jo phujelase susajjita karate haiM aura usakI mAtmAko zAMti sAre saMpAko celeMja dene ke liye apanI zAnake ikatA kahe mile isa liye pAdarI sAhaba vAivilase prArthanA par3hate haiN| jA sakate haiM ye to bahuta sI bAtoM meM se kucha namUne hai jo isI taraha muslimoMmeM mRtaka zarIrako kalamA par3ha kara mAra vIra-zAmana ke gauravako pradarzita karate haiN| kiyA jAtA hai aura usake liye duAe~ par3hI jAtI hai| kyA hI acchA ho inhIM yAaura koI khAsa khAma hiMduoMmeM bhI marane para 'rAma nAma satya hai satya bolo vizeSatAoMko khudA kara vIra prabhuke apUrva prathama dharmagati hai' kI raTa lagAI jAtI hai| jainadharma ise aisA dezanAke prama Na svarUpa eka aisA Adhunika vividha mAnatA hai jaise koI sapa nikala jAne para jakIra pITatA kalA pUrNa DhagakA vizAla U~cA smAraka stambha rAjagRhIke ho| jainadharma jIva nikala jAne para uparyukta kriyA vyartha kisI manorama prAkRtika darya yukta. bhUmi para nirmANa mAnatA hai isa liye vaha kahatA hai ki jaba manuSya maraNA- kiyA jAve jIpaMpArakI aura khAsa kara bhAratavarSakI sama ho to apane cittase krodha, mAna, mAyA, lobha aura eka darzanIya cIja ho aura deza videzaka paryaTakoM aura gRha kuTumbase mohakA tyAga kare apane pApoMme ghRNA, prAya- vidvAnoM ko baravama apanI ora AkarSita kare aura unheM zcitta kara sabase kSamA yAcanA kare dAna-puNya kare isa apana ajIva sidvAntoMke celeMjako svIkRta karAne ke liye taraha samAdhimaraNa pUrvaka svayaMka pavitra pariNAmoMsa zarIra aipA vAdhya kare ki ve apanI prAramAkI becainIsa eka bAra tyAga kare to use svayaM sadgati prApta hogii| jainadharmake zAMta sovara meM davakI avazya lagA. FREEM ASL
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDa aura prAptamImAMsAkA eka kartRtva abhI taka siddha nahIM (leraka-pro0 hIrAlAla jaina, ema0 e0) gata kiraNase zrAge] pArzvanAthacaritake rasnakaraNahaka sambandho vicAra nahIM karegA, na apane pAThakoM ko usakA kucha bhI patA lagane degA aura bAra bAra nizzaMka rupama yaha dAvA ullekhakI UhApoha ____ karatA calA jAyagA ki ve dono eka hI granthakArako (eka) nyAyAcAryajIkA Atmanivedana--- kRti haiM aura ve svAmI samantabhada" "ata: yaha spaSTa pArzvanAthacaritake anargata devAgama aura sanakaraNDake kinakaragaDa zrAvakAcAra aura prAptamImomAdika kA usajeskhoMkI pAyApara Akara nyAyAcArya jI likhate haiM eka haiM aura ve svAmI samantabhadra hai" tathA "ina sabakA ki ....' mumtAra mA0 ne vAdigajamUrika jina do zlokoMke kartA kahA aura ve? svAmI samantabhadra / " "prakaTa kara prAdhAra apanA uka pratipAdana kiyA thA ve donoM zloka denA cAhatA hai tAki donoMka katRvaka sambandha meM koI mandeha aura unakA ukta pratipAdana usa samaya mere liye vizeSa yA bhrama na rahe ?" jI lekhaka upayuka. utanA bar3A mandeza vicAraNIya the| eka to ve donoM zloka ukta granthameM aura bhrama apane mana meM rakhanA hazrA bhI apane pAThakoMko vyavadhAna sahita haiN| dUsare kucha vidvAna umase viruddha bhI nispandeha aura nibhrama bana jAne ke liye lalakAre usakI kucha vicAra rakhate haiN| ataeva maiM usa samaya kucha gahare bauddhika ImAnadArI meM kahAMtaka vizvAsa kiyA jA sakatA hai ? vicArakI aAvazyakatA mahasUsa kara rahA thA, aura imaliye yadi nyAyAcArya jI apane usa lekha meM yaha kaha dete ki na to mukhtAra sAhabake ukta kathanase mahamata hI homA ukta samasyAke kAraNa maiM usa prabhAra 'gahare vicArakI aura na asahamata taTastha rhaa| bhAvazyakatA mahasUsa kara rahA hUM jaisAki unhoMne aba kahA paMritajIke isI mAmanivedaname siddha hojAtA hai ki hai. taba nA yaha mAnA jA sakatA thA ki ve nipakSa vicAraka ki unhoMne apane pUrva lekhau jAna bUjhakara prakRtopayogI hai aura naTastha rahanA bhI jAnate hai| kintu unakI vartamAna eka mahatvapUrNa bAta ko chipAyA thA ki vAdirAja ke donoM pravRttima to ve nyAyake kSetra meM apane ko vA ayogya unlekha vyavadhana sahita hone ke kArayA devAgama aura vicAraka siddha kara rahe haiN| aura rana karagaDakake eka kartRvakI vidimeM mAdhaka nahIM (kha) nyAyazAstrakA durupayogakintu baDe bAdhaka hai| ve aura bhI likhate haiM ki-'vahAM maiMne jo yaha likhA thA ki 'hamame pAnirAkRta mujhe vAdirAjake jitane asaMdigdha ullekhama prayojana yA pArzvanAtha caritako uThAkara dekhA" usapara bhI padinatrI utane hI ko upasthita kiyA, zeSako chor3a diyA gyaa| |k lambI TippaNI karate haiM ki unakI antima paMkti isake atirikta eka sacce vicArakakA koI acchA to bahuta bhApatti ke yogya hai, kyoMki unake isa kathanase tarIkA nahIM hai|" kintu yadi nyAyA nArya jI vicArakara yaha mAlUma hotA hai ki unhoMne apane prastuta lekha likhane dekheMge to unheM jJAta hogA ki yaha rAkA macce vicAraka taka pArzvanAtha caritako uThAkara nahIM dekhA thA aura aba kA nahIM, kintu eka ghora pakSapAta kA hai| kyA koI mere dvArA yAdirAja sambandhI pAzvanAtha caritakA ullekha maccA vicAra ka itanA bar3A uparyuka bAdhaka pramANu prAnA prastuta kiye jAne para hI upake dekhana kI bhora bhApakA saSTameM rakha / / huzrA bhI apane lekha meM usapara jarA bhI pravRtti huI haiN|" ityAdi / paMDita jI mujhe samA kareMge
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 anekAnta varSa 8 yadi maiM kahUM ki mukhya viSayako choDa yaha jo ve bAta bAta (ga) 'deva' kA vAcaNArtha para apane nyAyazAstrake jJAnakA durupayoga karate haiM evaM vAdirAjane jina tIna payoM meM kramase svAmI kRta devAgama yukti, tarka aura anumAnake uskRSTa niyamoMme hIna vyavasAya devakRta zabdazAstra aura yogIndrakRta rasnakaraNDakakA ullekha karAte haiM usase ve dhIre dhIre vikSaptatAko ora bar3hate hue kiyA hai unaparame unakA abhimata devAgama aura ratnakaraNa dikhAI dete haiN| mere yaha kahaneme ki 'hamane pArzvanAtha ko eka hI kAMkI kRtiyAM mAnane kA pratIta nahIM ho|, caritako uThAkara dekhA' yaha anumAna kisa niyamase kyoMki donoMke bIca devakRta zabdazAstrakA vyavadhAna hai| yaha nikalatA hai ki maiMne isake pahale use kabhI nahIM dekhA thA kaThina I jaisI anya vidvAnoMko pratIta huI baisI svayaM aura usase prakRta viSaya kaisa nirNayakI ora baDhatA hai ? paMDitajI ko bhI khaTakI thI jaisAki unhoMne aba prakaTa paMDitajI aprayojaka prazna uThAnekA mumapara doSa ropaNa kiyA hai| kintu usake parihArameM aba Apane mukhtAra karate hai aura svayaM usa praNAlIko kriyAtmaka rUpa dekara sAhabake usa lekhakA ullekha kiyA hai jisameM batalAyA dikhAte haiN| kyA jo pustaka eka vAra uThAkara dekhalI jAya gayA hai ki devAgamakI vasunanda kRta bRttake antya maMgala meM usa dUrI vAra uThAkara dekhanA nyAyazAstrake viruddha hai? 'samantabhadradevAya' pada do vAra pAyA, va ArAdhanAkathAmujhe to jaba jaba kAma par3A taba taba maiMne pArzvanAtha carita koSako kathAmeM mamantabhadrako yo ndra kahA hai| isaparase ko uThAkara dekhA aura paDhA hai. ukta lekha likhate samaya nyAyAcAryajIkA mata hai ki mukhtAra sAhayakA yaha bhI use uThAkara dekhA aura par3hA thA, tathA mAge bhI jaba pramANa sahita kiyA gayA kathana jIko lagatA hai aura bhava jaba kAma par3hegA taba taba use uThAkara dekhanA par3egA, yadi ina tInoM zlokoMke yathAsthita AdhArase mI yA kyoMki binA aisA kiye maiM usa anya ke saMbaMdha meM kucha likha kahA jAya ki vAdirAja devAgama aura ratnakaraNDakA eka na makuMgA / zAyada nyAyAcAryajIko unake vizeSa yopazama hI kartA svAmI samantabhadra mAnate the to koI bAdhA nhiiN|' ke kAraNa eka bAra paDhI pustaka kI saba bAta sadaiva yAda raha kintu merA paMDatajIse kahanA ki ukta bAta make jAtI hogI aura unheM phira usake ullekhoMke sambandhapara jI ko bhale hI lage, parantu buddhi aura vivekase kAma lene bikhate samaya bhI use uThAkara dekhanekI aAvazyakatAna para zrApakA nirNaya bahuta kaccA siddha hotA hai| pArzvanAthapar3atI hogii| kintu merA kSayopazama to itanA baliSTa caritake jisa madhyavartI zlokameM devakRta zabdazAstrakA nahIM hai| maiM to hara bAra pustaka dekha letA hU~, kyoMki prAya ullekha pAyA hai use samantabhadraparaka mAna lene meM kevala purAnI par3hI huI bAtoMkA vismaraNa hojAtA hai yA unake vasunanda vRttikA 'samantabhadradeva' mAtra ullekha paryApta jJAnameM kucha aspaSTatA pAjAtI hai| yadi merI yaha paddhati pramANa nahIM hai| eka to yaha unlekha apekSAkRta bahuta nyAyAcAryajIko 'bahuta bhApatti ke yogya' dikhAI detI hai, pIche kA hai| dUsare, ukta vRttike ansya maMgala meM jo vaha to maiM unase kSamAyAcanA karane ke atirikta aura kisI pada do bAra AgayA hai usase yaha siddha nahIM hotA ki prakAra unakA saMtoSa nahIM kara sktaa| hAM yathArthataH svAmI samantabhadra 'deva' upanAmase bhI sAhityikoM meM nyAyAca yaMjI svayaM bhI isa prakArakI Apattise vaMcita prasiddha the| vahAM to usa padako do vAra prayukta kara yamaka nahIM hai kyoMki unhoMne likhA hai ki aba maiMne 'janma-jarA- aura paramAtmadevake sAtha zleSakA kucha camakAra dikhalAne jihAsayA' isa 41 ve padya ke prAgekA 50 vA paca dekhA kA prayatna kiyA gayA hai| tIsare, samantabhadrako ukta 'deva' to vaha merI vivakSA mila gii|" kyA nyAyAcAryajIke kA vAcya banA lenepara yaha prazna utpanna hotA hai ki usa hInyAyAnusAra maiM nahIM kaha sakatA ki unakI yaha paMkti zlokameM vAdirAja ne unake kaunase zabdazAstrakA saMketa to bahuta hI bhApattike yogya hai, kyoMki unake isa kathanase kiyA hai| yaha prazna isa kAraNa aura bhI gaMbhIra hojAtA yaha mAlUma hotA ki unhoMne isase pUrva svayaMbhU stotrakA hai kyoMki vAdirAjase pUrva devanandi pUjyapAdakA jainendra 50 vA paca kabhI nahIM dekhA thaa| ityAdi / vyAkaraNa suprasiddha hocukA thA aura jaina sAhityake do
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 3 ] ratnakaraNDa aura prApta mImAmAkA eka katRtva abhI taka siddha nahIM 127 mahArathiyoM, harivaMza purANAke kartA tathA prAdipurANaka karmA mAlAse nirvivAda siddha ki zaka saMvat 005 se lekara ne inhIM kA ullekha 'deva' pada dvArA apane prathoM meM kiyA hai 15 vI 16 vIM zatAbdi taka devanandi pUjyapAda aura una unhoMne samantabhadra kA ullekha bhI kiyA hai, kintu unake ke vyAkaraNa zAsakI prasiddhi dhArApravAha rUpase bhakSugA ullekhoMme unakI khyAti zabdazAkAra ke rUpa meM bilakula banI rahI hai| isI paramparA ke bIca hama zaka savat 147 nahIM pAI jAtI / Adi purANa meM to samantabhadrakA yaza vAdirAjakA pArzvanAthacaritAntargata yaha uslekha pAte haiMkavi, gamaka vAdI aura vAgmiyoM meM sarva zreSTha varNana kiyA acintyamahimA deva: so'bhivandyo hitaissinn|| gayA hai, kintu unake kisI vyAkaraNa jaise graMthakA vahAM zamAzca yena middhanti sAdhutyaM prtijaambhitaaH|| koI saMketa nahIM isake viparIta devanandi pUjyapAda aura isa padyako svayaM mukhtAra sA0 ne samAdhitantrakI unake zabdazAstrakI prasiddhi paramparA dhyAna dene yogya hai- prastAvanA (san 1931) tathA sarasAdhusmaraNa maMgala pATha (1) jinamena apane harivaMzagagaga meM kahate haiM- (san 1644) meM pUjyapAdake liye hI uddhRta kiyA hai| indra candrAnandamyADivyAkaraNe taNAH / pArzvanAtha caritAntargata isa lambI gurvAvalImeM chata padyako devasya devavandyasya na vandyante giraH katham // chora anya koI pUjyapAdakA smaraNa karane vAlA paca nahIM (2) AdipugaNa jinamanAcAyena kahA hai-- raha jAtA jo ki cintanIya hai| prAcIna sAhityika parakavInAM tIrthakRt devaH kiMtarAM tatrabaryate / mparAmeM vAdiyoM meM jo kIrti aura prasiddhi samantabhadrakI pAI viduSAM vAmanadhvasi tIthaM yasya vacImayam // jAtI hai vaiSI hI kIrti devanandi pajyapAdakI zabda(3) dhanaMjayane apanI nAmamAlAmeM kahA hai- zAstriyoM meM upalabdha hotI hai| aisI avasthAmeM kevala pramANa makalaM kasya pUjyapAdasya lakSaNa ma / vasunandaM vRttimeM 'samantabhadradeva' kA ullekha mila jAne dvipandhAnakaveH kAnyaM ranatrayamakaTakam // mAtra vAdirAjake usa ullakhako mata samasta paramparAka (4) somadevane apanI zabdAvandrikAmeM kahA hai- viruddha samantabhara paraka ghoSita kara denA pratisAhasakA kArya anu pUjyapAda vaiyaakrnnaaH| hai| yaha bAta mAtra eka aMdhaparamparA mambandhI haThAgrahake (5) gugAnandine jainendraprakriyAmeM kahA hai kAraNa nyAyAcArya jIke jIko bhale hI lage, kintu jaba taka namaH zrIpUjyapAdAya lakSaNaM yadupakramam / vAdirAjake samayameM samantabhadrakI devanAmase prasiddhi aura yadevAtra tadanyatra yannAnAsti na sakvacina // unake kisI zabda zAstrakI mI syAnika svataMtra pramANa (6) zubhacandra apane jJAnANavameM kahate haiM- upasthita na kiye jAve taba taka unakI yaha kalpanA vicAapAkurvanti yadvAcaH kAyavAkacittasaMbhavam / raka samAjameM kabhI pra.jha nahIM ho sktii| kalaMkamaMginAM so'yaM devanandI namasyane / (gha) yogIndrakA vAcyArtha (7) padmaprabhamaladhArideva apanI niyamasAra TIkA yaha 'deva' sambandhI padyakA vyavadhAna jahAM taka upameM kahate hai sthita hai vahAM taka yaha to kabhI mAnA hI nahIM jA sakatA zabdAbdhIndaM pUjyapAdaM ca vande ki usake Upara aura nIce ke poMmeM vAdirAjane ekahI (5) zubhacandra kRta pAMDavapugaNameM pAyA jAtA hai- prAcArya ke do graMthoMkA alaga alaga do upanAmauke sAtha pUjyapAdaH sadA pUjyapAdaH pUjyeH punAtu mAm / ukha kiyA hogaa| uma padyameM yogIndra aisA guNavAcaka vyAkaraNANavo yena torgo vistIrNa sdgunnH|| vizeSaNa bhI nahIM hai jisakI vahAM artha meM koI sArthakatA aise ullekha jainasAhityameM aura bhI aneka hai| siddha hotI ho| vaha to rasnakaraNDaka graMthake kartAkA svAma zilAlekhoM meM bhI hI nAma yA upanAma hai jaise samantabhadra kA svaamii| isa sarvavyAkaraNe vipazcidadhipaH zrIpUjyapAdaH svym| paristhitimeM samantabhadrake zrArAdhanAkathAkoSake prANyAnameM jaise aneka ullekha pAye jAte haiN| isa saba ullekha yogIndra kahe jAne mAtrase vaha paca samantabhadra paraka kadApi
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 anekAnta [ varSa siddha nahIM hotaa| mukhtAra sA0 tathA nyAyAcAryajIne jima kI zikAyata karanA par3atI hai, kyoMki jisa AdhAra para ve AdhAra para 'yogIndra' zabdakA ullekha prabhAcandra kRta strI ranakaraNDa TIkAkI pArzvanAthacaritame pUrvavartI mAna rahe haiM kAra kara liyA hai vaha bhI bahuta kaccA hai| unhoMne jo kucha usameM unheM bar3I bhrAnti huI hai| unakA mAdhAra mukhtAra usake liye pramAyA diye haiM unameM jAna par3atA hai ki ukta sA. ke zabdoM meM yaha hai ki "prabhAcandrAcArya dhArAke paramAra donoM vidvAnoM se kisI ekane bhI abhI taka na prabhAcandra vaMzI rAjA bhojadeva aura unake uttarAdhikArI jayasiMha kA kathAkoSa svayaM dekhA hai aura na kahIM yaha spaSTa par3hA yA narezake rAjyakAla meM hue haiM aura unakA prameyakamalamAtaMgA' kimIse sanA ki pramAcandrakRta kathAkopameM samantabhadrake bhojadevake rAjyakAlakI racanA hai. jaba ki vAdirAjasUrikA liye 'yogIndra' zabda pAyA hai| kevala premojIne koI vIma pAzvanAtha carita jayasiMhaka rAjya meM bana kara zaka saMvata varSa pUrva yaha likha bhejA thA ki "donoM katha.zroMmeM koI 147 (vi.saM. 18.) meM mamApta huA hai|" mugtAra vizeSa pharka nahIM, nemidattakI kathA prabhAcandra kI gadyakathA mA ke isa lekhame mAlUma hotA hai ki ve pArzvanAtha carita meM kA prAyaH pUrNa anuvAda hai|" usIke zrAdhArapara zrAja ukta ulikhata jayasiMha aura prabhAcandra dvArA ullikhita jayasiMha donoM vidvAnoMko "yaha kahane meM koI Apatti mAlUma nahIM deko eka hI samajhate haiM, aura vaha bhojakA uttarAdhikArI hotI ki prabhAcadane bhI apane gadya kathAkoSameM svAmI paramAravaMzI nareza kintu isa bAtakA unhoMne jarA bhI ne samantabhadrako 'yogIndra' rUpameM ullaM khita nahIM kiyA hai|" vicAra nahIM kiyA ki jaba vAdirAja zaka 147 (vi0 saM0 yadyapi merI Tima uma zabdakA vahAM honA na honA koI 1082) meM jayasiMhakA ullekha kara rahe haiM usa samaya mahapa nahIM rakhatA, kyoMki usake honese bhI ukta pari aura upase bhI koI tIsa varSa pazcAta taka dhAra ke siMhApana sthitimeM usase bAdirAjake padya, devAgamakArase tAtparya para to bhojadeva dikhAI dete haiM aura jayasiMhadevakA uma svIkAra nahIM kiyA jA sktaa| tathApi mujhe yaha mAzcarya samaya vahAM patA bhI nahIM hai| bAta yaha hai ki vAdigajake avazya hotA hai ki jo vidvAna dUsaroM kI bAta bAta para jayasiMha cAlukyavaMzI the jinake paramAravaMzI rAjA bhojako kaThora nyAya aura nukatAcInI kiye binA nahIM rahate, ve bhI parAjita karane kA ullekha zaka 145 ke eka lekhameM pAyA pakSapAtakI aura apane nyAyakI bAgaDora kitanI DhIlI jAtA hai / prabhAcandrakA nyAyakamada candrodapa bhojadevaka kara lete haiN| uttarAdhikArI jayasiMha paramArake kAla meM racA gayA thA aura (ka) prabhAcandrakA vAdirAjase uttarakAlInatva- ye nareza pi. . 112 meM va usake pazcAta gopA yaha pramANa kI kacAI isa kAraNa aura vicAraNIya ho baiThe the / ratnakaraNDaTIkAmeM nyAyaku0kA ullekha pAyA jAtA jAtI kyoM ki usIke AdhAra para yaha dAvA kiyA jAtA hai jise usakI racanA ukta samayase pazcat kI viddha hai ki "svAmI mamantabhadra ke liye yogIndra' vizeSaNa ke hotI hai| isa prakAra pArzvanAtha caritakI racanA ranakaraNDa praNegakA anupandhAna vAdirAjamUrike pArzvanAthacaritakI TIkAsa kamase kama tIma paiMtIsa varSa pUrvavartI ciddha hotI hai| racanAme kucha pahale taka pahuMca jAtA hai|" nyAyAcAryajIne prabhAcandrakRta prameya kamatamAtaNDa, nyAyakumudandra, to yahAM taka kaha DAlA hai ki "vArirAja jaba prabhAcandra ke zrArAdhanAgadyakathAkoza aura mahApurANa TipaNAkI aMtima uttaravartI hai to yaha pUrNata: saMbhava hai ki unhoMne pramAcandra prazastiyoM meM kartAna apane guru padmanandi va apane mAyake ke gadyakathAkoSa aura unakI snakaraNDa TIkAko jisameM nareza bhojadeva yA jayasiMhadevakA tathA sthAna dhArAkA rasnakaraNDakA kartA svAmI samantabhadra ko hI batalAyA gayA ullekha kiyA hai| kintu ratnakaraNDaTIkAmeM aisA kucha nahIM hai, avazya dekhA hogA aura isa taraha vAdirAjane svAmI pAyA jAtA / isIse nyAyAcArya paM. mahendrakumAra jIke samantabhadra ko lakSya (manaHsthita ) karake unake liye hI matAnusAra to rasnakaraNDaTIkAke unhIM prabhAcandrakRta hone kI 'yogIndra' padakA prayoga kiyA hai|" saMbhAvanA abhI bhI khAsa taurama vicAraNIya hai (nyAku0 yahAM phira mujhe ukta vidvAnoM kI zithina prAmANikatA bhAga 2 prastA. pR. 67) prabhAcandrakA gadya kathA koSa bhI
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1] lakaraNDa aura prAptamImAMsAkA eka kartRtva abhI taka siddha nahIM 524 paramAra jayasiMhadevake samayakA banA hazrA / aisI ava hai| prabhAcandra ke uslekhoM saMbaMdhI nyAyAnAryajIke bhrAnti sthA vAdirAjake ullekha ko ratnakaraNDa TIkA va gadya kathA- rUpA andhakAra ko dinakara prakAza kI taraha' vizadatAme dUra koSake pIche Dhakela ne kA prayatna sarvathA bhrAnta zrIra nirAdhAra hai| karane vAla mere ina saba legyAMzoMke hote hue pAzcarya hai (7va) prabhA candra kA ulle kA mAmAra vicAra- paMDataja ne mujha para yaha lAMchana kaima lagA diyA ki maiMne maiMne jo apane pUrva lekha meM vAdirAjake ukta ullekhako unake 'vAdi jame pUrvavartI, jyAdA suspaSTa aitihAmika paMDitanI dvArA dabAye jAne kA ullekha kiyA thA jisakA pramANa ko dabAyA'? maiM Upara batanA hI cukA hU~ na. ki saba rahasya aba svayaM paMDita jIne khola diyA hai. jAna karaNiTIkA vAdirAjakana pArzvanAyacaritase pUrvavartI nahIM pdd'taa| upI kA badalA lene ke liye nyAyAcArya jIne mujha kintu usameM bahuta pIche kI hai| usameM kevala rana ra eDake para yaha doSAropaNa kiyA hai ki- po. mA. ne vAdigaja kA nAma sgamA samantabhadra pAyA jAtA hai. para usame ke ukta ullekha para jahAM jora dizaH vahAM prabhAcandra prAptamIcA mAya eka ktRtvakA koI saMketa nahIM hai, jaba suspaSTa evaM abhrAnta aitehAdhika ulne vakI sarvathA upekSA ki parzvanAtha caritameM svAkata devAgama, aura yogIndra kI hai-isakI prApane carcA taka bhI na.IM kI hai jo ki kata ratnaka eDa ke ullekha suspaSTata: alaga alaga padyoMmeM yathArthana: samasta pramANoM meM danakara prakAza kI taraha vizada hai jinake bIca devakata zamdazA sambandhI ullekha vAle prANa hai aura vAdirAjame pUvAnI hai / paca puchA jAya to eka aura padyakA vyavadhAna bhI pAyA jAtA hai| isa tulanA prAgne isa jagavA sumpaSTa pani hAmika pramANako davAyA hai meM yaha kadApi nahIM kahA jA sakatA ki prabhAcandra kA ullekha aura jipakA Apane koI kAraNa bhI batalAyA hai|" jyAdA sumpaTa yA vizada hai / ranakaraNDaTIkAkA koI prabhAcandra kA ullekha kevala itanA hI to hai ki ratna- samaya bhI abhI taka sunizcita na ho sakA hai aura yaha karaNDa ke kartA svAmI mama bhada haiM unhoMne yaha to kahIM bhI abhI mandehAramaka hai ki upaka kartA kehI prameyakamanaprakaTa kiyA hI nahIM ki ye hI ratnakaraNDaka kartA prApta mAtarAda zrAdi graMthoMke racayitA haiN| kintu vA darAjakata mImAMga bhI ciyitA haiN| maiMne to apane sarva prathama lekha pArzvanAtha caritameM saTa ullekha hai ki jamakI racanA zaka 'jana itihApakA eka vilupta adhyAya' meM hI likhA thA ki 147 meM huI thI usase pUrvakA koI eka bhI ullekha ratnaratna karaNaDa ke kartA samanabhadra mAtha jI svAmI pada bhI karaNDakA nAma lene vAlA upalabdha nahIM hotA, jisame jur3a gayA hai aura pUrvavartI samantabhadra sambandhI anya ranakaraNDake sambandhakA abhI taka vahI prAcInatama ullava ghaTanAoM kA samparka bhI banalAyA gayA hai va yA to bhrAnti hai aura usake samakSa ratnakaraNDaTIkAkA unleva koI ke kAraNa ho sakatA hai yA jAna bUjha kara kiyA gAho aitihApikatA nahIM rakhanA kyoMki, svayaM nyAyAcAryajI hI to bhI Azcarya nhiiN|" isake pazca na maiMne apane dUsare lekha apane eka pUrva lekha meM yaha mAna prakaTa kara cuke haiM ki 'svAmI' meM puna likhA hai ki -"nyAyA vAyaM jIne vAdigana aura pada kucha prAptamImAMpAkArakA hI ekAntata: bodhaka nahIM hai| bhAvandra sambandhI do ullekha aise diye haiM jinase sna- samantabhadra nAmake no aneka prAcArya hue haiM aura aprakaTa karaNDa zrAvakAcAra kI racanA gna rahavIM zatAbdiyaM pUrvakI bhI aneka ho sakate haiM aura kimI le gvaka vizeSadvArA naka siddha hotI hai| kinnu upakA prAptamImAMsAke mAtha eka sAtha svAmI padakA bhI : yoga karanA kucha asAdhAraNa nahIM va va siddha karane ke liye unhoMne kevala tulanAtmaka vAkyoM hai| isa prakAra prabhAcandra ke jima unamva para paDita jIna zrAzraya liyA hai, para aisA koI graMthollaM va peza nahIM kiyA hatanA jora diyA hai vaha na to sumpaTa hai, na abhrAnta hai jima meM kimI graMthakAra dvArA ve spaSTa rUpa eka ho kartAkI aura na usakA koI aitihAsika mahamya hai| vaha vAdigajape kRtiyAM kahI gaI ho" pUrvavartI kadApi nahIM hai, prakata viSaya para upakI pramAgatA bhI ipake pazrAta maiMne usI laMgva meM TIkAkAra prabhAcandra kRta yAcikA aura maiMne na upakI pekSA aura na use dabAyA sanakaraNDa ke upAnya rajoka nAradhArtha kA ullekha kiyA hai kintu usakA ullekha bhI kiyA hai aura nirasana bhii|
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 anekAnta [varSa ratnakaraNDake upAntya zloka para vicAra sthaloM para kiyA hai. kRpayA batalAiye ki ve tIna sthala ___ vasunandI vRtta ke maMgala meM 'samantabhadradeva' zabda pAyA kaunase haiM ?" merA khyAla thA ki vahAM to kisI naI hai aura kathAkozake kisse meM samantabhadrako yogIndra kahA, kalpanAkI prAnazyakatA hI nahIM kyoMki vahA~ unhIM sana imaliye vAdirAja dvArA ullikhita 'deva' aura 'yogIndra' sthaloMkI saMgati suspayare jo TIkAkArane batalA diye haiM ve hI haiM, prabhAcandrakA kathAkASa dekhA bhI na itbira bhI arthAt darzana jJAna aura cAritra kyoMki ve tatvArthasUtrake upameM yogIndrakA ullekha mAnA jA sakatA hai. vAdirAjase viSaya honesa marvArthaviddhi meM tathA akalaMka aura nidyAkoI tIsa tIsa varSa pazcAt likhe jAne para bhI gadya kathA- nandi kI TIkAmoM vivecita haiM aura unakA hI prarUpaNa koza vAdirAjase pUrvavartI pramANa hai, ityAdi yaha sabato ratnaka eDa kArane bhI kiyA hai| isa prakAra nyAyAdhAryIkI nyAyAcAryajIke 'jIko lagatA hai kintu maiMne jo ratnakaraNDa isa zaMkAkA bhI samAdhAna ho jAtA hai| aura to koI ke upAntya zlokameM pAye hue 'vItakalaMka' 'vidhA' aura prApatti ukta artha meM ve batalA nahIM ske| ataeva usa 'savArthasiddhi' padoMmeM prakalaMka, vidyAnanda aura sarvArthasiddhi zlokameM alaMka, vidyAnandi aura svArtha siddhike ullekha ke saMketakA ulekha kiyA thA vaha unheM bahuta hI vicitra grahayA karane meM koI bAdhA zeSa nahIM raha jaatii| sapanA' pratIta huI hai aura usameM unhoMne do zrApattiyAM ha-prAptamImAMsA sammata prAptakA lakSaNa uThAI haiN| eka to yaha ki merI ukta bAta "kimo bhI maiMne apane pUrva lekhameM antata: jina tIna bAtoM para zAsvAdhArase siddha nahIM hotI, isake liye Apane koI vicAra kiyA thA unake saMbaMdha nyAyAcAryajIkI zikAyata zAstrapramANa prastuta bhI nahIM kiyaa|" kintu merI ukta hai ki maiMne unheM 'upasaMhAra rUpase calatI sI lekhanI meM kalpanAmeM kaunase zAstrApAra va zAsapramANa kI AvazyakatA prastuta kI haiM / " mAlUma nahIM paMDitajIkA 'calatImI paMDitajIko pratIta hotI? 'vItalaMka' aura akalaMka' lekhanI' se kyA abhiprAya hai? maiMne apane ukta lekhAMza meM sarvathA paryAyavAcI zabda bahudhA aura vizeSataH zleSa kAvya yaha batAne kA prayatna kiyA thA ki prAptamImAMsAmeM jo meM prayukta kiye jAte haiN| udAharaNArtha laghu mamantabhadne 'doSAvaraNa yAhAni' mAdi rUpase prAptakA svarUpa batalAyA akalaMkakA ullekha 'devaM svAminamamalaM vidyAnanda praNamya gayA hai usameM supipAmAdi vedanIkarmajanya vedanAoM ko nijabhavasyA' prAdi padyameM 'amala' pada dvArA kiyA hai| doSake bhItara grahaNa nahIM kiyA jA sktaa| ipake liye yathArthata: rasnakaraNDake ukta padyameM jaba taka kisI zleSAtmaka maiMne jo bahintima lakSaya:' 'nirdoSa' va 'vizIrNadoSAzaya. arthakI svIkRti na kI jAya taba taka kevala 'mat' yA pAzabadham' jaisa padoMko upasthita karake yaha batalAyA thA 'samyaka' aryake liye bItakalaMka' zabda kA prayoga kucha ki unase graMthakArakA yaha abhiprAya spaSTa hai ki ve doSake asvAbhAvika aura drAviDI prANAyAma sA pratIta hotA hai| dvArA kevala unhIM vRttiyoM ko grahaNa karate haiM jinakA kevalI vidyAnandako 'vidyA' zabdase vyakta kiye jAne meM to koI meM vinAza ho cukA hai| 'aba yadi adhAtiyA karmajanya bhApatti hI nahIM hai| nAmake eka dezase nAmollekha karanA vRttiyoMko bhI prApta sambaMdhI doSoM meM sammilita kiyA jAya laukika aura zAyadonoMmeM rUda hai| pArzvase pArzvanAtha, rAma to kevalImeM aghAtiyA karmoMke bhI nAzakA prasaga pAtA hai sa rAmacandra, devase devanandikI arthavyakti suprsiddh| jo sarvasammata karmasiddhAMta ke viruddha hai| ataeva doSase ve 'sarvArthasiddhi' meM tamAmaka graMthake ukhako pahacAnane meM hI vRttiyAM grahaNa kI jA sakatI haiM jo jJAnAvaraNAdi kaunasI vicitratA hai aura usake liye kisa zAstrakA AdhAra ghAtiyA karmoMse utpanna hotI haiM evaM jo una koMke sAtha apekSita hai| isa prakAra paMDitajIkI prathama prApatti meM yadi hI kevalImeM vinaSTa ho cukI haiN| svayaMbhUstotrake 'svadoSamUlaM kucha sAra ho to usakA bhava samAdhAna ho jAnA caahiye| svasamAdhitejasA ninAya yo nirdayabhasmasAskriya m (3) bhApakI dUsarI prApattine praznakA rUpa dhAraNa kiyA hai ki Adi vAkya bhI ThIka isI arthakA pratipAdana karate haiM, "jo mApane zlokake 'triSu viSTapeSu' kA zleSArtha 'tInoM kyoMki sayogI kevalI jina dorSoMke munako bhasmasAt kara
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 3 ] ralakaraNDa aura AptamImAMmAkA eka katRtva abhI taka siddha nahIM / make haiM ve patiyA kA hI haiM, na ki adhAtiyA kmeN| (1) devAgamanAdi vibhUtiyAM, vigrahAdi mahodaya tathA mere isa samasta pratipAdanapara nyAyAcArya jIne koI tamyApana ye prAptake koI jaNa nahIM kyoMki ye bAteM dhyAna nahIM diyaa| kevala umapara 'calanIpA' naz2ara DAla mAyAviyoM, sarAgiyoM evaM paraspara virodhiyoM meM bhI pAI kara likha diyA hai ki maiMne vahAM "kucha pada vAgekA ho jAtI hai / nyAyAcAryajIke anupAra sthipAsAdikA prabhAva avalambana jiyA hai, jinameM vastunaH doSa' zabda ke prayogake vigrahAdi mahodayamahAsammilita hai, ataeva unake matasa bhI atirikta usakA svarUpa kucha bhI nahIM btlaayaa|" kintu prAptamImAMsAkAra upe bhAptakA koI lakSaNa nahIM svIkAra krte| unhoMne yaha dekhane samajhane / prayatna nahIM kiyA ki mare (2: prAptakA nakSaNa yaha hai ki unameM aisI nirdoSatA dvArA vahA prastuta kiyA gayA samasta karmaniddhAnta to isakA honA cAhiye jisase unake bacana yukti zAstra-virodhI svarUpa batalA rahA hai jisapara vicAra karanA unheM lAjamI aura prasiddhipa bAdhita hoN| aisI nirdoSatA sarvajJaka thaa| usakI aura bhAMkha mIkara kaMvala usa "calatImI hI ho sakatI hai jo sUkSma, antarita aura daramya padArthoM ko lekhanAma prastuta" kaha dene usakA parihAra kaise hogayA? bhI apane pratyakSa kara ske| aimA sarvajJa ho sakatA hai doSa nyAcArya jIkI icch| yaha jAna hai ki isa viSaya aura prAvaraNa ina donoM nizzeSa jayase / para maiM apane vicAra aura bhI kucha vistArase prakaTa karU~ (3) bhAcArya ne jo 'doSAvaraNayoH hAni' meM dvivacana tabhI ve unapara apanA nacaya denA ucita samajhege / astu| kA prayoga kiyA hai, bahuvacanakA nahIM usase jAna par3atA ___ prAptamImAMsAsammata prAptaka lakSaNa samajhanameM hama isa ki unakI dRSTi meM eka hI doSa bhora eka hI bhAvaraNa pradhAna graMyakI prathama kaha kArikArya vizeSarUpama sahAyaka hotI haiN| hai| unakI uparyukta apekSA para dhyAna denesa spaTa bhI ho prathama aura dvitIya kArikAyoMmeM kucha aisI pravRttiyoMkA jAtA hai ki yaha doSa konasA aura bhAvaraNa kaunasA ullekha kiyA gayA hai jo mAyAvayoM aura sara gA devAmeM jo hamArI samajhadArImeM bAdhaka hotA hai vaha dopa hai majJAna bhI pAI jAtI haiM, aaae| va a.ptakA lakSaNa meM grAhya nhiiN| aura isako utpArane vAlA prAvaraNa hai jJAnAvaraNa nyAyAcAyIka matAna pAra inhIM meM sapAnAdi vedanAAMka karma / inhIM do kA abhAva honasa sarvajJatAkI siddhi hotI abhAvajanya atizaya bhI sammilita hai / yadi yaha bAta hai aura prAptatA utpanna hotii| ThIka hai to unhIMka matAnusAra yaha siddha ho jAtA hai ki (4) zeSa jitanI bAteM sarvajJameM apekSita haiM ve jJAnAgraMthakArako unakA prabhAva aAnaka lakSaNa meM svIkRta karanA varaNa ke sarvathA prabhAvase sutarAM siddha ho jAtI hai| jJAnAsarvathA amAnya hai| tIpara kArikAmeM tIrtha sthApita karanA varaNa ke sAtha darzanAvaraNa va antarAya kama bhaya hohI bhI prApta koI lakSaNa nahIM ho sakatA yaha sthApita kara jAte haiM aura mohanIyakA kSaya usase pUrva hI anivArya diyA gyaa| ina vRttiyoM kA prAptaka lakSaNoM meM niSedha karake hotA hai jisameM unameM vItarAgatA pahale hI prAmAtI hai| graMthakArane apanI cauthI va pAMcoM kArikAmeM kahA hai ki ataeva prAptamImAMsAne unakA pRthak nirdeza karanA prAvazyaka doSa aura bhAvaraNakI hAni tara-tAma bhAvase pAI jAtI hai nahIM smjhaa| jisase kvacit unakI nizzeSa hAni bhI honA saMbhava hai| (5) zeSa cAra praghAtiyA kamoMse utpanna vRttiyoMkA ataeva kisIko sUkSma, antarita aura dUravartI padArtha bhI prAptameM na kevala prabhAva nahIM mAnA gayA, kintu unake pratyakSa ho sakate haiM aura isa prakAra sarvajJakI siddhi ho sadbhAvakA nirdeza pAyA jAtA hai| prAptameM bacanakA honA jAtI hai| sarvajJakI nirdoSatAkA phala kArikA chahameM yaha Avazyaka hai aura vacana vinA zarIrake nahIM ho sktaa| batalAyA gayA hai ki usase unake vacana yukti-zAstra vi. yaha bAta nAmakarmAdhIna hai| zarIra apanI jIvana-maraNa rodhI hote hue kisI pramANa siddha bAtase bAdhita nahIM hote| vRttiyoM sahita hI hotA hai aura yaha kArya bhAyukarmake prAptamImAMsAkArakesa pratipAdana prApta saMbandha meM adhIna hai| zarIrase zavRttikA kArya liyA jAtA unakI nimna mAnyatAye spaSTa dikhAI detI hai ucca gotra karmasa siddha hotA hai| evaM zarIra ke sAtha ko
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 anekAnta varSa kSudhA, tRSAkI bAdhA zIta-uSNakI bAdhA prAdi dukha-sukha pUrvakA upalabdha nahIM hai, tathA upakA prAptamImAMyAke sAtha khage hue haiM ve bhI mAyukarmake sAtha taka calane vAle veda- eka kartRtva batalAne vAlA koI bhI suprAcIna ullekha nahIM mIyakarmake bhAdhIna honesa anivArya haiN| yaha bAta kArikA nahIM pAyA jaataa| 13 meM vItarAga kevalImeM sukhadukhakI bAdhA ke nirdezase (3) ratnakaraNakA sarvaprathama ullekha zaka hai 47 meM svIkAra karalI gaI hai| vAdirAjakRta pArzvanAtha carinameM pAyA jAtA hai| kintu mAptamImAMpAkArakA yaha mata hai aura vaha parvathA jaina. yahAM vaha svAmI samantabhadra kRta na kahA jAkara logIndra' siddhAnta sammata hai| prakalaka vidyAnandi Adi TIkAkAra kRta kahA gayA hai evaM usakA ullekha svAmIkRta de / ma jahAM taka hama maryAdAoMke bhItara arthakA spaSTa karaNa karate (prAptamImAMsA) aura devakRta zabdazAstra sambadhI padya ke haiM vahA~ taka to vaha sarvathA nirApada hai kintu yadi ve kahIM pazva ta pAyA jAtA hai, prAptamImAvAsAke sAya nhiiN| prAptamImAMsAkAra ke nirdezase bAhara va karmasiddhAntakI sumpaSTa devakRta zabdazAstra harivaMzapurANa va AdipugaNa Adi vyavasthAnoMke viparIta pranipAdana karate pAye jAte hoM to graMthoMka anusAra devanandi pUjyapAda kRta jainendra vyAkaraNAkA hameM mAnanA hI par3egA ki ve eka dUsarI hI vicAradhArAse hI abhiprAya siddha hotA hai aura usake vyavadhAnasa ratnaprabhAvita haiM jisakA pUrNata. samIkaraNa ukta vyavastha oMse karaNDa prAptamImAMsAkAra kRta kabhI svIkAra nahIM kiyA mahIM hotaa| jA sktaa| 10-upasaMhAra (4) ratnakANDake upAntya zlokameM jo bInA laMka' isa pUrvokta samasta vivecanase jo vastusthiti hamAre vidyA' aura 'sarvArthamiddhi' pada pAye haiM unameM 'aba laMka' sanmukha upasthita hotI hai vaha saMkSepata: nimna prakAra hai- 'vidyAnandi' aura 'sarvArthamiddhi TIkAkA ullekha zleSa (1) ranakaraNDa zrAvakAcArameM prAptakA jo caspipA- rUpaye kiyA gayA pratIta hotA hai| binA aisI koI sAdika abhAvarUpa lakSaNa kiyA gayA hai vaha prAptamImAMsA. vivakSAke ukta padoMkA aura vizeSata: sat yA samyakake mtargata 'doSAvaraNayohaniH' zrAdi prAptake rakSaNase mela nahIM liye 'vItalaMka' padakA grahaNa kiyA jAnA asvAbhAvika sAtA, tathA puNyaM dhruvaM svato duHkha t' prAdi 13 vIM dikhAI detA hai| kArikAsaM sarvathAviruddha par3atA hai, evaM usakI saMgati karma- ina pramANAma nakara rAhakAra pUjyapAda, akalaM deva siddhAnta kI vyavasthAoMse bhI nahIM baiThanI jinaka anupAra va vidyAnanda prAcAryoMke pazcAt hue pAye jAte haiM kevakhIke bhI vedanIya karmajanya vedanAyeM hotI haiN| eva unakA prAptamImAke kartAsa ekAva siddha (2) ratnakaraNDakA koI ullekha zaka saMvata 147 se nahIM hotaa| AdhyAtmika pada aba hama amara bhaye na mreNge| tana kAraNa midhyAva diyo taja, kyoM kara deha preNge| upaje marai kAla se prANI, tAta kAla hreNge| rAga doSa jaga bandha karata haiM, inako nAza kreNge|| deha vinAzI maiM avinAzI, bhedajJAna pkreNge| nAsI jAsI hama thiravAsI, cokhe ho nikhreNge| mare anantavAra bina samajhe aba saba dukha bisreNge| mAnata nipaTa nikaTa do akSara, vina sumarai sumreNge|| -le0 kavivara yAnatarAya kara kara bhAtamahita re praanii| jina pagniAmani baMdha hota hai, so paranati taja dukhadvAnI / / kauna puruSa tuma kahA~ rahana ho, kihiko saMgatI rati maanii| je para jAya pragaTa pudgalamaya, te teM kyoM apanI jAnI / / cetana-joti jhalaka tumamA, anupama so se visraanii| jAkI paTatara lagata aAna narSi, dIpa ratana zazi sUrAnI / / prArameM Apa lakho apano pada, dhAnata kara tana mn-vaanii| paramezvara pada Apa pAiye, yauM bhASai kevala jJAnI / /
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ dehalI dharmapurekA digambara jaina-mandira ( lekhaka-pA0 pannAlAla jaina, agravAla ) saMvata 1857 meM zrImAna lAlA harasuvagayajI vedIke cAroM ora da vAgepara darzanIya bahamUlya (kucha lekhakoM ke matAnusAra mohanalAlajI) ne dharmapurA citrakArI hai / yaha citrakArI bar3I khoja ka matha (dehalI) meM naye mandirajIkI buniyAda rakkhI, jo zAstrokta vidhima banavAI gaI hai| jaise vedoke pIcha mAta varSa meM pAMca lAgbakI lAgatama banakara tayyAra 3 citra pAvApurI, zranaskandha yaMtra bhaura muktA garaka huA / ' kucha lekhakoM kA khayAla hai ki vaha ATha aGkita haiN| isake u. 6 bhaktAmara kAvya yaMtrahina, lAgba rupayekI lAgatakA hai| yaha lAgata usa samaya isama Upara ha bhAva, vedI ke dvArA pAMca citra 5 kI hai jaba ki rAja cAra pAne aura majadara do Ane bhaktAmara kAvya, 15 bhAva, vedIka bAI ora 5 citra, roja lete the| isa mandirakI pratiSThA miti vaizAkha 15 bhaktAmara kAvya, 15 bhAva, mAmane 3 citra, zuklA 3 saMvata 1864 (mana 1807) meM huI / 6 bhaktAmara kAvya, 6 bhAva isa taraha cA ara 16 mandirakI mUlanAyaka vedI jayapurake svaccha makagana citra, 48 bhaktAmara kAvya yaMtrahita, 48 bhAva haiM ko saMgamaramarakI banI hai aura usameM saca bahumUlya dazanIya hai| kucha bhAvAMka nAma ya hai--manatkumara pApAgAkI paJcIkArIkA kAma aura balabUTokA kaTAva cakrIkI parIkSAke liye devoM kA zrAnA, bharata bAhubala aisA bArIka aura anu gma hai ki tAjamahala ke kAmako ke tIna yudva, zubhacandrakA zilAko svarNamaya banAnA, bhI lajAnA hai| jo yAtrI videzoMse bhAratabhramaNa ke mamantabhadrakA svayaMbhamtotrake uccAragAma piNDI ke liyeyahAM Ate haiM ve isa vedIko deva vinA dehalIsa phaTanese candraprabhakI pratimAkA prakaTa honA, gajakumAra nahIM jAte / jisa kamalapara zrIAdinAtha bhagavAnakI muniko agnikA upasarga, sudarzana maTake zIla ke pratimA virAjamAna hai usa kamalakI lAgata daza hajAra prabhAvama zalIkA mihAmana hAnA, gavaNa kA kelAza rupaye tathA vedIkI lAgata savA lAkha rupaye batAI ko uThAnA, makamAla jIkA vegagya aura napamagamahana, jAtI hai| kamalake nIce cAroM dizAoM meM jo mihIM sItAjIkA agnikuga meM praveza, bhadrabAhu svAmAsa ke jor3e bane hue haiN| unakI kArIgarI apUrva aura candragamakA svapna kA phala pandranA, nAma svAmI aura Azcayajanaka hai| yaha pratimA saMvana 1664 kI hai| kRSNakI balaparIkSA, garimA jana tyAgakI mahimA, akayaha duHvakI bAta hai ki mUlanAyaka pratimA ima mamaya laMkadevakA bauddha cAyana vAda aadi| bIca kI vedI meM mandirajImeM maujUda nahIM hai / kahA jAtA hai ki vaha mabase Upara indra bAnA mRdaGga prAdi lie hue hai ima khaNDina hogaI aura bambaI ke samudrana pravAhita kara nagaha cAroM ora mandirakA nakazA citrakalAmeM hai| dI gaI hai| pahale ima mandira meM eka yaha vedI thI phira eka 1 zrAsAresanAdIda san 1847 pRSTha 47-48 rahanumAye pRthapha vedI upa prativimba mamUhaka, virAjamAna karane dehalI san 1874 pRSTha 166, lisTa grApha, mahAmAhana ke vAste banavAI gaI / jinakI rakSA sana 1857 ke enDa hindu maunamansa Vol 1 pR0 132 / balave ke samaya meM apane jIjAnama jainiyona kI thii| 2 dehalI dI impIriyala siTI pR0 35, dehalI DAyarekTarI usake bahata vapa pachi do svargIya AtmAoMkI smRti phora san 1915 pR. 103 paMjAba disTikaragaje Tayara meM unake pradAna kie rupayema donoM dAlAnA meM diyA~ san 1912 pR. 78, gajeTiyara zrApha dehalI DisTrikTa banAI gii| ina vediyoM meM nIlama. maggajakI matiya san 1883-84 pR0 78-76, dillAdigdarzana pR06, tathA pASANa kI prAcIna vana 1112 kI pranamAe~ haiN| dehalI inaTUDez2a pR0 43, vanDaraphula dehalI pR0 43 / ekachatra sphaTikakA banA huA hai| 3 aAmArasanAdIda pR0 47-48 / vAharake eka dAlAnamaM danika zAstramabhA honI hai,
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 534 anekAnta [ varSa 8 yahA~kI zAmabhA dRra 2 mazahA hai / dazanAkSaNImeM zrImAna lAlA harasukharAyajIna' 26 vizAla prAyaH bAhara ke prauDha vidvAna bulAe jAte haiN| ekama svA- mandira (kahA jAtA hai ki Apane isase bhI kahIM pAyazAlA he tathA puruSavarga svAdhyAya kiyA karate haiN| jyAdA mandira banavAe, parantu lekhakako koI pramANa ___ tImare dAlAna meM striyAM zAstra sunatIM va mvAdhyAya nahIM milA) dillI jayasihapuga (nyU dehalI) paTapar3a, f..yA karatI haiM u.parake bhAgameM sunaharI akSaroM meM zahAdaga delI, hastinAgapura, alIgar3ha, sonAgira, kalyANamandira stotra limvA hayA hai / isake andara sonIpata, pAnIpata, karanAla, jayapura, mAMgAnera Adi vizAla marampatI bhaMDAra hai jimameM hastalikhita sthAnoM meM banavAe aura una mandiroM ke kharca ke vAste lagabhaga 1500 zAstra va chape hA saMskRta bhASAke graMthoM bhI yatheSTa jAyadAdeM pradAna kii| kA acchA maMgraha he imase sthAnIya va bAharaka vidvAna Apa zAhI vijAMjI the / Apako sarakArI yatheSTa lAbha uThAte haiN| svayaM lekhakane aneka bAra graMthoM mevAoM ke upalalyameM tIna jAgIreM sanada mArTIphikeTa ko bAhara bhejA hai| lekhakakI bhAvanA hai ki kaba vaha Adi prApta he| Apa bharatapura rAjyake komilara dina Ave jaba dehalIke vizAla granthoMkA jinakI the| Apake putra suganacaMdajIkA phoTu dehalIke lAla nAdAda chaha hajAra ke karIba hai uddhAra ho / kyA ke I kile meM sargakSata hai aura ukta phoTUma Apako 'gajA jinavANI bhakta isa ora dhyAna degA! yahI striyoM kI suganacaMda limbA huA hai| bhI zAstramabhA hotI hai / idharase paka jInA nIce mandira ke bahara janamitra maMDalakA kAryAlaya hai, jAnA hai jisameM prAyaH strIsamAja AtI jAtI hai vaha jo sana 1615 meM sthApita hai aura jisane aba taka nAMce utarakara zrI jaina kanyA zikSAlaya bhavanameM 100 se Upara bahumUlya TraikTa prakAzita kie haiM jisa paha~catA hai / zikSAlaya sana 1608 se sthApita hai| ko sarakArane Chief Literary Society likhA pA~cavIM kakSA takakI zikSA dI jAtI hai / tIna sause hai tathA maMDala dvArA sthApita sana 1927se zrIvardhamAna Upara jainava jainetara bAlikAe~ zikSA prApta kara rahI haiM pablika lAyabrerI hai jisameM dhArmika pustakoM kA khAsA camako parizrama kara miDila kakSA taka pahu~cA denA saMgraha hai meM lAyabrerIva saMDalako unnatadazAmeM dekhanekA daahiye| yahIM Upara, nIcekA mAMjala meM strAsamAjakI utsuka haiN| kucha kamiyAM haiM jinapara dhyAna denekI turanta do zAstrasabhAeM hotI haiN| mandirakA mahana bhI kAphI AvazyakatA hai| isake bAda hI isI naye mandirajI bar3A hai jisameM bahudhA paMcAyatako baiThaka huA karatI hai| kI jamInapara bIbI draupadI devIkI vizAla dharma mandirako darzanIya pattharakI chatarI hai eka ora hai jisameM kaI mabhAoM ke kAryAlaya haiM jinakA kucha sabase purAnI maMvata 1643 se cAlU jaina pAThazAlA kArya najara nahIM AtA / yaha dharmazAlA bahudhA vivAha bhavana hai jisameM cauthI kakSA taka zikSA dI jAtI hai zAdI, uThAvanI Adike kAmameM AtI hai / yahAM 156 vidyArthI haiN| itanI purAnI zikSaNasaMsthA hote hue yAtriyoMko TaharAne ke liye koI khAsa suvidhA nahIM bhI koI khAsa unnati na h| yaha duHkha kI hI bAta hai| hai| prabaMdhaka va TrasTI mahodayoMko khAsa dhyAna dekara mandirake nicale bha gameM sardIka mausamameM rAtriko aisa niyama banA dene cAhiye jo yAtriyoMko vizeSa zAstramabhA huzrA karatI hai tathA mithyAtva timira- upayogI siddha ho skeN| yahAM AsapAsa vahudhA jainiyoM nAzinI digambara jaina mabhA dvArA sthApita AgaIza ke hI ghara haiN| phaMDakA sAmAna tathA digambara jaina prema sabhA dvArA , agrejI jainaga. aktUbara 1945 / 2 nakala bayAna sthApita bartanoM kA saMgraha hai jo bahudhA vivAha zAdIke hastinAgapura pR06.12 mazamUlA tA. ji. meraTha 1871 kAma meM AtA hai| 3 paMjAba Di. gaja0 dehabI Di. san 1612 pR.78 /
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ baccoMkI dardanAka dazA aura prAkRtika cikitsA (lekhaka-60 zreyAMsakumAra jaina zAstrI) hamArI aura hamAre baccoM kI kamI zocanIya avasthA gene-dhonekA kAraNa samajhane aura na samajhane vAlI harAeka hai, yaha kimIse chipA nahIM hai / prAyaH vacco se lekara bar3I mAtA use cupa karanekA sabase sarala Aya dUdha pilAnA taka pra.yeka kA ceharA kisI na ki.mI gaMgame zrAkAnta hai| samajhatI hai, bhale hI vaha dardase chaTapaTA rahA ho| yaha eka eka varSase lekara tIna varSa taka ke adhikAMza bacce bahuta bar3I bhUla hai| jisakA natInA lagAtAra peTakA khagava prAya: gaMgAme grasta pAye jAte haiN| jame dasta zrAnna, dadha honA hai| isI kAraNa khUna meM vikAra paidA hojAnA prAraMbha giganA, peTa meM supar3akara darda honA, mAdhAraNa tauma dojAtA hai aura baccA bImAra hojAtA hai| zrAgve dumbanepara upacAra na nime zrAvoM meM ror3e para jAnA (2) jina baccAko jaga adhika rone kI Adata par3a tathA sadA aura jakAma ho jaanaa| prAraMbha hI baccoMkI jAtI hai, unako bahUtamI mAtAeM jaba kabhI aphIma gholakara aimI dazA dekhakara sabhIkA hRdaya darakhI ho uThatA hai| ina dUdha pilA detA hai, nimame bacce sone rahe aura ve kAma mabhI rogoMkA kAramA kevala zarIra meM vikArakA ekaTA honA kara sake / jagame apane kArya karane ke kAraNa yaha bacce ke hai| mAM bAkI pAlana poSaNa kI khagAyoMkA pramAda pAkara sAtha ghora anyAya kiyA jAtA hai, jAna-bUjhakara use viSa ii| bace rogoMkA zikAra hon| mAnA azikSitA diyA jAtA hai| umakA burA prabhAva par3ane ke kAragA svAsthya hone ke kAraNa, yA ghor3I bahana zikSitA dotI huI bhI nara do nAtA hai, dila kamajora ho jAtA hai aura mastiSka meM svAsthya sambandhI viSayAMsa anabhijJa hone ke kAraNa apane garma yA jAtA hai| bar3e hone para bhI yaha ktte| nahIM chaTatI bacokA pAlana-poSaNa ucita sainimeM nahIM kara paatii| isa aura imI ke kAraNa bhayAnaka bImAriyAM use ghara letA hai| ajJAnatAke kAraNa janma se do baccoMke zarIra rogoMke aDDe (3) bacce kA pA~ca-cha: mahIne kI umra meM anna-prAzana bana jAte haiM aura becAre komala va niraparAdha bacce nAnA hota hI use nA japara DAla diyA jAtA hai, tuma samaya ghara ke prakAra ke kaSTa bhoga akAlameM kAla kalita hokara saMmAra meM sabhI loga lAi-cAva Adika kAraNa bacceko roTI, dAla cala bamate hai / ghor3e bahuta jo kucha nakadI se baca jAte hai cAvala ityAdi sabhI cIjeM dina meM kaI-kaI bAra apane-apane va dubale-patale aura kamajora doneke kAraNa hamezA dI mAtra vinAne lagate haiN| jisase bar3I kharAbiyoM paidA hokimI na kisI bImArIke ghara bane rahate haiM aura bar3e hone para jAtI hai| prathama dAta na nikalane ke kAraNa vaha anna cabAne to ve aura bhI bhayAnaka rogaki caMgula meM phaMsa jAte hai| meM bilkula asamartha dAnA hai, jisameM udaramaM vaha ana paca maMrakSaNa-sambandhI pradhAna bhUleM: na sakane ke kAraNa viSavat aAcaraNa karatA hai| dUsare dudhake baccoMke lAlana-pAlana sambandhI bhUla mAdhAramA dAtA bAda eka dama anna grahaNa karane ke lie peTa bhI naiyAra nahIM huI bhI bhAvI kaTu pariNAmako liye hue hotI haiN| rahatA / phalataH bacce bImAra ho jAne hai| aura aimI dazAmeM nimna prakAra haiM: anna cabAne kI Adata bhI hamezA ke lie chUTa jAnI hai| (1) sabase bar3I bhUla baccoM ke gvilAne pilAnemeM kI (4) gvinAne pilAne ke samaya nidhina na rahane ke kAraNa jAtI hai / prArambhame hI unake khAne-pIne kI zrAdana bigAi baccaM samaya-kumamaya haradama TUmate rahate hai aura yadA-tadvA dI jAtI hai / samayakA to aMza mAtra bhI dhyAna nahIM rakhA ucita-anucita sabhI khAte rahate haiM / phalata: ve bImAra jAtA / kisI bhI kAraNa se bacce ke rone-cillAnepara usake rahate haiN|
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 3] baccoM kI dardanAka dazA aura prAkRtika cikitsA (5) savere ke samaya miThAI zrAdi gariSTha, dera se pacane zana rogI kucha samaya bAda phira usI rogase yA kisI dUsare vAlA bhojana diyA jAtA hai, jo atIva hAnikara hai| rogase grasta ho jAte haiM aura dinI-dina isI prakAra zArIraka (6) bahutame bacce kacce vIryase paidA hone ke kAraNa hAma hotA jAtA hai| zarIra meM isa dabe hue vikArakA jarAsI mardA-garmAma bImAra par3a jAte hai| prabhAva bahuta buga hotA hai| jisa taraha nAlIkA gandA ye kucha kAraNa haiM jinase bacce bImAra ho jAte hai aura pAnI nise bahakara nikana mAnekA gastA nahIM milatA kaSTa bhogate rahate haiN| yahI kAraNa hai ki vizvake kisI bhI umI sthAna meM par3A par3A mahatA rahatA hai aura durgandhi phailAtA gaSTra meM itane bacce nahIM marate jitane bhAratavarSa meM marate haiN| hai, usI taraha auSadhiyome dabA hA vikAra bhI aprAkRtika bhojana aura duSita rahana-sahana isake pradhAna zarIra meM sar3atA rahatA hai aura yadi vaha bAhara nahIM nikala kAraNa haiN| sakA to andara hI andara phaila kara bhISagA la nagA cikitmA-praNAlIkA galata DhaMgaH prakaTa kara detA hai, jima tAda nAlIke mar3hate hue pAnIma baccoM ke bImAra par3ane hI hama DAkTara-dakImaukI zaraNa meM phinAila choinese usakI durgandhi kevala thor3I dera ke lie pahaMcane haiM, jo aauSadhiyoM ko dekara tatkAla yA kucha samaya ke daba jAtI hai usI prakAra zarIra ke aMgoM meM dabA hA vikAra liye gegako zAnta kara dete haiM kintu jar3ame nAza nahIM zrauSadhike prabhAva se thor3I dera ke lie maMdAgni akhtyAra karate / pariNAma yaha dotA hai ki kucha samaya bAda roga kara letA hai / eka dina vaha grAtA hai jaba ye loga bImArI phira umar3atA hai| isameM bhI uparokta kAryavAhI kIjAtI he ko lAilAja kagara de dete haiM aura becAre niraparAdha bhole. jisase zarIra kI hAlata dinoM-dina kharAba hotI jAtI hai| bhAle jIva akAla meM do loka lIlA samAma karake kuca isI taraha karate-karate bacce ke zarIrake vaha aAvazyakIya kara jAte haiN| zraGga jo jIvana saMjIvanI denekA kAma karate haiM usakI dinoM-dina aspatAla tathA zrArogya-bhavana (SanimaunakA intajAma karane lagate haiM aura natIjA yaha nikalatA torium ) banate hI jAte hai, lekina rogokA vega ghaTane hai ki ve becAre yA to akAla hAmaM kAla kanita ho jAte ke bajAya bar3hA dI jAtA hai / vastuta: saikar3oM varSose haiM yA jindA bhI rahate haiM nI pUga jIne aura mirpha sAMsa cikitmaka hamAra zAgarika rogAMkI jahana miTA dene kA lene ke bIca kI dazA meM rahate haiM / aise baca deza aura samAja hausalA bharate cale yAda haiM, lekina sacAI kucha aura hai| kA kucha bhI kalyANa nahIM kara skte| hai| nimnalimbita DAkTagake mana me imapara aura bhI adhika ___ maiMne aAdhunika cikitmA-praNAlIko galata kahA hai prakAza par3atA hai:zrataH prasaMgavaza usakA kucha vivecana kara denA anucina na pAzcAtya dezake elopethI (Allopathy ) dhAtu, hogaa| vistRta rUse to kisI dUsare lekhama ligA, nazAle aura vipale padArthome auSadhiyoM banAkara vyavahAra vistArabhayase yahA~ para chor3A jAtA hai / dekhie: meM lAI jAne vAlI sAmUhika auSadhiyokA nAma elope thI auSadhikA prayoga karanA zarIra ke prAkRtika niyamoMke he nimakA artha viparIta prabhAvazAlI auSadhi hotA hai, ke anukUla nahIM hai| adhikAMza auSadhiyAM rogako acchA eka eka muvikhyAta DATara sara viliyama zrausalara karane ke badale zarIra meM vikAko dabA aura chipA rakhatI he (Sir William Osler) kA kahanA hai (we put kevala bAharI pIr3A auSadhike prabhAvase kama hojAtI hai, drugs, of which we know little, into jimase kalamamayake lie rogIko kaSTa nahIM mAlUma hotA bodies, of whice we know less. ityAdi aura vaha samajhatA hai ki maiM acchA hogayA / vastuta: 'dama loga zroSadha, jinake bAre meM kama jJAna rakhate haiM zarIra davAkA kAma rogapara eka Dhakkana banA denA hotA hai jisake meM. jisake bAre meM hama aura bhI kama jJAna rakhate haiM. kAraNa rogI zAnti anubhava karatA hai| parantu vikAra usake pahu~cAte hai| amerikA ke DAkTara klArka (Clark) kA zarIra meM pUrvavat hI raha jAtA hai| yahI kAraNa hai 85 prati- kahanA hai ki cikitsakAne rogiyoM ko lAbha pahu~cAne ke
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 3] dAni adhaka pahu~cAI hai| unhoMne sadasbA aise rogiyoMke prANa chIna liye to yadi prakRtike bharose chor3a diye jAte to avazya niroga hojAte jinheM hama aupAca samajhate haiM ye vAstavameM hai aura unakI pratyeka mAtrA viSa rogIko zaktikA DAsa hotA jAtA hai| | Marathi dardanAka dazA aura prAkRtika cikitsA 'Like cares Like' arthAt 'vipasya vipamapadham' vidhiko 'homiyopaithI' anukUla prabhAvakI zrauSadhi cikitsA kahate haiN| isameM elopaithI apekSA bahuta kama avaguNa hai, kyoMki isameM davA vikArake anukUla aura nAma mAtrake lie hotI hai, jisase roga umar3akara nikala to jAtA hai parantu phira bhI zrauSadhikA kucha aMza zarIrameM raha hI jAtA hai / ataH sarvathA nirdoSa nahIM kahI jA sakatI 1 prAkRtika cikitsaka inase bhI eka kadama Age bar3hA huA hai| usakA kahanA hai ki maiM to rogI na cikitsA karatA hU~ na lakSaNakI balki sAre zarIrako kyoMki vikAra AjAnese sArA zarIra dUSita hotA hai| dIpayukta avasthA eka aMga yA kaI aMgoM prakaTa do sakatI hai, para sAre zarIrako svaccha aura parimArjita karanA Avazyaka hai / ' zrata: sarvottama cikitsA prAkRtika cikitsA hai| jisameM guNa saMbhAvanA hI nahIM raha jaatii| manI-bhAMti samajha lo svAsthya davAgyAnAM aura zIziyoM meM nahIM hai, aspatAla ke banda kamaroMmeM nahIM hai- davA meM nahIM hai svAsthya prakRtika sAmrAjya meM jaMgala meM, bAga meM sundara phalI meM dUdha me hai ki vizAla prAGgaNa meM pazu aura pani jagata sadaiva svasthya vicaraNa karatA hai / ata: nizcita hai svAsthyakI tacAdI karanA donI ki sevana karo vistAra se prastuta prakaraNa chor3akara prakRta prakaraNa prArambha kiyA jAtA hai 1 prastuta karanA yaha hai ki bImAriyoMkA mukhya kAraNa bhojana kI avyavasthA hai / prANIkA svAbhAvika bhajana phala hai, usase utarakara anna, dUdha, makkhana, chAcha, phala, roTI, dAla, tarakAriyoM aura mevAta meM zakti dAyaka bhogradArtha hai| zeSa AvAya padArtha hai| inake niyamita sevana svastha aura niyamita sevana se asvastha avasthA hotI hai / 137 baccoMkI prAkRtika cikitmAH ke sabhI rogoM meM yadi vaha khAnA khAtA ho to use baMda karake kevala dUdha aura phala dene cAiye sarva prathama / ko kabja yA dastokI zikAyata hotI hai| isameM yadi baccA mA~kA dUdha pItA ho to mAMphI mamAnokA vyavahAra choDakara phala, sAga-sI aura mAdI TohI nirvA roTiyopara karanA cAhiye / parantu yadi baccA anna khAtA ho to do tIna dina use phala denA caahiye| mInAbUtare anAra, aMgUra, pItA zrAdi phala diye jA sakate haiN| dasta zrAnevara rasadAra phala hI kAmameM lAnA cAhiye, lokana kabja kelA kaTahala Adi chor3akara sabhI phala khAye jA sakate haiN| jvara meM kevala phaloMkArI denA cAhiye, jarUrata par3anevara tAje dUdha ke sAtha saMtare kA rasa milAkara dete haiN| avasthA lihAja TI yA bar3I camakI paTTI savere zAma donoM samaya zradhe ghaNTe peTavara bAghanA caahiye| enImA bhI lagA lenA caahiye| dUdha pakane meM bhI ukta upacAra hI kAma lAnA caahiye| eka do bAra enImAse peTa bhI sApha kara leve / dukhanepara kI hI bhojana vyavasthA rakhate hue khopara garma ThaMDhe pAnIkI baiMka pA~ca minaTa ke liye denA caahiye| sephanekI tarakIba yaha hai eka patana garma sahatA huA banI aura dUsare bartana meM tAlA ThaMDA pAnI bhara de dI choTI nauliyA yA kArya donoM bartana DAla deveM phira garma pAnIko maliyA yA phAyA nikAlakara use nicor3akara rkhe| isake bAda isI prakAra ThaMDe pAnIkI ye eka bAda dUsarA rastA jAya garma zurU aura makare miTTAkI ThaMDI ThaMDe paTTI bhI khokI banda karake unapara de sakate haiN| pugane ropAMca minaTa kA peDU nadAna bhI denA cA / 1 sardI lagane aura bAMsa naMbara yadi baccA bar3A ho to subaha zAma miTTIkI paTTI vAgha ghaNTe ravaM aura isake bAda hI enImA lagA deve| bacceko dinama cAra bAra sanI tIna 2 ghaNTe bAda cAra chaH bUMda nIMbU aura zahada milAkara deveM / khAne meM munakke yA tAje phala denA cAhiye svA~sa khAne uparodha0 minaTa lagAtAra garma 1
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 / anekAnta (varSa 8 TUTe pAnIko meka dina meM do bAra deve / peTakI saphAIpara kapar3e kI paTTI aAdha ghaNTe bA~dhakara saba khola denI cAhiye / madeva dhyAna rakhanA cAhiye / yadi khA~sI teja ho to eka moTe kAkI paTTI nAje pAnI meM bhigokara nicoDa leve aura vastuta: baccoMkI tandurustI mAtAzroke hAtha meM hai unheM usIko galemeM lapeTakara umI bhIgI paTTIke Upara eka UnI svataH aura baccoko hoziyArIse rakhanA cAhiye / AtmavizvAsa hI saphalatAkA mUla hai (legbaka--zrI akhilAnanda rUparAma zAstrI) prAmA hamArI prakRtikA prAdhyAtmika tathA divya bhAga vighnabAdhAko dUra kara degii| vaha apane kAryakI pragati aura hai| jina logoMko apanI prAntarika divyazaktikA jJAna vRddhi ke lie koI bhI kora kasara uThA nahIM rakhanA aura nahIM aura jinake pAsa isa jagAneke lie bala nahIM unake apanI vicArazaktiko idhara udhara bhI gauNa bAtoMmeM naSTa andara yaha gupta rahatA hai| isa antarAtmAke sAtha vArtA nahIM krtaa| vaha apane kAryasa prema karatA hai usI prasanna jApa karanepara tumhAre saba vadhana TUTa jAveMge kyoMki tumheM hotA hai aura tatsaMbaMdhI pratyeka bAtameM apanA tana, mana lagA mAlUma ho jAyagA ki tuma svAmA ho aura saMsArakI koI detA hai| cUMki usakA nizcaya hada hotA hai, saphalatA bhI zakti tumhAre sAmane 'nahIM' kahanekA sAhasa nahIM usakI bhAra khiMcI calI maarii| rkhtii| kRtakArya bananekA sAhama karo, eka sattAvAna yadi maphalatA devIkI prApti abhISTa hai to apana vyakikI bhAMti vicAra aura kArya karane kA mAhama karo, nijakI zaktikA prayoga karo aura smazyA rakkho ki bhagavAna apane astitvakA anubhava karo, apane Apako 'mAtmA' unhIMkI sahAyatA karate haiM jo apanI sahAyatA svayaM karanA mAno, usa divya zaktikA anubhava ko apane liye bhApa jAnate hai / khUba dRr3hanizcaya karI "maiM avazya kRtakA moco phira dekho ki tumhArI maya rukAvaTa, vighna vAdhAe~ hNgaa|" prAramanigraha dvArA balavAna bano kyoMki prAramasaMya. aise dara hotI haiM jaise sUryake nikalate hI aMdhakAra lupta sahI Arthika saphalatAko vaza meM karane vAlI mAnasika ho jaataa| zakti prApta sakatI hai| sadaiva vacanake pakke raho, isase bhAramavizvAsI vyakti apanI manovAMchita kAmanAko prAramanigrahakI zakti bar3hatI hai| udyoga aura parizramaka prApti ke lie vinA pUrNa vicAra kiye, ghabarAhaTa aura jaldI vinA kucha bhI nahIM ho sakatA / tuma nararatna nahIM bana meM kisI kArya ko bhArambha nahIM karatA / vaha kArya karate sakate jaba taka ki apanI braTiyoM ko dUra na kro| nirana samaya anyAvazyaka dikhalAve aura kolAhalake dvArA apanI karo ki 'maiM maphalatAkI mUrti' hU', maiM eka unnatizIla kAryakSamatAko vyartha naSTa nahIM karatA / vaha jAnatA hai aura bhAramA hUM, merI zakti pratidina, nahIM nahIM pratipala bada bhalIbhAMti anubhava karatA hai ki usakI prabala icchA pratyeka rahI hai|
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ cittaur3ake jainakIrtimtaMbhakA nirmANakAla evaM nirmAtA (le0-- zrI agara canda nAhaTA, silahaTa ) mevArake prAcIna durga cittaur3agar3ha paTanamamAjakA bahuta mUrtiyoM kA bhI patA nhiiN| jina rAmaprasAda naravIra evaM satI prAcIna evaM ghaniSTha sambandha rahA hai| zvetAmbara aitihAsika biyeM nivAsa karatI thIM, paharedAra bhItara jAnase roke rahate saMbaMdhoMmeM isake utpasikI kathA pAI jAtI.' evaM 7 vIM the bhAja vahA~ binA rokaTokake bhIra jAte bhI bhayakA zatAbdIke suprasiddha jaina vidvAna siddhasena divAkaramma pUrva bhI saMcAra hotA hai / yahAMkI suMdara aTTAlikAmoMkI dudazA dekha cittaur3aye jainasamAjakA acchA sambandha thA pramANita hotA kara kona sahRdaya vyakri domAMsU bahAye binA raha sakegA? hai| mahAn samadarzI zrI haribhadramUrijI (8 vIM zatAbdI) zveta mbara jainamaniyoMki katipaya pranyoMme yahAMke jainabhI yahIMke the| 12 vIM zatAbdImeM yahAM caityavAmakA jabara- maMdiroM eva zrAvako prAdike sambandha meM bahuta kucha jJAtavya dasta pracAra thA jisakA virodha kharataragacchAcArya jina- prApta hotA hai| jayama' ravigajendra" ke racita cittaur3a vallabhasUrijIne kiyA thA, bhApaka bhaka, zrAvaka sAdhAraNa- caityaparipATI dvayake anusAra yahAM 32 jinAlaya the jinameM zAhane yahAM mahAvIrasvAmIkA vidhi caityAlaya banavAyA hajArapeadhika jainamUniya pratiSThita thiiN| citrakUTa mhaathaa| sUrijIke prabhAvase yahAM kI cAmuNDAdevI prApakI bhakta vIra pramAda prazasti se vAra prAmAdake nirmAtA guNarAja evaM hogaI thiiN| saM. 1167 meM zrApakA prAcArya mahotsava bhI pratiSThAyaka prAcAryake itihAsa mAtha aura bhI kaI mahatva yahIM humA thA aura vidhicaiyAlayameM zrApake racita saMgha kI bAtopara prakAza par3atA hai| zatraM jayake 16 va uddhAra ke paTTakAdi grantha zilApaTTa para utkIrNa kiye gaye the / bhApake uddhAraka karmAzAha bhI yahIMke nivAsI the aura unhoMne paTTadhara pragaTa prabhAvI zrAjinadattamUrijIkA mahoramaya bhI yahA~ pAya evaM sapArzvake do maMdira bhI banavAya' the| caigya(saM0 1161 meM) isI mahAvIra maMdirameM huA thaa| 16 vIM paripATIke anusAra yahAM zvetAmbara maradAyake 1 kharatara zatAbdI taka yahAMkA mit.| adhikAdhika camakatA rhaa| 2 tapA 3 acala 4 maladhArI nAyAvAla 6 pallIvAsa yadyapi 14 vIM zatAbdImeM alAuddIna khilajIne isameM vyAghAta citrAkAla evaM pUrNimAgacchaka pRthaka pRthaka jinAlaya utpama kiyA thA para usakA prabhAva adhika samaya taka nahIM the| digambara samAjakA bhI yahAM achA prabhAva jJAna hotA rhaa| 17 vIM zatAbdI samrATa akabara dvArA vidhvaMsa hone hai| jinakInimtaMbha hamI samAjake eka zrAvakakA mahatvapUrNa pazcata citauDa apane pUrva gauravako punaH prApta karane meM kArya evaM caiyaparipATIka anusAra yahAM eka pArzvanAtha samartha na homakA Aja bhI hamake gaurava ke dhvaM pAvazeSa svAmIkA di. maMdira bhI thA, jisameM 10. jainapratimAe~ jagaha jagaha bikhare par3e haiN| yahAMke jina manorama maMdinoMmeM 4 prakAzita 'janayuga' varSa 3 pR0 54 / bhaktajana bhagavad upAsanA kara zAMtinAma karate the, jina 5 mUlaprati elapapugbhaMDAra hai, pratilipi hamAre saMgraha meM hai| maMdiroMke ghaMTAdevase ekavAra durga zabdAyamAna ho uThatA thaa| 6 mUlaprati bhADArakara auriyanTala risarca insTacaTa meM hai| pAna ve devAlaya sUne par3e haiM bhakoMkI to bAta hI kyA pratilipidamAre saMgraha hai| mana 1608 meM DA. devadhara 1 deveM purAtanaprabandhasaMgraha meM citrakRTotyaMta prabaMdha / bhADArakagne ime prakAzita bhI kI thii| 2 dekheM -sumati gaNi racita gagAdhara sAdhaMjJAtaka vRhad vRti 7 jainagurjara kavizrI bhA0 1 pR0 145 meM ina donoM maMdige (maM0 1165) kI pratiSThA vivekamaMDana gaNinekA limbA hai| 3 pandrahavIM monavIM zatAbdIma hai| yahA~ kIrtistaMbha evaM aneka 8 zItalaprasAda jIne apane madhya prAnta evaM rAjapUtAne ke jainamaMdiraM bane ataH punaH utkarSa hI huA, kaha sakate haiN| smAraka graMthake pR0 138 meM aSTApadAvatAra zAMtinAtha
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 anekAnta pratiSThita thiiN| jainasAhitya aura itihAsake pR0 530 meM zrIyuta nAthUrAmajI premIne isa mandirakA nirmAtA nidA zako likhA hai| bIranirvANa saMvat 2100 ke lagabha gommaTAraTIkA kartA nemicaMdra gujarAtase lAlA brahmacArI ke se yahA~ padhAre the vahI mandira meM Thahare the i491 mI ukta grantha meM nirdeza hai| yahA~ke 32 jaina mandiroMmeMse kaiyoMke khaMDaDara Aja bhI vidyamAna hai, para 80 hajAra mUrtiyoMmeM eka bhI mUrtikA nahIM pAyA jAnA sacamuca zrAzcaryakA viSaya hai| / mere namra matAnusAra mugaloMke AkramaNake bhaya se jitanI mUrtiyAM sthAnoMtarita kI jA sakIM kara dI gaI avazeSa baDaka bhUmigRha evaM AsapAsa ke sthAnoMmeM chipA dI gaI hoNgii| kucha varSa hue zrIvijayanItisUrikA yahAM padhAranA huA aura unhoMne jainamandiroMkI vartamAna duravasthA dekha jIrNo dvArakA kAma prAraMbha krvaayaa| phalataH tIna cAra mandiroM / phalataH tIna cAra mandiroM kA jIrNoddhAra ho cukA hai bAkIkA kAma cAlU hai hama / jIrNoddhArita maMdiroMkI pratiSThAke samaya vahAM mUrti nahIM hone kAraNa anya sthAnoMme mUrtiyAM maMgavAkara pratiSThata kI gaI para isake pazcAt khudAI karate hue kaI mUrtiyaM upalabdha huI haiM jo ki maMdirame rakhadI gaI hai ina mUrtiyoMmeM mUrti ferrer bhI thI jo di0 samAjakI dekha rekha meM hai / isa mUrtikA lekha va rekhAcitra mujhe bhI durgAzaMkarajI zrImAlI thor3A tathA hai dvArapara maMdira ke lekha dene likhA hai ki pIche jAkara eka jaina maMdira hai jo purAnA hai bar3A digambarI mAlUma hotA hai| bhItara vedake kamare padmAsana mUrtti pArzvanAtha va yakSAdi hai bhItara pratimA nahIM zikhara bahuta sundara hai| isakI meM pAche tIna mUrti pherI padmAsanaprAtihArya sAina kina hai isakI bagala meM eka vAsana jaina mUrti hai dUsarI bagala vAsana hAtha UMcI hai| Upara padmAmana hai / 1 merA anumAna hai kamAna nirIkSaNa kara mandiroMke zrAma pAsa kI jagaha khudAI ho to aura bhI mUrtiyeM mina jaayeNgii| kisI laganazIla vidvAnakI dekharekha meM kisI udAramanA dhana ke dvArA yaha kArya karavAyA zrAvazyaka hai| jAnA evaM lakSmInArAyaNa jI kI kRpAse prApta huA isa prakAra hai [ varSa 8 hai prApta lekha "saMvata 1302 varSe mAtha sudi 6 gurau shriimuulpNce|" cittaur3a aura jaina samAja ke sambandhameM uparyuka prAsaMgika nivedana kara deneke pazcAt khake mUla viSaya 1 para AtA huuN| cittaur3a ke kilepara sabase mahatva ke evaM darzanIya sthAnoMmeM jainakItistaMbha evaM mahArANA kuMbhA kIrtistaMbha ho mukhya haiN| bhAratIya zilpake ye apUrva praka haiN| pahalA kIrtistaMbha 75 // / phuTa U~cA, nIcekA vyAsa 31 phuTa Upara kA 12 phuTa hai| yaha U~ce sthAnapara banA huA honeke kAraNa kAphI dUrIme dikhAI detA hai yaha maMjilA 7 hai bAhara aura sundara kArIgarI hai jainakArita hone ke kAraNa cAroM ora jainamUrti banI huI hai| dUsarA kIrtistaMbha isake pIchekA banA huA hone kAraNa pahale meM jo truTi raha gaI thIM unakI pUrti karake use adhikA sundara evaM kalApUrNa banAne kA prayatna kiyA gayA hai| yaha bAdarase ko AkarSaka hai hI para maMjilA honepara bhI kahIM andhakAra evaM subhInekA anubhava nahIM hotA / hindU devI devatAoM kI mUrtiyAMkA to yaha jo saMgrahAlaya hai| ataH mUrtivijJAna ke abhyAsAMke liye yaha atyanta mahatvakA hai| 1 sabase UparI maMjila me 2 bar3I prazastiA~ lagI huI hai jisameM isake nirmANakA itihAsa hai| prazastiyoMke do khaMDoM ke sthAna rikta par3e haiN| ye donoM kIrtistaMbha vAstava meM eka adbhuta zivapratiSThAna hai jinako dekhate ho unake nirmAtA kuzala zilpiyoM evaM zrarthavyaya karanevAle udAramanA dhanakuberoM ke prati sahaja zraddhAkA bhAva jAgRta hotA hai darzaka ke muMha se barabasa unakI prazaMsAmeM vAha vAha zabda nikale binA nahIM rhte| maiMne to inake darzanakara apanI udayapura yAtrAko saphala smjhii| kheda hai ki vahAM adhika samaya taka rahakara vahAMke una smArakoMke sambandha meM vizeSa prakAza banekI merI abhilASA pUrNa nahIM ho skii| phira bhI usa smRtiko banAye rakhaneke liye yat kiMcita prakAza DAlA jArahA hai zrAzA hai anya vidvAn isapara vizeSa prakAza DAlane kI kRpA kareMge / jainako staMbha ke nirmAtA evaM nirmANakalAke ma meM abhI taka mataikya nahIM haiN| ataH pahale vibhinna matoMko
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiragA 1] cittaur3aka jainakIrtimbhakA nirmANa yA evaM nirmAtA 141 uyA kara phira navIna prApta pramANIko upasthita kA "kInistambhako saM0 152 meM bagheravAla jAtika jaayegaa| jIjA yA jIjakane banavAyA thA--isakA lekha parnala ToTa 1 mAnanIya gaurIzaMkarajI hIrAcaMda ojhA apane kA milA thaa| (Arcb. Pa Report of udayapura rAjyake itihAsa likhate haiM ki-- Western India pr. 1000 meM naM0 2205 ma jaina kIrtimtaMbha pAtA hai| jisako digambara saMpradAya 2306 meM cittaur3a ke zilAlekha haiN| unameM ekameM jI kevagharavAla mahAjana mA. nAyaka putra jIjAne vi.sa. vaSairavAlaka banavAne kA ullekha hai| kI caudahavIM zatAbdIke uttarArddha meM banavAyA thaa| yaha 4 zrIyana mohanalAla dabAcanda dezAI apane . kI istaMbha AdinAthakA mAraka hai| isake cageM bhAgoMpara pAhiyaka maMkSipta itihApaka pR. 455 meM liptate-- mAdinAthakA eka eka vizAla digambara ( nanna / jainamUrti "jenimtaMbha upara jaNAvyA se kamtima khar3A hai aura bAkIka mAgapara aneka chaTI jaina mutiya khudI prAgvaMza (pAravADa) saMghavI kumArapAtI prANAyAda nI dakSiNe huI haiN| isa kastaMbhake UparakI chatrA bijalI girane se baMdhAvyo hanI" / TUTa gaI aura isa staMbhako mA hAni pahacI thI parantu prApane zrImAjIkA mata uddhata karate hue vaha mapramAgA vartamAna mahAgagaNA (phatahasiMha jI) pA0 ne anumAna 80 nahIM liyA hai| hajAra rupaye lagA kara ThAka baimI hI chatrI paMche vanavAdI jainamatyaprakAza varSa 7 aM. 5 - 2-3 ke pR0 17. hai aura staMbhakI bhI mammA ho gaI / meM muni jJAnavijayajIna apane "jainatIthI" niyandha limbA hai ki2 vA. zItalaprapAda jIne ma. rAja ke jainasmAraka nittoDa nA killAyAM be UMcA kaunistaMbhI cha jo (pR0 133me 141) meM likhA hai ki ise baberanAja jIjAne paikIno eka bha. mahAvIrasvAma'nA kA mAM jainamaM0 11..ke lagabhaga banAyA thaa| para cAritragranarmANa kI citrakUTIya mahAvIramaMdirakI prazastise rAjA kumArapAla ne kotistaMbha cha je mamaye zvetAmbara ane digambara nA pratimA bhado paDyA hatA ne samayanI eTale vi. ma. 865 ise banAyA yaha bhI prA0 parve sana 1905-6 pR. 46 / pahelA nIe jaina zvetAmbara kArnimnamache / x ulaTa rAjA meM likhA hai| jainadharmapremI hato x nenA samaya mAM bha. mahAvIra svAmI naM 3 bAbU kAnatAprapAdajIse pUchane para dhApane likhA maMdira zrane kArtistaMbha bano / mA kAnimnabhanI 1 jisake Upara kI trI banAne va marammata karane meM 80 hajAra zilpasthApatya anetimAvidhAna te samaya ne anurUpa cha / rupaye vyaya hogaye usake nirmANa meM kitanA adhika artha para munijIkA uparyukta lekhana yaha nahIM hai unhoMne vyaya hAgA pAThaka svayaM anumAna lagA sakate haiN| vi.saM. 865 meM pUrva ke hone kI kamAnA hamaliye kI hai eka eka smAraka ke pAcha gAgvA karoDo rUpaye lagAne vAle ki umameM utkIrNa mRtiya digambara lagna hai| una dhanakubegake prati kimako aAdara na hogaa| uparyana avataragAoNma para hai ki "vidvAnoM ke mata zrIyut jagadIzamijA gahalotaka gajapamAnanA hAna. kArnistaMbha ke nirmAgA kAla ke sambandha meM eka dUsare padhA hAmama bhI yahI likhA hai| zAnala mAdatIne mana bhinna haiM koI u se pUrva vAI 152 koI .. koI bhArata va rAjapUtAneke jainasmArakako 10 156 221. vIM kA uttagaI aura koDa 15 va mAnate haiM evaM hajAra vyaya karane va kArake toragA naye banAne kA ullekha 3 mujhe ukta riporTa nahIM prAmadAmakI para yadi usameM kAnikiyA hai| artha vyayakA rimAga aMbhAjI sUcita dI staMbhakA lekhanI meM bAla kAmanApramAda jAse prakAzita mahA pratIta hotA hai| karane kA anurodha hai mera khyAlama apane saMvata bana. 2 gajA kumAra yAna galata samajhA gayA hai prazaslimeM pAbAH lAyA hai vaha legvameM nahIM hogA phira bhI hamakA nyAya to saMgharati kumAra pAna liyA hai| mulalegvaka milane para hI ho sakatA hai|
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 anekAnta / varSa 8 kIrtimbha ke nirmAtA sambandhameM pichale donoM vidvAnoMkA .saM. 166 se pUrva raciA (jaya hama kRna) cittauDa mana zve. kArita (jinameM dezAine pogvADa kumArapAla cepyaparipATImeM--- kArita bhI batalA diyA hai) hone ke pakSameM hai| pra. huMbaDapUna taNI dhUpa tegi e mati mNdaan| zaunalaprapAda nIne zrA0 sarve ke manAnumAra nonI mata uddhana kIrati thaMbha karAvi jAta mA harI suukhddii| kiye haiM ata: nirmAtA evaM nirmANa kAla kA nirNaya karanA mAta bhairimohAmaNIi viMva mahama doi dekhi / paramAvazyaka hai| paMkhI pArA marA // vaMdI vIra vizeSa // 18 // zrIyuta dezAI evaM zrA, parvakA hamArapAla kArita 2 saM0 1577 meM gayaMdiracita cinauTa caimpa karane kA prAdhAra niyakRta mahAraprasAda prazasti hai isakI paripATImeMprati maMgAkara dekhanera jAta hA ki isa ! zamtike pATha 'pApai IvaDa panAnImanA devAtakahai ika tAtA tAra nre| ke Thaka nAma nahIM samajhane ke kAraNa hI yaha bhrama huaA mRkhaDI nai dhana vaigi karAvIure kIranithaMbha vigyAna re // prAna honA hai jipa zlokaka artha bhramake kAraNa yaha galata upari cokhI ciha pari koNIre UMcara ati vistaar| dhAraNA haI hai va noka yahA~ unhata kiyA jAnA hai jisame caDatA je bhaMDAmAta mAha maNIra biMba sahamadAi mAra mAranA pAThakoM ko svayaM niNaya karane meM sugamatA hogI DhAla-havai digaMbara deharAre. tihAM je navama biMba / uccamahapAna - deza - kulikA vistIrNa mANazriyaM / bhAmaMDanta pRThaH bhanna na re, chatra praya paDibiMba / / kanimtaMbha samApavartInamama zrIcitrakuTAnale / aniyAM pUjaha prabhu pAma, panu parai manakI prAsa / prAkSAda mRjana. prasAdamamamaM zrI maamlaaviteH| carcA caMdana kevaDahare gorI gAvahasamA bhaviyAMpu0 / zrAdezAdguNarAjamAdhumita svaracaMdadhASAnmudA // 86" ye donoM racanA ye zvetAmbara muniyoMkI racita haiM unhoMne usa samaya jaisA prapiddhi sunane meM AI varNita kI hai| prAgvazamya lalAm mApAri zAsana yannaSTaka / gata mArgaza patipadako sAhityAlaGkAra munikAMtimArajIme praTa: pratyaSTadhAjanapate: pUjA sRjana dvAdaza / gamapurameM isa saMbadha vArtAlApa hone para Apane apane saghAdhAza kuvArapAla sukRtA kailAza laghamA huto| saMgraha ke eka lekhakI nakala batalAI jimase ima kI istaMbha dakSa dakSiNatA'sya modarAmavAmAda mAdIcapana // 65 ka nirmANakAla evaM nirmAtAke anya dhArmika kAryoM tathA arakaza veza: tilakaH sukRtArute jane / vaMzakamapara navIna prakAza milatA hai| ata: isase use bhI mjAtmajaH prati vapannaha citrkRtte| nIce diyA jArahA hai / prastuta lekha kAraja ke nAmollekha dhAtrAyaH sujana jovanadatta zainyaM / honama aura bhI mahayakA hai kyoMki kAraMjAka ullekha vAlA canyaM cacAru niramI padunarasya // 6 // anya lekha adyAvadhi prajJAta hai| arthAt --kInistaMbhaka samIpa meM guNarAjane mokanArAmA 3 mvasti zrI saMvata 1541 varSe zAka 14 / ke mAdezase mahAvIra janAtmaka banAyA upa madirake dakSiNA (1406) pravartamAna kAdhItA saMvatsara utaragaNe mAse meM pAravADa maMka kumArapAlakA jina maMdira thA aura uttara zuklapakSa 6 dine zukravAsare svAtinakSatre-yoge 2 karaMge pa meM zrImavAla nejAka putra cAca,ke kagasti maMdira thaa| mi. lagne zrI varATa (Dha) deze kAraMjAnagare zrI jI ata: kastaMbhana zve. va kumArapAla kArita kahanA supAzvanAtha caityAlaye zrI ma(mRlasaMghe sanagaNe puSkara gAche bhramamUlakahI pratIta honA hai| acama:man vRddhamanagaNadharAcArye pAraMpargadgata zrI devIra aba maiM mujhe prAna tIna mahatvapUrNa pramANoM ko uddhana mahAvAda vAMdIzvara rAyavAdiyikI mahAmakala vidvajana mAdha karatA hai jinake zrAdhAra bagheravAja mA. jijAka putra (va)bhIma sAmimAnavAdImamihabhinava traivadya somana punamihane apanI putrIka anurodhame prastuta kIrtimtaMbha bhaTTArakANAmupadezAta zrI bagheravAlajJAti bamaha vADa 55 vIM zatAbdImeM banAyAsiddha hotA hai| gotra aSTAnAzata mahogazikharaprAsada samuddharaNe dhIra:
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 31 cittaur3a jaina kAnistabhakA nimANavAla evaM nimAtA triloka zrI jinamahAdhibIddhA aSTonarazana zrInimApAjitavinAnusAreNA mahAyAtrA praniDAtIrthakSetra....... pratiSThA kAraka aSTa dazasthAne aSTAdazakoTizranabhaMDArasaMsthApaka myupha se gva adhUpasAnAna hotA hai para isase yaha savAnakSabaMdI mokSagaka maMTa da pATa deze citrakUTanagare noparA hai ki kArtistaMbhaka nirmAtA vadheravAla zrIcaMdraprabha jinendra caiyAlayasyAgraM ni ..bhupAjitavittabalena jIjA unake putra punahi the unhoMne 108 zikharavaddha zrIka nimtama prAropamAha jinA sumAra pUniHsma maMdigeMkA uddhAra gayA, aneka jinaviya banavAye, 108 samahadeu nasya bhArgavU tukAyAH putra nAvAra ne pratiSThAya karavAI. 18 sthAnoM meM 15 Ti zranabhaMDArakI prathama putra mAha lambAgA bhAryA I janAI ma saMghavI saMsthApanAkA lAkha vaMdanAya aura adabhuta kAtibha garyA hAI hutAyaputra 0 bhIma tR putra banavAyA i. prakAra ya: pAvAra bahuta hI dhanI evaM samRddha saMghakA vIrU bhAyAM saMgha va gIgai gaI canuthaM putra- yA lemba 54 vana kA hai ta: kAstibha vana: saM. made bhaay| padamAI nayA: sutA: ma. pra..sI 10 dhamanI 1500 ke aAsapAsa hI banA hogaa| sA. devapI - - cayAlayodvaraNA dharaNa najabhujI .... hai . jIva mAya apanako unnana zrIra avanata banAtA hai| (pRSTha 10 kA zeSAMza) nAma amAkA guru zrAmA hI hai| netAnakara rahe haiN| para jaitrI asmiAkA pAlana kAyara parigrahaparimANa athavA arigrahavana vizvazAntikA puruSa nahIM kara sakatA / Atma narbhayA indriya vijayI, pramogha upaayh| mamavapariNAmakA nAma pariha hai aura madRSTi manuSya hI usakA yatheSTarIyA pAlaka ho sakatA hai| parinatama mA hotA hai| ataH zramika jAvaka liye niya samudAra zApanakI chatrachAyAmaM rahakara pazu bhI parigraha kA pAyA pramANa karanA aMpakara hai / parantu apanI aAmAkA vikAsakara makaM vahI vizvakA pAvanonaya kapa ma nu bhImaka sama ho sakatA hai| vIrake zAsana meM yaha bApa gRhamgAmeM rahakara nyAyayaM dhanAdi kampattikA arjana vizeSatA hai ki vaha duniyAvI virodhoM ko pacA sakatA hai - evaM saMgraha kare, parantu usake liye use sanane hA prayatnakI anekAnta yA syAdAda dvArA unakA nimmana evaM samanvaya jarUrata hai jinama usakI zrAvazyakatAoM kA pani prAmAnI kara sakatA hai. tathA unakI viSa 'tAko dUra karatA huaA meM ho sakatI h|| zra: gRhastha ke liye pAragrahakA pramANa unameM abhinava maitrI kA saMcAra bhI kara sakatA hai| isapara karanA prAyaka hai| muni ki parigraha sahana hone haiN| amana karane se hamAre dainika jIvana kI kaThinAiyAM bhI anaH unheM aparigrahI evaM aticina kahA jAtA hai| maratana mahala ho sakatI haiN| cAmtava meM yadi vicArakara dekhA jAya go saMpArake sabhI bhArata ke dUsare dharmoM meM yahAM jIva kI paratantra mAnA anaryokA mUla kAraNa parigraha athavA mAmrAjyakI lippA jAtA hai-usake sukha duHmba zrAdi sabhA kArya Izvaraka hai| isake liye hI eka rASTa dUpara ko nigalane evaM prayatna evaM icchA meM sampanna hote batalAye jAte haiM, vahAM hApane kI koziza karatA hai| anyathA vibhRtika saMgrahakI vIrazA nameM jIvako svatantra ganA hai-yaha mumba duHkha anucita abhilASAka cinA raka. pAna hAnakI koI acche yA bure kAryoM ko apanI icchAme karatA hai aura sambhAvanA hI nahIM hai, kyoMki dhanayoM kA mukha kAraNa lobha unakA phana bhI svayaM bhoganA hai vIrazAsana meM dabyarazmi athavA strI, rAjya aura bhanakI mamprApti hai| inake lobha meM (jIvavikI apekSAma) sabhI jii| yamAna hai . parantu paryAya hI mahAbhArata jaipa kAgada hue hai aura hI hai| ata: dRSTi unameM rAnA, raMka Adi bhaMda ho jAte hai| isa bhaMdakA samAjako bhagavAna mahAvIra ke ina siddhAntIpara "yaM amana kAraNa jIvoMka dvArA pamupANita svakIya pugaya pApakarma hai| karanA caahiye| sAtha hI saMgaThana mahanazIlatA, tathA vAtsalya usake anusAra hI jii| arch| burI paryAe prApta karanA hai kA anusarayA karate hue bhagavAna mahAvIra ke siddhAnoMka pracAra aura unameM apane karmAnusAra sukha duHkhakA anubhava karanA evaM prasAra kara use vizvakA mA dharma banAnA caahiye|
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrasena svAmIke svargArohaNa-samayapara eka dRSTi (le0--nyA0 paM0 darabArIlAla jaina, koTiyA) kucha vidvAnoM kA mata hai ki dhavalATIkA livana meM 21 bhI isake aneka udAharaNa mila sakate haiN| dUsare yaha bhI varSa lage haiM ata: jayadhavalATIkAmeM bhI itanA samaya apecana sambhava ki guru va gmana nAmI vRddhavake kAraNa athrchai| cUki jaya pavanAkA do niha I bhAga vIramana mvAmIke nA dakAryame virAma lekara prArama-mAdhanAke nimitta anyatra ziSya jinamana svAmIne racA hai aura prArambhakA eka-tihAI vihAra kara gaye hoM aMra ziSya jinasana dUsarI jagaha ho bhAga vIramana svAmIkA racA huA hai ataeva do-tihAI aura aipI hAla meM unheM sAkSAt parAmarza na mila sakane meM bhAgakI racanA 14 varSa aura eka-tihAI bhAgakI racanA unake dvArA racita pUrvabhAgako dekhakara hI apanA agrimabhAga 7 varSa meM huI hogii| pro. hIrAlAla jI zrAdi kucha vidvAnoM nipenane limbA ho| tIre prazasti likhane kA prazna graMtha kI yaha mAnyatA hai ki dhavalAkI samAptamana 816 meM huI samAptike bAda hI prastuta hotA hai ...- pahale nhiiN| aba jaba hai, dhanalAke mamApta hone ke bAda hI vIramana mvAmIne jaya- jayadhavajA mApta huI taba jinamenake sAmane yaha prazna dhavalAkA kArya hAtha meM le liyA hogA aura 7 varSa taka upa upamti huA ki jayadhavalAkA prazasti kauna likhe ? kyoM karate rahe hoNge| bAdameM svargavAsa hojAne kI vajaha hI ve ki jayadhavalA TIkA guru (vIra pena) aura zasya / jinamna) jayadhavalAkA kArya pUrA nahIM kara paka aura isa liye unake donoMne milakara racI thii| aura isa liye guru kIrasena ziSya jinamena svAmIko vaha pUrA karanA pdd'aa| ata: svAmI bhI jayadhava nAkI prazastika likhane meM sAjhedAra the| vIramena svAmIkA mvargArohayA samaya mana 1+7-23 isa prazna ke uttara meM kahA jA sakatA hai ki bRddha gurune prazasti ka lagabhaga mAnanA caahie| likhanekA bhAra apane vinI evaM pratibhApampanna priya ziSya . hama mAnyatAkA eka mAdhAra yaha bhI banatAnA nAtA jinamanapara chor3a diyA hogA aura unheM pake sambanekI kijinamana svAmIne jayapadhalAkA agalA bhAga vAmana prAjJA dedI hogI jaba hama isa vicArako lekara jayadhavatA sthAmA pUrva race gaye bhAgako dekhakara likhA khaa| yadi kI samApti prazastike upa 35 veM padyako dhyAna se par3hate haiM vIrapana svAmI uma samaya jovita hote nA jinasena ko jana jisame jinamna svAmI kahate haiM ki yaha purA pa-zAmana ke banAye hue pUrvAddha ko hI dekha kara pazcArdhako pUrA karane kA (puNya-prazasti / guru (cIramana svAmI kI prAjJAme likh| yA zrAva. yakatA thI? ve vRddha guruke caNAma baiThakara usa hai' no yaha spaSTa pratIta hotA hai ki vIrapena svAmI pUrA kara sakate the| ata: ipara yahI nikarSa nikAlanA rohaNa I0823 lagabhaga nahIM huA balki jayadhavaH / par3atA hai ki jayadhana nAka kAryako adhurA hA chor3akara svAmI kI samAptika samaya (40 837) ka kucha vaSa bAda huzrA vIrasena divaMgata ho gaye the| aura ve jayadhavalA prazastika likhane ke samaya maujUda the| panta ye donoM hI prAdhAra vicAraNAya prathama to yadyapi uprazamtike 36 - padyameM unhoMne yaha bhI likhA yaha koI a.navArya evaM Avazyaka nahIM hai ki guruka asti. hai ki 'guruke dvArA bistA likhe gaye pahale ke Adhe bhAga svameM guruke samIpa rahakara hI grantharacanAdikA kArya kiyA ko dekhakara hI uttara bhAgako jimbA hai|' para unakA yaha jAya, athavA pApa rahate hue bhI unakA pUrvaracita racanAko jivanama uparyuna vicAra meM koI bAdhaka nahIM hai, kyoMki prAdarza banAkara usakA zrokana na kiyA jAya / sAkSAta gurakI bhauja ragImeM bhI guru jaisI paddhatiko apanAne ke liye parAmarza lete hue bhI kitanI hI vizeSatAoM kA pradarzana jina penane purvabhAgako dekhA hogA tathA vIramana svAmIne aura parijJAna unakI kRtiyoMse hotA hai| vartamAna samaya meM vRddha gAdi ke kAraNa jAdhavata ke agale kAryako vayaM na kara ninasena ke suparda kara diyA hogA / isame yaha 1 bA. jyotipramAda jI ema. U ne dhavalA ke mAna-saMbaMdha vidita hotA hai ki nIrammanasvAmIkA svargArohagA sana 823 jo . yA vicAra hAla meM prastuta kiyA hai use abhI yahAM chor3A jAtA hai| meM na hokara jayadhavanAkI samAptimamaya zaka saM0 756 (I. --lemvaka 2 jayaghavalA mudrana, prastAvanA pR. 75 / pan 837) ke kucha vAda hudhA hai|
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrasevAmandirako sahAyatA / dI prinsipala jaina kAleja sahAranapura 2 dI prinsi pala jaina kAleja, badauta 3 vIra di. jaina vidyAlaya mu. prathama kiraNameM prakAzita sahAyatAke bAda vIrasevA- papaurA po TIkamagada sI. AI. 4 mainejara zrI jainagurumandirako sadasya kIsake alAvA jo sahAyatA prApta huii| kula po. malarA via vijAvara ji. jhAMsI, 5 mainajara vaha kramazaH nimnaprakAra hai aura usake liye ve zrIai. pa. di. jainasarasvatI bhavana byAvara (ajamera) 6 saba dhanyavAdake pAtra haiN| mainejara zrI uttara prAntIya di. jaina gurukuma, sahAranapura 1100) bA. choTelAlajI jaina raIsa kalakattA (apanI 31 // ) zrImantamaTha laghamAcanda jI jaina bhelasA gvAliyara / dharmapatnI sva. maMgAbAI dAnadravyameMse pUrva svIkRta (nimna 6 sthAnoMko anekAnta phrI bhijavAne ke liye zrI 5000) kI sahAyatAmeM 100 kI vRddhi ke sAtha) digambara jaina vahA paracAra mandira, gvAliyara 2 zrImAn sUvA 10.) lA kanhaiyAlAla bajavantasiMhajI jaina, khataulI mAhiba jilA kalekTara, bhelamA (gvAliyara) 3 dI heDamAsTara * jilA mujaphpharanagara (lAyabrerI meM graMtha maMgAne ke vI. zrImantaseTha lacamIcanda jainahAIskUla, jAyarI bhelamA liye) mA. paM. paramAnanda jaina shaastrii| ( gvAliyara ) zrI di. jainapustakAlaya Thi. jainadharmazAlA. 30)lA. bAbUrAma akalaMkaprasAdajo jaina timsA ji. bhopAla 5 pArvajanika vAcanAlaya, jainadharmazAlA mAdhavagaMja mujaphpharanagara(dharmakIrtike pramANavAttika svo. mASyako bhelamA (gvAliyara) 6 zrI di0 jainamandira vAsaudA Thika bhannAmaMgAne ke liye) mA. paM. paramAnandajaina shaastrii| lAla dujIcandajI jaina. vAsaudA, (gvAliyara) 7 zrI dulI5230) canda sImatarAyajI jaina, maMDI gulAbagaMja, 8 zrI di. jaina adhiSThAtA caityAlaya, bhelasA (gvAliyara) 6 lA premacandajI jaina, vIrasevAmandira, sarasAvA mAdhavagaMja bhelasA (gvaaliyr)|| 5) lA. tanasukharAyajI jaina, timmA ji. mujaphpharanagara 5) hakIna nA. candrasaina ,, , gata dUsarI kiraNa meM prakAzita sahAyatAke bAda anekAnta ko jo sahAyatA prApta huI hai vaha kramaza: nimnaprakAra hai, 62 // ) jisake liye dAtAra mahAnubhAva dhanyavAda ke pAtra haiM:21) lA0 udayarAma jinezvaradAsajI jaina bajAja mainejara 'anekAnta' sahAranapura / (nimna 6 saMsthAnoMko anekAnta apanI orame vIrasaMvAmandira, sarasAvA phrI bhijavAneke liye) sahAranapura anekAntako sahAyatA kevala pustakAlayoMke liye - hindIke mazahUra lekhakAMke kaddAnI, upanyAsa, kavitA, nATaka, kAvya zrAdikI pustakopara hama kevala pustakAlayoM ko 6 pratizatase 25 pratizata taka kamIzana dete haiN| zrAja hI niyama aura sUcIpatra maMgAIye / dukAnadAra aura zrAma janatA ina niyamose lAbha nahIM uThA skegii| kathA kahAnI aura saMsmaraNa bhAratakA zrAdi mamrATa karma phala kaise dete haiM samyagdarzana kI naI khoja bhaviSyadatta caritra dhanyakumAra caritra akaMlaka nATaka satImanAramA urpha dharmakI devI darzana kathA, darzapAlana, darzapratijJAzIla mahimA, jaina RSi hareka ) posTeja alaga -kauzalaprasAda jaina, korTa roDa, sahAranapura SES adbhuta pustakeM rAjapUtAne ke jaina vIra hamArA utthAna aura patana 2) 1)
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 -: 18. jaya -pa:ya vIrasevAmandirake naye prakAzana 1- zrAcArya prabhAcandrakA tattvArthasUtra - nayA prApta saMkSipta sUtraprantha, mukhtAra zrIjugalakizora kI sAnuvAda vyAkhyA sahita / mUlya / ) Regd. No. A-736. jaya 2- satsAdhu- smaraNa - maGgalapATha-mukhtAra zrIjugalakizorakI aneka prAcIna padyoMko lekara naI yojanA sundara hRdayamAhI anuvAdAdi sahita / isameM zrI bIra varddhamAna aura usake bAdake jinasenAcArya paryanta, 21 mahAna AcAryoMke, anekoM AcAryoM tathA vidvAnoM dvArA kiye gaye mahatvaka 136 puNyasmaraNoM kA saMgraha hai aura zurUmeM 1 lokamaGgala kAmanA, 2 nityakI AtmaprArthanA, 3 sAdhuvepanidarzaka jinastuti 4 paramasAdhumukhamudrA aura 5 satsAdhuvandana nAmake pAMca prakaraNa haiM / pustaka par3hate samaya bar3e hI sundara pavitra vicAra utpanna hote haiM aura sAtha hI AcAryoMkA kitanA hI itihAsa sAmane A jAtA hai, nitya pATha karane yogya hai / mU0 ||) 3- zradhyAtma-kamala, mArttaNDa - yaha paMcAdhyAyI tathA lATIsaMhitA Adi graMthoMke kartA kavivara - rAjamallakI pUrva racanA hai| isameM adhyAtmasamudrako kUje meM baMda kiyA gayA hai| sAtha meM nyAyAcAyeM paM0 darabArIlAla koThiyA aura paM0 paramAnanda zAstrIkA suMdara anuvAda, vistRta viSayasUcI tathA mukhtAra zrI jugalakizora kI lagabhaga 80 pejakI mahatvapUrNa prastAvanA hai| bar3A hI upayogI graMtha hai / mR0 1 | | ) 4- umAsvAmizrAtrakAcAra-parIkSA- mukhtAra zrI jugala kizorajI kI prathaparIkSAoMkA prathama aMza, granthaparIkSAoM ke itihAsako lie hue 14 pejakI naI prastAvanA sahita / mU0 / ) 5- nyAya - dIpikA - (mahatvakA nayA saMskaraNa ) - nyAyAcArya paM0 darabArIlAla jI koThiyA dvArA sampAdita aura anuvAdita nyAyadIpikAkAvyaha viziSTasaMskaraNa apanI khAsa vizeSatA rakhatA hai| aba taka prakAzita saMskaraNoM meM jo azuddhiyAM calI ArahI thIM unake prAcIna pratiyoM para se saMzodhanako lie hue yaha saMskaraNa mUlagraMtha aura usake hiMdI anuvAda ke sAtha prAkkathana, sampAdakIya, 101 pR0 kI vistRta prastAvanA, viSayasUcI aura koI 8 pariziSToM se sakalita haiM, sAthameM sampAdaka dvArA navanirmita 'prakAzAkhya' nAmakA eka saMskRtaTippaNa lagA huA hai, jo graMthagata kaThina zabdoM tathA viSayoMkA khulAsA karatA huA vidyArthiyoM tathA kitane hI vidvAnoMke kAma kI cIja hai / lagabhaga 400 pRSThoM ke isa bRhatsaMskaraNakA lAgata mU0 5) ru0 hai / kAgajakI kamIke kAraNa thor3I hI pratiyA~ chapI hai| ataH icchukoMko zIghra hI maMgA lenA cAhiye / 6 - vivAha - samuddezya - lekhaka paM0 jugalakizora mukhtAra, hAla meM prakAzita caturtha saMskaraNa / yaha pustaka hindI sAhitya meM apane DhaMgakI eka hI cIja hai / isameM vivAha jaise mahatvapUrNa viSayakA bar3A hI mArmika aura tAtvika vivecana kiyA gayA hai aneka virodhI vidhi-vidvAnoM evaM vicAra-pravRttiyoM se utpanna huI vivAhakI kaThina aura jaTila samasyAko bar3I yukti ke sAtha dRSTike spaSTIkaraNa dvArA sulajhAyA gayA hai aura isa taraha unake dRSTavirodhakA parihAra kiyA gayA hai| vivAha kyoM kiyA jAtA hai ? usakI asalI garaja (maulikaSTa) aura saiddhAntika sthiti kyA hai ? dharmase, samAjase aura gRhasthAzrama se usakA kyA sambandha hai ? vaha kaba kiyA jAnA cAhiye ? usake liye varNa aura jAtikA kyA niyama ho sakatA hai ? vivAha na karane se kyA kucha hAni-lAbha hotA hai ? vivAhakaM cAt kina niyamoM athavA karttavyoM kA pAlana kase strI-puruSa donoM apane jIvana ko sukhamaya banA sakate haiM ? aura kisa prakAra apanI laukika tathA dhArmika unnati karate hue ve samAja aura dezake liye upayogI banakara unakA hita sAdhana karane meM samartha ho sakate haiM ? ina saba bAta kA isa pustaka meM bar3A yuktipurassara evaM hRdayagrAhI varNana hai / mU0 / / ) prakAzanavibhAga, vIra sevAmandira, sarasAvA sahAranapura 25 26 DG 25 G mudraka, pravAzaka paM0 paramAnanda zAstrI vIra sevAmandira sarasAvAke liye zyAmasundaralAla dvArA zrIvAstava presa sahAranapura meM mudrita
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ pakAnta sampAdaka-jugalakizora mukhtAra FIRRHAR 1200 KEL SURAK varSa 8 akal viSaya-sUcI 1 samantabhadra-bhAratIke kucha namUne (yuktyanuzAsana)-[sampAdaka 145 2 ahiMsA aura mAMsAhAra-pro0 e0 cakravartI 148 3 hama aAjAdIke dvAra khar3e hai-[paM0 kAzIrAma zarmA 'praphullita' 153 4 ratnakaraNDa aura prAptamImAMsAkA eka kartRnca pramANa siddha hai [-paM0 darabArIlAla jaina, koThiyA bhara 5 kaunasA kuNDalagiri siddhikSetra hai ?-paM0 darabArIlAla koTiyA 162 6 manuSyanIke 'saMjada' padake sambandhameM vicAraNIyazeSa praznaan [TA. hIrAlAla jaina ema. e. 7 jainavAGamayakA prathamAnuyoga-[bA. jyotiprasAda jaina 8 eka aiti0 anta:sAmpradAyika nirNaya-[bA. jyotiprasAda jaina 166 1 mahAzakti (kavitA)-'zazi' ... ... . 6. amRtacandra sUrikA samaya-[paM0 paramAnanda jaina 1 rAjagRhakI yAtrA-[paM0 darabArIlAla jaina, koThiyA 2 jainasaMskRtikI saptatatva aura padvyavyavasthApara prakAza 50 vaMzIdhara jaina, vyAkaraNAcArya 3 adRSTavAda aura honahAra-[zrI daulatarAma 'mitra' DHIRE & vIrake saMdezakI upekSA-prabhulAla jaina, premI PAHIHIND16 kyA tIrthakaraprakRti cauthe bhavameM tIrthakara banAtI hai ? -bI0 ratanacanda mukhtAra ... 17 dharmaratnAkara aura jayasena nAmake prAcArya-[paM0 paramAnandazAstrI 200 11 jaina dharmameM varNa-vyavasthA karmase hI hai, janmase nahIM -[paM0 indrajIta jaina, nyAyatIrtha It sAhitya-paricaya aura samAlocana-paM0 paramAnanda jaina 2 20 sampAdakIya-[sampAdaka ... ANSW21 dehalIke jainamandira aura jaina saMsthAe~-bA0 pannAlAla jaina, 215 HATTRIPLEXHIMMESiNil apraila-maI 1946 4.5 orm bA SIKEIE FanKAR EEEEETENETIKE RKER
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ vilambapara bhArI kheda ! anekAntakI isa kiraNa ke prakAzanameM jo asAdhAraNa vilamba huA hai aura usake kAraNa premI pAThakoMko bahata hI pratIkSA-janya kaSTa uThAnA par3A hai usakA mujhe bhArI kheda hai !! maiM samajhatA hUM anekAntake itihAsameM yaha pahalA hI avasara hai jo varSakA prArambha hojAneke bAda madhyakI kisI kiraNake prakAzanameM itanA vilamba huA ho| isase kitane hI pAThakoMke dhairyakA bA~dha TUTa gayA aura ve aAkSera kI bhASAmeM yadvAtadvA jo jImeM pAyA likha gaye ! eka sajjanane likhA"mAla zurU honepara naI skImeM rakhI jAtI haiM aura lacchedAra bAtoMmeM grAhaka banAye jAte haiM para sAlameM 4-6 aGka dekara candA khatama kara diyA jAtA hai||" dUsare eka vidyArthI mahAzaya yahA~ taka kupita hue ki ve sampAdaka yA prakAzakako kosane ke bajAe sAre jaina samAjako hI ke.sane lage aura zrAvezameM prAkara likha gaye- "aisI jainasamAja, jo eka aise uccakoTi ke patrakA prabandha nahIM kara sakatI. yadi vaha saMsArase naSTa hojAya, to acchA hai|" aura kuchane anya prakArase hI apanA roSa vyakta kiyaa| yadyapi grahakoMkA yaha roSa mujhe burA nahIM lagA, maiMne use apane liye eka prakArakI cetAvanI samajhA aura sAtha hI yaha bhI samajhA ki pAThakoMko anekAntakA samayapara na nikalanA kitanA akhara rahA hai aura ve usake liye kitane aAtura horahe haiM, parantu phira bhI maiM majabUra thaa| maiMne pichale varSake anta meM apanI sthiti aura presake kAraNa hone vAlI parezAnIko spaSTa kara diyA thaa| maiM nahIM cAhatA thA ki presakI samucita vyavasthA hue binA patrako agale sAlake liye jArI rakhA jAya, aura isa liye vaisI vyavasthAke abhAvameM mujhe patrakA banda kara denA taka iSTa thA parantu kucha sajanoM evaM mitroMkA anurodha huzrA ki patrako banda na karake barAvara jArI rakhanA cAhiye aura udhara presakI zrorase yaha dRr3ha zrAzvAsana milA ki aba hama jitane phArmoMkA koI aMka hogA use usase dUne-DAIgune dinoMmeM chApa kara jana dediyA kreNge| isI anurodha aura AzvAsanake balapara AThaveM varSakA prArambha kiyA gayA thaa| aAThaveM varSakA prArambha karate hue koI lacchedAra bAteM nahIM banAI gaI, na aisI bAtoMke dvArA grAhaka banAnekA koI yatna hI kiyA gayA hai aura na aisA kabhI hazrA hai ki 4-6 aMka nikAlakara hI candA khatama kara diyA gayA ho| hamezA yaha dhyAna rakhA jAtA hai ki grAhaka maiTarakI dRSTiseTaMTemeM na raheM, aura maiTara bhI prAyaH sthAyI hotA hai-sAmayika samAcAroM zrAdike rUpa meM sthAyI nahIM, jo par3hakara pheNkdiyaa| yaha kiraNa maI mAsameM chapaneke liye presako dIgaI thI-pAla meM maiM rAjagRha thA aura udhara bukiMga banda hone Adike kAraNa kAgajake dehalIse sahAranapura pahuMcane meM kAphI vilamba hogayA thaa| khayAla thA ki yaha aprela-maIkI kiraNa jUnameM prakAzita hojAvegI aura julAI meM vIrazAsana-jayantIke avasarapara janakI kiraNa nikala jAvegI; parantu presane apane vAde aura zrAzvAsanake anusAra use chApakara nahIM diyA-vaha hamezA kampojITaroM ke na milane, kisIke bImAra par3ajAnecalejAne athavA presakarmacAriyoM ke abhAvakI hI zikAyata karatA rahA! hama bAra bAra kahate aura preraNA karate hue thaka gaye tathA hara tarahase majabUra hogaye ! sarakArI kAyade kAnana bhI kucha aise bAdhaka rahe, jisase eka presa dUsare presake kAmako hAtha meM leneke liye tayyAra nahIM huaa| inhIM saba mAbUriyoM ke kAraNa yaha kiraNa akrabarameM prakAzita horahI hai| agalI kiraNoMkA pUrA maiTara yathAsAdhya zIghra denekA prayatna horahA hai-pejoM meM koI kamI nahIM kI jAyagI-bhalehI ve kiraNeM rUpameM nikaleM / kAg2az2a bhI aba Age nyUjapriNTa na lagakara hvAiTa priMTiMga lagegA, jo cauthe pAMcaveM varSameM lage hue kAgaja jaisA sapheda aura puSTa hogaa| itanepara bhI jo grAhaka apanA zeSa candA vApisa cAhate ho ve use saharSa vApisa maMgA sakate haiM athavA vIrasevAmandirake prakAzanoMmeMse utane mUlyakI koI pustake ma~gA sakate haiN| sampAdaka saM
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ * *aham - tastatatva-satya vizvatasva.prakAzava vArSika mUlya 4) -RAKARANAawasenaNAD isa kiraNakA mUlya II) saral 4911 nItivirodhacasolokavyavahAravartakaH samyak / paramAgamasya bIja bhuvnekgururjytynekaantH| barSa 8 sampAdaka-jugalakizora mukhtAra vIrasevAmandira (samantabhadrAzrama) sarasAvA jilA sahAranapura baMzAkha-jyeSTha zukla, vIranirvANa saMvat 2472, vikrama saMvata 2003 aprela maI 1646 kiraNa 4-5 samantabhadra-bhAratIke kucha namUne yuktyanuzAsana [sama tabhadra-bhAratIke kucha namUne' isa zIrSakake nIce anekAntake prAyaH pA~caveM aura chaThe varSa meM svAmI samantabhadra ke 'svayaMbhUstotra'kA anuvAda pAThakoMke sAmane prastuta kiyA gayA thA, jo aba saMzodhanAdike sAtha pustakAkAra chapa gayA hai-mAtra kucha pariziSTa tathA : stAvanA chapaneko ba.kI haiM, jinake chapate hI anya ke zIghra prakAzita hojAnekI hada pAzA hai| Aja unhIM mahAna AcAryakI eka dUsarI advitIya kRti 'yuktyanuzAsana' ko, jo ki sva-para-sinhAntoMkI mImAMsAko liye hue zrI vIra bhagavAnakA eka bar3A hI gambhIra stotra hai, kramazaH pAThakoMke sAmane anuvAdake sAtha rakkhA jAtA hai| yaha kRti svAmIjIkI upalabdha kRtiyoM meM yadyapi sabase choTI (kula 64 padyAtmaka) hai parantu bar3I hI mahatvapUrNa hai| isakA eka eka pada bIjapadoMke rUpameM sUtra hai athavA sUtravAkyakA aMga hai| isIse zrIjinasenAcArya ne harivaMzapurANameM samantabhadrake isa pravacanako 'vIrasyeva vitambhate' likhakara vIrabhagavAnake bIjapadAtmaka pravacanake tulya prakAzamAna batalAyA hai| isake padoMmeM bar3A hI artha-gaurava bharA huA hai| kriSTa aura durgama bhI yaha sabase adhika hai| zAyada isIse Ajataka isakA hindI anuvAda nahIM ho paayaa| isapara ekamAtra saMskRtaTIkA zrIvidyAnanda-jaise labdhapratiSTha mahAn prAcAryakI upalabdha hai, jo bahuta kucha saMkSipta hote hue bhI vAtAyana (marokhe) kI taraha granthake prameyako pradarzita karatI hai| isI TIkAkA pradhAna Azraya aura sahArA pAkara maiM mUla granthako kucha vizeSarUpameM samajhane aura usakA yathAzakri anuvAda karane meM pravRtta huA huuN| merA yaha anuvAda mUlake kitanA anurUpa aura use saMkSepase abhibyakra karane meM
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ kirA 4-5 ] kitanA samartha huA hai, ise vidvajjana hI jAna sakeMge / ataH vidvAnoMse merA sAnurodha nivedana hai ki ve anuvAdameM jahA~ kahIM bhI koI truTi dekheM usame usI samaya mujhe sUcita karane kI kRpA kareM, jisase grantha- prakAzanAdike avasarapara use dUra kiyA jA ske| isake liye maiM unakA hRdayase AbhArI huuNgaa| kyoMki jisa samantabhadrabhAratIko zrIvIranandI zrAcAryame (candraprabhacaritameM) usa rnimala gola motiyoMkI mAlA se bhI paramadurlabha batalAyA hai jise narottama apane kaNThakA vibhUSaNa banAte haiM aura zrInarendrasenAcArya (siddhAntasArasaMgraha meM ) jise manuSyatvako prAptike samAna durlabha batalAte haiM usake viSaya prAyaH aise hI gUr3ha pravacana grantha haiM, aura isaliye maiM cAhatA hU~ ki ye grantha janasAdhAraNa ke ThIka paricayameM bhAveM loga unake mahatva tathA marmako samajhane meM samartha ho skeN| usIke zrartha, lokahitakI bhASanAse, merA yaha saba prayatna hai aura usake liye sabhI vidvAnoMkA sahayoga vA~chanIya hai / zrAzA hai svAmI samantabhadrake upakAroMse upakRta aura unake RNase kucha uRNa honeke icchuka sabhI samartha vidvAn mere isa saprayatna meM binA kisI vizeSa preraNA ke satarkatA ke sAtha sahayoga dekara apane kartavyakA pAlana kareMge / - sampAdaka ] kI 146 anekAnta hatyA bhuvi varddhamAnaM svAM varddhamAnaM stuti- gocaratvam / ninISavaH smo vayamadya vIraM vizIrNa-doSA''zaya-pAza-bandham // 1 // 'he vIrajina ! - isa yuga ke antima tIrthapravartaka paramadeva ! Apa doSoM aura doSA''zayoMke pAza-bandhanale vimukra hue haiM -- zrApane ajJAna pradarzana-rAga-dveSa-kAma-krodhAdivikAroM arthAt vibhAvapariNAmarUpa bhAvakarmoM aura ina doSAtmaka bhAvakama saMskAraka kAraNoM arthAt jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa- mohanIya-antarAyarUpa dravyakarmoM ke jAlako chinna-bhinna kara svatantratA prApta kI hai; Apa nizcitarUpase RddhamAna (pravRddha mANa) haiM-- zrApakA tatvajJAnarUpa pramANa (kevalajJAna) - syAdvAda - nayase saMkRta hone ke kAraNa pravRddha hai arthAta sarvotkRSTa evaM zrabAdhya hai; aura (isa prabRddhapramANake kAraNa ) Apa mahatI kIrtise bhUmaNDalapara varddhamAna haiM-- jIvAditattvArthoMkA kIrtana (samyagdarzana) karanevAlI yukri-zAstrA'virodhinI divyavANI sAkSAt samavasaraekI bhUmipara tathA paramparAse paramAgamakI viSayabhUta sArI pRthvIpara choTe-bar3e, U~ca-nIca, nikaTavartI dUravartI, tatkAlIna aura uttarakAlIna sabhI para apara parIkSakajanoM ke manoM ko saMzayAdike nirasanadvArA puSTa evaM vyApta karate hue Apa vRddhi-vyAptiko prApta hue haiM--sadA sarvatra aura sabake liye 'zukri-zAstrA'virodhivAk' ke rUpameM avasthita haiM, yaha bAta parIkSA dvArA siddha ho cukI haiN| (zrutaH) zratra - parIkSA'vasAnake samaya zrarthAt (AptamImAMsA dvArA) yukti-zAstrA'virodhivAksvahetu se parIkSA karake yaha nirNaya kara cukanepara ki zrApa virzarNa-doSAzayapAzabandhatvAdi tIna asAdhAraNa guNoM (karmabhetRtva, sarvajJatva, paramahitopadezakatva) se viziSTa haiM - Apako stutigocara mAnakara - stutikA viSayabhUta zrAptapuruSa svIkAra karake, hama parIkSApradhAnI mumukSujana--- Apako apanI stutikA viSaya banAnA cAhate haiM-- zrApakI stuti karanemeM pravRtta honA cAhate haiN|' yAthAtmyamullaMghya guNodayAsskhyA loke stutibhUri-guNodadheste / aNiSThamapyaMzamazaknuvanto vaktuM jina ! tvAM kimiva stuyAma // 2 // 'yathArthatAkA -- yathAvasthita svabhAvakA - ullaMghana karake guNoMke-- caurAsI lAkha guNoMmeMse kisI ke bhI - udaya - utkarSa kI jo zrAkhyA- kathanI hai-bar3hA car3hAkara kahanekI paddhati hai--use lokameM 'stuti' kahate haiN| parantu he vIrajina ! Apa bhUriguNodadhi haiM-- anantaguNoMke samudra haiM-- aura usa guNasamudrake sUkSmase sUkSma aMzakA bhI hama (pUre taurase) kathana karaneke liye samartha nahIM haiM-- bar3hA car3hA kara kahanekI to bAta hI dUra hai / zrataH vaha stuti to hamase na nahIM sakatI; taba hama chadmasthajana (koI bhI upamAna na dekhate hue) kisa tarahase ApakI stuti karake stotA baneM, yaha kucha samajha meM nahIM AtA !!"
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 8] samantabhadra-bhAratIke kucha namUne 147 tathA'pi vaiyyAtyamupetya bhaktyA stotA'smi te zaktyanurUpavAkyaH / iSTe prameye'pi yathAsvazakti kinnotsahante puruSAH kriyAbhiH // 3 // '(yadyapi hama chamasthajana Apake choTese choTe guNa kA bhI pUrA varNana karaneke liye samartha nahIM hai) to bhI meM bhakrike vaza dhRSTatA dhAraNa karake zakrike anurUpa vAkyoMko liye hae bhApakA stotA banA hu~-pApakI stuti karane meM pravRtta hA hai| kisI vastake iSTa honepara kyA paraSArthIjana apanI zakike anusAra kriyAnI prayatnoM-dvArA usakI prAptike liye utsAhita evaM pravRtta nahIM hote ?-hote hI haiM / tadanusAra hI merI yaha pravRtti hai-mujhe aApakI stuti iSTa hai|' tvaM zuddhi-zaktyorudayasya kASThA tulA-vyatItA jina ! zAntirUpAm / / avApitha brahma-pathasya netA mahAnitIyat prativanumIzAH // 4 // 'he vIrajina ! Apa (apanI sAdhanAdvArA ) zuddhi aura zakrike udaya-utkarSakI usa ka.STAko-paramAvasthA athavA caramasImAko prApta hue haiM jo upamA-rahita haiM aura zAnti-sakha-svarUpa hai-ApameM jJAnAvaraNa aura darzanAraNarUpa kamamalake tayase anupameya nirmala jJAna-darzanakA tathA antarAyakarmake abhAvase anantavIryakA AvirbhAva humA hai, aura yaha saba zrAtma-vikAsa mohanIyakarmake pUrNata: vinAza-pUrvaka honese usa vinAzase utpanna honevAle parama zAni.maya sukhako sAthameM liye hue hai| (isIse) zrApa brahmapathake-AtmavikAsa-paddhati athavA mokSa-mArgake netA he-apane Adarza evaM upadezAdi-dvArA dUsaroMko usa AtmavikAsa ke mArgapara lagAnevAle haiM-aura mahAn haipUjya paramAtmA hai-, itanA kahane athavA dUsaroMko siddha karake batalAne ke liye hama samartha haiN|' kAlaH kalirvA kaluSA''zayo vA zrotuH pravakkurvacanA'nayo vaa| tvacchAsanakAdhipatitva-lakSmI-prabhutva-zakterapavAda-hetuH // 5 // "(isa taraha Apake mahAna hote hue, he vIrajina ! ) zrApake zAsanameM--anekAntAtmaka matameM-(niHzreyasa aura abhyudayarUpa lakSmIkI prAptikA kAraNa honese) ekAdhipatitvarapa-lakSmIkA-sabhI artha-kriyArthijanoMke dvArA avazya zrAzrayaNIyarUpa samparikA-svAmI honekI jo zakri hai-bhAgamAnvitA yukrike rUpameM sAmarthya hai-usake apavAdakA-ekAdhipatya prApta na kara sakanekA-kAraNa (vartamAnameM) ekato kalikAla hai-jo ki sAdhAraNa bAhA kAraNa hai, dUsarA pravakrAkA vacanA'naya hai-zrAcAryAdi pravakravargakA prAyaH aprazasta-nirapekSa-nayake sAtha vacanavyavahAra hai arthAt samyakanaya-vivakSAko liye hae upadezakA na denA hai-jo ki asAdhAraNa bAhya kAraNa hai, aura tIsarA zrotAkAzrAvakAdi zrotRvargakA-kaluSita Azaya hai-darzanamohase prAyaH prAkAnta citta hai-joki antaraMga kAraNa hai|' dayA dama-tyAga-samAdhi-niSThaM naya-pramANa-prakRtA''JjasArtham / ___ adhaSyamanyairakhilaiHpravAjina ! tvadIyaM matamadvitIyam // 6 // 'he vIrajina ! ApakA mata-anekAntAtmaka zAsana-dayA (ahiMsA), dama (saMyama), tyAga (pariha-tyajana) aura samAdhi (prazastadhyAna) kI niSThA-tatparatAko liye hue hai-pUrNata: athavA dezataH prANihiMsAse nivRtti tathA paropakArameM pravRttirUpa vaha dayAvata, jisameM asatyAdise virakrispa sarapratAdikA antarbhAva (samAveza) hai, manojJa aura amanojJa indriya-viSayoM meM rAga-dveSakI nivRttirUpa saMyama; bAhya aura prAbhyantara parigrahoMkA svecchAse tyajana athavA dAna; aura dharma tathA zukladhyAnakA anuSTAna; ye cAroM usake pradhAna lakSya haiN| (mAtha hI) nayoM tathA pramANoMke dvArA (asambhavaDhAdhakaviSaya-svarUpa) samyaka vastutattvako bilkula spaSTa (sunizcita) karane vAlA hai aura (anekAntavAdase bhinna) dUsare sabhI pravAdoMse abAvya hai-darzanamohodayake vazIbhUta hue sarvathA ekAntavAdiyoMkadvArA prakalpita vAdoMmeMse koI bhI vAda (svabhAvase mithyAvAda honeke kAraNa) usake (samyagvAdAtmaka) viSayako bAdhita athavA dUSita karane ke liye samartha nahIM hai-: (yahI saba usakI vizeSatA hai aura isI liye vaha) advitIya hai-akelA hI sarvAdhinAyaka honekI kSamatA rakhatA hai|'
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA aura mAMsAhAra (aMgrejI anuvAdaka-pripala e0 cakravartI ema0 e0, madrAsa) [ hindI anuvAdaka-bA. jayabhagavAna eDavokeTa, pAnIpata ] ['nIlakezI' tAmila sAhityakA eka bahuta hI sundara, zikSAprada aura apane DhaMgakA anokhA grantha hai| I. san 1936 meM mAnanIya priMsapala e. cakravartIne isake tAmila mUlapAThakA aMgrejI bhAvArtha ke sAtha sampAdana aura prakAzana karake sAhitya-premiyoMko sadAke liye apanA RNI banA liyA hai| yadyapi prantha parase athavA anyasAdhanoMse abhI taka isake kartA aura usake samayakA ThIka nirNaya nahIM ho pAyA hai, phira bhI isake pratipAdita viSaya aura prasaMgavaza likhI haI, tatsambandhI aneka bAtoM parase yaha nizcita hai ki yaha kisI mahAmanasvI jaina vidvAnakI kRti hai, jisane I. sana kI pahilI zatAbdIse lekara pA~cavIM zatAbdI takake madhyavartI kisI samayameM janma lekara apanI guNa garimApe tAmila dezako suzobhita kiyA hai| isakA mukhya viSaya ahiMsA' hai, ahiMsA-dharmakA aneka dRSTiyoMse UhApoha karaneke liye isake suyogya lekhakane bhAratake tatkAlIna sabhI dArzanika sampradAyoMkI gaveSaNapUrNa carcA kI hai| isa granthake cauthe bhAgake cauthe adhyAyameM ahiMsAdharmake mAnane vAle bauddha logoMke mA~sAhAravAle calanakI kaDI samAlocanA kI gaI hai| usI samAlocanAke bhAvArthakA nimna nibandhameM digdarzana karAyA gayA hai| yadi pAThakoMko yaha nibandha rucikara siddha hA, to uparoka granthake anya prakaraNAMkA bhI isI bhA~ti hindI bhASAmeM digdarzana karAnekA prayatna kiyA jaayegaa| --hindI anuvAdaka] -buddhadharmakA kalpyamA~sakA siddhAnta, karapAta hai; kara pAte haiM: jaise bodhivRkSakI pradakSiNA denA, usakI pUjA karanA jisakI mAnyatAke AdhAra para bauddha samAjameM mA~sAhArakI puNya kArya hai; kyoMki isakA paramparAgata sambandha bhagavAna pravRtti phelI haI hai, bahata hI prayukta aura hiMsAtmaka hai| buddhasa / / yaha bAta ThIka hai ki pazu-pakSiyoko mAranA nIlakezI-ThIka, yadi tumhArI tarkaNA anusAra ayukra aura hiMsAtmaka hai; parantu, isakA mA~sAhArase kyA kAraNa kAryameM paramparAgata sambandha honese puNyakA upArjana sambandha ho sakatA hai, to kAraNa kArya meM paramparAgata sambandha honese nIlakezI-yadi Apa pazu-pakSiyoMko mAranA pApa pApakA upArjana kyoM nahIM ho sktaa| jaise bodhivRkSakI samajhate haiM, to Apako mA~sAhArako bhI pApa mAnanA hI pUjA karanese tumhArA dhyAna bhagavAna buddha kI ora zrAkarSita hogA, kyoM ke donoMmeM kAraNa kArya sambandha hai| binA pazu hotA hai, vaise hI mA~sAhArakA grahaNa tumhAre dhyAnako mA~sa pakSiyoMko mAre mAMsAhArakI prApti nahIM hotI. praanniyoNko| prAptike upAyoMkI ora AkarSita karatA hai| mAranA pApa hai, isa liye mAranese prApta huA mausAhAra bhI -acchA, yadi pazuvadha honeke kAraNa Apako hamAre mA~sAhAra para Apatti hai, to Apa apanI morapiMkI dva-pazu-vadha aura mA~sAhArameM koI bhI kAraNa rakhanekI prathAko kaise prazasta siddha kara sakate haiM ? kyoMki kArya sambandha siddha nahIM hai| ho. manuSya puNyArtha jo kArya morapiMchImeM lage huye morake paMkha bhI to moroMke vadha-dvArA sampAdana karatA hai, unakA sambandha puNyAtmaka kAraNoM se prApta ho sakate haiN| jarUra hotA hai aura usa sambandhake kAraNa hI ve kArya puNya nIlakezI-Apane hamArI morapiMchIkake sambandha
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 4-5 ahiMsA aura mAMsAhAra 146 meM jo hiMsAko Apatti uThAI hai, vaha ThIka nahIM hai, kyoMki jimmevArIkA savAla kevala manuSya-vyavahArameM hI sArthaka jina mora paMkhoMse hamArI piMchI banAI jAto hai ve moroMko ThaharatA hai, aura vaha bhI taba, jaba vi kArya icchApUrvaka kiyA mArakara prApta nahIM kiye jAte, balki jina paMkhoMko mora svayaM jAtA hai / jo koI kisI manoratha siddhike liye icchAsamaya samayapara mAr3atA rahatA hai, unheM jaMgalake loga jamA pUrvaka koI kArya karatA hai, vahI usake bhale burekA jimmevAra karake beca jAte haiM, unhIMse piMchI banAI jAtI hai| isa taraha hotA hai| isa liye ApakA yaha kahanA ki marane vAlA hamArI morapiMchIkA paramparAgata kAraNa hiMsA nahIM hai| pazu bhI pApakA jimmevAra hai. bilkula nirarthaka hai, kyoMki ____ isake atirikra hamArI caryA anusAra sAdhuke liye koI bhI pazu apanA vadha karAnA nahIM caahtaa| itanA sAvadhAna rahanA jarUrI hai ki vaha koI vastu grahaNa bauddha-acchA, maiM apanI mAnyatAko eka aura karanese pahile yaha nizcaya karale ki usakI utpatti kisI udAharaNa dvArA siddha karatA hai| dekhiye, koI manuSya hiMsA dvArA to nahIM huI hai, morapiMchI lete samaya dvaSavaza eka devAlayako toda-phoda kara girA detA hai; dusarA sAdhuko yadi paMkhoMke siroMpara lage hae raka cinhoMse yA manuSya, usa gire haye malabe loka kalyANArtha, devAlaya kinhI anya upAyoM dvArA hiMsAkI zrAzaMkA ho jAya to usa ko banAkara taiyAra kara detA hai to kyA dUsarA manuSya bhI ke liye vaha morapiMchI tyAjya ho jAtI hai| pahileke kiye hue duSkarmakA jimmevAra hai? isake alAvA hamAre sAdhu meM jo morapiMchI rakhanekA -ApakA udAharaNa hamArI samasyAse calana hai, vaha sUkSma jantuoMkI rakSAke liye hai, apanI kisI kucha bhI samAnatA nahIM rakhatA, yaha hamAre praznako hala mA~sa lAlasAko tRpta karaneke liye nhiiN| isa taraha Apake karane meM tanika bhI sahAyaka nahIM hai| Apake diye haye udAmA~sAhArake calana aura hamArI morapiMchIke calanameM jamIna haraNameM vaha manuSya jo gire hae malayepe devAlayakA punaH pAsamAnavA antara hai| mA~sAhAra pazu-vadha dvArA hAsila nirmANa karatA hai. pahile dugkarma karane vAle manuSyake calana kiyA jAtA hai aura apanI jihvAkI lAlasAke liye prayukra kA kisI prakAra bhI anumodana nahIM karatA, balki devAlaya kiyA jAtA hai; parantu morapaMkha binA kisI pazupakSivadhake ko banAkara use girAne bAleke AcaraNakA pratiSedha karatA prApta kiye jAte haiM, aura ve sUkSma jantuoMkI rakSA karaneke hai, parantu tumhAre mAMsabhakSaNa vAle prAcaraNameM koI bAta bhI neka kAmake vAste prayukta kiye jAte haiN| aisI nahIM hai, jisase vadha karane vAle manuSya ke zrAcaraNakA bAddha-nissaMdeha hiMsAyaka hone ke kAraNa pazu- pratiSedha hotA ho balki mausabhakSaka, cupacApa rItise mArane pakSiyoM ko mAranA pApa hai lekina isa pApa kAryake sampAdana vAlekA anumodana hI karatA hai| dUsare, devAlayako puna: ke liye do kAraNa Avazyaka hote haiM. eka mArane vAlA nirmANa karane vAlA pahale manuSya dvArA kiye hue duSkarmakA manuSya dasarA maranevAlA pazu athavA pati / binA maranevAleke sudhAra karake devAlayakA uddhAra karatA hai, lekina Apake koI bhI vadha-kArya sampAdana nahIM ho sktaa| ata: yadi diye huye udAharaNameM maoNsa-bhakSaka mAmAhAra dvArA mRta pazukA vadha karanA pApa hai. to isa pApake bhAgI mArane vAlA aura punarUdvAra nahIM karatA, balki vaha usake dvArA lAlasAvaza marane vAlA donoM hI kAraNa hone caahiye| apane hI zarIrakA popaNa karatA hai| nIlakazo-ApakI yaha tarkaNA ThIka nahIM hai| bAddha-nahIM, ApakA kAraNa kArya vAlA tarka doSayadi isa tarkaNAko ThIka mAna liyA jAya to pApakI jimme- pUrNa hai / yadi kAraNake sadoSa hone pe kAryako bhI sadoSa vArI kevala mArane vAle aura marane vAle para hI lAga na / mAnA jAya to isakA yaha pariNAma hogA ki putra-dvArA kiye hogI, balki una astra-zastropara bhI lAga hogI, jo vadha hue aparAdhakA phala pitA para bhI lAra hogaa| karanemeM kAraNa hue haiM, parantu kisIkI bhI dhAraNA isa nIlakezI-nissaMdeha agara pitA apane putrake prakAra nahIM hai| vAstavameM bAta yaha hai ki pApa-puNyakI naitika doSoMkI mAlocanA aura sudhAra nahIM karatA aura vaha
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta varSa 8 cupacApa usa AcaraNakI aisI anumodanA karatA hai jaaygii| kalpanA kIjiye ki bhagavAna buddha eka nagarake jaise ki mAMsabhakSaka pazuvadhakI karatA hai to pitA samIpa udyAnameM Akara Thahare-nagaravAsiyoMko yaha jAnakara nizcaya rUpase naitika dRSTimeM apane putrake durAcArakA bar3A harSa huzrA ki bhagavAna zrAhAra leneke liye nagarameM uttaradAyI hai| padhAreMge / yadyapi yaha bAta nizcita hai ki vaha kevala eka gRhastha -Apa mere Azayako nahIM samajhe, merA ke pAsase hI AhAra grahaNa kareMge: parantu sabI nagaravAsI abhiprAya yaha hai ki mAMsabhakSaka pazuko mArakara mA~sakI unake padhAranekI AzA karake apane apane ghara puNyArtha prApti nahIM karatA vaha to use yA to kahIMse kharIdatA hai yA bhojana tayyAra karate haiN| aisI dazAmeM zrApa yaha bAta jarUra mAMgakara letA hai yA cArI dvArA prApta karatA hai / isa taraha svIkAra kareMge ki yadyapi ina gRhasthoMmeMse kevala ekako hI usakA pazuvadhame koI bhI sambandha nahIM hai| aisI hAlatameM zrAhAra denekA saubhAgya prApta hai / parantu, sabhI gRhastha vaha vadha-kriyAke liye kaipa uttaradAyI ho sakatA hai ? jinhoMne bhagavAnakA saMkalpa karake bhojana tayyAra kiyA hai nizcayapUrvaka eka samAna puNyake adhikArI haiM / isa udAharaNa nIlakezI-yadi koI manuSya buddha bhagavAnake meM yadyapi aAtithya-kArya kevala eka gRhasthake sAtha hI caraNoMkI pUjA karaneke pazcAta bauddha-mandirase phUla le jAtA sambandhita hai parantu Apa sabhI gRhasthoMko puNya adhikArI hA rAste meM kisI dUsare vyakri dvArA adhamuzrA kara diyA isa vAste ThaharAte haiM ki sabhI bhagavAnake darzanoMke icchuka jAve aura vaha dUsarA vyakri bhagavAnakI pUjAke bhAvagme una the, sabhI unake sAkAradvArA apanI prAtmatRptike utsuka the, phaloko chInakara le jAve to ApakI mAnyatAnusAra donoM isI taraha mA~sAhArake vivAdastha viSayameM bhI zrApa pApake uttaramanuSya samAna puNyake adhikArI haiN| yadi prazasta athavA dAyitvako samajhanekI koziza kreN| Upara vAle udAharaNa meM prazasta kisI bhI upAya-dvArA phUloMkA prApta karanA pUjAke jisa prakAra bhagavAna buddha binA kisI vizeSa vyakriko lakSya samAna hI puNyakA denevAlA hai to acche yA bure kisI bhI kiye nagarameM padhArate haiM, vaise hI pazughAtaka vinA kisI upAya-dvArA mAMsako prApta karanA pazubadhake samAna hI pApakA vizeSa byakriko lakSya kiye mA~sa becaneke liye bAz2ArameM denevAlA ThaharatA hai / zrApa pahale udAharaNameM puNyakI zrAtA hai| Upara vAlI misAlameM jaise sabhI gRhastha binA samAnatAko mAnakara dUsare udAharaNameM pApakI samAnatAse isa apekSAke ki unameM se kisane bhagavAnakI sevA kI. inkAra nahIM kara sakate, Apa jaba puNyake kAryoMmeM kAraNa kArya bhagavat mevAkI abhilASAke kAraNa puNyake adhikArI sambandhakI sArthakatAko mAnate haiM to Apako pApa-kArya meM bhI haiM, vaise hI vicAraNIya prakaraNameM, binA isa apekSAke ki kAraNa-kAryakI sArthakatAko mAnanA hI hogaa| kisane mA~sakA upabhoga kiyA. sabhI mausabhakSaka jo mAMsa ddha-Apa aba bhI mere zrAzayako ThIka nahIM lAlasAke kAraNa mosa kharIdanekI pratIkSAmeM lage haiM, hiMsA samajhe, maiM phira isako spaSTa kiye detA hU~ / pazuko mArane pApake uttaradAyI haiM kyoMki ve sabhI jAnate haiM ki binA vAlA manuSya na to hamAre liye pazuko mAratA hai na hamAre pazuvadhake mA~sakI prApti nahIM hotii| isa taraha sabhI mAMsakahanepara hI aisA kAma karatA hai, vaha kisI bhI vizeSa bhakSaka hRdayase pazuvadhakA anumodana karate haiN| vyakriko dRSTimeM na rakhakara mAMsako becane ke liye lAtA hai jo -Apake udAharaNako maiMne bhalI bhA~ti koI usakI kImata detA hai vaha hI usako le jAtA hai| / samajha liyA hai; parantu ApakI uThAI huI Apatti tabhI isa taraha mAranevAlene kisI vizeSa grAhakako lakSyameM rakha / ThIka ho sakatI hai, jaba ki mAMsabhakSaka mA~sa kharIdaneke liye kara badha nahIM kiyA hai, isaliye svarIdane vAle aura mArane pazughAtakako pezagI mUlya de de / lekina hama to kisI vAlemeM koI bhI sambandha nahIM tthhrtaa| pazughAtaka yA pazuA~sa-vikretAko kabhI koI dAma pezagI nIlakezI-mApakI una tarkazailI bahuta hI nahIM dete; isaliye hama mA~savikretAke AcaraNake kisa doSapUrNa hai, yaha bAta Apako eka hI udAharaNase spaSTa ho prakAra anumodaka ThaharAye jA sakate haiN|
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 8] ahiMsA aura mA~sAhAra 151 nIlakezI-ApakI yaha yakri bhI ThIka nahIM hai| vyavasthAmeM pAye binA nahIM raha sktaa| pezagI dAma dene yA na denene hiMsA-pApake uttaradAyitvameM -bahuta arachA, ApakI uparokra. dhAraNA koI antara nahIM pdd'taa| kyoMki Apa acchI taraha jAnate ThIka sahI; para yaha to batalAIye, ki yadi mA~sa khAnA haiM ki mausa-vikretA pazu mArakara yA maravAkara hI mausakI prApti pApa hai, to zrApa dUdha kyoM pIte haiM ! dUdha bhI to AkhirakAra karatA hai, aura vaha pazu mArane yA maravAne kA kAma usa dhanakI mA~sameM se hI utpanna hotA hai| phira dUdha pInA mAMsa khAnese lAlasA-vaza hI karatA hai, jo vaha mA~sake badalemeM zrApase bhinna kaise ho sakatA hai| prApta karanekI icchA yA aAzA rakhatA hai| isa taraha samasyA hai! yaha mApane kyA nAsamajhIka kA vizleSaNa karanepara yaha spaSTa hojAtA hai ki pazu-badha bAta kahI ! mA~sAhArake sambandhameM hamArI Apatti ahiMsA karane athavA mAMsa becanekA mUla preraka kAraNa mA~sa khAnevAloM siddhAntapara avalambita hai| cUMki mA~sAhAra anya prANi kI mA~sa-lAlasA hI hai / ki masabhanaka lAlasA-vaza ke prANoMkA ghAta kiye binA nahIM ho sakatA / isali dAma dekara mA~sa kharIdanA cAhate haiM, isaliye mA~sa-vikretA mA~sAhAra pApa hai| parantu, dUdhake liye kisIke bhI prANoMkA pazu mArakara bAjArameM lAte haiN| yadi mAMsAhAra banda hojAya ghAta karanA Avazyaka nhiiN| dUdhakI prApti bilkula nirato mA~savikraya aura pazubadha bhI khatama hojAya / isa taraha hiMsaka hai| svayaM pazu apane niyata samayapara dUdha deneke pazuhiMsAkA uttaradAyitva una logoMpara hai jo maoNsa-bhakSaNa liye sadA aise hI tayyAra rahate haiM jaise ki vRkSa apane karate haiN| phaloMko / cUMki dugdha denA pazuoMke liye hAnikAraka ddha nahIM, nahIM, mAnava jIvanameM puNya aura pApa nahIM, hitakara hai, duHkhamaya nahIM, sukhamaya hai, pazuoMmeM dugdharUpa naitika mUlyoMkA sambandha usake sukarma athavA duSkarmase mocanakI kriyA apanI puSTi, santuSTi aura apanI santAna hai. bhoga-upabhogase nhiiN| caki mAMsabhakSaNa bhoga-upabhoga kI paripAlanAke liye bilkula svAbhAvika aura zrAvazyaka kI koTimeM AtA hai. kisI sakarma athavA duSkarmako koTimeM hai, isaliye dUdha pInA pApa nahIM hai| nahIM pAtA, isaliye mAMsabhakSaNakA puNya athavA pApa-rUpa zrApakI yaha dhAraNA bhI ki dUdha mA~sakI paryAya hai, koI bhI naitika mUlya nahIM hai / mAMsabhakSaNake sambandhameM bilkula bhrama hai| dUdha mA~sakI paryAya nahIM, balki jaisA ki pApAcArakI kalpanA karanA bhramamAtra hai| usake rasa athavA gandhase siddha hotA hai, vaha to usa ghAsa nIlakezI-oha ! ApakI puNya-pApa-sambandhI cArekI nikaTatama paryAya hai jo pazuko khAneke liye milatA yaha dhAraNA to bahuta hI bhayaMkara hai| karma aura bhogameM isa hai| kyA Apako yaha mAlUma nahIM ki dUdhakI vizeSatA prakArakA bheda karake, puNya-pApakI vyavasthA banAnA aura pazuoMke cArekI vizeSatApara nirbhara hai| kyA khala aura bhokAko naitika uttaradAyitvase sarvathA mukta karanA sadAcAra binolA khAnevAlI gaUke dUdhameM adhika snigdhatA nahIM aura saMyamako lopa karanA hai| isa taraha to striyoMke satItva hotI ? kyA maukA khAyA hubhA AhAra chAtIkA dRdha pInevAle ko balAta haraNa karanevAle AtatAyI bhI, aphIma, zarAba bacce ke svAsthyapara apanA asara nahIM DAlatA? kyA mA~ko zrAdi mAdaka padArthoMkA bhoga karane vAle durAcArI bhI sabhI khilAI huI auSadhi bahuta bAra dUdhamuMhe baccoMke rogoMkA jimmevArIse aAjAda ho jaayeNge| saca to yaha hai ki manuSya nivAraNa nahIM karatI? kA mana, vacana athavA kAyase honevAlA vyApAra koI bhI isake atirikra, loka vyavahArameM bhI Aja taka kisIne aisA nahIM jisakA acchA yA burA prabhAva usake apane dUdhako azuddha ThaharA kara usakI nindA nahIM kI-jaba ki nijI jIvanapara athavA bAhya lokake hita-ahitapara na par3atA saMsArake sabhI mAnya vijJa puruSoMne mAMsako azuddha aura ho, isaliye naitika dRSTise manuSyakA pratyeka kArya cAhe vaha aprAkRtika zrAhAra ThaharA kara usakI nindA kI hai| bhaMga-upabhogarUpa ho, cAhe anya prakArakA ho, puNya- pApakI ina saba tarkokI maujUdagImeM bhI yadi Apa dUdhako
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 8 mA~sa samAna kahanekA durAgraha karate haiM to kareM, isa taraha ve ekAdazI Adi parvake dinoM meM mA~sako azuddha samajhate to koI bhI manuSya manuSyabhatI kahalAneke aparAdhase khAlI hue isake AhArakA tyAga kara dete haiN| jaba bauddha dharmiyoMke na baca sakegA, kyoMki sabhI apane bacapanake jamAnemeM alAvA sabhI mA~sa khAne vAle vidharmI loga mA~sAhArako mA~kI chAtIkA dUdha pInevAle hote haiN| azuddha aura anukra samajhate haiM to yaha bahuta hI Azcarya kI bauddhadhaka sambanameM Apane jo aneka bAteM bAta hai ki Apa loga mAMsako grAhya vastu kahate haiN| upara kahI haiM, unameM se yaha bAta to kadApi mAnane yogya -vaira ! zrApa isa viSayameM hamAre khilApha nahIM ho sakatI ki saMsArake sabhI mAnanIya vijJa puruSoM kucha bhI kaheM magara itanI bAta to Apa jarUra svIkAra ne mA~sako tyAjya ThaharAyA hai| jahA~ taka sarvasAdhAraNakA kareMge hI ki mA~sAhArI hote huye bhI kisIke prANaghAta savAla hai, sabhI sabhyajana zarAba aura anya mAdaka padArthoM karanA yA karAnA hamArA abhiprAya nahIM hai aura isa kI nindA karate cale Aye haiM parantu madirAke samAna, mAMsa abhiprAyake abhAvameM, mA~sa-prAptike liye jo kucha bhI kI saba jagaha nindA honA siddha nahIM hai| isase pramANita pazudhAta hotA hai usake liye hamArI koI bhI naitika hotA hai ki yadi mA~sa vAstavameM nindanIya hotA, to madirA jimmevArI nahIM hai| ke samAna sArA saMsAra binA kisI matabhedake usakA bhI nIlakezI-khaba ! yadi bhApake kahe anusAra nindaka hotA! abhiprAyavAdakA artha liyA jAya, to svayaM mAranevAlA bhI nIlakezI-Apane mA~sAhArako niSpApa kArya isa prakArake abhiprAya vAlA siddha na ho skegaa| kyoMki siddha karane ke liye jo sarvasAdhAraNa matakA sahArA lenekI mArane vAlA kabhI bhI mAraneke abhiprAyase nahIM mAratA, koziza kI hai. yaha prayAsa bhI zrApakA niSphala hai: kyoMki vaha to kevala dhanake abhiprAyase hI mAratA hai| usakA mosa, madirA, maithuna Adi bhoga-upabhogakI bAtoM meM manuSya mukhya uddezya dhana banAnA hai. mAranA to dhana siddhike kabhI bhI ekamata athavA samAna-vyavahArI nahIM rahA hai| liye eka sAdhana mAtra hI hai| isa taraha yadi Apake isaliye ina bAtoMke satya aura tathyakA nirNaya karaneke mAnyatApara amala kiyA jAye to mArane vAlA bhI hatyAke liye sarvasAdhAraNa matakA sahArA lenA nirarthaka hai / dUra aparAdhase mukra hojaayegaa| jAnekI jarUrata nahIM, madirApAnako hI le lIjiye / kyA bauddha-acchA zrApakA prAzaya yaha hai ki, ca ki sabhI yugoMmeM sabhI logoMne isakI nindA kI hai? nahIM! mA~sAhAra paramparA rUpase pazudhAtakA kAraNa hai, isa vAste isa sambandhameM hameM prAcIna vaidika kAlake vyasanoMkI Alo- mA~sAhArI pazudhAtakA doSI hai, parantu zrApakI yaha dhAraNA canA karanekI jarUrata nahIM svayaM bauddhadharmI-khAsakara sacAI aura vyavahArake virUddha hai| vyavahArameM hama mahAyAna aura mantrayAna sampradAyoMke loga zarAbakA khUba hamezA dekhate haiM ki kevala mRtyukA kAraNa hojAnese koI prayoga karate haiN| inake alAvA bahutase anya dharmavAle bhI manuSya hatyArA nahIM kahalAtA / isa sambandhameM bahutase zarAbako AjAdIse pIte haiM / ina hAlAtake rahate hue, udAharaNa peza kiye jAsakate haiN| kisI zatru dvArA ghAyala bhalA zrApa kaise kaha sakate haiM ki zarAba loka-nindya vastu kiye haye manuSyake zarIrase tIra nikAlate samaya saMbhava hai ? magara isake mukAbalemeM mAMsabhakSaNakI bAta sarvathA hai ki Apa usakI mRtyuke kAraNa hojAyeM athavA kisI bhinna prakAra kI hai| sivAya bauddhadharmiyoMke, jo tarkadvArA bacake galemeMse aTakI huI kauDIko nikAlanekI kozizameM mAMsabhakSaNakA samarthana karate haiM; sabhI mAMsabhakSaka cAhe una usakI mA~ usakI mRtyukA kAraNa bana jAye, isI taraha kI yaha lata kitanI hI purAnI kyoM na ho, kabhI isakI kisI rogIkA Aprezana karate huye cikitsaka-DhAkTara usakI prazaMsA nahIM karate aura na ise acchI cIz2a samajhate haiN| yaha mRtyukA kAraNa hojAye; parantu yaha bAta nizcita hai ki koI bhI mAta svayaM unake pracalita vyavahAra se hI jAhira hai kyoMki upayuka vyakriyAko mRtyukA aparAdhI nahIM tthhraayegaa|
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 4-5] pAjAdIke dvAra khaDe haiM nAlakazA-nissandeha, Upara vAle udAharaNoM meM pahalUse bhI vicAra kareM, Apa hiMsA aura pApakI jimmevArI be, mRtyukA kAraNa hote huye bhI mRtyuke liye uttaradAyI sana yakA kAraNa te kora se nahIM baca skte| nahIM haiN| kyoM nahIM isa dhAste ki unake prAdharaNakA preraka isa lambe bAda-vivAdake pazcAt merI yahI antima hetu prema thA, paropakAra thaa| unakI dilI bhAvanA thI ki ve prArthanA hai ki zrApa bhagavAna buddha dvArA ghoSita ahiMsA tatva unake dukha-darda ko dUra karake unako mRtyuse bacA leM / yaha para niSpakSa dRSTise vicAra kareM; aura durAgraha chodakara dekheM bAta dUsarI hai ki ve apane manorathameM saphala nahIM hue, kArya ki vaha kahA~ taka Apake pracalita mAMsAhArakI puSTi karatA hai| kI saphalatA aura asaphalatA kevala manorathapara nirbhara nahIM, kevala isaliye ki Apa muddatase mA~sAhArakI latameM pade isake liye bahutase, sahAyaka kAraNoM ke sahayoga aura virodhI hue haiM aura use chor3anA kaThina hai| usakI yuniyoM dvArA kAraNoMke prabhAvakI jarUrata hai| parantu mA~sa-prAptike liye samarthana karanekI ceSTA karanA pApa jaise ahiMsA dharma mAnane pazuvadha vAlI kriyAmeM athavA moMsabhakSaNa vAlI AdatameM vAloM ke liye zobhA nahIM detA / maiM samajhatA hai, ApakA preraka hetu prema vA paropakAra nahIM hai| yaha kAma pazuoMke pUrNa vizvAsa hai ki ahiMsA tatvakA pracAra karaneme Apa na dukhadarda harane aura unheM mRtyuse bacAne ke liye nahIM kiye kevala dUsaroMkI hI zrAcAra-zuddhi karate haiM / bhagavAna buddhane jAte, balki yaha kAma pramAda, moha aura svArthavaza dhana- DAkuoMke saradAra aGgalimAlako ahiMsA dharmakA upadeza lAlasA athavA viSaya-lAlasAse prerita hokara kiye jAte haiN| dekara na kevala usakA sadAke vAste pApase udvAra kara diyA, isa vAste Uparake udAharaNoM vAle kAma puNya haiM aura pazu- balki usake dvArA bhaviSya meM vadha honevAle bahutase manuSyoM vadha vA mAMsabhakSaNa vAle kAma pApa haiM. preraka bhAvanAoMmeM kA bhI mRtyuse uddhAra kara diyA / bhagavAnakA yaha AcaraNa bheda honese kriyAoMke phala aura unake naitika mUlyoM meM bheda kitanA udAra aura kitanA mipUrNa thA ? Apa bhI apane honA svAbhAvika hI hai| hiMsA-ahiMsA tattvakA nirNaya kevala jIvanameM yadi isa prakAra udAra aura vAtsalya pUrNa prAcArako kAraNa kAryasambandhako dekhanese nahIM hotA. isake liye sthAna deM to Apake zrAdarza aura vyavahArameM bar3I samatA kiyAtroMkI preraka bhAvanAoMko panapanA bhI jarUrI hai| paidA hogI, jIvanameM zuddhi prAyegI aura saMgharme vaha zaki udita hogI ki zrApa saMsArake hiMsAtmaka pravAhako badalakara isa taraha zrApa isa mAMsabhakSaNa vAle viSaya para kisI use ahiMsAtmaka banA deNge| hama Az2AdIke dvAra khar3e haiM [racayitA-zrI paM0 kAzIrAma zarmA 'praphullita'] janahitake bharamAna liye hama AjAdIke dvAra sthaDe haiM ! bhAratako AjAda karAne , mAnavatAke sAja sajAne , duSTa du-zAsanake hAthoMse dupada-mutAkI lAja bacAne, bora bar3hAne; 'mohana' mbuda bAhana tajakara bhagavAna ur3e haiM! sAmya-sukhoMkI dhAra bahAne, navajIvanakI jyoti jagAne, dina palaTeMge, jaga badalegA, dambha-dveSameM Aga lagAne vizva-niraGkA jhaNDA lekara vIra javAharalAla bar3he haiN|
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDa aura AptamImAMsAkA eka kartRtva pramANasiddha hai (lekhaka myAyAcArya paM0 darabArIlAla jaina, koThiyA ) 'kAta' varSa 0, kiraNa 1 10 aura 11-12 meM 'kyA ratnakaraNDa zrAvakAcAra svAmI samantabhadrakI kRti nahIM hai ?' zIrSakakA merA dUsarA lekha prakAzita huA thA usapara pro0 hIrAlAlajI ema0 e0, ela-ela0 bIne 'anekAnta' varSa 8, kiraNa 1, 2 ra 3 meM 'ratnakaraNDa aura zrAptamImAMsAkA eka kartRva abhI taka siddha nahIM' zIrSaka lekha likhA hai / zrAja usIpara yahA~ vicAra prastuta kiyA jAtA hai| pro0 sA0 kI mujhalAhaTa - maiMne apane dvitIya lekhake prArambha meM pro0 sA0kI kaI maMgata bAtoMkI locanAe~ kI thIM aura likhA thA ki merA vaha pramANa pUrNa prathama lekha aneka vicArazIla vidvAnoMne pasanda kiyA hai, para ho0 sA0 ko vaha pasanda nahIM zrAyA / isameM vidvadvarya paM0 sumeracandajI zAstrI, divAkara, kI svataH prApta eka sammati bhI pradarzita kI thI / isapara zrApa bahuta OM kalA uThe haiM aura nyAyAcArya paM0 mahendrakumArajIke usa lekhakI jo mere 'saccArthasUtrakA maMgalAcaraNa' zIrSaka thama lekhake uttarameM unhoMne likhA thA, kucha paMkriyA~ uddhRta karake mujhe usake dvArA 'cetAvanI' mila jAne aura usase kucha sIkha' na lenekA upAlambha diyA hai / sAthameM sammatisaMgraha kI pravRttiko zrazrayaskara batalAyA hai| kintu mAlUma hotA hai ki unhoMne mere usa lekhako, jisameM una pani ui trita lekhakA vistRta javAba diyA gayA hai, dekhanekA kaSTa nahIM kiyaa| mujhe hai ki ze0 sA0 merI taM 'kucha sIkha' na lenekI zikAyata karate haiM aura sammaki pravRttiko adheyaskara batalAte haiM parantu ye svayaM apaneko ina doSoMse suka rakhate haiN| yadi vastutaH kisI viSaya yA lekhapara prAmANika vidvAnoMkI sammatiyoMko prApta karanA aura unheM viSaya-nirNaya ke liye pradarzita karanA burA hai-- zreyaskara nahIM hai to unheM ise svayaM caritArtha karanA cAhiye thaa| bidvAn pAThakoMko mAlUma hai ki pro0sA0ne lagabhaga pA~ca varSa pUrva 'siddhAnta aura unake adhyayanakA adhikAra' zIrSaka nivandha likhA thA aura use, usapara vidvAnoMkI sammatiyA~ prApta karane ke liye, unake pAsa bhejA thA aura jisakI samma zrAI AI huI eka prati mere pAsa bhI maujUda hai| aura jaba maiMne apane pustakasaMgraha se use nikAla kara dekhA to mujhe usake dvitIya aura upAnya evaM antima pRSThoMpara 'SaT khaNDAgamake prakAzita bhAgoMpara kucha sammatiyAM' zIrSakake sAtha zrI cArukIrtti paNDitAcArya mUDavidrI, nyAyAcArya paM0 gaNezaprasAdajI varNI, paM0 sumeracandrajI divAkara, zAstrI, paM0 parameSTIdAsajI nyAyatIrtha aura javAharalAla jaina 'vaidyazAstrI, pratApagar3ha prabhRti Der3ha darjana vidvAnoMkI sammatiyoMkA saMgraha bhI usameM saMkalita milaa| jabaki maiMne apane umra lekhameM kevala eka hI vidvAnkI sammati pradarzita kI thI, jinheM pro0 sA0 svayaM prAmANika vidvAnoMmeM rakhate haiM aura unakI sammatiko pramANarUpameM prastuta karate haiN| aisI hAlatameM merI eka sammatiko to 'sammatisaMgraha' kahakara usakI pravRttiko azreyaskara batalAnA aura apanI DeDha darjana sammatiyoMke saMgrahakI pravRttiko zreyaskara samajhanA hI kyA kAnUna sammata hai ? vAstavameM yadi pro0 sA0 svayaM niSpakSa dRSTise vicAra kara dekheMge to unheM apanI bhUla najara dhAjAyagI aura kisI vivAda viSayake nirNayameM prAmANika vidvAnoMkI sammatiyoMko pradarzita karanA usI kAra zreyaskara samajheMge, jisa prakAra 'siddhAnta aura unake adhyayanakA adhikAra' nibandhameM unhoMne zreyaskara samajhA hai aura taba merA bhI yaha sammatidarzana unheM anucita na lgegaa| Atma-niyaMtraNakI ora maiMne pUrva lekhameM yaha ullekha kiyA thA ki sanakaraNDa sambandhI lekhake uttara likhaneke pahale 'bhadrabAhu' sambandhI lekhakA uttara prathamataH likhanA kramaprApta evaM nyAyayukta thA / isakA pro0sA0 ne yaha javAba likhA thA ki 'cUMki dUsare
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ varSa ratnakaraNa aura mAptamImA~sAkA eka kartRtva pramANasiddha hai 155 lekhakA viSaya hamArI cisana-dhArAmeM adhika nikaTavartI hai' 'pro. sA. kI rIti-nIti hI kucha aisI bana gaI hai ki ve isIse pahale use liyA gayA hai| isapara maiMne unase pUchA mukhya viSayako TAlaneke liye kucha aprayojaka prazna yA thA ki 'vaha cintana-dhArA kaunasI hai ? aura usameM isa prasaMga athavA gauNa bAteM prastuta kara dete haiM aura spaSTa lekhase kyA nikaTavartitva hai ? vAstavameM to mere pahale lekhkA tathyako jhamele meM DAla dete haiN| isake pramANasvarUpa maiMne viSaya hI unakI cintana-dhArAmeM adhika nikaTavartI jAna paM0 phalacandajI ziddhAntazAstrIko usa carcAkA ullekha par3atA hai, jahA~ niyukrikAra bhadrabAhu aura svAmI samantabhadra kiyA thA, jo veda-vaiSamyako lekara 'jaina-sandeza' meM kaI ko do pRthaka byakri spaSTa karake batalA diyA gayA hai aura mahinoM taka calI thI aura jise vidvAna pAThakoMne dilacaspIke jinheM ki pro0 sA0 ne eka vyakri mAna kara apane vilupta sAtha par3hA hogaa| isakI puSTimeM bhI apanI svayaMkI pratyakSa adhyAyakI imArata khadI kI thii|' isapara aba zrApa likhate dekhI huI kalakattAkI carcAkA nirdeza kiyA thaa| isapara haiM ki 'aitihAsika carca meM bhI sAmpradAyika vikSobha utpanna pro0 sA. pAThakoMkI dRSTimeM apaneko girate jAnakara bar3e hote dekha maiMne svayaM apane Upara yaha niyaMtraNa lagA liyA jubhita evaM kupita hogaye aura mere una kathanako kutsita hai ki philahAla maiM jo kucha jainapatroM ke liye likhUgA vaha vRttiyA~' evaM 'dhora aparAdha' batalAte haiM ? sAthameM kalakattAkI viSaya va pramANakI dRSTise digambara jaina itihAsa, sAhitya carcAsambandhI bAtoMko 'vigatavAra peza' karane ke liye unhoMne aura siddhAntake bhItara hI rahegA / basa, isI Atma-niyaMtraNa mujhe baDI DATake sAtha lalakArA hai| isa sambandhameM maiM ke kAraNa niyutrikAra bhadrabAhu sambandhI cintana dUra pada yadi kitanI bhI ImAnadArIse likhagA to bhI pro.sA. use jAtA hai aura prastuta viSaya pUrNata: una sImAke bhItara kadApi mAnaneko taiyAra nahIM hoMge; kyoMki unakI dhartamAna prAjAtA hai|' pravRttimeM koI parivartana nahIM huA aura na tattvata: jijJAsAkA pAThaka, dekheMge ki mere praznase pro0 sAsa ne kisa DhaMgase bhAva jAna par3atA hai| ataeva yadi ve una bAtoMko jAnaneke kinArAkazI kI hai aura bhadrabAha-sambandhI lekhakA uttara na liye utsuka haiM to mere pAlAvA una upasthita vidvAnoM denemeM yaha kAraNa batalAyA hai ki unheM usase sAmpradAyika aura pratyakSa dRSTAoMse unako jAna sakate haiN| phira bhI maiM vikSobha utpanna honekA bhaya hai / vAstavameM bAta yaha hai ki eka bAtakA ullekha kiye detA huuN| Apane kalakattAkI una lekhake tathyoMkA unake pAsa usI prakAra pramANapUrNa prathama dinakI carcA ke samaya sabase pahale yaha prazna kiyA thA koI uttara nahIM hai jisa prakAra paM0 paramAnandajI zAstrIdvArA' ki veda-vaiSamya sambhava nahIM hai, jaba use paM0 rAjendrakamArajI likhe gaye 'zivabhUti, zivArya aura zivakumAra' zIrSaka lekha nyAyatIrthane jIvakANDa gommaTasArakI gAthA 'kahiM viSamA' ke tathyoMkA koI ucita uttara nahIM hai| aura yadi ve ina kA pramANa dekara use siddha kiyA / taba thApane yakrise siddha donoM lekhAMke tathyoMko svIkAra karate haiM to unake vilapta karaneke liye kahA to unhoMne bandha tattvakA vizleSaNa karate adhyAyakI sArI imArata Dhaha jAtI hai| isI asamaMjasameM huye use yukrise bhI siddha kara diyaa| phira zrApakA prazna par3akara aba pro. sA. ko sAmpradAyika vikSobhake utpanna huA ki yaha to strImukriniSedhake liye digambara paramparAne honekA vahAnA DhUMDhanA par3A hai aura isIse aba prAma-niyaM- mAnA hai| isakA jabAba diyA gayA ki strImukriko mAnaneaNakI ora bhI pravRtta honA par3A hai / jo kucha ho, yaha bAlI zvetAmbara paramparAmeM bhI veda-vaiSamya mAnA gayA nizcita hai ki unake ye vakIlI dAva-paMca vicAra-jagatameM koI hai / isake bAda yadyapi veda-vaiSamya siddha hojAnepara mulyavAna nahIM samajhe jA sakate haiN| mAmalA khatama hogayA thA, kintu kucha aura prazna kiye gaye jo prastuta carcAke upayukta na the aura sarvathA kinArA kamIke aprayojaka praznoMkA Aropa galata nahIM hai the / upasthita logoMne jAna liyA ki aba Apase uttara Age calakara maiMne apane usI lekhameM likhA thA ki nahIM bana rahA aura isa liye zrApakA ceharA phIkA par3ane 1 'anekAnta' varSa 7, kiraNa 1-2 / lagA evaM anyatra jAnekI bAta kahI gaI to phira carcA
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 anekAnta [kiraNa 4-5 dUsare dinako sthagita kI gaI, ina saba bAtoMko pratyakSadRSTAoMne to hameM samajhameM nahIM AtA ki matase atirikta aura spaSTa dekhA thaa| aisI sthitimeM mere 'aprayojaka prazna' yA mAnyatA kyA hai aura usake parivartanako chor3akara parityAga 'prayojaka prasaMga' athavA gauNa bAteM kahanepara unheM 'kutsita aura kyA cIz2a hai ? sAdhAraNa vivekI bhI mata bhAra mAnyatA vRttiyA~' aura 'ghora aparAdha' batalAnA sarvathA galata hai| maiM tathA parivartana aura parityAgakI abhinnatAko samajha sakatA nahIM cAhatA thA ki una bAteM prastuta kI jAye, para pro0 sA hai aura nizcaya hI use kabUla karegA / yathArthata: mata aura ne sobhameM pAkara mujhe unako prakaTa karaneke liye bAdhya mAnyatA evaM parivartana aura parityAga ye paryAyavAcI hI kiyA hai| ata eva isa eka hI bAtase prakaTa hai ki ve zabda haiN| thor3I derako yadi hama pro0 sA0 kI yaha mAnyatA kisa DhaMgase anekoM aprayojaka prazna khar3e karate haiM-'aura kI paribhASA mAna bhI leM ki jisa bAtako mananapUrvaka grahaNa tathyako jhamelemeM DAlakara use ImAnadArIke sAtha svIkAra aura sthApita kiyA jAve vaha mAnyatA hai to maiM kaha denA nahIM krte| aura isa liye unakA kSabhita evaM kupita honA __ cAhatA hai ki mata bhI to isIko kahate haiM / dUsare, adhyayana sarvathA vyartha hai| ke adhikAra nAmaka nibandhameM jo kathana prastuta kiyA gayA hai mAnyatAkI paribhASA aura usakA grahaNa-parityAga- vaha mananapUrvaka kiyA huzrA hai yA nahIM ? yadi hai, to vahA~ ratnakaraDazrAvakAcArako svAmI samantabhadrakRta kahA jAnA __ maiMne pahale lekhameM yaha ullekha kiyA thA ki 'siddhAnta mAnyatA kyoM na kahalAyaMgI? aura yadi mananapUrvaka nahIM haiaura unake adhyayanakA adhikAra' nAmaka nibandhameM sna gairamananakA hai to adhikArakA vaha saba kathana nirargala hI karaNa duzrAvakAcArako svAmI samantabhadrakRta batalAyA gayA hai kahA jaaygaa| aisI hAlatameM pro0 sA0 svayaM batalAyeM ki aura aba vilupta adhyAyameM use unakI racanA na honekA aise prayuka kathana aura pUrvAparaviruddha kathanakA pramANakSetrameM koI kathana kiyA gayA hai aura isaliye yaha to pUrva-mAnyatAkA mulya nahIM hai yA saMgata aura pUrvApara-aviruddha kathanakA koI choDa denA hai| isapara pro0 sA0 ne 'snakaraNDazrAvakAcAra mUlya nahIM hai ? spaSTata: vivekIjana ayukra aura pUrvAparaviruddha aura prAptamImAMsAkA kartRtva' zIrSaka apane lekhameM mere isa kathanakA hI pramANa kSetrameM koI mUlya na btlaayeNge| aura AlocanAtmaka pratipAdanako pahale to 'bhrama' batalAyA aura yatripUrNa avirodhI kathanako hI mulyavAna kheNge| aura isa phira Age usI jagaha bAdameM yaha kahate hue use svIkAra liye mere una mAnyatA choDaneke kathanako nirmUla aura kara liyA ki 'gaveSaNAke kSetrameM naye AdhAroMke prakAzameM nirAdhAra prAkSepa' batalAnA sarvathA anucita evaM bebuniyAda hai| mataparivartana koI doSa nahIM hai| kintu aba Apa likhate haiM ki 'mAnyatA to tabhI hotI hai jaba kisI bAtako manana kevalIke 12 dopoM ke abhAvakA svIkArapUrvaka grahaNa aura sthApita kiyA jAve / kintu jahA~ pUrvameM snakaraNDazrAvakAcArameM prAptake lakSaNameM pAye 'ucchinnaaisI mAnyatA prakaTa hI nahIM kI gaI vahA~ use chor3ane Adi doSa' vizeSaNakA svarUpa kSudhAdi 18 doSa-rahita batalAyA kA lAMchana lagAnA to nirmUla aura nirAdhAra AkSepa ho gayA hai| isaparase pro. sAhabane use prAptamImAMsAkAra / kahalAyagA, jisakA pramANa kSetra meM koI mUlya nhiiN|' svAmI samantabhadrakI racanA na honekA mata prakaTa kiyA thA mujhe sakheda kahanA par3atA hai ki pro. sA. apanI aura likhA thA ki 'ratnakaraNDazrAvakAcArako ukna samantabhadra pahale kahI huI bAtako sarvathA bhUla jAte haiN| jaba ve pahale prathama (svAmI samantabhadra) kI hI racanA siddha karaneke liye yA DhaMkekI coTa svIkAra kara lete haiM ki 'gaveSaNAke kSetra meM jo kucha pramANa prastuta kiye gaye haiM una sabake hote hae naye AdhAroM ke prakAzameM mata-parivartana koI doSa nahIM hai|' bhI merA aba yara mata dRDha hogayA hai ki vaha unhIM granthakArakI 16. phulacandrajI aura paM. jIvandharajIkI carcAzromeM bhI racanA kadApi nahIM ho sakatI, jinhoMne prAptamImA~sA likhI Apake dvArA kiye gaye aneko aprayojaka prazna bhare par3e thI, kyoMki usameM doSakA jo svarUpa samajhAyA gayA hai hai| jinheM pAThaka una carcAzrose jAna sakate haiN| vaha prAptamImAMsAkArake abhiprAyAnusAra ho hI nahIM sktaa|'
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ varSa 8 ratnakaraNa aura bhAptamImAMsAkA eka kartRtva pramANasiddha hai 157 isapara maiMne apane prathama khekhameM prAptamImAMsAkArakI hI gata ullekhAnusAra svedake prabhAva-ni:svedatvako bhI svIkAra dUsarI racanA svayambhUstotrake ullekhoMke prAdhArapara yaha siddha kara liyA hai| isa prakAra aspaSTata: 7 doSoMke abhAvako kiyA thA ki prAptamImAMsAkArako bhI prAptameM kSadhAdi 18 aura bhI Apa mAna lete haiM / arthAt prAptameM 5+7= 12 doSoMkA abhAva iSTa hai| hamAre isa kathanakI mAlocanA doSoMkA bhAva mAnanemeM pro. mA0ko koI Apatti nahIM karate hue pro. sA. ne likhA thA ki 'paMDitajIne jisa jAna pddh'tii| isa mere vizada vivecanake kiye jAnepara aba prakArake ullekha prastuta kiye haiM unako dekhate huye mujhe isa pro0 sA0 mujhase pUchate hue kahate haiM ki 'maiM paNDitajIse bAtakI aba bhI zrAvazyakatA pratIta hotI hai ki yahA~ sabase pUchatA hU~ ki una bAraha doSoMkA kevalI meM prabhAva mAnane meM pahale maiM apane dRSTikoNako spaSTa karadUM / kevalImeM cAra mujhe Apatti thI kaba ?' mere Upara uddhRta lekhA~zase muspaSTa vAtiyA karmoMkA nAza hocukA hai, ata eva ina kamose hai ki maiMne to usa sambandhameM paNDitajIke ullekhoM meM aviutpanna doSoMkA kevalImeM abhAva mAnanemeM kahIM koI matabheda veka aura anAvazyakatAko hI sUcanA kI thii|' nahIM hai| snakaraNDake chaThe zlokameM ullikhita doSoMmeM isa mameM punaH kheda sahita kahanA par3atA hai ki pro. sA. prakArake pA~ca doSa haiM-bhaya, smaya, rAga, dveSa aura moh| kitanI caturAIse pAThakoMko bhulAvemeM DAlanA jAnate haiN| ata eva ina doSoMke kevalImeM prabhAvake ullekha prastuta pAThaka dekheMge ki unake upayaMka ullekhozameM ukra 12 doSoM karanA anAvazyaka hai|' kA koI ullekha nahIM hai, jinake bAremeM ve 'saspaSTa' kahanekA yahA~ yaha smaraNa rahe ki vilupta adhyAyameM pro. sA. niHsaMkoca nirdeza karate haiN| yahA~ to sirpha pAMca hI doSoMkA nai aSTasahasrI TIkA (prA0 mI. zlo0 4 aura 6) kA spaSTata: ullekha hai| hAM, prastuta lekhameM aba avazya una 12 havAlA dekara rAga, dveSa aura moha (prajJAna) ina tInako doMke kevalImeM prabhAva mAnanemeM anApatti svIkAra karalI hai| prAptamImAMsAkArakA abhiprAya batalAkara doSakA svarUpa prakaTa so kaba ? jaba maiMne vizleSaNa karake vizadatAye unheM dikhAyA kiyA thA-unameM bhaya aura smaya ye do doSa nahIM kahe the| aura unake mAnane meM zrApani na honeko khaa| pahale to aura jaba mere dvArA svayambhUstotrake una ullekha upasthita unhone vilupta adhyAyameM tIna hI doSa batalAye the phira kiye gaye to bAdameM 'nakaraNDa aura prAptamImImAMsAkA pA~ca doSa hogaye aura aba bAraha doSa hogaye / aura zAyada eka-kartRtva' lekhameM yaha kahate hue ki 'ranakaraNDake chaThe agale lekhameM pUre 18 doSa mAna leM aura unakA kevalImeM zlokameM ullikhita dopoMmeM isa prakArake pA~ca doSa-bhaya, abhAva svIkAra krleN| aisI sthitimeM pAThaka jAna sakate haiM smaya, rAga, dveSa aura moh|' rAga, dveSa aura mohake alAvA ki aviceka aura anAvazyakatA kisa ora hai ? mere vivebhaya aura smaya ina do doSoMko aura bhI mAna liyA gayA cana" ullekhoM meM hai yA unake uttarottara saMzodhana hone gaye aura isa liye maiMne dvitIya lestrameM likhA thA ki 'prasannatAkI kathanameM hai ? isase prakaTa hai ki jaba unake kathanameM uttarottara bAta hai ki 'rAga, dveSa, mohake sAtha bhaya aura smayake saMzodhana hotA gayA to mere una ullekhoM meM vivekIjana viveka abhAvako bhI kevalImeM pro. sA0 ne mAna liyA hai aura aura sArthakatA hI nizcaya se prApta kreNge| pro0 sA. ne svayaM isa taraha unhoMne ratnakaraNDameM ukra 18 doSoMmese poca bhI pahale apane 'dRSTikoNa' ko aspaSTa svIkAra kiyA hai doSoMke abhAvako to spaSTata: svIkAra kara liyA hai| aura zrIra pIche use 'spaSTa kiyA hai| jaisA ki unake Uparake cintA, kheda, rati. vismaya aura viSAda ye prAyaH mohakI paryAyavizeSa haiM, yaha prakaTa hai| ataH mohake prabhAvameM ina prAptamImAMsAmeM bhI ratnakaraNDoka doSakA svarUpa doSoMkA prabhAva bhI pro0 sA0 asvIkAra nahIM kara sakate haiN| nidrA darzanAvaraNa karmake udayase hotI hai, isaliye kevalImeM ___ mAnA gayA haidarzanAvaraNa karmakA nAza hojAnese nidrAkA abhAva bhI pro. maiMne svayambhUstotrake pramANollekhoMse yaha siddha kiyA mA. ko amAnya nahIM ho sktaa| vidyAnanda ke asahastrI- thA ki prAptamImA~sAkArako bhI nakaraNDoka doSakA svarUpa
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [kiraNa 4-5 svIkAra hai| isAra pro. sA.ne likhA thA ki nyAyAcArya prAptaparIkSA donoMkI sthiti eka hai aura donoM hI meM jI bAtamImAMsA tathA yuktyanuzAsanameMse to koI eka bhI dArzanika dRSTikoNa mukhyata: vivecanIya hai aura prAgamika aisA ullekha prastuta nahIM kara sake, jisameM una mAnyatAkA gauNataH / ataeva isa sambandhameM aura adhika vivecana anAvidhAna pAyA jAtA ho| yathArthata: yadi prAptamImAMsAkArako vazyaka hai| pUrva lekhameM vaha vistRta rUpase kiyA jA cukA hai| prAptameM una pravRttiyoMkA prabhAva mAnanA abhISTa thA to usake sudhAdi vedanAe~ mohanIya sahakRta vedanIya pratipAdanake liye sabase upayukra sthala vahI grantha thA, jahA~ janya kahI gaI haiunhoMne prAptake hI svarUpakI mImAMsA kI hai|' isapara maiMne pichale lekhameM hamane budhAdi vedanAoMko zAstrIya unase prazna kiyA thA ki kyA kisI pranthakArake pUre aura pramANapUrvaka mohanIya janya batalAyA hai / yaha hamane kahIM ThIka amiprAyakA ekAntata: usaka eka hI granthaparasa jAnA nahIM likhA ki 'kSadhAdi vedanAe~ sarvathA mohanIya jA sakatA hai ? yadi nahIM to prAptamImAMsAparase hI prApta- kamapanna haiN| kintu pro0 sAhabako kucha aisI gandha zrAgaI mImAMsAkAra svAmI samantabhadrake pUre abhiprAyako jAnanaka hai ki maiM unheM sarvathA mohanIya karmonpanna mAnatA hai| isake liye kyoM prAgraha kiyA jAtA hai? aura unake hI dUsare liye unhoMne mere lekhake do sthaloMkI kucha paMkriyA uddhRta granthaparame vaise ullekha upasthita kiye jAnepara kyoM azraddhA zraddhA kI hai, jo adhUre rUpameM upasthita kI gaI haiM / ve paMkriyoM kI jAtI hai ? mamamameM nahIM AtA ki pro0 sA ke apane pUre rUpa meM nimna prakAra haiM:isa prakArake kathanameM kyA rahasya hai?' isake sAtha hI pA~ca 'vAstava meM prAptamImA~sAmeM prAptake rAga, dveSAdi doSa hetu-pramANase prAptamImA~sAmeM bhI kArikA domeM ratnakaraNDokra aura prAvaraNoMkA abhAva batalA denepe hI tajanya dhAdi doSakA svarUpa pramANita kiyA thA / aba unhoMne likhA hai pravRttiyoM-lokamAdhAraNa doSoMkA prabhAva mutarau siddha ho ki 'jo pranthakAra apane eka granthameM prAptake suspaSTa lakSaNa jAtA hai| unake prabhAvako prAptameM alaga batalAnA amukhya sthApita kare aura prAptamImAMsApara hI eka pUrA svataMtra grantha evaM anAvazyaka hai|' likhe usase svabhAvata: yaha apekSA kI jAtI hai ki vaha usa tAtparya yaha ki samantabhadko prAptamImAMsAmeM yathArthagranthameM unhIM lakSaNoMkI vyavasthita mImAMsA kregaa|' mAlUma vakratva aura usake janaka vItarAgatva tathA sarvajJatva rUpase hI hotA ki unhoMne mere una pA~ca hetu-pramANoMra sarvathA hI prAptake svarUpakA spaSTata: nirvacana karanA iSTa hai / dhAdi dhyAna nahIM diyA, jinake dvArA yaha batalAyA gayA hai ki tuccha pravRttiyoMke prabhAvakI siddhi to zrAsameM mohakA prabhAva prAptamImAMsA kA0 2 meM doSakA lakSaNa vahI kiyA hai jo rana- hojAnese aspaSTata: evaM bhAnuSaMgika rUpameM svata: hojAtI hai| karaNTumeM hai| thor3I derako yaha mAna bhI leM ki prAptamImAmA ata: usake sAdhanake liye sIdhA prayatna yA upakrama karanA meM vaha lakSaNa kaNThata: nahIM hai to yaha jora denA anucita hai svAsataurase Avazyaka nahIM hai| budhAdi pravRttiyoM vastutaH moha ki vaha lakSaNa bhI usameM kaNThataH hI honA caahie| isake nIya sahakRta vedanIyajanya haiN| ataeva mohanIyake binA kevalImeM bAremeM prAptaparIkSA aura usakI prAptaparIkSAlaMkRti TIkAkA vedanIya una pravRttiyoMko paidA karanemeM sarvathA asamartha hai|' havAlA bhI diyA gayA thA jahA~ mukhyata: una dhAdi doSoM ina mere pUre uddharaNoMparase vijJa pAThaka jAna sakeMge ki ke abhAvarUpase prAptakA svarUpa varNita nahIM kiyA gayA hai| merI judhAdivedanAoMko sarvathA mohanIya karmotpala mAnanekI phira bhI isase yaha anumAna nahIM lagAyA jA sakatA hai ki mAnyatA hai yA mohanIya sahakRta vedanIya janya mAnanekI hai? usake kartAko ukra lakSaNa iSTa na hogA yA use bAdhita spaSTata: ve merI mAnyatA badhAdivedanAoMko mohanIya sahakRta samajhA hogaa| kintu vaha lakSaNa phalita hojAnese varNanIya vedanIya jamya honekI hI uka uddharaNoM meM dekheMge, jaba maiM nahIM rhaa| yahI sthiti prAptamImAMsAke liye hai aura isa usI jagaha spaSTatayA likha rahA hUM ki sudhAdi pravRttiyoM liye una tIna vikalpoMkA koI mahatva nahIM rahatA jo isa vastuta: mohanIya sahakRta vedanIya jamya haiN|' taba samajhameM nahIM prasaMgameM prastuta kiye haiM kyoMki prAptamImAmA aura pAtA ki pro0 sA0 ne merI mAnyatAkA viparyAsa kyoM
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 161 ---- middha ratnakaraNDa aura bhAptamImAMsAkA eka kartRtva pramANasiddhI kiraNa 4-5 156 kiyA aura use pAThakoMke sAmane anyathA rUpameM kyoM rakhA ! ata eva maiMne jo budhAdivedanAoMko mohanIya sakRtaha yadi una udaraNoM meM mohanIyapara jora diyA gayA hai to vedanIya jamya aura pAtikarmasahakRta vedanIya janya batalAyA usakA matalaba yaha nahIM hai ki vahAM una vedanAbhIko sarvathA hai vaha pramANasaMgata hai| mohanIya janya batalAyA hai, kintu usakI vedanIyameM kAryakArI kevala vedanIya tudhAdivedanAoMkA janaka nahIM haiprabala evaM anivArya sahAyakatA pratipAdita kI gaI hai| isI silasilemeM pro0 sA0 me do bAtopara vizeSa yaha saba jAnate haiM ki ghaDekI janaka miTTI hai lekina kumhAra jora diyA hai| eka to yaha ki vedanIyakarma phala dene meM bhI usakA anivArya nimittakAraNa honese usakA janaka mohanIya yA dhAtikarmake adhIna nahIM hai vaha unase nirapekSa kahA jAtA hai aura 'kumbhakAra' aisA usameM sarvaprasiddha svataMtra phaladAtA hai| dUsarI yaha ki zAstroMne ina donoM vyAdeza bhI hotA hai| basa, isI rUpameM vahA~ mohanIyapara karmoMko virodhi hI batalAyA hai taba mohanIyavedanIyakA sahakArI jora diyA gayA hai| aura yaha jora denA zAstrasammata hI kaise ho sakatA hai ? pahalI bAtake samarthanameM pApane pUjyapAda hai-azAstrIya nahIM hai| yahA~ maiM namUneke taurapara ima kI sarvArtha siddhi (1-16) aura vIrasena svAmIkI dhavalA viSayake eka-do zAstrIya pramANa bhI prastuta kiye detA hUM:- TIkA (1, 1-1,7 / 1,1-1,18) gata kucha paMkriyoMko mohakarmaripo naSTe sarva doSAzca vidgatAH / zuddhata kiyA hai| kintu Azcarya hai ki pro. sA. yaha bhUla chinnamUlatarodvad dhvastaM sainyamarAjavat // jAte haiM ki ye donoM hI prAcArya vedanIyako phala dene meM naSTa chadmasthavijJAnaM naSTa kezAdivardhanam / mohanIya yA ghAti karmAdhIna hI mAnate haiN| jaisA ki unake naSTa dehamalaM kRtsnaM naSTe dhAticatuSTaye // nimna uddharaNoMse spaSTa hai:naSTAH cattabhayasvedA na pratyekabodhanam / 'nirastapAtikarmacatuSTaye jine vedanIyasaddhAvAntadAzrayA naSTa bhUmigatasparza! naSTaM cendriyajaM sukham // ' ekAdazaparISahAH santi / nanu mohanIyodayasahAyAbhAvAtma -praaptsvruup| dAdivedanA'bhAve parIpahamyapadezo na yukraH; satyamevametata; 'yasya hi dhAdivedanAprakarSodayastasya tatsahanArapa- vedanAbhAve'pi dravyakarmasadbhAvApekSayA parISahopacAraH kriyte|' rISahajayo bhavati / na ca mohodayabalAdhAnAbhAve vedanAprama -sarvArthasi0 (pR. 289) co'sti tadabhAvArasahanavacanaM bhakimAtrakRtam / ' 'Na ca veyaNIyaM takAraNaM; asahejattAdo / ghAicaukasa. -tttvaarthvaartik| haja saMta veyaNIyaM dukkhupyAyayaM / Na ca taM ghAicaukamasyi yahA~ mukhyata: mohanIyapara jora diyA gayA hai lekina kevayimmi, sadoNa sakajajaNaNaM veyaNIyaMjalamaTiyAdivaha vedanIyakI anivArya sahAyakatArUpa meM hI diyA gayA virahiyabIja vetti| veyaNIyassa dukkhamuppAeMtassa bAica hai| aura yahI merA vahA~ abhiprAya hai| jahA~ sudhAdi pravR. ukaM sahejamiti kadhaM zavade ? tirayaNa-pauttiaNNahANuttiyoMke abhAvako atizaya batalAyA hai aura unheM ghAti- vvttiido| karmakSaya janya pratipAdita kiyA gayA hai vahA~ bhI ghAtikoMkI vAikamme Na saMte vi jai veyaNIyaM dukkhamuppAyaha to vedanIyameM anivArya sahAyakatA hI varNita kI gaI hai| aura yaha satiso sabhukkho kevalI hoja ? Na ca evaM; bhukkhAtisAsu varNana bhI svakAlpanika yA azAstrIya nahIM hai-zAstrIya kara-jalavisayataNhAsu saMtIsa kevalissa sm.hdaavttiitii| hI hai| yathA saNhAe Na bhujai, kiMtu tirayaNamidi Na vo juttaM; 'asa vedyodayo vAtisahakArivyapAyataH / tastha pattAsesasarUvammi tadasaMbhavAdo / taM jahA. Na tAva svasyakiMcitkarI nAtha ! sAmagrayA hi phalodayaH // NANa8 bhujaha patta kevlnnaannbhaavaado| Na ca kevalaNANA -prAdipurANa 25 vo parva do pahiyamaNNaM pasthaNi NANamasthi jeNa tada kevalI 'pAtikarmodayasahAyAbhAvAta tatsAmarthya virahAt / ' bhujeja / Na saMjama' pttjhaakkhaadsNjmaado| umANa -tattvArthavArtika / visaIkayApesativaNassa jjheyaabhaavaado| bhujAvalI
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa kevalI bhuttikAraNAbhAvAdo tti siddhaM / meM bhAtaviSayaka aura jalaviSayaka tRSNAke honepara phevalI ___aha jai so bhujaha to balAu-sAdu-sarIruvacaya-teja- bhagavAnako mohIpanekI Apatti prApta hotI hai| suhaha ceva bhujai saMsArijIvo vva; Na ca evaM samohassa yadi kahA jAya ki kevalI tRSNAse bhojana nahIM karate kevlnnaannaannuvttiido| Na ca akevalivayaNamAgamo, rAgado- haiM kintu ratnatrayake liye bhojana karate haiM, to aisA kahanA samohakalaMkakie hari-hara-hiraNyaganbhesu va snycaabhaavaado| bhI yukra nahIM hai, kyoMki ve pUrNa AtmasvarUpako prApta kara zrAgamAbhAve Na tirayaNapatti tisthavocchedo ceva hoja, cuke haiM, ata eva yaha kahanA ki ve ratnatraya (jJAna saMyama Na ca evaM, titthassa gibbAhaboha-visayIkayassa uvlNbhaado| aura dhyAna) ke liye bhojana karate haiM, sambhava nahIM hai| vaha tadoNa veyaNIyaM dhAikammaNiravekkhaM phalaM dedi ti siddhN| isa prakArame-kevalI jina jJAnakI prAptike liye to bhojana -jayadhavalA mu. pR. 68-71 karate nahIM haiM, kyoMki unhoMne kevalajJAnako prApta kara liyA yaha pahale a pAta sAmI paratayA kI hai aura kevalajJAnase bar3A koI dUsarA jhAna prApta karane rahe haiM ki vedanIya karma mohanIyodayakI sahAyatAke binA yogya hai nahIM jisake prApta karaneke liye ve bhojana kareM / AdhAdi vedanAoMko utpatra nahIM karatA / dasare uddharaNameM saMyamake liye bhI ve bhojana nahIM karate, kyoMki yathAkhyAta vIrasena svAmI sabalatAke sAtha vedanIyameM mohanIya evaM saMyama. jo sabase bar3A aura antima hai, unheM prApta hai| dhAtikarmakI sahAyakatAkA samarthana karate haiM aura ghAti nirapekSa dhyAnake liye ve bhojana karate haiM, yaha kathana bhI usake phala denekA sakhta viro karate haiM / unake isa uddha. yukrisaMgata nahIM hai, kyoMki unhoMne saba padArthoMko jAna raNa kA pUrA hindIbhAva hinda-TokAkAroM ke hI zabdoM meM de denA liyA hai, isaliye unake dhyAna karane yogya koI padArtha hI Avazyaka samajhatA hai jisase sabhI pAThakoMko sahaliyata nahIM rahA hai| zrataeva bhojana karanekA koI kAraNa nahIM rahane hogii| yathA se kevalI jina bhojana nahIM karate haiM yaha siddha hojAtA hai| ___'vedanIya karma kevalI bhagavAnameM avaguNa (doSa) paidA dUsarI bAta yaha hai ki yadi kevalI bhojana karate haiM to nahIM karatA, kyoMki asahAya hai / cAra vAtiyA karmokI ve saMsArI jIvoMke samAna hI bala, Ayu, svAda, zarIrakI sahAyatAse hI vedanIya karma duHsva utpanna karatA hai| aura cAra vRddhi, teja aura sukhake liye hI bhojana karate haiM. aisA dhAtiyAkarma kevalI bhagavAnameM nahIM haiN| isaliye jala aura samajhA jAyagA, parantu aisA nahIM hai kyoMki ve mohayukra ho miTTI ke binA jisa prakAra bIja apanA aMkurotpAdana kArya jAyeMge aura aisI hAlatameM unake kevalajJAnako utpatti nahIM karane meM samartha nahIM hotA hai usI prakAra vedanoya bhI dhAti ho skegii| catuSkake binA apanA kArya nahIM kara sakatA hai| yadi kahA jAya ki akevalI puruSoMke vacana hI Agama haiM to yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai kyoMki aisA mAnanepara zaMkA-ghAti catuSka dAvotpAdaka vedanIya karmakA rAga, dveSa aura mohase kalaMkita unameM hariharAdikakI sahAyaka hai, yaha kaise jAnA jAtA hai? taraha satyatAkA abhAva ho jAyagA aura satyatAke samAdhAna-yadi cAra dhAtiyA koMkI sahAyatAke prabhAva hojAnepara prAgamakA abhAva hojAyagA aura AgamakA binA bhI vedanIya karma duHkha denemeM samartha ho to kevalI abhAba hojAnepara ratnatrayakI pravRtti nahIM bana sakegI, jinake ratnaprayako nirvAdha pravRtti nahIM bana sakatI hai. isase jisase tIrthakA viccheda hI ho jaaygaa| parantu aisA na pratIta hotA hai ki ghAticatuSkakI sahAyatAse hI vedanIya hai kyoMki nirbAdha bothake dvArA zAta tIrthakI upalabdhi apanA kArya karane meM samartha hotA hai| barAbara hotI hai| ata eva yaha siddha huA ki ghAti karmoMkI yadi ghAtikarmake naSTa hojAnepara bhI vedanIya karma duHkha apekSAke binA vedanIya karma apane phalako nahIM detA hai|' utpanna karatA hai to kevalIko bhUmva aura pyAsakI bAdhA vIrasena svAmIke isa yunipUrNa vizada vivecanase prakaTa honI cAhiye / parantu aisA hai nahIM, kyoMki bhUkha aura pyAsa hai ki vedanIyako phala denemeM mohanIya evaM ghAtikarma sApekSa
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 4-5] ratnakaraeDa aura prAptamImAMsAkA eka kartRtva pramANasiddhI - ghAtikarma nirapekSa phala denemeM jo bIrasena svAmIke vacanoMse dayasahAyAbhAvAta tAsAmarthya virahAta / tadbhAvopacArAd dhyAnapramANita karanekA prayatna kiyA gayA hai vaha sarvathA bhrAnta hai kalpanavacchakritaH eva kevalinyekAdazaparISahAH santi / aura unakI vibhinna sthalIya vivakSAmoMko na samajhane evaM punaya kritaH, kevalAdvedanIya / dvayana sudAyasambhavAdiyupacAraunakA samanvaya na kara sakanekA hI pariNAma hai| taste tatra parijJAtamyAH / kutaste tatropacaryante ityAhaisI prakArakI bar3hI bhUla unhoMne apanI dUsarI bAta lezyaikadezayogasya sadbhAvAdupacaryate / (vedanIya aura mohanIyake pArasparika virodha) ke samarthanameM kI yathA lezyA jine tadvavedanIyasya tattvataH // hai| bhApa likhate haiM parantu karma siddhAntake zArUjJoMko vaisA ghAtihatyuparyante sattAmAtrAta parISahAH / paSTa nahIM hai, aura ve mohanIyako bedanIyakA sahacArI na mAna chamasthavItarAgasya yatheti parinizcitam // kara usakA virodhI hI batalAte haiM / udAharaNArtha, tattvArthasUtra nanadAderamivyakistatra tadvasvabhAvataH / 8, 4 kI TIkAmeM karmoM ke nAmanirdeza kramakI sArthakatA bata- yogazUnye jine yadvadanyathAtiprasaMgataH // lAte hue rAjavArtikakAra jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNakA naikaM hetuH sadAdInoM vyakrau cedaM prtiiyte| sAhacarya prakaTa karake kahate haiN|' Age rAjavArtikakI kucha paMkriyoM tasya mohodayAd vyarasadvecodaye'pi ca // ko uddhRta kiyA hai| sAtha hI ve yaha kahate hue ki 'isI kSAmodaravasampattau mohApAye na sekSyate / prakAra zlokavArtikakAra svayaM vidyAnandajIne bhI svIkAra kiyA satyAhArAbhilASe'pi nAsadeyodayAhate // hai|' vidyAnandake zlokavArtikakI bhI do paMkiyoM una bAtake na bhojanopayogasyAsavezA'pyanudIraNA / samarthanameM prastuta karate haiM! asAtAvedanIyasya na cAhArekSaNAdinA / / yahA~ pro0 sAne vedanIya aura mohanIyameM virodha pramA- zudityazeSasAmagrIjanyA'bhivyajyate katham / zita karane ke liye una do suprasiddha prAcAryoM ke granthoMke tavaikalye mayogasya pipAsAdezyogataH // vAkyoMko upasthita kiyA hai jo mohanIyako vedanIyakA kSadAdivedanodbhatI nAI to'nntshrmtaa| sabalatAke sAtha sahAyaka mAnate haiM aura jo pro0 sAke nirAhArasya cAzanI sthAtuM nAnantazaktiH // mantavyakA jarA bhI samarthana nahIM karate haiM / yathA : nityopayukrabodhasya na ca saMjJA'sti bhojane / ___'yasya hi dAdivedanAprakarSodayastasya tatsahanAparISaha- pAne ceti hudAdInAM nAbhivyakirjirnAdhipe // ' jayo bhavati / na ca mohodayabalAdhAnAbhAve vedanAprabhavo'sti -zlokavArtika pR. 413 / tadabhAvArasahanavacanaM bhakrimAtrakRtam / prAcAryapravara akaladeva aura vidyAnandake ina pAtikarmodayasahAyAbhAvAt tatsAmarthyavirahAta / yathA uddharaNa se spaSTa hai ki ve mohanIya evaM ghAtikarmako vedanIyakA viSadravyaM maMtrauSadhibalAdupakSINamAraNAzakrikamupayujyamAnaM na sahakArI mAnate haiM-virodhI nhiiN| mAraNAya kalpyate tathA dhyAnAnala nirdagdhaghAtikameMndhanasyAnantA- hama pro. sA. se namra prArthanA kareMge ki ve una pratihatajJAnAdicatuSTayasyAntarAyAbhAvAmirantaramupacIyamAnazubha- andhakAroMke, jo unake matake virodhI haiM, vAkyoMko tabhI pudgalasantateveMdanIyAkhyaM karma kadApi prakSINasahAyabalaM sva. upasthita kareM jaba unapara pUrvAparake anusaMdhAna aura sandarbhayogyaprayojanotpAdanaM pratyasamarthamiti khudAdyabhAvaH / ' kA sthiratAse vicAra karaleM / yaha nIti unake hI pakSameM bar3I -rAjavArtika pR0 338 / vidhAtaka-sAdhaka nahIM-siddha horahI hai ki una granthoM meM koI 'na hi sAdhanAdisahAyasyAgnedhUmaH kAryamiti kevala- vAkya yA paMki unake pakSake jarA bhI samarthaka mile aura syApi syAt / tathA mohasahAyasya vedanIyasya yatphalaM sudAdi turanta unheM pUrvAparakA vicAra kiye binA yA tattasthalIya tadekAkino'pi na yujyata eva tasya sarvadA mohAnapekSatva- vivakSAoMkA samanvaya kiye binA prastuta kara diyA, bhale hI prasaMgAta / tathA ca samAdhyavasthAyAmapi ksycidudbhtiprsNgH|' unase unakA mantavya siddha na hotA ho| yaha eka mAmUlI 'vedanIyodayabhAvAta sadAdiprasaMga iti cena, dhAtiko samajhadAra bhI samajhatA hai ki granthakAroMkI yaha paddhati
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 anekAnta [varSa 8 ataeva spaSTa hai ki vedanIya phala denemeM mohanIya yA vAtikarmakI apekSA karatA hai aura isa liye ina donoMmeM virodha nAmakI koI cIja saMbhavita nahIM hai / isa sambandhameM go0 ka0 gAthA 16, nyAyakumuda pR0 856, cAmunDarAya kRta cAritrasAra 40 57-58, anagAradharmAmRta pR0 465, zataka, pra60 TI0 pR0 28, ratnakaraNDa TI0 pR0 6, aura bhAvasaM0 zloka 216 zrAdi zAstrIya pramANa aura prastuta haiM, jahA~ bhI donoMkI sApekSatAkA vizadatAse sayukrika varNana hai| (kramaza:) hotI hai ki jo viSaya nahIM mukhyataH varNanIya hotA hai vahAM usakA ve zranvaya aura vyatireka donoM dvArA isa DhaMgase sAdhana karate haiM ki pAThaka, usakI sattA aura anivAryatA svIkAra karaleM / yahI bAta vedanIyako siddha karanemeM usake prakaraNa meM rAjavArtikakAra aura zlokavArtikakArane apanAI hai arthAt mohanIyako vedanIyakA virodhI kaha kara usakA svataMtra astitva siddha kiyA hai| tAtparya yaha ki jo kArya vedanIyakA hai vaha mohanIya dvArA nahIM kiyA jAsakatA hai hAM, usakA sahAyaka ho sakatA hai| itane artha meM hI vahAM akalaMka aura vidyAnanda evaM dUsare zrAcAryoMne donoM meM vIrasevAmandira, sarasAvA virodha batalAyA hai 1 23-6-46 kaunasA kuNDalagiri siddhakSetra hai ? ->< [ pariziSTa ] 'anekAnta' kI gata, kiraNa 3 meM mere dvArA ukta zIrSakake sAtha eka lekha likhA gayA | usa lekha se sambaddha kucha aMza usa samaya sAmane na honese prakAzita hone se raha gayA thA / use aba isa phira meM yahAM pariziSTa ke rUpa meM diyA jA rahA hai / damoha kuNDalagiri yA kuNDalapurakI koI aura aba vaha pannA sTeTameM pakar3A gayA hai'| aitihAsikatA bhI nahIM haiM jaba hama damohaka pAzvartI kuNDalagiri yA kuNDalapurakI aitihAsikatA para vicAra karate haiM to usake koI puSTa pramANa upalabdha nahIM hote| kevala vikramakI aThArahavIM zatAbdIkA utkIe~ huA eka zilAlekha prApta hotA hai, jise mahArAja chatrasAlane vahAM caityAla - kA jIddhAra karAte samaya khudavAyA thaa| kahA jAtA hai ki kuNDalapura meM bhaTTArakI gaddI thii| isa gaddIpara chatrasAla ke samakAla meM eka prabhAvazAlI evaM maMtravidyA ke jJAtA bhaTTAraka jaba pratiSThita the taba unake prabhAva evaM AzIrvAda se chatrasAla ne eka bar3I bhArI yavana senApara kAbU karake usapara vijaya pAI thii| isase prabhAvita hokara chatrasAlane kuNDalapura ke caityAlayakA jIrNoddhAra karAyA thA aura mandira ke liye aneka upakaraNoMke sAtha do manake karIbakA eka vRhad ghaMTA (pIsalakA ) pradAna kiyA thA, jo bAdameM corImeM calA gayA thA jo ho. yaha zilA lekha vikrama saM0 1757 mAgha sudI 15 somavArako utkIrNa huA hai aura bahake ukta caityAlaya meM khudA huA hai| yaha lekha isa samaya mere pAsa bhI hai / yaha azuddha adhika hai| kundakundAcAryakI AmnAya meM yazaH kIrti, lalitakIrti, dharmakIrti (rAmadevapurANa ke karttA), padmakIrti, surendrakIrti aura unake ziSya brahma hue surendrakIrtike 1 2 yaha mujhe mitravara paM0 paramAnandajI zAstrI se mAlUma huA hai| ukta paM0 jIse yaha zila| lekha prApta huA hai, jisake liye isa unake AbhArI haiN| ( zeSAMza TAiTila ke dUsare peja para )
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuSyanIke 'saMjada' padake sambandhameM vicAraNIya zeSa prazna (le0-DA. hIrAlAla jaina, ema0 e0 ) SaTkhaMDAgama jIvaTThANakI satprarUpaNAke sUtra 63 'kyA SaTkhaMDAgamasUtrakAra aura unake / TIkAkAra meM 'saMjada' padakI saMdigdha avasthAko lekara eka vivAda vIrasenAcAyakA abhiprAya eka hI he?' za Seka lekha khar3A ho gayA thaa| kintu mUvidrIkI mUla tADapatrIya meM prakaTa kara cukA hai| vahA~ batalAI gaI kaThinAiyoM pratiyoM meM 'saMjada' pada mila jAne, svayaM sUtroM meM anya kA abhI taka koI ucita samAdhAna nahIM kiyA gyaa| savatra manuSyanIke 'saMjada' pada grahaNa kiye jAne, usI middhAntakAgekA ThIka abhiprAya samajhane ke liye sUtrakI dhavalA TIkApara samucita vicAra karane evaM yahAM hameM do cAra pramukha bAtoMpara dhyAna denA Ayazyaka AlApAdhikArapara dRSTi DAlane, gommaTasArameM bhI pratIta hotA hai| pahalI bAta vicAraNIya yaha hai ki usI paramparAke pAye jAne evaM bambaIke tatsaMbaMdhI guNasthAnAdi pratipAdanake liye manuSya jAtikA kima zAstra rtha aura patroM meM kI gaI UhApoha tathA pharavarI prakAra vargIkaraNa kiyA gayA hai / SaTUkhaMDAgama sutrapATha, 1646 ke anekAnta meM prakAzita 'saMjada padake saMbaMdhameM dhavalA TIkA, gajavArtika va gommaTasArake pratipAdana akalaMkadevakA mahatvapUrNa abhimata' zIrSaka lekhameM se sampaSTa hai ki gaNasthAnAdi vyavasthAoM ke liye batalAye gaye rAjavAtikake ullekhase yaha bAta aba tiryaMca jAtikA pAMca va manuSya jAtikA cAra prakAra se bhalIbhAMti pramANita ho cukI hai ki usa sUtrameM 'saMjada' vargIkaraNa kiyA gayA hai jimakI vyavasthA gommaTayAra pATha anivArya hai| isase yaha siddha huA ki siddhAnta jIvakAMDa gAthA 146 meM isa prakAra pAI jAtI haimeM sarvatramanuSyanIke bhI caudoM gaNasthAna mAne gaye haiN| sAmaNNA paMcidI pajanA joNiNI apjttaa| . ava prazna yaha utpanna hotA hai ki kyA manuSyanIke tiriyA NarA tahA vi ya paMciMdayabhaMgado hINA / / caudahoM guNasthAnoMkA vidhAna honepara bhI usake chaThe arthAta-sAmAnya, paMcendriya, paryApta, yoninI Adi guNasthAnoMkA niSedha mAnA jA sakatA hai ? ukta aura aparyApta, yaha niryAMkA vargIkaraNa hai / evaM sUtrake sambandhameM dhavalA TIkA aura rAjabArtikameM yaha inameM se paMcendriyako chor3akara zeSa cAra arthAt pratipAdana pAyA jAtA hai ki manuSyanIke caudaha gaNa- sAmAnya, paryApta, yoninI aura aparyApta, yaha manuSya sthAna bhAvavedako apekSA hI hote haiM, kintu dravya veda jAtikA vargIkaraNa hai / ye hI vibhAga SaTkhaMDAgama kI apekSA unake kevala pA~ca hI guNasthAna ho sakate sUtroM, dhavalA TIkA AdimeM niryaca va manuSya jAtikA hai| isakA abhiprAya yaha hai ki jisa manuSyake strI- bheda spaSTa nirdiSTa karane ke liye prakaraNAnumAra kucha vedakA udaya hote hae bhI zarIra puruSAkAra ho, vahI nAmoMke herapherase sarvatra svIkAra kiye gaye haiN| udAcaudahoM guNasthAnoMkI yogyatA rakha sakatA hai / kintu haraNArtha, tiryaca yoninIke liye matprarUparaNA stra 87 jisakA zarIra trA-AkAra ho usake caudaha nahIM, meM 'paMceMdiya-tirikkha-jANigI' gajavAtika pRSTha 331 kevala pAMca guNasthAnoM kI yogyatA ho sakatI hai, isa para tirazvI' dhavalA TIkA matprarUpaNA pR0 208 meM se Uparake guNasthAnoM kI nhiiN| isa saMbandhameM dhavalA- paMcendriyaparyApratirazcyaH ' va jIvakANDa gAthA 155 meM kArane jo sa dhAna kiyA hai usapara maiM apane vicAra kevala 'jogiNI' tathA gAthA 276 meM 'joriNagI 'jainamiddhAnta bhAskara' (juna 1944) meM prakAzita tirikkha' zabdakA prayoga kiyA gayA hai| usI prakAra
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 anekAnta [varSe - manuSya jAtike yoninI jIvoMke liye satprarUpaNA yogamArgaNAmeM kAyayogake prasaMgameM kiyA hai, ataeva sUtra meM 'manuSyanA' va rAjavAtika pR0 331 tathA ukta vibhAgameM kAyagata vizeSatAbhoMkI hI pradhAnatA nAvakAera gAthA 158 meM 'mAnuSI' zabdakA grahaNa svIkArakI jAsakatI hai| yadi sUtrakAra ukta kathana meM pAyA jAtA hai| isa vibhAgake liye jo sAmAnya gatikI yA bhAvavedakI pradhAnatA svIkAra karanA cAhate 'yAninI' zabdakA prayoga kiyA gayA hai usase suspaSTa the to unhoMne gati mArgaNA yA vedamArgaNAmeM yaha hai ki ukta vibhAgameM dRSTi zarIragata bhedoMpara hI rakhI pratipAdana kyoM nahIM kiyA aura kAyayogake silasile meM gaI hai aura yahI bAta gAmmaTamArakI samasta TIkAoM hI kyoM kiyA? -donoM saMskRta aura eka hindI-meM tithaMca yoninI 3-jahAM manuSya-manuSyanI vibhAgase kathana kiyA tathA manuSya yoninI donoMkA 'dravyastrI' artha karake gayA vahAM sarvatra donoMke caudaha guNasthAna kahe gaye prakaTa kI gaI hai| yathA 'paryApta manuSyarAzeH tricaturbhAgo haiM, aura jahAM bhAvavedI strI yA puruSakA kathana hai vahAM mAnaSINAM dravyatrINAM parimANaM bhvti| kevala nauveM guNasthAna takakA hI hai, usase Upara isa prakAra zAstrakAroMkA manuSyanose abhiprAya jIva apagatavadI kahA gayA hai / isake liye vedamAdravyastrIkA hI middha hotA hai / paMDita phUlacandajI gaMNA dekhiye / aba yadi yogamArgaNA aura vedamAgaNA zAstrIne 14 aktUbara 1943 ke jainasandezameM apane donoMmeM bhAvavedakI apekSA hI pratipAdana hai, to isa eka lekha dvArA ise 'jIvakANDake TIkAkAroMkI bhUla' suvyavasthita bhinna do prakArakI kathana zailIkA kAraNa batalAnakA prayatna kiyA / kintu tabase mere unake kyA hai ? bIca uttara pratyuttara rUpa jo daza lekha prakAzita hue 4--yadi manuSyanIka guNasthAna pratipAdanameM aise haiM unake anusAra ukta TIkAkAroM ke kathanameM koI bhUla jIva grahaNa kiye gaye haiM jinake zarIra puruSAkAra miTa nahIM hotii| isa viSayapara merA antima lekha aura vedodaya strIkA, to jina manuSyoMkA zarIra 57-5-25 ke jainasandezameM prakaTa huA thA / tabase sIkA aura vedodaya puruSakA hogA unakA samAveza phira paNDitajIkA usa viSayapara kAI uttara prakaTa manuSyanI vargameM hai yA nahIM ? yadi hai to unake bhI nahIM hudhaa| caudahoM guNanyAnoMkA niSedha sUtrake kaunase saMketame zAstrakAroMke jAti saMbaMdhI bhedoMkI vyavasthAmeM phalita hotA hai ? aura yadi unakA samAveza manuSyanI nimna bAteM dhyAna dekara vicArane yogya haiM- vargameM nahIM hotA to pArizeSa nyAyame unake paryApta 1-paryApta manuSya jAti kevala do bhAgoM meM manuSya kathita caudahoM guNasthAna mAnanA hI pdd'eNge| vibhAjita kI gaI ve-manuSyanI arthAt strI aura yadi kisI anya sUtra dvArA unakA aura prakAra niyamana zeSa prathAta puruSa / isase manuSyakI zarIrAkRti hotA ho to batalAyA jAya? anusAra kevala do jAtiyoMkA abhiprAya pAyA jAtA 5-SaTUkhaMDAgama sUtroM va gommaTasArakI gAthAoMhai / yadi sUtrakArakI dRSTi bhAvavedapara hotI to meM yadi kahIM bhI strIke chaThe Adi guNasthAnoMkA niSedha napusaka vedakI dRSTisaM bhA maryApta manuSya rAzike va kevala pAMca hI guNasthAnoMvA pratipAdana kiyA gayA bhItara eka alaga vibhAga nirdiSTa kiyA gayA hotA, ho to una ullekhoMko prastuta karanA caahiye| yadi jaisAki vedamAgaNAmeM pAyA jAtA hai| yadi yahAM ina graMthoM meM aisa sallekha na pAye jAte hoM to yaha bhAvavedakI hI apekSA vibhAga kiyA gayA hai to dekhanekA prayatna karanA cAhiye ki siddhAntameM yaha paryApta napuMsaka vedI manuSyakA alaga vibhAga kyoM mAnyatA kabase va kaunase graMthAdhAra dvArA prAraMbha nahIM kiyA gayA? hotI hai? 2-pUrvokta samasta vibhAga va pratipAdana sUtrakArane dravyastrIka chaThe Adi guNasthAnoMke niSedhakI
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 4-5] manuSyanIke 'saMjada' padake sambandhameM vicAraNIya zeSa prazna 265 SAta isa mAnyatApara avalaMbita hai ki strIvedI jIvake zAstrI va paM0 kailAzacandrajI zAstrIke sAtha merI jo puruSAkAra zarIra honA bhI saMbhava hai aura puruSavedI uttara-pratyuttararUpase tattvacarcA huI usameM maiM isa viSaya jIvake strIzrAkAra / ataeva svabhAvataH yaha prabha hotA kA paryApta vivecana kara cukA hU~ / bAra bAra maiM isa hai ki kyA karma siddhAMtakI vyavasthAoM ke anusAra bAtapara vicAra karane ke liye preraNA karatA pAyA hU~ aisA honA saMbhava hai ? ukta prakAra bhAva aura dravya ki kyA strIvedIke puruSa zarIrakI utpatti honA saMbhava vedake vaiSamyakI saMbhAvanA do prakArase ho sakatI hai| hai| kintu ve usa praznako TAlate hI rahe / antataH eka to jIvanameM bhAva vedake parivartanase, yA dUsare sA0 2643 / 45 ke jainasandezameM mere eka lekhakA uttara janmase ho / prathama saMbhAvanAkA to zAstrakAroMne dete hue paM. kailAzacaMdrajI zAstrIne veda-vaiSa spaSTa vAkyoM evaM kAlAdikI vyavasthAoM dvArA niSedha utpanna honekI yaha vyavasthA prakaTa kI kihI kara diyA hai ki jIvanameM kabhI bhAvabheda badalahI "yadi koI strIvedI strIvedake sAtha vIryAntarAya, nahIM sktaa| dUsarI sambhAvanApara vicAra karanA bhogAntarAya aura upabhogAntarAyakA prakRSTa kSayopazama Avazyaka pratIta hotA hai| zarIra racanAke jo niyama tathA sAtAke mAtha garbha meM jAtA hai aura vahA~ yadi zAstrameM pAye jAte haiM unake anusAra bhavarka prathama vIyakI pradhAnatA huI to usake puruSakA zarIra bana samayasa jIvaka jo bhAva hote haiM unhIM ke anumAra jAtA hai / isI prakAra yadi koI puruSa vedI ukta vaha yonisthala meM pahu~ca kara apane zarIra aura bhavayavoM antagayoM ke sAdhAraNa kSayopazaya tathA asAtA vedanIya Adi karmo ke sAtha garbhameM jAtA hai aura use vahA~ karmavipAka bhogatA hai| isI kAraNa aMgopAMga nAma rajopradhAna utpAdana sAmagrI milatI hai to usake strI karmoMke upabhedoM meM kevala zarIropayogI padagala vargaNA- kA zarIra bana jAtA hai|" oMkA nAmollekha mAtra kiyA gayA hai| unakI aMga unake isa pratipAdanapara maiMne nimna zaMkAeM vizeSa racanA jIvipAkI prakRtiyoM ke AdhIna hai| upasthita kI ki:utpatti sthAnameM jIva bAharase kevala AhAra Adi 1-yadi strIvedI jIvake ukta jIvavipAkI vargaNAoMke pudgala skandha mAtra grahaNa karatA hai prakRtiyoMkA prakRSTa kSayopazama va sAtAkA udaya hote jinase phira, yadi vaha deva yA nArakI hai to, apanI hue bhI yonisthala meM vIryako pradhAnatA na huI to vaikriyaka zarIra racanA karatA hai, athavA manuSya yA usake strI zarIra utpanna hogA yA puruSa ? yadi phira tiyaca hai to audArika zarIra racanA / usake jitanI bhI puruSa zarIra ho utpanna hogA taba voyaMko pradhAnatA indriyoMkA kSayopazama hogA utane hI indriyAvayavoMkA apradhAnatA nirarthaka hai| aura yadi strI zarIra hI vaha apanI jAti anusAra nirmANa karegA / yadi hogA to usa jIvakA utkRSTa va anutkRSTa kSayopazama usake no indriyAvaraNakA kSayopazama bhI ho tohI va sAtA-bhasAtAkA udaya bhakicitkara siddha huA? vaha dravyamanakI bhI racanA kregaa| isI prakAra jIvake 2-mAdhAraNa kSayopazamase jo kArya hote haiM jo bhAvavedakA udaya hogA usIke anusAra vaha vahI kArya prakRSTa kSayopazamase aura bhI uttama rItise aparyAptakAla meM apane zarIrakI avazya racanA karegA honA cAhiye / phira usameM kAryakI viparItatA kyoM aura jIvana meM usI avayavase vaha apanA vedodeya aura kisa sImApara bhAjAtI hai? sArthaka karegA / bhAva aura dravyako isa AnuSaMgika 3-bhogabhUmimeM ukta karmAkA prakRSTa kSayopazama vyavasthAke anusAra strI vedI jIvake puruSa zarIrakI va sAtAkA udaya hotA hai yA sAdhAragA kSayopazama aura racanA asaMbhava pratIta hotI hai / paM0 phUlacandajI asAtAkA udaya ? yadi prakRSTa hotA hai to vahAM strIzAstrI, paM. jIvandharajI zAstrI, paM.rAjendrakumArajI vediyoMkA zarIra bhI puruSAkAra bananA cAhiye, bhora
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 anekAnta [varSa - - yadi mAdhAraNa bhI hotA hai to kitane hI puruSavediyoM- vIryakI pradhAnatA va apradhAnatA kisa prakAra avayava ko zarIra racanA strIkI hogI ? yugaliyoMko eka hI racanAmeM kAraNIbhUta hotI hai, yaha zAstrIya pramANoM yonisthalameM to vIryakI ho yA rajakI hI pradhAnatA dvArA samajhAyA jAya? milegii| taba unameM kyoM vedavaiSamya utpanna nahIM ho merI ina zaMkAoMke upasthita kiye jAnepara pAtA? paMDitajIne na to vaha merA lekha prakAzita karanA 4-strI vedodayase jIva ke puruSase maithunakI abhi- ucita samajhA aura na zaMkAoM ke samAdhAna karanekI lASA utpanna hogI, strI maithunakI kadApi nhiiN| aura AvazyakatA smjhii| balki mere lekhako chApanekA isI abhilASAkI tRpti ke liye usake antarAyake vAyadA karate karate antataH sandezake sampAdakIya prakRSTa kSayopazama va sAtAke udayase strI dravyaveda hI lekhameM yaha prakaTa kara diyA gayA ki "aba hama yahI utpanna honA cAhiye ? kintu ApakI ukta vyavasthA- ucita samajhate haiM ki isa carcAko sandezameM samApta numAra usa jIvake usakI abhilASAme viparIta kara diyA jaay|" isa prakAra ukta saiddhAntika gutthI avayava utpanna hogA jisake dvArA vaha kadApi apanI ulajhIkI ulajha hI A~khoMke ojhala rakha dI gii| tRpti nahIM kara skegaa| taba phira yaha kArya antarAyake zastrIya viSayoMpara vidvAnoMkI aisI upekSAvRttiko prakRSTa kSayopazama va sAtAke udayase utpanna kahA jAnA dekara bar3I nirAzA hotI hai / kintu jAna par3atA cAhiye yA isame viparIta? hai anekAntake suvijJa sampAdaka isa viSayako abhI 5-karmasiddhAntakI vyavasthAnumAra to jIva bhI nirNayakI ora gatizIla banAnekI abhilASA yonisthalameM pahu~cakara AhAra paryAptikAlameM kevala rakhate haiN| ataeva jisa tatparatAse kucha vidvAnAne AhAravargaNAke pudgala skaMdha mAtra grahaNa karatA hai 'sajada' padakI carcAko usake antima nirNayapara jinako hI khala-nasa bhAga rUpa pariNamA kara vaha pahu~cA diyA hai. usI prakAra ve ukta praznoMpara vicAra apane zarIrAdi payopti ke kAla meM apane pariNAmA- kara usase phalita hone vAlI vyavasthAoMko bhI nusAra zarIra-avayavoMkI racanA karatA hai / taba phira nirNayonmukha kareMge, aisI AzA hai / jaina vAGmayakA prathamAnuyoga (lekhaka-vA0 jyotiprAsada jaina, vizArada ema0 e0, ela-ela0 bI0) prAcInatama anuzruti ke AdhArapara jaina vAcha-mayakA devane sarva prathama janatAko dharmopadeza diyA-jainadharmakA mUlAdhAra dharma pravateka jaina tIrthaGkaroMkA dharmopadeza yaa| sarva-prathama pratipAdana kiyA, yaha bAta prAgaaitihAsika aneka prAgaaitihAsika vizeSajJoM ke matAnumAra dharma kAla (Prehistoric times) ke anta tathA aura mabhyatAkA sarva prathama udaya bhAratavarSa meM huA azuddha ? aitihAsika kAla (Pro to historicti thaa| aura isa bAtake bhI prabala pramANa upalakA mes) ke prArambha kI hai| bhagavAna RSabhadevaka ki prathama jaina tIrthaGkara Adideva bhagavAna RSabha uparAnta, usI azuddha aitihAsika kAlameM bhagavAna ukta dharma, sabhyatA tathA saMskRtike mUla pravartaka the| neminAtha paryanta bIsa jaina tIrthakara aura hue aura bhAratIya anuzrutikI jainadhArAke anusAra unhIM RSabha- una sabane apane apane samaya meM bhagavAna RSabhadvArA
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 4-5] jaina bAGmayakA prathamAnuyoga 167 - pratipAdita jinadharmakA pracAra kiyA / adhikAMza 'prathama' puruSa haiM, aura unake samyaktvaprAptilakSaNa Adhunika bhAratIya itihAsajJa vidvAnoM ke matAnusAra pUrvabhavAdikakA varNana karanevAlA hone ke kAraNase yaha san I0 pU0 1500 ke lagabhaga prasiddha mahAbhArata anuyoga 'prathamAnuyoga' kahalAyA / zeSa zalAkApuruSa yuddhakI samAptise bhAratavarSakA niyamita itihAsa tathA anya mokSamArgameM prayatnazIla mahAna mAtmAe~ prArambha hojAtA hai / mahAbhArata-yuddhake samaya bAIsaveM bhI prathamavargakI hI honese isa anuyogameM unakA jainatIrthaGkara ariSTanemi jainadharmakA pracAra kara rahe the| varNana hotA hai / mumukSuoM ko dharmakA rahasya bhalI unake uparAnta I0 pU0 877-777 meM 23 veM tIrthakara prakAra samajhAne ke liye tIrthakaroM tathA anya bhASAbhagavAna pArzvanAthakA tIrtha palA / aura antameM caubI- ryAdikoMko dRSTAntAdike liye parama bhAvazyaka evaM maveM jaina tIrthakara vardhamAna mahAvIrane (I0 pU0 600- upayogI isa anuyogakA sabase bhAge aura bAra bAra 627 usI ahiMsAmUlaka, syAdvAdamayI, karma-siddhAntapara kathana karanA hotA hai ataH yaha 'prathamAnuyoga' khlaayaa| AdhArita sAmyavAdI jaina-dharmakA punaruddhAra kiyaa| isa sabake atirikta, jaina tIrthakara tathA jainAsan I0 pU0 558 meM pampazailapura ( rAjagRha ) ke cArya bhArI manovijJAnavettA hote the| ve jAnate the vipulAcalaparvatase unakA sarvaprathama upadeza huA aura ki adhikAMza mAnava samAja alpabuddhikA dhAraka hotA ukta zAntimayI akSaya sukhaprada upadezakA pravAha hai aura isI kAraNa kathApriya bhI / bhAkarSaka DhaMgase bhagavAnake nirvANapayanta lagabhaga 30 varSa taka niraMtara tara kahI gaI athavA likhI gaI upadezaprada tathA nItyApravAhita rhaa| tmaka kathA-kahAnIko mAvAlavRddha, bI, puruSa, zikSita bhagavAnane jo kucha upadeza diyA thA use unake azikSita adhikAMza vyatti bar3e pAvase par3hate sunate pradhAna ziSyoM indrabhUti-gautama Adi gaNadharoMne haiN| sAtha hI, apane pUrvajoMke caritra va unakI smRti dvAdazAGgazrutake rUpameM racanAbaddha kiyaa| dvAdazAGgazrutake ko apane bhatIta itihAsako sthAI banAye rakhanekI bhedaprabheda tathA vistAra bahuta adhika haiM aura usakA pravRtti bhI manuSyoM meM svabhAvatayA hotI hai / dUsare adhikAMza Aja upalabdha nahIM hai| gUr3ha dhArmika siddhAntoM evaM tatvajJAnako, zuSka cAritra isI dvAdazAGgazrutake bArahaveM bheda dRSTiprabAdAGgakA ara niyamoMko janagAdhAraNa itanA zIghra aura sugatRtIyabheda prathamAnuyoga thaa| mRlaprathamAnuyoga ardha- matAse hRdayaMgata nahIM karatA jitanA ki vaha apanese mAgadhI bhASAmeM thA aura isakA vistAra kevala 5000 pUrvameM hue anuzra ta mahApuruSoM ke jIvana vRttAntoM tathA padapramANa thaa| anya adhikAroMkI apekSA prathamA- pApa-puNya phalamayI dRssttaantoNko| ina kathanoMkA sajIva nuyogakA itanA kama vistAra thA ki isase yaha anu- varNana unake hattalako sparza karatA hai, unheM prabhAvita mAna hotA hai ki isa anuyogake antargata viSayakA kara detA hai, bhora pariNAmasvarUpa pApase bhaya tathA bahuta saMkSipta varNana kiyA gayA thaa| puNya kAryoMse prIti karanA sikhalAtA hai / isI liye isameM bhagavAna mahAvIra paryantake bAraha atIta jainAcAryoMne 'prathama' kA artha 'bhavyutpanna mithyASTi' jinavaMzoM tathA rAjavaMzoMkA itivRtta thA, sAtha hI kiyA hai / ina zabdoMse tAtparya una adhikAMza dehadhAtIrthakara, cakravartI, balabhadra, nArAyaNa bhAdi tresaTha riyoMse hai jo na vyutpanna mati hI haiM aura na dharma tathA mahApuruSoM ( zalAkApuruSoM) ke jIvanacaritra tathA dhArmika kriyAoMke prati hI vizeSa khiMcAva mahasusa pUrvabhavoMkA varNana thA, inake atirikta anya bhI karate haiM, jinhoMne dharmakA rahasya na samajhA hai, na mokSamArgameM prayatnazIla aneka mahAna AtmA strI- anubhava kiyA hai aura na tadanukUla AcaraNa hI kiyA puruSoMke vRttAnta the| hai| isa prakAra dharmamArgapara na ArUDha hue alpabuddhi tIrthaGkara nartaka honese puruSazreSTha arthAta janoM ke hitArtha jo dhArmika sAhityakA aMga jAtIya
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 anekAnta [varSa 8 anuzrutike AdhArapara jainAcAryoMne surakSita rakkhA use koSa, jinasenane AdipurANa va pAbhyudaya prantha unhoMne prathamAnuyogakA nAma diyaa| race / vIM zatAbdI meM AcArya guNabhadrane uttarapurANa, jaisAki Upara nirdeza kiyA jA cukA hai, bhagavAna jinasena kASThAsaMghIne harivaMzapurANa, mahAkavi puSpadaMta mahAvIra dvArA pratipAdita prathamAnuyogake viSayako ne apabhraMzamahApurANa, NAyakumAracarita, jasaharacariu gautamA da gaNadharoMne pA~ca sahasra pada pramANa racanAbaddha mAdiracanAyeM kii| kiyA thA, kintu usasamaya vaha racanA lipivaddha nahIM prathamAnuyogake uparyukta prasiddha prAcIna granthoM ke huI thI, lagabhaga unake pA~casau varSa paryanta prathamAnuyo- atirika saiMkar3oM anya purANa, caritra, kathAprantha, gakA viSaya guruziSya paramparAse 'nAmAvalI nivaddha gadya, padya, kAvya-campU rAsA bhAdike rUpameM, prAkRta, gAthAoM' tathA 'kathAsUtroM' ke rUpa meM mokhika dvArasa saMskRta apabhraMza. kannar3I, hindI, gajara hI pravAhita hotA rahA / aura IsvI sanake prArambhakAla- bhASAoM meM race gaye / tAmila tathA telugu bhASAbhoM meM meM vicchinna hojAneke bhayase tathA lipikA vizeSa bhI IsvI sanke prArambhakAlase hI prathamAnayogake pracAra hojAneke kAraNa anya dharma-pranthoMke sAtha prasiddha evaM vizAla kAmyaprantha mitate haiN| sAtha vaha bhI lipibaddha kiyA jAne lgaa| vAstava meM vartamAna jainavAsamayameM anya sAhitya vIranirvANa saMvat 530 arthAt IsvI sana 3 meM kI apekSA, prathamAnuyoga sambandhI sAhitya sarvAdhika bhAcArya vimalasUrine upayukta nAmAvalAnibaddha hai aura yadyapi isa anuyogakA pradhAna uddezya nItyAgAthAnoM tathA kathAsUtroMke AdhArapara prAkRta 'pauma- tmaka tathA dharmakAryoM meM abhiruci evaM pApakAryoMse cariyakI racanA kii| saro3rIzatAbdIke prasiddha vidvAna bhIrutAkI pravRttiyoMkA poSaNa karanA hI prAcArya svAmI samantabhadrane apane granthoM meM, tIrthaMkarA- isa sAhityakA aitihAsika mahatva kucha kama nahIM hai| dike rUpameM aneka purANapuruSoMkA nirdeza kiyA hai prAcIna bhAratIya anuzra tikI jaina, hindU, bauddhanAmaka 5 vIM-6 ThI zatAbdImeM zvetAmbara-sUtra grantha lipibaddha trividha dhArAmeMse yaha jainadhArAkA praricAyaka hai| hue| inameM prAcIna tathA mahAvIra kAlIna aneka anu. jahAM isake svAdhyAyase dharmapremiyoMko dhAmika kAryoM meM bhuta kathAnaka surakSita haiM / 7 vIM zatAbdI meM raviSeNA- protsAhana milatA hai, jahAM janasAdhAraNako rucikara cAyane saMskRta padmaparitra, jaTAsiMhanandine vArAMga- kathAprasaMgoMke misa saccAritrakA upadeza milatA caritra, mahAkavi dhananjayane prasiddha dvisaMdhAna kAvya vahA~ vidvAnoM aura itihAsakAroMko bhAratavarSake kI racanAyeM kii| prAcInakAla saMbaMdhI itihAsa nirmANArtha yatheSTa pramA8vI zatAbdImeM prAcArya hariSeNa prasiddha kathA- Nika sAmagrI bhI mila jAtI hai| FFER---
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka aitihAsika antaHsAmpradAyika nirNaya (le0 yA. jyotIprasAda jaina ema0 e0. ) RUIX tamAna ke sabhI anargaSTIya mahAna samAjakI apekSA kama nahIM hai / samasta jaina samAja bhArata va vinAraka vizva-maitrI aura vizva kI akhaNDa rASTrIyatA evaM svatantratA kA samarthaka tathA baMdhutvakA pracAra kara rahe hai / vibhinna mahAyaka hai| phira bhI isakI koI prAvAna nahIM prAya: isa EHIMAIT dezIya rASTroM kI pratidvandva nAke phala- mamAjakI upekSA hI kI jAtI hai| rASTrIya saMsthAzro aura svarUpa hone vAle antarrASTrIya dvandvI , unakI yojanAoMmeM bhI jenIkI avahelanA hI kI jAtI saMhArakArI yuddhoM,sabala rASTroM dvArA nirbalokA dhArmika zoSaNa hai| bahudhA usa hindu samAja ke, jisake sAtha jaina samAja evaM rAjanaitika-paratantratA Adi apriya azreyaskara kA mAskRtika evaM sAmAjika sampaka sadeva se sarvAdhika rahA ghaTanAprokA anta karane ke liye ye mAnavatAke premI eka he aura aba bhI hai, vidvAna aura netA kahalAne vAle vyakti vizvavyApI sAmyavAdI sabhya evaM susaMskRta rASTra kI sthApanA jainoM kA apamAna karanese, jaina dharma aura saMskRti ke sAtha ke svapna dekha rahe hai / tathApi yaha yuga pradhAnatayA vibhinna anyAya karane se, inake prati apanA hAsyAspada dhArmika dezIya rASTrIyatAkA hI yuga hai| kintu bhAratavarSa ke durbhAgya vidveSa aura tuccha asahiSNutA prakAzita karane se bhI nahIM se isa dezameM vaha svatantra svadezIya rASTrIyatA bhI sulabha cuukte| nahIM ho rahI hai| kAMgrema jaisI saMsthAoM, mahAtmA gAMdhI marI zrora bhAratIya musalamAna hai| ve bhI alpasaMkhyaka jaise netAoM aura deza kI svatantratAke liye apanA jIvana hI haiN| isa samAjakA bhI eka alpasaMkhyaka bhAga Aja homa dene vAle asaMkhya dezabhaktaka satat prayatna ke pariNAma. kala musalima lIga ke nAmase prasiddha ho rahA hai kintu svarUpa jo eka prakAra kI bhAratIya rASTrIyatA dIva bhI par3atA dAvA karatA hai samasta masalima samAjake prati he usameM bhI bhArI ghuna lage hue hai| rASTrIyatA ke ina ghuno| sArA ghuna laga hue. ha / rASTrAyatA ka ina ghunA karanekA / isake netA vartamAna rAjyasattAke izAreme meM sarvAdhika vinAzakArI ghuna dhArmika vidvaSa evaM sAmpadA athavA apane nijI svArtha sAdhanAkI dhunameM bhAratIya yika dvandva haiN| rASTrIyatA evaM svatantratAke sabase bar3e zatru bane hue hai| isa deza meM aneka dharma pracalita haiM aura una dharmoinake mAre kAMgresa jaisI saMsthA kA bhI nAko dama pA rahA se sambaMdhita utanI hI jAtiyAM athavA samAja haiN| inameM se hai. aura deza kI zAnti priya janatAkA jana dhana khatare meM kucha bahusaMkhyaka hai kucha alpasaMkhyaka / eka ora jaina samAja par3A dIkhanA hai| isa lIgakI upekSA karanekI zakti hai jo eka atyanta prAcIna, vizuddha bhAratIya dharma evaM saMskRti athavA icchA na kAgresameM he na sarakArameM / dezakI se sambaddha hai| isakI saMkhyA alpa hote hue bhI yaha eka sarvodaya unnati meM yaha sabase bar3I bAdhA hai aura isakA zikSita, susaMskRta, samaddha evaM zAntipriya samAja hai, jo mUla kAraNa dharma va bhinyajanya viduSa evaM asahiSNunA hI dezameM sarvatra phailA huA hai| isakI sAhityika evaM mAskRtika hai| dena dezake liye mahAna gauravakI vastu hai / zrAdhunika samaya mAre vividha dharma na to kabhI eka hara hai ora na ho meM bhI sArvajanika hita ke kAryoM meM tathA gaSTrIya aAndolana sakate haiM, kintu unake anuyAyiyoMke bIca paraspara sadbhAva meM jainiyoMkA bhAga aura svAnanya saMgrAmameM inakA aura sauhAdraM sadA hI bana sakatA hai| dharma aAtmAkI vastu balidAna, agnI saMkhyA ke hisAbase kisI bhI jainenara hai. isakA prazna vyaktigata banAyA jA sakatA hai| aura pratyeka
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 anekAnta [ varSa dharmako vAstavika rUpameM pAlana karane vAle kA kamA bhA prabala pracArane jainadharmako bhaar| zrAghAta pahuMcAyA, usakI kimI dUsare dharmase athavA usake anuyAyiyoma viSa nahIM pragati ruka gaI aura hAma hAne lagA. manapAravartanake kAraNa ho sakatA / jaba kabhI aisA viSa hotA hai to vaha apane jainiyoM kI saMkhyA bhI nyUna hotI calI gaI / astu / dharmakI vAstavikatAko bhulA dene vAle kucha eka matalaba 14vIM shtaabd| IsvIma, vijayanagara rAjyakI sthApanA khoke kAraNa hI hotA hai| aura yadi janasAdhAgA athanA ke samaya jainaukI sthiti gauNa ho calA tho / vijayanagara vividha dhamoM aura samAjoMke netA cAheM to mamanta dhArmika nareza sAyaM hindudharmAnuyAyI the / tathApi unake sAmrAjyama vidveSa evaM sAmpradAyika dvandro (jhagaDoM) kA anna mahaja dI maMgyA samAddha zakti aura vistArako apekSA sarvAdhika ho sakatA hai aura paraspara sadbhAva tathA sauhArdra sthApita honA mahatvapUrNa alpasaMkhyaka samAja jaina samAja hA yA / ata: kucha bhI kaThina nhiiN| isake atirikta yadi vidyamAna rAjya- vijayanagara narezoMkI dhArmika nIti hindu-jaina praznako lakSya sattA hI isa bAta kA prayatna kare to vaha bhI saralatAme isa meM rakhakara nizcita evaM nirmita huI thI, usakA uddezya kArya meM saphala ho sakatI hai| ina donoM dhoke bIca eka prakArakA samanvaya-sA karate gajyasattA-dvArA hama prakArakI eka mahatvapUrNa hue unake zranu gathiyoM meM pAra pUrNa metrI evaM sadbhAva saphalatA kA jvalaMta udAharaNa bhAratavarSa ke madhyakAlIna sthApita karake gaTa kI nAvako sudRr3ha karanA thaa| isa viSaya itihAmameM milatA hai / yaha ghaTanA vijayanagara gajyake meM unhoMne niSpakSatA, nyAyaparatA nathA sahiSNutAse kAma prAraMbhika kAla kI hai| vijayanagara sAmrAjyakI uttAtta, liyaa| unakI isa nItikA pAreraNAma bhI gajA jA donoM utkarSa aura patana madhyayugIna bhAratako mahatvapUrNa evaM ke hI liye ati ha kara evaM sukhada siddha hushraa| Azcaryajanaka ghaTanAeM haiM / man 1346 I0 meM dakSiNama vijayanagara rAjyakI vavekapUrNa dhArmika nItakA vijayanagara ke hindu-sAmrAjyakI sthApanA huI thii| yaha vada prAbhAsa vijaya-garake prathama samrATa harihararAyake samayase samaya thA jaba eka aura yogya evaM samartha netAoMke prabhAva hI milanA zuru hojAtA hai| san 1363 I0 meM tahattAlameM tathA navodita zaiva vaiSNava Adi hindu sampradAyoka sthita prAcIna pArzvanAtha vastIkI milkiyata bhUmikI sImA prabala pracAra ke kAragA bhAratIya itihAsameM jainiyoMke ke sambaMdhama jainoM aura hinduoMke bIca jhagar3A huaa| svarNayugakA anta ho rahA thA, aura dUsarI ora videsh| samrATa ke putra virUpAkSa uma prAnta ke zAsaka the| unhoMne dono aAkramaNakArI mumalamAna deza kI svatantratAkA apaharaNa daloka netAaoMko bulAkara pUrNa niSpakSatA aura nyAyake sAtha kara rahe the| uttarI bhAratameM to unakA sthAyI mAmrAjya ukta vivAdakA nipaTArA kara diyaa| sthApita ho hI gayA thA, dakSiNa bhAratameM bhI ve praveza karane kintu sabase adhika mahatvapUrNa aura prasiddha anta: lage the| isa bAta kA zreya vijayanagara rAjyako hI hai ki sAmpradAyika nirNaya man 1368 I.meM samrATa bukkArAyane usane lagabhaga do mau varSa taka dakSiNa bhArata ko musalamAnoM diyA thaa| usI sanke eka zilAbhilekha se patA calatA dvArA parAbhUta hone se bacAye raktvA / aura vijayanagara rAjya he ki janiyoM aura zrIvaiSNavoMke bIca eka bhAga vivAda kI zakti aura sudRr3hatAkA eka pradhAna kAraNa usake rAjA upasthita ho gayA thaa| sAmrAjya ke samasta li| aura aura zAsakoMkI pArmika nIti thA jisakA mUlAdhAra pUrNa nagaroMke jainaune samrATa bukkAgaya ke sammugva eka sammilata antardhArmika sahiSNutA thaa| prArthanApatra peza kiyA thA, jisameM kahA gayA thA ki IsvI sanke prAraMbhase hI ImAkI lagabhaga 11vI 12vIM vaiSNava loga unake sAtha bahuta anyAya kara rahe haiN| samrATa zatAndI taka, vizeSa kara dakSiNa bhArata meM, jainoMkA pUrNa ne turanta tatparatA ke sAtha mAmale kI jA~ca kI aura apane prAdhAnya thA, kintu usake pazcAt zrIvaiSNava, vIrazaiva darvAra meM donoM mamA jo ke samasta mukhiyAoM ko ikaTThA hone athavA jaMgama zrAdi sampradAyoM kI utpatti aura unake (1) E.C VIII Te.197p..206-207. nayanAra, alavAra, liMgAyata Adi netAoMke vidveSa pUrNa (2)E.C.II 334,p.146-147: IX.18.p.53-54
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 4-5] eka aitihAmika anA: sAmpradArika nirNaya 171 kI zrAjJA dii| aThAraho pAntoM ke pramumba zrIvaiSNava ikaTTA ima AzApatra meM kaI bAto para mahatvapUrNa prakAza hue, unake saba zrAcArya aura pradhAna maThAdhIza bhI pAye, par3atA hai| yaha saTa hai ki usa samaya vijapanagara sAmrAjya inake atirikta mAtaka , mostika tathA anya vividha meM jainI sarvatra phaile hue the, aura vizeSa kara zrAneguMDI sa-pradAyoM ke prAcArya, mabahIvoM aura jAtiyoM ke mukhiyA dosanapaTTana, penagoMDA, aura kalladA meM to ve atyadhika saba hI mAmanta mari nayA anya vividha zreNiyoM aura vo prabhAvazAlI the| aimA pratIta hotA hai ki aThAraho nADuoM ke pradhAna pratiSThita vyakti eka trana hae / saba hI sthAnoMme (lilo ) ke zrIvaiSNava ina ' bhavyo'ke katipaya sAmAnya jainiyoMka bhI mukhiyA loga pahu~ce the / sabake darbAra meM ikaTra evaM vizeSAdhikAroM kA prayAsa virodha kara rahe the / jhagar3A ho jAne para mahArAja bukkArAya ne jainiyoMkA hAtha vaiSNavoMke. itanA adhika bar3ha gayA gAki vaha sthAnIya athavA prAnta ya hAyameM dekara yaha ghoSaNA kI ki zAmako, yA donoM dharmoM aura samAjoMke nAyakoM ke mAna kA "jaina darzana pUrvavat 'paJcamahAzabda' aura 'kalaza' kA na raha gayA thA aura vijayanagara samrATa ke mammagva upasthita adhikArI hai| yadi bhaktoM ( vaiSNavo) ke dvArA bhavyoM kiyA gayA / mahArAja ne bhI pUrI jA~ca par3atAla ke bAda ( jainoM ) ke darzana ( dharma ) ko kisI prakAra kI bhI kSati vizeSa rUpame bulAye gaye eka sArvajanika dara meM, donoM hI yA lAbha pahU~catA hai to vaiSNana loga uma apane hI dharma dharmA aura samAnoM ke pratinidhiyoM, pradhAna rAjakarmacAriyo, kI kSati yA lAbha samajha / zrIvaiSNava kA zrAjJA dI jAtI aura anya sabhI zreNiyA~ tathA bA~ke mukhayoM kI upasthiti hai ki ve isa zAmana ' ( rAjAjJA ) kA mAmrAjyako sabhI meM apanA yaha mahatvapUrNa nirNaya diyA jo niSpakSa hone ke bastiyoM meM ghASata aura prakAzana kAdaM ki jaba taka sUrya sAya mAya nyAyapUrNa bhI thaa| sabhI ne use binA kimI aura candramA vidyamAna haiM baiSNavadharma jainadharmakI rakSA prativAda ke svIkAra kara liyA / aura isa prAjJApatra ko kregaa| vaiSNava aura jaina zrAbhanna zarIra hai, unake bIca zravaNabelagola tathA kala hAke atirikta sAmrAjya kI sabhI kabhI koI bhedabhAva honAdI nahI cAhaye , jenAMgaNa pratyeka bastiyoM meM svayaM vaiSNavo dvArA zilAkhaMDIpara aGkita karAne ghara pIche eka eka 'haTa' ( mudrAvizeSa ) ekatrita karake ko rAjAjJA bhii| aura udArAzaya jaina zreSTha basavimaTTI ko, deMge aura vaiSNava loga ekAta dravya ke eka bhAgasa zravaNa jo isa mAmale meM vAdA pakSa kA pradhAna pratinidhi pA, jena velagolA kI rakSArtha bosa rakSaka niyukta kareMge aura zeSa tathA vAva donoM damA jI ne upI dAra meM sarvasammati dravyasa sAmrAjya bhara ke jIrNa zarNa jinAlayo kA marammata se sarvadharmanAyaka kI upAdhi pradAna kii| putAI saphAI Adi kraayege| jainIko icchAnusAra tirumale ke tAtayya nAmaka pratiSThita sajana ko yaha kArya bhAra sopA apane isa zrAdaza nirNaya-dvArA mahArAja bukkArA pane gayA / isapara jenIgaNa prativara ukta dravya pradAna karake eka alpasaMkhyaka samudAyako rAjyAzraya prApta bahusaMkhyaka paNya aura yazake bhAgI hoMge nayA vaiSNava gagA unakI rakSA samudAyake atyAcArase rakSA bhI kI, sAtha hI sAtha ukta kreNge| jo vyakti isa niyama tor3egA vaha rAjadrohI, bahasaMkhyaka samudAyaka svatvoM evaM adhikAroM para bhI koI saMghadrohI aura samudAya drohI mamajhA jaaygaa| zrApa ta nahIM kiyaa| donoM ke bIca maMtrI aura sadbhAva sthApita kallehA niva sI dAvI seTTIke. supatra bavi seTTIne jisane kara diyA, dhArmika videSa aura tajanya mAmpradAyika jhagar3o ki mahArAja kI savAmeM jenIkI zrAgasa prAthanApatra bhejA thA kA vaha samaya ke liye anna karAdiyA / dezakA aAntarika tirumale ke nAtayya dvArA isa zrAzApatrakA pracAra krvaayaa| zAnti kI zrAra meM gajya nizcinta hogayA aura apanA aura donoM hI samAjo ( jaina evaM vaiSNava ) ne bamavi saTTA samaya tathA zAkta bAhya zAma lohA lene tathA vyApAra ko 'saMghanAyaka' (sarvadharmanAyaka) padase vibhUSita kiyaa| zrAdi dvArA gamako mamaddha aura zaktizAlI banAne ke liye 3 Saletore- Medieval Jainism ch. VIII, vyaya karane meM samartha hA sakA / kisI bhI eka samudAyakA p.288-292. anyAya pUrNa pakSAta kara ke baha dUsare samudAyako rAjyakA
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 anekAnta [varSa 8 virodhI banA letA, aura isa aAntarika azAnti ke kAraNa bhI jainadhamake bhakta the| inhIM vIra yoddhAbhoMke kAraNa vijayavijayanagara rAjya vaisI unnatiko prApta na ho sakatA jaisA nagara sAmrAjya lagabhaga do sau varSa paryanta apane zatra ki vaha hA / bukkArAyakI nItikA anumaragA usake vaMzajoM musalmAna rAjyokA saphalatA pUrvaka mukAbalA karatA rhaa| ne pUrI taraha kiyA, zrAdhInastha rAjAzro, mAmantI sardArge jena vyApAriyoM ke kAraNa hI vaha atyanta samRddha ho sakA rAjakarmacAriyoM aura prajApara bhI usakA pUrA prabhAva pdd'aa| aura jaina vidvAnoM tathA kalAkAroMne sAmrAjyako apanI 14vIme 16vAzatAbdI takake aneka zilAlekhoM meM jaina ajaina anupama sAhityika evaM kalAtmaka kRtiyoM se susajita kara donoM hIke dvArA aInta jinendra, ziva aura viSNu kI eka diyaa| pratyeka jainI thAhAra, auSadha, vidyA aura abhayarupa sAtha hI namaskAra kiyA gayA hai. jaina aura hindu donoM hI cAra prakArakA dAna karanA apanA dainika karttavya samajhatA dharmoM ko eka sAtha prazaMsA kI / svayaM gamavaMzake aneka thaa| isa prakAra, samasta jaina samAjane vijayanagara-narezoM strI puruSa jaina dharma kA pAlana karate the| isa vaMzake aneka ko dhArmika udAratAke :tyuttara meM tana-mana-dhanase sAmrAjya narezAM ne jainadharmAnuyAyo na hote hue jaina mandiroM aura kI sarvatomukhI unnata meM pUrNa sahayoga diyaa| dharmasthaloM ko dAna diye, bhavya jaina mandira svayaM nirmANa yaha saba pariNAma mahArAja harihararAya tathA bukkArAya karAye aura jaina guruokA sammAna kiyaa| rAjavazaMkI bhAMti dvArA nizcita kI huI sahi rAnA aura udAratApUrNa dhArmika prajAmeM bhI aneka kuTumboMmeM jena meM zaiva aura vaiSNava zrAdi nIti kA hI thA, jisakA ki zrAdarza udAharaNa san1368 vividha dhoke anuyAyI strI puruSa eka sAtha prema aura I0 kA mahArAja bukkarAya dvArA pradatta anta:sAmpradAyika zrAnandake sAtha rahate the / senApati vecaNa, irugapya, gopa camU- nirNaya hai aura jo ki madhyakAlIna bhAratIya itihAsakI pati zrAdi kitane hI pracaMDa jaina yoddhA sAmrAjya kI senAke eka ati mahatvapUrNa ghaTanA hai / pradhAna sanAnAyaka rahe, aneka uparAnA sAmanta aura sAra lakhanaU,-5-1846 * mahAzakti ! sulajha sulajha jAya jAya zatazata zatazatazatAbdiyoMkI gata saMcita ulajhana / jIvana tapa kara bana jAye, sone se, nirmala kundana ! merI pada raja se vazcita hoM, saMmRti ke AkarSagya / mere gema - roma meM ho, nava / pralaya - krAntikA nartana ! varavasa mujhe prANa de jAye, mahAmRtyu - prAligana / kareM na vicalita mujhe raMcabhara, yama athavA pada * vandana, eka vAra aba phira vaha moI. mahAzakti jaga jAe / bIhaDa - maru meM svataMtratA - taru jIvana bhara nhge| cayitA 'zazi'-rAmapura
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ samRtacandra sUrikA samaya (le0-60 paramAnanda jaina, zAstrI) prAcArya amRtacandra agne samayake eka acche kolhApurane pravacanasArake nyU eDIzanakI agnI mahaAdhyAtmika vidvAna hogae haiN| ve AcArya kundakunda tvapUrNa prastAvanAmeM AcArya amRtacandrakA samaya IsA ke mamayasArAdi prAbhRtatrayake mArmika TokAkAra aura kI lagabhaga dazavI zatAbdIkA anta batAyA hai| mAtha adhyAtmika graMthoM ke talasarzI vyAkhyAtA vidvAna hI, yaha bhI likhA hai ki prAcArya amRtacandrane namithe / unakA nATaka samayasAra, jo samayaprAbhRtakI candra ke gommaTamArase kucha gAthAeM uddhRta kI jAna tattvadIpikA TIkAke antargana hai, kundakundAcArya ke par3atA haiM / nemicandrakA samaya IsAkI dazavIM zatAbdI samayasAra para kalazarUpa hai| umakI kvit| bahata hI hai| isase amRtacandrakA samaya nemicandraka mama gambhIra, sAma tathA AdhyAtmikatAkA apUrva bhaMDAra kAlIna athavA usake kucha bAdakA hI hai| pa ntu una hai aura mumukSuoM ke liye bar3e kAmakI cIja hai| una gAthAoM meM se do gAthAeM, jinheM upAdhyAyajIne amRtakI pravacanamArAdi graMthoM kI tAnoM TIkAoMse dAzinika candrakI TokAntargata svaracita athavA ukta TIkAntargata paddhatikA acchA AbhAsa milatA hai| samayasArakA vAkyoMkIsUcI meM diyA hai aura unheM jIvakANDa meM 612 syAdvAdAdhikAra to isakA puSTa pramANa he ho| inheM aura 654 nambarapara batalAyA hai ve vAstava meM javANDa vikramako 13 vIM zatAbdIke vidvAna paMDita AzAdhara kI nahIM hai| paTavaNDAgama ke mUla sUtra haiN| aura bhI jIne anagAradharmAmRtakI svopajJa TIkA ( pR0 588 ) kitanI hI gAthAe~ vahAM mUlasUtra ke rUpameM pAI jAtI hai-- "etaca vistareNa ThakkurAmRtacandrasuri-viracitamamaya- NiddhANaddhANa bajhati rukAva rukvA ya pogglaa| mAra-TIkAyAM dRSTavyama" ima vAkyameM Thakkura yA NiddhalukAvA ya bajhatirUvArUvI ya poggalA ||34|| ThAkura vizeSaNa ke sAtha ullekhita kiyA hai, jisasa Niddhasma NiddheNa dugahiraNa pApa kSatriya jAti jAna par3ate haiN| sAratrayakI ukta lusvasma lukkheNa duraahienn| tInoM TIkAoMke atirikta ApakA tattvArthasAra graMtha Niddhassa lukkheNa haveja baMdho umAsvAtike suprasiddha tattvArthasUtrakA vizada evaM jahaeNavajje vimame same vA // pallavita anuvAda hai| aura puruSArthasiddhayu gAya apanI inameMkI antima gAthA prAcArya pUjyapAdane apanI zailIkA eka uttama zrAvakAcAra hai / isake aneka padya tattvArthavRttike 5 veM adhyAyake 26 veM sUtrakI TIkA prAcIna prAkRta padyoMke anuvAdarUpameM pAye jAte haiN| karate hue naddhata kI hai| ataH ye gAthaeM nemicandrako ina granthoMmeMsa kisI meM bhI racanAkAla diyA huA nahIM khadako kRti nahIM hai| zeSa damarI do gAthAoM meM meM nimna hai. ataH aise granthakArake samaya-sambandha meM jijJAsA gAthA siddhasenake sammatitake tRtIya prakaraNakI 47 utpanna honA svAbhAvika hI hai / kucha vidvAnoMne amRta- ve nambarakI haiN| ataH vaha bhI namicandrakI svaracita candrAcArya ke samaya sambandhameM jo vicAra prastuta kiye nahIM kahI jA sakatI:haiM aura unase unake samaya para jo prakAza par3atA hai usa para yahA~ kucha navIna pramANoM ke AdhArapara vicAra 1 Introduction of Pravacanasara p.101 kiyA jAtA hai| 2 yaha gAyA akalaMkadevake tatvArtharAjavAtikameM bhI DA. e. ena. upAdhye ema0 e0 DI liTa uddhRta hai 5-36 /
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 anekAnta jAdiyA bayaNavahA tAvadiyA ceva hoMti nnyvaad| prAcArya amRtacandrakake puruSArtha siddhyupAyake 23, 12, jAvadiyA NayavAdA tAvadiyA ceva haoNti paramamayA // 63,64,65,66,67,68EE. 100,101, 103, 104, aura ima liye ina tIna gAthAbhoM ke AdhAra para 105, 107, 10, 111, 112, 113, 114, 115, to amRtacandrakA mamaya nemacandrake bAdakA nahIM kahA 116, 117, 118, 116, 120, 121, 12, 123, jaasktaa| bhava rahI cauthI gAthAkI bAta, usa gAyA 124, 125 126, 127, 128, 126, 130, 131, ke sambandhameM yaha nizcayapUrvaka nahIM kahA jAmakatA 132 133. 534, 143, 145, 162, 163, 164, ki vaha gAthA prAcArya nemicandra siddhAntacakravartIke 165, 166, 166, 172, 173, 175, 176, 177. dvAgahI nirmita hai| ho sakatA hai ki ukta tInoM 176, 176 118, 186, 160, 164, nambarake padya gAthAoM kI taraha yaha bhI umase pUrvakA banI huI ho; pAye jAte haiN| sAtha hI, usake 225 veM padyakA bhAvAkyoMki gommaTasAra eka saMgraha graMtha hai usameM kitanI nuvAda bhI pAyA jAtA hai jo jainI nItike rahasyakA hI gAthAeM dusare graMthoMparase hai| jina gAthAoM nidarzaka hai| yathA:kA prAcI- mamullekha mila gayA hai unake sambandha meM ekanAkarSantI zlathayantI vastutatvamitareNa / tohama nizcayataH kaha hI sakate haiM ki ve gommaTasAra mantena jayati jainI nItirmandhAnanetramiva gopI / / 225 ke kartAko nahIM haiN| zeSa gAyAoM ke sambandhama abhI -puruSArthasiddhaya pAya nizcita rUpase kucha kahanA kaThina hai| ataH yaha bahuta yasyA naivopamAnaM kimapi hi makaladyotakeSu pratakyasaMbhava hai ki ukta gAyA bhI prAcIna ho| vaha gAthA mantye naikena nityaM zlathayati sakalaM vastutattvaM vivakSyaM / isa prakAra hai: anyenAntyena nIti jinapattirmAhatAM saMvikarSatyajasra', parasamayANaM vayaNa micchakhala hoi mavahA vynnaa| gopI maMthAnavadyA jagativijayatAMsA sakhImuktilakSmyAH jaigNANaM puNa vayaNaM mammaM kha kahaM ci vynnaado|| -dharmaratnAkara 20,66 aimI sthiti meM yaha kahanA ThIka nahIM hogA ki Uparake isa kathanase yaha spaSTa hai ki prAcArya prAcArya amRtacandrane ukta gAthA gommaTamArase uddhata amRtacandra ke samayakI uttagavadhi saM0 1055 ke bAda kI hai| kyoMki isase pUrvakI gathA sammatitakakI kI nahIM ho sktii| aura pUrvAvadhi AcArya aklNkhai| aura isaliye amRtacandrakA samaya nemicandrA- devake bAda kisI samaya ho sakatI hai; kyoMki prAcArya cArya ke vAdakA nahIM ThaharAyA jA sktaa| amRtacandra ke tattvArthasAra meM, pratyakSa-parokSAdike kitane ___ DA0 e0 ena0 upAdhyekI ukta prastAvanAke hI lakSaNa unake tattvArtha rAjavAtikake vArtikoM parase AdhArase, jisameM pravacanasArakI tAtparyavRttike kartA banAe gaye haiN| jaisA ki unake nimna uddharaNoMse prAcArya jayasenakA mamaya IsA kI 12 vIM sadIkA spaSTa hai:uttagadhe aura vikramakI 13 nIM sadIkA pUrvAdha bata- iMdriyAnidriyAnapekSamatItavyabhicAraM sAkAragrahaNaM prtykssN| tattvArA01-12 lAyA hai. paM0 nAthUrAmajI premIne AcArya amRtacandra iMdriyAnindriyApekSamuktamavyabhicAri ca / ke samayakA anumAna 12 vIM sadIkA kara liyA hai| sAkAra-grahaNaM yatsyAt satpratyakSa pravakSyate // jo ThIka nahIM hai| kyoM ki prAcArya jayasenake dharma tatvArthasAra 1-17 ratnAkara meM, jimakA racanAkAla saM0 1055 hai, upAsAnupAtta prAdhAnyAdavagamaH parokSa / 1dekho, jaina sAhitya aura itihAsa pR. 458 -tattvA001-12 2 vANendriya-vyoma-soma-mite saMvatsare zubhe / samupAttAnupAttasya prAdhAnyena parasya yata / graMtho'yaM middhatA yAta sakalIkarahATake // padArthAnAM parijJAnaM tatparokSamudAhRtam / / dharmaratnAkara ai050 sa0 prti| -tatvArthasAra 1-16
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 4-5] rAjagRhakI yAtrA 175 isake mivAya samyagjJAna (pramANa) kA lakSaNa bhI honI cAhiye / ima liye bahuta saMbhava hai ki paTrAvalI akalaMkadevake laghIyatrayake nimna lakSaNako mAmane meM ullimbita amRtacandrakA samaya vikrama saMvata 662 rakhakara banAyA gayA mAlUma hotA hai| yathA- (I. mana 605) prAyaH ThIka ho / vi noMko isa para vyavamAyAtmakaM jJAnamAtmArthaprAhakaM matam / vizeSa vicAra kara antima niNaya karanekA prayatna karanA caahiye| -laghIya. 3 60 dhIrasevAmaMdira, sarasAvA,tA.10-5-46 mamyagjJAnaM punaH mvArtha-vyavamAyAtmakaM viduH| -vArthamAra 1-18 3. jisake ThIka hone kI ghoSaNA muni jinavijaya jI zrAdine bhI aneka tADapatrIya pratiyoke AdhAra para kI hai| aura ataH amRtacandrAcArya ke mamayako pUrvAvadhi aka isaliye pAnase koI 20 varSa pahale mukhtAra zrI jugala . laMkake samaya vikrama tathA IsAkI 7 vIM zatAbdI' kizora jAne apane svAmI samantabhadra' itihAsa (pR0125) nandisUtrakI cUNimeM zrIjinadAsagaNI mahattarane akalaMka- meM akalaMkacaritake nimnapadyake zrAdhArapara, jisameM saMvat devake siddhivinazcayagranyakA bar3e gauravake sAtha ullekha 70. meM akalaMkakA cauddhoMke sAtha mahAnbAda hone kA kiyA hai, para yaha caNi zaka saM0 568 arthAt vi. ullegva hai, akalaMka kA samaya vikramakI 7 vIM zatAbdI saM0 733 ( I0 san 676 ) meM jaisA ki umake anta meM nirdhArita kiyA thA vaha bhaleprakAra puSTa hotA hai:diye hue "zakarAjaH paMcasu varSazateSu vyanikrAnteSu aSTana- vikramArka - zakAbdIya - zatamAta - pramAjuSi / vAneSu nandyadhyayanacaNi: samAmA" isa zakyase jAnA jAtA kAle'kalaMkayatinoM bauddharvAdo mahAnabhUta // rAjagRhakI yAtrA tArIkha 28 mArca sana 1646. vRhaspatavArake sAmAjika dharga-vArtA bhI ArA taka hotI AI / brAjha mahatta meM prAtaH sAr3he pAMca baje mukhtAra zrI paM. isame bar3A prAnanda rahA / lakhanaU mTezanapara jagalakizorajI aura maiM gajagRha ke liye ravAnA vayovRddha bA0 ajitapramAdajI eDavokeTa aura bA. hue aura sahAranapurame 7-20 vAlI paMjAba eksapresa jyotiprasAdajI ema. e. hama logoM ke mAnekI khabara meM savAra hue| daivavaza uma dina tImare darje ke saba honese milaneke liye aaye| yahA~ gAr3I kAphI dera Dibbe khUba bhare hue the aura isa liye lukmara taka taka ThaharatI hai aura ima liye Apa logoMke mAtha bar3e inTara meM aaye| vahAMse tIsare darje ke kaI aura Dibbe prAnandase gAr3I chUTane taka nAtacIta hotI rhii| laga jAnese tIsare darjeke saphara meM koI takalIpha nahIM tA0 26 ko vakhtyArapura jaMkazanapara 10 baje pahu~ca huI aura na vizeSa raza huaa| maukekI bAta hai ki kara aura vahAMse mavA gyAraha baje dina meM gajagRhakI dhAmapurase suhadvara pro0 khuzAlacandrajI ema. e. gAdImeM baiThakara karIba paune tIna baje dina meM hI rAjasAhityAcArya aura bhAI bA0 cetanalAlajI bhI mila gRha sAnanda makuzala pahu~ca gye| rAjagRha jAnevAloM gaye, jo kramazaH zrArA aura DAlamiyAnagara ke liye ke liye vakhyArapura jaMkazanapara gAr3I badalanA hotI jArahe the| pro0khuzAlacandrajIke sAtha sAhityika aura hai aura choTI lAinakI gAr3I meM savAra honA hotA hai|
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 bhanekAnta [varSa - uma dina rAjagRha meM vAruNI melA thA, jo pUchanepara bulAnA par3atA hai yA bhuktabhogI bana kara taba taka par3A mAlUma huA ki bAraha varSa bAda bharA karatA hai aura rahanA par3atA hai jaba taka ve svayameva acche na hojAyeM do-tIna dina rahatA hai| ataeva vihArazarIphase gAr3I yA vImArIkI hAlata meM hI ghara cale na jAyeM / parimeM kucha adhika bhIr3a rhii| rAjagRha pahu~canese kaI NAma yaha hotA hai ki ghara pahu~cate pahu~cate kitane hI mIla pUrvase vipulAcala siddhakSetra ke darzana hAne lagate yAtrI vahIM yA bIca meM ho mara jAte haiN| yaha haiN| hamAre Dibbe meM gujarAtI digambara jaina bandhu bhI bAta samAcArapatroMse bhI prakaTa hai jisakA khabareM jainathe, hama sabana dRrase hI vipulAcala middhakSetrake darzana mitrAdimeM prakAzita hotI rahatI haiN| hamane 15-20 kiye aura natamastaka vandanA kii| sTezanapara pahu~cate dinoM meM hI kaI dajena yA trayoM ko rAjagRhameM maleriyA hI digambara jaina dharmazAlAkA jamAdAra mila gayA se pIr3ita par3e hue aura kaI dina taka kagahate hue aura vaha hameM dhamazAlA livA legyaa| 4-5 ghaMTe taka dekhA hai| hibarUgar3hake eka seTha sA0 apane 21 to, pahalese sUcanA dI jAnepara bhI, ucita sthAnakI AdamiyoM mahita kara ba 8 dina taka asvastha par3e rhe| koI vyavasthA na ho sakI, bAdameM kSetrake munIma gama- antameM asvastha hAlata meM hI unheM moTaralArI kara ke lAlajIne hamAre ThaharanekI vyavasthA zrI kAlUrAmajI jAnA pdd'aa| jabalapurake 8 yAtrI 7-8 dina taka burI madI girIDI vAloMkI koThI meM kara dii| vahA~ 5dina hAlatameM vImAra par3e rhe| acche na hote dekha unheM Thahare / pIche koThIka AdamIsa mAlUma huA ki usake muniimjiidvaar| ghara bhijavAyA gyaa| duHkha he ki ina pAsa zrIkAlarAmajIka bhAIgoMkA girIDIsa prAnakA meMse eka AdamIkI rAste meM (satanAke pAsa) mRtyu bhI patra pAyA hai aura ve koThI meM ThahareMge / ataeva hameM hogaI ! hamArI samajhameM nahIM AtA ki tIrthakSetra chaThe dina, jisa dina ve Ane vAle the, subaha hI usa kameTIka jimmedAra vyakti ina mautoMkA mUlya kyoM khAlI kara denA par3A aura dUmare sthAnoMma calA jAnA nahIM A~ka rahe ? aura kyoM nahIM isake liye koI pdd'aa| bAda meM mAlUma huA ki ukta kAThAmeM koI nahIM samucita prayatna kiyA jAtA hai ? hamArA tIrthakSetra AyA aura yaha sava mAtra usa AdamIkI cAlAkI thii| kameTI aura samAjake dAnI sajjanoMse namra anurodha jo kucha ho| hai ki ve koThokI orase vahA~ eka acche auSadhAlaya phira hama bA. sakhIcandajI kalakattAvAloMkI kI vyavasthA yathA zIghra kreN| athavA bar3anagara jaise koThImeM Thahara gye| rAjagRhameM maccharoMkI bahutAyata sthAnoMse davAIyoM ko maMgavAkara vImAroM ke liye dene hai jo prAyaH ya triyAMko bar3A kaSTa pahu~cAte haiM aura kI ucita vyavasthA kreN| vahA~ eka yogya vaidya aura akmara jisase maleriyA ho jAtA hai| macchara hone eka kammoTarakI to zIghra hI vyavasthA hojAnI kA pradhAna kAraNa yaha jAna par3Ahe ki dharmazAlA caahie| yadi jade taka yaha vyavasthA nahIM hotI to ke Asa-pAsa gaMdagI bahuta rahatI hai aura jisakI taba taka tIrthakSetra kameTIko sarvasAdhAraNa para yaha saphAIkI ora koI khAsa dhyAna nahIM hai| dharmazAlA spaSTatayA sabhI patroM meM prakaTa kara denA cAhiye ki ke pichale bhAgameM pAkhAnekA mahInoM taka pAnI bharA zikharajIkA pAnI abhI taka ThIka nahIM huA hai aura rahatA hai jo niyamase maccharoM ko paidA karatA hai aura isaliye loga vandanA sthagita rakheM yA apane sAtha AsAnIse maleriyA AjAtA hai| yaha dekha kara to davAI AdikA pUrA intajAma marake vandanAthe athavA bahuta duHkha huA ki vImAroM ke liye unake upacArAdi nImiyAghATase AveM* | isa spaSTa ghoSaNAse sabase kA prAyaH koI sAdhana nahIM hai| zikharajIse lauTe hue bar3A lAbha yaha hogA ki jo vImAra par3a kara vApisa kitane hI yAtrI rAjagRha Akara kaI dina taka vImAra 14 pharavarI san 1946, ke nainamitrameM prakAzita par3e rahate haiN| yA to unheM bastose DAkTara yA vaidyako sUcanA adhUrI aura aspaSTa hai|
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 4-5 rAjagRhakI yAtrA - jAte haiM aura jina saMkleza pariNAmoM ko siddhakSetra mAnA jAtA hai, ise bhI hama logoMne gaurasa dekhaa| jaise pavitra sthAnoMse lejAte haiM una pariNAmoM ko lekara purAne mandiroM ke avazeSa bhI par3e hue haiN| vipulAcala jAnekA unheM avamara nahIM AyegA aura na siddhakSetrake kucha caur3A hai aura vaibhA gari caur3A to kama hai para prati apanI bhAvanAmeM kamI hogI yA anyathA pari- lambA adhika hai| sabase purAnI eka caubImI mI NAma hoNge| AzA hai. isa ora avazya dhyAna imI pahAr3a para banI huI hai jo prAya: khaMDaharake rUpameM diyA jaavegaa| sthita hai aura purAtattvavibhAgake saMrakSaNa meM hai / itihAsameM rAjagRhakA sthAna anya pahAr3oMke prAcIna mandira aura khaMDahara bhI usI mukhtAra sA0 kA arasese yaha vicAra cala rahA ke adhikAra meM kahe jAte haiN| isI vaibhAragirika uttara thA ki rAjagRha calA jAya aura vahAM kucha dina ThaharA meM saptaparNI do guphAe~ haiM jinameM RSi loga rahate jAga tathA vahAMkI sthi ta, sthAnoM, bhagnAvazeSoM aura batalAye jAte haiN| guphAe~ lambo dUra taka calI gaI itihAma tathA purAtatva sambandhI tathyoMkA avalokana haiN| vAstavameM ye guphAe~ santoMke rahane ke liye bar3e kiyA jAya Adi / imImama loga rAjagaha gye| kAmakI cIja haiN| jJAna aura dhyAnakI sAdhanA inameM rAjagRhakA itihAsameM mahatvapUrNa sthAna hai| mamrATa kI jA sakatI hai, parantu Ajakala inameM camagIdar3AMkA vimbamArake, jo jainaparaMparAke digambara aura zvetAmbara vAsa hai aura usake kAraNa itanI badabU hai ki khar3A tathA bauddha mAhityameM rAjA zreNikake nAmase anuzru na nahIM huA jaataa| haiM aura magavasAmrAjya ke adhIzvara evaM bhagavAna mahA- bhagavAna mahAvIrakA saikar3oMvAra yahAM rAjagRha meM vIrakI dharma-sabhAka pradhAna zrotA mAne gaye hai, samavazaraNa pAyA hai aura vipulagiri tathA vaibhAgiri magadhasAmrAjyakI rAjadhAnI isI rAjaga meM thii| yahAM para ThaharA hai| aura vahIMsa dharmopadezakI gaGgA bahAI unakA kilA aba bhI purAtattva vibhAgake saMrakSaNa meM hai hai| mahAtmA buddha bhI apane saMgha sahita yahA~ rAjagRha aura jisakI khudAI hone vAlA hai / eka purAnA kilA meM anekavAra Aye haiM aura unake upadeza hura haiN| aura hai jo kRSNake samakAlAna jarAsandhakA kahA rAjA zreNikake alAvA kaI vauddha aura hindU samrAToM jAtA hai| vaibhAra parvataka nIce udhara talahaTImeM parvata kI bhI rAjagRha meM rAjadhAnA rahI hai| isa taraha rAjakI zilA kATa kara eka AmthAna banA hai aura usake gRha jaina, bauddha aura hindU tInoM saMskRtiyoM ke saGgama Age eka laMbA caur3A maidAna hai, ye donoM sthAna gajA evaM mamanvayakA pavitra aura prAcIna aitihAsika tIrtha zreNikake khajAne aura baiTha ke nAmase prasiddha haiN| sthAna hai jo apane aMcalameM atItake vipula vaibhava tIsare cauthe pahADake madhyavartI maidAna meM eka bahata aura gauravako chigaye hapa hai aura vartamAna meM usakI vizAla prAcIna kuA bhUgarbhase nikAlA gayA hai aura mahattAko prakaTa kara rahA hai| yahA~ka lagabhaga 26 jisa miTTIse pUra bhI diyA gayA hai| isake Upara Tona kuMDoM ne rAjagRhakI mahattAko aura bar3hA diyA hai / dUra kA chatarI lagAdI gaI hai| yaha bhI purAtatva vibhAgake darasa yAtrI aura camaMgarogAdike rogI inameM snAna saMrakSaNameM hai| isake Asa pAma kaI purAne kue aura karane ke liye rojAnA hajAroM kI tAdAda meM Ate rahate vedikAeM bhI khudAI meM nikale haiN| kahA jAtA hai ki haiN| sUryakuNDa. brahmakuNDa aura saptadhArAoMkA jala rAnI celanA pratidina naye vastrAlaMkAroMko pahina kara hamezA garma rahatA hai aura bAraha mahInA cAlU rahate purAne vastrAlaMkAroMko isa kuemeM DAlA karatI thiiN| haiN| inameM snAna karanese vastunaH thakAna, zArArika dUsare aura tIsare pahAr3ake madhyameM gRddhakUTa parvata hai, klAnti aura carmaroga dUra hote hue dekhe gaye haiN| jo dvitIya pahAr3akA hI aMza hai bhaura jahA~ mahAtmA lakavAse grasta eka rogIkA lakavA do tIna mahInA ina buddhakI baiThakeM banI huI haiM aura jo bauddhoMkA tIrthasthAna meM snAna karanese dUra hogyaa| kalakattAke seTha premasukhna
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 anekAnta [varSa 8 jIko eka aGga meM lakavA ho gayA ve bhI vahAM Thahara se mukta rahakara apanA dharmasAdhana kara sakatA hai| rahe haiM aura unameM snAna kara rahe haiN| pUchanese mAlUma bhojana tAjA aura svaccha milatA hai| mainejara bA0 huA ki unheM kucha ArAma hai| hama logoMne bhI kaI kanhaiyAlAlajI milanasAra sajjana vyakti haiN| inhIMne dina snAna kiyA aura pratyakSa phala yaha milA ki hameM dhamazAlA AdikI saba vyavasthAme paricaya thakAna nahIM rahatA thA-zagarama phuratA AjAtI thii| kraayaa| zvetAmbaroM ke adhikAra meM jo mandira he vaha rAjagRha ke upAdhyAya-paNDa pahale digambara aura zvetAmbara donoMkA thaa| aba vaha kuNDaoNpara jaba hamana vahA~ka saikar3oM upAdhyAyoM pArasparika samajhate ke dvArA unake adhikArameM calA aura paNDoMkA paricaya prApta kiyA to hameM brAhmaNa- gayA hai / cAra jagaha darzana haiN| dekhane yogya hai| kulotpanna indrabhUti aura usake vidvAna pA~casau ziSyoM vA0 choTelAlajIka sAtha 13 dinakI smRti ho AI aura usa paurANika ghaTanAmeM kaI bAtoMpara vicAra-vimarza karane ke liye 40 vizvAsako dRr3hatA prApta huI jisameM batalAyA gayA hai noTelAlI raIsa kalakattA tA05 mAcako rAjagRha ki vaidika mahAvidvAna gautama indabhUta apane pA~camo gaye the aura ve tA0 18 taka mAtha rhe| Apa ziSyoM ke sAtha bhagavAna mahAvArake upadezasa prabhAvita kAphI mamayase asvastha cale rahe haiM-ilAja kA hokara janadharmameM dIkSita hogayA thA aura phira vahI kAphI kA cake haiM, lekina koI sthAyI ArAma nahIM unakA pradhAna gaNadhara huA thA / zrAja bhI vahA~ huaa| yadyapi merI Apame do-tIna vAra pahale bheMTa ho saikar3oM brAhmaNa upAdhyAya nAmase vyavahata hote haiN| cukI thI; parantu na to una bheTAse ApakA paricaya parantu Aja.ve nAmamAtraka upAdhyAya haiM aura yaha dekha milapAyA thA aura na anya prakAra se milA thaa| parantu kara to bar3A duHkha huA ki unhoMne kuNDoMpara yA abakIvAra unake nikaTa samparka meM raha kara unake anyatra yAtriyoMse dA-do, cAra-cAra paisa mA~ganA hI vyaktitva, karmaNyatA, prabhAva aura vicArakatAkA apanI vRtti-AjIvikA banA rakhI hai / isase una Azcaryajanaka paricaya milaa| bAbU sAhabako maiM eka kA bahuta hI naitika patana jAna par3A hai| yahA~ke upA maphala vyApArI aura raIsake atirikta kucha nahIM dhyAyoMko cAhie ki ve apane pUrvajoMkI kRtiyoM aura . jAnatA thA, para maiMne unheM vyaktitvazAnI, cintAzIla kItiko dhyAnameM lAyeM aura apane ko naitika patanase aura karmaNya pahale pAyA-pIche vyApArI aura raIsa bcaayeN| Apa apanI tArIphase bahuta dUra rahate haiM aura cupacApa zvetAmbara jainadharmazAlA aura mandira- kAma karanA pasanda karate haiN| Apa jisa uttaradAyitva ___ yahAM zvetAmbaroMkI orasa eka vizAla dharmazAlA ko lete haiM use pUrNatayA nibhAte haiN| Apako isase banI huI hai, jisameM digambara dharmazAlAkI apekSA bar3I ghRNA hai jo apane uttaradAyitvako pUrA nahIM yAtriyoMko adhika Agama hai| svacchatA aura saphAI krte| Apake hRdaya meM jaina saMskRti ke pracArakI bar3I prAyaH acchI hai| pAkhAnoMkI vyavasthA acchI hai- tIvra lagana hai| Apa Adhunika DhaMgase usakA adhikAyaMtradvArA mala-mUtrako bahA diyA jAtA hai, isase badabU dhika pracAra karane ke liye tsuka haiN| jina bar3e bar3e yA gandagI nahIM hotii| yAtriyoM ke liye bhojanake vyaktiyoMse. vidvAnoMme aura zAsakoMse acche-acchoM vAste kacco aura pakkI rasoIkA eka dhAbA khola rakhA kI mitratA nahIM ho pAtI una sabake sAtha ApakI hai, jisameM pA~ca vakta takakA bhojana phrI hai aura zeSa mitratA-dostAnA aura paricaya jAna kara maiM bahuta samayake liye yAtrI ATha Ane prati belA zulka dekara AzcaryAnvita haA / seTha padmarAjajI rAnIvAle bhojana kara sakatA hai aura ATe, dAla, lakar3I kI citA aura arjunalAla jI seThI ke sambandhakI kaI aisI bAteM
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 4-5] rAjagRhakI yAtrA 176 . Apane batalAI jo jaina itihAmakI dRSTise saMkalanIya jamInameM sarvatra S.P. Jainke nAmase cinha lage hue haiM, hai| Apake ekahare durbala zagIrako dekha kara mahamA jisase ApakI jamInakA pArthakya mAlUma hojAtA hai| ApakA vyaktitva aura cintAzIlatA mAlUma nahIM aura bhI kucha logoMne navAbase choTe choTe hisse kharoda hotI, jyoM jyoM Apake mamparka meM pAyA jAye tyoM tyoM kiye hue haiN| rAjagRhameM khAdya sAmagrI teja to milatI ve mAlUma hote jAte haiN| vastutaH mamAjako unakA hai| kintu beimAnA bahuta calatA hai / gehuMoMko kama paricaya milA hai| yadi ve sacamaca meM prakaTa rUpameM alagase kharIda kara pisa ne para bhI usameM caukara bahata samAjake sAmane Ate aura apane nAmako aprakaTa na milA huA rahatA thA / ATA hameM to kabhI acchA rahate to ve sabase adhika prasiddha aura yazasvI bnte| milakara nahIM diyaa| bA0 choTelAlajIne to use apanI bhAvanA yahI hai ki ve zIghra svastha hoM aura unakA chor3a hI diyA thaa| kSetrake munIma aura AdamiyoMse saMkalpita vIrazAsanasaMghakA kArya yathAzIghra prArambha ho| hameM yadyapi acchI madada milI, lekina dUsare yAtriyoM ke liye nanakA hameM pramAda jAna par3A hai| yadi ve gajagRhake kucha zeSa sthAna jima kAryake liye niyukta haiM use AtmIyatAke sAtha varmI bauddhoMkA bhI yahA~ eka vizAla mandira banA kareM to yAtriyoMko unase pUrI madada aura mahAnubhUti huA hai / Aja kala eka varmI puGgI mahArAja umameM mila sakatI hai| AzA hai ve apane karttavyako samajha mojada haiM aura unhIMko dekharekha meM yaha mandira hai| niSpramAda hokara apane uttaradAyitvako pUrA kreNge| jApAniyoMkI ora se bhI bauddhoMkA eka mandira bana rahA thA, kintu jApAname lar3AI chir3a jAne ke kAraNa ArA aura banArasause roka diyA gayA thA aura aba taka rukA par3A hai| rAjagRhameM 20 dina raha kara tA0 18 aprelako musalamAnoMne bhI rAjagRhameM apanA tIrtha banA rakhA hai| vahA~ se ArA Aye / vahA~ jaina siddhAntabhavanake vipulAcalame nikale hue do kuNDoMpara unakA adhi. adhyakSa paM0 nemIcandrajI jyotipAcAya ke mehamAna rhe| kAra hai| eka masjida bhI banI huI hai| muslima yAtriyoM sTezanapara Apane priya paM. gulAbacandra jI jaina, harane ke liye bhI vahIM sthAna banA haA hai aura mainejara jaina vAlA vizrAmako hameM lene ke liye bheja kaI muslima vAsidAke rUpameM yahA~ rahate hue dekhe jAte diyA thaa| zrAgameM sva. bA. devakumArajI raIsa dvArA haiM / kucha muslima dukAnadAra bhI yahA~ rahA karate haiN| sthApita jaina-siddhAnta-bhavana aura zrImatI viduSI sikhoM ke bhA mandira aura pustakAlaya Adi yahA~ haiN| paNDitA candAbAIjI dvAga saMsthApita jainavAlAbuMDoM ke pAsa unakA eka vistRta cabUtarA bhI hai| vizrAma tathA zrI 1008 bAhubalisvAmIkI vizAla brahmakuMDa ke pAsa eka kuMDa aisA batalAyA gayA jo khaDgAmana mUrti vastutaH jaina bhAratakI zrAdarza vastue~ hara tIsare va par3ane vAle lauMDake mahIne meM hI cAlU haiN| pArA AnevAloMko jenamandiroM ke alAvA inheM rahatA hai aura phira banda hojAtA hai| parantu umakA avazya hI dekhanA cAhiye / bhavana aura vizrAma donoM sambandha manuSya kRta kalAse jAna par3A hai / rAjagRha hI samAjakI acchI vibhUti haiN| yahA~ sva0 zrIhariprasAda kI jamIMdArI prAyaH muslima navAbake pAsa hai, jisameM jI jaina raIsakI orasa kAleja. lAyabrerI Adi kaI se rupayAmeM prAyaH cAra Ane bhara (eka cauthAI ) saMsthAeM cala rahI haiM / yahA~ bhI pro0 khuzAlacaMdajIse do jamIdArI seTha sAha zAntiprasAdajI DAlamiyAnagara dina khUba bAtacIta huii| ArAse calakara banArasa Aye ne navAbase kharIda lI hai| yaha jAnakara khuzI huI ki aura apane ciraparicita syAdvAdamahAvidyAlayameM Thahare jamIdArIke isa hisseko Apane digambara jaina siddha saMyogase vidyAlayake suyogya maMtrI saujanyamUrti bA0 kSetra rAjagRhake liye hI kharIdA hai| unake hissekI sumatilAlajIsa bhI bheMTa ho gii| Apake maMtritvakAla
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 anekAnta [ varSa 8 tayA syAdvAda mahAvidyAlayako hI dena hai aura jo usameM kriyAzIlatA dikha rahI haiM vaha ukta saMsthAoM ke saMcAlakoM kI cIja hai / AzA hai ina saMsthAoM se milatI rhegii| samAja aura sAhitya ke liye uttarottara acchI gati vidyAlaya bahuta unnati kI hai| kaI varSa se Apa gavarnamenTa sarvisa se riTAyarDa haiM aura samAjasevA evaM dharmopAsanA meM hI apanA samaya vyatIta karate haiN| ApakA dhArmika prema prazaMsanIya hai| yahAM apane guru janoM aura mitroMke samparka meM do dina raha kara bar3e AnandakA anubhava kiyaa| syAdvAdamahAvidyalaya ke atirikta yahA~kI vidvatpariSad jayadhavalA kAryAlaya aura bhAratIyajJAnapITha prabhRti jJAnagoSThiyA~ jainasamAja aura sAhityake liye kriyAzIlatAkA sandeza detI haiN| inake dvArA jo kArya ho rahA hai vaha vastutaH samAjake liye zubha cinha 1 to samajhatA hU~ ki samAja meM jo kucha harA-bharA dikha rahA hai vaha mukhya isa prakAra rAjagRhakI yAtrAke prasaGga meM ArA aura banArasakI bhI yAtrA ho gaI aura tA0 24 mArcako subaha sAr3he dasa baje yahAM sarasAvA hama loga sAnanda sakuzala vApisa gaye / 30-4-46 vIra sevA-mandira sarasAvA - darabArI lAla, jaina koThiyA nyAyAcArya ) jainasaMskRti kI saptatattva aura Sadravya vyavasthApara prakAza ( le0 - jainadarzana zAstrI paM0 baMzIdharajI jaina, vyAkaraNAcArya ) naM0 1 prAstAvika akhaNDa mAnava- samaSTi ko aneka vargoM meM vibhakta kara dene vAle jitane paMthabheda lokameM pAye jAte haiN| una sabako yadyapi 'dharma' nAmase pukArA jAtA hai, parantu unheM 'dharma' nAma denA anucita mAlUma detA hai kyoMki dharma eka ho sakatA hai, do nahIM, dose adhika bhI nahIM, dharma dharma meM yadi bheda dikhAI detA hai to unheM dharma samajhanA hI bhUla hai / apane antaHkaraNa meM krodha, duSTavicAra ahaMkAra, chala-kapaTapUrNa bhAvanA, dInatA aura lobhavRtiko sthAna na denA evaM saralatA, namratA aura zrAtmagaurava ke sAtha 2 prANimAtrake prati prema, dayA tathA sahAnubhUti yadi sadbhAvanAoM ko jAgrata karanA hI dharmakA antaraMga svarUpa mAnA jA sakatA hai aura mAnavatAke dharAtala para svakIya vAcanika evaM kAyika pravRttiyoM meM hiMsA, satya, acaurya, brahmacaryaM tathA aparigraha vRttikA yathA yogya saMvardhana karate hue samatA aura paropakArakI ora agrasara honA dharmakA bAhya svarUpa mAnanA cAhiye / pantha bhedapara avalaMbita mAnavasamaSTike sabhI vargoMko dharma kI yaha paribhASA mAnya hogI isaliye sabhI vargoM kI paraspara bhinna saiddhAntika aura vyAvahArika mAnyatAoM - jinheM lokameM 'dharma' nAma se pukArA jAtA hai-ke bIca dikhAI denevAle bhedako mahatva denA anucita jAna par3atA hai / merI mAnyatA yaha hai ki mAnava samaSTike hindU, jaina, bauddha, pArasI, sikha, musalamAna aura IsAI Adi vargoM meM eka dUsare varga se vilakSaNa jo saiddhAntika aura vyAvahArika mAnyatAyeM pAI jAtI haiM una mAnyatAoMko 'dharma' na mAnakara dharma-prAptikI sAdhanasvarUpa 'saMskRti' mAnanA hI ucita hai / pratyeka mAnava, yadi usakA lakSya dharme prApti kI ora hai to lokameM pAI jAnevAlI ukta sabhI saMskRtiyoM meM se kisI bhI
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 4-5] jainasaMskRtikI saptatatva aura SaDdravya vyavasthApara prakAza 181 - saMskRtiko apanAkara ullikhita avivAdI dharmake papkRita banAte hue adhikase adhika dharma ke anukUla prApta kara sakatA hai / saMskRtiko hI dharma mAna lenakI banAne ke prayatnameM laga jAyeMge tathA unameM se ahaMkAra, bhrAntipUrNa pracalita paripATIsa hindU jaina Adi pakSapAta aura haTha ke sAtha 2 parasparaka vidvepa, ghRNA, sabhI vargokA ukta vAstavika dhamakI aura jhukAva hI IrSA aura kalahakA khAtmA hokara sampUrNa mAnava nahIM raha gayA hai isIliye ina vargoM meM vividha prakAra samaSTi meM vividha saMskRtiyoM ke madrAvameM bhI ekatA ke anarthakara vikAroM, pAkhaNDoM evaM rUr3hiyoM ko adhika aura pramakA rasa pravAhita hone lgegaa| prazraya milA huA hai aura isa sabakA pariNAma yaha merA itanA likhanekA prayojana yaha hai ki jise huA hai ki jahA~ ukta vAsta vaka dharma manuSya ke jIvana lokameM 'jainadharma' nAmase pukArA jAtA hai usameM se marvathA alaga hokara eka lokottara vastumAtra raha dUrI 2 jagaha pAye jAne vAle vizuddha dhArmika aMza gayA hai vahAM mAnavatAse vihIna tathA anyAya aura ko chor3akara saiddhAntika aura vyAvahArika mAnyatAoM atyAcArase paripUrNa ucchala jIvana pravRttiyoMke ke rUpameM jitanA jainatvakA aMza pAyA jAtA hai use sadbhAvameM bhI saMskRtikA chadmaveSa dhAraNa karane mAtrase jainasaMskRti' nAma denA hI ucita hai, isaliye lekhaka pratyeka mAnava apane ko aura apane vargako kaTTara za.rSa meM maiMne jainadharma' ke sthAnapara 'jainaptaMskRti' dharmAtmA samajha rahA hai itanA hI nahIM, apanI zabdakA prayoga ucita samajhA he aura lekhake andara saMskRtisa bhinna dusarA sabhI saMskRtayoMko adharma mAna bhI yathAsthAna dharmake sthAnapara saMskRti zabdakA hI kara unameM se kisI bhI saMskRtike mAnanevAle vyakti prayoga kiyA jaaygaa| tathA vargako dharma ke ullikhita cinha maujUda rahanepara 2 viSayapraveza bhI vaha adharmAtmA hI mAnanA cAhatA hai aura mAnatA kimI bhI saMskRti ke hameM do pahala dekhaneko hai aura eka hI saMskRtakA upAsaka vaha vyakti bhI milate haiM-eka saMskRtikA AcAra-saMbandhI pahalU aura usakI dRSTi meM adharmAtmA hI hai jo usa saMskRtike dUmarA umakA siddhAnta-sabandhI phluu| niyamoM kI DhoMgapUrvaka hI sahI, AvRtti karanA jarUrI jisameM nizcita uddezyakI pUrti ke liye prANiyoM ke nahIM samajhatA hai, bhale hI vaha apane jIvanako karttavyamArgakA vidhAna pAyA jAtA hai vaha saMskRtikA dharmamaya banAne kA saccA prayatna kara rahA ho / isa taraha AcAra saMbandhI pahala hai jainasaMskRti meM isakA vyavasthAAja pratyeka varga aura barga ke pratyeka mAnavameM mAna- paka caraNAnuyoga mAnA gayA hai aura Adhunika bhASAvatAko kalaMkita karanevAle paraspara vidveSa, ghRNA, IrSA prayogakI zailI meM ise hama 'kartavyabAda' kaha sakate haiN| aura kalaha ke dadanAka citra dikhAI de rahe haiN| saMskRti ke siddhAnta * rabandhI pahala meM usake ___ yadi pratyeka mAnava aura pratyeka varga dharmakI (saMskRtika) tatvajJAna ( padAtha vyavasthA ) kA samAveza ullikhita paribhApAko dhyAna meM rakhate hue use saMskRti hotA hai| jainamaskRti meM isake do vibhAga kara diye haiMkA sAdhya aura saMskRtiko usakA sAdhana mAna leM to eka saptatatvamAnyatA aura dUsarA pddvymaanytaa| unheM yaha bAta saralatAke sAtha samajhameM AjAyagI saptatatvamAnyatAmeM jIva, ajIva, Amrava, bandha, ki vahI saMskRti saccI aura upAdeya ho sakatI hai saMvara, nijarA aura mokSa ina sAna padArthoMkA aura tathA usa saMskRtiko hI lokameM jIvita rahanekA adhi- SaDvya mAnyatAmeM jIva, pudgala, dharma, adhama, AkAza kAra prApta ho sakatA hai jo mAnava jagatako dharmakI ora ora kAla ina chaha padArthoM kA samAveza kiyA gayA apanA karA sake aura aisA hone para pratyeka mAnava hai / jainasaMskRtimeM pahalI mAnyatAkA vyavasthApaka tathA pratyeka varga apane jIvanako dharmamaya banAne ke liye karaNAnuyoga aura dUsarI mAnyatAkA vyavasthApaka apanI saMskRtiko vikAroM, pAkhaNDoM aura rUr3hiyoMse dravyAnuyogako mAnA gayA hai| Adhunika bhASAprayogakI
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 anekAnta [varSa zailImeM karaNAnuyogako upayogitAvAda aura dravyA- kA astitva pramANoM dvArA siddha ho sakatA ho athavA nayogako astitvavAda ( vAstavikatAvAda) kahanA unake astitvakI siddhi ke liye koI pramANa ucita jAna par3atA hai / yadyapi jana saMskRtike zAstrIya upalabdha na bhI ho| vyavahAra meM karaNAnuyogako AdhyAtmika paddhati aura darzanoM meM AdhyAtmikatA aura AdhibhautikatAkA dravyAnuyogako dArzanika paddhati isa prakAra donoMko bheda dikhalAneke liye vakta upayogitAvAdako hI alaga 2 paddhati ke rUpameM vibhakta kiyA gayA hai parantu AdhyAtmikavAda aura ukta astitvavAdako hI Adhi maiM ayogitAvAda aura astitvavAda donoMko dAza- bhautikavAda kahanA cAhiye kyoMki AtmakalyANako nika paddhatise bAhya nahIM karanA cAhatA haiM kyoMki maiM dhyAna meM rakhakara padArtha pratipAdana karane kA nAma prAdhyAsamajhatA hU~ ki bhAratavarSa ke mAMkhya, vedAnta, tmikavAda aura prAtmakalyANakI aura lakSya na dete hue mImAMmA, yoga, nyAya aura vaizeSika Adi sabhI bhUta arthAt padArthoM ka astitvamAtrako svIkAra karana vaidika tathA jaina, bauddha aura cArvAka Adi sabhI kA nAma mAdhibhautikavAda mAna lenA mujhe adhika avaidika darzanoMkA mUlataH vikAsa upayogitAvAdake saMgata prata ta hotA hai| jina vidvAnoMkA yaha mata hai ki AdhArapara hI huA hai isa liye merI mAnyatAke samasta cetana acetana jagatakI sRSTi athavA vikAsa anusAra karaNAnuyogako bhI dArzanikapaddhati me bAhya AtmAsa mAnanA AdhyAtmikavAda aura upayukta jagata nahIM kiyA jA sakatA hai| kA sRSTi athavA vikAsa acetana arthAt jar3a padArtha jagata kyA aura kaisA hai ? jagatameM kitane padArthoM se mAnanA AdhibhautikavAda hai una vidvAnoM ke sAtha kA astitva hai ? una padArthoMke kaise 2 vipariNAma merA spaSTa matabheda hai| isa matabhedama bhI mega tAtparya hote haiM ? ityAdi praznoM ke AdhArapara pramANoM dvArA yaha hai ki prAdhyAtmikavAda aura AdhibhautikabAdake padArthoMke astitva aura nAstitvaka viSayameM vicAra unako mAnya artha ke anusAra unhoMne jo ve karanA athavA padArthoM ke astitva yA nAstitvako svI- ko AdhyAtmika darzana aura cArvAkadarzanako AdhikAra karanA astitvavAda (vAstavikatAvAda ) aura bhautika darzana mAna liyA hai vaha ThIka nahIM hai| mega jagatake prANI duHsvI kyoM hai ? ve sugbI kaise ho sakate yaha saSTa mata hai aura jise maiM pahile likha cukA hU~ haiM ? ityAdi praznoMke AdhArapara padArthoMkI loka- ki sAMkhya, vedAnta, mImAMsA, yoga, nyAya aura vaizekalyANopayogitAke AdhAra para pramANa siddha athavA Sika ye sabhI vaidika darzana tathA jaina, vauddha aura pramANoM dvArA prasiddha bhA padArthoM ko padArtha vyavasthA meM cAvoka ye sabhI avaidika darzana pUrvokta upayogitAsthAna denA upayogitAvAda samajhanA caahiye| saMkSepa vAdaka adhArapara hI prAdurbhUta hue haiM isaliye ye meM padArthoke astitvake bAre meM vicAra kAnA astitva- sabhI darzana AdhyAtmikavAdake hI antargata mAne jAne vAda bhAra padArthoMkI upayogitAke bAremeM vicAra karanA cAhiye / ukta darzanoM meMsa kimI bhI darzanakA anaupayogitAvAda kahA jA sakatA hai| astitvavAdake yAyI apane darzana ke bAremeM yaha AkSepa sahana karane AdhAra para ve saba padArtha mAnyatAko koTi meM pahuMcate haiM ko taiyAra nahIM ho sakatA hai ki usake darzanakA jinakA astitva mAtra pramANoM dvArA siddha hotA ho, vikAsa lokakalyANake liye nahIM hupA hai aura isakA bhale hI ve padArtha lokakalyANake liye upayAgI siddha bhI sababa yaha hai ki bhAratavarSa sarvadA dharmapradhAna deza na hoM athavA unakA lokakalyANApayogitAse thor3A bhI rahA hai isaliye mamasta bhAratIya darzanoMkA mUla saMbandha na ho aura upayogitAvAdake AdhArapara ve AdhAra upayogitAvAda mAnanA hI saMgata hai| isakA saba padArtha mAnyatAkI koTi meM sthAna pAte haiM jo loka vizeSa spaSTIkaraNa nIce kiyA jArahA haikalyANake liye upayogI siddha hote hoM bhale hI una 'lokakalyANa' zabdameM paThita lokazabda 'jagatkA
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 4-5 jainasaMskRtikI saptatatva aura SaDvya vyavasthApara prakAza 183 prANisamUha' arthameM vyavahata hotA huA dekhA jAtA hai dharmasya tatvaM nihitaM guhAyAM isaliye yahAMpara lokakalyANa zabdase 'jagatake prANi- mahAjano yena gataH sa pnthaaH||" samUhakA kalyANa' artha prANa karanA cAhiye / koI 2 isa padyameM hameM cArvAkadarzanakI AtmAkA spaSTa darzana prANiyoM ke dRzya aura adRzya do bheda svIkAra AbhAsa mila jAtA hai| isa padyakA Azaya yaha karate haiM aura kinhIM 2 darzanoM meM sirpha dRzya prANiyoM hai ki "dharma manuSyake kattavyamArgakA nAma hai ke astitvako hI svIkAra kiyA gayA hai / dRzya prANI aura vaha jaba lokakalyANa ke liye hai to use bhI do taraha ke pAye jAte haiM-eka prakArake dRzya akhaNDa eka rUpa honA cAhiye, nAnA rUpa nahIM, prANI ve haiM jinakA jIvana prAyaH samaSTi-pradhAna rahatA lekina dharmatatvakI pratipAdaka zrutiyAM aura smRtiyAM hai manuSya inhIM saSTi-pradhAna jIvanavAle prANiyoM nAnA aura paraspara virodhI arthako kahane vAlI dekhI meM ginA gayA hai kyoMki manuSyoM ke sabhI jIvana vya- jAtI haiM, hamAre dharmapravartaka mahAtmAoMne bhI dharmatatva vahAra prAyaH eka dUsare manuSyakI sadbhAvanA, sahAnubhUti kA pratipAdana eka rUpase na karake bhinna bhinna aura sahAyatApara hI nirbhara haiM manuSyoM ke atirikta rUpase kiyA hai isa liye inake (dharmapravartaka mahAzeSa sabhI dRzya prANI pazu-pakSI sapa, vicchU , kITa- tmAoM ke) vacanoMko bhI sarvasammatapramANa mAnanA pataMga vagairaha vyaSTi-pradhAna jIvanava'le prANI kahe jA asaMbhava hai aisI hAlatameM dharmatatva sAdhAraNa manuSyoM sakate haiM kyoMki inake jIvanavyavahAroMmeM manaSyoM ke liye gUr3ha pahelI bana gayA hai arthAta jaisI parasparakI sadbhAvanA, sahAnabhUti aura sahAyatA samajhane meM hamAre liye zruti, smRti yA koI bhI dharmakI AvazyatA prAyaH dekhane meM nahIM AtI hai| isa pravartaka sahAyaka nahIM ho sakatA hai isa liye dharmatatva vyaSTipradhAna jIvanako samAnatAke kAraNa hI ina kI pahelI meM na ulajha karake hameM apane kartavyamArga pazu-pakSI Adi prANiyoM ko jainadarzanameM 'tiyega' nAma kA nirNaya mahApuruSoM ke kartavyamAgeke AdhArapara hI sa pukArA jAtA haiM kAraNa ki 'tiyaga' zabdakA samA- karate rahanA cAhiye tAtparya yaha hai ki mahApuruSoMkA natA arthameM bhI prayoga dekhA jAtA hai / sabhI bhAratIya pratyeka kartavya svapara kalyANake liye hI hotA hai isa darzanakAroMne apane 2 darzanake vikAsa meM apanI 2 liye hamArA jo kartavya svaparakalyANa virodhI mAnyatA anusAra yathAyogya jagatake ina dRzya aura na ho use hI avivAda rUpase hamako dharma samajha adRzya prANiyoM ke kalyANakA dhyAna avazya rakkhA lenA caahiye|" hai| cAvAkadarzanako chor3akara ullikhita sabhI bhAra- mAlUma par3atA hai ki cArvAka darzanake AviSkartA tIyadazenoM meM prANiyoMke janmAntararUpa paralokakA kA antaHkaraNa avazya hI dharma ke bAremeM paidA hue samarthana kiyA gayA hai isa liye ina darzanoMke lokakalyANake liye khataranAka matabhedoMse Uba cukA AviSkartAoM kI lokakalyANa bhAvanAke prati to thA isa liye usane lokake samakSa isa bAtako rakhane saMdeha karanekI guMjAiza hI nahIM hai lekina upalabdha kA prayatna kiyA thA ki janmAntara rUpa paraloka, svarga sAhityase jo thor3A bahuta cArvAkadarzanakA hameM aura naraka tathA muktikI carcA-jo ki vivAdake digdarzana hotA hai usase usake (cArvAkadarzanake ) kAraNa janahitakI ghAtaka ho rahI hai-ko chor3a kara AviSkAkI bhI lokakalyANa bhAvanAkA patA hameM hameM kevala aisA mArga cuna lenA cAhiye jo janahita sahaja hI meM laga jAtA hai| kA sAdhaka ho sakatA hai aura aise kartavya mArgameM kisI ko bhI vivAda karanekI kama guMjAiza raha sakatI hai| "zrutayo vibhinnAH smRtayo vibhinnA, "yAvajjIvaM sukhI jIveta RNaM kRtvA ghRtaM pivet / naiko muniryasya vacaH pramANam / bhasmIbhUtasya dehasya punarAgamana kutH||"
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 anekAnta [ varSa - yaha jo cArvAka darzanakI mAnyatA vatalAI jAtI hogA kAraNaki hama pahale batalA Aye haiM ki manuSyakA hai vaha kucha bhramamUlaka jAna par3atI hai arthAta yaha una jIvana parasparakI sadbhAvanA, mahAnubhUti aura sahAyatA logoMkA cArvAka darzanake bAremeM bhAkSepa hai jo ke AdhArapara hI sumbI ho sakatA hai| yadi eka manuSya sAMpradAyika vidveSake kAraNa cArvAkadarzanako sahana nahIM ko apanA jIvana sukhI banAne ke liye saMpUrNa sAdhana kara sakate the| upalabdha haiM aura dUsarA usakA par3osI manuSya cAra __samasta darzanoM meM bIjarUpase isa upayogitAvAda dinase bhUgvA par3hA huA hai to aisI hAlatameM yA to ko svokAra lene para ye sabhI darzana jo eka dUsareke pahile vyaktiko dRmare vyaktike bAremeM sahAyatAke rUpa atyanta virodhI mAlUma par3a rahe haiM aisA na hokara meM apanA koI na koI kartavya nizcita karanA hogA atyanta nikaTatama mitroM ke samAna dikhane lageMge arthAta anyathA niyamasa dUsarA vyakti pahile vyaktike sumbI ukta prakArase cArvAka darzana meM chipe hue upayogitAvAda jIvanako Thesa pahuMcAnekA nimitta bana jAyagA / ke rahasyako samajha lenepara kauna kaha sakatA hai ki tAtparya yaha hai ki hameM paralokakI mAnyatAse acche umakA (cArvAkadarzanakA ) paralokAdike bAremeM dasare kRtya karanekI jitanI preraNA mila sakatI hai usase bhI darzanoM ke sAtha jo matabheda hai vaha khataranAka hai kyoM kahIM adhika preraNA vartamAna jIvanako sakhA banAnekI ki jahA~ dUsare darzana paralokAdiko AdhAra mAna kara AkAMkSAse milatI hai, cArvAkadarzanakA abhiprAya hameM manuSyocita kartavyamArga para calanekI preraNA karate itanA hI hai| haiM vahA~ cArvAka darzana sirpha vartamAna jIvanako sukhI bauddhoMke kSaNikavAda aura IzvarakartRtvavAdiyoM ke banAne ke uddezyase hI hameM mAnabodhita kartavya mArgapara Izvara kartRtvavAdameM bhI yahI upayogitAvAdakA rahasya calanekI preraNA karatA hai| parvAkadarzanakI isa mAnyatA chipA huA hai| bauddhadarzanameM eka vAkya pAyA jAtA kA dUsare darzanoMkI mAnyatAke sAtha samAnatAmeM hetu hai-"vastuni kSaNikatvaparikalpanA AtmabuddhinirAyaha hai ki paralokAdike astitvako svIkAra karane ke sAthama" athAt padArthoM meM jagatke prANiyoMki manubAda bhI sabhI darzanakAroMko isa vaijJAnika siddhAnta rAga, dvaSa aura mohako rokane ke liye hI bauddhoM para thAnA par3atA hai ki "manuSya apane vartamAna jIvana ne padoMkI asthiratAkA siddhAnta svIkAra kiyA hai| meM acche kRtya karake hI paralokameM sukhI ho sakatA isI prakAra jagatakA kartA anAdi-nidhana eka Izvarako hai yA svarga pA sakatA hai|" isa liye carvAka matakA ma na lenese saMsa rake bahujana samAjako apane jIvana anuyAyI yadi apane bartamAna jIvanameM acche kRtya ke sudhArameM kAphI preraNA mila sakatI hai| tAtparya ya karatA hai to paraloka yA svargake astitvako na mAnane hai ki eka vyakti padArthoMkI kSaNabhaMguratA svIkAra karake mAtrase use paralokameM sukha yA svarga pAnese kauna roka unama virakta hokara yadi Ara kalyANakI khoja kara sakatA hai anyathA isI taraha narakakA astitva na sakatA hai aura dUsarA vyakti Izvarako kartA dhartA mAnaneke sababa pApa karanepara bhI usakA narakameM jAnA mAna karake usake bhayase yadi anarthoMse baca sakatA hai kaise saMbhava ho sakegA? tAtparya yaha hai ki eka prANI to isa taraha una donoM vyaktiyoM ke liye kSaNikatvanarakake mastitvako na mAnate hue bhI bure kRtya karake vAda aura IzvarakartRtvavAda donoMkI upayogitA svayaM yadi naraka jA sakatA hai to dUsarA prANI svargake siddha ho jAtI hai / isa liye ina donoM mAnyatAoM ke astitvako na mAnate hue acche kRtya karake svarga bhI aucityake bAremeM "padArtha kSaNika ho sakatA hai yA jA sakatA hai| paraloka tathA svargAdike astitvako nahIM ? jagatkA kartA Izvara hai yA nahIM ?" ityAdi na mAnane vAlA vyakti acche kRtya kara hI nahIM sakatA praznoMke AdhAra para vicAra na karake "kSaNikatvavAda hai yaha bAta koI bhI vivekI vyakti mAnaneko taiyAra na athavA IzvarakartRtva lokakalyANake liye upayogI
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 4-5] jainasaMskRtiko saptatatva aura SaDdravya vyavasthApara prakAza 185 siddha ho sakate haiM yA nahIM ?" ityAdi praznoM ke AdhAra sukha-duHkI paraMparArUpa saMsArakA sarvathA viccheda para hI vicAra karanA caahiye| svarUpa niHzreyasakA sthAna mukti ina tatvoMkI mAnyatA mA~khya aura vedAntadarzanoMkI padArthamAnyatAmeM nahIM hai isaliye vahA~para lokakalyANakI sImA upayogitAvAdako spaSTa jhalaka dikhAI detI hai-isakA prANiyoMke aura vizeSakara mAnavasamAjake vartamAna spaSTIkaraNa 'padravyamAnyatA ke prakaraNa meM kiyA jaaygaa| jIvanakI sukha-zAntiko lakSya karake hI nirdhArita ___ mImAMsAdarzanakA bhI AdhAra manuSyoMko kI gayI hai aura isI lokakalyANako dhyAna meM rakhakara svarga prAptike uddezyase yAgAdi kAryoM meM pravRtta karAne ke hI vahA~ padArthoMkI vyavasthAko sthAna diyA gayA rUpa upayAgitAvAda hI hai, tathA jainadarzanameM to upa- hai| mImAMsAdarzanameM yadyapi prANiyoM ke janma-maraNa yogitAvAdake AdhArapara saptatatvamAnyatA aura asti- athavA sukha-duHkhakI paraMparArUpa saMsArakA marvathA tvavAdake AdhArapara SaDdravyamAnyatA isa prakAra viccheda svarUpa niHzreyasa aura usakA sthAna mukti ina padArthavyavasthAko hI alaga 2 do bhAgoM meM vibhakta tatvoMkI mAnyatA nahIM hai vahA~para svargasukhako hI kara diyA gayA hai| niHzreyama padakA aura svargako hI muktipadakA vAcya isa tarahase samasta bhAratIyadA svIkAra kiyA gayA hai phira bhI prANiyoM kA janmAntaraupayogitAvAdake vidyamAna rahate hue bhI afasosa hai. rUpa paraloka, puNyakA phala paralokameM sugvaprAptikA ki dhIre dhIre sabhI darzana upayogitAvAdake mUlabhUta sthAna svarga aura pApakA phala paralokameM duHzvaprAptikA AdhArase nikalakara astitvavAdake udara meM samA gaye sthAna naraka ina tatvoMko vahA~ avazya svIkAra kiyA gayA arthAt pratyeka darzanameM apanI va mare darzanakI hai isaliye vahA~para lokakalyANakI sImA prANiyoM ke pratyeka mAnyatAke viSayameM 'amuka mAnyatA loka vartamAna (aihika) jIvanake sAtha 2 paralokakI sukhakalyANake liye upayogI hai yA nahIM?' isa dRSTise zAntiko dhyAnameM rakhakara nirdhArita kI gaI hai aura isI vicAra na hokara 'amuka mAnyatA saMbhava ho sakatI hai lokakalyANako rakhakarake hI vahAM padArtha-vyavasthAko yA nahIM ? isa dRSTise vicAra hone laga gayA aura sthAna diyA gayA hai| cArvAka aura mImAMsA darzanoM ke isakA yaha pariNAma huA ki sabhI darzakAroMne atirikta zeSa ullikhita vaidika aura avaidika sabhI apane 2 darzanoMke bhItara upayogitA aura anupa- darzanoMmeM ukta prakAra ke paraloka, svarga aura narakakI kI mora dhyAna na dete hae apanI mAnyatAko mAnyatAke sAtha 2 prANiyoM ke janma-maraNa athavA saMbhava aura satya tathA dasare darzanakAroM kI mAnyatAko sukha-duHkhakI paraMparA rUpa saMsArakA sarvathA viccheda asaMbhava aura asatya siddha karanekA durAgrahapUrNa evaM svarUpa niHzreyasa aura ni: yamakA sthAna muktiko paraspara kalaha paidA karane vAlA hI prayAsa kiyA hai| mAnyatAko bhI sthAna prApta he imaliye ina darzanoM meM 3 saptatattva lokakalyANakI sImA prANiyoMke aihika aura pAraUpara batalAye gaye darzanoM meM paraloka, svarga, laukika sukha-zAntike sAtha 2 ukta niHzreyasa aura naraka aura muktikI mAnyatAke viSayameM jo mata muktiko bhI dhyAna meM rakhate hue nirdhArita kI gayI hai pAyA jAtA hai usake AdhArapara una darzanoM meM loka- aura isI lokakalyANa ke AdhAra para hI ina darzanoMmeM kalyANakI sImA bhI yathAsaMbhava bhinna 2 prakArase padAtheTharavasthAko svIkAra kiyA gayA hai| nizcita kI gayI hai / cArvAkadarzana meM prANiyoMkA tAtparya yaha hai ki cArvAka darzanako chor3akara janmAntara rUpa paraloka, puNyakA phala paralokameM sukha paralokako mAnanevAle mImAMmAdazenameM aura paraloka prAptikA sthAna svage, pApakA phala paralokameM duHkhaprApti ke sAtha 2 muktiko bhI mAnanevAle sAMkhya, vedAnta, kA sthAna naraka aura prANiyoM ke janma-maraNa athavA yoga, nyAya, vaizeSika, jaina aura bauddha darzanoM meM
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 anekAnta jagatke pratyeka prANI ke zarIra meM svataMtra aura zarIra ke sAtha ghula-mila karake rahanevAlA eka citzaktifafaSTa are eater fayA gayA hai / yadyapi sarvasAdhAraNa manuSyoMke liye isakA pratyakSa nahIM hotA hai aura na aisA koI viziSTa puruSa hI vartamAna meM maujUda hai jisako isakA pratyakSa horahA ho parantu itanA avazya hai ki pratyeka prANI meM dUsare prANiyoM kI preraNA ke binA hI jagatke padArthoMke prati rAga, dveSa yA moha karanA athavA virakti arthAta samatAbhAva rakhanA, tathA harpe karanA, viSAda karanA dUsare prANiyoM kA apakAra karanA, pazcAttApa karanA, paropakAra karanA, haMsanA, ronA, socanA, samajhanA, sunanA, dekhanA, sUMghanA, khAnA, pInA bolanA, baiThanA, calanA, kAma karanA, thaka jAnA, vizrAnti lenA, punaH kAmameM juTa jAnA, sonA, jAganA aura paidA hokara choTese bar3A honA ityAdi yathAsaMbhava jo viziSTa vyApAra pAye jAte haiM ve saba vyApAra prANivargako lakar3I, maTTI, patthara, makAna, kapar3A, bartana, kursI, Tebula, sonA, cAMdI, lohA, pItala, ghaMTI, ghar3I, grAmophona, reDiyo, sinemAke citra, moTara, relagAr3I, TeMka, havAI jahAja aura ur3anayama Adi vyApArazUnya tathA prANiyoMkI preraNA pAkara vyApAra karanevAle padArthoMse pRthaka kara dete haiM aura ina vyApAroMke AdhArapara hI ukta darzanoM meM yaha svIkAra kara liyA gayA hai ki pratyeka prANI ke zarIra meM zarIra se pRthaka eka eka aisA tatva bhI vadyamAna hai jisakI preraNA se hI pratyeka prANI meM ullikhita viziSTa vyApAra huA karate haiM isa tatvako sabhI darzana, citzaktiviziSTa svIkAra karate haiM tathA apane apane abhiprAyake anusAra sabhI darzana isako puruSa, AtmA. jIva, jIvAtmA IzvarAMza yA parabrahmAMza Adi yathAyogya alaga nAmoM se ullekha karate haiM / pratyeka prANIke zarIra meM eka eka citzaktiviziSTa tatva astitvakI samAna svIkRti rahane hue bhI ukta darzanoM meM se koI koI darzana to ina sabhI vitRzaktiviziSTa tatvoMko paraspara mUlataH hI pRthaka karate haiM aura koI koI Izvara yA parabrahmake eka eka 2 [ varSa 8 aMzake rUpameM inheM pRthakU ra svIkAra karate haiM arthAt koI koI darzana ukta citzaktiviziSTa tatvoM kI svataMtra anAdi sattA svIkAra karate haiM arthAta koI darzana unakI nitya aura vyApaka Izvara yA parabrahma se utpatti svIkAra karake eka eka citzaktiviziSTa tatvako ukta Izvara yA parabrahna kA eka eka aMza mAnate haiM unheM mUlataH pRthak pRthaka nahIM mAnate haiM / sAMkhya, mImAMsA Adi kucha darzano ke sAtha 2 jaina darzana bhI saMpUrNa citzaktiviziSTa tatvoMkI svataMtra anAdi sattA svIkAra karake unheM paraspara bhI pRthakU 2 hI mAnanA hai / ukta prakArasa citzaktiviziSTatatvakI sattAko svIkAra karanevAle sAMkhya, vedAnta, mImAMsA, yoga, nyAya, vaizeSika, jaina aura bauddha ye sabhI darzana prANiyoM ko samaya samayapara honevAle sukha tathA duHkha kA bhoktA una prANiyoM ke apane 2 zarIra meM rahanevAle citazaktiviziSTatatvako hI svIkAra karate haiM sabhI darzanoMkI isa samAna mUlamAnyatA ke AdhArapara unameM (sabhI darzanoM meM ) samAnarUpase nimnalikhita siddhAnta sthira hojAte haiM (1) pratyeka prANI ke apane 2 zarIra meM maujUda tathA bhinna 2 darzanoM meM puruSa, AtmA, jIva, jIvAtmA, IzvarAMza yA parabrahmAMza Adi yathAyogya bhinna 2 nAma se pukAre jAnevAle pratyeka vinazaktiviziSTatatva kA apane 2 zarIra ke sAtha Abaddha hone kA koI na koI kAraNa avazya hai / (2) jaba ki prANiyoMke ullikhita viziSTa vyApAroMke prAdurbhAva aura sarvathA vicchedake AdhAra zarIra ke sAtha prApta huI baddhatAkA janma aura maraNa ke para pratyeka citzaktiviziSTa tatvakI apane 2 vartamAna rUpameM Adi tathA anta dekhA jAtA hai to mAnanA par3atA hai ki ye sabhI citazaktiviziSTa tatva sImita kAla taka hI apane 2 vartamAna zarIra meM bhAvaddha rahate haiM aisI hAlata meM yaha prazna uThanA svAbhAvika hai ki apane 2 vartamAna zarIra ke sAtha Avaddha honese pahile ye citzaktiviziSTatatva kisa rUpa meM vidyamAna rahe hoMge ? yadi kahA jAya ki apane 2 vartamAna zarIra ke
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 4-5] jainasaMskRtikI saptatatva aura SaDdravya vyavasthApara prakAza 187 sAtha Abaddha honese pahile ve sabhI cinazaktiviziSTa hai| inameM se yoga nyAya aura vaizeSika dazanoM meM mAnA tatva zarIrake bandhanase rahita vilkula svataMtra the to gayA Izvara unakI mAnyatAke anusAra citzaktiprazna uThatA hai ki inheM apane apane vartamAna zarIrake viziSTatatvoMke sAtha asaMbaddha rahate hue bhI unake mana, sAtha Abaddha honekA kAraNa akasmAt kaise prApta ho vacana aura zarIra saMvandhI puNya evaM pAparUpa kRtyoM ke gayA ? isa praznakA ucita samAdhAna na mila sakaneke AdhArapara sukha tathA duHkhake bhogameM sahAyaka zarIrake kAraNa citazaktiviziSTatatvakI sattAko svIkAra karane sAtha unheM Abaddha karatA rahatA hai| zeSa sAMkhya Adi vAle ukta sabhI darzanoM meM yaha bAta svIkAra kI gayI darzanoMmeM citazaktiviziSTatatvoMkI zarIrabaddhatAmeM hai ki apane apane vartamAna zarIra ke sAtha Abaddha mAne gaye prakRti Adi kAraNa una cinazaktiviziSTahonese pUrva bhI ye sabhI citazaktiviziSTatatva kisI tatvoMke sAtha kisI na kisI rUpameM saMvaddha rahate hue dusare apane 2 zarIrake mAtha Abaddha rahe hoMge aura hI unake mana, vacana aura zarIra saMbandhI puNya evaM umase bhI pUrva kisI dUsare 2 apane 2 zarIrake sAtha pAparUpa kRtyoM ke AdhAra para sukha tathA duHkhake bhogameM Abaddha rahe hoMge isa prakAra sabhI citazaktiviziSTa- sahAyaka zarIrake sAtha nanheM Abaddha karate rahate haiN| tatvoMkI zarIra vaddhatAkI yaha pUrvaparaMparA inakI svataMtra isI prakAra citazaktiviziSTatatvoMkI zarIravaddhatAkI anAdi sattA svIkAra karanevAle darzanoM kI apekSA jisa pUrvaparaMpagakA nallekha pahale kiyA jA cukA hai anAdikAla taka aura Izvara yA paramabrahmase inakI usakI saMgatike liye yoga, nyAya aura vaizeSika utpatti svIkAra karanevAle darzanoMkI apekSA Izvara darzanoM meM Izvarako zAzvata ( anAdi aura anidhana) yA paramabrahmase jabase inakI utpatti svIkAra kI gayI mAna liyA gayA hai tathA eka jainadarzanako chor3akara he taba taka mAnanI par3atI hai| zeSa sAMkhya Adi sabhI darzanoM meM cinazaktiviziSTa(3) citazaktiviziSTatatvoM kI zarIrabaddhatAkA tatvoMke mAtha prakRti Adike saMbandhako yathAyogya kAraNa unakA svabhAva hai-yaha mAnanA asaMgata hai anAdi athavA Izvara yA paramabrahmase unakI (citazaktikAraNa ki eka to svabhAva parataMtratAkA kAraNa hI viziSTatatvoMkI) utpatti hone ke mamayase svIkAra kiyA nahIM ho sakatA hai| dUsare, svabhAvase prApta huI parataMtratA gayA hai / jainadarzana meM citazaktiviziSTatatvoMkI zarIrakI hAlatameM unheM duHkhAnubhavana nahIM honA cAhiye; baddhatAmeM kAraNabhUna karma ke saMbandhako to mAdi svIlekina duHsvAnubhavana hotA hai isa liye sabhI cit- kAra kiyA gayA hai paraMtu unakI = - zarIrabaddhatAkI zaktiviziSTatatva kI zarIrabaddhatAkA kAraNa svabhAvase pUrvokta avicchinna paramparAkI saMgatike liye vahAMpara bhinna kimI dUsarI cIjako hI mAnanA yuktiyukta jAna (jainadarzanameM ) zarIrasambaMdhakI avicchinna anAdi par3atA hai aura isI liye sAMkhyadarzanameM triguNAtmaka paramparAkI taraha usameM kAragA bhUna kamasambadhakI (matvarajastamoguNAtmaka) acita prakRtiko vedAnta- bhI avicchinna anAdi paraMparAko svIkAra kiyA dazanameM asata kahI jAnevAlI vidyAko, mImA~sA- gayA hai aura isakA Azaya yaha hai ki yadi darzanameM cinzaktiviziSTa tatvoM meM vidyamAna azuddhi citazaktiviziSTatatvoMkI zarIrabaddhatAmeM kAraNabhUta (doSa) ko, IzvarakartRtvavAdI yoga, nyAya aura vaize- ukta karmasaMbandhako anAdi mAnA jAyagA to use Sika darzanoMmeM icchA, jJAna aura kRti zaktitraya karmasambaMdhako kAraNa rahita svAbhAvika hI mAnanA viziSTa Izvarako, jainadarzanameM cita karma (pRthvI, hogA, lekina aisA mAnanA isa liye asaMgata hai ki jala, agni, vAyu Adi dravyoMkA sajAtIya paudla ka isa tarahase prANiyoM ke janma-maraNa athavA sukha-duHkha vastuvizeSa) ko aura bauddhadarzanameM viparItAbhiniveza kI paraMparAsvarUpa saMsArakA sarvathA vicchedake abhAva svarUpa avidyAko usakA kAraNa svIkAra kiyA gayA kA prasaMga prApta hogA jo ki sA~khya, vedAnta, yoga
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 anekAnta nyAya, vaizeSika, jaina aura bauddha ina darzanoMmeM se kisI bhI darzanako abhISTa nahIM hai| mImAMsAdarzana meM jo prANiyoM ke janma-maraNa athavA suHkha dugvakI paraMparA rUpa saMsArakA sarvathA viccheda nahIM svIkAra kiyA gayA hai usakA saca yahI hai ki vaha citzaktiviziSTa tatvoMmeM vidyamAna azuddhike saMbandhako anAdi honeke sababa kAraNa rahita svAbhAvika svIkAra karatA hai / parantu jo darzana prANiyoM ke janma-maraNa athavA sukhaduHkhakI paraMparA svarUpa saMsArakA sarvathA viccheda svIkAra karate haiM unheM citzaktiviziSTatatvoMkI zarIravaddhatAmeM kAraNarUpa se svIkRta padArtha ke sambaMdhako kAraNasahita asvAbhAvika hI mAnanA hogA aura aisA tabhI mAnA jA sakatA hai jaba ki usa sambaMdhako sAdi mAnA jAyagA / yahI sababa hai ki jainadarzana meM mAnya prANiyoM ke janma-maraNa athavA sukha-duHkhakI paramparA svarUpa saMsArake sarvathA viccheda kI saMgati ke liye vahAM para ( jainadarzanameM ) zarIrasambaMdha meM kAraNabhUta karmake sambaMdha ko to sAdi mAnA gayA hai aura zarIra sambaMdha kI pUrvokta anAdi paramparAkI saMgatike liye usa karma sambaMdha kI bhI avicchinna paraMparAko anAdi svIkAra kiyA gayA hai| isakI vyavasthA jainadarzana meM nimna prakAra batalAyI gayI hai [ varSa 8 usI prakAra apane mana, vacana aura zarIra sambaMdhI puNya evaM pAparUpa kRtyoM dvArA garama huA ( prabhAvita ) ukta citzaktiviziSTatatva samasta lokameM vyApta kArmANavargaNA ke bIca meM par3ajAneke kAraNa cAroM orase usa kArmAraNa vargaNAke yathAyogya paramANu puraMjoMko khIMca leta hai aura isa tarahase kArmANa vargaNA ke jitane paramANupuja jaba taka citzaktiviziSTatatvoMke sAtha cipaTe rahate haiM taba taka unheM jainadarzana meM 'karma' nAmase pukArA jAtA hai tathA isa karma se prabhAvita hokarake hI pratyeka prANI apane mana, vacana aura zarIra dvArA puNya evaM pAparUpa kRtya kiyA karatA hai arthAt prANiyoMkI ukta puNya evaM pAparUpa kAryoMmeM pravRtti karAne vAle ye karma hI haiN| prANiyoM kI puNya evaM pAparUpa kAryoM meM pravRtti kara dene ke bAda ina karmoMkA prabhAva naSTa ho jAtA hai aura ye usa hAlata meM citazaktiviziSTa tatvoMse pRthaka hokara apanA vahI purAnA kArmANavargagAkA rUpa athavA pRthvI Adi svarUpa dUsarA aura koI paudgalika rUpa dhAraNa kara lete haiM / jainadarzana meM kArmANa vargaNA nAmakA citzakti se rahita tathA rUpa, rasa gaMdha aura sparza guNoMse yukta ke kAraNa pRthvI, jala, agni aura vAyu tatvoMkA sajAtIya eka paudgalika tatva svIkAra kiyA gayA hai / yaha tatva bahuta hI sUkSma hai aura pRthvI Adi tatvoMkI hI taraha nAnA paramANupuMjoM meM vibhakta hokara samastalokAkAzameM sarvadA avasthita rahatA hai| prANiyoM ko mana, vacana aura zarIra ke jariye puNya evaM pAparUpa kAryoM meM jo pravRtti dekhI jAtI hai usa pravRttise usa kArmArgaNA yathAyogya bahutase paramANuoM ke puMjake puMja una prANiyoM ke zarIra meM rahane vAle cit zaktiviziSTa tatvoMke sAtha cipaTa jAte haiM arthAt efore tapA huA lohekA golA pAnIke bIca meM raGga jAne se jisa prakAra cAroM orase pAnIko khIMcatA hai sipara yaha khAsataura se dhyAna meM rakhane lAyaka bAta hai ki ina karmoM ke prabhAvase prANiyoMkI jo ukta puNya evaM pAparUpa kAryoM meM pravRtti huA karatI hai usa pravRttise una prANiyoM ke apane 2 zarIra meM rahane vAle citzaktiviziSTatatva kArmANavargaNA ke dUsare yathAyogya paramANupu joMke sAtha sambandha sthApita kara lete haiM aura isa tarahase citzaktiviziSTatatvoMkI pUrvokta zarIrasambaMdhaparaMparAkI taraha usameM kAraNabhUta kamasambaMdhakI paraMparA bhI anAdikAla se avicchinnarUpa meM calI bhArahI hai| arthAt jisa prakAra vRkSasaM bIja aura bIja se vRkSakI utpatti hote hue bhI unakI yaha paraMparA anAdikAla se avicchinna rUpameM calI A rahI hai usI prakAra karmasambaMdha se citzaktiviziSTatatvoMkA zarIrake sAtha sambaMdha hotA hai isa saMbaddhazarIrakI sahAyatA se prANI puNya evaM pApa rUpa kArya kiyA karate haiM una kAryoMse unake sAtha punaH karmoMkA bandha ho jAtA hai aura karmoMkA yaha
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 4-5] jainasaMskRtiko saptatattva aura SaDdravya vyavasthApara prakAza 186 anAdi kAla me avicchinna rUpameM calI jA rahI hai| paraloka aura mukti donoMkI mAnyatAko sthAna prApta hai| isa kathanase yaha spaSTa ho jAtA hai ki zarIra ke jaina saMskRtikI jIva, ajIva, Asrava, bandha, sAtha citazakti viziSTa tatvoMke Abaddha honekA saMvara, nirjarA aura mokSasvarUpa saptatatvavAlI jisa kAraNa sAMkhya, vedAnta, mImAMsA, yoga, nyAya, vaizeSika padArthamAnyatAkA ullekha lekha meM kiyA gayA hai usameM jaina aura bauddha ina sabhI darzanoMmeM svarUpa tathA ukta darzanoMko svIkRta ina pA~coM tatvoMkA hI samAveza kAraNatAke prakArakI apekSA yapi yathAyogya sat- kiyA gayA hai athota sAtatvoMmeM svIkRta prathama jIva citzaktiviziSTa tatvoMke Avaddha honekA kAraNa tatvase citazaktiviziSTa tatvakA artha liyA gayA hai, atirikta padArtha hai| dvitIya ajIva tatvase ukta kAmAMNa vargaNAsvarUpa (4) ullikhita tIna siddhAntoMke sAtha 2 eka cauthA ajIva tatvakI sambaMdhaparamparArUpa mRla saMsArako jo siddhAnta ina darzanoM meM sthira hotA hai vaha yaha hai cauthe bandha tatvameM samAviSTa karake citrazaktiviziSTha ki jaba citazaktiviziSTa tatvoMkA zarIra ke sAtha . tatvake zarIrasambandha paraMparA rUpa athavA sukha duHkhasaMbaddha honA unameM atirikta kAraNake adhIna hai to paraMpara.rUpa saMsArako isIkA vistAra svIkAra kiyA isa zarIrasaMbaMdhaparaMparAkA ukta kAraNa ke sAtha sAtha gayA hai| tIsare Asravatatvama ukta jIva aura ajIva malataH viccheda bhI kiyA jA sakatA hai / parantu isa bIindiTIFU mala saMsAra meM kAragA cauthe siddhAntako mImAMsAdarzanameM nahIM svIkAra kiyA . bhUta prANiyoM ke mana vacana aura zarIra sambaMdhI gayA hai kyoMki pahile batalAyA jA cukA hai ki puNya evaM pAparUpa kAryokA bodha hotA hai| mImAMsA darzanameM zarIrasaMbaMdhameM kAraNabhUta ashuddhike| tatvavyavasthA meM bandha tatvako cauthA aura zrAva saMbaMdhako anAdi honeke sababa akAraNa svIkAra tatvako tIsarA sthAna denekA matalaba yaha hai ki bandha - kiyA gayA hai isaliye usakI mAnyatAke anusAra isa rUpa saMsArakA kAraNa mAnava hai isaliye kAraNarUpa saMbaMdhakA marvathA viccheda honA asaMbhava hai| ina siddhAntoMke phalita artha ke rUpameM nimna zrAvakA ullekha kAryarUpa bandhake pahile karanA hI likhita pA~ca tatva kAyama kiye jA sakate haiM cAhiye aura cUMki isa tatva vyavasthAkA lakSya prANiyoM (1) nAnA citrazaktiviziSTa tatva, (2) inakA zarIra kA kalyANa hI mAnA gayA hai tathA prANiyoMkI hIna saMbaMdha paraMparA athavA sukha-duHkha paraMpagarUpa saMsAra, aura uttama avasthAoMkA hI isa tatva vyavasthAse hameM bodha hotA hai isaliye tatvavyavasthAkA pradhAna AdhAra (3) saMsArakA kAraNa, (4) saMsArakA sarvathA viccheda hone ke kAraNa isa tatvavyavasthA meM jIvatatvako pahilA svarUpamukti aura (5) muktikA kAraNa / cArvAka darzana meM ina pA~coM tatvoMko svIkAra nahIM sthAna diyA gayA hai| jIva tatvake bAda dUsarA sthAna kiyA gayA hai kyoMki ye pA~coM tatva paraloka tathA ana ajIvatatvako denekA sababa yaha hai ki jIvatatvake muttikI mAnyatAse hI sambaMdha rakhate haiM / mImAMsA sAtha isake (ajIva tatvake) saMyoga aura viyoga darzana meM inameMse Adike tIna tatva svIkRta / hai| kyoMki Adike tIna tatva paralokakI mAnyatAse tatvoMmeM saMgRhIta kiyA gayA hai| sambaMdha rakhate haiM aura mImAMsA darzana meM paralokakI sAtaveM mokSatatvase karmasaMbandha paraMparAse lekara mAnyatAko sthAna prApta hai parantu vahA~ para (mImAMsA zarIra saMbaMndha paraMparA athavA sukha-duHkhaparaMparArUpa darzanameM ) bhI muktikI mAnyatAko sthAna prApta na hone saMsArakA savethA viccheda artha liyA gayA hai / ke kAraNa antake do tatvoMko nahIM svIkAra kiyA cUMki prANiyoMkI yaha antima prApya aura avinAzI gayA hai / nyAya aura vaizeSika tathA vauddhadarzanameM ina avasthA hai isaliye isako tatvavyavasthA meM antima pA~coM tatvoMko svIkAra kiyA gayA,kyoMki ina darzanoMmeM sAtavA~ sthAna diyA gayA hai| na tatva svIkRta kiye gaye tathA saMyoga aura jise
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 anekAnta [varSa 8 pA~caveM saMvaratatvakA artha saMsAra ke kAraNabhUta kAraNa unakA bhinna 2 dRSTikoNa hI hai / tAtparya yaha hai pAtrabakA rokanA bhora chaThe mijaMrAtatvakA artha saMbaddha ki sArabhUta-mukhya-malabhata yA prayojanamata padArthIko koM arthAta saMmArako samUla naSTa karanekA prayatna tatvanAmase pukArA jAtA hai| yahI saca hai ki jaina karanA svIkAra kiyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki jaba darzanake dRSTikoNa ke mutAvika jagatameM nAnA taraha ke pUrvokta saMsArake Atyantika vinAzakA nAma mukti hai dUsare 2 padArthoMkA astitva rahate hue bhI tatva zabdake to isa prakArakI muktikI prApti ke liye hameM saMsAra isI abhiprAyaka ganameM rakhakara prANiyoM ke prAtyake kAraNoMkA nAza karake saMsArake nAza karane ntika sukha (mukti) kI prApti meM jinakA samajha lenA kA prayatna karanA hogA, saMvara aura nirjarA ina donoM prayojanabhUta mAna liyA gayA hai una pUrvokta cittatvoMkI mAnyatAkA prayojana yahI hai aura cUki ina zaktiviziSTatatva svarUpa jIva kArmANa vaNAsvarUpa donoM hatvoMko sAtaveM mokSa tatvakI prAptimeM kAraNa ajIva tathA Asrava aura viyogake kAraNasvarUpa saMvara mAnA gayA hai isaliye tatvavyavasthAmeM mokSa tatvake aura nirjarAko hI saptatatvamayapadArthavyavasthA meM pahile hI ina donoM tatvoMko sthAna diyA gayA hai| sthAna diyA gayA hai| saMvarako pA~cavAM aura nirjarAko chaThA sthAna denekA sA~khya darzanake dRSTikoNa ke anusAra muktiprApti matalaba yaha hai ki jisa prakAra pAnIse bharI huI nAva ke liye citazaktiviziSTatatvasvarUpa puruSa tathA inakI ko ivanese bacAne ke liye nAvakA buddhimAna mAlika zarIrasaMbaMdhaparaMparArUpa saMsArakI mUlakaraNa svarUpa pahile to pAnI Ane meM kAraNabhUta nAvake chidrako baMda prakRti aura ina donoMke saMyogase honevAle buddhi karatA hai aura taba bAdameM bhare hue pAnIko nAvase Adi paMcamahAbhUta paryanta prakRtivikAroMko samajha bAhara nikAlane kA prayatna karatA hai usI prakAra muktike lenA hI jarUrI yA paryApta mAna liyA gayA hai isaliye icchaka prANIko pahile to karmabandha meM kAraNabhUta sAMkhyadarzanameM nAnA citazaktiviziSTa tatva, inakA Asravako rokanA cAhiye jisase ki karmabandhakI zarIrasambandhaparaMparA athavA sukha-dukha paraMparArUpa bhAgAmI paraMparA ruka jAya aura taba bAdameM vaddha kamoM saMsArakA kAraNa, saMsArakA sarvathA vicchedasvarUpa ko naSTa karanekA prayatna karanA caahiye| mukti aura muktikA kAraNa ina pA~coM tatvoMkI mAnyatA ___ yahAMpara itanA aura samajha lenA cAhiye ki pUrNa rahate hue bhI usakI (sAMkhyadarzanakI) padArtha vyavasthA saMvara hojAneke bAda hI nijarAkA prArambha nahIM mAnA meM sirpha puruSa, prakRti aura buddhi Adi tevIsa prakRti gayA hai balki jitane aMzoMmeM saMvara hotA jAtA hai vikAroMkohI sthAna diyA gayA hai| utane aMzoM meM nirjarAkA prArambha bhI hotA jAtA hai jainadarzanakI saptatatva svarUpa padArthavyavasthAke sAtha isa taraha pAnI pAneke chidrako baMda karane Ara bhare yadi sAMkhyadarzanakI paccIsa tatvasvarUpa padArthavyasthAkA hue pAnIko dhIre 2 bAhara nikAlanese jisa prakAra sthUla rUpase samanvaya kiyA jAya to kahA jA sakatA nAva pAnI rahita ho jAtI hai usI prakAra karmabandhake he ki jainadarzanake jIvatatvake sthAnapara sAMkhpadazenameM kAraNoMko naSTa karane aura baddha karmoMkA dhIre 2 puruSatatvako aura jainadazanake ajIva tatva (kAmarmANa vinAza karanese anta meM jIva bhI saMsAra (janma-maraNa vargaNA) ke sthAnapara sAMkhyadarzanameM prakRtitatvako athavA sukha-duHkhakI paraMparA )sa sarvathA nirlipta sthAna diyA gayA hai tathA jainadarzanake bandhatatvakA yadi hojAtA hai| vistAra kiyA jAya to sAMkhyadarzanakI baddhi Adi - saulya Adi darzanoMko yadyapa pUrvokta pAMcoM tatva tevIsa tatvoMkI mAnyatAkA sasake sAtha samanvaya mAnya hai parantu unakI padArthavyavasthAmeM jainadarzana kiyA sAtha aura paraspara jo matabheda pAyA jAtA hai usakA donoM darzanoMkI mAnyatAoM meM sirpha itanA bheda raha
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 4-5] jainasaMskRtikI saptatatva bhaura SaDvyavyavasthApara prakAza jAtA hai ki jahAM sAMkhyadarzanameM buddhi Adi sabhI rUpameM svIkAra karake unakA asat svarUpa avidyAke tatvoMko puruSa saMyukta prakRtikA vikAra svIkAra kiyA sAtha saMyoga, isa saMyogake AdhArapara una citrazaktigayA hai vahA~ jainadazenameM kuchako to prakRti saMyukta viziSTatatvoMkA sukha-duHkha tathA zarIra-saMbandhakI paraMparA puruSakA vikAra aura kuchako puruSa sayukta prakRtikA rUpa saMsAra, isa saMsArase chuTakArA svarUpa mukti aura vikAra svIkAra kiyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki muktikA kAraNa ye saba bAteM svIkAra kI gayI haiN| sAMkhya darzanake paJcIsa tatvoMko jainadarzanake jIva, vedAntadarzanameM parabrahmako sat aura saMsArako asat majIva aura bandha ina tIna tatvoM meM saMgrahIta kiyA jA mAnanekI jo dRSTi hai usakA sAmaJjasya jainadarzanakI sakatA hai| isa prakAra sAMkhyadarzanameM paccIsa tatvoM ke kANAnuyogadRSTi (upayogitAvAda)se hotA hai kyoMki rUpameM nAnA cinazakti viziSTa natva aura inakA jainadarzanameM bhI saMsAra athavA zarIrAdi jina padArthoM zarIrasaMbandhaparamparA athavA sukha-duHkha paramparA ko dravyAnuyoga ( vAstavikatAvAda ) kI dRSTise sat rUpa saMsAra ye do tatva to kaMThokta svIka ra kiye gaye svIkAra kiyA gayA hai unhIMko karaNAnuyogokI dRSTi haiN| zeSa saMsArakA kAraNa, saMsArakA sarvathA viccheda se asat svIkAra kiyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki svarUpa mukti aura muktikA kAraNa ina tIna tatvoMkI jainadarzana meM bhI karaNAnuyogakI dRSTise eka citazaktimAnyatA rahate hue bhI inheM padArthamAnyatAmeM sthAna viziSTa Atmatatvako hI zAzvat honeke kAraNa sat nahIM diyA gayA hai| svIkAra kiyA gayA hai aura zeSa saMsArake sabhI tatvoM ___ yogadarzanameM nAnA citzaktiviziSTatatva, unakA ko azAzvat, AtmakalyANameM anupayogI athavA saMsAra, saMsArakA kAraNa, mukti aura muktikA kAraNa bAdhaka honake kAraNa asat (mithyA ) svIkAra ina tatvoMkI mAnyatA rahate hue bhI usakI padArtha kiyA gayA hai| vyavasthA karIba karIba sAMkhyadarzana jaisI hI hai| vize- isI prakAra citazaktiviziSTa tatva, unakA pUrvokta SatA itanI hai ki yogadarzana meM puruSa aura prakRtike saMsAra aura saMsArakA kAraNa ina tIna tatvoMko svIsaMyoga tathA prakRtikI buddhi Adi tevIsa tatvarUra hone kAra karane vAle mImAMsAderzanameM tathA inake sAtha 2 vAlI pariNatimeM sahAyaka eka zAzvata Izvaratatvako mukti aura muktike kAraNa ina do tatvoMko milAkara bhI svIkAra kiyA gayA hai aura muktike sAdhanoMkA pAMca tatvoMko svIkAra karane vAle nyAya, vaizeSika vistRta vivecana bhI yogadarzanameM kiyA gayA hai| aura bauddha darzanoM meM bhI inakA jainadarzanakI taraha jo sAMkhyadarzanakI padArthavyavasthA yogadarzanakI taraha tatvarUpase vyavasthita vivecana nahIM kiyA gayA hai vaha vedAntadarzanako bhI mAnya hai lekina vedAntadarzanameM ina darzanoMke bhinna 2 dRSTikoNakA hI pariNAma hai| ukta padArthavyavasthAke mUla meM nitya, vyApaka aura eka isa saMpUrNa kathanase yaha niSkarSa nikalatA hai ki parabrahma nA ka tatvako svIkAra kiyA gayA hai tathA jainadarzanakI saptatatvamaya padArthavyavasthA yadyapi ukta saMsArako isI para brahmakA vistAra svIkAra kiyA gayA sabhI darzanoMko svIkArya hai parantu jahAM jainadarzanameM hai isa prakAra vedAntadarzanameM yadyapi eka parabrahma hIko upayogitAvAdake AdhArapara usakA sAGgINa aura tatvarUpase svIkAra kiyA hai parantu vahA~para ( vedAnta- vyavasthita DhaMgase vivecana kiyA gayA hai vahAM dUsare darzanameM ) bhI pratyeka prANIke zarIra meM pRthak 2 rahane darzanoM meM usakA vivecana sarvAGgINa aura vyavasthita vAle cinazaktiviziSTatatvoMko usa parabrahma ke aMzoMke DhaMgase nahIM kiyA gayA hai|
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ dRSTavAda aura honahAra ( zrI daulatarAma 'mitra' ) 101 isa viSaya meM kitane hI mata haiM, koI kucha kahatA hai, koI kucha kahatA hai| unameM sara gurudAsa banarjIkA mata vaijJAnika hai / dekhiye maiMne isapara eka tukabaMdI kI hai, vaha yaha hai"kAraNa ho anukUla, kArya pratikUla na hogA / hoM kAraNa pratikUla, kArya anukUla na hogA || honahAra hai yahI, karo yaha manameM dhAraNa / honahAra zubha hetu ikaTThe karo kAraNa || sara gurudAsa vanarjI kahate haiM "aSTavAda kahane se agara yaha samajhA jAya ki maiM kisI vAMchita kAryake liye cAhe jitanI ceSTA kyoM na karU~, adRSTa arthAta merI na jAnI huI koI "alaMghyazaktirbhavitatryateyaM hetu-yAviSkRta-kAryaliGgA / anIzvaro 'jantura iMkriyAtaH saMhatya kAryeSviti sAdhvavAdIH -- svayambhUstotra alaMghya- anivArya zakti usa ceSTAko viphala kara degI, to adRSTavAda mAnA nahIM jA sakatA; kyoMki vaha kArya-kAraNa-sambandha viSayaka niyamake froddha hai / kintu yadi adRSTavAdakA artha yaha ho ki ki kArya-kAraNa-paraMparA kramase jo kucha hone ko hai, aura jo pUrNajJAnamaya brahmarke jJAnagocara thA ki aisA hogA, usIkI ora merI ceSTA jAyagI - dUsarI ora nahIM jAyagI, to vaha adRSTavAda mAne vinA nahIM rahA jA sakatA / kAraNa, vaha kArya-kAraNa- saMbaMdha viSayaka alaMghya niyamakA phala hai / " (jJAna aura karma pR0162) sampAdakIya noTa - sara gurudAsa banarjIne adRSTavAda athavA bhavitavyatA (honahAra ) ke viSaya meM kAryakAraNasambandha viSayaka jo bAta kahI hai vaha Ajase koI 1800 varSa pahale vikramakI dUsarI zatAbdIke vidvAn mahAn zrAcArya svAmI samantabhadrake nimna sUtravAkya meM saMnihita hI nahIM kitu adhika spaSTatA ke sAtha kahI gaI hai : mile saphalatA yadi nahIM, haiM kAraNa pratikUla / niHsaMzaya yaha jAniye, huI kahIM bhI bhUla || " isameM adhyazaktirbhavitavyatAko 'hetudvayAviSkRtakAryaliGgA' batalAyA gayA hai aura usake dvArA yaha pratipAdana kiyA gayA hai ki antaraMga aura bahiraMga athavA upAdAna aura nimitta donoM kAraNoke anivArya saMyoga dvArA utpanna honevAle kArya meM bhavitavyatA jAnI jAtI hai arthAt bhAvI honahArake sAtha kAraNa-kArya-niyamakA sambandha aTala hai / isameM hetukA 'dvaya' vizeSaNa apanA khAsa mahatva rakhatA hai, so sara gurudAsajI ke kathanapara se spaSTa nahIM hai aura isase uttarArdha meM usa saMsArI prANIkA zrahaMkAra se pIDita aura anIzvara ( kArya karane meM asamartha ) batalAyA gayA hai jo ukta bhavitavyatA zrathavA hetudvayakI apekSA na rakhatA huA aneka sahakArI bAhya kAraNoMko milAkara hI kArya siddha karanA cAhatA hai / aura isaliye lekhakane "koI kucha kahatA hai, koI kucha kahatA hai" ina zabdoMke dvArA dUsare sabhI kathanoMpara jo ruci vyakta kI hai vaha samucita pratIta nahIM hotI /
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrake saMdezako upekSA (le0-yA prabhulAla jaina 'premI') zrAjame lagabhaga DhAI hajAra varSa pUrva, jabaki isa dharma- jIne do" itanA hI nahIM, viveka pUrNa jIvana bitAne ke liye pradhAna dezameM adhArmikatA, atyAcAra aura anAcAroM ne utmAhita bhI karo yahI vIra-dharma hai| Aja hama vRkSake patte apanA nagna tANDava prArambha kara diyA thA, dukhita, marmAhata tor3ane aura darI zAka bhAjI kATanameM bhale hI jIva-rakSA aura bhUle bhaTake prANiyoko ucita patha pradazaka koI kahIM kA dhyAna rakhalete ho, para ni:saMdeha prANiyoM ke sAtha jo zrAja dRSTigocara nahIM hotA thA, mAnava samAja ke hRdayase manuSyatva vyavahAra horahA hai vaha mAnavatAse pare hai / prANImAtra kI kosoM dUra bhAga cukA thA, kartavyAkarttavyapara vicAra karaneke rakSAke sthAna meM hama usako arakSita dazAmeM chor3a kara hai| liye mastiSka divAliyA bana cukA thA, pazuyajJa hI eka mAtra zAMta nahIM ho jAte para usakA vinAza kaise ho isake liye zAMti aura kalyANa ke sAdhana batalAkara parAkASThApara pahu~cA tarada 2 ke sAdhana juTAne aura juTavAnekA prayatna karate haiN| diye gaye the-naramedha yajJa taka hone lage the| prANI dIna aura jisa saMdeza meM aAtmAbhimAnakI gaMdha taka nahIM thI chUta ke bhUta zrAzraya hIna, maNivihIna sarpakI taraha tar3aphar3A rahe the,taba mUka bhAgate the, 'janmanA jAyate zUdraH' matAnusAra UMca nIca pazuzro tathA niraparAdha aura ni:mahAya prANiyoMkI dukhita veda- kA bheda saMskArAdhIna thA, vahA~ svArthI samAja ke mukhiyA kahe nAoM aura marmAhIna aAhoMse karuNAnidhAnakA bhI karuNa hRdaya jAne vAle logoMne apane jIvanakA yaha lakSya banA kara kibhara aayaa| unakI pukAra sunI aura ve Aye / usa bhISaNa sthiti meM bhagavAna vIrane apane divya saMdeza-dvArA adharma ke cAhe bhArata gArata hoya hameM kyA karanA saMsAra anokhA svAda, hameM 3 cakhanA' gar3ha tor3e, azAMtikA sAmrAjya naSTa kiyA, andha-zraddhA aura andha bhakti ko paMgu kiyA, ajJAna aura andhakAra samUhakA dharma ke nAma para aimI vikRti nIti phelAdI hai jise vidhvaMsa kara jJAna prabhAkarakI prabhAse cora prakAza dekhakara kauna aisA pASANa hRdaya mAnava dogA jisakI prokhoM phailAyA, unake indoM zrAtma kalyANakArI upadezoMko vizva se azradhAga kA srota na umar3a par3atA ho ? yadi saMskAra itihAsa vIra-saMdeza nAmase pukAratA hai| aura adhikArI para nIca kulotpanna vyakti zrAtmakalyANa prANImAtrakI rakSA karo, aparAdhIke aparAdhako kevala hetu patita pAvanAlaya meM prArthanA karane jAnA cAhatA hai to kSamA hI na karo, apitu usake prati prema aura dayAlutAke ume usake pravezame patitapAvanAlaya ke azuddha dI jAne kA bhAva pradarzita kro| saMsArake sabhI prANiyoMko samAnatA bhaya dikhAkara burI taraha dhunakAra diyA jAtA hai| kisI se kI dRSTi se dekho / pracalita kuprathAzroMke bhAva na bana kara choTA athavA bar3A kemA hI aparAdha huA ho cAhe phira vaha samaya aura sthiti dekhakara hI pathapradarzana karo / vIra-saMdeza dhArmika do mAmAjika ho athavA rAjanItaka ho, use upAsanA ke ina saiddhAntika aMgoM ke pracAra aura prasArakI vizva laya ( patitapAvanAlaya ) meM jAkara patitAvanakI pRjana kalyANa kI dRSTi meM Aja bhI utanI hI AvazyakatA hai, bhaktise vaMcita rakhanA yahI samAjane Aja daNDavidhAna jitanA ina siddhAntoM ke pravartakake AvirbhAva kAla meM thii| nirmANa kara rakhA hai| aise hI kAraNoM meM eka rASTra meM kaI vIra-maMdeza vIrakA vIra ke liye diyA gayA saMdeza hai / aura vibhinna mata aura matAnuyAyiyokA jamaghaTa ikaTThA hogayA hai, saccA vIra vahI hai jisane apane prArako jIta liyA ho| aura gaSTa, samAja tathA jAti ke aneka choTe 2 vibhAjana hone jo apane hI hRdaya sthita bairiyoMse parAjita hokara dasaroko se alaga 2 upAsanAlaya aura alaga 2 upAsanAke DhaMga jItane kI lAlasA karatA hai vaha kAyara hai| "jIo aura banA liye hai| mAno paramAtmApara jAti-vizeSakA jAyadAdI
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 bhanekAnta [varSa - tathA puztainI haka ho aura usakA manacAhA baTavArA kara ko sulajhAkara saphalatA pUrNa pathapradarzana karanemeM acche 2 liyA h|| yadi koI vyakti kisI aspRzya dvArA chU liyA anubhaviyoMko bhI dA~toM tale uMgalI dabAnI par3atI hai| yadi jAtA hai to vaha kisI bhI jalAzayake sAdhAraNa jala meM snAna bhaviSya meM bhI vIra-saMdezakI aura mamAjakI aisI hI upekSA kara zuddha ho jAtA hai, para yadi vahI aspRzya vyakti bhagavAna vRtti rahI aura mamA jake mukhiyA aise hI svArthAndha logoMko ke mandira meM praveza kara jAtA hai, to mandira aura patitapAvana banAye rakkhA to vIrakA saMdeza itihAsakI hI sAmagrI raha jaayegii| karuNAsAgara bhagavAna bhI apavitra hojAte haiN| eka samaya navIna mandiranirmANa, vedIpratiSThA, jalavihAra vaha yA jabAMke manuSyokI kauna kahe pazu-pakSI tiyeca bhI vIra rathotsava zrAdi jinameM samAja andhe hokara lAkho rupaye pAnI saMdezako zrAbhedarUpa samAnAdhikArase sunate the, aura apanA kI taraha bahA detA hai, aisA karanese samAja dharmAtmA bana zrAtma kalyANa karate the, aura aAja thor3ese nAmadhArI baniyoM jAyagA, athavA dhArmika vAstavika utthAna hogA, aisA merA ne jinako kAyara kaha kara hikAratakI dRSTi se dekhA jAtA hai, vizvAsa nahIM hai| bhagavAna vArane jisa dezako marvasAdhAraNa zrAne dhArmika sAhitya takako almAriyomeM banda kara tAlA taka pahu~cAne ke liye mahAna tyAga aura dvAdazavarSIya kaThina DAla rakhA hai. dharmAnuyAyiyoMkI jaba itanI saMkucita, dUSita tapazcaraNa kiyA thA, use jIvita rakhane ke liye hameM bhI manovRtniyAM dau,phira dhArmika mAmAjika sabhI prakArase hrAsa honemeM tyAga karanA pdd'egaa| zrAja hagarA itanA hI syAga aura Azcarya hI kyA hai ? aAtmanaH pratikUlAni, pareSAM na samAcaret tapazcaraNa paryApta hogA ki hama vIrasaMdezake pramukha 2 siddhAntoM isa ddhiAnta ke anusAra mamAjase jaisA vyavahAra zrApa kA pracAra karane meM juTa jAveM. aura usameM aAne vAlI vighna apane prati karAne ke abhilASI haiM vesAhI dUsaroke prati bAdhAoMse hama tanika bhI pIche na haTeM / hamArA kartavya hai kIniye! yAra-saMdezakA vizvaprema yahI hai / ima siddhAntakA ki hama prAcIna vasta prAcIna itihAsa, aura dhArmikamAhitya zrAcaraNa karane para hamArI antarAtmA apane pApahI divya ke anveSaNa saMkalana aura saMrakSaNA meM jaTa jAyeM, kyoMki ye jyotisa pAlokita ho naThegI aura eka 2 vyakti jaba apanI hI hamArI vAstavika nidhi hai, yadi hama tyAgapUrvaka ina isa prakAra prAdhyAtmika unnati karalegA to samUce rASTra aura kAryokI pUrtimaM laga sakate haiM, to yaha mAnA jAsakatA hai samAjakA mAmahika rUpameM phira uddhAra hone meM dera nahIM lgegii| ki hama vIrake saMdezako samajha sake haiM, aura usakI pUrti meM hama dekhate hai ki kucha loga hAthameM sumaranI, mAthe kI lakIra rinA, mAya bhI lage haiN| *Young men are the mirror to para candana aura vakSasthala para yajJopavIta dharaNa kara tIna 2 / _heep in to the soul of a nation" kisI bhI bAra upAsanAlayAmeM jAte hai / dhArmika granthoMka pAThoMko paDha2 rASTra tathA samAjakI antara zrAtmAkA prativimba dekhane ke kara phAr3a DAlate haiM. pUjA pATha aura svAdhyAya karate samaya liye nayayuvaka hI darpaNa haiM / vIrakA saMdeza jo hamAre rASTra jJAta hotA hai mAno vAra ke saMdeza prasAraka gaNadhara yahI hoN| yahA haa| aura samAjakI hI nahIM vizvakI tula nidhi hai, akSayadhananAnA prakArake vrata, upavAsa, ekAzana, belA, telA aAdi gAMza hai| zrAryasabhyatA aura bhAratIya saMskRtikA nirmala darpaNa apane tyAga aura tapazcaraNaka paricaya denakA bhI prayatna hai. aura jo jainasaMskRtikA aAdhArabhata prANu hai. Aja aprakarate haiM / para--- kAzameM haiN| rASTra aura samAjakI bhAvI zrAzAyeM hama navayuvakoM satve maMtrI guNiSu pramaM dam , kliSu jIveSu kRptvm| para nirbhara haiM aAja hameM pracalita kuprathAoMkA unmUlana kara mAdhyasthya bhAvaM viparIta vRnau, sadA mamAtmA vidadhAtu deva // uparyukta nirdiSTa kAryakrama ke atirikta grAmazikSA aura ina siddhAntoMkA jIvana meM aMzana: bhI pAlana nahIM karate grAmasudhAra kI dizAmeM bhI pragatizIla honA caahiye| yadi viparIta isake svArthamAdhanAhetu dharma, karma tathA dainika hamane ina mudhAra yojanAoMmeM bhAga lekara unake pUrNa uttaravyavahAra tInoMkA tigur3a ikaTThA kara mAlI bhAlI janatAko dAyitvako samhAla liyA to hama " vIrakA saMdeza" puna: aisI dhArmika bhrAnti meM DAla dete haiM, ki puna: una granthiyoM vizva ke samakSa usI rUpameM rakhane ke adhikArI bana skeNge|
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra-saMdeza (le0-50 brajalAla jaina, 'vizArada') - - samArameM mahAparuSoMkA AvirbhAva hotA hai jIvamAtrako duSkRtyoMse trAhi-trAhikA nAda pratidhvanita ho rahA thaa| zadroM upakRta karake unake nAnA kaSToMke vinAza evaM utthAnake ke sAtha pazuoM se bhI garhita vyavahAra hotA thA / strI aura hetu / unake saMkalpa dRr3ha tathA ucca aura prAzaya gaMbhIra zUdra dharma sevana se vaMcita rakhe jAte the| striyoMke adhikAroM para hote haiM / ve pratyeka dazA evaM pratyeka sthitimeM apanA mAge kuThArAghAta karake unako kevala bhogavilAsakI sAmagrI ho svayaM pariSkRta kara lete haiN| ghara meM, vana meM, sampada meM, vipadameM samajhA jAtA thaa| sAmAjika jIvana vizRGkhala hokara samAja unheM apane anta:karaNa dIkA avalamba hotA hai| ve jJAna dharmame vimukha aura adharmakI ora unmukha ho rahA thaa| bhRgva ke prakAzake lie matata evaM dRr3ha udyoga karake apanA tathA aura pyAse loga jisa prakAra anna aura jala ke lie taDapate saMsArakA kalyANa karane meM saMlagna rahate haiN| sAMsArika bhoga-phirate haiM usI prakAra satya aura zotike icchuka jana daravilAsakI prgaa| unheM apane kartavyapathase vicalita nahIM darakI ThokareM khAte phirate the / brAhANa kSatriya aura vaizya kara paatii| ve apanI kArya-kuzalatA,Azu-buddhi evaM cAturya apane apane pathase bhraSTa hokara madAndha ho rahe the| Adi guNoMke tathA pratibhAke balase saMsArarUpI gaganapara aisI paristhiti meM bhagavAna mahAvIgne apanA bAlyAvasthA jAjvalyamAn nakSatrakI bhAMti sadaiva bhAsvara rahate haiN| se lekara yuvAvasthA takakA jIvana vyatIta kiyA thaa| isase unake hRdaya sadeva anyAyakA virodha aura atyAcArakA unakA hRdaya vihvala hogayA aura manameM vicAra prakaTa huA avarodha karaneke lie tatpara rahate haiN| ki saMmAra zrajJAna aura andhavizvAsa ke gahare gaharameM gira __zramaNottama bhagavAn mahAvIra jaina-dharmake sabase aMtima rahA hai- ThokareM khA rahA hai para use koI sanmArga para lAne 24 veM mahApuruSa hue haiM / Ajase 2544 varSa pUrva bihAra vAlA nahIM hai| unakA hRdaya pUchatA thA- ye atyAcAra prAntastha kuNDalapara nagarameM caitra zuklA trayodazIko unakA aura anyAya kyoMkara dUra ho ? manu-pa apane kartavyako zrAvirbhAva isa zasma-zyAmalA bhArata bhUmipara jJAtRvaMzI samajhakara sukha, zAMti aura svAdhInatAko kaise prAma kare ? kSatriya gajA siddhArthake aurasarupameM unakI mahAganI prANoM kI bhISaNa holI, yaha raktagata kyA vAstabameM satyake trizalAdevIke garbhase huA thaa| unameM mahApuruSAMke sabhI nikaTa hai ? uttara milatA thA-- nadI / prazna uTatA thAlakSaNa vidyamAna the- apUrva teja, alaukika pratibhA evaM to phira ghAmtava satya hai kyA ? isI jijJAsAma unakI asAdhAraNa vyaktitva / unake janmase saMsAra dhanya hogayA thA avasthA 30 varSako prAma hogii| unhoMne socA ki jaba taka sarvatra tatkAla hI eka aAnanda kI lahara daur3a gayI thii| maiM svayaM yathArthatAme abhija nahIM honA tabataka hama mahAna usa samaya saMsAra kI dazA atyaMta zocanIya ho rahI kAryameM saphalatA prAma karanA azakya hai / ata: unhoMne gRhayo / anyAya aura atyAcArakI viSama jvAlA apanA jaMjAla evaM rAjapATakA vaibhava zrAdi tyAga kara sarva prathama pracaNDa rUpa dhAraNa kiye hae thii| marvatra I. dveSa kalaha zrAtmazuddhi tathA Antarika zaktiyA~ko vikamita karanekA aura andhavizgamakA sAmrAjya chAyA huA thA / dhamake nizcaya kiyA aura musIbatoko apanAkara jaMgalame nAtA pavitra nAmame mUka pazuoMkI gardanApara dudhAre calAye jA jor3ane ke lie udyata hue| rahe the / yajAmeM pazubali tathA narabali dekara batAyA jAtA mAtA-pitA putra ke vivAda kI vyavasthAmeM lIna the nara thA ki yajJameM mAre gaye jIvako milatA hai svrg| hana rAkSamI bhagavAna mahAvIrane apanA dhyeya prakaTa kiyA / gharameM hA hA
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 anekAnta [varSa 8 kAra maca gayA, mAtA-pitA evaM bandhubAndhavoMne bahuta dvArA " vasudhaiva kuTu bakam " ke mahAn zrAdarzako samajhAte samajhAyA para saba vyartha; pitAse zrAjJA prApta kI aura vanakI evaM apane kartavyako bhUlakara kumArgapara jAne vAloMko ora prasthAna kiyaa| 'jJAtakhaNDa' nAmaka vanameM pahu~ca kara sanmArga para lgaate| unakI ina sabhAtrokA nAma thA "samava jina-dIkSA grahaNa kI aura samasta parigraha vastrAbhUSaNa evaM saraNa" / samavasaraNakA dvAra brAhmaNa, kSatriya, vaizya, zUdra zarIrake bhI mamatvako tyAgakara tathA digambara banakara ghora tathA tiryaca takake lie unmukta thaa| vahAM rAjA raMka, gRhI tapazcAga ka ne lge| sAdhu, jJAnI-ajJAnI UMca-nIca patita aura pavitra sabhI siddhikI prAptike hetu unhoMne aneko kaThinAIyAM jhelI upadeza sunaneke samAna adhikArI the , sabhI eka sAtha hilaAtatAiyoke zrAkramaNoMko sahana kiyA aura jabataka use milakara baiThate the aura bhagavAnkI satya adisA-pradhAna prApta na kara liyA tabataka anavarata vanameM mauna dhAraNa karake anekAnta vANIkA rasAsvAdana karate the , unake upadezoMse zrAtmacintana karate rhe| isa prakAra bAraha varSa taka satata anekako pUrNa satyakA anubhava huaA thA aura anekane satya asahya tapasyA karaneke uparAMta unakI dRSTi meM sAmya, buddhimeM samajha kara tathA usake anurUpa aAcaraNa karake bhagavAnakI samanvaya, zrAcArameM ahiMsA tathA bhAvomeM sahanazIlatA prakaTa bhA~na pUrNajJAna prApta kiyA thaa| huii| unakI saMpUrNa zaktayokA pravAha phUTa nikalA / ve tapta yugapravartaka bhagavAn vIrane aneka dezadezAMtaroMmeM bhramaNa kAMcanakI bhA~ti zuddha hokara kevala jJAnI (sarvajJa ) aura __ karake jJAnAmanakI bhArI varSA kI thI aura manuSyoMke hRdayoM jA sarvadarzI hogaye / hRdayameM satyakA sUrya prakAzamAna honase para chAyI huI pazutAkA nAza karake mAnavako mAnava banAyA unake antas kA tama vilIna hogyaa| vizva premakI patita thaa| janatA unake tapa, tyAga, evaM jJAna se prabhAvita hokara pAvana jAha bIkA srota unake roma-romase bahane lgaa| unako apanA saccA hitaiSI samajhane lagI thii| usa samaya anabhava aura manana karaneke uparAnta jaba unhoMne ke lagabhaga sabhI baDe-baDe rAjA mahArAjAaoMne bhagavAnakI apaneko dezoddhAra evaM dharma pracArake anurUpa pAyA tabhI zaraNameM aAkara unase vrata niyamAdika dhAraNa kiye the, aura unhoMne apane jIvana ke prApta anubhava-satya, ahiMsA prema evaM isI taraha apane kalyANa mArgako prazasta bnaayaa| duHkha sahaneke zreSTha mArgako apane mahAn AdazaM dvArA bhagavAnne tIsa varSa taka cAroM ora vihAra karake saMsArake sammukha rakhA / ve bhAratavasundharApara sarvatra patitapAvana satyadharmakA nAda sarvatra vyApta kiyA thA / jo vihAra karane lge| bhagavAnne jIvokI kaThinAiyoMko dUra satya sadAse hai aura sadaiva rahegA usI sanAtana satyakA karanekA mArga sujhAyA, unakI bhUleM batalAyIM unheM bandhana anubhava jagatake prANiyoko karAkara unameM sacce jJAnapara maka hokara zrAtmakalyANa karanekA sadupadeza diyaa| unhoMne zraddhA utpanna kI thii| svAvalambana, svAtmanirbharatA, saMyama, anyAya, atyAcAra, andhavizvAsa zrAdi kriyA-kANDoM sAmya, ahiMsA tathA vizvapremakA unhoMne vaha asAdhAraNa kA nirbhIkatA pUrvaka virodha kiyA / balidAna, sAmAjika nirmala srota bahAyA thA, jisame saMsAra meM sukha-zAntikA vizRGkhalatA, mAnavakI mAnavake prati nirdayatA, pAkhaNDa tathA pavitra vAtAvaraNa utpanna hogayA thaa| durAgrahakA AvaraNa vidIrNa karake saMsArameM jJAna-sUryako zrIvIra dharmake pravartaka the ata: ve tIrthaMkara the / saba unhone camakAyA aura paraspara samAnatAkA saMbandha sthApita guNasaMpanna the aura unheM vIra, ativIra, mahAvIra, varddhamAna, kiyaa| isake phala svarUpa aneko anartha samUla naSTa hogaye sanmati jaise nAmoMse smaraNa kiyA jAtA hai| aura prAyaH sArA jana-samUha vIra bhagavAnakA anuyAyI evaM bhagavAn varddhamAna-dvArA pracArita satyadharma vaijJAnika bhakta bana gyaa| dharma-meM sayAdvAda anekAnta yA apekSAvAda evaM jIva, ajIva dIrgha tapasvI bhagavAn mahAvIra jahA bhI pahu~cate vahAM zrAsraba. bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye sAta tattva tathA unake liye mahatI sabhAeM juDatI aura una sabhAoMmeM ve samyagdarzana samyajJAna, samyakcAritra zrAda dArzanika viSaya saMsArake prANImAtrako apane dhArA pravAhI amUlya upadezo pramukha rahate the| jinameM sukha-zAMti, satya evaM saundaryake
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 4-5] vIra saMdeza mahAn tatvokA nicor3a aura AtmAke gUDha rahasyokA sampUrNa 6 dharma kisI vyakti yA jAti-vizeSa kI vastu nahIM, zAna bharA par3A hai| vaha to mAnava mAtrake adhikArakI cIja hai / use brAhmaNa, ___sAMsArika jhaMjhaToko pAra karate hue vIra prabhune apane kSatriya, vaizya, zUdra aura cANDAlAdi sabhI kriyAzIla jIvanako karmaTha aura karmavIra banAyA thA / jIvana mArgameM jIvana dhAraNa karake uccAsana prApta kara sakate haiN| zrAyI huI aneka mahAn ApattiyoMkA dRr3hatA pUrvaka sAmanA 7 ghaNA pApase karo na ki pApIse / pApIme premapUrvaka karake unhoMne ahiMsA dharmakI chApa akhila mAnava samAja vyavahAra karake use usakI bhUla samajhAo aura apane para aMkita kara dI thii| ve jabataka jIvita rahe tabataka satprayatna dvArA usase pApa chur3Akara use sanmArgapara saMsArake lie hI jiye aura jaba gaye to saMsArakA kalyANa lgaashro| karate ho gaye / isa prakAra apane samasta karmajaMjAloko naSTa 8. kisIke astitvako mata miTAyo / saMsArameM zAMti kara unhoMne 72 varSakI zrAyameM apane janma-prAntake pAvApara pUrvaka jiyo aura dUsaroko bhI apane samAna jIne do| nagarameM hI kArtikI amAvasyAke uSA:kAla meM mokSa-lakSmI 6. pratyeka jIvakI pIDAko svayaMkI pIr3A samajho, kA varagA kiyA thaa| isI hetu janatAne bhagavAnakI pavitra pratyeka jIvake duHkhako apanA duHkha anubhava karo tathA smRtiko akSuNNa banAye rakhane ke lie tabhIse dIpAvalI parva dUmaroke sukha meM hI apanA sukha dekho tabhI tuma saMmArake manAnA prArambha kiyA hai| samakSa samaddhi, sukha aura kalyANakA zrAdarza upasthita kara adbhana vicAra-kAntike sraSTA jIvanake sacce sAdhaka skoge| patitoddhAraka svanAmadhanya bhagavAn vIrane saMsArake kalyANArtha 10, sabhI prANI jIne kI icchA rakhate haiN| jo sandeza diyA thA vaha saMkSepameM isa prakAra hai: ata: pratyekakI pravRtti aisI honI cAhiye jisase dUsare 1. saMsArakA pratyeka prAgI, jo ajJAna, prazAMti aura jIvoko pIDA na pahuMce aura ve bhI mugva-zAMti bhISaNa duHkhakI jvAlAse dagdha horahA ho, mere upadezase lAbha se raheM / tumheM unako mArane athavA kaSTa paha~cAnekA adhikAra prApta kara sakatA hai| ajJAna-cakrameM phaMsA hA pratyeka jIva- nahIM hai| vaha cAhe tirthaca ho yA manuSya, Arya ho yA mleccha brAhmaNa 11 zroche, banAvaTI, asatya tathA daMbhayukta vacanoko ho yA zUdra tathA puruSa ho yA strI- mere pAsa zrAkara athavA tyAga kara mIThe aura madula sadvacana bolo| mere dikhAe hue mArgapara calakara apanI AtmapipAsA 12. kaSAya bhAvo-krodha, mAna, mAyA, lobhAdikA zAnta kara sakatA hai| abhAva hI ahiMsA hai aura unakA bhAva hisA hai arthAt 2. apanI dRSTi meM sabako samAna samajho-samyakadRSTi kaSAya aura pramAda bhAvoMke kAraNa mana, vacana aura kAyase bano tathA apane hRdayameM namratA, vinaya, aura dayAko sthAna AtmAke vivekAdi guNoMkA jo ghAta hotA he vaha hisA he| do| udAra, sAhasI, buddhimAna evaM satyaparAyaNa banakara isalie anya jIvoMkI bhAti apanI AtmAkI bhI hiMsA mata apane guNoMkA sundara upayoga kro| kro| 3. sA~sArika jIvanakA sacA lAbha-premapUrvaka paraspara 15 pratyeka prAtmAke samIpa sacce, ImAnadAra aura sadabhAva, maMgalakAmanA, sahAnubhUti aura satyakA pAlana vizvasanIya bananekA yala karo tathA jIvamAtrake prati komala karanA hai| hRdaya rkho| 4 dharma patitoke lie hI hotA hai, isa hetu patitase 14 satya-ahiMsAke pathapara calakara-mAnavameM mAnavatA patita vyakti dharmakI zaraNa lekara aAtmavikAsa, svakalyANa ko jagAkara-mAnava jAtikI sabhI samasyAeM hala ho sakatI kara sakatA hai / ataH kisIko bhI dharma sevanase mata roko| hai| 5. tuma dUsaroMke sAtha vaisAhI vyavahAra karo, jaisA tuga 15 dezAdika para Apatti prAne athavA dharmasaMkaTa dUsarokA vyavahAra apane sAtha paMsada karate ho| upasthita hone para samyakadRSTi gRhasthako use dUra karaneke lie
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 bhanekAnta [varSa sadA tatpara rahanA caahie| usakI saMpUrNa zakti ni:svArtha kA astitva tumhAre lie-arthAt tuma saMsArako apane tathA nirmalabhAvase aisI pratyeka bAdhAko dUra karane aura lie na banAyo kintu tuma saMsArake lie bno| zrAtatAyIkA damana karaneke lie laganI caahie| 25 apane Apako vazameM rakhanese hI pUrNa manuSyatva 16 jo samartha hokara bhI dUsaropara honevAle atyAcAroM prApta ho sakatA hai| ko dekhatA rahatA hai-unheM rokatA nahIM vaha kApuruSa hai| 26 jisakI AtmAkA vikAsa hogayA hai vaha ucca hai 17 zrAtma-svAtaMtrya prApta karanekA adhikAra pratyeka aura jisakI zrAtmAkA vikAsa na hokara patana horahA hai vaha prANIko hai| isa hetu apanI svataMtrAko surakSita rakha pratyeka nIca hai| dazAmeM vIra battI banakara rahI / parataMtra rahanA zrAtmahanana (27) kabhI bhI jAtimada na karo / brAhmaNa, kSatriya, karanA hai| vaizya, zUdra aura cANDAlAdi jAtikI kevala AcAramedase 15 zreSThatAkA AdhAra janma nahIM balki guNa hotA hai hI kalpanA kI gayI hai| isalie varNagata nIcatA-uccatA aura gaNoMmeM bhI jIvanakI mahattAkA guNa / ata: hRdayase kA bhAva hRdayase nikAlakara guNoMkI ora dhyAna do| zadra bheda bhAvanAko tathA ahaMbhAvako zAghra naSTa karake vizva- kulotpanna vyakti yadi zrAhAra, vicAra, zarIra aura vastrAdi bandhutvakI sthApanA kro| se zuddha evaM vratAdise yukta hai to vaha deva-pUjya hotA hai| raha jinakI zrAtmA dRDha evaM uddezya U~cA hai aura 28 satyazIla, nyAyI aura parAkramI banakara jIvanajinameM nipAtA utsAha tathA puruSArthakI mAtrA bar3hI huI hai saMgrAmameM vIratAke sAtha lar3o tathA apane kartavyako nibhAte unheM sAMsArika ar3acane kartavya-pathase vicalita nahIM kara jaao| virodhoMkI cintA mata kro| sktii| ataeva zrAtmabalakA sanmAdana karo, hRdaya tathA 28 manuSya jAti eka hai| karmase hI brAhmaNa, kSatriya, caddhiko pariSkRta karo aura apanA saMkalpa dRr3ha evaM ucca vazya aura zudra hote haiM / isameM janmagata bheda-gAya, bhaisa. khakara dhIra, vIra tathA saMyamI vnaa| ghor3AdikI bhA~ti nahIM hai / isalie mAnavakI mAnavatA 20 duHkhameM zakti, kSobhameM zrAtmanigraha, vipattimeM dhairya usake sadguNa aura saccaritrakA zrAdara kro| aura tampaga mitAcAra rkho| 3. apanA hRdaya vikArarahita banAkara jJAna prApti ke 21 apane bhAvIko zuddha kro| manuSya bhAvo dvArA hI lie sadgranyokA paThana-pAThana karo aura samasta prANiyoke AcaraNA karatA aura AcaraNa-dRSTAnta manuSya jAti kalyANa karanekI bhAvanAko hRdayameM jAgrata kro| kI pAThazAlA / jo kucha vaha usase sIkha sakatA hai aura 31 dUsaroMke dRSTikoNa para gaMbhIratApUrvaka vicAra karake kisIse nhiiN| usameM satyakA anusaMdhAna karo aura apane dRSTikoNase 22 prAyaH pratyeka jIvAtmAmeM vaha prabala zakti vidya- vivekapUrNa vizleSaNakara usameM truTi nikAlanekA prayatna kro| mAna hai jisake dvArA vaha svAvalambI banakara aura apane 32 hama sacce hai, hamArA dharma saccA hai; para dUsaroMko samasta karmajaMjAloko kATakara sarvajJa-sarvadazI paramAtmA bana sarvathA mithyA mata samajho valki syAdvAdakI dRSTise kAma lo sakatA hai athavA yo kahiye ki saMsArakA sarvazreSTha puruSa aura sadguNokI pUjA kro| ho sakatA hai| 33 dUsaroMke doSa dekhaneke pahale apane doSoMpara 23 zrAtmAkA bala vAstavameM bar3A bhArI bala hai dRSTi ddaalo| jisakA sahArA pratyeka manuSyako pratyeka dazAmeM milatA 34 andhe hokara lokAnukaraNa mata karo; balki yathArtha rahatA hai| ata: apane Apako pahacAnaneke lie apanI jJAnako prApta karo, jisase cittavRtti zubha tathA zudra bhAva AtmAkA adhyayana kro| usa eka AtmAko jAnanese hI nAtroM aura praur3ha vicAroMse pUrNa ho jAya / hI saba kucha jAnA jA sakatA hai| 35 yadi tuma vAstavikatApara-sacce dharmapara vizvAsa 24 tumhArA astitva saMsArake lie ho, na ki saMsAra lAnA cAhate ho to nirbhaya vana jaao| nirbhayatA svataMtratA
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 4-5] kyA tIrthakara prakRti cauthe bhava meM tIrthakara banA sakatI hai? 166 kI jananI hai, jisase saMsArake durvyasanoMko kabhI bhI zrAva- unakA nAma ajara-amara hai-Aja hama bhUla gaye haiN| una zyakatA nahIM rhtii| nirbhaya manuSya hI 'je kamme sUrA te ucca tatvoMse svArthake kAraNa hamArI zraddhA vicalita hogayI dhamme sUrA' arthAt jo karmavIra hai vahI dharmavIra hai kA pATha hai| jaba taka hama vIrake divya-sandezako-jisameM manuSyapar3ha sakatA hai| mAtrake liye vyakti svAtanyakA mUlamaMtra garbhita hai-saMsAra 36 nArI narakI khAna hai / ata: usako puruSoMkI ke kone-kone meM nahIM ka dete aura svayaM svIkAra nahIM bhA~ti vrata dhAraNa karanekA, pUjA-prakSAlana aura zrAgama kara lete, taba taka duniyAko prAjake bhISaNa nara saMhArase aMgoMke adhyayanakA pUrNAdhikAra hai| isaliye mahilAaoMkA bacA sakanA asambhava hai / yaha sva. dInabandhu eNDa jake sammAna karake unheM dhArmika evaM sAMsArika adhikArose nimna zabdoMse bhI prakaTa haivaMcita mata rkho| saMsAroddhAraka bhagavAn mahAvIra svAmIne bhedabhAvase "jaba taka yUropa aura amerikA ke sarvaprANI samabhAva rahina hokara prANImAtrake kalyANArtha jo zubha sandeza diye ke jaina siddhAntako samajhakara jIvanake ahiMsaka Adarzako ye unase jaina-sAhitya bharA par3A hai / ukta vAkya to unake samajhakara svIkAra nahIM kareMge, taba taka pazcimameM utpanna divya sandezake prAbhAsamAtra hai / jainamAhityakA paThana- hue jAtyAbhimAna aura sAmrAjyavAda, jo yuddha aura saMhArake pAThana karanese hI unameM sanniviSTa, adbhuta tatvacarcA, apUrva do mukhya kAraNa hai aura jinake kAraNa hI sArI mAnavajAti zAtikA mArga, sundara marmasparzI bhAva aura saMsArako unnati akathanIya vedanA pA rahI hai, naSTa nahIM hoNge| ke mahAn zikhara taka pahuMcAne vAle agaNita AzcaryakArI vaijJAnika vivecanokA samyaka jJAna ho sakatA hai| yadi hama bhagavAn mahAvIrake sandeza aura upadezako bhagavAn dvArA sthApita jIvanakA mahAna aAdarza- samajhe aura unheM zrapane jIvanameM utArakara ahiMsA-samatA jisake kAraNa unakI lokakalyANamayI sAdhanA bhalIbhA~ti aura anekAntakI pratiSThA kareM to sarvatra sukha evaM zAnti saphala huI thI aura mAnavajAtike itihAsameM sadAke lie sthApita hone meM vilamba nahIM hai| kyA tIrthakaraprakRti cauthe bhavameM tIrthaMkara banAtI hai ? (le0-bA0 ratanacanda jaina, mukhtAra ) 'jainasandeza' tA0 14 pharavarI 1646, saMkhyA 36, saudharmadvikameM upaja kara pazcAt manuSya hokara avazya tIrthatathAhi pR. zrImAn nyAyAcArya paM. mANikacandajIke lekha kara bana jaaygaa| ko lakSya karake zaMkA prakAzita huI thii| isakA samAdhAna isa para zaMkA huI aura samAdhAna bhI hushraa| samAdhAna'jainasandeza' tA. 28 mArca 1646, saMkhyA 44, pRSTha 5 kArakA yaha mata hai ki tIrthakara prakRti-prArambhaka-manuSyako para prakAzita huA hai| zrImAn nyAyAcArya paM. mANikacaMda tIsare hI bhavameM tIrthaMkara bananA par3atA hai usake liye jyAdA jIkA yaha mata hai ki tIrthakara prakRti adhikase adhika cauthe se jyAdA cauthA bhava nhiiN| aura isakA hetu yaha diyA hai bhavameM tIrthaMkara banA hI detI hai aura hetu yaha diyA hai ki tIrthakara prakRti ke prAstravakA kAla jyAdA se jyAdA (jasa) kisI manuSyane manuSya zrAyu bA~dhalI ho punaH tIrthakara "annamuharta adhika ATha varSa ghATa do koTi pUrva varSa kA zrAsrava kiyA to vaha bhogabhUmimeM manuSya ho kara punaH aura tetIsa sAgara hai| yadi tIrthakara prakRtikA prArambhaka
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 anekAnta [varSa manuSya paryAyase bhogabhUmikA manuSya hotA to isa itane bar3e aba prazna yaha hotA hai ki cauthe bhava meM nahIM kinta kAla meM tIna palyake samayako aura le liyA jAtA parantu vaha tIsare bhava meM hI tIrthakara ho jAtA hai, isameM hetu kyA hai ? bhogabhUmikA tIna palyakA samaya TIkAkArane liyA nahIM hai isakA samAdhAna go. ka. gA. 366, 367 kI jI0 pra0 isase siddha hai ki tIrthaMkaraprakRtike prArambhaka manuSyako TIkA patra 524 meM isa prakAra hai-"buddhatiyagmanuSyAyuSkabhogabhUmimeM janma nahIM lenA par3atA hai| yotIrthe sattvAbhavAt / " isakI hindI TIkA (patra 526) meM samAdhAnakArakakA yaha mata to satya hai ki tIrthakara paM. ToDaramallajIne likhA hai-jAte manuSyAyu tiryacAyukA prakRti prArambhaka manuSya adhikase adhika tIsare bhavameM tIrtha- pahilai bandha bhayA hoI tAkai tIrthakara badha na haaii|" jisa kara avazya hogA, parantu yukti samajhameM nahIM aaii| yadi manuSyane tIyaMkara prakRtikA prArambha kara diyA hai vaha bhoga kisI manuSyane manuSya zrAyukA baMdha kara liyA ho puna: bhUmi meM manuSya nahIM ho sktaa| yadi usane manuSya zrAyukA samyagdRSTi hI tIrthakara prakRtikA prArambhaka ho3 koTi pUrva pahile bandha kara liyA hai to vaha tIrthakara prakRtikA prArambhika varSa zeSa manuSya Ayuko pUrNa kara tIna palyakI zrAyu vAlA nahIM ho sakatA aura yadi usane prArambhaka honese pahile uttama bhogabhUmimeM manuSya ho saudharmadvikameM do sAgarakI zrAyu AyukA baMdha nahIM kiyA to vaha manuSya AyukA baMdha nahIM bhoga eka koTapUrva varSakI zrAyu vAlA manuSya huzrA aura kara sktaa| 'samyaktvaM ca" ta0 sU0 a06 sU021 ke anta meM zreNi caDha tIrthakara hshraa| isa prakAra cauthA bhaba to anusAra jisake samyaktva hai vaha deva zrA ho gayA, parantu tIrthakara prakRti ke prAsravakA kAla "17 karegA anya prAyukA nhiiN| isa prakAra tIrthaGkara prakRtikA koTi pUrva varSa 3 palya 2 sAgara" huzrA jo 33 sAgarase prArambhaka manuSya tIsare bhavameM tIrthakara avazya ho jAvegA, bahuta kama hai| bhogabhUmikA manuSya vijayAdika anuttara cauthA bhava ghaTita nahIM hotaa| vimAnoMmeM utpanna nahIM ho sakatA; kyoMki vahAMpara asaMyamI maiM paMDita yA saMskRtakA jJAtA nahIM huuN| yadi koI bhUla utpanna nahIM hote| ata: TIkAkArako bhogabhUmike tIna palya raha gaI ho to vizeSa vidvAn usako kSamA kareM aura usakA lene kI AvazyakatA na thii| sudhAra krdeN| dharmaratnAkara aura jayasena nAmake AcArya (lekhaka-paM0 paramAnanda jaina zAstrI) - - jainasAhityakA bhAloDana karanese eka nAmake hai aura usase kitanI hI mahatvakI gutthiyoM ke sulaaneka vidvAnoMkA ullekha milatA hai / aitihAsika mAnemeM madada milI hai tathA mila rahI hai| aisI kSetroMmeM kAma karanevAloMko yatheSTa sAdhana sAmagrIke sthitimeM jainapurAtattvakA saMkalana evaM prakAzana kitanA abhAva meM unakA pRthakkaraNa karane evaM samaya nirNaya Avazyaka hai use batalAne kI jarUrata nahIM, vijJajana karanemeM kitanI asuvidhA hotI hai, use bhuktabhogI hI usase bhalI bhAMti paricita haiN| Aja isI dRSTiko jAnate haiM, aura isaliye aprakAzita sAhityako zIghra lekara pAThakoMke samakSa eka aprakAzita graMtha aura usake prakAzameM lAnekI upayogitAse kisIko bhI inakAra kartA mAdike sambaMdhameM prakAza DAlA jAtA hai| AzA nahIM ho sktaa| bhAratIya purAtattvameM jaina itivRttoM hai vidvAjjana uma para vicAra kreNge| kI mahattA evaM prAmANikatA apanA khAsA sthAna rakhatI prastuta graMthakA nAma 'dharmaratnAkara' aura usakA
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 4-5 ] prapAdya viSaya gRhastha me he pratyeka gRhastha ke dvArA AcaraNa karane yogya aNuvrata guNavata aura zikSAvrata dvAdaza vratoM ke anuSThAnakA isameM vistRta vivecana diyA huA hai / graMtha meM bIsa prakaraNa yA adhyAya haiM jinameM vivecita vastuko dekhane aura manana karane se use dharmakA ratnAkara athavA dharma lAkara kahane meM koI atyukti malUma nahIM honI aura vaha usakA sAthaka nAma hai| sAtha hI graMtha sundara saMskRta padyoM alaMkRta hai, jo par3hane meM bhAvapUrNa aura sarasa pratIta hote haiM prathameM svaracita aura pramANarUpa meM niviSTa dUsare AcAryoM tathA vidvAnoM ke cune hue vAkya yatra tatra pAye jAte haiM, jinase viSayakA karaNa ho jAtA hai aura unheM bArabAra par3hane ke Ara citta AkRSTa hotA hai| AcArya guNabhadra ke AtmAnuzAsanakA, amRtacandrAcArya ke puruSArthamiddhayupAyakA aura AcArya sAmadeva ke yazastilakakA, 'ukta'ca' vAkya ke sAtha athavA fear kisI aise vAkyake hI pranthabhara meM khUba upayoga kiyA gayA hai aura isase prathaka kartRtvasambandha meM bhI kAphI prakAza par3atA hai| isa graMthake kartA zrAcArya jayasena haiM jo usa samaya sAdhu sampradAya meM prasiddha the aura sabhI janoM ko AnandadAyaka the zrAcArya jayasenane apanI guruparamparA' isa prakAra dI hai guru bhAvasena, 1 maMdAryeNa maharSibhirvidaratA tepe tapo dukharaM, zrI khaMDillaka rattanAntikaraNAbhyarddhiprabhAvAttadA / zAyanApyuktaspRtA surataruprakhyAM janAnAM 'zriyaM', tenA jIyata jhADavAgaDaiti tveko hi saMgho'naghaH // 2 // dharmajyotsnAM vikirati sadA yatra lakSmInivAsAH, prApuzcitraM sakalakumudAyatyupetA vikAzam / zrImAnso bhUnmunijananuto dharmaseno gadrastasmin ratnatritayasadanIbhUtayogIndravaMze // 3 // bhaktvA vAdIndramAna puri puri nitarAM prApnuvannudyamAnaM / tanvan zAstrArthadAnaM ruciruciruciraM sarvathA nirnidAnaM // vidyAdarzopamAnaM dizi dizi vikiran svaM yazo yo'samAnaM / tebhyH(tsmaarchu|) zAMtiSeNaH samaja ni suguru: pApadhUlI- samIra H / / yatrAspadaM vidadhatI paramAgamazrIrAtmanyamanyatmatatvamidaM tu citram / dharmaratnAkara aura jayasena nAmake AcArya 201 bhAsena ke guru gopasena, gopasena ke zAMtiSeNa aura zAMtiSeNake guru dharmasena gaNIndra / ye saba sAdhu jhADabAgar3a saMgha, joki vAgar3a saMghakA hI eka bheda jAna par3atA hai, vidvAna the kyoMki bAgar3ake sAtha jo 'jha r3a' vizeSaNa lagA huA hai vaha bAgar3asaMgha ke hI bhedakA sUcaka athavA nirdezaka hai / parantu prayatna karanepara bhI isa saMgha ke sambandha meM vizeSa jAnakArI prApta nahIM ho sakI / dharmanAra meM svAmI samantabhadra ke devAgama aura ratnakaraNDakA bhI anukaraNa hai| sAtha hI svAnI samantabhadra aura kalaMkadevako tarka aura pramANake dvArA jainazAsanakA samuddhAra karane vAlA bhI prakaTa kiyA hai jaisA ki usake nimgapadya meM prakaTa hai :-- svAmI samantabhadraH mAnakalaMkadeva ityAdya: / tarkeNa pramANairapi zAsanamabhyuddharati sma // 76 ArA prati, patra 50 / graMtha meM pAtroMkA svarUpa aura unake bhedoMkA nirdeza karate hue pAtradAna karanekI preraNA kI gaI hai| tathA jJAnakI mahimAkA jayaghoSa karate hue batalAyA hai ki vRddhA ca saMtatamanekajanopabhogyA zrIgopasena gururAvigbhUtsa nasmAt // 5 // utpattistapasAM padaM ca yazasAmanyo ravistejasAmAdi: sadvacasAM vidhiH sunarasAmAsonnidhiH zreyasAM / zrAvAsa guNinAM pitA ca zaminAM mAtA ca dharmAtmanAM, na jJAtaH kalinA jagatsubalinA zrIbhAvasenastataH // 6 // tato jAtaH ziSyaH sakalajanatAnanda janana: ( ka ) / prasiddha: sAdhUnAM jagati jayasenAkhya iha saH // idaM cakre zAstraM jinasamayasArArtha nizcitaM / hitArthe jantUnAM svamativibhavAd garva - vikalaH // 7 // - dharmaratnAkara prazasti 2 vAgas dezako vAgvara, vAgaTa, vaiyyAgar3ha bhI kahate haiM / yaha saMgha isI deza ke nAmase vizruta huA hai, isI kAraNa ise vAgar3a saMgha kahate haiM / yaha saMgha aneka bhedoMmeM vibhAjita rahA hai, jaise lADavAgaDa saMgha aura jhADavAgaDa saMgha, unameM lADavAgaDasaMgha mAthurasaMghakA hI eka bheda ullikhita milatA hai|
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 anekAnta [varSa 8 "prajJa prANI jitane karma karor3a varSoM meM kSaya karatA hai diyA huA hai aura una daza samyaktvoMkI svarUpa jJAnI jIva utane karma triguptise uzvAsa mAtrameM naSTa nirdezaka saskRta gadya bhI yazastilaka campUke 6 ThaveM kara detA hai"| AzvAsake pRSTha 3-3 ke samAna hI dI huI hai yathAH___ graMtha(pArA prati patra 104meM 'oM Namo aghaMtANaM' AjJAmArgasamudbhavamupadezAtsUtrabIjasaMkSepAt / Adi mahAmaMtra ke bAda SaT baNDAgama ke vedanAkhaNDa gata vistArArthAbhyAM bhavabhavaparabhAvAdigADhaM ca // 10-30 44 maMgala sUtroMmeMsa 'oMgaNamo jiNANaM' Adi 25- 'asyArthaH-bhagavadarhatsarvajJapraNItAgamAnujJAsaMjJA 30 maMgalasUtra bhI samuddhRta haiM, jinheM graMthakAne vighna AjJA. glatrayavicArasargo mArgaH, purANapuruSacarita vinAzaka evaM sugvaprada samajhakara rakkhA hai / pazcAt zravaNebhinivezaH upadezaH yatijanAcA nirUpaNapAtraM katipaya padyoM ke sAtha kucha prAkRta padya bhI uddhata kiye suutrm| sakalasamayadalasUcanAvyAja vIjam, prAptazrutavratahaiM jinameM arahaMtAdi paMcaparameSThiyoM tathA yakSAdikoM padArtha samAsAlApekSaH saMkSepaH, dvAdazAMgacaturdazapUrvaprakA AhvAna kiNa gayA hai. aura kucha saMskRta meM bIjAkSara kIrNavistIrNazratArthasamarthanaprastAro vistAraH, pravacana yukta maMtra bhI diye haiN| anaMtara 107 veM patrameM devazAstra viSaye svapratyayasamartho'rthaH trividhasyAgamasya niHzeSato guru kI naimittikapU ke AdimeM par3he jAne vAle 'nyatamadezAvagAhAlIDhamavagADham avadhimanaHparyayacauMTha RddhiyoMka nAma va svarUpa nirdezaka-nityA- kevalAdhikapuruSapratyayaprarUDhaM paramAvagADhama // " prakampAdatakevalAghAH sphuranmanaHparyayazuddhabAdhAH / ' dharmaratnAkarameM AcArya amRtacandra ke puruSArtha ityAdi padya bhI pAye jAte haiM jinake kartRtvakA abhI siddhaya pAyake 56 padya pAye jAte haiN| aura bhI kucha koI nirNaya nahIM hai ki ve vataH graMthakAra jayasenAcArya padyoMkA honA saMbhava hai|saath hI ina padyoMke atirikta kucha dvArA banAye gaye haiM athavA inase pUrvavartI kisI anya paTA aise bhI haiM jinameM kala pAThabheTa pAra padya aise bhI haiM jinameM kucha pAThabheda pAyA jAtA hai / yathAH AcArya dvArA nirmita haiN| pAtra tribhedamukta saMyogo mokSakAraNaguNAna m| ___ vratoMkA mahatva khyApita karate hue unameM prasiddhi __aviratasamyagdRSTiH viratAviratazca sakalaviratazca / / pAnevAle kucha bhavyoMkA nAmAdi samullekhapUrvaka -puruSArthasiddhathu pAya 181 ullekha kiyA hai aura samyagdarzanakA svarUpa va mahatva pAtraM tribhedamukta saMyogo muktikAra NaguNAnAM / prakaTa karate hue kSAyika samyaktvakA nimnarUpase mahatva samyagdRSTivirato viratAviratastathA virataH // prakaTa kiyA hai|: __-dharmaratnAkara 18-14-pRSTa 121 zreNakakSitipatiyathA vahanakSAyika tadanu revatI prN| isI taraha somadevAcAya kRta yazastilakake 6 The AdirAjatanujA sudarzanAcchizriyuH zivapadaM kssnnaadpi| 7 veM aura 8 veM zrAzvAsake sause bhI adhika padya pAye aAjJAdi daza samyaktvoMkA nAmanirdeza sUcaka jAte haiN| yahAM yaha kaha denA anacita na hogA ki yaryApa zrAtmAnuzAsana kA vaha 11 vA~ padya bhI jya kA tyoM yazastilaka campa meM bhI anya graMthoMse kitane hI padya 1 ajJAnI yatkarma kSapaya ta bahukATibhiH praann|| uddhata haiN| parantu dharmaratnAkarako dekhanese yaha spaSTa tajjJAnI guptAtmA kSayatyuccha vAsamAtreNa || 6-12 hai ki unake samakSa somadevakA yazastilaka campa dharmaratnAkarake isa padya ko dekha kara zrAcArya kundakunda jarUra rahA hai aura usakA unhoMne apanI racanAmeM ke pravacanasArakA nimna padya yAda aAjAtA hai jisakA upayoga bhI kiyA hai| kahIM kahIM to unake padyoM ke bhAvAnunAda svarUpa Upara saMskRta zloka diyA gayA hai- bhAvAnuvAda ko hI de diyA gayA hai| jaM agANI kammaM vavAda bhvsaayshsskoddiihiN| 1 ina padyoMka nambarokA ullekha 'amRtacandrasUrikA samaya' taM NANI tihiM guttI khadi ussAsametteNa // zIrSaka lekhase jAnanA cAhiye. jo anekAntakI isI -pravacanasAra 3-38 kiraNa meM anyatra prakAzita hai| akA
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 4-5] dharmagtnAkara aura jayasena nAmake bhAcArya 203 dharmaratnAkarakI kitanI ho pratiyoM meM usakA vaiyAkaraNa. prabhAvazAlI aura sampUrNa siddhAnta mamudraracanAkAla viSayaka padya nahIM hai vaha lekhakoM kI ke pAragAmI batalAyA hai, jimase ve mahAna yogI, Ta gayA jAna par3atA hai| parantu ailaka pannA- tapasvI aura prabhAvazAlI saiddhAntika AcArya malUma lAla digambarajaina sarasvatIbhavana vyAvara ke zAstrabhaMDAra hote haiN| sAtha hI karmaprakRtirUpa Agamake dhAka kI eka pratimeM jo saM0 1776 kI likhI huI hai, hone ke kAraNa saMbhavataH ve kisI karmagraMtha ke praNetA bhI racanA samayavAlA padya nimna rUpameM pAyA jAtA hai:- rahe hoM to koI Azcarya kI bAta nahIM; paranta unake vANe ndrayavyomasomamite saMvatsare zubhe (1055) / dvArA kisI graMthake race jAne kA koI prAmANika spaSTa graMtho'yaM siddhatAM yAtaH sakalI karahATake' // 1 // ullekha abhI taka dekhane meM nahIM aayaa| ___ isa padyaparase prastuta graMthakA racanA kAla vi0 saM0 AdipurANake kartA jinasenAcArya, jo va ramanA1055 spaSTa hai| aura yaha sakalIkarahATaka nAmake cArya ke ziSya the, harivaMzapugaNake kartA se pahale ho kisI nagarameM banakara samApta huA hai| gae haiM kyoMki harivaMzapurANakArane jinasenake pArzvabhyujayasena nAmake dUsare vidvAn dayakAvyakA pArzvajinendraguNastuti' rUpase ullekha kiyA jayasena nAmake kaI vidvAna AcAya ho cuke haiM hai jisase AdipurANa kA putrATasaMghIya jinamanase jinakA kucha paricaya yahAM prastata kiyA jAtA hai| pUrvavAtatva svataH siddha hai| ataH ukta donoM graMthakAroM usase anveSaka vidvAnoM ko eka nAmake kucha vidvAnoM / noM dvArA smRna jayasana eka hI vidvAna mAlUma hote haiN| kA ekatra paricaya mila skegaa| jinasaMnane apane harivaMzapugaNameM jo vistRta gururaMprathama jayasena ve haiM jinakA ullekha IsAkI prathama ___ parA dI hai usameM nhoMne apaneko jayasenake ziSya zatAbdIka mathurAke zilAlekhameM pAyA jAtA hai aura amatasena aura praziSya kIrtiSeNakA ziSya batalAyA jo dharmaghoSake ziSya the| hai| aba amitasena aura kIrtiSeNa kA samaya yadi dvitIya jayasena ve haiM jinakA smaraNa Adi pratyekakA paJcIsa paccIsa varSakA anumAnita kiyA purANake katA bhagavajinanAcArya ne kiyA hai aura jAya jo adhika mAlUma nahIM hotA to jayamanakA i mAlUma hotA hai ki ve eka mahAtapasvI samaya zaka saMvata 655 (vi0 saM0760) yA isake zrata aura prazamake, tathA vidvatmamUhameM agraNIya the, Asa-pAsa kA hogA; kyoMki jinasenane apanA harivaMza jaisA ki unake nimna padyasa prakaTa hai: purANa zaka saM0605 (vi0 saM0740) meM banAyA hai| jamamistapAlakSmyA shr.prshmyonidhiH| ataeva ukta donoM graMthakAroM dvArA smRta ayasena vikrama jayasanaguruH pAtu budhavRndAgraNI mnH||54|| kI8vIM zatAbdIke dvitIya jayasena mAlUma hote haiN| aura punnATasaMghI prAcArya jinasananebhI apane harivaMza- yaha bhI ho sakatA hai ki donoM jayasena bhinna bhinna bhI purANameM eka jayasenakA mahatvapUrNa zabdoM meM ullekha rahe hoM, ataH i ke ekatva athavA prathakatva viSayaka kiyA hai / yathAH-- vizeSa pramANoM ke anusaMdhAna kI prAvazyaktA hai| dadhAra karmaprakRtiM ca yo zruti jitaakssvRttirjysensdguruH| tRtIya jayasenakA ullekha pradyumnacaritake kartAprAcArya prasiddhavaiyAkaraNaprabhAvavAnazeSarAddhAntasamudrapAragaH // mahAsenane kiyA hai jo lADavAgar3asaMghaka pUrNacandra the ____ isa padyameM jayasenako sadguru indriyavyApAra zAstrasamudra ke pAragAmI the, tapake nivAma the aura strI vijayI. kamapratirUpa Agamaka dhAraka, prasiddha kI kalArUpI bANoMse nahIM bhide the--paNa brahmacayase 1 yaha padya bhavanake menejara paM. dIpacandajI pAMDyA kI kRpAse 3 yAmitAbhyudaye pArzvajinendra ggaasNstutiH| prApta ina hai| ata: maiM isake liye unakA AbhArI huuN| svAmino jinasenasya kIrti maMkI tyasau // 40 // 2 See, E.J; P. 1991 -hAravaMza purANa 1-40
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 anekAnta prati the, jaisA ki unake nimna padyase prakaTa hai:-- zrIlA vargaTanabhastala pUrNacandraH zAstrANavAntagasudhIstapasAM nivAsaH / kAntAkalAvapi na yasya zarairvibhinnaM svAntaM babhUva sa munirjayasenanAmA // - pradyumnacarita kAraMjA prati yaha jayasenAcArya mahAsena ke praguru- guNAkarasenasUrake guru the / guNAkarasenasUri ke ziSya mahAsenakA samaya paM0 nAthUrAmajI premIne saM0 2031 se 1066 ke madhyameM kisI samaya batalAyA hai| aura yadi mahAsenase 50 varSa pUrva bhI jayasenAcArya kA samaya mAnA jAya to bhI vaha 10 vIM zatAbdI kA uttarArdha ho sakatA hai; kyoMki mahAsena rAjA muMjake dvArA pUjita the, aura muMjakA samaya vikramakI gya rahavIM zatAbdIkA kA hai / inake samaya ke do dAnapatra saM0 1031 aura 1036 ke mile haiN| aura premIjI kI mAnyatAnuma ra saM0 2050 se 1054 ke madhya meM kisI samaya tailapadevane muMjakA badha kiyA thaa| isase spaSTa hai ki zrAcArya mahAsena vikrama kI 11 vIM zatAbda ke meM hue haiN| aura inake guru tathA praguru jayasena donoM kA samaya yadi inase 50 varSa pUrva bhI mAnA jAya, jo adhika nahIM, to ina jayasenakA samaya vikramakI dazavIM zatAbdIkA antima bhAga hogA / isa vivecanase itanA aura bhI spaSTa ho jAtA haiM ki yaha jayasena pUrvokta jayasena nAmake vidvAnoM se bhinna haiM; kyoMki ve inase bahuta pahale ho gaye haiM / aura ve lADa bAgar3a saMghake AcArya bhI nahIM the / ataH yaha tRtI" jayasena nAmake jude. hI vidvAna haiN| catuthaM jayasena ve haiM jo bhAvasenake ziSya aura kartA the aura jinakA samaya saM0 1055 pahale batalAyA jA cukA hai| ina jayasenakA samullekha AcArya narendrasenane apane siddhAntasArakI antima prazasti padya meM nimna rUpase kiyA hai: khyAtastataH zrIjayasenanAmA jAtastapaH zrIkSataduHkRtaughaH / yaH ttarkavidyAvadazvA vizvAsagehaM karuNAspadAnAM / / 1 dekho, jainasAhitya aura itihAsa pR0 184 // [varSa 8 isa padya meM bhAvasenake ziSya jayasenako tapa rUpI lakSmA ke dvArA pApasamUha kA nAzaka, sarttakavidyAfa pAradarzI aura dayAluoM ke vizvAsapAtra batalAyA gayA hai / pAMcaveM jayasena ve haiM jo vIrasenake praziSya aura somasena ke zi" the, ' / inhoMne zrAcArya kundakunda ke prAbhRtatrayapara apanI 'tAtparya vRtti' nAmakI tIna TIkAeM likhI haiN| inakA samaya DA0 e0 ena upadhye ema. e. DI. liT kolhApura ne pravacanasAra kI prastAvanA meM IsAkI 12 vIM zatAbdIkA uttarArdha aura vikramakI 13 vIM zatAbdI kA pUrvArdha nizcita kiyA hai; kyoMki inhoMne zrAcArya vIra nandIke AcArasArase do padya uddhata kiye haiM / AcArya vIranandIne AdhArasArakI svopajJa kanar3a TIkA zaka saM0 2076 (vi0 saM0 1211) meM pUrNa kI thI / inake guru meghacandra traividyadevakA svargavAsa vikrama ko 12 saMdIke uNantya samaya meM arthAt 1972 meM huA thaa| isase jayamenasUrikA samaya vikramakI 13 va sadIkA prArambha ThIka hI hai| chaThe jase ve haiM jo pratiSThAsAra ke kartA haiM aura jinakA aparanAma vasuvindu kahA jAtA hai / yaha apaneko kundakundAcAryakA aziSya prakaTa karate haiN| inhoMne pratiSThApATha nAmakA graMtha dakSiNa dizA meM sthita 'kukura' nAmake deza meM sahyAdrike samIpa zrIratnAgirake Upara bhagavAna candraprabhake unnata caityAlaya meM (jise lAlAharAjAne banAyA thA ) baiThakara pratiSThA karane ke liye guru kI AjJA se pratijJA pUrti nimitta ? See, Introbuction of the Provacansara Po 10+ aura pravacanasArI tAtparyavRtti prazasti / 2 dekho, tAtparyavRtti pR0 8 aura zrAcArasAra 4-65-66 zloka | 3 svastizrImanmeghacandratraividya devarazrIpAdaprasAdAsAditAtma prabhAvasamasta vidyAprabhAva sakala digvartikIrtizrImadvIranandisaiddhAntikacakravartigalu zaka varSa 2076 zrImukhanAma - saMvatsare jyeSTha zukla 1 somavAradaMdu tAvumADiyAcArasArakke karNATa vRttiyamA Didapara" |
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 4-5] jainadharmameM varNavyavasthA karma se hI hai, janmase nahIM 205 do dina meM banAyA thA / isa pratiSThApAThako dekhane se upasaMhAra pratha koI mahatvazAlI mAlUma nahIM hotA, bhaura na ma pravivecanaparame. jisameM dharmaratnAkarake usameM pratilA sambandhI koI khAsa vaiziSTaya hI naz2ara paricayake sAtha chaha jayasena nAmake vidvAnoMkA saMkSipta AtA hai / bhASA bhI ghaTiyA darje kI haiM jisase graMthakI paricaya karAyA gayA hai aura dhamalAkara ke ko mahattA evaM gauravakA cittapara vizeSa prabhAva nahIM jayasenakA spaSTa samaya nizcita kiyA gayA hai, prAcAya pdd'taa| isa kAraNa yaha spaSTa mAlUma hotA hai ki yaha amRtacandra ke samayapara acchA prakAza par3atA hai aura pravacanasArAdiprAbhRtagraMthoMke kartAka ziSya nahIM haiM, yaha spaSTa ho jAtA hai ki unake samayakI uttarAvadhi kinhIM dUsare hI kundakunda nAmake vidvAnake ziSya vi0 saM0 1055 ke bAda kI nahIM ho sakatI, isasa ho sakate haiN| inake sambandhameM bhI anveSaNa karanA amRtacandra ke samaya-sambandha meM eka svataMtra lekha dvAga jarUrI hai| vicAra kiyA gayA hai| 1 dekhA, pratiSThApATha prazasti / tA03-5-46, bIrasevAmandira, srmaavaa| jainadharmameM varNa-vyavasthA karmase hI hai, janmase nahIM [vIra-zAsanameM sAmyavAdakA mahatvapUrNa AdhAra] (lembaka-vaidha paM0 indrajIta jaina mAyurvedAcArya, zAstrI, nyAyanIrtha ) jisa taraha pUrNa ahiMsAbAda sarvajIvoMmeM mAmya- pUrNa rUpase sthApita kiyA aura janmase kisIko bhI vAdakA AdhAra hai usI taraha manuSyavarga meM bhI sAmya- U~ca nIca nahIM mAnA / kevala jo U~ce karma (ahimA, pAdakA AdhAra janmase varNa vyavasthAko na mAnanA jhUTa, corI, kuzIla, parigraha ina pApoMke tyAgarU) hI hai| yahI kAraNa hai ki bhagavAna mahAvIrane pracalita AcAra-vicAra pAle, usa U~cA (uccavarNI) ghoSita vaNavyavasthAko janmase na mAnakara karma (kriyA) se kiyA aura jo ukta prakArake una AcAra vicAra na hI mAnA hai| aura sabhI prANiyoM ko jaina dharma dhAraNa pAle use nIca ghoSita kiyA / janmase U~ca-nIcakA karanekA adhikArI batalAyA hai / jisa vaidika yugameM phatavA kimIko nahI diyA / zrAja tamAma jainazAstra zUdroMko pazuse bhI badatara mAnA jAtA thA tathA zUdroM isa bAtako batalAte haiM ki vaNe - vyavasthA karmase hai, kI chAyA par3ane para bhI vaidika paMDita snAna kara DAlate janmase nhiiN|| the / usa samaya bha0 mahAvIrane una sabhI vargake prANiyoMko apane dharmameM dIkSita kiyA aura unakI prAiye gaThaka ! jainadharmAnumAra varga,vyavasthAke AtmAkA kalyANa kiyA thaa| isIliye bha0 mahAvIrake Adi srotapara najara DAleM / jainadharmAnusAra isa samavazaraNa (dharmasabhA ) meM sabhI taraha ke manuSya, pRthvIpara do samaya vibhAga mAne gaye haiM, eka bhogapazu-pakSI. deva-dAnava jAkara jainadharma dhAraNa karate bhUmikA samaya aura dUsarA karmabhUmikA samaya / aura apanI atmAkA kalyANa karate the / bha0 vIrane bhogabhUgike samaya sabhI mAnava va niryaca kalpavRkSasarva jIvoMmeM aura khAsakara manuSya vargameM sAmyavAda janya sabhI taraha ke sugvoMkA anubhava karate haiM aura
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 anekAnta [varSa 8 - vyApArAdi bAhya parizramakI vahAM koI jarUrata nahIM. kAyama kI U~cano ke khyAlase nhiiN| cU~ki tIrthakara hotA hai / bhAgabhUmike sabhI manuSya samAna hote aura samadarzI aura dayAke samudra the ve kaise una AryoM meM Arya kahalAte haiN| pharmabhUmike samayameM manuSyoMko kimIko U~ca aura kimIko nIca kaha sakate the / usa apane karma-puruSArtha (asi, masi, kRSi, vANijya, vyavasthAse sabhI manuSya apane apane nizcita karmoM sevA, zilpa) dvArA arthAt zAsana-rakSaNa , lekhana, dvArA AjIvikA hala karane lge| isa prakAra kSatriya khetI, vyApAra, dUsaroMkI sevA, aura citrakArI Adi vaizya, zUdra varNakI nIva bha0 RSabhadevane AjIvikA kAryoMse AjIvikAkI samasyA hala karanI par3atI hai| bheda aura AcArabhedapara DAlI / isake bAda bha0 aisa samayakA hI karmabhUmikA samaya kahate haiN| isa RSabhake putra bharata cakravartIne tInoM vargoM ke dayAlu yugake pUrva bhAratameM bhogabhUmikA samaya thA / usa logoMko chA~Takara brAhmaNavaNa sthApita kiyA / aAdi jamAnemeM mabhI mAnava zraArya kahalAte the aura kalpa- pugaNa parva 36 se prakaTa hai ki bharata cakravartIna jaba bRkSa janya sugvoMkA anubhava karate the, jainadharmAnusAra brAhmaNa varNa sthApita karanekA vicAra kiyA to eka usa samaya mAnavoMmeM koI varNa-vyavasthA nahIM thI, utmavakA Ayojana karake usameM gajAoMko apane sabhI ucca aura Aya kahalAte the| jaba bhogabhUmikI mitroM bandhuoM aura naukaroM sahita nimaMtrita kiyaa| mamApti ho gaI aura phalpavRkSa bhI naSTaprAyaH ho gaye nimaMtraNameM jo loga sammilita hue unameM kSatriya, evaM kamabhUmi prArambha hogaI aura isameM una aAya vaizya, zUdra sabhI taraha ke manuSya the| unameM jo bharata manuSyoM ko bhojanAdi sAmagrI milanA kaThina hogayA mahArAja ke AMgana meM uge huye hare dhAnyoMko kUcate taba ve Arya manuSya usa jamAneke kulakara nAbhirAjAke huye pahu~ce unheM to cakravartIne gharase bAhara nikAla pAsa pahu~ce aura duHkhako nivedana kiyaa| nAbhigajAne diyA aura jo dayApradhAnI dhAnyoMko na kUcakara bAhara samajhAyA ki 'aba bhAgabhUmi samApta ho cukI hai aura hI khar3e rahe aura jaba vApisa jAne lage to unheM karmabhUmi prAraMbha ho gaI hai, ataH aba tuma lAgoMko dharmAtmA dayAlu samajhakara brAhmaNavarNa saMjJA dI aura apane parizrama dvArA zrAhArAdikI mamasyA hala karanI unakA ucita sammAna kiyaa| isa taraha bharata mhaagjhogii|' unhoMne usake upAya batAye aura vizeSa ne tInoM varNoke logoMmeMse dayAluoMko chAMTa kara samajhane ke liye apane putra bhagavAna RSabhadevake brAhmaNa banAyA / isase sApha jAhira hai ki pAsa bheja diyA / bha. RSabhane una sabako asi, varNa-vyavasthAkI nIva AcAra-kriyA aura AjIvikAmami, kRSi, vANijya, sevA, zilpa ina chaha kamAkI bhedapara banI hai -nitya janmatA nahIM hai| vyavasthA batalAI aura inhI SaT karmodvArA zrAjI vakA varNoM kA parivartana bhI kriyA-dhaMdhA badala denepara hala karanekI samasyA smjhaaii| umhI bha0 RSabhadevane hojAtA hai| jaisA Upara siddha kiyA hai| za una manuSyoMko-jinane asikarma-zastra calAnA varNalAbha karane vAleko pUrvapatnIke sAtha punarvivAha aura zAsanakarma (lokarakSaNa)dvArA AjIvikA maMjUra ko karanekA vidhAna maujUda haikSatriyavarNa saMjJAdI / jinane khetI, vyApAra punarvivAhasaMskAraH pUrvaH sarvos'ya smmtH| aura lekhanakalA dvArA AjIvikA maMjUra kI (Adipu0 parva 36) vaizyavarNa saMjJAdI aura jinane sevA karanA arthAt-navIna varNalAbha karanepara pUrvakI patnI aura zilpakarma dvArA zrAjIvikA svIkAra kI unako ke sAtha phirase vivAha saMskAra karanA mAnA gayA hai| zUdrasaMjJA dI / isa taraha bha0 RSabhadevane saMmArakA AdipurANameM akSatriyoMko kSatriya hone bAvata bhI kArya sucArutayA aura zAntipUrNa DhaMgase calatA rahe, esA ullekha haiisa bAtako dhyAna meM rakha kara hI vartamAna varNavyavasthA "akSatriyAzca vRttasthAH kSatriyA eva diikssitaaH|"
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 5-5] jainadharmameM varNavyavasthA karma se hI hai janmase nahIM 207 arthAta cAritra dhAraNa karanepara akSatriya bhI cinhAni viDajAtasya. santi nAMgeSa kAnicita / dIkSita hokara kSatriya hojAte haiN| ataH kriyA-AjI- anAyemAcaran kizcijjAyate niicgocrH|| (pa0pu0) vikAke sAdhana badalanepara varNaparivartana hojAtA hai| arthAt-vyabhicArasa paidA huyeke aGgoM meM koI cinha imI taraha AcAra chor3anepara anya kulavarNa hojAtA hai najara nahIM AtA hai, jisase usa nIca samajhA jAsake / "kulAvadhi kulAcArarakSaNaM syAt dvijnmnH| ataH jisakA prAcAra nIca hai vahI nIca varNa samajhA tasminnasatyasau naSTakriyo'nyakulatAM brajet // " jAtA hai| a (Adipu0 40 vAM 50, 181 zloka) vipra-kSatriya-vir3a-zUdrAH proktAH kriyaavishesstH| arthAt-brAhmaNoMko kulakI maryAdA aura kulA- jainadharme parAH zaktAste sarve bindhavopamAH / / cArakI rakSA karanA cAhiye / yadi kulakI maryAdA (amitagata dha0ra0) aura kulAcArakI rakSA na kI jAye to naSTakriyA vAlA arthAt-brAhmaNa, kSatriya, vaizya, zadra ye saba varNa bAhAmA anya kala varNavAlA hojAtA hai| ataH varNa kriyAbhedase kahe gaye haiN| jainadharmako sabhI dhAraNa kI vyavasthA jainazAsanameM AcAra-kriyA-vizeSapara kara sakate haiM aura dharma dhAraNa karanese ve saba bhAIke nirbhara hai-janmase nhiiN| samAna hojAte haiN| jainazAstroMsa yaha bhI prakaTa hai ki pratyeka cakravartI "nAsti jAtikRto bhedo manuSyANAM gavAzvavat / / nArAyaNa Adi pratiSThita mahAna puruSoMne aura zAnti (guNabhadrAcArya) nAtha kuthunAtha arahanAtha ina tIna tIrthakara cakra - SI arthAta-manuSyoM meM gaughor3e ke samAna jAti (varNa) vartiyAMne mleccha, zadra, vidyAdhara aura kSatriya kanyAoM kRta bheda nahIM haiN| se vivAha kara saMsAra ke sAmane Adarza rakhA thA / manuSyajAtirekaMva, jAtimAmodayodbhavA / duHkha hai ki Aja hama loga mithyA * dameM vyasta hokara vRttibhedAhitAnedAccAtuvidhyamihAranute / / kisIko U~ca aura kisI (zadrAdi)ko nIca mAna rahe (Adi pu0 38 parva 45 zlo. haiN| kintu jainazAsana sabhIko eka mAnatA hai aura brAhmaNAvatasaMskArAta kSatriyAH zastradhAraNAt / barNavyavasthAko kriyAdhIna aura AjIvikA dama vANijorthArjanAnnyayyAta zRdrAH nyakvRttisaM yAta / / mAnatA hai| yahAM hama isa sambandhameM zAstrIya pramANa _ (Adipu0 38 parva, 46 zlo0) ko prastata karate jo jaina zAloM meM bhare paDe :- arthAta-jAtinAmakarmake udayase utpanna huI cAturvaNya yathAnyacca, caannddaalaadivishessnnm| manuSya jAti eka hI hai kintu AzrIvikA bhedoMse cAra sarvamAcArabhedena prasiddhiM bhuvane gatam / / / / (padmapu0) bhAgoM meM baTa gaI hai / vratoM ke saMskArasa brAhmaNa, zastra arthAta-brAhmaNa, kSatriya, vaizya, zada, cAMDAlAdi dhAraNa karanese kSatriya, nyAyapUrvaka dravya kamAnese vaizya; bheda AcArabhedase hI mAne gaye haiN| aura nIcavRttikA Azraya lenese zUdra kahalAte haiN| zrAcAramAtrabhedena, jAtInAM bhedakalpanam / varNAkRtyAdibhedAnAM, dehe'sminna ca darzanAt / na jAtiAhmaNIyAsti niyatA kvApi tAtvikI // brAhmaNyAdipu zUdrAdyaiH garbhAdhAnapravartanAt // guNaiH saMpadyate jAtiH gunndhvNsaivipdyte| (uttarapurANa pa074) (dharmaparIkSA) arthAna--isa zarIrameM varNa aura AkArase bheda arthAt-brAhmaNatvAdi jAti vAstavika jAti nahIM nahIM dikhAI detA hai / tathA brAhmaNI AdimeM zUdrAdi hai| sirpha prAcArake bhedasa jAti kI kalpanA hai| ke dvArA garbhAdhAna bhI dekhA jAtA hai / taba koI guNoMse jAti prApta hotI hai aura guNoM ke nAzase vyakti apane varNa aura jAtikA ghamaMDa kaise kara nAzako prApta hojAtI hai| sakatA hai ? isaliye jo sadAcArI hai vahI ucca
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 anekAnta varNI hai aura jo durAcArI hai vaha nIca varNI hai| varNako bAstavika' na honese hI jainazAsanama trivarNAcAra zAstra nahIM pAyA jAtA hai, jo trivarNAcAra somasena bhaTTArakakRta hai vaha nakalI hai aura hindU dharma kI pUrI nakala hai | ataH vaha mAnanIya nahIM / jisa taraha nAnA taraha ke praNIta zrAvakAcAraviSayaka zAstra milate haiM usa taraha vicAra jaina dharma meM eka bhI nahIM hai / usakA kAraNa varNako vAstavika na mAnanA hI hai| hA~, AdhAra bhedase vara jarUra mAnA hai kintu janmanA nahIM / 11 vIM zatAbdI ke mahAn naiyAyika jainAcArya prabhAcandrajI janmanA varNa aura jAtikI dhajjiyAM ur3A dete haiM aura kriyAse hI usako siddha karate haiM / prameya kamala mArtaNDa ( pR0 141 - 142 ) meM unhoMne prabala yuktiyoM se janmanA varNa aura jAtikA khaNDana kiyA hai| yathA- 1 " etena nityaM nikhila brAhmaNa vyaktivyApakam brAhmaNyamapi pratyAkhyAtam / nanu ca brAhmaNo'yamiti pratyakSata evAsya pratipattiH / na cedaM vigyayajJAnaM bAdhakAbhAvAt / nApi saMzayajJAnamubhayAMzAnavalambitvAt / tathAnumAnato'pi - brAhmaNapadaM vyaktivyatiriktaikanimi tAbhidheyasambaddhaM padatvAt paTAdipadavat / atrocyate yattAvaddukta' pratyakSata evAsya pratipatiH tatra kiM nirvikalpakAd savikalpakAdvA pratipattiH syAt na tAvad nirvikalpakAta tatra jAtyAdiparAmarzIbhAvAt / bhAve vA savikalpakA nuSaMgaH syAt / nApi savikalpakAt kaTakalApAdivyaktInAM manuSyatvaviziSTa tayeva brAhmaNyaviziSTatayApi pratipatyasaMbhavAt / zrathAdRzyAvrAhmaNyajAtistenAyamadoSAH kathaM tarhi sA pratyakSetyukta zobheta / ki caupAdhiko'yaM brAhmazabdaH tasya ca nimittaM vAcyam / tacca ki pitroratriplutatvaM brahmaprabhavatvaM vA ? na tAvadavilutvamanAdau kAle tasyAyaNa grahItumazakyatvAta / prAyeNa pramadAnAM kAmAturatayeha janmanyapi vyabhicAropalaMbhAcca kuto yoninibandhano brAhmaNyanizcayaH ? na ca viplutetara citrapatyeSu vailakSaNyaM lakSyate / na khalu var3avAyAM debhA svaprabhavApatyeviva vrahmaNyAM trAhma i zUdraprabhavApatyedhvapi [varSa 8 :. vailakSaNaM lakSyate kriyAvilopAt / kathaM caivaM vAdinovyAsa vizvAmitraprabhRtInAM brAhmaNyasiddhiH teSAM jajjanyatvAsaMbhavAt / tatra pitro raviplutatvaM tannimittam / nApi brahmaprabhavatvaM sarveSAM tatprabhavatyena brAhmaNazabdAbhidheyatAnusaMgAt / tanmukhAjjAto brAhmaNo nAnya ityapibhedaM brahmaprabhavatye prajAnAM durlabhaH / na khalu eka vRtaprabhavaM phalaM mUle madhye zAkhAyAM ca bhidyate / nanu nAgavallIpatrANAM mUlamadhyAdidezotpatteH kaMThabhAmarpAdidRSTaH, etramatrApi prajAbhedaH / ityapyasat, yatastatpatrANAM jaghanyokRSTa pradezotpAdAt tatpatrANAM tadbhedo yuktaH / brahmaNastu taddezAbhAvAt na tadbhedo yuktaH taddezamavi cAmya jaghanyotkRSTatAdibhedaprasaMgaH syAt / zrato na brahmaprabhavaM brAhmaNyam / tajjAtA kiMcittathAvidhaM sahAyaM vAcyam / taccAkAravizeSaH adhyayanAdikaM vA ? tatyakAra vizeSaH tasyAbrAhmaNo'pi saMbhavAt / ata evAdhyayanaM kriyAvizeSo vA tatsahAyatAM na pratipadyate / dRzyate hi zUdropi svajAti vilopAddezAMtare brAhmaNo bhUtvA vedAdhyayanaM tatpraNItAM ca kriyAM kurvANaH / tato brAhmaNajAteH pratyakSato'pratibhAsanAt kathaM vratavandhavedAdhyayanAdiH viziSTavyaktA vevasiddhatyet / yadapyukta brAhmaNa padamityAdyanumAnaM tatra vyaktivyatirikta ka nimittAbhibheya saMvaddhatvaM tatpadAsyAdhyakSavAdhitaM kaThaphalAdivyaktInAM brAhmaNyaviviktAnAM pratyakSato'nizca yAdazrAvaNatvaviviktazabdevata / hetuzcAnaikAntikaH sattAkAzakAlapade advaitAni pade vA vyaktivyatiriktaikanimittAbhidhena saMbaddhatvAbhAvepi padatvasyabhAvAta / tatrApi tatsaMbaddhatva kalpanAyAM sAmAnyavalena advaitAzvavizANAdeH vastubhUtAnanusaMgAt / kuto'pratipakSApakSamiddhiH syAt / brAhmaNyena yaSTavyabhityAgamopi na pramANama pratyakSavAdhitArthAbhidhAyitvAt tRthAme hasti yUthazatamAste -- ityAgamavat / nanu brAhmaNyAdi jAtivilope kathaM varNAzramavyavasthAtannibaMdha doSA tapodAnAdivyavahAro vAjaikAnAM ghaTetetyasamIcInam / kriyAvizeSa yajJopavItAdicinhopalakSite vyaktivizeSe tadvyavasthAyAstadvyavahAramyopapatteH / kathamanyathA parazurAmeNa nikSatrIkRtya brAhmaNadattAyAM pRthivyAM
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ phiraNa 4-5] jainadharma meM varNavyavasthA karmase hai, janmase nahIM 204 kSatriyasaMbhavaH ? yathA pAnena niHkSatrIkRtA'so tathA vaha kyA savikalpaka pratyakSase mAlUma par3atI hai athavA kenacinibrAhmaNIkRtApi saMbhAvyeta / tataH kriyAvizeSa- nirvikalpaka pratyakSame 1 nirvikalA pratyakSame to nibaMdhana evAyaM brAhmaNAdivyavahAraH / tanna paraparikalpi- mAlUma par3atI nahIM hai| kyoMki nirvikalpaka pratyakSa meM tAyAM jAtI pramANamasti yato'syAH sadAvaH syaat| jAtyAdi vikalpakA jJAna nahIM hotaa| agara jAtyAdi dAva vA vezyApaTakAdipraviSTAnAM brAhmaNInAM brAhmaNyA- vikalpakA jJAna nirvikalpameM mAnoge to vaha nivikalpa bhAyo nindA pa na syAt . jAtiyataH pvitrtaahetuH| ka pratyakSa na hokara savikalpaka pratyakSa khlaayegaa| mA ca tanmate tadavastheva / anyathA gotvAdapi brAhmaNyaM mavikalpaka pratyakSame bhI brAhmaNatva jAti nahIM mAlUma nikRSTaM syAt / gavAdInAM hicAMDAlAdi he ciroSitA- paDanI hai| jisa prakAra manuSyoM meM manuSyatva jAti nAmapi iSTaM ziSTagadAnaM na tu brAhmaNyAdInAma / atha mavikalpaka pratyakSase nahIM mAlUma hotI umI naraha kriyAbhraMzAta tatra brAhmaNyAdInAM nindyatA tahi kiyA- unameM (brAhmaNoM meM) brAhmagAtva jAti bhI nahIM mAlUma nibandhanaiva varNavyavasthA na tu janmanA siddhyet| par3atI hai| agara kaho vrahmaNatva jAti adRzya he no kiM cedaM brAhmaNyaM jIvasya zarIrasyAbhayasya vA vaha pratyakSa kaise siddha ho sakatI hai / damarI bAta yaha hai saMskArasya vedAdhyayanasya vA ? gatyantarAsaMbhavAta / na ki brAhmaNa zabda aupAdhika (upAdhiyukta) zabda hai tAvajjIvasya, kSatriyaviDUza drAdInAmapi brAhmaNya ya prasaM- ataH usakA nimitta batalAnA cAhiye / so vaha gAta, teSAmapi jIvasya vidyamAnatvAt / nApi zarIra- nimitta mAtA-pitAkI aviplutA-zuddhi he athavA syAsya paMcabhUtAtmakasyApi ghaTAdivat braahmnnyaasNbhvaat| brahmAse paidA honA hai ? agara mAtA-pitAkI zuddhi nApyubhaya yobhayadoSAnupaMgAt / nApi saMskArasyAsya zUdra- brAhmaNatva (brAhmaNa jAti) kI pahacAnakA nimitta hai bAlake kartuzaktitastatrApi tatprasaMgAt / nApi vedA- to vaha vana nahIM sakatA hai kyoMki isa anAdikAla meM dhyayanasya zUdrepi tatsaMbhavAt / zUdropi kazciddezAntare uma zuddhikA banA rahanA amambhava hai / kAraNa striyoMko gatvA vedaM paThati pAThayati ca, na tAvatA asya brAhmagA- prAyaH kAmAtura honese isa janma meM bhI vyabhicAra tvaM bhavadbhirapyupagamyate / tataH sadRzakriyApariNAmAdi- karate dekhA jAtA hai| isa liye yonizuddhikAraka nivandhanaiveyaM braahmnnksstriyaadibyvsthaa|" brAhmaNatva (brAhmagAjAti) kA nizcaya kaise ho sakatA arthAta-jisa taraha nitya sAmAnyakA svarUpa hai? zuddha mAtA pitA aura vyabhicArI mAtA-pitAse nahIM ThaharatA hai usI taraha sabhI brAhmaNoM meM rahanevAlI paidA huI santAnoMmeM vilakSaNatA bhI mAlUma nahIM hotI nitya brAhmaNatva jAti bhI nahIM ThaharatI hai| zaMkAkAra dai kyoki kriyA donoM santAnoM meM ekamI (zuddhAzuddha) (mImAMsaka) zaMkA karatA hai--yaha brAhmaNa hai 2? isa pAyI jAtI hai| ataH yaha zuddha brAhmaNa hai aura yaha azuddha prakAra pratyakSase hI vaha siddha hai| yaha jJAna viparyaya brAhmaNa hai aimA nizcaya kadApi nahIM ho sakatA / jisa mAna nahIM hai kyoMki bAdhaka pramANakA abhAva hai| taraha ghor3I aura gadhe ke saMsargase paidA huI saMtAna saMzaya jJAna bhI nahIM hai kyoMki ubhayA~zoMko parAmarza khaccara rUpase dekhane meM vilakSaNa najara AtI hai usa nahIM karatA hai / tathA anumAnase bhI mAlUma par3atA hai taraha brAhmaNa aura zUdrake saMsargame paidA huI aura ki brAhmaNapada brAhmaNa vyaktise judA brAhmaNatva brAhmaNa-brAhmaNIke saMsargame paidA huI saMtAnoM meM vilakSa (jAti) ke nimittase hai kyoMki vaha pada he paTAdi padake NatA nahIM mAlUma hotI hai kyoMki donoMmeM eka marI svA smaan| hI AkAra, pAcArAdi hotA hai| ataH mAtA-pitAkI isakA zrItArkikaziromaNi prabhAcandrAcArya zuddhi brAhmaNatva (brAhmaNa jAti) kA nizvAyaka nimitta khaMDana karate haiM--jo yaha kahA gayA hai ki pratyakSase nahIM ho sakatA hai| dUsare, mAtApitAkI zuddhi brahmabrAhmaNatva jAti mAlUma par3atI hai so hama pUla te haiM ki Natvake pahacAnane meM nimittakAraNa mAnane yA kahanepara
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 anekAnta brAhmaNatva vyAsa, vizvAmitra Adike (brAhmaNapanA) kaise siddha hogA ? kyoMki ve zuddha mAtA pitAsa paidA nahIM mAne gaye haiN| phira bhI unheM brAhmaNa mAnA hai / agara kaho ki azuddha mAtA-pitA se paidA honepara bhI zuddha brahmaNa kI kriyA karanese ve brAhmaNa kahalAte haiM to phira kriyAke AdhIna hI varNa vyavasthA huii| ataH mAtApitAkI zuddhi brAhmaNatvakA nimitta kAraNa nahIM hai / brahmAse paidA honA brAhmaNatva kA nimitta kAraNa hai yaha bhI nahIM banatA hai kyoMki vaizya, kSatriya, zUdra bhI brahmAsaM paidA hone ke kAraNa brAhmaNa ho jaayeNge| agara kaho ki brahmAke mumbase jo paidA ho use brAhmaNa kahate haiM anyako nahIM, to yaha bheda bhI brahmAse paidA huI prajAmeM nahIM bana sakatA hai| jaise eka bRkSa se paMdA huye phala, mUla, madhya, zAkhAkaM bhedase bhedako prApta nahIM hote usI taraha brahmAse paidA huye sabhI prANiyoM meM bhI brAhmaNAdi bheda nahIM hosakate / - zaMkA pAna kI vela ke pAno meM mUlamadhyadi dezAMtvanna bheda kaMThamaryAda bheda avazya dekhA jAtA haiarthAta pAnakI velake mUlabhAgase paidA huye pAna tarapara galekA svar fagAr3a dete haiM aura pAnakI tAke madhya bhAgona pAna khAnepara galekA acchA svara kara dete haiN| isI taraha brahmamukhotpanna brAhmaNa brahmA bAhu paidA huye kSatriya, aura brahmAkI nAbhi se paidA huye vaizya, aura brahmA ke pairoMsa paidA huye zudra kahalAte haiM / [varSa 8 vaha kyA AkAra vizeSa hai athavA vedAdhyayanAdika ? kAra- vizeSato kAraNa nahIM ho sakatA hai kyoMki vaha zUdrAdika meM bhI pAyA jAtA hai / ataH zrAkAra- vizeSase zUdra bhI brAhmaNa ho jAyeMge, jo ki abhISTa nahIM / vedAdhyayana aura kriyA-vizeSa bhI brAhmaNatvakI pahacAnake sahAyaka karA nahIM ho sakate haiM, kyoMki zUdra bhI apanI jAtiko chipAkara dUsare dezameM jAkara brAhmaNa kA rUpa banAtA hai aura brAhmaNa sambandhI kriyA aura vedAdhyayana karane lagatA hai / ataH vaha zUdra bhI brAhmaNa ho jAyegA / isa liye nitya brAhmaNa jAtiko pratkSayase na dikhane se vrata vedAdhyayanAdi brAhmaNameM hI kaMse siddha sakate haiM ? ataH pratyakSame brAhmaNatva jAti siddha nahIM ho sakatI / aura jo anumAna (arthAt brAhmaNapada brAhmaNatva jAtise yukta haiM pada hone se paTAdi padake samAna) se brAhmaNatva jAtiko siddha karane kI koziza kI hai vaha bhI vyartha hai, kyoMki brAhmaNatva jAti brahmaNa vyakti se judI pratyakSase nahIM dikhatI hai / ataH pratyakSabAdhita pakSa honese hetu kAlAtyayApadiSTa hai| dUsare, prastuta anumAnagata hetu zranaikAntika doSa sahita honese apanA sAdhya siddha nahIM kara sakatA kyoM ka, zradvaita azvaviSANAdipadoM meM sAmAnya jAtikA abhAva honepara bhI padatva hetu rahatA hai| agara ina azvaviSANa zradvaitAdikameM bhI azvaviSatvAdi jAti mAnI jAya to ve azvaviSANa (ghor3e ke sIMga) advaitAdi satya vastue~ siddha hojaayeNgii| kintu ve satya nahIM haiM / ataH anumAnagata hetu sadoSa honese usake dvArA brAhmaNatvakI siddhi nahIM bana sakatI hai / zaMkA- 'brAhmaNena yaSTavyam" arthAta brAhmaNako yajJa karanA cAhiye, isa bhAgama-vAkya se brAhmaNajAti siddha hojAyegI ? samAdhAna - yaha kahanA bhI vyartha hai kyoMki pAnakI dameM jaghanyotkRSTAdikA bheda hone se una una pradezoM se paidA huye pAnoMmeM bheda bana sakatA hai kintu brahmA jaghanyotkRSTAdi bheda na honese brAhmaNAdi bheda nahIM bana sakate haiN| agara brahmAmeM jaghanyotkRSTAdi bheda mAnA jAya to jaghanya madhyama utkRSTha tIna tarahakA brahmA ho jAyegA aura aisA mAnA nahIM hai / brahmA ke pairoMko jaghanya mAnanepara usake pairoMko aMDakoSa ke samAna vaMdanIyatA nahIM bana sakatI hai / ataH brahmAse paidA honA bhI brAhmaNatvakA niyAmaka nahIM banatA hai / brAhmaNa jAti meM sahAyaka kAraNa bhI yadi koI kaheM to a samAdhAna -- yaha bhI ThIka nahIM kyoMki vaha pratyakSa bAdhita arthakA kathana karatA hai| jaise 'tRNa ke prabhAga para so hAthiyoM kA samUha hai' yaha gama pratyakSa bAdhita hai / zaMkA-- nitya brAhmaNAdi jAtiko na mAnanepara varNAzramakI vyavasthA aura usake AdhIna tapodAnadi
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 4-5] jainadharmameM varNavyavasthA karmase hI hai, janmase nahIM 211 nyavahAra jainiyoMke kaise baneMge ? hai athavA zarIrake athavA donoMke yA saMskArake samAdhAna-nahIM, kyoMki kriyAvizeSase sahita athavA vedAdhyayanake ? jIvake to brAhmaNatva bana nahIM aura yajJopavItAdi cinha bAle vyaktiyoMmeM yaha sakatA hai, kyoMki kSatriya vaizya zUdroMke bhI brAhmaNatvakA varNAzramakI vyavasthA aura tapodAnAdi dharma bana j,yeNge| prasaMga AyegA / kAraNa, jIvatva, kSatriya, vaizya, zUdroM meM arthAt zAmAdhyayana, vratAcaraNa pradhAna brAhmaNa, bhI hotA hai / paMcabhUtAdisvarUpa zarIra ke bhI brAhmaNatva zAsana ka aura asahAyoM kI rakSA karanevAle kSatriya, saMbhava nahIM hai| jisa taraha paMcabhUtAtmaka ghaTAdikameM vyApAra, khetI, munImI zrAdi karma karane vAle vaizya, brAhmaNatva nahIM hai usI taraha paMcabhUtAtmaka zarIrameM aura sevA zilpakA kArya karane vAle zUdra khlaayeNge| bhI brAhmaNatva nahIM hai| zarIra aura jIva donoM ke ataH koI bhI nityajAti varNa nahIM hai / kriyAvizeSase brAhmaNatva mAnanepara donoM meM kahe huye doSoMkA prasaMga jAti varNa banate haiM aura kriyA choDanepara jAni varNa aavegaa| saMkArake bhI brAhmaNatva saMbhava nahIM. kyoMki naSTa hojAte haiM aura kriyA badala dene para jAtivaNaM saMskAra zUdrabAlakameM bhI ho sakanese usake bhI brAhmaNabadala jAte haiM / agara kriyAse hI vaNavyavasthA na tvakA prasaMga AyegA / vedAdhyayanase bhI brAhmaNatva honI to parazurAmadvArA kSatriya rahita pRthvI kara dene para nahI banatA hai kyoMki zUdra bhI vedAdhyayana kara sakate vartamAna meM kSatriya kahA~se paidA hote ? jisa taraha haiN| ataH usake bhI brAhmaNatvakA prasaMga AyegA / aura parazurAmane kSiyarahita pRthvI kI usI taraha kisIke yaha jJAta hI hai ki zUdra bhI dezAntara meM jAkara veda dvArA brAhmaNarahita pRthvIkI bhI saMbhAvanA ho sakatI par3hate haiM aura dUsaroMko bhI par3hAte haiN| para itanesa hai| phira vartamAnameM brAhmaNa kahA~se Agaye ? agara unheM brAhmaNa nahIM mAnA jAtA hai| ina pramANoMse kaho ki brAhmaNa kSatriya rahita pRthvI hone para bhI bAkI middha hai ki nitya janmanA varNavyavasthA nahIM hai bace zUdra, vaizya hI brAhmaNAdikI kriyA kara nese brAhmaNa kintu sadRza kriyAvizeSa pariNAmAdi (AcAra tatriya bana gaye to phira kriyAka AdhIna ho varNa vicAra AjIvikAdi bheda) ke prAdhIna hI varNavyavasthA vyavasthA huI, janmase nhiiN| yahI jainadharma mAnatA hai| hai| arthAt jo ucca AcAra vicAra rakhe vaha ucca vaNaagara janmase nitya brAhmaNa jAti mAnI jAya to kA hai aura jo nIca AcAra-vicAra rakhe vaha nIca dhezyAke gharama rahanevAlI brAhmaNIko nindA kyoM kI varNakA hai| jAtI hai ? aura usameM brAhmaNatvakA prabhAva kyoM mAnA isI bAnakA samarthana paM0 AzAdharajIne anagAra jAtA hai ? kyoMki usa brAhmaNIko vezyA hojAnepara dharmAmRtameM kiyA hai ythaa-| bhI nitya janmanA brAhmaNa jAti pavitratAkI hetu "anAdAviha saMsAre, durvAre makaradhvaje / usameM maujUda rahegI hI / anyathA gojAtise bhI kule ca kAminImUle kA jaati-priklpnaa|" brAhmaNajAta nikRSTa kahI jaayegii| kyoMki cAMDAlAdi- arthAta-anAdikAlIna saMsAra meM kAmadeva sadAse ke ghara meM varSoMse rahI huI bhI gAyoMko bar3e loga durnivAra calA ArahA hai / aura kulakA mUla kAminI (ucca varNavAle) kharIda lete haiM aura usakA dUdha hai to namake AdhArapara jAti aura varNakI kalpanA sevana karate haiM kintu bhraSTa huI brAhmaNIko nIM apnaate| kaise Thahara sakatI hai| tAtparya yaha ki kAmadevakI agara kahA jAya ki vezyAke gharameM rahane vAlI brAhmaNI capeTa meM na jAne kauna strI kaba aajaaye| ataH striyoMkI kriyA naSTa hojAnese usakI nindA ho jAtI hai kI zuddhike Upara jAtikI kalpanA nahIM tthhrtii| to kriyAvizeSase hI varNavyavasthA siddha huI, janmane pUjya tArkika ziromariNa prabhASandrAcAryane kitanI nitya nhiiN| sundaratAse nAnA vikalpoMko uThAkara janmanA va nitya dUsarI bAta yaha hai ki brAhmaNatva' jIvake hAtA varNa vyavasthAkA khaMDana kiyA hai| ise pAThaka svayaM hI
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 bhanekAnta [ varSa - Upara dekha cuke haiN| ina tamAma pramANoMse siddha hai ki so'pi gajAdisammatyA zodhayet svaM kulaM ydaa|| varNavyavasthA prAcAra-kriyA aura AjIvikAke bhedako tadA'syopanayAstvaM putrapautrAdisaMtatau / lekara hI kAyama huI hai-janmase nitya nahIM haiN| na niSiddhaM hi dIkSAI kule cedasya pUrvajAH / / upasaMhAra (mAdi parva0 pR0 40) agara nizcita kareM (kriyA) aura bhAjIvikAke arthAt-kisI kAraNavaza kisI kulameM koI sAdhanako chor3a dete haiM yA vadala dete haiM to jAti-varNa doSa laga gayA ho to vaha rAjAdikI sammatise java naSTa bhI hojAtA hai aura badala bhI jAtA hai / ataH apane kulako prAyazcittase zuddha kara letA hai taba use janmase kisIko U~cA samajhanA aura kisIko nIcA phira yajJopavItAdi lenekA adhikAra hojAtA hai| samajhanA ucita nahIM hai / pracalita acche yadi isake pUrvaja dIkSAyogya kulameM huye hoM to varNa-jAtimeM paidA hokarabhI agara sadAcArI nahIM usake patra pautrAdiko yajJopavItAdi lenekA kahIM hai to vaha nIca-varNI hI hai, aura pracalita nIca niSedha nahIM hai| isa Agamapara najara DAlakara dassAvarNameM paidA hokara sadAcArI hai to vaha uccavarNa logoMko punaH zuddha kara apane meM zIghra milA lenA vAlA hI hai| yahI bha0 mahAvIrakI dezanA hai| Aja caahiye| jisa taraha nIca cAritrame mAnava patita jo isakA pracAra bhI vartamAna yugake mahAtmA gAMdhI aura zUdra hosakatA hai usI taraha paMcapApoMke tyAgarUpa kara rahe haiM vaha bhI vIrazAsanakA saJcA pracAra hai| ucca cAritrame zUdra, patita aura maleccha bhI isase yaha natIjA nikalatA hai ki pratyeka mAnava puccavarNI (bAmaNAdi) jainI ho sakate haiN| jo samIcIna AcAra-vicAra pAlana kara jainadharma triya kAraNavaza bhRSTa hogaI haiM ve bhI prAyazcitta lekara dhAraNa karanekA adhikArI ho sakatA hai aura hama yathAyogya punaH zuddha hosakatI haiM / aisI hajAroM U~ce kula varNameM paidA huye, isa bAtakA hameM ghamaMDa najIreM jainazAstroM meM bharI par3I haiN| madhurAjA, aMjana, chor3a denA cAhiye aura ucca cAritrakA-paMca pApoMke basaMtamenAvezyA, cArudatta seTha tathA rudroMko paidA syAgarUpa saMyamakA pAlana kara sacce jaina bAhmaNAdi karanevAlI ajiMkAyeM bhI to prAyazcitta lekara punaH bananA cAhiye / jaba varNa aura jAti kriyAke AdhIna zuddha banakara svargakI adhikAriNI huI thIM / ata: hI hai aura usakA parivartanAdi bhI ho sakatA hai bandhuoM ceto, navIna logoMko jaina banAo aura taba pratyeka varNa (jAti)ke sAtha vijAtIyavivAha tathA hara varNa ke manuSyastrIko jainadharmameM dIkSita karo aura apanI upajAtiyoM meM antarjAtIya vivAha kiye jA- unake sAtha bhAIpanekA vyavahAra karo jo dhArmika sakate haiM aura zUdrase zUdrAdikoM ko jaina banAyA jAsakatA sAmAjika adhikAra tumheM prApta hai ve adhikAra nI hai aura vaha ucca cAritra pAlana kara svargAdikakA una navadIkSita logoMko do jisase jainadharmakI asalI adhikArI bhI hosakatA hai| isa bAta ke prathamAnuyogake prabhAvanA ho aura jainasaMkhyAkI vRddhi ho / rAnI zAstroMmeM hajAroM pramANa milate haiN| dasmA logoMko celanAne bhI to gajA zreNika bauddhako jaina banAyA thA jinheM Apa apanese choTA mAnate haiM-punaH zuddha kara tathA apake tIrthakara aura AcAryoneto sAre vizvako zuddha varNavAlA banAyA jAsakatA hai, kyoMki AcArake hI jaina banAyA thaa| yahI kAraNa hai ki Aja bhI AdhIna hI varNavyavasthA hai| ataH uccacAritra pAlana karaNATaka prAMtameM sabhI varNake loga jainadharma dhAraNa kara aura prAyazcitta lekara dassA loga punaH zuddha ho kiye huye haiN| jaba varNa aura jAti hI kriyAke sakate hai| isI bAtakA samarthana jinasanAcAryane Thaharate hai to unake upabhedasvarUpa jo upanAtiyA~ apane AdipurANameM kiyA hai yathA- vartamAnameM pracalita haiM jo dezabheda, AjIvikAbheda, kunazcitkAraNAdAsya, kulaM saMprAptadUSaNama / aura rAjAdike nAmapara banI haiM ve saba to apane
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 4-5] sAhitya-paricaya aura samAlocana (213 Apa hI kRtrima ThaharatI haiM / ataH ina upajAniyoM kA vAdakA AdhAra aura ahiMsAvAda kriyAsa varNaghamaDa karanA bhI vyartha hai| bha0 mahAvIra ke mAmya- vyatamyAko mAnanA hI hai| sAhitya-paricaya aura samAlocana 1 paTakhaNDAgama (kSadrakabandha dhavalA TIkA aura para usameM samasta jIvarAzikA samAveza ho hI jAtA usake anuvAda sahita)-sampAdaka pro0 hIrAlAlajI hai jinameM akAyika jIva bhI mammilita haiM--ve jaina ema. e. DI. liT mArisa kAleja, nAgapura, mamamta jIvazise bhinna nahIM haiN| aimI hAlata meM ukta mahasampAdaka, paM0 bAlacanda jI middhAntazastrI, amarA- artha jIko lagatA hA pratIta nahIM hotA, kintu vatI / prakAzaka, zrImanta maTha zitAvagaya lakSmIcanda akAyika jIva prathama vargamUla ke ananta bhAgamAtra hai' jana sAhityoddhAraka phaMDa kAryAlaya, amarAvatI pRSTha saM0 aimA hAnA cAhiye sUtroMkA artha karate hue kitana hI 672, mUlya jilda 10), zAstrakAra 12) rugyaa| sUtroM ka arthako bhAvArtha dvArA spaSTa karanA cAhiye thA, jimame par3hane vAloM ke liye aura saralatA ho prastuta graMtha SaTavaNDAgamakA dvitIya khaNDa he, jAtI. sampAdakajIne prAkkathana aura prastAvanAmeM 'maMyana' jise khuddAbaMdha yA kSudrakabaMdha kahate haiN| isameM saMkSipta padakI carcA karate hae muDavadrIya tADapatrIya pratika rUpame karmabandhakA varNana svAmitva, kAla. antara, anamArahaveM satra meM 'saMjada'pada joDanekI preraNA kI hai| bhaMgavicaya, dravyapramANAnugama, kSetrAnugama, sparzAnugama, nAnAjIvakAla, nAnAjovaantara. bhAgAbhAgAnugama, pariziyoM meM avataraNagAthA sUcI nAmaka pariziSTa aura alpabahatvAnugama ina gyAraha anuyAga dvArA meM nirdiSTa gAthAe~ paMcasaMgraha prAkRta bhIra mulAcAra mArgagagAsthAnoM meM kiyA gayA hai / sAtha hA, mahAdaMDaka (AcArAMga) meM bhI pAI jAtI haiN| 'samane madiggA' calikAmeM alpabahutvAnuyoga dvArA sucita arthakI aura 'NANAvagNacadakka' ye do gAthAe~ prAkRta paMcavizeSatAkA bhI nirUpaNa kiyA gayA hai| acArya saMgrahama pAI jAtI haiM Ara zeSa 'giga kamvatta vidiyabhUtaline ima khaMDakA viSaya 1588 sUtroM meM varNita mana' paDhamakkho aMtagao, saMkhA naha panthAge, maMThAvikiyA hai| hindI anuvAda pUrvavat mUlAnugAmI hai; duNa rUvaM, saga mANahi, vihatta, paDhama paDipamAraNaM aura parantu kucha sthaloMpara skhalana tathA arthakA mAmaMjasya sambepi putrabhaMgA, ye saba gAthA 1037. 1038, ThIka nahIM baiTha makA hai| udAharaNa ke liye praSTha 6 / ha / udAharaNaka liye praSTha 6 1040, 1036, 1033 aura 1035 naMbagepara pAI ko caturtha paMkti meM 'gamyate iti gtiH'| artha ThIka jAtI hai| nahIM kiyA gayA hai tathA pRSTha 536 kI nimna paMktiko dekhiye-"gaNa ca akAiyA madhajIvANaM paDhamavagamUla- aise mahAna graMtha ke sampAdana prakAzana meM bar3I mAvamettA asthi nasma paDhamavagamUlassa annNnbhaagmettaado|" dhAnI rakhate hue bhI kucha bhUloMkA ho jAnA bahuta bar3I atha-"akAyika jIva marvajIvoM ke prathama vargamUla bAta nahIM hai| AzA hai Age aura bhI sAvadhAnI pramANa hai, kyoMki vaha prathama vargamUla akAyika jIvoM rakhane kA prayatna kiyA jaavegaa| graMthakA prastuta bhAga ke anannaveM bhAga pramANa hai|"mlpNktise yaha artha phalina prAyaH karake apane pUrva bhAgoM ke anurUpa hI hai| nahIM hotA; kyaa||1. pana jIvarAzikA prathama vargamUla chapAI saphAI bhI sundara aura cittAkarSaka hai / pratyeka prakAyika jIvoM ke anannaveM bhAga pramANa nahIM ho jaina mandira, lAyabrerI aura zAstrabhaMDAra tathA saMsthAoM sakatA. kAraNa ki prathama vargamUlakA ekavAra varga karane aura vidvAnoMko maMgAkara adhyayana karanA caahiye|
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 anta [varSa kavi rAjamalajIkI paMcAdhyAyIko lekara caturtha guNasthAnavartI samyagdRSTike jJAnacetanAke sadbhAva-viSayaka mAnyatAkI samAlocanA karate hue likhA hai ki jJAnacetanA aSTama guNasthAna se pUrva nahIM ho sakatI / yaha viSaya abhI bahuta kucha vivAdAspada hai / pustaka upayogI hai| chagaI saphAI sAdhAraNa hai / 2. bhAvatrayadarzI - lekhaka svargIya AcArya zrI kuMthumAra | anuvAdaka -- paM0 lAlarAma zAstrI / prakAzaka, seTha maganalAla hIrAlAla pATanI pArimA rthika TrasTa phaNDa, madanagaMja (kizanagar3ha) pRSThasaMkhyA, saba milAkara 316 | mUlya, pariNAmavizuddhi / isa grantha meM AcArya zrIne saMsArI jIvoM ke 'bhAvatraya' meM niSpanna honevAle paripAka (phala) kA acchA citraNa kiyA hai, jise dhyAna meM rakhate huye pratyeka mAnavako cAhiye ki vaha apane pariNAma azubha pravRtti haTAkara zubhameM niyojita kare-lagAve aura zuddha bhAva prAptikI bhAvanA kre| aisA karane se vaha azubha pariNAmase niSpanna duHkhada paripAka (phala) se baca sakatA hai aura apane jIvanako Adarza tathA samunnata banA sakatA haiM / yaha graMtha ukta TrasTa phaDakI ora se saMcAlita 'pATanI di0 jaina granthamAlA' kA dvitIya puSpa haiN| meTa maganalAla hIrAlAlajIne dhArmika bhAvanAse prerita hokara pA~ca lAkhakI sampattikA yaha TrasTa kara diyA hai, jisase kitanI hI saMsthAoM kA saMcAlana horahA hai aura sAmAjika tathA dhArmika kAyoM meM usa kA vyaya kiyA jAtA hai / jisake liye ve mahAna dhanyavAda ke pAtra haiN| AzA hai dUsare mahAnubhAva bhI apanI caMcalA lakSmIko saphala karanemeM seTha sAhabakA anusaraNa kareMge aura isI taraha jainazAsana tathA janasAhitya ke pracAra evaM prasAra meM apanA tana mana aura dhana arpaNa kareMge / samyagdarzanakI naI khoja - lekhaka, svAmI karmAnanda, prakAzaka, jaina pragati granthamAlA, sahAranapura, pRSTha saMkhyA 80, mUlya ATha AnA ! isa pustaka meM lekhaka mahAzayane aneka jainagraMthoMkA svAdhyAya kara samyagdarzana aura usake upazama-kSayopazamAdi bhedoM ke svarUpapara yatheSTa prakAza DAlA hai aura svAdhyAyapremI vidvAnoMke liye vividha pranthoMka aneka avataraNako uddhRta kara kitanI hI vicArakI sAmagrI prastuta kI hai / samyagdarzanake vyavahAra-nizcaya bhedoM aura unake svarUpapara bhI vicAra kiyA hai| sAtha hI, 4. muktikA mArga- - ( saptAsvarUpazAstrapravacana) pravacanakartA zrIkAnajI svAmI, anuvAdaka, paM0 parameSThIdAsa jaina nyAyatIrtha / prAptisthAna, zrI jainasvAdhyAyamaMdira TrasTa, sonagar3ha (kAThiyAvAr3a) pR0 maM0 12. 00 isa AnA / 1 yaha pustaka svargiya paM0 bhAgacandajIke 'sattAsvarUpa' nAmaka graMthapara gujarAtI bhASAmeM diye gae pravacanoMvyAkhyAna kA saMgraha hai| jo paM0 parameSThIdAsajI dvArA anuvAdita hokara pustakarUpameM prakAzita huA hai / kAnajI svAmI adhyAtmarasake marmajJa maMta haiM / Apake vyAkhyAna tAtvika aura adhyAtmakI manohara kathanIko liye hue hote haiN| Apake satprayatna se isa samaya sonagar3ha adhyAtmakA eka kendra bana gayA hai| vahAM AcArya kundakunda ke samayasArAdi adhyAtma graMthoMkA pravacana, manana aura anuzIlana hotA hai / jina mahanubhAvoMkA udhara jAnA huA hai ve unakI adhyAtmakathanI para mohita hue haiN| pustaka svAdhyAya premiyoMka liye vizeSa upayogI hai, mumukSu janoMko maMgAkara par3hanA cAhiye / 6. karmayoga -- sampAdaka harizaMkara zarmA, vArSika mUlya cAra rupayA / yaha gItAmandira AgarAkA pAkSika mukhapatra hai / patra meM aneka vicArapUrgA sAmAjika, dhArmika aura rAjanaitika lekha rahate haiN| kitane hI lekha to bar3e hI bhojasvI, prabhAvika evaM zikSAprada hote haiM- mAnava jIvana meM sphUrti tathA utsAha bar3hAte haiM / patrakA uddezya prazaMsanIya hai aura vaha karmayogakA vikAsa karatA huA saMsArakA eka zreSTha etra banane ke liye prayatnazIla hai / hama sahayogIkI hRdayase unnati cAhate haiM / - paramAnanda jaina, zAstrI
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya 1. rASTrIya sarakArakA abhinandana -- bahuta kucha zrAzvAsanoM, balidAnoM AzAoM aura kaSTaparamparAoMke bAda bhAratameM jo rASTrIya sarakAra sthApita huI hai usakA hRdayase abhinandana hai| AzA hai isa sarakAra ke dvArA bhAratakI cira abhilASAe~ pUrI hoMgI, use svatantra vAtAvaraNa meM sAMsa leneko milegA, usake sabhI vyakriyA~kA jIvana U~cA uThegA, sabakA yAcAra-vicAra zuddha hogA, saba ko bolane aura apanA utkarSa siddha karanekI svataMtratA prApta hogI, vyarthakA bhedabhAva miTegA, anyAya-atyAcAra dUra hoMge. nyAyakA nATaka nahIM hogA aura na vaha zrAjakala kI taraha ma~hagA hI par3egA, pArasparika prema tathA vizvasaMyukI bhAvanA jora pakar3egI aura rizvatasatAnI (ghusakhorI) tathA pleka mArkeTa Adi anyAyamAgoM se vya prAptikA jo bAjArA rapha garma horahA hai vaha apanA antima sAMsa lenA huA zIghra samApta ho jaaygaa| yaha saba kucha honepara sukha- zAnti aura zrAtma-samRddhikI jo lahara vyApta hogI vaha isa sarakAra ko bhAratIya janatAkI hI nahIM kintu vizvabharakI naz2aroM meM abhivandanIya banA degI aura bhAratako phirase gurupadapara sthApita karane meM samartha hogii| aura isaliye vahI saba isa sarakArakA sarvopari kartavya hai| 2. rAjagRhake prabandhakoMse bahuta dinase merI icchA thI ki maiM rAjagRha (rAjagira ) nIparajAvara udaka aura yahA~kI sthitikA adhyayana karU~ / tadanusAra 28 mArca san 1646 ko prAta:kAla maiM nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajI koThiyAko sAtha lekara rAjagRhake liye ravAnA huzrI aura vahA~ zragale hI dina koI 3 baje dinake pahu~ca gyaa| apane isa pahu~canekI sUcanA pahale nIva ke mainejara munIma rAmalAlajIko de dI gaI thI aura sAtha hI kalakattA bAbU choTelAlajI tathA unake bhAI bAlU nandalAlajI ko bhI viSayameM likha diyA thA aura una donoM patra bhI mainejara sAhabake pAsa sthAnAdike samucita prabandha ke liye pahu~ca gaye the parantu vaha saba kucha hote hue bhI pahu~canepara koI yathocita prabandha nahIM dekhA gayA aura isaliye kaI ghaMTe zrAfisake barAmade zrAdimeM yoM hI bitAne paDe / rAtriko sone ke samaya munImajIke prayatnase lA0 kAlUrAmajI modI girIDI vAloMkI koThImeM ThaharanekI kucha asthAyI vyavasthA huI aura isaliye kucha dina bAda hI vahA~se khisakanA pdd'aa| mAlUma huA isa varSa yAtriyoMkI barAvara itanI bhIr3a rahI hai jitanI ki AcArya zAntisAgara kA saMgha vahA~ pahu~cane para huI thii| isI mArca mAsake dhan para bhI sthAnako binI rhii| jisa samaya Zai rAjagRha pahu~cA usa samaya di0 jaina dharmazAlA aura mandirake bIca vAlI galI meM tathA rA0 ba0 khIcandrajI Adi baMgaloMke pAsa itanI durgandha thI ki vahIM khar3A nahIM huA jAtA thA, daTTiyoMse khule sthAnapara pAnI bahakara baMgaloMke sAmane vAlI jamInapara itanA sadA huyA codA ikaTTA hogayA thA ki usakI yaha dama ghuTA jAtA badabU thaa| udhara dharmazAlA zrAdimeM cAroM thora bImAra yAtriyoM ke kur3ane karArane Adiko dukha bharI AvAjeM sunAI par3atI thIM aura unake upacArakA koI samucita sAdhana najara nahIM zrAtA thA / eka dina to eka kuTumbake sabhI prANI jvarase pIr3ita the, kucha besudha par3e the, kucha pAnIke liye pukAra kara rahe the pastu unheM koI bhI pAnI denevAlA nahIM thA aura na bhItarake garama kamare se nikAlakara bAhara barAmade meM liTAne cAlA hI / unake liye ina donoM kAryoMko rAtrike samaya paM0 darabArIlAlajIne aura maiMne milakara kiyaa| munImajI carcA karanepara mAlUma huA ki koTImeM grAdamiyoMkI kamI hai aura ve svayaM dhanavakAzaye bahuta hI ghire rahate haiN| isaliye kisa 2 yAtrIko kaise khabara rakheM aura kyA sevA unheM pahuMcAe~ ! - bar3e TIkA viSaya hai ki yAtrI jana to sukha-zAnti duHkhakA kI talAza apane gharoMye nikalakara nIcAMkI zaraNa meM AyeM aura vahAM isa taraha kI asahAyAvasthAyeM paDakara azAnti tathA yAtanAe~ bhogeM evaM maMklezapariNAmoMke dvArA pApa upArjana kareM ! vaha sthiti niHsaMdeha vadI hI bhayAvaha evaM
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 016 anekAnta virSa 8 khedajanaka hai aura eka samRddha dhArmika samAjake liye bhArI to do bhaMgiyoMkI niyukti avazya hI honI cAhiye / sAtha lajAkA viSaya hai ! isakI bhora tIrthakSetrake prabandhakoMkA hI dharmazAlAke pIche rahiyoMkA pAnI phailakara jo sar3atA dhyAna zIghra hI AkRSTa honA cAhiye aura use dara karaneke aura sarvatra badabU phailAtA hai use eka dama banda karadenA liye nimna upAya kAmameM lAne cAhiyeM: caahiye| usake liye zvetAmbara dharmazAlAke usa sisTamako 1. isa tIrthapara eka acchA auSadhAlaya evaM ciki- apanAnA acchA hogA jisase mala-mUtrAdika saba pRthvIke lyAlaya khulanA cAhiye jo bArahoM mahIne sthAnIya tathA prAdhebhAgameM calA jAtA hai aura Upara tathA zrAsa pAsa koI dehAtI sarvasAdhAraNa janatAkI sevA karatA hA tIrthayAtrAko durgandha phailane nahIM paatii| aura TaTTiyoMkI nAlIke pAsa mosama (kAtikase caitra taka) meM yAtriyoMkI vizeSa rUpaye retIlI jamIna taka gahare gaDDhe khodakara unheM iMTa pantharoM ke sevA karane meM saMlagna rahe aura usameM eka anubhavI vaidya tathA dakar3oMse bhara denA cAhiye / isase gandA pAnI gaDaTeke gaste DAkTara cikitsakake rUpameM rahane caahiyeN| yadi inamese aura jamInameM jaz2aba hojAyagA aura upara durgandha nahIM phailaaegaa| mahInoM meM koI eka hI rahe to bhI yAtrAke dinoM meM to donoM 5. haramAla, yAtrAkA sIjana prAraMbha honese pahale hI kI hI niyukri vahA~para honI cAhiye / sAtha hI cikitsAlaya zrAsapAsake saba kaznoMkI saphAI pUrI taurase honI caahiye| meM eka do narsa bhI una dinoM rahanI cAhiye / dharmazAlA tathA baMgaloMke pAsake kuoMkA jala acchA nahIM 2. yAtrAko mausamameM aneka sthAnoMkI sevA samitiyoM pAyA gayA aura isa liye kucha dRggye pAnI maMgAnA hotA thaa| se kucha aise svayaMsevakoMke baica prayatna karake balAne cAhiyaM ata: jina kArA pAnI vaise hI kharAba hai unheM kucha gaharA " jo yAtriyoMkI sevAmeM tatpara hoM aura isa panIta kArya ke liye karAdenA cAhiye athavA unameM nala DalavAkara gaharAI meMse apane 10.20 dinake samayakA khazIse utsarga kara skeN| nirdoSa jalako Upara lAnekA yanna karanA caahiye| aise mevakoMke Ane jAne aura Thaharane AdikA saba prabandha 6. dehalI vAloMke mandira aura zrI sagbIcanda ke tIrthakSetra kameTIko karanA caahiye| baMgaleke bIca meM jo eka pukhtA ahAtA par3A huA hai aura 3. yadi eka vidyAlaya athavA gurukula bhI yahI khola jisameM kutrA bhI banA hai usameM zIghra hI dharmazAlA yA diyA jAya to usase yAtriyoMkI sevAmeM vizeSa suvidhA ho auSadhAlaya zrAdi kI vilDiga banA denA cAhiye / aura sakatI hai| sAtha hI vIra bhagavAnake jisa parvodaya tIrthakI jaba taka aisI koI bilDiga na bane taba taka usa ahAne pavitra dhArA yahA~se pravAhita huI hai usakA kucha rasAsvAdana kI donoM taraphI dIvAroMko aura U~cA uThAkara usameM tAlA bhI sthAnIya, prAsapAsakI tathA dUsarI samparkameM AnevAlI DAle rakhanA cAhiye, jisaspe koI bhI TaTTI zrAdike dvArA janatAko sahajameM hI mila sakatA hai, jisake milanekI usa sthAnako gandA tathA vAtAvaraNako dRSita na kara ske| jarUrata hai aura vaha usa saMskRtikA eka pratIka ho sakatA 7. dharmazAlAke pIche jo eka bar3A plATa par3A huzrA hai jisane vahAMpara janma liyA athavA pracAra paayaa| hai aura jisapara eka tarapha kucha TaTTiyAM banI haiM tathA TahiyoM 4. mandira, dharmazAlA aura baMgaloMke pAsa pAsa niraMtara kA gandA pAnI phailakara vAtAvaraNako durgandhita evaM dRSita saphAIkA pUrA prabandha honA cAhiye aura isake liye pUrNa karatA hai usakI zIghra hI eka acchI prahAtAbandI hojAnI vetanabhAMgI do bhaMgI jarUra rakhe jAne caahiye| munImajIkA cAhiye aura usa ahAtemeM acchA nakzA tayyAra karAkara yaha kahanA ki nagara bhagmeM kula cAra vara bhaMgiyoM ke haiM aura aisI bilduigakA Daula DAladenA cAhiye jo vidyAlaya, gumkala unake pAsa kAma bahuta jyAdA hai ata: pUrNa samayake liye zrauSadhAlaya aura myUjiyama (ajAyabaghara) jaisI kisI kisI eka kI bhI yojanA nahIM kI jA sakatI kucha bhIrtha bar3I saMsthA athavA saMsthAoMke liye upayukra ho| rakhatA huzrA mAlUma nahIM hotA; kyoMki rAjagRhameM yadi aAzA hai prabandhaka jana ina saba bAtoMkI aura zIghra hI bhaMgiyoMkI kamI hai to pUrNa vetana dekara dUsare bhaMgiyoMko dhyAna denekI kRpA kareMge aura tIrthakSetra kameTI apanA vizeSa bAharase bulAyA jA sakatA hai| kamase kama tIrthayAtrAke dinoM meM kartavya smbhegii| (zeSa phira)
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ dehalIke jaina mandira aura jaina saMsthAe~ (vA0 pannAlAla jaina, agravAla) - -- arasese yaha vicAra cala rahA thA ki dehalIke jaina caityAlaya--lA. mIrImalajIkA / ye do jainamandira muhallA mandira aura jaina saMsthAnoMkA eka saMkSipta paricaya sarvasAdhA- galI pahAr3ake bAhara meM haiN| raNake liye saMkalita kiyA jAya / zrAja use hI yahA~ masjida khajurasthAna-kramame pAThakoMke samakSa prastuta kiyA jAtA hai / inameM (1) paMcAyatI mandira--yaha mandira lagabhaga 203 yadi kahIM kucha kamIvezI rahI ho to ukta saMsthAnoMse paricita _varSa purAnA san 1743 kA banA hazrA hai jisakA pIche nA sajana usase sUcita karanekI kRpA kareM : kucha varSa hue nUtana saMskAra hazrA thA aura usase isane dharmapurA vizAla rUpa dhAraNa kiyA hai| ise zurUmeM mahommadazAha ke (1) nayA mandira---yaha lA0 harasukharAyajIkA vizAla kamasariyeTa DipArTamenTa ke zrAphIsara prAjJAmalane banavAyA thA mandira hai| vi0 saM0 1857, I. san 180. meM isakA aura vATako use paMcAyatI kiyA thaa| isameM 3 vizAla bananA prArambha huA thA aura vaisAkha sudI 3 saM0 1864, pratimAeM haiM jinameM pArzvanAthajIko mUrti zyAmavaNaM 5 phuTa I. san 1807 meM pratiSThA huI thii| darzanIya bedI, paccI 6 iMca U~cI aura 3 phuTa 5 iMca caur3I hai| an| do kArIkA adbhuta kAma, dIvAroMpara sunaharI citrakArI prAcIna pratimAe~ zveta raMgakI hai, jinameM pratyeka 3 phuTa 5 iMca hastalikhita lagabhaga 1800 zAstra aura chape hue prAyaH U~cI aura 2 phaTa ca cauDI hai| inake alAvA kaI sabhI zAstroMkA saMgraha ye saba isa mandirakI vizeSatAeM hai| ratnapratimA, hastalikhita lagabhaga 300. zAstra aura sphaTika, nIlama, marakata aura pASANakI saM0 1112 kI krape hae kitane hI zAstroMkA saMgraha Adi bhI isa mandira banI huI kitanI hI pratimAe~ yahA~ hai| donoM samaya isama kI vizeSatAeM haiN| puruSoMkI zAstrasabhA hotI hai / strIsamAjako bhI eka zAstra (2) dharmazAlA--paMcAyatI mndirkii| sabhA subahake vakta huA karatI hai| masjida khajUrake bAhara(2) svAdhyAyazAlA, (3) zrArAIzaphaNDa (mithyAtva (1) padmAvatI puskhAla di. jaina mandira--sthApita . timiranAzinI di0 jaina samAzrita), (4) jaina pAThazAlA san 1631 / (cauthI kakSA taka) sthApita sambat 1643, san 1886, (5) jainavarttanaphaNDa (di. jainapremasamAzrita), (6) jaina (2) meharamandira--lA. meharacaMdajIkA banAyA huA, mitramaNDala kAryAlaya sthApita san 1615 (7) jisameM 167000 rupaye kharca hue / pratiSThA 23 janavarI zrIvardhamAna pablika lAyabrarI-sthApita san 1627, (5) san 1876 ko huii| nandIzvaradvIpake 52 caityAlayoMka dharmazAlA--bIvI dropadI devAkI (bhUmi naye mandira jIkI) apUrva racanA, chape hue va hastalikhita zAsrokA saMgraha, prAta: sthApita saMvat 1664, san 1937, (E) dharmazAlA-- kAla zAstrasabhA, ye isa masjida khajUra ke mehara mandirakI kamarA, dharmapatnI lA0 candalAla mulatAnavAloMkA, sthApita khAsa cIjeM haiN| saMvat 167E, san 1622. (10) jainakanyAzikSAlaya-- vaidyavAr3AsthApita san 1608 (gacavIM kakSA tk)| ye daza saMsthAe~ (1) digambara jaina bAr3A mandira-maya caitya laya muhallA dharmapurAmeM haiN| zAntinAtha svAmI, lagabhaga 205 varSa puganA (san 1741meM galI pahAr3ake bAhara nirmita, vizAla panimA, sphaTikakI pratimAya~, hastalikhita (1) caityAlaya-lA0 bhIMdUmala jI dvArA nirmApita, (2) zAstrabhaMDAra, strIsamAjakI zAstrasabhA ye saba isakI
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 anekAnta [ varSe - vizeSatAe~ haiM / (2) zAntisAgara di. jaina kanyApAThazAlA (13) jaina sevAsaMgha-(galo natyanasiMha jaatt)| ye 13 (pA~cavI kakSA taka), (3) sundaralAla di0 jaina auSadhAlaya dhArmika saMsthAe~ muhallA pahAr3I dhIrajameM haiM / (4) sundaralAla di. jaina dharmazAlA aura (5) caityAlaya karolabAga(galAmeM), ye isa vaidyavAr3Ake dharmAyatana haiN| (1) jaina mandira (chapparavAle kueke pAsa) / isakI sadarabAjAra pratiSThA san 1935 meM huI thiiN| (1) hIgalAla jaina hAyara sekeMDarI skUla-sthApita (1) munzIlAla jaina Ayurvedika auSadhAlaya / san 1620 / nyUdehalI-rAjAkA bAjAra-- (2) zivadayAla phrInAITa skUla (zrIpArzvanAtha yuvaka (1) agravAla jaina mandira-lA. harasukharAyajIkA maMDala dvArA sNcaalit)| banavAyA huA mugaloMke samayakA / isameM mUlanAyaka pratimA (3) 'jaina saMsAra (urdU mAsika) patra kAryAlaya / saMbat 1861 san 1804 kI hai| (4) dharmazAlA-lA0 mUlacanda musaddIlAlakI / ye (2) buddhiprakAza jaina rIDiMgarUma, sadara bAjAra kI saMsthAyeM haiN| (3) khaNDelavAla jaina mandira-mugaloMke samayakA, DipTAgaMja urpha mahAvIranagara prAcIna saMbat 1248 kI pratimA / (1) lAla caityAlaya, (2) zrIlAlacanda jaina dharmArtha (4) jaina sabhA (rajisTarDa) sthApita san 1636 meM / auSadhAlaya-sthApita san 1640 / ye dono dharmAyatana lA. (5) di0 jaina vAdarI (sabhA) / lAlacanda bAr3IvAloMke banAye huye haiM / isake sAtha hI (6) jainayaMgamaina esosiyezana-sthApita san 1635 / (3) zrI 1008 jambUkumAra saMgha nAmaka saMsthA bhI yahA~ hai| nizi-mugaloke samaya kii| pahAr3I dhIraja pahAr3agaMja (manTolAmeM)-- (1) jaina zikSA pracAraka sosAITI (rjisttrdd)| (1) janamandira / (2) zrI di0 jaina paMcAyatI dhrmshaalaa| galI indaravAlI kuMcApAtIrAma(3) jaina saMgaThana sabhA kAryAlaya-san 1924 / (1) jainamandira saMbat 1646 kA banA huA / (4) sArvajanika jaina pustakAlaya- sthApita san 1924 (2) jaina premasabhA / (jana saMgaThana (sbhaashrit)| (3) neminAtha kiirtnmNddl| (5) zrIpArzvanAtha yuvakamaMDala kAryAlaya, dehalI daravAjA(6) jainamairija vayUro (jainasaMgaTanasabhAzrita) (1) jainamandira-yaha mugaloMke mamayakA banA huA hai| (7) jaina mandira (galI mandiravAlImeM) jo gadarase dariyAgaMjapahile kA banA huA hai| yahAM chape hue zAstrokA acchA (1) zrI bhAratavarSIya anAthakSaka jaina sosAiTI maMgraha bhI hai| (rajisTarDa) sthApita san 1603, (2) jaina anAthAlaya(8) caityAlaya-lA. manoharalAla jauharIkA yahAM sthApita san 1603, (3) jaina caityAlaya, (4) jaina maMtrazAstroM va chape zAstroMkA acchA saMgraha hai| Ayurvedika phArmesI, (5) TelariMga DipArTameMTa (6) jaina kanyApAThazAlA-sthApita san 1618, (6) jainapracAraka (mAsikapatra kaaryaaly)| (7) jaina eMglo (isameM AThavIM kakSA taka par3hAI hai) varnAkyUlara miDila skUla / (8) rAyabahAdura pArasadAsa riphresa (10) hIrAlAla jaina prAimarI skuul| lAyabrerI-(imameM aMgrejIkI bahumUlya pustakoMkA saMgraha hai)| (11) jainamandira-(galI natyanasiMha jATa) lA0 makvana- (6) lA. hukamacandakA caityAlaya (naM0 7 meM), (10) lAla kA banavAyA huaa| raMgIlAlajaina homiyopethika phrI DispensarI, ye dariyAgaMjakI (12) zrAvikAzAlAM-(galI natyanasiha mATa) saMsthAe~ haiN|
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 4-5] dehalIke jaina mandira aura jaina saMsthAe~ 216 - phaiz2abAz2Ara-RSibhavana kaTaDAmazarU (darIbA)(1) akhila bhAratavarSIya di. jaina pariSada kAryAlaya- (1) dharmazAlA lA. zrIrAma jaina bakIlakI-sthApita sthApita san 1923 (2) 'vIra' sAptAhikapatra kAryAlaya, san 1606 / (3) pariSad pabliziMga hAusa (4) pariSada parIkSAvorDa (5) kaMcAseTha (darIvA)jaina ejyUkezanaborDa, ye phaijabAjAra meM sthita saMsthAe~ haiN| (1) bar3A mandira-jo saMvat 1885 (san 1818)meM lAlakileke pAsa bananA prAraMbha huzrA aura magasira vadI 13 saMbat 1861 (1) lAla mandira yA urdUkA mandira-yaha sabase (san 1834) meM jisakI pratiSThA huii| sphaTikakI mUrtiye prAcIna mandira hai, jo san 1656 meM samrATa zAhajahAM ke saMbat 1251 ko mUrti, lagabhaga 1400 hastalikhita samayameM banA thaa| yahAM saMvat 1548 kI mUrtiyAM haiM / strI zAstra aura chApeke graMthoMkA isameM acchA saMgraha hai| puruSava puruSa samAjakI zAstrasabhA huzrA karatI hai / kahA jAtA samAjakI zAstrasabhA hotI hai| (2) vartanaphaMDa (jaina sevAhai ki yaha mandira 'uI mandira' ke nAmase isa lie prasiddha samiti ke ttvaavdhaanmeN)| (3) choTA mandira-lA0 indrarAjahuA ki usakA nirmANa una jainiyoM ke lie kiyA gayA jIkA banavAyA huA lagabhaga 106 varSa puganA (san 1840) thA jo samrATa zAhajahA~kI senAmeM the, ekabAra samrATa auraGga- isameM saMbata 1546 kI pratimAe~ haiM / lA0 indrarAjajIne jebane hukma nikAlA thA ki isa mandira meM bAje na bajAye kAbula ke eka durrAnIse eka pratimA apanA saba sAmAna beca. jAyeM; parantu unake hukmakI pAbandI na hosakI-bAje kara 500) rupayemeM kharIdI thii| use pahale apane gharameM barAbara bajate rahe aura Azcarya yaha ki bajAnevAlA koI pratipUna kiyA bAdameM paMcoMke sapurda kara diyaa| durrAnIse jo dikhAI na detA thaa| samrATa svayaM dekhane gae aura saMtaSita pratimA kharIdI thI vaha saMvata 1546 kI thii| (4) jaina hokara unhoMne apanA hukma vApisa le liyaa| kahA jAtA hai dharmazAlA, (5) muni namisAgara paramArtha pavitra auSadhAlayaki jisa sthAnapara yaha mandira hai vahAMpara zAhI chAvanI thI sthApita san 1931 (6) jainasaMskRtavyApArika vidyAlayaaura eka jainI sainikakI choladArI lagI huI thI, jisane pAThavIM kakSA taka, (rajisTarDa) sthApita san 1611 meN| apane darzana karaneke vAste eka jina pratimA usameM viMgaja- galI anAra--dharmaparAmAna kara rakkhI thI, uparAnta usI sthAnapara yaha vizAla (1) caityAlaya bIbI tokhana / mandira banAyA gayA hai| satagharA--dharmapurA(2) jainasporTasa klaba (1) caityAlaya muzI rizkalAla / (2) mandira-lA0 kUcAbulAkIbegama (pareDa grAuMDake pAsa) candAmala, strIsamAja zAstrasabhA, (3) zrAvikAzAlA / (1) jainadharmazAlA lA0 lacchUmala kAgajI-sthApita satagharA (bAhara) dharmapurA-- san 1626 (1) hisAra-pAnIpata agravAla di. jaina paMcAyata cAMdanIcauka (darIbeke pAsa) kAryAlaya-hAusa nambara 648 / giradhArIlAla pyArelAla jaina ejyUkezana phaMDa (zrAphima) 1147) chattA zAhajI (cAvar3IbAjAra)hAusa nambara 33 // ___ agravAla jaina auSadhAlaya--lA. amarasiMha dhUmImala galI khajAMcI (darIbA) kAganIkA, sthApita san 1636 / (1) caityAlaya-lA. hajArIlAla kA, lA0 sAhabasiMha naI sar3aka-- kA banAyA huA hai, jo lagabhaga 155 varSa puganA san (1) bhAratavarSIya di0 jaina mahAsabhA kAryAlaya (rajisTarDa) 1761 meM banA thaa| (2) caityAlaya lA0 gulAbarAya sthApita san 1864 meN| (2) jainagajaTa ( sAptAhika) meharacanda (mugaloMke smykaa)| patra-kAryAlaya /
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 anekAnta [varSa 8 kaTaDA khuzAlarAya-- 1864, pustakoMke saMgraha sahita / (1) agravAla di. jaina mandirAna mainejiMga kameTI kaTaDA khuzAlarAya-- kAryAlaya hAusa nambara 662 / (1) jaina zvetAmbara pauzAla zrIsaMgha zrIraMgasUrIzvara gandAnAlA-- khataragacchakI sthApita saMvat 1983, san 1926 / (2) nena (1) jaina mndir| jAgRti saMgha kAryAlaya (tIno sNprdaayoNkaa)| sabjImaMDI navagharA(1) pAzvanAtha mandira (varphagvAne ke paam)| (2) (1) zvetAmbara jaina mandira lagabhaga 230 varSa purAnA AdinAthamandira (galI mandiravAlomeM ), strIsamAjakI arthAt man 1766 kaa| zAstrasabhA, (3) zrI zAntisAgara di. jaina kanyApAThazAlA baidyavADA-- (pAMcavIM kakSA tk)| (4) zrI zAntisAgara di. jaina (1) zrI jaina zvetAmbara svataragacchIya jainadharmazAlA, auSadhAlaya / (5) di. jaina mahAvIra caityAlaya (jamanA lAlA navalakizora baigatIlAla rakyAna jauharIkI, sthApita mIla meM), (6) jaina vidyArthI maMDala (sabhA) va patra kAryAlaya saMvat 1682. san 1625 / (mAsika) rozanArAroDa mAlIvAr3A-- bhogala-jaMgapurA dehalIse 4 mIlakI dUrIpara-- (1) sthAnaka (pattalavAlI gliimeN)| (2) mahAvIra jaina (1) yahA~ eka jaina caityAlaya aura (2) jaina kanyA auSadhAlaya / (3) zrI gaMgAdevI dharmArtha TrasTa (galI dAgegA pAThazAlA hai| kanhaiyAlAla, makAna naM0 2076 meN)| paTapar3agaMja dehalIse 5 mIla dUra cIrAvAnA(1) yahA~ eka jaina mandira hai, jo lA0 harasukhagayajI (1) cintAmaNi pArzvanAtha jaina zvetAmbara mandira / kA banavAyA huA hai| (2) zrI jaina taruNasamAja kAryAlaya, (3) zrI esa. esa. dehalI zAhadarA dehalIse 4 mIla dUra jaina kanyA pAThazAlA (chaTI kakSA taka), (4) dharmazAlA (1) jainamandira lA* harasukharAyajIkA vanavAyA huzrA munnAlAla siMghI, makAna naM. 383 / mandiravAlI galI meM zAstra bhaMDAra sahita hai| (2) jaina pATha- naI sar3akazAlA, (3) raghuvIra siMha jainadharmArtha auSadhAlaya / (1) zrI mahAvIra jaina hAI skUla / kutubamInAra (dehalIsa 11 mIla dUra) cAMdanIcauka(1) khaMbhoMpara jaina mUrtiyoM khudI huI haiM (kIlI loheke (1) zrI esa. esa. jaina mahAvIra bhavana / (2) mahAvIra sAmanekI dAlAnameM nIce tathA UparakI maMjila meM) jaina pustakAlaya, sthApita san 1623 / noTa-yahA~ taka jinakA paricaya diyA gayA ve saba mandira aura saMsthA digambara jaina hai| (1) jaina zramaNopAsaka miDila skUla, sthApita zvetAmbara aura sthAnakavAsI jaina sNsthaaeN| san 1656 / celapurI DipTIgaMja(1) zvetAmbara jaina mandira, san 1816 kaa| (1) zrI jaina zvetAmbara sthAnaka, (2) zrI jaina kinArIbAz2Ara-- pablika laaybrerii| (1) zrAtmavallabha jainadharmazAlA, sthApita 18 apraila sabjI maMDIsan 1636, (2) zrI zrAtmavallabha premabhavana upanAma bhI (1) zrI pArzvanAtha jaina lAyabrerI maya dharmazAlA, (2) jaina zvetAmbara dharmazAlA, sthApita saMvat 1652, san sthAnaka sohanagaMja (cndraavlrodd)|
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ (pRSTha 162 kA zeSAMza) gayA / cU~ki chatramAlako vahA~ke bhaTTArakakI kRpA aura ziSya ina brahmane vahAMkI manojJa mahAvIrasvAmIkI unake maMvinAke prabhAvase yuddha meM vijayalAbha huA jIrNaM mUrtiko dekhakara dravya mAMga mAMga kara usakA thaa| isa liye vaha tabase atizayakSetra bhI kahA uddhAra karAyA tathA caityAlayakA uddhAra chatramAlane jAne lgaa| karAyA / ina maba bAtoMkA zilAlekhameM ullekha hai| prabhAcandra aura zrutasAgarake madhya meM race gaye sAthameM chatrasAlako bar3A dharmAtmA prakaTa kiyA gayA nirmANakANDameM jina ati gayakSetroMkI parigaNanAkI he aura usakA yazogAna kiyA gayA hai| bhastu / gaI hai unameM bhI kuNDalapurako atizayakSetra yA isase yahI vidita hotA hai ki vahA~ 15 vIMse anya rUpameM parigaNita nahIM kiyaa| isase bhI yaha 17 vIM zatAbdI taka rahe bhaTTArakI prabhutvameM koI prakaTa hai ki vaha siddhakSetra to hai hI nahIM-atizayamahAvIrasvAmIkA mandira nirmANa karAyA hogaa| kSetra bhI 15vI 16 vIM zatAbdIke bAda prasiddha huA hai| usake karIba 100 varSa bAda jIrNa hojAnepara vi0 bInA (sAgara) -darabArIlAla jaina, koThiyA sa0 1757 (aThArahavIM sadI) meM usakA uddhAra karAyA 16.5-46 5 pArAlAla ja anekAntako sahAyatA vIrasevAmandirako sahAyatA gata tIsarI kiraNameM prakAzita sahAyatAke bAda gata tRtIya kiraNameM prakAzita sahAyatAke bAda bhanekAtako jo sahAyatA prApta huI hai vaha vIra sevAmandirako sadasya phIsake alAvA jo sahAyatA nimna prakAra hai, jisaka liye dAtAra mahAnubhAva prApta huI hai vaha nimna prakAra hai jisake liye thanyavAdake pAtra haiM: dAtAra mahAnubhAva dhanyavAdake pAtra hai51) rA0pa0 lA hulAzarAya jI jena raIsa, sahAranapura 1001) zrImAna lA0 kapU candajI jaina raIsa kAnapura, __ (apane dattaka putrakI zAdI meM nikAle hue dAnameM se) mAlika pharma lA* vizvezvaranAtha mUlacandajI 50) bA0 nemacandajI gAMdhI, usmAnAbAda / jainane 501) apanI ora tathA 500) rupayA 20) lA0 pherUmala catarasainajo, mAsika 'vIra svadezI a.ne cacA banArasIdAmajIke bhorase dazalakSaNa bhaMDAra' 'saradhanA'. (10 grAhakoM ko adhamUlya meM parva ke upalakSa meM, bheMTa kiye| anekAnta bhijavAne ka liye, jinheM bhejA gyaa)| 201) zrI di. jaina samAja, najIbAbAda, ji. 10) lA0 rUr3AmalajI zAmiyAne vAle, sahAranapura bijanaura (dazajakSaNa parva ke upalakSameM) mArphata (ci0 bA. kastUracandajIke vivAhake samaya nyAyAcAya paM. darabArIlAlajI jaina koThiyA / nikAle gae 251) 70 ke dAnameMsa) 100) bA0 choTelAlajI jaina raIsa kalakattA (bataura 5) bA0kapUracanda lAlacandajI C. P. tilokacanda sahAyatA saphara khck)| kalyANamala, indor| 20 // -)|| ukta lA. kaparacaMdajI kAnapurake donoM 5) indramalajI eDavokeTa bulandazahara (ciM0 putra caityAlayoMmeM rakkhI hue golakoM se prApta / narendramohanakI vivAhopalakSa meM nikAle dAna meMse) 10) zrI digambara jaina samAja najIbAbAda saphara 5)lA. dAmodaradAsajI alIgar3ha aura lA vAsI- khacakI sahAyatArtha, mArphata nyAyAcArya paM0 lAlajI mugadAbAda (putra-putroke vivAha ke upalakSa- darabArIlAlajI kotthiyaa| meM nikAle gae daanmeNse)| 10) lA0 rUDAmalajI jaina zAmiyAnevAle, sahAgna5)lA. haracandarAya nemIcandajI pathavArI, AgarA pura (ci0 putra ba. kastUracandajI jainake (ci. putra mohanakumAra kI zAdIke upalakSameM vivAhake avasarapara nikAle hue 255) rU. 5)lA0 sumeracandajI jaina sarrApha kiratapura ji. ke dAnameMse) vijanaura (ci0 putra premacandakI zAdIke upalakSa meM 5) lA0 AnandasvarUpajI jaina, khtaulii| nikAle gae daanmse)| 5) di0 jaina paMcAyata kizanagaDha, (jayapura) 5)lA. mizrIlAlajI sogAnI hAtharasa (dharmapatnAke - svargavAsake samaya nikAle hue dAnameMse) 1352 / / ) adhiSThAtA161) vyavasthApaka 'anekAnta' vIrasevAmandira, sarasAvA (sahAranapura)
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd..No. A-736. vIrasevAmandirake naye prakAzana 1-AcArya prabhAcandrakA tatvArthasUtra-nayA prApta anuvAdake sAtha prAkkathana, sampAdakIya, 101 pR0 kI saMkSipta sUtragrantha, mukhtAra zrIjugalakizorakI sAnuvAda vyAkhyA vistRta prastAvanA, viSayasUcI aura koI - pariziSToMse sahita / muuly|) saMkalita hai, sAthameM sampAdaka dvArA navanirmita 'prakAzAraNya' nAmakA eka saMskRtaTippaNa lagA huzrA hai, jo graMthagata kaThina 2-satsAdha-smaraNa-maGgalapATha-mukhtAra zrIjugala- yA viSayokA khalAsA karatA hA vidyArthiyoM kizorakI aneka prAcIna poMko lekara naI yojanA sundara kitane hI vidvAnoM ke kAmakI cIja hai| lagabhaga 400 pRSThoM hRdayagrAhI anuvAdAdi shit| isameM zrIvIra varddhamAna aura usa ke isa bRhatsaMskaraNakA lAgata mUlya 5) ru. hai| kAgaja ke bAdake jinasenAcArya paryanta, 21 mahAn AcAryoM ke kI kamIke kAraNa thor3I hI pratiyoM chapI haiN| ata: icchukoM anekoM prAcAryoM tathA vidvAnoM dvArA kiye gaye mahatvake 136 ko lenA caahiye| puNya-smaraNoMkA saMgraha hai aura zurUmeM / lokamAla-kAmanA, 2 ninyakI prArama-prArthanA, 3 sAdhuveSanidarzaka jinastuti 6-vivAha-samuddezya-lekhaka paM0 jugalaparamasAdhumukhamudrA aura 5 sarasAdhuvandana nAmake pA~ca prakaraNa kizora mukhtAra, hAlameM prakAzita caturtha sNskrnn| haiN| pustaka par3hate samaya bar3e hI sundara pavitra vicAra utpanna yaha pustaka hindI sAhityameM apane DhaMgakI eka hI cIja hote haiM aura sAtha hI prAcAryoMkA kitanA hI itihAsa sAmane hai| isameM vivAha jaise mahatvapUrNa viSayakA bar3A hI mArmika zrAjAtA hai, nitya pATha karane yogya hai / muu0||) aura tAtvika vivecana kiyA gayA hai aneka virodhI vidhi vidhAnoM evaM vicAra-pravRttiyoMse utpanna huI vivAhakI kaThina 3-adhyAtma-kamala-mArtaNDa yaha paMcA aura jaTila samasyAko bar3I yunike sAtha raTike spaSTIkaraNa ghyAyI tathA lATImaMhitA Adi graMthoMke kartA kavivara-rAjamAna dvArA sulajhAyA gayA hai aura isa taraha unameM dRSTavirodhakA kI apUrva racanA hai| isameM adhyAtmasamudrako kUjemeM banda parihAra kiyA gayA hai| vivAha kyoM kiyA jAtA hai ? usa kiyA gayA hai| sAthameM nyAyAcArya paM0 darabArIlAla koThiyA kI asalI garaja (maulikadRSTi) aura saiddhAntika sthiti aura paM0 paramAnanda zAstrIkA suMdara anuvAda,sampAdana, vistRta kyA hai ? dharmase, samAjase aura gRhasthAzramase usakA kyA viSayasUcI tathA mukhtAra zrI jugalakizorakI lagabhaga 80 sambandha hai? vaha kaba kiyA jAnA cAhiye ? usake liye pejakI mahatvapUrNa prastAvanA hai| bar3A hI upayogI grantha varNa aura jAtikA kyA niyama ho sakatA hai ? vivAha na hai| mUlya 1 // ) karanese kyA kucha hAni-lAbha hotA hai? vivAhake pazcAt 4-umAsvAmizrAvakAcAra-parIkSA-mukhtAra kina niyamoM athavA karttavyoMkA pAlana karanese strI-puruSa zrIjugalakizorajIkI graMthaparIkSAoMkA prathama aMza, grantha- donoM apane jIvanako sukhamaya banA sakate haiM ? aura kisa parIkSAbhoM ke itihAsako lie hue 14 pejakI naI prastAvanA prakAra apanI laukika tathA dhArmika unnati karate hue ve sahita / muuly|) samAja aura dezake liye upayogI bana kara unakA hita sAdhana karane meM samartha ho sakate haiM? ina saba bAtoMkA 5-nyAya-dIpikA-(mahatvakA nayA saMskaraNa) isa pustakameM bar3A yukripurassara evaM hRdayagrAhI varNana myAyAcArya paM. darabArIlAlajI koThiyA dvArA sampAdita aura anuvAdita nyAya dIpikAkA yaha viziSTa saMskaraNa apanI khAsa hai| mUlya // ) prakAzanavibhAga-- vizeSatA rakhatA hai| aba taka prakAzita saMskaraNoM meM jo azuddhiyA~ calI prArahI thIM unake prAcIna pratiyoparase saMzo vIrasevAmandira, sarasAvA dhanako lie hue yaha saMskaraNa mUlagraMtha aura usake hindI (sahAranapura yU0pI0) RU mudraka, prakAzaka paM0 paramAnanda zAstrI vIrasevAmandira sarasAvAke liye zyAmasundaralAla dvArA zrIvAstava presa sahAranapurameM mudrita
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekA sampAdaka-paM0 jugalakizora mugtAra - viSayasUcI : : : D navaMbara disaMbara / samantabhadra-bhAratI ke kucha namana (yuktyanuzAsana)-[sampAdaka 03 * zrA, bhApAyoM kI vyu. jaina0 mahatva -- [bA, vyAtiprasAda ema. e...5 3 graMtha aura graMthakAra (mUlAcAra kArtikayAnuprakSA)-[sampAdaka 5 vItarAgastotra--sampAdaka 5 mara gadhAkRSNanake vicAra--- 6 sAmpradAyika daMge aura himA - [bA. gajakumAra jaina 7 bha0 mahAvIra aura unakA sandeza-zrIkamyUrasAva jaina. bI. e., 037 vanampati ghI- mahAtmA gAMdhI 613 ve sUtra meM majada padakA virodha kyA ?--[paM0 darabArIlAla 47 10 kAyaratA cogpApa hai---zrI ayodhyAprasAda goyalIya 11 baMgAlake kucha prAcIna jainathala--[cA, jyotiprasAda ema. e. 1. cAritryakA AdhAra-zrI kAkA kAlelakara 13 dharma Ara nArI-bA. jyoniprasAda jaina. ema. e. 14 apabhraMza bhASAkA jaina kathA-sAhitya---[paM0 paramAnanda zAstrI 15 prA. janamaka dhvaM meM nirmita pamjideM---[vA0 jyotiprasAda ema0pa, 16 ratna aura A0 kA kA kartRtva pramAgaga siddha hai-[paM0 darabArIlAla :17 eka prAcIna tAmra-zAsana[sampAdaka 18 bhadArakIya manovRttikA eka namUnA----[sampAdaka 16 vividha viSaya-[je0 pI0] .. REATREE.. sAhityaparicaya aura samAlocana--[jyoniprasAda jaina 1 // ar ) // 0 STIKA
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ Avazyaka sUcanA gata kiraNameM anekAntake prakAzanameM honevAlI vilamba- dhyAna dilAyA gayA unhoMne ka. mA.ko kucha likhA aura taba para apanA bhArI kheda vyakta karate aura usake kAraNa evaM kaMTrolara sAhabane paramiTa vApisa ma~gAkara use holaselaroM tajanya apanI majabUrIko batalAte hue yaha AzAkI gaI aura DisTrIbyUTaroM donoMke nAmapara kara diyA sAtha hI thI ki agalI kiraNoMkA maiTara zIghra hI presameM jAkara ve sahAranapurakA kucha koTA bhI bar3ha gayA / aisA honepara bhI presa ke zrAzvAsanAnusAra jaldI chapa sakeMgI aura kucha samayake kitane hI aseMtaka milose DisTrIbyUTaroM ke pAsa 20430 bhItara hI vilambakI pUrti ho jaaygii| parantu jisa hvAiTa sAijakA kAgaja nahIM pAyA, jo apane patra meM lagatA hai, priMTiMga kAgajapara agalI kiraNaki chApanekI sUcanAkI gaI aura kucha aAyA bhI to vaha apane ko nahIM milamakA pAkhira thI usakA paramiTa to milagayA thA kintu kAgaja nahIM milA 8 disambarase kAgaja milanA zurU huzrA, jo milate hI thaa| kAgajake liye kitanI hI bAra sahAranapura ke cakkara premako pahu~cA diyA gayA jisake pAsa maiTara pahalese hI chagne lagAne par3e aura pratyeka holaselara (wholeseller) ko gayA huaA thaa| presako apanA kucha TAipa badalavAnA ko usake dene ke liye preraNA kI gaI parantu sabane TakAsA thA, isase use chapAI prAramma karane meM dera lagagaI aura javAba dediyA aura kaha diyA ki hamAre pAsa zrApake matalaba isa taraha derameM aura dera hogaI ! kA kAgaja nahIM hai / mAlUma yaha huA ki sahAranapura jilekA yaha saba dekhakara vilamba kI zIghra pUrti kI koI aAzA koTA to kama hai aura paramiTa adhikake kaTe hue haiM. aisI nahIM rahI, aura isaliye kiraNoke silasileko hI pradhAna:: hAlatama mA~gake adhika bar3ha jAnese aksara vyApArI loga apanAyA gayA hai| arthAt isa saMyukta kiraNako jUna julAI (hAlasalarsa) zrAte hI mAla ko prAya: idhara udhara kara dete kI na rakhakara navambara-disambara kI rakhA gayA hai aura hai-dukAnopara rahane nahIM dete-aura phira DyoDhe dugune kiraNakA naMbara pUrva silasileke anumAra hI 6-7 diyA dAmopara balaikamArkeTa dvArA apane khAsa vyaktiyoMkI ma rphata gayA hai| kiraNe pUrI 12 nikAlI jAeMgI-bhale hI becate haiM / yaha dekhakara DisTravyUTaroM (distributors) kucha kiraNeM saMyukta nikAlanI par3e, parantu pRSTha saMkhyA jitanI ke pAsase kAgaja ke milanekI vyavasthAke liye paramiTameM nirdhArita hai vaha pUrI kI jAvegI aura isase pAThakoM ko koI sudhAra karadene kI prArthanA kIgaI parantu pepara kaMTrolara sAhabane alAbha nahIM rahegA / hama cAhate haiM yaha varSa zrASADhataka use maMjUra nahIM kiyA-arthAt apanI haMDI to khar3I rakkhI pUrA kara diyA jAya aura vIrazAsanajayantIke avasarapara parantu usake bhugatAna kI koI sUrata nahIM nikAlI !! lAcAra zrAvaNase nayA varSa zurU kiyA jAya aura usake prAraMbhameM dehalI meM / ka. pesa eDavAijarI borDa ke membara ke sAmane apanA dI eka khAsa vizeSAGka nikAlA jaay| ronA royA gayA aura ima sarakArI vyavasthAkI aora unakA sampAdaka MUM
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM arham vastatattva-saghAtaka zvatattva-prakAzaka vASika bhUlya 4) ima kiraNa kA mUlya ) REPURA R - R aatamanimal nItivirodhadhvaMsIlokavyavahAravartakaH samyak / |paramAgamasya pIja bhulnaikgurjytynekaantH| varSa 8 / vIrasevAmandira (samantabhadrAzrama) sarasAvA ji. sahAranapura kiragA 6-7 ( mArgazIrSa-pauSa zukla, vIranirvANa maM0 2473, vikrama saM0 2003 navambara-disambara / 1646 samantabhadra-bhAratIke kucha namUne yuktyanuzAsana abheda-bhedAtmakamarthata vaM tava svatantrA'nyatagatagva-puSpam / avRttimatvAtpamavAya-vRtteH saMsargahAneH sakalA'rtha-hAniH // 7 // '(he vIrabhagavana ! ) bhApakA arthatattva-Apake hAga mAna-pratipAdita athavA zrApake zAsanameM vargi ta jIvAdi-vastutatva-abheda-bhedAtmaka -parasaratantratA (apekSA, dRSTivizeSa) ko liye hue abheda aura bheda donoM rUpa hai arthAta kathaJcita dravya-paryAyarUpa, kathaJcit sAmAnma-vizeSarUpa, kathaJcit ekAnekara pa aura kathaJcita ninyA'nityarUpa hai; na sarvathA abhedarUpa (dravya, sAmAnya, eka athavA ninyarUpa) hai, na sarvathA bhedarUpa (paryAya, vizeSa, aneka athavA aniyarUpa) hai aura na sarvathA ubhayarUpa (paraspara nirapekSa dravya-paryAyamAtra, mAmAnya-vizeSamAtra, eka anekamAtra athavA ninya-anityamAtra) hai|shrbhedaatmktttv-drvyaadik aura bhedAtmakattva-paryAyAdika donoMko khatamca-pArasparika tantratA se rahita sarvathA nirapekSa-svIkAra karanepara pratyeka-dravya, paryAya tathA ubhaya; sAmAnya, vizeSa tathA ubhaya; eka, aneka tathA ubhaya aura nitya, anitya tathA ubhaya-mAkAzaka puSpa-samAna (zravastu) ho jAtA hai-pratIyamAna (pratItikA viSaya) ma ho sakanese kisIkA bhI taba astitva nahIM bntaa|' (isapara yadi yaha kahA jAya ki svataMtra eka dravya pratyakSAdirUpase upalabhyamAna na honeke kAraNa kSaNikaparyAya kI taraha prAkAza-kusumake samAna avastu hai so to ThIka, parantu ubhaya to dravya-guNa-karma-sAmAnya-vizeSa-samavAyarUpa sat tattva hai aura prAgabhAva-pradhvaMsA'bhAva-anyonyA'bhAva-atyantA'bhAvarUpa asata tatva hai, vaha unake svataMtra rahate hue
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.0 anekAnta [varSa 8 bhI kaipa zrAkAzake puSpa samAna avastu hai ? vaha to dravyAdi-jJAnavizeSakA viSaya sarvajanoMmeM suprasiddha hai to aisA kahanA ThIka nahIM hai kyoMki kAraNa dama(avayava)-kAryadravya (avayavI)kI, guNa-guNIkI, karma-karmavAnakI samavAya-samavAyavAnakI eka dusaraM se svataMtra padArthake rUpa meM eka bAra bhI pratIti nahIM hotii| vastutattva isase vilakSaNa-jAtyantara athavA vijAtIya-hai aura vaha sadA padoMko avayava-avayavIrUpa, guNa-guNIrUpa, karma-karmavAnarUpa tathA sAmAnya-vizeSa. rUpa pratyakSAdi pramANAMse nirbAdha pratibhAsita hotA hai|) (yadi vaize pika-matAnusAra padArthoko-dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa aura samavAya ina chahovoparvathA svataMtra mAnakara yaha kahA jAya ki samavAya-vRttime zepa saba padArtha kRtimAna haiM arthAta samakAya nAmake svataMtra pArtha-dvArA ve saba parasparane sambandha ko prApta haiM, to) samavAyavRttike pravRttimatI honesa-vAya nAma ke svataMtra padArthakA dUsare padArthoM ke sAtha svayakA koI sambandha na bana sakaneke kAraNa use svayaM asambandhavAna mAnanesesaMsargakI hAni hotI hai-kisI bhI pArthakA samparka pRthavA sambandhaka dUsare ke sAtha nahIM banatA / samakAyasamavAyikI taraha avaraTa padArthoM ke samavAyavRktise saMsargakI kalpanA na karake, padArthoM ke anyo'nya-saMsarga (eka dUsare ke sAtha sambandha) ko svabhAvaritu mAnanepara syAvAda zAsanakA hI zrAzraya hojAtA hai; kyoMki svabhAvase hI isakA sabhI guNa-karma-sAmAnya-dira pokema kati tAdAyakA anubhava karanevAle jJAnavizeSake vara.me yaha davya hai, yA guNa hai, yaha karma hai. yaha sAmAnya hai. yaH vizeSa hai aura yaha unakA avizvambhAvarUpa (asthagbhUta) samavAya-sambandha hai. isa prakAra bheda karake satabanibandhana (mabhAcIna nayavyavasthAko liye hue) vyavahAra pravartatA hai aura usase anekAntamata prasiddha hotA hai, jo vaizeSika kA iSTa nahIM hai aura isaliye vaizepiyoMke matameM svabhAvasiddha saMsargake bhI na bana sakanese saMsa kI hAni hI ThaharatI hai| aura saMsagekI hAni honara-padArthoM kA paraspara svata: (svabhAdase) athavA parata: (dusara ke nimittama) koI sambandha na bana sakaneke kAraNa ... saMpUrNa padArthoM kI hAni ThaharatI-kisI bhI padArtha kI taba sattA athavA vyavasthA bana nahIM sktii|- zrataH jo loga isa hAniko nahIM cAhate una grAstikoMke dvArA vahI vastutatva samarthanIya hai jo abheda-bhedAmaka hai. parasparataMtra hai, pratItikA viSaya hai tathA prakriyA meM samartha hai aura imaliye jisameM virodhake liye koI avakAza nahIM hai / vaha vastutattva he vArajina ! aApake matameM pratiAhata hai, isase zrApakA mata advitIya hai-nayoM tathA pramANoM ke dvArA vastutattvako bilvula spaSTa karanevAlA aura dUsare sabhI pravAdoM (sarvathA ekAntavAdI) se abAdhya hAneke kAraNa sura varithata hai-dUsarA (sarvathA ekAntavAra kA prAzraya lenevAlA) koI bhI mata vyavasthita na hone se usake joDakA, sAnI athavA mamAna nahIM hai, yaha apanA udAharaNa zrApa hai|' samavAya padArthakA dasare padArtho ke sAtha koI sambandha nahIM bana sakatA, kyoMki sambandha tIna prakArakA hotA hai-eka saMyoga-sambandha, dUsaga samavAya-sambandha aura tIsarA vizeSaNa-vizeSyabhAva-sambandha / pahalA saMyoga-sambandha isaliye nahIM banatA. kyoMki usakI vRtti dravyameM mAnI gaI hai-dravyoMke atirikta dUsare padArthoM meM vaha ghaTita nahIM hotI-aura samavAya dravya hai nahIM, isaliye saMyogasambandhake mAtha usakA yoga nahIM bhiDatA / yadi adravyarUpa samavAyameM saMyogakI vRtti mAnI jAyagI to vaha guNa nahIM bana sakegA aura vaizeSika mAnyatAke viruddha par3egA; kyoMki vaizeSikamatameM saMyogako mI eka guNa mAnA hai aura usako dravyAzrita batalAyA hai / dUsaga samavAya-mambandha isaliye nahIM bana sakegA, kyoMki vaha samavAyAntarakI apekSA rakkhegA aura ekake atirikta dusarA mamavAya padArtha vaizeSikoMne mAnA nahIM hai / aura tIsaga vizeSaNa-vizeSyabhAva sambandha isaliye ghaTita nahIM hotA, kyoMki vaha svataMtra padArthokA viSaya hI nahIM hai / yadi use svataMtra padArthokA viSaya mAnA jAyagA to atiprasaMga zrAegA aura taba sahyA cala (pazcimIghATakA eka bhAga) tathA vindhyAcala jaise svataMtra parvatomeM bhI vizeSaNa-vizeSyabhAvakA sambandha ghaTita karanA hogA, jo nahIM ho sktaa| vizeSaNa-vizeSyabhAvasambandhakI yadi padArthAntarake rUpameM saMbhAvanA kI jAya to vaha sambandhAntarakI apekSA vinA nahIM banatA aura dUsare sambandhakI apekSA lenepara anavasthA doSa pAtA hai| isa taraha tInoMmeMse koI bhI sambandha ghaTita nahIM ho sktaa|
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-7] samantabhadra bhAratI ke kucha namUne bhAyeSu nityeSu vikArahAnenaM kAraka-vyApRta-kAya-yuktiH / na bandha-bhAgo na ca tadvimokSaH samantadopaM matamanyadIyam // 8 // 'sattAtmaka padArthoMko-dika-kAla-zrAkAza-chAtmAko, pRthivyAdi paramANu-dravyoMko, parama-mahatvAdi guNoM ko tathA sAmAnya-vizeSa-samavAyako-(sarvathA) nitya mAnanepara unameM vikArakI hAni hotI-koI bhI prakArakI vikriyA nahIM bana sakatI-vikA kI hAnima kAdi kArakoMkA (jo kriyAviziSTa dravya prasiddha haiM) vya pAra nahIM bana makatA, kAraka-vyApArake abha vameM (dravya-guNa-karmarUpa) kArya nahIM bana sakA, aura kArya pha abhAvameM (kAryajhiGgAtmaka anumAnarUpa tathA yoga-sanbandha-saMsargarUpa) yukti ghaTita nahIM ho sakatI / yuktike prabhAvameM bandha tathA (bandha-phalAnubhavanarUpa) bhoga donoM nahIM bana sakate aura na unakA vimokSahI bana sakatA haikyoMki vimokSa bandhapUrvaka hI hotA hai. bandhake abhAvameM mokSa kaisA ? isa taraha pUrva pUrvake abhAvameM uttarottarakI vyavasthA na bana sakanese saMpUrNa bhAvAtmaka padArthoMkI hAni ThaharatI hai-kisIkI bhI vyavasthA nahIM bana sakatI / aura jaba bhAvAtmaka padArtha hI vyavasthita nahIM hote taba prAmbhAva-pradhvaMsA'bhAvAdi abhAvAmaka padArthokI vyavasthA to kaise bana sakatI hai ? kyoMki ve bhAvAmaka padArthoM ke vizeSaNa hote haiM, svataMtrarUpase unakI koI sattA hI nahIM hai / ataH (he vIrajina !) Apake matase bhinna dasargakA-sarvathA ekAnAvAdI vaizeSika, naiyAyika, mImAMsaka tathA sAMgya AdikA -mata (zAsana) saba prakAse doSarUpa hai-deza-kAla aura purupa vizeSakI apekSAne bhI pratyakSa anumAna tadhA bhAgama-gamya sabhI sthAnoM meM bAdhita hai|' ahetukatva-prathitaH svabhAvastasmin kriyA-kAgka-vibhramaH syAt / AcAla-middharvividhArtha-middhiAdAntaraM ki tadasUyatAM te // 6 // '(yadi yaha kahA jAya ki prAmAniniya dalyo svabhAdase hI vikAra siddha hai ata: kArakavyApAra, kArya zrIra kAryayuni. saba ThIka ghaTita hote haiM aura isa taraha sakala dopa asaMbhava Thaharate haiM-koI bhI doSApatti nahIM bana sakatI; taba yaha prazna paidA hotA hai ki vaha svabhAva binA kisI hetuke hI prathita (prasiddha) hai athavA AbAla-siddhiye vividhArthasiddhi ke rUpameM prathita hai ? uttarameM) yada yaha kahA jAya ki nitya padArthoM meM vikArI hone kA svabhAva vinA kisI hetuke hI prathita hai to aisI dazAmeM kriyA aura kArakakA vibhrama ThaharatA hai- svabhAvale hI padArthoMkA jJAna tathA prAvirbhAva honese jJapti tathA utpattirUpa jo pratIyamAna kiyA hai usake bhrAntirUpa hAnekA prasaMga zrAtA hai, anyathA svabhAvake niheM tukatvakI siddhi nahIM bntii| aura kriyA ke vibhramase pratibhAmamAna kAraka samUha bhI vibhramarUpa ho jAtA hai; kyoMki krizaviziSTa vyakA nAma kAraka prasiddha hai, kriyAse kArakakI utpatti nahIM / aura svabhAvavAdIke dvArA kriyA kArakakA vibhrama mAnya nahIM kiyA jA sakatA--vibhramakI mAnyatApara bAdAntarakA prasaMga pAtA hai-sarvathA svabhAvavAda sthira na rahakara eka nayA vibhramavAda aura khar3A ho jAtA hai| parantu (he vIrajina !) kyA prA. -Apake sthAdvAkSa-zAsanase-dveSa rakhanevAle ke yahA~ yaha vAdAtara banatA hai ?-nahIM banatA; kyoMki saba ducha vibhrama hai' aisA ekAntarUpa vAdAntara svIkAra karanepara yaha prazna utpanna hotA hai ki usa vibhramameM dhruvibhrama-abhrAnti hai yA vaha bhI vibhrama-bhrAntirUpa hai ? yadi avibhrama hai to vibhrama-ekAnta na rahA-avibhrama bhI koI padArtha ThaharA / aura yadi vibhramameM bhI vibhrama hai to sarvatra abhrAntiko siddhi huI; kyoMki vibhramameM vibhrama honese vAstavika svarUpakI pratiSTA hotI hai| aura aisI hAlatameM svabhAvake nirhetukampakI siddhi nahIM ho sktii|' 'yadi yaha kahA jAya ki (binA kisI hetuke nahIM kintu) bhASAlasiddhirUpa hetuse vividhArthaka-sarvathA nitya padArthoM meM vikriyA tathA kAraka jyApArAdikI-siddhike rUpa meM svabhAva prathita (prasida) hai-arthAt kriyA
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 anekAnta virSa 8 - kArakAdirUpa jo vividha artha haiM unheM bAlaka taka bhI svIkAra karate haiM isaliye ve siddha haiM aura unakA isa prakArase siddha honA hI svabhAva hai to yaha vAdAntara huaA; parantu yaha vAdAntara bhI (he vIra bhagavana ! ) Apaka dveSiyoM ke yahA~ banatA kahA~ hai ?-kyoMki vaha prAvAla-siddhise honevAlI niNIti nityAdi sarvathA ekAntavAdakA zrAzraya lene para nahIM bana sakatI, jisase saba padArtho saba kAryoM aura saba kAraNoMkI siddhi hotii| kAraNa yaha ki vaha niIti anitya hotI hai aura vinA vikriyAke banatI nahIM, isaliye sarvathA nitya-ekAntake sAtha ghaTita nahIM ho sakatI / pratyakSAdi pramANase kisI padArthakI siddhike na ho sakanepara dUsaroM ke pUchane athavA dUpaNArtha jijJAsA karanepara svabhAvavAdakA zravalambana le lenA yukra nahIM hai; kyoMki isase atiprasaMga aAtA hai-prakRtase anyatra bipakSameM bhI yaha ghaTita hotA haisarvathA anitya athavA kSaNika-ekAntako siddha karane ke liye bhI svabhAva-ekAntakA avalambana liyA jA sakatA hai| aura yadi yaha kahA jAya ki pratyakSAdi pramANoMkI sAmarthyase vividhArthakI sindvirUpa svabhAva hai to phira svabhAva-ekAntavAda kaise siddha ho sakatA hai? kyoMki svabhAvakI to svabhAvase hI vyavasthiti hai usako pratyakSAdi pramANoMke balase vyavasthApita karanepara svabhAva-ekAnta sthira nahIM rhtaa| isa taraha he vIra jina ! Apake anekAntazAsanase virodha rakhane vAle marvathA ekAntavAdiyoMke yahA~ koI bhI vAdAntara (ekake sAtha dUsarA vAda ) 8.na nahIM sakatA-vAdAntara to samyaka ekAntake rUpameM Apake mitroM-sapakSiyoM athavA anekAntavAdiyoMke yahA~ hI ghaTita tA hai| yepAmavaktavyamihA''tma-tatvaM dehAdananyatva-pRthaktva-klapteH / tepAM jJa-tattve'navadhAryatacce kA bandha-mokSa-sthitiraprameye // 10 // nitya atmA dehame (sarvathA) abhinna hai yA bhinna isa kalpanAke honese (zrI abhiranava tathA bhinava donAmase kisI eka bhI vikalpake nirdoSa siddha na ho sakanese) jinhoMne prAtma-tvako 'zravaktavya'-vacanake agocara athavA anirvacanIya-mAnA hai unake matameM Atmatattva anavadhArya (ajJeya) tattva ho jAtA hai-prameya nahIM rhtaa| aura Atmatattvake anavadhAye honepara-pratyakSAdi kisI bhI pramAga kA viSaya na rahanepara-bandha aura mokSakI kaunasI sthiti bana sakatI he ? bandhyA-putrakI taraha koI bhI sthiti nahIM bana sakatI-na bandha vyavasthita hotA hai aura na mokSa / aura isaliye bandha-mokSakI sArI carcA vyartha ThaharatI hai|' heturna dRSTo'tra na cA'pyadRSTo yo'yaM pravAdaH kSaNikA''tmavAdaH / 'na dhvastamanyatra bhare dvitAye' santAnabhinna na hi vAsanA'sti // 11 // 'prathama kSaNameM naSTa huyA citta-AtmA dRmare kSaNa meM vidyamAna nahIM rahatA' yaha jo (bauddhoMkA) kSaNikAtmavAda hai vaha (kevala) pravAda hai-pramANazUnya vAda honese pralApamAtra hai; kyoMki isakA jJApakaanumAna karAnevAlA-koI bhI dRSTa yA adRSTahetu nahIM bntaa| dehase zrAtmAko sarvathA abhinna mAnanepara saMsArake abhAvakA prasaMga zrAtA hai; kyoMki deha-rUpAdikakI taraha dedAtmaka zrAtmAkA bhavAntara-gamana taba bana nahIM sakatA aura isaliye usI bhavameM usakA vinAza ThaharatA hai, vinAzakA nityatvake sAtha virodha honese zrAtmA nitya nahIM rahatA aura cArvAkamatake zrAzrayakA prasaMga atA hai, jo prAtmatattvako bhinnatattva na mAnakara pRthivI Adi bhUtacatuSkakA hI vikAra athavA kArya mAnatA hai aura jo pramANa-viruddha hai tathA AtmatatvavAdiyoMko iSTa nahIM hai / aura dehase AtmAko sarvathA bhinna mAnanepara dehake upakAra-apakAra se zrAtmAke sukha-duHkha nahIM banate, sukha-duHkhakA abhAva honepara rAga-dveSa nahIM bana sakate aura rAga-dveSake abhAvameM dharma-adharma saMbhava nahIM ho skte| ata: 'svadehameM anurAgakA sadbhAva honese usake upakAra-apakArake dvArA AtmAke sukha-duHkha usI taraha utpanna hote haiM jisa taraha svagRhAdike upakAra-apakArase utpanna hote haiN| yaha bAta kaise bana sakatA hai ? nahIM bana sktii| isa taraha donoM hI vikalpa sadoSa Thaharate haiM /
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ ki Na 6-7] samantabhadra-bhAratI ke kucha namUne (yA. yaha kahA jAya ki 'jo sata hai va paba svabhAvaye hI kSaNika hai, jaise zahara aura vidyuA ati aranA zrAralA bhI ki pat hai ata: vaha bhI svabhAvaNe kSaNaka hai, aura 54 svabhAvahetu hI usakA jJAka hai, taM. ina prakAra ke anumAna para aisA karane athavA anumAna lagAnepara - yada :zna paidA hotA hai ki vaha hetu svayaM prAtapattA (jJAtA) ke dvArA dRSTa (revA ga / ) hai yA adRSTa (nahIM dekhA gayA arthAta kalpanAropita) hai? dRSTahetu saMbhava na ho sakatA; kyoM ke saba kucha ki hone ke kAraNa darzanake anantara hI usakA vinAza ho jAnese anumAnakAla meM bhI upakA zrabhAva hotA hai| sAtha hI, cittavizepake liGgadarzI usa anumAtAkA bhI saMbhava nahIM rahatA / isI taraha kalpanAraMcita (kAlAta) adRSTa hetu bhI nahIM banatA; kyoMki usa kalpanAkA bhI takSaNa vinAza hojAne anumAnaka lameM maga va nahIM rhtaa|) (yA. ya kalA jAya ki vyAptike grahaNa kAla meM liGgadarzanakI jo kalpanA utpanna huI thI usake taNa vinAza ho jAnepara bhI usakI vAsanA (saMskAra) banI rahatI hai ata: anumAnakAlameM liGgadarzana prabuddha huI usa vAsanAke sAmardhame anumAna vRtta hotA hI hai, to aisA kahanA yukra nahIM hai, kyoMki) mA bhanna (citta) -hetu(sAdhana) aura hetumad (mAya) ke vinAbhAva-samvandharUpa vyAptike grAhaka cittame anumAtAkA citta (santAnataH bhinnakI taraha) bhinna pannAna hone pe usameM-vAsanAkA astitva nahI bana sakatA -yadi bhinna santAnavAleke vAsanAkA astiva mAnA jAya to bhitrapannAna deva, tta-dvArA sAdhya-pAdhanakI vyatikA grahaNa honepara jinadattake (vyAptikA grahaNa na hone para bhI) sAdhanako dekhane mAtra pAdhyake anumAnakA prasaMga aAegA; kayoMki donoMmeM koI vizestA nahIM hai| zrIrakA bAna saMbhava nahIM ho sakatI; kyoM ke vyAsike grahaNa vinA anumAna pravartita nahIM ho sktaa)|' Adhunika bhASAoMkI vyutpattike liye jainasAhityakA mahatva (le0 - bA. jyotiSasAda jaina, ema. e.) -MOKgujarAtI patra 'zrI jaina satyaprakAza' (varpa 12 kintu ima zabda / saMskRta mhapa eka prAcIna jaina aMka 1) meM pro0 mUlarAjajIkA eka saMkSipta lekha 'do grantha 'vRhanakathAkopa' meM upalabdha hotA hai / ima 18hoMkI vyutpatti' zIpakase prakAzita huyA hai| usama grana ke cigitA digambagacAya haripegA the aura prakaTa hotA hai ki jaina sAhityakA adhyayana bhAratanape unhoMne isa pranthakI racanA vikrama saMvana 86 (sana kI adha naka lokabhApAyoM kI vyutpattakI jAnakAyake 132 I.) meM kI thii| yaha grantha aba pramiddha prAcya liye bhA upayogI evaM Avazyaka hai| bhaSAvijJa DA. e. ena. upAdhye dvArA saMpAdita hokara ___paMjAba prAnta meM pracalita lokabhASAkA eka zabda sibI jena graMthamAlA ke bannegata, bhAratIya vidyAbhavana hai 'kur3a', jisakA artha hai kanyA, lar3akI athavA putrii| bambaI se prakAzita ho cukA hai / ukta kathAkoSakI yaha zabda apane isa prakRtarUpameM athavA kisI rUpAntara kathA na0 30 (pR0 50) kA zIrSaka 'mRtaka saMge naSTa ko liye hue anya kisI prAntIya bhASA meM nahIM milatA mAnA kathAnakama' hai| isa kathAmeM lar3akIke arthomeM sAMkRta prAkRta Adi bhaSAoM meM bhI abhI taka aisA 'kuTikAM' zabdakA prayoga huA hai* / phuTanoTa tathA koI zabda jAnane meM nahIM AyA jisase kur3I', zabdakI bhUmikA pR0 103 para diye hue vizeSazabdArthakoSameM vyutpatti kI jaaske| * vRhatkathAkapa, kayA naM0 30, zloka 8-6 /
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 anekAnta [varSa 8 vidvAna sampAdakame bhI 'kuTikAkA artha 'kanyAm' svAmIsamantabhadrakI uktimeM bhI 'Thakka' zabda AyA hai, arthAt putrI kiyA hai| jo ki zraddheya paM0 jugalakizorajI mukhtArake matAnusAra prastuta kathAkA prAraMbha isa prakAra hotA hai--uttarA. paMjAba dezakA hI ghAtaka hai / kanighama sAhibane apane pathake valadevapura meM balavadhana nAmaka pratApI rAjA thA grantha 'enzenTa jAgaraphI' meM bhI Thakka dezakA paMjAbase jimakI ani sundara kula vadhanI nAmakI rAnI thii| usa hI samIkaraNa kiyA hai / mi. levisa rAisa, eDavarDa nagarameM dhanadatta nAmaka eka 'Takka zreSThI' + rahanA thaa| pI0 rAisa, tathA rA0va0 bhAra0 narAsihAca.yerane bhI isakI strIkA nAma dhanadattA thA / inake dhanadevI Thakka ko paMjAba deza hI likhA hai| na makI putrI thI / isa nagarameM eka dUsarA 'TakakazreSThI' ataH isameM sandeha nahIM raha jAtA ki vRhatkathApUNabhadra rahatA thaa| isakI strIkA nAma pUrNacandrA thA aura putrakA pUrNacandra / eka dina pUrNabhadrane dhanadattase koSakI prastuta kathAmeM ullikhita TakkazreSThIkA artha kahA ki 'Apa apanI putrI dhanavatIkA vivAha mere paMjAbI seTha hI hai, aura usake sAtha lar3akIke arthameM putra pUNacandra ke sAtha krdeN|' dhanadattane uttara diyA zuddha paMjAbI zabda kur3Ike saMskRta rUpa 'kuTikA' zabda ki yadi Apa mujhe bahuta-pA dhana dekheM to maiM apanI kA yoga sarvathA saMgata aura ucita hai| dUsare, lar3ako de|' isapara pUrNabhadra bolA dhana bhApa cAhe paMjAba prAntameM sadevase hI lar3akiyoM kI kucha kamI rahatI jitanA leleM laDakI jaldI dedeN| bhAI hai aura isaliye vahA~ kanyAvikraya prAyaH hotA kathAmeM dhanadatta aura pUrNabhadra donoMke hI liye rahatA hai / kathAmeM dhanadatakA apanI laDakIke badale meM 'TakvazreSThI' zabda prayukta huA hai aura pro* mUlarAja dhanakI mAMga karanA isI bAtako sUcita karatA hai| jIne isakA artha kiyA hai TakkadezakA athavA Takka kathAkopake uparyukta saMskaraNakI bhUmikA (pR0. dezakA rahane vAlA / bRhatkathAkoSakI kathA naM. 63 101-110) meM DA0 upAdhyene aise lagabhaga 350 zabdoM meM bhI TakkaH, TakkanI. TakkakAnA~ zabda Aye haiM (zloka kA koSa diyA / jo pracalita prAntIya bhASAoM, 65, 62,67) / aura vahA~ DA0 upAdhyene Takka yA prAkRta yA desI bhASAoM meM prayukta hote haiM kintu TakkakakA partha kaMTaka-kaMjUma (a niggard) kiyA saMskRta sAhityameM jinakA prayoga nahIM hotA / ina hai aura anumAna kiyA hai ki saMbhavatayA 'Thakka' zavdakI zabdoMkA kathAkoSakArane saMskata rupa dekara yA apane bhA~ti yaha koI pezevara nAma (a professional mala rUpameM hI praya ga kiyA hai DA. upAdhyeke zabdoMmeM name) hex / kintu jaisA ki pro0 mUlarAjagIkA ye zAbdika prayoga apane rUpa aura arthoM dvArA sahaja kazana hai ki koSoM meM Takka nAma bAhIka jAtikA hai| meM bhAratavarSImAnika bhASAoMke tattat zabdoM rAja ra raGgikI (5, 150) meM bhI TakdezakA ullekha ___ kA smaraNa karAdeve haiM-cAhe ye bhASAyeM Arya hoM yA hai aura isase paMjAbakA tAtparya hai / paMjAbake pavaMta dAvida. aura ina zabdoM ke liye tatsama tadbhava prAkRta pradezakI lipiko Aja bhI 'TAkarI' kahate haiM ' astu athavA desI zabda upalabdha hoM yA na hoN|" kamasekama pra tupta kathAmeM to Taka zabda kA artha kSetra sUcaka arthAta paMjAba hI ThIka a~catA hai| bAhika (Takka) isa prakAra, vizAla jaina sAhityake samyak adhyayana jatikA nivAsa pazcimottara prAntameM hI thA / zravaNa dvArA vibhinna Adhunika bhAratIya lokabhASAoMke na belagolake prasiddha zilAlekha na0 54 meM saMgRhIta jAne kitane zabdoMkI vyutpattipara mahatvapUrNa prakAza par3a sakatA hai| + vahI, zloka 3, 5 / Brhat-Kathakosa, Introd. p. 105 17-11-46
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha aura granthakAra [sampAdakIya ] 'purAtana-jainavAkya-sUcI' kI prastAvanAmeM, jo abhI taka aprakAzita hai aura aba jaldI hI presako jAnevAlI hai, 'grantha aura granthakAra' nAmakA bhI eka prakaraNa hai, jisameM maiMne isa vAkyasUcIke zrAdhArabhUta 63 mUlagranthoMkA paricaya diyA hai| isa prakaraNa meMse namUneke taurapara kucha granthoM kA paricaya anekAnta-pAThakoMke avalokanArtha nIce diyA jAtA hai:-1 1 mUlAcAra aura vaTTakara pAI jAtI haiM jinameM graMthakartAkA nAma kundakundAcArya diyA hA hai| DAkTara e. ena. upAdhyeko dakSiNabhAratakI kucha __ 'mulAcAra jaina sAdhucoMke prAcAra-viSayakA eka bahupta aisI pratiyoMko svayaM dekhanekA avasara milA hai aura jinheM, hI mahatvapUrNa evaM prAmANika graMtha hai| vartamAnameM digambara pravacanamArakI prastAvanAmeM, unhoMne quite genuine in sampradAyakA 'yAcArAja' sUtra samajhA jAtA hai / dhavalA their appearance 'apanerUpameM binA kisI milAvaTake TIkAmeM prAcArAGgake nAmase usakA namUnA prastuta karate hue viskula asalI pratIta hone vAlI' likhA hai| isake kacha gAthAe~ uddhRta haiM, ve bhI isa graMthameM pAI jAtI hai; sivAya, mANikacandra di. jaina-granthamAlAmeM malAcArakI jaba ki zvetAmbaroMke AcArAgameM ve upalabdha nahIM haiM, jo saTIka prati prakAzita huI hai usakI antima puSpikAmeM isase bhI isa graMthako zrAcArAGgakI khyAti prApta hai / isapara bhI malAcArako prApta hai / isapara bhI mUlAcArako 'kundakundAcArya-praNIta' likhA hai| vaha 'AcAravRtti' nAmakI eka TIkA prAcArya vasunandIkI upa- puSpikA isa prakAra hai:labdha hai, jisameM isa graMthako AcArAga kA dvAdaza adhikAroM meM upasaMhAra (sArodvAra) batalAyA hai, aura usake tathA bhASA ____ "iti mUlAdhAra-vivRtau dvAdazo'dhyAyaH / kundaTIkAke anusAra isa graMthakI padyasaMkhyA 1243 hai| vasanandI kundAcAyapraNItamUlAcArAkhya-vivRtiH / kRtiriyaM zrAcArya ne apanI TIkAmeM isa graMthake kartAko vaTTakerAcArya, para apanI TIkAmeM isa paMtha mAno vasunandinaH shriishrmnnsy|" vaTTakaryAcArya tathA vaDherakAcAryake rUpameM ullekhita kiyA yaha saba dekhakara mere hRdayameM yaha khayAla utpanna huzrA hai-pahalA rUpa TIkAke prArambhika prastAvanA-vAkyameM, dUsarA ki kuna kunda eka bahuta bar3e pravartaka zrAcArya hue haiMsva. 10veM tathA 1veM adhikAroMke sandhi-vAkoMmeM aura zrAcAryabhanimeM unhoMne svayaM AcArya ke liye pravartaka' honA tIsarA 7ve adhikArake sandhivAkyameM pAyA jAtA hai| eka bahuta bar3I vizeSatA batalAyA hai- aura 'pravartaka' parantu isa nAma kisI bhI zrAcAryakA ullekha anyatra viziSTa sAdhuoMkI eka upAdhi hai, jo zvetAmbara jainasamAja gurvAvaliyoM, paTTAvaliyoM, zilAlekhoM tathA graMthaprazastiyoM meM zrAja bhI vyavahRta hai, ho sakatA hai ki kundakundake isa AdimeM kahIM bhI dekhane meM nahIM pAtA, zrIra isa liye pravartakatva-guNako lekara hI unake liye yaha 'vaTTakara' jaise aitihAsika vidvAnoM evaM risarcaskaoNlaroMke sAmane yaha prazna padakA prayoga kiyA gayA ho| aura isaliye maiMne vahakara, barAbara khar3A huA hai ki ye rAdi nAmake kaunase zrAcArya vakeri aura vaDheraka ina tInoM zabdoMke arthapara gambhIratAke haiM aura kaba hue haiM? sAtha vicAra karanA ucita samajhA / tadanusAra mujhe yaha mulAcArakI kitanI hI aisI purAnI hastalikhita pratiyAM mAlUma huA ki vakakA artha vartaka-pravartaka hai. irA * dekho. mANikacandra-graMthamAlAmeM prakAzita granyake donoM bAla-guru-vuDDha-sehe gilANa-there ya khamaNa-saMjuttA / bhAga naM0 16, 23 / vaTTAvaNagA bharaNe dussIle cAvi jANittA // 3 //
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 anekAnta [varSa 8 girA-vANI-sarasvatIko kahate haiM, jisakI vANI-sarasvatI hai| isake sivAya. bhASA-sAhitya aura racanA-zailIkI dRSTile pravartikA ho - janatAko sadAcAra evaM sanmArgameM lagAnevAlI bhI yaha graMtha kuna kunda ke graMthoM ke sAtha mela khAtA hai. itanA ho-use 'vahakera' samajhanA cAhiye / dUsare, vahakoM- hI nahIM balki kuna kuna ke aneka graMthoM ke vAkya (gAthA tathA pravartakoM meM jo iri giri-pradhAna-pratiSThita ho athavA Iri gAthAMza) isa graMthameM usI tarahase saMprayuka pAye jAte haiM jisa samartha-zakizAlI ho use 'vaTTakeri' jAnanA cAhiye / tIsare, taraha ki kaMdakaMda ke anya graMthoM meM paraspara eka-dUsare grantha ke caTTa nAma vartaja-AcaraNakA hai aura Iraka preraka tathA pravartakako dAkyoMkA svataMtra prayoga dekhane meM prAtA hai| itaH jaba taka kahate haiM sadAcArameM jo pravRtti karAnevAlA hai| usakA nAma kipI spaSTa pramANa-dvArA isa granthake kartRndarUpameM bahakerAcArya 'vaTTaraka' hai / athavA vaha nAma mArgakA hai, manmArgakA jo kA koI svataMtra athavA thaka vyakritva siddha na ho jAya taba pravartaka, upadezaka evaM netA ho use bhI 'vIraka' kahate hai| taka isa graMthako kandakandakRta mAnane aura ghaTTaplegacArIko aura isaliye arthakI dRSTipe ye bahakerAdi pada kundakundake sada pada kundakundaka kundakundake liye prayukra hA vartakAcArya pada svIkAra karane liye bahuta hI upatra tathA saMgata mAlUma hote haiN| Azcarya meM koI khAsa bAdhA mAlana nahIM hotii| nahIM jo pravartakatva-guNakI viziSTatAke kAraNa hI kundakundake 2 kArtikeyA'nuprekSA aura svAmikumAraliye vaDherakAcArya (vartakAcArya) jaise padakA prayoga kiyA gayA ho / mUlAcArakI kucha prAcIna pratiyoM meM granthakartRvarUpa yaha adhra vAdi bAraha bhAvanAoMpara, jinheM bhavyajanoM ke liye AnandakI jananI likhA hai (gA.1), eka bar3A hI se kundakundakA spaSTa nAmollegva use aura bhI adhika puSTa karatA hai| aisI vastusthinimeM muhadvara paM0 nAthUrAmajI mIne, sundara, sarala tathA mArmika graMtha hai aura 481 gAthA-saMkhyAko jainasiddhAntabhAskara (bhAga 12 kiraNa 1) meM prakAzita liye hue hai| isake upadeza baDe hI hRdaya-grAhI hai, ukriyoM 'mUlAcArake kartA vari' zIrSaka apane hAla ke legvameM. antastalako sparza karatI haiM aura isIse yaha janasamAjameM jo yaha kalpanA kI hai ki, beTTageri yA beTa kerI nAmake kucha sarvatra pracalita hai tathA bar3e zrAdara evaM premakI dRSTise dekhA grAma tathA sthAna pAye jAte haiM, mUlAcArake kartA unhIM meM se jAtA hai| kisI beTTageri yA beTakerI grAmake hI rahanevAle hoMge zrIra isake kartA granthakI nimna gAthA naM. 488 ke anusAra 'svAmikumAra haiM, jinhoMne jinavacanakI bhAvanAke liye aura usa parase koe kundAdikI taraha 'vaTa re' kahalAne lage hoMge, vaha kucha saMgata mAlUma nahIM hotI-beTTa aura vaha caMcala manako rokane ke liye paramazraddhAke sAtha ina bhAvanAtroM zabdoMke rUpameM hI nahIM kintu bhASA tathA artha meM bhI bahuta kI racanA kI hai :antara hai| beTTa zabda, premIjIke lekhAusAra, choTI kahAki jiNa-vayaNa-bhAvaNaTuM sAmikumAreNa paramasaddhAe / vAcaka kanar3I bhASAkA zabda hai aura gari upa bhASAmeM palI- raiyA aNupekkhAo caMcalamaNa-raMbhaNaTuM ca // raiyA aNupakkhAA caca bhohalleko kAne haiM; jaba ki vaha aura baTTaka jaise zaH 'kumAra' zabda putra, bAlaka, rAjakumAra, yuvarAja, prAkRta bhASAke usa artha ke vAcaka zana: haiM aura pranthakI avivAhita, brahmacArI Adi arthoM ke mAtha 'kArtikeya' artha meM bhASAke anukUla par3hate haiM / graMthabhara tathA usakI TIkA meM bhI prayukta hotA hai, jisakA eka prAzaya kRtikAkA putra hai beTTageri yA beTTakeri rUpakA eka jagaha bhI prayoga nahIM pA aura dUsarA zrAzaya hinduoMkA vaha paDAnana devanA hai jo jAtA aura na isa graMthake kartRtvarUpameM anyatra hI usakA zivajIke uma vIryame utpanna huaA thA jo pahale pragniprayoga dekhanemeM prAtA hai, jisase una kAnAko kucha prAyamara devatAko prApta huyA, agniye gaMgAmeM pahuMcA aura phira gaMgAmeM milatA / prAyuta isake, granthadAnakI jo prazasti mudrita pratimeM snAna karatI huI chaha kRtikAoMke zarIrameM praviSTa huzrA, ahita hai usameM 'zrI dekAnAyakatasUtra-ya / dvidheH' jisase unhoMne eka eka putra prasava kiyA aura ve kahoM putra isa vAkyake dvArA 'baTTeraka' nAmakA ullekha hai, jo ki bAdako vicitra rUpameM milakara eka putra 'kArtikeya' ho gaye, granthakAra-nAmake una tInoM rUpoMmeMse ekarUpa hai aura sArthaka dekho. anekAnta varSa 2 kiraNa 3 pR0 221.24
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6..] prantha aura granthakAra 226 jisake chaha mumba aura 12 bhujAe~ tathA 12 netra batalAe jAte sahana karane vAle santajanoMke kucha udAharagA prastuta kiye haiM, haiN| aura jo isIse zivaputra, agniputra, gaMgAputra tathA jinameM eka udAharaNa kArtikeya munikA bhI nimnAkara hai:kRtikA zrAdikA putra kahA jAtA hai| kumAra ke isa kArtikeya "svAmikArtikeyamuniH krauMcarAja - kRtopasarga arthako lekara hI yaha graMtha svAmI kArtikeyakRta kahA jAtA sodvA sAmyaparigAmena samAdhimaraNena devalokaM hai tathA kArtikeyAnuprekSA aura svAmikArtikeyAnuprekSA jaise pra.pya: (H:1)" nAmoM se isakI sarvatra prasiddhi hai| parantu granthabharameM kabhI isameM likhA hai ki 'svAmikArtikeya muni krIMcarAjakRta granthakArakA nAma kArtikeya nahIM diyA aura na granthako upasargako samabhAvase sahakara samAdhipUrvaka maraNa ke dvArA kArtikeyAnuprekSA athavA svAmikArtikeyAnuprekSA jaise nAmasse devalokako prApta hue| ullekhita hI kiyA hai| pratyuta isake, granthake pratijJA aura takhArtharAjavAtikAdi granthoM meM 'anuttaropapAdaMdazAMga' kA samApti-vAkyoMmeM granthakA nAma sAmAnyata: 'agupehAno' varNana karate hue, varddhamAnatIzaMkarake tIrtha meM dAruNa upasargoMko (anuprekSA) aura vizeSata: 'bArasaaNuveSagvA' (dvAdazAnuprekSA) satkara vijayAdika anuttara vimAnoM (devaloka) meM utpanna hone diyA hai* / kundakunda ke isa viSaya ke granthakA nAma bhI vArasa vAle dama anagAra sAdhuoMke nAma diye haiM, unameM kArtika athavA agupekvA' hai| taba kArtikeyAnuprekSA yaha nAma kisane aura kArtikeyakA bhI eka nAma hai| parantu kisake dvArA ve usagako kara diyA, yaha eka anusandhAnakA viSaya hai| granthapara eka- prApta upa aisA kacha ullekha sa thameM nahIM hai| mAtra saMskRta TIkA jo upalabdha hai vaha bhaTTAka zubhacandrakI ho. bhagavatIaArAdhanA jaise prAcIna granthakI nimna hai aura vikrama saMvat 1613meM banakara samApta huI hai| gAthA naM. 1546 meM bacake dvArA upasargako prApta hue eka isa TIkAmeM aneka sthAnoM para graMthakA nAma 'kAtike nuprekSA' vyatrikA ullekha jarUra hai. sAtha upasargasthAna rohaDaka' zrIra diyA hai aura granthakAra kA nAma 'kArtikeya' mume prakaTa kirA 'zakri' hathiyArakA bhI ullekha hai parantu 'kArtike.' hai tathA kumArakA artha bhI 'kArtikeya' batalAyA haix / nAmakA spaSTa ullekha nahIM hai| usa vyatiko mAtra agniisase saMbhava hai ki zubhacandra bhaTTArakake dvArA hI yaha dAyitaH' likhA hai. jisakA artha hotA hai agnipriya, nAmakaraNa kiyA gayA ho-TIkAse pUrvake upalabdha sAhityameM agnikA premI athavA agnikA pyArA, premapAtra :graMthakArarUpameM isa nAmakI upalabdhi bhI nahIM hotii| rohebyammi sattIe mokAceNa zramiyadA vi / 'koheNa jANa tapadi' ityAdi gAthA naM0 364 kI taM vedaNamadhiyAsiya paDivaNNo tamaM aTuM // TIkAmeM nirmala kSamAko udAhata karate hue ghora upasargoko 'majArAdhanAdarpama' TIkAmeM paM0 zrAzAdharIne 'prAMga * vocchaM aNupehAyo (gA. 1); bAramaaNupekkhAyo dayido' (agnidayita:) padakA artha, 'bhagnigaja nAmno bhaNiyA hu jiNAgamANusAreNa (gA0 488) / rAjJaH putraH kArtikeyasaMjJaH'-gni nAmake rAjAkA putra x yathA:-(1) kArtikeyAnuprekSASTIkA vakSye zubhazriye- kArtikeya saMzaka--yA hai| kArtikeya munikI eka kathA (zrAdimaMgala) bhI hariSeNa. zrIcandra aura nemidattake kathAko meM pAI (2) kArtikeyAnuprekSAyA vRttiviracitA varA (prazasti 8) / jAtI hai aura usameM kArtikeyako kRnikA mAnAse utpanna (3) 'svAmikArtikeyo munIndro anuprekSyA tyAkhyAtukAma: agnirAjAkA puna batalAyA hai| mAtha hI, yaha bhI likhA mala gAlanamaMgalAvApti-lakSaNa maMgala]mAcaSTe(gA01) hai ki kArtikeyane bAlakAlameM--kumArAvasthAmeM hI muni (4) kena racitaH svAmikumAreNa bhavyavara-puNDarIka-zrI- dIkSA lI thI, jisakA amuka kAraNa thA, aura kArtikeyakI svAmikArti kemuninA AjanmazIladhAriNa:anuprekSA: bahana roheTaka nagarake usa ca gajAko byAhI thI jisakI rcitaaH| (gA. 487) / zakrise Ahata hokara athavA jimake kiye hue dAruNa (5) ahaM zrIkArtikeyasAdhuH saMstuve (486) upamargako jItakara kArtikeya devaloka sidhAre haiN| isa (dehalI navA mandira prati vi0, saMvat 1806 kathAke pAtra kArtikeya aura bhagavatI ArAdhanAkI ukta gAthAke
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23. anekAnta [varSa 8 pAtra 'agnidayita' ko eka yatalAkara yaha kahA jAtA hai parivartanAdikA yaha kArya kisI bAdake pratilekhaka dvArA saMbhava aura zrAma taurapara mAnA jAtA hai ki yaha kArtikavAnuprekSA mAlUma nahIM hotA, balki kumArane hI jAna yA anajAnameM unhIM svAmI kArtikeyakI banAI huI hai jo krauMca rAjAke joinduke dohekA anusaraNa kiyA hai aisA jAna par3atA hai| upasargako samabhAvase sahakara devaloka padhAre the, aura isa- una dohA aura gAthA isa prakAra haiM:-- liye isa graMthakA racanAkAla bhagavatIprArAdhanA tathA zrI viralA jANahiM tattu bahu viralA NisuNahi tattu / kundakunda ke graMthoMse bhI pahalekA hai -bhale hI isa grantha tathA viralA jhAyahiM tatta jiya viralA dhArahitatta // 6 // bha0 grArAdhanAkI una gAthAmeM kArtikeyakA spaSTa nAmollekha -yogasAra na ho aura ma kathAmeM inakI isa grantharacanAkA hI koI viralA NimuNahi taccaM biralA jANaMti taccado tacaM / ullekha ho| viralA bhAvahi tacaM viralANaM dhAraNA hodi // 376 / / pantu DAphTara e. ena. upAdhye ema. e. kolhApura isa --kArtikeyAnuprekSA matase sahamata nahIM hai| yadyapi ve abhItaka isa granyake aura isaliye aisI sthitimeM DA. sAhabakA yaha mata kartA aura usake nirmANakAlake sambandhameM apanA koI hai ki kArtikeyAnuprekSA una kundakundAdike bAdakI hI nahIM nizcita eka mata sthira nahIM kara sake phira bhI unakA itanA balki paramAtmaprakAza tathA yogasArake kartA yogIndu prAcArya ke kahanA spaSTa hai ki yaha grantha utanA (vikamase doso yA tInasI bhI bAda kI banI huI hai, jinakA samaya unhoMne pUjyapAdake varSa pahalekAx) prAcIna nahIM haiM jitanA ki dantakathAoM ke samAdhitaMtrase bAdakA zrIra caNDa vyAkaraNase pUrvakA arthAta AdhArapara mAnAjAtA hai. jinhoMne granthakAra kumArake vyaki- IsAkI 5 vIM aura 7 vIM zatAbdIke madhyakA nirdhArita kiyA skhako andhakArameM DAla diyA hai| aura isake mukhya do hai; kyoMki paramAgmaprakAzameM samAdhitaMtrakA bahuta kucha anukAraNa diye hai, jinakA sAra isa prakAra hai: saraNa kiyA gayA hai aura caNDa-vyAkaraNameM paramAtmaprakAzake (8) kumArake isa anupekSA graMthameM bAraha bhAvanAoMkI prathama adhikArakA 85 vAM dohA (kAlu nahe viNu joiyA' gaNanAkA jo krama svIkRta hai vaha vaha nahIM hai jo ki ityAdi) udAharaNa ke rUpa meM : bahakara, zivArya aura kunda nkake granthoM (mUlAcAra, bha. isameM sandeha nahIM ki mUlAcAra bhagavatIyArAdhanA ArAdhanA tathA bArasaaNupekkhA) meM pAyA jAtA hai, balki aura bArasaaNuvekkhAmeM bAraha bhAvanAoMkA krama eka hai, usase kacha bhinna vaha krama hai jo bAdako umAsvAtike itanA hI nahIM bakSika ina bhAvanAoMke mAma tathA kramakI tattvAryasUtrameM upalabdha hotA hai| pratipAdaka gAthA bhI eka hI hai. aura yaha eka khAsa vize(2) kumArakI yaha anuprekSA apabhraMza mASAmeM nahIM patA hai jo gAthA tathA usameM varNita bhAvanAoMke kramakI likhI gaI: phira bhI isakI 276 vI gAthAmeM 'NisuNahi' adhika prAcInatAko sUcita karatI hai| vaha gAthA isa aura 'bhAvahi' (prefer by hiM) ye apabhraMzake dopada prakAra hai :prAghuse haiM jo ki vartamAna kAla tRtIya puruSake vahu bacanake addhavamasaraNamegattamaraNa-saMsAra-logamasuSitaM / rUpa hai| yaha gAthA joindu (yogIndu) ke yogasArake 65 veM bhAsava-saMbara-Nijjara-dhammaM vohi va ciMti vaha pAcAtAta jo|| doheke sAtha milatI julatI hai, eka hI zrAzayako liye umAsvAtike tatvArthasUtrameM ina bhAvanAoMkA krama hae hai aura una doheparase parivartita karake rakkhI gaI hai| eka sthAnapara hI nahIM balki tIna sthAnoMpara x paM. pannAlAla vAkalIvAlakI prastAvanA pR0 vibhina hai| usameM azaraNake anantara ekatvaCatalogue of Sk. and Pk. Manus anyatva bhAvanAoMko na dekara saMsArabhAvanAko diyA hai cripts in the C. P. and Berar P. XIV; . v. aura saMsArabhAvanAke anantara ekatva-anyatva bhAvanAko tathA Winternitz, A history of Indian * paramAtmaprakAzakI aMgrejIprastAvanA pR. 64-67 Literature, Vol. II, P. 577. tathA prastAvanAkA hindIsAra pR0 113-115,
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-7] prantha aura aMthakAra 231 rakkhA hai: lokabhAvanAko saMsArabhASanAke bAda na rakhakara mAlUma nahIM hotI-khAsakara kama prAna gAthA naM0 280kI nirjarAbhASanAke bAda rakkhA hai aura dharmabhAvanAko bodhi. upasthitimeM, jo usakI sthitiko aura bhI sandigdha kara durlabhase pahale sthAna na dekara usake antameM sthApita kiyA detI hai. aura jo nimna prakAra hai:hai jaisA ki nimna sutrase prakAra hai taccaM kahijjamANaM NiccalabhAveNa gilade jo hi / ___"anityAzaraNa-saMsAreSatvA'nyatvAzacyAss. taM ciya bhAvei sayA so vi ya tattcaM viyANeI / / sava-saMvara nirA-loka- bodhidurlabha * dharmasvAkhyAta * // 20 // tttvaanucintnmnuprekssaaH||6-".. isameM batalAyA hai ki, 'jo uparya tatvako-jIvAdiaura isase aisA jAnA jAtA hai ki bhAvanAoMkA yaha viSayaka tatvajJAnako athavA usake marma ko-sthirabhAvamekrama, jisakA pUrva sAhityaparase samarthana nahIM hotA, bAdako dRr3hatAke sAtha-grahaNa karatA hai aura sadA usakI bhAvanA umAsvAtike dvArA pratiSThita huA hai / kArtikeyAnuprekSAmeM rakhatA hai vaha tatvako savizeSa rUpase jAnanemeM samartha hotA hai| isI kramako apanAyA gayA hai| ata: yaha grantha umAsvAtike isake pranaMtara do gAthAe~ aura dekara evaM pUrvakA nahIM banatA / taba yaha una svAmikArtikeyakI kRtti loyasahAvaM jo jhAdi' ityAdi rUpase gathA naM. bhI nahIM ho sakatA jo hariSeNAdi kathAkoSoMkI una kathAke 283 dI huI hai, jo lokabhAvanAke upasaMhArako liye hue usakI samApti-sUcaka hai aura apane sthAnapara Thaka mukhya pAtra haiM, bhagavatI zrArAdhanAkI gAthA naM. 1546 meM rUpase sthita hai / ve gAthAeM isa prakAra haiM:'agnidayita' (agniputra) ke nAmase ullekhita haiM athavA anuttaropapAdadazAGgameM varNita daza bhanagAroMmeM jinakA nAma ko Na vaso itthijaNe kassa Na mayaNeNa khaMDiyaM mANaM / ko diehiM gA jimo koNa kasAehi sNttto|28| hai| isase adhika granthakAra aura granthake samaya-sambandhameM isa kramavibhinnatAparase aura kucha phalita nahIM hotaa| so Na vaso ithijaNe saNa jio iMdipahiM meM heNa / jo Na ya hidi gaMthaM abbhatara bAhiraM savvaM / 2.2 / aba rahI dUsare kAraNa kI bAta, jahA~ taka maime usapara inameMse pahalI gAthAmeM cAra prazna kiye gae haiMvicAra kiyA hai aura granthakI pUrvApara sthitiko dekhA hai usa kauna strIjanoMke vazameM nahIM hotA? 2 madana-kAmadevase parase mujhe yaha kahane meM koI saMkoca nahIM hotA ki graMthoM kisakA mAna khaMDita nahIM hotA ?, 3 kauna indriyoM ke dvArA ukra gAthA naM0 276 kI sthiti bahuta hI saMdigdha hai aura jItA nahIM jAtA ?, 4 kauna kaSAya se saMtapta nahIM hotA? vaha mUlata: graMthakA aMga mAlUma nahIM hotI-bAdako kisI dUsarI gAtha meM kevala do praznoMkA hI uttara diyA gayA hai tarahapara prakSipta huI jAna par3atI hai / kyoMki una gAthA jo ki eka khaTakane vAlI bAta hai, aura vaha uttara yaha 'lokabhAvanA' adhikArake antargata hai, jisameM lokasaMsthAna, hai ki-strIjanoM ke vazameM vaha nahIM hotA aura vaha indriyoM lokavartI jIvAdi chaha dravya, jIvake jJAnaguNa aura zruta se jItA nahIM jAtA jI mohase bAhya aura zrAbhyantara samasta jJAnake vikalparUpa naigamAdi sAta naya, ina sabakA saMkSepa meM parigrahako grahaNa nahIM karatA hai| bar3hA hI sundara vyavasthita varNana gAthA naM. 115 se 278 ina donoM gAthAtroMkI lokabhAvanAke prakaraNa ke sAtha koI taka pAyA jAtA hai| 278 vI gAthAmeM nayoM ke kathanakA saMgati nahIM baiThatI aura na granthama anyatra hI kathanakI aisI upasaMhAra isa prakAra kiyA gayA hai: zailIko apanAyA gayA hai / ira se ye donoM hI gAthAeM spaSTa evaM vivihagAAhiM jo vasya vavaharedi loymmi| rUpase prakSipta jAna par3atI haiM aura apanI isa prakSiptatAke dasaNa-NANa-caritaM so sAhadi sagga-movakhaM ca // kAraNa una 'viralA zisuNahiM taracaM' nAmakI gAthA na. isake anantara viralA NisuNahiM taccaM' ityAdi 276 kI prakSiptatAkI saMbhAvanAko aura dRDha karatI haiN| merI gAthA naM.276 hai, jo zraupadezika DhaMgako liye hue hai aura rAyameM ina donoM gAthAoMkI taraha 276 nambarakI gAthA bhI graMthako tathA isa adhikArakI kathana-zailIke sAtha kucha saMgata prakSipta hai, jise kisIne apanI pranyapratimeM apane upayogake
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 bhanekAnta [ varSa liye saMbhavata: gAthA na0 280 ke bhAnapAsa hAziyepara, bAdakA banA huA hai, ThIka mAlUma nahIM hotaa| merI samajhameM usake TippaNake rUpameM, noTa kara rakkhA hogA, aura jo prati- yaha graMtha umAsvAtike sattvArthasUtrase adhika bAdakA nahIM lekhakakI amAvadhAnIye mUlameM praviSTa ho gaI hai| pravezakA hai--usake nikaTavartI kisI samayakA ha.nA cAhiye / aura yaha kArya bha. zubhacandrakI TIkAme pahale hI hazrA hai, isIse isake kartA ve agniputra kArtikeyamuni nahIM hai jo zrAmaina tInoM gAthAoMpara bhI zubhacandra kI TIkA upalabdha hai taurapara isake kartA samajhe jAte haiM aura krauMcarAjAke dvArA aura usameM (tadanusAra paM. jayacandrajIkI bhASA TIkAmeM bhI) upasargako prApta hue the, barika svAmiva mAra nAmake prAcArya bar3I khIMcAtAnIke sAtha inakA sambandha joDanakI ceSTA kI hI hai jisa nAmakA ullekha unhoMne svayaM antamaMgala kI gaI hai; parantu sambandha jur3atA nahIM hai| aisI sthitimeM ukta gAthAme zleSarUpase bhI kiyA hai:-- . .. gAthAkI upasthitiparase yaha kalapita karalenA ki use svAmi- tihayaNa pahANa-sAmi kumAra-kAle vitaviya tabayaraNaM / kumArane hI yogasArake una doheko parivartita karake banAyA hai, basapajjasayaM mahalaM paramatiyaM sthave gicha / 46 / / samucita pratIta nahIM hotA-khAsakara usa hAlata meM jabaki graMtha- isameM vasupUja-suta vAsupUjya, malli aura antake tIna bharameM apabhraMzabhASAkA aura koI prayoga bhIna pAyA jAtA ho| nemi, pArzva tathA vartamAna aise pA~ca kumAra-zramaNa tIthaMkaroMko bahuta saMbhava hai ki kisI dUsare vidvAnane doheko gAthAkA bannA kI gaI hai, jinhoMne kumArAvasthAmeM hI jina-dIkSA rUpa dekara use apanI granyapratimeM noTa kiyA ho, aura yaha lekara tapazcaraNa kiyA hai aura jo tIna lokake dhAna bhI saMbhava hai ki yaha gAthA sAdhAraNase pATha bhedake sAtha svAmI haiM / aura isase aisA vinita hotA hai ki grantha kara adhika prAcIna ho aura yogIndune hI isaparase thoDese pari- bhI kumArazramaNa the, bAlAhmacArI the aura unhoMne bAlyAvartanake sAtha apanA una dohA banAyA ho; kyoMki yogIndu ke vasthAmeM hI jinadIkSA lekara tapazcaraNa kiyA hai-sA paramAtmaprakAza zrAdi graMthoM meM aura bhI kitane hI dohe aise ki unako viSayameM prasiddha hai, aura isIse unhoMne, apaneko pAye jAte haiM jo bhAvapAhuDa tathA samAdhitaMtrAdike popara vizeSarUpa meM iSTa, pA~ca kumAra tIrthakaroMkI yahA~ ratuta kI hai| se parivartita karake banAye gaye haiM aura jise DAkTara sAhabane svAmi-zabdakA vyavahAra dakSiNa dezameM adhika hai aura svayaM svIkAra kiyA hai| jabaki kumArake isa graMthakI aisI vaha vyani-vizepoMke sAtha unakI pratiSTAkA dyotaka hotA hai| koI bAta abhI taka sAmane nahIM AI.-kucha gAthAe~ aisI kumAra, kumArasena, vumAranandI aura bumArasvAmI jaise jarUra dekhane meM pAtI haiM jo kundakunH tathA zivArya jaise nAmoMke prAcArya bhI dakSiNa meM hue haiN| dakSiNa dezameM bahuta prAcAryoMke granthoM meM bhI samAnarUpase pAI jAtI haiM aura ve prAcIna kAlase kSetrapAlakI pUjAkA bhI pracAra rahA hai aura aura bhI prAcIna srotase sambandha rakhane vAlI ho sakatI haiM, isa granthakI gAthA naM0 25 meM 'kSetrapAla' kA spaSTa jisakA eka namUnA bhAvanAoMke nAmavAlI gAtha.kA upara nAmollekha karake usake viSaya meM phailI huI rakSA-sambandhI diyA jA cukA hai| ataH isa vivAdApanna gAthAke sambandha mithyA dhAraNAkA niSedha bhI kiyA hai| ina saba bAtoparase ukra kalpanA karake yaha natIjA nikAlanA ki, yaha grantha granthakAra mahodaya prAyaH dakSiNa dezake prAcArya mAlUma hote joinTake yogasArase-sAkI prAyaH chaThI zatAlIpe- haiM. jaisAki DAkTara upAdhyene bhI anumAna kiyA hai|
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga-stotra [yaha stotra koI 20 varSa pahale, agasta san 1626 meM, kA~dhalA ji0 mujaphpharanagarake jainamandirazAstrabhaNDArakA nirIkSaNa karate hue, mujhe dekhaneko milA thA; Aja ise anekAntameM prakAzita kiyA jAtA hai| isameM alaGkAra-chaTAko liye hue vItarAgadevake svarUpakA nirdeza karate hue bAra bAra yaha ghoSita kiyA gayA hai ki 'jo puNya-hIna haiM ve aise vItarAgadevakA darzana nahIM kara paate|'-1rthaat vIAgakA darzana-anubhavana aura sevA-bhajana bar3e bhAgyase prApta hotA hai| stotrakI pada-racamA prAyaH sarala tathA sugama hai aura usapara sahaja hImeM binA kisI vizeSa parizramake-bahutakucha arthAvabodha ho jAtA hai. isIse stotrakA artha sAthameM denekI jarUrata nahIM samajhI gii| yaha stotra veM padyaparase 'kalyANakIrti' prAcAryakA banAyA humA jAna par3atA hai aura haveM padyameM zleSarUpase pAsena' aura 'narendrasena' nAmake prAcAryoMkA bhI ullekha kiyA gayA hai, jo kalyANakIrti ke gurujana mAlUma hote haiN| kalyANa kIrti. padmasena aura narendrasena nAmake aneka bhAcArya ho gaye haiM, abhI yaha nizcita nahIM ho sakA ki unameM se yahA~para kauna vivakSita haiM :-saM0] (vasantatilakA) zAntaM zivaM ziva-padasya paraM nidAnaM, mavajJamIzamamalaM jita-moha-mAnam / saMsAra-nIranidhi-manthana-mandaga'gaM , pazyanti puNya-rahitA na hi vItarAgam // 1 // avyakta-mukti-pada-paGkaja-rAjahaMsaM, vizvA'vataMsamamaravihita-prazaMsam / kandarpa-bhUmiruha-bhaJjana-matta-nAgaM, pazyanti puNya-rahitA na hi vItarAgam // 2 // saMmAra-nIranidhi-tAraNa-yAnapAtraM, jJAnka-pAtramatimAtra-manogya-gAtram / durvAra-mAra-dhana-pAtana-bAta-gagaM2 , pazyanti puNya-rahitA na hi vItarAgam // 3 // dAntaM nitAntamatikAntamanantarUpaM, yogIzvaraM kimapi saMvidita-svarUpam / saMsAra-mArava-pathA'mRta-nirbharA'gaM3 , pazyanti puNya-rahitA na hi vItagagam // 4 // duSkarma-bhIta-janatA-zaraNaM surendraH, nizzeSa-dopa-rahitaM mahitaM narendraH / tIrthakkaraM bhavika-dApita-mukti-bhAga, pazyanti puNya-rahitA na hi vItagagam // 5 // kalyANa-balli-bana-palvanA'mbuvAha, lokya-loka-nayanaka-sudhA-pravAhaM / siddhayaGganA-vara-vilAsa-nibaddha-gagaM, pazyanti puNya-rahitA na hi vItarAgam // 6 // lokA'valokana-kalA'tizaya-prakAzaM, vyAloka-kIrti-vara,nirjita-kambu -hAsyam / vANI-taraGga-navaraGga-lasattaDAgaM, pazyanti puNya-rahitA na hi vItarAgam // 7 // kalyANakIrti-racitA''laya-kalpavRkSa, dhyAnA'nala dlit-paapmudaatt-pkssm| nityaM kSamA-bhara-dhurandhara-zeSanAgaM, pazyanti puNya-hitA na hi vItarAgam // 8 // zrIjenasUri-vinata-krama-padmasenaM, helA-vinirdalita-moha-narendrasenam / lIlA-vilaMdhita-bhavA'mbudhi-madhyabhAgaM, pazyanti puNya-rahitA na hi vItagagam // // 1 mandarA'cala. 2 pavana-vega. 3 pUrNa chAyAtaru. 4 zaGkha /
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ sara rAdhAkRSNanake vicAra perisameM saMyukta rASTrIyasaMvake zaikSika, vaijJAnika aura sAMskRtika saMgaThana ke prathama adhivezanameM bhASaNa dete hue hAlameM sara rAdhAkRSNanane kA:mAnavatAkA punaH-saMsthApana saMcArakI vartamAna duravasthAke mukhya kAraNa jIvanake prati "yUneskAphA uddezya kevala itanA hI nahIM hai ki vaha hamArA pArthiva dRSTikoNa, aAtma-vidyAke prati hamArI avajJA kaura thaM I.mI nayI vyavasthAe~ karake baiTha jAye / use to jIvanakI prAdhyAmika zrAHoMke prati hamArI udAsInatA hI hai| eka nayI dizA, eka nayA dRSTikoNa aura eka nayI sasAkA unnata karane ke liye hame AdarzavAdI vica radhArAkA anveSaNa karanA hai, jo mAnava jAtiko sphuraNa va dArzanika vicAradhArA tathA AdhyAtmika tatvoMko punaH apanAnA pradAna kara ske| apane dezameM hama loga isa bAtameM vizvAsa para rakhate haiM ki aisI vicAradhArAmeM zrAdhyAtmikatAkA puTa avazya naye AdarzoMkI AvazyakatA ho| dhurI rASTroMkA udAraNa hamAre liye cetAvanI hai| parantu merI sabase adhika cintA isa bAtake liye hai ki jarmanI aura jApAna bauddhika avadAnoM, vaijJAnika pragati, kahIM hama buddhivAdI hI apane kAryake prati bhUThe siddha na ho| zraudyogika kuzalatA aura mainyazakri meM bar3e car3he the, lekina hamameM vinamratA hI nahIM, sacAI bhI honI cAhiye / apariphira bhI pichale mahAyuddha meM ve parAjita hue| ve isaliye pakva masti meM mithyA dhAraNAeM bharane aura jJAnake srotoM asaphala hA ki unmeM viveka aura buddhi kA abhAva thaa| ko viSAkra kara deneke liye hamIM uttaradAyI haiM hama sarala agasta 1646ke antima dina jaba nyUrebhvargake vandiyoM yuvakoMke maztikoMko vikRta kara dete haiM aura yuddhakI icchA se pUchA gayA ki unheM koI yuti denI hai to unameM se eka na rakhane vAle ni.va vyakriyoM ko mRtyu tathA vinAzakA naMgA pheMkane kA pradhAna abhi kra. eDolpha hiTalara jarmaba-janatA nAca nAcanevAle dAnavo ke rUpa meM pariNata kara dete haiN| mAnavake sammukha apanA antima bayAna deneko yahAM upasthita nahIM ha.yakI kaM.mala bhAvanAzrIkA unmUlana karake usakI sahaja hai| vaijJAnika troTayoM ke kAraNa hama yuddha meM parAjita nahIM hue| lalakakA anta kara dete haiN| mahAna buddhivAdI sukarAta, jise paramAtmAne hiTalara aura hama sabake viruddha, jo Izvarase pazcimI saMsArake buddhivAdiyoMkA pratinidhi kahA jA sakatA vimva the aura jinhoMne hiTalara kI sevAkI, apanA nirNaya hai. aAtma-nirNayake siddhAnta para calatA thaa| jaba usakA diyA hai| jaba koI rASTra khullamakhullA paramA mAse vimugva apane samayake samAjase saMgharSa hayA to usane rAjyake zrAdeza hokara kevala pArthiva saphalatA aura samRddhikI ora mana kI hamAre netAke zaloMmeM 'bhadra avajJA' kii| apanI lagAtA hai ta usakA patana ho jAtA hai| Aja jitanI bauddhika sacAIpara AghAta honepara rAjya ke atikramaNa se lohA zrAvazyakatA mAnavako usakI pUrvAvasthAmeM lAnekI hai utanI lenekA sAhasa hamameMse kitane buddhivAdiyoM meM hai ? rAjyake pAThazAlAoM pustakAlayoM yA dukAnoM aura kArakhAko lAne zrAdezIkA satyase virodha honepara hamase kitane una AdezoM kI nhiiN| yadi hameM eka navIna sArvabhauma samudAyako skRti kI avajJA karate hue zahIda hone ko taiyAra haiM ? pradAna karanI hai to hameM mAnavako sphUrti dAna karanA caahiye| hama aAmAke pujArI haiN| hamAre hoThoM pe asatyakA eka aAja aise vyaktiyoMkI saMkhyA bahuta hai jinakI paramAtmAmeM zabda na nikananA cAhiye aura na kisI mithyA vicArakA dhAsthA nahIM hai, jo darzanatattvameM vizvAsa nahIM rakhate kinu praveza ho hamAre mastiSkameM honA cAhiye / mujhe isa bAta yadi koI hamape yaha kahe ki hama nAstika athavA parAGmukha haiM kI kAmanA hai ki hama saba rAjanItise upara RsTha kara kevala to hama burA mAna jaayNge| saca aura prema hI pratyeka dharmakA vizva zrAdoM ko hI apanAveM / eka jarmana vicArakane kahA hai nAma mA upadeza hai| satya hamape zraddhAvAna vyakrikA aAdara karanekA "naye zoragalake AviSkArakoMke irdagirda nahIM, balki navIna pAtraha karatA hai aura prema hameM mAnava-jAti ke sammAnakA pATha pradoMke AviSkArako hurdagirda yaha daniyA ghUmatI haipar3hAtA hai| vyakti aura mAnava-jAti saMsArake do sambha haiM cupa-cApa ghUmatI hai|" aura anya samUha kevala bIca ke adhyAya /
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmpradAyika daMge aura ahiMsA (lekhaka bA0 rAjakumAra jaina) - -- EARNERAja yaha kisIse bhI chipA nahIM ki sAdhAraNa sI kahAvatase mI yaha spaSTa ho jAtA hai ki jagaha 2 para sAmpradAyika daMge horahe jo bar3A hai, jo zaktizAlI hai, jisake bhujadaNDoMmeM haiN| yaha daMge sAmpradAyika haiM yA bala hai, vahI kSamA kara sakatA hai| eka patita, dalita PADMPAN rAjanaitika ? isa prazna kA sambandha tathA zaktivihIna purupa, jise kucha bhI cArA nahIM, rAjanItise hai aura isa prabhapara mujhe kucha nahIM kyA karegA ? vaha kSamAke sivA aura kara bhI kyA likhanA hai| dekhanA to isa bAtakA hai ki ina daMgoM sakatA hai ? kyA eka se purupakI kSamA hI 'uttama se ahiMsAkA kyA sambandha hai| kSamA' haiM ? nhiiN-nhiiN| yaha to usakI kAyaratA hai| ahiMsA abhayakA hI eka aMga hai tathA ina eka aisA purupa jo unnati tathA vIratAkI sIr3hIpara donoM meM eka vizeSa sambandha hai| jaba taka hama abhaya sabase UMce ho vaha kSamA kare, vaha ahiMsaka ho to nahIM haiM taba taka hamArA asika honA eka sImA bAta dUsarI; parantu eka sA purupa jisane kisI bhI taka nirarthaka hai aura hama bhI usI sImAke andara dina usa sIr3hIpara car3hane takakA sAhasa na kiyA hI haiN| kyA hamArA aAtatAyiyoMko kSamA kara denA ho, kisa prakAra kSamA kara sakatA hai ? vaha to vAdhya aura unako isa prakAra preraNA denA hI ahiMsA hai ? hai kSamA karane ke liye| Aja ThIka yahI avasthA kSamA karanese pahale yaha bAta avazya dhyAnameM rakkhI jainasamAjakI hai| hameM vaisI ahiMsA nahIM cAhiye / jAnI cAhiye ki kSamA vahI kara sakatA hai jisameM hameM Ajakala kSamA karanekA adhikAra prApta nahIM hai, zatra se badalA lenekI zakti ho / ve purupa jo unase isake liye hameM adhikAra prApta karanA hogA / maiM Darakara apane 2 gharoM meM bhayabhIta hue baiThe haiM yaha kahatA hai ki agara hama daMgoMsa abhaya ho jAeM, to nahIM kaha sakate ki hama to ahiMsaka haiN| unakA isa kisI bhI zaktikA sAhasa daMgA karane kA nahIM ho prakAra ahiMsAkI ADameM baiThA rahanA sarvadA dopapUrNa sakatA hai| Aja jaba hama apanA mAna kho cuke haiM, hai| isa prakArase vaha ahiMsAko kAyaratAmeM pariva- bala, vIratA tathA zIrya kho cuke haiM, apanI unna taka tita kara rahe haiM aura jo dopa anya samAjoMne jaina siMhAsanase cyuta ho gaye haiM, Aja jaba hama abhayaka aura bauddha dharmakI ahiMsApara lagAyA aura bhAratIya mArgako bhUla gaye haiM aura kAyaratAka pathapara agrasara paratantratA usIkA phala batalAyA hai, usake yogya haiM, taba hI nIca, patita, atyAcArI purupoMko jina bana rahe haiN| yAda rakkheM isa prakAra ve kevala ahiMsA kA ki itihAsa unake kAle kAranAmoMse bharA par3A para balki apane jainadharmapara bhI kalaMka lagA rahe haiN| hai, daMgA karanekA sAhasa huA hai| jainadharma abhayakA 'kSamA bar3anako cAhiye choTanako aparAdha' isa sandeza detA hai aura abhaya hama taba hI ho sakate haiM
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta virSa - jaba hama zaktizAlI hoM, hamAre bhujadaNDoMmeM bala ho, purupa samajha jAe to phira apanI hI bolI bolanI vIra hoM aura ativAra hoM yA hamAre andara asA- caahiye| mitroM ! hamArI bolI ahiMsAkI hai, lekina dhAraNa tathA advitIya atmazakti ho| Aja apane karmAnusAra tathA kAla-cakrakI gatise vIra bhagavAnakA Adeza hai "tama khada jIo, hama itane kAyara ho cuke haiM ki hama asiMhaka ho hI jIne do jamAnemeM sabhI ko" (Live and Let nahA skt| Aja hama daga nahIM skte| Aja hameM daMgA karane vAloMko samajhAmA Live) jaba hama saMsArameM jIvita ho, zaktizAlI ho, hai| amara ve hamArI bolImeM nahIM samajhate to hameM unnatike zikharapara hoM, taba tuma dasaroMko mata unako unhIMkI bolImeM samajhAnA pdd'egaa| cAhe vaha davAo aura unheM bhI jIne do| acchA vyavahAra bolI hisAkI ho yA ahiMsA kI / phira jaba hama karo aura atyAcAra na kro| para yaha bAta nahIM hai jAgRta ho jAe~ge aura isa bhedako samajhane lageMge, Ajake liye| agara hama zaktivihIna haiM to bhI to koI bhI zakti isa prakArakA anucita kArya karane kisI ko na satAveM, parantu Aja to hamArA asti- kA sAhasa na karegI / merI lekhanI phira vahI likhane tva hI miTAye jAnekI canautI dI gaI hai / tamhArI ko vivaza hai ki jaba taka hama vIra balavAna nahIM, sabhyatA, tumhArI saMskRti, tumhAre dharma karma saba kucha ahiMsaka kaise ? hameM to vivaza hokara ahisAkI naSTha kiye jA sakate haiM agara tuma isI prakAra kAyara zaraNa lenI par3atI hai| bane rhe| aba jaba hama svayaM hI naSTa ho jAnevAle haiM, mitro ! aAja hameM daMgA karanevAle duSToMko taba dUsaroMke rahanekA prazna hI nahIM uThatA / kyA ahiMsA aura kyA ahiMsA ? bhagavAna kundakundake AdezAnusAra samajhAnA hai| apanI bolImeM yA unakI hI bolImeM / agara ve __ bhagavAna kunda kundane kahA hai ki hameM usI bolI ahiMsAkI volI mahIM samajhate to apane pyAre jaina meM hI bolanA cAhiye jisameM ki dUsarA puruSa samajha dharma tathA usakI ahiMsAkI rakSAke liye, pracArake ske| use samajhAneke liye agara hameM usakI hI liye, unnatike liye hameM hiMsAkI bolI hI bolanI bolImeM bolanA par3e to koI DarakI bAta nahIM ; parantu pdd'egii| jaba ve samajha jAe~ge to hama apanI hI hameM isa bAtakA dhyAna rakhanA cAhiye ki kahIM hama bolI boleNge| usa hI bolIko apanA mAdhyama na banAleM / jaba vaha
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra aura unakA sandeza (bambaka-zrI kastUrasAvajI jaina apravAla ,bI. e., bI. TI.) [kiraNa 1 sa bhAge] pAThaka abataka dharma aura ahiMyAMko jisa rUpameM dakha vividha vaijJAnika prAvikAroMse hama pratikSaNa anekavidha cuke haiM usakA prAdhAra anubhUni (Feeling) hI pradhAna lAbha bhI uThA rahe haiM, vaijJAnikona prakRnida ko ekaniSThA rUpaye rahI hai| aba hama nimna paMtriyoM se bauddhikatA aura lagana saMvA nayA tapasyAme prasanna karama apanI (Rationality) kI kasauTIpara parambanakA :yAna raMge ajJAkAriMgI cerI banA liyA hai. aura abhI mAnava samAjakI tathA pAzrimAnya vicAradhAga ki.ma taraha bahatI hai, usakI prAzApUrNa kriyAzIlanA bhI ananta hai| mAnavajAtikI lacyamaM rakhakara isake vyAvahArika svarUpakA parIkSaNa kreNge| vaijJAnika dhanarAzikI mImA kalpanA bhI parimita nahIM prAyaH tvAMga pana ma nayA pAralaukika makhamaM vizvAsa hAnIyIke inapara mumbake paramoca zivarapara manuSya nahIM karate balki usa kapolakalpita tathA dhaM,mbakI TaTTI bhAsIna ho sakatA hai| ataeva nirAzAvA. yo tathA niSkriya samajhate haiM / atyAdI manuSya jIvanakA lakSya prAdhibhautika puruSoMkA hI kAlpanika mugma bhaviSyakAlIna mAMga kI umati, prAdhika ukarSa tathA kAma-saMbana hI samajate haiN| sarvathA tyAjya tathA heya hai aisA unakA kAnA hai| unake najadIka zarIraye 'zyaka prAmA koI vastu nahIM hai zramantoSa avanatikA kAraNa nahIM, kimbahunA umarikI kintu indriyajanita suvAkA bhaMga karanA hI parama zreyaskara pahalI sIDhI hai / jabataka asaMtoSase manuSya jarjara nahIM hotA, hai| unakA kanA hai ki 'Izvara aura dharma kevala ToMga haiN| hamAre manameM apanI dazA sudhAranekA vicAra bhI nahIM purAtana kAla meM khudagaraz2a nayA svArthI kintu buddhipradhAna paidA hotA / saMtApIkA sumba prAyaH umanikA ghAtaka honA hai puruSoMne kevala svArthaka liye tathA apane jIvanako sukhamaya tathA utkarSakI gani saTAke liye kI rahanI hai| manapya banAne ke liye jagatake bhAle prANiyoMko ugakara apanA ulna nirjIva tathA akarmaNya bana jAtA hai tathA gulAmI aura mIdhA karanA apanA paidAyazI haka samajha liyA thaa| dAsabakA vaH zikAra ho jAnA hai| prata: amannApa yA bevakUphIkA mAla alamandoMkI khurAka hai" isa siddhAntako halacala jAvana paidA karatI hai| vaha hara prakArake mAdhanAMkA duniyA pahale hI se apanA cukI hai| bhI ho, unake avalaMbana lekara na sirpha apane prAHko kiMbahunA mama nanadIka dharma eka DhakosalA hai, eka jAla hai, akarmaNyatA rASTrako kahIM kahIM pahuMcA detI hai| sAdhana cAhe kaisA hI tathA andhaparamparA hai| bhaviSyakAlIna kAlpanika samkhoMkI ho vaha apane uttama vyarako prApti kara letA hai| dimA nAnamAke liye vartamAnakAlako balivedIpara car3hAnA garhagIya athavA balA yogaye zAnti sthApita kI jA sakatI hai| hai| vAstavameM vicArazIla logoMke cittamaM mAnavajAtikI ataeva prabhutA hI jIvanakA lakSya honA cAhie / jaba pazrimameM uttarottara unnati ho rahI hai-yaha aitihAsika hamArI nIyata acchI hai nA mArga kaimA hI kaNTakAkINa sAya hai| usI prakAra pUrvameM adhaHpatana ho rahA hai yaha bhI kyoM na ho, himmata na hAranI caahie| yadi bura sAdhanAma nirvivAda hai (isakA kAraNa dharma samajhA jAtA hai) prakRtipara uddiSTa kI siddhi ho sakatI hai to isameM harja hI kyA ? manuSyakA adhikAra hotA jA rahA hai| isake gUDha rahasya yahI kAraNa hai ki "All is well tha ends milane Aja manuSyako jJAta haiM aura unakA jitanA sadupayoga well" kI duhAI dI jAtI hai| hameM grAma khAnase matalaba apane jIvana meM yaha kara rahA hai-pratyakSa dRSTigocara hai| hai peTa ginanase nhiiN| ataeva pAzcimAtya vicAradhArAke
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 anekAnta [varSa 8 pramusAra zAntikA pATha par3hAnA tathA saMtopakA kesurA rAga karanA sIkhA hai, apanI prAmAkI mahAnatAko bhI dhanakI AlApanA eka akSamya aparAdha nathA mahApApa hai, kAya tAkI tarAjU para tolana cAhA hai| ina dRSita vicAroMkI havA nizAnI hai tathA vuddhapanakI alAmata hai| hamAre dila aura dimAgoMko viSala) aura gandA banAtI ___ hamAre sAmAjika, pArivArika aura vyakkigata jIvanameM jA rahI hai| sva0 gurudeva ravIndranAthajIne vizva-kalyANa kA dharma aura IzvaravAda yadI badhA DAlatA hai| isIkI prAimeM eka sastA aura acchA nusanvA daniyA dAloMko diyA hai| andhavizvAsakA andherA hamako aAcchAdita kiye hue hai| hiMsA andhI duniyAko prema aura ahiMsAkA pramRtamaya isake nAmapara karoDoM mara miTe haiM-- khUnakI nadiyAM baha cukI : saMgIta sunAyA hai| inake rocaka zabdoMmeM isa marjakA ilAja haiN| tharmAmA dukhI aura adharmAmA mukhI dikhalAI dete haiM yA caturAI (Polit cs) aura taM. nahIM-kintu prema, zraddha! dUsare zabdoM meM du:yAMkA tathA hamArI maujUdA adhoganikA aura tyAga hai| agni agnikA zamana nahIM kara sakatI, kAraNa dharma hI hai| usI prakAra pApa pApakA zamana nahIM kara sktaa| zantikI vicArazIla logoM ke citta meM praznoMkI uparotra taraMgeM avazya zakrikA vikAsa hI unnatikA sahAyaka hogaa| svanAmadhanya uThA karatI hai, mAnava jAtikA utkarSa aura sarvocca dhyeya vizvavikhyAta sva. gurudevajIkA mata hai ki pazcimI sabhyatAne kyA honA cAhiye yaha prazna jaTila honepara bhI badA rocaka zrAja manupyakI zrAtmAko vAsanAoMkI paMkhalAyoMme baddha gaMbhIra aura mahatvazAlI hai, uhezya aura dhyeyake mUlabhUta karake bora avanati ke kArAgArameM banda kara diyA hai| tanboMgye isakA sambandha hai, samasta siddhAnnoM aura darzanIkA mAnavatAke sacce vikAsake lie unake zabdoMkA sAra yahA~ yahI sAra hai| sArA saMsAra yugake zrAdime zAnti aura diyA jAtA hai:makhakI khoja meM rata rahA hai| yahI kAraNa hai ki jJAna aura "manuSyajAnikI vartamAna santAnameM zrAdhI manuSyatA anubhavakI mAtrA uttarottara badatI gii| jJAnarAzikI aisI aura zrAdhI pazutA evaM barbaratA pAI jAtI hai / isakA zrIvadhiko dekhate hue uparoka praznoMkA hala prAmAnIse yadi maujadA bhayAnaka rUpa pUrva aitihAsika yugake (PrenahIM to kAphI gaveSaNa va anveSaNa ke uparAnta nikAlA jA Historic Tericd) dAnavoMkI apekSA adhika sattAra sakatA hai| vartamAnake naye prAvikAra aura khoja jJAnake janaka aura phalana: Apattijanaka hai| una dAnadhAna kevala sadapayogameM bAdhA DAlane ke lie hamArI buddhiko mramameM DAla pazu bala thA, kintu aba manuSyasantAna meM pazubala tathA rahe haiN| yahI kAraNa hai ki dharmake sAtha 2 mukha zrI zAnti vinAzakArI vudvivalakA sammilana hai / isane aisI bIbhatrU ta . daniyAme vidA hotI jA rahI hai, aMdhakAramaya adharmarUpI ko janma diyA hai. jisakI vAsanAmeM hRdayakA prabhAva aura azAntikA sAmrAjya hotA jA rahA hai / prAstikatApara astra-zastrako chala-kapaTa-pUrNa banA diyA hai, isane andhI nAstikatAkI vijaya gauravakI cIja samajhI jA rahI hai| vAsanAko za trizAlI aura kAryakSama banA diyA hai| eka sadabuddhi aura satapravRtti sAre saMsArase aimI gAyaba ho rahI samaya thA jaba eziyAke vicArazIla puruSoMne manuSyama hai jaise mAnasarovarase mukrAphala cugane vAle haMsa / svArthakI vidyamAna pazutA aura kratAko rokane ke lie par3Ise coTIkA mAtrA bar3hatI jA rahI hai, nIti aura satyakA galA svArtha jora lagA diyA thaa| kintu kheda hai ki Aja isa rozana sAdhanake liye ghoTA jA raha! hai / inake pAsa unnati isIkA jamAnemeM buddhi kI isa pAzavika sattAne hamArI naitika aura nAma hai, kintu imImeM hI avanati bIjarUpase chipI na raha adhyAtmika sampattiko chIna liyA hai| pazuoMkI kSamatA kara apanA vikarAla rUpa prakaTa kara rahI hai:- jada nahIM thI, jIvanase usakA saMyoga avazya thaa| vaha "rAha vo calate hai-lagatI hai jisameM Tokara prANiyoMkI hI sattA thI, kintu zrAjakalake vaijJAnika yugake kAma hama karate haiM vaha-jisameM jarara dekhate haiN|" prAviSkAra udAharaNArtha sarvanAzakArI bamake gole, viSalI bhRmaNDalake ina Abunika vidvAnoMne yA pUjIpatiyoMne gaiseM, prANaghAtaka havAI jahAja, layakAlako lAnevAle dhana-dvArA hI jagatakI sabhI vastunaukA mUlya nirdhArita roboM bama aMTama bama, zrAdi bhayaMkara astra sarvathA jar3a hai|
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-7] bhagavAna mahAvIra aura unakA sandeza 236 kintu vijJAna jaisI pavitra vastukA durupayoga karane vAle naraha buddhine nire pAzavika balapara phataha pAI thI, usI svapipAsu nararUpI dAnavoMko kyA kaheM ? ve iSTa dAnava taraha aba tyAgake balavUnapara lobha aura ahaMkArakA damana avazya apanI kAlI karatUtoMkI sajA pAyeMge, kyoMki unhIM ke karanA hogaa| prAyo mAnava ! aAmAko kArAgArale nikAlane meM nirmita hathiyAra unhIM ke viraddha upayogameM lAe jaaveNge|" madada do, mAnavake prati zraddhA, tyAga aura mAnavatAko pragaTa gurudevakI bhaviSyavANI saca niklii| jarmamIne bhayaMkara karI" thaadi| zastra tathA astroMye susajita hokara sAre dharAtalako zrAzcarya "yahI hai ibAdata, yahI dIno iimoN| cakita kara diyA thA. aura aisA pratIta horahA thA ki ina ki kAma pAye duniyoM meM inasA ke insoN|" ... natanatAse paripUrNa aviSkAroMse balapara sAre saMsArapara usakI aitihAsika dRSTile dharmakA janma vijaya-patAkA phaharAne lgegii| kintu aAja usI zastrAstra aura usI raNanItine jimakA vaha nirmAtA thA usako tahasa aitihAsika dRSTise yadi chAnabIna kI jAe to isa nahasa karake hI dama liyA DR saTa ho gayA hai| khyAta bAtakA patA calatA hai ki sadiyoM pahile isa snagarbhA nAmA DAkTara bAlane bhI isI matako pradarzita kiyA hai:- bhArata-bhUmimeM naitikatAko AvAja gaMjatI thI, manuSyake "tumhArI tahajIba apane khaMjarame zrApahI khudakazI karegI. prati mAnavatAkA vyavahAra karanA hI dharma samajhA jAtA thaa| jo zArakhe nAjape yAziyAnA banA vo nArAyadAra hogaa|" naitika jimmedArIke anusAra hI sAMsArika kArya calate the| saca to yaha hai ki pAzcimAtya sabhyatA tathA saMskRti mAnava prANI jaya dRsaroMko apane prati sadgyavahArase peza dekhane meM zrayanta sundara pratIta hotI hai| isakA rUpa tathA prAne dekhatA to vA bhI svAbhAvika taurapara anAyAsa hI bhaMgAra zrokhoMmeM cakAcaudha paidA karatA hai| yaha eka nazA hai dUsareke prati prema prakaTa karatA, usake nyAyya adhikAroM ke kintu isakA pariNAma atyanta bhayAvaha tathA prAmagAzakA saMrakSaNa va saMvardhanameM laga jAkA arthAta dveSa aura marasara kAraNa hai| yaha bhrAnta dhAraNA samasta saMsArakA sarvanAza pratiyogitA tathA mukAbaleke badale saralatA aura prema tathA karegI, ataeva kisI taraha bhI ise pUrvIya libAsa nahIM pArasparika sahAyatAke mArgapara calane lagatA / kinu saMsArako pahinAyA jA skegaa| khuda pazcimameM aAja astra tathA zastroM gati sadA ekasI nahIM rhii| zanaiH zanai: naitika jimmedArIko kI jhanakAra tathA anaThe va rocaka vaijJAnika prAviSkAroM meM loga bhUlane lge| sauMsArika kAryoMmeM bAdhA upasthita hone jIvanakA sumadhura magIta vilIna ho cukA hai| matsara, lgii| cAlAka aura svArthI loga dUsaroMkI naitikatAme pratiyogitA tathA prANa-ghAtaka aArthika mukAbalekI kAlI phAyadA uThAne lage aura samAjake netAoMko vyavahAra ke chAyAmeM vikAsakA rAjamArga bhulA diyA hai, aura unheM apanI lopa hone aura azAntikA bhayAnaka citra dikhAI dene gvAmakhathAlIne kAyala kara diyA hai tathA yaha samajhane laga lgaa| zrataeva samAjako anItika gahare kRpameM girane se gaye haiM ki ve gumarAha hai aura zAnti tathA kalyAgAkI cAna ke lie, sAmAjika zAsanako susaMgaThita karane ke lie unakI kalpanA eka aisA svapna hai jo kabhI bhI manyakI nainika niyamoM ko hI dhArmika rUpameM erigata karanekI zrAva mRSTimeM pariNata nahIM kiyA jA sktaa| zyakatA pratIta hii| inhIM naitika niyamoMko saMkalita, sva. gurudeva isa zrApattijanaka paristhitise bacaneke parivadhita aura saMzodhita karake dharmakA maulika rUpa diyA lie ekamAtra upAya batalAte rhe| unhoMne kI likhA gyaa| puNya aura pApakI paribhASA imIkA pariNAma hai| hai:-"aba samayane palaTA khAyA hai, ataeva pAzavika tathA jaba naitika bandhanoMkA bhaya jAtA rahA to prAkRtika tathA jar3a zani jaba asaphala rahI hai to anya zadhikI khoja sAmAjika niyamoMkA ullaMghana dhArmika dRSmei akSamya karAra lagAnA avazyambhAvi ho jAtA hai| dUsaroMko kaSTa pahuMcAnepe pAyA ! nainika jimmedArIkI jagaha aba dhArmika jimmedArI aba kAma nahIM calegA balki aba svayaM kaSTako sahana karate samAjakA aAdhAra va vizva-kalyANakA prANa bana gii| hue tyAga bhAvanAko apanAnA hogaa| pichale yugoMmeM jisa mAnavake kaSToMkA anta karaneke lie naitika siddhAnta-dhArmika
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanekAnta [varSa 8 - zikSAke maulika rUpameM badala gae / mAnavatAke pujAriyoMne ke hitasAdhanameM bAdhA utpanna hona saMbhavanIya hai yA jisake akhila mAnavatAke lie dhamakA nyisaMdeza sunAyA / karanese svapaM karane vAleko lajjA yA ghRNA ho sake, use na bhagavAna mahAvIra bhI dhArmika AkAzake eka devIpyamAna karanA hI kAnanakI dRSTise yogya samajhA gyaa| sArAMza nakSatra the| sadiyoM pahale se hI vIrapuGgavoMne dharmakI aitihAsika dRSTiye mAnava-samAjakA jIvana eka sAgarakI zItala dhArApravAhita kii| patitIkA radvAra karane, dalitoMko bhA~ti hai. isameM raha raha kara raheM uThatI rahI, jaba nItiko bacAne, asahAyako mahAyatA dene, pazcAttApa kI agnime na kAeM DUbane lagI taba dharma ke jahAjakA aviSkAra huA, pAkulita hRdayako maMtoSAmRtakI dRSTiye bujhAne mAda aura jaba yaha jahAja maMjhadhAramaM zrAgayA aura kinAre para pahuMcanekI nirAzAko dUra karake utsAha, umaMga aura karmaNyatAko ummIda kama ho gaI to kAnanake bar3e bar3e jahAja vividha sikhAne aura ucca nAgarika zrAdarzako sthApita karaneke zastrAstroMye susajita hokara jIvana sAgarako cIraneke lie khayAlase dharmakA janma huaa| yahI nahIM kintu dharma meM avatIrNa hue| rAjanItikA bhI praveza prAsAnIse ho gyaa| dhArmika niyaMtraNa se isa aitihAsika khojako yA. jaina sAhityakI kasauTIpara jaukika vyavahAra baMdha gaye, vizvameM zAnti sthApita ho jA~cA jAya to uparoka bAtoMkA bahuta yakI dataka samarthana gaI, saMsAra svargatulya ho gyaa| kintu kAla sadAse hI ho jAtA hai| jaina sAhityase isa bAta kA patA calatA hai parivartanazIla hai| rUdiyoMne dharmakI jagaha le lI / samayAnusAra ki bhAratavarSa meM pa.ile tIna kAla taka bhogabhUmi rahI hai| ruDiyoM meM parivartana na hone ke kAraNa patanakA honA anivArya ya sA gI prema, nIti, mumba. zrAnanda zrAdikA sAmrAjya ho gyaa| manuSyane apanI manuSyatA khAM dI aura jIvana thaa| na yahAM Arthika ar3acana hI thIM aura na kisI prakArakI khataremeM para gayA / dhArmika jimmedArIko bhUla jAneke jhaMjhaTeM / kintu tIsare kAlaka antameM logoMko bhaya paidA kAraNa vAtAvaraNa prakSubdha ho uThA, azAntikI lahareM eka hazrA, ajJAnane jora pakaDA, kartavyAkartanakA bhAna na rahA, chorase lekara dUsare chora taka uThane lagI / vartamAna prAdhi- naitika bandhana DhIle par3a gaye, kauTubika vyavastha -nAgarika bhautika jar3avAdane eka aura zAnti prasthApita karane ke lie prAdarzako zAntike hetu sthApana karanekI AvazyakatA pratIta bharasaka prayatna kiyA to dUsarI ora vAsanAoMkI agniko hone lgii| jagatameM ghora azAntike bAdala maMDalA rahe the, aura bhI prajvalita kara diyA / samti bhUmaNDalapara sampUrNa prAkulatAkA Adhipatya ho calA thaa| aise samayamai bhagavAna dezoM meM paraspara sAnidhya aura samparka saMsthApita ho pArinAthane janma lekara-AvazyakatA, samaya va paristhitikI jAne ke kAraNa ekAra dUsarekI saMskRti, sAhitya, vicAradhArA, laghara meM rakhate hue - naitika niyamAMkA nirmANa karake dharmake vANijya-vyavasAya, kalA AdikA prabhAva paDA / vijJAnakI maulika siddhAntoMkA pracAra kiyA aura bhogabhUmiko kamajabaradasta dhIne jIvanakI kAyApalaTakarI aura sucAru bhUmimeM pariNata kara diyaa| dhArmika siddhAntoMkI utpatti rUpase sAre jagatako kAryakSama banAne ke liye kAnanakI zaraNa gahare vicArakA natIjA thI, isaliye va kathana aura lii| jo kAma prAcIna kAla meM dhArmika niyamoM tathA saMsthA. upadezase isakA pracAra hone lagA tathA isakI sArthakatA ne kiyA vaha aba vartamAnakAla meM rAjazAsana dvArA kiyA siddhAntoMko kAryarUpa meM pariNata karanese hone lgii| yaha jAne lgaa| jahA~ naitika bala aura dhArmika jimmedArI vicAradhArA naisargika svAbha vika tathA samayAnukUla thii| apane apane kAlameM kAmayAba rahe, vahIM aba kAnana dvArA logoMne ise hAthoMhAtha apnaayaa| saMsArakI samajhameM yaha sAmAjika vaiyanika tathA rASTrIya jIvanakA niyantraNa kiyA bAta AgaI ki dharma aura adharmake AcaraNa kA pariNAma jA rahA hai| adharma, pApa yA kartavyAkartavyakA nirNaya karaneke kramazaH sakha aura dukha hotA hai| isIse deza aura samAjakI lie kaI taraha niyama banA diye gaye aura ina niyamoMkI vyavasthA raha sakatI hai, saMsArake saukika vyavahAra cala avahelanA yA uttaradAyitvase gyuta honA kAnanakI dRSTise sakate haiN| isI taraha jaba jaba dhArmika niyamoMkI bhavasajAne yogya samajhA gyaa| hamAre jina kAmoMse samAja- banAkAraNa jagatameM pranIti aura prazAnti phaila jAtI,
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-71 bhagavAna mahAvIra aura unakA saMdeza (241 taba taba samaya aisInarako yA tIrthakaroge / karatA gAphiloM kI imadAda nahIM krtaa"| "'mana: sina aura inake kAraNa vIjagata meM jJAna kI naharI kiraNeM pareSAM na samAcerat" / "hara prANa ko khu kA ziphAila ajJAnakaH bhiTAnI tathA loka maryadA sthApita ho jaatii| karanekA haka hai" / zrAdi kAna nI tatvoMye upara batAyA yaha bAta bhI vicAraNIya ki dhArmika kimAntIkA hI samarthana hotA hai| pracAra hamezA kSatriya rAjAoM dvArA hAhai; kyoMkirmake kintu donoM samaya ke ina prayogoM meM pacA hai| na sidvAntoMkA pracAra rAjAzrita kA hai| deza aura samAja samaya meM kAnana kA pAlana karanA karAnA unakAka aura hita ke lie prAkRtika tathA mAnamagika aura laukikAcAra lika kartavya samajhA jAtA thaa| virodhaka ra vyAvatAra tathA saliyoM ke vicha bAte karanIya samajhI gii| ina thA kinna Akala hAla yoga dvArA vAnaU, kaspAya cIko kAnana kA sapa prApta hyaa| yo samayakI pukArake banAne kA prayAna kiyA jA rahA, dhAna , pAsA. baro anusAra dhamki niyamoM kA pAlana hI dekhA jAtA hI harakA AdhAra hai aura una dinoM erakA 'rAmarahAna yadA kadAcita canda vyakti yA unakA samUha ina kartavya naitika yAvazkatA, prazAsana tathA saMyama kaa| niya kI sahelanAdvArA sa.sa. yA rASTa tathA kI ubhI to yatratamA jaina zAstroM meM - vAmeM bAdhA upasthita karatA to na sirpha rAjadara hI "taranulya paradrayaM paraM ca svazarIrayan / use bhugatanA par3atA ki kAukI dakSiNa bhI vaha gira paradArAM samA mAtuH pazyana yAni pA pada" / jAtA / rAjanIti ina pusI yA rAjAkA yaha taya thA ki aise vAkya milate haiM / damakI syokI ghAmaka linaka jako dhArmika tathA lI kara niyamako dhamalI jAmA kI taraha. parastrIko mAtAke samAna aura dUsare jAkA pahinAna meM viza kare tathA RzyakatAnusAra sainika balako apane samAna jAnaH / kyA yA mAya varika simaan| bhI kAmameM lAye / yahI kAraNa hai ki bhAratavarSa meM usa samaya hai| kyA isapara amala karane madhya-go zAntika zani ca sucavasthAkA madhura mahata manAI detA rahA hai| nahIM pA sakatA? ___ gata mA.marake anta meM vizvazAntiko sada ke lie dharma aura gajanIti sthApita karane ke khayAla amerikAke svanAmadhanna siTenTa vaise to aura rAnI vitarIta vicAroM vilsanane chantara TIya pariSadako janma diyA aura eka laMbI tI hotI kinnu vAra meM na hai| prAcIna kAmA caur3I niyamAvalI banA dI, ki kaaryru| meM, mainika meM rAjanItikA roga mAna : jIno: tyeka kSetra meM pAyA balakA prabhAva hone ke kAraNa, vaha parie ta na kara sakA aura jAtA hai| kiraka tathA sasthA ka ja ra rAnI jJA pariNAma yaha nikalA ki yuddhakI jyAlA punaH bhI tathA mA raza: 2 nAthe / mAnava sIke svbhaa| unakI dhadhaka uThI / kintu bhAratavarSake prAcIna rAjanItijJoMkI pravRttiyoM AdikA ugane natma nirIkSaNaH kRyazya ki / yaha bAta bhalIbhAMti paricita thI ki apanI jAti thA / nAmeM madAna va usake zrIkA sAdhanake lie nika-zanidvArA rASTa. deza, samAja ke rimoM darNana milatA hai| udA raNartha mauke ko DhIkaraNa: va dhArmika siddhAnta kA pracAra thApAnIse karAyA jA sktaa| gulama ratha trA. pUjAmA, saMtra nikAlanA, dhArmika prasava janasAhitya aura kAnUna karAnA zrAdike dvArA meM prabhA nA karanA; mahAmina bhAratavarSa kI aneka dhArmika tathA sAmA jaka pravRttipara maka'nA, bAI sabhA meM unakI mahAtA karanA, samAja hI maujUdA ka.nanakA prAdhAra hai / dharma ke nimoko tathA saMgaThanakA bIja banA grAdi cI saradhikA hAla hai| pracalita rivAjoMko jayameM rakhakara hI ( Juris ina cIkana dharmameM matthara rzana ke aMgI irthAna Prudence) ka.nanake mUlabhUta tatva banAye gae hai aisA sthitikaraNa prabhAvanA, cAmala, zrAdi nAmo yAda ki / khuda kA. nadAnoMkA khayAla hai| "ndara kI AvAja jo yucha hai| inake mUlabhUta topara dRSTi DAlane se mAlUma par3atA hai ki kAtI hai usa para amala karanA jurma nahIM" / "ka.nana uni mAnasa vijJAna Psychology) ke rada haradoM tathA
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 anekAnta [varSa 8 rAjanIti Politics), nAgarikazAstra (Civics zrAdikA kAraNa hI vyavahAradharmako zrAmadharma yA pAralaukika dharmakI gaharA adhyayana karake mAnava prANiyoMke svabhAvoM tathA siddhi kahA gayA hai| isakI siddhike bagaira hama kucha nahIM prAkRtika niyamAMko samajhakara unako dharmameM sannihita kara kara sakate / isa grA.rzapara hI unakI naI duniyAkI liyA thaa| yahI nahIM balki duniyAvI jarUratoM ra dhyAna buniyAda khar3I ho sakatI hai| paramArthakA bIja yahIM boyA dekara ina prA.zauM apitu naitika guNoMko-jinakA honA jA sakatA hai tathA koI bhI nAgarika tyAga, sevA, dayA, eka acche nAgarikake lie anta Avazyaka hai- kartavya zrAdike naitika tattvoM dvArA hI apane jIvanameM svargaka vyavahArika ruu| yiA aura yaha cIjeM laukika yA vyavahAra makhIkA anubhava karake vizvakI zAnti meM sahAyaka siddha dharnameM samAviSTa ho gii| prAcIna kAlake zrAdarza vyakti ho sakatA hai| zrAne samaya ke acche nAgarika kahalAye jA sakate haiN| kina zrAjakala aneka dezoMke rAjyazAsanane jisa ye-lausa hote the, svArya unheM batA nahIM thA, dUsaroMpe laDanA ve vAtAvaraNako paidA kiyA hai. usase nAgarikoMko na pApa samajhate the / dUsaroMkI sevA karanA, par3osiyoMkI to unnati karane kA maukA hI milatA hai aura na vizvakalyANa sahAtA va abhyAgatoM, pravAsiyoM va atithiyoMkA ucita tathA zAnti kA svagna hI sasyasaSTime pariNata kiyA aAdara karanA, unheM bhojana denA aA. puNya samajhA jAtA jA sakatA hai| isa masInoM ke yugameM isa praudyogika tathA thaa| ye cIjeM unake ninya tathA naimittika kAryoM meM zumAra vyAvasAyika pratiyogitAke daurameM khudagarajIko vizeSa (parigaNita) kI jAtI thiiN| aise hI zuddha vyakri rAjya-zAsanake mahatva diyA gayA hai| svArtha bhAvanAeM pradIpta hotI jA jimmedAra hote the| sArAMza yaha ki rAjya apane sAmane rahI haiM tathA dUsaroM ke vyatriyako miTAne para rAe tule huye ucca zrA.rza rakhatA thA aura isIlie vaha rASTra, samAja napharata kI jaharIlI bhAvanA pradhAgatikI tarapha unheM le jA aura dezakI hara prakArakI urAtikA jimme.Ara samajhA jAtA rahI hai. zakti aura svArthakA bolabAlA hai aura turphA yaha hai thA / Proj Herold Laski kA bayAna hai ki ki pratyeka rASTa zAnti-sthApanakI duhAI de rahA hai| becArI "pratyeka rAjyazAsana unake nAgarikoM ke caritrakA bAInA hai| janatA na to apane uddhArakA koI jJAna rakhatI hai aura na usake antargata vyakti tathA samAnake naitika caritrakA isa mArga para agrasara hI ho sakatI hai| ina rAjanItijJoM kI prativimba usameM dikhAI detA hai|" hama tatvako jaina kUTanItine hI sAre vizvameM santoSa kI bhAvanA paidA kara sAhityameM kathita purANoM aura kathAgara dekheM to uparata dI hai| kyA hI acchA ho ki ye loga tanika vicArase kAma bAtoMkI sattA anApAsa hI siddha ho jAtI hai| vAstavameM leM aura saccI mAnavatA kA sabUta deM:zrA.rza rAjanItijJoM dvArA hI suzAsana saMcAlita hotA hai| "kathanI mIThI khA~Da sI karanI viSa kI loy| yaha uttama narapuMgava-jinake hRmAra apane anuyAyi kI kathanI taja karanI ko to vipa se amRta hoya // " coTa hotI hai-vAtAvaraNa ko zuddha karane ke lie, phalaprAtikI isI taraha jo sukha-zAntikI sthApanAmeM anaitika va prAzA na rakhate hue, rAjyazAsana yA dharmazAsanako calAte prAkRtika sAdhanoM ke adalaMbana dvArA cirasthAyI yaza prApta haiM / mAnavaprANI jisa samAja yA rASTrameM rahatA haiM karanA cAhate haiM, mAnoM vaha pAnazamse phUla taMda kara lAne ke usakA jIvana usI rASTrako unnate yA avanatipara sadRza hI hAsyAsada vicAra rakhate haiM / viya se amRtaphala nirbhara hai / isalie rAjanItijJa evam dhArmika siddhAntoMke kI aAzA nahIM kI jA sakatI -babUla ko bokara zrAma nahIM pracAraka janasAdhAraNake kalyANa kI bhAvanAko lakSyameM rakhate khAye jA sakate, cAlU se tela nahIM nikAlA jA sakatA, jalako hue bar3I yogyatAse zAsanakA ratha hA~kane meM vyasta rahate haiN| mathakara navanIta nahIM kikAlA jA sktaa| isI taraha 'kSemaM sarvaprajAnAM prabhavatubalavAn dhArmiko bhUmigalaH' Adi hiMsA'maka upAyoM dvArA zAnti sthApita nahIM kI jA sktii| pATha isI bAtako dhvanita karate haiN| vyAvahArika jIvanakI jaba hamArI nIyata hI burI ho to acche phaloMkI pAzA rakhanA kAmayAbI hI unakA paramocca dhyeya rahatA hai| zAyada isI hI vyartha hai| aolDasa hakasale ke prasiddha, mAnya grantha
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-7] bhagavAna mahAvIra aura unakA sandeza 243 Ends and means "sAdhya aura sAdhana" meM inhIM kAle hradayako bhI natamastaka banA detA hai| sArA saMsAra aise samasyAoM para prakAza DAlA hai| sAdhya aura sAdhanakI vyaH- zrAdarza vyaktiko sara A~khoM para biThA letA hai| virodhiyoMke khyA karate huye Apane zAdarza samAja, nArana mAnava, aura hRdayako zuddhaba pavitra kara detA hai| vaha pazcAtA kI agnimeM ahiMsA zrAdi viSayoMko joradAra zabdoM meM pratipAdita kiyA bure bhAvoMko jalA detA hai aura pavitra antaHkaraNase dhIra, vIra hai| ve pharmAte haiM ki kisI taraha bhI bure upAyoM yA tathA apane upakArIkA anuyAyI bana jAtA hai| aba vaha sAdhanoMdvArA uttama sAdhya yA dhyeyakI prApti nahIM sktii| apane ApameM tabadIlI mahasUsa karane lagatA hai aura samajhatA "yadi hamArA dhyeya tathA prAdarza zuddha hai to u~ce zrAdarza taka hai kihamArI rasAI (huMca) sirpha pavitra tathA zuddhasAdhanoM dvArA hI "sarapu maitrI guNipu pramoda, kriSTeSu jIviSu kRpAparatvam / ho sakatI hai"| kintu kheda to isa bAtakA hai ki isa samaya mAdhmasvabhAva viparIta-vRttI, sa. mamAtmA vi dhAtu deva // " sAre saMsArapara svArtha-sAdhanakA bhUta savAra hai, vaha isake - (pramitagati) pariNAma-svarUpa vAsanAokA gulAma bana gayA hai ! aisI yahI dharmakA vyAvahArika tathA sArvabhauma rUpa hai| paristhitimeM mAnava yA rASTra ko vizvakalyANa ke pavitra zrAdarza kucha aAdhunika pAzcimAtya vidvAnoMkA mata hai ki meM sahAyaka khayAla karanA galata hai| jaina dharmakI bhI yahI bhAratavarSa jaise susampanna kRSi-pradhAna dezameM prAcIna kAla meM mAnyatA hai| vaha kahatA hai ki ahiMsA dvArA hI jagatameM roTIkA savAla aiyA una nahIM thA, isIpe adhyAtmavAH zAnti prasthApita kI jA sakatI hai| prAtmodvArakI kuMjI bhI bekAra logoMke dimAg2akI paidAvAra hai / "An idle yahI hai |isii mArgakA anusaraNa karake svAbhAvika tathA asIma brain is satan's workshop " isI ukrike sukhakI prApti ho sakatI hai / ahiMsA, satya, Izvara, dharma, anusAra hI phurasatake samaya meM Mysticism yA zAnti, sukha, saMtopa Adi eka hI artha ke paryAyavAcI zabda Spirituality kA janma hinda meM hubhaa| kintu eka haiN| inhIMkI upAsanA, inhIMkA sahArA, va inhIkA sampUrNa dUsarI vicAradhArA yaha bhI batAtI hai ki yaha jarUrI nahIM ki jJAna hI hamArA uccAdarza hai tathA naitika, vyAvahArika, svAbhA- phurasatake samayako sabaloga barabAda hI kara dete haiM, balki vika yA dhArmika kartavya bhI yahI hai / isake sAmane svArtha- lalita kalAoM, jJAnakaM vividha aMgoM tathA saMskRti va sabhyatA sAdhu, viSaya-lolupa, vAsanAoMkA pujArI ghaTane Teka detA hai| kI unnatiko carama sImApara eka hI samayameM pahuMcAyA jAtA isake lie sacce nAgarika, dArzanika yA dhArmika puruSako hai| bhAratavarSa ke prakAeda-paNDitoMne jo sevAe~ sAhitya, musIbateM jhelanI par3atI haiM, kaSTa sahana karane par3ate haiN| yI vijJAna, saMskRti aura kalAke silasilemeM kI haiM ve bhalAI nahIM, balki zrAtmotsarga dvArA virodhiyoMke hRdaya para vijaya nahIM jApakatI / vizvake itihAsa meM yaha amara gAthA prAta karanI hotI hai| aMkita raheMgI / pro0 maiksamUlara (Prof. Max jainazAstrAne pariSaha-sahana tathA upasarga jItaneka bar3A Muller) jaise zAstriyoMkA mata hai ki isa bhAratavarSa ne mAlika tathA rocaka varNana kiyA gayA hai| virAdhiyoMka, kaSTa sA.yo pahile, jetra yUropa ajJAnakI ghora nidrAmeM par3A na dekara svayaM kaSTa sahanA khela nahIM hai, isa tanvameM mAnasa- huzrA thA, aisI sabhyatAko janma diyA jo rahatI 'zAstra (Psychology) ke gar3ha tacoMkA aMtarbhAva hai| duniyA taka yAdagAra rahegI aura isa dezako yadi vizvadUsaroM ke lie kaSTa shn| jIvanakA bar3A dhyeya hai / jaba bIja guruke padase vibhASita kiyA jAya to yogya hai, zrAdi / svayaMko naSTa kara DAlatA hai taba hI to nayana-manI ra vRkSa prAra. sI. datta (R. C. Dutt.', alaperUnI AlbeusameMse janma letA hai| hiMsA tathA asatya yA rAga bhAvAdvArA run5) brAuna (Brown), kAMuTa jaranA Count vaira va matsara bar3hatA hai / azAntikI lahareM jIvana-sAgarameM Jerna) zrAdi katipaya vidvAnoMne apane lekhoM dvArA uThatI haiM, dveSake bAdala sirapara maMDarAne lagate haiM tathA sarva uparoka matakA hI samarthana kiyA hai| kahA jAtA hai ki nAzakA pahAda sira para TUTa par3hatA hai, kintu parivaha sahana AdhyAtmika vicAravAdakA bIja sabase pahile bhAratavarSa hI meM
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 anekAnta [varSa 8 boyA gayA / yahA~kI bhaugolika, prAkRtika tathA mAnasika dharmane to yahI pratipAdita kiyA hai ki duSTa ke sAtha hameM nIca paristhiti isIke anukUla thii| isa vicAradhArAke lie nahIM honA cAhie kintu krodhako zAntise, vaira bhAvako prema yahA~kA u.lavAyu bahuta acchA siddha huA / isa vRkSako __ tathA dayAbhAvage aura dudhako sAdhutAse jItanA hI zreSTha hai| phalate phUlane dekhakara dUsare dezoM meM bhI yaha bIja boyA gayA, dharmakI rUdiyoM aura bAhya lakSaNako samayAnukUla badalanA kintu dUrI jagaha vitu vaataavr| ke na milane se pizAla- pApa nahIM hai| dharma ke nAmAra zrADabara, jJAna, 6. gyAcArakA kApa vRtta nahIM hoskaa| mAnasazAstriyoM Psychologist: pradarzana karanA pAra hai| dharmake mujadUta siddhAnta kabhI nahIM tathA samAjavijJAna (Social Science ke paNDitoMkA bdlte| coga zIra bhUTa sadA pAra hI samajhe jaaveNge| kathana hai ki bAhya aura bhyaMtara paristhitiyoMkA bhAva duniyAke kone 2 se isake viruddha hI zrAvAja utthetii| vicAra-nirmANapara par3atA hai| yahI kAraNa hai ki zrA-yAmika laukika svArtha-pAthana yA zrAmAkA vikArI rUpa hI narakakA vicA tharA yahIM para bar3hI, usakA vikAsa yahIMke zAnta dvAra kahalAyA jAsakatA hai| mAnavatAkA pujArI jaba patita vAtAvaraNa meM hushraa| na to yahA~ pahile roTIkA savAla hI ho jAtA hai to vaha gita samajhA jaataa| isIko thA aura na dRsare aDaMge / phalata: isa dhana-dhAnya paripUrNa amAcaraNa kA phala kahA jaayegaa| akarmaNyatA aura vairAgyameM bhUmipara bar3e bar3e prAcArmona sAhitya aura jJAna kI aisI bahuta bar3A antara hai| uttaradAyitva baranA dharsa nahIM, laMghana upAsanA kI ki adhyAtmakI devI prasanna hogii| yahA~ke aura phAkAkazIko tapasthA nahIM kahA gayA hai kintu laukika nayanAbhirAma svargopasa prAkRtika saundarya, zItala tathA zAnta dharmako sAdhana karatA hazrA puspArthI jIva ne vizeSa aura vAtAvaraNa, manohara dRzyoM aura jJAna-pipAsA zrAdine svAbhAvika Adarza kI tarapha bar3hatA hai| vaha jAnatA hai zrAdhyAtmavAdakI muthiyoM ko sulajhA diyA / avyA mavAda ki "parva paravazaM duHkhaM sarva prAmavazaM mukhm"| dharmako bhUla bhAratavarSI sAre vizvako anupama dena hai| inakI kadara jAnese mananya apanI manupyatA ko kho detA hai tathA badanAmI vahI kara sAtA hai jisane yaha maz2A cagyA hai| sAre kA jIvana guz2Arakara kAla ke gAlameM calA jAtA hai| isIliye vizvakI bImArImA yI ilAja hai / g2Aliba sA.ba bhI to kipIne kahA hai ke jagata meM Akara hameM mAnavatAkA sanA yahI pharamAte haiM: denA cAhie tathA patha-bhraSTa na honA caahie| kartavyakA hI "kaye tabiyatane jIstA manA pAyA / dUsarA nAma dharma hai - dazI vA pAI daI ye-davA paalaa|" "jo tU zAyA jAtameM jagata sarAhe toya / nazAstroM kA nicor3a bhI yahI adhyAvAda hai, kinnu aisI kAnI kara calo jo pAche ha~sI na ho" || khayAna rahe ki yA niSkriya nahIM hai isake lie pukamArthako dharma do kAra kA hai / ekako mokSa dharma yA nivadharma apanAnA par3atA hai| kahate haiM to yarako .vahAradharma yAzrAvakadharma kara sakate haiN| "amala hindagI banadhI, jannata bhI, amana bhI" pahale dharmakA zrAdarza viziSTa ye yA svAbhAvika padakI pati pAralauvida jAtakA AdhAra yA nizcaya dharmakA zrAdhAra hai| dUsarekA zrAza: kine saMsArameM kAnAcAhie vyavahAra dharma hai| vyavahAra dharma parilo sIdI hai| isI rape vahama vaya kara sakate haiN| samAjameM hamArA sthAna kyA hai? gujarate hue, UparakI maMjilapara pahuMcA jA sakA hai| va hameM hamAre uttara yitva ko kisa taraha nibhAnA caahie| adhyA mavAda bArI kA natIjA nahIM, balki puruSArtha dharmake dasa cinA batAye gaye haiM ....kSamA, mArdava, prArjaya, natIjA hai, manuSyamAtrakI caro taga unAte hai| satya, zauca, saMyama, tapa. tyAga prAcinma aura brahmacarya / vAstavameM rUDhiyoM ke prAvala ne dharma ke asalI rUko yehI cIjeM mAnavatAkI dyotaka haiN| inase jaba yaha mAnava cyuta chipA diyA hai| abato kevala prAmArahita asthapaMjara yA hojAtA hai yA apane svabhAvako bhUla jAtA hai to va, na sirpha kalevarakA bhISaNa dRz hI dikhAI detA hai| isI rUpako dekha apanI adhogatike abhimukha hotA hai balki sAmAjika kara pAzcimAtya loga dharmako abhAvahArika samajhane lage haiN| jIvanameM bhI bAdhA DAlatA hai| e.I. maiNDara A. E.
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-7 ] bhagavAna mahAvIra aura unakA sandeza Mander sAhaba apanI pustaka "Psychology for use hama kisI saraha niSThura yA hiMsaka nahIM kaha skte| Every Man Woman" meM krodhakI pravRttikA varNana kSamAkI upAsanA bAkI nau cinhoMkI upAsanA hai| isIkA karate hue batalAte haiM ki-"jaba manuSya para krodhakA bhUta nAma bheda vijJAna hai| isI bhedavijJAnamaya pariNatiko zAstra savAra ho jAtA hai to usakA ceharA surkha hojAtA hai, kI paribhASAmeM antarAtmA kahA jAtA hai| isa padako pA muTThiyA~ baMdha jAtI haiM; vicArazakri usameM bAkI nahIM rhtii| leneke bAda kartavyAkartavyakA pratibhAsa hotA hai| sAMsArika A~khoMse cinagAriyAM nikalatI haiM aura vaha pariNAmako socane sukhoM aura dukhoMko vaha sthitaprajJa udAsIna bhAvase bhugatatA ke badale marane-miTane para tula jAtA hai| yaha usakI hai, vizvakalyANa meM sahAyaka hotA hai| puruSArthI honeke asvAbhAvika dazA hai, usakA vikRta rUpa hai| usakI kAraNa samAja yA rASTrako unnatimeM usakA hAtha hotA hai| snAyadhika pranthiyoMmeM aiThana paidA hojAtI hai| hRdayase zakarakI naisargika niyamoM, sAmAjika, naitika athavA dhArmika bandhanoMmAtrA khUnakI nAlImeM daur3a jAtI hai aura isa kAraNa hama kA ullaMghana karane vAlA apane kiyekI sajA pAtA hai / kisI bhayaMkara bAtake karanepara utara Ate haiN| phalata: pAcana- dhArmika paribhASAmeM ise pApa yA dharmAcaraNa ke phalake nAmase kriyA banda ho jAtI hai| aise samayameM zarIra-vijJAnake yAda karate haiM, aura pAzcimAtya loga prakRtike khilApha matAnusAra eDenalIna (Adrenalin) kI adhika bagAvata karanekA avazyaMbhAvi pariNAma kahate haiN| cAhe jo mAtrA itanI pratikriyA prAraMbha karake zarIrako apanI asalI bhI kaha leM, duSkarmoMkA phala bhugatanA prANimAtrake lie hAlatameM lAne ke lie sahAyaka hotI hai| ataeva ina vidvAnI anivArya hai| vyabhicArI yA hiMsaka rAjyadvArA yA samAjase ke matAnusAra manuSyako aise asvAbhAvika tathA aprAkRtika apane kiyekA daNDa pAtA hai| yadi kisI dezameM yaha cIz2a dazAne yA to kisI udyAnameM nikala jAnA cAhiye yA daNDanIya samajhI nahIM gaI to bhI prakRti use bImArIke koI zArIrika kAmameM apane Apako vyasta rakhanA cAhie, rUpameM avazya daNDa detI hai| ataeva manuSyamAtra apanI isI taraha usa samaya bhojana karanA zarIrako hAni karatUtoMkA jimmedAra hai| usakI unnati yA avanati pahu~cAnA hai|" zrAdi usIke hAtha hai| jaba prANI avanatike abhimukha hotA hai to use darzanazAstrI 'bahigatmA' ke nAmase pukArate haiM, yaha ata: isa pAzcimAtya mAnasazAstrIne bhI spaSTa rUpase sthiti sarvanAzakA kAraNa hai| antarAtmAkI dazAmeM batalA diyA hai ki krodha manuSya mAtrakA svabhAva nahIM hai manapya apane jIvanako svargIya vAtAvaraNa meM badala sakatA aura isase bhayaMkara hAni hotI hai, ataeva yaha tyAjya hai| hai. kinta jisake sAmane vizeSa prAdarza hai vaha ina tamAma isIlie to kSamAko prAtmAkA guNa kahA gayA hai / isake bAtoMse pare atulanIya, asIma va akhaNDa sukha ke lie barAbara koI dUsarA tapa nahIM hai| aura na dayAhIna dharmako prApmazuddhikI aora asara hotA hai| vahI pUrNa zuddha vyaki dharmake nAmase jAnA jA sakatA hai, kintu usakA vyavahAra-dharma paramAtmA kalavAnekA haka rakhatA hai / yahI mAnavatAkI carama kI dRSTipe yaha artha kadApi nahIM hai ki yadi nyAyakA khUna sImA hai, yahI upAdeya hai / vahIM prAramasAkSAtkAra hai, ho rahA ho; samAjakI maryAdAkA atikrama ho rahA ho, siddhAvasthA hai tathA mukrikA kamanIyarUpa hai / yaha anubhavagamya laukika vidhiyoMga jabarana ullaMghana kiyA jA rahA ho yA hai. antarAmA para meM isakI parama zrAnandadAyinI malaka khudakA phUka phUMka kara kadama rakhaneke anantara bhI parvanAza ho khAI de sakatI hai| tarkake ghoDe yahA~ pahu~cane nahIM rahA ho to dabbUpanakA sabUta do yA prAtatAiyoMke dhAge sara paate|jhukaa do / balki aise samayameM prAtatAiyoMko zikSA denA, daNDa denA yA damana-nItise kAma lenA bhI prAya ahiMsA tathA "rahimana bAta agamakI kahana sunanakI nAhiM / nyAyamArgameM dAkhila hai| yahA~ niyatakA savAla hai / DAkTara jo jAnata te kahata nahIM kahata te jAnata naahiN||" rogiyoMkA ilAja karaneke liye zastrakriyA karatA hai kintu ataeva vizva kalyANake hetu jagatake prANiyoMke lie
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSe bhagavAna mahAvIrane jo sandeza diyA hai vaha buddhikI kasauTI rUpa dekhanA cAhatI hai| jJAnakI pyAsa isI zarbatase vujhAnA kI taraha utaratA hai| parantu kheda to isa bAtakA cAhatI hai| isaliye samAjake prakANDa paNDitoMko cAhie hai ki Aja kalakI havA pUrvAcAyoM ke kathanako, cAhe vaha kaisA ki vaha jainasAhityako aAdhunika dRSTikoNase susampAdita hI zyoM na ho, kamola-kalpita batalAtI hai| inako phorDa karake usakA pracAra kareM / kaI saMsthAe~ aAjakala sulekhakoM bhAchI cIja samUce sAhityameM najara nahIM paatii|ntui yahI tathA vidvAnoMko janma denekA ravA karatI hai kintu prAmacIja yadi haeNkasale rasela, maeNksamUlara, lAskI prAdi taurapara lakIrake phakIra hI inake dvArA paidA horahe haiM, ataeva pAzcimAtya vidvAnoMkI lekhanI dvArA pratipAdita ho jAye to samayakA sAtha denA jarUrI hai| granthamAlAoM ke saMcAlakoMko hama phaurana usapara ImAna lAte haiN| isakA artha hai hamane cAhie ki ve AjakalakI jarUratoMko samameM / kevala apanI buddhi yA aklako ina jaise aneka vidvAnoMke hAtha beca bhASAMtarase kAma nahIM clegaa| khoja -tathA anveSaNa karake diyA hai| hama buddhike gulAma haiN| dUsaroMke nIbUmeM hameM zrAma gaveSaNApUrNa lekhamAlAe~ prArambha kara denI cAhie / tabhI kA svAda thAtA hai, kintu apanI cIja khaTTI mAlUma hotI sAhityakI sacI uNasanA hogii| kyA hama AzA kara sakate hai| yaha hamArI buddhikI balihArI hai, hamArA adhaHpAta hai| haiM ki samAjake vidvAna-sAhityadevatAke caraNoM meM sucAruhA~, eka bAta isase yaha nikalatI hai ki duniyA zrAdhunika sumanoMkI zraddhAJjali samarpita kareMge? DhaMga aura maujUdA praNAlIke zrAina meM apanA tathA dharmakA Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao De vanaspati ghI usa vanaspatrise kisIko jhagar3A nahIM ho sakatA jisakA artha phala-phUla aura pattiyAM haiM, kintu jaba yaha nAma anya vastuko diyA jAya to use viSa samajhanA cAhiye / vanaspatiko kabhI dhIkA nAma nahIM diyA jA sakatA / yadi usase vAstavameM ghI bana sakatA hai to yaha ghoSita karaneke liye maiM prathama zrAdamI hUMgA ki aba asalI ghIkI koI AvazyakatA nahIM hai| ghI yA makkhana pazuoM ke dUdhase banatA hai banaspatiko ghI aura makkhanake nAmase becanA bhAratIya janatAko dhokhA denA hai. yaha pUrNa rUpase beimAnI hai| vyApAriyoMkA yaha suspaSTa karttavya hai ki ve isa prakArake kisI utpAdanako ghIkA nAma dekada na beceN| kisI bhI sarakArako isa prakArake mAlakI bikrI jArI nahIM rahane denA cAhiye / zrAja karor3oM bhAratIyoMko na to dUdha mila rahA hai aura na ghI, makkhana yA maTThA hii| ata: agara yahAMkI mRtyu saMkhyA itanI bar3ha gaI hai evaM yahA~ke nivAsI utsAhahIna haiM to koI AzcaryakI bAta nhiiN| manuSya binA dUdha athavA dUdha ke bane padArthase jIvana nahIM dhAraNa kara sktaa| isa prakArase dhokA denevAlA bhAratakA zatra hai| -mahAtmA gAMdhI NaDS
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 veM sUtrameM 'saMjada' padakA virodha kyoM ? (le0-nyAyAcArya paM0 darabArIlAla jaina, koThiyA) - - 'SaTkhaNDAgama' ke ullikhita 63 veM sUtra meM saMjada' hai| unhoMne manuSyagatisambandhI una pA~coM hI-86,6.. pada he yA nahIM ? isa viSayako lekara kAphI arasaMse carcA 61, 62 63--sUtroMko dravya-prarUpaka batalAyA hai| parantu cala rahI hai| kucha vidvAn ukta sUtrameM 'saMjada' padakI hameM aba bhI aisA jaga bhI koI srota nahIM milatA, jimase asthiti batalAte haiM aura usake samarthanameM kahate hai ki use 'dravyakA hI prakaraNa' samajhA jA ske| hama una prathama to vahA~ dravyakA prakaraNa hai, ata eva vahA~ dravya- pA~coM sUtroko utthAnikA-vAkya sahita nIce dete hai:striyoM ke pA~ca guNasthAnoMkA hI nirUpaNa hai| dUsare, "manuSyagatipratipAdanArthamAiSaTakhaNDAgamameM aura kahIM Age-pIche dravyastriyoM ke pA~ca maNussA micchAiTri-sAsaNasammAiTThi-amaMjadaguNasthAnoMkA kathana upalabdha nahIM hotA / tIsare, vahA~ sammAiTri-dvANe siyA pajjattA siyA apajattA 1156) sUtrameM 'paryApta' zabdakA prayoga he jo dravyastrIkA hI bodhaka tatra shessgunnsthaansttvaavsthaaprtipaadnaarthmaaihai| cauthe, vIrasenasvAmIkI TIkA ukta sUtra meM saMjada' padakA sammAmicchAiTi-saMjadAsaMjada-saMjada-TThANe piyamA samarthana nahIM karatI, anyathA TIkAmeM ukta padakA ullekha pajjatA ||6|| avazya / hotA pA~caveM, yadi prastuta sUtrako dravyastrI ke gugyasthAnoMkA prarUpaka-vidhAyaka na mAnA jAya aura cUMki manuSyavizeSasya nirUpaNArthamAhaSaTakhaNDAgamameM aisA aura koI svataMtra sUtra hai nahIM jo evaM maNussapajjattA // 6 // dravyastriyoMke pA~ca guNasthAnoMkA vidhAna karatA ho, to mAnuSISu nirUpaNArthamAhadigambara parampagake isa prAcInatama siddhAnta grantha SaTakhaNDA maNusiNosu micchAi dvi-sAsaNasammAiTi-hANe gamase dravya striyoM ke pAMca guNasthAna siddha nahIM ho sakeMge siyAjattiyAmA siyA apajattiyAmo // 2 // aura jo pro. hIrAlAla jI kaha rahe haiM usakA tathA zvetAmbara tatraiva zeSaguNaviSayA''rakApohanArthamAhamAnyatAkA anuSaMga shraavegaa| ata: prastuta 63 ve sUtrako ___sammAmicchAiTi-asaMjadasammAiTa-saMjadAsaMjada - 'saMjada' padase rahita mAnanA cAhiye aura use dravyastriyoMke saMjada-TThANe NiyamA pattiyAno // 6 // pA~ca guNAsthAnoMkA vidhAyaka samajhanA caahiye| -dhavalA mu0 pR. 326-332 / ukta dalIloMpara vicAra Upara uddhRta hue mUlasUtroM aura unake utthAnikA vAkyoMse yaha jAnA jAtA hai ki pahala' (88) aura dUsarA 1-paTakhaNDAgamake isa prakaraNako jaba hama gaurase (60) ye do sUtra to sAmAnyata: manuSyagati--paryApta kAdika dekhate haiM to vaha dravyakA prakaraNa pratIta nahIM hotaa| medase rahita (avizeSarUpase) sAmAnya manuSya--ke pratipAdaka mUlagrantha aura usakI TIkAmeM aisA koI ullekha athavA haiN| aura pradhAnatAko liye hue varNana karate haiN| zrAcArya saMketa upalabdha nahIM hai jo vahA~ dravyakA prakaraNa sUcita vIrasenasvAmI bhI yahI svIkAra karate haiM aura isIliye karatA ho| vidvadarya paM0 makkhanalAlajI zAstrIne hAlameM ve 'manuSyagatipratipAdanArthamAha' (86) tathA 'tatra (manuSya'jainabodhaka' varSa 62, aMka 17 aura 19 meM apane do gatau) zeSague sthAnasaktavasthApratipAdanArthamAha' (60) lekho dvArA dravyakA prakaraNa siddha karanekA prayatna kiyA isaprakAra sAmAnyatayA hI ina sUtroM ke manuSyagatisambandhI
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 anekAnta utthAnikAvAkya racate haiN| isake atirikta, zragale sUtroMke utthAnika vAkyoM meM ve 'manuSyavizeSa' padakA prayoga karate haiM jo khAsa taura se dhyAna dene yogya hai aura jisase vidita ho jAtA hai ki pahale do sUtra to sAmAnya manuSya ke prarUpaka haiM aura unase agale tInoM sUtra manuSyavizeSake prarUpaka haiM / zrataeva ye do (86, 60) sUtra sAmAnyatayA manuSyagatike hI pratipAdaka haiM, yaha nirvivAda hai aura yaha kahanekI z2arUrata nahIM ki sAmAnya kathana bhI iSTa vizeSa meM nihita hotA hai-- sAmAnyake sabhI vizeSoM meM yA jisa kisI vizeSa meM nhiiN| tAlarya yaha ki ukta sUtroM kA nirUpaNa saMbhavatAkI pradhAnatAko lekara hai / tIsarA (61), cauthA (62), aura pAMcavA~ (63) ye tIna sUtra zravazya manuSyavizeSa ke nirUpaka hai-- manuSyoka cAra bhedoM (sAmAnya manuSya, manuSyaparyAta, manuSyanI aura aparyApta manuSya ) meMse do bhedoM-- manuSyaparyAta aura manuSyanI ke nirUpaka haiN| aura jaisA ki upara kahA jA cukA hai ki vIrasena svAmIke 'manuSyavizeSasya nirUpaNArthamAha', 'mAnuSaM pu nirUpaNArthamAha' aura 'tatraiva (mAnuSISveva) zeSaguNaviSaya''reko paddanArthamAha' ina utthAnikAvAkyoMse bhI prakaTa hai| para, dravya zraura bhAvakA bheda vahA~ bhI nahIM haidravya aura bhAvakA bheda kiye binA hI manuSya paryApta aura manuSyaNIkA nirUpaNa hai| yadi ukta sUtroM yA utthAnikA vAkyoMmeM 'dravyaparyAptamanuSya' aura 'dravyamanuSyaNI' jaisA pada prayoga haMtA athavA TIkA meM hI vaisA kucha kathana honA, to nizcaya hI 'dravyaprakaraNa' svIkAra kara liyA jaataa| parantu hama dekhate haiM ki vahAM vaisA kucha nahIM hai / ata: yaha mAnanA hogA ki ukta sUtroMmeM dravyaprakaraNa iSTa nahIM hai aura isa liye 63 vai sUtrameM dravyastriyoMke 5 guNasthAnoMkA vahA~ vidhAna nahIM hai, balki sAmAnyata: nirUpaNa hai aura pArizeSyanyAya se bhAvApekSayA nirUpaNa vahA~ sUtrakAra aura TIkAkAra donoMko iSTa hai aura isa liye bhAva liGgako lekara manuSyaniyoMmeM 14 guNasthAnokA vivecana samajhanA cAhiye / zrataeva 63 ve sUtrameM 'saMjada' padakA prayoga na to viruddha hai aura na zranucita hai| sUtrakAra aura TIkAkArakI prarUpaNazailI usake astitvako svIkAra karatI hai / [ varSa 8 yahAM hama yaha zrAvazyaka samajhate haiM ki paM0 makkhana lAlajI zAstrIne jo yahA~ dravyaprakaraNa honepara jora diyA hai aura usake na mAnanemeM jo kucha prakSepa evaM ApattiyAM prastuta kI haiM unapara bhI vicAra kara liyA jAya / zrataH nIce 'zrAkSepa parihAra' upazIrSaka ke sAtha vicAra kiyA jAtA hai / prakSepa - parihAra akSe-yadi 62 vAM sUtra bhArastrIkA vidhAyaka mAnA jAya - dravyastra kA nahIM, to pahalA, dUsarA aura cauthA ye tIna guNasthAna honA Avazyaka hai kyoMki bhAvastrI mAnanepara dravyamanuSya mAnanA hogaa| aura dravya manuSyake cauthA guNasthAna bhI aparyApta avasthA meM ho sakatA hai| parantu isa sUtra meM cauthA guNasthAna nahIM banAyA hai kevala do hI (pahalA aura dUsarA ) guNasthAna batAye gaye haiM / isase bahuta spaSTa ho jAtA hai ki yaha 62 vAM sUtra dravyastrIkA hI nirUpaka hai ? parihAra- paNDitajIkI mAnyatA aisI pratIta hotI hai ki bhAva strIviziSTa dravyamanuSya ke aparyApta avasthA meM cauthA guNasthAna hotA hai arthAt samyagdRSTi jIva mara kara bhAvastrIviziSTa dravyamanuSya hosakatA hai aura isa liye 63 veM sUtrakI taraha 62 ve sUtrako bhAvastrIkA nirUpaNa karanevAlA mAnanevara sUtrameM pahalA, dUsarA aura cauthA ina tIna guNasthAnoMko batAnA cAhiye thA, kevala pahale va dUsare ina do hI guNasthAnoMko nahI ? isakA uttara yada hai ki samyagdRSTi jIva, jo dravya zraura bhAva donoMse manuSya hogA usameM paidA hotA hai-- bhAvase strI aura dravyase manuSya meM nahIM, kyoMki samyagdRSTi jIva samasta prakArakI striyoMmeM paidA nahIM hotA / jaisA paNDitajIne samajhA hai, adhikAMza loga bhI yahI samajhate haiM ki samyagdRSTi jIva dravya striyoM - deva, tiryeca zraura manuSyadravyastriyoMmeM hI paidA nahIM hotA, bhAvastriyoM meM to paidA ho sakatA hai / lekina yaha bAta nahIM hai, vaha na dravyastriyoMmeM paidA hotA hai aura na bhAvastriyoM meM / samyagdRSTiko samasta prakArakI striyoM meM paidA na honekA hI pratipAdana zAstroMmeM hai / svAmI samantabhadrane 'samyagdarzanazuddhA nArakanapuMsakastrotvAni' ratna
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-7] 63 veM satrameM saMjada' padakA virodha kyoM ? 246 karaNDazrAvakAcAra ke isa zlokameM strIca' sAmAnya (jAti) lekina vahA~ namaka vedako chor3akara anya koI viziSTa padakA prayoga kiyA hai jisake dvArA unhone yAvat striyoM veda nahIM hai| ataeva nivaza usI meM utpanna hotA hai| (strItvAvacchinna dravya aura bhAva striyoM) meM paidA na honekA parantu tiryacoMmeM to strIvedase viziSTa--u~cA dumarA veda spaSTa ullekha kiyA hai / paNDitapravara daulatarAmajIne prathama puruSaveda hai, ataeva badAyuSka kSAyika samyagdRSTi puruSavedI nAka bina SaTbhu jyotiSa vAna bhavana saba nArI' ima tiyecomeM hI utpanna hotA hai / yaha zrAma niyama padya meM saba" zabda diyA hai jo samasta prakArakI striyoMkA hai ki samyagdRSTi jahAM kahIM (jisa kisI gatimeM) paidA bodhaka hai / yaha padya bhI jima paMcasaMgrahAdigata prAcIna hotA hai vahAM viziSTa (sarvoca) vedAdikoM meM hI paidA gAthAkA bhAvAnuvAda hai usa gAthAmeM bhI 'saba-ityaM su' hotA hai-usase jaghanyameM nhiiN| pATha diyA hazrA hai| isake alAvA, svAmI vIrasenane barasenasvAmIke isa mahatvapUrNa samAdhAnase prakaTa hai paTavaNDAgamake sUtra 88 kI TIkAmeM samyagdRSTikI utpattiko ki manuSyaganimeM utpanna honevAlA samyagdRSTa jIva dravya aura lekara eka mahatvapUrNa zaMkA aura samAdhAna prastuta kiyA bhAva donoMse viziSTa paruSavedameM hI utpanna hogA-bhAvase strIhai jo khAsa dhyAna dene yogya hai aura jo nimna prakAra hai:- veda aura' dravyase paruSavedameM nahIM, kyoMki jo drA aura bhAva "baddhAyuSka:kSAyikasamyagdRSTiriyeSu napusakaveda ivAtra donoMse puruSavedI hai usakI apekSA no bhASase stra vedI aura strIvede phinnapadyate iti cet , na, tatra tasyaivai kasya matvAt / dravyase purupavedI hai vaha hIna evaM jaghanya hai--viziSTa yatra kavana samutpadyamAnaH samyagdRSTistatra viziSThavedAdipu (sarvocca) vedavAlA nahIM hai| dravya aura bhAva donoMme jI samutpadyate iti gRhyata m " puruSavedI hai vahI vahA~ viziSTa (sarvocca) vedavAlA hai| zaMkA-zrAyukA jisane bandha kara liyA hai aisA ataeva samyagdRSTa bhAvastrI viziSTa dravya manuSya nahIM ho kSAyika samyagdRSTi jIva jisa prakAra nArakiyoMmeM nasaka- sakatA hai aura isaliye usake aparyApta avasthAmeM cauthe vedameM utpanna hotA hai usI prakAra yahA~ tiryacaumeM stra vedameM guNasthAnakI kadApi saMbhAvanA nahIM hai| yahI kAraNa hai ki kyoM nahIM utpanna hotA? karmamiddhAntake prati gadaka granthoMmeM aparyApta avasthAmaM arthAt samAdhAna-nahIM, kyoMki nArakiyoMmeM vahI eka napu vigrahagatimeM caturthaguNasthAnameM strIvedakA udaya nahIM batalAyA sakaveda hotA hai, anya nahIM, ataeva agatyA umAmeM paidA gayA hai| sAsAdana guNasthAnameM hI usakI vyucchitti honA par3atA hai| yadi vahAM napuMmakaveda me viziSTa-U~cA banalA dI gaI haiM, (dekho, karmakANDa gaa0312-313-316)| (bar3hakara) koI dUsarA veda hotA to usI meM vaha paidA hotA. tAtparya yaha ki aparyApta avasthAmeM dravyastrIkI taraha bhAvastrImAtrake bhI cauthA guNasthAna nahIM hotA hai| imIse 1 'paMDha' zabdakA saMzodhana ThIka nahIM hai| pro0 pratiyoM meM sUtra kAgne dravya aura bhAva donoM tarahakI manuSyaniyoM ke 'saba' zabda hI upalabdha hotA hai| yathA aparyApta avasthA meM pahalA, dumarAye do hagugAsthAna batalAye chasu hechimAsu puDhavisu joima-vaNa-bhavaNa-savvAya'su / haiM unameM caudhA guNasthAna batalAnA siddhAntAvaruddha hone ke vArasa micchovAde sammAhissa Nasthi uvavAdo // kAraNa unheM iSTa nahIM thaa| ata: 62veM sUtrako vartamAna -pNcsN01-163| sthiti meM koI bhI Apatti nahIM hai| paNDanajIne apanI chasu heTrimAsu paDhavIsu johs-pnn-vvnn-svvityiisu| upayuka mAnyatAko jainabodhaka 61veM aMkameM bhI duharAte hae Nedesu sapuSajA sammAiTThI du jo jIvo // liyA hai:- "yadi yaha 62 vA sUtra bhAvastrIkA vidhAyaka -dhavalA mu. 1 lI pu0pR0 206 / hotA to aparyApta avasthAmeM bhI tIna guNa sthAna hone caahiye| hechimachA-puDhavINaM joisi-vaNa-bhavaNa savvaityINaM / kyoMki bhAvastrI (dravyamanuSya) ke asaMyata samyagdRSTi cauthA puriNadare Na hi sammo Na sAsaNe NArayApuNo // guNasthAna bhI hotA hai|" parantu uparokta vivecanase prakaTa hai -gommaTasAra jIvakA~Da gA0 127 / ki paNDinajIkI yaha mAnyatA prApatti evaM bhramapUrNa hai| nArakiyoma vahAdA tAdI gaI hai, ( avasthAma
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 anekAnta [varSa 8 mamatA dravyastrIkI taraha bhAvastrIke bhI aparyApta avasthAmeM cauthA bhAvastrIkA prakaraNa siddha nahIM ho guNasthAna nahIM hotA hai, yaha Upara batalA diyA gayA hai| parihAra-yaha prAkSepa sarvathA asaMgata hai / hama Upara aura gommaTasAra jIvakANDakI nimna gAthAse bhI spaSTata: kaha pAye hai ki samyagdRSTi bhAvastriyomeM bhI paidA nahIM hotA, prakaTa hai:-. .. taba vahAM sUtrameM 'asaMjada ThANe' padake jor3ane va honekA prazna heTTimachappuDhavINaM joisi-vaNa-bhavaNa- sambaitthINaM hI nahIM uThatA / strIvedakarmako lekara varNana honese puNNadare Na hi sammo Na sAsaNe gArayApuraNe // bhAvastrIkA prakaraNa to sutagaM siddha ho jAtA hai| gA0 127 // - prAkSepa - yadi 86, 60, 61 sUtroMko bhAvavedI arthAt 'tIyAdika chaha naraka, jyotiSI vyantara puruSake mAnoge to vaisI avasthAmeM 86 ve sUtra meM 'asaMjada bhavanavAsI deva tathA sampUrNa striyA~ | inakI aparyApta sammAiTri-TrANe yaha pada hai use haTA denA hogA kyoMki avasthAmeM samyakta nahIM hotA / bhAvArtha-samyaktva sahita- bhAvavedI manuSya dravyastrI bhI ho sakatA hai usake aparyApta ke dvitIyAdika chaha naraka, jyotiSI, vyantara, avasthAmeM cauthA guNasthAna nahIM bana sakatA hai| isI bhavanavAsI devo aura samagra striyoMmeM utpanna nahIM hotaa|' prakAra 60 ve sUtrameM jo. 'saMjada-TANe' pada hai use bhI haTA mApane 'bhAvastrIke asaMtasamyagdRSTi cauthA guNasthAna bhI denA hogaa| kAraNa, bhAvavedI puruSa aura dravyastrI ke saMyata honA aura ho sakatA hai| isa anizcita bAtako siddha guNasthAna nahIM ho sakatA hai / isa liye yaha mAnanA hogA karane ke liye koI bhI pAgama pramANa prastuta nahIM kiyaa| ki ukta tIno sUtra dravyamanuSya ke hI vidhAyaka hai, bhAva. yadi ho, to batalAnA cAhiye, parantu aparyApta avasthAmeM manuSyake nahIM ? bhAvastrIke cauthA guNasthAna batalAnevAlA koI bhI zrAgama parihAra-paNDitajIne isa AkSepadvArA jo zrApattiyA~ pramANa upalabdha nahIM ho sakatA, yaha nizcita hai| batalAI haiM ve yadi gambhIra vicArake sAtha prastuta kI gaI hotI to paNDimajI ukta pariNAmapara na pahuMcate / AkSepa-jaba 62 vA sUtra dravyastrIke guNasthAnoMkA mAna lIjiye ki 86 veM sUtra meM jo 'asaMjadasammAidvi-hANe' nirUpaka hai taba usase zrAgekA 63 vAM sUtra bhI dravyastrIkA pada nihita hai vaha usameM nahIM hai to jo bhAva aura dravya nirUraka hai| pahalA 62 vA~ sUtra aparyApta avasthAkA nirUpaka hai, dUsarA 63 vA~ paryApta avasthAkA nirUpaka hai, donoMse manuSya (puruSa) he usake aparyApta avasthAmeM cauthA itanA hI bheda hai| bAkI donoM sUtra dravyastrIkaM vidhAyaka guNasthAna kaunase sUtrase pratipAdita hogA ? isIprakAra mAna lIjiye ki 60 ve sUtrameM jo 'saMjada-TANe' pada hai vaha haiN| aimA nahIM ho sakatA ki aparyApta avasthAkA vidhAyaka 12 vAM sUtra to dravyastrIkA vidhAyaka ho aura usase lagA usameM nahIM hai to jo bhAvaveda aura dravyaveda donoMse hI huaA 63 vA sUtra paryApta avasthAkA bhAvastrIkA mAna puruSa hai usake paryApta avasthAmeM 14 guNasthAnoMkA upapAdana kaunase sUtrase kareMge? ataeva yaha mAnanA hogA ki 86 liyA jAya ? vAM sUtra utkRSTatAse jo bhAva aura dravya donoMse hI manuSya . parihAra-Upara batAyA jA cukA hai ki 62 vA~ (puruSa) hai, unake aparyApta avasthAmeM cauthe guNasthAnakA sUtra 'pArizeSya' nyAyase strIvedI bhAvasthAkI apekSAse hai| pratipAdaka hai aura 60 vA sUtra, jo bhAvaveda aura dravyaveda aura 63 vAM sUtra. bhAvastrIkI apekSAsa hai hii| ataeva donoMse paruSa hai athavA kevala dravya vedase puruSa he usake ukta prAkSepa paidA nahIM ho sakatA hai| paryApta avasthA meM 14 guNasthAnoMkA pratipAdaka hai| ye __AkSepa-jaise 63 ve sUtrako bhAvastrIkA vidhAyaka donoM sUtra viSayakI utkRSTa maryAdA athavA pradhAnatAke mAnakara usameM 'saMjada' pada jor3ate ho, usI prakAra 623 pratipAdaka hai, yaha nahIM bhUlanA cAhiye aura isa liye sUtra meM bhI bhAvastrIkA prakaraNa mAnakara usameM bhI asaMyata prastuta sUtroMko bhAvaprakaraNake mAnane meM jo zrApattiyA~ prastuta (asaMjada-ThANe) yaha pada jor3anA pdd'egaa| binA usake jor3e kI haiM ve ThIka nahIM haiM / sarvatra 'iSTasampratyaya' nyAyase
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-7] 63 veM sUtrameM 'saMjada' padakA virodha kyoM ? 251 vivecana evaM pratipAdana kiyA jAtA hai| sAthameM jo viSaya- hote haiN| ve nimna prakAra haiM:kI pradhAnatAko lekara varNana ho use saba jagaha sambandhita (ka) jisa kAlameM SaTkhaNDAgamakI racanA huI uma nahIM karanA cAhiye / tAtparya yaha ki 86 vA~ sUtra bhAvavedI kAlakI-arthAta karIba do hajAra varSa pUrvako anta:manuSya dravyastrIko apekSAse nahIM hai, kintu bhAva aura dravya sAmpradAyika sthitiko dekhanA cAhiye / jahAM taka aitimanuSyakI apekSAse hai| isI prakAra 10 vA sUtra bhAvavedI hAsika paryavekSaNa kiyA jAtA hai usase pratIta hotA hai puruSa aura dravyavedI puruSa tathA gauNarUpase kevala dravyavedI ki usa samaya anta:sAmpradAyika sthitikA yadyapi janma puruSakI apekSAse hai aura caMki yaha sUtra paryApta avasthAkA ho cukA thA parantu usameM pakSa aura tIvra ho pAI thii| hai isa liye jisa prakAra paryApta avasthAmeM dravya aura bhAva kahA jAtA hai ki bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke kucha hI puruSoM tathA striyoMke cauthA guNasthAna saMbhava hai usI prakAra kAla bAda anuyAyisAdhutroMmeM thor3A thor3A mata-bheda zurU paryApta avasthAmeM dravyavedase tathA bhAvavedase puruSa aura ho gayA thA aura saMghabheda honA prArambha ho gayA thA, lekana kevala dravya vedI puruSake 14 guNasthAna isa sUtrameM vaNita vIranirvANakI sAtavIM sadI taka arthAt IsAkI pahalI kiye gaye haiN| zatAbdIke prArambha taka mata-bheda aura saMdha-bhedameM kaTTaratA isa taraha paNDitajIne dravyaprakaraNa siddha karaneke nahIM thAI thii| ataH kucha vicArabhedako chor3akara prAyaH liye jo bhAvaprakaraNa-mAnyatA prApattiyAM upasthita jainaparamparAkI eka hI gharA (acela ) usa vakta kI hai unakA Upara sayuktika parihAra ho jAtA hai| taka bahatI calI zrArahI thI aura isaliye usa samaya zrata: pahalI dalIla dravya-prakaraNako nahIM sAdhatI / aura SaTakhaNDAgamake racayitAko SaTakhaNDAgamameM yaha nibaddha isa liye 63 vA~ sUtra dravyastriyoMke pAMca guNasthAnokA karanA yA jude parake batalAnA Avazyaka na thA ki dravyavidhAyaka na hokara bhAvastriyoke 14 guNasthAnokA vidhAyaka striyoM ke pA~ca guNasthAna hote haiM unake chaThe Adi nahIM hai| ataesa 63 sUtra meM 'saMjada' padakA virodha nahIM hai| hote / kyoMki :.kaTa thA ki mukti acena avasthAse hotI hai aura dravya manuSyaniyAM acela nahIM hotI- ve sacela Upara yaha spaSTa ho cukA hai ki SaTakhaNDAgamakA hI rahatI haiN| ataeva sutagaM unake sacela rahaneke kAraNa prastuta prakaraNa dravya-prakaraNa nahIM hai, bhAva-prakaraNa hai| pAMca hI guNasthAna susiddha hai| yahI kAraNa hai ki TIkAkAra aba dUsarI Adi zeSa dalIlopara vicAra kiyA jAtA hai| vIrasena svAmIne bhI yahI natIjA aura hetu-pratipAdana ukta 2-yadyapi SaTUkhaNDAgamameM anyatra kahIM dravyastriyoMke 13 ve sUtrakI TIkAmeM prastuta kiye haiM aura rAjavArtikakAra pAMca guNasthAnokA kathana upalabdha nahIM hotA, parantu isase akalaGkadevane bhI batalAye haiN| yaha siddha nahIM hotA ki isa kAraNa prastuna 63 vAM sUtra jJAta hotA hai ki vIra nirvANakI sAtavIM zatAbdIke hI dravyastriyoMke guNasthAnokA vidhAyaka evaM pratipAdaka hai| pazcAt kucha sAdhuo dvArA kAlake duSprabhAva Adise kyoMki usake liye svataMtra hI hetu aura pramANoMkI jarUrata vastragrahaNapara jora diyA jAne lagA thA, lekina unheM isakA hai, jo aba taka prApta nahIM hai aura jo prApta hai ve nirAbAdha , samarthana prAgamavAkyose karanA Avazyaka thA, kyoMki usake aura sopapanna nahIM hai aura vicArakoTimeM haiM-unhIMpara yahA~ binA bahujanasammata pracAra asambhava thaa| isake liye vicAra cala rahA hai| ata: prastuta dUsarI dalIla 63 veM unheM eka zrAgamavAkyakA saMketa mila gayA vaha thA sUtra meM saMjada'padakI sthitikI svataMtra sAdhaka pramANa nahIM hai| sAdhutroMkI 22 pariSahoMmeM AyA huA 'acela' zabda / haoN. vidvAnoM ke liye yaha vicAraNIya avazya hai ki isa zabdake AdhArase anudarA kanyAkI taraha 'ISad celaH pakhaNDAgamameM dravyastriyoM ke pAMca guNasthAnoMkA pratipAdana acela:' alpacela artha karake vastragrahaNakA samarthana kiyA kyoM upalabdha nahIM hotA? mere vicArase isake do samAdhAna aura use zrAgamase bhI vihita btlaayaa| isa samayase hI ho sakate hai aura jo bahata kucha saMgata aura ThIka pratIta vastuta: spaSTa rUpameM bhagavAna mahAvIrakI acela paramparAkI
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanekAnta sarvathA cejarahita-digambara aura alpacela-zvetAmbara palabdha hai| ye do pArAyeM bana gaI pratIta hotI haiM / yaha isa bAtase (kha) yaha pahale kahA jA cukA hai ki SaTkhaNDAgamakA bhI siddha hai ki isI samayake lagabhaga hue prAcArya umA- samasta varNana bhAvakI apekSAse hai / ataeva usameM dravyasvAmine bhagavAna mahAvIrakI paramparAko sarvathA celarahita vedaviSayaka varNana anupalabdha hai| abhI hAlameM isa lekhako hI batalAneke liye yaha joradAra aura spaSTa prayatna kiyA likhate samaya vidvadvarya paM.phUlacandrajI siddhAntazA ki 'acela' zabda kA artha alpacela nahIM kiyA jAnA bodhakameM prakAzita lekha paDhaneko milA / usameM unhoMne cAhiye-usakA to nagnatA-sarvathA celarahitatA hI sIdhA- khuddAbandhake ullekhake AdhArapara yaha batalAyA hai ki SaTmAdA artha karanA cAhie aura yaha hI bhagavAna mahAvIrakI khaNDAgama bharameM samasta kathana bhAvavedakI pradhAnatAse kiyA paramparA hai| isa bAtakA unhoMne kevala maukhika hI kathana gayA hai| zrataeva vahAM yaha prazna uThanA hI nahIM cAhiye nahIM kiyA, kintu apanI mahatvapUrNa ubhaya-paramparA sammata ki SaTkhaNDAgamameM dravyastriyoMke liye guNasthAna vidhAyaka sUtra suprasiddha racanA 'tattvArthasUtra' meM bAIsa parISahoMke antargata kyoM nahIM pAyA ? unhoMne batalAyA hai ki 'SaTkhaNDAgamakI acela pariSahako, jo aba taka donoM paramparAoMke zAstroMmeM racanAke samaya dravyaveda aura bhAvaveda ye vedake do bheda hI isI nAmase khyAta calI AI, 'nAgnya parISaha' ke nAmase nahIM the usa samaya to sirpha bhAvaveda varNanameM liyA jAtA hI ullekhita karake likhita bhI kathana kiyA aura acela thA / SaTkhaNDAgamako to jAne dIjiye jIvakANDameM bhI zabdako bhRSTa aura bhrAntikAraka jAnakara chor3a diyaa| dravyastriyoMke 5 guNasthAnokA vidhAna upalabdha nahIM hotA kyoMki usa zabdakI khIMcatAna donoM tarapha hone lagI aura isaliye yaha mAnanA cAhiye ki mUla granthoM meM bhAvaaura usaparase apanA iSTa artha phalina kiyA jAne lgaa| vedakI apekSAse hI vivecana kiyA jAtA rahA, isa liye imArA vicAra hai ki isa vivAda aura bhrAntiko miTAneke mana granthoM athavA sUtragranyomeM dravyavedakI apekSA vivecana liye hI unhone spaSTArthaka aura abhrAnta acelasthAnIya nahIM milatA hai| hA~. cAritragranthoM meM milatA hai so vaha 'nAnya' zabdakA prayoga kiyaa| anyathA, koI kAraNa ThIka hI hai| jina praznoMkA sambandha mukhyatayA caraNAnuyogase nahIM ki 'acela' zabda ke sthAnameM 'nAgnya' zabdakA hai unakA samAdhAna vahIM milegA, karaNAnuyogameM nhiiN|' parivartana kiyA jAtA jo ki abataka nahIM thaa| ataeva paNDitajIkA yaha sapramANa pratipAdana yuktiyukta hai| dUsarI zrA. umAsvAtikA yaha vizuddha prayatna aitihAsikoMke liye bAta yaha hai ki kevalISaTakhaNDAgamaparase hI strImukti niSedhakI itihAsakI dRSTise bar3e mahatvakA hai| isase prakaTa hai ki digambara mAnyatAko kaNThata: pratipAdita jhenA zrAvazyaka prArambhika mUla paramparA acela-digambara rahI aura stra ke ho to sarvathAvastratyAga aura kavalAhAraniSedhakI digambara acela na hone ke kAraNa usake pAMca hI guNasthAna sambhava mAnyatAoM ko bhI usase kaNThata: pratipAdita honA cAhiye / haiM, isase Ageke chaThe zrAdi nhiiN| isake alAvA, sUtroMmeM 22 pariSadoMkA varNana bhI dikhAnA . jAna par3atA hai ki sAdhumi jaba vastra-grahaNa cala cAhiye / kyA kAraNa hai ki tattvArthasUtrakArakI taraha SaTapar3A to strImuktikA bhI samarthana kiyA jAne lagA; kyoMki khaNDAgamasUtrakArane bhI ukta parISahoMke pratipAdaka sUtra kyoM unakI sacelatA unakI muktimeM bAdhaka thii| vastra-grahaNake nahIM race? isase jAna par3atA hai ki viSaya-nirUpaNakA bAda puruSa athavA strI kisIke liye bhI sacelatA bAdhaka saMkoca-vistAra sUtrakArakI dRSTi yA vivecanazailIpara nirbhara nahIM rhii| yahI kAraNa hai ki prAya jaina sAhityameM strI- hai| ata: SaTaviNDAgamameM bhAvaveda vivakSita honese dravyamuktikA samarthana athavA niSedha prApta nahIM hotA / ataH striyoMke guNasthAnoMkA vidhAna upalabdha nahIM hotaa| siddha hai ki sUtrakArako dravyastriyoMke 5 guNasthAnoMkA 3-tIsarI dalIlakA uttara yaha hai ki 'paryAsa' batalAnA usa samaya Avazyaka hI na thA aura isaliye zabdake prayogase vahA~ usakA dravya artha batalAnA sarvathA SaTakhaNDAgamameM dravyastriyoMke 5 guNasthAnoMkA vidhAna anu- bhUla hai| paryAptakarma jIva vipAkI prakRti hai aura usake
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-7 63 veM sUtrameM 'saMjada' padama viroSa kyoM ? [253 udaya honepara jIva paryAtaka kahA jAtA hai| ata: usakA mAva SAdikakAla)meM striyoM meM samyagdRSTi kyoM nahI stpana hote? bhI artha hai| dUsare, vIrasena svAmIke vibhinna vivecane (isa zaMkAse yaha pratIta honA hai ki vIrasena sAmIke sAmane aura akalakadeva ke rAjavAttikagana pratipAdanase parzama kucha logoMkI huNDAvasarpiNI kAlameM striyoMmeM samyagdRSTa manuSyaniyoM ke 14 gu-sthAnokA nirUpaNa honese vahA~ 'paryApta' utpanna honekI mAnyatA rahI aura isaliye isa zaMkA dvAga zandakA artha dravya nahIM liyA jAsakatA hai aura isaliye unakA mata upasthita karake usakA unani. nirAkaraNa kiyA 'pajjatamaNusmiNA' se dravyastrIkA bodha karanA mahAn hai| isI prakArase unhoMne Age dravyastrI muktikI mAnyatAko saiddhAntika bhUla hai| maiM isa sambandha meM apane "saMjada bhI upasthina kiyA hai jo sUtrakAra ke sAmane nahIM thI aura padake sambandha meM prakalaMkadevakA mahatvapUrNa abhimata" unake sAmane pracalita thI aura jimakA unahoMne nirAkaraNa zarSaka lekhameM paryApta prakAza DAla cukA huuN| kiyA hai| huNDAvasarpiNIkAla kA svarUpa hI yaha hai ki ' . . 4-hameM bar3A Azcarya hotA hai ki 'saMjada' padake jisameM anahonI bAteM ho jAyeM, jaise tIrthakarake putrIkA virodha meM yaha kaise kahA jAtA hai ki 'vIrasena svAmIkI honA, cakarIkA apamAna honA maadi| aura imaliye TIkA ukta sUtrameM 'saMjada' padakA samarthana nahIM karatI, ukta zaMkAkA upasthita honA asambhava nahIM hai / ) vIrasena anyathA TIkAmeM ukta padakA ullekha avazya hotaa|' sAmI isa zaMkAkA uttara dete haiM ki hueDAvasapiNI kyoki TIkA dinakara-prakAzakI taraha saMjada' padakA kAlameM striyoM meM samyagdRSTi matpanna nahIM hote| imapara mamarthana karatI hai| yadi sUtrameM 'saMjada' pada na ho to TIkA- prazna hA ki isameM pramANa kyA ? arthAt yaha kaise gata samasta zaMkA-samAdhAna nirAdhAra pratIta hogA / maiM yahA~ jAnA ki haNDAvariNI meM striyoMmeM samyagdRSTa utpanna TIkAgata una pada-vAkyAdikoko upasthita karatA hU~ jinase nahIM hote ? isakA uttara yaha diyA gayA hai ki isI 'saMjada' padakA prabhAva pratIta nahIM hotA, balki usakA pAgama-sUtravAkyasa ukta bAta mAnI jAtI hai| arthAt samarthana saSTataH jAnA jAtA hai| yathA prastuta 63 ve sUtra meM paryAta manuSyanIke hI cauthA guNasthAna 'huNDAvariyAM strISu samyagdRSTayaH kannotpadyante. pratipAdita kiyA hai, aparyApta manuSyanIke nahIM, isase sApha iti cet, norayante / kutaH'vasIyate ? amAdeva. jAhira hai ki samyagdRSTi jIva kisI bhI kAlameM dravya aura rSAta / asmAdevArSAd dravyastrINAM nivRttiH siddhayeta, bha va donoM hI taraha kI striyoM meM paidA nahIM hote| ataeva iti cet, na; sabAsasvAdapratyAkhyAnaguNasthitAnAM sutagaM siddha he ki huNDAvasarpiNAmeM bhI striyoMmeM sampaSTi saMyamAnupapatteH / bhAvasaMyamastAsAM savAsasamapyaviruddhaH, paidA nahIM hte| iti ceta. na. tAsAM bhAva saMyamo'sti. bhAgasaMyamA- yahA~ hama yaha ullekha kara denA Avazyaka samajhate vinAbhAvivastrAyugadAnAnyathAnugapattaH / kathaM punastAsu haiM ki paM0 makkhanalAlajI zAstrIne TIkokta 'strI' padakA patudezaguNasthAnAnIti cet, na, bhAvastrIviziSTamanuSya- dravyastrI artha karake eka aura moTI bhUla kI hai| 'loSa' gato tatsatvAvirAdhAt / bhAvacedo bAdara SAya no. padakA bilkula sIdhA sAdA artha hai aura vaha hai-'striyaaN'| paryastAtina tatra catudazaguNasthAnAnAM sambhava iti vahA~ dravya aura bhAva donoM hI prakArakI striyoMkA prANa cet, na, atra vedatya prAdhAnyAbhAvAt / gatistu pradhAnA hai| yadi kevala dravya striyoMkA grahaNa iSTa hotA to vIrasena na sAdvinazyati / vedavizeSaNAyAM gatau na tAna svAmI agale 'dravyatrIgA' padakI taraha yahA~ bhI divyasambhavanti, iti cet, na, tadvacAdezamAdadhAnamanuSya- naSa' padakA prayoga karate aura jisase siddhAntavirodha gato ttsttvaavirodhaat|' anivArya thA, kyoMki usase dravyastriyoM meM hI samyagdRSTiyoMke ___yahA~ sabase pahale yaha zaMkA upasthita kI gaI hai ki utpanna na honekI bAta siddha hotI, bhAvastriyoM meM nhiiN| yadyapi striyoM (dravya aura bhAva donoM) meM samyagdRSTi jIva kintu ve aisA siddhAntaviruddha asaMgata kathana kadApi nahIM marakara utpanna nahIM hote haiN| lekina haeDAvasarpiNI (zrApa kara sakate the aura isI liye unhoMne vyastrAkA
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ ....:. anekAnta [varSa prayoga na karake 'strISa' padakA prayoga kiyA hai jo sarvathA dravyastriyoMke bhakSa siddha hotA hai| yadi sUtrameM 'saMjada' pada na siddhAntAmri aura saMgata hai / yaha smaraNa rahe ki ho, pA~ca hI guNasthAna pratipAdita ho to yaha dravyastrImuktimiDAntameM bhASastrImukti to iSTa hai, dravyastrImukti iSTa nahIM hai viSayaka hama prakArakI zaMkA, jo isI sUtraparase huI hai, kiMtu sabhyaraSTa-utti-niSedha dravya aura bhAvastraM donoMmeM hI kadApi nahIM ho sakatI) / isa zaMkAkA vIrasena svAmI uttara iSTa hai| ata: paMDitajIkA yaha likhanA ki 63ve sUtra meM paryApta- dete haiM ki yadi esI zaMkA karo no vaha ThIka nahIM hai avasyAmeM hI jaba dravyastrIke, cauthA guNasthAna sUtrakArane kyoMki dravyastriyA~ savastra honase paMcama apratyAkhyAna batAyA hai taba TIkAkArane yaha zaMkA uThAI hai hiM dravyastrI (saMyamAsaMyama) gaNasthAnameM sthita hai aura isaliye unake paryAyameM samyamha kyA utpanna nahIM hote haiM ? uttarameM kahA saMyama nahIM bana sakatA hai / isa uttarase bhI sSTa jAnA ghayA ki dravyastrIparyAyameM samyagdRSTi jIva utpanna nahIM hote jAtA hai ki sUtrameM yadi pA~ca hI guNasthAnoMkA vidhAna hai| kyoM nahIM utpanna hote haiM ? hamake liye zrArSa pramANa hotA to vIrasenaravAmI dravyastrImuktikA prastuta 'savastra' banalAyA hai| arthAt zrAgamameM aisA hI batAyA hai ki dravya hetudvArA nirAkaraNa na karate, usI sUtrako hI upasthita karate strIparyAyameM samyagdRSTi nahIM jAtA hai"| "yadi 13 vA sUtra tathA uttara dete ki 'dravyastriyoM ke mokSa nahIM siddha hotA, bhAvastIkA vidhAyaka hotA to phira samyagdarzana kyoM nahIM kyoMki isI zrAgamasUtrase umakA niSedha hai| arthAt prastuta hotA, yaha zaMkA uThAI hI nahIM jA sakatI kyoMki bhAvastrI 63 veM sUtrameM zrAdike pA~ca hI guNasthAna dravyastriyoMke batake to sambagdarzana hotA hI hai| parantu dravyastrIke liye zaMkA ___ lAye haiM chaThe zrAdi nhiiN|' bIrasenasvAmIkI yaha vizeSatA uThAI hai| ata: dravyastrI kA hI vidhAyaka 63 vAM sUtra hai| ki jaba taka kisI bAtakA sAdhaka zrAgama pramANa rahatA hai yaha bAta spaSTa ho jAtI hai|" bahuta hI skhalita aura bhUlose / to pahale ve use hI upasthita karate haiM, hetuko nahIM, athavA bhaga hazrA hai| 'saMjada' padake virodhI vidvAn kyA ukta so use pIche bhAgamaka samarthana meM karate haiN| vivecanase sahamata hai ? yadi nahIM, to unhoMne anya lekhokI zaMkAkAra phira kahatA hai ki dravyastriyoM ke bhale hI taraha ukta vivecanakA prativAda kyoM nahIM kiyA ? mujhe dravyasaMyama na bane bhAvasaMyama to unake savastra rahanepara bho prAzcarya hai ki zrI paM. vardhamAnajIjaise vicAraka taTastha vidvAn - bana sakatA hai usakA koI virodha nahIM hai? isakA ve pakSameM kaise vaha gaye aura usakA poSaNa karane lage? paM0 - mAkhanalAlajIkI bhUlokA zrAdhAra bhAvastrImeM samyagdRSTiko punaH uttara dete hai ki nahIM, dravyastriyoMke bhAvAsaMyamIutpattiko mAnadA hai jo sarvathA siddhAnta ke viruddha hai| bhAvasaMyama nahIM; kyoki bhAvAsaMyamakA avinAbhAvI vastrAdi samyagdRSTi na dravyastrImeM paidA hotA hai aura na bhAvastra meM kA grahaNa bhAvAsaMyamake binA nahIM ho sakatA hai| tAtparya yaha hama pahale vistArase sapramANa batalA pAye haiM / zrAzA yaha ki dravyastriyoMke vastrAdi grahaNa honese hI yaha pratIta he pAMDatajI apanI bhUlakA saMzodhana kara leMge / aura taba ve hotA hai ki unake bhAvasaMyama bhI nahIM hai-bhAvAsaMyama hI prastuta 63 ve sUtrako bhAvastrI vidhAyaka hI smjhege| hai. kyoMki vaha usakA kAraNa hai| vaha phira zaMkAkaratA hai dUsarI zaMkA yaha upasthita kI gaI hai ki yadi isI 'phira unameM caudaha guNasthAna kaise pratipAdita kiye haiM ! prArpa (prastuta bhAgamasUtra) se yaha jAnA jAtA hai ki huNDA- arthAt prastuta sUtrameM 'saMjada' zabdakA prayoga kyoM kiyA hai ? basarpiNImeM trayoMmeM samyagdRSTi utpanna nahIM hote jo hamIrgha isakA vIrasenasvAmI samAdhAna karate haiM ki nahIM, bhAvastrI (prastuta Agama sUtra) se dravyastriyoM kI mukti siddha ho jAya, viziSTa manuSyagati meM ukta caudaha guNasthAnoMkA sattva pratiyaha to jAnA jAtA hai ? zaMkAkArake sAmane 63 vA~ sUtra pAdita kiyA hai| arthAt 63 veM sUtra meM jo saMjada' zabda hai 'saMjada' padase yukta hai aura usameM dravya athavA bhASakA spaSTa vaha bhAvastrI manuSyakI apekSAse hai, dravyastrI manuSyakI ullekha na honese use prastuta zaMkA utpanna huI / apekSAse nhiiN| (isa zaMkA-samAdhAnase to bilkula spaSTa ho yaha samajha rahA hai ki ve sUtrameM 'saMjada' padake honese jAtA hai ki prastuta 33 sUtrameM 'saMjada' pada hai aura
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-7) 63 veM satrameM 'saMjada' padakA virodha kyoM ? chaThese caudA takake guNasthAnIkA bodhaka hai| aura isI nahIM hai| isa saba zaMkA-samAdhAnase sarvathA smTa ho jAtA liye vIrasenasvAmIne usakI upapatti evaM saMgati bhAvastrI hai ki TIkAdvArA 63 veM sUtrameM 'saMjada' padakA niHsandeha manuSyakI apekSAse baiThAI hai, jaisI ki rAjavAtikakAra samarthana hai aura vaha bhAvastrI manuSyako apekSAse hai, akalaMkadevane apane rAjavAttikameM baiThAI hai| yadi ukta dravyastrI manuSyakI apekSAse nhiiN| sUtra meM 'saMjada' pada na ho to aisI na to zaMkA uThatI aura paM. makkhanalAlajI zAstrIne TIkAgata ullikhita na ukta prakArase usakA samAdhAna hotaa| donoMkA rUpa bhinna sthalakA kucha prAzaya aura diyA hai lekina ve yahA~ bhI ho hotA / arthAta prastuta sUtra drAstriyoM ke hI 5 guNasthAnoM skhalita hae haiN| bhAra likhate hai:-'aba AgekI TIkAkA kA vidhAyaka ho aura unakI mukti kA niSedhaka ho to zrAzaya samajha lIjiye, bhAge yaha zaMkA uThAI hai ki isI "asmAdeva pArSAda dravyastrINAM nivRtti: middhayet" aisI bhAgamase dravyastrIke mokSa siddha hotI hai kyA ? uttarameM zaMkA kadApi na uThanI, balki 'dravyatrINAM nivRttiH kathaM TIkAkAra zrAcArya vIrasena kahate hai ki nahIM, isI zrAgamse na bhavati" isa prakArase zaMkA uThatI aura usa dazAmeM yaha bAta bhI siddha ho jAtI hai ki dravyastrIke mokSa nahIM ho 'asmAdeva ArSAda' aura 'nivRtti: siddhayet' ye zanda bhUla sakatI hai| yahA~ paNDitajIne jo 'isI zrAgamase dravyastrIke karake bhI prayukta na kiye jAte / ataH ina zabdoMka prayogase moca siddha hotI hai kyA ? aura isI zrAgamase yaha bAta bhI spaSTa hai ki 63 ve sUtrameM dravyastriyoMke 5 guNasthAnoMkA bhI siddha ho jAtI hai ki dravyastrIke mokSa nahIM ho sakatI vidhAna na hokara bhAvastriyoMke 14 guNasthAnoMkA vidhAna hai hai|' likhA hai vaha 'asmA devArSAd dravyastrINAM nivRtti: aura vaha 'saMjada' padake prayogadvArA abhihita hai| aura yaha siddhayeta iti cet naH savAsastvAdapratyAkhyAnaguNasthitAnA to mAnA hI nahIM jA sakatA hai ki upayukta TIkAma caudA sNymaanpptteH| ina vAkyoMkA prAzaya kese nikalA ? inakA guNasthAnoMkA jo ullekha hai vaha kisI dUsare prakaraNake sUtra sIdhA zrAzaya to yaha hai ki isI zrAgamasUtrase dravyastriyoM ke se sambaddha hai kyoMki 'asmAdevArSAda dravyastrINAM nivRtti: mokSa siddha ho jAya? isakA uttara diyA ga1 ki 'nahIM, siddhayet' zandoM dvArA usakA sambandha prakRna sUtrase hI hai, kyoMki dravyastriyA~ savastra hone ke kAraNa paMcama apratyAkhyAna yaha sudRDha) he| guNasthAna meM sthita hai aura isaliye unake saMyama nahIM bana ___ zaMkAkAra phira zaMkA uThAtA hai ki bhAvaveda to sakatA hai| parantu paNDitajIne 'kyA' tathA 'imI bhAgamase vAdagkaSAya (nauveM guNasthAna) se zrAge nahIM hai aura isa yaha bAta bhI siddha ho jAtI hai ki dravyastrIke mokSa nahIM ho liye bhAvastrImanuSyagatimeM caudaha guNasthAnoMkA saMbhava makata hai|' zabdoMko jor3akara zaMkA aura usakA uttara nahIM hai ? isakA ve uttara dete haiM ki 'nahIM. yahA~ yogamArga- donoM hI sarvathA badala diye haiN| TIkAke una donoM vAkyoMmeM NAsambandhI gatiprakaraNAmeM vedakI pradhAnatA nahIM hai kintu na to aisI zaMkA hai ki 'isI zrAgamase dravyastrI ke mokSa gatikI pradhAnatA hai aura vaha zIghra naSTa nahIM hotI-manuSya 11 siddha hotI hai kyA?' aura na usakA aimA uttara hai ki 'imI Agamase yaha bAta bhI middha ho jAtA hai ki dravyastrIke gAtakarmakA udaya tathA satva ca udahaveM guNasthAna taka rahatA mokSa nahIM ho sakatI hai| yadi isI zrAgamasUtrame dravyastrIke hai aura isaliye usakI apekSA bhAvastrAke caudaha guNa mokSakA niSedha pratirAdita hotA to vIrasenasAmI 'savAsasthAna upapanna haiN| isapara punaH zaMkA uThI ki 'vedaviziSTa svAt' hetu nahIM dete, umI zrAgamasUtrako hI prastuta karate. manuSyagatima ve caudaha gugAsthAna saMbhava nahIM hai ?' isakA jaimA ki mamyagdRSTikAstriyoMmeM utpattiniSedha meM unhoMne prAgama samAdhAna kiyA ki 'nahIM, vedarUna vizeSaNa yadyapi (nauveM kohI prastuta kiyA hai, hetuko nahIM / ataeva paMDitajIkA yaha guNasthAnameM) naSTa ho jAtA hai phira bhI upacArase ukta vya likhanA bhI sarvathA bhramapUrNa hai ki 'yadi 63 meM sUtrameM padezako dhAraNa karanevAlI manuSyagati meM, jo caudahA 'saMjada' pada hotA to zrAcArya bIrasena isa prakAra TIkA guNasthAna taka rahatI hai, caudA guNasthAnoMkA sattva viruddha nahIM karate ki isI prArSase dradhyastrIke mokSa nahIM ddhi hotI
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 bhanekAnta [varSa hai| kyoMki vIrasena svAmIne yaha kahIM bhI nahIM likhA ki Arake matase prastuta sUtrameM ukta caudA guNasthAnoM yA 'isI zrArSase dravyastrIke mokSa nahIM siddha hotI hai|' paNDita saMjada' padakA ullekha nahIM hai / jaba sUtrameM 'saMjada' pada hai jIse anurodha karU~gA ki ve aise galata prAzaya kadApi aura usake dvArA caudaha guNasthAnoMkA saMketa (nirdeza) hai nikAlanekI kRpA na kreN| tabhI yahA~ dravastrI mukti viSayaka zaMkA paidA huI hai aura paNDitajIkA yaha likhanA bhI saMgata nahIM hai ki usakA yahI samAdhAna kiyA gayA hai| yadyapi pAlAgadhikAra varasenasvAmIne 'saMyama'padakA apanI TIkAmeM thor3A bhI jikara zrAdimeM paryApta manuSyaniyoM ke caudaha guNasthAna batalAye nahIM kiyaa| yadi sUtra meM 'saMyama' pada hotA to yahA~ saMyama' hai tathApi vahA~ gatikA prakaraNa nahIM hai, yahAM gatikA prakapada diyA gayA hai vaha kisa apekSAse hai ? isase dravyastrIke raNa hai aura isaliye ukta zaMkA-samAdhAnakA yahIM honA saMyama siddha ho sakegA kyA ? zrAdi zaMkA bhI ve avazya sarvathA saMgata hai| ataH1 aura caudaha 14 guNasthAnoke uThAte aura samAdhAna krte|' ullekhakA sambandha prakRta sUtrase hI hai, anya sUtroMse nhiiN| hama paNDitajIse pUchate haiM ki 'saMyama' padakA kyA artha ataeva saSTa hai ki TIkAse bhI 63 sUtra meM 'saMjada' padakA hai ? yadi chaThese ca udaha takake guNasthAnoMkA grahaNa usakA samathana hotA hai aura usakI usameM carcA bhI khule taurase artha hai to unakA TokAmeM spaSTa to ullekha hai / yadi dravya- kI gaI hai| striyoM ke dravyasaMyama aura bhAvasaMyama donoM hI nahIM banate hai 5-aba kevala pA~cavIM dalIla raha jAtI he so usake taba unameM caudaha guNasthAna kaise batalAye ? nahIM bhAvastrI sambandhameM bahata kucha pahalI aura dUsarI dalIlakI carcA meM viziSTa manuSyagatikI apekSAse inaka' satva banalAyA gayA kathana kara paaye|| hamArA yaha bhaya ki 'isa sUtrako he-kathaM punastAsu caturdazaguNasthAnAnAti cet, na, dravyastrIke gaNasthAnoMkA vidhAyaka na mAnA jAyagA to isa bhAvastrIviziSTamanuSyagato tatsattvAvirodhAt'-yaha kyA hai? siddhAnta graMthase unake pAMca guNasthAnoMke kathanakI digambara ApakI upayukta zaMkA aura samAdhAna hI to hai / zaMkAkAra mAnyatA siddha na ho sakegI aura jo pro. hIrAlAlajI kaha samajha rahA hai ki prastuta sUtra meM jo 'saMjada' pada hai vaha rahe haiM usakA tathA zvetAmbara mAnyatAkA anupraMga aaavegaa|' dravyastriyoMke liye zrAyA hai aura usake dvArA chaThese ca udaha sarvathA vyartha hai, kyoMki vibhinna zAstrIya pramANoM, hetutroM, taka ke guNasthAna unake batalAye gaye hai / vIrasena svAmI saMganiyoM, purAtavakke avazeSo. aitihAsika tathyoM zrAdase usakI isa zaMkAkA uttara dete haiM ki caudA guNasthAna siddha hai ki dravyastrIkA mokSa nahIM hotA aura isaliye zvebhAvastrIkI apekSAse batAye gaye haiM, dravyastrIko apekSAse tAmbara mAnyatAkA anuSaMga nahIM pA sakatA / aAja to nhiiN| isase sApha hai ki sUtrameM saMjada' pada diyA huA hai digambaramAnyatAke poSaka aura samarthaka itane vipula rUpameM aura vaha bhAvanIkI apekSAse hai| prAcInatama pramANa mila rahe haiM jo zAyada pichalI zatApaNDitarjane Age calakara eka bAta aura vicitra likhI bdiyoM meM mo na mile hoge / purAtatvakA abataka jitanA ki prastuta sUtrako TIkAmeM jo caudaha guNasthAnoM aura anveSaNa ho sakA hai aura bhUgarbhase usakI khudAI huI hai bhAvaveda AdikA ullekha kiyA gayA hai usakA sambandha isa usa sabameM prAcInase prAcIna digambara nagnapuruSa mUrtiyAM hI sUtrame nahIM hai-anya sUtroMse hai-isI siddhAntazAstrameM upanabdha huI hai aura jo do hajAra varSase bhI pUrva kI hai| jagaha jagaha aura 14 guNasthAna batalAye gaye haiN| kintu parantu sacela marti yA strImati, jo jaina nigrantha ho, kahIMse paNDitajI yadi gambhIratAse 'asmAdeva ArSAd' ityAdi bhI prApta nahIM huii| hA~, dazavIM zatAbdIke bAdakI jarUra vAsyopara gaura karate to ve ukta bAta na likhte| yaha eka kucha sacelapuruSa mUrtiyA~ milatI batalAI jAtI hai so usa sAdhAraNa vivekI bhI jAna sakatA hai ki yadi dUsarI jagahoM samaya donoM hI paramarAtromeM kaarph| matameda ho cukA thA tathA NasthAnoMkI saMgati yahA~ beThAI gaI hotI to khaNDana-maNDana bhI prApasameM calane lagA thA / saca pUchA 'asmAdeva pArSAd' vAkya kadApi na likhA jAtA, kyoMki (zeSa pRSTha 261 para)
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAyaratA ghora pApa hai ! baGgAla aura vihArake ve nArakIya dina ! (le0-zrI ayodhyAprasAda 'goyalIya') unhIM dinoMkI bAta hai jaba pUrvI baMgAla ke hindU bheDoMkI ko havAI jahAja nahIM milA thA / unhoMne baMgAla jAnA hI taraha mimayAte aura gAyoMkI taraha DakarAte hue kATe jA rahe sikkha jAtikA apamAna smjhaa| the| aura vaMgamahilAe~ AtatAiyoMke sAtha cupacApa usI saba jAnate haiM sikkhake bAlako hAtha lagAnA, siMha kI taraha jA rahI thIM, jisa taraha begArameM pakar3I huI gAya ghAsa eNTakonA hai| bar3e bar3e tIsamArakhoM, bAdazAhoM, senApatiyoM carane sipAhIke sAtha jAtI haiN| aura pezevara zikAriyoMke zikAra-kauzala pade / magara kahIM yaha merA DeDha varSakA baccA ekAeka jorase cIkha uThA, aura padana par3hane meM na AyA ki siMkI muMDakA vAla to kyA pUchakA badahavAsa hotA hA mere pAsa AyA to usakI aMgalImeM bAla hI chunekA kisIne sAhasa kiyA ho / jahA~ siMhakI cIMTA cipaTA huA thaa| mere chur3Anepara ciu~TA mara kara hI mUMcha yA pU~chake bAla ukher3anekI ghaTanA par3hanemeM nahIM pAI, u~galIse alaga huA aura marate-marate bhI khUnakI dhAra bahA vahA~ yaha bhI kabhI padane yA sunane meM nahIM pAyA ki kisI gyaa| vidharmI ne gurudvArepara AkramaNa kiyA ho, sikkha mahilAko cher3A ho yA sikkhako taMga kiyA ho! baccA to kAphI dera suvakakara khelane lagA, para maiM apane isakA kAraNa yahI hai ki pratyeka pAtatAI isake parimeM kho gyaa| socA baMgAlake hinduoMse to yaha ciu~TA hI rAmape paricita hai / isaliye baMgAlake pradhAnamantrIko musalAkha darje zreSTha hai, jisane baccoM ke hRdayapara yaha aGkita kara lamAnoMke liye cetAvanI denI par3I ki 'musalamAna sikkhoM diyA ki "bacca ! hamako cher3anA kucha artha rakhatA hai|" aura ko na cher3e, ve hamAre hitaiSI haiN|' kyoM nahIM, 1857 ke aba bhUlakara bhI vaha unheM nahIM chedd'taa| vidrohameM aMgrejokA pakSa lekara jo musalamAnI saltanatakA eka ciu~Tene marakara apanI jAtikI surakSAkA bacana usa cirAga bujhAyeM, muslima minisTrIke hote hue zahIdazarAratI lar3akese le liyaa| yadi vIratvakI kadara mere pAsa gaja masjidAra adhikAra jamAleM, jinhA jaise kalledarAja hotI to aise jAnisAra ciuMTekA smAraka mujhe banavAnA ko dAna zikana javAba deM / ve to bhAI aura hiteSI ? cAhie thA / parantu jo kauma, loka-hita-yuddhameM jUjha maranevAle aura ve hinda jo masalamAnI saltanatako samApta kara dene aura paropakArArtha sarvasva nyochAvara karanevAle apane sapUtoM vAle aMgrejoMse 150 varSase lohA lete rahe, apanA sarvasva kI tAlikA taka na rakha sakI bhalA usa kaumameM janma dezahita nyochAvara kara deM, janasaMkhyAke anupAtase adhika lekara maiM aisA sAhasa kara sakatA thA ? kasI mUrkhatApUrNa bAta bagaira kucha hAtha pA~va hilAye adhikAra deM, dinarAta ThodiyoM thI, jo sunatA vahI hNstaa| meM hAtha DAlate raheM, cupacApa luTate aura piTate raheM, ve zatru ! coTakI bAta AI gaI / jaba maiMne sunA ki mahAtmAjI dezaka, kAyaratAkA yahI puraskAra hinduzrIko milanA hinduoMkI rakSAko pUrvI baMgAla dauDe gaye haiM, aura ur3IsAke cAhiye thA / pradhAnamantrI ubiyoMkI khopar3iyA~ gipane kalakatte pahu~ce haiN| sindhakI minisTarI satyArthaprakAzapara to pratibandha lagAtabhI khayAla pAyA ki baMgAlameM sikkha bhI to rahate haiM, yegI, para sikkhoMke usa granthasAhaba jisameM jahA~gIra bhI unakI rakSArtha sikkha lIDara nahIM pahuMce / kyA sikkha lIDaroM parivartana na karA sakA aura jisakA hara eka anuyAyI dainika
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 8 prArthanAmeM 'uTha gaI sabhA mlecchakI' Adi kahakara musalamAnoM dopAye bher3a-bakariyoMse badatara hogaye haiN| varnA kyA kAraNa hai ke prati ghRNA pragaTa karatA hai-pratibandha to kyA virodhameM ki jo strI eka bAra apahRta karalI gaI, vaha kabhI vApisa eka zabda bhI na kaha skii| isakA kAraNa nimna udAharaNa na pAI aura vaha pAtatAiyoM meM ghulamila ekAkAra ho gii| se samajha meM aayegaa| aura unhIMko santAna apanI mAtAoMke apamAnakA badalA eka bAra eka dezabhakane vyAkhyAna dete hue kahA thA- AtatAiyoMse lene ke bajAya nirantara hinduoMkI jAna-mAlake 'cIniyoM aura jApAniyoMkI zamozayAhatameM yUM to ghAtaka bane rahate haiN| bakaula mahAtmA gA~dhI 'bhAratIya musalakAphI pharka hotA hai, para hindustAniyoM ke liye yaha muzkila mAna 11 phIsadI aisI hI deviyoMkI santAna haiN|' hai| unakI pahacAnakA sarala upAya yaha hai ki kisI cInI sana 24 meM jaba sAmpradAyika utpAta ho rahe the eka ke pA~vameM pIcheoThaM.kara mAra dI jAye to vaha palaTakara Thokara hindU netAke yaha kahanepara ki musalamAnI saltanatake jamAne meM mA nekA kAraNa pUchegA aura jApAnI ThokarakA javAba Thokarase hinduoMko balAta musalamAna banAyA gyaa|' isana niz2AmI de cukanepara vajaha daryAphta karegA / asAvadhAnIke liye ne kahA thA ki aisA kahanA hinduoMkA apamAna karanA hai| kSamA maMganepara to kSamA karegA, jAnabUjhakara zasArata kI gaI jo hindU musalamAnako chuaA pAnI pInese maranA behatara samato phira dubArA prahAra karegA / tabhI mere mu~hase nikalA jhate haiM vaha jabarana musasamAna kyoMkara banAye jA sakate haiN| ki koI yUropiyana hindustAnameM hindU-musalamAnako bhI aura yaha jabardastI baniyoM, brAhmaNoMpara to mAnI bhI jA isI taraha bAbAsAnI pahacAna sakatA hai| hindU Thokara lagane sakatI hai, para be rAjapUta jo bAta-bAtameM talavAra nikAla para pUchegA 'zrApake coTa to nahIM lagI, kSamA karanA / ' lete the, jabarana kaise musalamAna banAye jA sakate the| musalamAna Thokara lagAnevAleko kamajora dekhegA to hamalA aura nau musalamAnoMmeM adhikAMza sNkhy| rAjapUtoM kI hI hai karegA, balavAna dekhegA to Uparane ha~satA huyA aura manameM ye kAsake bAhara hai ki ve kabhI jabarana bhI apanA dharma kho gAliyAM detA huzrA bar3ha jaaygaa| sikkha isI tarahake bala- sakate the| vAna logoMmeM haiN| bAta cAhe hasana nijAmI sAhabane eka dama jhUTha kahI, jina baMgaliyoMne kalakarose uThakara aMgrejoMkI rAjadhAnI para hamAre pAsa isakA javAba nahIM hai| netA kahate haiM-baMgadillI pheMka dii| baMga bhaMgakA nazA utAra kara jinhoMne jUtese nAri ko sItAkA zrAdarza upasthita karaneko / mai pUchatA hUM nAka kATI, caTagAMvake zastrAgArako lUTakara aMjoMke dhAka sItAkA vaha kauna-sA zrAdarza thA, jo hindu-lalanAe~ amala kI buniyAda su! dI, samUce bhAratameM bamoM aura pistauloMkA meM nahIM lA rahI haiN| hindu-nAriyAM to Aja usI Adarzapara AtaMka phailAkara zakrizAjI gavarnameNTako chAsI dahalA kI cala kara apanI santAnakA bhakSaNa kara rahI haiN| aura jisake eka sapUna 'subhA' ne nAkoM cane cabA diye, sItAko haraNa karaneke liye rAvaNa sAdhukA veza banAkara zrAja unhIM baMgavAroM kI mAtAe~, bahaneM aura putriyoM kyoM prAza to vahI mItA jo para-puruSase ekAnta meM bAta karanA AtatAiyoM ke baroMmeM cupacApa AMsU bahA rahI haiM / balavAna pApa samajhatI thI aura aneka ghAsa dAsiyoMke samIpa rahanepara mAra to sakatA hai, para jabarana bAMdhakara nahIM rakha sktaa| bhI azoka vATikAmeM tinakekI zroTa dekara rAvaNako pratyuttara manuSya to manuSya, bher3a-bakI bhI jabarana bA~dhakara nahIM detI hai usI sItAne nirjana banameM eka para-puruSase bAta karane rakhI jA sakatI, unake manameM hI jaba dAsatA samA jAtI kA zrA:rza upasthita kiyA ! lakSmaNako zaMkita raSTise dekhane hai, tabhI vaha ba~dhI rahatI hai, anyathA vaha aisA zora macAtI vAlI sItA usakI banAI rekhAke bAhara pAI / aura rAvaNa haiM ki bA~dhanevAlA to kyA, usake par3ausiyoMkI bhI nIMda ke haraNa karanepara mauna satyAgrahakA zrAdarza upasthita kiyaa| harAma ho jAtI hai| manuSya to Akhira manuSya hai| bacapanase grahI Adarza to Aja hindU mAriyAM upasthita kara rahI haiM sunate Aye haiM ki caupAyA to bA~dhakara rakhA bhIjA sakatA hai, phira bhI unheM upadeza diyA jAtA hai! dopAyA nhiiN| magara aba to isake viparIta ho rahA hai| sItA zarIrase avazya nirbala thI, parantu usake pAsa
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-7] kAyaratA ghora pApa hai [256 dAMta aura nakha donoM the, cAhatI to rAvaNakI mAMkha bacAkara, hotI aura taba AtatAI unake pAsa mAnemeM usI taraha nocakara kATakara, chInA-jhapaTI karake dera avazya lagA sakatI bhaya khAte jaise chAndarake pAsa mAnemeM sAMpa bhaya khAtA hai| thii| tanika bhI isa tarahakA sAhasa dikhAyA hotA to zAyada eka bAra banArasa gayA to vizvanAthajIkA mandira itanemeM rAma hI pA jaate| vanoMse bhIla vagairaha hI rakSArtha dikhAte hue paNDA vahAM le gayA jahAM auraMgajeba dvArA hindU zrA jAte aura koI bhI na pAtA to eka zrA.zaM to bana mandira tor3a kara banavAI huI masjida prAja bhI jAtA tAki gur3ioM kI taraha hinda nAriyoMko uThAkara koI hindu jAtike sInoMpara mekhakI taraha jamI huI maujUda nahIM le jA sakatA / parantu sItA to usa kAyaratAbaha- hai| paNDene eka kRthA dikhAkara kahA, 'dharmAvatAra ! yaha rUpiNI ke cakame meM AgaI jo hamezA ahiMsAkAsA rUpa banA- vahI kuyA hai jisameM bAbA vizvanAtha musalamAnoM ke chUne ke kara logoMko budvibhraSTa karake ApadAyoMmeM DAlatI rahatI hai| bhayase kUda gaye the aura Aja taka vahIM maujUda haiN| maiMne yadi usake gharemeM sItA na AI hotI to sItA laMkAmeM kur3hakara kahA 'aura tuma loga unake sAtha kyoM nahIM gaye, kyA jAkara bhI avasara pAkara rAvaekA badha kara sakatI thI, mahaloM tumheM musalamAnoMke jAnekA bhaya nahIM thaa|' bhalA jisa meM Aga lagAkara apaharaNakA svAH cakhA sakatI thii| para, jAtiko yaha pATha par3hAyA jAtA ho ki unake Izvara bhI nahIM vaha gAyakI taraha badhikake kabje meM rahakara kevala prAMm dhAtatAiyoMse bhAgate rahate haiM vaha unakA DaTakara kaisA bahAtI rhii| mukAbilA kareMge, socanekI jarUrata nhiiN| eka hindu haiM __ magara sItAkA yaha zrAdarza jaTAyuko pasanda na pAyA jo hajAroM mandiroMkI banI masjidoMko bar3e cAvase apane shaay| isIlie samamAdAra logoMne ise pakSI taka kaha diyA hai| mahamAnIko dikhAte haiM aura eka sikkha . haiM jo muslima jo bhI ho, yantra anyAya usake puruSatvake liye cunautiithaa|yuu minisTrIke hote hue bhI masjidako gurudvArA banA baitthe| sItArAmase koI rAga aura rAvaNase use dveSa na thA / usake jaba hama caleM to sAyA bhI apanA na sAtha de| sAmane to prazna thA kidharma kyA hai aura adharma kyA hai ? cupa- jaba vaha cale to jamIna cale zrAsmAM cale ||-jliil cApa AtatAIke anyAyako sahana karanA usane zradharma, aura sItAkA dUsarA zrAdarza ye thA ki ve sAdhvI rhiiN| prAptatAIko daNDa denA, atyAcArake virodhameM uThanA, nArIko zrAja bhI hindU nAriyA~ usI Adarzapara cala rahI haiN| parantu rakSA karanA dharma samajha kara vaha rAvaNase bhir3a gayA! sItA aura AjakI nAriyoMke yugameM bahuta bar3A antara ye bhir3anese pUrva jaTAyu bhI yaha jAnatA thA ki hAthI aura hai ki rAvaNa balAtkArI nahIM thaa| bhAjake mAtatAI balAmaccharakI lar3AI hai ? sItAko chaDAnA to dara kinAra apanA kArI haiN| rAvaNa balAtkArI hotA taba isa zrAdarzakI bhI saphAyA ho jAyagA / phira bhI vaha jA~bAja rAvaNapara rUparekhA kyA huI hotI, kucha kahA nahIM jA sktaa| TUTa pdd'aa| marA to, para rAvaNako kSata vikSata krke| baMgAlake upadravoMpara jinhoMne kahA thA ki hindu-muslima puruSoMko yaha pATha par3hA gayA ki khabaradAra ! AtatAyI jhagar3e ThIka nhiiN| tAlI donoM hAthase bajatI haiM, ata: donoM kitanA hI balavAna ho usake atyAcArakA virodha avazya sampradAyoMke logoMko zAMta rahanA cAhiye / isa zarArata bhare karanA / zrAja zAyada jaTAyuke usa pAThakA hI pariNAma hai kanyase badanameM zrA-sI laga gii| gharako DAkU lUTate ki loga zAMti zAnti kSamA-kSamAke zorameM bhI adhyAcArakA . raheM aura rote bilakhate gharavAloMko yaha kahakara sAdhanA virodha karake apanA rana bahAkara jaTAyukA tarpaNa karate dI jAya ki 'bhAI aApasameM mata lado, mela milApase rho|' rahate haiN| pUchatA hU~ DAkuokA kyA bigar3A jo hAtha lagA le bhAge. yadi sItAne bhI haraNa hote hue samaya bala-prayoga makAna mAlika luTa gayA aura jhagaDAlU bhI karAra diyA kiyA hotA yA laMkAmeM jAkara rAvaNako sote hue badha kara gayA so muphtmeN| diyA hotA yA mahaloMmeM bhAga lagA dI hotI to nizcaya yaha to vahI bAta huI jaise kaI mUrkha patrakAra bailagAr3IhI zrAja hindu-nAriyoMke sAmane eka nizcita rUpa rakhA huI konase kiracA-kiracA hotI dekha rela-bailagAdI bhinA
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 anekAnta [varSa 8 likha dete haiN| kara diye gye| bihArake zahIdoMke liye kahA jA rahA hai:kyA khuba? 'jubeMge hara barasa mele zahIdoMke majAroMpara' jaba koI julma nayA karate haiM pharmAte haiN| aura pUrvI baGgAlake lie:- . agale pakroMke hameM tarje sitama yAda nhiiN|| 'jala mare paravAne zamApara koI pusA na thaa|' -cakabasta maiM bhI isa vakrajyakA kAyala hU~, jo labate hue maratA baMgAlakI pratikriyA svarUpa jaTAyukA Adarza samajhane hai sacamuca baha zahIda hokara vIra-gatiko prApta hotA hai| dhAle vihArameM upadrava hue to jindA phaurana paitarA badala- eka aitihAsika ghaTanA hai :kara bole, 'nahIM, bAz2a daphA eka hAtha dUsare hAthapara apane auraMgajebake hakmapara jaba usake bhAI dArAko badhika Apa par3akara tAlI bajA detA hai|' pUrvI baGgAlameM hinduoMkA loga karala karane pahuMce to dArA usa samaya cAkUse seva chIla nAza kara diyA gayA, taba bhI jinhAkI najaroMmeM usa tabAhImeM rahA thaa| badhikoMko dekhakara vaha cAkU lekara khar3A ho gayA svayaM baGgAlI hinduoM hI kA doSa thaa| aura bihArameM paTane, aura bolA-'zrAzro jAlimoM ! taimUrakA vaMzaja kuttoMkI bihAra zarIpha vagairahameM mahInoM pahalese musalamAnoMkI taiyArI taraha na marakara apane pUrvajoMkI taraha labate hue mregaa|' ho rahI thI, to bhI vahA~ kevala hinduoMkA aparAdha dhaa| dArA ghAyala karatA huA mara gyaa| hapAre zAstroM aura musalamAna to cAhe baGgAlake hoM yA bihArake bicAre sIdhe itihAsameM isa taraha ke aneka udAharaNa bhare par3e haiN| magara sAdhe haiN| kyA khUba 'dUsareke gharameM lage to Aga, apane unako isa tarahase Dhaka yA vikRta kara diyA gayA hai ki yahA~ ho to baisandhara' kucha bhI to spaSTa nahIM mAlUma hotA / aura jo hamAre aura jabAnakI saphAI dekhiye muslimalIgI 'patra DAna' upadezaka yA dArzanika haiM ve na jAne kahA~ se aise kAyaratAke likhatA hai-bihArameM musalamAna ghAyala bahuta kama hue haiM, udAharaNa nikAla lAte haiM ki mAno inhoMne avatArahI marane vAloMkI tAdAda kayAsase bAhara hai| kyoMki bihArake hamArA nAza karaneko liyA hai| musalamAna jAlima hinduoMkA mukAbalA karate hue islAmapara mahAtmA gA~dhIne pUrvI baGgAlake apaharaNa kI ghaTanAoMzahIda hae haiN| ina marane vAle musalamAnoMne hameM batalA para vaktavya diyA ki jabardastI parivartanase to jahara khAkara diyA hai ki islAmapara isa taraha jAna kurbAna kiyA karate mara jAnA acchA hai ? kyoM jahara khA lenA acchA hai ? yahI haiN| eka eka musalamAna hajAroM hinduoMkA mukAbalA karake to AtatAI cAhate haiN| kAphiroMse pAka 'pAkistAna' aura zahIda huA hai| unakI dhana daulata / jahara khAneke bajAya unake gharameM ghusaaba dekhiye maranevAloMkA bhAgya / bihAra ra jo hindu. kara vaha kRtya kyoM nahIM karanA cAhie, jo rAvaNake ghara moko mArate-pakhArate mare vaha to saba zahIda ho gye| sItAko karanA thaa| magara baGgAlake hindu bagaira kisI musalamAnako mAre unake billIke bhayase kabUtara aAMkheM banda karale yA zrAtmahAthase mara gaye vaha jibaha hue / mare donoM hI, magara mRtyu- hatyA billIkA donoM taraha lAbha hai ! vaha bAjakI taraha mRtyumeM antara hai| ve yuddhameM marakara vIra-gatiko prApta hue, jhapaTa kara usakI oNkhne jabataka nahIM phor3a detA khatare meM ye kasAiyoM ke hAyase jibaha hokara kIr3e-makor3oMmeM zAmila hI rhegaa|
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-7] baGgAlake kucha prAcIna jainasthala 261 (pR0 256 kA zeSAMza) / (3) 'paryApta zandakA dravya artha vivakSita nahIM hai jAya to usa samaya donoM hI paramparAe~ apanI apanI usakA bhAva artha vivakSita hai| paryAptakarma jItavipAkI pragati karane meM agrasara thIM / ataH usa samaya yadi sacela prakRti hai aura usake udaya honepara hI jIva paryAptaka kahA puruSa mUrtiyAM bhI nirmita karAI gaI ho to Azcarya hI nahIM jAtA hai| hai| durbhAgyase Aja bhI hama alaga hai aura apane meM adhika- (4) paM0 mAkhanalAlajI zAstrIne jo bhAvastra meM tama dUrI lA rahe hai aura lAte jA rahe haiN| samaya samyagdRSTike utpanna honekI mAnyatA prakaTa kI hai vaha svalita Aye aura hama tathyako svIkAra kareM, yahI apanI bhAvanA aura siddhAntaviruddha hai| strIvedakI udaya vyugchitti dUmare hai| aura yadi sambhava ho to hama puna: ApasameM eka ho jAveM hI guNasthAnameM ho jAtI hai aura isaliye aparyApta avasthAmeM tathA bhagavAna mahAvIrake ahiMsA aura syAdvAdamaya zAsana- bhAvastrI cauthA guNasthAna kadApi saMbhava nahIM hai| . ko vizvavyApI bnaaye| (5) vIrasena svAmIke 'asmAdevArSAda' ityAdi kathanase upasaMhAra sUtrameM 'saMjada' padakA TIkAdvArA spaSTatayA samarthana hotA hai| uparokta vivecanake prakAza meM nimna pariNAma sAmane - (6) dravyastrIke guNasthAnoMkA kathana mukhyatayA caraNApAte haiM : nuyogase sambandha rakhatA hai aura SaTakhaNDAgama karaNAnugoga (1) SaTkhaNDAgamameM samaya kathana bhAvakI apekSAse hai, isaliye usameM unake guNasthAnoMkA pratipAdana nahIM kiyA gayA hai aura isaliye usameM dravyastrIke guNasthAnoMkI kiyA gayA hai / dravyastrIke mokSakA niSedha vibhinna zAstrIya carcA nahIM paaii| pramANoM, hetutroM, purAtatvake avazeSoM, aitihAsika tathyo . (2)63ve sUtra meM saMjada' padakA honA na zrAgamase viruddha prAdise siddha hai aura isaliye SaTkhaNDAgamameM dravyastriyoM ke hai aura na yuktise / balki na hone meM isa yogamArgaNA guNasthAnoMkA vidhAna na milanese zvetAmbara mAnyatAkA sambandhI manuSyaniyoM meM 14 guNasthAnoMke kathanake prabhAvakA anuSaMga nahIM praasktaa| prasaMga, vIrasena svAmIke TokAgata saMjada padake samarthanakI AzA haisUtrameM veM 'saMjada' padakA virodha na kiyA asaMgati aura rAjavAtikakAra prakalaMkadevake paryApta. jAyagA aura usameM usakI sthiti avazya svIkAra kI manuSyaniyoMmeM 14 guNasthAnoMko batalAnekI prasaMgati Adi jaaegii| kitane hI anivArya doSa samprApta hote haiN| vIrasevAmandira, tA. 6-6-1646 | baMgAlake kucha prAcIna jainasthala (le0-bA0 jyotiprasAda jaina, ema. e.) > = enalpa zrApha dI bhaMDArakara bhoriyaMTala risarca isTI-vya. varana kuchaeka vizeSa mahatvapUrNa sthAnoMke itihAsapara hI kI jilada naM0 26kA bhAga 3-4 (saMyukta) abhI hAlameM saMkSipta prakAza DAlA hai| hI prakAzita humA hai| usake pRSTha 100 para vimakA khekhaparase, prAcIna kAla meM nimna likhita sthAnoM ke caraNa lAkA eka lekha "baMgAlake prAcIna aitihAsika sAtha jainadharmakA sambandha pyA hotA hai:sthama" nAmakA prakaTa huA hai| isa lekhameM vidvAna dekhakane pahAiparavaMgadezake sabhI prAcIna sthAnoMkA vivecana nahIM kiyA hai, isa magarake dhvaMsAvazeSa baMgAlake zile rAjazAhImeM,
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 bhanekAnta [varSa 8 - bI. e. relaveda jamAlagaMja sTezanase sIna mIla pazcimakI kiMpuruSoM gaMdhavoM, vidyAdharoM, kicaroM mAdikI mUrtiyA~ bhI aM.ra avasthita hai| isakA prAcIna nAma somapura thaa| baMgAlake khudI huI milatI hai| pAla narezoMke samaya, 5 vIM zatAbdI IsvImeM, yahA~ bauddha- sundarabanavihAra tathA tArAdevI mandira nirmANa hue batAye jAte haiN| sundaravanakA dhanya pradeza, prAcInakAlameM samataTa athavA rokI dIvAroMpara paMcatantra va hitopadezakI bAgaDI (yAtrataTI) rAjyameM sammilita thaa|sn kI sAtavIM kathAe~, rAmAyaNa aura mahAbhAratake dRzya tathA kRSNa rAdhA zatAbdImeM, cInI yAtrI jhenasAMgane isa 'samataTa' prAna meM mAdikI mUrtiyoM bhI aMkita huI pAI jAtI haiN| aneka jainamandira dekhe the| kintu abhI taka una prAcIna 5vIM "zatAbdI svImeM isa sthAna pahADapura apara mandiroMkA vahA~ koI cinha nahIM milA hai| nAma somapurameM eka vizAla jaina mandira avasthita thaa| kucha citrita iMTa, khaNDita pASANa mUrtiyoMke Tukar3e, mahAsthAnagar3ha / skandagupta va kuzAna rAjA huvikake sike Adi phuTakara isake dhvaMsAvazeSa mAdhunika kasbe bogarAne 7 mIla vastue~ upalabdha huI hai| uttarakI ora pAye jAte haiN| kaniMghama sAhabane isa sthAnako tAmraliptiprAcIna nagara puNavardhanake rUpameM cInhA thA, jisakA ki isakA pracalita nAma tAmaluka hai aura yaha sthAna nAma eka mauryakAlIna jaina zilAlekhameM bhI milatA hai| midanApura jilemeM avasthita hai| mahAkAvyoM, purANoM tathA 4thIse 6ThI zatAbdI IsvI taka yaha sthAna gupta-sAmrAjyake bauddha pranyoM meM isa nagarake ullekha pAye haiN| 4 thI zatAbdI eka pradhAna sabekI rAjadhAnI thaa| vIM zatAbdImeM cInI IsvIpUrvase 12 vIM zatAbdI IsvI taka yaha sthAna eka yAtrI hunasAMga yahA~ prAyA thA, aura 12 vIM zatAbdIke prasiddha bandaragAha tathA vyApArakA bhArI kendra rahA thaa| pazcAta yaha nagara gauNatAko prApta hogyaa| cInI yAtriyoM-phrAdhAna, itsiMga tathA nasAMgane yahA~kI .', isa sthAnase jo purAtattva-saMbaMdhI mahatvapUrNa vastae~ yAtrAyeM kI thiiN| prApta ho haiM unameM eka prAcIna khariData jaina mUrti bhI . yadyapi vidvAna lekhakase yaha bAta chuTa gaI hai, parantu hai| (yaha sthAna antima zratakevalI bhadravAha svAmIkI prAcIna jaina sAhityameM bhI isI tAmralipti (tAmamiti. janmabhUmi thii)| tAmalistikA, tAmakhintipura) nagarake ullekha aneka sthaloMmainAmatI tathA lAlabhAIkI pahAr3ayAM- meM Aye haiM; jaiseki prAcArya hariSeNake vRhat kathAkoSako ye pUrvI baMgAlake tipperA jilemeM, kamizA nagarase kaI kathAoMmeM, jainazvetAmbara bhAgoMmeM, prAcIna kAlake 6 mIla pazrimakI ora sthita hai| isa sthAnakA prAcIna 253 dezoMkI sUcIke antargata vaMgadezakI rAjadhAnIke rUpa meM, nAma (7vIM kI zatAbdI svImeM) pahirA thA aura yaha ityAdi / ina ulekhoMse yaha spaSTa sUcita hotA hai ki prasiddha 'samatada' prAntakI rAjadhAnI thii| usa kAla meM barmA prAcIna kAlameM jainadharmake sAtha bhI isa sthAnakA vizeSa aura arAkAnase bhI isa sthAnakA gaharA sambandha thaa| saMbaMdha rahA hai| yahA~ke rAjA candravaMzI the| pAkhyAyikAoMke prasiddha-siddha- .. candranAtharAjA gopIcandrakI mAtA tathA guru gorakhanAthakI celI rAnI ciTagA~va jilemeM sItAkuDake nikaTa 'candranAtha' aura mainAvatIke nAmapara hI isa sthAnakA nAmakaraNa huA 'sambhavanAtha' ke prasiddha prAcIna mandira haiN| isa samaya ye pratIta hotA hai| donoM mandira zivake mAne jAte hai aura isa pradezameM zaivamataDA. khaoN mahAzayake zabdoM meM-"mainAvatI sthAnase kA jora hai| kintu uparyuka donoM mAma kramase tathA prApta jaina tIrthakarakI pASANamayI digambara pratimA aisAre jaina tIrtharoMke hai , jinakI ki aneka prAcIna mUrtiyA~ sUcita karatI hai ki isa prAnta meM jainadharmakA vizeSa prabhAva bhI milatI haiN| kyA Azcarya hai yadi mUlameM ina jainarahA hai|" yahA~ka mandiroMke khaMbaroMkI dIvAroMpara yoM, tIrthayAroMse hI una sthAnakA saMbaMdha rahA ho|
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAriSyakA AdhAra [saMyama aura niSThA ] (le0 - zrI kAkA kAlelakara) apane jIvanako zuddha aura samRddha banAnekI sAdhanA jinhoMne kI hai, ve anubhavase kahate Aye haiM ki " zrAhArazuddho sampavi:" isa sUtra ke do artha ho sakate haiM, kyoMki sabake do mAne haiM--zarIrakA saMgaThana aura cAritrya / agara AhAra zuddha hai, yAne svaccha hai, tAjA hai, paripakca hai, supAcya hai, pramANayukta hai aura usake ghaTaka parasparAnukUla haiM to usake sevanase zarIra ke rakta, majjA, zukra Adi saba ghaTaka zuddha hote haiN| vAta, pitta, kapha dhAdikI madhyAvasthA rahatI hai aura saptadhAtu paripuSTa hokara zarIra nirogI, sudRDha, kAryakSama tathA saba tarahake zrAghAta sahana karaneke yogya banatA hai aura isa ArogyakA manapara bhI acchA asara hotA hai| "AhArazuddho zuddhiH" kA dUsarA aura vyApaka artha yaha hai ki AhAra agara prAmANika hai, hiMsAzUnya hai, doharAnya hai aura yaza, dAna, tapakI pharja adA karaneke bAda prApta kiyA hai to usase dhAriSyazuddhiko pUrI-pUrI madada milatI hai / cAritryazuddhikA AdhAra hI isa prakArakI AhAra para hai| " agara yaha bAta sahI hai. AhArakA cArimyapara itanA asara hai, to vihArakA yAnI laiMgika zuddhikA cAritryapara kitanA asara ho sakatA hai, usakA anumAna kaThina nahIM honA caahiye| . jise hama kAma-vikAra kahate haiM athavA laiMgika AkarSayA kahate haiM, vaha kevala zArIrika bhAvanA nahIM hai| manuSyake vyaktitvake sAre ke sAre pahalU usameM uttejita ho jAte haiM, aura apanA-apanA kAma karate haiN| isIliye jisameM zarIra, mana, hRdayakI bhAvanAe~ aura dhAmika niSThA sabakA sahayoga aparihArya hai, aisI pravRttikA vicAra ekAMgI dRSTise nahIM honA caahiye| jIvana ke sArva - bhauma aura sarvottana mUlase hI usakA vicAra karanA cAhiye / jisa bhAcaraNameM zArIrika preraNAke vaza hokara bAkI saba taccoMkA apamAna kiyA jAtA hai, vaha AcaraNa samAjama to karatA hI hai; lekina usase bhI adhika apane vyaktitvakA mahAna droha karatA hai 1 loga jise vaivAhika prema kahate haiM, usake tIna pahalU haiN| eka bhogase saMbaMdha rakhatA hai, dUsarA prajAtantuse aura tIsarA bhAvanAkI ukrtaa| pahalA pradhAnatayA zArIrika hai, dUsarA mukhyataH sAmAjika aura tIsarA vyApaka meM adhyAtmika / yaha tIsarA tatva sabase mahatvakA sArvabhauma hai aura usI kA asara jaba pahale donoMke Upara pUrA-pUrA par3atA hai, sabhI ve donoM utkaTa tRsidAyaka aura pavitra banate haiN| ina tIna taccase phl| tasya bikula pArthiva honese usakI svAbhAvika maryAdAe~ bhI hotI haiN| bhogase zarIra cIyA hotA hai| atisevanase bhoga-zakti bhI sIkha hotI hai, aura bhoga bhI nIrasa ho jAte haiN| bhogameM saMyamakA pramANa jitanA adhika hogA utanI hI adhika usakI utkaTatA hogii| bhogamai saMyamakA tacca Anese hI usameM adhyAmikatA kA sakatI hai| saMyamapUrNa bhoga meM hI niSThA aura paraspara Adara Tika sakate haiM aura saMyama aura niSThAke binA vaivAhikajIvanakA sAmAjika pahalU kRtArtha ho hI nahIM sktaa| kevala lAbha-hAnikI dRSTise dekhA jAya to bhI vaivAhika jIvanakA paramotkarya saMgama aura anyonyaniSTAmeM hI hai| bhogasatya pArthiva hai aura isIliye parimita hai bhAvanA-ca hArdika aura Atmika honese usake vikAsakI koI maryAdA hI nahIM hai| Ajakala loga jaba kabhI laiMgika nItikenda kA puraskAra karate haiM, taba ve kevala bhoga-pradhAna pArthiva aMzako hI dhyAnameM lete haiN| jIvanakI itanI puva kalpanA
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 bhanekAnta [Sa 8 le baiThe haiM ki thoDe hI dinoM meM unheM anubhava ho jAtA isa saba vivecanakA sAra yaha nikalA ki "vyakrigata hai ki aisI svatantratAmeM kisI kismakI siddhi nahIM hai aura vikAsake liye, kauTumbika samAdhAnake liye, sAmAjika na saccI tRpti / aise logoMne agara ucca prAdarza hI chora kalyANake liye aura AdhyAtmika pragatike liye saMyama aura diyA to phira unameM tAraka asantoSa bhI nahIM baca paataa| niSTA atyanta Avazyaka haiM", aura isIliye sAmAjika vivAha-sambandhameM kevala bhoga-saMbaMdhakA vicAra karane vAle jIvanameM laiMgika sadAcArakA itanA mahatva hai| sooMne bhI apanA anubhava jAhira kiyA hai etatkAmaphala loke yavyoH eka cetttaa| kaunasA svarUpa tAvika hai aura kaunasA saoNketika, yaha anyacittakRte kAme zavayoriva sNgmH|| vicAra samaya-samayapara karanA par3atA hai| usameM canda bAtoMmeM - yaha ekacittatA pAnI hAyakI ekatA prathavA sneha parivartana bhI Avazyaka ho. lekina itanA to samajha hI pranthI anyonyaniyA aura apatya niSTAke binA kisI lenA cAhiye ki laiMgika sadAcArake binA samAja-sevA nahIM sktii| bar3hanekI bAta dUra hI rhii| niSThAke sAtha ho nahIM sktii| - saMyama aura niSThA hI sAmAjika jIvanakI saccI jinakA vikAsa ekAMgI hA athavA jinake jIvana meM buniyAda hai| saMyamase jo zati paidA hotI hai. vahI cAritrya- vikRti zrI gaI hai, unase bhI kucha-na-kucha. sevA lI jA kA AdhAra hai| jo AdamI kahatA hai-Jcan resist sakatI hai| lekina ve samAjake vizvAsapAtra sadasya nahIM onything but temptatiun-vaha cAsthikI bana sakate / samAja nirbhayatAse unakI sevA nahIM le sakatA choTI-moTI eka bhI parIkSA uttIyaM na ho skegaa| aura aise AdamIkA vikAsa azakyaprAya hotA hai| isIlie saMyama hI cArisyakA mukhya prAdhAra hai| usakI pratiSThA nAmamAtrakI rahatI hai| cAritryakA dUsarA AdhAra hai niSThA / vyakti ke jIvanakI viSaya gambhIra hai| usake pahalU bhI asaMkhya hai aura kRtArthatA tabhI ho sakatI hai jaba vaha svatantratApUrvaka inakA zuddha vicAra karanekI pAtratA prAjake apUrNa samAjameM samaSTike sAtha zrota-prota ho jAtA hai| vyakri-svAtanyako pUrI-pUrI hai bhI nahIM, to bhI isa viSayako hama chora bhI samhAlate huye agara samAja-parAyaNatA siddha karanI ho to nahIM sakate / lIpA-potIse kAma nahIM calatA / kevala vaha anyonyaniSThAke binA hI nahIM sakatI aura akhila rUDhiko samhAlakara hama samAjako surakSita nahIM rakha sakate samAjake prati ekasI ananyaniSThA tabhI siddha hotI hai aura aneka rUDhiyoMkA tulanAtmaka adhyayana kiye binA aura aba AdamI brahmacaryakA pAlana karatA hai, athavA kama-se-kama umakA sArvabhauma samanvaya kiye binA hama sAmAjika pragati vaivAhika jIvana paraspara daniSThAse prArambha karatA / bhI nahIM kara sakate / isIliye samaya-samayapara manuSya-jAtianyonyaniSThA jaba prAdarza koTiko pahaMcatI hai taba vahIse ko isa savAlakI carcA karanI hI paatii| saMdhI samAja-sevA zurU hotI hai|
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ strI dharma aura nArI (lekhaka:-bA0 jyotiprasAda jaina, ema0 e0, ela-ela0 bI) -+90+ aura puruSa donoM milakara hI mAnavasamAjakI suSTa karate haiM, donoM hI usake prAkRtika, anivArya, abhinna aGga hai| ekase dUsare kI pUrNatA aura astitva hai / donoM hI samAnarUpase manasvI honeke kAraNa prANi varga meM sarvazreSTha kahe jAte haiN| kintu jaba manuSyajAtike sAmAjikajIvana, aura vizetayA strIpuruSa saMbaMdhapara dRSTipata kiyA jAtA hai to yaha bAta sahaja hI spaSTa hojAtI hai ki jIvana ke sAmAjika, rAjanaitika, Arthika, dhArmika, sAhityika zrAdi vividha kSetroM meM prAyaH sarvatra aura sarva samayoM meM adhikAMzataH puruSavargakA hI prAdhAnya evaM netRtva rahA hai / isa bAtakA sarvamAnya kAraNa bhI sAmUhika rUpameM puruSajAtike zArIrika evaM mAnasika zakti saMgaThanakA strI jAti kI apekSA zreSThatara honA hai| isa svAbhAvika viSamatA ke phalasvarUpa jahA~ eka ora puruSa ke zrAtmavizvAsa meM mahatI vRddhi huI, usakI udyamazIlatA aura kAryakSamatAko protsAhana milA tathA usakA uttaradAyitva bar3hA, vahA~ dUsarI ora usane apanI sAmUhika, aura jaba zravasara milA taba vyaktigata zaktivizeSakA bharasaka anucita lAbha uThAyA tathA svojAtipara manamAne anyAya evaM zratyAcAra kiye| usake mastiSka meM yaha TU sanekA athaka prayatna kiyA ki vaha puruSakI apekSA hIna hai, usakA sthAna gauNa hai, vaha puruSa ke zrAdhIna hai- zrAzrita hai, usakI viSayatRti kI - aihika sukha bhogakI- eka sAmagrI hai, usakI bhogeSaNA kI pUrtikA sAdhanamAtra hai athavA usakA apanA nijI svataMtra vyaktitva aura tila hai hI nahIM, jo kucha yAda hai to vaha puruSa ke hI vyaktitva aura astitvameM lIna ho jAnA cAhiye / puruSakI nArI-viSayaka isa jaghanya svArthaparatA meM usakA sabase bar3A sahAyaka rahA hai dharma ! manuSya ke jIvana meM dhArmika vizvAsakA pramukha sthAna rahatA AyA hai| aura jaba jaba, jAti vizeSa ke durbhAgya se, saMyogavaza athavA kinhIM rAjane tika, sAmAjika, dhArthika kAraNoMse ukta jAti meM buddhimAnoM kA prabhAva, jJAna aura vivekakI zithilatA, tajjamya ajJAna, aviSeka, rUr3hivAditA evaM vahamoMkA prastAra prabhASa bar3ha jAtA hai to usa Atike naitika patanake sAtha sAtha dharmake gauNa bAhya kriyAkANDoM aura dogokA prArUpa bhI ho jAtA hai / vivekahIna, viSayalolupI svArthI dharmaguru aura dharmAtmA kahalAne vAle samAja-mAnya mukhiyA samAjakA niyantraNa aura zAsana karane lagate haiM, jIvana ke pratyeka kSetra meM ve apanI TA~ga ar3Ate haiM aura madAkhalata bejA karate haiM / unake zrAdeza hI dharmAzA hote haiM, ve jo chavasthA de dete haiM usakA koI apIla nahIM / dharmake vAstavika kalyANakArI tatvoM evaM mUlasiddhAntoMkI ve tanika bhI parvAha nahIM karate, jAnabUjhakara aksara unakI avahelanA hI karate haiM aura durbala samAja mAnasika parAdhInatA kI ber3iyoM meM bhI jakar3a ghAtA hai / svajAti puruSoM kI apekSA adhika bhAvapravaNa hone aura svayaM meM hIna kA har3ha vizvAsa ( Inferiority complex) honeke kAraNa, apane hI liye adhika apamAnajanaka, kaSTakara evaM kalyANakAra aisI una dharmaguruzroMkI zrAzAzroko zraddhApUrvaka binA cU~ carA kiye zirodhArya karane meM sabase adhika utsAha dikhAtI hai / aura isIliye eka pAzcAtya vidvAn ne ThIka hI kahA hai ki-'clergy have been the worst enemies of women, whmen are their best friends." arthAt dharmaguru striyoMke sabase bar3e zatru rahe haiM aura striyA~ unakI sabase bar3I mitra rahI hai'| phalasvarUpa kisI bhI sabhya, ardhamabhya, asabhya, pAzcAtya paurvAtya, prAcIna, arvAcIna manuSya samAjakA itihAsa uThAkara dekhiye, kisI na kisI samAjakI thor3e vA adhika kAla taka, usake puruSavarga tathA vaise dharmagurunone, cAhe kisI bhI dharmavizeSa se unakA saMbaMdha kyoM na rahA ho. strIjAti ke prati apanI tIvra zramahiSNutAkA paricaya diyA hI hai| una sabane hI apane apane dharmAmurUzrokI Ar3a lekara
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 bhanekAnta [varSa usake prati apanA viSa aura usapara paruSajAtikA sarvA- bauddha bhikSa sumana vAtsyAyanake anumAra buddhakAlIna dhikAra caritArtha kiyA hai| udAharaNArtha: samAja striyoM ko itanI heya aura nIca dRSTase dekhatA thA ki IsAiyoMkI bAibila meM nArIko sArI burAiyoMkI jar3a sarva prathama jaba buddha kI mausI aura mAtRvat pAlana poSaNa (root of all evil) kahA hai, IsAI dharmayAjakoMne use karane vAlI prajApati gautamIke netRtva meM striyoMne saMghameM zetAnakA daravAjA (Thou art the devii's zAmila honekI buddhame prArthanA kI to unheM hicakicAhaTa gate!) kahakara pukaaraa| chaThI zatAbdI IzvI meM IsAI huii| ise striyoMke prati vuddhakI durbhAvanA hI samajhA jAnA dharmasaMghane yaha nizcita kiyA thA ki striyoM meM prAtmA nahIM hotii| hai| buddhane unheM pahale gRhastha hI meM rahakara brahmacarya aura islAma dharmakI kurAnameM striyokA ThIka ThIka kyA nirmala-jIvana dvArA antima phala pAne ke liye utsAhita sthAna hai, yaha bAta samajhAkara banalAnA kaThina hai|haanvek kiyaa| bAdako jaba paristhiIiyose vivaza hokara bhikSuNI aura rikATa (Hornbeck. Ricaut) Adi graMtha- saMgha banAnekA Adeza bhI di|| to usake niyamoMmeM bhikSa kAroMkA to yaha kahanA hai ki musalmAnoMke matase bhI nArIke saMghare meda bhI kiye, jinheM dezakAla aura paristhitiyoMke aAtmA nahIM hotI aura nAriyoM ko ve loga pazutroMkI taraha kAraNa Avazyaka batAyA jAtA hai / buddha ne bhI striyoMkI samajhate haiN| uttara kAlIna vaidika dharmameM striyoM ko zAstra nindA kI hI hai aura puruSoMko unase saceta rahanekA zrAdeza sunane takakA adhikAra nahIM hai (yI na zra timocarA), diyA hai / vastutaH, zrImatI satyavatI mallikake zabdoMmeMx manu zrAdi smRtikArAne spaSTa kathana kiyA hai ki striyA~ "jAtaka granthoM evaM anya bauddha sAhityameM aneka sthalora, janane aura mAnava-santAna utpanna karaneke liye hI banAI nArIke prati sarvathA avAMchanIya manovRttikA uldekha hai|" gaI haiN| anya hindu paurANika granthoM meM bhI nArIko patikI bauddhapradhAna cInadezakI striyoMkI durdazAkI koI sImA nahIM hai dAsI, anugAminI, pUrNata: prAjJAkAriNI rahane aura aura unhIM jaisI avasthA nApAnakI strI jAtikI thI, kintu mana-vacana-kAyase usakI bhakti karane tathA usakI bhR yupara jApAna apanI striyoMkA sthAna usI dinase unnata kara makA jIvita hI citApara jalakara sahamaraNa karanekA vidhAna kiyA jisa dinase apanI sAmAjika rIti-nItike acche burekA gayA hai| madhyakAlIna prasiddha hindu dharmAdhyakSa zaMkarAcAryane vicAra vaha dharma aura dharma-vyavasAiyoMke caMgula se bAhira narakakA dvAra (dvAraM kimekaM narakasya nArI) ghoSita kiyA nikAla skaa|| hai| aura nItikAgene to striyazcaritraM puruSasya bhAgyaM jaina dhArmika sAhityakI bhI. cAhe vaha zvetAmbara ho devA na jAnanti kuto manuSyAH kaha kara usake cAritra- athakA digambara, prAya: aisI hI dazA hai / zvetAmbara Agamako yahA~ taka saMdigdha, rahasmaya athavA agamya batalAyA sAhitya ke prAcIna pratiSThita 'uttarAdhyayana' sUtra meM eka ki use manupyoMkI to bAta hI kyA, devatA bhI jAna sthAnapara likhA hai ki striyA~ rAkSasaniyA~ haiM, jinakI chAtIpara nahIM pAte! do mAmapiNDa uge rahate hai, jo hamezA apane vicAroMko * prajAnartha striyaH saSTA: samtAnArtha ca mAnavAM: (manu ha.66) badalatI ra tI hai, aura jo manuSyako lalacAkara use gulAma utpAdanamapatyasya jAtasya paripAlanam / banAtI hai| isa sampradAya ke anya granyoM meM bhI ese aneka pratyahaM lokayAtrAyAH pratyakSaM strinivandhanam // (manu06.27) ullekha milate haiN| pAMcaveM aGgasUtra bhagavatIke (zataka 3-7) + vRddha rogabasa jar3a dhanahInA, aMdha badhira krodhI ati diinaa| devAnanda-saMgameM cInAMzuka, ciMlAta aura pArasIka dezakI aise hu patikara kiye aramAnA, nAri pAva jamapura dukha naanaa| dAsiyoM kA, jJAtAdharmakathAnake .. meghakumAra-prasaMgameM 17 eka dharma eka vrata nemA, kAya bacana mana pati-pada premA / vibhinna dezoMkI dAsiyoMkA tathA uhavAi sUtrameM bhI aneka . (rAmacaritamAnasa) dezoMkI dAsiyoMkA ullekha hai| isI bhA~ti digambara 2 vizIna: kAmavRtto vA guNairvA privrjitH| sAhitya mI strI nindA-paraka kathanoMse achUta nahIM rahA hai| upacaryaH striyA sAdhvyA satataM devavatpatiH ||(mnu05-154) x premAabhinandanagraMtha pR0 672-(bhAratIya nArIkI bauddhikadena
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-7] dharma aura nArI 267 vAsavameM saMsArake pratyeka deza, jAti dharma saMskRti manovRtti se abhibhUta mahAzayakI preraNApara, zvetAmbara dRSTaaura sabhyatAke pratIna itihAsa evaM vartamAna vastusthita koNase likhA hai| isa lekha meM yaha siddha karaneko ceSTA kI parase aise anaginata udAharaNa diye jA sakate haiM jinase gaI hai ki jainadharmake zvetAmbara sampradAyakI apekSA digambara ki unameM strIjAtipara puruSa jAti ke atyAcAra aura anyAya- sampradAya bahuta anudAra, saMkIrNa aura avivekI hai; kyoMki kA pratyakSIkaraNa ho jAtA hai| kyA ..cIna bhArata, cIna. usameM strImuktikA niSedha kiyA hai, jabaki zvetAmbara saMpradAya mizra, bebiloniyA, sumeriyA, yUnAna aura roma, kyA avI- meM usakA vidhAna hai| lekhakane digambara sampradAyake saMbaMdha cIna yuropa, amerikA aura eziyA athavA aphrIkA, kitanI hI amapUrNa, nissAra evaM ayathArtha bAteM limvakara amerikA, pUrvI pazcimI dvIpasamUhoM tathA anya sthAnoMkI apane matakI puSTi karanI cAhI hai / aura prasaMgavaza, hindaardhasabhya, asabhya jAtiyA~ sabhIne dharmata:, kAnUnana athavA dharmameM nArIkI sammAnapUrNa zreSThatAkA bhI pratipAdana kara rivAjana, nyUnAdhikarUpameM nArIko puruSako sampatti, usake diyA hai !! svatvAdhikArakI vastu aura eka upabhogya sAmagrI samajhA hai| aura koI bhI dharma isa bAtakA dAvA nahIM kara sakatA ki vAstava meM strImukti kA prazna jainadharmakI eka gauNa usake kisI bhI dharmagurune kabhI bhI striyoMko paruSokI apekSA saiddhAntika mAnyatAmAtra hai ima mAnyatAkA prArambha aura hIna nahIM samajhA, usakI upekSA aura nindA nahIM kii| itihAsa bahuta kucha aMdhakArameM hai, aura vartamAna stusthiti para isakA kucha bhI asara nahIM par3atA / kintu phira bhI isI kintu itanepara bhI yaha prAya: dekhanemeM AtA hai ki prazna ko lekara donoM sampradAyoMke bIca kAfI khIMcatAna aura pratyeka dharma ke anuyAyI dUsare dharmokI nindA isa bAtako aura eka prakArakA kalpita bheda khar3A kiyA jAnA hai| lekara karate haiM ki unameM strI jAti ke prati anyAya kiyA donoM hI sampradAyoMke kitane hI vidvAna isa prazna ke pakSanayA hai / apane dharmakI vizeSatAoM, acchAiyoM aura vipakSakA pratipAdana karanemeM apanI zakti aura samayakA vyartha durupayoga karate dekhe jAte haiN| yugepIya tathA bhAratIya ajaina khUbiyoMko saMsArake sAmane rakhanemeM koI doSa nahIM hai. kintu yadi dUmaroMkI korI nindA aura chIchAledara karake mukAbale meM vidvAnoMko. jainadharmakA. jo paricaya diyA gayA aura prAraMbha svadharmakI zreSThatA sthApita karanekA prayatna kiyA jAtA hai to meM tathA adhikAMza meM vaha paricaya zvetAmbara baMdhuoM dvAga vaha avazya hI anucita evaM nindAspada kahA jAyagA, aura diyA gayA-usameM bhI unhone prAyaH imI bAtapara jora diyA ki zvetAmbara strI mukti mAnate haiM digambara nahIM mAnate, donoM vizeSakara jabaki vaisI burAiyoMse apanA vaha dharma athavA usakA sAhitya aura saMskRti bhI achUtI na bacI ho! parantu sampradAyoMmeM yahI mukhya bheda hai / ata: ajaina vidvAnoMkI ho yahI rahA hai| isa vijJApana-pradhAna yugakI vijJApanavAnI jainadharma-sambandhI racanAtroMmeM isI mAnyatAkA vizeSa rUpase ullekha milatA hai| jainamiddhAnta aura sAhityakA gambhIra kA praveza dhArmika aura sAhityika kSetrameM bhI khUba karAyA adhyayana karane ke upayukta sAdhanoM aura avakAzake prabhAvameM jArahA hai| 'dharmadUta' varSa 11 aMka 2-3 pRSTha 23 para eka ve ina saMkSipta saMkenopara hI saMtoSa kara baiThe haiN| bauddhavidvAnkA lekha 'buddha aura nArImamAja' zIrSaka se prakA. zita huA hai, jisameM bauddha tara hindu, jaina zrAdi dharmoM meM vastuna: digambara aura zvetAmbara donoM hI isa viSayameM nArIko hInAvasthAkA digdarzana karAte hue cauddhadharmameM usakA bilkula ekamata haiM ki bhagavAna mahAvIra ke nirmANake 3-4 sthAna apekSAkRta zreSTha evaM nyAyapUrNa siddha karanekA prayatna varSa bAda hI, jainakAlagaNanAnumAra, cauthe kAlakI samApti kiyA gayA hai| isI prakAra 'prAcInabhArata' caitra. 1667 hogaI thii| isake bAda paMcaka.la zurU huzrA jisakI pra. 154 para DA. ema. mukarjIkA lekha 'jainadharmameM nArI avadhi 21000 varSa hai. usake bAda 21000 varSakA chaThA kA sthAna' zIrSakase prakaTa huA thaa| vidvAn lekhakane svayaM kAla pAyegA, phira utane hI varSoMkA utsariNIkA chaThAka.la ajaina hote hue bhI yaha lekha, saMbhavatayA kisI sAmpradAyika pAyegA, usake pazcAt utane hI varSAMkA paMcamakAla
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 bhanekAnta 1 [varSa 8 pAyegA aura tatpazcAt cauthA kAla clegaa| arthAt gata lagabhaga eka hajAra varSa bAda (5 vIM zatAbdI IsvIke catuthakAlakI samApti aura mAvI caturthakAlake prArambhake antameM ) ho gayA thaa| usake pazcAta vibhinna bhASAbIca meM 84... varSakA antara hai aura mokSa cauye kAla meM proMmeM vividha-viSayaka uccako Take vipula janasAhityakI hI hotI hai| isakA yaha artha hai ki pichale koI dAI hajAra racanA huI, jisake praNayana aura pracArameM jainastriyoM aura varSoM meM (Thaka ThIka 2410 varSa meM) kisI bhI strI yA puruSa puruSoM sabhIne yoga diyA hai| ne paramamukti prApta nahIM kI aura na Age karIba 815.. bamuktiko mAnane yA na mAnanese bhI ubhaya sampadAyomeM varSa taka vaisA karanA saMbhava hai| prAja koI bhI vyakti aisA nArIkI sthitipara koI prabhAva nahIM par3A hai| zrAmnAya-bheda nahIM hai ki jo gata 2500 varSakI apanI pramANika zRGkhalA rahate hue bhI zvetAmbara digambara donoM sampradAyoMkA baddha vaMza paramparA batA sake athavA isa bAtakI gAraMTI kara sake sAmAjika jIvana, prAcAravicAra. rahana-sahana, rIti-rivAja ki AgAmI81500 varSataka usakI vaMzajaparamparA avicchinna prAya: ekase haiM donoMke anuyAyiyoMmeM paraspara zrAdAnacalegA / donoM hI bAteM mAnavaka sImita zAnakI paridhi pradAna, roTI beTI vyavahAra bhI hotA hai| zvetAmbara sampradAyameM ke bAhara hai, prAgaaitihAsikatA, 2anAgata sudUra bhvissykii| nArIkI sthiti aura avasthA digambara sampradAyakI apekSA ataeva koI bhI vyakti vartamAnameM yaha kaha hI nahIM sakatA kisI aMzameM bhI zreSThatara nahIM rahI hai aura na hai| balki hai ki usake amuka nijI pUrvajane mukti prApta kI yA vaha digambara sampradAyakI striyA~ hI grAyaH karake adhika suzisvayaM kara sakatA hai, athavA umakA koI bhI nijI vaMzaja kSita, susaMskRta aura dharmapAlanameM svatantra rahatI zrAI hai. kara sakegA / taba vivAda kisa bAtakA? aura strImukti ke aura Aja bhI hai| jabaki zvetAmbara gRhastha puruSoM ko bhI praznako lekara vyarthakI mAthApacI kisa liye ? Agama granyoMke aMdhyayana karanekI manAI hai digambara jahA~ taka prazna prAtmakalyAekA hai, Atmonnati aura samAjakI striyA~ sabhI sabhI zAstrokA abhyAsa karatI hai. AtmIya guNoMke vikAsakA hai athavA saccAritra, sadAcAra, zAstropadeza bhI detI hai| bhavaNa belagolake zilAlekhose zIla-saMyama zrAdike pAlana, dharmakA sAdhana aura dhArmika patA calatA hai ki ve munisaMghoM kI adhyApikA taka rahI usalopara AcaraNa karake apane aura dUsaroMke liye ihalo hai+| zvetAmbara sampradAyake prasiddha dArzanika ratnaprabhAcAryane kika sukha-zAnti prApta karane-karAne tathA apanA paramArtha / . apanI samakAlIna digambara sAdhviyoMke sambandhameM svayaM kahA sudhArane aura apane liye muktikA mArga prazasta karanekA * karNATakakI kAnti nAmaka di0 jana-mahilA-kavi chanda, vaha jainadharmake anusAra, prAja bhI pratyeka vyakti, cAhe alaGkAra, kAvya, koSa vyAkara Adi nAnA granthoMmeM vaha strI ho yA puruSa digambara ho yA zvetAmbara, jaina ho yA kuzala thii| bAhubali kavine isako bahuta bahuta prazaMzA ajaina, samAna rUpase apanI apanI zakti aura rucike karake ise 'abhinava vAgdevI' kI padavI dI thii| dvAraanusAra pUrI taraha kara sakatA hai| koI bhI dhArmika mAnyatA samudrake vallAlarAjA viSNuvardhanakI sabhAmeM mahAkavi paMpa usameM vASaka nahIM. aura na dharmAnukUla koI rivAja yA aura kAntikA vivAda huA thaa| kannar3a-kavi-cakravartI sAmAjika niyama hI usameM kisI prakArakI rukAvaTa DAlatA ramakI putrI atimambe bhI parama viduSI thI. usIke liye hai| jainadharmakA itihAsa, jaina samAjakI jIvanacaryA aura rannane ajita purANakI racanAkI thii| senApati mallapakI jainasAhitya isake sAkSI / digambara jainAgama pranyoMkA patrI attimanbene usa yugameM jabaki chApekA adhikAra nahIM saMkalana aura lipibaddha honA tathA unake svataMtra dhArmika huA thA, ponmakRta zAntipurANakI 100.hasta lakhita gahityakI racanAkA prAraMbha bhagavAna mahAvIrake nirmANake pratilipiyeM karAkara vitaraNakI thiiN| isa prakArake aura bhI lagabhaga 500 varSake bhItara hI (prathama zatAbdI IsvI pUrva meM) aneka udAharaNa jaina itihAsaparase diye jA sakate haiN| hogayA thA aura zve. jainAgama sAhityakA bhI saMkalana va + premI abhinandana graM0 pR. 686 tathA jaina zilAlekhalipibaddha honA tathA svatantra grantharacanAkA prArambha unake saMgraha 23, 27, 28, 29, 35.
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-7] dharma aura nArI 266 hai ki kaI pAravA nakAe~ sira muMDana kara, morapaMkha banA sakatA hai / aura ye bAteM strI tathA puruSa donoMke liye aura kamaMila liye tasyA kiyA karatI thiiN| unake paryaTana samAna rUpase lAga hotI hai / jainAcAyoMne 'vastu ke svabhAva' aura svataMtra vihAra meM koI rukAvaTa na thI, jabaki zvetAmbara ko dharma kahA hai arthAt jo jima cInakA svabhAva hoga ArthikAe~ prAya: upAzrayAma hI rahatI haiM / hai-umA nija guNa hotA hai-yahI umakA dharma hai| vAstavameM, Aja jitanA dharmasAdhana, zrAtmakalyANa AtmAkI jo asaliyana hai, usake jo paganapekSa vAstavika aura apane paktatvakA vikAsa eka puruSa kara sakatA hai nijI guNa hai vahI saba usakA dharma hai, usakI maujUdagI meM utanA he' eka strI bhI kara sakatI hai, isa viSayameM donoM hI hI use ecA sugva, zAnti aura svatantratA prApta hotI hai / sampradAyomeM koI matabheda nahIM hai| aura sAtha hI eka jina nariyoke dvArA yA jima mArgapara calakara aAtmA puruSa bhI yadi vaha kuzala hai, cAvyahIna hai / apana apane uma amalI svabhAvako prApta hotA hai vyavahArameM, apAhaja yA zakti-sAmarthyahIna hai to vaha bhI kI sarvocca usa mArga yA nariyoMko hI dharma kahate haiN| svAmI samantapadakI prApti umI jIvana meM nahIM karasakatA. isa kAryakI bhadrAcAryakai anumAra isa dharmakA kArya prANiyozro duHkhase saphalatAke liye to sarvAGga sarvazreSTha zArIrika mAnasika nikAlakara sukhameM dhAraNa karanA * / strI aura puruSa saMgaThana tathA sarvottama cAritra, pUrNa vItarAgatAkA honA donoMkI hI zrAtmAe~ samAna haiM, unake zrAtmaka guNa aura atyanta zrAzyaka hai svabhAva bilkula yakoM haiM, unma nAnakasA bhI an ra jahA~ taka dharmasAdhana aura strI-puruSa sambandhakA prazna nahIM hotA / duHkha aura sukhakA anubhava tathA duHkhase bacane hai, usa viSayameM kisI anya kamene strI puruSa ke bIca kaI aura sukha prApta karane kI icchA bha donome bara bara he apane bheda bhale hI kiyA ho, kintu jainatIrtharoM aura dharmAcAryokA / dharma arthAt svabhAvako hAsila karane kA dAnoM ko mamAna hATakoNa sadevase bahuta hI udAra evaM sAmyavAdI rahA hai| adhikAra hai, aura usa dhamake sAdhanameM donA hai| samAna rUpase svatantra hai / aisI jenamAnyatA hai aura isameM digambara unhoMne mokSa prAptikA zradhAra kisI vyAkta yA zakti vizeSa kI anukampA. anugraha athavA prasannatAbo nahIM rakhavA. aura zvetAmbara donoM hI sampradAya pUrNatayA ekamata haiM / varan pratyeka vyakti ke apane svayaM ke kiye ko, puruSoM dhamake zrAdipravartaka prathama jaina tathaMkara bhagavAna aura prAcaraNoke Upara use avalambita kiyA hai / isa RSabhade ne bhAgapradhAna ajJAnI mAnava samAsameM sabhyatAkA siddhAntake anusAra pratyeka vyakti svopAnti karmaphe anurUpa sarva prathama saMcAra kiyA thA, unhone use karma karane ke liye ho apanI bhAvI avasthA aura sthitikA svayaM hI nirmANa protsAhita kayA, vividha zilpoM aura kalA zrIkI zikSA karatA hai| usakA bhaviSya aura usa bhaviSyakA bananA dI, sAmAjika aura rAjanaitika vyavasthA sthaaptkii| una bigADanA usake apane zrArdhana hai, mare vi.sakA usameM zrAdipura pane apane aneka patroke mAtha sAtha apanI donoM koI dakhala nahIM / itanA hI nahIM, vaha maddharmAcaraNa putriyA vAhI aura dargako bhI vizeSarUpase zikSA-dIkSA tapa-saMyama, tathA kaMdhAdi ka.pAyAMkI mandatArUpa apane dI thii| kumArI vahAM ke liye hI sarvaprathama lipikAlAkA vartamAnameM kiye sadudyogo dvArA ghojita duSkA zubha prakAra kiyA 6. aura isIliye bhAratakA prAcInatama phalameM bhI parivartana kara sakatA hai. kabhI kabhIke pichale lipi 'bAhI' kahalAI-aisI jaina anubhUti hai / digambara baMdhe kaukA bhI nAza kara sakatA hai, aura apane liye granthoM meM ullekhita cayati narezIkI baliyA~ ina zaktimuktikA mArga prazasta kara sakatA hai| hisAka sva-para- matAhatA thA ki ve apanI komala aMgagiyose vajramaza hitakArI zrAcaraNase aura syAdAdAtmaka anekAnta pise ratnI (hAra javAhagata Adi) ko naNaM kara detI thIM aura utpanna sahiSNutA aura sahanazIlatAse vaha na sifa apane apane pAtyoMkI vijayayAtrAke upalakSameM usa caNe se vyaktigata jIvanako dI varan samasta sAmAjika evaM rASTrIya ra cAra cauMka pRratI thiiN| brAjhI, aMjanA, sItA, mainA, rAjula, 'antararASTrIya jIvanako bhI sukha aura zAnti pUrNa avazya hI * saMsAra duHkhataH sattvAn yoparatyuttame sukhe|-r.k.shr.1.2
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 bhanekAnta [varSa 8 . sulocanA, candanA, celanA Adi aneka matI sAdhvI, unakI samavasaraNa sabhAmeM strI puraSoko sAtha sAtha baiThakara zrAdarza gRhastha tathA dIkSA ke pazcAt parama tapasviniyokI dharmopadeza sunane aura apanA 2 prAtmakalyANa karanekA yazogAthAse jainaparANa va cAritra grantha bhare par3e haiN| ina samAna avasara prApta thaa| deviyoMne apanA svayaMkA to kalyANa kiyA hI, apane vyavahArika dRSTase. jainastriyAMne dhArmika tathA laukika samparkame aAnevAle aneka puruSoMkA bhI uddhAra kiyA hai| donoM hI kSetromeM, apanI hInatAkA anubhava kamasekama jaba unheM vairAgya huzrA aura unhoMne prAtmasAdhana karane kI jainadharmaka kAraNa kabhI nahIM kiyA / madhyakAlIna bhArata meM, ThAnI tabahI pati, patra, parijana, ghara sampatti, bhoga aizvarya vizeSakara dakSiNa prAnta meM jahA~ki usa yugameM jainadharmakA saba ThukarAkara, tapasvinI bana vanakA mAga liyA; patikA atyadhika prabhAva evaM pracAra thA jainastriyone svayaM rAjya koI adhikAra yA rAjya athavA samAjakA koI kAnUna unheM kiyA, rAjyakAryameM apane pati putrAdikoko sakriya sahayoga aimA karanese na roka skaa| diyA, sainyasancAlana kiyA, grantha nirmANa kiye karAye, etihAsika kAla meM hI, jaisA ki eka vidvAnakA kathana sAhitya pracAra kiyA, dharmapracAra kiyA, mandira zrAdi * hamAre dezameM jaba unnati ho rahI thI taba striyokA nirmANa kagaye. dharmotsava aura pratiSTha ye karAI, zrAvikA khaba zrAdara thA aura ve ziAkSatA thii| bhagavAna mahAvIra ke aura prAyikA saMghokA netRtva kiyA. adhyA'na kiyA, pitA apanI patnIkA kemA zrAdara karate the yaha nimna zloka- upadeza diye, tapasyA kI, samAdhimaraNa kiye ityaadi| sesTa hai: jainadharma ke anusAra, patnI apane pati ke dharmakAryoM aura AgacchantI nRpo vIkSya priyAM saMbhASya snehtH| paNya pravRttiyoMmeM to sahAyaka ho sakatI haiM kintu vaha usake madhuraivacanestasyai dado svArdhAsanaM mudA // adharmAcaraNa aura pAya pravRttiyomeM sahayoga dene yA unameM arthAt-rAjA (siddhArtha) ne apanI priyAko darimaM usakA anugamana karaneke liye kataI bAdhya nahIM hai| zrAta dekhakara unase madhura vAkyAma premapUrvaka bhAlAya kiyA bilvamaMgala jaise udAharaNa jaina saMskRti meM nahIM mileMge aura aura prasanna hote hue unheM apanA prAdhA siMhAsana baiThaneko " x (i) Dr. Saletore-Mediaeval Jainism, diyA, jisapara ve jAkara baitthii| ch. V-'Women as defenders of svayaM bhagavAna mahAvIrane apane 6 mahAneke upavAsake the Faith'. pazcAt jo pAraNA kiyA (pAhAra grahaNa kiyA) vaha (ii) Dr. B. C. Law-Distinguished ber3ayoMmeM jakar3I ati dAna hAna candanAke adhakacare sAbuta men and women in Jainism'ur3adoM jaise tuccha khAdyakA thaa| aneka rAjA evaM dhanika Indian Culture Vol. II & III. zreSThI unheM usa samaya zreSTha susvAdu bhojana karAne ke liye (iii) zrI triveNI prasAda-'jaina mahilAyoMkI dharmasevA'lAlAyita the ! bha. mahAvIrane striyoMko jinadIkSA dene meM jai0 si0 bhA0 8-2 pR061 ma buddha jaisI hicakicAhaTa nahIMkI satI candanabAlAke paMDita candAbAI jaina-'dharmasevikA prAcIna jainanetRtvama, munisaMghake sAtha hI sAtha, AryikAsaMghakA bhI deviyA~'-pre0 a0 graMtha pR0684 nirmANa kiyA / vAstavameM jainAyikAsaMghakA yaha nirmANa (v) mathugake prAcIna jainapugatavameM aneka jainamahilAyobauddha bhikSaNI saMghase pahile ho cukA thaa| bha. mahAvIra ke kI jinameM gaNikAye taka bhI sammilita hai, dharmaanuyAyiyoM meM muniyokI apekSA prAyikAprokI aura bhAvako sevAke ullekha milate haiN| kI apekSA bhAvikAyoMkI saMkhyA kaI gunI adhika thii+| i) sAgara aura malayAcala ke bIca, dakSiNastha veNUra * jaina hitaiSI varSa 11 aMka 3 pR0 186 dezameM ajilavaMzakI jainarAnI padumalA devIne san + anekAnta varSa 3ki. 1pR. 45 sau. indukumArIkA 1683 se 1721 taka rAjya kiyA- anekAnta lekha 'vIrazAsanameM striyoMkA sthaan'| 2-7 pR. 384
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-7] dharma aura nArI pati ke liye sahamaraNa karaneko to jainadharma meM mahApAtaka meM man IstrI pUrvaka prathama zatAbdImeM hone vAle prAcArya mAnA hai| yahA~ strI patikI sampatti nahIM hai aura na usake zivAryane spaSTa kathana kiyA hai kibhogakI sAmagrI mAtra hI. usakA svayaMkA dAyitva bhI hai kara kahe hue doSa striyoMmeM hai, unakA yadi puruSa aura umakA uttarAdhikAra bhI svatantra hai| vaha apane vicAra karegA to ve use bhayAnaka dIkheMgI aura usakA gharakI svAminI hai, aura apanA naitika utkarSa evaM zrAtma-citta unase lauTegA hii| kina nIca stri meM o doSa haiM kalyANa karane meM kisIkI apekSA nahIM rkhtii| jainadharmameM ve hI doSa nIca paruSoMmeM bhI rahate haiM, itanA hI nahIM, kanyA hindu dharma kI bhA~ti dAna denekI vastu bhI nahIM hai| striyoM kI apekSA unakI anAdikoMse utpanna huI zakti jaina vivAdapaddhatike anumAra kanyAdAna nahIM kiyA jAtA, adhika rahanese unameM striyAMse bhI adhika doSa rahate hai| umameM kanyA dvArA patikA varaNa hI hotA hai, aura umake zIlakA rakSaNa karanevAle puruSoMko strI jaima nidanIya arthAt mAtha saptapadIke rUpameM kucha zarte bhI hotI haiM jinake pAlana tyAga karane yogya hai vaise hI zIlakA rakSaNa karane vAlI karane kI varako pratijJA karanI par3atI hai| isaprakAra jaina striyoMko bhI puruSa nidanIya arthAt tyAjya haiM / saMmAra saMskRti meM nArIkA sthAna sunizcit evaM sammAnapUrNa hai| zarIra bhogoMse virakta muniyoM ke dvArA striyA~ nindana ya mAnI gaI hai, tathApi jagatameM kitanI hI striyauM guNAtizayase zrAtmasAdhanake hita saMsAra zarIra aura bhIgoMse virakta zobhAyukta hone ke kAraNa muniyoke dvaar| bhI stuti yogya huI honekA upadeza sabhI dhoke zrAcAryone diyA hai, aura hai. unakA yaza jagatameM phailA hai, aisI striyA~ manuSya strI jAti ke bhI puruSake indriya bhAgoMkA eka pradhAna sAdhana lokameM devatAke samAna pUjya huI hai, deva unako namaskAra hone tathA nArIke prati usakI viSayAsaktike usakI zrAtma karate haiN| tIrthakara cakravartI nArAyaNa balabhadra aura gaNadharAkalyANa meM ruci hone ke mArgameM eka bhArI rukAvaTa hone ke dikoMko janma dene vAlI striyA~ deva aura manuSyoMmeM jo kAraNa AtmArthI puruSake liye use ghaNita. nindanIya evaM pradhAna vyakti haiM unake dvArA bandanIya hogaI haiN| kitanI tyAjya pradarzita kiyA hai| ThIka isI vRttise prerita hokara, hI striyA~ eka pativrata dhAraNa karatI hai, kitanI hI zrAjanma nivRti pradhAna jainadharmake brahmacaryavratadhAga. nispRha. apari avivAhita rahakara nirmala brahmacaryavrata dhAraNa karatI haiM, grahI, zAnadhyAnatapa lIna nigraMtha sAdhuone prAtmakalyANa 'koI koI striyA~ vaidhavyakA tIvra duHkha bhI Ajanma dhAraNa sAdhanameM strIprasaMga dvArA hone vAle doSoM aura bAdhAoMpara karatI haiN| zIlavata dhAraNa karanase kitanI striyoMmeM zApa prakAza DAlA hai, aura prasaMgavaza strI jAtikI bahuta dene aora anugRha karane kI bhI zakti prApta hogaI thI, aisA kucha nindA bhI kI hai| kintu imapara bhI. ina jainAcAryokI zAstroMmeM varNana hai devatAoMke dvArA aimI striyo / aneka eka bhArI vizeSatA yaha rahI hai ki kathana karanekI bhASA prakArase mahAtmya bhI dikhAyA gayA hai| aisI mahAzIlavatI saMbaMdhI suvidhA ke liye hI aise kathana prAyaH puruSapakSase striyoMko jalapravAha bhI bahAne meM asamartha haiM. agni bhI kiye gaye haiM aura isIliye unameM vipakSI strIjAti ke unako jalA nahIM sakatI, zItala ho jAtI hai, aisI striyoMka saMsargakI nindA kI gaI hai, kintu ukta kathana samAna rUpase sarpa vyAghrAdi prANI bhI nahIM khA sakate aura na anya stropakSameM puruSa jAti ke liye bhI upayukta samajhane caahiye| sthAnameM uThAkara pheMka sakate haiN| sampUrNa guNAMse paripUrNa udAharaNArtha, digambara jainAcArake prasiddha prAcIna graMtha zreSTha puruSoM meM bhI zreSTha tadbhavamokSagAmI puruSoMko kitanI hI 'bhagavatI pArAdhanA' (aAzvAsa 6, gAthA 661-1002) zIlavatI striyAMne janma diyA hai / mohake udayase jIva * Also see Prof. Satkori Mukerji's kuzIla banate haiM, malina svabhAvake dhAraka banate haiM, aura article-The status of women in yaha mohakA udaya saba strIpuruSoM meM samAna rItise hai| jo pIche Jain religion" aura jainadharmera nArI'sthAna, rUpanandA striyoM ke doSoMkA varNana kiyA hai vaha zreSTha zIlavatI striyoMpauSa 1344 ke sAtha sambaMdha nahIM rakhatA arthAt vaha saba varNana kurzala
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 anekAnta [vaSa striyoMke viSayameM hI samajhanA cAhiye, kyoMki zIlavatI itanepara bhI. isa viSaya meM sandeha nahIM hai ki puruSajAti striyA~ guNoMkA paJja svarUpa hI haiM, unakI doSa ke cha ne dhama jaisI pavitra aura sarva kalyANakArI vastu ke nAmapara sakate haiN|" bhI stra jAti ke sAtha anyAya kiye hI haiM / vastutaH, jaimA zrArAjita sUra (E vI zatAndA ), zrAcArya ki vaMgIya sAhitya mahArathI sva0 zarat bAbUne kahA haijayandi (10vIM zanAbdI) paM0 zrAzAdharajI (13 vI 'samAja meM nArIkA sthAna nIce giranese nara aura nAga donoM zatAbdI) ityAdi vidvAnAMne zivAryake upayukta kathanakA kA hI aniSTa hotA hai aura isa aniSTakA anusaraNa karanese samathana kiyA hai| jaina yogake prasiddha grantha jJAnArNavameM samAjameM nAgakA jo sthAna nirdiSTha ho sakatA hai. use zrAcArya zubhacandra ne kahA hai. aAha! isa samArameM aneka samajhanA bhI koI kaThina kAma nahIM hai / samAjakA artha hai striyA~ aisI bhI haiM jo zamabhAva (mandakapAyarUpa pariNAma) nara aura naarg| usakA artha na to kevala nara hI hai aura na aura zIlasaMyamase bhUpita haiM tatha apane vaMzameM tilaka bhUta kevala nArI hI hai|" tathA "sumabhya manuSyako svastha saMyata haiM, use zobhAyamAna karatI haiM tathA zAstrAdhyayana aura tathA zubhabuddhi nArIko jo adhikAra arpita karane ke liye matyabhASaNase alaMkRta hai|' tathA 'aneka striyA~ aimIra kahatA hai vahI manuSyakI sAmAjika nIti hai, aura ise jo apane satItva, mahala, cAritra, vinaya aura vivekase samAjakA kalyANa hotA hai| samAjakA kalyANa 6 isa pRthvaMtalako bhASata karatI mahAparANa meM jinasena nahIM hotA ki kisI jAtikI dharmapustaka meM kyA likhA svAmaM ne guNavatI nArIko strI sarima pramukhapada prApta karane he aura kyA nahIM likhA hai|" sAmAjika mAnava ke saMbaMdha meM galI batAyA hai (nArI guNavatI dhattaM strIsRSTira grimaM pdm)| eka agreja vidvAnakI ukti haiguNabhadrAcArya kRta 'zrAtmAnuzAsana' kI TIkAmeM, anudAra "Perhaps in no way is the moral evaM sthitipAlaka kahe nAne vAle dala ke eka zrAdhu naka progress of mankind more clearly shown than by contrasting the posividvAnakA kathana hai ki+-'... puruSoM ko mukhya mAnakara tion of women among savages with unako saMbodhana kara yaha upadeza diyA gayA hai kintu strIke their position among the most liye jaba yaha upadeza samajhanA ho taba aimA atha karanA advanced of the civilized." arthAt asabhya cAhiye ki striyA~ kutsita vyabhicArI puruSoM ke saMbaMdhase vahazI logoMmeM striyoMkI jo zravasthA tathA samAjake vyasanoMmeM Asakta hokara Atmadinase vaMcita rahatI huI sarvAdhika unnata logoM meM straM jAtikI jo sthiti hai, usakI aneka pApa saMcata karake kyA narakAma nahIM par3atI ? avazya tulanA karanese mAnava jAtikI naitika unnatikA jitanA par3atI hai, aura unako narakoMmeM dulanemeM nimitta ve pukhya spaSTa aura acchA patA calatA hai utanA zAyada kisI anya hote haiN| imAnaye ve puruSa unheM naraka ghora duHkhoMma praveza prakArase nahIM ho sakatA / astu, mAnavakI sabhyatA, susaMskRti karAne ke liye ughar3e hue vizAla dvArake samAna hai| ....... ziSTatA aura vivekakI kasoTI strIjAnike prati usakA gRdharmama striyoMke dvArA paruSoMko jo aneka upakAra milate vyavahAra aura pariNAmasvarUpa strIjAtikI sudazA hai| haiM unake badalemeM ve pApI paruSa haiM ki jo unako naraka meM vartamAnameM, manuSyake liye apanI 2 samAja, jAti aura DAlakara unakA apakAra karane vAle haiN|' vagakI avasthAko isa mApadaNDase hI jA~canA aura zrAdarza isa kAra strI jAti ke saMbaMdha meM jainadharma aura jainAcAryo prAptikeliye prayatnazala honA hI sarvaprakAra zreyaskara hogaa| ko nIti evaM vicAra saSTa haiM aura ve kisI bhI anya dharma vIrasevAmandira tA061-47 kI apekSA zreSThatara hai| * zaratvAbUkA nibaMdha 'nArIra mUlya' (nArIkA mUlya) + jai0 ma0 e0 kAryAlaya bambaI se prakAzita-zrAtmA- -pR.67, 74, 64 nuzAsanakI paM. vaMzIdhara kRta hindI TIkA pR.65
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhASAkA jainakathA sAhitya (le0-50 paramAnanda jaina, zAstrI) kathA sAhityakI mahattA pAyA jAtA hai jo pratyeka vyanika jIvanako saphala banAneke liye hAvazyaka hotA hai| salameM satpuruSoMkA uccatara bhAratIya vAGamayameM kathA purANa aura carita granthoMkA jIvana dUsaroMke liye zrAdarza rUpa hotA hai, usapara calanese ullekhanIya bAhulya hai| prAyaH sabhI sampradAyoMke sAhityaka hI jIvana meM vikAsa aura maitika caritameM vRddhi hotI hai, evaM vidvAnoMne vividha bhASAoM meM purANoM caritoM aura kAvya campU svayaMkA pAdarza jIvana banatA hai| isase pAThaka sahajahImeM Adi graMthoMkA nirmANa kiyA hai| jahA~ jainetara vidvAnoM ne kathAkI upayogitA aura mahattAkA ra nubhava kara sakate haiN| apabhraMzako gauNakara saMskRta prAdi dUsarI bhASAoM meM kathA apabhraMza bhASAke ina sthAnoM meM aneka vidvAna sAhityakI sRSTi kI hai| vahA~ jainavidvAnoMne prAkRta aura kaviyoMne pratoMkA dhanuSTAna athavA hAcaraNa karanevAle bhavyasaMskRtake sAtha apabhraMza, bhASAmeM bhI kathA, carita, aura zrArakoMke jIvana-paricayake sAtha vratakA svarUpa. vidhAna aura purANa graMtha nibaddha kiye haiN| itanA hI nahIM kintu bhAratakI phalaprAlikA saMraka varNana kiyA hai / sAtha hI, itakA pUrA vividha prAntIya bhASAoM marAThI, gujarAtI aura hindI zrAdimeM anuSThAna karaneke pazcAta usakA udyApana karanekI vidhi, bhI kathA sAhitya racA gayA hai| prastu, Aja maiM isa lekha tathA udyApanakI sAmarthya na homepara duganA bata karanekI dvArA pAThakoMko apabhraMzabhASAke kucha aprakAzita kathA zrAvazyakatA aura usake mahatvapara bhI prakAza DAlA hai| sAhitya aura unake kartAyoMke sambandhameM prakAza DAlanA prokA udyApana karate samaya usa bhavya-zrAvakakI dharmaniSThA, cAhatA , jisape pATaka unake viSayameM vizeSa jAnakArI kartavyapAlanA, dhArmika ddhA, sAdhamivAsalya, nidopatAprApta krskeN| caraNakI kSamatA aura udAratAkA acchA citraNa kiyA gayA kathAe~ kaI prakArakI hotI haiM parantu unake do bheda hai aura usase jainiyoMkI tattat samayoM meM honevAlI pravRttiyoM * mukhya hai-laukika aura AdhyAmbhika / ina donoM meM sabhI lokasevAzrI, zrAhAra auSadhi, jJAna aura abhayarUpa cAradAnoM kathAoMkA samAveza ho jAtA hai, athavA dhArmika aura kI pravRtti, tapasvI-saMyamIkA vaidhyAvRsya tathA dInadukhiyoMkI laukikake bhedase ve do prakArakI haiM unameM dhArmika kathAoMmeM samaya samayapara kI jAnevAlI sahAyatAkA ullekha pAyA to prAdhyArimakatAkI puTa rahatI hai aura laukika kathAoMmeM jAtA hai| isa taraha paha kathAsAhitya aura paurANika pazu-pakSiyoM rAjanIti, lokanIti zrAdi bAhya laukika mano- caritragraMtha aitihAsika vyatriyoMke purAtana prANyAnoM, batAraMjaka AkhyAnoMkA sammizraNa rahatA hai| inameM prAdhyA- caraNoM athavA nIca-uMca vyavahAroMkI eka kasauTI hai| yadyapi smikatAse ota-prota dhArmika kathAoMkA zrAMtarika jIvana unameM stusthitiko alaMkArika rUpase bahuta kucha bar3hAcar3hA ghaTanAAke sAtha ghaniSTa sambandha rahatA hai aura unameM vratoMkA kara bhI likhA gayA hai| parantu to bhI unameM kevala kavikI sadanuSThAna karane vAle bhavyazrAvakoMkI dhArmika maryAdAke kalpanAmAtra hI nahIM hai, kintu unameM kitanI hI aitihAsika sAtha naitika jIvanacaryAkA bhI acchA citraNa pAyA jAtA AkhyAyikAe~ (ghaTanAe~) bhI maujUda haiM jo samaya samayapara hai| sAthahI bhArI saMkaTa samupasthita honepara dhIratAse vijaya vAstavika rUpase ghaTita huI haiM / ita: unake aitihAsika prApta karane, apane puruSArthako sudRr3ha rUpameM kAyama rakhane tathA tathyoMko yoM hI nahIM bhulAyA jA sakatA / jo aitihAsika dhArmika zraddhA aDola rahanekA spaSTa nirdeza pAyA jAtA hai, vidvAna ina kathAgranthoM aura purANoMko korI gappa yA asatya jisase unheM sunakara tathA jIvanameM utAra kara unakI mahattA- kalpakAoMka gar3ha kahate haiM ve vAstavika vastusthitikA mUlya kA yathArtha anubhava kiyA jA sakatA hai| kitanI hI kathAoM A~kane meM asamartha rahate haiN| ataH unakI yaha kalpanA samumeM jIvanopayogI prAvazyaka tattvakA saMkalana yatheSTha rUpameM cita nahIM kahI jA sktii|
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 anekAnta [vaSa 8 kathAgraMthoMke nirmANakA uddezya rakhakaraNDazrAvakAcAra paddhabiyA chaMda 26 saMdhiyoM aura cArahajAra . jainAcAryoM athavA jaina vidvAnoM dvArA kathApranthoMke banAye cArasau teIsa zlokoMmeM samApta hukaahai| isakA racanAkAla vikrama saMvat 11261 jaba ki zrIvAlapurameM narendrakA jAnekA samuddezya keyaja yaha pratIta hotA hai ki janatA saM. yamase bace aura pratAdike anuSThAna dvArA zarIra aura prAramA rAjya thaa| isa grantha meM bhI sanyAzana ke nizaMkitAdi aMgoM kI zuddhikI ora prasara ho / sAtha hI. durvyasanoM aura meM pra sanda honevAlIkI kathAe~ bIca bIcameM dI huI haiN| anyAya atyAcAroMke dure pariNAmoMko dikhAne abhiprAya dhammaparikkhA-isa paMthake kartA mevADavAsI kevala unase apanI rakSA karanA hai aura isa taraha jIvanakI dhamavaMzI kavivara hariSeNa haiM jo govarddhana aura gura vatIke kamiyoM evaM zruTiyoMko dUra karate hue jIvanako zuddha evaM putra the / yaha citaulako chor3akara acalapurameM lAe the aura sAtvika banAnA hai| aura dratAcaraNa-unma puNya-phalako vahA~ hI inhoMne vi. saM. 1844 meM dharmaparIkSAko paddhaDiyA dikhAnekA prayojana yaha hai ki janatA adhise adhika apanA caMdameM racA thaa| isameM manovaMgakedvArA aneka rocaka kathAnako jIvana saMyata aura pavitra banAve, mAdajanaka, aniSTa, anu tathA saiddhAntika upadezoM zrAdise pavanavegakI dvAko pasevya, apaghAta aura bahughAtaspa prabhacya vastuoMke vyava- parivartita kara jainadharmameM sudRr3ha karanekA prayatna kiyA gayA hai| vahArase apaneko niraMtara dUra rkkhe| aisA karanese hI mAnava graMthameM apanese pUrvavartI banI huI jayarAmakI prAkRta gAthAbaddha apane jIvanako saphala banA sakatA hai| isase prakaTa hai ki dhamaparIkSAkA bhI ullekha hupA hai jo abhI taka aprApya hai| jaina vidvAnoMkA yaha dRSTikoNa kitanA ucca aura loko sAthahI, apanese pUrvavartI tIna mahA kaviyoMkA-caturmukha, payogI hai| svayaMbhU zrIra puSpadantakA-bhIprazaMsAtmaka samullekha kiyA hai| kathAgrantha aura granthakAra bhavisayattakahA-sapalabdha kathAgraMthoMmeM kavivara aba taka isa apabhraMza bhASAmeM do kathAkeza, do bar3I dhanapAla ko bhayipyadattapaMcamI kathA hI sabase prAcIna mAlUma kathA aura unatIsa choTI choTI kathAe~ mere dekhane meM AI hotI hai| yaha graMtha 22 saMdhiyoMmeM pUrNa huA hai graMthakA haiN| purANa aura caritagraMthoMkI saMkhyA to bahuta adhika hai kathAbhAga bar3A hI sundara hai| isa paMcamI pratake phata.kI jisapara phira kabhI prakAza DAlanekA vicAra hai| isa samaya nidarzaka kathAe~ kaI vidvAna kaviyoMne racI hai jinakA to prastuta kathAgranthoM aura granthakAroMkA hI saMkSipta paricaya paricaya phira kisI svataMtra lekha dvArA karAnekA vicAra hai| nIce diyA jAtA hai: yaha dhanapAla dharva nAmake vaizya vaMza meM utpanna hue the| kathAkAza-apabhraMza bhASAkA yaha sabase bar3A kathA unake pitAkA nAma mAesara aura mAtAkA dhanazrI devI thaa| koSa hai isameM vividha toMke prAcaraNa dvArA phala prApta karane kaviko sarasvatIkA varadAna prApta thaa| yadyapi kadine prathameM vAloMkI kathAoMkA rocaka DhaMgasa saMkalana kiyA gayA hai| kahIM bhI usakA racanAkAla nahIM diyA, phira bhI yaha graMtha isameM prAyaH ve hI kathAe~.dI huI haiM jinakA udAharaNasvarUpa vikramakI dazamI zatAbdIkA batalAyA jAtA hai| ullekha prAcArya zivAryakI bhagavatI pArAdhanAkI gAthAoMmeM puraMdaravihANa kahA-isa kathAke kartA bhaTTAraka pAyA jAtA hai| isase ina kathAoMkI aitihAsika tathyatAmeM amarakIti hai jinhoMne gujarAta dezake 'mahIyaDa' pradeza vartI koI sandeha nahIM rhtaa| prastuta kathAkaM zake racayitA mani gaudaha (godhrA) nAmake nagarameM RSabhajina caityAlayameM zrIcandra haiM jo saharUkIrtike praziSya aura bIracandra ke vikrama saMvat 1247 kI bhAdoM zuklA caturdazI gura vArake prathama ziSya the| yaha grantha tirepana saMdhiyoM meM pUrNa hazrA dina 'eTakarmApadeza' kI racanA kI hai| usa samaya ghAlukya hai| graMthakI prazastise mAlUma hotA hai ki ise kavine praNa. vaMzI vaMdigadevake putra karNakA rAjya thaa| graMthameM kadine apanehilapurake prAgvaTa vaMzI sajanake putra aura mUlarAjanarezake * vizeSa paricayake liye dekho, 'zrIcandra nAmake tIna vidvAna' goSThika kRSNake liye banAyA thaa| inakI dUsarI kRti zIrSaka merA lekha, anekAnta varSa 7 kiraNa i.10|
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-7] 275 ko 'muni' 'gaNi' aura 'sari' Adi vizeSaNoMke sAtha dUsare kavi lakSmaNa yA lakhamadeva ghe haiM jo rasanadeva ullekhita kiyA hai| isase mAlUma hotA hai ki ve gRhastha nAmaka vaNikake putra the aura jo mAlavadezake 'goNaMda' avasthA chor3a kara yAdako muni banagae the| yaha mAthurasaMghI nagarake nivAsI the| usa samaya yaha nagara dhana, jana, kana candrakIrtike ziSya the| inhoMne apanI jo guruparamparA dI aura kaMcanase samRddha tathA uttaMga jinAlayoMse vibhUSita thaa| hai usase mAlUma hotA hai ki yaha amarakIrti prAcArya amita- yaha purANa vaMzake tilaka the aura rAtadina jinavANIke adhyagAMtakI paramparAmeM hue haiN| amitagati kApTAsaMghake vidvAna yanameM lage rahate the| unakI ekamAtra racanA 'naminAthathe, jo mAthura saMghakI eka zAkhA hai| bha0 amarakIrtine cariu upalabdha hai jisameM terAsI kaDavakoM aura cAra SaTkarmopadezameM nimna graMthoMke race jAnekI sUcanA kI hai- saMdhiyoM meM jainiyoMke bAIsaveM tIrthakara bhagavAna neminAthakA neminAthacariu, mahAvIracariu, TippaNadharmacarita, carita citrita kiyA gayA hai / graMthameM racanAkAla diyA humA subhASitaratnanidhi, dharmopadezacUDAmaNi aura bhANa- nahIM hai kintu sirpha itanA hI ullekha milatA hai ki graMtha piiv| bhASAkI trayodazIko prArambha kiyA gayA aura caitrakI kheda hai ki ye graMtha abhItaka kisI bhI zAstrabhaMDArameM trayodazIko pUrNa huA thaa| ata: nizcita samayakA samullekha upalabdha nahIM hue haiN| prastuta graMthakartAne apanA 'SaTkarmoM karanA kaThina hai ina donoM lakSmaNa nAmake vidvAnoM meM se kaunase padeza' aura 'puraMdavidhAnakathA' ye donoM graMtha ambAprasAdake lakSmaNa kavi cana,naSaSThI kathAke kartA haiM athavA ina donoM se nimittase banAye haiM yaha ambAprasAda amarakIrtike laghu bhinna koI tIsare hI lakSmaNa yA lAkhU va unakathAke bA~dhava the| kartA haiM, isake anusaMdhAna honekI jarUrata hai| caMdaNachaTThIkahA-isa kathAke kartA kavilakSmaNa NijjharapaMcamI vihANa kahANaka-isa kathA athavA lAkha hai| inakI guruparamparAkA koI vivaraNa prApta ke kartA bhaTTAraka vinayacandra haiM jo mAthurasaMghIya bhaTTAraka nahIM huyA / ataeva yaha kahanA atyaMta kaThina hai ki paDita bAlacandra ke ziSya the| vinara caMdrake guru muni bAlacamdane bhI lAkhU athavA lakSmaNa kisa vaMzake the aura unake gurukA jo udayacandake ziSya the. do kathAeM racI haiM jinakA paricaya kyA nAma thA ? lakSmaNa nAmake do apabhraMza maae|ke prAge diyA jaaegaa| prastuta vinayacanda vikramakI terahavIM kaviyoMkA saMkSipta paricaya merI noTadukameM darja hai| unameM zatAbdIke prAcArya kalpa vidvAna paM0 zrAzAvarajIke samakAlIna prathama lakSmaNa kavi ve haiM jo jAyasa athavA jaisavAla vaMzameM vinayazcandrase. jinakIraNA evaM prAgrahase una paMDitajIne utpanna hue the| inake pitAkA nAma zrIsAhula thA / yaha prAcArya pUjyapAda (devanandI) ke iSTopadeza graMthakI saMskRta tribhuvanagirike nivAsI the, usake vinaSTa hone para ve TIkA banAI thI. bhinna haiN| kyoMki paMDita zrAzAdharajIne yatra-tatra paribhramaNa karate hue vilarAmapurameM bhAe the, yaha unheM sAgaracandra munikA ziSya batalAyA hai jaisAki unakI vilarAmapura eTA jilemeM Aja bhI dasA huA hai| vahAMke TIkA prazastike nimna padyase prakaTa hai:seTha 'vilhaNake pautra aura jinadharake' putra zrIdhara the, jo upazama iva mUrtaH sAgarendumunIndrApuravADhavaMzarUpI kamaloMko vikasita karane vAle divAkara the| dajanidinayacandraH scckorekcndrH| inhIM sAhU zrIdharakI preraNA evaM zrAgrahase lakSmaNa ne jagadamatasagarbhAzAstrasaMdarbhagarbhaH / 'jidattacarita' kI racanA vikrama saMvata 275 kI pauSa zucicaritavariSNoya ya dhinvaMti vaacH||2|| kRSNA SaSTI ravivArake dina kI thN+| inakA vizeSa paricaya svataMtra lekhameM diyA jaaygaa| isa padakI rozanImeM donoM vinayacandroMkI bhinnatAmeM + bArahasaya sattarayaM paMcottarayaM vikamakAla viyttu| vinaye dumunervAkyAnavyAnugrahahetunA / paDamapakkhi ravivAraha chaThi sahAraha pUsamAse sammattau // iSTopadezaTIkeyaM kRtAzAdharadhImatA // 1 // -jinadattacaritaprazasti -iSTopadeza TIkApazasti /
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 8 sandehako koI guMjAyaza nahIM rahatI; kyoMki una donoMkI guruparamparA bhinna bhinna hai| aura samaya bhI mitra hai| sAgara ina donoM sthAnoM ke kartA manivAlacaMdra haiM jo muniTadara candake candra ke ziSya binayacandrakA samaya vikramakI terahavIM zatAbdI ziSyathe, inhIM bAlacan, munike ziSya vinayacandramunikA Upara munizcita hai tathA ukra. nisarapaMcamI kathAke kartA vinayacandra paricaya diyA gayA hai / prastuta bAlacandra muni zrAcArya inase bAdake vidvAna mAlUma hote haiM, inakI do kRtiyA~ aura kuM kuMdake prAbhRsatrayake TIphAra mani bAlacandrase mitra haiM; bhI samupalabdha haiN| eka 'cUnaDI' aura dUsarI kalyANakarAsu' kirAsu kyoMki ve nayakIrtike ziSya the, jo siddhAnta cakravartIkI bhI hai| ina donoM meMse prathama racanAmeM tetIma padya haiM aura upAdhise alaMkata the| una kathAtroMke kartA muni bAlacandra dvitIya racanA 'kalyANakarAsu' meM jainiyoM caturvizati kaba hue, yaha yatheSTha sAdhana sAmagrIke abhAva meM nizcitarUpase tIrthakaroMkI paMcakalyANaka tithiyoMkA varNana diyA huA hai| kahanA kaThina hai| ye donoM racanAeM jisa guTakemeM likhI huI haiM vaha vikrama jinattikahA aura ravivaukahA- donoM saMvat 1576 meM sunapata nagarameM sikandarazAhake putra ibrAhImake rAjyameM likhA gayA hai| isase vinayacandra anamAnataHsI kathAzroMke kartA yazakIrti mahA. guru kArtike laghubhrAtA va ziSya yA vedasau varSa pUrva hI hue hoMge ata: inakA samaya the| gue kIti mahAtapasvI the, unakA tapazcaraNa se zAra vikramakI 14 vIM yA paMdravIM zatAbdI hogaa| atyaMta kSINa hogayA thaa| inakoziSya yaza:kIti apane samaya ke eka acche vidvAna kavi the / inhoMne saMvat 1486 meM x anekAnta varSa 5 kiraNa 6-7 pRSTha 258 se 61 taka jo vibudhazrIdharake saMskRta bhaviSyAta ritra aura apabhraMza vinayacandra munikI cUnahIna,makI racanA prakAzita huI hai| bhASAke 'sukamAlacariu' kI pratiyA~ apane jJAnAvaraNI usake mudrita pAThakA nayA mandira dharmapurA dehalIkI karmake kSayA likhavAI thIM / mahAkavi raine apane hastalikhita pratiparase tA. -5-45 ko maine saMzodhana 'sanmaha jinacarita' kI prazastima yaza:kIrtikA nimna zabdoM kiyA thA usake phalasvarUpa mAlUma huA ki mudrita pAThameM meM ullekha kiyA hai:prathama-dvitIya padya tathA antima padyakI kucha paMkriyoM lekhakoM "bhavva-kamala-sara-baha-payaMgo, kI kRpAse chUTa gaI haiM jisase cUnahIke 31 padya zeSa vaMdi vi sirijasakitti asNgo|" rahagae haiN| asalameM ukra cUnadI 33 poMmeM samApta huI kavi rahadhUne raza:kIti tathA inake ziSyoMkI preraNAse hai. usakA vaha Adi aura antima bhAma isa prakAra hai:- kitane hI graMtha kI racanA kI hai / yazaHkIrtine svayaM apanA AdibhAga 'pANDavapurANa' vi0 saM0 1547 meM agravAlavaMzI sAha viNaeM vaMdivi paMcaguru vIlhA ke putra hemarAjakI preraNAse banAyA thA, yaha pahale moha-mahAtama-toDaNa-die.yara, baMdivi vIraNAha guNa gnnhr| hisArake nivAsI the aura bAdako udayavaza dehalImeM rahane tihuvaNa sAmiya guNa gilaDa, mokkhaha,maggu payAsaNa jggur| lage the, aura jo dehalIke bAdazAha mubArakazAhake maMtrI the, NAha lihAvahi cUnaDiyA,muddhaDa pabhAi piTha jo ddivikr| vahA~ inhoMne eka caisyAlaya bhI banavAyA thA aura usakI paNavivi komala-kuvalaya-e.yaNI loyAlaya paasnn-vynnii| pratiSThA bhI karAI thii| inakI dUsarI kRti 'harivaMzapurANa' pasari vi sArada joyaha jimA, jA aMdhArau sayala vinnaash| hai jisakI racanA inhoMne vi0 saM0 1500 meM hisArake sA mahu NivasaDa mANusahi, haMsavar jima devI sarAsaha // 2 sAhu divaDhAkI preraNAse kI thI / sAhudivaDhA agravAla antima kula meM utpanna hue the aura unakA gotra goyala thaa| ve bar3e iha cUnaDIya muniMda payAsI, sNpurnn| jiNa bhaagmbhaasii| dharmAtmA. aura zrAvakocita dvAdaza vratoMkA anuSThAna karanevAle paDhahiM guNahiM jesAhahiM, tena siva.saha lahahiM pytteN| the| inakI tIsarI kRti AdityavAra kathA hai, jise ravivrataviNaeM vaMdivi paMcaguru // 33 // * dekho, una donoM graMthoMkI lekhaka puppikaa|
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-7 ] kathA bhI kahate haiN| aura cauthI racanA jinarAtri kathA hai jisameM zivarAtri kathAke DhaMgapara jinarAtrike pratakA phala batalAyA gayA hai / inake sivAya 'candrappaha cariu' nAmakA apabhraMzabhASAkA eka grantha aura hai usake kartA bhI yazaH kIrti haiM / ve prastuta yazaHkIrti haiM yA ki anya koI yazaHkIrti hai isakA ThIka nizcaya nahIM; kyoki isa nAmake aneka vidvAn hogae haiM +1 ' bhASAkA jainakathA-sAhitya athanI kathA - isa kathA ke kartA prasiddha kavi ra haiM jo bha0 yazakIrtike samakAlIna vikramakI 15 vIM zatAbdI ke uttarArdha aura solahavIM sadIke prArambhake vidvAn haiN| padmAvatI puravAlakula meM samutpanna hue the, udayarAjake anta aura harisiha ke putra the, gvAliyarake nivAsI the / inhoMne vi0 saM0 1466 meM sukauzalacaritakI racanA kI hai, yaha zrAzukavi the aura jaldI hI sarala bhASAmeM kavitA karate the / kavi raddadhUne gvAliyarake tomaravaMzI rAjA DUMgarasiMha ke aura unake putra kIrti siMhake rAjakAlameM dhaneka graMthoM kI racanA kI hai aura mUrtiyoM kI pratiSThA bhI karAI hai| ve pratiSThAcArya nAmase prasiddha bhI the / kavine prastuta 'prathamI' kathA meM rAtribhojana ke doSoM zraura usase honevAlI vyAdhiyoMkA ullekha karate hue likhA hai ki do bar3I dinake rahanepara dhAvaka loga bhojana kareM; kyoMki sUrya ke teja maMda hone para hRdayakamala saMkucita ho jAtA hai, zrataH rAtribhojanakA dhArmika tathA zArIrika svAsthya kI dRSTise tyAgakA vidhAna kiyA hai, jaisA ki usake nimna do padyoMse prakaTa hai " ji roya daladiya dINa zraraNAda, ji kuTTha galiya kara karaNa savAha / duggu ji pariyaNa vaggu hu su-rayarihiM bhoya phattu ji muhu // = // ghar3I dui vAsaru thakkai jAma, subhoya sAvaya bhujahi tAma / diyAyaru u uji maMdara hoi sakukuccai cittahu kamalu ji soi // 6 // + vizeSa paricatrake liye dekho, jaina siddhAntabhAskara bhAga 11 kira 2 meM merA bha0 yazaH kIrti nAmakA lekha / 27 ne puNyAsava kahA isa kathA graMtha meM kavivara raha puNyakA zrAzrava karanevAlI vratoM kI kathAe~ dI haiM / graMtha meM kula teraha saMdhiyA~ haiM / isa graMtha kI racanA kavivara rahadhane mahAbhavya sAhU ne midAsa kI preraNA kI hai, aura isaliye yaha graMtha bhI unhIM ke nAmAMkita kiyA gayA hai| graMthaprazastimeM sAhU ne midAsa ke parivArakA vistRta paricaya nihita hai / kavivara rahane apabhraMzabhASAmeM 23-24 graMthoMkI racanA kI hai + | . thamI kathA (dvitIya) - isa kathAke kartA kavi haricandra haiM jo agravAla kulameM utpanna hue the| isake sivAya inakA koI paricaya upalabdha nahIM hotA / prastuta kathA paM0 raddadhUkI ullikhita kathAse bar3hI hai, yaha 16 kar3avakoMmeM samApta huI hai / aura usameM rAtribhojanake zeSakA ullekha karate hue usake tyAgakI preraNA kI gaI hai / inter Adi 15 kathAe~ -- ina kathAoMke kartA bhaTTAraka guNabhadra haiN| yadyapi guNabhadra nAmake aneka vidvAna zrAcArya aura bhaTTAraka prasiddha haiM / parantu ye bhaTTAraka guNabhadra una sabase bhinna haiN| yaha mAdhurasaMdhI bhaTTAkamalakIrtike ziSya the aura apane una guruke bAda gopAcala ke paTTapara pratiSThita hue the| inakI racI huI nimna pandraha kathAe~ paMcAyatI mandira dehalIke guTakA naM0 13 14 meM dI huI haiM, jo saMvat 1602 meM zrAvaNa sudI ekAdazI somavAra ke dina rohatakanagara meM pAtisAha jalAluddIna ke rAjyakAla meM likhA gayA hai* / una kathAoMke nAma isa prakAra haiM :1 1 atavayakahA 2 savaraNabAra sivi kahA 3 pakar3A 4 hapaMcamI kahA 5 caMdrAyaNa vayakahA 6 caMdraTThI kahA 7 garayautArI duddhAra sakahA giddahasatamI kahA mauDasattamI kahA 10 puSkaM jali - vayakA 11 rayaraNattayavihArakA 12 dahalakkhaN vayakA 13 laddhivaryA vahANa kahA 14 + dekho, anekAnta varSa 5 kiraNa 6-7 / 8 * zratha saMvAsare smin zrInRpavikramAdityarAjyAt saMvat 1602 varSe zrAvaNasudi 11 somavAsare rohitAsazubhasthAne pAtisAha jalAlI, (alAluddIna) rAjyapravartamAne // cha //
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 anekAnta solaha kAraNavayavihi 15 sudasamI khaa| ina kathAoMse naM0 1 10 aura 12 naMvarakI tInoM kathAe~ gvAliyarake jaisavAla vaMzI caudharI lakSmaNa siMhake putra paMDita bhImasenake anurodhase racI gaI haiN| aura naM0 2 tathA naM0 13 kI ye donoM kathAe~ gvAliyaravAsI saMghapati sAhU uddharaNake jinamandirameM nivAsa karate hue sAhu sAraMgadevake ke putra devadAsakI preraNAko pAkara banAI gaI haiM / naM0 0 kI kathA ukra gopAlavAsI sAhu yIdhAke putra sahajapAla ke anurodhase likhI gaI hai| zeSa nau kathAoMke sambandhameM nirmApaka bhavya zrAvakakA koI paricaya diyA huA nahIM hai| [ varSa ma sAMkhayaI vihANa kahA- isa kathA ke racayitA vimalakIrti haiM, inakI guruparamparA AdikA koI paricaya prApta nahIM ho sakA | bhaTTAraka guNabhadrakA samaya bhI vikramakI 16 vIM zatAudIkA pUrvArdha hai; kyoMki saMvat 1506 kI dhanapAla paMcamI kathAkI prazastise mAlUma hotA hai ki usa samaya gvAliyara ke paTTapara bhaTTAraka hemakIrti virAjamAna the aura saMpat 1521 meM rAjA kIrtisiMhake rAjya meM guNabhadra maujUda the, jaba jJAnArNavakI prati likhI gaI thI / inhoMne apanI kathAoM meM racanA samaya nahIM diyA hai| isIse nizcita samaya mAlUma karane meM bar3I kaThinAI ho jAtI hai| devadatta haiN| inakI guruparamparA aura samayAdi bhI prApta nahIM sugaMdhadasamI kahA isa kathA kartA kavira ho sakA / ravivaukahA aura aNantavayakahA ina donoM kathAthoMke racayitA muni nemicandra haiM jo mAdhura saMgha meM prakhyAta the / nemicandra nAmake zraneka vidvAna ho gae hai ataH sAmagrI ke abhAvase prastuta nemicandra kI guruparamparA aura samayAdike sambandha meM abhI kucha nahIM kahA jA sakatA inake atirikta 'aNaM tavayakahA' aura 'muttAvalI vihAyakahA' ina donoM kathAyoMke kartA abhI ajJAta haiM, prastuta kathAoM meM kartA koI paricaya diyA huA nahIM hai| 1 isa taraha isa lekhameM do kathAkopoM, do bar3I kathAoM aura choTI choTI tIsa kathAoMkA paricaya diyA gayA hai| AzA hai anveSaka vidvAna ina kathAoM ke atirika jo aura digambara tathA zvetAmbara kathA sAhitya ho usapara bhI prakAza * dekho, dhanapAla paMcamI kathAkI lekhaka prazasti, kAraMjAprati / DAlane kA yata kareMge, jisase isa kathA sAhityake sambandhameM janatAkI vizeSa jAnakArI prApta ho ske| tA0 20 / 10 / 46 ] aura loga saM0 prA0 sI0 pI0 eDa barAra / x dekho, 'jJAnArNava' zrArA pratikI lekhaka prazasti / vIrasevAmandira, sarasAvA 1 'merA yaha vizvAsa hai ki zrahiMsA hamezA ke liye hai / vaha AtmAkA guNa hai; isaliye vaha vyApaka hai; kyoMki AmatI sabhIke hotI hai ahiMsA sabake liye hai, saba jagahoMke liye hai, saba samayoMke liye hai| agara darasala AmAkA guNa hai. to hamAre liye vaha sahaja ho jAnA cAhiye / zrAja kahA jAtA hai ki satya vyApAra meM nahIM calatA, rAjakAjameM nahIM calatA / to bhira vaha kahA~ calatA hai ? agara satya jIvanake sabhI kSetro meM aura sabhI vyavahAroMmeM nahIM cala sakatA to vaha kaur3I kImata kI cIja nahIM hai| jIvanameM usakA upayoga hI kyA rahA? mai to jIvana haraeka vyavahArameM usake upayogakA nitya nayA darzana pAtA hU~ !' -mahAtmA gAMdhI "duniyAmeM jitane loga dukhI hue haiM, ve apane sukhake pIche par3e, isIliye dukhI hue aura jo duniNameM sukhI pAye jAte haiM, ye saba auroMko sukhI karanekI kozizake kAraNa hI sukhI haiN| I samajha lete / " kAza, kevala hamAre dharmopadezaka hI nahIM, kintu duniyA ke rAjanaitika netAgaNa bhI isa siddhAntako - kAkA kAlelakara
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna jainamandiroMke dhvaMsAvazeSoMse nirmita masjideM purAnI dillIkI masjidasarvaprathama to musalima vijetAoMkI aura jAya ki unakA sthAna parivatana nahIM kiyA gayA to bhI yaha to pratyakSa hai ki musalamAnoMne ra nake caugirda mandirake staMbhapUrNa sabhAmaMDapoM meM vaha sarva sAmagrI prApta dIvAreM khar3I karadI, kyoM ki sabhI sUtrapatha' unakI hogaI jo ki eka banI banAI masjidake liye Ava apanI zailIkI sajAvaTase Dhake huye haiM aMra unake zyaka hotii| jo kucha karanA thA vaha kevala itanA hI samasta khule (ughar3e) hue bhAgoM meM nukIlI maharAyeM ki bhavanake bIca meM sthita jaina mandira ( vedIgRha ) ___ banI huI haiM jinakA ki bhAratIya kabhI upayoga ko haTA diyA jAya aura pazcimI dizAmeM maharAboM nahIM karate / saba bAto ko dhyAnameM rakhate hue sabhAse alaMkRta eka naI dIvAra khaDI karadI jAya. jo vanA yahI pratIta hotI hai ki musalamAnoM ne samUcI ki khudAke baMdoM (musalanAnoM) ko usa dizAkA nirdeza imAratako punaH saMyojita karake use usakA vartamAna karatI rahe jisameM ki makkA avasthita hai, aura avasthita rUpa diyA hai| kanoge' kI prakhyAta masjida jisakI ora, jaisA ki saba prasiddha hai, namAjake prAcIna kAhirAmeM sthita amarUkI masjidakI yojanA vakta muha karake khar3e honekI kurAnameM unake liye ke bilkula samakakSa DhaMgapara punaH saMyojita eka jaina AjJA hai| kinta yaha nizcayame nahIM kahA jA sakatA mandira hI hai, ima meM tanika bhI sandeha nahIM hai / chata ki bhAratavarSa meM ve kabhI mAtra itanese hI santuSTa rahe aura gumbada saya jaina sthApatyakalAke haiM jisase ki hoM / kamase kama ina do udAharaNoM meM jinakA hama andarUnI hissemeM mUra (musalamAnI-arabI) zailIkA ullekha karane jA rahe haiM, unhoMne, upayukta parivatana koI bhI cinha dRSTigocara nahIM hotA; kintu bAharI ke atirikta, jaina staMbhoMke Age maharAboMkA eka bhAga utanA hI vizuddha musalmAnI kalAkA hai / maDU paradA uThAnekA aura use ati yatnapUrvaka nirmita ke nikaTa dhAra sthAnameM eka anya masjida hai jo tathA sarvaprakAra sampanna pracura khudAI-kaTAIkI kArI- apekSAkata arvAcIna hai aura nizcaya hI eka jaina garIse jo ki unakI bhAratIya prajA nimANa kara mandirakA panojita rUpa hai| eka dUsarI masjida sakatI thI, alakRta karanekA bhI nizcaya kiyaa| jAnaparake kilameM tathA ahamadAbAda va anya sthAno ___ yaha niNaya karanA tanika kaThina hai ki kisa hada ko aneka dUsarI masjideM-saba hI, jainamandiroM taka ye staMbha usI rUpa aura kramameM avasthita haiM jisameM ko tor3a phor3akara aura unase prApta sAmagrIkI eka ki bhAratIyoMne unakI mUlataH yojanAkI thI, athavA vibhinna yojanAnusAra punaryojanA karaneke DhaMgako kisa hada taka vijetAoMne unheM sthAnabhraSTa karake sUcita karatI haiN| astu, yadi kutubakI masjidavAle punaH saMyojita kiyA / yadi yaha mAna bhI liyA staMbha pUrvavat avasthita rahate to yaha eka apavAda
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 anekAnta [varSa 8 - hotA, kintu phira bhI maiM yaha sandeha kiye binA hai ataH isI prasaMgameM usakA ullekha karanA sarvopanahIM raha sakatA ki konoM meM sthita dumaMjile bhavana yukta hai| ye staMbha usI zreNIke haiM jaise ki zrAbU aura anya imAratoM meM se bhI kuchaeka apane mUlarUpa parvatapara ( delavAr3Ake jainamandiroM meM ) prayukta hue meM hI avasthita haiM; kintu isapara hama ajamerI haiM-sivAya isake ki dehalIvAle staMbha unakI apekSA masjida ke prakaraNameM jisa mariMjada meM ki jainastaMbha adhika samaddha aura adhika zramapUrvaka nirmita haiN| prAyaH nizcayataH apanI prAthamika yojanAnasAra inameMse adhikA~za to saMbhavataH 11 vIM yA 12 vIM sthita haiM. punaH vicA kareMge / tathApi yaha pUrNataH zatAbdIke haiM aura bhAratavarSa meM upalabdha una thor3ese nizcita hai ki kutubake kitane hI staMbha vaise hI khaMDoM namUnoM meM se haiM jo ki alaGkAroM ( sajAvaTa ) se se nirmita haiM, aura ve masjidake nirmAtAoM dvArA atyadhika lade hue haiN| inameM, sivAya paradeke pocha una sthAnoM meM sthApita kiye gaye haiM jahAM ve Aja bhI vAle staMbho ke tathA unase kucha ekake jinakA saMbaMdha adhika prAcInatara bhavanoM se thA, sabameM hI ___ vaha bhAga arthAt pradhAna staMbhazreNIkA adhabhAga zirobhAga (coTI) se lagAkara mUla taka eka iMca (jo ki maharAboM kI vizAla zRMkhalAke sanmukha par3atA sthAna bhI kahIM sajAvaTane khAlI nahIM hai / tisapara hai) apane rUpako svayaM zabdoM kI apekSA kahIM adhika bhI inakI sajAvaTa itanI tIkSNa hai aura itanI catu- . bhale prakAra spaSTa karatA hai / vaha itanA vizuddha rAI evaM kuzalatAse aGkita kI gaI hai aura usakA jaina hai ki ukta zailIkA kathana karate hue usakA prabhAva unakI jINazIrNa avasthAmeM bhI itanA citrokathana zAyada vahIM karanA cAhiye thA; kintu vaha pama hai ki aisI atyadhika saundaryapUrNa vastumeM koI bhAratavarSakI cUMki sabase prAcIna masjidakA eka aMga bhI dopa DhUDha nikAlanA atyanta kaThina hai / kucha staMbhomasa unaka -mATA ' janarala kanevamako usakI dIvArapara eka abhilekha aGkita / milA thA jisameM likhA thA ki isa masjidake vAste kATa-tor3a kara nikAla diyA gayA hai jo ki musalasAmagrI pradAna karaneke liye 27 bhAratIya mandira naSTa ma ca.ratI kiye gaye the (pArkolojikala ripoTasa, jilda 1 50 thiiN| kintu chatameM tathA kama dIkha par3ane vAle bhAgoM 176) / tathApi isaparase vizeSa kucha siddha nahIM hotA meM jaina ahaMto kI padmAsanastha mUrtiyA~ aura usa jaba taka ki kisIko yaha mAlUma na ho ki isa kAryake liye jo mandira dhvaMsa kiye gaye ve kaise the| khajarAho se dharmake anya cinha-dhArmika pratIka-Adi aba bhI 27 mandira, ganthaI mandirako chor3akara, isake andarUnI lakSita kiye jA sakate haiN| maMDapoMke prAdheke liye bhI staMbha pradAna nahIM kara sakate, aura sAdarI jaisA eka hI mandira purI masji ke liye yaha spaSTa nahIM hotA ki mInArakI khar3I bAMsurI paryApta sAmagrI prastuta karadetA, yadyapi yaha mandira bahuta arvAcIna hai tathApi yaha mAnalenekA bhI koI kAraNa nahIM numA koniyeM kahA~se nakala kI gaI haiM-kharAsAna hai ki muslimakAlase pUrva aise mandira avasthita hI nahIM tathA aura sudUra pazcimameM pAI jAnevAlI mInAroM kI ho sakate the| kisI prakalpaka vizeSatAse, yA ki ve janamandiroM kI ---- kita /
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-7] prAcIna jainamandiroMke dhvaMsAvazeSoMse nirmita masjideM / 281 AkRtiyoM parase lIgaI haiM ? gajanIkI mInAro ke hai| pUrvI dvArake bIcase jo dRzya dIkha par3atA hai vaha talabhAgoM ko AkRtiyoM ko dekhate hue prathama niSkarSa bar3A hI manohara hai aura madhya gumbadake donoM ora kI saMbhAvanA sI pratIta hotI hai; kintu anako sthita kramabaddha staMbhAvalIkA jo dRzya choraparase mandiroM, vizeSakara maisUra tathA anya sthAnoM ke jaina dIkha par3atA hai vaha atyanta kamanIya hai / yaha gUr3hamandiroM kI tArAkRti (sitArenumA zakala) se yahI channapatha (Corridor) prAyaH pUrNa hai, kintu uttara pratIta hotA hai ki ve mUlataH bhAratIya hI haiN| ora vAle aise pathakA tIna cauthAI bhAga tathA dakSiNI pakSa evaM apekSAkRta adhika sAde staMbhoMkA kutubakI masjida atyalpaza hI aba avazeSa raha gayA hai| sarvAdhika kutubuddInakI masjida, jo ki sAre 'kuThavatula sundara staMbha pUrvI AcchAdita pathakI uttara dizAmeM islAma' (islAmakI zakti) kahalAtI hai, sAmanese sthita haiM; unake Upara aMkita puSpapAtroM (phUladAna, pIchakI ora, sthUla rUpase 150 phITa lambI hai aura gamale) jinameM se phUla pattiyA~ bAhara ko laTaka rahI haiM, AjU bAjU usakI zrAdhI (lagabhaga 45 phITa) caur3I prathAnusArI puSpamAlAyukta vyAghramugvoM, gucchedAra hai| usma ke madhyakA khulA prAMgana 142 phITa lambA aura rassiyoM, jaMjIroMse laTakatI ghaMTiyoM aura aneka 108 caur3A hai| pUrvI aura uttarI dizAke dvAra abhI kausumI (phUladAra) racanAoMkA utkIrNIkara ga dhyAnabhI samUce haiM aura unapara masjidakI sthApanA-saMbaMdhI pUvaka parIkSaNa karane yogya haiM / dIvArase dUsarI abhilekha aMkita haiN| dakSiNI dizAkA dvAra aura paMktimeM, madhyasthalase uttarakI Ara pAMcaveM staMbhapara usake sAtha hI pazcimI sirekA bahabhAga tathA eka vatsayukta gau (gAya-bachar3A) aGkita hai, aura umI dakSiNI dIvAra kI sampUrNa pazcimI saMbhAvalI adRsya paMktimeM AMganake sirepara pAMcavA~ staMbha samasta ho cukI haiN| yadyapi yaha masjida pUrNataH bhAratIya staMbhoM meM zAyada sarvAdhika sundara staMbha hai / anekoM balki vastutaH jainamaMdiroM kI sAmagrIse nirmita hai adhakhaMDita jainamUrtiyA~ aura kitanI hI akhaMDita tathApi isakA pratyeka bhAga dubArA hI nimita huA bhI, jo ki mAsTara dvArA pUrNatayA chipAI jA sakatI hai| ye mata bhI, ki AMganakA prAkAra mUla tathA vistRta thIM, ina staMbhoMpara utkINe huI dekha pdd'eNgii| maharAbadAra paradeke pIche vAle staMbha usI prakAra noTa-prastuta lekha, lA. pannAlAlajI jaina agravAla avasthita haiM jaise ki ve bhAratIyoM dvArA nirmita dehalI dvArA preSita 'All about Delhi' (saba kucha kiye gaye the, vaise hI bhramapUrNa haiN| isameM zaka nahIM detalI sambandhI) nAmaka pustaka ke pR0 41, 44-45, 46. ki prAraMbhameM dIyAroM kA bAhirI bhAga usI prakAra 47, 11, 187 parase liye gaye aMgrejI uddharaNoMkA plAsTarase pUrNatayA DhakA huA thA jaisA ki andarUnI anuvAda hai| bhAgake khaMbhe; kintu yaha saba plAsTara aba utara kA -jyotiprasAda jaina, ema. e. **
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDa aura AptamImAMsAkA eka-phartRtva pramANasiddha hai (le0-nyAyAcArya paM0 darabArIlAla jaina, koThiyA) gata kiraNase zrAge] - - sarAgI aura vItarAgI devoMkI samAnatA-asa- asAdhAraNa'-usI mAtrameM rahanevAlA aura tadatirikrameM na rahane vAlA-dharma hotA hai vahI unakA vyAvartaka lakSaNa mAnatApara vicAra (bhedaka) mAnA jAtA hai| para jo dharma ubhayatra donoM meM hamane prAptamImAMsAke 'adhyAtma bahirapyeSa vigrahA- pAyA jAtA hai vaha lakSaNa nahIM hotA-upalakSaNa ho sakatA yaH' isa dvitIya kArikA-vAkya Ara usaka hai / ata: mAnavIya kSudhAdi pravRttiyoMkA abhAva kisI prAcArya vidyAnanda tathA basunandikRta TIkAgata vyAkhyAnase apekSAse samAnatA rakhane vAle sarAgI aura vItarAgI devagana yaha pramANita evaM pratipAdita kiyA thA ki prAptamImAMsA- batalAnese ve abhinna nahIM ho jAte-sakaSAya aura akaSAya sudhAdi pravRttiyAka abhAvakA kavalAma Abhyantara kA bheda unameM spaSTata: maujUda hai| vigrAdi-mahodaya (zArIrika atizaya) ke rUpameM svIkAra aba prazna sirpha yaha raha jAtA hai ki phira use (sudhAdi kiyA-use chodA nahIM hai| kintu vaha rAgAdimAn pravRttiyoMke abhAvako) ghAtikarma-kSaya-nya vA mahinIyakamasvargavAsI devatAloM meM bhI pAyA jAnese lakSaNa nahIM hai- jaya-janya kase mAnA jA sakatA hai kyoMki ina karmoMse viziSTa upalakSaNamAtra hai| sarAgI devoMmeM bhI vaha pAyA jAtA hai ? isapara pro. sA. ne yaha Apatti upasthita kI hai ki vAstava meM sama yahIM bhUla karate haiM ki sadhAdi pravRttiyoMke yadi dhAdi-pravRttiyoMkA prabhAva sarAgI devoMmeM bhI ho, to prabhAvako sarvathA ghAtikarmakSaya-janya athavA mohanIya karmasarAgI aura vItarAgI devoM meM koI bheda nahIM rhegaa| sAthameM kSaya-janya hI samajha lete haiN| para bAta yaha nahIM hai| kSadhAdi cudhAdi pravRttioMke prabhAvako ghAtikarma-kSaya-janya yA mohanIya- pravRttiyoMkA abhAva ghAtiyA koMke athavA mohanIya karma ke karma-kSaya-janya nahIM mAnA jA sakegA; kyoMki sarAgI devoke sarvathA sayase bhI hotA hai aura unake viziSTa kSayopazamase. ghAtikarma aura mohanIyakarma maujUda haiM ? bhI hotA hai| koI bhI guNa athavA doSAbhAva ho vaha do isakA uttara yaha hai ki sarAgI aura vItarAgI devoMmeM tarahasa hAtA |'-kmki kSayase athavA koMke yopasamajo bheda hai vaha kSudhAdi pravRttiyoMke prabhAvako lekara nahIM hai, 1 'taditarAvRttitve sati tnmaatrvRttitvmsaadhaarnntvm'|-t.| kintu sarAgatA aura vItarAgatAko lekara hai jaisAki unake 2 jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ye cAra nAmoMse aura svayaM prAptamImAMsAkArake 'rAgAdimatsu saH karma ghAtikarma kahalAte haiN| inameM mohanIra kA to abhAva isa pratipAdanase hI prakaTa hai| arthAt jo svargabAsI deva haiM tIna tarahase hotA hai-upazamase, kSayopazamase aura syse| ve to rAga, dveSa, moha prAdi dose viziSTa haiM aura jo zeSa tIna karmokA abhAva do hI tarahase hotA hai-yovItarAgI deva haiM ve una doSoMse sarvathA rahita haiM-niSa pazamase aura kSayase / upazama, kSayopazama aura kSaya tInoM haiN| ata eva kSudhAdi pravRttiyoMkA abhAva donoM meM rahanepara hAloMmeM doSAbhAva aura guNa kA AvirbhAva hotA hai| bhI sarAgatA aura vItarAgatA-kRta bheda unameM spaSTa hai| upazamakI hAlatameM doSabhAva aura guNakA kAvirbhAva kitanI hI bAtoMmeM samAnatA aura kitanI hImeM asamAnatA antarmuhUrta jitane kAla ke liye hI hotA hai| ata: vaha donoM hara ekameM rahatI haiN| itanA hI hai ki jo unakA yahA~ gauNa hai| kSayopazama avasthAmeM doSAbhAva aura guNa.kA
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-7] ratnakaraNDa aura prAptamImAMsAkA eka kartRtva pramANasiddha hai 283 se / karmoM ke sarvathA kSayase jo doSAbhAva athavA guNa hotA cAra-cAra mahIne aura eka eka varSa taka pratimAyoga dhAraNa hai vaha apane paripUrNa rUpameM aura sadAke liye hotA hai| karanepara bhI kabhI thakate nahI haiM aura na unheM pasInA hI usa naSTa zeSake athavA utpA guNake abhAvake puna: honekI pAtA hai| rAjavArtiSakA yaha uddharaNa isa prakAra hai:kisI bhI kAla, kisI bhI kSetra aura kisI bhI paryAya meM vIryAntagaya . yopazamAvibhUtAsAdhAraNakAyabasambhAvanA nahIM rhtii| eka bAra utpanna huyA phira vaha sadaiva latvAnmAsikacAtaumika-sAMvatsarikAdipratimAyo - ananta kAlataka vaisA hI banA rahatA hai-usakI pracyuti phira nahIM hotii| para pharmoM ke kSayopazamase jo dossaabhaav| : nadhAraNe'pi zrama-lamavirahitAHkAyabalinaH "pR.144 athavA guNa hotA hai vaha nyUnAdhika aura kisI nizcita devoMke Ayukarma aura patikarmakA udaya maujUda hai aura kAla taka ke liye hI hotA hai aura isIliye tayopazamika zrApukarma to pratikSaNa galatA bhI rahatA hai phira bhI unake guNa athavA daM.SAbhAva taratamatA-nyUnAdhikatAko liye hue paye jharA nahIM pAtI- usakA prabhAva hai aura isIliye unheM jAte haiM aura asaMkhyAtarUpase ve ghaTate bar3hate rahate haiM--eka 'nirjara" kahA gayA hai| yadi pUchA jAya ki unake jarAkA bAra utpanna hazrA kSayopazamika guNa athavA doSAbhAva prabhAva kisa karmake kSayase hai yA kisa tarahase hai ? to isakA kAlAntara, dezAntara aura paryAyAntameM naSTa hokara punaH bhI uttara yahI diyA jAyagA ki yadyapi unake vIryAntarAyakarmakA utpanna ho jAtA hai| udAharaNasvarUpa eka vIryAntarAyakarmake udaya hai- kSaya nahIM hai phira bhI usakA unake bhavani mattaka kSayopazamako hI lIjiye, vaha sarvato nyUna sUkSma nigodiyA viziSTa kSayopazama hai aura usase unheM aisA bala prApta rahatA labdhyaparyAptakake hotA hai aura sarvato adhika terahaveM guNa- hai ki jisakI vajahase ve buDhApAko prApta nahIM hote| isI stha nake unmukha hae bArahaveM guNasthAnavI mahAyogI kSayopazamake :bhAvase pasInakA bhI unake prabhAva hai| tAtparya nirgranthaka aura sarvArthasiddhike deva hai| madhyavartI saMkhyAta yaha ki isa pharmake kSayopazamakA bar3A acintya prabhAva hai| bhedasare ananta prANiyoMke haiN| eka hI jIvake vibhinna isI prakAra mohanIya, jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa ke kSayokAloM meM vaha saMkhyAtIta prakArase ho sakatA hai| isa vIryAnsa- pazamako bhI samajhanA cAhiye / nidrAdarzanAcaraNa karmakA rAyakarmake kSayopazamakA hI prabhAva hai ki dono chaha-chaha udaya unake vidyamAna hai-usakA unake kSaya nahIM hai phira mahIne aura yahA~ taka ki bAraha varSa taka bhI mAnavazarIrameM bhI jo unake nidrAkA abhAva hai aura ve sadaiva 'ninimeSa bhUkha-pyAsAdikI vedanA naha ho paatii| yaha bAta to zrAja athavA 'asvapna' bane rahate haiM vaha usa karmake bhAvanimittaka bhI anubhava siddha hai ki vIryantarAyakarma ke kSayopazamakI viziSTa kSayopazamakI hI kRpA hai| antama tameM samagra nyUnAdhikatAse koI eka hI upavAsa kara pAtA hai yA mAmalI dvAdazAGga zrutakA pArAyaNa karane vAle zrutakevalIko kauna hI parizrama kara pAtA hai aura dUsarA sa-sa bIsa-bIsa nahIM jAnatA ? ata: yahI bAta prakRtameM samajhiye / phevalI upavAsa kara letA hai yA bar3A-sA pahA parizrama karake bhI bhagavAnake cUki vAnikarmoMkA sarvathA kSaya ho cukA hai. thakAnako prApta nahIM hotaa| akalaMkadevane rAjavArtikameM eka isaliye unake sudhAdi pravRttiyoMkA prabhAva una kAyabalaaddhidhArI yogI manikA varNana kiyA hai jisameM koka sarvathA kSayajanya hai aura sarAgI devoMke ki vAtakahA gayA hai ki unheM vIryAntarAyakarmake kSayopazamase asA karmokA eka khAsa tarahakA kSayopazama hai aura isaliye unake dhAraNa kAya-bala prApta hotA hai jisase ve eka eka mahIne, una pravRtti kA khAsa taraha kA abhAva hai aura vaha kSayaM pazama janya hai, jo kSayopazama unakI Ayu paryanta hI rahatA hai prAvirbhAva kucha adhika 66 sAgara taka banA rahatA hai| tathA mA ke samApta honepara paryAyAntara-mAnava yA tiyaMcaaura taya-avasthAmeM doSAbhava aura guru kA AvirbhAva sAdi hotA hazrA ananta kAla taka srthAta sadaiva rahatA 1 "pramarA nijarA devAstridazA vibudhaaH|"-mrkoss 1-7 hai-phira usakI pracyuti nahIM hotii| ina donoMpara hI 2 "prAdityA Rbhayo'svapnA bhamA amRtaandhsH|" prakRtameM vicAra kiyA gayA hai| -amarakoSa 1-8 //
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 anekAnta 1 kI paryAya - grahaNa karate hI usa paryAyAnukUla bhUkha-pyAsArikI pravRtti hone lagatI hai apanI paryAya to una mAnava sAdhAraNa pravRttiyakA abhAva hI hai| tAnparya yaha huA ki sudhArivRttikA prabhAva ghAtiyA karmoMke mekara unake kSayopazamaye donoMse hotA hai| unakA sarvathA zrAtyantika prabhAva to kevalI ke hotA hai jo ghAtikarmoM ke dAya-anya hai aura daizika phAlika aura pAki unakA abhAva sarAgI devoM yA viziSTa yogiyoM ke hotA hai jo ghAtikamoM ke yopazamaya hai aura isaliye pAniyA thA kSatrIpazama aura tuSA pravRttiyoM ke prabhAvameM kAraNa-kAryabhAva sopapatra hai - isameM koI bAdhAdidoSa nahIM haiM / , hamAre isa vivecanakA samarthana AcArya vidyAnandake apaharavIgata mahatvapUrNa zaMkA samAdhAna bhI ho jAtA hai, jo isa prakAra hai - [ varSa = vidyAnandake isa zaMkA-samAdhAnase spaSTa hai ki kelI sudhAdi pravRttiyoM kA prabhAvarUpa mahodaya ghAtiyA karmaNya-anya hai aura sarAgI devoMke patiyAkarmajanya na hokara unake kSayopazama-janya hai| yahI kAraNa hai ki umra mahodaya ko zratizayamAtra hI batalAyA gayA hai- use lakSaNa ko meM nahIM rakhA aura isaliye yaha upalakSaNa ho sakatA hai| yahA~ hama yaha bhI prakaTa kara denA cAhate haiM ki sacApi pravRttiyoM yathAsambhavapravRttiyoMkA hI prabhAva devoM meM hai, jaise pasInAkA abhAva, arAkA abhAva mAnavIya sudhA pipAsAkA prabhAva zrAtaMka (roga) kA abhAva, akAla mRtyukA abhAva Adi / aura inakI apekSA sarAgI tathA bIurAgI devoMme samAnatA hai aura rAga, dveSa, moTa, cintA, bhaya AAdike abhAvakI / apekSA unameM asamAnatA hai| AptamImAMsAmai cU~ki hetuvAi AsakA niryAya abhI hai, isaliye yahA~ vaha kevala samA matA (rAgA, sarvajJatA aura hitopadezakatA) hI zikSita huI hai aura isIke dvArA bharahantako kapilAdise vyavaccheda karake prApta siddha kiyA gayA hai| para, snakaraNDa zrAvakAcAra cUMki acAnaka dharmakA pratipAdaka graMtha hai, ataH vahA~ hetuvAda aura zrahetuvAda (zrAjJAvAra zrAgamavAda) donoM dvArA svIkRti atizayadi bhI bhAptakA svarUpa varNita kiyA gayA hai| isase rUSTa hai ki AptamImAMsA budhAdi pravRttiyoMkA prabhAva bhI kevalI meM vivakSita hai| para, lakSaNarUpase nahIM, kintu upalakSaNa athavA pratiza rUpase / / lakSaNa aura upalakSayakA viveka maiMne apane isI lekhameM zrAge calakara yaha batalAyA thA ki 'nakaraNDa (zloka 5) meM AptakA svarUpa to sAmAnyataH cAptamImAMsAkI hI taraha "AmenotsannadoSeNa" ityAdi kiyA hai| hA~, Aptake ukta svarUpameM Aye 'utsannadoSa' ke spaSTIkaraNArtha jo vahA~ kSutpipAsA Adi padma diyA hai usameM lapa- rAga pAdikA abhAva aura upalakSaNa sucAdikA abhAva donoMko 'utsannadopa ke svarUpakoTi meM praviSTa kiyA gayA hai|' aura phuTanoTameM nyAyakopa tathA saMkSiptahindIzabdasAgarake AdhArase lakSaNa kara upalakSaNameM bheda dikhAyA thaa| isapara pro0 sA0 me upalacaNake do-tIna aura khA apane mUla lekha meM / sa "atha yAdRzo ghAtiyajaH sa (vigrahAdimaho dayaH) bhagavati na tAdRzo deve yenAnaikAntikaH sthAna divokasvapyasti rAgAdimatsu naivAstIti vyAkhyAnAdabhidhIyate / tathApyAgamAzrayatvAda detu: pUrvavana / pR0 4 / vidyAnanda pahale zaMkAkAra bana kara kahate haiM ki jaisA dhAriyAkarmaNyamya vaha niHsvedamyAdi mahoba bhagavAna meM pAyA jAtA hai vaisA devoMmeM nahIM hai, unake to ghAtakarma maujU haiM-- mAtra unakA kSayopazama hai aura isaliye unakA madana koMke uyajanya nahIM hai-- upopajanya hI hai| ataH hetu anekAdhika nahIM hai aura isaliye yaha mahodaya ( vAtikarmakSaya-janya) zrAptapanekA nirNAyaka hosakatA hai / isakA ve phira uttarakAra banakara uttara dete haiM ki phira bhI (u prakAra hetu vyabhicAra pArita hA~ jAnepara bhI) hetu AgAma zraya hai, pahalekI taraha / zrarthAt vaha zrAgamapara nirbhara hai-- zrAgamakI apekSA lekara hI sAdhya siddhi kara sakegA; kyoMki zrAgamameM hI bhagavAna ke niHsvedatyAdi maha ko ghAtiyAkamaMhaya-anya batalAyA gayA hai aura isaliye yahA~ hetuvAdase AptakA nirNaya karane meM vaha vidhi hai| -
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-7] eka prAcIna tAmrazAsana 285 hI-phuTanoTameM nahIM-upasthita kiye haiM, mAnoM ve merI 52 bhAva upalakSaNa haiN| prakRtameM sudhAdi pravRttiyoMkA abhAva dRSTi meM na hoM aura anta meM mujhase pUchA hai ki 'mere matA- prAptameM arthaparaka upalakSaNa hai aura usase ratnakaraNDa nusAra dhAdivedanAoMkA prabhAva prAptakA kisa prakArakA zrAvakAcArakA kartA prAptako mAnavAkRtise bhI itIta upalakSaNa hai aura ratnakaraNDakAra usake dvArA prAptakI kA batalAnA cAhatA hai| arthAt 've (kevalI bhagavAna) lokottara vizeSatA batalAnA cAhatA hai ? usake dvArA prAptako sarAgI parama-grAmA hai' yaha usake dvArA prakaTa karamA unheM abhISTa devoMke sadRza batalAnA unheM abhISTa hai yA unase pRthaka / ' hai| sarAgI deva mAnavaprakRtise atIta (amAnava) hote mere dvArA lakSaNa aura palakSaNameM sapramANa dikhAye gaye hue bhI ve prAptase pRthaka haiM, prApta to mAnavaprakRtirahita antarameM aApane koI doSa nahIM batalAyA aura jaba usameM aura devAdhideva hai evaM dhArmikSayajanya aparimita vizeSakoI dopa nahIM hai to upalakSaNake lAMgala pucchakI taraha tAtroMse yukta hai, para sarAgIdeva kevala mAnava prakRtirahita anyathAsiddha aura lakSaNoM ko prastuta karanA sarvathA anAvazyaka hI haiM evaM karmoM ke viziSTa kSayopazamajanya sImita aura hai unase siddha-prasiddha kucha bhI nahIM hotaa| zabdastoma- alpakAlika vizeSatAoM-mahAdaroMse hI yukta haiM- ve mahAnidhigata upalakSaNake svarUpako prastuta karate hue to ve devAdhideva vItarAgadeva nahIM haiM, yaha ratnakaraDazrAvakAcArake upalakSaNa aura ajaha svArthA lakSaNAmeM bheda hI nahIM samajha 6 ThaveM padyameM usake kartAne batalAyA hai aura yaha svayaM sake / zrastu, hama punaH doharAte haiM ki hamane jo lakSaNa prAptamImAMsAkArakI hI dvitIya racanA svayambhUstotrake mAnuSIM aura upalakSaNake madhyameM nyAyakopa aura hindIzabdasAgarake prakRtimabhyatItavAn' zrAdi 75 veM padya ke sarvathA anukUla hai| zrAdhArase antara dikhAyA hai vaha nirdoSa hai aura isaliye zrata: sarAgI aura vItarAgI devoMke kucha sAdRzyako lekara vahI hamAre liye vh| vivakSita hai| vAstavameM upalakSaNa unheM sarvathA eka samajhanA yA batalAnA bhArI bhUla hai| kahIM to zabdaparaka hotA hai, jaise "kAbhyo dadhi rakSya- isa sambandhameM pIche paryApta vicAra kiyA jA cukA hai ata: tAm" meM kAka pada upalakSaNa hai aura kahIM arthaparaka aura adhika vistAra anAvazyaka hai| hotA hai, jaise prAtmAke 53 bhAvoM meM jIvatvabhAvake alAvA (kramaza:) eka prAcIna tAmra-zAsana arsA huA bhArata sarakArake abhilekha-vettA DA. hIrAnandajI zAstrI ema0 e0 ne UTakaraNDa (madrAsa) se eka prAcIna tAmrazAsanakI pratilipi (kApI), kucha praznoM ke sAtha, muni puNya vijaya ke pAsa pATana bhejI thI aura unake pAsase, tatsambandhI jAnakArIke liye, mujhe prApta huI thI; kyoMki tAmrazAsana kA sambandha Aryanandi nAmake digambarAcAyarI hai, jinheM isa zAsanapatrameM 'jambUkhaNDa' gaNakA zrAcArya likhA hai aura vistRta jJAna-darzana-tapase sampanna batalAyA hai / ye AcArya usa samaya 'jalAra' grAmameM jo ki kaNmANDI dezake antargata parvata-nikaTavartI grAma thA, apane gaNa athavA saMgha-sahita sthita the| inake nAmapara isa zAsanapatrameM grAmake uttara meM sthita pUrviNa grAmakA 50 nivartana kSetra, bhagavAna ahaMntakI pratimA athavA pratimAoMkI nityapUjAke liye aura zikSaka (zaikSya-ziSya ?), glAna (rogI) tathA vRddha tapasviyoMkI vaiyAvRtti (sevA) ke liye, dAna kiyA gayA hai, jisakI sImAoM kA dAnapatrameM spaSTa ullekha hai| yaha dAna una zrImAn indraNanda adhirAjakI orase, apane vaMzajoMkI aura apanI dharmavRddhike liye,
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 anekAnta [varSa 8 diyA gayA hai jo ki vijayAnanda madhyamarAjAke putra the, sendraka nAmaka nirmala kularUpa AkAzake udita dIpta-divAkara the aura rASTrakUTa vaMzameM utpanna hue zrI deDha mahArAjake dvArA abhimata (mAne hue rAjA) the| aura yaha dAna una AguptAyika rAjAoMke 845 varSa bItanepara diyA gayA hai jo ki isa avasarpiNI kAlake 24 veM tIrthakara sanmati zrIvarddhamAnakI vRddhiMgata ta rthasantatimeM hue haiM-athAt bhagavAna varddhamAna (mahAvAra) ke tIrthAnuyAyI the| unhI varddhamAna tIrthakarake zAsanakI AdimeM eka zlokadvArA maMgalAcaraNarUpase vRddhi-kAmanA kI gaI hai-likhA hai ki jinhoMne ripuoM-karmazatravoMkA nAza kiyA hai una varddhamAna gaNa-samudrake vaddhamAnarUpa candramAkA daidIpyamAna zAsana (tIthe) vRddhiko prApta hove, jo ki moha ke zAsanavampa hai-mohapara kaMTrola rakhane athava vijaya prApta karanekI ekaniSThAko liye hae hai / aura dAnapatrake anta meM yaha ghoSaNA kI gaI hai ki 'jo isa dAnakA apaharaNa karatA hai vaha paMca mahApAtakoM se yukta hotA hai hiMsAdi pAMca dhorapApoMkA bhAgI hotA hai|' dAnapatra meM kula 16 paMktiyA~ haiM aura isaliye use paMktikramase hI Aja anekAnta-pAThakoM ke sAmane rakhA jAtA hai : / varddhatAM varddhamAnendovarddhamAnagaNodadheH zAsanaM nAzita2 ripArbhAsuraM mohanAzanam / / ihAsyAmavamapiNyAntItha3 karANAM caturviMzatitamasya sanmateH zrIvarddhamAnasya barddhamA4 nAyAM tItthamantatAvAguptAyikAnAM rAjJAmaSTAsu varSazate5 pu paMcacatvAriMzadagreSu gateSu rASTrakUTAnvayajAtazrIde6 Dhaca (sya ?) mahArAjasyAbhimataH zrIsendrakAmalakulAmbaroditadI7 pradipAkarA vijayAnandamaddhayamarAjAtmajaH zrImAnindraNandAdhi8 rAjaH svavaMzyAnAmAtmanazca dharmavRddhaye kaNmANDIviSaye 9 parvatapratyAsantajalAragrAme jamburakhaNDagaNasyAyajJAna10 darzanatapassampannAya prAya'NandyAcAryAya bhagavadaha|| pratimAnavaratapUjArtha zikSakaglAnavRddhAnAM ca tapasvinAM vai12 yAvRttyArthaM grAmasyottarataH pUrviNagrAmavireyasImakaM da13 kSiNeNa muJjalamArgaparyantaM aparataH endAvirutsa14 hitavallIkaM tasmAduttarataH puSkaraNI tatazca yAvatpUrvavizya15 ke rAjamAnena paMcAzannivartanapramANakSetranda16 ttavAnetadyo harati sa paMcamahApAtakasaMyuktA bhavati [1] isa zAsanapatrameM ullekhita AguptAyika rAjAoM, unake saMvat , rASTrakUTavaMzI deDha mahArAja, sendrakakula, vijayAnanda rAjA, usake putra indrananda AdhirAjA, kaNmANDI deza, jalAra grAma, pUrbiNa
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 7-8 bhaTTArakIya manovRttikA eka namUnA grAma, jambUkhaNDa gaNa, aura Aryanandi AcAryake viSaya meM vizeSa anusandhAnakI jarUrata hai, usase itihAsa-vipayapara kitanA hI navIna prakAza pdd'egaa| ataH vidvAnoMko isa viSaya meM avazya prayatna karanA cAhiye aura usake natIjese anekAntako sUcita karake anugRhIta karanA caahiye| -sampAdaka bhaTTArakIya manovRttikA eka namUnA sa samaya bhaTTArakoMkA svecchAcAra anuvAdita karake unapara TIkAeM likhakara unheM MAM bahuta bar3ha gayA thA-unake AcAra savatra pracArita karanekA bIDA uThAyA gayA thA, vicAra zAstramaryAdAkA ullaMghana jisase gRhasthajana dhama evaM tattvajJAnake viSayako IR karake yatheccha rUpa dhAraNa kara rahe svayaM samajhakara ThIka AcaraNa kareM aura usake liye NAYAK aura unakI niraMkuza, dapita gRhasthoM se gaye bIte maThAdhIza aura mahAparigrahI ..' evaM avAMchanIya pravRttiyoMse jaina bhaTTArakoM ke mukhApekSI na raheM, isakA natIjA bar3A sundara janatA karAha uThI thI aura bahuta kucha kaSTa tathA nikalA---gRhasthoM meM viveka jAgRta ho uThA, dharmakA por3AkA anubhava karatI karatI Uba gaI thI, usa joza phaila gayA, gRhastha vidvAnoM dvArA zAstrasabhAeM samaya kucha vivekI mahAna puruSoMne bhaTTArakoMke caMgula hone lagIM, bhaTTArako kI zAstrasabhAeM phIkI par3a gaI, se apanA piNDa chur3Ane, bhaviSya meM unakI kutsita svataMtra pAThazAlAoM dvArA ccoM kI dhArmika zikSA pravRttiyoMkA zikAra na banane, unake dvArA kiye jAne kA prArambha huA aura jainamandiroM meM sarvatra zAstroM vAle nityake tiraskAroM-apamAnoM tathA anucita ke saMgraha, svAdhyAya tathA nityavAcanakI paripATI kara-vidhAnoMse bacane aura zAstravihita prAcIna mArga clii| aura ina sabake phalasvarUpa zrAvaka jana dharmase dharmakA ThIka anuSThAna athavA AcaraNa karaneke kama meM pahalese adhika sAvadhAna hogaye--ve nitya liye digambara terahapantha sampradAyako janma diyA svAdhyAya, devadarzana, zAstrazravaNa, zIla-saMyamake thaa| aura isa taraha sAhasake sAtha bhaTTArakIya jUe pAlana tathA japa-tapake anuSThAnameM pUrI dilacaspI ko apanI gadanoMparase utAra pheMkA thA tathA dharma ke lene lage aura zAstroM ko likhA likhA kara mandiroM mAmalemeM bhaTTArakoMpara nirbhara na rahakara-unheM ThIka meM virAjamAna kiyA jAne lagA / ina saba bAtoM meM athameM guru na mAnakara-vivekapUrvaka svAvalambanake striyoM ne puruSoM kA pUrA sAtha diyA aura adhika prazasta mArgako apanAyA thaa| isake liye bhaTTArakoM tatparatAse kAma kiyA, jisase teraha panthako uttaroko zAstrasabhAmeM jAnA, unase dharmakI vyavasthA lenA tara saphalatAkI prApti huI aura vaha mUlajainAmnAya Adi kArya banda kiye gaye the / sAtha hI saMskRta- kA saMrakSaka banA / yaha saba dekhakara dharmAsanase cyuta prAkRtake mUla dharmagraMthoMko hindI Adi bhApAoM meM hue bhaTTAraka loga bahuta kur3hate the aura una teraha
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 8 - panthameM rAta dina rata rahanevAle zrAvakoM para dUpita mizrita khicar3I bhASAmeM likhe gaye haiM aura bahuta manovRttiko liye hue vacana-vANoM kA prahAra karate kucha azuddha pAye jAte haiM inake Upara "hRde(daya)bodha the-unheM 'niSThura' kahate the, 'kAThiyA' (dharmakI hAni graMtha kathanIyaH" likhA hai / saMbhava hai 'hadayabodha' karanevAle) batalAte the aura 'guru vivekase zUnya' nAmakA koI aura graMtha ho, jise vAstavameM 'hadayavedha' batalAte the| sAtha hI unake japa-tapa aura zIla- kahanA cAhiye, aura vaha aise hI dUpita manovRtti saMyamAdirUpa dharmAcaraNako niSphala ThaharAte the aura vAle padyoMse bharA ho aura ye padya ( jinameM se keTakA yahA~ taka kahanekI dhRSTatA karate the ki terahapaMthI pATha apanA hai) usIke aMza ho :vanikaputrakI utpattipara devatAgaNa raurava-narakakA "sata utpatyaM (satotpattI) jagatsava harSamAnaM prajAyateH(te) athavA ghora duHkhakA anubhava karate haiM, jaba ki terApaMthI vanka(vanika) putraM (tre) roravaM devtaagnnaaH| putrakI utpattipara sArA jagata harpa manAtA hai| isake tridaza13paMtharatau (tA) nishivaasraaH| sivAya ve patitAtmA una dharmaprANa evaM zIla-saMya- guruviveka na jAnati niSThurAH mAdise vibhUpita striyoMko, jo dhamake viSaya meM japa-tape kurute baha niphalAM (lA) apane puruSoMkA pUrA anusaraNa karatI thIM aura nitya .kamapi ye va (?) janA sama kAThayA // 2 // mandirajImeM jAtI thIM kintu bhaTTAraka guruke mukhase purpa(rUpa) rIta lapai nijakAminI zAstra nahIM sunatI thIM, 'vezyA' batalAte the !-unapara pratidina calijAta jI (ji) naalye| vyaMgya kasate the ki ve pratidina jinAlaya (jaina gurumukhaM nahi dharmakathA zruNaM maMdira ) ko isa taraha calI jAtI haiM jisa taraha ki nRpagRhe jima jAti varAMganA // 3 // " rAjAke ghara vArAMganA (raNDI) jAtI hai !! ina vipabujhe vAga bANoMse jinakA hadaya vyathita hAlameM isa bhaTTArakIya manovRttike paricAyaka evaM vicalita nahIM huA aura jo barAbara apane tIna padya mujhe eka guTakeparase upalabdha hue haiM, jo lakSyakI ora agrasara hote rahe ve strIpuruSa dhanya haiN| gata bhAdoM mAsameM zrI vaidya kanhaiyAlAlajI kAnapuraka aura yaha saba unhIMkI tapasyA, ekaniSThA evaM kartapAsa majhe dekhaneko milA thA aura jise sivanIkA vya parAyaNatAkA phala hai, jo pichale jamAne meM bhI batalAyA gayA hai| yaha guTakA 200 vapase UparakA dharmakA kucha prakAza phaila sakA aura vizvako jainadharma likhA huA hai| isameM saMskRta-prAkRta Adi bhASAoM evaM tatvajJAnaviSayaka sAhityakA ThIka paricaya mila ke aneka vaidyaka, jyotipa, nimittazAstra aura jaMtra- sakA / anyathA, usa bhaTTArakIya andhakArake prasAra maMtra-taMtrAdi viSayaka graMtha tathA pATha haiN| astu; ukta meM saba kucha vilIna ho jaataa| tonoM paca nIce diye jAte haiM, jo saMskRta-hindI sampAdaka
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ // vividha-viSaya ataHkAlAna sarakAra sAmAnyataH maslima do daloM meM vibhaka ho jAyagI aura taba usake bAyaparAyake lIga kendrastha kAMgresI sAkArameM sammilita hone kA dezameM prAdhIna rahane aura usake dvArA niyantrita honekI hI sarvatra saharSa svAgata kiyA jAtA kintu isa navIna sammi- sambhAvanA sambhAvanA hai kintu isa paristhitiko kA~gresa kabhI bhI lanake prati deza vastutaH atyanta u.mIna evaM nirUmAha hI svIkAra nahI svIkAra nahIM kregii| isa rAjanaitika samajhaute ke -- yA ise rhaa| mi0 jinnA dvArA prastuna samasyA hala karane ke prayAnako jo kucha bhI nAma diyA jAya usake-phalasvarUpa sAmpradAyika 'atyanta rUkhA' kahakara ThIka hI bayAna kiyA gayA hai| khIMcatAnake bhI kama homeke koI lakSaNa nahIM dImba pdd'te| unake svayaM ke anuyAyikAma bhI, choTe bar3e saba hI isase nobhAvolIkI bhayaGkara duravasthA kimI bhI bhAratIya dezabhatrako mAkhuza rahe / unhoMne anta:kAlIna sarakArase alaga rahanekI yaha mahasUsa karane nahIM de sakatI ki dezane apanI kaThinAiyoM apanI mUrkhatAko bho mahasasa kiyA aura usakA pratikAra aura saMkaToMme mukti pAnI / eka mAtra yahI santoSakI yAta karanA caahaa| kAMgresa aura lIgake bIca samajhautA karAne ke hai ki (antaHkAlIna sarakArake) kAMgresI dala meM dezake liye navAba bhopAla dvArA kiyA gayA hastakSepa bhI viphala vidyamAna sarvazreSu vyaki hI sammilita haiM: zrIra saMbhava hai rahA, antameM, pariNAmasvarUpa, mi. jinnAko vAsarAyake ve aisI sthiti bhI sAmajaspakI bhAvanAyeM macArita hAthoMse vahI svIkAra karanA par3A joki neharu sarakAra unheM karanemeM saphala ho jAya jahA~ usakI koI pAzA nahIM hai| pahale hI svayaM de rahI thii| unhoMne neharU sarakArako apekSA kintu yaha mAtra eka zrAzA hI hai, yadi abhilApA nhiiN|' cAyasarAyake hAthoM ve hI pAMca sthAna lene pasanda kiye| -ke. ema. munzI isa bAtase unake mastiSkakA mitratA athavA sahAyatA pUrNa kAMgresa sabhApatikA sandeza-gata 22-23.24 honA sUcita nahIM hotaa| una pAMca sthAnoM se eka sthAna navambarako meraTha meM a. bhA0 rASTrIya mahAsabhAkA 54 voM unhoMne eka kAMgresa-virodhI harijanako imAzA dediyA ki usase bhAratIya harijanoM meM phUTa par3a jaayn| / isa bAtase adhivezana saphalatA pUrvaka sampanna hshraa| una avasarapara bhI unake irAdoMmeM mitrabhAvakA abhAva jhalakA hai| prAta deza ke manonIta rASTrapati prAgarya kRpalAnIne janatAko svAvalambI banane ke liye prerita kiyaa| Apane kahA-'zrApa isake, yaha bhAratakI gaSTIya ekatAko bhaMga karanekA unakA logoMko .panI rakSAke liye antaHkAlIna sarakAra, prAntIya eka sAhasika prayatna thaa| neharU sarakArane pahile hI apane sarakAra, phauja yA pulisakI ora na dekhakara apanI zakti, Upara saMyukta uttaradAyitva lekara zani aura sAmajasyakI eka apane saMgaThana tathA apanIba hAdurIpara nirbhara rahanA caahiye| pAzvaryajanaka prathA DAla dI thii| isa sarakArake liye yaha bhAra logoMko jAtipAtake baMdhana tyAga dene cAhiye, acche eka AsAna bAta thI, kyoMki isake sadasya yA to kAMgresI par3osiyoM ke sAtha mitratA kAyama karanI cAhiye aura sAhasa the yA eke rASTravAdI / kyA ye naye pA~ca saspa. jo zraya tathA saMgaThanake sAtha guNhepanakA virodha karanA caahiye|' pAkistAna prApta karanekI yAzA lagAye baiThe haiM isa saMyukta uttaradAyitvako apanAyeMge athavA nahIM, yaha eka atyanta paM. neharUjAkA janmadivasa-tA. 14 navambasandigdha prazna hai, yadi ve aisA nahIM karate to neharU sarakAra rako deza videzameM, bhAratIya rASTra ke ziramaura paM0 javAharalAla
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 8 neharukA janmadina sosAha manAyA gyaa| nyUyArka (amerikA) hastakSepa nahIM kara sktii| bhAratakA vidhAna banAneke liye meM sthita bhAratIya svAtavya sabhAkI rASTrIya samiti dvArA vidhAna pariSada apane Upara lagAI pAbandiyoMko tara dNgii| isa utsavakA prAyojana vizeSa mahatvapUrNa rhaa| usameM anya dezoMne bhI jaba vidhAna pariSadeM cunakara unheM vidhAna amerikA, rUsa, cIna, iMgalistAna, philIpAina dvIpasamUha, banAnekA kAma sopA to unheM bhI isa prakArakI kaThinAikA aphagAnistAna, lebinana zrAdi rASTroMke pratinidhi sarakArI sAmanA karanA par3A thaa| hama bhI anta meM unhIM dezoMkI bhA~ti taurapara sammilita hue the| bhAratIya pratinidhimaMDalakI netrI kaThinAiyoMpara vijaya prApta kara leNge|' jImatI vijayalakSmI paMDita bhI upasthita thiiN| cInI rAjadUta svargIya mAlavIyajI-bhAratabhUSaNa mahAmanA paM.. DA. viliGgaTana kR utsavake pramukha vakrA the, Apane kahA ki madanamohana mAlavIyakA 85 varSakI zrAyameM gata 12 navambara 'yaha varSagAMTha una (paM0neharU)ke liye tathA usa dezake liye ko kAzIstha apane nivAsa sthAnapara svargavAsa gayA. unakI jisake ki ve zrAja vAstavika kAyikSa haiM, navajIvanakI mRtyukA nikaTa kAraNa nogrAgvAlImeM hindIpara kiye gaye sUcaka hai|' zrIta kRSNa menanane kahA 'unhoMne antarASTrIya bhISaNa atyAcAroMkA dhakkA thA jise ye hinduprANa mahAmanA, saMpArameM bhAratavarSako eka svatantra rASTakI bhA~ti kArya karane atyanta bRddha to the hI, sahana na kara ske| sva. mAlavIyajI yogya bana diyA hai| yahAM nyUyArka meM hama aba 'apane mAlikoM apane samayake sabase purAne dezabha, jAtibhaka sArvajanika kI pratidhvani mAtra' nahIM rahagaye haiM jaisA ki hama varseha tathA kAryakartA the / aApane lagabhaga 60 varSa paryanta nirantara janavA rahe the|' viliyama philippane kahA ki 'sarvocca svadeza aura svajAtikI athaka sevAkI, cAra bAra a. bhA0 bhAratIya netAkI vandanA karanA meM apanA saubhAgya samajhatA kAMgrepake sabhApati hue, kAzI hindu vizvavidyAlaya jaisI haiN|' henarI velesane neharUjIko saMsArake sarvocca netAoMmeMse mahAna saMsthAkI sthApanA kI aura use apane vartamAna usAta eka mAnA / aura sumanera velsane unakI hRdayame prshNsaakii| rUpako pahuMcA diyA / dhArApabhAnoMmeM dI gaI zrApakI laMdanameM iMDiyA lIgakI porase pro0 haldAneke sabhA bhojapUrNa lambI 2 vatAe~ smaraNAtIta rheNgii| kaTara patityameM yaha utsava manAyA gayA jisameM pArlameMTake sadasya sana tanI hote hue bhI zrApa utkaTa samAja sudhAraka the| mi. juliyasa silavaramenane kahAki 'nehaskI rAjanaitika mahAtmAgAMdhI zrAdi sabhI rASTrIya tathA jAtIya netAoM aura dRSTi vizvabharameM sarvAdhika prazasta hai| unhoMne jIvanabhara bhAratIya tathA videzI rAjanItijJoMke zrApa jIvanabhara zraddhAbhAratake liye kaSTa sahana kire, kintu unase unameM kaTutA bhAjana bane rhe| zrApa sacce arthoM meM bhAratabhUSaNa aura nahIM AI / ' svara.jya hAusa dvArA bhI yaha utsava manAyA mahAmanA the| zrApake nidhaname bhAratavarSameM sarvatra zokakI gayA thA aura usameM vakAra ne kahA ki 'neharU jI hamAre lahara vyApta hogaI / hamArI hArdika bhAvanA hai ki svargIya yugake sarvazreSTha samAjavA. vicAraka haiN|' zrAmAko zAnti evaM sadgati prApta ho| vidhAna parisadake adhyakSa-vihAra ragna DA0 zraddheya mAlavIyajIke nidhanapara dezake vibhinna netAoMne rAjendraprasAHjIne 3 sambarako apane jIvanake 63 3 varSa apane 2 jo udgAra vyakta kiye haiM unameMse kucha isa prakAra meM praveza kiyA hai| isa ipalakSameM dezane sarvatra zrApakA abhi- haiMnandana kiyA hai aApa bhAratIya vidhAnapariSada ke prathama sthAna paM. javAharalAla neharU-' pR.ba hameM vaha ramakatA adhyakSa nirvAcita hue haiM jisakA ki kArya prAraMbha hogayA hai, hA sitArA aura nahIM dekha par3egA ji.sane ki hamAre yapi lIgakI anizcita nIti aura samrATakI sarakArake jIvanako prakAzita kiyA thA zrI hamAre bacapanase hI hameM apratyAzita hastakSepoMke kAraNa usake bhaviSya ke saMbaMdhameM sadapreraNAyeM dI thiiN| ve (mAlavIyajI) aba svatantra bhArata ke abhI nizcita kucha nahIM kahA jA sakatA tathApi adhyakSa pada usa pratiSTita bhavya bhavanameM raheMge jise nIMkse zikhara paryaMta kA bhAra saMbhAlate samA DA. rAjendraprasAdajIne spaSTa boSaNA unhoMne nirmita kiyA hai| mujhe usadinakI sajIva smRti karadI hai ki vidhAnapariSadakI kAryavAhI meM koI bAhya sattA hai jaba, kitane hI varSa hue, maiM purAnI sAmrAjya-vyavasthA
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-7] vividha-viSaya 211 pikA-sabhAkI darzaka gailarImeM baiThA huzrA mUka prazaMsAke sAtha yaha saba usa samaya huA jaba ki lagabhaga zrAdhI zatAbdIke paM. mAlavIyakI prabhAvazAlI varatA suna rahA thaa| vaha nirantara tyAga tapasyA kaSTamahana tathA vividha prA.lanoMke apane aMgake rAjanaitika mahApuruSa the|' phalasvarUpa deza svatantratAke dvArapara zrA khar3A huzrA thA, aura rA. rAjendraprasAda-'unakA nAma bhAvI santatiko dUsarI ora saptavaya mahAbhayakara vizvayuddha samApta ho yaha yAda liAne rahane ke liye sadaiva amara rahegA ki eka cukA thaa| vyakti apanI dRr3ha evaM satat lagana dvArA kitanA kucha ina daMgoMke zikAra. pIr3ita trasta, dhana jana gRhIna kara sakatA hai|' mAnavoMkI sahAyatArtha aneka saMsthAe~ evaM sevAbhAvI sajana ____DA. bhagavAnadAsa - 'bhAratakA eka sUrya asta hogyaa| prayatnazIla hue| pUrvI baMgAlameM jahA~ yaha vinAzakArI va yuvAvasthAne hI hindI aura aMgarejI meM samAnarUpase dakSa vibhISikA khUba khulakara khelI thI mahAtmA gAMdhI svayaM pahuMce lekhaka evaM vaktA the aura apane inhIM guNoM ke kAraNa apaye aura gAMva gAMvakA paidala daurA karake zAnti aura sadbhAvana kA 60 varSa pUrva kAMgresake pitA dvArA prazaMsita kiye gaye the|' saMcAra kara rahe haiN| kitane hI jainI mahAnubhAvAne bhI isa zrI kRSNa siMha-ve eka RSi the aura apane atyanta kAryameM sakriya sahayoga diyA: vizeSakara kalakatte ke bA. dhArmika, nirdhana evaM tyAgapUrNa jIvanake kAraNa ve apane choTelAlajI, jo vIrasevAmarikI prabandhamamiti ke sabhApati karor3oM dezavAsiyoM ke sne bhAjama bana gye|' bhI haiM, svayaM una sthAnoM meM gaye, mahAtmAjIse bhI mile, zrIyuta zrIprakAza-paM0 ma.namohana mAlavIyakI mRyuke aura prazaMsanIya sevAkArya kiyaa| zrApakI aorame, vibhinna patroM meM jainasamAjase sahAyatArtha apIleM bhI nikalI haiM, unake sAtha sAtha hamAre rASTrIya raGgamaJcase 16 vIM zatAba kA antima uttarameM samAjane abhItaka jI sahAyatA kI hai yadyapi vaha rASTranirmAtA adRzya hogyaa| vaha eka apUrva vyakti the aura paryApta nahIM hai, tathApi usameM dA0 vI0 sAhU zAntiprasAdaunake jIvanase hameM, cha.Te bar3e mabhIko, aneka zikSA milatI haiN| unakI jihmAse kabhI koI kaTuzabda nahIM nikalA jIkA nAma khAsataurase ullekhanIya hai jinhoMne isa hetu aura uhoMne kabhI kisIkI nindA nahIM kii| ekarasatA evaM pacAsa hajAra rupaye pradAna kiye haiN| svayaM bA. choTelAlajIne bhI isa kArya meM hajAroM rupaye vyaya kiye haiN| 'vIra' zrAdi satat lagana unake mahAna guNa the| apane dIrva evaM ghaTanApUrNa jIvanameM unhoMne na apanA paridhAna hI kabhI ba.lA patroMne bhI kucha dravya ekatrita karake unake pAsa bhejA hai| aura na apane vicAra hii|' hama AzA karate haiM ki dAnI aura udAra jainasamAja lokahitake isa kArya meM apanA samucita yoga dene se muMha vidhAnapariSadakA uddezya-bhAratIya vidhAna na modd'egii| sahAyatA bhejanekA patA-yA. cha.TelAla na, paripake prAraMbhika adhivezanameM jo sarvAdhika mahatvapUrNa 174-citaraMjana evenyU, kalakattA hai| prastAva svIkRta huA vaha paM. neharUjI dvArA upasthita kiyA aNubama-agasta sana 45 meM jApAnake. hirozAmA gayA thA aura usameM ukta pariSadakA uddezya bhAratavarSa ke liye tathA nAgAsAkI sthAnoM ra 1.gu bamake sphoTase jo vinAzakArI eka sarvatantra svataMtra prajAtantrAtmaka vidhAna nirmANa karanA duSpariNAma hue vaha sarvavidita hai, tathApi aAjake antarrAnizcita hudhA hai| STrIya jagatake pramukha rAhInaM isa bama sambandhI moha evaM usake sAmpradAyika daMge-rAjanaitika adhikAroMkI prAptike banAne aura saMgraha karane kA prayatna kama huaA nahIM dIkha "datA / misa katipaya svArthI evaM avivekI daloM ke izArepara dezake pariNAmasvarUpa usakA mukAbalA karanekI samasyA mAnavavibhinna bhAgoMmeM antaHsAmpradAyika vidveSa tathA tajjanya daMge hitaiSI vicArakoMke liye cintAkA viSaya banI huI hai| phasAda, raktapAta va romAJcakArI amAnuSI aparAdhoMkI eka prakhyAta dayA pracAraka evaM sAmAjika kAryakartI aMgrez2a mahilA bAipI zrAI. phalasvarUpa zAntipriya janamAdhAraNakI ijjata misa marayala lisTarane aktubarameM IsAiyoM ke eka antarASTrIya zrAbarU, jana dhana sA arakSita aura AkrAnta hue / aura sammelanameM bhASaNa dete hue kahA thA ki-'aNuzatrikA
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 anekAnta varSa mukAbalA karaneke liye hama sabako usa nainika evaM zrAmika samAukA bhaviSya sAmAnyata: akhila bhAratIya janatAke zaniko mundra tathA prakaTa karanA hogA jo hamAre bhItara dI gajanaitika ukA ke sAtha ghaniSTatayA saMbaMdhita hai| par3I hai| pAAmAkI yaha zani paudgalika RNukI za kase uma mITiMga meM yaha bhI nizcaya hazrA thA ki isa yojanA kahIM adhika aura balavatI hai| meM apanI prAtmAoMko ko saphalIbhUta banAne ke liye upara cAroM adhikArI nayonmukha prayatnazIla rakhanA caahiye| vizva 6maMDa aura rASTrIya netAoM DepuTezanake rUpameM sAkSAta milA jaay| rahaMDatAkI apekSA satyaM zivaM-sandaramye hI aMta prota hai|' phalata: abhI taka vaha jaina DepuTezana DA. rAjendraprasAdajIse janAdhikAra saMrakSaNa-bata sayamasamAtiSI meM kara cukA hai aura unhoMne usake sAtha ! suta viSayapara jaina-vicArakoM aura netAyoMko bhI anya alpasaMkhyaka bar3e hI sauhAI evaM saujanyapUrvaka carcA kI batAI jAtI hai jAtiyoMkI bhauti yaha cintA banI rahI hai ki kahI vividha tathA antameM yaha zrAzvAsana bhI dilAyA batAyA jAtA hai ki rAjanaitika halacaloM parivartanoMke phalasvarUpa athavA svatantra ve prakaraNa prastuta honepara isa bAtakA pra.vazya dhyAna rkhge| bhAratake navanirmita vidhAnameM, jisakI saphalatAke hita unhoMne kintu gata 24 janavarIko vidhAnasabhA adhivezanameM sadaiva yathAzani pUrNa sahayoga evaM balidAna diyA hai. unakI paM. govindavahnabha panta dvArA prastuta una salAhakAra samitisaMskRti aura nyAyya adhikAroMkI upekSA na kI jAya, unake nirmANa viSayaka jo prastAva sarvasammatise pAsa huzrA hai usa sAtha anyAya na kiyA jAya / kaI bAra vibhinna vyakriyoM tathA meM usa samitike sadasyoMkI saMkhyA yaha pi 72 nizcita kI katipaya saMsthAnoM dvArA isa prakArakI aAvAjeM uThAI gaI gaI hai tathApi philahAla vidhAnasabhA dvArA kevala 50 kintu ve saba nakkArakhAnemeM tUtIkI AvAz2a hokara hI rhgii| sadasya cune jAne nizcita hue haiM, jo isa prakAra haiMmAddha samApta hogayA, adhikAMza prAntoM meM sArvajanika baMgAla, paMjAba, upa sImAprAnta, bilocistAna aura sindhake rASTrIya sarakAreM sthApita hogaI, kebineTa mizana AyA aura hindU ; saMyuna prAnta, vihAra, madhyaprAnta, madrAsa, babaI, calAgayA, usake anusAra kendra meM bhI anta:kAlIna rASTrIya sara prabhAsAma aura udImAke musalamAna 7; parigaNita jAtiyoMke kArane kAryabhAra saMbhAla liyA zrIrasvataMtrabhAratakA vidhAna banAne 7; sikkha 6; bhAratIya IsAI, pArasI 3: gle iMDiyana ke liye vidhAnanimaMtrI loka pariSadakA bhI nirvAcana evaM kArya 3; kabAyalI va bahiSkRta pradeza 13-isa tAlika meM prAraMbha hogayA-kintu jaina natA kAnAma tela DAle r3e sote pratyakSa hI jainoMkA nAma nahIM hai jo ki pArasiyoM aura glo hI rahe, aura svabhAvataH jainiyoM kA kahIM dhyAna bhI nahIM rakyA iNDiyanoMkI apekSA saMkhyAmeM kahIM adhika haiM aura hindra gyaa| anta meM, lagabhaga eka mAsa huzrA, dehalI meM zra0 bhA0 musalamAna, sikkha, pArasI, IsAI zrAdikI apekSA kahIM 1. jaina paripadake pradhAna mantrI bA. rAjendrakumArajIke adhika prAcIna, svatantra evaM viziSTa dharma aura saMskRtise saMyojaka vameM vibhinna na netAkI eka mITiMga huI aura saMbaMdhita hai| tA0 25 janavarIke 'vIra' kI sUcanAnusAra usameM isa viSayakA eka prastAva pAsa kiyA gayA ki vidhAnapariSadake kAMgresI sadasyoMne ukra salAhakAra samirike 'kebineTamizana' ke 16 maI ke dayAna pairA 20 ke anusAra liye apane pratinidhi cuna liye haiM jinameM eka pro0 ke. TI. nirmita honevAlI 'nAgarika adhikAroM, alpasaMkhyaka jAtiyoM zAha bhI haiM jo jaina haiN| kintu jahA~ taka hama samajhate haiM tathA AdivAsI evaM bahiSkRta kSetroM saMbaMdhI salAhakAra pro0 zAha jainapratinidhike rUpameM nahIM cune gaye varana ve vahA~ samiti' meM to kama kama niyoMkA pratinidhitva svIkAra eka kAMsI:tinidhikI hai sira.tase haiM / ata: unake nirvAkara liyA jaay| isa prastAvakI nakaleM rASTa ti prAcArya cana dvArA jainoMke isa dizAma kiye gaye prayatnoMkI saphalatA kRAlAnI, vidhAna pariSada ke adhyakSa DA. rAjendraprasAda, mAnakara santoSa kara lenA eka bhUla hai| antaHka lIna sarakArake upAdhyakSa paM. javAharalAla neharU jainiyoMke apane sAMskRtika evaM dhArmika svatvAdhikAroMke tathA gRhamaMtrI saradAra vallabhabhAI paTela ke pAsa bhejI gii| saMrakSaNa ke hita kiye gaye ina nagaNya prayatnoM se bhI katipaya isa prastAvameM yaha bhI spaSTa kaha diyA gayA thA ki 'jaina atizaya ugragAmI jaina sajjanoMko hI bag2Avata aura pUTa
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6-7] vividha-viSaya 263 DAlanevAlI ghRNita jAtikI sAmpradAyikatA tathA vyakigata kA aAdhAra manuSyakA pAcaraNa hai / jaina yA jitendriyako svArthasAdhanakI bhAvanAkI gaMdha pAtI pratIta hotI hai| apanI saphalatAke saMbaMdhameM vicAra karate samaya socanA hamArI samajhameM to yaha unakA eka bhrama hI hai, isase aisI cAhiye ki usane saMyamadharmakA kitanA pAlana kiyA ? yaha koI bAta phalita nahIM hotii| prathama to, ina prayatnoM aura prAmAnubhavakI cIz2a hai: vAdyADaMbara to bahata dIkhatA hai, inake balako dekhate hue inakI saphalatA aura mahatva bhI tilaka chApe karanA, mandiroM meM jAnA, jAtrAyeM karanA Adi bahuta kula sandigdha hI hai, aura yadi inameM kucha saphalatA saba dharmakI maryAdA kahalAtI haiM, ye saba dharmako samajhane ke milatI bhI hai aura usakA jainI kucha yathocita lAbha bhI liye haiM. lekina prAtmAnubhava yA saMyamako chor3akara yadi uThA pAte haiM to usame sampUrNa rASTra athavA rASTrIya mahAsabhA kevala bAhya ADaMbaroMko hI jo dharma mAnatA hai vaha kevala ke hitoM aura uddezyoMkA virodhI honekI to koI saMbhAvanA nAmAkA hI jaina hai, vaha saccA jaina nahIM kahalA sktaa| hI nahIM hai / ho, unake svAbhimAna evaM prAramavizvAsameM 'ahiMsA paramodharmaH' yaha to jainoMkA sarvopari siddhAnta hai; avazya hI vRddhi hojAyagI aura ve bhI apane Apako nava- isakA jiye acchI taraha jJAna ho vaha bhI dukAnapara kArya nirmita sarvataMtra svatantra prajAtantrAtmaka bhAratIya rASTra ke svataMtra karate samaya aAvAz2a sune ki 'hullar3a huzrA guNDe bhArahe haiM' sammAnita nAgarika evaM zraGga anubhava kreNge| aura manate hI mAlA ka phAMka kara bhAgane lage, use jaina nahIM kaha skte| sane to apane pAsake parigrahako sasyarUpa sacce sAdhu aura sAmAnya bhikSuka-kucha prAntIya samajhA aura bhara kI vajahase bhAgA, isako hI bhIstA kahate sarakAroM dvArA pAsa kiye gaye bhikSAvRttiniraMdhaka kAnUnoM ke haiN| kisI bhI dharmameM kAyaratA nahIM ho sakatI hai, jaina dharmameM saMbaMdhameM eka jaina DepuTezanase bheMTa karate hue, vidhAnapariSadake to haragiz2a nhiiN| DanI koI bhI hiMsA bhale hI na kare, sadasya zrIyut raghunAtha vi0 dhulekara ema. ela. e. ne parantu usameM svayaMko homadenekI zani to honI cAhiye / zrAzvAsana diyA ki-'jainasAdhu athavA sanAtanI sanyAsI isake binA siddhAntakI kyA kImata ? jainameM tapazcaryA aura koI bhI sAmAnya bhikSuka nahIM hai| mujhe yaha vizva sa hai ki zrAmazuddhi kI vaha zakrI honI cAhiye ki jise dekhakara prAntIya sarakAreM aise sAdhuoM aura sanyAsiyoMko jo hindU gurudeka hAtha se hathiyAra nIce girajAya / zrAja to mahAtmAjI samAjakA eka zrAvazyaka bhAga hai, bAdhA pahuMcAne vAlA ahiMsA dharmakA sevana kara rahe haiM aura hiMdake samakSa sanya kAnana na to banAveMgI aura na banA sakatI haiN| ina sAdhuoM padArthakA pATha rakha rahe haiN| apanI dRSTi dUSita ho jIbhako kI paramparA kaI sahasra varSase calI AtI hai, jinake anusAra jhUTha bolanekI Adata ho, hRdaya malina vikAroMse paripUrNa hindU parivAroMme bhikSA mAMganA bhikSAvRtti nahIM, varana dhArmika ho, to bAhya AcaraNa bhArarUpa ho jAyagA, bAhya zuddhike adhikAra evaM kartavya hai| maiM zrAko vizvAsa lA sakatA sAtha sAtha antaraGga zuddhi bhI karanI caahiye|' hU~ ki kAMgresa sarakAra hindU saMskRtiko sAmAna rUpase tathA jaina saMskRtiko vizeSa rUpase naSTa karanevAlI nahIM hai, vaha -23 janavarIko bhAratavarSa meM sarvatra ina kAna noMko lAgU karane meM isa bAtakI varaya vyavasthA tathA landana zrAdi videzoM meM bhI netAjI zrI subhASacandrakaregI ki sAdhAraNa bhikhamaMgoM tathA sacce sAdhuoM evaM bosakA 51 vA janmadivasa sosAha manAyA gyaa| svayaM sanyAsiyoM meM vibheda kiyA jA sake / zrApa prAntIya sembalI gAMdhIjIne bhI netAjIke prati apanI zraddhAMjalI arpitkii| tathA vidhAna pariSada meM isa viSaya meM mere samarthanakA vizvAsa kintu abhItaka yaha prazna eka vikaTa pahelI hI banA hazrA rakkheM / ' hai ki subhASa bAbU jIvita haiM athavA nahIM? saradAra paTelakA udAdhana-gata 26 disambarako svatantratA divasa-26 janavarIko samasta bhAratameM ahamadAbA.meM eka jaina vidyAlayakA udghATana karate hue svAdhInatA divasa manAyA gayA jo san 1930 se nirantara saradAra ballabhabhAI paTelane kahA thA ki-"janoMkI parIkSA prativarSa bhAratIyoMko apanI svatantratA prAptike dhyeyakI yAda
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSa 8 dilAne tathA tatsaMbaMdhita pratijJAko duharavAne ke liye AtA svArtha sAdhana kiyA hai. apane nAmoM ke prAge lambI 2 uracarahA hai| isa pratijJApatrakA mUlamaMtra hai sva. lokamAnya tilaka bolA upAdhiyeM lagAtI haiM. aura vibhinna saMsthAnoMkI kA prasiddha sUtra 'svarAjya hamArA janmasiddha adhikAra hai|' sampattipara apanA zrAdhipatra jamA liyA hai| aura isakA sAra hai ki ki aMgrejI rAjya-dvArA bhAratakA kyA hama aAzA kareM ki jainI loga apane dAnake zrArthika, rAjanaitika, sAMskRtika aura adhArimaka dRSTise pravAhako saramAveke 'vIrasevAmaMdira' tathA bambaI meM premIjI vinAza hayA hai, ata: zAntipUrNa evaM vaidhAnika upAyoM dvArA sampAdita saMcAlita 'mAnikyacandra granthamAlA kI ora dvArA aMgrejose saMbaMdha viccheda karake pUrNa svarAjya aura dezakI pravAhita krdeNge| svAdhInatA prApta karanA tathA lakSya prApti taka usake hita prAcArya jugalakizorajI tathA premIjI donoMkI hI eka ahiMsaka rItise lar3AI jArI rakhanA. aura usake antargata presakI aAvazyakatA hai jisapara unakA pUrApUga nirbAdha adhikAra khAdI, sAmpradAyika ekatA, prasa.zyatA nivAraNa, jAtievaM ho aura jo sarvottama evaM unnata chApekI tathA lInoTAipakI dharmagata bhedabhAva binA dezavAsiyoM meM pratyeka avasarapara mezinoMse tathA suyogya kuzala karmacAriyoM evaM anya sAdhanasadbhAvanAkA pracAra karanA, upekSitoM, prajJAniyoM. dIna sAmagrIse yukra ho| aise presake liye kaI lAkha rupaye kI daridrayo tathA pichar3e hue dezavAsiyoMkA uddhAra karanA tathA zrAvazyakatA hai; aura ImAnadAra nispRha kAryakarttA to binA dezavyApI mAnyasudhAra, gharelu udyoga dhaMdhAko protsAhana denA, kaThinAI ke mila jaayeNge|' dezake liye tyAga evaM kaSTa sahane tathA balidAna hone vAle bhAratajaina mahAmaMDala-isakA 27 vauM vArSika dezabhanoMke prati zraddhAMjalI bheMTa karate hue kAMgresake siddhAMtoM aura nItiyoMkA anuzAsanake sAtha pAlana karane aura usake adhivezana AgAmI mArca san 47 meM bambaI prAntIya / AhAnapara bAz2AdIkI lar3AI calAne ke liye taiyAra rahanekI vyavasthApikA sabhAke adhyakSa zrI kundanamala sobhAgacandra phirodiyA eDavokeTa ahamadanagarake sabhApatitvameM, dakSiNa pratijJA krnaa| haidarAbAdameM honA nizcita huA hai| paM0 ajitaprasAdajI eDavokeTake vicAra- vIrasevAmaMdirameM hAkimailAkA-tA. 23-1jainagaz2aTa bhAga 43 na0 11.12 pR0 153 para usake vidvAna 47 ko ThAkura munzIsiMhajI mejisTeTa, hAkimailAkA, sampAdaka paM. aji.taprasAdajI eDavokeTa, lakhanaU premI vIrasevAmandirameM pdhaare| aApane mandira ke kAryAlaya, pustaabhinandanagranthakI samAlocanA karate hue likhate haiM- kAlaya tathA bhavanakA nirIkSaNa kiyA, 'anekAnta patra' ko "jaina samAjameM kodiyoM paMDita haiM, kintu unameMse kevala do janatAke liye hitaprada aura mandirakI lAibrerIko anupama hI aise haiM jinakA ullekha hama jaina sAhisika anusaMdhAnake batAyA; adhiSThAtAjI tathA anya kAryakattAoMke kAryakI segameM nisvArtha kAryakartAyoMke rUpame kara sakate haiN| zrAcArya sarAhanAkI, janatAkA aura vizeSakara jaina janatAkA dhyAna jugalakizorajI mukhtAra, jinake sammAnakA do varSa pUrva prAzramakI sahAyatA karanekI ora AkarSita kiyaa| kalakattemeM prAyojana kiyA gayA thA aura jinhoMne sarasAvA, svAmI mAdhavAnandajIkA saMdeza-bhAratIya ji. sahAranapura, meM vIra sevA mandirakI sthAnA karanemeM saMskRtiko ga~vAkara svarAjya prApta karanA heya hai| bhAratIya apanA sarvasva balidAna karadiyA hai, mAtra ekahI aise vidvAna saMskRtikA saMrakSaNa karate hue svarAjya prApta karanA pratyeka haiM jinane premIjIkI bhauti sAhasa, nirbhIkatA evaM lagana bhAratIyakA kartavya hai| bhAratIya dharma hI saccI zAntikA parvakA dhArmika sAhityarUpI mahAsAgarakI gaharAiyoM meM sacA upAya hai| bhAratIya saMskRti daivI saMpadAkA pratIka ibakI lagAkara vahA~se amUlya zrAbadAra motI nikAla saMsAra hai| yUropa Adi dezokI saMskRti prAsurI saMpadAkA pratIka ko pradAna kiye haiM aura, jabaki dUsaroMne kevala kinArakI sivAra hai| jisa svarAjyabhavanakI nIMva abhAratIya saMskRtipara meMse sIpiyeM hI ekatrita kI haiM aura unheM bhI vikraya karake avalambita ho, usakA dhvasta hojAnA nizcita hai|' J. P.
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya-paricaya aura samAlocana premI abhinanda grantha-zraddheya paM0 nAtharAmajI premI yatheSTa parizrama kiyA hai / lekhoM ke atirikta 34 kI cirakAlIna evaM mahatvapUrNa sAhityika sevAoM ke vividha citroM se bhI grantha susajjita kiyA gayA hai| upalakSameM unakA abhinandana karaneke liye, tA. ina citroM meMma 28 phoTo citra haiM aura zepa 6 kalA20 aktUbarako nAgapura vizvavidyAlayameM hone vAle kAra zrI sudhIra vAstagIra dvArA nirmita kAlpanika a. bhA0 prAcyavidyAsammelanake avasara para eka citra haiM jo yadyapi kalApUrNa haiM tathApi vizeSa Akaupayukta samAroha kiyA gayA thA, aura usameM prasiddha paka nahIM pratIta hote. phoTocitroM meM bhI, vyaktigata netA evaM sAhityasevI kAkA kAlelakarake hAthoM premI citroM ko chor3akara anya citroM meM jainakalA evaM joko yaha alya graMtha samarpita kiyA gayA thaa| purAtattva saMbaMdhI citroM kA prAyaH abhAva hai jo graMtha samapaNa tathA abhinandana samArohakA Ayojana khaTakatA hai| lekhoM meM bhI jenasAhitya itihAsa kalA preso abhinandana samitiko yorase hA thA, jisake Adipara apekSAkRta bahuta kama lekha haiM aura jo haiM preraka zraddheya paM0 banArasIdAsajI caturvedI, adhyakSa unameM bhI ina viSayoM para payApta evaM samucita DA. vAsudevazaraNa jo agravAla, tathA mantrI zrI prakAza nahIM par3a paayaa| graMthakI chapAI Adi taiyArI yazapAla jaina bo0 e0 ela-ela0 bI0 the| lA jaranala presa, ilAhAbAda, meM huI hai| ataevaM uttama tathA nirdopa hai; hA~ prapha AdikI kucha azu__ graMthake sampAdaka maMDalameM jaina ajaina, strI-puruSa, ddhiyeM phira bhI raha gaI haiN| kucha lekho meM anAvazyaka coTIke 46 sAhityasevI vidvAna the aura ukta gaMDalake kATa chA~Ta bhI kI gaI pratIta hotI hai jo una lekho adhyakSa bhI DA0 aprapAlajI hI the| graMthako 18 ke lekhakoM kI svIkRtika binA kucha ucita nahIM upayukta vibhAgoM meM vibhakta karanekI yojanA thI jAna pdd'tii| isapara bhI graMtha savaprakAra sundara, aura ina vibhAgoM kI alaga alaga kuzala sampAdana mahatvapUrNa, paThanIya evaM saMgrahaNIya hai, aura isakA samitiyA~ saMyojita kara dI gaI thIM / kintu vA dameM mUlya bhI mAtra daza rupaye hai jo saMskaraNakI sundaratA ukta 18 vibhAgoM ko sakucita karake : hI vibhAga vipulatA tathA Thosa sAnagrIko dekhate hue atyalpa hai| rakkhe gaye no isa prakAra haiM anitya-bhAvanA-vIrasevAmandirakI prakIrNaka puabhinandana, bhASAvijJAna aura hindIsAhitya, stakamAlAke antargata prakAzita yaha pustaka zrI padmabhAratIya saMskRti purAtattva ora itihAsa, jainadarzana, saMskRta prAkRta aura jainasAhitya, marAThI na nandyAcArya-viracita saMskRta 'anityapaJcAzata' aura gujarAtI sAhitya, bundelakhaNDa, samAjasevA kA paM0 jugalakizorajI mukhtArakRta lalita hindI aura nArIjagata tathA vividha / ina vibhAgoM ke padyAnuvAda, bhAvArtha, upayogI prastAvanA evaM padyAantargata 127 vibhinna adhikRta vidvAna lekhako nukramaNikA sahita tathA mukhtAra sAhaba dvArA hI dvArA praNIta 133 mahatvapUrNa lekha saMgRhIta haiM / prAyaH sampAdita, saMzodhita parivaddhita tRtIya saMskaraNa saba hI lekha maulika, gavepaNApUrNa evaM sthAyI mUlya ke haiN| inameMse 40 lekha jainadarzana sAhitya itihAsa hai| pustaka bahuta lokopayogI, upadezaprada evaM paThasamAja Adike sambandhameM haiM / lekhoM ke sammAdanameM nIya hai aura janasAdhAraNameM vitaraNa karane yoya sampAdakAdhyakSa tathA anya saMpAdaka mahodayoM ne bhI hai| chapAI saphAI santopajanaka hai |muu0 cAra Ane hai|
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 anekAnta [varSa 8 jainasandezakA rASTrIya aMka-nisarI janatA cira- zrA pAyA, muzkila se aise prAdhe byakriyoMkA hI ullekha isameM kAlase pratIkSA kara rahI thI. pArikhara janavarIke antima hogaa| jina vyakriyoM kA paricaya diyA gayA hai unakI eka saptAhameM prakaTa hogyaa| aMka pustakAkAra 20430 aThapejI saMkSipta paricayAtmaka nAmAnukramaNikA bhI sAthameM lagI hotI sAijake 100 pRSToMmeM rASTIpatA vizyaka 3 mahatvapUrNa lekha. to acchA thaa| kyoMki paM0 pantake zabdoM meM yaha kahane meM 5 kavitAe~ 4-5 rASTrIya netAoMke sandeza tathA saikaDI jaina- tanika bhI saMdeha nahIM ki jainasamAjane svatantratA AndolanameM rASTrIyakAryakattAoM aura unakI dezasevAoMke saMkSipta paricaya bahuta bar3A bhAga liyA hai aura kitane hI kAryakatrioMkA sahita bahutasI samayopayogI paThanIya evaM jJAtavya sAmagrIye ra rAjanaitika kSetra meM pramukha sthAna hai| rA yukra hai| kitane hI janarASTrIya kAyakattAprAka blAka citrAsa bhira bhI aise aMkoMkI bhArI AvazyakatA thI aura thor3e mI alaMkRta hai| sampAdaka mahodayakA prayatna sarAhanIya hai| aMzameM hI sahI isase usakI pUrti avazya hotI hai. ataH kintu jaisAki lagabhaga eka varSa pahilese jainasandeza sAptA- sA- isa dRSTi se isakA prakAzana samayopayukta evaM zrAvazyaka hI . hikameM bAra bAra prakAzita sUcanAoM, aura vijJApita yojanAoM hai|paatthkoNko isameM paryApta upayogI jAnakArI milegii| ke AdhArapara isa aMkame aAzA kI jAtI thI vaisA yaha nahIM banapAyA / pUrvasUcita 17 viSayavibhAgomegye muzkilase 4.5 dharma kyA hai-kuMvara zrI nemicandrajI pATanI dvArA viSayoMke saMbaMdhakI sAmagrI hI isameM saMkalita ho pAI hai| likhita tathA zra maganamala hIrAlAla pATanI di. jaina alpasaMkhyaka samasyA aura jaina, bhAratake bhAvIvidhAnameM pAramArthika TrasTa, madanagaJja (kizanagar3ha) dvArA prakAzita yaha jainasamAjakA sthAna, ahiMsA aura rAjanI.te, dharma aura 57 pRSTakA eka upayogI TaikTa hai / sAthameM zreyAMsakumAra jaina rASTa yatA, kyA ekatantra jainadharma sammata hai, jainasaMskRtikI zAstrI nyAyatIrthakI saMkSipta bhUmikA hai tathA pUjyavarNAjI dRSTiye bhAratakI akhaMDatA, jainoMkI svatantra zikSApraNAlI evaM nyAyAcArya paM0 mAgikacandajIke abhimata bhI haiN| hindI aura hindustAnI kSetrameM jainoMkI sevAe~, ityAdi aise viSaya the jinapara likhe gaye pramANita lekhoMkA saMkalana isa isa pustikAmeM lekhakane 'dharma kyA hai' isa viSayapara aMko avazya hI honA cAhiye thaa| aMkake saMbaMdha meM jina sarala le.kopayogI bhASAmeM janadRSTi se zrIzika prakAza DAlA pAzAko jekara mAnanIya bA0 sampUrNAnandajIne apanI hai| vastuta: isameM svAmI samantabhadrAcAryakRta dharmake suprasiddha yaha sammati dI hai ki vaha aMka 'isa dRSTise bahuta mAmayika svarUpazlokahai ki usameM una kaI mahatvapUrNa samasyAyoMpara vicAra hogA 'dezayAmi samIcInaM, dharmakarmanivarhaNam / jo isa samaya rASTake vicArazIla vyakriyoM ke sAmane haiM.' una prAzAoMkI pUrti yaha nahIM kara sakA hai| usameM jainarASTrIya saMsAraduHruta: satvAna yaH dharatyuttame sukhe // kAryakartAoM dvArA likhe gaye apane saMsmaraNoM, anubhavoM tathA (ra. ka. zrAvakAcAra) sAmayika rAjanItika samasyAoMpara apane vica.ra ukta samasyAzraoM evaM vartamAna rASTrIya paristhiyiyoMkA jainasamAjake sAtha kI svatantra vistRta vyAkhyA kI gaI hai| pustaka paThanIya hai| chapAI saphAI sAdhAraNa hai. prata zrAdi kI g2alatiye haiM saMbaMdha yA usapara par3ane vAle prabhAvake digdarzanakA bhI hii| mUlya mAtra manana hai| vitaraNa karane ke liye maMgAne prabhAva hai jo khaTakatA hai| rASTrIya yajJameM yoga dene vAle vAloM ko 25) saiMkar3oM mUlyapara prakAzakoM se mila sakatI hai| aura svadeza svAtantryakI valivedIpara apane Apako nyochAvara jyotiprasAda jaina karadene vAle saba hI jaina mahAnubhAvoMkA paricaya bhI nahIM
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrasevAmandirako sahAyatA vIrasevAmandimeM paM0 vaMzIdharajI nyAyAlaMkAra gata kiraNa (4-5) meM prakAzita sahAyatA ke bAda vIrasevAmandirako sadasya phIsa ke alAvA jo sahAyatA prApta gata aktUbara mAsameM vidvadvarya zrImAn paM0 vaMzIdharajI huI hai vaha nimna prakAra hai, jisake liye dAtAra mahAnubhAva nyAyAlaMkAra, indaura, apane sAtha zrI paM0 manoharalAlajI dhanyavAdake pAtra haiM varNI, zrI campAlAlajI seThI tathA bA0 nemIcandajI 250) zrImatI jayavantI devI, nAnautA ji. sahAranapura (zrI vakIlA sahAranapurako lekara vIrasevAmandira sarasAvAmeM padhAre / dAdIjIke svargavAsase pahale nikAle hue 1001) ke dAnameMse grnthprkaashnaarth)|| zrApane mandira ke pustakAlaya aura kAryAlayakA nirIkSaNa 150) sakala digambara jaina paMcAna kalakattA ( dazalakSaNa kiyA zraddheya mukhtAra sAhiba tathA mandirake anya vidvAnoMke parva ke upalakSameM ) mArphata seTha baladevadAsajI sAtha tAttvika evaM sAhityika viSayopara carcA kI aura sarAvagI, klkttaa| mandirameM jo zodha khoja tathA grantha-nirmANa sambandhI kArya 80) zrImatI vizalyAdevI dharmapatnI sAhU prakAzacandajI cala rahe hai unheM dekhaa| zrApa yahA~kI kAryapaddhati aura jaina, najIvAbAda (lAyabrerImeM anya maMgAne ke liye) mArphata bA0 narendraprasAdajI sahAranapura / usake mahattvase bahuta prabhAvita hue tathA samaya nikAlakara 21) jainazAstrasabhA nayAmandira dehalI / mArphata lA. kucha dinoMke liye vIrasevAmandira meM zrAnekA vacana diyaa| jugalakizorajI kAgajI, dehlii| sAtha hI saMsthAkI nirIkSaNabukameM apanI zubha sammati 15) lA. dhavalakirata meharacandajI jaina sahAranapura (ci. nimna prakArase aMkita kI narezacandra ke vivAhakI khuzI meM / 10) bA. pItAmbarakizorajI jaina ejIkyUTiva iMjIniyara, "aAja tA0 1610-46 ko vIrasevAmandira meM pAyA, rur3ako ji0 sahAranapura / zrImAn paM0 jugalakizorajIke darzanase bahuta hI prasannatA 10) lA0 pArasadAsajI jaina syAlakoTa nivAsI (putrI haI / mukhtAra sAhabane isa yugameM jisa paddhatise jainadarzana kAntAdevIke vivAhakI khuzI meM) mArphata paM. rUpacanda jainasAhitya, jainaitihAsake paryavekSaNa, anveSaNa evaM jI jaina gArgIya, pAnIpata / / 3||) lA0 vimalaprasAdajI jaina, sadara bAjAra, dehlii| mImAMsA karate hue kitanI gambhIratAke sAtha vivecana karate hue vividha granyoMkA prakAza kiyA hai, vaha bhUribhUri prazaMsAke 536) adhiSThAtA 'vIrasevAmandira' yogya hai| mujhe to vartamAna di. jaina samAja meM eka mAtra anekAntako sahAyatA advitIya vidvadratna pratIta hote haiM / ApakI jainavADmayako gata cauthI-pA~cavI kiraNa meM prakAzita sahAyatAke bAda silasilevAra navIna rUpase logoMke sAmane prakAzita karanekI anekAntako jo sahAyatA prApta huI hai vaha nimna prakAra hai, bahuta bar3I lagana hai / di0 jaina samAjake dhanADhya puruSoMkA jisake liye dAtAra mahAnubhAva dhanyavAdake pAtra haiN|| 1 karttavya hai ki ve paNDitajIke manorathoko pUrNa karane meM mukta11) lA. devIdAsa zaMkaradAsajI jaina, kalaramaceMnTa cUr3I sagaya mulatAna (seTha sugvAnandajIke svargavAsa ke samaya hamta ho bharapUra sahAyatA deM / yadi ve aisA kareMge to nikAle hue dAnameM se)| jainAcAryoMke bahuta bar3e upakArose upakRta hue kRtajJa kahe 5) maMtrI di. jaina paMcAyata kameTI, gyaa| jA skeNge| vizeSa kyA ligyU~ vIrasevAmandirameM vAstavika 5) lA0 bajalAlajI jaina saudAgara saMtara ji0 murAra (pitA aura Thosa kArya kiyA jA rahA hai| isake liye paM0 darabArI jI ke svargavAsake samaya nikAle hue daanrmese)| lAlajI evaM paramAnandajI zAstrIkA sahayoga sarAhanIya hai|" 21) vyavasthApaka 'anekAnta' J, P.
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. No. A-736 IIIIIIIIIIIIHIIIIIIIIIIIrhi vIrasevAmAndirake prakAzana TH 1 samAdhitantra-saMskRta aura hindI TIkA-sahita / 2 banArasI-nAmamAlA-(padyAtmaka, hindI-zabdakoza, zabdAnu krm-saahit)| ... 3 anitya-bhAvanA-hindI-padyAnuvAda aura bhaavaarth-shit| / ) 4 umAsvAmi-zrAvakAcAra-parIkSA-aitihAsika prstaavnaashit|) 5 prabhAcandrakA tattvArthasUtra-anuvAda tathA vyAkhyA sahita / / ) 6 satsAdhu-smaraNa-maMgalapATha-zrIvIra-varddhamAna aura unake / bAdake 21 mahAna prAcAryoMke 137 puNya smaraNoMkA mahatvakA saMgraha, hindii-anuvaadaadi-shit| ... 7 adhyAtma-kamala-mAteNDa-hindI-anuvAda tathA vistRta prastAvanA shit| ... = vivAha-samuddezya-vivAhakA mArmika aura tAttvika vivecana, usake aneka virodhI vidhi-vidhAnoM evaM vicAra-pravRttiyoMse utpanna huI kaThina aura jaTila samasyAoMko sulajhAtA huaaa| // ) 6 nyAya-dIpikA mahatvakA nayA saMskaraNa)-saMskRta TippaNa, hindI anuvAda, vistRta prastAvanA aura aneka upayogI pariziSToMse alaMkRta, sjild| . . 5) 10 purAtana-jainavAkya-sUci (jainaprAkRta-padyAnukramaNI)-aneka upayogI pariziSToMke sAtha 63 mRlagranthoM aura granthakAroM ke paricayako liye hue vistRta prastAvanAse alaMkRta, sajilda / 15) 11 svayaMbhUstotra-samantabhadra-bhAratIkA prathama grantha, viziSTa hindI anuvAda aura mahatvakI prastAvanA-sahita / (presameM) 1) 12 jainagrantha-prazasti-saMgraha-saMskRta aura prAkRtake koI 150 aprakAzita granthoMkI prazastiyoMkA maMgalAcaraNa-sahita apUrva saMgraha, aneka upayogI pariziSToM tathA vistRta prastAvanAse yukta / (presameM) M C IIIIIIIIIIIIIIIIIIII mudraka, prakAzaka paM0 paramAnandazAstrI vIrasevAmandirake liye zyAmasundaralAla dvArA zrIvAstavaprema sahAranapurameM mudrita /
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ banekA gaNamukhya-kalpA anakAntAtmikA - syAdvAdamapiNI sApekSavAdinI P A EnmyAnasyAta HERA Sihot NE vividhanayApekSA AyadyAtattvaprapika tabhagarupA samyagvasta-grAhikA mAcaprala varSa vira vAI cAunabhayamabhaya miri nazipa. pratyeka niyamaviSayI pAgamana ki. 10-11 madAnyAnyAta mAnabhavananyapragurugA tvayA gIta tatva vahanaya viyatanagyazAta // sammAda- mukAma
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI 1 - samantabhadra- bhAratI ke kucha namUne ( yuktayanuzAsana ) - [ sampAdaka ] 2 - aitihAsika ghaTanAoMkA eka saMgraha - [ sampAdaka ] 365 369 374 375 376 383 389 395 398 400 402 408 **** 12 - rakSAbandhanakA prArambha - [paM0 bAlacandra jaina, sAhitya-zAstrI, bI0 e0 ] 13 - ratnakaraNDa aura AptamImAMsAkA ekakartRtva pramANasiddha hai - [ nyA0 paM0 darabArIlAla koThiyA ] 415 14 - vIramevAmandira meM vIra zAsana - jayantIkA utsava - [pa0 darabArIlAla jaina, koThiyA ] 15 - sAhityaparicaya aura samAlocana - [paM0 darabArIlAla jaina, koThiyA ] 428 429 3 - AcArya mANikyanandi0 (pariziSTa ) - [paM0 darabArIlAla jaina, koThiyA ] 4 - jainaguNa-darpaNa (kavitA) - [ jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' ] 5 - mahAkavi haricandakA samaya - [pa0 kailAzacandra jaina, zAstrI ] 6 - sampAdakIya vaktavya - bhAratakI svatantratA, usakA jhaNDA aura kartavya 7 - mahAkavi siMha aura pradyumnacarita - [paM0 paramAnanda jaina, zAstrI ] 8- teraha kAThiyA - [ bA0 jyotiprasAda jaina, ema0 e0 ] 9 - jogicaryA - [paM0 paramAnanda jaina, zAstrI ] 10 - kavivara lakSmaNa aura jinadattacarita - [paM0 paramAnanda jaina, zAstrI ] 11 - kavivara banArasIdAsa aura unake granthoMkI hastalikhita pratiyA~ - [ muni kAntisAgara ] ====== 000000 O .... * * anekAntako 200) kI sahAyatA zrImAn bAbU nandalAlajI jaina, suputra seTha rAmajIvanajI sarAvagI kalakattA, varasevAmandira aura usake 'anekAnta' patrase bar3A sneha rakhate haiM - donoM ko hI samaya samayapara acchI sahAyatA bhejate tathA bhijavAte rahate haiM, jisase anekAntake pAThaka aura vIra sevAmandirake 'matsAdhusmaraNa - maGgalapATha' tathA 'nyAyadIpikA' jaise prakAzanoMko par3hane vAle bhale prakAra paricita haiN| hAla meM Apane binA kisI preraNAke apane do putroMkI rase 'anekAnta'ko dosau rupayekI sahAyatA nimnaprakAra bhijavAI hai, jisake liye Apa aura Apake putra donoM hI hArdika dhanyavAdake pAtra haiN| Apa apane putroM Adike hAtha se dAna karAkara unameM zurU se hI dAnakI bhAvanA bhara rahe haiM, yaha bar3I hI prasannatAkA viSaya hai aura dUsaroMke liye anukaraNIya hai / aise hI sadvicAroM evaM satpravRttiyoMse samAja UMcA uThA karatA hai / hArdika bhAvanA hai ki Apake aise zubha vicAroMmeM sadA pragati aura dRr3hatAkI prApti hove : 100 ci0 bAbU zAntinAthakI orase / 100) ci0 bAbU nirmalakumAra kI ora se / - adhiSThAtA 'vIrasevAmandira'
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ vArSika mUlya 4) 0999999999999999 vizva tattva-prakAzaka ane varSa kiraNa 10-11 * OM arham * nAkA nItivirodhadhvaMsI lokavyavahAravartakaH samyak / | paramAgamasya bIjaM bhuvanaikagururjayatyanekAntaH // vastu tattva-saMghotaka vIra sevAmandira (samantabhadrAzrama) sarasAvA jilA sahAranapura caitra vaizAkha zukla, vIranivAraNa saM0 2473, vikrama saM0 2004 0999999999999999 samantabhadra bhAratIke kucha namUne yuktyanuzAsana isa kiraNakA mUlya IIiy mArca, apraila 1947 na zAstra - ziSyAdi - vidhi-vyavasthA vikalpabuddhirvitathA'khilA cet / tattva-tattvAdi- vikalpa- mohe nimajjatAM vIta-vikalpa-dhIH kA ? ||17|| '(cittoMke pratikSaNa bhaMgura athavA niranvaya-vinaSTa hone para) zAstA aura ziSyAdike svabhAvasvarUpakI (bhI) koI vyavasthA nahIM banatI - kyoMki taba tattvadarzana, parAnugrahako lekara tattva - pratipAdanakI icchA aura tattvapratipAdana, ina saba kAloMmeM rahanevAle kisI eka zAsaka ( upadeSTA ) kA astitva nahIM bana sktaa| aura na aise kisI eka ziSyakA hI astitva ghaTita ho sakatA hai jo ki zAsana-zravaNa (upadeza sunane kI icchA aura zAsanakaM zravaNa, grahaNa, dhAraNa tathA abhyamanAdi kAloM meM vyApaka ho / 'yaha zAstA hai aura maiM ziSya hU~' aisI pratipatti bhI kisIke nahIM bana sakatI / aura isaliye buddha-sugatako zAsta mAnA gayA hai aura unake ziSyoMkI jo vyavasthA kI gaI hai vaha sthira nahIM raha sakatI / isI taraha ('Adi' zabdase) svAmI-sevaka, pitA-putra aura pautra - pitAmaha Adi kI bhI koI vidhi-vyavasthA nahIM baiTha sakatI, sArA loka-vyavahAra lupta ho jAtA athavA mithyA ThaharatA hai / ' ' (yadi bauddhoMkI orase yaha kahA jAya ki bAhya tathA AbhyantararUpase pratikSaNa svalakSaNoM( svaparamANuoM) ke vinazvara honepara paramArthase to mAtRghAnI Adi tathA zAstA-zipyAdikI vidhi
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 anekAnta [ varSa 8 vyavasthAkA vyavahAra saMbhava nahIM ho sakatA, taba ?) yaha saba vikalpa-buddhi hai (jo anAdi-vAsanAse samudbhUta hokara mAtRghAtI Adi tathA zAstA-ziSyAdirUpa vidhi-vyavasthAkI hetu banI huI hai) aura vikalpa-buddhi sArI mithyA hotI hai, aisA kahane vAloM (bauddhoM) ke yahA~, jo (svayaM) atattva-tattvAdike vikalpa-mohameM DUbe hue haiM, nirvikalpa-buddhi banatI kaunasI hai ?-koI bhI sArthikA aura saccI nirvikalpabuddhi nahIM banatI; kyoMki mAtRghAtI Adi saba vikalpa atattvarUpa haiM aura unase jo kucha anya haiM ve tattvarUpa haiM yaha vyavasthiti bhI vikalpavAsanAke balapara hI utpanna hotI hai| isI taraha 'saMvRti' (vyavahAra) se 'atatva' kI aura paramArthase 'tattva' kI vyavasthA bhI vikalpa-zilpIke dvArA hI ghaTita kI jA sakatI hai-vastubalase nhiiN| isa prakAra vikalpa-moha bauddhoMke liye mahAsamadrakI taraha duSpAra ThaharatA hai| isapara yadi yaha kahA jAya ki buddhoMkI dharma-dezanA hI do satyoMko lekara huI hai-eka 'lokamaMvRti satya' aura dUsarA 'paramArtha satya' to yaha vibhAga bhI vikalpamAtra honese tAttvika nahIM bntaa| saMpUrNa vikalpoMse rahita svalakSaNamAtra-viSayA buddhiko jo tAttvikI kahA jAtA hai vaha bhI saMbhava nahIM ho sakatI; kyoMki usake indriyapratyakSa-lakSaNA, mAnasapratyakSa-lakSaNA, mvasaMvedanapratyakSa-lakSaNA aura yogipratyakSalakSaNA aise cAra bheda mAne gaye haiM, jinakI paramArthase koI vyavasthA nahIM bana sakatI / pratyakSa-mAmAnya aura pratyakSa-vizeSakA lakSaNa bhI vikalpamAtra honese avAstavika ThaharatA hai| aura avAstavika lakSaNa vastubhUta lakSyako lakSita karaneke liye samartha nahIM hai| kyoMki isase 'atiprasaGga' dIpa AtA hai| taba kisako kisase lakSita kiyA jAyagA ? kisIko bhI kimI lakSita nahIM kiyA jA sktaa| anarthikA sAdhana-sAdhya-dhIzcedvijJAnamAtrasya na hetu-siddhiH / athA'rthavatvaM vyabhicAra-doSo na yogi-gamyaM paravAdi-siddham // 18 // '(yadi yaha kahA jAya ki aisI koI buddhi nahIM hai jo bAhya svalakSaNake AlambanameM kalpanAse rahita ho; kyoMki svapnabuddhikI taraha samasta buddhisamUhake AlambanameM bhrAntapanA hAna kalpanA karanI par3atI hai, ataH apane aMzamAtrarUpa taka sImita-vipaya honese vijJAnamAtra tattvakI hI prasiddhi hotI hai usIko mAnanA cAhiye / isapara yaha prazna paidA hotA hai ki vijJAnamAtrakI siddhi sasAdhanA hai yA niHsAdhanA ? yadi sasAdhanA hai to sAdhya-sAdhanakI buddhi siddha huI, vijJAna-mAtratA na rhii| aura yadi sAMdhya-sAdhanakI buddhikA nAma hI vijJAna-mAtratA hai to phira yaha prazna paidA hotA hai ki vaha buddhi anathiMkA hai yA arthavatI ?) yadi sAdhya-sAdhanako buddhi anarthikA hai-usakA koI artha nahIM to vijJAnamAtra tattvako siddha karaneke liye jo (pratibhAsamAnatva) hetu diyA jAtA hai usakI (mvapnApalambha-sAdhanakI taraha) siddhi nahIM banatI aura jaba hetu hI siddha nahIM taba usase (asiddha-sAdhanase) vijJaptimAtrarUpa sAdhyakI siddhi bhI nahIM bana sktii| __ yadi sAdhya-sAdhanakI buddhi arthavatI hai-arthAlambanako liye hue hai to isIsaM prastuta hatuke 'vyabhicAra' doSa AtA hai-'sarvajJAna nirAlambana hai jJAna honese' aisA dUsaroMke prati kahanA taba yukta nahIM ThaharatA, vaha mahAn doSa hai, jisakA nivAraNa nahIM kiyA jAsakatA; kyoMki jaise yaha anumAna-jJAna svasAdhyarUpa Alambanake sAtha sAlambana hai vaise vivAdApanna (vijJAnamAtra) jJAna bhI sAlambana kyoM nahIM? aisA saMzaya utpanna hotA hai| jaba bhI sarvavastumamUhako pratibhAsamAnatva-hetuse vijJAnamAtra siddha kiyA jAtA hai taba bhI yaha anumAna -parArthapratibhAsamAna hote hue bhI vacanAtmaka hai-vijJAnamAtrase anya hone ke kAraNa vijJAnamAtra nahIM hai-ata: prakRta hetuke vyabhicAra-dopa sughaTita evaM anivArya hI hai| 1 "TU satye samupAzritya buddhAnAM dharma-dezanA / lokasaMvRti-satyaM ca satyaM ca paramArthataH / / "
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10-11 ] samantabhadra bhAratIke kucha namUne 'yadi (niHsAdhanA siddhikA Azraya lekara) vijJAnamAtra tattvako yogigamya kahA jAya - yaha batalAyA jAya ki sAdhya ke vijJAnamAtrAtmakapanA honepara sAdhanakA sAdhyatattvake sAtha anuSaGga hai - vaha bhI sAdhyakI hI koTi meM sthita hai - isaliye samAdhi avasthA meM yogIko pratibhAsamAna hone vAlA jo saMvedanAdvaita hai vahI tattva hai; kyoMki svarUpakI svataH gati (jJapti) hotI hai- use apane Apase hI jAnA jAtA hai to yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai; kyoMki yaha bAta paravAdiyoMko siddha athavA unake dvArA mAnya nahIM hai- jo kisI yogI ke gamya ho vaha paravAdiyoMke dvArA mAnya hI ho aisI koI bAta bhI nahIM hai, yaha to apanI gharelU mAnyatA ThaharI / ataH niHsAdhanA siddhikA Azraya lenepara paravAdiyoMkA vijJAnamAtra athavA saMvedanAdvaita tattvakA pratyaya (bodha) nahIM karAyA jAsakatA / tattvaM vizuddha sakalairvikalpavizvA'bhilApA''spadatAmatItam / na svasya vedya N na ca tannigadyaM supuptyavasthaM bhavadukti-bAhyam // 19 // 'jo (vijJAnA'dvaita) tatva sakala vikalpoMse vizuddha (zUnya) hai - kArya-kAraNa, grAhya-grAhaka, vAsyavAsaka, sAdhya-sAdhana, bAdhya bAdhaka, vAcya vAcaka bhAva Adi koI bhI prakArakA vikalpa jisameM nahIM haivaha svasaMvedya nahIM homakatA; kyoMki saMvedanAvasthA meM yogIke anya saba vikalpoMka dUra honepara bhI grAhya-grAhakakaM AkAra vikalpAtmaka saMvedanakA pratibhAsana hotA hai, binA isake vaha banatA hI nahIM, aura jaba vikalpAtmaka saMvedana huA to sakala vikalpoMse zUnya vijJAnAdvaita tattva na rahA / 367 (isI taraha) jo vijJAnAdvaita tattva sampUrNa abhilApoM ( kathana prakAroM) kI AmpadatA ( zrAzrayatA ) se rahita hai - jAti, guNa, dravya, kriyA aura yacchA (saMketa) kI kalpanAoMse zUnya honeke kAraNa usa prakAra ke kisI bhI vikalpAtmaka zabdakA usake liye prayoga nahIM kiyA jAsakatA - vaha nigadya ( kathana ke yogya) bhI nahIM hosakatA- dUsaroM ko usakA pratipAdana nahIM kiyA jAsakatA / ( ataH he vIrajina ! ) ApakI uktisaM anekAntAtmaka syAdvAda se - jo bAhya hai vaha sarvathA ekAntarUpa vijJAnAdvaita-tattva (sarvathA vikalpa aura abhilApase zUnya hone ke kAraNa) supupti avasthAko prApta haiM -- suSupti meM saMvedanakI jo avasthA hotI hai vahIM usakI avasthA hai / aura isase yaha bhI phalita hotA hai ki syAdvAdakA Azraya lekara RjusUtra nayAvalambiyoMke dvArA jo yaha mAnA jAtA hai ki vijJAnakA tattva vijJAna ke artha paryAyake Adeza hI sakala - vikalpoM tathA abhilApoMse rahita hai aura vyavahAranayAvalambiyoM ke dvArA jo use vikalpoM tathA abhilApoMkA Azraya sthAna batalAyA jAtA hai vaha saba ApakI ukti bAhya nahIM hai- Apake saba niyama - tyAgI syAdvAdamata ke anurUpa hai / ' kAtma-saMvedyavadAtma-vedya tangliSTa-bhASA-pratima - pralApam / anaGga-sa MjJaM tadavedyamanyaiH syAt tvadviSAM vAcyamavAcya tattvam // 20 // ' kA svasaMvedana jisa prakAra Atmavedya hai- apane Apake dvArA hI jAnA jAtA haiusI prakAra vijJAnAdvaitatattva bhI zrAtmaveya hai-svayaM ke dvArA hI jAnA jAtA hai / Atmavedya athavA 'svasaMvedya' jaise zabdoMke dvArA bhA usakA abhilApa (kathana) nahIM banatA, usakA kathana gUGgekI aspaSTa bhASAke samAna prajApa-mAtra honese nirarthaka hai- vaha abhilAparUpa nahIM hai| sAtha hI, vaha anaGgasaMjJa hai-- abhilApya na honese kisI bhI aGgasaMjJAke dvArA usakA saMketana hI kiyA jA sakatA / aura jaba vaha anabhilApya tathA anaGgasaMjJa hai taba dUsaroMke dvArA avedya (ajJeya ) hai -dUsaroMke prati usakA pratipAdana nahIM kiyA jA sktaa| aisA (he vIrajina !) Apase Apake syAdvAdamata se -dveSa rakhane vAle jina ( saMvedanA -
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 anekAnta [ varSa 8 dvaitavAdi-bauddhoM) kA kahanA hai unakA sarvathA avAcya-tattva isase vAcya hojAtA hai ! jo itanA bhI nahIM samajhate aura yahI kahate haiM ki vacya nahIM hotA unase kyA bAta kI jAya ? -- unake sAtha to maunAvalambana hI zreSTha hai|' azAsadajAMsi vacAMsi zAstA ziSyAzca ziSTA vacanairna te taiH // aho idaM durgatamaM tamo'nyat tvayA vinA zrAyasamAyeM ! ki tat // 21 // 'zAstA-buddhadevane hI (yathArthadarzanAdi guNoMse yukta hone kAraNa) anavadya vacanoMkI zikSA dI, parantu una vacanoMke dvArA unake ve ziSya zikSita nahIM hue !' yaha kathana (bauddhoMkA) aho dUsarA durgatama andhakAra hai-atIva duSpAra mahAmoha hai !! kyoMki guNavAna zAmtAke honepara pratipattiyogya pratipAdyoMziSyoMke liye satya-vacanoMke dvArA hI tattvAnuzAsanakA honA prasiddha hai| bauddhoMke yahA~ buddhadevake zAmtA prasiddha honepara bhI, buddhadevake vacanoMko satyarUpameM svIkAra karanepara bhI aura (buddha-pravacana sunane ke liye) praNihitamana (dattAvadhAna) ziSyoMka maujUda hote hue bhI ve ziSya una vacanoMse zikSita nahIM hue, yaha kathana bauddhoMkA kaise amoha kahA jAsakatA hai ?-nahIM kahA jAsakatA, aura isa liye bauddhoMkA yaha darzana (siddhAnta) parIkSAvAnoMke liye upahAmAspada jAna par3atA hai| (yadi yaha kahA jAya ki isa zAsanameM saMvRtise-vyavahArase-zAstA, zipya, zAsana tathA zAsanake upAyabhUta vacanoMkA sadbhAva svIkAra kiyA jAnese aura paramArthase saMvedanAdvaitakaM niHzreyasa-lakSaNa kInirvANarUpakI-prasiddhi honase yaha darzana upahAsAspada nahIM hai, to yaha kahanA bhI ThIka he Arya-vIrajina ! Apake binA-Apa jaise syAdvAdanAyaka zAmtAke abhAvama niHzreyasa (kalyANa athavA nirvANa) banatA kaunasA hai; jisase saMvedanAdvaitako niHzreyasarUpa kahA jAya ?-sarvathA ekAnta-vAdakA Azraya lenevAle zAstAke dvArA kucha bhI sambhava nahIM hai, aimA pramANase parIkSA kiye jAnepara jAnA jAtA hai / sarvathA ekAntavAdameM saMvRti aura paramArtha aise do rUpase kathana hI nahIM banatA aura do rUpasaM kathanameM sarvathA ekAntavAda athavA syAdvAdamata-virodha sthira nahIM rhtaa|' pratyakSabuddhiH kramate na yatra talliGga-gamyaM na tadartha-liGgam / vAco na vA tadvipayeNa yogaH kA tadgatiH ? kaSTamazRNvatAM te||22|| 'jisa (saMvedanAdvaita) tattvama pratyakSavuddhi pravRtta nahIM hotI-pratyakSataH kimIke jisakA tadpa nizcaya banatA-use yadi (svaga-prApaNazakti AdikI taraha) liGgagamya mAnA jAya to usameM artharUpa liGga sambhava nahIM hosakatA; kyoMki vaha svabhAvaliGga usa tattvakI taraha pratyakSa-buddhise atikrAnta hai, use liGgAntarase gamya mAnanepara anavamthA doSa AtA hai tathA kAryaliGgakA maMbhava mAnanepara drutatAkA prasaGga AtA hai aura (parArthAnumAnarUpa) vacanakA usake saMvedanAdvaitarUpa viSayake sAtha yoga nahIM baiThatA-paramparAse bhI sambandha nahIM banatA, usa saMvedanAdvaitatattvakI kyA gati hai ?--pratyakSA, laiGgikI aura zAbdikI koI bhI gati na hone se usakI pratipatti (bodhagamyatA) nahIM banatI, vaha kisIke dvArA jAnA nahIM jAsakatA / ataH (he vIrajina !) Apako na sunanevAloMkA-Apake syAdvAda zAsanapara dhyAna na denevAle bauddhoMkA-saMvedanAdvaita dazana kaSTarUpa hai|'
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ aitihAsika ghaTanAoMkA eka saMgraha - & [sampAdakIya ] gata bhAdoM mAsameM, kAnapurake zAstra-bhaNDAroMkA hoM aura unhoMne aneka sthaloM parase apanI ruci avalokana karate hue, mujhe bAbU padmarAjajIke pAsase, Adike anusAra yaha saMgraha kiyA ho| aura yaha bhI jo ki eka bar3e hI sajana-svabhAvake udAra-hRdaya ho sakatA hai ki saMgraha kisI dUsarekA ho aura vyakti mAlUma hae aura jinhoMne apane zAstra- unhoMne apane upayogAdike liye usakI yaha bhaNDArako dikhalAnemeM kaI dina taka mere sAtha kaI- pratilipi kI ho / kucha bhI ho, isa saMgrahako likhe kaI ghaMTe parizrama bhI kiyA hai, do eka choTe-choTe hue 150 varSase Upara ho cuke haiN| isameM aneka granthoMkI prApti huI thI, jisake liye maiM unakA bahata nagaroM tathA gar3ha-koToM Adike banane-banAne, basane AbhArI haiN| unameM se eka grantha sAta patrakA hai, basAne athavA hastAntarita hone Adike samayoMkA jisake pratyeka pRSTapara 14 paMktiyA~ aura pratyeka ullekha hai| aneka rAjAoMke janma lene, rAjagahI paMktimeM 40 ke karIba akSara haiM kintu antima pRSThapara prApta karane, gaddI chor3ana, lar3ane-jhagar3ane, bhAgane tathA 3 hI paMktiyA~ haiM, aura isa taraha jisakA parimANa marane Adi sambandhI samayoMke ullekhoMko bhI yaha liye 231 zloka jitanA jAna par3atA hai| isa granthakA hue haiN| aura bhI rAjA-prajA Adise sambandha rakhane koI khAsa nAma nahIM hai| isakA prArambha "atha vAlI kitanI hI laukika ghaTanAoMke samayAdikakA vAkA lipyate" isa vAkyase hotA hai aura usake imama samAveza hai / sAre saMgrahameM vikrama saMvatAdikA anantara hI maMvatAdike ullegva-pUrvaka vAkAta eka hI krama nahIM rakhA gayA hai-kahIM-kahIM ve kucha (ghaTanAoM) kA nirdeza kiyA gayA hai, aura imaliye bhinna kramase bhI pAye jAte haiM, jisakA eka udAharaNa isa etahAsika ghaTanAoMkA eka saMgraha kahanA dillI basAnekI ghaTanA hai jise prathama sthAna cAhiye, jo hindI gajagatI Adi mizrita bhASA meM gayA hai, tadanantara ujjaina Adiko / asta, Aja pAThakoMligvA gayA hai| tomara Adi aneka rAjavaMzoMkI ko isa saMgrahakI adhikAMza ghaTanAoMkA (vaMzAvaMzAvalI bhI isameM dI huI hai| antakI cauhAna valiyoMko chor3akara) kAla-kramase, binA kisI TIkAvaMzAvalI 'sIrohI devaDA' ke nAmase dI hai| yaha TippaNake, paricaya karAyA jAtA hai| vizeSa vicAra grantha saMvata 1849 popa bd| paJcamIkA likhA huA evaM jA~ca-par3atAlakA kArya phira kisI samaya ho hai aura isake lekhaka haiM RSi rughA; jaisAki antakI sakegA:paMktike nimna aMzase prakaTa hai saMvat aura ghaTanAe~ __ "iti sIrohI devaDA // saM0 1846 posa va 5 731- rAjA bhojane 'ujjaina' basAI / li0 R rughAH" 802-vaizAkha sudi 3 ko cAvaDe vanavIrane bahuta sambhava hai ki RSi rughA hI isake saMgrAhaka 'pATana' basAI / 1 isa bhASAkA kucha jJAna Age paricayameM uddhRta kiye 809-vaizAkha sudi 13 ko rAjA anaMgapAla hue vAkyAMse ho skegaa| tubara (tomara) ne 'dillI' basAI /
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 anekAnta [ varSa 8 902-citrAMgadane 'cittaur3a' karAyA, 'morI' hathiyAra chor3akara vIramade devalokako prApta huaa| basAyA aura 'gar3ha' kraayaa| "mAtho pAdazAha juragayo" / pIche bAdazAhakI 1070-nAhaDarAyane 'ma~DAvara' bsaayaa| beTiyoMne sata kiyaa| 1077-bhojaparamArake beTe vIranArAyaNane 1351-vihArizrAko jAlorake madhye thAnemeM 'gaDha sivAnA' karAyA, pahale vaha 'kumbhaTa' grAma ddaalaa| kahalAtA thaa| 1402-ahamada bAdazAhane caMpAnerase Akara 1088-zatrujaya (tIrtha) para 'vimalavastI' 'ahamadAbAda' basAyA / maNikesaranAtha yogI banAI gii| brahmacArIne gurukI AjJAse pahalI 'lAhaura' basAI / 1115-rAjA pRthvIrAjake maMtrIzvarane 'nAgaura' 14 2(1402 yA 1412?)-ahamada bAdazAhane basAyA / kiMvAradAya (?) meM gaDariyene siMhoMko dakSiNameM 'ahamadanagara' bsaayaa| ikaTThe baiThe dekhA thA, yaha dekhakara bsaayaa| 1452-vaizAkha vadi 7 ko devaDa sahasane 1181-phalavadhi-pArzvanAthajIkI sthApanA 'sirohI' basAI / usa samaya kakacarA per3a lgaayaa| kI gii| "tiko kAMkAhamAho miTai nahIM"(?) 1184-siddharAya jayasiMhadeva huaa| 1492-rANapurake rANA kumbhAne 4 stambha 1199-kumArapAla rAjA pATaNa (meM) huA, banavAe, jinameM 1 lAkha 24 hajAra phIrAja lge| hemAcArya jisake guru| 1494(6?)-rANapurameM maMdirakI sthApanA kI 1212-zrAvaNa vadi 12 ko rAva jesalane apane nAmapara 'jaisalamera' bsaayaa| sthAnakA pichalA nAma gaI, 99 lAkha rupayA lgaa| (maMdira kI nIMva vaizAkha 'lodravA' thaa| mudi 3 ko rakkhI gaI thii|) 1213-kacchameM jahA~ bhadrezvara hai vahA~ jhagaDUyA 149[6] -kumbhA rANAne 'kumlamera' bsaayaa| (jhagaDA yA yajJa) huA / 'rAyAM sadhAra kahavANo' (?) 1510-rAvoDa bIkA jodhAvatane apane nAma 1220-bIsalarAvane ajamerameM rAjya kiyaa| para jaGgalama 'bIkAnera' bsaayaa| 1224-AbUjIke Upara tejapAla vastapAlane 154(1504?)-jodhaMjIna cauhAnakA mArakara 'acalagar3ha' kraayaa| aura ma~DAvarako bhaMgakara 'dhAnA' bsaayaa| 1236-zrAbUjIke Upara tejapAla vastupAlane 1512-jodhapurameM bhagaDUyA (yajJa) huaa| usa mandira banavAyA / (bahuta) dravya kharca kiyaa| samaya savA lAkha yAcakoMko eka vakta jimAyA gyaa| 1300-jAloragar3hake rAva kAnhaDadene 'sonigara 1515-jodhAvata dvitIyane 'meData' basAyA / gar3ha' kraayaa| pahalA rAjasthAna bhinamAlameM thaa| pahale mAnadhAtAne basAyA thA / sUnA kher3A 1337-bAdazAha alAuddIna gaurI jAlorameM basAyA gyaa| paayaa| 1535-rAva hArana rAutane 'phalavadhIkA 1351-alAuddInane gar3ha jAlora liyaa| rAva koTa' kraayaa| kAnhaDade sonigarake Upara vilupta huA / ku~vara 1584-rANA sAMgAne beDhi kI, caitra vadI 13 vIramade apaghAta kara marA peTa kaTArI maarii| peTake ko mugala bhAgA, bAdako jeTha vadimeM rANA sAMgA Upara pAbhaNI aura hathiyAra bA~dhakara usane mAmalA devalokako prApta huaa| (yuddha) kiyaa| pIche jaba vIramade pakar3A gayA taba 1591-rAva mAladene 'nAgaura' liyA (vijaya usane kahA mujhe sustA to hone do, sustAte samaya kiyaa)|
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10-11 ] aitihAsika ghaTanAoMkA eka saMgraha 371 1556-rAva mAladene 'mehavA' basAyA, pahale 1634-caitra vadi 11ko kuMbhalanera bhAgA / amarakoTa rahatA thaa| bAdazAha akabarakI phauja AI / phauja (dAra) kA 1596-rAvala jAmane 'navAnagara' basAyA, nAma jAdisAhabakhAna khojaa| jaba phaujeM Ane lagI pahale kacchameM rahatA thaa| taba rANA udayasiMhajI gaDhase utarA, tabhI mugala 12 1528-rAva mAladene 'bIkAnera' liyaa| Upara cddh'e| 1600-"bar3I beDha huI, kRpA jaitA, tyAMrI 1635-mahAduSkAla huA "parojI 1 pAlI 1 rANInai rAva mAladenI sakhA koThaDa rhyaa|" thAna thyo"| 1601-rANA udayasiMhajIse cittaur3a chUTA, 1637-zrAvaNa vadi 11ko rAva candrasenakA taba mevADameM pIchale tAlAbake Upara udayapura basAyA; deza bhaagaa| (bAdako) udayasAgara bNdhaayaa| "so bhAgalIdho" / 1639-kArtikameM rAjA zrI udayasiMhajIkA 1602-rAva mAlade vApisa jodhapura AyA. jodhapura para adhikAra huaa| Akara dIvAlI manAI-zanI kii| 1642-bAdazAha akabarane jamanAjIke Upara 1604-(rAva mAladene) ku~vara zrIrAmako deza 'akbraabaad'bsaayaa| pahalA nAma 'paarkr'thaa| bAMTa diyaa| 1642-zrI hIravijayasUrI akabara bAdazAha 1610-phAguna sudI 10ko rANAke cAkaroMne se milA, dharmacarcA kI aura karAmAta dikhaaii| gujarAtameM bAdazAha muhammadako mArA / usa samaya 1648-zAhajahAna bAdazAhakA janma huaa| rANA udayasiMhane cittaur3a vApasa liyaa| 1649 (?)-akabara bAdazAhane gujarAta lI 1611-"vaizApa sudi 2 prahara 1 caDhatAM jetA (phataha kii)| vatanago bhAramalAMta dhanarAja paMcolI bhAbhI gharo 1650-akabara bAdazAhane 'brAhmaNapura' liyaa| 1651-zrAvaNameM, rAjA udayasiMha devalokako mAthI kAma Ayo" (yuddhameM eka mAtha mAre gy)| prApta huaa| lAhaura meM sUrasiMhajoko TIkA (rAjatilaka) 5611-rAva mAladane 'meData' liyA aura huaa| apane nAmapara zaharake bAhara 'gar3ha' kraayaa| 1652-bhaTTAraka zrIhIravijayasRri devalokako 1613-phAguna di 9ko 1 pahara dinase prApta huaa| rIyAmAlI gA~vameM rANA udayasiMhane hAjIkhAnase 1656-poSa vadi dUja ko sojita (sojita kalaha (yuddha) kiyA aura phira bhaagaa| kI prajA) bhaagii| 1619--paramAramAladene 'mAlapurA' bsaayaa| 1662-kAtika sudi 2 ko bAdazAha akabara 1621-rAva kalyANamalajI nADUlake thAne rhaa| mauta (mRtyako prApta) huaa| phAguna vadi 7ko zakhna jAlimIkA"cUkakarIna" maaraa| 1662-maGgasira vadi 7 ko jahA~gIrako TIkA 5623-maGgasira vadi 11ko sojita (sojita (rAjatilaka) huaa| kI prajA) bhaagii| udayapura bsaa| 1665-rAjA vIrabala moDane rAjagar3ha basAyA / 1623-maGgamira meM udayasAgara tAlAba ba~dhA, 1665-kArtika sudi 5 ko zrIpUjya jasavantajo bhAga niklaa| siMha jI huA, usane jahA~gIra bAdazAhako parcA 1624-akabara bAdazAhane cittaur3a liyaa| diyA, usase dharmacarcA kI, jajiyA (Taiksa) kA 1629-rAva kalyANamalako sIrIyArI gA~vameM nivAraNa kiyA aura akabarAbAda zaharameM agraTIkA (tilaka) huaa| vAloMka 90000 gharoMko pratibodhA (upadeza diyaa)|
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 anekAnta [ varSa 8 1667-mAgha sudi 7 ko rAva candrasena 1715 (1714?) jeThameM rAjA (jasavantasiMhajI) "devIka" (devalokako prApta) huaa| apane mAravAr3I ghara aayaa| 1669-rAjA kisanasiMha udayasiMhotane apane 1714-dhavalapurameM dArAzAhane auraGga-murAdise nAmapara 'kisanagar3ha' bsaayaa| lar3AI kI, dArA bhAgA, thaTameM gayA aura auraGga murAdi dillI-AgarA gye| 1670-pauSa vadi 12 ko rAva amarasiMhakA janma huaa| 1714-rANAjIne jamAlapurA mArA (vijaya kiyaa)| 1672-jeTha vadi ko rAva kisanasiMha ajamerameM kAma AyA (mArA gyaa)| 1715-murAdazAhako pakar3A, pazcAt bAdazAha ne rAjA jasavantasiMhako bulAyA, paragane 5 hAthI 1675--auraGgajebakA janma huaa| 1676-rAjA sUrasiMha devalokako prApta huaa| ghor3e sirapAva 1 aura talaba dI aura kaMca karake khuda 1676-rAjA gajasiMhajIko TIkA (rAjatilaka) bAdazAha lAhaura gayA aura rAjAjI tIna mahIne AgarA rahe / idhara zAha zujAne sira uThAyA, bAdazAha huaa| - 1677-zrIpUjya jasavantasiMhajIkA svargavAsa zujAke mukAbale ko calA / "pachai rAjA pAtizAha jIvANa kanahI titarai pelU mAlUrA DerA lNttiiyaaH|" huaa| 1683-rAjA zrIjasavantasiMhajIkA janma huaa| 1715-mAha vadi 7ko rAjAjI meData AyA, 1684-bAdazAha jahA~gIra phauta (mRtyuko prApta) dina 18meM jodhapura aayaa| mAgha sudi 4ko zAha dArA 25080 ghor3AMka sAtha ahamadAbAda AyA, tatpazcAta huaa| bAdazAha zAhajahA~ gaddIpara baitthaa| 1688-zAhajahA~ bAdazAhane daulatAbAda liyaa| dillIko Ane lagA, mahArAjA ke pAsa khabara AI, ghor3e 1000ke mAtha gA~va bAbImeM aayaa| mAgha sudi 1695-ASADha vadi 7 ke dina rAjA jasavanta 3ko dArA sirohI AyA / ghor3e 6.00 sAtha aae| mihako AgagameM TIkA (rAjatilaka) huaa| aura rAvajIke beTe udayasiMhako sAthameM liyaa| phAgana gharakA TIkA ASAr3ha sudi 3ko huaa| mudimeM mahArAjA aura dArA migehImeM ikaTe hue, 1697-kAtika sudi 11ko rAvakI sulatAna bAda ko gA~va rAvaDAyAse (dArA) vApisa aayaa| ke sAtha ber3ha (lar3AI) huI; usameM gava rAisiMha aura 1715 (1716?)-vaizAkhameM, ajamerakI lar3AI jagamAla kAma Apa (maraNako prApta hue)| huI, jisameM dArAzAha bhAgA, auraGgazAha beTako zAha1711-caitrameM lar3AI huI, dAgazAha bhAgA aura zujAke mukAbale bhejakara AgarA gyaa| rAjA jayasiMha, auraGgajeba jiitaa| rAjA jasavaMtasiMha aura navAba bAdarakhAna tInoM dArA 1711-mevADa vyAkula huA, sAdullAkhA~ne zAhase mila gaye / jAte hue 'mahArAjAne sirohI cittaur3ako hgyaa| paraNI'-sirohIko apane AdhIna kiyA athavA 1713-jAlaura rAjA jasavantasiMhakA haa| sirohIrAjAkI kanyAse vivAha kiyaa?| 1714- asauja vadi 9ke dina zAhajahAna 1716-rAjA jasavantasiMhakA beTA mohaNata bAdazAha maraNako prApta huaa| sundaradAsa bAdazAhajIke hajUrameM gyaa| 1714 - caitrameM rAjA jamavantasihako zAhajAdA 1714 (1716?)-mahArAjA (jasavaMtasiMha?) auraGga-murAdine 22080 ghor3oM ke sAtha apane sAmane ko nAgaurakI paTI 23 prApta huii| vidA kiyA aura jaba vaha ujjaina pahu~cA taba vahA~ do 5716-mahArAjA (jasavaMtasiMha ?) ko 'adAzAhajAde ahamadAbAdaseAye 28000 ghor3oMke saath| bAdI' kA sUbA prApta huaa|
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10-11 ] aitihAsika ghaTanakA eka saMgraha 373 1716-rAva lakkhi mahedA souta goDhavADase 1736-jAlaura rAThoDa sujAnasiMhakA huA / 500 sA~Da le aayaa| aura varSa 1 adhikArameM rhaa| 1717--rAu veNIdAsa balU uta cauhAna deva- 1736(1)-jAlaura phatahakhAna dIvAnakA hshraa| lokako prApta huaa| 1736-sujAnasiMhane lar3akara sojita jiitaa| 1714 (7) mohaNata sundaradAsane sIMdhalAvaTI 1737 - rANA rAjasiMha devalokako prApta huaa| mArI, ghane siMdhala kAma Ae (mAre gaye) 27 1737-rANA jayasiMha, jisakA janma saMvata 'koTaDI' utthii| 1710 meM huA thA, gaddIpara baitthaa| 1717-dISaNI (dakSiNI) se 737-indrasiMhajI jodhapurase bedakhala hue aura 1717-salemAne zUkara mArA / navAba anAta (inAyata) khAna usapara kAbija hue| 1724-ziva bAdazAha ke kadamoM (caraNoM) meM 1737-'jAlaura' rAmasiMhakA huA / gyaa| 5738-'jAlaura' bahalolakhAnakA huaa| 1738-rAva akSarAma devalokako prApta huaa| 1739-bahalolakhAna jAlaurakI gaddIse utArA 1733-rAva bairIsAla gaddIpara baiThA, jisakA gayA aura pATaNakA sUbedAra huaa| janma saM0 1721 meM huA thaa| 1743-sirohImeM udayasiMha caMpAuta, muMkadAsa 1733-rAjA rAyasiMhota devakatane dakSiNameM (?) khIcI inako mahArAjAke beTeMne sUbA (paraganekA mohanata karamasIko mArA, mohanata mohanadAsa hAkima) kiyaa| tejamAla aura pratApasiMhako nAgaura meM maaraa| 1748-mAgha vadi 1 ko rAjA jayasiMha ghAnora 1733-sirohI vAlA rAva udayasiMha deva- AyA aura vaizAgvakaM bAda vApisa gayA / lokako prApta huaa| 1752-sUryagrahaNa bahuta jorakA huA, dinameM 1735--mahArAjA (jamavaMtasiMha ?) ke mAtha tAraM digbAI dene lge| dillIne lar3AI kii| raghunAtha bhATI riNachoDadAma 1752-mAghaka mahInama bhUkampa huaa| yoddhA durgadAsa, AsakaraNota, inhoMne mukhya ho 1752-"ASADha vadI 9 udaipura rAjA parathama karake lar3AI kI, jisameM ghane mugala kAma Ae aura paraNI" (?) rAThoDa jiitaa| 1753- akabara kI beTI AgarA gii| ___ 1735-"mevADa mAheM vipI (jhagar3A-phimAda ?) 1754-mAgha vadi 2 ko ajitasiMha jodhapura varSa 2 rahyo / gayA, surasAgarakaM pAma DarA huA / mAgha mAsameM 1735 -paupa vadimeM mahArAja jasavaMtasiMha hI bAdako bhAMDavAlameM DerA huaa| devalokako prApta huA / 1751-dugadAma aura AsakaraNota sulatAna 1735-caitra vadi 4ko mahArAjAke kuMvara ajIta- begajI vAdazAhake pAsa gaya, bAdazAha unapara maheramiha-chatrasihakA janma huaa| bAna huA aura unheM sAta hajArI mansaba diyaa| 1735-jeThameM DIDUAnA mArA, "nIvatarA 1754--phAgunameM bhUmi dhar3adhar3a kaaNpii| ThIhA kiyA" / 1754-'jAlaura' mahArAjajI (?) ko huii| 1735-jodhapura indrasiMhajIkA huA-unake 1755-AzvinameM rANA jayasiMha devalokako adhikAra meM paayaa| prApta huaa| 1736-aMdhI vAula AI, 'kheravA' (?) ikaTThA 1755-rANA amarasiMha, jisakA janma saMvat 1729 meM huA thA, pATapara baiThA (gaddInazIna huaa)| huaa|
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 anekAnta 1755 - udayapura meM dina ke vakta zyAla ( gIdar3a ) bolA / 1758 - phAguna meM eka ajIba ( ' DaMgaDiyAlA ' ) tArA udita huA / 1762 (1) -- caitra meM zAma ke vakta tArA sabala par3A / fro [ varSa 8 1763 - mahArAjA zrajitasiMha jAlaura meM gaddI para baiThA / 'anekAnta' kI gata 8- 9vIM saMyukta kiraNa meM hamane ukta zIrSaka ke sAtha eka khojapUrNa lekha likhA thA, jisameM aneka AdhAra- pramANoM aura saGgatiyoMse yaha siddha kiyA thA ki 'parIkSAmukhakAra AcArya mANikyanandi aura prabhAcandra paraspara sAkSAta guruziSya the / ataeva unakA samaya vikrama saMvat 1050 vi0 saM0 1990 ( I0 san 993 se I0 1053) anumAnita hotA hai / " prAcArya mANikyanandike samayapara grabhinava prakAza [ pariziSTa ] mere isa matase sahamati prakaTa karate hue zrIn bhAI pro0 dalasukhajI mAlavaNiyA jainadarzanAdhyApaka hindU vizvavidyAlaya banArasane mujhe hAla meM patra likhA hai / sAthameM mere ukta matakA samarthaka eka pramANa bhI bhejA hai / unakA vaha patra nimna prakAra hai 'anekAntake antima meM Apane AcArya prabhAcandrako AcArya mANikyanandike ziSyarUpase batAyA hai vaha ThIka hI haiM / usake samarthana meM maiM Apako eka aura bhI pramANa detA hU~ / mArttaNDa meM 3 - 11 sUtrakI vyAkhyA ( naI AvRtti pR0 348 paM0 22 ) meM prabhAcandrane likhA hai "ityabhiprAyo gurUNAm / " isame aba zaGkA na rahanA cAhie / ' prameyakamalamArttaNDa 3-11 sUtrakI vyAkhyA gata pUrA uddharaNa isa prakAra hai 1764 - Az2amakA putra dIdArabakhza kAma AyA ( mArA gyaa)| AlimazAha gaddI para baiThA / " na ca bAlAvasthAyAM nizcayAnizcayAbhyAM pratipannasAdhyasAdhanasvarUpasya punavRddhAvasthAyAM tadvismRtau tatsvarUpopalambhe'pyavinAbhAvapratipatterabhAvAttayostadahetutvam; smaraNAderapi taddhaM tutvAt / bhUyAM nizcayAnizcayau hi smaryamANpratyabhijJAyamAnau tatkAraNamiti smaraNAderapi tannimittatvaprasiddhiH / mUlakAraNatvena tUpalambhAderatropadezaH, smaraNAdestu prakRtatvAdeva tatkAraNatvaprasiddha eranupadeza ityabhiprAyeo gurUNAma" yahA~ zaGkA kI gaI hai ki smaraNa Adi bhI vyAptijJAnameM kAraNa hote haiM unakA sUtrameM upadeza kyoM nahIM hai ? usakA samAdhAna yaha kiyA gayA hai| ki pradhAna kAraNa honese upalambhAdikakA to sUtra meM upadeza hai kintu smaraNAdikakA prakaraNa honese hI unakI kAraNatA siddha hojAtI hai aura isaliye unakA sUtrameM anupadeza hai upadeza nahIM hai, aisA abhiprAya gurukA hai / yadyapi jaina sAhitya meM paramparA guruke liye bhI 'guru' zabdakA prayoga kiyA gayA hai, parantu yahA~ granthArambhameM, granthakI prazasti meM aura madhya meM jo bArabAra tathA viziSTa zailI se prabhAcandrane mANikyanandike liye 'guru' zabdakA prayoga kiyA hai vaha sAkSAt guruke liye hI spaSTa pratIta hotA hai / maiM ukta pramANa ke liye pro0 sA0 kA AbhArI hU~ / AzA hai anya vidvAna bhI isapara vicAra kreNge| - darabArIlAla jaina, koThiyA /
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-gugA-darpaNA BUDAUncliahlish.linih.i (saMskRta mUlakA hindI rUpAntara) karma-indriyoMko jItai jo, 'jina' kA parama upAsaka jo / heyA''deya - viveka - yukta jo, loka - hitaiSI jainI so // 1 // anekAnta - anuyAyI ho syAdvAda - nItise vataiM jo / bAdha - virodha - nivAraNa - mamaratha, mamatA - yuta ho jainI so // 2 // parama ahiMsaka dayA-dAnameM tatpara satya-parAyaNa jo / dharai zIla - santoSa avaMcaka, nahIM kRtaghnI jainI so // 3 // nahiM Asakta parigrahameM jo, IrpA-droha na rakhatA ho / nyAya-mArgako kabhI na tajatA, sukha-dugvameM sama jainI mo // 4 // lobha * jayI nirbhaya nizalya jo, ahaMkArasaM rItA jo / sevA-bhAvI guNa-grAhI jo, viSaya - vijita jainI so // 5 // rAga-dvepake vazIbhUta nahi, dUra mohase rahatA jo / mvAtma - dhyAnameM sAvadhAna jo, ropa-rahita nita jainI so // 6 // samyagdazana- jJAna-caraNa - maya, zAnti-vidhAyi mumukSa jo / mana-vaca-kAya-pravRtti eka ho jimakI nizcaya jainI so // 7 // Atma - jJAnI sadhyAnI jo, suprasanna guNa - pUjaka jo / nahi haThagrAhI zucI sadA saMkleza-rahita-cita jainI mo // 8 // paripaha - upasargoko jItai, dhIra - ziromaNi banakara jo / nahIM prasAdI matsaMkalpoM meM mahAn dRDha jainI so // 9 // jo apane pratikUla dUsaroMke prati use na karatA jo / sarvalokakA agrima sevaka, priya kahalAtA jainI so // 10 // para-upakRtimeM lIna huA bhI svAtmA nahIM bhulAtA jo / yuga-dharmI 'yuga-vIra' pravara hai, macA dhArmika jainI so ||1shaa vIrasevAmandira / jugalakizora mukhtAra saramAvA (sahAranapura) vijJapti-pratyeka jainIko pratidina isa AdarzarUpa darpaNa meM apanA mumba dekhanA cAhie aura yaha mAlUma karanA cAhie ki vaha kahA~ taka-kitane aMzoMmeM-jaina hai / sAtha hI, saccA tathA pUrNa jaina bananeke liye, apanemeM jaina-guNoMke vikAmakA bagabara dRDhatAke sAtha prayatna karanA cAhie / yahI isa darpaNa ke nirmANakA uddezya hai|
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkaki haricandakA samaya (le0-60 kailAzacandrajI jaina, zAstrI) mahAkavi haricandake do grantha upalabdha haiM eka "isa kAyastha-kula-bhUSaNa, digambara jaina matAdharmazarmAbhyudaya aura dUsarA jIvandharacampU / kucha nuyAyI, AdradevakaM putra, mahAkavi haricandakA samaya vidvAnoMkA mata hai ki jIvandharacampU kisI ajJAta- ThIka rItise nahIM jJAta hotaa| haricanda nAmake do nAmA vidvAnakI kRti hai| zrIyuta premIjIne likhA kavi prasiddha haiM-eka, jinakA ullekha harSacaritake hai-"yadyapi' jIvandharacamyUmeM dharmazarmAbhyudayake prArambhameM mahAkavi vANabhaTTane kiyA hai / dUsare, vizvabhAvoM aura zabdoM takameM bahuta kucha samAnatA hai, prakAzakopake racayitA mahezvarake pUrvaja, carakasaMhitA isase donoMko eka hI kartAkI kRti kahA jA makatA ke TIkAkAra jo rAjA sAhasAGkake prasiddha vaidya the| hai, parantu sAtha hI yaha bhI to kaha sakate haiM ki kisI ye haricanda ina donoMmeMse hI koI eka haiM yA tIsare anyane hI dharmazarmAbhyudayase ve bhAvAdi le liye hoN|" haiM, yaha sandeha hai / kintu yaha bhI apane praur3ha kavitva premIjIkI sambhAvanA ThIka hai, kintu granthake ke kAraNa mAgha Adi prAcIna kaviyoMkI kakSAmeM hI antameM granthakArakA nAma hote hue bhI aura dharma- baiThate haiM, isaliye arvAcIna to nahIM haiN| karparamaJjarIzarmAbhyudayake bhAvoM aura zabdoM takase samAnatA meM prathama yavanikAke anantara eka jagaha vidUpakake hAMta hae kisa AdhArapara jIvandharacampako dharmazarmA dvArA mahAkavi rAjazegbara bhI haricanda kavikA bhyudaya ke racayitA mahAkavi haricandajIkI kRti na smaraNa karatA hai|" mAnakara kisI ajJAtanAmA kavikI kRti mAnA jAtA isake AdhArapara premIjIne likhA hai ki yadi hai, yaha hama nahIM jAna ske| abhI taka to hamArA ye haricanda dharmazarmAbhyudayake hI kartA hoM to inheM yahI mata hai ki donoM mahAkavi haricandakI racanAe~ rAjazekharase pahale kA (vi saM. 96se pahalekA) mAnanA haiM aura sambhavataH donoMkA racayitA eka hI hai| phira cAhiye / tathA pATaNa (gujarAta) ke sajavI pADAka bhI isameM sandeha nahIM ki isa viSayameM adhika pustaka bhaNDArameM dharmazarmAbhyudayakI jo hastalikhita vicArakI AvazyakatA hai aura iliye eka svatatra prati he vaha vi0 1287kI likhI huI hai aura iliye lekhake dvArA hI isapara UhApoha karanA ucita hai| umasa yaha nizcaya hojAtA hai ki mahAkavi haricanda yahA~ to hama dharmazarmAbhyudayake racayitA mahAkavi ukta saMvatse bAdake to kimA taraha ho hI nahIM haricandaka samayake sambandhameM kucha naI sAmagrI sakate, pUrvaka hI haiN| kitana pUrvaka hai, yaha dUsare upasthita karanA cAhate haiM isI uddezyase yaha lekha pramAraNoM kI apekSA rakhatA hai| likhA jAtA hai| maiM yahA~ unhIM dRmaraM pramANoMko rakhatA huuN| ____dharmazarmAbhyudayake tIsare saMskaraNameM prathama pRSThakI meM idhara kucha samayase zrAvakAcAroMkA tulanAtmaka TippaNI meM usake sampAdaka mahAmahopAdhyAya paNDita adhyayana karane meM lagA thaa| usIkI khoja-cIna karate durgAprasAdane saMskRtameM usake racayitAke sambandhameM maiMna mahAkavi vIranandike candraprabhacarita aura kucha paMktiyA~ likhI haiN| unakA bhAva yaha hai: mahAkavi haricandake dharmazarmAbhyudayako bhI khAjA / candraprabhacaritameM 18 saga haiM aura dhamazarmAbhyudayameM 1 jaina sAhitya aura itihAsa, pR0 472 / 21 / donoM granthoMka antima sargoM ke apane apane
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10-11 ] carita nAyaka tIrthaGkaroMke mukhase dharmopadeza karAyA gayA hai / jaba maiM donoM granthoMke antima sargoM kA milAna karane baiThA to mujhe yaha dekhakara sAArya harpa huA ki donoM meM atyadhaka sAmya hai / prArambha se hI Apa milAna karate cale jAiye donoMmeM eka hI avicchinna dhArA bahatI huI milatI hai / candraprabha meM pahalA zloka (sarga 18) isa prakAra haisarvabhApAsvabhAvena dhvaninA'tha jagadguruH / jagAda gaNinaH praznAditi tattvaM jinezvaraH ||5|| mahAkavi haricandakA samaya arthAta 'gaNadhara ke prazna karanepara jagadguru jinezvarane sarva bhASAtmaka dhvanike dvArA isa prakAra tattvakA varNana kiyA / " yahI bAta thor3e zAbdika heraphera ke sAtha dharmazarmAbhyudaya meM bhI kahI gaI hai / antara kevala itanA hai ki jo bAta candraprabha meM eka zloka ke dvArA kahI gaI hai use dharmazarmAbhyudaya meM 7 zlokoMke dvArA kahA hai / pahale loka meM gaNI bhagavAnasaM prazna karate haiN| zepa 6 lokoM meM dhvanikI tArIfa karate hue bhagavAnake uttara denekA kathana hai / pahalA loka hI dekhiyetattvaM jagattrayasyApi bodhAya trijagadgurum / tamApRcchadathAtucchajJAnapaNyAparaNaM gaNI // 1 // donoMkI zailI aura zabdasAmyako dekhiye | Age to akSarazaH sAmya haiM / tulanAke liye donoM ke kucha loka dete haiM candraprabhacaritajIvAjIvAsravA bandhasaMvarAvatha nirjarA / mokSaceti jinendrANAM saptatattvAni zAsane ||2|| bandha evaM praviSTatvAdanuktiH puNyapApayoH / tayoH pRthatvapakSe ca padArthA nava kIrtitAH ||3|| cetanAlakSaNe jIvaH kartA bhoktA svakarmaNAm / sthitaH zarIramAnena sthityutpattivyayAtmakaH ||4|| bhavyabhavyaprabhedena dviprakAro'pyasau punaH / narakAdigaterbhedAccaturdhA bhedamabhUte ||5|| saptadhA pRthivIbhedAnnArako'pi prabhidyate / adholokasthitAH sapta pRthivyAH parikIrtitAH ||6|| * X 377 prathamAyAM pRthivyAM ye nArakAsteSu kIrtitAH / utsedhaH sapta cApAni trayo hastAH SaDaMgulAH ||9|| dviguNo dviguNo'nyAsu pRthivISu yathAkramam / dvitIyAdipu vijJeyo yAvatpacadhanuH zatIm ||10|| * * iti nArakabhedena kRtA jIvasya varNanA / tiryaggatikRto bheda: sAmprataM varNayiSyate ||16|| 1 dharmazarmAbhyudaya jIvAjIvAssravA bandhasaMvarAvapi nirjarA / mokSazvatIha tattvAni sapta syujinazAsane || bandhAntarbhAvinoH puNyapApayoH pRthaguktitaH / padArthA nava jAyante tAnyeva bhuvanatraye // 9 // amUrtazcaMtanAcihnaH kartA bhoktA tanupramaH / UrdhvagAmI smRto jIvaH sthityutpatti vyayAtmakaH || 10|| siddhasaMsAribhedena dviprakAraH sa kIrtitaH / narakAdigaterbhedAtsaMsArI syAccatuvidhaH || 11|| nAraka: saptadhA saptapRthivIbhedena bhidyate / adhikA'dhikasaMklezapramANAyurvizeSataH // 12 // * * * paDaGgalAyo hastAH sapta cApAni vigrahe / iyatyeva pramA jJeyA prANinAM prathamakSitau || 17 jA dvitIyAdiSvato'nyAsu dviguNadviguNodayaH / utsedhaH syAddharitrIpu yAvatpazvadhanuHzatIm ||18|| * * kRtA zrabhragaterbhedAttatsvarUpanirUpaNA / vyAvarNyate kiyAnasyA bhedastiryaggaterapi ||32|| aura Age dekhiye candraprabha tiryagAdiprabhedasya kramo'yaM saMpradarzitaH / kIrtyante sAmprataM kecidbhedA naragaterapi ||27|| bhogakarmabhuvo bhedAnmAnuSA dvividhAH smRtAH / devakurvAdibhedena syustriMzaddhogabhUmayaH ||28|| madhyAMttamajaghanyena kramAttredhA vyavasthitAH / paTU sahasrANi cApAnAmuttamAsu nRNAM pramA // ||29|| madhyamAsu ca catvAri dve jaghanyAsu kIrtite / cINi palyopagAnyAyuddhe caikaM tAsvanukramAt ||30||
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 anekAnta [ varSa 8 Arya-mlecchaprabhedena dvividhAH karmabhUmijAH / varNiteti gatirnRNAM devAnAmapi samprati / bharatAdibhidA paJcadaza syuH karmabhUmayaH ||32|| kiyApa mmarAnandojIvinI varNayiSyate // 59 / / zatAni paJca cApAnAM karmabhUminivAsinAm / yahA~ hamane bIcameM chor3a chor3akara jo zloka likhe paJcaviMzatiyuktAni mAnamutkRSTavRttitaH // 33 / / haiM so vistAra ke bhayase diye haiM, isakA yaha matalaba pUrvakoTipramANaM ca tepAmAyuH prakIrtitam / / hai nahIM hai ki inhIM zlokoMmeM sAmya hai, apitu pUre vRddhihAsau videhe na bharatairAvateSviva // 34 / / adhyAyameM aisI hI samAnatA hai| udAharaNake liye kucha zloka aura dete haiN| suSamopapadA proktA supamA suSamA tataH / / duSamA suSamAdyAnyA suSamAntA ca duHpamA // 37 // candraprabha-sepazcamI duSamA jJeyA SaSThI cAtyantaduHpamA / iti gatyAdibhedena kRtA jIvanirUpaNA / pratyakarmAita paDabhedAstayoruktA dvayorapi // 38 // kurva sampratyajIvasya kiJcidrapanirUpaNAma // 66|| dharmAdharmAvathAkAzaM kAla: pudgala ityapi / AryA paTkarmabhedena poDhA bhedamupAgatAH / ajIvaH paJcadhA jJeyo jinAgamavizAradaiH // 67 / te guNasthAnabhedena syuzcaturdazadhA punaH / / 3 / / etAnyeva sajIvAni SaT dravyANi pracakSate / kAlahInAni pazcAstikAyAstAnyeva kIrtitAH // 68 / / iti mAnuSabhedena kRtA jIvanirUpaNA / sAmprataM devabhedena kurve kizcitprapaJcanam // 47 // kriyAM dinakarAdinAmudayAstamayAdikAma / dharmazarmAbhyudaya pravihAyAparaH kAlo nAstItyeke pracakSate / / 7 / / iti tiryaggate do yathAgamamudIritaH / kevalizrutadharmANAM devasya ca gaNamya ca / mAnavAnAM gateH ko'pi prakAra: kathyate'dhunA // 4 // avarNavadanaM dRSTimohanIyasya kIrtitama // 7 // dviprakArA narAH bhoga-karmabhUbhedataH smRtAH / yaH kapAyodayAttIvraH pariNAmaH prajAyate / devakurvAdayastriMzatprasiddhA bhogabhUmayaH ||44|| cAritramohanIyasya karmaNaH so'nuvarNitaH / / 8 / / jaghanyamadhyamotkRSTabhedAttAstrividhAH kRmAt / * * * dvicatuHSaDdhanurdaNDasahasrottuGgamAnavAH // 4 // evamepa caturbhedabhinno bandho nirUpitaH / tAsvekadvitripalyAyu vino bhulate narAH / / saMvarasyAdhunA rUpaM kizcidudyotayiSyate // 10 // dazAnAM kalpavRkSANAM pAtradAnArjitaM phalama // 46 // Amravasya nirodho yaH maMvaraH sa nigadAte / karma saMviyate yenatyevaM vyutpattisaMzrayAta // 186 / / sukhamAsukhamA proktA sukhamA ca to badhaH / iti maMvaratattvasya rUpaM maMkSipya kIrtitam / mukhamAdukhamAnyApi dukhamAsukhamA kramAta / / 5 / / idAnI kriyate kiJcinnirjarAyA nirUpaNam // 108 / / pazcamI dukhamA paSThI dukhamAdukhamA matA / pratyekamiti bhidyante te poDhA kAlabhedataH / / 2 / / dharmazarmAbhyudayase iti vyAvaNito jIvazcaturgatyAdibhedataH / SoDhA SaTakarmabhedena te guNasthAnabhedataH / sampratyajIvatattvamya kizcidrapaM nirUpyate / / 8 / / syuzcaturdazadhAtrAryA mlecchAH pazca prakIrtitAH // 56 // dharmAdharmoM nabhaH kAlaH pudgalazceti paJcadhA / / ajIvaH kathyate samyagjinaistattvArthadarzibhiH / / 8 / /
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10-11 ] mahAkavi haricandakA samaya padravyANIti varNyante samaM jIvena tAnyapi / sArAMza yaha hai ki donoM soMmeM itanA adhika vinA kAlena tAnyeva yAnti paJcAstikAyatAma || sAmya hai ki binA eka dUsareko dekhe itanA sAmya A nahIM sktaa| isa taraha jaba mujhe yaha lagA ki kAlo dinakarAdinAmudayAstakriyAtmakaH / donoM kaviyoMmeMse kisI ekane dUsarekA kAvya dekhA hai aupacArika evAsau mukhyakAlasya sUcakaH / / 89|| to phira maiMne prArambhase donoMko milAkara dekhA / kevalizratamaMghAhaddharmANAvivekataH / usase bhI mujhe kucha bAtoMmeM sAmya pratIta huaa| avarNavAda evAdyo dRSTimohasya saMbhavaH / / 98 // 1-donoMmeM kramazaH pahale, AThaveM, molahaveM kaSAyodayatastItrapariNAmo manamvinAma / aura caubIsaveM tIrthaGkarako prArambhameM namaskAra kiyA cAritramohanIyagya karmaNaH kAraNaM param // 19 // gayA hai / dharmazarmAbhyudayameM bIcameM dharmanAthako bhI namaskAra kiyA hai jo granthakA nAyaka honeke kAraNa ityepa bandhatattvasya caturdhA varNitaH kramaH / ucita hI hai| padaiH saMhiyate kaizcitmavarasyApi Dambara: // 116|| 2-donoM' hI apane apane caritoMko durUha AsravANAmazeSANAM nirodha: maMvaraH smRtaH / batalAkara apanI zaktise usameM praveza karanakA ullekha karma saMtriyate yanetyanvayamyAvalokanAna // 17 // lagabhaga eka hI rUpameM karate haiN| 3-candraprabhake dUsare sagama rAjAke praznake uttarameM maMvaro vivRtaH maiSa samprati pratipAdyate / munike mukhase cArvAka Adi darzanoMkA nirasana jarjarIkRtakarmAyaHpaJjarA nijarA mayA ||12shaa karAyA gayA hai jo dArzanikoMke hI yogya hai| dhama nirjarA paryanta donoM kAvyoMmeM eka dhArA pravAhita zarmAbhyudayakaM bhI caturtha sargameM jaba rAjA dIkSA lenake hotI hai| isake bAda thor3A antara par3a gayA hai| liye taiyAra hotA hai to sumantra nAmakA mantrI cArvAka dharmazarmAbhyudayameM gRhasthake bAraha vratoMkA vaNana bhI darzanakA pakSa lekara AtmAkA zrAbhAva batalAtA hai kiyA gayA hai jo candraprabhameM nahIM hai| usake bAda rAjA usakA samAdhAna karatA hai| 10, 12 zlokoMmeM phira donoM meM eka dhArA pravAhita hone lagI hai / donoM hI yaha carcA yahA~ samApta hojAtI hai| meM eka hI rUpameM bhagavAnake upadezakI samApikaM bAda pUrA milAna karanepara aura bhI sAmya mila vihArakA varNana hai / yathA sakatA hai| parantu kavitvakI dRSTise ekakA dUsarepara iti tattvopadezena prahlAdya sakalAM sabhAma / koI RNa pratIta nahIM hotaa| donoM hI apane apane bhavyapuNyasamAkRSNA vyaharadbhagavAnbhuvi ||132||cndr0 rUpameM svatantra pratIta hote haiN| aba prazna yaha hai ki kisane kisako dekhA hai ? iti tattvaprakAzena niHzeSAmapi tAM sabhAma / __ aba takake avagAhanase to maiM isI nirNayapara prabhuH prahlAdayAmAsa vivAsvaniva padminIm // 166 / / pahu~cA hU~ ki dharmazAbhyudayakArane candraprabhakAvya atha puNyaiH samAkRSTomavyAnAM nimpRhaH prabhuH / avazya dekhA hai| aura usameM nimna upapattiyA~ haiMdeze deze tamazchenu vyacaradbhAnumAniva / / 167 // dharma 1 jaina sAhityake jJAtAoMse yaha bAta chipI nahIM vihArake varNana ke bAda donoMmeM eka hI se zabdoMmeM hai ki candraprabhakAvyakaM ra yatAkA nAma vIranandi hai| apane apane tIrthaDageMke gaNadhara vagairahakI saMkhyA inhoMna isa kAvyakI prazastimeM likhA hai ki mere gamabatalAI hai| donoMmeM antara kevala saMkhyAkA hai| kA nAma abhayanandi thA, jo dezIyagagAke zrAcArya usake bAda donoM meM sammedAcalapara padhAranekA aura 1 degyo, candraprabha0 zlo0 6, 10 aura dharmazA0 zlo. vahA~se muktilAbha karanekA varNana hai|
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 anekAnta [ varSa 8 the| siddhAntacakravartI AcArya nemicandrane likhA hai bhayabhIta the| isI liye unhoMne ukta viSayameM candraki jinake caraNoMke prasAdase vIranandi aura prabhakA anusaraNa karanA ucita smjhaa| indranandi ziSya saMsAra samudrase pAra hogaye una 2 zrIvAdirAja sUrina apanA pArzvanAthacarita abhayanandi guruko maiM namaskAra karatA huuN| za0 saM0 947 (vi0 saM0 1082) meM samApta kiyA zrIyuta premIjI ne ina abhayanandike ziSya thaa| unhoMne usake prArambhameM apanese pUrvake kaviyoM vIranandiko hI candraprabhakAvyakA kartA siddha kiyA kA smaraNa karate hue vIranandika candraprabhakAvyakA hai| tathA ina vIranandiko nemicandra siddhAntacakravartI- bhI smaraNa kiyA hai| isase spaSTa hai ki vi0 saM0 ne gArUpase bhI smaraNa kiyA hai| isase siddha hai ki 1082 taka vIranandika ukta kAvyakI khyAti hocakI candraprabhake racayitA vIranandi jaina siddhAntake marmajJa thii| tathA isase isa bAtakI bhI puSTi hotI hai ki vidvAna the| ataH ve apane kAvyameM jaina siddhAntakA nAmacandra siddhAntacakravatIka dvArA smRta abhayanandivarNana karaneke liye kisI dUsare kAvyake varNanako ke ziSya vIranandi hI candraprabhakAvyake racayitA haiM dekheM, isa bAtakI svapnameM bhI AzA nahIM kI kyoMki cAmuNDarAyane, jisake liye AcArya nemicandrajA sakatI / ne gommaTasArakI racanA kI thI, vi0 saM0 1035meM dUsarI ora dharmazarmAbhyadayake racayitA mahAkavi apanA cAmuNDarAyapurANa mamApta kiyA thaa| ataH vIranandine vikramakI 11vIM zatAbdIka pUrvAdhameM yA haricandra granthakI prazAstama apaneko kAyastha batalAte haiM aura likhate haiM ki haricandra apane bhAI lakSmaNa dasavIM zatAbdIke antameM apane kAvyakI racanA kI kI bhakti aura zaktise vaise hI zAstra-samudrake pAra hogii| isa taraha candraprabhakAvyakA samaya sunizcita hogaye jaise rAma lakSmaNake dvArA seta pAra hogaye the| hAjAtA hai| kintu dhamazarmAbhyudayakA racanAkAla ataH yaha bahuta sambhava hai ki kAyastha kulajanmA abhI taka bhI sunizcita nahIM homakA hai| aura arhanta bhagavAnake caraNa kamaloMke bhramara paM0 azAdharajIne apane anagAradharmAmRtakI mahAkavi haricandane isa bhayase ki jaina siddhAntakA TIkAmeM aneka granthakAroM aura granthoMkA ullekha kiyA varNana karanemeM kucha truTi na hojAye, apane pUrvavartI hai tathA bahutase granthoMse uddharaNa diye haiN| unameM jaina mahAkavi aura siddhAntazAstrake pAragAmI vIranandike aura jainetara aneka kaviyoMke kAvyoMse bhI uddharaNa candraprabhakAvyakA anusaraNa jainadharmake siddhAntoMke liye gaye hai| candraprabhakAvyase (a0 zlo0 ) bhI eka varNanameM kiyA hai| uddharaNa liyA hai| kintu dharmazarmAbhyudayakA eka bhI yaha hama pahale hI likha Aye haiM ki kAvyakI uddharaNa khojanepara bhI hameM nahIM mila skaa| isase dRSTise hameM candraprabhakA dharmazarmAbhyudayapara koI RNa ha " hameM lagatA hai ki dharmazarmAbhyudayako paM0 AzAdharajIpratIta nahIM hotA, kyoMki mahAkavi haricanda mAgha na ne nahIM dekhA, anyathA usase bhI ve eka do uddharaNa AdikI Takkarake kavi haiN| kintu eka to unakA avazya dete / aura imaparase yaha niSkapa nikAlA jA kAyasthakulameM janma lenA aura dasare apaneko sakatA hai ki dharmazAbhyudaya candraprabhake bAda kI 'ahatpadAmbhoruhacaJcarIka' batalAnA yaha sUcita racanA hai| karatA hai ki ve jaina siddhAntake marmajJa nahIM the-jJAtA 3 candraprabhakAvyake antima sargake sAtha avazya hoMge, kintu zraddhAvaza AgamakI virAdhanAse dharmazamAbhyudayake antima sargakA milAna karate hae hama likha Aye haiM ki 'nirjarA' paryanta donoM kAvyoMmeM 1 karmakANDa gA0 436 / eka dhArA pravAhita hotI hai / isake bAda thor3A 2 dekho, jainasA0 aura itihAsa pR0 268 / antara par3a gayA hai / dharmazarmAbhyudayameM gRhasthake bAraha
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10-11 ] mahAkavi haricandakA samaya 381 vratoMkA varNana bhI kiyA gayA hai| usa varNanameM nimna pustakabhaNDArameM dharmazarmAbhyudayakI jo hastalikhita zloka bhI haiM prati hai vaha vi0 1287 kI likhI huI hai| aura muhUrtadvitayAdRrdhva bhUyastoyamagAlitam / iliye usase yaha nizcaya ho jAtA hai ki mahAkavi zIlayenavanItaM ca na dezaviratiH kacit / / 13 / / haricanda ukta maMvatase bAdake to kisI bhI taraha dinadvayopitaM tavaM dadhi vA puSpitaudanama / ho nahIM skte| AmagorasamaMpRktaM dvidalaM cAdyAnna zuddhadhIH // 166 / / paM0 AzAdharane apane sAgAradharmAmRtakI TIkA viddhaM vilitamvAdaM dhAnyamadvimaDhakama / vi0 saM0 1296 meM banAkara sampUrNa kI hai| aura nelambho'thavAjyaM vA cApAtrApavitratama / / 137 / / jinayajJakalpa vi0 saM0 1285 meM / usakI prazastimeM AdrakandaM kaliGgaM vA mRlaka kusamAni ca / jina dasa granthoMka nAma diye haiM, unameM dharmAmRta bhI anantakAyamajJAtaphalaM maMdhAnakAnyapi // 138 // hai, jisakA hI eka bhAga sAra ataH ya zzAka dekhate hI hama paM. AzAdharake nimna yaha to sunizcita hai ki sAgAradhamAmRtakI racanA zlokoMkA dhyAna ho AyA vi. maM01285 se pahale ho cukI thii| kintu kitane madhuvannavanItaM ca muJcenatrApi bhUrizaH / pahale ho cukI thI, yaha nizcita nahIM hai| dviguhAtpara zazvatmamajantyaMgirAzayaH // 12 a. paM0 AzAdharakI prazastike AdhArapara zrIyuta premIjIne likhA haigatribhaktaM tathA yuyAnna pAnIyamagAlitama / / ___vi0 saM0 1294 meM lagabhaga jaba zahAbuddIna gaurInaM pRthvIrAjako kaida karake dillIko apanI mandhAnakaM tyajetsarva dadhi takraM dvyhopinm| rAjadhAnI banAyA thA aura ajamerapara bhI adhikAra kAJjikaM puppinarmApa madyavratamalo'nyathA / / 11 a.3 kara liyA thA, tabhI paM0 AzAdhara mADalagaDha camamthamambha: mhazca higvamaMhatacarma ca / chor3akara dhArAmeM Aye hoNge| usa samaya ve kizora marva ca bhojyaM vyApannaM dopaH syAdAmipatrata // 12 // hAMge, kyoMki unhoMne vyAkaraNa aura yAyazAstra sarva phalamavijJAtaM . vahIM Akara par3hA thA, yadi usa samaya unakI umra 55-56 varSakI rahI ho to unakA janma vi0 saMvat anantakAyAH sarve'pi sadA yA 5235 ke Ama pAma huA hogaa|' zrAmagAramasampRktaM dvidalaM prAyazo'navama // a. 5 / isa hisAbase vi0 ma0 1285 meM paM0 zrAzAdhara pa0 aAzAdharajIke granthoM dharmazAbhyudayakA kI umra 5. vapakI ThaharatI hai, usa samaya taka ve eka bhI uddharaNa na hone aura 1. grantha nirmANa kara cuke the, jinameM bharatezvarA daya aura mAgAradharmAmRtaka ukta padyoMke milAnasaM hameM yaha bhyudayakAvya, pramayaratnAkAra aura dharmAmRta jaise vizvAsa ho calA ki dharmazarmAbhyadaya avazya hI uccakoTika grantha the| yadi ina granthoMka nirmANake mAgAradharmAmRta ke bAda kI racanA hai aura dharmazarmA- liya bIsa varSakA mamaya rakha liyA jAya to kahanA yadayakaM kartA kavi haricandana jo vAna candraprabha hogA ki paM0 zrAzAdharane vi. mavana 1265 se antima saga nahIM pAyA usa sAgAradharmAmatasaM liyA yAnI 30 vapakI umrama grantharacanA karanA prArambha hai| kintu isameM eka bAdhA AtI thii| kiyA / aba yadi unhoMne 1267 meM bhI mAgArapramIjIne panI jaina sAhitya aura itihAsa, dharmAmRna racA ho to dharmazamAbhyudayakI ukta prati usase nAmaka pustaka 'mahAkavi haricandra' nAmaka nibandha- 20 varSa bAdakI ThaTaratI hai| vIma vapameM koI nayA meM likhA hai ki pATaNa (gujarAta) ke saMghavI pAr3Ake 1 jaina mAhitya aura itihAsa pRSTha 133 / dhamazama
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 anekAnta [ varSa 8 prantha prasiddha ho jAye aura use dekhakara koI 'dantakezanakhAsthitvagromNAM nindharasasya ca / dharma. granthakAra apane granthameM usake uddharaNa bhI le le 'dantakezanakhAsthitvagromNo grahaNamAkare / ' yo. zA. aura usake usa granthakI pratiyA~ bhI ho jAyeM, ye saba * * * usa samayakI kaThinAiyoMko dekhate hue sammava 'aGgArazakaTArAmabhATakasphoTajIvanam' / dharma, pratIta nahIM hotaa| ataH hameM apane isa vicArameM- 'aGgAravanazakaTabhATakasphoTajIvikAH / ' yo. zA. ki dharmazarmAbhyudayake racayitAne sAgAradharmAmRtase ukta bAteM lI hai, breka lagAnA par3A, aura taba hamane 'tilatoyecuyaMtrANAM ropaNa davadIpanam / ' dharma. una granthoMkI ora dRSTi DAlI jinake AdhArapara 'tilekSusarSapairaNDajalayantrAdipIDanam / ' yo. zA. sAgAradharmAmRtakI racanA huI hai| khojate khojate * * hameM zvetAmbarAcArya hemacandrake yogazAstrameM ukta bAteM 'tAmracUDazvamArjArazArikAzukapoSaNam / ' dharma. miliiN| nIce hama yogazAstra ke una padyoMko uddhRta 'sArikAzukamArjArazvakurkuTakalApinAm / ' yo. zA. karate haiM ___ ina cIjoMko anarthadaNDarUpase kisI bhI anantakAyamajJAtaphalaM rAtrau ca bhojanama // 6 // digambara zrAvakAcArameM nahIM ginAyA gayA hai / ata: zrAmagorasamaMpRktaM dvidalaM puSpitaudanam / / yaha spaSTa hai ki dharmazarmAbhyudayake racayitAke sAmane dadhyahatiyAnIta kuthitAnna ca varjayet // 7 // candraprabhakI taraha yogazAstra bhI avazya maujUda thaa| isake sAthameM jarA dharmazarmAbhyudayake nimna / kintu usakA upayoga unhoMne apane DhaMgase kiyA zlokoMkI tulanA kIjiye arthAt yogazAstrameM jina vastuoMkA tyAga bhogopadinadvayoSitaM taka dadhi vA puppitaudanam / bhogaparimANavratameM krUrakarmake malarUpase karAyA gayA zrAmagorasa sampRktaM dvidalaM cAdyAnna zuddhadhIH // 136 / / thA una cIjoMko dharmazarmAbhyudayake racayitAne anantakAyamajJAtaphalaM maMdhAnakAyapi / anarthadaNDarUpase vajanIya batalAyAH kyoMki __ yogazAstrakA zloka na0 7 gharaNoMke herapherase digambara zAstroMmeM vaisA vidhAna nahIM hai| isI taraha jyoMkA tyoM dharmazarmAbhyudayameM vatamAna hai| nIna guNavrata aura cAra zikSAvratake bheda bhI yoga isake sivA kucha anya bhI mAdRzya hai / mAgAra- zAstra ke anusAra na ginAkara tattvArthasUtrake anumAra dharmAmRta a0 5 meM bhogopabhogaparimANa vratakA hI batAye haiN| varNana karate hue paM. AzAdharane likhA hai ki isa vistRta vivecanase hama isa niSkapapara bhogopabhogaparimANavratameM kharakamakA bhI vrata lenA pahu~cate haiM ki dharmazarmAbhyudaya na kevala candraprabhacAhiye aura usake 55 aticAra chor3ane cAhiye kAvyake bAdakI, apitu yogazAstrake bhI bAdakI aisA koI kahate haiM, so ThIka nahIM hai| TIkAmeM yaha kRti hai| mata unhoMne zvetAmbarAcAryakA batalAyA hai / ve yogazAstrake raciyatA AcArya hemacandrakA zvetAmbarAcArya hemacandra hI haiN| unhoMne yogazAstrameM svargavAsa vi0 saM0 1229 meM huA thaa| premIjIne bhogopabhogaparimANavatake kathanameM bhI kharakarmakaM likhA hai ki yogazAstra mahArAjA kumArapAlake 15 aticAra batalAye haiN| kahaneme racA gayA thA / aura hemacandrAcAryakA ____dharmazarmAbhyudayameM bhI anarthadaNDavratakA varNana kumArapAlase adhika nikaTakA paricaya vi0sa0 1287 karate hue una maloMko anarthadaNDa batalAkara usake kumAra chor3anekA vidhAna kiyA hai| usake bhI kucha padyAMza 1 jaina sAhitya aura itihAsa pRSTha 448 / yogazAstrase bilkula milate haiM / yathA (zeSAMSa pRSTha 388 para)
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya vaktavya foo bhAratakI svatantratA, usakA jhaNDA aura kartavya ko I eka hajAra varSakI gulAmI ke bAda bhArata 15 agasta san 1947 ko svatantra huA-- usakI gardanapara se avAMchanIya videzI zAsanakA jUzra utarA, usake pairoMkI beDiyA~- hAthoMkI hathakaDiyA~ kaTIM aura zarIra tathA manaparake dUsare bandhana bhI TUTe, jina sabake kAraNa vaha parAdhIna thA, svecchA se kahIM jA zrI nahIM sakatA thA, bola nahIM sakatA thA, yatheSTarUpameM kucha kara nahIM sakatA thA aura na use kahIM sammAna hI prApta thA / usameM aneka upAyoMse phUTake bIja boe jAte the aura unake dvArA apanA ullU sIdhA kiyA jAtA thaa| sAtha hI usapara karoM zrAdikA manamAnA bojhA lAdA jAtA thA, taraha taraha ke anyAya-atyAcAra kiye jAte the, apa mAnoM - tiraskAroM kI bauchAreM par3atI thIM aura una sabake virodhameM jubAna kholane takakA use koI adhikAra nahIM thaa| usake liye satya bolanA hI aparAdha thA / aura isaliye vaha majabUra thA jhUTha, corI, beImAnI, ghUsakhorI aura blekamArkeTa jaise kukarmoMka liye / isIse usakA naitika aura dhArmika patana bar3I tejIke sAtha horahA thA, sArA vAtAvaraNa gaMdA evaM dUSita hogayA thA aura kahIM bhI sukhapUrvaka mAMsa leneke liye sthAna nahIM thA / dhanya hai bhArata kI una vibhUtiyoM ko jinhoMne paratantratAke isa doSako samajhA, svatantratAkA mUlya kA aura usa mUlyako cukAneke liye ahiMsA ke sAtha tapa, tyAga tathA balidAnakA mArga apanAyA / pariNAmasvarUpa jinheM ghora yAtanAe~ sahanI par3IM, mahInoM varSo jeloMkI kAlakoThariyoM meM sar3anA par3A sAre sukha-caina aura ArAmako tilAJjali denI par3I, sampattikA apaharaNa dekhanA par3A aura hRdayako vyathita karane vAlI dezIya tathA AtmIya janoMkI karuNa pukAroM evaM kaSTa- kahAniyoMko sunanA par3A / sAtha hI, dezase nirvAsita honA par3A, goliyA~ khAnI par3IM aura phA~sI ke takhtoMpara bhI laTakanA par3A / parantu ina saba avasthAoM se guz2arate hue jo kabhI apane lakSyase vicalita nahIM hue, vedanAoM tathA pralobhanoMke sAmane jinhoMne kabhI sira nahIM jhukAyA, hiMsAkI nItiko nahIM chor3A, satAnevAloMke prati bhI unake hRdaya parivartana tathA unameM mAnavatAke savAra ke liye sadA zubha kAmanAe~ hI kIM, aura jo apane praraNake pakke, vacanake sacce tathA saMkalpa meM aDola rahe aura jinhoMne saba kucha gaMvAkara bhI apanI tathA dezakI pratiSThAko kAyama rakkhA / yahA~ una vibhUtiyoM ke nAmoMko ginAnakI jarUrata nahIM aura na unheM ginAyA hI jA sakatA hai; kyoMki jo suprasiddha vibhUtiyA~ haiM unake nAmoMse to sabhI paricita haiM, dUsarI vibhUtiyoMmeM kitanI hI aisI vibhUtiyA~ bhI haiM jo guptarUpase kAma karatI rahI haiM aura jinakA tapatyAga evaM balidAna kisI bhI prasiddha bar3I vibhUtisaM kama nahIM hai / akasara bar3I vibhUtiyoM ko to jela meM banda rahate hue bhI utane kaSTa sahana nahIM karane par3e haiM jitane ki kisI-kisI choTI vibhUtiko sahana karane par3e haiM / ataH yahA~para kisIkA bho nAma na dekara una sabhI choTI-bar3I, prasiddha - zraprasiddha vibhUtiyoMko sAdara praNAmAJjali samarpita hai jo bhAratakI muktikaM liye barAbara prayatna karatI rahI haiM aura jinake satprayatnoMke phalasvarUpa hI dezako Aja vaha svatantratA prApta huI hai jisake kAraNa bhAratavAsI aba AjAdI ke sAtha
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 anekAnta [ varSa 8 khule vAtAvaraNameM sAMsa le sakeMge, yatheccha rUpameM cala- hue naz2ara Ate the aura unakI sAre dezameM eka bAr3ha phira sakeMge, khulI AvAjase bola sakeMge, binA sI AgaI thii| jahA~ kahIM bhI kisI khAsa sthAnapara saMkocake likha-par3ha sakeMge, binA kisI roka-Tokake samUhake madhyameM jhaNDeko laharAnekI rasma adA kI gaI apanI unnati evaM pragatika sAdhanoMko juTA sakeMge vahA~ hindU , gumalamAna, mikha, jaina, pAramI aura IsAI aura dUsaroMke sAmane U~cA mukha karake khar3e ho yAdi sabhIna milakara binA kisI bheda-bhAvaka skeNge| aisI svatantratA kise pyArI nahIM hogI? kauna bhaNDekA guNagAna kiyA, use sira jhukAkara usakA abhinandana nahIM karegA ? kauna use pAkara praNAma kiyA aura salAmI dii| usa vaktakA yaha prasanna nahIM hogA ? aura kauna usake liye Anando- sArvajanika aura sArvabhaumika mUrtipUjAkA dRzya bar3A tsava nahIM manAegA? hI sundara jAna par3atA thA / aura hRdayameM raha-rahakara yahI vajaha hai ki usa dina 15 agastako sva- ye vicAra taraGgita horahe the ki jo loga mUrtipUjAke tantratA-divasa manAneke liye jagaha-jagaha-nagara- sarvathA virodhI haiM-usameM kRtrimatA aura jar3atA jaise nagara aura grAmagrAmameM-jana-samRha utsavakaM liya umar3a doSa dekara usakA nipaMdha kiyA karate haiM ve samayapar3A thA, janatAmeM eka abhUtapUrva utmAha dikhAI para isa bAtako bhUla jAte haiM ki 'hama bhI kimI na par3atA thA, lambe-lambe jalUsa nikAle gaye the, taraha- kisI rUpameM mUrtipUjaka haiM'; kyoMki rASTrakA jhaNDA bhI, tarahaka bAje baja rahe the, netAoM aura zahIdoMkI jisakI ve upAmanA karate haiM, eka prakArakI jar3amUrti jayaghoSake nAre laga rahe the, bAlakoM ko miThAiyA~ hai aura rASTrakaM pratinidhi netAoM-dvArA nirmita honasa baMTa rahI thIM, kahIM kahIM dIna-duHkhita janoMko anna- kRtrima bhI hai| parantu devamUrti jisa prakAra kucha vastra bhI bA~Ta jArahe the, ghara-dvAra sarakArI imArateM bhAvAMkI pratIka hotI hai, jinakI usameM pratiSTA kI aura mandira bAjArAdika maba majAya gaye the, unapara jAtI hai, usI prakAra yaha rASTrapatAkA bhI una rASTrIya rozanI kI gaI thI-dIpAvali manAI gaI thI aura bhAvanAAMkI pratIka hai jinakI kucha raGgoM tathA cihnoM hajAro kaidI jalAMsa mukta hokara ina utsavAma bhAga zrAdika dvArA isama pratiSThA kI gaI hai, aura isIse le rahe the aura apane nanAoMkI isa bhArI maphalanApara devamRtika apamAnakI taraha isa pratiSThita rASTramUrtike garva kara rahe the aura unheM hRdayamaM dhanyavAda de rahe the| apamAnako bhI isakA koI upAsaka sahana nahIM kara ina utsavAMkI sabase bar3I vizeSatA bhAratake sakatA / isI bAtako lekara 'jhaNDeko sadA UMcA usa tiraGge jhaNDekI thI, jisakA azokacakra mAtha rakhane aura prANa dekara bhI usakI pratiSThAko barAbara nava-nirmANa huA hai / gharaghara, galIgalI aura dukAna- kAyama rakhanekI' sAmUhika tathA vyaktigata pratijJAe~ dukAnapara use phaharAyA gayA thaa| koI bhI sarakArI karAI gaI thiiN| ataH jhaNDekI pUjA-vandanA karane imArata, sArvajanika saMsthA aura mandira-masjidakI vAloMko bhUlakara bhI mUrtipUjAkA sarvathA virodha nahIM bilDiGga aisI dikhAI nahIM par3atI thI, jo isa karanA cAhiye-vaisA karake ve apanA virodha Apa rASTrIya patAkAko apane sirapara athavA apanI gAda- ghaTita kareMge / unheM dUmaroMkI bhAvanAoMko bhI meM dhAraNa kiye hue na ho / jalUsoMmeM bahuta loga samajhanA cAhiye aura anucita AkSepAdikaM dvArA apane-apane hAthoMmeM isa jhaNDeko thAme hue the, jinheM kisI bhI marmako nahIM dukhAnA cAhiye; balki ; hAthoMmeM lenake liye jhaNDe nahIM mila sake va isa rASTrIya jhaNDekI isa sAmUhika vandanAse padArtha-pATha jhaNDakI mUrtiyoM athavA citrAMko apanI-apanI lekara sabake sAtha premakA vyavahAra karanA cAhiye TopiyoM athavA chAtiyoMpara dhAraNa kiye hue the / aura koI bhI kAma aisA nahIM karanA cAhiye jisase jidhara dekho udhara ye rASTrIya jhaNDe hI bhaNDe phaharAte rASTrakI ekatA bhaGga ho athavA usake hitako bAdhA
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10-11 ] sampAdakIya vaktavya 385 phuNce| sAtha hI. yaha bhI samajha lenA cAhiye ki bhArataphI prAcIna saMskRtikA dyotaka hai aura usakI saMsArameM aisA koI bhI manuSya nahIM hai jo kisI na vijayakA cihna hai / isIse vijayake avasarapara use kisI rUpa meM mUrtikI pUjA-upAsanA na karatA ho- rASTrIya patAkAmeM dhAraNa kiyA gayA hai| vaha jahA~ binA mRti-pUjAke athavA Adarake sAtha mUrtiko dhArmika cakravartiyoMkI dharma-vijayakA aura laukika apanAye binA kisIkA bhI kAma nahIM calatA / zabda cakravatiyoMkI loka-vijayakA cihna rahA hai vahA~ aura akSara bhI eka prakArakI mRtiyA~ -podgalika vartamAna mazIna-yugake bhI vaha anurUpa hI hai aura AkRtiyA~-haiM, jiname hamAre dharmagrantha nirmita haiM aura usakA pradhAna aGga hai| naI purAnI adhikAMza mazIneM jinake Age hama madA hI sira jhukAyA karate haiN| cakroMse hI calatI hai-cakrake binA unakI gati nhiiN| yaha sira jhukAnA, vandanA karanA aura Adara-satkAra- yadi cakrakA upayoga bilkula banda kara diyA jAya rUpa pravRtta honA hI 'pUjA' hai; pUjAke aura koI to prAyaH sArA yAtAyAta aura utpAdana ekadama ruka mIMga nahIM hote| jAya / kyoMki ratha, gAr3I, tAGgA, moTara, sAIkila, jhaNDema jisa azokacakrakI sthApanA kI gaI hai rela, aiMjina, jahAja, havAI jahAja, rahaTa, cAka, usakA rahasya abhI bahuta kucha gupta hai| bhAratake cakho, cIM, ko aura kala-mila Adi sabhI pradhAna mantrI mAnanIya paM. javAharalAlajI nehamane usa sAdhanAma prAyaH cakrakA upayoga hotA hai. aura isa dina vartamAna rASTrIya jhaNDekA rUpa upasthita karate liye cakrako zramajIvana tathA zramonnatikA pradhAna aura use pAsa karAte hue jo kucha kahA hai vaha bahata pratIka bhI samajhanA cAhiye, jisake binA sAga kucha sAmAnya, maMkSipta tathA rahasyake gAmmIryakI saMsAra bekAra hai / ataH jabataka azokacakrakA, sUcanA-mAtra hai-usase azokacakrako apanAnakA jisameM thAr3AsA parivartana bhI kiyA jAna par3atA hai, pUrA rahasya khulatA nahIM hai| sambhava hai sarakArakI pratiSThita karane vAle adhikAriyoM dvArA imake rahasya orame kisI mamaya usapara vizeSa prakAza DAlA kA udghATana nahIM kiyA jAtA tabataka savasAdhAraNa jAya / jainakulotpanna samrATa azoka kina maMskAroM meM jana isa cakrameM sUryakI, sudarzanacakrakI, jaina tathA pale the, kaunasI paristhiyA~ unake sAmane thIM, unhoMne bauddhoMke dharmacakroMmeMse kisIkI, vartatAna yuga mazInI kina-kina bhAvoMko lekara isa cakrakI racanA kI thI, cakrakI athavA sabhIke samAvezakI kalpanA kara sakate haiM cakrakA kauna kauna aGga kisa-kisa bhAvakA prati- aura tadanukUla usakA darzana bhI kara sakate haiN| nidhitva karatA hai-khAsakara usake AgekI 24 parantu mujhe to azokakI dRSTise isa cakrakA madhyavRtta saMkhyA kisa bhAvakA dyotana karatI hai, jaina tIrthaGkaroMke (bIcakA golA) samatA (zAnti) aura jyoti (jJAna) 'dharmacakra' aura buddha bhagavAnake dharmacakrake sAtha isakA kA pratIka jAna par3atA hai, bAhyavRtta saMsArakI-madhyakyA tathA kitanA sambandha hai aura bhAratakaM bharatAdi lokakI athavA jambUdvIpakI paridhike rUpameM pratIta cakravatiyoM tathA kRSNAdi nArAyaNoMke 'sudarzana cakra' hotA hai, saMsArameM samatA aura jyotikA prasAra jina ke sAtha isa cakrakA kahA~ taka sAdRzya hai athavA 24 kiraNAM-dvArA huA tathA horahA hai ve mukhyata: usake kisa kisa rUpako kisa dRSTise isameM RSabhAdi mahAvIra paryanta 24 jaina tIrthaGkara mAlUma apanAyA gayA hai, ye saba bAteM prakaTa honeke yogya hote hai- dUsaroM dvArA bAdako mAne gaye 24 avatAroM haiN| kitanI hI bAteM inameM aisI bhI ho sakatI haiM kA bhI unameM samAveza hai-aura paridhikaM pAsa tathA jo abhI itihAsake garbhameM haiM aura jinheM Age cala- kiraNoMke madhyameM jo choTe choTe stUpAkAra ubhAra haiM kara kisI samaya itihAsa prakaTa kregaa| parantu isameM ve isa lokakI AbAdI (nagarAdi) ke pratIka jAna sandeha nahIM ki yaha cakra bar3A hI mahatvapUrNa hai, par3ate haiM aura unake zirobhAga jo madhyavRttakI kucha
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 anekAnta [ varSa 8 gulAIko liye hue haiM ve isa bAtako sUcita karate haiM jisa dinase yaha svatantratA milI hai usa ki unapara madhyavRttakA asara par3A hai aura ve usakI dinase bhItarI zatraoMne aura bhI jorake sAtha samatA tathA jyotika prabhAvase prabhAvita haiN| sAtha sira uThAyA hai-jidhara dekho udhara mAra-kATa, hI, vijaya-cihnake rUpameM sudarzanacakrakA bhI usameM lUTa-khasoTa, mandira-mUrtiyoMkI tor3a-phor3a aura samAveza ho sakatA hai aura prakArAntarase sUryakA bhI, Aga lagAnakI ghaTanAeM ho rahI haiM / ina jo sabapara samAmarUpase apanA prakAza DAlatA hai, ghaTanAoMkI pahala pAkistAnane kI, pAkistAna gairasphUrti-utsAha-pradAyaka hai aura sabakI unnati-pragatima musalimoMkI saMpattiko chInakara athavA use naSTa-bhraSTa sahAyaka hai| karake hI santuSTa rahanA nahIM cAhatA balki unakI ___ jhaNDeke tIna raGgoMmeM eka sapheda raGga bhI hai jo yuvAstriyoM tathA lar3akiyoMse balAtkAra karane aura zuddhikA pratIka hai| vaha yadi AtmazuddhikA pratIka unheM gharameM DAlane takameM pravRtta horahA hai, zeSa sabako hotA to use sarvopari sthAna diyA jAtA, madhyameM baccoM sameta katala kara dene athavA jabarana unakA dharmasthAna diyA jAnese vaha hRdaya-zuddhikA dyotaka jAna parivartana karane ke liye utArU hai| aura isa taraha gaira par3atA hai-hRdayakA sthAna bhI zarIrake madhyameM hai| musalamAnoMkI athavA apanI bolImeM kAphiroMkI isa mapheda raGgake madhyameM hI azokacakra athavA saMkhyAko eka dama kama kara denA cAhatA hai ! cunA~ce vijayacakrakI sthApanA kI gaI hai, jisakA spaSTa agara koI kimI taraha bhAga-bacakara kisIkI zaraNa Azaya yaha jAna par3atA hai ki vijaya athavA azoka meM athavA zaraNArthI zivirameM pahu~ca jAtA hai to vahA~ kA sambandha cinazuddhise hai-cittazuddhike vinA na taka usakA pIchA kiyA jAtA hai aura hindustAnameM to sthAyI vijaya milatI hai aura na azoka-dazAkI Ane vAle zaraNArthiyoMkI TrenoM, basoM tathA havAI hI prApti hotI hai / astu / jahajoM taka para hamalA kiyA jAtA hai aura kitane hI ___ aba maiM itanA aura batalA denA cAhatA hU~ ki ese musIbataz2adA begharabAra evaM niraparAdhI bhArata ko yaha jo kucha svatantratA prApta huI hai vaha zaraNAthiyoMko bhI mautake ghATa utAra diyA jAtA hai !! abhI taka bAhya zatruoMse hI prApta huI hai--antaraGga isa ghora anyAya-atyAcAra aura amAnuSika vyavahAra (bhItarI) zatraosa nahIM aura vaha bhI eka samajhaute kI khabaroMse sarvatra hAhAkAra macA huA hai, badalekI ke rUpa meM / samajhauteke rUpameM itanI bar3I svatantratAkA bhAvanAeM dinapara dina jora pakar3atI jA rahI hai aura milanA itihAsameM abhUtapUrva samajhA jAtA hai aura loga 'jaimeko taisA' kI nItipara amala karane ke lie usakA pradhAna zreya mahAtmA gA~dhIjI dvArA rAjanIti majabUra horahe haiM, sArA vAtAvaraNa kSubdha aura sazaMka meM ahiMsAke pravezako prApta hai / isa viSaya mahAtmA banA huA hai, kahIM bhI apaneko koI surakSita nahIM jIkA kahanA hai ki janatAne ahisAko eka nItika samajhatA / kahaoNpara kisa samaya kyA ho jAya, yahI rUpameM UparI taurapara apanAyA hai, usakA itanA phala AzaGkA logoMke hRdayoMmeM ghara kiye hue hai| sArA hai| yadi ahiMsAko hRdayase pUrI taurapara apanAyA vyApAra caupaTa hai aura kimIko bhI jarA caina nahIM hotA to svarAjya kabhIkA mila jAtA aura vaha sthira hai| isa taraha yaha svatantratA eka prakArakI abhizApa rahane vAlA svarAjya hotaa| yadi ahiMsAko chor3a bana rahI hai aura sAdhAraNa adUradarzI evaM avivekI diyA aura hiMsAko apanAyA gayA to jo svarAjya logoMko yaha kahanekA avasara mila rahA hai ki isa Aja prApta huA hai vaha kala hAthase nikala jaaygaa| svatantratAse to paratantratA hI acchI thii| idhara pAma ataH isa samaya sarvopari prazna prApta huI svatantratA khar3e kucha bAharI zatru bhI AgameM Idhana DAlakara use athavA svarAjyakI surakSA tathA sthiratAkA hai| bhar3akA rahe haiM aura isa bAtakI phikarameM haiM ki ina
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10-11] sampAdakIya vaktavya 387 bhAratavAsiyoMko svarAjyake ayogya karAra dekara mAranese nahIM hogA balki unakI zatrutAko mAranese phirase inakI gardanapara savArI kI jAya-apane hogA, jisake liye dezameM paraspara prema, sadbhAva aura niraGkuza zAsanakA jUA usapara rakkhA jAya / vizvAsakI bhAvanAoMke pracArakI aura usake dvArA aisI hAlatameM netAoMkA kArya bar3A hI kaThina vidveSake usa viSako nikAla denekI atyanta Avaaura jaTila horahA hai| unheM sukha kI nIMda sonA to zyakatA hai jo adhikAMza vyaktiyoMkI ragoMmeM samAyA dUra rahA, sukhapUrvaka sAMsa lenekA bhI avasara nahIM huA hai| isIke liye netAoMko janatAkA sahayoga mila rahA hai| unakI jo zakti racanAtmaka, vyavasthA- vAJchanIya hai| ve cAhate hai ki janatA pratihimA tmaka aura dezako Upara uThAneke kAryoM meM lagatI aura athavA badalekI bhAvanAse prerita hokara koI kAma na jinase unakI asAdhAraNa kAbaliyata (yogyatA) kare aura daNDAdike kAnUnako apane hAthameM na leve| jAnI jAtI vaha Aja ima vyarthakI gaha-kalahake pIche use AtatAiyose apanI jAna aura mAtAkI rakSAkA ulajhI huI hai / isameM sandeha nahIM ki pAkistAnane khulA adhikAra prApta hai aura usa adhikArako amala hindustAna (bhArata) ke sAtha vizvAsaghAta kiyA hai meM lAte hue, jarUrata par3anepara, vaha AtatAhayoMkI aura netAoMko sakhta dhokhA hA hai paranta isameM jAna bhI le sakatI haiM, parantu kisI AtatAyIke bhI sandeha nahIM hai ki bhAratake paM0 javAharalAla neharU anyAya-atyAcArakA badalA usakI jAtike nirapaaura saradAra paTela jaise netA baDI tatparatAke sAtha rAdha vyaktiyoM-bAlabaccoM tathA striyoM Adiko mArakara kAma kara rahe haiM aura unhoMne dina rAta eka karake cukAnA unheM kisI taraha bhI sahana nahIM hosakatA / thoDe hI samayameM vaha kAma karake dikhalAyA hai jo badalekA esI kAravAiyAsa zatrutAko Aga uttarAttara acche-acche rAjanItijJa aura kArya-kuzala vyaktiyoM ke bar3hatI hai, netAoMkA kArya kaThinase kaThinatama liye iSAMkI vastu ho sakatI hai| isa samaya unakI hojAtA hai aura kabhI zAnti tathA suvyavasthA nahIM mArI zakti hindU, sikha Adi zaraNArthiyoMko ho pAtI / badalekI aisI kAravAI karanevAle eka pAkistAnase nikAlane aura parvI paJjAbase masalamAna prakArase apane hI dUsara bhAiyAko hatyA Ara zaraNArthiyoMko surakSitarUpameM pAkistAna bhijavAne meM musIbatake kAraNa banate haiN| lagI huI hai / ve hindustAnameM pAkistAnakI pakSapAta- ataH bhAratakI svatantratAko sthira surakSita rakhane pUrNa aura dharmAndha sAmpradAyika vidveSakI nItiko aura usake bhaviSyako samujvala banAne ke liye isa kisI taraha bhI apanAnA nahIM caahte| unakI dRSTi meM samaya janatA tathA bhAratahitaipiyoMkA yaha mukhya sArI prajA-cAhe vaha hindU, musalamAna, sikha, jaina kartavya hai ki ve apane netAoMko unake kAryo meM pRNa IsAI, pArasI Adi koI bhI kyoM na ho-samAna hai sahayoga pradAna kareM aura aisA koI bhI kArya na kareM aura vaha sabhIke hitake liye kAma karake duniyA meM eka jisase netAoMkA kArya kaThina tathA jaTila bane / Adarza upasthita karanA cAhate haiN| parantu isa gRha-kalaha- isake liye sabase bar3A prayatna dezamaM dharmAndhatA kaM, jisake viSa-bIja videziyoMna cirakAlase bo athavA majahabI pAgalapanako dUra karake pAramparika rakkhe haiM, dUra hue binA kucha bhI nahIM ho sktaa| isake prema, sadbhAva, vizvAsa aura mahayogakI bhAvanAoMko liye aba antaraGga zatruoMse yuddha karake unakA nAza utpanna karanekA hai| isIse annaraGga zatruoMkA nAza karanA hogA / jabataka antaraGgazatraoMkA nAza nahIM hokara dezameM zAnti evaM muvyavasthAkI pratiSTA ho hogA tabataka bhAratako saccI svAdhInatAkI prApti nahIM sakegI aura milI huI svatantratA sthira raha sakego ? kahI jA sakatI aura na use sukha-zAntikI prApti hI dezameM aisI sadbhAvanAAMko utpanna karane aura phailAne ho sakatI hai| parantu ina zatruoMkA nAza unake kA kAma, merI rAyameM, una sacce sAdhuoMko apane
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 anekAnta [ varSa 8 hAthameM lenA cAhiye jo sabhI sampradAyoMmeM thor3e (pRSTha 382 kA zeSAMza) bahata rUpameM pAye jAte haiN| unake Upara dezakA bahata ke bAda huA thA / ataeva yogazAstra vikrama bar3A RNa hai, jise unako isa prakArakI sevAoM- saMvata 1287 se lekara 1229 takake bIcake kisI dvArA aba cukAnA cAhiye / isa samaya unakI samayameM racA gayA hai| sevAoMkI khAsa z2arUrata hai, jisase dharmAdhi-guruoM yadi yogazAstrako vi0 saM0 1217kI racanA mAna aura bahake hue svArthaparAyaNa maulavI-mullAoM ke liyA jAye to usameM aura dharmazarmAbhyudayakI ukta galata pracArase vyApta hue viSako dezakI ragoMse pratike samayameM 70 varSakA antara ThaharatA hai / itane nikAlA jaaske| unheM vartamAnameM Atma-sAdhanAko bhI samayameM yogazAstrakI khyAtikA honA, mahAkavi gauNa karake lokasevAke maidAnameM utara AnA cAhiye, haricandake sAmane usakA pahu~canA aura dharmazarmAmahAtmA gAMdhIkI taraha sacce dilase nirbhaya hokara bhyudayakI pratikA honA zrAdi kArya sampanna ho sakate apekSita sevAkAryoM meM pravRtta hojAnA cAhiye aura yaha haiN| hamAre matase isI samayameM mahAkavi haricanda hue mamajha lenA cAhiye ki dezakA vAtAvaraNa zAnta hue haiN| unakA janma vi0 saM0 1200 ke lagabhaga huA binA ve Atma-sAdhanA tokyA, koI bhI dharmasAdhanakA hogA / jaba AzAdhara mAravAr3ama bhAgakara mAlavAmeM kArya nahIM kara skeNge| apanI sevAoM dvArA ve loka Aye usI samayake lagabhaga unhoMne apanA dharmazarmAke dharmasAdhanameM tathA AjakalakI havAma sacce bhyudaya racA hogaa| yahI vajaha hai jo azAdharake dharmasa cyuta hue prANiyoMko manmAmArga dikhAnemeM granthoM meM usakA eka bhI uddharaNa nahIM milatA, kintu bahuta kucha sahAyaka ho skeNge| aura isa liye yaha AzAdharake dharmAmRtakA pAna karanevAle kavi unakA isa samaya sarvopari kartavya hai / yadi aime ahaMdAsa ke purudevacampUpara dharmazarmAbhyudayakI gaharI kartavyaparAyaNa satsAdhuoMkI ToliyA~kI ToliyA~ chApa pada-padapara milatI hai dezameM ghUmane lageM to dezakA dUpita vAtAvaraNa zIghra pATaNake bhaNDArameM dharmazarmAbhyudayakI 1287 kI hI zuddha tathA svaccha ho sakatA hai / AzA hai pratikA pAyA jAnA bhI sthitipara bahuta prakAza satsAdhuoMkA dhyAna jarUra isa ora jAyagA aura ve DAlatA hai| yadi usa pratiko dekhA jAye to sambhava apane vatamAna katavyako samajhakara netAoMko hai usase aura bhI prakAza par3a sake / sambhava hai vahI apanA vAstavika mahayoga pradAna karanemeM koI bAta prati Adya prati ho aura mahAkavi gujarAtake AmaThA nahIM rkkheNge| pAsake rahane vAle hoN| pATaNa usa samaya gujarAtakI rAjadhAnI thI aura rAjA kumArapAla usameM rAjya vIrasevA mandira, saramAvA karatA thaa| AcArya hemacandra bhI vahIM rahate the| yogazAstra bhI sambhavataH vahIM racA gayA thA jise mahAkavi haricandane dekhA thaa| saMzodhanakI sUcanA-gata kiraNameM yugavIrajI (mukhtAra zrI jugalakizorajI) kI eka saMskRta kavitA 'jainAdaza (jainaguNa-darpaNa)' nAmase mudrita huI hai, usameM nimna padya chUTa gayA hai ataH pAThaka use 8veM padya ke bAda apanI 2 pratimeM bar3hA leveM aura tadanusAra agale padyoMke kramAGka bhI kramazaH 18, 11 banA leveN| sAtha hI, tIsare padyameM 'sazIlo' ke sthAnapara 'kRtajJo', zAnti' ke sthAnapara 'zIla' aura sAtaveM padyameM 'jainonIti' kI jagaha 'jainaH zAnti' banA lenekI bhI kRpA kreN| parIpahopasargANAM vijetA dhIra-sattamaH / apramAdI sadA jainaH satsaMkalpe dRDho mahAn / / 5 / / -vyavasthApaka 'anekAnta'
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi siMha aura pradyumnacarita [ le0-50 paramAnanda jaina zAstrI ] mahAkavi siMha vikramakI 12vIM 13vIM zatAbdIke jAtA hai ki kavikA sampradAya digambara thaa| granthakI vidvAna the| yaha prAkRta, saMskRta, apabhraMza aura utthAnikA aura vanazailI bhI ukta sampradAyake dezI bhApAke paNDita the| inakI eka mAtra kRti kathA-kAvyoM jaisI hI hai :rUpameM pradyumnacarita (pajjueNacariu) nAmakA eka viulagirihi jiha hayabhavakaMdaho, khaNDakAvya upalabdha hai, jisakI maMdhiyoMke pUrvameM pAye jAnevAle saMskRta padyoMse, jinameM kavine apanA samavasaragu, siriviirjiaannNdho| paricaya bhI aGkita kiyA hai, unake saMskRta vidvAna gAravarakhayarAmarasamavAe, gagAharuhAnakI svataH sUcanA mila jAtI hai| ukta granthameM pucchiu segiyraae| prAkRta aura dezI bhApAke zabdoMkA bhI prayoga kiyA mayaraddhayaho viNijjiyamAraho, gayA hai aura apabhraMza bhASAkA to vaha grantha hai hI, jisakA paricaya Age diyA jaaygaa| kavine svayaM kahahi cariu pjjugnnkumaarho| apanako cAra bhASAoM ke vidvAn honekI sUcanA taM NisuNe vi bhagAi gaNesaru, terahavIM maMdhika zurUma pAya jAnevAle nimna saMskRta giyugai meNiu magahagaresaru // padyama kI hai : kavine anya kisI suvikI sahAyatAke binA jAtaH zrIjinadharmakarmanirataH zAstrArthasapriyo, hI isa kAvyakI racanA kI hai aura apaneko bhavabhASAbhiH pravagAzcaturbhirabhavacchIsiMhanAmA kaviH / bhedanameM samartha, zamI tathA kavitvagarva sahita bhI putro ralhaNa-paNDitasya matimAn zrIgUrjarAgomiha prakaTa kiyA hai / kavitA karanemeM jisakI koI samAnatA na kara sake, aisA asAdhAraNa kAvya-pratibhAdRSTi - jJAna - caritrabhUSitatanuvaMze vizAle 'vanau // vAlA vidvAna vyakta kiyA hai| sAtha hI yaha vyakta ___ isa padyameM batalAyA hai ki kavi siMha jainadharma kiyA hai ki vaha vastuke sAra-asAra vicAra karane meM aura karmameM anarakta the aura zAstrArtha meM sarvapriya the| sundara buddhivAlA, samIcIna vidvAnAma agraNI. cAra bhApAoM (saMskRta, prAkRta, apabhraMza aura dezI) sarva vidvAnoMkI vidvattAkA sampAdaka, satkavi thA; meM nipuNa the| yaha ralhaNa paNDitake, jo saMskRta- usIne zAMtarasa aura Anandaprada isa kAvya-granthakA prAkRtarUpa bhApAdvayameM niSNAta the, buddhimAna putra nirmANa kiyA hai / isa samullekhaparase kavikI the| aura lokameM vizAla gurjara kulameM utpanna hae pratibhAkA sahaja hI andAja lagAyA jA sakatA hai| the| inakA zarIra samyagdarzana, samyagjJAna, aura 1 sAhAyyaM samavApya nAtra sukaveH pradyagnakAvyasya yaH / samyakcaritrase vibhUSita thaa| kartA'bhUd bhavabhedanakacaturaH zrIsiMhanAmA zamo / yadyapi granthakartAne apane sampradAyakA koI ullekha sAmyaM tasya kavitvagarvasahitaH ko nAma jAto'vanau / nahIM kiyaa| kintu granthakA antaHparIkSaNa aura usakI zrImajjainamatapraNItamupatha sArthaH pravRttaM : kSamaH / / guruparamparApara vicAra karanese yaha spaSTa mAlUma ho -caudahavIM saMdhike anta meM /
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 anekAnta [ varSa 8 tA maladhArideu muNipuMgamu, samaya batalAnekA prayatna kiyA jAtA hai / graMthaprazastipaccakkha dhammu uvasamu damu / meM 'bamhaNavADa' nagarakA varNana karate hue likhA hai ki usa samaya vahA~ raNadhorI yA raNadhIrakA putra mAhavacaMda Asi supasiddhau, ballAla thA jo arNorAjakA kSaya karaneke liye jo khama-dama-jama-giNayama-samiddhau / kAlasvarUpa thA aura jisakA mAMDalika bhRtya athavA 'maladhArI' yaha eka upAdhi thI jo usa samayake sAmanta guhilavaMzIya kSatrI bhullaNa usa samaya kisI kisI sAdha sampradAyameM pracalita thI / isa bamhaNavADakA zAsaka thA' / parantu isa ullekhaparase upAdhike dhAraka aneka vidvAna zrAcArya hogaye haiN| ukta rAjAoMkA rAjyakAla jJAta nahIM hotaa| ataH vastutaH yaha upAdhi una munipuGgavoMko prApta hotI use anya sAdhanoMse jAnanekA prayatna kiyA jAtA hai| thI jo durdharaparIpahoM, vividha upasargoM aura zIta mantrI tejapAlake Abake laNavasati gata upNa tathA varSAkI vAdhA mahate hue bhI kaSTakA saM0 1287 ke lekhameM mAlavAke rAjA vallAlako anubhava nahIM karate the, aura pasInese tara zarIra yazodhavalake dvArA mAre jAnekA ullekha hai| yaha honepara dhUlikaNoMke saMsargase 'malina' zarIrako sAfa yazodhavala vikramasiMhakA bhatIjA thA aura usake na karane tathA pAnIse na dhone yA na nahAne jaisI kaida ho jAne ke bAda gaddI para baiThA thaa| yaha kumAraghora vAdhAko bhI hasate hue saha lete the| aise RSi- pAlakA mAMDalika mAmanta athavA bhRtya thA, mere isa puGgava hI ukta upAdhise alakRta kiye jAte the| kathanakI puSTi acalezvara mandirake zilAlekha gata kavivara devasenane bhI apane guru vimalasenako nimna pAma bhI hotI hai :maladhArI sUcita kiyA hai| inhIM guru amRtacandrake "tammAnmahI.."viditAnyakalatrapAtra, Adezase kavi siMhane pradyumnacaritakI racanA kI hai| sparzo yazodhavala ityavalambate sma / grantha aura usakA racanA samaya yo gurjarakSitipatipratipakSamAjau, prastuta graMthameM zrIkRSNake putra pradyamnakumArakA jIvana valAlamAlabhata mAlavamedinIndram // " paricaya 15 saMdhiyoMmeM diyA hazrA hai, jisakI zoka yazodhavalakA vi0 saM0 1202 (1145 AD.) saMkhyA sAr3he tIna haz2Arase kama nahIM hai| mArA graMtha kA eka zilAlekha ajarI gAMvase milA hai jisameM apabhraMza bhASAmeM racA gayA hai| prathakA cAratabhAga bar3A hI sundara aura zikSAprada hai| kavina use 1 sari-sara-gaMdaNa-vaNa-saMchaNNau, pratyeka saMdhikI puSpikAmeM dharma, artha, kAma aura maTha-vihAra-jiraNa-bhavaNaravagaNa u / mokSarUpa puruSArtha catuSTayasa bhUSita batalAyA hai| bamhaNavADau NAmeM paTTaNa, apabhraMza bhASA svabhAvata: mAdhuya evaM padalAlityako / ariNaraNAha-seNa dalavadRNu / liye hue hai, kavine use vividha chandAma gUMthakara jo bhujai ariNakhayakAlaho, aura bhI sarasa tathA manohara banA diyA hai| raNadhoriyaho suaho ballAlaho / __ yadyapi graMthameM racanAkAla diyA huzrA nahIM hai, jAsu bhiccu dujaNa-maNasallaNu, phira bhI anya pramANoMke AdhArapara granthakA racanA __ khattiu guhila uttu jahiM bhullaNa // -pradyumnacarita prazasti / 1 dekho, sulocanAcarita aura devasena nAmakA lekha, 2 yazcaulukyakumArapAlanRpatiH pratyathitAmAgataM / anekAnta varSa 7 kiraNa matvA satvara meva mAlavapati ballAlamAlabdhavAn / /
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10-11] mahAkavi siMha aura pradyumnacarita 393 'pramAravaMzodbhavamahAmaNDalezvarazrIyazodhavalarAjye na ki kumArapAlakA rAjyakAla vi0 saM0 1199 se vAkya dvArA yazodhavalako paramAravaMzakA maNDalezvara vi0 saM0 1229 taka pAyA jAtA hai aura isa sacina kiyA hai| yazodhavala rAmadevakA putra thA, bar3anagara prazastikAkAla san 1551 (vi0saM01208) isakI rAnIkA nAma saubhAgyadevI thaa| isake dA hai| ata: ballAlakI matyu 1151 A. D. (vi0 saM0 putra the, jinameM eka kA nAma dhArAvarSa aura dUsare 1208) se pUrva huI hai| kA nAma prasAda deva thaa| inameM yazAdhavalake bAda Uparake isa kathanase yaha spaSTa mAlUma hotA hai rAjyakA uttarAdhikArI dhArAva thaa| yaha bahuta hI ki kumArapAla. yazodhavala, ballAla aura arAja vIra aura pratApI thA, isakI prazaMsA vastupAla- ye saba rAjA samakAlIna haiN| zrataH grantha-prazasti tejapAla prazastike 36veM padyameM pAI jAtI hai| gata kathanako dRSTimeM rakhate hue yaha pratIta hotA hai dhArAvarSakA maM0 1220 kA eka lekha 'kAyadrA' gAMvake ki prastuta pradyamnaritakI racanA vi0 saM0 1200 bAhara, kAzI, vizvezvarake mandirase prApta huA hai| se pUrva ho cukI thii| ata: ima graMthakA racanAkAla yadyapi isakI mRtyukA kAI paTa ullekha nahIM milA, vikramakI 13vIM zatAbdIkA prArambhika bhAga jAnanA phira bhI usakI mRtyu ukta maM0 1220 ke samaya taka caahiye| yA usake antargata jAnanA caahiye| pradyamnacaritakI adhikAMza pratiyoga antima __ jaba kumArapAla gujagatakI gaddI para baiThA taba prazasti hI dI huI nahIM haiM, aura jina pratiyoM meM prApta mAlavAkA rAjA ballAla, candrAvatIkA paramAra thI unameM vaha Tita evaM khaNDitarUpameM hI prApta huI vikramasiMha aura sapAdalakSa sAMbharakA cauhAna thI; kintu yaha limbate hA prasannatA hotI hai ki zrarNArAja ye nInoM gajA paramparameM mila gae, aura bha mahandIni Ameraka zAstra bhaNDArakI kaI inhani kumArapAlaka viruddha jabaradasta pratikriyA kI; pratiyoM meM yaha prazasti pUrNaparma upalabdha hai| ukta parantu unakA yaha saba prayatna niSphala huaa| bhaNDAra meM ima granthakI chaha pratiyA~ pAI jAtI hai| kamArapAlane vikramasiMhakA rAjya usake bhatIje jo vividha samayoM meM likhI gaI haiM uname saM0 1177 yazAdhavalakA de diyA, jisane ballAlako mAga thA, kI pratiparase ukta granthakI anta prazasti pAThakoMkI aura isa taraha mAlavAkA gujarAtameM milAnekA jAnakArIke liye jyAMkI tyoM rupamaM nIce dI prayatna kiyA gyaa| jAtI haiM:ballAlako mRtyukA ullekha aneka prazastiyAMma kRtaM kalpa vRkSamya zAstraM zamnaM madhImatA / milatA hai / bar3anagarase prApta kumArapAla prazastika siMhana mihabhUtana pApatAmasa bhaMjanaM / / / 15 zlokoMmeM ballAla aura kumArapAlakI vijayakA kAmyamya kAmyaM kamanIyavRttaullekha kiyA gayA hai aura likhA hai ki kumArapAlane vRttaM kRta kInimatAM kavInAM / ballAlakA mamtaka mahala ke dvArapara laTakA diyA thaa| bhavyana siMhana kavitva bhAjAM, 5 zavabhaMgIgalavidalanAnnidranistriMzadhArI, lAbhAya tamyartha madaivakIniH / / 2 / / bhAgavaH samajani mutastanya vizvaprazasyaH / savvaNTu mavvadaMsI bhava-vaNa-dahaNo krodhAnAntapradhanavasudhA nizcale yatra jAtA, mavvamAramsa mAro, 5cAta trotpalajalakaNaH kokaNAdhIza patnyaH / / 36 / / mavvANaM bhavyayANaM samayamaNagaddo 2 dekho, bhAratake prAcIna rAjavaMza bhA0 1 pR0 76-77 / mavaloyANa mAmI / 3 Epigraphic IndicnV.I.VIII P. 200. 1 degyo, mana 5151 kI ligvina bar3anagara prazasti /
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 394 anekAnta [ varSa 8 savvesiM vattharUvaM payaDaNa kusalo savvaNANAvaloI, savvesiM bhUyayANaM karuNa virayaNo savvapAvaM jo so // 3 // jaM devaM deva devaM aisaya sahida aMgadArANihataM, suddhaM siddhi haratthaM kali-mala-rahitaM bhavva-bhAvANumukkaM / NANAyAraM aNataM vasuguNagaNiNaM aMsahINaM suNiccaM, amhANaM taM aNidaM pavimalasahida deu saMsArapAraM // 4 // jAdaM mohANubaMdhaM sAruhaNilae kiM tavattha aNattthaM, saM taM saMdehayAraM vibuha viramaNaM khijadedIvamANaM / vAesIe pavittaM vijayabhuvaNe kavvavittaM vicittaM, dijjaM taM jaM aNaMtaM virayadi sudaraM NANalAhaM viditaM // 5 // pattA-jaM iha hINAu kAimi sAhiu amuNiya satttha - paraMparaI / taM khamahu bhaDArI tihuvaraNasArI vAesari sattharaI // 1 // duvaI-jA Niru sattabhaMgi-jiNavayaNa viNiggaya duha-viNAsaNI, hou pasaraNa majma mahu ? suhayari iyaraNa-kumai-raNAsaNI ||ch|| para - vAiya - vAyA - haruzra-chammu, saya kevalijo paJcakkhu dhammu / so jayau mahAmuNi amiyacaMdu, jo bhavvaNivahakairavahaM caMdu / maladhArideva - paya - poma - bhasalu, jaMgama sarasai savvattha kusalu / tahapaya-rauNiruueNayaamaiyamANu, gujjara-kula-Naha-ujjoya bhANu / jo uhaya pavaravANI vilAsu, eyaM viha viusaho ralhaNAsu / taho paNaiNi jiNamai suhaya-sIla, sammatta-vaMta NaM dhammalIla / kaisIhu tAhi gabhaMtaraMbhi, saMbhaviu kamalu jaha sura-saraMmi / jaNavacchalu sajaNa-jaNiyaharisu, suivatu tiviha vai-rAya sarisu / uppaNNu sahoyaru tAsua vara, nAmeNa suhaMkara guNahaM pavaru / sAhAraNa laghuvau tAsu jAu, dhammANuratta aidivvakAu / tahu aNuvamaha euvi su-sAru, saMviNou vi NaM kusumasaradhAru ? jA vacchahiM cattAri vi subhAya, parauvayAriya jaNa jaNiyarAya / ekahiM diNi guruNAbhaNai vattha, NisuNahiM chappaya kairAya daccha / bhobAla-sarAsai guNasamIha, kiM aviNoyaI diNa gamahi sIha / caviha purisatttha-rasoha bhariu, NivvAhahi eu pajjuNNacariu / kada siddhaho virayaMtaho viNAsu, saMpattau kammavaseNa tAsu / mahu vayaNu karahiM ki tuva guraNeNa, saMteNa hUya chAyA sameNa / ghattA-kiM teNa pahavaI caudhaNaI ja vihaliya haM Nau vayara (nn?)i| kavveNa teNa kiM kaiyaNaho jaM Na chaillaha maNu harai / guruNApuNopauttaM paviyappa dharamaputta mA citte / guNiNo guNaM laheviNu jai loo dUsaNaM thavai // 11 // ko vArai savisesaM khuddo khuddattaNaM pi virayaMto / muvaNo chuDu manbhattho amuvato Niya sahAva vA // 2 // saMbhava iva hua vigdha maNuyANaM seya maggolagANaM / mA hohi kajja sidilo virayahi kavvaM turaMto vi // 3 // cantA vihaliyA ki hara
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10-11 ] teraha kAThiyA 395 suha asuhaM Na viyappahi cittaM dhIre vi te jae vrunnaa| ko lekkhai sattthammeM dujjIha dujaNaM pi asuhayaraM / parakajje parakavvaM vihaDaMtaM jehiM uddhariyaM // 4|| muvaNaM suddha sahAvaM karamauli raivi pacchAmi // 6 // amiyamayaMdagurUNaM AesaM lahe vi jhattiiya kavvaM / jaMkiMpihINa ahiyaM viusAsohaMtu taM pi iya kvve| NiyamaiNA NimmaviyaM NaMdau sasIdiNamaNI jAma ||dhittttnnenn raiyaM khamaMtu savva pi maha guruNo ||7|| iya pajjuraNacariya sammatta / teraha kAThiyA lekhaka-bA. jyotiprasAda jaina, ema. e.] yA bAlama zoka bhaya kathA kautaka koTa / anekAntakI gata kiraNa 6-7 pR0 287 para kI eka kavitA dI huI hai, jisakA prArambha isa vidvadvarya sampAdaka jIne, unheM prApta eka prAcIna prakAra huA hai:guTakemeM sphuTarUpase ullekhita tIna padyoMke AdhArase, je vaTapArai vATameM, karahiM upadrava jora / tatkAlIna bhaTTArakoMkI teraha pantha zuddhAmnAyake prati videza tinheM deza gujarAtameM, kahahiM kAThiyA cora // 1 // vidveSa pUrNa evaM ghRNita manovRttikA acchA digdarzana karAyA hai| ukta padyoMmeMse padya na0 2 meM 'kAThayA' tyoM yaha teraha kAThiyA, karahiM dharmakI hAni / zabda AyA hai| vaha padya isa prakAra hai tAteM kucha inakI kathA, kahahu~ vizeSa bakhAni // 2 // "tridaza 13 pantharatau nizivAsarAH jUnA a guruviveka na jAnati nipTurAH kRpagabuddhi ajJAnatA, bhrama nidrA mada moha // 3 // japatape kurute bahu nipphalAM isase Age 1 se 16 taka, 13 caupAiyoM meM kimapi yeva janA sama kaatthyaa"|| ina terahoM kAThiyAMkA svarUpa varNana kiyA gayA hai isakA spaSTa artha hai ki-'ye (teraha panthI loga) aura antameM 17veM padya (dAha)rAtadina teraha panthameM rata rahate haiM, ye niSThura guru 'ye hI teraha karama Thaga, lehiM ratana traya chIna / viveka-gurukA Adara mAnAdi karanA nahIM jAnate, yAta saMsArI dazA. kahiye teraha tIna' // inake kiye japa tapa saba niSphala haiM, aura ye loga meM kavitAkA upasaMhAra kiyA gayA hai / isake mAno kAThiyA hI haiM / ' zraddheya mukhtAra sAhibane - uparAMta 'iti trayodaza kAThiyA' likhakara kathanakI 'kAThiyA' kA artha dharmakI hAni karane vAlA kiyA hai. ___ samApti kI hai| isa kavitAse spaSTa vidita hotA hai so ThIka hI hai| kintu isa zabdakA aura isake isa ki 'kAThiyA' zabda gujarAtI bhASAkA hai jisake sthAnameM padyake racayitA dvArA prayukta honekA vAstavika artha baTamAra, luTere athavA corakaM haiM aura jisakA rahasya abhI hAla meM hI banArasI-vilAsakA ava upayoga isa kavitAke raciyatA vidvadvarya paNDita lokana karate hue spaSTa huA / ukta graMtha' ke pR0 161 banArasIdAsajIna alaGkArika rUpameM kiyA hai arthAta para 'atha teraha kAThiyA likhyate' zIrSakase 17 padyoM jisa prakAra kAThiyA loga rAhacalatoMke dhana sarvasva 1 banArasI vilAsa-jainagraMtha ratnAkara kAryAlaya bmbii| kA apaharaNa kara lete haiM usI prakAra ye juA.
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396 anekAnta [ varSa 8 Alasya, zoka, bhaya, kukathA, kautuka (maz2Aka), yugameM jaina samAjakI bhI kucha vicitra sthiti thii| krodha, kaMjUsI, ajJAna, bhrama, nidrA (g2afalata), zvetAmbara AmnAyameM yatiyoM aura zrIpUjyAMkA tathA mada (g2arUra) aura moha rUpa 13 Thaga manuSyake digambara sampradAyameM bhaTTArakoMkA prabhutva thaa| apane samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra rUpa svArthake liye ye bhaTTAraka aura yati jana sAdhAraNako ratnatraya dharmako lUTa lete haiM, ina doSoMkI upasthitimeM andhakArameM rakhate the| prAkRta saMskRta AdikA jJAna usakA dharmarUpI dhana nahIM Tika pAtA, ve usakI na hone aura zikSA kI vyApaka kamIke kAraNa maddhama hAni hI karate haiN| jJAta nahIM ki ina dopoMke liya ke sacce prarUpaka prAcIna zrApa granthoMke paThana-pAThana kAThiyA zabdakA prayoga karane meM koI aura prAcIna kA abhAva-mA thA, aura ye bhaTTAraka yati Adi AdhAra thA yA nahIM, aura isa prakAra ke 'trayodaza apane upadezoM, vyAkhyAnoM aura dharmAjJAoMma dharmakA kAThiyA' yA 'teraha kAThiyA' zIrpakase anya prAcIna- jaisA kucha svarUpa varNana karate. jo kucha vidhitara pATha saMskRta, prAkRta, apabhraMza, hindI, gujarAtI vidhAna banAte aura janatAko jaisA kucha Adeza sI bhASAma isI vipayaka pratipAdaka dete vahI usake liye 'bAbA vAkyaM pramANama' upalabdha haiM yA nahIM ? yadi aisA nahIM hai, aura yaha hotA thaa| kavivara banArasIdAsajIkI hI maulika sUjha hai to paNDitavarya banArasIdAmajI eka atyanta unakI pratibhAkI balihArI hai aura unakI kalpanA pratibhAzAlI kavi to the hI, ve eka suzikSita adbhata hone ke mAtha hI mAtha prazaMsanIya hai| bahubhASAvid gambhIra vidvAna aura utkaTa samAja kavivara paM0 banArasIdAsajIkA janma vikrama sudhAraka bhI the| saubhAgyase inheM paM0 rUpacandajI, maM0 1643 (mana 1586 I0) meM jaunapurameM huA arthamallajI, bhagavatIdAsajI, catubhujajI, kNvrpaalthaa| inake. jIvanakA adhikAMza AgarAma vyatIta jI, dharmadAsajI, Adi vidvAnoM aura zAstrajJoMkA hA thA, inhoMne apanI 55 varSa takakI zrAyukA samparka bhI milA / samAjakaM ajJAna, dharmakI durgati hindI padyabaddha Atmacarita 'addhakathAnaka'' ke aura bhaTTArakoM va yatiyoMke anyAya atyAcArasaM nAmase likhA hai / ataH hindIke ima anupama aura inakA citta becaina hogayA / inhoMne samayamAra, utane prAcIna ekamAtra Atmacaritrama kavivarakA pravacanasAra, gomadasArAdi Apa-graMthAMkA adhyayana sana 1641 30 (vi0 saM0 1698) takakA jIvana manana kiyA, dhamaka vAstavika svarUpako hRdayaGga vattAnta diyA hazrA hai, usake pazcAt vaha kitane dina kiyA aura usIkA joroMka mAtha pracAra kiyaa| jIvita rahe aura kyA kyA kArya kiye kucha lokabhASA hindImeM una prAcIna graMthoMkA anuvAda jJAta nhiiN| unakI mRtyu saMbhavatayA san 1644 I0 karanekA Andolana uThAyA, svayaM AcArya kundakundaka meM ho gaI thii| prasiddha atha samayasArakA sarasa chandabaddha hindImeM paNDitajIke pUrvaja zvetAmbara sampradAyake lalita aura bhAvapUrNa apUrva anuvAda 'nATaka anuyAyI the, aisA pratIta hotA hai; kintu inake hoza samayamAra' ke rUpameM kiyaa| navarasa, arddhakathAnaka, saMbhAlaneke bAda taka inake kuTumbamaM dharma zaithilya, banArasI paddhati, mohavivaka juddha zrIra nAmamAlAke mithyAtva aura vahamokA kAphI prabhAva thaa| uma atirikta 47-48 phuTakara upayogI padyabaddha racanAeM 1 DA0 mAtAprasAdagupta dvArA saMpAdita va prayAga vi0vi0 kI jinameMse kucha prAcIna saMskRta prAkRta pAThoM parase kI hindI sA0 samiti dvArA prakAzita / tathA paNDita anudita haiM aura kucha unakI svayaM kI maulika haiM, nAthUrAma premI dvArA saMpAdita aura jaina grantharatnAkara aura jo saba uparyukta banArasI-vilAsameM maMgrahIta kAryAlaya bambaImeM prakAzita / haiN| inakI sabhI racanAoM meM prAcIna pramANIka
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10-11 ] teraha kAThiyA 397 ArSa-granthoMkA anukaraNa aura zuddha sacce jainadharmakA paNDita banArasIdAsa pakke parIkSApradhAnI, svatantra pratipAdana hai| paM0 banArasIdAsajIke pracAra aura vicAra evaM maulika sUjhake vyakti the / svayaM AndolanakA yaha prabhAva huA ki jaina janatA anubhava karake athavA apanepara hI prayoga karake, zithilAcArI bhaTTArakoM aura yatiyoMke caMgulameMse Azayako bhalIbhA~ti buddhi aura manase grAhya honepara nikalakara zuddha jaina zrAmnAyakI ora pravRtta huI, hI ve kisI bAtako mAnaneke liye pravRtta hote the| aura isI kAraNa ina paNDitapravarako digambara ekabAra adhyAtmika granthoMke tathyako na samajha sakane sampradAyake madhyakAlIna zuddhaAmnAyakA pravataka ke kAraNa ve aura unake tIna anya mitra bahaka gaye, kahA jAtA hai| isa zuddha AmnAyake anuyAyI hI unakI isa bahakI huI avasthAkA jo logoMne majAka digambara teraha-panthI kahalAte haiM / paNDitajIka ur3AyA vaha svayaM paM0 jIke zabdoMmeM isa prakAra haisamakAlIna athavA thor3e hI pIche hone vAle "kahahi loga zrAvaka arujatI, zvetAmbara yati meghavijayane apane prAkRta grantha bAnArasI 'khAmarAmatI''-arddhakathAnaka padya 608 'yuktiprabodha' tathA usakI svopajJa saMskRta TIkAmaM kyA Azcarya hai ki uparivarNita 'trayodaza unake ima samayopayogI sudhArako 'banArasiyA pantha' kAThiyA' paNDitajIkI apanI nijI sUjha ho aura aura usake samarthakoM evaM anuyAyiyoMko 'banarasiyA usameM unhoMna zithilAcArI bhaTrArakoM aura yatiyoM ke panthI' kahakara majAka ur3AyA hai / aura isa tathA unake anuyAyiyoMke pratyakSa dIkha par3ane vAle 'banArasI mata' kI utpatti vi0 saM0 168 meM huI taraha mAMTa dApoMkA citraNa kiyA ho joki spaSTatayA banAI hai / paM0 bakhatarAmajIna apane 'buddhi vilAsa' vAstavika dharmakI hAni karane vAle haiM, ratnatrayarUpa granthama digambara teraha paMthakI utpatti vi0 saM0 1683 AtmIka dhanako lUTane vAle vaTamAra DAka haiM tathA meM huI batAI hai| paM0 banArasIdAsajIke sama- maMsArI manuSyakI dazAko teraha tIna karane vAle haiM, kAlIna AgarA nivAsI suprasiddha zvetAmbarAcAya aura janatAko ina teraha dopAMsa sadaiva mAvadhAna yazovijayajIne unake matako 'mAmpratika adhyAtma- rahane, bacane evaM unakA nirAkaraNa karate rahakara sacce mata' arthAta hAlakA hI paidA huA adhyAtmamata kahA arthIma dhArmika aura vAstavika jaina bananekA arthAta hai, aura usake khaNDanameM 'adhyAtmamataparIkSA' digambara zuddha AmnAya athavA upayukta teraha dopoMva 'adhyAtmamata khaNDana' likhe| svayaM paNDitajIna ko TAlane vAle terahapanthakA anuyAyI bananekA apane Apako tathA apane sAthiyoMko 'adhyAtmI' pracAra kiyA ho| imameM unheM AzAtIta saphalatA kahA hai ! ata: jaisI ki zraddheya premIjIkI rAya he,' bhI milii| aneka digambara aura zvetAmbara gRhastha bhaTrAraka virodhI digambara terahapaMtha athavA zuddha unake anuyAyI hogaya, kintu zithilAcAriyoMko yaha AmnAyake mukhya pravartaka kavivara paM0 banAramIdAsa- kaise sahana hosakatA thaa| unase kucha aura to bana jA hI the aura usa samaya ise 'bAnArasI mata' yA nahIM par3A, unhoMne ina zuddha zrAmnAyI teraha paMthiyoMadhyAtmamata nAma diyA gayA thA / vAstava meM ke viruddha viSa vamana karanA zuru kara diyA, unake 1 premI-jaina sAhitya aura itihAsa pR. 367.68 / matakaM gvaNDanameM grantha ligve, unha 'kAThiyA' apazabda 2 vahI-pR. 366 / se sambodhita kiyA, aura paNDitajI dvArA ginAye 3 addha kathAnaka-jaina grantharatnAkara kAryAlaya bambaI- gaye tyAjya teraha doSAMkA unhIM ke anuyAyiyoma ma. pR. 17,16 / Aropa kiyA / prastuta bhaTTArakIya manovRtti vAle 4 addha kathAnaka-padya 671 / padya isa bAtakaM jvalanta udAharaNa haiM, aura bahuta 5 premI-jai. bhA. i. pR. 367 / (zeSa pRSTha 401 para )
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 8 jogicaryA [ isa jogicaryA' nAmakI kavitAko maiMne san 1944 meM eka guTake parase noTa kiyA thaa| isake kartA muni jJAnacandra haiM / isameM adhyAtma dRSTise yogI athavA sAdhukI caryAkA sundara evaM cittAkarSaka kathana kiyA gayA hai| cU~ki yaha saMsArI AtmA anAdikAlase alakha niraJjana AtmAko bhUla gayA hai, bhramavaza caurAsI lAgna yoniyoMmeM bhaTakatA phira rahA hai bhAra rAga-dveSa ahaGkAra Adi vibhAva pariNatiyoMmeM rata hokara svasvarUpakI ora aAMkha uThAkara bhI nahIM dekhatA, isIse muni jJAnacandra likhate haiM ki-grantha (parigraha) kI icchA na karo, mohakI vAMchA bhI mata karo, zuddha digambara bana jAo, samyagdarzana, samyagjJAna aura samyaka cAritra rUpa ratnatraya nidhise vaMTA khelo aura antarAtmAkI aora dekho| isa AtmAkA paramatattva hI AdhAra hai aura zivanagarI hI ghara hai zrAdi / isa prakAra bahuta hI sarala zabdoMmeM usa saccidAnandarUpa vijJAna ghana aAtmAkA dhyAna aura usakI prApti karanekI preraNA kI gaI hai| sAtha hI yaha batalAyA gayA hai ki citparicayake binA kevala bAhya tapazcaraNAdise mukti nahIM milatI, vaha to svasvarUpakA dhyAna, cintana evaM anudhAvana karanese sahaja hI prApta ho jAtI hai| isI bhAvako vyakta karate hue eka jagaha likhA hai ki 'he aAtman ! tU kAyAkA zoSaNa kara aAtmA poSaNa kara, pUrvIgoMkA vyAkhyAna kara, iMdriyoMko daNDita kara tathA icchAnirodharUpa tapase zarIrako alaMkRta kara, jina zAsanako jAna, tIrthoMko jA, pUjA kara, jisa-tisako mIsa jhukA, zarIrako kSINa kara, banameM nivAsa kara evaM nirantara hI bhAvanA bhA, parantu jaba taka tU paramabrahma paramAtmAkA samabhAvoMse avalokana nahIM kregaa| taba taka tujhe zivapura kI prApti nahIM ho skegii| astu, purAtana hindIkI yaha kavitA, aAzA hai, anekAntake pATakoko rucikara hogI isIse Aja ise unake sAmane rakhA jA rahA hai| -paramAnanda jaina] BEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE bUjhahu ho tuma bUjhahu bhAI, bUjhahu rayaNa-kahANI / alakha niraMjaNu joIyau ho, jAgata rayaNi vihANI / / 1 / / appA jhAvahu ANu Na bhAvahu, cittapaDala saMsArU / samarasi hoi zrAdaguNa jovahu, jima pAvahu bhava-pArU | // 2 // maNa sunnau kari kAya suNNu kari, vayaNu na bolahi bhAI / / jogu dharahi appANau jovahi, jima kammakkhau hoI // 3 // sIsa jaTA aNuvehA bAraha, sIladaNDu mujha bhAvai / suddha bhAva jogauTA pahara u, duriu na niyaDau zrAvai / / 4 / / jIva-dayA nita kaMthA paharau, Agama-viSaya vaSA (khA) Nau / vAraha-viha-tau-bhasma caDAvahu, jogu jhANu jima jANau // 5 // daha-lakkhaNamaya vINu bajAvau, tisahi jaga guru gAvau / puNNa-pApa-heu-niyaDu na jAu, iha manuvau mani lAvau / / 6 / / saJcaru maMjamu do mujha bhAvahi, samakita sIMgI vAvau / NANu-mANu-dui-muddA paharau, alakhu niraMjanu jovau / / 7 //
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10-11 ] *EEEEEEO 999999999999 999999999999 jogicaryA ti khappara dui-kara mujha buhu bhAvahi, bhoyagu leDaM uDaMDI / tIna paMca- duya ghara phira Avahu, hau na hou pAkhaMDI // 8 // mUlu uttaraguNa mujha mahi cetana, sumarai devalivAsU / rayariNa Na sovahu visaya na jovau, sumari na hAva-vilAsu // 9 // kaMca samabhAveM parakhaDa, sattu- mittu na vi koI / ghaTa ghaTa vasa lakkha caurAmI, alakha niraMjagu soI // 10 // gaMdhu na icchau mohu na vaMchau, hUvara suddha digaMbaru / tihu-gyariNahi nita vaMTA khelau, hauM nita dekhau aMdaru || 11 || paramatattva AdhArI cetana, zivanagarI ghara merA / jama kahu daMDa mIcu vihaDau, vAhuDi karau na pherA || 12 || paramArAharaNa kaMthA paharau, mukati ta u manu vIdhA / iva hauM zivanayarI payasevauM, jogu jhANu mahu sIdhA // 13 // jahi jahiM jovau tahiM tarhi appA, kisa rUma kisa bhAvau~ / mahaja suddha hamu lIga atthara, puggu saMsAra na Avau~ // 14 // dahahu na guggala hutahu na tila ghiu, phirahu na pAva- saMsArU / deha majjhimuguhu paramappA. jo kammaha kammedharaNaI karahi jhAraNAnalu, dehamUmi maNu sahaja suddha mana nimmalu kijjai, hoi na bAhira mAheM jagaguru dekhau, so rahiyau chaha daMsaNa dhaMdhai paDi bhUle, purisu chA~ha piMDi na jovau rUva na pekhau, pAMthA le ga vagvANau / suddha bhAva marai varu jItau ( ? ), ima jovau appArAu || 18 | pAtI toDi ma pUji re mUDhA devali deu 'na' hoI / dehA devala vasai siuM viralA bUjhai koi / / 19 / / bahu na saMkaru kanhu na soI tisu na sakai lakhi koI | guru payAsi mai maggu payAsiu sahaji suparagaTu hoI || 20 || kAyA sosa appA posau puvvaMgaI vakkhANau / indriya daNDara ru tara maMDau jiga-sAsaraNa sabu jAu || 21 || tittha ya dhAvaDa pUja karAvau jiNa tina sIsa caDhAvara | ary sarI kara varaNa nivasa aru bhAvaraNa nita bhAvau / / 22 / / jAma na parama baMbhu paramappA sama bhAvaraNa avaloyai | " bodhasomu " muNivaru ima jaMpai tAma na sivapuri pAvai || 23 || kisakara rAvalu kisakau devala kisakau ihu jagu dhaMdhA / kisakI saMpai kisakI vAr3I mUDha na jAi aMdhA // 24 // AdinAthasuta goraSa (kha) mujha guru tina yahu kahiu vicArU || caracA gAva mo siu pAvai lahU pAvai bhava pArU || 25 || khayakArU / / 15 / / pavaNeM / vAgavaNeM / / 16 / bhari pUrI / tahi dUrI || 17 || 399 EEEEEEEEEE60 66666666666666666666666666
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara lakSmaNA aura jinadattacarita (lekhaka-paM0 paramAnanda jaina zAstrI) | ratIya sAhityameM apabhraMza bhASA vaMzameM utpanna hue the / isa vaMzake liye graMthameM kitanI lokapriya rahI hai yaha usake 'jAyasa' aura 'jAyava' jaise zabdoMkA prayoga kiyA sAhityake adhyayanase spaSTa jAnA ho gayA hai, jisase yaha dhvanita hotA hai ki isa vaMzakA yAdava athavA yaduvaMzase bhI koI sambandha rahA hai; jAtA hai / isa bhASAmeM vikrama kyoMki yAdavavaMza prasiddha kSatriyavaMza hai jisameM zrIkRSNa saM0 1700 taka graMtha racanA hotA rahA hai| vatamAnama zrAdi mahAparuSoMne janma liyA hai| yaha ho sakatA hai apabhraMza bhApAkA sAhitya isAkI sAtavIM sadIse ki donoM vaza eka ho aura yaha bhI sambhava hai ki 17vI sadI takakA upalabdha hai| yadyapi isa bhApAmeM lekhakane hI 'sa' ko 'va' par3hA ho| kucha bhI ho, isa adhikatara carita, purANa aura kathA granthoMkI hI sambandhameM khoja hone kI jarUrata hai| racanA kI gaI hai, kintu rAsA, stuti-pUjA viSayaka sAhitya tathA AdhyAtmika, saiddhAntika aura kavine apane pUrvajoMkA paricaya karAte hue zrIpadezika sAhityakI bhI kamI nahIM hai jo mumukSu likhA hai ki jAyasa athavA jAyavavaMzake naranAtha jIvoMke liye vizeSa upayogI hai| isa bhApAkI kosavAla the jinake yazarUpI rasase dika cakra mudrita sabase bar3I vizeSatA usakA sahaja athavA baMda ho gayA thaa| yaha kavike bAbA the| inakI janatAko apanI ora AkRSTa karatA hai| caupAI, patnIkA nAma jinamatI thA, unake sAta putra the, par3iyA, dohA, ghattA Adi chanda bhI isa bhASAkI alhaNa, gAhala, sAhula, sohaNa, mailla, ratana aura khAsa dena haiN| jaina vidvAnoMne isa bhASAko khUba madana / ye sAtoM hI putra kAmadevake samAna sundara pallavita kiyA hai aura use janatAke hRdayakA hAra rUpa vAle aura mahAmati the / inameMse kavi lakSmaNake athavA kaNThakA bhUpaNa banAnekA prayatna kiyA hai| pitA zrI sAhula zreSThI the| ye sAtoM bhAI aura kavi Aja anekAntake pAThakoMko vikramakI 13vIM zatAbdI lakSmaNa apane parivAra sahita pahale tribhuvana giri ke eka aise hI apabhraMza bhASAke carita graMtha aura para nivAsa karate the| usa samaya tribhUvanagiri jana usake kartAkA paricaya de rahA hU~ jo aba taka dhanase samRddha tathA vaibhavase yukta thA; parantu kucha aprakAzita hai| samaya bAda tribhuvana gari vinaSTa hogayA thA--use prastuta granthakA nAma 'jinadattacariu' arthAta mlecchAdhipane balapUrvaka gherA DAlakara naSTa bhraSTa kara jinadattacarita hai| isameM aruhadatta (ahahatta) zreSThI AtmasAt kara liyA thaa| parantu prazastiparase yaha ke suputra jinadatta nAmake eka seThakI jIvana mAlUma nahIM hotA ki yaha sthAna kahA~ thA aura kisa kiraNoMkA paricaya karAyA gayA hai / granthameM chaH mlecchAdhipane vahA~ kabjA kiyA thA, usa samaya sandhiyA~ haiM aura vaha cAra hajAra zlokoM jitanI padya- saMvat kyA thA aura usase pUrva vahA~ kisakA rAjya thA saMkhyAko liye hue hai| isa granthake kartA kavi aadi| aura na anyatrase hI isakA koI samarthana hotA lakSmaNa yA lAgkhU haiM, jo jAyasa athavA jaisavAla hai| astu, kavivara lakSmaNa tribhuvana garise bhAgakara
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 18-11 ] kavivara lakSmaNa aura jinadattacarita yatra tatra bhramaNa karate hue vilarAmapurameM aay| yaha tathA mahAdhavala aura jayadhavala nAmake siddhAnta nagara Aja bhI apane isI nAmasaM eTA jilemeM basA granthoMko bhI na dekhane vAlA likhA hai| una vidvAnoMhA hai| ukta tribhuvanagirike vinaSTa honekI yaha ke nAma isa prakAra haiMghaTanA vi0 saM0 1275se pUrvakI hai, kyoMki isa akalaGka, caturmukha, kAlidAma, bhIharpa, vRttagranthakI racanA vilarAmapurameM hI ukta samaya kI gaI vilAsa, droNa, vANa, IzAna, harisa (harSa) puSpadanta, hai jaba granthakartA vahA~se bhAgakara Aye the| isase svayaMbha, bAlmIki aura sanmati / jaisA ki unake yaha spaSTa hai ki yaha ghaTanA saM0 1270se 1275ke nimna vAkyoMse prakaTa hai:madhyameM kisI samaya ghaTita huI hai| usa samaya vilarAmapurameM seTha vilhaNaka pautra aura jinadharake putra nikkalaMku. akalaMku. caumuho, zrIdhara nivAsa karate the| inhoMne kavivarako sthAnAdi kAliyAsu siriharisakayasuho / kI suvidhA pradAna kI, aura ye kavivarake paramamitra vayavilAsu kaivAsa asarimu (?), bana gye| sAha vilhaNakA vaMza puravADa thA aura zrIdhara usa vaMzarUpI kamalAko vikasita karane vAle dANu vANu IsANu sahariso / mRrya the| aura isa taraha kavivara unake prema aura puppayaMtu, musayaMbhu bhalao, mahayogase mugdha pUrvaka rahane lge| bAlmIu sammai rasilA // ___eka dina zrIdharane avasara pAkara kavi lakSmaNase pranthakartAne grantha pUrNa karate hue sabakI maGgalakahA ki he kavivara tuma jinadattacaritakI racanA kAmanA kI hai aura granthako par3hane par3hAne, ligyanekarA, taba kavine zrIdhara zreSThIkI preraNA evaM anurAdhase likhAne aura dene dilAnakI bhI preraNA kI hai| jinadattacarita banAyA, aura use vi0 saM0 1975 ke pRsa vadI SaSThI ravivAra ke dina mamAna kiyA, jaimA ki usake nimna vAkyAMsa prakaTa hai:-- ( pRSTha 367 kA zeSa) ghattA mambhava hai ki pUrI kavitAmeM ina tInase adhika bArahasaya sattarayaM paMcottarayaM vikkamakAlu viittu|| pA hAM jinameM teraha panthiyoMmeM ukta mabhI terahoM paDhamapavikha ravivAraicha TThisahArai pUsamAse smmtt|| dopAMka honakA varNana emI hI gandI aura granthameM smRta pUrvavartI kavigaNa aziSTa bhASA meM kiyA gayA ho| uparalikhita kavi lakSmaNane apane isa granthakI zrAdya prazastike bhaTTArakIya padya zuddhAmnAyiyoMke 'gatadina teraha veM kaDavakake bAda nimna vidvAnoMkA smaraNa kiyA hai panthameM rata' rahanakI jo bAta kahI hai umakA itr mAtha dI. apanI laghatA vyakta karate hae. zrAzaya bhI maMketarUpameM yahI pratIta hotA hai ki apaneko dhAtu, liGga, kAraka, karma, samAma, sandhi, va kAThiyA nAmaka teraha doSImeM hI gata dina chanda, vyAkaraNa zAdise bhI anabhijJa batalAyA hai lIna rahate hai|
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsa aura unake andhoMkI hastalikhita pratiyA~ [ muni kAntisAgara trahavIM zatAbdI ke grantha-praNetAoM aura sAdhanAke balapara Atma-tattvake nigUr3hatama rahasyako HATI dArzanika vidvAnoMmeM AgarAke kavivara pahacAnaneke prayAsameM bhI sadaiva dattacitta rahate the| banArasIdAsajIkA sthAna atyanta ucca evaM ve kevala bhautika jauharI hI nahIM the, varan AdhyA 'kaI dRSTiyoMsa mahattvapUrNa hai| Apane tmika dRSTikoNase Atmika sukhake tattvako bhI hindI-bhASAmeM dArzanika sAhitya, maulika racanAe~ pahacAnate the / yadi unake bRhattara evaM laghuttama tathA anuvAda-kAryakara, tatkAlIna sAmAjika, aiti- granthoMkA mArmika adhyayana-manana kiyA jAya, to hAsika aura sAMskRtika paristhitiyoMkA yathArtha tatkAlIna mAnava-samAjakI uccatAkA eka prakhara citraNa kara, hindI-bhASAke mAhityika bhaNDArako hI Aloka hameM milegA / tatkAlIna mAnava-samAja kevala puSTa nahIM kiyA, varana AdhyAtmika cintanakI kevala bhautika sAdhanoMke pIche hI jIvana nahIM gaMvAtA apUrva sAmagrI bhI pradAna kI hai, jaisAki inake gaMbhIra thA, varan usane zAntike vAstavika prazasta patha pANDityapUrNa grantha-raloka parizIlanase jJAta hotA khoja bhI kI thii| kavivara banArasIdAsajIne bhI hai / mArga zuklA ekAdazI, zanivAra, vikrama saMvata apanI eka aisI maNDalI banA rakhI thI, jisake 1643 ko Apane aitihAsika kula-zrImAla kula meM sadasyoM ke nAma 'arddha-kathAnaka', 'samayasAra' Adi zarIra dhAraNa kiyA / ima kulane bhAratIya vAGmayakI granthoM meM bar3e Adarake mAtha ulligvita haiM / banArasIvibhinna zAkhAoMke jJAna-bhaNDArako paripuSTa karane dAsajone apanI jIvana-yAtrAma kaI sukhada evaM vAle eva usake gauravako ucca sthAna pradAna karanevAle dukhada anubhUtiyoMkA pratyakSIkaraNa kiyA thaa| unakA aneka vidvadratna utpanna kie haiM, jinameM aneka jIvana eka Adarza sAdhakakI bhAMti zuddha thA / bhISaNa vipayoMke jJAtA kavi AsaDa aura alAuddIna ApattiyoMke par3anepara bhI unhoMne pIche kadama nahIM khijalIke mantrI Thakkura pheka evaM sAhitya, saGgIta, lauTAyA, balki unako dhairyapUrvaka sahana kiyA aura kalA Adi vibhinna viSayoMka marmajJa vidvAna mantrIzvara abhilaSita kAryameM unheM sAdhaka bnaayaa| bar3I-bar3I maNDana Adi pramukha haiM / bhAratIya mAhityakaM kaThinAiyA~ unheM apane kartavya-pathase vicalita nahIM zradhyayanasa jJAta hotA hai ki ima vazake adhikatara kara sakI / maMsArameM eka niyama dekhA jAtA hai ki lAga ratnoM aura mAMga kyAko pahacAnanama nipuNa mAna jaba kabhI naI vicAradhArAkA zrAgamana hotA haijAte the| isI kalAke balapara rAjasabhAoMmeM inakA bhale isake bIja parampagameM hI kyoM na antanihita bar3A aAdaraNIya sthAna thaa| vartamAna samayameM bhI hoM-taba dharma evaM samAjameM khalabalI macanA ima kulamaM paramparAgata kAryako nibhAyA jA rahA hai| svAbhAvika hai| kavivarapara yaha bAta solahoM Ane ___ banArasIdAsajI apane kula-paramparAgata kAryameM caritArtha hotI hai, jaisA ki tatkAlIna samAlocakoM to kuzala the hI; para sAtha hI apanI AdhyAtmika dvArA nirmita granthoMse vidita hai| jaina dharmAvalambI
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10-11 ] kavivara banArasIdAsa aura unake granthoMkI hastalikhita pratiyA~ 403 honepara bhI phavi banArasIdAsajIkA kSetra asIma diyA jA rahA hai, jinakA nirIkSaNa lekhakane svayaM thaa| unake sAhityakI sabase bar3I vizeSatA to yaha kiyA hai :-- hai ki mAnava-mAtra apanI pyAsa unake AdhyAtmika 1-nATaka samayasAra (10' x 4"), patra saMkhyA saMskRti-pravAhase bujhA sakatA hai / sAhitya yadi 42, paMkti 17, akSara 47 / "iti zrI (pa) ramAgama Atma-kartavyacyUta mAnaboMke dharAtalako ucca sthAna samaisAranATaka siddhAnta samAptaM sampUrNama ||shriirstu|| pradAna karanemeM sahAyaka nahIM hotA, to vaha apanI kalyANamastu // saMvat 1717 varSe zAke 1582 sAhitya saMjJA hI kho baiThatA hai / kavivarane sAhitya- prarvatamAna azvina mAsai kRSNa pakSe saptamyAma puNya ke isa rUpa para vizeSa taurasa dhyAna diyA hai| hindI- tithau zanivAmare zrImacandagacle bhaTArika zrI 108 sAhityakA yaha dabhogya hai ki kavivara banArasIdAsa- zAntisari vijairAjya: // zrIyaMmayAta || zrImaccaM0 jIkA ucita Adara nahIM ho skaa| hamAre carita- paNDita pravara gaNi gajendra zrI zrI zrI zrI zrI zrI 108 nAyakane bhAratIya darzanakI uccatama vicAradhArAkA vamtapAlajI tatmikSa (ziSya) RSa sadAraGga likhitaM pravAha tatkAlIna lokabhASAmeM pravAhita kara saMskRtAna- zrI udayapara madhye lipitvA / / guru zrI vastapAlajI bhijJa mAnava-samAjako vAstavika jJAna karAnekA pramAdA / / zrIyaMbhUyAta / ' prastuta prati grantha-nirmANake anakaraNIya prayAsa kiyaa| kavivarane Apta puruSA 4 varSa bAda likhI gaI hai| ataH pAThoMkI dRSTise dvArA nirmita saMskRta, prAkRta, apabhraMza Adi Aya zuddha aura mahatvapUrNa hai / isameM chanda saMkhyA 718 dI bhASAoMke Apa granthoMko janasAdhAraNakaM lAbhAtha gaI hai| yadyapi uparyukta grantha banArasIdAsajIkI lokabhApAmeM prastuta kie evaM apanI maulika vicAra- racanA nahIM hai. apita zrIkundakundAcArya-nimita dhArAko lipibaddha kara sAr3he cAra darjanase Upara grantha 'samayapAhaTa tadapari amRtacandrAcArya kRta AtmakhyAti nirmita kie, jo hindI-bhApAkaM bhaNDArako vRtti' evaM gajamallakRta bAlAvabodha' ina tInoMko gauravAnvita kara rahe haiN| hRdayaGgama karane ke bAda ise dohA-soraThA-aDilla Adi banArasIdAsajIke granthoMkA pracAra thor3e samayameM Di samayama hindIke suprasiddha chandoM meM likhA hai, tathApi kavivarane hI bhAratake vibhinna prAntAma ho cukA thaa| yaha apanA jo pANDitya isa racanAmeM vyakta kiyA hai, vaha unakI lokapriyatAkA bahuta bar3A pramANa apUrva hai / ataH mAmAnyatayA yaha jJAta nahIM hotA ki pratiyA~ pATha-bheda aura tAtkAlika bhApA-vijJAnaka / yaha anuvAda hai / isakI racanA zAhajahA~ke samayameM gaulika svarUpako samajhanemeM bahuta sahAyaka hoNgii| Azvina sudi 13, saM0 1693ko AgarAmeM huI / jima kavike astittva-samayake bahuta vaSoM baadkii| prastuta prati badrIdAma myUjiyama kalakattAmeM surakSita hai| likhita pratiyoMmeM yadi bhASA-viSayaka vikRtiyA~ dRdhrigocara ho, to unake mUla rUpako bhApA-vijJAnakI isa vRttikI eka prati raoNyala eziyATika somAiTI, dRSTise samajhanA kaThina hI nahIM, varan asambhava bhI baMgAla, kalakattA (gra0 saM0 1500) surakSita hai / hai| loka-sAhitya janatAkA sAhitya hai| ataH jo isameM legvana-kAla sUcaka saMvatkA lekha to nahIM hai, phira kRtiyA~ jina prAntoMmeM pracalita hoMgI, unapara prAntIya bhI lipise anumAna kiyA jAsakatA hai ki isakA lekhana bhASAoMkA prabhAva par3e binA nahIM raha sakatA, mamaya 17vIM zatAbdIke bAdakA nahIM homktaa| isameM jaisA ki mIrA, tulasI, kabIra, dAdU, narasI, bahunase mahatvapUrNa viSayopara jo noTama diye haiM, ve bar3e vidyApati AdikI pracalita racanAoMse spaSTa hai| mUlyavAna hAneke sAtha-sAtha jJAnavaddhaka bhI haiN| vidvAnoMko prastuta prabandhameM banArasIdAsajokaM nimita samasta cAhie ki ve aise mahatvapUrNa granthoMkA sampAdana karake pranthoMkI una pratiyoMkA ati saMkSipta paricaya nIce avazya hI upayoga kreN| -lekhaka
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 anekAnta 2 - samayasAra (10" x 4"), patra 67, paMkti 13, akSara 45 / "maMvat 1740 varSe phAlguna mAse kRSNa pakSa dvAdazI tithau likhitam zAstram // " isa pratimeM pratyeka dvArakI isa prakArakI gAthAoM kI sUcI dI gaI hai / prathama dvAra - gAthA 86: dvitIya 34; tRtIya 34; caturtha 16 pa 15 SaSTha 11: saptama 60 ama 58; navama 54; dazama 127: ekAdaza 41; dvAdaza 53; gunasthAnaM 156 | lipi atIva sundara honese supAThya hai / yaha prati hamAre pAsa hai / 3- samayasAra (10' x 4"), patra 45, paMkti 15, tAkai ziSya dayAsiMgha gaNi gugAvanta mere akSara 53 | "zrInATaka samaimAra sampUrNam maMtrana 1869 prathama vazAkha dvAdazyAM gurau dine pUrNI kRtam likhita jinadattarSiNA najIbAbAda nagare / " yaha prati tAkau parasAda pAi rUpacanda AnandasauM baGgAlakI raoNyala eziyATika sosAiTI ( prantha- saMkhyA 6845) meM surakSita hai| isakI lipi sAdhAraNa hai / 4 - samayamAra (10||" x 7), patra 59, paMkti 25, " itizrI nATaka samayasAra siddhAnta sampUNama / mAha megharAjajI paThanArthama / / " yaha prati bhI raoNyala eziyATika sosAiTI ( grantha saMkhyA 6701 ) meM surakSita hai| isa pratimeM yadyapi lekhana-saMvata-sUcaka ullekha nahIM hai, para anumAnase mAlUma hotA hai ki yaha aThArahavIM sadI ke bAdakI nahIM ho sakatI / [ varSa 8 jo paiM yahu bhASA graMtha sabada subodha yAkau tauhU binu sampradAya nAve tatva sa maiM, yAteM jJAna lAbha jAni saMtanikA vaina mAMni vAtarUpa graMtha lipyau mahAzAMtarasa maiM // 1 // kharataragaccha nAtha vidyamAna bhaTTAraka jina bhaktisUrijU ke dharmarAjadhura maiM, SemasApa mAMjhi jinaharSajU vairAgI kavi ziSya sukhavarddhana ziromani sudhara maiM, dharama AcArija vikhyAta zrutaghara maiM ; pustaka banAyau yaha sonagiripura maiM ||2|| modI thApi mahArAja jAkauM sanamAMna dInhoM phataicandra pRthvIrAja putra nathamAlake, phataicandajUke putra jasarUpa jagannAtha gota ganadhara maiM dharaiyA zubhacAlake, tAmeM jagannAthajUke bUjhika hetu hama yaurike sugama kInheM vacana dayAla ke yAMcata par3hata aba Ananda sadA ekarau saMgi tArAcanda aru rUpacandra bAlake // 3 // dohA dezI bhASA ko kahauM, aratha viparyaya kIna / tAkau micchA TukkaDuM, siddha sAkhi hama dIna ||4|| 5- samayasAra TIkA (9|||" x 4||"), mUla--- banArasIdAsa, TIkAkAra rUpacandra, pRSTha 143, paMkti 15, akSara 46 / Adi dodhaka zrI jina bacana samudrakauM, kauM lagi hoI bakhAna | rUpacanda tauhU likhai, apanI mati anumAna | anta bhAga- savaiyA || zrI granthaH sampUrNaH // zrIH // zrIH // nandavahAdutsare vikramasya ca / paupe sitetara pacamI tithau / dharaNIsuta vAsare / zrIzuddhi pRthvIpati vikramake rAjamarajAda lInheM satraha bIte parivAMnuA varasa maiM, dantIpattanaM / zrImati vijayasiMhAkhyasurAjye / bRhatakharataragaNe / nikhila zAstraughapAragAmino mahIyAMsaH AsUmAsa Adi dyauM su sampUrana graMtha kinhau zrI kSemakIrtizAkhodvavAH / pAThakottamapAThakaH / vAratika kari udAra vA rasasi maiM, zrImadrUpacandrajidgaNa tacchiSya / paM0 vidyAzAla muni
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10.11] kavivA banAramIdAsa aura unake granthoMkI hastalikhita pratiyA~ nA... nacchiSya gajasAra munissamayasAra nATaka grantha hI Atmatatvacintaka manuSyoMkI eka maNDalI bhI likhita zrImad gavar3IpurAdhIza prasAdAtbhAvakaM hogI, jinakI AdhyAtmika kSudhA-pRtika phala-mvarUpa bhUyAtpAThakAnAM zrotRNAM chAtrANAM zazvat / zrIrastu / / hI rUpacandra dvArA prastuta vRtti nimita huI ho, to ___ yaha prati atyanta mahatvapUrNa hai / isake racayitA koI Azcarya nahIM / aThArahavIM zatAbdImeM mAmpradAyika zvetAmbara jaina honeke kAraNa mUla granthameM jahA~ kahIM saMgaThana kitanA bar3hA car3hA thA, rUpacandrakI yaha TIkA bhI dhArmika aura sAmpradAyika matabhedoMkA ullekha isakA sabase bar3A pramANa hai| isa TIkAkI vidvattAhai, una ullekhoMko ubhaya sampradAyoMke bhinna-bhinna pUrNa zailIkaM viSayameM itanA hI likhanA hai ki isake matabhedoMkA varNana karate hue samanvayAtmaka DhaGgase gRDha mananake binA banArasIdAsajIkI unAtta vicArakAma liyA gayA hai / isIse rUpacandrakI gahanatama dhAgako hRdayaGgama karanA asambhava nahIM to kATana vicArazailIkA AbhAsa milatA hai / imakI praniyA~ avazya hai / mUla prati legvaka maMgrAma hai| kama milatI haiM / digambara jaina granthoMpara upalabdha 6 banArasI-vilAsa (patra 69, paMkti 14, hone vAlI zvetAmbara vidvAnoM dvArA racita hindI TIkAoMmeM isakA sthAna bahuta mahatvapUrNa hai| isake __ akSara 45) mavaiyA lakhaka gajamAra muni rUpacandraka praziSya hai| __ hAlahImeM prakAzita 'arddhakathAnaka parizipramaM prathama sahapranAma siMdaraprakaradhAma zrInAtharAmajI premInaM 'mamayasAra' ke TIkAkAra bAMnArasI savaiyA badaninAyapaMcAsikA ma.pacandrakaM viSayameM bhImasiMha mANika dvArA prakAzita sATizilAkA mAraganA karmakIprakRti anuvAdakaM AdhArapara likhA hai-"mamayamArakI yaha sAdhuvandana suvAsikA rUpacandrakRta TIkA abhI taka hamane nahIM devI, parantu paiTI karmakIchatIsI pachi dhyAnakI hamArA anumAna hai ki yaha banAramIdAsake mAthI rUpacandrakI hogI, guru rUpacandra nahIM / " (pRSTha 79) batIsI adhyAtma chatIsI pacIsIjJAnarAsikA pramIjIkA yaha kathana bhramapUrNa hai, kyoMki ye rUpacandra zi kIpacIsI bhavasindhukI catuhamI na banArasIdAsajIka sAthI haiM, na guru hii| ye to adhyAtamaphAga tithi SoDasa niyAsikA // 1 // kharataragacchAnuyAyI zrIjinabhaktamUrijIke vijayarAjameM vicaraNa karate hue jina-harpa-ziSya sambavardhana unake taraH kAThIyA mere manakA suppArAgIta zipya dayAmiha aura unake ziSya paM0 rUpacandra the, paMcapada vidhAna sumatidavI sana haiM jinhoMne vikrama saMvata 1792 Azvina kRSNa pratipadA sAradA bar3AI navadargA niranai panAma / ravivArako monagirima modI jagannAthake jJAnavRddhayartha nauratana kavitta mu pUjA dAnadata hai. isakA nirmANa kiyA / isameM vahA~ka rAjA dvArA dasa bAla pahelI prasanna uttarakI mAlA mAMdI-padapara sthApita phatahacanda, pRthvIrAja, nathamala jasarUpa, jagannAtha Adike jo nAma Ae haiM, ve AsthAma tAMta dohA darzA baragata hai aitihAsika dRSTi se bahuta mahatvapUrNa hai| bundelakhaNDameM ajitakaM chanda sAntinAtha chanda senA ucca gRhasthako rAjadvArA pada diyA jAtA thA / navanATika kavitta cyAri mithyA mata hai // 2 // mAlUma hotA hai ki banArasIdAsa dvArA pracAgni / AdhyAtmika matAnuyAyiyoMkI saMkhyA sonagiri paTaka sabaiyA banAe vacanagArambakaM veda (gvAliyara)meM avazya hI adhika rahI hogii| sAtha Adi bheda paramAratha bacanikA
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSa 8 upAdAnanimittakI cIThI inahIMke dohe sithala bandha jala telateH, aru mUriSa karasAraH bhairU~ rAmakalI aura bilAvala gacanikA pagiData so pustaka kahai:, inase rApu vicAra // 6 // zrAsAurI baraca dhanyAsirI sAraMga gorI jaise dekhyo mai grantha maiMH, taiso ligyo banAya kAphI ora hiMDolanAM malAra yo macanikA je samukeMge grantha maiMH, tinhakuM ati sukhadAya // 7 // para udota karo bhanyanikai hiradai maiM baradhoM // zrIrakta // kalyAMgAmastu / / zubhaM bhavatu ||shrii|| banArasIbilAsa kI racanikA // 3 // yApi banArasI-vilAsa, koI svatantra grantha dohaga nahIM hai, para kavivarake svargavAsake ThIka 25 dinake e barane saMpapa so, nAma bhade biratanta / pazcAta unakI vANIke parama bhakta zrIjagavIvanajIne inha maiM garbhita bheda bahU, tinakI kathA ananta || vi0 saM0 1701 caitra sudi 7 ko saba racanAoMko ekatritakara isa nAmase ghoSita kiyA hai / prastuta mahimA jinake vacanakI, kahIM kahAM loM koy|| pratimeM Adi bhAgameM saMgRhIta mabhI granthoMkI vistRta jyoM-jyoM mata vimtAriye, tyoM-tyo adhikI hoya // sUcI savaiyoM meM dI gaI hai| ye mavaiye bhI anumAnataH anta bhAga--"iti zrI banArasIdAsa kRta jagajIvanajIka hI banAye hue hAMge, kyoMki banAramIbanAramI-vilAma bhASA sampUrNa / / saMvat 1738 varSa dAsa jaise mArmika kavi itane bhraSTa padyoMkI racanA kArtika mAse zukla pakSa tithi aSTamyAM karmavATyAM to kadApi na krte| jima pratikA paricaya yahA~ momavAmare likhitoyaM grantha mamAptati samApoyaM grantha diyA jA rahA hai, vaha bahuta hI mahatvapUrNa aura pAThoM zrIrAmapurA madhye bhaTTArkAdhirAja bhaTTAka zrI pUjya 108 kI dRSTisa adhyayanakI vastu hai / imakI nakala kIrtisAgarasUrindrajI muprasAdatA likhitaM gipa digambara mampradAyaka hI paNDita dvArA grantha-saMgrahaka dIpacanda / zubhaM bhavatu zrIrastu / / kalyANamastu / " ThIka 37 varSa bAda huI hai| prati bar3I sundara aura lipi spaSTa tathA AkarSaka hai / Adi aura anta jalAdrakSe tailAdrakSaH, rakSa sithana baMdhagAtaH ke patroMpara sundara nathA vibhinna prakArake bela-bRTe bane parahaste na dAtavyaH, evaM badati pustikA // 1 // hue haiM, jo isake maundaryameM vRddhi karate haiN| mAlUma saMbata satrahasai varapaH, aTatIsA paramAnaH / hotA hai ki yaha prati kisIkI mvAdhyAya-pustikA rahI hai hogI, jaimAki isake cAroM orake ghise hue patroMse kArtika zudi tithi aSTamI, nisipativAra bakhAni // 2 // vidita hotA hai| kahIM-kahIMpara pATha zuddhi bhI kara nA dina yaha pUrana bhayA, bAnArasIbilAsa dI hai / mUla prati hamAre saMgrahameM hai| munata zravana sukha upajai, upajai mana ullAsa // 3 // 7-banAramI-vilAsa (patra 101;guTakA mAiz2a)Atama saMmabhAvana kathA, karI banArasIdAsa "saMvata 1741 varSe zAke 1606 pravarttamAne caitra mAse adhyAtama selI pravInA, samajha nahIM vilAsa sita pakSa pratipadA tithau praharSaNa vAmare zrImato rAmapurAbarapurana maiM ligvi, pUrana kIya candaH zrI mtambhatIrtha sutIrthe (khambAta bindara) ligvitamidaM nATika sunata banArasI, hota ananda ananda // 4 // pustakaM / / ciraMnandatu yAvacandrAkka miti bhadraM bhavatu / / ati Ananda vinoda meM : pUrana kIno grantha yAdRzaM pustakaM dRSTvA, tAdRzaM likhitaM mayA sahaatIna saMgvyA sabaiH, paramAgama kI pantha // 5 // yadi zuddhama-zuddhaMvA mama doSo na dIyate // 1 // dAhaga
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10 11 ] mahAkavi banArasIdAsa aura unake granthoMkI hamnalikhita pratiyA~ bhanna pRSTikaTigrIvA baddhamuSTiragho mukham haiM, jo premIjI-jaise vidvAnake liye kSamya nahIM / kapTana likhitaM zAstraM. yatnena paripAlayeta // 2 // udAharaNArtha, premIjIne likhA hai-"hIrAnanda makima. ye osavAla jaina aura jagata seThake vaMzaja the" isameM bhI banArasIdAsajIke samasta graMthoMkA (pR.82)| hIrAnandako jagataseThakA vaMzaja likhanA saGkalana hai| isa pratimeM 'samayasAra' nATaka bhI likhA kisI bhI dRdhise ucita nhiiN| na koI aisA pramANa gayA hai| isakI lipi bar3I sundara aura mor3apara hI milatA hai, jo inheM jagataseThakA vaMzaja pramANita gajarAtIkA spaSTa prabhAva hai, jo svAbhAvika hI hai, kara ske| Aja taka prakAzita sabhI aitihAsika kyoMki gujarAta dezama khambhAtama yaha likhI gaI hai| etadviSayaka sAdhanAsaM bhalIbhA~ti middha kiyA jAcakA imase yaha bhI mAlUma hotA hai ki gujarAtama bhI hai ki hIrAnandake pautra aura mANikacandake patra banArasIdAsajIke matakA pracAra gvaba jAgepara rahA phatahacandako dillIka bAdazAhane jagatasaMThakI uttama hogA / mula guTakA kalakattAke vikhyAta nAhara- padavIsa vibhUSita kiyaa| hamase to hIrAnanda jagatamaMgrahAlayama murakSita hai / isakI do pratiyA~ raoNyala saMThakaM vazaja na hokara pUrvaja hae, jo yathArtha hai| hama eziyATika sosAiTI aura 96 keniGga sTrITa, abhI hAla hI meM eka esA etihAsika pA milA hai, kalakattA-sthita jaina-saMgrahAlayamaM bhI vidyamAna hai| jisameM jagatasaMThakI mAtA aura jagatasaMThakA itihAsa para hamane unakA nirIkSaNa nahIM kiyaa| varNina hai / ise nihAla nAmaka eka jaina yatine, jo 8-addha kathAnaka (1." . 6|" iJca)- "iti inake mAtha bahuta varSoM taka rahA thA, pauSa kRSNA zrIaddhakathAnaka adhikAra sampUrNa / / zrIbanArasIdAsa trayodazI vi0 saM01758ko maksadAbAdameM likhaa| jI kRtiriyaM / zoka makhyA eka 1000 / / zrIstAllekhaka imameM jagatamaMTa-vipayaka ullegva isa prakAra hai:pAThakommadA / / kalyANa bhvtu||" bhAratIya mahinya deza baMgAla uttama daMza, Apa mAgiAkacanda nareza meM, aura gvAmakara hindI-bhApAke madhyakAlIna mAhitya meM 'arddhakathAnaka' bahuta hI mUlyavAna kati mAnI jAtI nAga nagara makasUdAbAda, kara kATI kInoM aabaad|| hai| jainoMkI yaha hindI-sAhityako sabase bar3I dana gajA prajA ara umarA pa, phojadAra mRbA nivAba kahA jAya, to anucita na hogaa| isakA prakAzana sahakAmAne hukumamamAMgA, dillI pani ati sanamAna / 10 DA0 mAtApramAdajI gupta aura zrInAthUrAmajI dvArA pAtamyAha zrI pharaka sAha, saMTa padastha dIyA uchAha huA hai / isakI eka prati raoNyala eziyATika momAiTIka maMgrahAlayameM (grantha maMkhyA 7176) surakSita mA" mANikacanda saTana nAma, phirI duhAI ThAMmoTAMma / 11 hai| Azcarya to isa bAtakA hai ki uparyakta donoM deza baMgAlA kaga cagI. dina-dina saMtati sampati dhI maMmkara goMka mampAdaka mahodayoMna isakA upayoga na jAke patra mundri samAna. pragaTai phatacanda ma gyAMna / 12 jAne kyoM nahIM kiyaa| yaha prati guTakAkAra hai| dilI jAya dilIpati bhaTa, nAma kitAba diyA jagaseTa legvana-kAla-sUcaka saMvana isameM bhI nahIM hai, tathApi 13 lipike AdhArapara nizcita rUpase kahA jA sakatA hai jagatagaTa jagAna avatAra, ki yaha 19vIM zatAbdIkI honI cAhie / prati bar3I isa ullegyama spaSTa prakaTa hai ki phatai canda hI, jo sundara hai| hIrAnandakaM vaMzaja the, prathama jagatazeTha the / vi. maM0 zrInAthUrAmajI premI dvAga prakAzita grantha baDA 1890 kI raghunAtha dvAga nimita laukAgacchIya sundara aura pariziSTAdisa itihAmake abhyAsiyoMke padAvalIse jAnA jAtA hai ki dillIke bAdazAhane liye to apUrva hogayA hai / para isameM kucha bhUleM aisI hIganandako zaMThakI upAdhi dI thI, jaganazeThakI
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 anekAnta nahIM / yaha Amataura se dekhA jAtA hai ki rAjAmahArAjA bar3e dhanI gRhasthoMko zeThakI padavI de diyA karate the / isa prakAra banArasIdAsajI - nirmita grantha jaina jJAna-bhaNDAroMmeM bahutAyata se prApta hote haiM, kyoMki kisI bhI sampradAyakA tattvecchuka inase bahuta lAbha uThA sakatA hai| yadi una aura prastuta nibandhameM ullikhita Adarza pratiyoM ke AdhArapara sampUrNa banArasIgranthAvalIkA vaijJAnika DhaGgase sampAdana kiyA jAya, to hindI bhASAkA mukha ujjvala hue binA na rahegA / yadyapi zrI nAthUrAmajI premIne bahuta varSa pUrva ' banArasI - vilAsa' kA prakAzana kiyA thA, [ varSa 8 para aba to usakA milanA hI asambhava ho gayA hai| hameM AzA hai, jaina samAja apane isa advitIya mahAkavi aura AdhyAtmika saMskRti ke rakSakake dvArA nirmita samasta granthoMkA vistRta bhUmikA sahita uttama saMskaraNa prakAzita karegA / hindI ke bahusaMkhyaka utkRSTa kaviyoM dvArA nirmita vibhinna kavitAoM kI prAcIna pratiyA~ purAne jJAnabhaNDAroMmeM prApta hotI haiM; una sabhIkA adhyayanakara isa prakAra prakAza DAlA jAnA atyAvazyaka hai / inakA mahatva bhASA - vijJAna kI dRSTise bahuta bar3A hai / astu / - vizAla bhAratame uddhata rakSA baMdhanakA prArambha ( lekhaka - paM0 bAlacandra jaina, sAhityazAstrI, bI0 e0, vizArada ) -mum gra lakA-sI zravantIpurI aruNodayake sAtha hI taruNa ho gaI / zayanakakSame nikalate hI rAjA zrIvarmAko upavanake mAlIne jhukakara mahArAjakI jaya' kahakara abhivAdana kiyA / vividha puSpaphalAdi bheMTakara usane nivedana kiyA | mahArAja ! sAtamau digambara muniyoMke sAtha AcArya akampana nagarake upavana meM padhAre haiN| rAjAke harSakA ThikAnA na rahA, 'sAdhu-santoMke darzana saubhAgya se hI milate haiM' AjJA dI - mantriko bhI isakI sUcanA do aura nivedana karo ki maiM sAdhuyoMke darzanakara sukha-lAbha karUMgA / mAlI 'jo yjny|' kahakara cala diyA / X X X mantriyoMne jaba yaha AjJA sunI to sanna raha gae / 'nagna muniyoMke darzana ! nahIM, yaha to mahApApa hai' 'ghRNA aura vivazatA ke viSama thaper3oM meM becAroMkI durgAta ho gii| unheM koI avalamba hI na sRtA thA jisake sahAre isa mahApApakI nadIke vikaTa pravAha meM bahane se apane ko bacA sakeM / Akhira kyA karate, gajAjJA hI to ThaharI / 'parAdhIna sapanehu~ sukha nAhIM' hAtha bA~dhe daur3e aae| 'Apa una naMgoMke darzana karane jAyeMge mahArAja !" pradhAnasaciva baline nAka-bhauM sikodd'ii| 'hAM mantrimahodaya ! mAdhu kabhI pradarzanIya nahIM hote' rAjAne sarala uttara diyA / 'para ve to naGga-dhar3aGga rahate haiM mahArAja ! nire nirlajja haiM, ve sAdhu kaise ho sakate haiM ?' dUsare mantrIne Apatti kI / mantrI ke ye vAkya rAjAko anucita U~ce para ise prakaTa na karate hue usane zAnta svara meM isakA uttara diyA 'naGgA vahI raha sakatA hai jisake manovikAra prazAnta ho cuke haiM, jisakI dRr3ha icchA zakti ke sanmukha ve Tika nahIM
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10-11 ] sake aura bhAga khar3e haiN| kyA Apa batalA sakate haiM ki bAlaka nagna rahane para bhI kisIke manameM vikAra kyoM nahIM utpanna karatA ? isalie ki vaha svayaM nirvikAra hai / eka pAgalako nagna dekhakara Apake manameM kAmottejanA kyoM nahIM hotI ? isalie ki usakI kAmAbhilASA naSTa ho cukI hai| naGgA rahanA sarala kAma nahIM hai mantrI mahodaya ! yaha birale yogiyoMse hI sAdhya hai| hameM aise yogiyoMke darzana avazya karanA cAhie / " 'para yaha to Apake dharmake viruddha hai mahArAja !" anya kisI tarkake abhAva meM baline dharma kI duhAI dI / 'rAjAkA koI dharma nahIM hotA mantrI mahodaya ! prajAkA dharma rAjAkA dharma hai / merA vahI dharma jo merI prajAkA hai, maiM hara dharma aura hara jAtikA saMrakSaka hai' rAjAne magarva uttara diyA / rAjAke isa dRr3ha uttarane mantriyoMko niruttara kara diyaa| ve cupa khar3e eka dUsare kI ora nihAra hI rahe the ki rAjAne phira kahA 'kucha bhI ho, Apa logoMko mere sAtha 'calanA hogA / ' aura vaha svayaM cala diyA / mantrI bhI apanA sA mu~ha lie rAjAke pIche pIche cala die / rakSAbandhanakA prArambha X X X upavanakA suhAvanA aura zAnta vAtAvaraNa kisI bhI sahRdaya ke manako moha sakatA hai| pazugaNa jahA~ nirdvandva yatheccha vicaraNa kara rahe ho, pakSI jahA~ madhusvara meM premAlApa kara rahe ho, sarovarAMmaM machaliyAM nirbhaya kilola kara rahI ho, sneha aura vAtsalyakI jahA~ dhArA baha rahI ho, dveSa aura IpA jahA~ dRSTigocara to kyA karNagocara bhI na hote ho, aise sthAna meM yadi Apa pahu~ca jAe~ to ApakA citta sacamuca svastha ho jAvegA, hRdaya praphullita ho uThegA | sAMsArika jaJjAloMkI jaJjIraoNka bandhana apane Apa khula jAe~ge aura Apa apane ko svatantra anubhava kreNge| upavana meM pahu~cate hI vahA~kI zAnta sundaratAne rAjAke manako to moha liyA hI thA phira zAntikI mUrti vanake devatA AcAryako dekhakara to vaha zraddhAse namra ho gayA / sukhakI saccI anubhUtikA 4-9 usane sAkSAtkAra kiyA / AcAryako mastaka jhukAkara vahIM baiTha gayA / rAjAke Aneke pUrva hI AcAryane apane viziSTa jJAnase jAna liyA thA ki isa nagarI meM aneka apratyAzita utpAna khar3e homakate haiM, isaliye saGgha sadasyoM sahita ve AhAra, nidrA, bhaya Adi vRttiyoMse nirapekSa ho dhyAnastha hogaye the / unake isa maunase bhI duSTaprakRti mantriyoMne anucita lAbha uThAnA cAhA / muniyoMke viruddha rAjAko bhar3akAne kI ceSTA karate hue bali bolA 'mahArAja ye pakke DhoMgA haiM' / rAjAne balikaM kathanapara kucha dhyAna na diyA, cupa rahA / mantrI bhalA kyoM mAnane cale, rAjAko cupa dekha ve aura bhI kSubdha ho uThe, baline dubArA Aga ugalI 'mahArAja ye niraM ajJAnI haiM aura isaliye vAkazUnya haiM | apane ajJAnako maunake paridhAnamaM chipAnekA yatna karanepara bhI ye buddhimAnoMkI A~khoMko dhokhA nahIM de skte| Apa jaise nRpati inheM praNAma kareM aura inake mukhase 'AzIrvAda ke do zabda bhI na nikle| inheM lokavyavahArakA to jarAmA bhI jJAna nahIM hai zrataeva mauna haiN|' rAjAne saba zAnta cittame suna liyA para javAba kucha na diyA / muniyoMke prati vaha itanA adhika AkRSTa hocukA thA ki unake viruddha eka zabda bhI nahIM suna sakatA thA kintu sAtha hI mantriyoMko duHkha nahIM pahu~cAnA cAhatA thA / cupacApa vahAMse uThA aura vApisa cala diyA / x "tumhArA kArya anucita huyA bandhu !" AcAryane saumya svara meM kahA / "kaise deva ?" yuvakamunine jijJAsA prakaTa kI / "isaliye ki durjanoMke sAtha vivAda kiyA" AcAryane uttara diyA / "para maina apane liye aisA nahIM kiyA samAja aura dharmapara kie gae anucita AkSepoMkA ucita uttara hI to diyA hai" yuvaka munine saphAI dI / "mAgame divAra upasthita hojAnepara usase TakarAne meM
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ anakAnta [ varSa 8 TakarAne vAlekA hI alAbha" AcAryane tarka maudA karanako taiyAra / " ziSyakI vANIma dRr3hatA thii| upasthita kiyaa| ___"sAdhu vatsa ! tuma macca sAdhu ho, sAdhu vaha "para kudAlIkI sahAyatAse usapara vijaya pAI nahIM jo sAMsArika kaSToMse bhayabhIta ho jaGgalakI jA sakatI hai deva !" yuvaka munine tarkakA uttara ekAnta kandarAoMmeM tapake bahAne zrA chipatA hai, sAdhu takase hI diyaa| vaha hai jo kaSTa sahanekA abhyAsa karatA hai| avasara ___ "ThIka kahate ho bandhu ! tumhArA tarka galata nahIM AjAnepara sInA ar3A detA hai| mujhe prasannatA hai hai| samAja aura dharmakI rakSAke liye hara vaidha upAyakA tumanaM sAdhutvakA paricaya diyA, mujhe garva hai tuma Alambana lenA pratyeka sAmAjikakA kartavya hai para mere ziSya ho|" AcArya gadgada ho utthe| hamArA munisamAja isase bhinna hai| hamAre uddezyakI "deva ! zIghra kahiye, meM maDakI rakSA kisa prakAra pRti sahanazIlatAmeM hai| mAna-apamAnakA vicAra hamAre kara sakatA hU~" ziSyakI A~khoMse A~sU vaha nikle| liye nahIM hai| kisI dharma vizeSake prati Agraha na to ThIka hai| vAdasthAnapara hI AjakI rAta phara mahinaipI siddhAntoMko hI hameM apanA dharma bitAo / smaraNa rahe ki mantrajana badalA avazya mAnanA cAhiya" AcAryane upadezakA mahAga liyaa| lege aura yaha bhI smaraNa rahe ki tumhI unake pradhAna ___ "maiM ApakI zikSAke Age mastaka jhukAtA hU~, lakSya hA " AcAyana yuvaka muniko sthitikI mujhe daNDa milanA cAhiya" ziSyane aparAdhIkI vikaTatAse pUrNa paricita kara diyaa| bhA~ti nivedana kiyaa| "mujhe svIkAra haiM deva ! saGghaka kalyANameM merA ___ "daNDa ! nahIM, tumheM daNDa nahIM diyA jaasktaa| kalyANa nihita hai, maGghakI rakSA dharmakI rakSA hai| maiM aparAdhI hI daNDakA pAtra hai para ..... . " AcArya apanI mahanazaktikA saJcA paricaya dUMgA, sAdhu vRttibIcamaM hI ruka gy| kA maccArUpa upasthita kruuNgaa| mujhe vizvAsa hai maiM __"para kyA deva ! spaSTa kahiya" yuvaka munine Apattike sammukha dRDha avasthita rahU~gA, kyoMki prArthanA kii| ApakA AzIvAda mere sAtha rahegA" yuvaka ziSya ___ "tumhArI isa akizcita uttejanAse maGghakA antima namaskAra kara cala diyaa| bhArI akalyANa saMbhAvita hai" zrAcAyana dhIme "yaha daNDa nahIM prAyazcitta hai bandhu, isa mmaraNa svarama kh|| ragbanA" calate-calata AcAryana sUcanA dii| "mA kaise deva ?" ziSyakI vANImeM dInatA aura kampana thaa| mAvanakI aMdherI rAta ! nIrava, nispaMda ! tamakI "mantrIjana apane apamAnako mahaja hI sahana maghanatA aimI ki hAthako hAtha nahIM sUjhatA thA / sarvatra nahIM kareMge aura ve isakA avazya pratizAdha leNge| sUnApana chAyA huA thA / ekAkinI vAyuke mA~ya-mA~ya mujhe jAna par3atA hai Aja hI gatako ve....... zabdakaM sivAya kahIM bhI koI AhaTa taka na hotI apanA badalA hamAre prANAMse cukAvaMge ?" AcAryakA thii| capalA vidyuta kSaNabharake liye camakakara a~dhamvara kramazaH dhImA ho calA thaa| kArakI saghanatA aura bhayAvahatAko aura bhI bar3hA "isake nirAkaraNakA koI upAya nahIM hai deva ? detI thii| yadi vahA~ koI vyakti hotA to vidyutake zipyakI A~khoM meM A~sU bhara aay|" isa kSaNika prakAzameM dekhatA ki cAra vyakti dabe paira "upAya kaSTasAdhya hai" zrAcAryane dRr3hatAse nagarIke bahirmAgakI ora bar3he jArahe haiM, ve bAra-bAra uttara diyA / pIche phirakara dekhate haiM jisase unake zaGkita cittakA "aAjJA dIjiye, maiM prANoMke mUlyase bhI usakA anumAna lagAyA jAsakatA hai| bhUveza-pAse ve ucca
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10-15 ] rakSA bandhanakA prArambha kula ke mAlUma hote haiM, kamarameM laTakatI huI unakI yaha na ho ki rahasya khuna jAya aura vadhikako apane talavAreM unakI vIratAkA paricaya detI haiM para unakA prANoMkI bali denI par3e' eka sAtha hI sabake manameM isa prakAra AdhI rAtameM sakampa dabe pairoM calanA yahI zaGkA upasthita hogaI / 'ise mAre kauna' antameM kisI aniSTakI AzaGkA utpanna kara detA hai / yA to nizcaya huA ki cAroM eka mAtha hI prahAra kareM tAki inheM gaptacara honA cAhiye yA DAkU athavA inhIMse badalA cAroMkA cUka sake aura pApameM bhI maba milate-julate koI any| samabhAgI rheN| Age calakara to ye cAroM ruka gaye aura phusa- bijalIke prakAzameM cAra talavAreM camaka uThI / phusAhaTa bhI karane lge| are yaha kyA ! inhoMne to bama eka chapAkekA zabda aura munikA muNDa pRthvIpara apanI talavAreM myAnake bAhara nikAla lIM, to kyA hogA para yaha kyA ? are unake hAtha ruka kyoM gaye ! ye kisIkA vadha karanA cAhate haiM ? sambhava hai, liye are ve to hilate Dulate bhI nahIM, unakI nameM tana gaI Age dekheM, kyA hotA hai| aura kiMkartavya vimaDhasa ve eka damarako kyoM dekha ___ Apa samajha gaye hoMge ki ye cAroM vyakti aura raha hai| araM ve to kIlita jaise kara diya gaye haiN| koI nahIM vahI cAra mantrI haiM jinakI pratizodhabhAvanA ThIka hai 'jAko rakhe sAiyA~ mAra na makatA kAya' / kI prAcArya akaMpanane AzaGkA kI thI / apane para baMcAra samajha hI nahIM pAye ki unheM hA kyA gayA apamAnakA badalA apamAna karane vAle ke prANoMse hai, unakA sAmathya kahA~ luna hogayA? kyA ve svapna cukAne ke liye hI ye duSTa AdhI rAtameM isa prakAra dekha rahe haiM ? mAmana khar3A vyakti pUrvavata zAnta chipate-chipata yahA~ Apahuca hai| rAma rAma ! una jyAMkA tyAMnizcaSTa thaa| nirIha bhAle tapasviyoMpara ye astra kaise cleNge| kyA unakI rakSA ho skegii| sunA tA hai 'jAko gave dinabharakI gaharI varSA ke anantara mAyaGkAlase hI sAiyA~ mAra na sakatA koya' / aura sAmane yaha kauna megha haTa cuke the| varSAkI kAI sambhAvanA nahIM rahI nizcala ThaMThakI bhA~ti nizceSTa khar3A huA hai, prAkRti thii| rAkAkA pUrNacandra apane mAthiyoM ko mAtha liye to manuSya jaisI pratIta hotI hai| hA~ yAda AyA yaha gaganakaM vizAla krIDAGgaNameM kIr3A kara nikalA thaa| to vahI yuvaka muni hai / oho kaisI zAnti aura pRthvI dRdhase dhAI jAna par3atI thI, AkAza-maNDala maumyatA jhalaka rahI hai isake vadanapara / ise jarA bhI jyotsnA-jyotita thA / AzaGkA nahIM, kiJcita bhaya nahIM / kesA nirbhaya gbar3A vanaprAntama AcArya sAgaracandra zayanakA upakrama hai, ise nahIM mAlUma ki isake badhika isase dUra nahIM kara rahe the| acAnaka unakI dRSTi aAkAzakI aura aura mAlUma bhI ho to vaha Darane kyoM claa| jaba daudd'ii| sarvatra zAnti thI, zItalatA thI aura thI kAnti zarIrase moha nahIM to Dara kAhe kaa| mAnA AcAryakaM hRdayakA prativimba hI vimba bana ___ekAkI mAgameM hI apane zatruko pAkara mantriyoM- gayA thA aisa zAnta kAntavAtAvaraNama zravaNa nakSatra ke harSakA ThikAnA na rahA / unakA zatru unake mAmane kI ora dRSTi jAtaM hI AcAryake natranakSatra kA~pa niHsahAya khar3A huA hai, usake prANa unake utthe| 'zravaNa nakSatrakA kampana kimA bhArI aniSTakI hAthoMmeM hai, marI makkhIkI bhA~ti use masala diyA sucanA hai' yaha vicAra Ate hI zrAcAryakaM sAmane eka jAsakatA hai| ve phUla uThe / 'hamAre apamAnakA badalA karuNa dRzya sA upasthita hogayA / cAroM ora agni isIke prANa haiM' ekane uttejita ho kahA aura sabake dhadhaka rahI hai, sar3e mAMsa, haDDI zrAdi apAvana aura saba Age bar3ha Aye / para corakA dila hotA kitanA ghRNita vastuoMko IMdhana banAyA jArahA hai / vanake hai? apane sAthIpara bhI use zaGkA hotI hai| kahIM pazu-pakSI trasta ho yahA~-vahA~ bhAga rahe haiM aura agnika
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 anekAnta [ varSa 8 isa gheremeM ghire haiM 788 digambara muni / apanA haiM to avazya hI imase muMha na modd'eNge| yadi ve prANAnta sannikaTa jAna jo sAdhanArata hokara AtmA- tapasyAka lobhase aisA nahIM karate to ve sAdhu nahIM ko paramAtmAmeM pariNata karanekA prayatna kara rahe haiN| para sAdhuvezako kaGkita karane vAle mahAsvArthI haiN| ise naramedha yajJake nAmase prakhyAta kiyA jArahA hai| mujhe vizvAsa hai viSNukumAra aise nahIM haiM" prAcArya "mAtasau muniyoMkA karuNa vadha !" zrAcAryakI zrAtmA cupa hogaye / karAha utthii| svayaM uccarita do zabdoMmeM unakI isa vizvasta kSullaka puSpadanta cara AcAryako mastaka pIDAko pragaTa kiyA ve cIkha uThe 'hA ! kaSTa !' jhukA gaganamArgame cala diye / Akammika aura karuNAI svarase kahe gaye ina Apa na bhUleM hoMge ki munivadhakA prayatna karate do zabdoMne hI ardhasupta kSullaka puSpadantako coMkA hue cAroM mantrI vanadevatA dvArA kIla diye gaye the| diyA / AzcayakI sImA na rahI unake / AcArya prAtaH hote hI nagarakI janatAne unheM usI avasthA meM prANAnta taka bhI rAtribhASaNa nahIM karate / "avazya dekhA aura dhikkArA / rAjA to unheM prANadaNDa dene phAI amAdhAraNa kAraNa hai" socate hue ve AcAryake ko taiyAra hogayA thA para prAcAyane unheM kSamA pAsa dor3e Aye / "deva yaha kaimA kaSTa hai jisane karA diyA / Apako itanI pIr3A pahu~cAI ?" muniyoMke caraNoM meM girakara rAjAne nagarIkI kSullakake praznake uttaramaM AcAyana mArI kathA orasaM kSamA maaNgii| AcAyana mamajhAyA 'rAjana yaha sunA dI / kSullakakI A~khoMmeM A~sU Agaya, ve aAtura to honahAra thI hogaI / honI hokara hI rahegI ho uTaM kucha kara makaneko / "deva koI upAya hai anahonI hogI nhiiN|' AcAryake zItala amRtatulya isake nivAraNakA" unhoMne prArthanA kii| AcAryakaM upadezase rAjAko zAnti milI, usakI AtmaglAni netra do kSaNake liye muMda gaye, ve dhyAnastha baiTha gye| dUra hogaI / harpakI lAlI unake mugvapara prasphuTita hogaI, nagarganakAmina mantrIgaNa avantIse hastinApura bole "hai|" pahu~ca / apane cAturya aura pANDityake balapara unhoMne tullakakI AturatA bar3ha rahI thI bole "zrAjJA vahA~ke rAjA padmakaM avyavasthita rAjakAryako vyavasthita dIjiya deva ! kaise sAtamau muniyoMka. prANa bacAya kara, zatruoMkA damanakara usakA vizvAsa prApta kara jA makata haiM ?" liyaa| va ma.trI to banA hI die gae mAtha hI sAtha "viSNukumAra yAgI samartha hai" AcAyane prazAnta rAjAna unheM yathecchita vastu prApta kara makane kI ghoSaNA mvarameM uttara diyaa| bhI kI thii| mantriyAMne yaha vacana-dAna upayukta avasara "dava ! kasa" kSullakana prazna kiy|| "unha vikriyA ke lie rakha chor3A thaa| pUrva bhunimaMghaka hastinApurama zakti prApta he" AcAyana uttara diyaa| A pahu~canapara mantriyAMkA pratizAdha-jvAlA puna: __ "para ve to dIkSita haiM, isa rAtrimeM kyA kara prajvalita ho uThI / badalA lenekA upayukta avasara sakate haiM" kSullakana nirAzA dikhaaii| aura mAdhanA salabha dekha unhoMne rAjAse sAta dinakA ___ "vaM saba kara sakate haiM, mAtasau muniyoMkI rakSA rAja mA~gakara naramedha yajJake nAma para muniyoMko eka munike caritrasaM lAkhagunI Avazyaka hai| unakI jIvita jalA DAlanekI yojanA bnaaii| rAjA ima karuNa dazAkA smaraNa Ate hI jaba maiM eka vizAla durabhimadhise sarvathA anajAna thA, prasannatApUrvaka maGghakA prAcArya karaNAdra hA niyamacyuta ho sakatA hU~ usane mantriyoMkI icchAnusAra unheM mAta dinake to unakI rakSAmeM mamartha yogI viSNukumAra apanI rAjyAdhikAra sauMpa die / mantriyoMne zAsanake balapara tapasyAkI bali nahIM de skte| yadi va sacca yogI apanI yojanAko kAryAnvita kara diyaa| savatra
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10-11 ] rakSAbandhanakA prArambha 413 trAhi-trAhi maca gaI / muniyoM ke isa asahya upasarga viSNukumAra apanI hI purImeM, apane bhAIke ko dekha manuSya to kyA pazu bhI vikala ho rahe the| rAjyakAlameM muniyoMke isa mahAna upasargase pIr3ita zravaNa nakSatra usI dRzyako dekha tar3apa uThA thaa| ho uThe ! unakI A~khoMse dhArA baha calI ! Ajataka ke itihAsameM isa puNyanagarImeM muniyoMke viruddha "yogizreSTha ! muniyoMkA kaSTa nivAraNa kIjiye" aisA utpAta kabhI nahIM huaa| unhoMne dekhA janatA zilAsamAna nizcala yogI viSNukumArake sammukha muniyoMke upasargase trasta hai, vacanabaddha rAjA apaneko kSullaka puSpadantane dIna pukAra kii| yogIkI A~kheM asamartha mAna mahaloMmeM chipA hai aura duSTa bali Azcaryase khula gaI / "rakSA mahAyogina !' kSullakane anukUla avasara pA apane virodhakA badalA le duharAyA / "kaisI rakSA bandhu ! kisakI rakSA ?" rahA hai| yogIne saralatAse prazna kiyaa| uttarameM kSullakane kSaNa-kSaNa yuga-sA bIna rahA hai| yogI viSNusArI kathA unheM sunA dii| kumAra eka kSaNa bhI na Thahara ske| jhaTa ve baune "para maiM kyA kara sakatA hU~," apaneko asamartha brAhmaNakA rUpa dhAraNakara dAnazAlAke dvArapara jAna viSNukumAra duHkhI hue| upasthita hue| vedamantroM aura svastivacanoMkA ve "Apa vikriyAzakti sampanna haiM, he yogivara !" uccAraNa kara rahe the, gambhIra pANDityakA pradarzana unake dIpta ceharese ho rahA thA / bali ima kSullakane acakacAte hue nivedana kiyaa| asAdhAraNa vyaktise prabhAvita hue binA na raha ___ vikriyAzakti ?" viSNukumAra cauMka uThe / unheM sakA / jhaTa uTha khar3A huA / "mahArAja zrAjJA patA bhI na thA ki yaha mahARddhi unheM siddha hogaI dIjie" baline praNAmapUrvaka prArthanA kI / apane hai / aura maca bhI to hai digambara muni sAMsArika kAryako itanI AsAnI sampanna hote hue dekha Rddhi aura vibhavake lie apane zarIrako nahIM brAhmaNa ati harSita huA, kintu apanI utsukatAko tpaate| unheM to Atma-middhi caahie| vahI eka yathAsAdhya-kRtrima gaMbhIratA aura upekSAmeM chipAte abhilASA hai, vahIM eka lakSya hai| zaktikI parIkSA hue bolA-"eka choTI-sI kuTiyAke lie tIna paira kara vizvasta yogI prasanna ho AdhI rAtako muniyoMkI pRthvii"| bali acambhameM DUba gyaa| usakI dAnarakSAke lie cala pdd'e| zAlAmeM Ajataka kimIna itanI alpa yAcanA nahIM kI / baline socA, yAcaka nirlobha tapasvI hai| vaha aba hama rAjadhAnI hastinApura calate haiN| jahA~ mugdha ho gayA, hAtha bA~dha bolA-"mahArAja aura naramedha yajJa ho rahA hai, bar3e-bar3e paNDita aura kucha mA~gie maiM saba duuNgaa|" brAhmaNakI bhauMheM tana brAhmaNa ekatra haiN| veda-pATha ho rahA hai, mantroM aura gaI, krodhamudrA dhAraNa karalI, vaha tIkSNa-svarameM svAhAkI dhvanise AkAza gUMja uThA hai / yajJazAlAkaM bolA-"bali ! tujhe apane rAjya aura vibhavakA dvArapara hI dAnazAlA hai, rAjA bali svayaM apane ghamaNDa hai tU mujhe sAdhAraNa lobhI samajhatA hai| hAthoM yAcakoMko yathecchita luTA rahA hai| icchAoM- mujhe nahIM cAhie terA dAna" paira phaTa phaTAte brAhmaNa kA anta nahIM, koI rupae mA~gatA hai to koI maNi- vahA~se cala diyA / rAjA bhayase bhIta ho gayA, aisA maktA / kisIko hAthI-ghoDe priya haiM to anyako asAdhAraNa brAhmaNa kahIM zrApa de de to usakA bar3I-bar3I jAgIreM / bali hara ekakI icchApUti mastiSka trasta ho utthaa| naMge pairoM hI brAhmaNake pIche karatA hai Ajataka koI yAcaka asantuSTa nahIM daur3A, caraNoMmeM gira kSamA-yAcanA karane lagA, huaa| sabane apanI icchAnusAra paayaa| kSamA kIjie mahArAja ! maiM sarvathA taiyAra huuN|'
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 anekAnta [ varSa 8 brAhmaNakA banAvaTI krodha dhIre-dhIre zAnta huaa| rakha hI to diyA apanA pahAr3asA tIsarA paira balikI "maiM svayaM hI nAi~ gA' brAhmaNane yAcanAmeM parivardhana asahAya pIThapara / karAha uThA bali, caramarA gaI kiyA / bali svayaM parezAna thA, aise yogya brAhmaNako usakI pArthiva har3iyA~ / pRthvI kA~pa uThI, AkAza vaha kucha viziSTa denA cAhatA thA, para yaha brAhmaNa bhI Dolane lagA, vAyu sthira hogaI / cAroM orase aisA vicitra ki kucha lenekA nAma hI nahIM letA, 'dayA-dayA, rakSA-rakSA' kI pukAreM Ane lgiiN| hAtha tIna paira pRthvI aura vaha bhI ina choTe pairoM dvArA bA~dha loga prArthanA karane lage yogIse / yogI Akhira nApI jaae| para kyA kare vaha vivaza thA, kahIM yogI hI thA, usakA krodha kSaNabharameM hI zAnta hogyaa| brAhmaNa phira vimukha na ho jaae| para "Apa hara usakI A~kheM karuNAse Ardra hogaI, zIghra hI apanI prakAra samartha haiM mahArAja" kaha gaGgAjalase usane mAyA sameTa kara apane sacce rUpameM upasthita hokara saMkalpa kara hI to diyaa| baliko kSamA kiyaa| upasthita janatAne dhanya-dhanya aura saMkalpa huA nahIM ki vaha baunA zarIra amaM- jaya-jayake nAre lagAye / upakAragrasta bali bhI yogI bhAvita rUpase bar3hane lagA aura itanA bar3hA ki ke caraNoM meM gira phUTa phUTa kara rone lgaa| usakA sira bAdaloMse TakarAne lagA / upasthita yajJakA to kucha mata pUchiye / usakA to nAmo bhayAkrAnta hogaya, bAlakA Akha phira nizAna bhI nahIM raha gayA thaa| yogI viSNakumArake gaI, vaha cakita ho citra-likhitasA raha gayA ! netRtvameM muniyoMkI suzruSA hone lagI / janatAkI mRrchita hote-hote vaha dhIra kisI prakAra sa~bhala gyaa| Antarika pukAreM aura sevAse unheM svAsthya bhIr3a yahA~se vahA~ daur3ane lagI, yajJakArya ruka gyaa| lAbha huaa| mahAkAya apana kAyama vyasta thA, usane apanA pahilA paira uThAkara merupara rakhA aura dUsarese nagarIkI sArI janatA dasare dina vanameM ekatra manuSyalokakI sImAko nApa liyA aba tIsare pairako jagaha kahA~ ! balike rAjyakI to bAta hI nahIM sArA hui huii| yogI viSNukumArakA abhinandana kiyA gyaa| yogAne bhI apanI isa parama tapasyAke anantara punaH manuSyaloka hI napa cukA thaa| "bola, apanI pratijJAke anusAra tIsare pairakI bhUmikA prabandha karo" mahAkAya AcArya akampanase munikI dokSA lI / isa zubha ne mahAgajanA kii| avasarapara akampanakA amRtatulya upadeza huA / baliko kucha sUjhatA hI na thA ki maiM kyA unhoMne yogo viSNukumArakI hRdayame prazaMsA kI / use yaha saba svapna-jaisA pratibhAsita hotA thaa| haraekakA Adeza diyA ki ve dharma aura samAjakI mahAkAyakI mahAgarjanAse usakI cetanA saceta huii| vipatti nivAraNArtha apane vaiyaktika svArthoMko usakA dhairya aura zaurya eka sAtha hI uddIpta tilAJjali deM / unake antima zabda the 'saccA ho uThe, dRr3hatAse usane javAba diyA "merA zarIra vAtsalya svArthakI apekSA nahIM karatA, mAtA apane zeSa hai" bali vacanakA pakkA thA, 'prANa jAya~ para putrakI rakSArtha apanI zakti yA prANoMkA moha vacana na jAhIM' usakA siddhAnta thaa| kahaneke sAtha nahIM karatI / ' hI usane apane zarIrako pRthvIpara bichA diyaa| vAtsalya-dIkSAke sAkSI svarUpa janasamUhane apanI yogIkA krodha antima sImA taka pahu~ca cukA thaa| kalAImeM eka bandhana-sUtra bA~dhA jo Age rakSAbandhana balikI haThane use aura bhI uddIpta kara diyA usane kahalAyA /
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDa aura prAptamImAMsAkA ekakartRtva pramANasiddha hai (lekhaka-nyAyAcArya paM0 darabArIlAla jaina, koThiyA) [gata kiraNase Age pro0 sA0 kA vikSobha gommaTasAra-karmakANDakI truTipUrtike samaya paMDita vijJa pAThakoMko mAlUma hai ki maiMne apane pichale paramAnandajI zAstrIko bhI unhoMne aise hI vizeSaNoMse lekhoMma vAdirAjake pArzvanAthacaritakA ratnakaraNDaka satkRta kiyA thA ! dUsarI bAta yaha ki ve tattvacacoMke sambandhI ullekha vivecana-sahita upasthita kiyA thA samayamai bhI kSobhayukta hojAte haiM, aura isase unakI aura usake dvArA yaha pramANita kiyA thA ki ratna- kamajorI sApha jAna par3atI hai| aisI hAlatameM unase karaNDaka pArzvanAthacaritake racanAkAla (vi0 saM0 tAttvika vicArakI AzA karanA athavA tathyare badana pahalekI canA aura usakA grahaNakI ummIda rakhanA vyartha hai| phira bhI hama unake kattA usameM 'yAgindra' upAdhi dvArA svAmI samantabhada lekhakI zeSa bAtopara vicAra karanA apanA Avazyaka (AptamImAMsAkAra) ko batalAyA gayA hai| isa para kattavya samajhakara nimna paMktiyA~ likha rahe haiMpro0 sAla apane uttara-lekhameM bahuta hI vikSubdha ho isake bAda apanI prastuta carcAko samApta kara deNge| uThe haiM aura apanI maryAdAse bAhara ho gaye haiN| hA~, saumya aura niSpakSa cacAke liye hama sadaiva lokameM eka kahAvata prasiddha hai, ki 'khisayAnI billI prastuta rhge| khambhA nAce' ThIka isI kahAvatako unhoMne caritArtha pArzvanAthacaritake ullekhapara vistRta vicArakiyA hai / jaba unase mere lekhake muddoMkA yuktisaMgata samAdhAna nahIM bana par3A to ve kosanepara utArU ho prAcArya vAdirAjane apanA pAzvanAthacarita zaka gaye aura unhoMne mujhe 'eka ghora pakSapAtI', 'nyAyake saM0 947 (vi0 saM0 1082) meM banAkara samApta kiyA kSetrameM bar3A ayogya vicAraka', 'nyAyazAstrakA hai| isameM unhoMne apane pUrvavartI gRpicchAdi aneka durupayoga karane vAlA', 'bauddhika ImAnadArImeM vizvAsa prasiddha AcAryoM aura unakI kucha khAsa kRtiyoMkA kA apAtra', 'anumAnake utkRSTa niyamoMse hIna- padya naM0 16 se 30 taka ullekha kiyA hai| ina padyoMmeM vyavasAya karane vAlA', 'vikSiptatAkI ora bar3hane 'deva' aura 'yogIndra' ke ullekhoMko chor3akara zepa vAlA,' 'bhrAntirUpI andhakAra vAlA' jaise svaruci- ullekha to prAyaH spaSTa hai aura isaliye unameM koI viracita sundara vizeSaNoMse satkRta kiyA hai ! maiM ina vivAda nahIM hai| parantu 'deva' aura 'yogIndra'ke do vizeSaNoMkA pAtra hU~ yA nahIM, yaha vidvAn pAThaka ullekha aise haiM jo kucha aspaSTa haiM aura isaliye vidvAnoMjAnate haiN| maiMne jo kucha likhA hai vaha aura pro. sA. meM unake vAcyArthameM vivAda hai| jaina-sa hitya aura ne usakA jo uttara diyA hai vaha, donoM vijJa pAThakoMke itihAsake prasiddha vidvAna paM0 jugalakizorajI mukhtAra sAmane haiM aura isaliye ve nirNaya kara sakate haiM ki unakA vAcyArtha svAmI samantabhadra (devAgamakAra) ko kauna kaisA hai ? parantu pro. sA. kI ukta pravRttise do mAnate haiM aura apanI isa mAnyatAke samarthanameM ve bAteM spaSTa haiM, eka to yaha ki unakA isa prakArase pramANa dete hue kahate haiM ki 'samantabhadra ke sAtha 'deva' kosanekA yaha kucha cirantanAbhyAsasA jAna par3atA hai- upapada bhI jur3A huA pAyA jAtA hai, jisakA eka
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416 anekAnta udAharaNa devAgamakI vasunandivRttike antyamaGgalakA nimna padya hai : samantabhadradevA paramArthavikalpine / samantabhadradevAya namo'stu paramAtmane || aura isaliye ukta (pArzvanAtha caritagata ) madhyavartI (18veM zloka meM Aye hue 'deva' padake vAcya samantabhadra bhI hosakate haiM, isameM koI bAdhA nahIM hai|' brahma nemidattane apane 'ArAdhanA kathAkoza' meM samantabhadrakI kathAkA varNana karate hue, jaba yogicamatkAra ke anantara samantabhadrake mukhase unake paricaya ke do padya kahalAye haiM taba unheM spaSTa zabdoM meM 'yogIndra' likhA hai', jaisA ki nimna vAkyase prakaTa hai [ varSa 8 karaNDazrAvakAcAra' kI TIkA ke kartA haiM / ataH svAmI samantabhadrake liye 'yogIndra' vizeSaraNa ke prayogakA anusaMdhAna prameyakamalamArttaNDakI racanAke samaya athavA vAdirAjasUrike pArzvanAthacaritako racanA se kucha pahale taka pahu~ca jAtA hai / ' " sphuTaM kAvyadvayaM ceti yogIndraH samuvAca saH / " brahma mittakA yaha kathAkoza AcArya prabhAcandra ke gadyakathAkozake AdhArapara nirmita huA hai, aura isaliye svAmI samantabhadrakA itihAsa likhate samaya maiMne premIjIko ukta gadyakathAkozapara se brahma nemidatta varNita kathAkA milAna karake vizeSatAoMkA noTa kara denekI preraNA kI thI / tadanusAra unhoMne milAna karake mujhe jo patra likhA thA usakA tulanAtmaka vAkyoMke sAtha ullekha maiMne eka phuTanoTameM ukta itihAsa ke pR0 105, 106para kara diyA thA / usapara se mAlUma hotA hai ki-- " donoM kathAoM meM koI vizeSa pharka nahIM hai / nemidattakI kathA prabhAcandrakI gadyakathAkA prAyaH pUrNa anuvAda hai / " aura jo sAdhAraNasA pharka haiM vaha ukta phuTanoTa meM patrakI paMktiyoMke uddharaNa dvArA vyakta hai / ata: usa parase yaha kahane meM koI Apatti mAlUma nahIM hotI ki prabhAcandrane bhI apane gadyakathAkozameM svAmI samantabhadrako 'yogIndra' rUpameM ullekhita kiyA hai| cUMki premIjI ke kathanAnusAra ye gadyakathAkozake kartA prabhAcandra bhI ve hI prabhAcandra haiM jo prameyakamalamArttaNDa aura 'ratna1 isake alAvA isa granthameM aura bhI aneka jagaha 'yogIndra' kA prayoga hai / dekho, vahI grantha / mukhtAra sA. ke isa sapramANa kathanase apanI sahamati prakaTa karate hue hamane pichale (dvitIya) lekha meM likhA thA 'mukhtAra sAhabakA yaha pramANasahita kiyA gayA kathana jI ko lagatA hai aura aba yadi ina tInoM lokoMke yathAsthita AdhArase bhI yaha kahA jAya ki vAdirAja devAgama aura ratnakaraNDakakA eka hI kartA - svAmI samantabhadra mAnate the to koI bAdhA nahIM hai-- do zlokoMke madhyakA vyavadhAna bhI aba nahIM rahatA / ' isapara pro. sA. likhate haiM- 'kintu merA paNDitajI se kahanA hai ki ukta bAta unake jI ko bhale hI lage, parantu buddhi aura viveka se kAma lene para ApakA nirNaya bahuta kaccA siddha hotA hai / pArzvanAtha caritake jisa madhyavartI lokameM devakRta zabdazAstrakA ullekha AyA hai use samantabhadraparaka mAna lene meM kevala vasunandi vRttikA 'mamantabhadradeva' mAtra ullekha paryApta pramANa nahIM hai| eka to yaha ullekha apekSAkRta bahuta pIche kA hai / dUsare, ukta vRttike antya maGgalameM jA vaha pada do bAra AgayA hai usase yaha siddha nahIM hotA ki svAmI samantabhadra 'deva' upanAma se bhI sAhityikoMmeM prasiddha the / vahA~ paramAtmadevake sAtha lepakA kucha camatkAra dikhalAneto usa padako do bAra prayukta kara yamaka aura kA prayatna kiyA gayA hai| tIsare, samantabhadrako ukta 'deva' kA vAcya banA lenepara yaha prazna utpanna hotA hai ki usa zloka meM vAdirAjane unake kaunase zabdazAstrakA saMketa kiyA hai ?" 1 'anekAnta' varSa 7, kiraNa 5-6 / 2 pArzvanAtha carita -1 sarga, 17, 18, 16 zloka /
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10-11 ] ratnakaraNDa aura prAptamImAMsAkA ekakartRtva pramANasiddha hai Age calakara 'yogIndra' ke sambandhameM Apa vidvAnoM-premIjI' aura mukhtAra sA.2-ne vasunandikahate haiM-'mukhtAra mA. tathA nyAyAcAryajIne jisa kA samaya vikramakI 11vIM zatAbdI anumAnita kiyA AdhArapara 'yogIndra' zabdakA ullekha prabhAcandrakRta hai; kyoMki maM0 1050 (subhASitaratna maM0) ke AcArya svIkAra kara liyA hai vaha bhI bahuta kaccA hai| unhoMne amitagatine bhagavatI ArAdhanAke antameM apanI jo kucha usake liye pramANa diye haiM unase jAna ArAdhanAko vasunandi yogIse mahita (satkRta) par3atA hai ki ukta donoM vidvAnoMmeMse kisI ekane bhI batalAyA hai aura ina vasunandi yogI tathA devAgama abhI taka na prabhAcandrakA kathAkoza svayaM dekhA hai vRttike kartA vasunandiko premIjI aura mukhtAra sA. aura na kahIM yaha spaSTa par3hA yA kisIse sunA ki ne abhinna sambhAvita kiyA hai aura isaliye prabhAcandrakRta kathAkozameM samantabhadrake liye 'yogIndra' devAgamavRttikAra vasunandi amitagati (vi0 saM0 zabda AyA hai / kevala premIjIne koI bIma varSa pUrva 1050, I0 993) ke samakAlIna siddha hote haiN| yaha likha bhejA thA ki 'donoM kathAoM meM koI vizeSa aisI hAlatameM vasunandi (vi0 saM0 1850) ke ukta pharka nahIM hai, nemidattakI kathA prabhAcandrakI gadya- ullekhako, jo vAdirAjakaM pArzvanAthacarita (vi0 maM0 kathAkA prAyaH pUrNa anuvAda hai|' umIke AdhArapara 1082) se pUrvakA hai, vAdirAja (vi0 1882) ke Aja ukta donoM vidvAnAMko "yaha kahane meM koI Apatti pIche DhakelanA atisAhasa hai| mAlUma nahIM hotI ki prabhAcandrane bhI apane gadya (kha) dUsarA hetu bhI mavathA ayukta evaM prasiddha kathAkAzameM svAmI samantabhandrako 'yogIndra' rUpameM hai, kyoMki svAmI samantabhadra mAhityikoMmeM 'deva' ullekhita kiyA hai| upanAmase bhI prasiddha rahe haiN| isake liye maiM 'deva' aura 'yogIndra' padapara vicAra vasunandike ukta ullekhake alAvA cAra ullekhoMko pro. sA. kI ukta donoM bAtoM para hama nIce aura yahA~ upasthita karatA haiM :vicAra karate haiM (1) paM0 zrAzAdharajIne mAgAradharmAmRta-TIkA (1) sabase pahale hama unakI 'deva' zabda vAlI (pR082)meM samaMtabhadra ke liye 'deva' padakA ullekha nimna pahalI bAtako lete haiM-'deva' zabdakA 'samantabhadradeva' prakAra kiyA hai:artha karane meM Apa kevala vasunandi vRttikA 'samanta- "etena yaduktaM svAmisamantabhadradevaiH-'danikastattvapathabhadradeva' mAtra ullekha paryApta pramANa nahIM maante| gRhyaH' iti darzanapratimAlakSaNaM tadapi saMgRhItam / " isameM Apane jo tIna hetu diye haiM unameM pahalA hetu (2) AcArya jayasenane 'samayamAra' kI apanI to bahuta hI kamajora aura bedama hai kyoMki kisI tAtparyavRttimeM syAdvAdakA svarUpa batalAneke lie ullegvakaM kevala pazcAdvartI honese hI usakI 'samantabhadrAcAryadevaH' padake sAtha samantabhadrake tIna prAmANikatA naSTa nahIM hotI aura pUrvavartI honese padyoMko uddhRta karate hue likhA haihI usakI prAmANikatA nahIM paatii| prAmANikatAka liye to virodhAdi doSoMkA abhAva honA hI __ "tadava syAdvAdasvarUpaM tu samantabhadrAcAryadevairapi Avazyaka hai aura vasanandike ukta ullekha meM bhAgatamAmta / " (pRSTha 211) virodhAdi koI doSa nahIM hai| taba unake usa ullekha- (3) AcArya zrInarendra menane bhI apane siddhAntameM asvarasa evaM sandeha vyakta karanA anucita hai| sArasaMgrahameM svAmI samantabhadrakA 'deva' upanAmake dUsare, vasunandike ukta ullekhako vAdirAjake sAtha nimnaprakAra smaraNa kiyA haipArzvanAthacaritase pIchekA batalAnA eka bar3A bhrama 1 'jaina sAhitya aura itihAma'-pRpa 463 / hai / jaina sAhitya aura itihAsake do mahAna 2 purAtana jaina-vAkya-sUcIkI 'prastAvanA' /
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 anekAnta [ varSa 8 "zrImatsamantabhadrasya devasyApi vaco'nagham / paramAtmadevakI taraha svAmI samantabhadradevake lie bhI prANinAM durlabhaM yadvanmAnuSatvaM tathA punaH // " / / namana karanA iTa hai| vAstavameM 'deva' zabda pUjya arthakA vAcI hai aura usakA svAmI samantabhadra jaise (4) DA. e. ena. upAdhye kolhApurake anugraha- mahAna pUjyAcArya ke liye sAhityikoM dvArA prayukta se mujhe Bhandarkar Oriental Rescarch honA koI AzcaryakI bAta nahIM hai / akalaGka, Institute pUnAse 'AptamImAMsA' mUlakI kucha vidyAnanda jaise mahAna AcAryoMne bhI aSTazatI, pratiyA~ prApta huI thI aSTasahasrI Adi apanI TIkAoMmeM 'yenAcAyaI0 sana 1695) kI likhI huI eka ar3hAI sau vaSa smntbhdrytinaa| tasmai namaHsantatam'Adi zabdoM dvArA prAcIna prati bhI hai| isa pratike antima puSpikA svAmI samantabhadako sazraddha namaskAra karake unakI vAkyameM bhI 'samantabhadra' ke sAtha 'deva' upapada jur3A pUjyatA vyakta kI hai| ataH pro. sA. kA dUsarA hetu huA hai / vaha puSpikA vAkya nimna prakAra hai:- bhI asiddha aura yuktihIna hai| __ "iti pheNAmaMDalAlaMkArasyorugapurasyAdhipamUnAzca (ga) tIsare hetuke sambandhameM hama bhI yaha prazna svAmisamantabhadradevasya muneH kRtAvAptamImAMsAlaMkRtau uThA sakate haiM ki vAdirAjane apane ukta pArzvanAthadazamaH paricchedaH // 10 // "* caritameM hI usake 29veM padya vizepavAdIke kaunase vizeSAbhyudaya granthakA maGkata kiyA hai ? yadi Apa ina ullekhoMse prakaTa hai ki svAmI samantabhadra kaha ki vaha Aja anupalabdha hai to hama bhI kaha sAhityakAroMmeM 'deva' upanAmase bhI prasiddha the aura sakate haiM ki vAdirAjana svAmI samantabhadaka jisa isaliye sAhityakAra unheM 'samantabhadradeva' 'samanta zabdazAstrakA ullekha kiyA hai vaha Aja anupalabdha bhadrAcAryade kaMvala 'deva' rUpameM ullekhita | ullAkhata hai| pUjyapAda-devanandine to apana jainendra vyAkaraNameM yAmina nApa jaina yA karate pAye jAte haiN| aisI hAlatameM pro. mA. kA yaha 'laGaH zAkaTAyanamya' isa sUtrakI taraha 'catuSTayaM kahanA ki 'mvAmA samantabhadra mAhAtyakA ma dava samantabhadrasya' isa sutradvArA unake zabdazAstrakA upanAmase prasiddha nahIM hai' sarvathA bhrAMta aura ulekha bhI kiyA hai| vAdIsiMhakI gadacintArmANama nigadhAra hai-usakA anusandhAna evaM khAjase kAI unheM 'sarasvatIkI svacchanda vihArabhUmi' aura samantamambandha nahIM hai| vasanandikI ukta devAgamavRttima bhadrake eka paricaya-padya siddhasArasvata' bhI kahA AyA huzrA 'samantabhadradeva' zabda bhI pro. mA. ke sabhI gayA hai, jinake prakAzameM yadi hama vAdirAjamUri ke matAnusAra jaba yamaka aura paramAtmadevaka mAtha 'acintyamahimA devaH zabdAzca yena siddhAnta' zleSakA sUcaka hai to vaha svAmI samantabhadrakA bhI padyako paDheM to spaTra jJAta hojAtA hai ki svAmI bodhaka hai-usakA nirAkaraNa nahIM ho sakatA hai| samantabhadra alaukika zabdazAstrI bhI the aura unakA hA~, yadi devAgamavRttise bhinna dUsare prathama ukta pada koI zanazAstra jarUra rahA hai| vAdirAjakA yaha eka AtA aura vahA~ kevala 'deva' pada hI hotA- camatkArapUrNa kalA bhI ho sakatI hai ki unhAna 'mamantabhadradeva' nahIM to sambhava thA ki usase samanta- 'svAminazcarita' aura 'tyAgI sa eva yogIndro' padyAMka bhadrasvAmIkA bAdha na kiyA jAtA / cU~ki ukta madhyameM ukta padyako rakhakara usameM 'deva' pada dvArA svAmI 'samantabhadradeva' pada svAmIsamantabhadrake 'devAgama' samantabhadrakI sUcanA kI hai, jisake dvArA prakArAntarase para likhI gaI TIkAmeM usake TIkAkArane diyA hai devarnAndakA bhI sUcana hojAtA hai / isake sivAya, unake isaliye yaha pUrNataH nizcaya hai ki usake dvArA unheM dvArA koI vyAkaraNazAstra (prAkRta athavA saMskRta) ke .yaha puSpikAvAkya jyoM kA tyoM diyA gayA hai| banAye jAne kI anu ti bhI vidvAnoM meM pracalita hai| yadi
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10.11 ] ratnakaraNDa aura prAptamImAMsAkA ekakartRtva pramANasiddha hai Apa kaheM ki phira unheM sAhityikoMne tArkika, vAdI, 'deva' padase unhIMkA ullekha pArzvanAthacaritameM kiyA kavi aura vAgmIrUpase hI kyoM ullekhita kiyA- hai, nirbAdha pratIta nahIM hotA; kyoMki vAdirAjane vaiyAkaraNampase bhI kyoM ullekhita nahIM kiyA ? pramANanirNaya aura nyAyavinizcayavivaraNameM 'deva' padapro. sA. mujhe mApha kareM, yadi Apane khoja kI hotI kA prayoga akalaGkadevake liye bhI aneka jagaha kiyA to Apako vaha ullekha bhI mila jAtA jahA~ hai aura isaliye vinigamanAvirahase ukta 'deva' padakA sAhityikoMne svAmI samantabhadrako 'vaiyAkaraNa' bhI vAcya devanandi (pUjyapAda) ko nahIM batalAyA jA sakatA batalAyA hai| nIce maiM AcArya prabhAcandake gadyakathA- hai| hA~, yaha prazna hosakatA hai ki phira pArzvanAthakozakA vaha uddharaNa upasthita karatA hU~ jahA~ unhoMne caritameM devanandikA ullekha kisa pada dvArA jJAta svAmI samantabhadrako 'vyAkaraNazAstravyAkhyAtA' rUpa kiyA jAya? isakA uttara yaha hai ki kisI granthakArase bhI spaprata: ullekhita kiyA hai| ke liye yaha kaida nahIM hai ki use apane pUrvavartI samasta "dakSiNakA-yAM tarka-vyAkaraNAdi-samastazAtra AcAryoMkA ullekha karanA hI cAhiye / anyathA, yaha bhI prazna hosakatA hai ki jisa prakAra jaina vyAkhyAtA durddharAnekAnuSTAnAnuSThAtA zrIsamantabhadra- sAhityake do mahArathiyoM-harivazapurANake kartA mvAminAmamahAmunistIvrataradu : gvAdaprabalAsadvadyakarmoda- tathA AdipurANake kartAne devanandike ullekha ke mAtha yAtsanutpannabhasmakanyAvinA aharnizaM sampIDyamAna- prakhyAta AcArya siddhasana aura vIrasenakA ullekha zcintayati kiyA hai usI taraha yadi vAdirAjane devanandikA ullekha kiyA hai to unhoMne unake sAtha ina prakhyAna yaha dhyAna rahe ki isa ullekhamaM takazAstra- do AcAryoM-siddhasena aura vIrasenakA ullekha kyoM vyAkhyAtAke takazAtra-nimAtA arthakI taraha vyAkaraNa- nahIM kiyA ? devanandikI taraha inakA bhI ullekha zAstravyAkhyAtAkA bhI vyAkaraNazAstra-nimAtA atha hai| honA Avazyaka thA? ataeva apane parvavartI kisI prabhAcandrake anumA brahma namidattane bhI unheM prAcAryakA ullekha karanA na karanA granthakArakI ruci vaiyAkaraNa prakaTa kiyA hai / aura isaliye ina ullekhoMse para nirbhara hai| ataH vAdirAjane 'deva' padakaM dvArA spaSTa hai ki sAhityikAMna svAmI samantabhadrako svAmI samantabhadrakA hI ullekha kiyA hai| kyoMki Age vaiyAkaraNarUpase bhI ullekhita kiyA hai| pIcheka dAnoM padya unhIMsa sambandhita haiM aura yaha ___ ataH vAdirAjakRta pArzvanAthacaritameM 'deva' anya pramANAMse siddha hai tathA ekasaM jyAdA-do aura padakA vAcya svAmI samantabhadrako mAnanameM tIsarA tIna Adi padyoMmeM kimI AcAryavizeSakA smaraNa hetu bhI bAdhaka nahIM hai aura imaliye merA aura karanA ayukta evaM asaGgata bhI nahIM hai| AcArya mukhtAra sAhabakA ukta nirNaya na no kaccA hai aura na jinasenane AdipurANama, vIrasenakA kavi hastimallane kevala vasunandivRttikA 'samantabhadradeva' mAtra ullekha vikrAntakauravameM aura ayyapAyane apane jinendrahI usameM pramANa hai; kyoMki upayukta vivecana tathA kalyANAbhyudayameM svAmI mamantabhadrakA ekase adhika paM0 AzAdharajI, AcArya jayasena, narendrasena Adike padyoMmeM mmaraNa tathA yazogAna kiyA hai / ataH pro. sA. suspaSTa anya ullekha bhI usameM pramANa hai| kA 'deva' pada-sambandhI ukta kathana bahuta hI zithila ___ yaha dUsarI bAta hai ki jaina sAhityameM 'deva' pada aura gambhIra vicArase zUnya pramANita hotA hai / saM devanandi pUjyapAdakA bhI eka do jagaha ullekha kiyA (2) aba hama unakI 'yogIndra' padavAlI dUsarI gayA hai, parantu 'jainendra' vyAkaraNakA spaSTa nAmollekha bAtako bhI lete haiN| usameM nimna do bAteM sAthame na hone ke kAraNa yaha kahanA ki vAdirAjane bhI vicAraNIya haiM
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 anekAnta [ varSa 8 __(ka) eka to yaha ki hamane aura mukhtAra sA. padakA ullekha spaSTata: AyA hai jaisA ki Age ne jisa AdhArase yogIndra' zabdakA ullekha batalAyA jA rahA hai| aisI hAlatameM pro. sA. kA prabhAcandrakRta (gadya-kathAkoza-gata) svIkAra kiyA yaha likhanA ki 'ukta donoM vidvAnoM meM se kisI hai vaha AdhAra pramANabhUta evaM vizvasanIya hai ekane bhI abhI taka na prabhAcandrakA kathAkoza svayaM athavA nahIM ? dekhA hai aura na kahIM yaha spaSTa par3hA yA kisIse (kha) dUsarI yaha ki prabhAcandrake gadyakathAkoza- sunA Adi' bilkula vAhiyAta hai aura usase unake meM ukta ullekha vastutaH maujUda hai yA nahIM ? prayojanakA jarA bhI sAdhana nahIM hotaa| pratyuta (ka) pahalI bAtake sambandhameM merA nivedana hai ki isase unakI avicAratAkA pradarzana hotA hai / ataH premIjI jaba brahma nemidattakI kathAko prabhAcandraka hamArA AdhAra kaccA nahIM hai-vaha pUrNataH sudRr3ha hai gadyakathAkoza parase svayaM-dUsaroMke dvArA bhI nahIM- aura isaliye vaha pramANabhUta evaM vizvasanIya hai| milAna karake pUrNa asandigdha zabdoM meM yaha likheM ki yaha zrAgeke pramANase bhI siddha aura suspaSTa hai| "donoM kathAoMmeM koI vizeSa pharka nahIM hai, nemidattakI (kha) yadyapi premIjIke ukta lekhapara hamArA dRDha kathA prabhAcandrakI gadyakathAkA prAyaH pUrNa anavAda vizvAsa thA, parantu pro. sA. ke Agraha aura vhmhai|" to unake kathanako pramANabhata evaM vizvasanIya ko dekhate hue unake santoSArtha hamane gata janavarI kaise nahIM mAnA jA sakatA hai ? hama nahIM samajhate san 1946 meM hI zraddheya premIjIse prabhAcandraka ukta ki pro. sA. binA kisI virodha-pradazanake premIjIke gadyakathAkozako bhejanekI prArthanA kI aura unhoMne ukta lekhako kyoM apramANa, avizvasanIya athavA usI samaya usa hamAraM pAma bheja diyaa| jaisAki sandigdha prakaTa kara rahe haiM ? kevala vaha lekha bIsa varSa nizcita kiyA gayA thA, isa grathama prabhAcaMdrane purAnA ho jAnese hI apramANa evaM avizvasanIya yogIndra' zabdakA mvAmI samantabhadrake liye spaSTataH aura sandehakA kAraNa nahIM bana sakatA hai| anyathA prayoga kiyA hai vaha bhI eka hI jagaha nahIM, balki kAI bhI purAnA lekha athavA grantha pramANa aura do jagaha aura 14 jagaha to unake liye 'yogI' vizvasanIya nahIM ho skegaa| mAna lIjiye ki ukta zabdakA bhI prayoga kiyA hai / yathAprabhAcandrakA gadyakathAkoza hamane athavA mukhtAra mA. 'yogI' padake ullekhane svayaM nahIM dekhaa| para use eka prAmANika vyaktine (1) 'yogiliMgaM dhRtvA vANArasyA...-pa. 9 / svayaM acchI taraha dekhA, jA~cA, par3hA aura pArAyaNa (2) 'yoginA coktamastyeva...'-patra 18 paM. 4 / kiyA hai aura vaha hameM likhe ki nemidattakA (3) 'tatastatratyaloka rAjJaH kathitaM deva ! kathAkoza prabhAcandra ke gadyakathAkozakA prAyaH parNa yoginaikena bhavadIya...-patra 10 / anuvAda hai aura hama isa AdhArase yaha niSkarSa (4) 'tato yogI bhaNito...-patra 10, paM.8 / nikAleM ki 'jaba prabhAcandra ke gadyakathAkozaparase (5) 'yogI na kiMciddevamavatIrya bhojayati...pUrNataH (zabdazaH aura arthazaH) anuvAdita nemidattakaM pa. 10 u. paM. 7 / / kathAkozameM svAmI samantabhadrake liye 'yogIndra' (6) 'yoginoktaM madIyanamaskAramasau sodu na pada upalabdha hotA hai to vaha prabhAcandrake gadya- zaknoti"'-pa. 10, u. paM. 9 / kathAkozameM bhI unake liye AyA hai, yaha kahanameM (7) 'tato yoginoktaM prabhAte sAmathrya..." koI Apatti nahIM hai to isameM kyA anahonI aura patra 11 pR. pN.2| kaccApana hai ? jaba ki hama dekha rahe haiM ki prabhAcandrake () 'yoginaM devagrahamadhya prakSippa...'-pa. 11, gadyakathAkozameM svAmI samantabhadrakaM liya 'yogIndra' pU. paM. 3 /
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10-11 ] ratnakaraNDa aura prAptamImAMsAkA ekakatRtva pramANasiddha hai 421 (9) 'yoginazva...'-patra 11, pR. paM. 4 / 1882meM racA hai tathA zeSa racanAe~ Age pIche racI (10) 'yogI bahirAkAritaH / '-pa. 11, u. paM. 1 / hoNgii| aura prabhAcandra ukta dhArAnareza bhojadeva evaM (11) 'yogino'dyApUrvA mUrtirvarttate .......... - unake uttarAdhikArI paramAravaMzI jayasiMha (vi0 maM0 pa. 11, u. paM. 2 / 1112) donoMke rAjyakAlameM hue haiM tathA apanI (12) 'bho yogina'pa. 11, u. paM. 8 / racanAe~ inhIMke rAjya-samayameM banAI haiN| ataH ye (13) 'yogI dvAraM dattvA svayameva bhaMjAno... donoM prAcArya prAyaH samakAlika hI haiM--yadi dasa pa. 10, u. paM. 6 / bIsa varSakA antara ho bhI to usase donoMke (14) 'bho yogina mRSAvAdItvaM' pa. 10 u. pN.7| 'yogIndra' padake ullekhoMpara koI asara nahIM pdd'taa| 'yogIndra' padake ullekha aura isaliye prabhAcandra jina pUrva prAcArya-anuzruti (1) 'bho yogIndra ! kimiti ramavatI tathaivo Adi pramANoMke AdhArapara ukta 'yogIndra' padakA ullekha apane gadyakathAkozamaM svAmI samantabhadrakaM liye dhriyate -pa. 10, u. paM. 3 / karate haiM aura ratnakaraNDakako umakI apanI ratna(2) 'bho yogIndra ! kuru devasya namaskAraM .' karaNDaka-TIkAmeM 'yogIndra' upanAma viziSTa svAmI pa. 11 u. paM. 4 / samantabhadrakI racanA batalAte haiM to unake samakAlIna aisI dazAmeM pro. sA. ke ukta kathanakA kucha bhI vAdirAja bhI apane pArzvanAthacaritameM unhIM pUrva mahatva nahIM rhtaa| ata: yaha bhalIbhA~ti pramANita hai AcArya-anuzruti Adi pramANoM ke AdhArapara 'yogIndra' ki prabhAcandra ke gadyakathAkozameM svAmI samantabhadrake padakA prayoga svAmI samantabhadrake liye kyoM nahIM kara liye 'yogIndra' padakA prayoga huA hai aura isaliye sakate haiM ? aura usake dvArA ratnakaraNDakako unakI mukhtAra mA. ke pUrvokta pratipAdana aura hamAre usake kRti kyoM nahIM batalA sakate haiM ? isase sApha hai ki mamathanama jarA bhA sandahaka liya sthAna nahIM hai| prabhAcandrakI taraha vAdirAjane bhI 'yogIndra' padakA vAdirAja aura prabhAcandra prAyaH samakAlIna haiM- prayoga svAmI samantabhadrake liye hI kiyA hai-anyake pro. sA. ne Age calakara apane isI lekhameM liye nahIM / vAdirAjasa prabhAcandrako uttarakAlIna batalAyA hai yadi pro. sA. kA yahI Agraha athavA mata ho ki aura pArzvanAthacArata tathA ratnakaraNDakaTIkAmeM tIma vAdirAjako ukta 'yogIndra' padase prAptamImAMsAkAra paiMtIsa varSakA antara prakaTa kiyA hai| jahA~ taka ina svAmI samantabhadrase bhinna hI dUsarA vyakti ranaracanAoMke paurvAparyakA prazna hai use hama mAna sakate karaNDakakA kartA vivakSita hai, jinakI yogIndra' haiM. para yaha tathya bhI asvIkAra nahIM kiyA jAsakatA upAdhi thI aura samantabhadra kahalAte the tathA jo ki yogIndra' padakA prayoga karane vAle ye donoM hI ratnamAlAkAra zivakoTike guru the to merA unase AcArya prAyaH samakAlIna hai'-AcArya vAdirAja anurodha hai ki ve aise vyaktikA jaina sAhityameM pro. sA. ke matAnusAra hI dhArAnareza bhojadeva astitva dikhalAveM / maiM isa bAremeM pahale bhI unase (vi.saM01875-1110) ko parAjita karane vAle le anurodha kara cukA hU~ aura 'yogIndra' upanAmake cAlukyavaMzI jayasiMha (vi0 saM0 1880) ke samayameM dhAraka katipaya vidvAnoMko pradarzita bhI kara cukA hU~, hue haiM aura unhoMne apanA pAzvanAthacarita vi0 saM0 jinameM eka bhI ratnakaraNDakA kartA siddha nahIM hotaa| 1 nyAyAcArya paM0 mahendrakumArajIne bhI nyAyakumuda dvitIya parantu pro. sA. ne usapara koI dhyAna nahIM diyA / bhAgakI apanI prastAvanA (pra057) meM ina donoM prAcAryo- sabase baDI majekI bAta yaha hai ki ve vidyAnanda aura ko samakAlIna aura samavyaktitvazAlI batalAyA hai| vAdirAjake madhya meM ukta vyaktikA sImA-nirdhAraNa to TI
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 anekAnta [ varSa 8 ___(ka) eka to yaha ki hamane aura mukhtAra mA. padakA ullekha spaSTata: AyA hai jaimA ki Age ne jisa AdhArase 'yogIndra' zabda kA ullekha batalAyA jA rahA hai| aisI hAlatameM pro. mA. kA prabhAcandrakRta (gadya-kathAkoza-gata) svIkAra kiyA yaha likhanA ki 'ukta donoM vidvAnoM meM meM kisI hai vaha AdhAra pramANabhUta evaM vizvasanIya hai ekane bhI abhI taka na prabhAcandrakA kathAkoza svayaM athavA nahIM? dekhA hai aura na kahIM yaha spaSTa par3hA yA kimIme (kha) dUsarI yaha ki prabhAcandra ke gadyakathAkoza- munA Adi' bilkula vAhiyAta hai aura umase unake meM ukta ullekha vastutaH maujUda hai yA nahIM ? prayojanakA jarA bhI sAdhana nahIM hotaa| pratyuta (ka) pahalI bAtake sambandhameM merA nivedana hai ki isase unakI avicAratAkA pradarzana hotA hai| ataH pramIjI jaba brahma nemidattakI kathAko prabhAcandaka hamArA AdhAra kaccA nahIM hai-vaha pRNataH sahada hai gadAkathAkoza parase svayaM-dUsaroMke dvArA bhI nahIM- aura imaliye vaha pramANabhUta evaM vizvamanIya hai / milAna karake pUrNa amandigdha zabdoM meM yaha likheM ki yaha Ageke pramANase bhA siddha aura mumpae hai| "donoM kathAoM meM koI vizeSa pharka nahIM hai, namidattakI (kha) yadyapi pramIjIke ukta legyapara hamAga dRr3ha kathA prabhAcandrakI gadyakathAkA prAyaH pUrNa anuvAda vizvAsa thA, parantu pro. mA. ke zrAgraha aura vhmhai|" to unake kathanako pramANabhUta evaM vizvasanIya kA dabate hue unake mantApArtha hamane gata janavarI kaise nahIM mAnA jA sakatA hai? hama nahIM samajhane mana 1946 meM hI zraddhaya pramIjIsa prabhAcandra ke ukta ki pro. mA. binA kisI virodha-pradazana premIjIka gadyakathAkAzako bhejanakI prArthanA kI aura unhoMne ukta legbako kyoM apramANa, avizvasanIya athavA umI mamaya usa hamAraM pAma bheja diyaa| jaimAki sandigdha prakaTa kara rahe haiM ? kevala vaha lekha bIsa varSa nizcita kiyA gayA thA. isa prathama prabhAcadrane purAnA ho jAnese hI apramANa evaM avizvamanIya 'yAgIndra' zabdakA svAmI samantabhadrake liya mparataH aura sandehakA kAraNa nahIM bana sakatA hai| anyathA prayoga kiyA hai vaha bhI eka hI jagaha nahIM, balki koI bhI purAnA lekha athavA grantha pramANa aura do jagaha aura 14 jagaha to unake liye 'yogI' vizvasanIya nahIM ho skegaa| mAna lIjiye ki ukta zabdakA bhI prayoga kiyA hai / yathAprabhAcandrakA gadyakathAkoza hamane athavA mukhtAra mA. 'yogI' padaka ullekhane svayaM nahIM dekhA / para use eka prAmANika vyaktina (1) 'yAgiliMgaM dhRtvA vAraNAramyA....'.--pa. 5 / svayaM acchI taraha dekhA, jA~cA, par3hA aura pArAyaNa (2) yoginA coktamastyeva...' patra 18 pN.4| kiyA hai aura vaha hameM ligve ki namidattakA (3) 'tatastatratyaloka rAjJaH kathinaM deva ! kathAkoza prabhAcandra ke gadyakathAkozakA prAyaH pUrNa yoginaikana bhavadIya...'-patra 10 / anuvAda hai aura hama isa AdhArase yaha niSkarSa (4) 'nanA yogI bhariNatI...' patra 10, paM.8 / nikAlaM ki 'jaba prabhAcandraka gadyakathAkozaparase (5) 'yogI na kiMciddevamavatIya bhojana....'pUrNataH (zabdazaH aura arthazaH) anuvAdina namidattaka pa. 10 u. paM. 7 / kathAkozamaM svAmI mamantabhadrakaM liye 'yogIndra' (6) yoginoktaM madIyanamaskAramamau modana pada upalabdha hotA hai to vaha prabhAcandrake gadya- zaknoti...'.--pa. 10, u. paM. 9 / kathAkozameM bhI unake liye AyA hai, yaha kahanameM (7) 'tato yoginoktaM prabhAte sAmathrya..." koI Apatti nahIM hai to isameM kyA anahonI aura patra 11 pU. paM. 2 / kazApana hai ? jaba ki hama dekha rahe haiM ki prabhAcandra ke (8) yoginaM devagrahamadhya prakSippa..."-pa. 11, gadyakathAkozameM svAmI samantabhadra ke liye 'yogIndra' 5. pN.3|
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10-11 ] ratnakaraNDa aura AptamImAMsAkA ekakartRtva pramANasiddha hai ( 9 ) 'yoginazca' - patra 19, pR. paM. 4 / (10) 'yogI bahirAkAritaH 1 pa. 11, u. paM. 1 / (11) 'yogino'dyApUrvA mUrtirvarttate "_ pa. 41, u. paM. 2 / (12) 'bho yogina ... pa. 11, u. paM. 8 / (13) 'yogI dvAraM dattvA svayameva bhaMjAno ... pa. 10, u. paM. 6 / (14) 'bho yogina mRpAvAdItvaM' pa. 10 u. paM. 7 / 'yogIndra' padake ullekha (1) 'bho yogIndra ! kimiti rasavatI tathaivodakSiyate pa 10, u. paM. 3 | ' (2) 'bho yogIndra ! kuru devasya namaskAra - pa. 113. paM. 4 | aisI dazA meM pro. sA. ke ukta kathanakA kucha bhI mahatva nahIM rahatA | ataH yaha bhalIbhA~ti pramANita hai ki prabhAcandrakaM gadyakathAkAzameM svAmI samantabhadrake liye 'yogIndra' padakA prayoga huA hai aura isaliye mukhtAra mA. ke pUrvokta pratipAdana aura hamAre usake samarthanameM jarA bhI sandehake liye sthAna nahIM 1 vAdirAja aura prabhAcandra prAyaH samakAlIna haiM pro. sA. ne Age calakara apane isI lekha meM vAdirAja se prabhAcandrako uttarakAlIna batalAyA hai aura pArzvanAthacarita tathA ratnakaraNDakaTIkAmeM tIsa paiMtIsa varSakA antara prakaTa kiyA hai| jahA~ taka ina racanAoM ke paurvAparyakA prazna hai use hama mAna sakate haiM, para yaha tathya bhI asvIkAra nahIM kiyA jAsakatA hai ki 'yogIndra' padakA prayoga karane vAle ye donoM hI AcArya prAyaH samakAlIna haiM' - zrAcArya vAdirAja pro. sA. ke matAnusAra hI dhArAnareza bhojadeva (vi0 saM0 1075-1110) ko parAjita karane vAle cAlukyavaMzI jayasiMha (vi0 saM0 1080) ke samayameM hue haiM aura unhoMne apanA pArzvanAthacarita vi0 saM0 5 nyAyAcArya paM0 mahendrakumArajIne bhI nyAyakumuda dvitIya bhAgakI apanI prastAvanA ( pR057) meM ina donoM zrAcAyako samakAlIna aura samavyaktitvazAlI batalAyA hai / 421 1082meM racA hai tathA zeSa racanAe~ Age pIche racI hoMgI / aura prabhAcandra ukta dhArA nareza bhojadeva evaM unake uttarAdhikArI paramAravaMzI jayasiMha (vi0 saM0 1112) donoMke rAjyakAla meM hue haiM tathA apanI racanAe~ inhIMke rAjya- samaya meM banAI haiM / ataH ye donoM AcArya prAyaH samakAlika hI haiM-yadi dasa bIsa varSakA antara ho bhI to usase donoMke 'yogIndra' padake ullekhoMpara koI asara nahIM par3atA / aura isaliye prabhAcandra jina pUrva AcArya anuzruti Adi pramANoM ke AdhArapara ukta 'yogIndra' padakA ullekha apane gadyakathAkozameM svAmI samantabhadrake liye karate haiM aura ratnakaraNDakako usakI apanI ratnakaraNDaka- TIkA meM 'yogIndra' upanAma viziSTa svAmI samantabhadrakI racanA batalAte haiM to unake samakAlIna vAdirAja bhI apane pArzvanAtha carita AcArya anuzruti Adi pramANoM ke AdhArapara 'yogIndra' padakA prayoga svAmI samantabhadrake liye kyoM nahIM kara sakate haiM ? aura usake dvArA ratnakaraNDakako unakI kRti kyoM nahIM batalA sakate haiM ? isase sAfa hai ki prabhAcandra kI taraha vAdirAjane bhI 'yogIndra' padakA prayoga svAmI samantabhadra ke liye hI kiyA hai-anyake liye nahIM / yadi pro. sA. kA yahI Agraha athavA mata ho ki vAdirAjako ukta 'yogIndra' padase AptamImAMsAkAra svAmI samantabhadra se bhinna hI dUsarA vyakti ratnakaraDakA kartA vivakSita hai, jinakI yogIndra' upAdhi thI aura samantabhadra kahalAte tathA jo ratnamAlAkAra zivakoTike guru the to merA unase anurodha hai ki ve aise vyaktikA jaina sAhitya meM astitva dikhalAveM / maiM isa bAre meM pahale bhI unase anurodha kara cukA hU~ aura 'yogIndra' upanAmake dhAraka katipaya vidvAnoMko pradarzita bhI kara cukA hU~, jinameM eka bhI ratnakaraNDakA kartA siddha nahIM hotA / parantu pro. sA. ne usapara koI dhyAna nahIM diyA / sabase bar3I majekI bAta yaha hai ki ve vidyAnanda aura vAdirAja ke madhya meM ukta vyaktikA sImA nirdhAraNa to
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 anekAnta [ varSa 8 kara dete haiM parantu usake astitvakA sAdhaka eka hai ki 'ina donoM avataraNoMkI prabhAcandra-kRta bhI pramANa upasthita nahIM karate / aisI sthitimeM zabdAmbhojabhAskarake nimnalikhita avataraNase mvapakSasthApanAvihIna aura parapakSAlocanamAtra carcA tulanA karane para spaSTa mAlUma ho jAtA hai ki (vitaNDA )se kisI bhI vastukI siddhi nahIM zabdAmbhojabhAskarake karttAne hI ukta TIkAoMko ho sakatI hai| banAyA hai|' isake Age zabdAmbhojabhAskarakA avaratnakaraNDa-TIkAke katvapara sandeha aura bhrAnta taraNa dekara paNDitajIne punaH likhA hai ki 'prabhAcandra kRta gadyakathAkozameM pAI jAnevAlI aJjanacora ullekha AdikI kathAoMse ratnakaraNDaTIkAgata kathAoMkA isI silasilemeM pro. sA. ne ratnakaraNDa-TIkAke akSarazaH sAdRzya hai / ' ina uddharaNoMse prakaTa hai ki prasiddha prabhAcandra katR katvameM sandeha prakaTa karate hue nyAyAcArya paM0 mahendrakumArajIkA ratnakaraNDaTIkAko eka bhrAnta ullegva bhI kiyA hai| Apa likhate haiM ki unhIM prasiddha prabhAcandrakRta mAnanekA spaSTa mata hai| 'isIse nyAyAcArya paM0 mahendrakumArajIke matAnusAra gadyakathAkoza aura ratnakaraNDa-TIkAmeM dI gaI to ratnakaraNDa-TIkAke unhIM (premayakamalamArtaNDa, aJjanacora AdikI kathAe~ to akSarazaH ekasI hai hI, gadyakathAkoza Adika racayitA) prabhAcandra kRta hone para donoMkI sAhityika racanA bhI ekasI hai'-vahI kI sambhAvanA abhI bhI khAsataurase vicAraNIya hai saralatA aura vahI vizadatA donoM meM hai / ataeva jaba (nyA. ku. bhA. 2 prastA. pR. 67) / ' parantu jaba hamane gadyakathAkozako pro. sA. prasiddha prabhAcandrakI kRti unake nirdiSTa granthako kholakara unake vaktavyake sAtha mAnate haiM to ratnakaraNDaTIkAko bhI unhIMkI kRti usakA milAna kiyA to hameM Azcarya huA ki ve unheM mAnanA cAhie / maiM ina granthoMko prasiddha itanA bhramotpAdaka adhUga ullekha kyoM karate haiM aura prabhAcandrakRta hI anya lekhameM siddha karanevAlA huuN| kisIka apUrNa matako prakaTa karake pAThakoMko dhokhemeM prabhAcandrakA ullekha sarvathA asandigdha haikyoM DAla rahe haiM ? paNDitajIne vahA~ apanA kyA prabhAcandrane ratnakaraNDakakI apanI TIkAke mata diyA hai, use dekhanake liye maiM pAThakoMse preraNA pratyeka pariccheda ke antameM jo puSpikAvAkya diye haiM karatA huuN| unhoMne ukta prastAvanAke pR066 ke nIce una sabameM unhoMne ratnakaraNDakako svAmIsamantabhadranaM02 kI TippaNImeM 'ratnakaraNDa' para jo vistRta kRta batalAyA hai / isake sivAya, unhoMne granthArambhameM phuTanoTa diyA hai aura jisakI orase pro. sA. ne bhI prathama padyakI utthAnikAmeM 'zrIsamantabhadrasvAmI... bilkula A~kha mIMca lI hai, usImeM paNDitajIne ratnakaraNDakAkhyaM zAstraM kartakAmo....................) apanA spaSTa mata prakaTa kiyA hai| mukhtAra sAhabakI ityAdi zabdoM dvArA ratnakaraNDakako svAmI samantaAlocanA karate hue vahA~ unhoMne likhA hai ki 'mukhtAra sA. ne ina TIkAoM (samAdhitantra aura 1 namUneke taurapara ina granthoMke nimna maMgalAcaraNa padyoMkI ratnakaraNDakI TIkAoM) ke prasiddha prabhAcandrakRta na paraspara tulanA kIjiyehonema jo pramANa diye haiM ve dRr3ha nahIM haiN| ratna- 'praNamya mokSapradamasta doSaM prakRSTa-puNya prabhavaM jinendram / karaNDa-TIkA tathA samAdhitaMtra-TIkAmeM prameyakamala- vakSye'tra bhavya-pratibodhanArthamArAdhanAsatsukathAprabandham // 1 // ' mAttaNDa aura nyAyakumudacandrakA eka sAtha viziSTa -gadyakathAkoza li. pa. 1 / zailIse ullekha honA isakI sUcanA karatA hai ki ye 'samantabhadra nikhilAtmabodhanaM jinaM prnnmyaakhilkmshodhnm| TIkAe~ bhI prasiddha prabhAcandrakI hI honI caahie|' nibandhanaM ratnakaraNDake paraM karomi bhavyapratibodhanAkaram / / 1 / / ' Age granthollegvoMko upasthita karake unhoMne aura likhA -ratnakaraNDa-TIkA pR. 1 /
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10-11 ] ratnakaraNDa aura zrAptamImAMsAkA ekakatRtva pramANasiddha hai 423 bhadrakI hI racanA batalAI hai| ataeva maiMne pichale caritameM jahA~ ratnakaraNDako aprasiddha aura ajJAta lekhameM likhA thA ki 'pro. sA. ne vAdirAjake ullekha yogIndrakRta kahA hai vahA~ ratnakaraNDa-TIkAmeM use para jahA~ jora diyA hai vahA~ prabhAcandra ke suspaSTa evaM aneka jagaha (prArambhameM, madhyameM aura antameM) spaSTa abhrAnta aitihAsika ullekhakI savethA upekSA kI hai|' zabdAma prasiddha aura sujJAta svAmI samana isapara aba Apa likhate haiM ki 'prabhAcandrakA ullekha racanA kahI hai| aisI hAlatameM pAThaka jAna sakate haiM kevala itanA hI to hai ki ratnakaraNDake kartA svAmI ki vAdirAjakA ullekha spaSTa aura abhrAnta hai yA samantabhadra haiM, unhoMne yaha to kahIM prakaTa kiyA hI prabhAcandrakA ? aura maiM yaha pahale kaha AyA hU~ ki nahIM ki ye hI ratnakaraNDake kartA prAptamImAMsAke ye donoM vidvAna prAyaH samakAlika hai aura isaliye bhI kartA haiN| pArzvanAtha-caritameM usakA racanAkAla honese usakA isa sambandhameM jyAdA kucha na kahakara itanA hI ullekha spaSTa aura abhrAnta tathA ratnakaraNDa TIkAmeM kaha denA paryApta hai ki svAmI samantabhadra aura Apta- racanAkAla na honese usake ullekha aspaSTa aura mImAMsAkAra donoM abhinna haiN| isa bAtako svayaM bhrAnta nahIM kahe athavA batalAye jA sakate haiM / pro0 sA0 bhI apane vilupta adhyAyameM svIkAra kara anyathA 90 pratizata graMtha binA racanAkAlake haiM aura cuke haiM aura jaina-sAhityameM svAmI samantabhadrase taba unake ullekha bhI ampaSTa aura bhrAnta kahe jaayeNge| AptamImAMsAkArakA hI sarvatra grahaNa kiyA gayA hai| dUsarI bAta yaha hai ki prabhAca-drake ullekhoMke poSaka aisA eka bhI udAharaNa jaina-sAhityameM nahIM milatA aura samarthaka to uttaravartI bIsiyoM ullekha pramANa athavA pro0 sA0 ne upasthita kiyA hai jahA~ 'svAmI maujUda haiM aura jinameM bhI ratnakaraNDako svAmI samantabhadra' se dUsare (AptamImAMsAkArase bhinna ) samantabhadrakI kRti batalAI hai / parantu vAdirAjake granthakArakA grahaNa kiyA gayA ho athavA dUsarekA ullekhakA pApaka evaM samarthaka eka bhI ullekha uttarabhI vaha nAma ho / ataeva svAmI samantabhadrake kAlIna pramANa upalabdha nahIM hai jisameM ratnakaraNDako nAmollekhase granthakAroMkA abhiprAya AptamImAMsA- yogIndrakRta batalAyA gayA ho / yadi ho to pro0 sA0 kArakA hI spaSTataH rahA hai aura isaliye prabhAcandra use upasthita kreN| isase sApha hai ki prabhAcandrakA jaba ratnakaraNDakA kartA svAmI samantabhadrako batalA ullekha vastutaH abhrAnta, spaSTa aura aitihAsika rahe haiM taba spaSTa hai ki ve use prAptamImAMsAkArakI mahatva yukta hai / ataH proH sA0 kA yaha likhanA ki hI kRti svIkAra karate haiM kyoMki ve donoM eka haiM- 'prabhAcandrake jisa ullekhapara paNDitajIne jora diyA alaga-alaga nahIM / hai va na to suspaSTa hai, abhrAnta hai aura na usakA Age calakara Apa kahate haiM ki vAdirAjake koI aitihAsika mahatva hai|' sarvathA asaGgata hai aura pArzvanAthacaritameM umakA racanAkAla diyA huA hai, vaha kevala badalekI bhAvanAkA prakAzana mAtra hai| isaliye usakA ratnakaraNDako yogIndrakRta batalAne vAlA ratnakaraNDake upAntya padyake zleSArthapara vicAraullekha to spaSTa aura abhrAnta hai / parantu ratnakaraNDa- ratnakaraNDake antima (158 veM) padyake pUrva eka TIkAmeM usakA racanAkAla diyA huA nahIM hai, ataH nimna padya AyA hai jisameM granthakArane upasaMhArausakA ullekha 'na to suspaSTa hai, na abhrAnta hai aura rUpase granthameM varNita samyagdarzana, samyagjJAna aura na usakA kAI etihAsika mahatva hai| mujhe unake samyaka cAritra ina tIna ratnoMke liye AtmAke isa atathya pakSapAtapUrNa kathanapara koI Azcarya nahIM hai| piTArI banA lenekI preraNA kI hai aura usakA phala parantu kheda hai ki unhoMne apane pakSakI puSTimeM sacAI tInoM lokoMmeM saba arthokI siddhirUpa batalAyA hai| aura nyAyako bhI tilAJjali de dI hai| pArzvanAtha- yaha padya isa prakAra hai :
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 anekAnta [ varSa 8 kara dete haiM parantu usake astitvakA sAdhaka eka hai ki ina donoM avataraNoMkI prabhAcandra-kRta bhI pramANa upasthita nahIM karate / aisI sthitimeM zabdAmbhojabhAskarake nimnalikhita svapakSasthApanAvihIna aura parapakSAlocanamAtra carcA tulanA karane para spaSTa mAlUma ho jAtA hai ki (vitaNDA )se kisI bhI vastukI siddhi nahIM zabdAmbhojabhAskarake karttAne hI ukta TIkAoMko ho sakatI hai| banAyA hai|' isake Age zabdAmbhojabhAskarakA avaratnakaraNDa-TIkAke katRtvapara sandeha aura bhrAnta na taraNa dekara paNDitajIne punaH likhA hai ki 'prabhAcandra kRta gadyakathAkozameM pAI jAnevAlI aJjanacora ullekha AdikI kathAoMse ratnakaraNDaTIkAgata kathAoMkA isI silasilemeM pro. sA. ne ratnakaraNDa-TIkAke akSarazaH sAdRzya hai|' ina uddharaNoMse prakaTa hai ki prasiddha prabhAcandra kartR katvameM sandeha prakaTa karate hue nyAyAcArya paM0 mahendrakumArajIkA ratnakaraNDaTIkAko eka bhrAnta ullekha bhI kiyA hai| Apa likhate haiM ki unhIM prasiddha prabhAcandrakRta mAnanekA spaSTa mata hai|| 'isIse nyAyAcArya paM0 mahendrakumArajIke matAnusAra gadyakathAkoza aura ratnakaraNDa-TIkAmaM dI gaI to ratnakaraNDa-TIkAke unhIM (premayakamalamArtaNDa, aJjanacora AdikI kathAe~ to akSarazaH ekasI hai hI, gadyakathAkoza Adike racayitA) prabhAcandra kRta hone para donoMkI sAhityika racanA bhI ekasI hai'-vahI kI sambhAvanA abhI bhI khAsataurase vicAraNIya hai saralatA aura vahI vizadatA donoMmeM hai / ataeva jaba (nyA. ku. bhA. 2 prastA. pR. 67) / parantu jaba hamane gadyakathAkozako pro. sA. prasiddha prabhAcandra kI kRti unake nirdiSTa granthako kholakara unake vaktavya ke sAtha mAnate haiM to ratnakaraNDaTIkAko bhI unhIMkI kRti usakA milAna kiyA to hameM Azcarya huA ki ve unheM mAnanA cAhie / maiM ina granthoMko prasiddha itanA bhramotpAdaka adhUga ullekha kyoM karate haiM aura prabhAcandrakRta hI anya lekhameM siddha karanevAlA huuN| kisIke apUrNa matako prakaTa karake pAThakoMko dhAkhema prabhAcanTakA ullekha sarvathA asandigdha haikyoM DAla rahe haiM ? paNDitajIne vahA~ apanA kyA prabhAcandrane ratnakaraNDakakI apanI TIkAke mata diyA hai, use dekhanake liye maiM pAThakoMse preraNA pratyeka paricchedake antameM jo puSpikAvAkya diye haiM karatA hU~ / unhoMne ukta prastAvanAke pR0 66 ke nIce una sabameM unhoMne ratnakaraNDakako svAmIsamantabhadranaM02 kI TippaNImeM 'ratnakaraNDa' para jo vistRta kRta batalAyA hai / isake sivAya. unhoMne granthArambhama phuTanoTa diyA hai aura jisakI orase pro. sA. ne bhI prathama padyakI utthAnikAmeM 'zrIsamantabhadrasvAmI"" bilkula A~kha mIca lo hai, usImeM paNDitajIne apanA spaSTa mata prakaTa kiyA hai| mukhtAra sAhabakI ratnakaraNDakAkhyaM zAstraM kartakAmI...................' ityAdi zabdoM dvArA ratnakaraNDakako svAmI samantaAlocanA karate hue vahA~ unhoMne likhA hai ki 'mukhtAra sA. ne ina TIkAoM (samAdhitantra aura 1 namUneke taurapara ina granthoMke nimna maMgalAcaraNa padyoMkI ratnakaraNDakI TIkAoM) ke prasiddha prabhAcandrakRta na paraspara tulanA kIjiyehone jo pramANa diye haiM ve dRr3ha nahIM haiN| ratna- 'praNamya mokSapradamasta-doSaM prakRSTa-puNya prabhavaM jinendrama / karaNDa-TIkA tathA samAdhitaMtra-TIkAmeM prameyakamala- vakSye'tra bhavya-pratibodhanArthamArAdhanAsatsukathAprabandham ||1|| mAttaNDa aura nyAyakumudacandrakA eka sAtha viziSTa -gadyakathAkoza li. pa. 1 / zailIse ullekha honA isakI sUcanA karatA hai ki ye 'samantabhadra nikhilAtmabodhanaM jinaM prnnmyaakhilkrmshodhnm| TIkAe~ bhI prasiddha prabhAcandra kI hI honI caahie|' nibandhanaM ratnakaraNDake paraM karomi bhavyapratibodhanAkaram // 1 // ' Age granthollekhoMko upasthita karake unhoMne aura ligvA -ratnakaraNDa-TIkA pR. 1 /
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10-11 ] ratnakaraNDa aura prAptamImAMsAkA ekakartRtva pramANasiddha hai 423 bhadrakI hI racanA batalAI hai| ataeva maiMne pichale caritameM jahA~ ratnakaraNDako aprasiddha aura ajJAta lekhameM likhA thA ki 'pro. sA. ne vAdirAjake ullekha yogIndrakRta kahA hai vahA~ ratnakaraNDa-TIkAmeM use para jahA~ jora diyA hai vahA~ prabhAcandra ke suspaSTa evaM aneka jagaha (prArambhameM, madhyameM aura antameM) spaSTa abhrAnta aitihAsika ullekhakI sarvathA upekSA kI hai|' zabdoMmeM prasiddha aura sujJAta svAmI samantabhadrakI isapara aba Apa likhate haiM ki 'prabhAcandrakA ullekha racanA kahI hai / aisI hAlatameM pAThaka jAna sakate haiM kevala itanA hI to hai ki ratnakaraNDake kA svAmI ki vAdirAjakA ullekha spaSTa aura abhrAnta he yA samantabhadra haiM, unhoMne yaha to kahIM prakaTa kiyA hI prabhAcandrakA ? aura maiM yaha pahale kaha AyA hU~ ki nahIM ki ye hI ratnakaraNDake kartA AptamImAMsAke ye donoM vidvAna prAyaH samakAlika haiM aura isaliye bhI kartA haiN| pArzvanAtha-caritameM usakA racanAkAla honese usakA isa sambandhameM jyAdA kucha na kahakara itanA hI ullekha spaSTa aura abhrAnta tathA ratnakaraNDa TIkAma kaha denA paryApta hai ki svAmI samantabhadra aura Apta- racanAkAla na honese usake ullekha aspaSTa aura mImAMsAkAra donoM abhinna haiN| isa bAtako svayaM bhrAnta nahIM kahe athavA batalAye jA sakate haiN| pro0 sA0 bhI apane vilupta adhyAyameM svIkAra kara anyathA 90 pratizata graMtha binA racanAkAlake haiM aura cuke haiM aura jaina-sAhityameM svAmI samantabhadrase taba unake ullekha bhI aspaSTa aura bhrAnta kahe jaayeNge| AptamImAMsAkArakA hI sarvatra grahaNa kiyA gayA hai| dUsarI bAta yaha hai ki prabhAca-drake ullekhoMke poSaka aisA eka bhI udAharaNa jaina-sAhityameM nahIM milatA aura samarthaka to uttaravartI bIsiyoM ullekha pramANa athavA pro0 sA0 ne upasthita kiyA hai jahA~ 'svAmI maujUda haiM aura jinameM bhI ratnakaraNDako svAmI samantabhadra' se dUsare (AptamImAMsAkArase bhinna ) samantabhadrakI kRti batalAI hai / parantu vAdirAjake granthakArakA grahaNa kiyA gayA ho athavA dUsarekA ullekhakA poSaka evaM samarthaka eka bhI ullekha uttarabhI vaha nAma ho / ataeva svAmI samantabhadrake kAlIna pramANa upalabdha nahIM hai jisameM ratnakaraNDako nAmollekhasa granthakAroMkA abhiprAya AptamImAMsA- yogIndrakRta batalAyA gayA ho / yadi ho to pro0 sA0 kArakA hI spaSTataH rahA hai aura isaliye prabhAcandra use upasthita kreN| isase sApha hai ki prabhAcandrakA jaba ratnakaraNDakA kA svAmI samantabhadrako batalA ullekha vastutaH abhrAnta, spaSTa aura aitihAsika rahe haiM taba spaSTa hai ki ve use prAptamImAMsAkArakI mahatva yukta hai| ataH pro0 sA0 kA yaha likhanA ki hI kRti svIkAra karate haiM kyoMki ve donoM eka haiM- 'prabhAcandrake jisa ullekhapara paNDitajIne jora diyA alaga-alaga nahIM / hai va na to suspaSTa hai, abhrAnta hai aura na usakA Age calakara Apa kahate haiM ki vAdirAjake koI aitihAsika mahatva hai|' sarvathA asaGgata hai aura pArzvanAthacaritameM umakA racanAkAla diyA huA hai, vaha kevala badalekI bhAvanAkA prakAzana mAtra hai| isaliye usakA ratnakaraNDakoyogIndrakRta batalAne vAlA ratnakaraNDake upAntya padyake zleSArthapara vicAraullekha to spaSTa aura abhrAnta hai / parantu ratnakaraNDa- ratnakaraNDake antima (158 veM) padyake pUrva eka TIkAmeM usakA racanAkAla diyA huA nahIM hai, ataH nimna padya AyA hai jisameM granthakArane upasaMhArausakA ullekha 'na to suspaSTa hai, na abhrAnta hai aura rUpase granthameM varNita samyagdarzana, samyagjJAna aura na usakA koI aitihAsika mahatva hai| mujhe unake samyak cAritra ina tIna ratnoMke liye AtmAke ima atathya pakSapAtapUrNa kathanapara koI Azcarya nahIM hai| piTArI banA lenekI preraNA kI hai aura usakA phala parantu kheda hai ki unhoMne apane pakSakI puSTimeM sacAI tInoM lokoMmeM saba arthoM kI siddhirUpa batalAyA hai| aura nyAyako bhI tilAJjali de dI hai| pArzvanAtha- yaha padya isa prakAra hai:
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424 anekAnta [ varSa 8 yena svayaM vItakalaGka-vidyA maiM pro. sA. se pUchatA hU~ ki kyA yaha merI dRSTi - kriyA - ratnakaraNDabhAvam / pahalI ApattikA parihAra hai ? yadi hA~, to maiM kahU~gA ki yaha merI ApattikA parihAra nahIM hai / nItastamAyAti patIcchayeva, merI ApattikA parihAra to taba hotA jaba apane sarvArthasiddhistriSu viSTapeSu // kalpita ukta zleSArthako anya kisI zAstrameM bhI isa padyako lekara pro. sA. ne apane pichale dikhAte aura usase use pramANita krte| so aisA lekhameM yaha kalpanA kI thI ki yahA~ zleSarUpase / kucha na karake kevala paryAya zabdoM dvArA usakA parihAra karanA kadApi saMgata nahIM hai / yoM to 'vidyA' akalaMka, vidyAnanda aura pUjyapAdakI svArthasiddhikA aura 'vItakalaGka' zabda svAmI samantabhadrake ullekha hai / Apane likhA thA ki 'yahA~ ni:sandehataH svayambhUstotrameM aura 'sarvArthasiddhi' pada tattvArthasUtrameM ratnakaraNDakArane tattvArthasUtrapara likhI gaI tInoM bhI upalabdha hote haiM to kyA vahA~ 'vidyA'se vidyAnanda TIkAoMkA ullekha kiyA hai| aadi| aura 'vItakalaGka' se akalaGka tathA 'sarvArthasiddhi' se isa para hamane yaha Apatti kI thI ki ukta tannAmaka granthakA grahaNa ho jAyegA? yadi nahIM to zlepArtha kisI bhI zAstrase pramANita nahIM hai| dUsare, ina zabdoMsa ratnakaraNDameM bhI ukta vidyAnandAdikA ukta zlokameM Aye hue 'tripu' padakA zleSArtha yadi grahaNa kaise kiyA jA sakatA hai| ataH pro. sA. ko 'tIna TIkApa' ho to unameM eka to svayaM sarvArthasiddhi yaha dikhAnA cAhie thA ki amuka pUrvAcAryana bhI isa hI hai, jisakA grahaNa tIna sthaloMke antargata kisI padyameM vidyA' se vidyAnanda 'vItakalaGka' se akalaGkabhI prakAra nahIM A sakatA hai; kyoMki usakA zlokame deva aura 'sarvArthasiddhi' se tannAmaka pUjyavAdakA alaga hI ullekha hai| taba tattvArthasUtrakI do hI grantha artha kiyA hai / parantu use na dikhAkara apanI TIkAe~ rahatI haiM / eka tattvArthavArtika aura dUsarI kalpanAoMma hI usakA samarthana karanA kadApi vidyAnandakI zlokavAtika / lekina phira zlokameM vidvagrAhya nahIM ho sakatA hai| dUsarI bAta yaha hai 'tripu' aura 'viSTapeSu' pada nahIM hone cAhie- ki yadi ukta padyakA ApakA kalpita artha hotA to 'dvayoH' aura 'viSTapayoH' pada hI hone cAhieM the TIkAkAra prabhAcandra use bhI pradarzita karate athavA jo na chaMdaSThise saMgata haiM aura na granthakAra ke anya dusaraM AcArya bhI vaisA likhate / lekina Azayake anukUla haiN|' aisA kucha nahIM hai| ataH ApakI ukta kalpanA aba Apa merI ukta donoM ApattiyoMke parihAra- apramANa hai| kA prayatna karate hue likhate haiM ki 'merI ukta dusarI ApattikA parihAra karate hue pro. sA. kalpanAmeM kaunama zAstrAdhAra va zAstrapramANakI likhate haiM ki 'merA khyAla thA ki vahAM to kisI AvazyakatA paNDitajIko pratIta hotI hai ? vIta- naI kalpanAkI AvazyakatA hI nahIM, kyoMki vahA~ kalaGka aura akalaGka sarvathA paryAyavAcI zabda bahudhA unhIM tIna sthaloMkI saGgati suspaSTa hai jo TIkAkAra aura vizeSataH zveSakAvyameM prayukta kiye jAte haiM / " ne batalA diye haiM arthAt darzana, jJAna, aura vidyAnandako 'vidyA' zabdasa vyakta kiye jAnameM to cAritra / ' koI Apatti hI nahIM hai / 'sarvArthasiddhi' meM yaha dhyAna rahe ki pro. sA. pahale 'tripu viSTapeSu' tannAmaka granthaka ullekhako pahacAnane meM kaunasI kA artha tIna TIkAe~ karate the| jaba tIna TIkAoM vicitratA hai aura usake liye kisa zAstrakA AdhAra rUpa artha mere dvArA ukta prakArase dUSita kara diyA apekSita hai| gayA to aba usakA artha darzana, jJAna, aura cAritra
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10-11 ] ratnakaraNDa aura AptamImAmAkA ekakatRtva pramANasiddha hai 425 kiyA gayA hai / aba pAThaka, unake isa arthakI bhI tabhI ve unapara apanA lakSya denA ucita smjheNge|' parIkSA kreN| ve ise TIkAkAra prabhAcandrakA batalAte Age Apane AptamImAMsAsammata prAptakA lakSaNa haiN| ata: unakI TIkA dekhanI cAhie ki usameM batalAneke liye apanI dRSTise prAptamImAMsAkI prathama unhoMne 'tripu viSTapeSu' kA artha darzana, jJAna aura chaha kArikAoMkA tAtparya dekara unaparase prAptake cAritra kiyA hai yA nahIM ? TIkAgata 'tripu viSTapeSu' sambandhameM AptamImAMsAkArakI nimna mAnyatAyeM ke artha vAlA aMza isa prakAra hai phalita kI haiM'kva ? triSu viSTapeSu tribhuvaneSu / ' (1) devAgamana Adi vibhUtiyA~, vigrahAdiisake atirikta TIkAkArane kucha nahIM likhaa| mahodaya tathA tIrthasthApana yaM Aptake lakSaNa nahIM, mujhe Azcarya hai ki pro. mA. apanI bhUla va galatI kyoMki ye bAteM mAyAviyoM AdimeM bhI pAI jAtI haiN| caMki mere matAnusAra kSatpipAsAdikA abhAva ko svIkAra karaneke bajAya pAThakoMko aura mujhe vigrahAdimahodayameM hI sammilita hai ataeva zrAptadhokhA denekA jagaha jagaha asaphala prayatna karate haiM mImAMmAkAra use bhI prAptakA lakSaNa svIkAra aura apane AgrahakA samarthana karate jA rahe haiM, nahIM karate / parantu unakI yaha pravRtti prazasya nahIM hai| dusare, yadi 'tripu viSTapeSu' kA zlepArtha darzana, (2) AptakA lakSaNa nirdoSatA hai, jisase unake jJAna aura cAritra ho to 'vidyA-dRSTi-kriyAratna vacana yukti-zAstrAvirodhI hote haiN| aisI nirdopatA karaNDabhAvaM' kA unake sAtha kaise sambandha baiThegA ? , sarvajJake hI ho sakatI hai jo sUkSmAdi padArthoMko kyoMki yahA~ bhI to ve hI tIna darzana, jJAna aura pratyakSa jAnatA hai aura vaha sarvajJa doSa aura AvaraNa cAritra pratipAdita haiN| aura aisI hAlatameM na to / ina donoMke Atyantika kSayase hotA hai / vibhinna vibhakti (saptamI aura prathamA) bana sakeMgI (3) AcAryane 'dopAvaraNayoH hAniH' yahA~ aura na AdhArAdheyabhAva bana skegaa| isake dvivacanakA prayoga kiyA hai-bahavacanakA nhiiN| ataH sivAya, vahA~ punarukti bhI hotI hai / 'vItakalaMka' se unakI dRSTimeM eka hI doSa aura eka hI AvaraNa akalaMka aura 'vidyA' se vidyAnanda zleSArtha karanapara pradhAna hai / vaha dopa kaunasA aura AvaraNa kaunasA dRSTi aura kriyAkA bhI zleSArtha batAnA hogA, jo hai ? jo hamArI samajhadArImeM bAdhaka hotA hai vaha kisI taraha bhI nahIM batalAyA jA sakatA hai| isa dApa haiM ajJAna aura isako utpanna karane vAlA taraha pro0 sA0 kA ukta pArtha sarvathA bAdhita, pUrvA- AvaraNa he jJAnAvaraNa kame / inhIM do kA abhAva para viruddha aura azAstrIya hAnese vidvadgrAhya nahIM hai| honese sarvajJatAkI siddhi hotI hai aura prAptatA zeSa vAtoMpara vicAra utpanna hotI hai| pichale lekhameM maiMna pro0 sAla kI una tIna bAtoM (4) jJAnAvaraNake sAtha darzanAvaraNa va antarAya para yuktipUrvaka vicAra karake unameM dapaNa diye the. kama kSaya ho hI jAte hai aura mohanIyakA usase parva jinheM unhoMne apane lekhake antameM calatI-sI lekhanI hI kSaya hojAtA hai| ataeva AptamImAMsAkArane meM prastuta kI thiiN| aba ve apane dUSaNoMko svIkAra unakA pRthak nirdeza nahIM kiyA / na karake unheM (tIna bAtoMko) vistArase prakaTa karanekI (5) aghAtiyA karmokA sadbhAva rahanese unase merI icchA batalAte hue likhate haiM ki 'nyAyAcArya- hone vAlI vRttiyoM-vacana, zarIra, kSudhA, tRSA, zItajIkI icchA yaha jAna par3atI hai ki isa viSayapara uSNa, duHkha-sukha, jIvana-maraNa Adi-kA AptameM maiM apane vicAra aura bhI kucha vistArase prakaTa karU~ AptamImAMsAkArane sadbhAva mAnA hai| yaha unhoMne
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSa 8 kArikA 93meM vItarAga kevalImeM sukha-dukhakI bAdhAke aba hama unakI mAnyatAoMpara kramazaH vicAra nirdezase svIkAra kara lI hai| karate haiM: (1) yaha ThIka hai ki devAgamana Adi vibhUtiyA~ apanI orase phalita kI gaI AptamImAMsAkArakI , kA aura vigrahAdimahodaya Adi Aptake lakSaNa nahIM haiM, ina mAnyatAoMko dekara pro0 sA0 Age likhate haiM hai parantu usakA matalaba yaha nahIM ki ve prAptameM nahIM haiM, ki 'AptamImAMsAkArakA yaha mata hai aura vaha sarvathA prAptameM ve bAteM jarUra haiM-AptamImAMsAkArane unheM jainasiddhAntasammata hai| akalaGka, vidyAnanda Adi svayambhastotragata 'prAtihAryavibhavaiH pariSkRto' ityAdi TIkAkAra jahA~ taka ina maryAdAoMke bhItara arthakA padya naM0 73 dvArA bhI spaSTataH svIkAra kiyA hai| spaSTIkaraNa karate hai vahA~ taka to vaha sarvathA nirApada lekina ve sAdhAraNa honesa lakSaNa nahIM haiM kyoMki hai| kintu yadi ve kahIM aAptamImAMsAkArake nirdezase lakSaNa asAdhAraNa hotA hai / hameM khuzI hai ki mere bAhara va karma-siddhAntakI suspaSTa vyavasthAoMke matAnusAra pro0 sA0 ne kSutpipAsAdike abhAva ko viparIta pratipAdana karate pAye jAte haiM to hameM mAnanA vigrahAdimahodaya (atizayoM ke antargata hI svIkAra hI par3egA ki ve eka dUsarI hI vicAradhArAse kara liyA hai| aura yaha vigrahAdimahodaya lakSaNa na prabhAvita hai jisakA pUrNataH samIkaraNa ukta honepara bhI upalakSaNa rUpase ApameM vidyamAna hai| vyavasthAoMse nahIM hotaa|' ataH isa mAnyatAsa pro0 sA0 ko jo AptameM kSudhA pro0 sA ke dvArA phalita kI gaI ukta mAnyatAyeM tRpAkI vedanAkA sadbhAva siddha karanA iSTa thA vaha aba AptamImAMsAkArakA mata hai yA nahIM, isapara vicAra siddha nahIM ho sktaa| karaneke pahale hama unakI antima paMktiyoMke sambandhameM (2) AptakA lakSaNa nirdApatA hai, isameM koI kucha kaha denA ucita samajhate haiN| Apane apane vivAda nahIM, usake vacana yukti-zAstrAvirodhI hote haiM pichale eka lekhameM AptamImAMsAkArakA tAttvika aura vaha sarvajJa hotA hai tathA usakI sarvajJatA dApoM abhiprAya samajhaneke liye do upAyoMkI sUcanA karate aura AvaraNoMkI Atyantika nivRttise hotI hai, ye hue likhA thA ki 'AptamImAMsAkArake padoMkA saba bAteM bhI ThIka haiN| AptamImAMsAkArake ima tAttvika artha samajhaneke hameM do upAya upalabdha haiM- abhiprAyako hama bhI pichale lekhoMmeM prakaTa kara eka to svayaM usI granthakA mandarbha aura dUsare unakA cuke haiN| TIkAkAroM dvArA spaSTIkaraNa / ' parantu ukta paMktiyoMse (3, 4) jahA~ taka ApakI samajha hai usa samajhajAna par3atA hai ki aba unakA TIkAkAroMke spaSTI- se Apane 'dopAvaraNayoH hAniH' kA artha diyA hai karaNapara bhI vizvAsa nahIM rahA; kyoMki ve unake pakSa- aura isaliye dvivacanake prayogase yaha kalpanA bhI kA samarthana nahIM karate aura isaliye aba ve yaha kara lI hai ki vahA~ AptamImAMsAkArakI dRSTimeM eka pratipAdana kara rahe haiM ki ve jo artha kara rahe haiM vahI hI dopa-ajJAna aura eka hI AvaraNa-jJAnAvaraNa AptamImAMsAkArakA mata hai aura usIko jainasiddhAMta pradhAna hai-anya to unhIM ke sAtha avinAbhUta haiN| batalAte haiN| parantu yaha saba svagrahamAnya hai aura ve ata: unhIM dokA abhAva Apa AsameM batalAte hai| kinhIM maryAdAoMse baMdhe hue nahIM haiN| ataeva Aja parantu isa kathanakA Apake pUrva kathanake sAtha hI ve akalaMka, vidyAnanda jaise prAmANika mahAna TIkA- virodha AtA hai / Apa pahale 'doSAstAvadajJAna-rAgakAroMke spaSTIkaraNako sandehakI dRSTise dekhane lage haiM dveSAdaya uktAH' Adi uddharaNa-pramANake sAtha likha aura kala svayaM prAptamImAMsAkArake kathanako bhI Aye haiM ki 'yahA~ sarvatra unhIM jJAnAvaraNAdi ghAtiyA viparIta batalA sakate haiM / astu / karmoM va tajanya dopoMkA grahaNa kiyA gayA hai|' yahA~
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10-11 ] ratnakaraNDa aura prAptamImAMsAkA ekakatRtva pramANasiddha hai 427 Apane na eka doSakA grahaNa aura na eka AvaraNakA hone meM prAptamImAMsAkArake liye koI bAdhA nahIM hai| grahaNa batalAyA hai kintu ajJAna, rAga, dveSa Adi isake liye unakI dUsarI racanA svayambhUmtotra-gata bahuta doSoM aura jJAnAvaraNa Adi bahuta karmoM kA nimna do kArikAe~ par3ha lIjiye, unase ApakA nirdeza kiyA hai| vAstavameM jisa prakAra 'manuSya samAdhAna hojaaygaa| padase manuSya jAti--yAvata manuSyoM aura 'pazu' pada- pratihAryavibhavaiH pariSkRto se pazujAti-samasta pazuoM kA grahaNa vivakSita dehato'pi virato bhavAnabhUt / hotA hai usI prakAra 'doSa' pada aura 'AvaraNa pada doSa-jAti-yAvata doSoM aura AvaraNa-jAti mokSamArgamaziSannarAmarAsamasta AvaraNoM (ghAtiyA karmoM) ke bodhaka haiM / yaha nApi zAsanaphaleSaNAturaH // 73 // TIkAkAroM, anya siddhAnta granthoM aura svayaM prApta- kAya - vAkya - manasAM pravRttayo mImAMsAkArake anya granthoMse bhI pramANita hai / jaisA nAbhavaMstava munezcikIrSayA / ki maiM pahale aneka jagaha mvayaMbhUstotrake ullekhoM dvArA nAsamIkSya bhavataH pravRttayo aThAraha doSoMkA AptamImAMsAkAra-sammata abhAva AptameM batalA AyA hU~ aura jinameM 12 doSoMkA dhIra ! taavkmcintymiihitm||74|| abhAva to kevalImeM pro. sA. ne bhI svIkAra kiyA hai| yadi itane para bhI ApakA samAdhAna na ho to isake sivAya, 'hatvAsvakarmakaTrakaprakRtIzcatasro'(svayaM- hama usake liye lAcAra haiN| 84) yahA~ aAptamImAMsAkArane cAra AvaraNoM (ghAtiyA upasa hArakarmoM)kA aura 'anantadoSAzayavigraho graho' (svayaM066) uparyata vivecana se nimna bAteM mAmane meM ananta doSoMkA spaSTa ullekha kiyA hai| taba eka sAtI hI doSa aura eka hI AvaraNa kahA~ rahA ? yadi hama (1) ratnakaraNDazrAvakAcArake (chaThe padya)meM prApnameM Apake phalitako AptamImAMsAkArakA mata mAna la to jina kSudhAdi aThAraha doSoMkA abhAva batalAyA gayA usakA unhIMke AptamImAMsA (kA. 96, 98) gata hai unakA prabhAva svayambhUstotrameM bhI varNita hai| pratipAdanasaM virodha AvegA / ataH Apako ataH ratnakaraNDameM doSakA svarUpa prAptamImAMsAkArake TIkAkArAMkA avalambana aura AptamImAMmAkAraka abhiprAyase bhinna nahIM hai aura isaliye vaha unhIM kI dUsare granthoM kA sahArA lekara hI unake abhiprAyako kati hai| samajhane-samajhAnakA prayatna karanA caahie| (2) sAhityakAroMne samantabhadrake liye deva aura (5) zrAptameM aghAtiyA karmoMkA sadbhAva rahanese 'yogIndra' padake prayoga kiye haiM aura isalie deva vacana, zarIra Adi vRttiyoMkA honA saGgata hai, para aura yogIndra padake vAcya pArzvanAtharitameM svAmI kSudhA-tRpA, zIta-uSNa aura sukha-dukha va jIvana-maraNakA samantabhadra vivakSita hue haiN| vAdirAjake pUrva anya sadbhAva AptamImAMsAkArane kahIM bhI nahIM mAnA- 'yogIndra' samantabhadrakA sAhityameM astitva nahIM hai| unakA use mata batalAnA bhramamAtra hai / kArikA 93veM (3) A0 prabhAcandra vAdirAjake prAyaH samameM 'vItarAgo munirvidvAn' kA kevalI artha karanA kAlIna haiM / ataH jahA~ prabhAcandra dvArA ratnakaraNDako eka bar3I bhUla hai, usakA sAdhu parameSThI aura upAdhyAya svAmI samantabhadrakRta batalAyA gayA hai aura apane parameSThI artha hai aura unake sukha-dukha honA ThIka hai| ArAdhanAkathAkoSameM unhoMne unake liye 'yogIndra' isa sambandhameM maiM vistArake sAtha pahale khulAsA kara rUpase ullekhita kiyA hai vahA~ unake hI prAyaH aAyA huuN| AptameM zarIra, vacana AdikI vRttiyoMke samakAlIna vAdirAjane ratnakaraNDako 'yogIndra'kRta
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 anekAnta batalAyA hai / isaliye vAdirAjako bhI prabhAcandrakI taraha 'yogIndra' padase svAmI samantabhadra hI vivakSita haiM; kyoMki ratnakaraNDako svAmI samantabhadrase bhinna yogIndra-kRta batalAne vAlA vAdirAjakA poSaka eka bhI pramANa nahIM hai aura prabhAcandrake svAmI samantabhadrakRta batalAne vAle ullekhoMke poSaka evaM samarthaka bIsiyoM pramANa haiM / (4) ratnakaraNDake upAntya padya meM akalaGka, vidyAnanda aura sarvArthasiddhikI kalpanA azAstrIya vIra sevAmandira meM vIrazAsana jayantIkA utsava prathama zrAvaNa kRSNA pratipadA vIranirvANa saMvat 2473, tA0 4 julAI san 1947 ko vIrasevAmandira ke bhavya bhavana meM gata varSakI bhA~ti isa varSa bhI vIrazAsana jayantIkA utsava atyanta Ananda aura samArohake sAtha sampanna huA / utsavake adhyakSa the hamAre nikaTavartI paramAdaraNIya dharma- premI bA0 nemicandrajI jaina vakIla sahAranapura / ApakA saujanya aura tatvajJAna pratyeka jainake liye spardhAkI vastu hai aura vahI hamAre liye unake zrAkarSaNakI cIja thI / utsavameM sthAnIya dharma-bandhutroM tathA jainetara bhAiyoMke lAvA dehalI, kAnapura, sahAranapura, malhIpura, tissA, nAnautA, abdullApura Adi vibhinna sthAnAMse bhI aneka sajjana sammilita hue the / dehalIse bA0 pannAlAlajI agravAla, bA0 mAIdayAlajI bI0 e0 graoNnarsa, paNDita candramaulijI zAstrI va unakI anAthAlaya maMDalI; kAnapura sevevara rASTrasevaka hakIma kanhaiyAlAlajI; sahAranapura se sabhApatijIke alAvA lA0 jinezvaradAsajI upAdhiSThAtA jainagurukula, paM0 sundaralAlajI nyAyatIrtha, paM0 sukhanandanajI zAstrI; malhIpura se purAne samAjasevaka vayovRddha mA0 cetana dAsajI bI0 e0; tissA se paM0 zobhArAmajI; nAnautAse zrImatI paM0 jayavantIdevI aura abdullApurase lA 0 indrasenajI padhAre the / [ varSa 8 aura asaGgata hai aura isaliye ukta kalpanA ratnakaraNDako vidyAnandake bAda kI racanA siddha nahIM kara sakatI hai / vidyAnanda se pUrva 7-8vIM zatAbdIke nyAyAvatArameM ratnakaraNDakA 'AptopajJa' padya pAyA jAtA hai / ataH vaha vidyAnandake bAdakI racanA kadApi nahIM hai / ataH ratnakaraNDa apane maulika prauDha sAhitya, vibhinna ullekha- pramANoM aura prAmANika sAhityika anuzrutiyoM va srotoM Adi se AptamImAMsAkAra svAmI samantabhadrakI hI kRti pramANita hotI hai / prAtaH prabhAtapherI aura jhaNDArohaNa hue / madhyAhna meM gAje bAjeke sAtha julUsa nikAlA gayA, jisameM bhajanopadeza hue| DhAI bajeme jalasekI kArravAI zurU kI gaI / sarvaprathama paM0 paramAnandajIne maMgalAcaraNa kiyA / usake bAda mukhtAra sA0 ke prastAva aura bA0 nAnakacandajI grAdike samarthanake sAtha bA0 nemicandajI vakIla sabhAdhyakSa cune gaye / tadanantara jaina kanyA pAThazAlAkI chAtrAoM aura mAsTara gopIcandajI jaina anAthAzrama dehalIke svAgatagAna hue| usake bAda grAye hue patroM aura zubhakAmanAoM ko sunAyA gayA / tatpazcAt paM0 jugalakizorajI mukhtAra adhiSThAtA vIra sevAmandirane apane vivecanake sAtha 'mahAvIra - sandeza' pddh'aa| isake bAda paM0 candramaulijI, bA0 mAIdayAlajI, mA0 cetanadAsajI, vaidya ratna hakIma kanhaiyAlAlajI, adhyApikA kSamAbAIjI aura mere bhASaNa tathA bIca-bIcameM dehalI anAthAzramake chAtroM aura kanyA pAThazAlAkI chAtrAoMke gAyana hue / mukhyataH sabake bhASaNoM aura gAyanoMmeM bhagavAn mahAvIra ke isa vANIke prathama avataraNa athavA zAsanatIrthake pravartana divasakI mahattA prakaTa kI gaI thI aura batalAyA gayA thA ki unake upadeza aura siddhAnta kitane loka kalyANakArI haiM / antameM sabhAdhyakSa jIkA anubhava aura jJAnapUrNa bhASaNa honeke bAda sabhA rAtrike liye sthagita kara dI gii| rAtrimeM vaidyaratna hakIma kanhaiyAlAlajIka sabhAnetRtva meM paNDita zobhArAmajIkA sundara zrApadezika bhASaNa aura anAthAzrama( zeSAMza TAiTila pRSTha 3 para )
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityaparicaya aura samAlocana 1-mUlameM bhUla-bhagavAna zrIkundakunda-kahAna smRtimeM apane dravyase jaina TraikTa sosAyaTI hisAra jaina zAstramAlA'kA 19vA~ puppa / pravaktA, pUjya dvArA prakAzita karAI hai| pustaka itanI azuddha, bhaddI zrIkAnajI svaamii| anavAdaka, paM0 parameSTIdAsajI aura avyavasthita chapI hai ki pAThakakA citta kara nyAyatIrtha / prAptisthAna, zrAtmadharma kAryAlaya moTA par3haneke bAda ucaTe binA nahIM raha sktaa| aisA A~kaDiyA (kaatthiyaavaadd)| mUlya // ) / / sAhitya ajainoMke hAthameM jAnepara ve jaina-sAhitya sa aura jainadharmake prati kyA bhAva banAyeMge / merA ___ yaha bhaiyA bhagavatIdAsajI aura vidvadvarya paNDita zrIbanArasIdAsajI dvArA hindImeM race gaye upAdAna khayAla hai ki pustakake prakAzanameM ThIka vicArase kAma nahIM liyA gayA / yadi prakAzita karaneke pahale aura nimitta vipayaka dohoMpara pUjya kAnajI mahArAja sosAyaTIne kisI yogya vidvAn dvArA usakA ke tarkagarbha aura mahatvapUrNa gujarAtI pravacanoMkA mampAdanAdi kArya karA liyA hotA aura chapAIkI yogya anuvAdarUpameM saMgraha hai| bhaiyA bhagavatIdAsajIne 47 vyavasthA kI gaI hotI to acchA hotA / phira bhI dohAmeM upAdAna aura nimittakA eka sundara aura lA0 zambhUdayAlajIkI zubha bhAvanA aura utmAha tattvajJAnapUrNa saMvAda likhA hai| isI taraha vidvadvarya prazaMsanIya hai| paM0 banArasIdAsajIna bhI upAdAna aura nimittako lakara 7 dohe race haiN| ina dohoMmeM upAdAna aura 3-mANikyacandra di. jaina granthamAlAkA nimitnakA bheda, upAdAnakI mukhyatA dikhalAi gai kAya-vivaraNa-prakAzaka, pa0 nAthUrAmajI premI, mantrI hai| pUjya kAnajI mahArAjakA pratyeka dohepara mArmika granthamAlA, hIrAbAga, bambaI 4 / mUlya Adi pavacana hai| nimittAdhIna ho rahe jagatako parAzrita kucha nahIM / aura bhrAnta batalAkara unakI mUlameM bhUla batalAI gaI ha aura upAdAnapara dRSTi rakhanA, a yaha granthamAlAkA sana 1914se 1946 takakA saMkSipta kArya-vivaraNa hai / mukha pRSThapara dAnavIra seTha nibhara honA tattvajJAna batalAyA hai| isa taraha yaha grantha kevala adhyAtma-pramiyoM ke liye hI upayogI nahIM hai mANikacandra jIkA bhavya citra hai, jinakI smRtimeM ukta varana pratyaka tattva-jijJAsu,mumukSukaliya bhI atyupayogI granthamAlA kAyama kI gaI thii| prArambhameM batalAyA hai / pustakako ukta sthAnase maMgAkara pratyeka svAdhyAya gayA hai ki sana 1914kI 17 julAIko ukta seThajIpramIka liye par3hanA hI nahIM cAhie apitu usakA kA ekAeka svargavAsa hogayA / unakaM zokameM eka sabhA kI gaI, jimameM unakI yAdameM jaina-samAjakI khuba manana aura bArabAra cintana karanA caahie| Arasa koI jJAna prasAraka kAma kiye jAnekA nizcaya 2-sarala sAmAyika pATha-saMgraha-(vidhi sahita) kiyA gayA / tadanusAra usI samaya eka smAraka-phaNDa jaina TraikTa sosAyaTI hisArakA dUsarA puSpa, prakAzaka kholA gayA / isa phaNDameM lagabhaga cAra hajAra rupayA ukta sosAyaTI, mUlya / -) AnA / sAmAyikakA ikaTThA huA aura use seTha hIrAcanda gumAnajI jaina pratijJApatra bharakara maMgAne vAloMko binA mUlya / boDiGga hAusa bambaIke TrasTiyoMko ukta vivaraNokta prastuta pustaka eka guTake ke AkArameM lA zambhU- cAra zoMpara saupa diyA gyaa| unameM eka zarta yaha dayAla jI hisArane apanI sva0 mAtA zrIgomatIdevIkI thI ki ina rupayAMse 'mANikacandra jaina granthamAlA' kA
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430 anekAnta [ varSa 8 prakAzana kiyA jAya / Age purAne aura naye membaroM videzakI khabareM bhI ina aDDoMmeM haiN| patrakI bhASA kI nAmAvalI hai| isake bAda cAra pariziSTa haiN| sarala aura prAJjala hai| saphAI chapAI uttama hai| saba pahale pariziSTameM granthamAlAkA Aya-vyaya diyA gayA milAkara patra lokarucike anukUla hai / hama patrahai / dUsaremeM ekasau rupayese jyAdA denevAloMkI kI hRdayase pragatikAmanA karate haiN| pAThakoMko grAhaka nAmAvalI dI gaI hai| tIsaremeM chape granthoMkI saMkhyA avazya bananA caahie| aura unakI lAgata mUlya batalAI gaI hai| cAmeM 5-zvetAmbara jaina- (pAkSika patra)-sampAdaka vartamAnameM maujada granthoMkI prati, saMkhyA aura unakA aura prakAzaka zrIjavAharalAla loDA, motI kaTarA, nya kramazaH diyA gayA hai| granthamAlAma abataka AgarA vArSika malyA 42 grantha chape haiN| kucha grantha kaI khaNDoMmeM chape haiM, yaha zvetAmbara jaina-samAjakA mukha patra hai / jinakI kula lAgata 36269 / / / -) / par3I hai aura hAla meM imakA punaH prakAzana prArambha huA hai| isakA vartamAnameM 28002|||-) / / ke grantha maujUda haiN| isase tIsarA aTka hamAre sAmane hai| lekha par3hane yogya haiN| mAlUma hotA hai ki granthamAlAne bar3I mhuuliytse| deza-videzAdi ke samAcAroMkA maGkalana hai / 'zrI sandara aura adhika prakAzana prakAzita kiya hai| kezariyAjI tIrtha aura jainama jaise legyA dvArA patra isakA zreya premIjIko hai jinhoMne granthamAlAkA na sAmpradAyikatAko na ukamAkara usake dUra karane meM svatantra oNphisa rakhA aura na koI sthAyI krmcaarii| a agrasara ho, yahI zubha kAmanA hai / grantha chapAnekI vyavasthA aura patra vyavahArAdi bhI apane hindI grantha kAryAlaya dvArA hI ThIka kara lete 6-Arogya (mAsika patra)-sampAdaka vitttthlhai| granthamAlAkI jo sajana sau rupayAsa ekamuzta dAma modI gArakhapura / mUlya 4) / prAptisthAna, sahAyatA karate haiM unheM granthamAlAkaM pahale vatamAna 'ArAgya' kAyAlaya, gorakhapura / aura Ageke saba prakAzana bheMTa diye jAte haiN| aimI prastuta patrakA prakAzana julAIse zurU huA hai| upayogI granthamAlAkA pratyeka samartha sajjanako sau isameM zArIrika aura mAnasika svAsthya-sambandhI rupaye dekara avazya sahAyaka bananA caahie| lekhAMkA bahuta uttama saMgraha hai| patrakA dhyeya prAkRtika 4-vIra-vANI (pAkSika patra) sampAdaka zrIcana- cikitmA dvArA janamAdhAraNakaM svAsthya ko banAnA aura usakI vRddhi karanA hai| isake sabhI lekha uttama mukhadAsa nyAyatIrtha va zrIbhavaralAla nyAyatIrtha, prakAzaka paM0 bhaMvaralAla jaina, zrIvIra-prema manihAroMkA aura pratyakake liye paThanIya haiN| AzA hai aise patroMse rAstA jayapura, vArSika mUlya 3) / bhAratIyAMko bar3A lAbha pahu~cegA / hama patrakI __ isa patrakA gata mahAvIra-jayantIse hI prakAzana saphalatAko kAmanA karate hai aura pAThakoMsa anurodha prArambha huA hai / isake 3, 7 aura 8-9 aGka hamAre karate haiM ki ve ukta patrase adhikase adhika sAmane hai| inameM makhyata: jayaparakaM sAhityakAroM lAna 20 / aura dIvAnoMkA pramANapuramsara vistRta paricaya hai 7-jaina-jagata (mAsika patra)-sampAdaka, jo prAyaH abataka aprakAzita thaa| patrakA dhyaya bhI prakAzaka, zrIhIrAmAva cavaDe, vardhA / kAryavAhayahI pratIta hotA hai ki isameM jayapurake una samasta sampAdaka, zrIjamanAlAla jaina mAhityaratna / sampAdaka sAhityakAroM aura dIvAnoMkA kramazaH prAmANika maNDala, bhAnukumAra jaina, tArAcanda koThArI bambaI, paricaya diyA jAya jinhoMne sAhitya, jAti aura bAbUlAla DeriyA bAbaI, sau. vidyAvatI devaDiyA, apane rAjyakI anupama evaM Adarza sevA kI hai| nAgapura / vArSika mUlya 2) / saMsthAoM, chAtrAoM sAmAjika aura rASTrIya pravRttiyoMkI carcA tathA deza- tathA mahilAoMse 1) /
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10-11 ] sAhityaparicaya aura samAlocana 431 yaha patra zrIbhArata jaina mahAmaNDalake gata paNDita zrIdharmadeva zAstrIne kAlasI, deharAdUna | usake pramukha patrake rUpameM prakaTa huA aura jaunasAra AdikI pahAr3I janatAkI sevA karane hai| zrIbhArata jaina mahAmaNDalake dhyeyake anusAra isa ke liye cAra varSa pUrva azoka-zrAzramakI sthApanA kI patrakA bhI dhyeya akhaNDa jaina jAgRti tathA sAmAjika thii| usIkI yaha caturthavarSIya ripArTa hai / isa riporTase evaM sAhityika samanvaya karanA hai jaisAki usake mAlUma hotA hai ki zAstrIjIne ukta Azramake antargata mukhapRSTase vidita hai / hamAre sAmane patrakA 4-5 gAndhI gurukula aura mAtA kastUravA gAndhI mahilA saMyuktAGka hai / isameM mukhyataH DAyarekTarI aura usakA auSadhAlaya ye do saMsthAe~ khola rakhI haiM aura unake mahatva batalAkara vardhA jilekI jaina DAyarekTarI dvArA pahAr3I janatAko zikSita, susaMskRta aura unnata dIgaI hai, jisameM vardhA jile bharakI tInoM tahasIloMkA banA rahe haiM / hama unake isa pavitra sevAkAryakI gaNanAdike sAtha paricaya karAyA gayA hai / kAmanA hai. muktakaNThase prazaMsA karate hue usakI pragatikAmanA patra apane uddezyameM saphala ho| karate haiN| 8-nayA jIvana-pradhAna sampAdaka, zrIkanhaiyA- 11-loka-jIvana (mAsika)-sampAdaka, zrI lAla mizra 'prabhAkara' / prakAzaka, vikAma limiTeDa yazapAla jaina bI0 e0, ela-ela0 bI0 / saMrakSaka, sahAranapura / mUlya, isa saMkhyAkA bAraha AnA aura zrIjanendrakumAra / vASika mUlya 6) / prAptisthAna, bAraha saMkhyAoM (1080 pRSTha)kA eka sAtha 50) ru0| 'lokajIvana' kAryAlaya 7/8 dariyAgaJja, dillii| __ prabhAkara jIkI cubhatI lagbanIsa pAThaka paricata jaisAki patrakaM nAmase prakaTa hai, yaha lokake haiM, unhIM ke pradhAna sampAdakatvameM yaha mAsika patra naitika jIvana ke adhyudayakA pradarzaka mAsika patra hai| hAlameM prakaTa huA hai, jisakA hamAre sAmane dUsarA hamAre samakSa varSa dokA dUsarA aGka hai| isameM ala hai| isameM sAhityika, samAja sudhAraka aura vikhyAta uttama lekhoMkA cayana hai| eka paricaya dazakI vartamAna dazAke pradarzaka hai, paThanIya lekhoMkA lekha to bilkula anAvazyaka hai usakA sarvasAdhAraNa acchA sundara saMgraha hai / saphAI-chapAI bhI acchI hai| ke liye koI upayoga nahIM hai| pramI abhinandana 9-taruNa jaina-sampAdaka, bhaMvaralAla siMdhI va granthakaM yazasvI sampAdaka bA0 yazapAlajIke sampAcandanamala bhUtAMDiyA / mUlya, 5) / prAptisthAna, dakatvameM aba prakaTa huA hai isaliye AzA hai ki 'taruNa jaina' 3, kAmaziyala vilDiGgasa, klkttaa| yaha apane uddezyameM avazya saphala hogaa| hamArI ___ taruNa jaina saGgha kalakattAkA yaha mAmika pramugna zubha kAmanA hai| patra hai / isameM jahA~ sudhAra aura aAlocanAkI 12-Atma-dhame (mAmika patra)-sampAdaka zrI tIkSNatA hai vahA~ vyarthakI chIMTAkazI aura pakSakI bhI rAmajI mANakacanda dozI, vakIla, prakAzaka kamI nahIM hai| hama cAhate haiM ki patra nippakSa aura zrIjamanAdAsa mANekacanda ravANI, Atmadharma kAryAzranAkSepakI bhASAmeM jaina sAmAjika sudhAroM aura laya mAMTA A~kaDiyA, kAThiyAvADa, vArSika mUlya 3) zrAlocanAoMko prastuta kare / imase usakA kSetra yaha adhyAtmakA uccakoTikA mAsika patra hai| vyApya na rahakara vyApaka bana sakatA hai| hama usakI isameM pUjya kAnajI svAmIke adhyAtmika pravacanoMkA isa dizAmeM saphalatA cAhate haiM / maMgraha rahatA hai / jo loga vidvatparipake gata 10-azoka-AzramakA caturtha vArpika vivaraNa adhivezanameM suvarNapurI gaye the unheM mAlUma hai ki -prakAzaka, zrIdharmadeva zAstrI / vyavasthApaka, azoka- vahA~kA sAga vAtAvaraNa kitanA AdhyAtmika aura zrAzrama, kAlasI, deharAdUna / zAnta hai| usI vAtAvaraNakI uddIpta razmiyA~ isa patra
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 anekAnta [ varSa dvArA vizvameM prasArita kI jArahI haiN| jaba vizva puSpa hai / pAThaka sva0 zrIbhagavatajIkI ojapUrNa bhautikatAkI ora jArahA hai to ye razmiyAM unheM lekhanI aura unakI gadA-padya racanAoMsa suparicita avazya prakAzadAna kreNgii| hama patrakI saphalatA hai| usI ojapUgA lekhanIma yaha padayAtmaka racanA cAhate haiM aura cAhate haiM pujya kAnajI svAmIke likhI gaI hai| bhagavatIko pratyaka racanAmeM nAti upadezoMkA sArvatrika prasAra aura prkaash| aura sudhArakI puTa nihita rahatI hai| isa racanAmeM bhI 13-muktikA mArga-pravaktA, zrIkAnajI mvaamii| va donoMkA jagaha jagaha pradazana hArahA hai / isa choTIsI pustakama ima paurANika kathAko citrita anuvAdaka, paM0 parameSThIdAsa jaina nyAyatIrtha / mRlya, kiyA hai jisameM batAyA gayA hai ki viSNakamAra dama Ane / prAptisthAna, zrIjaina svAdhyAya mandira TrasTa munine kima prakAra balidvArA upamaga kiye gaye suvarNapurI-sonagar3ha (kaatthiyaavaadd)| sAtasI muniyAMkI rakSA karakaM rakSAbandhanakA tyohAra __ yaha 'bhagavAna zrIkundakundavahAna jaina-zAstramAlA' kA terahavAM puSpa hai / isameM saMskRta mahAvIgaTaka pracalita kiyA aura lokama vAtmalyakA amiTa udAAdi racanAoMke racayitA sva. paM0 bhAgacandajI haraNa prastuta kiyaa| pustaka rocaka aura paTanIya hai| dvArA hindImeM caM gaye 'sattAmvarUpa' nAmaka mahattva- 15 madhugma (chaha khaNTu kAvya ) - namaka pUrNa granthapara adhyAtmayogI pUjya zrIkAnajI svAmI zrIbhagavata jaina / prakAzaka upayukta bhavana / mRH / ) gujarAtImeM kiye gaye mArmika AdhyAtmika pravacana- isameM mvAdhInatAkI jyoni, svayambaga, mihAyako saMgRhIta kiyA gayA hai| prastuta pustaka usIkA nanda, janakanandinI. mAdha-gavI zrIra pujArI ina raha paM0 parameSTIdAmajI kRta hindI anuvAda hai| mUla khaNDa kAvyAMkA saGkalana hai / inama kA ana granthameM ApakA svarUpa aura usakI manA siddha kI prakaTa bhI hocakaM hai / yaha sabhI madhura aura zreSThatA hai hai| paM0 bhAgacandajIna apanI jima nakaNApaNa painI hI para unama zrIja, zikSA aura kAvyagarimA bhI va buddhisa sacce Ana-arahantadevakA prasAdhana kiyA hai| zrIbhagavatajI yadi kucha thAr3e dina aura jAvita he usI takaraNa tIkSNa buddhisa zrIkAnajI mahAgajana rahane nI unake dvAga mAlUma nahIM kitanI mAga usakA apane mRkSma pravacanoM dvArA mavala bhAgya mAhitya aura mamAjakI sevA hAnI / Aja nA unakI karake sampopaNa kiyA hai tathA batalAyA hai ki tatva- yaM kRtiyA~ hI hamAre liya smAraka hai / bhAvanA hai ki niNaya tattvajJAna hI muktikAmAga hai jo hareka mubhutu- unakI ina kRtiyoMkA samamna maMsArama mAna aura ko saba jagaha aura saba kAlama prAma homakatA / ima Adara ho / tattvajJAnakaM binA hI jIva gRhAta mithyAtvI bane 16-dharma kyA hai ? lagbaka, kuvara zrInamicada rahata hai / ataH use prApakara jIvoM ko gRhIta mithyAtva- jaina pATanI / prakAzaka, zrImaganamala hAgalAla pATanI kA tyAga karanA caahie| tattvajJa necchukAMka liya yaha di jaina pAramArthika TrasTa, madanagaJja / mUlya, manana / pustaka bar3I upayogI aura kalyANa kAraka hai / imaka Dhamama pATanIjAna vAstavika dharma gaga aura dvapakI mAthama mUla grantha bhI rahatA nA uttama haataa| saphAi- nitiko vatalAyA hai / isI pramaGgamaM jIvAdi tattvAM chapAI Adi sava sundara hai| kA svarUpanirdeza bhI kiyA hai / jo kevala zubha 14-rakSAbandhana (paurANika gvaNDakA kAvya)- pravRttiko dharma mAnataM athavA samajhate haiM usakA nipadha lekhaka, sva0 zrIbhagavana jaina / prakAzaka zrIbhagavata- karake nivRttiparaka hI dhamakI vyAkhyA kI hai| pustaka bhavana phinmAdapura (Agaga) / mRlya, cAra Ane / upyog| hai / pATanIjAkA prayatna marAhanIya hai| prastuta pustaka 'bhagavata' pustakamAlAkA nayA~ -- darabArIlAla jaina koTiyA, nyAyAcArya
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ (pRSTha 428 kA zeSAMza) vIrasevAmandirako sahAyatA ke chAtroM tathA mA0 gopIcandajIke madhura gAyana evaM mA0 jainakumArake, belA, jalataraMga Adi hokara gyAraha baje sabhA sAnanda samApta ho gii| dUsare dina tA0 5 julAIko dinameM jaina kanyA gata kiraNa (8-9) meM prakAzita sahAyatAke pATazAlAke nUtanabhavanameM zrI jayavantIdevIkI adhyakSatAmeM bAda 'vIrasevAmandira' sarasAvAko jo sahAyatA mahilAoM ko bhI sabhA huI, jisameM sabhAnetrIjIke atirikta prApta huI hai vaha nimna prakAra hai, jisake liye dAtAra zrI kSamAbAI pra0 a0, zrI girajAbAI, sau0 camelIdevI, zrI bhagavatIdevI aura bAlikAaoMke strI-zikSA Adi mahAnubhAva dhanyavAda ke pAtra haiN| viSayopara vyAkhyAna hue / rAtrimeM vaidyaratna kanhaiyAlAlajIke 50) bAbU lAlacandajI jaina eDavokeTa rohataka sabhApatitvameM vahIM sArvajanika sabhA kI gaI, jisameM paNDita (vIrazAsana-divasakI smRtike upalakSameM) / candramoli jI, bA0 jyotipramAda, sabhApatijI aura mere bhApaNa e tathA anAthAzramake chAtroM evaM mAsTara 10) lAlA sUratarAmajI jaina pAnIpata jilA gopIcandaka, gAyana aura mA0 jainakumArake belA, jalataraMga karanAla (ci0 putra kulabhUSaNake vivAhoAdi hue / dhanyavAda aAdi vitaraNa karaneke uparAnta palakSameM ) mArphata paNDita rUpacandajI jaina sarasAvA gamAjakI yogme jaina anAthAlayake liye karIba gArgIya, pAnIpata / 101) rupaye bheMTa kiye gye| isa taraha vIrazAsanajayantIkA yaha donoM dinakA utsava bar3e aAnanda aura sajana-mamAgamake sAtha nirvighnatayA 60) pUrNa huaa| -darabArIlAla jaina, koThiyA / -adhiSThAtA 'vIrasevAmandira' jarUrI sUcanA JOE isa kiraNameM prakAzita 'jaina-guNa-darpaNa' kI kucha kApiyAM acche bar3hiyA kAgajapara alaga bhI chapAI gaI haiM / jina sajjanoMko kAMcameM jar3Akara mandira AdimeM lagAnA ho ve aAvazyakatAnusAra kApiyAM vIrasevAmandirase maMgA sakate haiM / -vyavasthApaka 'anekAnta' ODDODDDDDD
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430 anekAnta [ varSa 8 prakAzana kiyA jAya / Age purAne aura naye membaroM videzakI khabareM bhI ina aToMmeM haiN| patrakI bhASA kI nAmAvalI hai / isake bAda cAra pariziSTa haiN| sarala aura prAJjala hai| saphAI chapAI uttama hai| saba pahale pariziSTameM granthamAlAkA Aya-vyaya diyA gayA milAkara patra lokarucike anukUla hai / hama patrahai / dUsaremeM ekasau rupayese jyAdA denevAloMkI kI hRdayase pragatikAmanA karate haiN| pAThakoMko grAhaka nAmAvalI dI gaI hai| tIsaremeM chape granthoMkI saMkhyA avazya bananA caahie| aura unakI lAgata mUlya batalAI gaI hai| cAmeM 5-zvetAmbara jaina-(pAkSika patra)-sampAdaka vartamAnameM maujada granthoMkI prati, saMkhyA aura unakA aura prakAzaka zrIjavAharalAla loDA, motI kaTarA, kula mUlya kramazaH diyA gayA hai| granthamAlAmeM abataka / AgarA / vArSika mUlya 4) / 42 grantha chape haiN| kucha grantha kaI khaNDoMmeM chape haiM, yaha zvetAmbara jaina-samAjakA mukha patra hai / jinakI kula lAgata 36269|||-) / par3I hai aura hAla meM imakA punaH prakAzana prArambha huA hai| isakA vartamAnameM 28002||-- / / ke grantha maujUda hai| isase tIsarA ala hamAre sAmane hai| lekha par3hane yogya hai| mAlUma hotA hai ki granthamAlAne bar3I mahUliyatase sa deza-videzAdikaM samAcAroMkA saGkalana hai / 'zrI sundara aura adhika prakAzana prakAzita kiye haiN| kezariyAjI tIrtha aura jainama jaisa lekhoM dvArA patra isakA zreya premIjIko hai jinhoMne granthamAlAkA na sAmpradAyikatAko na ukamAkara usake dUra karanameM svatantra oNphisa rakhA aura na koI sthAyI krmcaarii| agrasara ho, yahI zubha kAmanA hai| grantha chapAnakI vyavasthA aura patra vyavahAdi bhii| apane hindI grantha kAryAlaya dvArA hI ThIka kara lete 6-yArAgya (mAmika patra)-sampAdaka vittlhaiN| granthamAlAkI jo sajjana sau rupayAse ekamuzta dAsa modI gorakhapura / mUlya 4) / prAptimthAna, sahAyatA karate haiM unheM granthamAlAkaM pahale vartamAna 'Arogya' kAryAlaya, gorakhapura / aura Age saba prakAzana bheMTa diye jAte haiN| aimI prastuta patrakA prakAzana julAIse zurU huA hai| upayogI granthamAlAkA pratyeka samartha sajjanako sau isameM zArIrika aura mAnasika svAsthya-sambandhI rupaye dekara avazya sahAyaka bananA cAhie / lekhAMkA bahuta uttama saMgraha hai| patrakA dhyaya prAkRtika 4-vIra-vANI (pAkSika patra)-sampAdaka zrIcaina cikitmA dvArA janamAdhAraNake svAsthyako banAnA sukhadAsa nyAyatIrtha va zrIbhaMvaralAla nyAyatIrtha, aura usakI vRddhi karanA hai| isake sabhI lekha uttama prakAzaka paM0 bhaMvaralAla jaina, zrIvIra-prama manihAroMkA aura pratyakake liya paThanIya haiN| AzA hai aisa patroMsa bhAratIyoMko bar3A lAbha pahuMcegA / hama patrakI rAstA jayapura, vASika mUlya 3) / maphalatAko kAmanA karate hai aura pAThakoMse anurodha _isa patrakA gata mahAvIra-jayantIse hI prakAzana karate haiM ki ve ukta patrase adhikase adhika prArambha huA hai / isake 3, 7 aura 8-9 aGka hamAre sAmane haiN| inameM mukhyataH jayapurakaM sAhityakAroM ' lAbha uThAyeM / aura dIvAnoMkA pramANapurassara vistRta paricaya hai 7-jaina-jagata (mAsika patra) sampAdaka, jo prAyaH abataka aprakAzita thaa| patrakA dhyeya bhI prakAzaka, zrIhIrAmAva cavaDe, vardhA / kAryavAhayahI pratIta hotA hai ki isameM jayapurake una samasta mampAdaka, zrIjamanAlAla jaina mAhityaratna / sampAdaka sAhityakAroM aura dIvAnoMkA kramazaH prAmANika maNDala, bhAnukumAra jaina, tArAcanda koThArI bambaI, paricaya diyA jAya jinhoMne sAhitya, jAti aura bAbUlAla DariyA bAbaI, sau. vidyAvatI devaDiyA, apane rAjyakI anupama evaM Adarza sevA kI hai| nAgapura / vArSika mUlya 2) / saMsthAoM, chAtrAoM sAmAjika aura rASTrIya pravRttiyoMkI carcA tathA deza- tathA mahilAoMse 1) /
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10-11 ] yaha patra zrIbhArata jaina mahAmaNDalake gata adhivezanase usake pramukha patrake rUpameM prakaTa huA hai / zrIbhArata jaina mahAmaNDala ke dhyeyake anusAra isa patrakA bhI dhyeya akhaNDa jaina jAgRti tathA sAmAjika evaM sAhityika samanvaya karanA hai jaisAki usake mukhapRSTha se vidita hai / hamAre sAmane patrakA 4-5 saMyuktAGka hai| isameM mukhyataH DAyarekTarI aura usakA mahatva batalAkara vardhA jilekI jaina DAyarekTarI dIgaI hai, jisameM vardhA jile bhara kI tInoM tahasIloMkA garaNanAdike sAtha paricaya karAyA gayA hai| kAmanA hai patra apane uddezya meM saphala 1 sAhitya paricaya aura samAlocana 8 - nayA jIvana - pradhAna sampAdaka, zrIkanhaiyAlAla mizra 'prabhAkara' / prakAzaka, vikAsa limiTeDa sahAranapura / mUlya, isa saMkhyAkA bAraha zrAnA aura bAraha saMkhyAoM (1000 pRSTha) kA eka sAtha 10) ru0 / prabhAkarajIkI cubhatI lekhanI pAThaka paricita haiM, unhIM ke pradhAna sampAdakatva meM yaha mAsika patra hAla meM prakaTa huA hai, jisakA hamAre sAmane dUsarA a hai| isameM sAhityika, samAja sudhAraka aura dezako vartamAna dazAke pradarzaka hai, paThanIya lekhoMkA acchA sundara saMgraha haiM / saphAI-chapAI bhI acchI hai / 9-taruNa jaina-sampAdaka, bhaMvaralAla siMdhIva candanamala bhUtoMDiyA / mUlya, 5) / prAptisthAna, 'taruNa jaina' 3, kAmarziyala vilDiGgasa, kalakattA / taruNa jaina saGgha kalakattAkA yaha mAsika pramukha patra hai / isameM jahA~ sudhAra aura AlocanAkI tIkSNatA hai vahA~ vyarthakI chIMTAkazI aura pakSakI bhI kamI nahIM hai / hama cAhate haiM ki patra niSpakSa aura zranAkSepakI bhASA meM jaina sAmAjika sudhAroM aura AlocanAoM ko prastuta kare / isase usakA kSetra vyApya na rahakara vyApaka bana sakatA hai / hama usakI isa dizA meM saphalatA cAhate haiN| 10 - azoka - zrAzramakA caturtha vArSika vivaraNa - prakAzaka, zrIdharmadeva zAstrI / vyavasthApaka, azokaAzrama, kAlasI, deharAdUna / 431 paNDita zrIdharmadeva zAstrIne kAlasI, deharAdUna aura jaunasAra AdikI pahAr3I janatAkI sevA karane ke liye cAra varSa pUrva azoka - zrAzramakI sthApanA kI thI / usIkI yaha caturthavarSIya ripArTa hai| isa riporTase mAlUma hotA hai ki zAstrIjIne ukta Azramake antargata gAndhI gurukula aura mAtA kastUravA gAndhI mahilA auSadhAlaya ye do saMsthAe~ khola rakhI haiM aura unake dvArA pahAr3I janatAko zikSita, susaMskRta aura unnata banA rahe haiM / hama unake isa pavitra sevAkArya kI muktakaNThale prazaMsA karate hue usakI pragatikAmanA karate haiM / 11 - loka-jIvana (mAsika) - sampAdaka, zrI yazapAla jaina bI0 e0, ela- ela0 bI0 / saMrakSaka, zrIjainendrakumAra / vArSika mUlya 6 ) | prAptisthAna, 'lokajIvana' kAryAlaya 7/8 dariyAgaJja, dillI / jaisAki patrake nAmase prakaTa hai, yaha lokake naitika jIvana ke adhyudayakA pradarzaka mAsika patra hai / hamAre samakSa varSa dokA dUsarA zra hai / isameM vikhyAta uttama lekhoM kA cayana hai| eka paricaya lekha to bilkula anAvazyaka hai usakA sarvasAdhAraNa ke liye koI upayoga nahIM hai| premI abhinandana granthakaM yazasvI sampAdaka bA0 yazapAlajIke sampAdakatva meM aba prakaTa huA hai isaliye AzA hai ki yaha apane uddezya meM avazya saphala hogA / hamArI zubha kAmanA hai / 12- Atma-dharma (mAsika patra ) - sampAdaka zrI rAmajI mANekacanda dozI, vakIla, prakAzaka zrI jamanAdAsa mAraNekacanda ravANI, Atmadharma kAryAlaya mAMTA A~kaDiyA, kAThiyAvADa, vArSika mUlya 3) yaha adhyAtmakA uccakoTikA mAsika patra hai / isameM pUjya kAnajI svAmIke adhyAtmika pravacanoM saMgraha rahatA hai / jo loga vidvatparipake gata adhivezana meM suvarNapurI gaye the unheM mAlUma hai ki vahA~kA sArA vAtAvaraNa kitanA AdhyAtmika aura zAnta hai / usI vAtAvaraNakI uddIpta razmiyA~ isa patra
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 anekAnta [ varSa 8 dvArA vizvameM prasArita kI jArahI haiN| jaba vizva puSpa hai / pAThaka sva0 zrIbhagavatajIkI ojapUrNa bhautikatAkI ora jArahA hai to ye razmiyA~ unheM lekhanI aura unakI gadA-padya racanAoMse suparicita avazya prakAzadAna kareMgI / hama patrakI saphalatA haiN| usI ojapUrNa lekhanIse yaha padyAtmaka racanA cAhate haiM aura cAhate haiM pUjya kAnajI svAmIke likhI gaI hai| bhagavatajIkI pratyeka racanAmeM nIti upadezoMkA sArvatrika prasAra aura prkaash| aura sudhArakI puTa nihita rahatI hai| isa racanAmeM bhI 13-muktikA mArga-pravaktA, zrIkAnajI svaamii| ve donoMkA jagaha jagaha pradarzana horahA hai| isa anuvAdaka, paM0 parameSThIdAsa jaina nyAyatIrtha / mUlya, choTIsI pustakameM isa paurANika kathAko citrita dasa Ane / prAptisthAna, zrIjaina svAdhyAya mandira TrasTa kiyA hai jisameM batAyA gayA hai ki viSNukumAra munine kisa prakAra balidvArA upasaga kiye gaye suvarNapurI-sonagar3ha (kaatthiyaavaadd)| sAtasau muniyoMkI rakSA karake rakSAbandhanakA tyohAra ___ yaha 'bhagavAna zrIkundakundakahAna jaina-zAstramAlA' pracalita kiyA aura lokameM vAtsalyakA amiTa udAkA terahavA~ puSpa hai / isameM saMskRta mahAvIrASTaka Adi racanAoMka rAyatA sva. paM0 bhAgacandajI haraNa prastuta kiyaa| pustaka rocaka aura paThanIya hai| dvArA hindImeM race gaye 'sattAsvarUpa' nAmaka mahatva 15-madhu-rasa (chaha khaNDa kAvya ) lekhaka, pUrNa granthapara adhyAtmayogI pUjya zrIkAnajI svAmI zrIbhagavata jena / prakAzaka upayukta bhavana / mR0-) gujarAtImeM kiye gaye mArmika AdhyAtmika pravacanoM- isameM svAdhInatAkI jyoti, svayamvarA, siddhAthako saMgRhIta kiyA gayA hai| prastuta pustaka usIkA nanda, janakanandinI, sAdhu-savI aura pujArI ina chaha paM0 parameSThIdAsajI kRta hindI anuvAda hai| mala khaNDa kAvyAMkA saGkalana hai| inameM kaI anakAntama granthameM prAptakA mvarUpa aura usakI sattA siddha kI prakaTa bhI hocuke haiM / yaha sabhI madhura aura zreSTa to haiM hai / paM0 bhAgacandajIna apanI jima takaraNApaNa panI hI para unama oja, zikSA aura kAvyagAramA bhI khUba buddhisa sacce Apta-arahantadevakA prasAdhana kiyA hai| zrIbhagavatajI yadi kucha thor3e dina aura jIvita hai usI takapUNa tIkSNa buddhisa zrIkAnajI mahArAjana rahate to unake dvArA mAlUma nahIM kitanI bhArI usakA apane sUkSma pravacanoM dvArA sabala bhApya sAhitya aura samAjakI saMvA hotI / Aja to unakI karake sampopaNa kiyA hai tathA batalAyA hai ki tattva- ya kRtiyA~ hI hamAre liye smAraka haiN| bhAvanA hai ki niNaya-tattvajJAna hI muktikAmAga hai jo hareka mubhukSu- unakI ina kRtiyoMkA samasta saMsArameM mAna aura ko saba jagaha aura saba kAlameM prApta hosakatA / isa Adara ho / tattvajJAnakaM binA hI jIva gRhIta mithyAtvI bana 16-dharma kyA hai ?-lekhaka, kuvara zrInemicada rahate haiN| ataH use prAptakara jIvoM ko gRhIta mithyAtva- jaina pATanI / prakAzaka, zrImaganamala hIrAlAla pATanI kA tyAga karanA cAhie / tattvajJa necchukoM ke liye yaha di. jaina pAramArthika Trampa, madanagaJja / mRlya, manana / pustaka bar3I upayogI aura kalyANa kAraka hai / isake mameM pATanIjIna vAstavika dharma rAga aura dvapakI mAthameM mUla grantha bhI rahatA to uttama hotaa| saphAI- nirvAttako batalAyA hai| isIka prasaGgama jIvAdi tattvoM chapAI zrAdi maba sundara hai| kA svarUpanirdeza bhI kiyA hai / jo kevala zubha 14-rakSAbandhana (paurANika khaNDakA kAvya)- pravRttiko dharma mAnate athavA samajhate haiM usakA nipaMdha lekhaka, sva0 zrIbhagavana jaina / prakAzaka zrIbhagavata karakaM nivRttiparaka hI dhamakI vyAkhyA kI hai / pustaka bhavana aitmAdapura (aagraa)| malya, cAra aanN| upayogI hai / pATanIjIkA prayatna marAhanIya hai|| lyA upayAgA ha / pATanIjIkA prayatna marAhanIya prastata cAra aan| prastuta pustaka 'bhagavata' pustakamAlAkA navA~ --- darabArIlAla jaina koThiyA, nyAyAcArya
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ (pRSTha 428 kA zeSAMza) vIrasevAmandirako sahAyatA ke chAtroM tathA mA0 gopIcandajIke madhara gAyana evaM mA0 jainakumArake belA, jalataraMga Adi hokara gyAraha baje sabhA sAnanda samApta ho gii| ___dUsare dina tA0 5 julAIko dinameM jaina kanyA gata kiraNa (8-9) meM prakAzita sahAyatAke pAThazAlAke nUtanabhavanameM zrI jayavantIdevIkI adhyakSatAmeM bAda 'vIrasevAmandira' sarasAvAko jo sahAyatA mahilAaoMkI bhI sabhA huI, jisameM samAnetrIjIke atirikta prApta huI hai vaha nimna prakAra hai, jisake liye dAtAra zrI kSamAbAI pra0 a0, zrI girajAbAI, sau. camelIdevI, zrI bhagavatIdevI aura bAlikAoMke strI-zikSA Adi __ mahAnubhAva dhanyavAdake pAtra haiN| viSayoMpara vyAkhyAna hue / rAtrimeM vaidyaratna kanhaiyAlAlajIke 50) bAbU lAlacandajI jaina eDavokeTa rohataka 'sabhApatitvameM vahIM sArvajanika sabhA kI gaI, jisameM paNDita (vIrazAsana-divasakI smRtike upalakSameM) / candramolijI, bA0 jyotiprasAda, sabhApatijI aura mere bhASaNa hue tathA anAthAzramake chAtroM evaM mAsTara 10) lAlA sUratarAmajI jaina pAnIpata jilA gopIcanda ke gAyana aura mA0 jainakumArake belA, jalataraMga karanAla (ci0 putra kulabhUSaNake vivAhozrAdi hue / dhanyavAda aAdi vitaraNa karaneke uparAnta palakSameM ) mArphata paNDita rUpacandajI jaina sarasAvA samAjakI aorase jaina anAthAlayake liye karIba gArgIya, pAnIpata / 101) rupaye bheMTa kiye gye| ... isa taraha vIrazAsanajayantIkA yaha donoM dinakA utsava bar3e aAnanda aura sajana-samAgamake sAtha nirvighnatayA 60) pUrNa huaa| -darabArIlAla jaina, kotthiyaa| -adhiSThAtA 'vIrasevAmandira' jarUrI sUcanA isa kiraNameM prakAzita 'jaina-guNa-darpaNa' kI kucha kApiyAM acche bar3hiyA kAgajapara alaga bhI chapAI gaI haiN| jina sajjanoMko kAMcameM jar3Akara mandira AdimeM lagAnA ho ve zrAvazyakatAnusAra kApiyAM vIrasevAmandirase maMgA sakate haiM / -vyavasthApaka 'anekAnta' SCOOCOOQD
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. No. A-736. . . vIrasenAmandirake naye kAna nayA mukhtAra zrI jugalakizorake (hAna) hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha-sahita / iSTaviyogAdike nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajI koThiyA dvArA sampAdita kAraNa kaisA hI zokasantapta hRdaya kyoM na ho, isako eka aura anuvAdita nyAya-dIpikAkA yaha viziSTa saMskaraNa bAra par3ha lene se bar3I hI zAntatAko prApta ho jAtA hai| apanI khAsa vizeSatA rakhatA hai / aba taka prakAzita . isake pATha se udAsInatA tathA kheda dUra hokara cittameM saMskaraNoMmeM jo azuddhiyA~ calI zrArahI thIM unake prAcIna prasannatA aura sarasatA AjAtI hai| sarvatra pracArake pratiyoMparase saMzodhanako lie hue yaha saMskaraNa mUlagrantha yogya hai| mU0) aura usake hiMdI anuvAdake sAtha prAkkathana, sampAdakIya pAya 4 .1 nayA 101 pRSThakI vistRta prastAvanA, viSayasUcI aura koI 8 prApta saMkSipta sUtragrantha, mukhtAra zrIjugalakizorakI mAnavATa pariziSToMse maGkalita hai, sAthameM sampAdaka dvArA nvnirmit| vyAkhyA sahita / muu0|) 'prakAzAkhya' nAmakA eka saMskRtaTippaNa lagA huA hai, __ jo granthagata kaThina zabdoM tathA viSayoMkA khulAsA karatA ity - mukhtAra zrI jugalakizorakI aneka prAcIna poko lekara naI yojanA huyA vidyArthiyoM tathA kitane hI vidvAnoMke kAmakI cIja mundara hRdayagrAhI anuvAdAdi-sahita / isameM zrIvIra hai / lagabhaga 400 pRSThoMke isa sajilda bRhatsaMskaraNakA varddhamAna aura unake bAdake jinasenArya paryanta, 21 lAgata mUlya 5) ru0 hai / kAgajakI kamIka kAraNa thor3I hI pratiyA~ chapI haiM / ataH icchakako zIghra hI maeNgA : mahAn AcAryoMke anekoM prAcAryoM tathA vidvAnoM dvArA lenA cAhiye / kiye gaye mahatvake 136 puNya smaraNoMkA saMgraha hai aura zurUmeM 1 lokamaMgala kAmanA, 2 nityakI zrAtma prArthanA, 1 lekhaka paM0 jugalakizora 3 sAdhuveSanidarzaka jinastati, 4 paramasAdhamakhamadA aura mukhtAra, hAlameM prakAzita caturtha saMskaraNa / 5 satsAdhuvandhana nAmake pA~ca prakaraNa haiM / pastaka par3hate yaha pustaka hiMdI mAhityameM apane dagakI eka hI mamaya bar3e hI sundara pavitra vicAra utpanna hone haiM yAra cIz2a hai / imameM vivAha jama mahatvapUNa viSayakA bar3A hI sAtha hI prAcAyA~kA kitanA hI itihAsa sAmane prAjAtA mArmika aura tAttvika vivecana kiyA gayA hai, aneka hai, nitya pATha karane yogya hai / muu0||) virodhI vidhi-vidhAnoM evaM vicAra-pravRttiyAMsa utpanna huI htra ... yaha paMcAdhyAyI vivAhakI kaTina aura jaTila mamasyAko bar3I yuktike tathA lATIsaMhitA Adi granthoMke kartA kavivara rAjamala sAtha dRSTike spaSTIkaraNa dvArA mulajhAyA gayA hai zrAra isa taraha unameM dRSTivirodhakA parihAra kiyA gayA hai / vivAha kI apUrva racanA hai / isameM adhyAtmamamudrako kRjemeM banda kiyA gayA hai / sAthama nyAyAcArya paM. darabArIlAla koTiyA kyoM kiyA jAtA hai ? usakI amalI garaja aura aura paMDita paramAnanda zAstrIkA sundara anuvAda, maiddhAntika sthiti kyA hai ? dharmase, samAjama, aura gRhasthA zramase usakA kyA sambandha hai ? vaha kara kiyA jAnA vistRta viSayasUcI tathA mukhtAra zrIjugalakizorakI cAhie ? usake liye varNa aura jAtikA kyA niyama lagabhaga 80 pejakI mahatvapUrNa prastAvanA hai / bar3A hI upayogI graMtha hai| mU0 11 // ) ho sakatA hai ? vivAha na karanese kyA kucha hAni lAbha hotA hai ? ityAdi bAtoMkA isa pustakameM bar3A hI yuti| mAate. in mukhtAra purammara evaM hRdayagrAhI varNana hai / mU0 // ) zrIjugalakizorajIkI granthaparIkSAzroMkA prathama aMza, grantha parIyAaoMke itihAsako liye hue 14 pejakI naI prakAzana vibhAgaprastAvanA mahita / muu0|)
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12yandianRHELAHAware NASitya FARNEKAR OPHIATRA BHAST SA ROENNIALA AMBHARA a ekanAvayantI sadhayantI tttvmilaayaa| PARISHAD POSon MS S CREAMedia STATEGasngi MBAIEEEEEET 15 EARSara ECEMBER / RTA S .. ANNY ARI S VIAS LOKARISH AM Sanded syAra taily'..34 AM RS O STARVASNASEX A vividhanayApekSA F ... " vidhayaM pAye cA'nubhayamubhaya mizramapi tahizeSaiH pratyeka niyamaviSaye yA parimina kiraNa 12 matAnyo'nyApateH sakala bhuvanajyeSTaguruNA tvayA gItaM navaM bahanaya vivakSanagyazAna
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI 433 1-samantabhadra-bhAratIke kucha namUne (yuktyanuzAsana)-[sampAdaka 2-rAvaNa-pArzvanAtha-stotra-[sampAdaka 3-parakha (kahAnI)-[sva0 zrI 'bhagavat' jaina] 4-saMskRta 'karmaprakRti'-[sampAdaka 5-merI raNathaMbhaura-yAtrA-[zrIvaralAla nAhaTA] 6-raddImeM prApta hastalikhita jaina-ajaina grantha-[sampAdaka] 7-digambara jaina Agama-[A0 baladeva upAdhyAya ema0 e0] -tribhuvanagiri va usake vinAzake sambandhameM vizeSa prakAza-[zrIagaracanda nAhaTA] 9-teraha kAThiyA-sambandhI zve0 sAhitya-[zrIagaracanda nAhaTA] 10--sAhitya-paricaya aura samAlocana 11-zrIdhara aura vivudha zrIdhara nAmake vidvAn-(paM0 paramAnanda jaina, zAstrI) 12-ratnakaraNDaka-TIkAkAra prabhAcandrakA samaya-(nyA0 paM0 darabArIlAla jaina, koThiyA) 13-sampAdakIya vaktavya (anekAntakI varSa samApti, Adi) 14-anekAntake AThaveM varSakI viSaya-sUcI 437 439 441 444 449 453 456 458 462 466 vilambAdikI sUcanA isa varSameM eka bAra pahale-kiraNa nambara 6-7 ke avasarapara-vilambakI zIghrapUrti hotI huI na dekhakara mahInoMke pUrvakramako chor3akara nayA krama apanAyA gayA thA isa bAra bhI usI dRSTisa vaisA kiyA gayA hai arthAta pichalI saMyukta kiraNa nambara 10-11, jisapara mArca-apraila ke mahIne par3e the, jaba 22 sitambarako prakAzita huI aura vaha pAThakoMmeM kucha sandeha utpanna karane lagA taba isa kiraNapara maIkA mahInA na DAla kara aktUbarakA mahInA DAlA gayA thA aura yaha zrAzA kI gaI thI ki aktUbarameM yaha kiraNa prakAzita hojAyagI, kyoMki maiTara 22 sitambarase hI presako de diyA thA parantu kheda hai ki eka phArma ( peja) kA kampoja honeke bAda hI sahAranapurameM sAmpradAyika daGgA phisAda zurU hogayA, kAya laga gayA, yAtAyAta ruka gayA aura sArA vAtAvaraNa ekadama kSubdha tathA sazaGka hogyaa| isameM aktabarameM kiraNa prakAzita nahIM ho sakI aura isaliye yaha kiraNa disambarakaM antameM prakAzita horahI hai, jisakA hameM kheda hai / mahInoMkA krama chor3aneke donoM avasaroMpara kiraNoMke kramako barAbara jyoM kA tyoM kAyama rakkhA gayA hai / ataH pAThaka evaM grAhaka kiraNAMke kramase hI isa varSakI gaNanA kareM-mahInoMke krama bhaGga athavA unake chUTa jAnese bIca meM kisI kiraNakA chUTa jAnA na smjhe| aura una mahInoMkI kiraNeM bhejaneko likhane kA koI kaSTa na uThAveM, kiraNeM pUrI 12 hogaI haiM, jinameM kucha alaga alaga aura kucha maMyukta (dodo milI hui) haiN| agale varSakI yojanAke sambandha meM sampAdakIya vaktavyako isI kiraNameM par3hanA caahiye| -vyavasthApaka
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ * OM aham * 7 vastatattva-saghAtaka vizvatatvaprakAzaka vApika mRlya 4) SEEEEEEEEEEEEE isa kiraNakA mUlya 1-) nItivirodhadhvaMsIlokavyavahAravartakaH samyak / paramAgamasya bIja bhuvnaikgururjytynekaantH|| aktabara vapa8 kiraNa 1. vIrasevAndira (mamantabhadrAzrama), sarasAvA jilA mahAranapura Azrina zala. vIranivANa saM0.473, vikrama saM. 2004 samantabhadra bhAratIke kucha namUne yuktyanuzAsana gagAdyavidyA'nala-dIpanaM ca vimokSa vidyA mRta-zAmanaM ca / na bhidyate maMti-vAdi-vAkyaM bhavatpratIpaM paramArtha zanyam / / 23 / / (yadi maMtima saMvedanA'dvaina-natva kI pratipatti mAnakara bauddha-dazanakI kaSTAeta kA niSedha kiyA jAya to vaha bhI ThIka nahIM baiThanA: kyoMki) maMvRtta-vAdiyoMkA gagAdi-avidyA'nala-dIpana-vAkya aura vimokSavidyA'mRta-zAmana-vAkya paramArtha-zUnya-vipayama parampara bhaMdako liye hue nahIM bananA--arthAta jisa prakAra maMti-vAdiyoM ke yahA~ "agniSTomana yajena gakAma:" ityAdi gagAdi-avidayA'nala ke dIpaka vAkya-mamUhako paramAtha-zUnya banalAyA jAtA hai umI prakAra unakA "mamyAjJAna-vaitRgA-bhAvanAnI ni:zreyamama" ityAdi vimokSavidyA'mRmakA zAsanAtmaka vAkya-mamRha bhI paramArtha-zUnya ThaharatA hai, donoMmeM paramArtha-zUnyatA-viSayaka koI bheda nahIM hai| kyoMki (he vIra jina !) unamase pratyaka vAkya bhavatpratIpa hai---Apake anekAnta-zAsanaka pratikUla marvathA ekAnta-viSayApamaM hI aMgIkRta hai- aura (ima liye) paramArtha-zUnya hai / (phalataH) Apake anekAnta-zAmanakA koI bhI vAkya marvathA paramArtha-zUnya nahIM haiM-mokSa-vidyAmRtakaM zAmanako liye hue vAkya jisa prakAra mokSakAragArUpa paramArtha me zunya nahIM hai usI prakAra gagAvidyAnalakA dIpaka vAkya bhI bandhakAragArUpa paramArthase-vAstavikatAma---zanya nahIM hai|
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ anakAnta [ varSa vidyA-prasUtyai kila zIlyamAnA bhavatyavidyA guruNopadiSTA / aho tvadIyoktyanabhijJa-moho yajanmane yattadajanmane tat // 24 // '( he vIra jina ! ) ApakI uktise-syAdvAdAtmakakathana-zailIse anabhijJakA-bauddhoMke eka sampradAyakA-yaha kaimA moha hai-viparItAbhiniveza hai--jo yaha pratipAdana karatA hai ki 'guruke dvArA upadiSTa avidyA bhAvyamAna huI nizcayasa vidyAko janma dene meM samartha hotI hai' ! (kyoMki) isase jo avidyA avidyAntarake janmakA kAraNa suprasiddha hai vahI usake ajanmakA bhI kAraNa hojAtI hai !!---aura yaha spaSTa viparItAbhiniveza hai jo darzanamohake udayA'bhAvameM nahIM bana sakatA / jo madirApAna madajanmaka liye prasiddha hai vahI madakI anutpattikA hetu hone ke yogya nahIM hotaa|' (yadi koI kahe ki 'jisa prakAra vipabhakSaNa vipavikArakA kAraNa prasiddha hote hue bhI kiMcina vivikArake ajanmakA-use utpanna na hone denekA hetu dekhA jAtA hai, usI prakAra koI avidyA bhI bhAvyamAna (viziSTa bhAvanAko prApta) huI svayaM avidyA-janmake abhAvakI hetu hogI, imameM virodhakA koI bAta nahIM' to usakA yaha kathana aparyAlocita hai; kyoMki bhrama-dAha-mRdAdi vikArako janma dene vAlA jaGgamavipa anya hai aura usa janma na dene vAlA-pratyuna uma vikArako dUra kara dana vAlA-- sthAvargavapa anya hI hai, jo ki uma viSakA pratipakSabhUta hai, aura isa liye amRta-koTi meM sthita hai, imAma vipakA 'amRta' nAma bhI prasiddha hai / vipa marvathA vipa nahIM hotA, umaM mavathA vipa mAnanapara vaha vipAntarakA nidhanabhUta nahIM bana sakatA / ataH viSakA yaha udAharaNa vipama hai| use yaha kahakara mAmya udAharaNa nahIM batalAyA jAsakatA ki avidyA bhI jA saMsArako hatu he vaha anAdi-vAmanAma utpanna hada anya hI hai aura vidyAka anukUla hai, kintu mokSakI tubhUta avidyA dUmarI hai, jo anAdi avidyAka janmakI nivRtti karane vAlA tathA vidyAka anukUla hai, aura imaliya maMsArakI hetu avidyA pratipakSabhata hai| kyoMki jo mavathA avidAke pratipakSabhUta hai usase avidyAkA janma nahIM ho sakatA, usake liye to vidyAtvakA pramaGga upasthita honA hai / yadi anAdiavidyA pratipakSatvake kAraNa uma avidyAko kaJcit vidyA kahA jAyagA to usane maMvRtivAdiyAMka matakA virodha hokara syAdvAdi-matakaM AzrayakA prasaGga AegA / kyoMki myAdvAdiyoka yahA~ kaMvalajJAnampa paramAvidyAkI apekSA matijJAnAdirUpa kSAyopazamikI apakRSTa vidyA bhI avidA mAnA gai hai-na ki anAdi-mithyAjJAna-dazanampa avidyAkI apakSA; kyoMki umakaM pratipakSabhUta honasa mAnajJAnAdika vidyApanA siddha hai / ataH savathA avidyAtmaka bhAvanA guruke dvArA upadiSTa hotI huI bhI vidyAko janma denama samartha nahIM hai| emI avidyAkaM upadazaka guruko bhI agurutvakA pramaga AtA hai, kyoMki vidyAkA upadazI hI guru prasiddha hai| aura imaliye pumpAdvatakI taraha saMvedanAdvaita tattva bhI anupAya hI hai-kisI bhI upAya athavA pramAgarma vaha jAnA nahIM jA sakatA / ) abhAvamAtraM paramArthavRtta: sA saMvRtiH mave-vizeSa-zUnyA / tamyA vizeSau kila bandha-mokSA hetvAtmaneti tvadanAthavAkyam / / 25 / / 'paramArthavRnisa tacca abhAvamAtra haina nA bAhyAbhyantarampa niranvaya kSaNika paramANumAtra nacva hai, sautrAnnika matakA nirAkaraNa ho jAnase; aura na antaHvitparamANumAtra yA saMvedanAdvaitamAtra natva hai, yogAcAramatakA nirasana ho jAnasaH kintu mAdhyamika matakI mAnyatAnurUpa zUnyatattva hI tatva hai.- aura vaha paramArthavRti saMvRtirUpa hai-tAtvikI nahIM: kyoMki zUnyamaMvitti nAttvikI honapara mavathA zanya tacca nahIM rahanA, umakA pratiSedha ho jAtA hai-aura maMti mavizapoMme zanya hai-padArthamaddhAva
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 12 ] mamantabhadra-bhAratIka kucha namUne vAdiyoM ke dvArA jo tAttvika vizeSa mAna gaye haiM una mabasa rahita hai-tathA usa avidyAtmikA evaM sakalatAttvika-vizepa-zUnyA saMvRtike bhI jo bandha aura mokSa vizaMpa haiM va hatvAtmaka haiM--sAMvRtampa haMtu svabhAvake dvArA vidhIyamAna haiM arthAt AtmIyAbhinivezake dvArA bandhakA aura naigamya-bhAvanAke abhyAsa-dvArA mokSakA vidhAna hai, donomase koI bhI tAttvika nahIM hai / aura isa liye donoM vizeSa viruddha nahIM par3ate / ' isa prakAra (he vIra jina !) yaha unakA vAkya hai-una sarvathA zUnyavAdi-bauddhAMkA kathana hai-jinake zrApa (anekAntavAdI) nAtha nahIM hai / (phalataH) jinake Apa nAtha hai una anekAntavAdiyoMkA vAkya aisA nahIM hai kintu isa prakAra hai ki-svampAdi catuNyakI apakSAma matarUpa padAtha hI parara.pAdi catuSTayakI apekSAse abhAva (zUnya) rUpa hai / abhAvamAtrake mbampase hI amana honepara umameM paramArthikatva nahIM banatA, taba paramArthavRttima abhAvamAtra kahanA hI amaGgana hai|' vyatIna-sAmAnya-vizeSa-bhAvAdvizvA'bhilApA'rtha-vikalpa-zunyam / gva-puppavamyAdamadeva tanvaM prabuddha tattvAjhyataH paraMpAm // 26 // he prabuddha-tatta vIra jina ! Apa anekAnnavAdIma bhinna dRmagaMkA-anya ekAntavAdiyoMkA-jo sarvathA sAmAnyabhAvasa gahana, mavathA vizeSabhAvase rahita tathA (parampara mApekSampa) sAmAnya-vizeSabhAva donoMme rahina jo tatva hai vaha (prakaTampameM zUnya tattva na hote hue bhI) saMpUNa abhilApI tathA arthavikalpAMma zunya hone ke kAraNa AkAza-kusumakaM samAna avastu hI hai| bhAvArtha-sAmAnya aura vizeSakA parampara avinAbhAva sambandha hai-sAmAnyakaM binA vizeSakA aura vizeSakaM binA mAmAnyakA astitva bana nahIM sktaa| aura isa liya jo bhadavAdI bauddha sAmAnyako mAnakara savataH vyAvRtampa vizeSa padArthIko hI mAnate haiM unake va vizapa padArtha bhI nahIM bana sakate-mAmAnyasa vizepake mavathA bhinna na honeke kAraNa mAmAnya abhAvama vizeSa padArtho ke bhI abhAvakA prasaGga AnA hai aura tattva mavathA nimpAkhya ThaharatA hai| aura jA abhaMdavAdI mAMkhya mAmAnyako hI eka pradhAna mAnate haiM aura kahate haiM ki mahana-ahahAdi vizeSa cuki mAmAnyake binA nahIM hote isa liye ve apanA koI alaga (pRthaka ) vyaktitva ( astitva ) nahIM rakhata-avyakta sAmAnyaka hI vyaktarUpa hai-unake makala vizaMpAMkA abhAva honepara vizeSAMka sAtha avinAbhAvI sAmAnyake bhI abhAvakA prasaGga AtA hai aura vyaktAvyaktAtmaka bhAgyakaM abhAva honapara bhoktA AtmAkA bhI amabhava ThaharatA hai| aura isa taraha una mAgyAMke, na cAhate hae bhI. mavazanyatvakI siddhi Tita honI hai| vyakta aura avyakta meM kaJcitabheda mAnanepara syAdvAda-nyAyake anusAra gaNakA pramaGga pAnA hai aura taba vaha vAkya (vacana) unakA nahIM rahatA jinake Apa vIjinendra nAyaka nahIM hai / imI taraha paraspara nirapekSampasa sAmAnya-vizeSa bhAvako mAnane vAle jo yoga hai-naiyAyika tathA vaizapika haiM-vaM kazcana rUpase (paraspara mApekSa) mAmAnya vizeSako na mAnaneke kAraNa vyatIta-maHmAnya-vizeSa-bhAvavAdI prasiddha hI haiM aura vIrazAsanasa bAhya hai, unakA bhI tatva vAstavamai vizvAmilApa aura artha-vikalpase zUnya honaka kAragaNa gagana-kumumakI taraha usI prakAra avastu ThaharatA hai jisa prakAra ki vyatIta-sAmAnya-bhAravAdiyAMkA, vyatIta-vizeSa-bhAvavAdiyoMkA athavA mavathA zUnyavAdiyAMkA nacca avasnu ThaharatA hai| atatsvabhAve'pyanayorupAyAdgatibhavettI vacanIya-gamyau / sambandhinI cenna virodhi-dRSTa vAcyaM yathArtha na ca dRpaNaM tata // 27 // "yadi koI kahe ki zUnyamvabhAvakaM abhAvarUpa mamvabhAva tatvake mAnanavara bhI ina (bandha aura mokSa) dAnAMkI upAyama gati hotI hai.---upAya-dvArA bandha zrIra mAna dAnAM jAna jAna hai.---, dAnAM vacanIya hai
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanekAnta [ varSa 8 aura gamya haiM-jaba parArthampa vacana bandha-mokSakI gati (jAnakArI) kA upAya hotA hai taba ye donoM 'vacanIya' hote haiM aura jaba svArtharUpa pratyakSa yA anumAna bandha-mokSako gatikA upAya hotA hai taba ye donoM 'gamya' hote haiN| sAtha hI, donoM sambandhI hai-paraspara vinAbhAva-sambandhako liye hue haiM, bandhake binA mokSakI aura mokSake binA bandhakI saMbhAvanA nahIM; kyoMki mokSa bandha-pUrvaka hotA hai / aura mokSaka abhAva. meM bandhako mAnanepara jo pahalese abaddha hai usake pIchese bandha mAnanA par3egA athavA zAzvatika bandhakA prasaGga paaegaa| anAdi bandha-sa.tAnakI apekSAse bandhake bandha-pUrvaka hote hue bhI banavizepakI apakSAse bandhakaM abandha-pUrvakatvakI siddhi hotI hai, prAk abaddhake hI ekadeza mokSarUpatA honasa bandha mokSaka sAtha avinAbhAvI hai aura isa taraha donoM avinAbhAva-sambandhase sambandhita haiM to yaha kahanA ThIka nahIM hai| kyoMki isa prakAra satsvabhAvarUpa tattva dikhAI nahIM par3atA, virodha najara AtA hai-mavathA kSaNika (anitya) aura sarvathA aNika (nitya) AdirUpa mAnyatAe~ virodhako liye hue haiM / syAdvAda-zAsanase bhinna paramatameM sattattva banatA hI nahIM-sarvathA kSaNika aura savathA akSaNikakI mAnyatAmeM dUsarI jAtika (parampara nirapekSa) anekAntakA darzana hotA hai, jo sadoSa hai athavA vastutaH anakAnta nahIM hai / sattatva marvathA ekAntAtmaka hai hI nahIM; kyoMki pratyakSAdi pramANAMse usakI upalabdhi nahIM hotii| (isa para yadi yaha kahA jAya ki pratyakSAdi pramANoMse bhale hI sattattvakI upalabdhi (darzana-prApti) na hotI ho, parantu parapakSaka dUSaNase to usakI siddhi hotI hI hai, to yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai; kyoMki) jo yathArtha vAkya hotA hai vaha dUSaNarUpa nahIM hotA--jisako kSaNika-ekAntavAdI parapanameM svayaM dUSaNa batalAtA hai usameM yathArtha-vAcyatA honese athavA parapakSakI taraha svapakSAM bhI usakA sadbhAva honasa use dUSaNarUpa nahIM kaha sakate, vaha dRpaNAbhAsa hai| aura jo dRSaNa parapakSakI taraha svapakSakA bhI nirAkaraNa karatA ho vaha yathAtha vAcya nahIM ho sakatA / vAstavameM donoM sarvathA ekAntAMsa, virodhakaM kAraNa, anakAntakI nivRtti hotI hai, anekAntakI nivRttise krama aura akrama nivRtta hojAte haiM, krama-akramakI nivRttise artha-kriyAkI nivRtti ho jAtI hai-krama-akramake binA kahIM bhI artha-kriyAkI upalabdhi nahIM hotI aura artha-kriyAkI nivRtti honepara vastutattvakI vyavasthA nahIM banatI: kyoMki vastutattva artha-kriyA ke sAtha vyApta hai| aura isa liye sarvathA ekAntAma sattatvakI pratiSThA hI nahIM ho sakatI / ' upeya-tattvA'nabhilApyatA-vadupAya-tattvA'nabhilApyatA syAt / azeSa-tatvA'nabhilApyatAyAM dvipAM bhavadya ktayabhilApyatAyAH // 28 // (he vIra jina !) ApakI yuktikI-myAdvAdanItikI-abhilApyatAke jo dvaSI haiM-saMpUrNa vastutattva svarUpAdi-catuSTayakI (mvadravyakSetra-kAlabhAvakI) apekSA kazcita sanarUpa hI hai, pararUpAdicatuSTayakI (paradravyakSetra-kAlabhAvakI) apekSA kazcita asanarUpa hI hai ityAdi kathanIka sAtha dveSabhAva rakhate haiM-una dveSiyoMkI ima mAnyatApara ki 'saMpUNa tattva anabhilApya (avAcya) hai' upayatattvakI avAcyatAke samAna upAyatattva bhI sarvathA avAcya (zravaktavya) hojAtA hai-jisa prakAra niHzreyasa (nirvANa-mokSa) tattvakA kathana sarvathA nahIM kiyA jA sakatA usI prakAra usakI prAptike upAyabhUta nirvANamAgakA kathana bhI sarvathA nahIM kiyA jA sakatA; kyoMki donoMmeM paraspara tattva-viSayaka koI vizepatA nahIM hai|
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAvaNA-pArzvanAtha stotra koI 15 varSa hue, kairAnA ji0 mujaphpharanagarake bar3e mandirake zAstrabhaNDArakA nirIkSaNa karate hue, mujhe eka paTapatrAtmaka granthasaMgraha para se isa stotrakI prApti huI thI aura 20 janavarI san 1633ko maiMne isakI pratilipi kI thii| yaha stotra zrIpadmanandI munikA racA huyA hai aura rAvaNa-pattanake adhipati arthAta vahA~ sthita devAlayake mUlanAyaka zrIpArzvanAjinendra se sambandhita hai: jaisAki antima padyase prakaTa hai| mAlUma nahIM yaha 'rAvaNapattana' kahA~ sthita hai aura usameM pArzvanAthakA yaha devAlaya (jainamandira) aba bhI maujada hai yA ki nahIM, isakI khoja honI cAhiye / yaha bhI mAlUma nahIM ki ye padmanandI konama padmanandI muni hai: kyoMki 'padmanandI' nAmake aneka muni, prAcArya aura bhahAraka hogaye haiM / hA~, padmanandI munikA banAyA hayA eka 'jIrApAnI pAzvanAtha stotra' bhI upalabdha hai, jisakI gata pharvarI (1647) mAma meM mujhe kAnapura paJcAyatI bar3e mandirake eka guTakaparame prAmi huI hai aura usake antima (10) padyameM pAnandIne apane gurukA nAma 'prabhendu (prabhAcandra) prakaTa kiyA hai| bahuta saMbhava hai ki ye donoM stotra eka hI 'padmanandIkI racanA ho; kyoMki donoMmeM zabdoM aura bhAvoMkA kitanA hI mAmya pAyA jAtA hai| yadi mA hai to yaha stotra vikramakI 55vIM zatAbdIkA-yAjase koI 550 varSa pahalekA banA huA honA cAhie: kyoMki prabhAcandra ke paha-ziSya padmanandI pratimA lekhAdiparasa imI samayake jAna par3ate haiN| inhoMne grAdinAthakI mamavasaraNa mahita dhAtupratimAkI pratiSThA saMvata 1450 meM karAI thI, jo ima mamaya mainapurI mandira kaTarA meM mAjada hai (jaina mi0 bhA0 bhAga 2, ki0 1) / yaha stotra bar3A sundara tathA bhAvapRNa hai aura acche pror3ha mAhityakA liga hapa hai / dRma kisI bhI zAstra bhaNDArameM bhI abhI taka yaha stotra dekhane ko nahIM milaa| eka naI hI cIja jAna par3atA hai| isIma aAja isa prakAzita kiyA jAtA hai| -samAdaka ( vasantatilakA) yacchuddha-bodha-jaladhi samupAmya bhAmvadana-trayaM ziva-sukhAya samAsamAda / lokaM vilokita-samasta-padArtha-mAthai zrIpAzvanAthamanaghaM tamahaM namAmi / / 1 / / utpattibhUna jaladhi: zazi-kaustubhAdyA no bAndhavA mura-ripovamatina vakSaH / yasyAH kara na kamala kamalA mudaM mA pAzvaprabhAvizada-bodha-mayI vidadhyAna / / / yanAtmanAtmani nivezya muniHprakampamAlAkinaM gavAMdha-mayaM mvarUpama / vyAmoha-vibhrama-bhidAlama-zakti-dhAmA pArzvaprabhuH [prabhavatAiva-nApa-zAntya ||shaa astraM vinA'pi madanA'rimapAcakAra yaH zIla-zaila-zikhirAsana-maMsthitAntaH / avyAtsa divya-janatA-janitIma-dhama: macchama-haya'mapahamtina-kama-ghamaH / / 4 / / yamyA'tra vinizanI ramanA: pramiddhAmtamyA'pi zaktirasatI bhujagezvaramya / yatsaMmtave vibudha-saMstuta-pAda-padmaM taM saMmvankathamahaM na hi hAmya-dhAmA ||5|| vaiyAtyamatyajinanAtha tathA'pi kiMcicchakti-cyuto'pi nava bhakti-bhare: kariSya / ki vA na zaila-zivarAca-gRhA'gra-bhAga ni:aMgikAbhiradhirohati vAmano'pi ||| yamta gaNogha-gaNanAM gugA-ratna-gaza: mamyacikIpati hapIka-vikA(ghA)nakamya / pArthAnidheH sa payamAM kalazeH pramANamabhyamyatu pratidinaM prayanAntaraGgaH / / 7 / / zAntaM purAgA-purupaM paramAtha-sAramAnanda-medaramananta-sukhaM vigagama / cidrapajjhita-samamta-jagatprapaJcaM tvA naumi nityamajaraM pramarapratApama / / / / SHA
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMsAra-pAraga mahezvara vizvarUpa vizvaprakAza puruSottama siddha buddha / brahmannananta mahimana bhagavan jinArka mAM rakSa rakSa zaraNAgatamAgama(mA')kSa / / 9 / / niHkAma niHkriya nirAmaya niHkalaGka nirdvandva nirmala niraMjana nivikAra / nirmAha ni:kala nirAvaraNa-svabhAva nirvANa-kAraNa dayAM kuru deva-deva / / 10 / / vandAru-sundara-surendra-zira:-kirITa-mANikya-razmi-caya-vicArAhi-yugme / cittaM prasIdati na yasya bhavatyadhIze nRtve'pi kiM sa jaDa-dhIrdvipadaH pazuna / / 11 / / satvopakAriNi jagatatritayaka-nAthe sajJAna-zAlini nivedita-tattva-sArthe / ye devadeva vimukhAstvayi dharmatIrthe svarga-zriyaM jala(Da)dhiyo vimukhA na kiM te // 12 // loko yathA'vahita-mAnasa-vRttireSa citte vicintayati rAjya-kalatra-putram / tvatpAda-padma-yugalaM vimalaM tathA cetika syAnna mukti-ramaNI-ramaNo'tivegAt // 13 / / rUpaM jagannayana-nandanamaMtaraGgaM nIrAgamA''myamabhita: pramadottaraGgam / lokopakAri vacanaM caraNaM ca zuddhaM kiM tena tadiha vismaya-kRnna deva // 14 // yA'gocarA zazadharamya ca saptasaptarnilama-dRSTirasamA prazamaika-dhAma / dhvAntA''valijana-manaH zayane zayAnA sA zuddha-bodha-mahasA bhavatA nirastA / / 15 / / mitrodaye samupayAmi na kAlimAnaM sacakramatra nayase na viyogi-bhAvaM / doSAkaratvamugrIkurupa na yacca tatko'pyami tribhuvana tvamapUrva-candraH / / 16 / / ni:zrI-kRtaM kuvalayaM nayase na deva zobhA-cyutaM ca na kalA-nidhimAtanopi / nApaM karoti jagato na kadAcidatra tatkA'pyasi kSiti-tale tvamazItarazmiH / / 17 / / sthairyeNa devagiraNA sahazastvamIza sUryeNa bhUrimahasA zinA ca kAntyA / devopamAnamiti yattadayuktamuktaM tulyaH kimamba-dhinA jala-bindaraMkaH ||18|| saMmAra-sAgaramapAramazeSa-jantRnyA''zA-nadI naryAta nibhara-rAga-nakrA / tamyA yiyAsucirAjinanAtha pAramAlambatAM tava navokti-tarI manuSyaH // 19 / / vandayAmta eva guNino bhuvane ta eva nAmA'pi ye tribhuvanazvara te mmaranti / dhyAyanti ye punarazepa-dRSIka-maukhyaM muktvA bhavantamajaraM kim vacmi tapAma / / 20|| nRtyaddhigazuga-vazAtsaralezca zAkhA-hastemRdaGga-ninade: zruti-saukhya-kRddhi: / / bhavyAnayaM caladalobhavata: pu(su)rastha: pRjAMkRte jina samAhvayatIva lokAna ||2shaa valgajjalA'nala-kagala-mRgAri-caura-mAtaGga-mAri-bhujagA''maya-bandhanotthama / sarva bhayaM yadi vinAzamupaiti deva yuSmatpada-smaraNato'tra kimadbhutaM tana / / 22 / / svamtyastu deva bhavate bhava-nAzanAya svamtyamtu deva bhavate vara-zAmanAya / mvamtyastu deva bhavane vijita-smarAya mvastyantu deva bhavate paramezvarAya // 2 // tubhyaM namaH zama-mugvA'mRta-sAgarAya tubhyaM namo bhuvana-nIraja-bhAskarAya / tubhyaM namo nihita-moha-mahA-grahAya tubhyaM namo vimala-kevala-vigrahAya 24|| (zArdUlavikrIDina) vandAma-tridazendra-sundara-ziraH koTIra-hIra-prabhAbhAsvatpAda-payojamujjvala-lamatkaivalya-lakSmI-gRhama / zrImadrAvaNa-pattanAdhipamamuM zrIpArzvanAthaM jinama bhaktyA saMstu[sa]vAnanindA-caritaH zrIpadmanandI muniH // 25 / / iti zrImadrAvaNa-pArzvanAtha-stotraM bhUyaH zreyase bhUyAt / /
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRta "karmaprakRti' [sampAdakIya ] anekAntake pAThaka aura prAyaH dUsare vidvAna bhI isa granthakI AdimeM aura antameM maGgalAtmaka abhI taka adhikAMzama usa prAkRta karmaprakRni granthase do padA hai aura ve kramazaH isa prakAra haiMhI paricita rahe haiM jo nAmacandrakI kRtirUpase prasiddha pratIgagA'' hai, 160 gAthAtmaka maMgrahagrantha hai aura jimakI carcA anakAntake tImA varSakI kiraNoM (8 se 12) meM, anantAnanta-dhI-dRSTi-mukha-vIryAtmane namaH // 1 // gommaTamAra-karmakANDakI truTipUrti-vipayako lekara, jayanti vidhutA'zeSa-pApAJjanasamuccayAH / mahInoM taka hAtI rahI hai tathA jisakA vizepa UhA- anantAnanta-dhI-dRSTi-mugva-vIryA jinezvarAH // 1 // pohaka mAtha AlocanAtmaka paricaya mare 'gAmmaTasAra ina donoM padyoMko choDakara zeSa mArA grantha aura nemicandra' nAmaka nibandha meM-'prakRtisamutkItana gadyAtmaka hai aura zloka-parimANase granthakI saMkhyA aura karmaprakRti' upazIpakake nIce diyA gayA hai, jo 300 zrIkAMse kama nahIM hai kyoki matapatrAtmakaprati anekAnna (vapa 8) kI gata kiragA 8 9 meM prakAzita jo apane sAmane hai usameM pahalA prata to khAlI hai, hA hai| Aja apane pAThakoM ko eka dusaraM karma zeSa 13 pRSThomama 5 para prati pRSTha 15.7 para prati pRSTha prakRti granthakA paricaya karAtA haiM, jo saMskRta bhASAma 16.4veM patraka damaraM prapara 13 paMktiyA~ haiM aura nivaddha hai aura jimakI upalabdhi mujhe gata phavarI pratyeka paMktima akSaroMkA aumata (par3atA) prAyaH 48 mAma (sana 1947) meM, rA0 ba0 lA0 rUpacandajIkI akSarAMkA arthAta DaDha noka jitanA hai / granthakI yaha kRpAsa kAnapuraka bar3e mandiraka zAnabhaNDArakA prati acchI sandara prAyaH zaddha tathA purAnA likhI huI nirIkSaNa karane hae, huI hai| imaka katA abhayacandra hai.-ekAra AkArakI mAtrAeM isameM naya aura purAne siddhAntacakravatI hai, jemA ki granthakI ima antima dono DhaGasa dI haiM aura kAgaja bhI purAnA dezI paMktime prakaTa hai: lagA hai| yAra imapara lipi-saMvana diyA huA nahIM "kRtiriyamabhayacandra-siddhAntacakravartinaH / " hai phira bhI apanI vatamAna jIraNa-zINa sthiti aura middhAntacakravartI ke sivAya ina abhayacandakA likhAvaTaparase yaha dAmI vapase kamakI likhI huI damaga koI paricaya granthaparama upalabdha nahIM hotaa| mAlUma nahA haataa| isa 'kAmarAja' nAmaka kimA saMbhavataH ya 'abhayacandra' va hI jAna paData hai jo brahmacArIne likhA hai| jaisAki granthatika antima gommaTamArakaM jIvakANDakI 'mandapravAdhikA' TIkAka vAkya "brahma zrIkSemarAjana ligvitA" meM prakaTa hai, jAki katA hai / yadi yaha ThIka hai to isa granthakA racanA- ukta pranthakata tva-mRcaka vAkyaka anantara sthita hai| kAla IsAkA 3vIM zatAbdI* honA caahiye| maGgalAcaraNake bAda granthakA prArambha nimna . devI, anekAMta varSa8 ki08-6 pR. 322 para 'manda vAkyama hotA hai-- pabAdhikA' ke samaya mambaMdhI vicAra, 'gommaTamAra aura "prAnmanaH pradezapa baddhaM karma dravyakarma bhAvakarma nAnemicadra' zIrSaka lagbake antargata / karma ceti trividhama "
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442 anekAnta [varSa 8 ___ isameM batalAyA hai ki 'AtmapradezoMmeM ba~dhA huA pareSAM manasi vartamAnamarthaM yajjAnAti tanmanaH jo karma hai vaha dravyakarma, bhAvakarma aura nokame aise paryayajJAnam, tadAvRNotIti manaHparyayajJAnAvaraNIyam / tIna prakArakA hai|' isake pazcAta dravyakarmakA varNana karate hue use prakRti, sthiti anubhAga aura pradeza indriyAgi prakAzaM manazcA'napekSya trikAlabhedase cAra prakArakA batalAyA hai aura phira prakRtikA gocara-lokA'loka - sakalapadArthAnAM yugapadavabhAsaka svarUpa jJAnapracchAdanAdisvabhAva batalAkara umake kevalajJAnam, tadAvRgotIti kevalajJAnAvaraNIyam / " tIna bheda kiye haiM-mUlaprakRti, uttaraprakRti aura uttara prakRtiyoMke yathAkrama 158 nAmoM aura unake uttarottaraprakRti / yathA:-- svarUpakA nirdeza karane ke bAda, evaM uttaraprakRtibandhaH "tatra prakRti-sthityanabhAga-pradeza-bhedena dravyakarma cat- kathitaH' ima vAkyaka mAtha uttaraprakRtibandhake kathana ko gamAna karakaM. uttaronarapratibandhaka sambandhameM vidham / tatra jJAnapracchAdanAdimvabhAva(vA) prakRtiH / likhA hai:sA mUlaprakRtiruttaraprakRtiruttarAttaraprakRtiriti tridhA / " "uttarottara-prakRti-bandhoM vAggocaro na bhavati / " ___ isake anantara mRlapa niko jJAnAvaraNIya, arthAta-uttarottaraprakRtiyoMkA bandha vacanadarzanAvaraNIya, vedanIya, mAhanIya, AyuSya, nAma, gocara nahIM hai| gotra aura antagayarUpa ATha prakArako vatalA- parantu uttarottara prakRtiyoMkA kathana marvathA vacanaka kara pratyakakA alaga-alaga mvarUpa nirdiSTa kiyA hai agocara to nahIM homakanA; kyoki Agamama mati aura tadanantara uttaraprakRtayo'pracatvAriMzaduttarazatama' jJAnaka 336 bhedoMkA vaNana, unakI dasa jJAnAisa vAkyaka dvArA unaraprakRtiyAMkI saMkhyA 158 kA varaNakI 336 uttarottampaniyA~ to kahI hI jAmakatI nirdeza karake "tadyathA" pAkyaka mAtra pratyaka mRla- haiN| isI taraha zratajJAna, avadhijJAna aura mana:prakRti kI uttaraprakRtiyAMkA unakI saMkhyA-sUcanAke paryajJAnake bhI kitane hI bhadAkA alaga alaga sAtha nAma-nirdeza kiyA hai aura sAtha hI eka-eka vaNana hai, unakI daSTriya bhA jJAnAvaraNakI kitanI hI vAkya-dvAga unakA svarUpa bhI de diyA hai / yahA~ uttarottara prakRtiyAMkA nirdeza kiyA jAmakatA hai / taba namUnaka taurapara jJAnAvaraNIyakarmakI pAMca uttara kR- uttaronara prakRniyA~ko vacanakaM agocara kahanekA niyoMka svarUpa-nirdezaka vAkyAko nIca diyaa| Azaya yahA~ itanA hI lenA cAhiye ki saMpUrNa jAtA hai: uttaronarapratiyoMkI maMgyAkA nirdeza tathA unake "tatra paJcabhirindriyairmanasA ca jJAnaM matijJAnama, nAmAdikakA pUrNa kathana nahIM kiyA jAsakanA-- unake marvathA anirvacanIya hAnakA prAzaya nahIM lenA caahiye| nadAgotIti matijJAnAvaraNIyam / dravyakarmaka prakRti-bhaMdakA varNana karaneke anantara matijJAna-gRhItA'rthAdanyasyA'rthasya jJAnaM zruta- usake zaMpa sthiti anubhAga aura pradezabandha nAmaka bhedoMka svarUpAdikA kramaza: cagAna kiyA gayA hai, jJAnam, tadAvRgotIti zrutajJAnAvaraNIyama / jimakA eka namUnA sthitibandhaka svarUpa-nirdezavarga-gandha-rasa-mparza - yukta-mAmAnya - pudgaladravyaM viSayakA isa prakAra hai-- tatsambandhi-saMsArijIvadravyAgi ca dravya-kSetra-kAla- "jJAnAvarIyAdi-prakRtInAM jJAnapracchAdanAdibhava-bhAvAnadhikRtya yatpratyakSaM jAnAtItyavadhijJAnam, svasvabhAvA'parityAgenA'vasthAnaM sthitiH tatkAlazcItadAvRNotInyavadhijJAnAvaragagIyam / pacArAt / "
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ raddIma prApta hastalirikta jaina-ajaina grantha arsA huzrA yahAM sarasAvAmeM zrIpUjyoM (zvetAmbara yatiyAM) kI, joki prAyaH sastrIka rahate the aura vaidyaka-jyotiSa tathA mantra tantrAdi anuSThAnoM dvArA apanI AjIvikA calAte the, eka gaddI thii| isa gaddIke antima adhikArI zaGkaralAla rikhake maranepara usake cele Adi uttarAdhikAriyoM meM paraspara jhagar3A huA, mukadamebAjI calI aura jaMgama sampattimese jo mAla jisake hAtha lagA usane usako idhara-udhara khurda-burda kiyA / cunA~ce eka uttarAdhikArIke dvArA kucha hastalikhita aura mudrita grantha bAMgema jaima meM bharakara eka ajaina bohare banzIlAlake yahA~ rakhe gye| varSoM taka ye grantha borAmeM hI banda par3e rahe aura aneka prakArake mardA-garmI tathA cUho aAdike AdhAta sahate rahe / kaI bAra maine ina granthoMko dekhanA aura yaha mAlUma karanA cAhA ki yadi inameM kucha grantha apane upayogake hoM to unheM kharIda liyA jAya; parantu ve dekhane takako nahIM mila sake / kucha anya bhayake sAtha yaha bhaya bhI digvAne vAloko rahA hai ki ina granthoMma pRtyoMkI maMtra-taMtrAdiviSayaka na mAlUma kAnasI nibha chupI par3I hai, vaha kahIM dUsaroka hAtha na laga jAya / aAkhira ye granthoMke bAre kisI taraha ukta bAhare kuTumbake hI hArahe, jo saMskRta prAkRta to kyA, hindIkA bhI bhale prakAra jAnakAra nahIM thaa| umaka vyaktiyoMkI aura me vaidyakAdi viSayakake mudrita grantha to kucha bece gaye pAra kucha vaise bhI kimI kimIko diye gaye sune gaye; parantu hastalikhita granyAko prAyaH guma hI rakkhA gayA aura unake sAtha usa kRpaNa-jaisA vyavahAra kiyA gayA jo sampattikA nanI svayaM upabhoga karatA hai aura na dusarAko karane hI detA hai| unakI ko suvyavasthA bhI uname nahIM bana sakI grAra va jaima nai gaDDA meM ba~dhe hue par3e rahe tathA jINa-zINa hote rhe| devayogasa ukta bAhare kuTumbakA daridratAne Adhega bAra phira kucha armeke bAda kuTumbake prAyaH sabhI yuvaka jana-.. hara karTa no-javAna bhAI-thor3e hI samayameM Age-pIche cala base-kAlakAlata hogaye !! aisI sthitima granyAka avaziSTa bore antako rahIma trike, jinheM eka jaina parivArane kh'riidaa| yaha parivAra bhI maskRta-prAkata mApAne anamija pAra hindIkasI yatheSTa jJAnasa aparicita thA, isIma isa parivAra ke navayuvaka hakIma nAnakacandane homameM nikale hue kacha granyA ko kaI varSa hue vIrasevAmandirake eka vidvAn paM0 tArAcanda jI jaina nyAyatIthako yaha jAnane ke liye dikhalAyA thA ki unakA nAmAdika kyA hai| uma mamaya unako yaha preraNA kI gaI thI ki jo vaidyakAdika grantha aApaka matalabaka hA unheM to zrApa rakhaleM, zeSa granthoM ko zrIjinamandirajImaM virAjamAna kara dekheM athavA vIrasevAmandirako arpita kara devaH parantu usapara unhoM ne kala dhyAna nahIM diyA ! durdevase ukta hakIma sAhabakA kucha arse ke bAda acAnaka dahAvamAna hogayA ! bAdako unake nAnA-cAcA gulazanarAyajIne, jo attAra paMsArIkI dukAna karate hai, kucha granyA ko tI phADaphAdakara apanI dukAna para par3iyA bAMdhaneka kAmamaM le liyA pAra kulako raddIkI maha~gAIke jamAnameM halavAiyA~ tathA panavATiyA Adi ko bana diyA, jisakA apanako usa vakta koI patA nahIM claa| aura isa taraha anabhijA pAnI ke hAtha para kitane hI granthoM kI kamI durdazA huI ! isa vijJa pAThaka svayaM samajha sakate hai| jaba hakIma nAnakacaMdake dehAvasAnako kucha mahIne zrIna gaye taba idharama gata varSa lA0 gulazanagayajIko una grayoM ko dikhalAne zrAdikI preraNA kI gaI jo hakImajIko rahIma prApta hue the| isapara unhA ne graMthA kI avaziNa mAga rahIko raddIke hI rUpameM vIrasevAmaMdirako de denekI svIkAratA dI aura badalega dRmarI dI le lenekI udAratA digvlaaii| isa kRpAke liye zrApa dhanyavAdaka pAtra hai| ___eka dina vIrasevAmaMdirake sabhI vidvAnoM ne milakara isa rahIkI jAMca-par3atAla kI, jI graMtha pUrNa pAye gaye unheM alaga tathA apUrNako alaga rakhA gayA aura donoM ko alaga-alaga bastoM meM bAdhA gyaa| mAtha hI vagiddhata patrIkA
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450 anekAnta [ varSa 8 eka gaThThA alaga kiyA gayA aura use phira kimI samaya vizeSa jAcake liye rakha chor3A, jimase apUrNa graMthoM ke pUrA hone AdimeM kacha mahAyatA mila ske| ina graMthoM kA paricaya maiM usI samaya anekAntameM nikAlanA cAhatA thA parantu paricayako tayArIkA kimIko bhI avasara nahIM mila sakA / hAla meM paM0 darabArIlAlajI koThiyAne kaI dina parizrama karake graMthoM parase unakA eka saMkSipta paricaya tayyAra kiyA hai, jise nIce prakAzita kiyA jAtA hai / isa paricayaparase prakaTa hai ki choTe bar3e sabhI graMthoM kI prAyaH 100 pratiyAM pUrNa aura 17 graMthatiyA~ apUrNa haiM | pUrNa graMthoM meM saMskRtaka 54, prAkRtaka 6, hindIke 35, aura gujagatIke do graMtha hai / saMskRta-prAkRta graMthoM meMsa kimI-kimIke sAtha hindI aAdika bhI lagA huA hai| hindI graMthAmeM paJjAbI, rAjasthAnI jaisI bolIka graMtha bhI zAmila haiM / apUrNa graMthoM meM 5.6 prAkRtaka, 6 saMskRtake pAra 3 hindIke haiN| jaina graMthoM meM adhikAMza graMtha zvatAmbara tathA sthAnakavAsI mampradAyaka hai, digambara graMtha 12-13 hI jAna par3ate haiN| vaidyaka-jyotiSa jaise viSayoM ke adhikAMza graMtha ajaina mAlama hote haiN| jina graMthA kA katA tathA racanA saMvata graMthapratiyoM parase upalabdha hosakA hai use graMthaparicaya de diyA gayA hai, zeSako graMtha pratiparase anupalabdha samajhanA cAhiye / adhikAMza pratiyoM acchI mundara-sApha likhI huI hai aura kitanI hI pratiyA jIrNa-zIrNa bhI horahI haiN| ina graMthoM meM jo graMtha abhI taka prakAzita na hA hA sUcanA milanepara usake prakAzanakI yojanA kI jA sakatI hai| prAra jo puganI zuddha pratiyA hai va mampAdanAdika avamaga para milAnake kAmamaM grAmakatI hai| -sampAdakA saMkSipta grantha paricaya pRNaM granya 9 jamvacaritra (prAkRta)---patra 28 / zvetAmbarAya 1 mAdhugugAmAlA (hindI chandobaddha) harajama 1. vipAkasUtra (prAkRta)---zvetAmbarIya, pratigayakRta, racanA saM. 1865 / vipaya, sthAnakavAsI lipi maM0 175.7, patra 6, vipaya dhaamik| sampradAyAnusAra mAdhukaM, 27 mulagaNoMkA varNana / 11 bhaktAmaramtAtra-TIkA (mugbabAdhikA) amara2 kavalI-prazna (hindI gadAAtmakaH)-pratilipi prabhari kRta, maMskRta, patra 19 / / maM0 1871 hai, viSaya, prazAstra / 52 praznottarIpAsakAcAra-AcArya makalakIti jambadvIpaprajJaniyAkana)-nilipimaM01750 kRta, saMskRta (padyamaya), pratilipi maM. 1751. viSaya 4 paDAvazyakamUtra-zalAvabAMdha (prAkRta-hindI) shraavkdhrm| vAcakAcAya ratnamAMnAMgA zighya zrAmebasandagapAdhyAya / 13 dazavaikAlikamatra ( sahita )- bhApA kRta / racanA maM0 1543, viSaya, dhArmika / prAkRta, viSaya dhAmika, pratilipikAla ma0 1819, 5 pAzvanAthacarita (saMskRta padyamaya)-bhAvadava (zve.)kRta / mAtra AdikA aura antakA prazamyAnmaka 14 kaMvalIgaga (saM. padyAtmaka)--zrImadrakRta, patra nahIM hai / patra maMkhyA 155 / viSaya prazna patra 10. ajaina / 6 RpimaNDalamtotra (maM. padAmaya...vipaya, 15 priyamalakatIrtha (sihalasutacaupaI)-samayamantrazAstra / ptr| sundarakRta hindI, (paJjAbI) racanAkAla maM0 1672, 7 harivaMzapurANa (hindI)-- shaalvaahnkRt| vipaya dAnAdi, patra 9, lipikAla saMvata 1690 / jinamanAcA yakRta saMskRta harivaMzapurANAkA hindI 16 yogazAstra-hemacandrAcAryakRta, saMskRta padyAnuvAda, racanA ma. 1695 / patra 180 / (padyAtmaka) pratilipi saM 1643, patra / 8 upAmagadazA (zvela sapramAGga)-prAkRna, patra 17 sAmudrika zAstra--saMskRta padyamaya TippaNI 60 / viSaya, zrAvaka dharma / pratilipi saM0 1864, patra 17 / patra 28 /
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 12 ] rahIma prApta hastalikhita jaina-ajaina grantha 451 18 dharmaparIkSA-prA0 amitagatikRta, saMskRta 35 navatattva (TippaNI mahita)-prAkRta gAthApadyamaya, racanAkAla maM0 1070, patra 48 / baddha, viSaya dhama, patra 3 / 19 upAsakAdhyayana sUtra (saptabhAMga)-prAkRta 36 caDasaraNA-bhASA prAkRta aura hindI viSaya zrAvakadharma, patra 33, sthaankvaasiismprdaaykaa| viSaya dharma, (sthAnakavAsI sampradAya) patra 11 / / __ 20 zAlibhadradhannAnI cautpai-kartA siMhasRri- 37 kalyANamandira (bhASA)-kartA paNDita ziSya matisAra, gujarAtI, racanA saM0 1678, prati- banArasIdAsa, hindI padyAnuvAda, viSaya stotra, patra3 lipi saM0 1799, patra 20 / - caturvizatimI samAcArI-viSaya dhArmika, 21 zrImIlaviSaipurandara - kathA- bhAvadevasari- (dRSTAntasaMgraha), patra 14 / ziSya mAladevakRta, hindI chandobaddha, ptr| 39 jAThAdi mantra-yantra (mamkRta)-viSaya mantra22 zrIhaMsagajabaccharAja - kathA (paMcanamaskAra. zAstra, ptr3| maMtra mAhAtmya kathA)-zrIsarvasundaramunikRta, saMskRta 40 pAsAkebamI (hindI) viSaya praznazAstra-patra 3 (padyamaya), racanA saM0 1510 pratilipi saM0 1729, 41 saMdhayaNamatra (prAkRta) vipaya dharma, patra 30, patra 20 / lipi maM0 1863 / 23 bArAkhaDi-bhASA hindI, ptr| 42 navakAra mtotra (hindI)-zrIvallabhasUrikRta, 24 nemajIkA nyAhalA-hindI padAbandha, viSaya ptr| dhama / patra / 13 rohiNIkathA (saMskRta )--- dAmodara-ziSya 5 zrIjinacaityastava- campArAma dIvAna-kRta, . d, narendra devamurikRta, pratilipi maM0 1866, patra / hindI padyamaya stotra, racanA saM01842, patra 2 / / 44 piGgalazAstra(prAkRta piGgalAnumAga hindI padyA 26 mithyAtva-vicAra-bhASA saMskRta-prAkRta nuvAda)-kartA kRpAgama-ziSya kumara bhavAnIdAma, mizrita, lipi saM. 1878, patra 2 racanA maM01776, vipaya chandazAstra, patra / 27 jugabAistavana-jinacandramRri kRta, hindI, 45 mAghavAnalakathA ( maMskRta ) patra 4, atipatra 4 / jIgaNa prati / 28 vagAjAgadimtavana-bhApA hindI, ptr| 16 samayA vijayAtantra (saMskRta) --pAvatI-parame29 bArADi (hindI) --bhASA hindI, patra / ghara-sambAda-vipayaka, mantra-tantra-grantha, patra, lipi 30 sarasundarIkathA ( dazamIvratakathA)-AdimunikRta, hindI padyamaya, racanA maM0 1714, prati . ma. 1869 / 47 muhUttamaJjarI (saMskRta)-paM0 jadunandanakRta, lipi saM0 1864, patra 3 / viSaya jyotiSa, lipi maM. 1866 / 31 paDdazana (dazanI maMkSepathI vicAra)-bhASA 48 battIsajAnivaNana-- nandalAlakRna, hindI gujarAtI (gadyamaya), viSaya dazana, patra / 32 nAmamAlA (kASa )-dhanaJjayakRta, saMskRta kavittabandha, viSaya samAjazAstra, ptr| (padyabandha), pratilipi maM0 1855, ptr| 45 gajanItizAstra -cANakyakRna (?), maMskRta 33 rAhiNIkathA (zIlopAkhyAna)-dAmodara- padyabandha, patra 19, lipi maM0 1501 / ziSya narendra devari-kRna, saMskRta (padyabandha) patra 9 / 50 siMhAsanadvAtrizatkathA (gApadyAtmakaprabaMdha) 34 jogacintAmAMgA (hindI-artha-sahita)-zrI bhASA saMskRta, viSaya vinoda / lipi ma0 1857 / mannAgapurIya-tapAgacchIya-bhaTTAraka zrIharpakIrti-kRta, patra 12 / saskRta (padyabandha), viSaya vaidyaka, lipi saM0 1852, 51 uddhArakoza- kA dakSiNAmRti, bhASA saMskRta patra 74 / viSaya mantrazAstra, patra 12, lipi ma0 1870 /
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 anekAnta 52. battIsajAtivarNana kavitta (dvitIya prati ) - nandalAlakRta, hindI ( kavittabandha), viSaya samAjazAstra, patra 3, pratilipi maM0 1828 / 53 meghadUta (saMskRta) - kavi kAlidAsakRta, viSaya kAvya, pratilipi saM0 1695, patra 11 / 54 bAlacikitsA (saMskRta) - dhanvantarikRta ( ? ), viSaya vaidyaka, patra 9, pratilipi saM0 1979 / 55 sUtraparIkSA (hindI) - viSaya vaidyaka, patra 2 / 56 rasakriyA (hindI padyAtmaka) - viSaya vaidyaka, patra 9, lipi saM0 1972 / isakI eka navapatrAtmaka prati apUrNa bhI hai / 57 vaidyamahotsava vaidya kezavadAsa - putra nayanasukha kRta, hindI padyabandha, racanA saM0 1649, viSaya vaidyaka, patra 18 / yaha prati hai to pUrNa, para azuddha jyAdA hai| isakI do pratiyA~ apUrNa bhI haiM jinameM se eka 12 aura dUsarI 28 patra vAlI hai / 28 patra vAlI pratima sirpha va patra hI truTita hai aura vaha kAphI zuddha prati hai / 58 sannipAtakalikA (saMskRta bhASA TIkAmahita) - viSaya vaidyaka, patra 8 | 49 ajINamaJjarI ( saMskRta )---kAzInAthakRta, viSaya vaidyaka, patra 6 / 60 bAlacikitsA (saMskRta hindI artha ) viSaya vaidyaka, patra 1 (pUrNa) / 64 netraroganidAna (meghagranthapara se hindI meM ) - viSaya vaidyaka, patra 6 | 62 dvAdazavargIcakram (saMskRta) viSaya jyo tipa, patra 2 / 63 kAlakajJAna (hindI) - vipaya vaidyaka, patra 5, pratilipi saM0 1879 / 64 bAlacikitsA ( saMskRta ) viSaya vaidyaka, [ varSa 8 padyAnuvAda) - kartA kezava putra kavitaraGga aparanAma sItArAma | racanA saM0 1760, patra 62, pratilipi maM0 1876 | isakA nAma 'rasakriyA' bhI pAyA jAtA hai| patra 5 / 65 bAlacikitsA (chandobaddha) - vipaya vaidyaka, patra 3 (68 taka) / ye donoM saMskRta hindI ke prantha saMyukta haiN| 66 rasakriyA (phArasIke vaidyaka granthakA hindI 67 graha bhAvaprakAza ('bhavanadIpaka' jyotiSa zAstra) - kartA padmaprabhasUri, saMskRta, viSaya jyotiSa, patra 10 / 68 sAMvatsarI (saMskRta) -- jaina jotiSa viSayaka | 69 kevalIprazna (kaMjapanIkevalIprabha ) - bhASA hindI, viSaya prazAstra, patra 9 / 70 jAtaka paddhati ( saTIka ) - kartA zrI kezava - daivajJa, bhASA saMskRta, viSaya jyotiSa, patra 29 / 71 bhamIpurANa jyotiSa - hindI jyotiSazAstra / 72 grahanidhi - hindI, jyotiSakA yantrazAstra | 73 yoginIdizA - jyotiSazAstra, saMskRta | 74 janmazAstrapradIpaka- jyotiSazAstra, saMskRta ! 75 pAsAkaMvalI - hindI prazna zAstra / 76 tAjikabhUpaNa - jyotiSazAstra, saMskRta, zrI DhuMDhirAja ziSya (Atmaja) gagaNezagaNaka kRta, patra 26 77 tAjikasAra jyotiSazAstra, saMskRta, zrIharibhadrakRta | patra 14 / DhUMDhirAjaziSya (Atmaja) gaNezagaNakakRta | patra 19 / 78 tAjikabhUpaNa - jyotiSazAstra, saMskRta, zrI 79 laghujAtaka TIkA (saMskRta) - mahotpalakRta, jyotipagrantha, patra 24 / praznapradIpaka (saMskRta) kAzInAthakRta, jyotipantha / do prati, patra 11, 12 / grahazAnti--saMskRta, jyotiSa | patra 1 / = yoginIdizA -- saMskRta, jyotiSa | patra = | = viMzottarIdazA va aottarI dazA - jyotiSa, saMskRta | 85 bhAvaprakAzAntargata dehavarga-hindI padyabandha patra 16 / 86 guru AcAra aura saMvatsara - jyotiSa, hindI kAvalI - saMskRta, jyotiSazAstra / keralazAstra - ( vArakaSTAvalI Adi) jyotipa zAstra, hindI-saMskRta-mizrita /
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 12 ] 89 viSNuvallabhayoga - jyotiSazAstra, saMskRta / 90 muhUrtamuktAvalI - jyotiSazAstra, saMskRta, patra 4 91 ramalazakunAvalI - ramalazAstra, hindI, patra 3 92 jAtakasAra jyotiSa, saMskRta, patra 20 / 93 praznasAra - jyotiSa, saMskRta, patra 3 | 94 kaSTAvalI - jyotiSa, saMskRta, patra 3 / 95 varSadazA saMvatsarI - jyotiSa, saMskRta, patra 5 96 karmavipAka - jyotiSa, saMskRta, hindI | 97 bhavanadIpaka (saMskRta ) - padmaprabhasUri-kRta jyotiSazAstra / praznavaiva saMskRta ) - brahmadAsAtmaja nArAyaNakRta, jyotipazAstra, patra 36 / 99 jJAnattamI (prAkRta) - uddhArakartA RSi uttama, patra 5, pratilipi saM0 1723 / 100 nAracandrahorAcakra (saMskRta) - jaina jyotiSa zAstra (sirpha pahalA patra truTita hai ) | digambara jaina Agama apUrNa grantha 1 jJAtAsUtra -- ( jJAtRdharmakathAGgasUtra ) prAkRta | 2 antagaDAMgasUtra - prAkRta | 3 rAyapaNIsUtra - prAkRta | 4 dazAzrutaskandhasUtra - prAkRta / 5 sarvArthasiddhi ( uttarAdhyayanaTIkA ) *kamalasaMyamopAdhyAya viracita saMskRta | A Ajakala jo grantha jaina Agama ke nAma se prasiddha haiM ve zvetAmbara matAnuyAyI haiN| unakI prAmANikatA - ke viSaya meM digambara sampradAya tanika bhI AsthA nahIM paMcama adhyayanake TippaNa meM inheM 'kharataragacchAdhirAja zrIjinabhadrasUri-ziSya' likhA hai ( patra 73 ) aura tIsare tathA cAthameM mUlameM hI aisA sUcita kiyA hai ( patra 67) / 453 6 bhaviSyadatta caritra (saMskRta) - vibudha zrIdhara (digambara) - viracita, Adi anta aura madhyameM kucha patra truTita haiN| jIrNa zIrNa / 7 kalpasUtra ( prAkRta ) - 2 se 12 takake patra truTita aura zeSa 132 takake patra maujUda haiN| prati atyanta jIrNa hai / saMvat 1767 kI pratilipise yaha savat 17 pratilipi kI gaI hai| 8 pravacanasaroddhAra savRtti - saMskRta / 9 jAtaka (saMskRta) - jyotiSa-viSayaka / 10 azvacikitsA saMskRta ) - nakulakRta / 11 sArasvata vyAkaraNa - (visargasandhyanta) 2, 3 aura 13 se Age ke satra nahIM haiM / 12 paJcasAyaka sUtra - kavizeSarAja jyotizvarAcArya viracita / mUla saMskRta hindI artha sahita | viSaya kathA / patra 24, 6 aura 10vA~ truTita / digambara jaina grAgama ( lekhaka - AcArya baladeva upAdhyAya, ema. e. sAhityAcArya hindU vizvavidyAlaya ) 13 kutUhalakaraNa brahmasiddhAntatulya - bhAskarakRta, saMskRta, vipaya jyotiSa, patra 10 / 14 pradyumnacarita (saMskRta ) - somakIrti* kRta, (digambara ) patra 133, bIcameM 111 se 117 takake 7 patra truTita haiN| isake sivAya vaidyamahotsavAdi tIna apUrNa granthapratiyoMkI sUcanA pUrNa grantha pratiyoMke sAtha kI jA cukI hai| rakhatA / isake anusAra candragupta maurya ke samakAlIna pATalIputrasaGghake adhyakSa bhadrabAhu hI antima zrutakaMvalI the jinheM samasta AgamoMkA yathArtha jJAna thA / unake anantara pUrva aura aGgakA jJAna dhIre dhIre vilupta hogyaa| aisI viSama sthiti upasthita hogaI ki janatAmeM jaina siddhAntoMke pracArakI bAta to dUra rahI, prAcIna mAnya granthoMkA vizeSajJa DhUMr3hanepara bhI
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 454 anekAnta [ varSa 8 milanA kaThina hogyaa| the| guNabhadrane unheM tamAma vAdiyoMko trasta karane prAcArya dharasenake hama atyanta kRtajJa raheMge vAlA aura unake zarIrako jJAna aura cAritryakI jinhoMne pUrva granthAMke avaziSTa bhAgoMko ekatra kara eka sAmagrIse banA hazrA batalAyA hai| jinasena dvitIyane navIna granthakI dhArA pravartita kI jo madhyayugama TIkA unheM kavicakravartI kahA hai| inhoMne tIna granthoMkI aura bhASyAMse saMlita hokara vRddhiMgata hotI gyii| racanA kI thI, jinameMke do grantha Aja upalabdha hai| inhIM granthoMkA varNana yahA~ kramase kiyA jAtA hai| inameM prathama yahI dhavalA TIkA hai tathA dUsarI 1 SaTakhaNDAgama-AcArya dharasenakA nivAsa jayadhavalA hai| giranAra parvatapara thA / inakA sthitikAla vInirvANa 2 dhavalA TIkA-ima granthameM mala agamoMke saMvat 683(?) hai / inake do pradhAna zipya huye Arambhika pA~ca khaNDoMkI hI vistRta tathA vizAlajinakA nAma puSpadanta aura bhanali thaa| pUrvaki kAya vyAkhyA hai / isa granthakI samApti zaka saMvata antagata "mahAkarmaprakRti" nAmaka eka pAhuDa (prAbhRta) 738 (816 I0) meM huI thii| usa samaya karNATakaka thA jisameM kati, vedanA, Adi 24 adhikAra athavA rAprakUTa vaMzI nareza jagattuGgAdeva (govinda tRtIya) ne khaNDa the / puSpadanta aura bhUtabAlana AcArya dharasena rAjyAMsahAmana chor3a diyA thA aura unake putra ka nikaTa isa pAhaDakA anazIlana kiyA tathA amAghavapa rAjyasiMhAsanapara virAjamAna the| isa Arambhake 6 adhikAroM yA khaNDoMpara sUtrarUpameM prakAra dhavalAkI racanA navama zatAbdIkaM prArambha racanA kii| 6 khaNDoMmeM vibhakta honeke kAraNa hI isa kAla meM huI / TIkAkaM dhaklA kahe jAnekA kAraNa yaha granthakA nAma * paTavaNDAgama" hai / ina 6hAM khaNDoM- jAna par3anA hai ki jisa rAprakUTa naraza amAdhavapaka ke nAma kramazaH isa prakAra haiM: samayameM yaha pustaka likhI gaI thI unakI upAdhi (1) jIvamthAna (2) kSudrakabandha (3) bandha- 'atizaya dhavalA' thI / sambhavata: imI upAdhika svAmitva (4) vaMdanA (5) vargaNA aura (6) mhaabndh| kAraNa ima TIkAkA nAma dhavalA rakyA gayA hai| isa AgamakI racanAkA kAla vikramakI pahalI dhavalAkA atha hai vizuddha / ataH atizaya vizuddha nathA zatAbdI hai| ye Agama grantha karma tathA jIva middhAnta- mRlagranthaka vizuddha pratipAdanaka kAraNa isa TIkAkA ke vipaya mAmika vivecanA karate haiN| inake Upara aisA nAmakaraNa honA ucita hI hai| aneka TAkAyaM inake mAragabhita arthako prakaTa karane 3 mahAdhavalA paTakhaNDAgamaka antima khaNDa liye prAcIna kAlameM hI likhI gaI thIM / parantu mavase kA nAma hai mahAbandha / isakI racanA bhUtabali vistRta, prAmANika tathA upayogI TIkA jI upalabdha svAmIna kI thii| vIrasena svAmIne likhA hai ki haI hai usakA nAma hai 'dhavalA' / vistAra tathA svayaM mUlalekhaka bhUtabaline mahAbandhako itane vistAra prAmANyake kAraNa yaha grantha nahIM virAT grantharAja ke sAtha likhA hai ki isake Upara TIkA likhanakI kahA jA sakatA hai / isake racayitA haiM AcAya koI AvazyakatA hI nahIM thii| vIrasenamvAmI, jo apane samayameM jaina Agamake sAmAnyatayA yaha mamajhA jAtA hai ki dhavalA bahuta bar3e vizeSajJa the| unhoMne apanako siddhAnta. tathA jayadhavalAke samAna mahAdhavalA bhI eka TIkAchanda, jyotiSa, vyAkaraNa aura pramANa zAstroMmeM 1 aThatIsamhi satamae, vikkamarAyaM kie su-sagaNAme / nipuNa kahA hai / jinasenane unheM vAdimukhya, vAma sutarasIe. bhANuvilagge dhavalapakgye // lokavit, vAgmI aura kavikaM atirikta zrutakevalI ___isa dhavalA TIkAkA sampAdana amagavatIme DAkTara tulya bhI batalAyA hai| siddhAnta-mamadrakaM jalameM dhoii| hIrAlAla jainane kiyA hai| isake tIna khaNDa ATha huI apanI zuddha buddhisa ve pratyekabuddhIsa spardhA karate jildoMmeM prakAzita hocuke haiM /
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 12 ] digambara jaina Agama grantha hI hai| parantu ina granthoMke anuzIlanase yaha jisakA artha rAga-dveSa hai| mohanIya karmake ye hI do bAta spaSTa hai ki mahAdhavalazAla TIkA-grantha na hokara pradhAna prakAra haiN| tathA inhIMkA vistRta vivecana mRlagrantha hai / 'paTakhaNDAgama' kA antima khaNDa 'mahA- granthakA pradhAna lakSya hai| yaha grantha 15 adhikAroMmeM bandha' hI vidvata samAjameM mahAdhavalake nAmase vibhakta hai jinameM karmasiddhAntase sambaddha nAnA prakAra prasiddha hai| paTavaNDAgamake prArambhaka 177 sUtrAMkI kI jaina prarUpaNAyeM baDe vistArake sAtha nirUpita racanA to puSpadantAcAryane kii| isake anantarakA kI gaI haiN| samagra Agama zAstra AcArya bhUtabali svAmIkI racanA 5 cUrNi grantha-AcArya yativRSabhane isa kasAyahai / yaha samagra mahAbandha inhIM AcAyavayekI pAhaDa nAmaka granthapara prAkRtameM hI vizAla bhASya camatkArapRNa kati hai| ye apana mamayaka bar3a hI likhA hai jo carNisatra kahalAtA hai| malagranthameM to mahanIya mantrazAstrameM nipuNa jainAcAya the / inaka kevala 233 hI gAthAyeM haiM parantu isa caNi granthakA pANDatyakA tathA dAzAnaka jJAnakA jitanA parimANa 6000 cha: hajAra zloka hai / guNadharakI prazaMsA kI jAya vaha thor3I hai| mahAbandhakA vistAra ziSya paramparAma AryamaMkSa tathA nAgahasti do pradhAna 45,000 zoka parimANa hai| isakI bhASA vizuddha AcArya hae jinhoMne kasAyapAhuDakA anuzIlana bar3e prAqata haiM aura isama dhavalA tathA jayadhavalAka hI adhyavasAyakaM sAtha kiyA thaa| inhIMsaM isa granthamamAna saMskRta tathA prAkRta bhASAkA mizraNa nahIM hai| kA sAGgopAga adhyayana kara AcArya yativRpabhane ___'mahAbandha' kA vipaya jaina matAnusAra karmakA mUla arthako vizadarUpase pratipAdana karane ke nimitta sUkSma vivacana hai / kapAyaka sambandhase jIva karmake ina cUgiA-mUtra kI racanA kI hai| ye apane samayake yogya pudgalAMko jo grahaNa karatA hai use hI bandha mahAna dArzanika the isameM tanika bhI sandeha nahIM / kahane / bandhake cAra prakAra haiM (1) prati. inakA samaya vIranivANa maMvat 1000 ke AsapAsa (2) sthiti, (3) anubhAga tathA (4) prdesh| ina haiN| isa prakAra isa vRNigranthakI racanA vikramake cArA prakArAMkA avAntara vibhedame yukta vivacana baDe pazcama yA paSTha zatakama huii| vistArake mAtha isa grantharatnameM kiyA gayA hai / bandhakA 6 jayadhavalA-mUla grantha kamAyapAiDa aura cariNamAGgopAGga vivacana doneke kAraNa isa granthakA mahA- satraka Upara yaha vizAlakAya vyAkhyA grantha hai| bandha nAma yathArtha hai| pichale digambara jaina parimANama yaha cariNagranthase dasaguNA bar3A hai arthAt dAnikAna karmakA vivecana imI granthakaM AdhArapara 68,880 zloka jitanA hai| isake lekhaka AcArya kiyA hai / isa prakAra vivacanakI sarvAGgINatA, vIrasena haiM jinhoMne paTkhaNDAgamakI pUrvokta 'dhavalA' pratipAdana-zailIkI vizadatA, dAnika tattvoMkI nAmaka pANDityapUNa vyAkhyA likhI hai| parantu isa gambhIratA, prabhAvakI vyApakatA, ina saba dRSTiyAMsa granthakA kevala tRtIyAMza bhAga likhakara hI ye nirvANa samIkSA karanepara yaha grantha mAmAnya grantha na hokara (dahAksAna) ko prApta hogaye / tadanantara inake ziSya eka mahAna tathA virAT grantha hai| AcArya jinasanane granthakaM zeSa bhAgako pUrA kiyaa| 4kamAyapAiDa-digambara sampradAyakA yaha isa granthako racanA rAprakUTa nareza amAdhavaka samaya bhI eka mAnya grantha hai| isake racayitA AcArya ma kI gaI thii| jayadhavalAkI samApti zaka saMvata guNadhara pUrvokta AcArya bhUtabali ke samakAlIna the| 759 (837 I0 meM huI' / dhavalAkI samApti zaka isa prakAra isa granthakA bhI racanA kAla vikramakA 1 amoghavarSarAjendrarAjyaprAjyaguNodayA / prathama zataka hai| kasAyakA abhiprAya kaSAyase hai niSThitA pracayaM yAyAt prAkalyamanalpikA //
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 anekAnta [ varSa 8 saMvat 738 meM hocukI thii| isa prakAra jayadhavalA hI lekhakake dvArA viracita honepara bhI dhavalA aura dhavalAse 21 varSa choTI hai| jayadhavalAma sthAna-sthAnapara pArthakya hai| inhIM - isa TIkAkI racanA dhavalAkI taraha maNipravAla Agama granthoMkA Azraya lekara kAlAntarameM vidvAnoMne zailIpara kI gaI hai / isa granthameM prAkRta aura saMskRtakA navIna granthoMkI racanA kii| inhIM tInoM granthoMkA mizraNa hai / dhavalAkI apekSA yaha TIkA prAkRtabahula hai| mArAMza AcArya namicandra siddhAnta cakravartIne apane isameM prAyaH dAnika carcAoM tathA vyutpatti AdimeM vikhyAta grantha "gommaTasAra" tathA "labdhisArahI maMskRta bhASAkA upayoga kiyA gayA hai / jaina kSapaNAsAra" meM prastuta kiyA hai / ye saMgrahagrantha siddhAntake pratipAdana ke liye prAkRtakA hI avalambana prAkRtagAthAnibaddha haiM jinameM jIva, karma tathA karmoM ke kiyA gayA hai| yaha TIkA itanI praur3ha tathA prameya- kSapaNa athavA nAzakA sundara kintu gRDha varNana hai / bahulA hai ki lekhakoMkA amAdhAraNa pANDitya tathA itane mahattvapUrNa grantha abataka mRDavidrIke jaina agAdha vidvattA kisI bhI Alocakako vismayameM bhaNDArameM hastalikhita rUpameM paDe the / yaha jaina DAla detI hai| bhaNDAra karNATaka dazameM hai| vahA~ke adhikAriyoMkI ____ isa prakAra digambara jaina AgamakI jIva aura kRpAse aba ye prakAzameM prAraha haiM / dhavalAkA prakAzana karma siddhAnta sambandhI do dhAgaye mphuTatayA amarAvatIsa horahA hai| jayadhavalAkA mathurAse tathA lakSita hotI haiM / pahalI dhArA paTakhaNDAgama- mahAbandhakA kAzI bhAratIya jnyaanpiitthse| ina grantha me lakSita hotI hai aura dRmarI kamAyapAhuDameM / ranoMkA prakAzana jaina AgamokaM adhyayanake liye mRlagranthoM meM siddhAntakI vibhinnatA hone ke kAraNa eka navayugakA sUcaka hai| tribhavanagiri ka usake vinAzake sambandha meM vizeSa prakAza (legyaka--- agaracanda nAhaTA) anekAntake gata 10-11veM aGka paM0 paramAnanda hogayA thA use mlecchAdhipane gherA DAlakara naSTa bhraSTa jIkA 'kavivara lakSmaNa aura jinadatta caritra' kara AtmasAta kara liyA thaa| parantu prazastiparase zIrSaka lekha prakAzita huA hai| umameM Apane kavike yaha mAlama nahIM hotA ki yaha sthAna kahA~ thA aura mUla nivAsa sthAna tribhuvanagiri va usake vinAza kima mlecchAdhipane vahA~ kabjA kiyA thA usa samaya sambandhI kavike ullekhakA nirdeza karate hue likhA hai samvana kyA thA aura usase pUrva vahA~ kisakA rAjya ki 'ye mAtoM bhAI aura kavi lakSmaNa apane parivAra thA Adi / aura na anyatrase isakA koI samarthana sahita pahale tribhavanagiripara nivAsa karate the (uma hotA hai|" samaya tribhuvanagiri jana-dhanase samRddha tathA vaibhavase tribhuvanagirikA ullekha zve. mAhityameM bhI AtA yukta thA; parantu kucha samaya bAda tribhuvanagiri vinaSTa hai aura kharataragacchake prabhAvaka AcArya jinadattasUri jIna vahA~ka rAjA kumArapAlako pratibodha diyA thA ekonaSaSTimamadhikamaptazatAbdesu zakanarendrasya / isakA ullekha saM0 1295 racita gaNadharasArddhazataka samatItesu samAptA jayadhavalA prAbhRtavyAkhyA // vRhaddhattimeM AtA hai ataH kaI varSa pUrva hamane apane -jayadhavalAkI prazasti / aitihAsajJa mitra DA0 dazaratha M. A. mahodayako isa
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 12 ] para prakAza DAlane kA anurodha kiyA thaa| hamArI preraNA se unhoMne bhAratIya vidyAke varSa 2 aGka 1 meM "vayA nagarI aura tribhuvanagira" zIrSaka lekha prakAzita kiyA thA / usase yaha bhalIbhA~ti nizcita hojAtA hai ki tribhuvanagiri vartamAnameM tahanagar3ha nAmase prasiddha hai jo ki karaulI se uttara pUrva 24 mAilapara avasthita hai / 13vIM zatAbdI meM yahA~ yAdava vazIya mahArAjA kumArapAla rAjya karate the jo saM0 1210, 11ke lagabhaga hI gaddIpara baiThe the aura teraha kAThiyA sambandhI zre0 sAhitya teraha kATiyA-sambandhI 0 sAhitya ( lekhaka - agaracanda nAhaTA ) anekAntakI gata (10-11vIM) kiraNa meM bAbU jyotiprasAda jaina N. A. kA 'taraha kAThiyA' zIrSaka lekha prakAzita huA hai| usameM Apane kavivara banArasI dAmajI racita teraha kAThiyA zIrSaka racanAkA nirdeza karate hue likhA hai ki 'jJAna nahIM ina doSoMke liye kAThiyA zabdakA prayoga karanemeM koI aura prAcIna AdhAra thA yA nahIM, aura isa prakAra ke trayodaza kAThiyA yA teraha kAThiyA zIrSaka anyaprAcInatara pATha saMskRta, prAkRta, apabhraMza, hindI, gujarAtI Adi bhASA meM isI vipayake pratipAdaka upalabdha haiM yA nahIM ? yadi aisA nahIM hai aura yaha kavivara banArasIdAsajIkA hI maulika subha hai to unakI pratibhAkI balihArI hai aura unakI kalpanA adbhuta honeke sAtha hI sAtha prazaMsanIya hai / ' Apake uparyukta lekhanase mAlUma hotA hai ki dina samAja meM 13 kAThiye prasiddha nahIM hai| jaisA ki banArasIdAsa jIne nirdeza kiyA hai gujarAta meM kAThiyA zabda prasiddha thA aura vahA~ prAyaH zve0 samAjakA hI prabhAva adhika hai kavivara pahale zve0 sampradAya ke kharataragacchake anuyAyI the / ataH unhoMne 13 kAThiyoMmeM ve sAhityase liyA jJAta hotA hai / kavivara banArasIdAsajIsa prAcIna zve0 sAhitya meM teraha kAThiyoMkA 457 1242 taka rAjya kiyA thA / musalamAnI tavArIkha tA 'julamAsIra meM hasana nijAmIna likhA hai ki 572 (vi0 saM0 1252) meM muhammada gaurIna tahanagara para AkramaNakara vahA~ke rAjA kumArapAlako harAkara apane AdhIna kiyaa| tahanagarakA rAjya bahAuddIna tumarItako diyA gyaa| isase spaSTa hai ki ma0 1252 meM musalamAnI rAjya hojAnepara lakSmaNa kavi vilarAmapura cale gaye va tribhuvanagiri jayapura rAjyakA tahanagar3ha hI hai / ullekha pAyA jAtA hai / ratnasamuccaya nAmaka eka prAcIna prAkRta gAthAoM kA sagraha grantha hai jisameM 13 kATiyoMke nAma sUcaka gAthA isa prakAra pAI jAtI hai'Atma' moha 'vannA 'thaMbhA kAhA mAya " kiviNattA / samaya sAMgA "annAraNA 'vaksveva kutuhalA 'ramaNA / / yaha graMtha jainadharma prasAraka sabhAse chapa bhI cukA hai| 17vIM zatAbdIkI isakI pratimeM yaha likhita milatI hai / yaha gAthA haribhadrasUri Avazyaka vRttikI hone se navIM zatAbdIkI nizrita hotI / ataH banArasIdAmajIke 8000 varSa pUrva bhI ve sAhitya meM 13 kAThiye prasiddha the / 16vIM zatAbdI ke tapAgacchIya jainAcArya hemavimalasUrikI gA0 15kI taraha kAThiyA sajjhAya jaina satyaprakAzake kramAMka 136 meM prakAzita ho cukI hai| navIna racanAoM meM tiloka RSikI teraha kAThiyA samAya bhI prakAzita hai / 0 sampradAya meM Aja bhI 13 kAThiye sarva vidita haiM aura isaliye banArasIdAsa jIkI maulika subha jJAta nahIM hotii| aba meM merI jAnakArIko ve samAjakaM 13 kAThiyA sambandhI sAhityakA saMkSepa paricaya de detA hai / maiM merI jAnakArI meM zve samAja ke teraha kAThiyA sambandhI sAhityakRta maMkSipta paricaya de detA hU~:
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458 anekAnta [ varSa 8 1 teraha kAThiyA sajjhAya gA0 16 3 teraha kAThiyoMkI 14 DhAleM (zA0 149) vizuddha2 teraha kAThiyA majjhAya gA0 7mahimAprabhasari vimala saM0 180-mi-bhu.3 pAlaNapura (pra01 vidyAzAlA prakAzita sajjhAyamAlA (pra0 1 bhImasI mANika prakAzita sajjhAya pR. 149 naM01 mAlA A0 1 tR0 77 / 202 4 (pra0 1 hamAre maMprahameM apUrNa (prathamapatra) pra0 2 bAlAbhAi ma. jaina sajjhAyamAlAmeM 5 teraha kAThiyA nAmaka hindI pustaka prakAzaka naM0 1-2-3 tInoM prakAzita haiM) kAzInAtha jaina / sAhitya-paricaya aura samAlocana AtmasamarpaNa ( paurANika kahAniyA~ -lekhaka suprasiddha mAhityika zrIrAyakRSNadAmajIke prAkakathana zrI bAlacandra jaina vizArada, ema. e. (phAinala) kAzI hinda vizvavidyAlayakaM pro0 paM0 padmanArAyaNa sAhityazAstrI / prakAzaka, hindI-prakAzana-bhavana, AcAya aura myAdvAda mahAvidyAlaya kAzIka pradhAnAbA~ma-phATaka, banArasa / mUlya, 11 // ) / prAptisthAna, dhyApaka paM. kailAzacandrajI siddhAnta zAstrIke abhijaina sAhitya-sadana, bhadenIghATa, kaashii|| matoM tathA paM0 phUlacandra jI siddhAntazAtrIka dAzabda' yaha pustaka abhI hAlameM hI tilaka divasapara vaktavyAsa pustakakI mahattA, gaurava aura lokaprakaTa huI hai / isameM lakhakana pandraha paurANika sammAna prakaTa hai / lekhakaka 'apanA bAta' meM likhe kathAoMko Adhunika kahAniyA~ka DhaGase sarala aura nimna zabda kisI bhI mahadaya vyaktiko Thesa pahu~cAya rocaka bhASAma citrita kiyA hai| pratyeka kahAnIma binA nahIM raha skte| ve likhate haiM-kahAniyA~ke lekhakakI pratibhA aura kalAke darzana hote haiN| sabase likhe jAnakA zuddha prayojana thADese cA~dIke Tukar3oMbar3I vizeSatA yaha hai ki lekhakane apane siddhAnta kI pratyAzA thI jA mere adhyayanameM sahAyaka bana aura dazanakA baDI kazalanAsaM pradarzana kiyA hai| jAta / para hAya ra abhAga ! tR yahA~ bhI macala paDA. 'AtmasamapaNa' kahAnIma jaba rAjala giranArapara pUre varSa pustakakI presa kApI bhAratIya jJAnapIThameM par3I pahacakara bhagavAna naminAthasaM dIkSA lakara tapa karatI rahI, para antama mujhe TakasA javAba milaa|' haiM usa samayakA lekhakane kitane sundara DhaGgasa ina zabdoMko par3hakara kimakA hRdaya nahIM saiddhAntika citra gvIMcA hai.---unakI ve paMktiyA~ ye hai- pasIjegA / sAhityika saMsthAoM ko apanI isa "giranArake zikharapara do tapasvI sAdhanArata the| azobhanIya manovRttikA parityAga karanA cAhiye eka ora nirvastra nemikumAra aura dUsarI ora zveta- aura unheM zrIbAlacandrajI jaise honahAra pratibhAzAlI varadhAriNI AyikA raajl|" navAdIyamAna lekhakoMkA abhivAdana aura svAgata sArI pustaka jahAM kalApUrNa hai vahA~ nIti, karate hue protsAhana denA cAhiye / hama isa udIyasiddhAnta, sudhAra, zikSA aura loka-rucisa bhI pari- mAna honahAra kahAnI lekhakakA abhivAdana karate haiN| pUrNa hai / bhArata kalAbhavana kAzAke kyUreTara aura unakI yaha Rti hindI sAhitya maMmAra gaurava pRNa kAzI nAgarI pracAriNA sabhAkaM bhUtapUrva mantrI sthAna prApta karaMgI, emI AzA eva zubhakAmanA karate
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 12 ] mAhitya-paricaya aura samAlocana 459 haiN| maphAI-chapAI Adi maba uttama hai| pAThaka eka pragati-pravAha, UrmiyA~, gIti-hilora aura sIkara bAra ise avazya pddh'eN| vibhAgoMmeM vibhAjita karake unake saMkSipta paricayake bhAratIya jJAna-pIThake sAta prakAzana sAtha unakI kucha kucha sundara sundara kavitAyeM saMgrahIta kI gaI haiN| kaviyoM aura kavitriyoMkI kula saMkhyA 1 jaina zAsana-lekhaka, paM0 sumeracandra divAkara, 92 hai| vastutaH sampAdikAjIkI sRbha aura bhAratIya zAstrI, nyAyatItha B. A., LL.BI prakAzaka, zrI jJAna pIThakA prayatna donoM marAhanIya haiN| yaha pustaka ayAdhyApramAda gAyalIya, mantrI bhAratIya jJAna-pITha, saMsAraka kaviyA aura kaviniyoM samana jaina durgAkuNDa roDa, banArasa / mUlya, 5\-)| kaviyoM aura kavitriyoMke gauravako bar3hAne vAlI hai, yaha sAhU zAntipramAdajI DAlamiyAnagara dvAga isameM sandeha nahIM / saphAi-chapAI sundara, zuddha aura apanI puNyaznAkA mAtA sva. mRti devIkI smRtimeM AkarSaka hai / mUlya avazya kucha jyAdA hai| maMmthApita jJAnapITa mRti devI jaina granthamAlAkA 3 patha-cihna-lekhaka, zrIzAntipriya dvivedii| hindI vibhAga sambandhI tIgaga grantha hai / isameM lakhakana zAntikI ora, dharmake nAmapara, dharmakI prakAzaka, utta bhAratIya jJAnapITha kAzI / mUlya 2) AvazyakatA, dhamakI aAdhAra zilA Adi 59 vipayoM lakhakana yaha pustaka apanI bahinake bahAne dvArA jainazAmanakA paricaya karAyA hai| jaina dharmakA bhArata mAtAkA lakSya karake bhAratIya saMskRti aura paricaya karAnameM ya: pustaka upayogI siddha hogI. bhAratIya kalApara likhA hai / vatamAna arthamaMgharSa emI aAzA hai| divAkarajIne apanI kacike ana- pradhAna bhAratamaM usakI sapta saMskRti aura kalAkI mAra vipayoMko cunakara pIDha aura udAtta bhASA tathA antazcatanAkA jagAnakA pra antazcetanAko jagAnakA prayatna isameM kiyA gayA hai| bhAvAdvArA vipaya-pratipAdana kiyA hai| kahIM kahIM pustaka loka-rucikaM anukUla hai| isameM bhAvukatA AlaGkArika zabda-prAcuya bhI hai jo romI pustakAMma aura zraddhAkaM paryApta dazana hote haiM / chapAI Adi saba bhUpaNa na hokara dRpaNa hai| viSayoMke kucha zIrSaka uttama hai / pustaka paThanIya hai| 'parAkramakaM prAGgaNama', 'mayama vina ghaDiya ma ikka 4 mukti dUta-(eka paurANika romAMsa )jAda jaisa aTapaTa aura kliSTa jAna par3ate hai| save lekhaka, zrIvIrendrakumAra jaina ema. e. / prakAzaka, sAdhAraNakA jaldI samajhama AjAna vAla zIpaka ukta jJAnapITha / malya 4), pRSTha saMkhyA lagabhaga 350 / hone caahie| imagaM mandaha nahIM ki divAkarajIna mava mAdhAraNakI dRSTise ukta jJAnapIThadvArA isameM paryApa parizrama kiyA hai aura eka kamIkI prati prArambha kI gaI 'lokodaya-granthamAlA' kA prastuta kI hai / saphAI chapAI acchI hai| jilda majabUta hai| pustaka prathama puSpa hai / isameM lekhakane upanyAsake esa prakAzanake liya divAkarajAka sAtha jJAna pITha DhaGgasa purANaNita aMjanA aura pavanaMjayakI premabhI dhanyavAdAha hai| kathAko citrita kiyA hai jo bahuta hI sundara aura 2 Adhunika jaina kavi-mampAdikA, ramA jaina, lomAharpaka hai| upanyAsakaM gasika pAThakoMke liya prakAzaka, pRkti / mUlya, ) / isake par3hane meM kahIM bhI virasanAkA anubhava na hogA ___ isa pustaka kA eka maskaraNa pahale prakaTa hocukA maMga khayAla hai ki jaina paurANika AkhyAnako hai| yaha duum| saMskaraNa hai, isameM kitane hI naye upa-yAmaka DhaGgase prastuta karanA hindI jaina sAhitya kavi aura kavitriyAMkI kavitAoM kA saMgraha aura maMsArameM eka naI vastu hai / hindI granthamAlAke kiyA gayA hai| jaina saMsArakaM mamamta kaviyAM aura sampAdaka zrIlakSmIcandra jainane apanI vidvattApaNa kavitriyoMko yuga pravartaka, yugAnugAmI, pragatipreraka, prastAvanA likhakara to isapara suvarNa kalazakA kAma
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460 anekAnta [ varSa 8 - kiyA hai| saphAI-chapAI saba uttama aura jilda DA. jagadIzacandra jaina, ema.e., pI-eca.DI. / prakAzaka majabUta hai / pustaka paThanIya aura saMgrahaNIya hai| vahI bhAratIya jJAnapITha / mUlya, 3) / pRSTha 202 / __ 5 hindI jaina sAhityakA saMkSipta itihAsa- zvetAmbara jaina zrAgamoMmeM jo kathA-kahAniyA~ lekhaka, zrIkAmanAprasAda jaina D. L. 11. R. .A. S. I lipibaddha pAI jAtI hai unhIMkA prastuta pustakameM prakAzaka ukta jJAnapITha mUlya, 2) / pRSTha sundara saGkalana hai / isI liye pustakakA dUsarA nAma lagabhaga 285 / 'jainakathA kahAniyA~' bhI diyA gayA hai| isameM yaha jJAnapITha mUrtidevI jaina ganthamAlAkA hindI DA0mA0 ne bar3e rocaka DaGga aura marala evaM cAlU sambandhI dusarA grantha hai / pAThaka, bA0 kAmatAprasAda bhApAmeM kahAniyAMko diyA hai / ina kahAniyAMkA jIkI lekhanIse suparicita haiM unhIM kI lekhanIme yaha unhoMne tIna bhAgoMmeM bA~Ta diyA hai--pahale bhAgameM grantha likhA gayA hai| ise maulika racanA kahanekI laukika kahAniyA~ haiM jinakI saMkhyA 34 hai, dasare apekSA prAyaH maMgraha racanA kahanA jyAdA upayukta bhAgameM aitihAsika haiM jo 17 haiM aura tIsare bhAgameM hogA; kyoMki isameM premIjI Adi vibhinna lekhakoM dhArmika haiM jinakI saMkhyA 13 hai| isa taraha isa dvArA karAye gaye hindI mAhityake paricayAdikA hI pustakameM kula 64 kahAniyA~ haiN| ina kahAniyoMkA jagaha jagaha saMkalana hai / imameM sandeha nahIM ki isa prAdhAra vatAmbara jaina Agama haiM aura isa liga pustakake dvArA hindI jaina sAhityakA acchA paricaya unama-mukhyataH dhArmika kahAniyAma-kahIM kahIM milatA hai aura yaha bhI mAlUma hojAtA hai ki vartamAna digambara jaina sAhityase matabheda hai / jaise 'rAjImatI hindIkA mUla udama sthAna jainoMkA apabhraMza sAhitya kI dRDhatA' kahAnIko lIjiye, umameM bhagavAna nmihai| mampAdakakA yaha likhanA ki 'isa pustakameM-kaise nAthaka bhAI rathamikI kalpanA kI gaI hai jA apabhraMzaka mAdhyama dvArA jaina kaviyoMne AjakI isa digambara sAhityama nahIM hai| aura na usameM rAjImatI hindIko aGkarita kiyA aura usa aGkarako mIca tathA rathanamikA ukta sambAda hI pAyA jAtA hai sIMcakara kaise unhoMne bAlabRkSa banA diyA-pAyege' jisameM rathami bhAbhI rAjulako apanase zAdI karane bilkula ThIka hai / paM0 nAthUrAma pramI aura rAhula ke liya phamalA rahe haiN|' yahA~ eka bAta yaha kahanekI sAMkRtyAyana prabhRti vidvAnoMne yaha siddha kara diyA hai hai ki lakhakana ina kahAniyoM ko do hajAra varSa purAnI ki mahAkavi mvayambhU Adi jaina kaviyoMkI apabhraMza batalAI haiM parantu lekhana aura maGkalanakI dRSTimaM vaha kRtiyA~ hI vatamAna hindIkI prasavA he| pustakama kucha ThIka nahIM jAna par3atA, kyoMki ina kahAniyAMkA hindI jaina kaviyoM aura unakI racanAAMkA jA saMgraha zvetAmbara jainAgamAMparase kiyA gayA hai aura paricaya raniGgama diyA gayA hai usase pustakakI unakI madalanA tathA parivardhana devadhigaNAne vikrama sAhityika manAjJatA savathA naSTa hogai hai / eka eka kI chaThI zatAbdImaM kiyA hai jise zrAja kaMvala lagabhaga kavi aura usakI racanAkA alaga alaga upazIrSaka ca udaha-pandrahamI varSa hue haiN| lebakane mvayaM devadhidekara unakA paricaya karAyA jAtA aura phuTanA Tama gaNIkI saGkalanAko vatamAna Agama mAne haiusakI sUcanA karadI jAtI jahA~ jahAsa vaha liyA (prastAvanA pR016) / imama sandeha nahIM ki zrI gayA hai tA bahata uttama hotA / 'anekAnta' meM bahuta jagadIzacaTajIna ina kahAniyAMka sahalana karane meM adhika mAmagrI lIgaI hai para usakA nallakha kucha hI kAphI parizrama kiyA hai aura unheM lokopayogI jagaha kiyA gayA hai / yaha saba hAte huye bhI pustaka banAnakA pUrA prayatna kiyA hai| pAThakAMka liya ye saMgrahaNIya hai / maphAi. chapAi, jilda, maba uttama hai| kahAniyA~ avazya macikara hogii| saphAI, chapAI, 6 do hajAra varSa purAnI kahAniyAM-saGghala yatA jilda Adi saba manojJa hai /
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1.] mAhitya-paricaya aura samAlocana 7 mahAbandha-mala racayitA, bhagavAna bhatabali jo saba 348 pRSTha pramANa hai| yaha prakAzana jahA~ prAcArya / sampAdaka paNDita sumerucandra divAkara UparI maba bAtoMse sundara hai vahA~ bhItarI kucha bAtoM zAlI, nyAyatItha, bI0 e0, ela-ela0 bI0 / se TipUrNa bhI hai| anuvAda kI bhASA vaisI nahIM prakAzaka, ukta bhAratIya jJAnapITha / malya. 121 / jaisI dhavalA aura jayadhavalAka prakAzanoMkI hai / pR0 sakhyA, 500 se kucha Upara / zabdoMkI liSTatAse anuvAda sahaja gamya nahIM rahA / yaha vahI grantharAja hai jise mahAdhavala siddhAnta isake mivAya jahA~ vizeSArthokI jarUrata thI vahA~ bhI kahA jAtA hai / isIko SaTakhaNDAgamakA chaThA vizeSAtha nahIM hai aura jahA~ unakI khAsa jarUrata gvaNDa bhI mAnA jAtA hai| usapara vIrasana svAmIkI nahIM thI vahA~ ve hai| aisA mAlUma par3atA hai ki TIkA nahIM hai / prastuta pustaka samagra mahAbandhakA. divAkarajIna isa siddhAnta granthameM bhI aupadezika jimameM anaka adhikAra haiM. pahalA pratibandhAdhikAra DhaGga apanAyA hai| kitanI hI jagaha anuvAdameM hai| yaha prAkRta bhApAmaM nibaddha malAgama grantha hai| maddhAntika vATayA bhA raha gaI hai, 7 saiddhAntika trATayA~ bhI raha gaI haiM, jinheM kisI ima pahalI pustakama karmabandhaka prakRtibandhakA sUkSma svatantra lekhama hI prakaTa karanA ucita hai| bA0 aura vistRta nirUpaNa kiyA gayA hai / marva prathama namIcandajI mahAranapurana aimI kucha truTiyoMko jaina kavaraka Adya pRSTapara bhagavAna bAlikA AkarSaka sandezamaM prakaTa kiyA hai, jinheM divAkarajIna apane bhavya citr| usake bAda bhItara tIsaraM pupara spaSTIkaraNa dvArA mbIkAra kara liyA hai-unakA saMTa mAha zAntipramAdajIkI mAnevarI gvA matidavI unhAna virodha nahIM kiyaa| mAlUma hotA hai ki kA, jinakI smRtima sthApita jJAnapITa mani devI jaina ni granthamAlAkaM yAgya sampAdakoM aura anubhavI granthamAlAkA yaha prAkRta sambandhI pahalA grantha hai, viziSTa vidvAnoM dvArA yaha ahaTa rahA hai| maiddhAntika citra hai| tadanantara pA~cava patrapara bAyIM aura granthAkA prakAzana va mampAdana evaM anuvAda pUrI zrAcAya zAnnisAgarajI mahArAjakA vItagagatA evaM mAvadhAnIma honA cAhie, kyoMki ma mahAna granthoM dhyAnamudrAmaya manojJa citra hai, jinheM sampAdakane ukta kA dvArA prakAzana honA azakya hai| amAvadhAnIgrantha magapaMgA kiyaa| sAtavaM patrakI boyA Ara sajanatAma bar3I galataphahamiyA~ phela jAtI hai| maTAMbadrI tathA zravaNabajagolakaM vanamAna bhaTrArako yahAM hama yaha bhI kaha denA cAhate hai ki divA aura zrImAna nAgarAja zreSThI mavidro, zrImAna sva. karajIna una dA apane sahayogiyAM--paM0 paramAnandagdhucandrajI ballalA maGgalara, zrI0 maMjayya haMgaDe dharma- jI sAhityAcAya aura 58 kundnlaaljii-kii| mthala nathA candranAtha varmAda muDavidrIka trilokaH . nimama upekSA kI hai, jinhoMne unheM apanA pasInA caTAmagi caityAlayakaM citra haiN| ina lAgAMkI kRpA vahAkara mahayoga diyA thA aura jima mahayogakI aura prayatnama hI yaha grantha divAkarajIko prApta ho sakA mvIkRti divAkarajIna gubha chindavAr3Ama sivanI bulA isake bAda zrI ayodhyAprasAdajI goyalaya, mantrI kara mujhapara prakaTa kI thI aura mujhama apane kAyama bhAratIya jJAnapIThakA 'prakAzakIya', prohIgalAlajI. gaya mAMgI thii| prastuta prakAzanama una donoM vidvAnAMke / sampAdaka prAkRta granthamAlA vibhAgakA prAstAvika' nAma na dekhakara mujhe dukha aura Azcarya donoM he| (hindI va agrajI) aura divAkara jIke IPresence, hameM divAkara jAma esI AzA nahIM thI / astu| / prAkakathana eva prastAvanA vaktavya hai| divAkarajIna pustakakI saphAI Adi acchI hai| svAdhyAya apanI vistRta prastAvanAmeM grantha, granthakAra aura premiyoMko ise maMgAkara isake mvAdhyAyase apanI tatsambandhita viSayAMpara prakAza DAlA hai / tatpazcAta tattvajJAnavRddhi avazya karanA caahie| mRlagrantha aura usake nIce usakA hindI anuvAda hai -darabArIlAla jaina koThiyA, nyAyAcArya
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462 anekAnta [ varSa 8 1 SaTakhaNDAgama-(dhavalATIkA aura usake hiMdI vizepa jijJAsA nahIM rahatI / granthakA hindI anuvAda anuvAda sahita) mUla kartA,-AcArya bhUtabali tathA pUrvavata hai / sAthameM kucha tulanAtmaka TippaNa bhI vyAkhyAkAra viirsNnsvaamii| saMpAdaka pro.hIrAlAla jaina kiyA huA hai| ema. e., pI. eca. DI. mArisa kAleja, nAgapura aura saha granthake anta meM 5 pariziSTa bhI diye hue haiM jinamaMpAdaka paM. bAlacaMdrajI siddhAntazAstrI amraavtii| se prastuta saMskaraNakI vizeSatA aura bhI bar3ha gaI hai| prakAzaka zrImaMta seTha sitAbarAya lakSmIcanda jaina sAhi- unameM 'avataraNa-gAthA-sUcI' nAmake pariziSTake 'cadutyoddhAraka phaMDa, amarAvatI / pRSTha saMkhyA maba milAkara paJcaigo baMdhA' uvarillapaMcae puNa, paNavaNNNA ira446 / mRlya sajilda pranikA 10) zAstrAkArakA 12) / vaNNA, aura 'dasa aTTAramadasayaM' nAmakI cAroM prastuta grantha paTavaNDAgamakA tRtIya khaNDa 'baMdha- gAthAeM prAkRta pacamagraha bhApyakaM caturtha adhikArameM sAmivicaya' nAmakA hai. jisameM karmabaMdhake svAmitva- kramazaH 76, 77, 78 aura 79 nambara para upalabdha kA vicAra kiyA gayA hai aura yaha batalAyA hai ki hotA hai| kauna kauna karmaprakRtiyA~ kina kina guNasthAnoMmeM isa khaNDakaM sAtha paTavaNDAgamake tIna khaNDa baMdhako prApta hotI haiM / isa khaNDameM kula 324 sUtra haiM mudrita hocuke haiM, jo bahuta hI prameya bahula haiM / yadyapi jinama 42 sUtrAM meM gugNasthAnoM ke anumAra kathana kiyA prastuta granthakA 3 pejakA zuddhipatra khaTakane vAlI he aura avAMza 282 sUtrAMmeM mArgaNAoMke anusAra vastu hai, paraMtu vizvAsa hai ki Age imakI aura aura bhI guNasthAnoMkA vivecana kiyA gayA hai / TIkAkAra vizeSa dhyAna rakkhA jaavegaa| aise siddhAnta granthoMka sUkSmaprajJa AcArya vIrasanane sUtroMko dazAmarpaka prakAzanameM presa sambandhI itanI azuddhiyA~ nahIM rahanI batalAte hue, bandhavyuccheda Adika mambandhameM teIsa cAhiye / isa taraha yaha gbaNDa bhI apane pUrva prakAzita prazna uThAkara svayaM hI unakA mamAdhAna karate hue, khaNDoMke samAna hI paThanIya tathA saMgrahaNIya hai| mAdi, anAdi, dhruva, adhruva, sAMtara, niraMtara, svodaya, mUlyameM bhI isa maeNhagAIko dekhate hue koI vRddhi parodaya Adi bandhAkA vyavasthAkA kathana kiyA hai| nahIM huI hai| aura usase bandhasvAmitvakaM mambandhame phira koI -paramAnanda jaina zrIdhara yA vibudha zrIdhara nAmake vidvAna (lekhaka--paM0 paramAnanda jaina, zAstrI) bhAratIya jaina vAGamayakA AloDana karaneme jima kimIkA bhI kucha vizeSa paricaya mAlUma paDa mAlUma hotA hai ki eka nAmakaM aneka vidvAna, grantha- saM prakaTa kara diyA jAya / isI dAsa zrAja meM kA zrAcArya nathA bhaTTAraka hogA haiM: imameronihA- apane pAThakoMko zrIdhara yA vibudha zrIdhara nAmakaM kucha sika vidvAnIko eka nAmakaM vibhinna vyaktiyoM ke vidvAnoMkA paricaya de rahA huuN| mamaya, nirNaya karane meM mAdhana-sAmagrI ke abhAva meM bar3I (1) zrIdhara yA vibudha zrIdhara nAmakaM kaI vidvAna dikkateM peza AtI hai| una dinAMko kama karanake hAgae hai| unameM eka zrIdhara to ve hai jinha vibudha liye yaha Avazyaka aura ucita jAna par3atA hai ki zrIdhara bhI kahate the aura jo agravAla kulama samutpanna
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 12 ] hue the / inakI mAtAkA nAma 'vIlhA' devI aura pitAkA nAma 'budha golha' thA' / ukta kavine isase adhika aura apanA paricaya dene kI kRpA nahIM kI, jisase unake sambandhameM vizeSa vicAra kiyA jA ske| sAtha hI, yaha bhI mAlUma ho sake ki unake guru kauna the ? inakI eka mAtra kRti 'pArzvanAtha caritra' upalabdha haiM, jisase mAlUma hotA hai ki kavine 'candraprabhu caritra' nAmakA eka grantha aura bhI banAyA thA / isa prantha meM kavine grantha praNayanameM preraka sAhunaTTala ke parivArakA vistRta paricaya diyA hai / sAhunala dehalI (yAMginIpura) athavA DhillIkaM nivAsI the, usa samaya dillI meM tomaravaMzIya anaGgapAla tRtIyakA zAsana cala rahA thA / yaha anaGgapAla apane pUrvaja do zranaGgapAloMse bhinna thA aura bar3A pratApI evaM vIra thA / isane hammIravArakI sahAyatA kI thI / yaha hammIravIra kauna hai ? aura isakA anaGgapAlake sAtha kyA sambandha hai ? yaha kucha jJAta nahIM ho sakA / usa samaya dillI jaNa dhanase paripUrNa thI usameM vividha jAtiyAM ke loga sukhapUrvaka nivAsa karate the| cunAMca usa samaya dillIke jainiyoMma pramukha naTTalasAhu the, jo vyasanAdise rahita zrAvakakaM vratoMkA anuSThAna karate the| naTTalamAhu kevala dharmAtmA hI nahIM the; kintu uccakoTi ke kuzala vyApArI bhI the, aura usa samaya unakA vyApAra aGga, vaGga, kaliGga, karnATaka, 1 sirigrayaravAlakulasaMbharvaNa, jaggI bIlhA (bha) vaMgaNa aNvasya virAya paNyAruheNu, kadaNA buhagolDa-taraguruharA paryAyAMvaguNabharaMga, mAhiM mirihare | zrIdhara yA vibudha zrIdhara nAmake vidvAna 463 rajahiM asivara toDiya riu kavAlu, gahu prasiddha aguvAlu dila vahammIra vIra, vaMdiyA vida paciyaracI | dujara-hiya yAvadilaNasIru, duraNyaNAsya rasa- samIru bAlabhara kaMpAviyAyagaDa, bhAmiNiyaNa maNa-saMjagiyara u - pArzvanAtha ca0 prazasti ye hammIra vIra anya koI nahIM, gvAliyara ke parihAravaMza kI dvitIya zAkhA ke hammIradeva jAna par3ate haiM jinhoMne saM0 1212 se 1224 taka gvAliyara meM rAjya kiyA hai 1 nepAla, bhoTTa, pAMcAla, cedi, gaur3a, Thakka, kerala, marahaTTa, bhAdAnaka, magadha, gujara, soraTha aura hariyAnA Adi dezoMmeM cala rahA thaa| inhIM naTTalasAhukI preraNA evaM anurodhase kavine pArzvanAtha caritakI racanA kI thI / prastuta granthakA racanAkAla vi0 saM0 1989 agahanavadI amI ravivAra hai / jaisA ki usakI prazastikaM nimna vAkyase prakaTa hai:"vikkamariMda-supamiddhakAli, dillI-paTTaNa-dharaNakavisAli / sa- vAmI eyArahasaehi, parivADie variparigaehiM / siripAsaraNAhariNammalacarita mayalAmalagyaNohaditta / prastuta granthakA nAma 'pAsanAhacariu ' hai / isa grantha meM kavine jainiyoMka teIsaveM tIrthaGkara bhagavAna pArzvanAtha kA jIvana paraciya diyA huA hai| yaha prantha apabhraMza bhASAmaM racA gayA hai aura 12 sandhiyoM meM samApta huA hai, aura jisakI loka saMkhyA DhAI hajAra loka pramANa hai / sandhikI samApti sUcaka puSpikA gadya meM na dekara svayaMbhUdeva ke samAna padya meM dI huI hai| vaha saMdhi-vAkya isa prakAra hai:iyasiripAmacaritta iyaM buhasirihareNa guNabhariyaM aNumiraNayaM maNojjaM TTalanAme bhave ||1|| vijayaMta vimAraNAo vammAdevI gaMdaNo jAo / pArzvanAtha ca0 kiyappahu caviNaM paDhamI saMdhI parimamatto ||2|| mAhula pitAkA nAma 'a' sAhU thA, inakA vaMza agravAla thA aura yaha sadA dharmakarmama sAvadhAna rahate the| inakI mAnAkA nAma 'memaDiya' thA, jo zIlarUpI sataAbhUSaNoM alaMkRta thI aura bA~dhavajanoM ko sukha pradAna karatI thii| sAhunalake do jyeSTha bhAI aura bhI the - rAghava aura soDhala | inameM rAghava bar3A hI sundara evaM rUpavAn thA, use dekhakara kAminiyoM kA mana dravita hojAtA thA /
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 anekAnta [ varSa 8 aura soDhala vidvAnoMko AnandadAyaka, gurubhakta, ukhar3avAkara dekhA jAya to unameM zilAlekhAdi bhI tathA arahaMtadevakI stuti karane vAlA thA aura milanekI sambhAvanA hai| jisakA zarIra vinayarUpI AbhUSaNase alaMkRta thA, (2) dUsare zrIdhara ve haiM jinhoMne zravantIke muni tathA bar3A buddhivAna aura dhIravIra thA / aura naTTala- mukamAlakA jIvana-paricaya aGkita kiyA hai| isa sAhu ina sabameM puNyAtmA, sundara tathA janavallabha thaa| caritragranthakI racanA bhI apabhraMza bhASAke padghAr3iyA kularUpI kamaloMkA Akara, pAparUpI pAMzu (raja) kA chandameM huI hai| yaha grantha chaha sandhiyoMmeM samApta huA nAzaka, tIrthaGkarakA pratiSThApaka, bandIjanoMko dAna hai jisakI zloka saMkhyA 1200ke lagabhaga hai| isa dene vAlA, paradoSoMke prakAzanase virakta tathA samyak granthakI racanA vikrama saMvat 1208 margAsara kRSNA darzana, samyagjJAna aura samyagcAritra rUpa triratna tIja somavArake dina huI hai| AbhUSaNoMse yukta thA, jo caturvidha saMghako dAna denameM ina zrIdharane isa pranthameM apanA koI paricaya sadA tatpara thaa| sAhU naTTalane kevala pArzvanAtharita prastuta nahIM kiyA, jisase yaha nizcaya karanA kaThina kI racanA hI nahIM karAI thI; kintu usa buddhivAna hai ki ye prathama zrIdhara hI isa granthakaM kartA haiM; kyoMki dharmAtmAne dillI meM vizAla jainacaitya (jainamandira) yaha grantha usase 18 varSa bAda banA hai / ataH kA nirmANa karAkara usakA pratiSThAtmava bhI kiyA thA yaha hosakatA hai ki prathama zrIdhara hI isake ra yatA jaimA ki ukta granthakI pA~cavI maMdhikaM bAdaka nimna hAM, athavA zrIdhara nAmakaM kimI dUmare vidvAnakI yaha padyame prakaTa hai: kRti ho, kucha bhI ho ima sambandha vizeSa anu"yenArAdhya vizuddhadhIramatinA devAdhidevaM jinN| sandhAna karanekI pArUrata hai| satpuNyaM samupArjitaM nijaguNaH saMtopitA baaNdhvaaH|| prastuta mukamAlaritakI racanA mAhu pItheke / suputra kumArakI preraNA yA anurodhapara huI hai| grantha kI pAdyataprazastima sAha pIthe ke vaMzakA vistRta sa zrImAnviditaH sadeva jayatAtpRthvItale nttttlH||" paricaya diyA huA hai, jisame mAlUma hotA hai ki ____Uparake ullekhame yaha spaSTa mAlUma hotA hai ki yaha grantha balaDai (ahamadAbAda-gujarAta) gA~vama banA vikramakI 12 vIM zatAbdika antimabhAga (1989)meM hai jahA~ govindacandra nAmakaM rAjAkA rAjya thA aura dillIma digambara jainamandira maujada the aura naTala- vahA~ka jinamandiramaM padmasana nAmaka muni pravacana sAhana eka anya digambara jainandira banavAkara kiyA karata tha / mAha pAtha puravAr3avazaka bhUpaNa tha usakA pratiSThAmahotsava bhI kagayA thaa| isake sivAya, aura mamyaktvAdi gugAma alakRta the| sAha pItheka 14-15 vIM zatAbdImeM bhI dillIma jainamandirIkA pitAkA nAma 'mAhara jagga' thA aura mAtAkA nAma nirmANa hotA rahA hai| parantu veda hai ki Aja una 'galhA devI / inake sAta bhAI aura the, mahendra, prAcIna samayaka mandiroMkI koI matiyA~ prApta nhiiN| maNaharU, jAlahaNu, malakkhA , maM puNNa(?), samudapAla hotii| para itanA avazya jJAna hotA hai ki ve saba / mandira musalamAnI bAdazAhanake samaya dharAzAyI 'sulakSaNA' thA, jA bar3I hI vicakSagA dhAra kAryapada kaga diye gaye haiM aura una jainandiroM Adika thA isAsa kumAra nAmaka putrakA janma huA thA, pASANa kutubamInArameM lagA diye gaye haiN| katabamInAra jisakA praraNAkA pAkara kavine ukta granthakI racanA meM Aja bhI jainandika pApaNa pAe jAte haiM kI hai aura vaha usIke nAmAGkita bhI kiyA gayA hai| jinameM jaina mRtiyA~ aGkita haiN| unameM kitane hI bArahasayaiM gayaI kapaharisai aTTottaraM mahIyalivarisaiM / pApANa palaTakara bhI lagAye gaye haiN| yadi unheM kasaNa pakkhiAgahaNa hojAyae timNadivasi samivAsaramAyae
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 12 ] zrIdhara yA vivudha zrIdhara nAmake vidvAn 465 kumArakI patnIkA nAma 'padmA' thA usase cAra putra sAhu lakSmaNakI preraNAse racA gayA hai jaisA ki usake utpanna hue the, pAlhaNu, sAlhagu, ballaM yA bAlacandra nimna padyoMse prakaTa hai:aura suprabha' / granthagata carita bhAga bar3A hI zrImadvadomayatAyAM [?] sthitena nyshaalinaa| (3) tIsare zrIdhara ve haiM jinakI racI huI bhaviSyadatta __ zrIlaMbaka cukA'nka-nabhobhUSaNa-bhAnunA // 9 // paJcamIkathA hai jo saMskRtamaM racI gaI hai| yadapi granthameM prasiddhasAdhudhAmekadanujena dyaavtaa| kavi zrIdharane apanA koI paricaya nahIM diyA aura pravaropAsakAcAra - vicArAhita - cetasA // 10 // na usakA racanAkAla hI diyA hai jisase yaha kahanA gurudevA'rcanA-dAna-dhyAnAdhyayana-karmaNA / kaThina hai ki isa bhaviSyadattapaJcamIkathAke kattA sAdhanA lakSmaNAkhyena prerito bhktisNyutH||11|| kavi zrIdhara kaba hue haiM aura unake gurukA kyA nAma thA ? hA~, upalabdha granthakI pratiparase itanA jarUra tadahaM zaktito vakSye caritaM duritApahaM / kahA jA sakatA hai ki isa granthakI racanA vikramakI zrImadbhaviSyadattasya kamalazrItanubhuvaH // 12 // 15vIM zatAbdIka uttarAdhase pUrva hAcukA thA; kyAki (4) cauthe kavi zrIdhara ve hai jinakA racA hA ukta granthakI eka prati vi0 maM0 1486kI likhavAI 'nAnArthamuktAvalI' kopa hai jise 'vizvalocanakoSa' huI maujUda hai / prastuta grantha lambakaMcuka kula ke prasiddha bhI kahate haiN| yaha grantha hindI-TIkA sAtha mudrita 1miri puravADa baMma maMDaNacaMdhau,Ni yaguNaNiyarANaMdiyavaMdhau hocukA hai| granthakartA senavaMzakaM vidvAna the aura gurubhattie paramiya maNImA, NAma mAha rajagga bnniimru| inaka gurukA nAma munisana thaa| inhani kavi nAgendra nahIM galhA NAmaMga piyArI, gahiNi magaicchiya shyaarii| aura amarasiha Adike kopAMkA sAra lekara ukta pavimala mIlAharaNa bihamiya, muhi sajaga buddayAhaM psNmiy| granthakI racanA kI hai| ye zrIdhara kaba hae haiM yaha abhI tAha taNuruhu pItha jAyau, jagamuhayaru mahiyale vikvaayu| vicAraNIya hai, lekina yaha zrIdhara ukta tInoM zrIdhara avatu mahiMde buccA bIya u, buhyaNa,maNaharu tikkau tiyu| nAmaka vidvAnoMse bhinna jAna par3ate haiN| jalhaNuNAmaNi una utthau, puNavisalakavaNu dANa mamatthau (5) pA~cava zrIdhara ve hai jinhoMne zrutAvatArakI chau suu saMpuraNa hugrahu jaha, mamudapAlu mattamaubhAu th| racanA kI hai| ya zrIdhara kaba hue aura unakI guru ahamu sura NyapAla samAmiu,virANAiya gugAgAha vihasiya paramparA kyA hai ? yaha saba vicAraNIya hai / isa padamahI piyaNAmeNa salakavaNu,lakvaNa kaliya sarIraviyakavaNa zrutAvatArake vaNanAma kitanI hI aitihAsika TiyA~ tAha kumAra gAmaNa taNumahu, jAyau muha paha pahama sriiruh| pAI jAtI hai jo anusandhAnaparama ThIka nahIM utrtii| viNya bihamaNa bhUmiTa gattara,mahiyAla maya micchatta-paricattara yaha grantha mANikacanda granthamAlAka antargata siddhAntaghattA-NANa avaru bIyau paka yumarahA haya vara ghinni| sArAdisaMgraha prakAzita hocukA hai| paumA bhagiyA muaNahiM gaNiya jiNamayayara gahigi // 16 (6) chaThaveM zrIdhara ve hai jinhoMne apabhraMzabhApAmeM tahe pAlhaNu NAmaNa pAyau, paDhampatta NaM vmayaNa sttvr| vadhamAnakAvyakI racanA kI hai| prastuta granthameM kavi bIya umAlhaNu jo jiNu pujai, jamu ruveNa Na magAharU puji| ne jainiyoMke antima tIrthakara bhagavAna mahAvIrakA na taiyau bale bhariNa vi jANijai, baMdhava sayahiM sammANijaha / puSkaragayo prAcArya zrIsahasrakIrtidevAstapradaM prAcArya zrI turiyau jAyau sUpahu NAma, NAvaha giyara darasiu kaameN| guNakItidevAstacchiNya zrI yazaHkAtidevAstana nijajJAnA sukumAla carita prazasti varagIkarmakSayArtha idaM bhaviSyadAna paMcamIkathA likhApitaM / " 2"saMvat 1486 varSe ApATa badi 7 guru dine gopAcaladurga (yaha lekhaka puSpikA nayA mandira dharmapurA dehalIke rAjA iMgara mIha rAjya pravartamAne zrIkASThAsaMgha mAthurAnvaye zAstrabhaMDArakI jIrga pratikI hai|)
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 anekAnta jIvana paricaya diyA hai / yaha grantha dasa sandhiyoMmeM samApta huA hai / yaha grantha ToDA-dUcI (jayapura) ke zAstra bhaNDArameM maujUda haiM | isakI racanA jaisavAlavaMzI sAhu nemicandrakI preraNA se huI hai / nemicandrake pitAkA nAma ' naravara' aura mAtAkA nAma 'somA' devI thA / granthake nimna ullekha se mAlUma hotA hai ki kavi zrIdharane vardhamAnakAvya se pUrva do grantha aura apabhraMza bhASA meM banAye the - candraprabhacarita aura zAntinAthacarita' / ina granthoMke anveSaNa karane kI AvazyakatA hai / grantha antima 7 patra nahIM milane ke kAraNa granthakA racanAkAla mAlUma nahIM ho sakA / (7) sAtaveM zrIdhara ve haiM, jinhoMne apabhraMza bhASA meM bhaviSyadatta paJcamI kathAkI racanA kI hai / yaha grantha candravADanagara meM sthita mAhura ( mAthura ) ratnakaraNDaka - TIkAkAra prabhAcandrakA samaya ( lekhaka - nyAyAcArya paM0 darabArIlAla jaina, koTiyA) svAmI samantabhadra viracita ratnakaraNDakazrAvakAvArapara eka saMskRta TIkA pAI jAtI hai jo mANika candra di0 jaina granthamAlA bambaI se zrImAn paM0 jugalakizorajI mukhtAra kI mahatvapUrNa prastAvanA evaM 'svAmI samantabhadra' itihAsake sAtha prakaTa bhI ho cukI hai / isa TIkA meM usake kartAne apanA nAma prabhAcandra va prabhendu diyA hai / ataH yaha TIkA Amataurapara 1 jiha viraiu cariu duhohavAri, saMsArubbhava saMtAvahAri / caMdappaha saMti jisarAha, bhavvayaNa-saroja-diyesarAha / tivai virayahi vIra ho jiggAsu, samaNyA diTThakaM catigAmu - vardhamAna carita 2 'ratnakaraNDaka-viSamapada vyAkhyAna' nAmakA eka saMskRtaTippaNa bhI isa granthapara upalabdha hotA hai jo cArAke jaina siddhAnta bhavanameM maujUda hai / [ varSa C kulIna aura nArAyaNake putra supaTTasAhukI preraNA se banavAyA gayA hai / inake jyeSTha bhrAtAkA nAma vAsudeva thA' / prastuta grantha ukta sAhunArAyaNakI dharmapatnI 'rUpiNI' ke nAmAGkita kiyA gayA hai| isakA racanAkAla vi0 saM0 1530 hai arthAt 16vIM zatAbdI ke pUrvAdhameM banA hai / ataH ye zrIdhara sabase bAdake vidvAna mAlUma hote haiM / inhoMne aura kina granthoMkI racanA kI yaha kucha mAlUma nahIM hotA, bahuta sambhava hai ki naM0 6 aura 7 ke vidvAn zrIdhara eka hI hoM; isa viSaya meM anusandhAna hone kI jarUrata hai / isa prakAra zrIdhara nAmake sAta vidvAnoMkA yaha saMkSipta paricaya hai / AzA hai anveSaka vidvAn inake sambandha meM vizeSa bAtoMko prakAzameM lAyeMge / vIra sevAmandira, tA0 181047 prabhAcandra kartR ke to mAnI jAtI hai; parantu prabhAcandra nAmake dhAraka aneka vidvAna hue haiM aura isa liye vicAraNIya hai ki yaha kina prabhAcandrakRta haiM aura unakA samaya kyA hai ? isa sambandha meM mukhtAra sAhabane apanI ukta granthakI prastAvanA ( pR0 53- 82 ) meM yaha vicAra prakaTa kiyA thA ki yaha TIkA prameyakamalamAttaNDa Adi prasiddha tarka-granthoMke kartAkI kRti mAlUma nahIM hotI, 1siricaMdavAraNyaradviraNa, jigdhammaka raNDakkaTTie / mAhurakulanayagatamIhare, vibudhyasuyaNa maNdhahare NArAyaNadehasamubbhaveNu, maNyakAridiyabhaveNa / sirivAmuevagurubhAyareNa bhavajalagi hiNivaDaNakAyarez NIseMsabalakgvagugNAlae, maivara supttttnnaamaale| - bhaviSyadatta paMcamI kathA
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 12 ] ratnakaraNDaka-TIkAkara prabhAcaMdrakA samaya 467 kintu paM0 AzAdharajIkI sAgAradharmAmRta-TIkAke, aura AptamImAMsAke eka kartRtva-viSayaka apane lekha jisakA racanAkAla usameM vi0 saM0 1296 diyA meM 'ratnakaraNDaka-TIkAke katRtvapara sandeha aura huA hai, bAdakI jAna par3atI hai aura vaha ratnakIrtika bhrAnta ullekha' upazIrpakake nIce spaSTa karake paTTaziSya prabhAcandrakI banAI huI hosakatI hai, jinakA batalAyA hai / paTArohaNa-samaya paTTAvalIma vi0 saM0 1310 diyA yadApi aba ima viSayameM dUsare kisI vidvAnkA hai aura isa liye ratnakaraNDaka-TIkAkAra prabhAcandra- koI khAsa matabheda mAlUma nahIM hotA, phira bhI hama kA samaya vikramakI 13vIM zatAbdIse pUrva nahIM hai| , ___ yahA~para kucha aise sAdhaka pramANa upasthita karate haiM paranta yaha vicAra unakA usa samayakA thA jabaki jinase yaha viSaya aura bhI spaSTa hojAtA hai arthAt Amataurapara bhagavajinasenAcAyake AdipurANameM ratnakaraNDakI haya TIkA prameyakamalamArtaNDakArakI hI ullikhita 'candrodaya' ke kartA prabhAcandrako hI hA kRti prasiddha hotI hai aura usaparase usakA samaya 'nyAyakumudacandrodaya' athavA 'nyAyakumudacandra'kA bhI nizcita hojAtA hai:kartA samajhA jAtA thaa| bAdako nyAyakumudacandra'ke prakAzita honepara jaba usakI prastAvanA-dvArA naye 1 tAkika prabhAcandrAcAyane apanA prameyakamalapramANa prakAzameM Ae tathA mere dvArA yaha bAta bhI mAttaNDa dhArAnareza bhAjadeva (vi0 saM0 1075mukhtAra sAhabako sujhAI gaI ki ratnakaraNDaka- 1510) ke rAjyakAlama banAyA he aura nyAyakumudakI yaha TIkA vi0 saM0 1300meM nirmita haI anagAra- candra Adi grantha bhojadevake uttarAdhikArI jayasiMha dhAmRtakI TIkAkaM avasarapara hI nahIM kintu saMvata nareza (vi0 saM0 1112) ke rAjyasamayameM race haiN| 5296meM racI jAne vAlI sAgAradharmAmatakI TIkA jaisAki unakI prazastiyoMma diye gaye nimna samAptisamaya bhI paM0 AzAdharajIke sAmane maujUda thI; puppikA-vAkyoMsa siddha haikyoMki paNDita AzAdharane sAgAradharmAmRta-TIkA 'zrIbhAjadevarAjya zrImaddhArAnivAsinA parAparapara (pR0 137) meM ratnakaraNDaka 'viSaya-vipato'nupekSA' meSTipadapraNa.mAjitAmalapuNyanirAkRta-nikhilamalakanAmaka padyakA uddhRta karake usake uma samasta pada- laIna zrImatprabhAcandrapaNDitana nikhila-pramANa-prameyavyAkhyAnako bhI thor3esa zabda-bhaMdake sAtha prAyaH jyoM- svarUpodyAtaparIkSAmukhapadamidaM vivRtamiti / ' kA tyA uddhRta kiyA hai jo isa TIkAma ukta padyaka -pR0694 (pra0 mA0 dvi0 shraa0)| vyAkhyAnA'vasarapara prabhAcandra ke dvArA upasthita kiyA 'iti zrIjayasiMha devarAjyaM zrImaddhArAnivAsinA gayA hai, taba unheM apanI purAnI mAnyatAkA parAparaparameSThipraNAmopArjitAmala puNyanirAkRnikhilaAgraha nahIM rahA / ataH mukhnAra sAhabakI una yuktiyoMko yahA~ dekara unapara vicAra karanekI jarUrata malakalaGghana zrImatprabhAcandrapaNDitena nyAyakumudacandro laghIyantrayAlaGkAraH kRta iti maGgalama |'-nyaaykumudnhiiN rahatI, jinake AdhArase unhoMne apanA ukta candra dvi0 bhA0 pR0880 vicAra prastuta kiyA thaa| zrImAna paM0 nAthUrAmajI premI pahale hI isa bAta ThIka isI taraha (nyAyakumudacandra jaisA) gadyakathAko mAna cuke haiM ki ratnakaraNDakI yaha TIkA unhIM kozamaM bhI 89vIM kathAkaM bAda samAgni-puSpikA-vAkya prabhAcandrakI kRti hai jo pramaMyakamalamArtaNDa aura pAyA jAtA hai / yathAnyAyakumudacandrAdike kartA haiM / nyAyAcArya paNDita zrIjayasiMhadevarAjya zrImaddhArAnivAsinA parAparamahendrakumArajIkI bhI yahI mAnyatA hai, jaisAki hamane parameSThipraNAmopArjitAmalapuNyanirAkRnikhilamalaanekAntakI gata kiraNake pRSTha 422 para ratnakaraNDa kalaGgena zrImatprabhAcandrapaNDitenArAdhanAsatkathA
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 anekAnta [ varSa 8 prabandhaH ' kRta iti / ' eka sthalako nIce dete haiMina samAna samApti-puSpikAvAkyoMse siddha hotA 'dhanvantari-vizvAnulomo svakRtakarmavazAt amitahai ki ye tInoM grantha dhArA-nivAsI zrIprabhAcandra prabha-vidyatprabhI devau saJjAtau / to cAnyonyasya dharmapaNDitakI racanA haiM jo dhArAmeM bhojadeva aura parIkSaNArthamatrAyAtau / tato yamadagnistAbhyAM tapasajayasiMha devake rAjyasamayameM hue haiN| gadyakathAkozakI zcAlitaH / magadhadeze rAjagRhanagare jinadattazreSThI racanA inhoMne sarvasukhAvabodhI atyanta sarala padoM- svIkRtopavAsaH kRSNacaturdazyAM rAtrau zmazAne kAyodvArA kI hai jisakI sUcanA unhoMna 'sukomalaiH sarva- tsargeNa sthitI dRSTaH / tato amitaprabhadevenoktaM dUre sukhAvabodhaiH padaiH prabhAcandrakRtaH prabandhaH' ityAdi tiSThantu madIyA munayo'muM gRhamthaM dhyAnAccAlayati / tato samApripadyake dvArA svayaM kI hai| vidyatprabhadevenAnakadhA kRnopasargA'pi na calito hamArA mata hai ki gadyakathAkozake racayitA dhyAnAttataH prabhAte mAyAmupasaMhRtya prazasya ca AkAzaprabhAcandrapaNDitane hI ratnakaraNDaka-TIkAkA banAyA gAminI vidyA dattA taveyaM miTTA anyasya ca namaskAra hai| isake AdhAra nimna haiM: vidhinA sidhyatIti / -gadyakathAkoza li0 patra 15 (ka) gadyakathAkoza aura ratnakaraNDaka donoMkI 'dhanvantari vizvalomau sukRtakarmavazAmitaprabhasAhityika racanA ekasI hai| donoMke nimna maGgalA- vidyatprabhadevI sAtA cAnyonyamya dharmaparIkSaNArthacaraNapadyoMkI tulanA kIjiye matrAyAtau / tato yamadagnimtAbhyAM tapasazcAlitaH / magadhapraNamya mokSapradamasta-dApaM prakRSTa-puNya-prabhavaM jinendrm| deze rAjagRhanagare jinadattazreSThI kRtopavAsaH kRSNavakSye'tra bhvy-prtibodhnaarthmaaraadhnaastskthaaprbNdhm|| caturdazyAM rAtrau zmazAna kAyotsargeNa sthito dRssttH| -gadyakathAkoza li0 patra 1 tato'mitaprabhavanoktaM dUre tiSThantu madIyA munayA'mu samantabhadraM nikhilAtma-bodhanaM, gRhasthaM dhyAnAcAlayati / tato vidyutpabhadavenAnakadhA jinaM praNamyAkhila-karma-zodhanam / kRtopasargA'pi na litA dhyAnAta / tataH prabhAta nibandhanaM ratnakaraNDe paraM, mAyAmupasaMhRtya prazamya cAkAzagAminI vidyA dttaa| karomi bhavya-pratibodhanA-karama ||shaa tasmai kathitaM ca tavayaM siddhA'nyasya ca pazcanamaskArA -ratnakaraNDa-TIkA pR01 canArAdhanavidhinA setsyatIti / - ratnaka.-TIkA pR013 (kha) gadyakathAkozameM aJjanacora AdikI jo 2 TIkA pRSTa 5-6meM AppalakSaNake prasaGgameM kevalIkathAe~ dI gaI hai ve prAya: zabdazaH ratnakaraNDaka-TIkA kavalAhAra-mAnyatAkA saMkSepameM yuktipurassara nirAkaraNa meM bhI usI prakAra pAI jAtI haiN| namUneke taurapara kiyA gayA hai aura sUcanA dI gaI hai ki vistArase 1 isa granthakA prabhAcandrokta zuddha nAma 'yArAdhanA-satkathA- prameyakamalamAttaNDa aura nyAyakumudacandrameM prarUpaNa prabandha' pratIta hotA hai| gadyakathAkoza nAma to pIchese karanese yahA~ itanA hI saMkSipta-kathana payota hai / yathAisaliye prasiddha hogayA mAlUma hotA hai ki vaha gadya meM 'tadalamatiprasaGgana prameyakamalamAttaNDe nyAyalikhA gayA hai aura unake bAda brahmanemidattane apanA kumudacandra prapazcata: prA.paNAta / ' kathAkoza padyAmaM likhA hai| prabhAcandake kathAkozale esA yahA~ yaha khAsa taurase dhyAna dene yogya hai ki bhI mAlUma hotA hai ki unake pahale saMskRta athavA pAkRta TIkAkArane apanI isa TIkAmeM dUsare vidvAnake eka yA donoma racita koI padyamaya bhI kathAkoza rahA hai aura bhI granthakA nAmollekha nahIM kiyaa| ata: upayukta jisake padyoMke pratIka-vAkyAMza isameM dekara kathAe likhI ullevisa pratIta hotA hai ki TIkAkArana apane hI gaI haiM / jo ho, usakI pUrI jA~ca karanepara hI kucha pUrva racita ukta granthAMkA nirdeza kiyA haiN| arthAt nizcitarUpamaM kahA jA sakatA hai| -lekhk| yaha TIkA pramaMyakamalamAttaNDa aura nyAyakumudacandraka
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 12 ] ratnakaraNDaka-TIkAkAra prabhAcaMdrakA samaya 469 racayitAkI kRti hai| isI prakArake ullegva samAdhi- AhAriNaH ityabhyupagamAt-pR0 856) / dvitIya tantrakI TIkA aura zabdAmbhojabhAskarameM bhI pAye vikalpe tu tridazAdibhirvyabhicAraH teSAM kavalAhArAjAte haiN| jinheM nyAyAcArya paM0 mahendrakumArajIne bhAve'pi dehsthitisNbhvaat|' -nyAyaku0 pR0 857 prameyakamalamAttaNDakArakI hI kRtiyA~ siddha kI tathA hi| bhagavato dehasthitirAhArapavikA dehahai / imase bhI yaha TIkA prameyakamalamArtaNDa kArakI sthititvAta asmadAdidehasthitivat / jainenocyatejJAta hotI hai| atra kimAhAramAtraM sAdhyate kavalAhAro vA ? prathama3 TIkAmeM yatra tatra zailI aura takakA prAyaH usI pakSe siddhamAdhanatA Asayogakalina AhAriNo prakArase Azraya liyA gayA hai jisa prakAra prameya- jIvA ityAgamAbhyupagamAt / dvitIyapakSe tu devadehakamalamArtaNDa aura nyAyakumudameM dRSTigocara hotA hai| sthityA vyabhicAraH / devAnAM sarvadA kavalAhArAantara sirpha itanA hI hai ki ve donoM yahA~ granthAnurUpa bhAve'pi asyAH saMbhavAt |'-rtnkrnnddttiikaa pR05 aura atisaMkSipa hai| namunake taurapara donAMka tIna ina avataraNoMse jAnA jAtA hai ki yaha TIkA prameyauddharaNa nIce diye jAte kamalamAttaNDa aura nyAyakumudacandrake ra yatA prabhA(ka) avighnena zAstraparisamAptyadikaM hi phala- candAcAryakI banAI huI hai-ratnakIrtike paTTaziSya muddizyaSTadevatAnamaskAraM kurvANAH zAprakRtaH zAstrAdI prabhAcandakI, jinakA samaya vi0 kI 13vIM, 14vIM pratIyante / -prameyaH pR07 zatAbdI batalAyA jAtA hai, banAI huI nahIM hai| yaha nivighnanaH zAmraparisamAptyAdika phalamabhilaSa- smaraNa rahe ki ratnakIrtike paTTaziSya prabhAcandrakA niSTadevatAvizeSa namaskurvannAha / '- ratnakaraNDaTI. pR2 pUrvAllimvita paTTArohaNasamaya (vi0ma0 1310 ) (kha) 'nana vyAptipratItyartha takalakSaNapramANAbhyu- abhrAnta nahIM mAlUma hotA; kyoMki ina prabhAcandrake pagamo'nupapannaH, pratyakSato'numAnatA vA tasyAH pratIti- eka ziSya brahmanAthUrAmane vi0 saM0 1416meM siddheH ityAzaGkA nirAkurvannAha / ' --nyAyaku. pR. 426 'ArAdhanApaJjikA' kI lipi karAI thI' aura imase nanu samyagdarzanasyASTabhiraGgaH prapitaiH kiM prayo ina prabhAcandrakA samaya 14vIM zatAbdIkA uttarAdha janam ?, tadvikalasyApyasya samArocchedanasAmarthya jJAta hotA hai| aura isaM liye paM0 AzAdharajIkI maMbhavAta, ityAzaMkyAha / ' - ratnakaraNDaTIkA pR0 24 sAgAradharmAmRtaTIkA (vi0 saM0 1296)se bahuta pUrva (ga) 'tathA hi-"bhagavatI dehasthiti: AhAra racI gaI isa ratnakaraNDaka-TIkAke ra yatA ye prabhApRvikA dehastitvAt ammadAdi dahasthitivata" candra kadApi sambhava nahIM haiN| ityatra prayoge kim AhAramAtrapUrvakatva tatsthita: 4 nyAyAcArya paM0 mahendrakumArajIne 'pravacanamArapramAdhyeta, kavalAhArapUrvakatvaM vA ? prathamapakSe 'siddha sarojabhAskara' ko bhI prameyakamalamAttaNDakArakI hI sAdhyatA' ityuktam (A sayogakelino jIvA racanA siddha kiyA hai / isa granthakI aura ratnakaraNDa1 ve ullekha ye hai: TIkAkI prArambhika utthAnikAe~ samAdhitantraTIkAkI 'yaiH punaryogamAkhyemuktI tatpacyutirAtmano'bhyupagatA taraha bilkula ekasI hai / yathAte prameyakamalamArtaNDa nyAyakumudacandra ca mokSavicAre 'zrIkundakundAcAryaH makalalokopakArakaM mokSavistarataH prtyaakhyaataaH|' -samAdhitaMtraTIkA pR0 15 mArgamadhyayanarucivineyAzayavazenopadarzayitukAmo ni'tadAtmakatvaJca rthasya adhyakSato'numAnAdezca yathA vighnataH zAstraparisamAptyAdikaM phalamabhilapanniSTasiddhayati tathA pameyakamalamArtaNDe nyAyakumudacandraM ca parUpitamiha dRSTavyam / ' -zabdAmbhojabhAskara 1 dekho, jaina sAhitya aura itihAsa pR0 32 / 2 dekho nyAyakumuda ni0 bhA0 kI prastAvanA / 2 dekho, nyAyakumuda dvi0 bhA0 pastAvanA pR0 63-64 /
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 407 anekAnta varSa ] devatAvizeSa zAstrasyAdau namaskuvannAha / ' ina pramANoMse yahI siddha hotA hai ki yaha TIkA -prvcnsaarsgejbhaaskr| prameyakamalamArtaNDa Adi prasiddha granthoMke kartA 'zrIsamantabhadrasvAmI, ratnAnA rakSaNApAyabhUtaratra- prabhAcandrAcAryakI banAI huI hai aura jinakA samaya karaNDakaprakhyaM samyagdarzanAdignAnA pAlanopAyabhUtaM vi0 saM0 1867 se vi0 saM0 1137 (I0 sana 1010 ratnakaraNDakAkhyaM zAstraM karnakAmo nivighnataH se 1080) hai|| zAstraparisamAptyAdikaM phalamabhilaSaniSTadevatAvizeSa namaskurvannAha / ' -ratnakaraNDa-TIkA pR0 1 / vIrasevAmandira, 19-10-47 sampAdakIya baktavya 1 anekAntakI varSa-samApti jAtI haiM aura lacchedAra bAtoMmeM grAhaka banAye jAte isa kiraNakaM mAtha anakAntakA AThavA~ varSa haiM para sAlameM 4-6 aGka dekara candA khatama kara diyA samApta horahA hai| isa varSa anekAntane pAThakoMkI jAtA hai / " dUsare eka vidyArthI mahAzaya yahAMtaka kitanI saMvA kI, kitane mahatvake lekha prastuta kiye. kupita hue ki ve sampAdaka yA prakAzakako kosanake kitanI naI khojeM sAmane rakkhI. kyA kaLa vicAra- bajAe sAre jenasamAjako hI kosane lage aura jAti utpanna kI aura samAjake rAga-drapasa kitanA Avazama Akara likha gaye-"aisI jainasamAja, jA alaga rahakara yaha Thosa sevA-kArya karatA rahA, ina eka aise uccakoTi ke patrakA prabandha nahIM kara sakatI, saba bAtoMko batalAnakI yahA~ jarUrata nahIM-nityakaM yAda vaha saMsArase naSTa hojAya, to acchA hai|" pAThaka unase bhalIbhA~ti paricita haiM aura jo paricita aurata aura kuchane prabandhAdikI bhamanA-dvArA anya prakArase na hoM ve vApika viSaya-sUcI Adiko dekhakara usakA hI apanA roSa vyakta kiyaa| grAhakoMkA yaha roSa kitanA hI AbhAma prApta kara sakate haiN| parantu ma yadyapi mujhe burA nahIM lagA, maiMne use apane liye eka yaha prakaTa karate hue kheda z2arUra hotA hai ki isa varSa prakArakI cetAvanI samajhA aura sAtha hI yaha bhI kA kAryakAla lambA adhika hogayA hai-usane 12 samajhA ki pAThakakA anakAntakA samayapara na sthAnapara 4 mAsakA mamaya le liyA hai aura yaha nikalanA kitanA akhara rahA hai aura ve usake liye anekAntaka itihAmameM pahalA hI avasara hai jaba varSa kitane Atura horahe haiM / parantu phira bhI maiM kA zrArambha hojAnepara umakI samAptimeM itanA samaya majabUra thaa| lagA ho / isa varSakI aneka kiraNoMka prakAzita maiMne pichale varSake antameM apanI sthiti aura honemeM presa aura kAg2ajakI gar3abar3Ike kAraNa jo asA- prasaka kAraNa hAnavAlI apanI parezAnIkA spaSTa kara dhAraNa vilamba huA usakI vajahama pAThakoM ko bhArI diyA thaa| maiM nahIM cAhatA thA ki presakI samucita pratIkSAjanya kaSTa uThAnA par3A hai aura yahI mere liye vyavasthA hue binA patrako agale sAlake liye jAga khedakA viSaya hai| pratIkSA karate karate kucha pAThakAMka rakkhA jAya, aura ima liye vaisI vyavasthAke abhAvato dhairyakA bAMdha hI TUTa gayA aura ve AkSepakI bhASA 1degyo, hAla meM likhA gayA 'zrA0 mANikyanandike samayapara ma yadvA tadvA jo jImeM AyA likha gye| eka abhinava prakAza' nAmakA merA lekha, anekAnta varSa 8 majanane likhA--'sAla zurU honapara naI skImeM rakhI ki08-6 /
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 12 ] sampAdakIya vaktavya 471 meM mujhe patrakA banda kara denA taka iSTa thaa| parantu cArya, paM0 darabArIlAlajI nyAyAcArya, pa0 kailAzacandra janoM tathA mitroMkA anurodha hA ki patrako jI zAstrI, pa0 paramAnanda jI zAstrI, pro0 hIrAlAla banda na karake barAbara jArI rakhanA cAhiye aura jI ema0 e0, bAbU jyotiprasAdajI ema0 e0, udhara zrIvAstava premakI orase yaha AzvAsana milA zrIkastUrasAvajI bI.e., DA.e.ena. upAdhyAya ema.e., ki 'aba hama jitane phArmoMkA koI aGka hogA use zrI agaracaMdajI nAhaTA, zrI bhaMvaralAlajI nAhaTA, usase dagane athavA adhikase adhika DhAI gane dinoM AcAya baladevajI upAdhyAya ema0 e0, bAbU rAjameM chApakara jarUra de diyA kreNge| isI anugaMdha tathA kumArajI, bAbU pannAlAlajI agravAla, paM0 bAlacaMda AzvAsanake balapara AThaveM varSakA prArambha kiyA jI bI0 eka, paM0 ke0 bhujabalIjI zAstrI, bAbU dazagayA thA / AThaveM varSakA prArambha karate hue rathalAla jI kauzala, zrIpraphullakumArajI mAdI ema. e., koI lacchedAra bAteM nahIM banAI gaI, na aisI bAtoMke zrIdaulatarAmajI 'mitra', paM0 kAzIrAmajI zarmA, dvArA grAhaka banAne kA koI yatna hI kiyA gayA aura paM0 indrajItajI, paM0 ratanacaMdajI mukhtAra, paNDita na aisA kabhI huA hai ki 4-6 aGka nikAlakara hI ajitakumArajI zAstrI, bAbU jayabhagavAnajI bI. e., candA khatama kara diyA gayA ho| hamezA yaha dhyAna vakIla aura sAhityAcAya paM0 rAjakumArajIkaM nAma rakkhA jAtA hai ki grAhaka maiTarakI dRSTisa ToTameM na khAsataurase ullekhanIya haiN| AzA hai bhaviSyama rahe aura maiTara bhI prAyaH sthAyI mahatvakA hotA hai- anakAntako aura bhI mulekhoMkA sahayoga prApta hogA sAyika samAcAroM zrAdika kapamaM asthAyI nahIM. aura sabhIka sahayAgase yaha patra U~cA uThakara lAkajo par3hakara pheMka diyA jAya athavA vilambase pahu~cane hitakI sAdhanA-dvArA apane dhyeyako pUrA karane ke kAraNa phIkA, bAsI yA zrI-hIna hojaay| cunAMce samatha hoskegaa| pichale varSama marakArI pratibandhoMke kAraNa yadi 228 aba maiM una sajanoMkA bhI khAsataurasa aAbhAra pRSThakA aura usase pahale chaThe varSameM, jaba koI khAma prakaTa karatA hUM aura unheM dhanyavAda detA hUM jinhAna pratibandha nahIM thA, 386 pRSThakA maiTara grAhakoMkA diyA isa varSa samaya samayapara anekAntako Arthika mahAgayA taba isa varSa vaha 472 pRSTakA diyA gayA hai yatA bhejI tathA bhijavAI hai aura jinake nAma aura maiTara bhI pahale ke mamAna upayogI tathA sthAyI anekAntameM prakaTa hota rahe haiN| unameM bAba nandalAlajI mahatvakA rahA hai / sAtha 1, mUlya bhA vahA gata varSoM jaina kalakattA aura unaka putra bAbU zAntinAthajI vAlA 4) kA hI rahane diyA gayA hai; jabaki kAgaja tathA bAbU nimalakumArajI, rAyabahAdura hulAmarAyajI aura chapAikI maMhagAika kAraNa prAyaH sabhI patrAMkA sahAranapura, bAbU nemacaMda bAlacaMdajI usmAnAbAda, mUlya bar3ha gayA athavA AkAra ghaTa gayA hai / imase saMTha gulAbacaMdajI ToMgyA iMdaura, zrImaMta seTha lakSmIspaSTa hai ki maiTarakI dRSTise ima vapake grAhaka jarA bhI cadajI bhilasA, lA0 rur3AmalajI zAmiyAne vAle ghATemeM nahIM rahe balki pichale varSoM kI apekSA lAbha sahAranapura, lA0 udayarAma jinazvaradAsajI sahAranameM hI adhika rahe haiM / astu / / pura, lA0 phemala catarasenajI, mAlika vIrasvadezI varSakI samAptika isa avasarapara maiM apane una bhaNDAra saradhanA aura lA0 prakAzacaMdajI nAnautAke vidvAn bandhuoMkA dhanyavAda kiye binA nahIM raha nAma vizeSa ullekhanIya hai / sakatA jinhoMne apane acche acche lekhoM dvArA isa isa varpake sampAdana-kAryameM mujhase jo koI bhUleM patrakI sevA kI hai aura ise unnata, upAdaya tathA huI ho athavA sampAdakIya kartavyake anurodhavaza smaraNIya banAnameM merA hAtha baTAyA hai| una sajjanoM kiye gaye mere kisI kArya-vyavahArase yA svataMtra lekhameM munikAntisAgarajI, paM0 vaMzIdharajI vyAkaraNA- se kimI bhAIko kucha cA ho to usake liye
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 472 anekAnta [ varSa 8 maiM hRdayase kSamA-prArthI hUM; kyoMki merA lakSya jAnabUjha ke adhikArI nahIM hoMge / imameM sandeha nahIM ki zAstrI kara kisIko bhI vyartha kaSTa pahu~cAnekA nahIM rahA hai jI samAjake eka karmaTha vidvAna haiM, usake purAne sevakoMmeM aura na sampAdakIya kartavyase upekSA dhAraNA karanA se haiM aura unake hRdayameM bhI samAja-sevAkI apanIhI mujhe kabhI iSTa rahA hai| jaisI hI lagana hai| ve pahale kaI patroMko samayapara nikAlate bhI Aye haiN| ataH AzA hai ki ve apane praNa 2 anekAntakA agalA varSa ko jarUra pUrA kreNge| unake isa AzvAsanake balapara __ zrIvAstava-presake AzvAsana-bhaGga aura gairajimme- hI patrako agale varSakaM liye cAlU rakhA gayA hai / dArAnA ravaiye Adike kAraNa jaba antako maI mAsake agalA varSa janavarI san 1948 ke madhyase prArambha zurUmeM raoNyala presakI zaraNa lenI par3I taba yaha nizcita hogaa| vASika candA agale varSase.5) ru0 rahegA, huA thA ki anekAnta ke isa varSakI avaziSTa pA~ca vatamAna mahaMgAI aura prasoMke bar3hate hue cAjako kiraNoMko tIna mahInemeM nikAla diyA jAvegA, dekhate hue yaha mUlya bhI kama hI hai aura isase patrakA parantu kucha paristhitiyAMvaza vaisA nahIM hosakA aura pUgakharca nahIM nikala sakatA; phira bhI cUMki apanI dRSTiisaliye ina kiraNoM ke prakAzanameM tInakI jagaha ATha Arthika na hokara samAja-sevAkI hai isIse apekSAmahInekA samaya laga gayA / isase merA dila TUTa kRta kama mUlya rakkhA jAtA hai| isa kiraNake milate gayA aura maiM premase Ageke liye yatheSTa AzvAsana na hI premI pAThakoMko apanA 5)ru.candA manIoNrDarase bhe milaneke kAraNa isa patrako banda karanA hI cAhatA denA cAhiya, jimase agalI kiraNa prakAzita hote thA ki pa0ajitakumArajI zAstrIne, jo hAlameM apanA hI unake pAsa ThIka samayapara pahu~ca jAya-vI0 pI0 'akalaGka presa' mulatAnase sahAranapura le Aye haiM, se bhejanemeM adhika samaya lagatA hai| agale varSase mujhe vaimA karanese rokA aura dRDhatAkaM sAtha yaha paM0 darabArIlAlajI nyAyAcArya sahAyaka sampAdakake zrAvAmana diyA ki hama anakAntako apanA hI patra rUpameM kAya karage, isase pAThakAMkA aura bhI kitanI mamajhakara usa samayapara nikAleMge, mamayapara nikAlane hI bAtoMkA lAbha rhegaa| agale varSa isa patrako kaliya jarUrata par3anapara anya sabakAryoMko gauNa kara deMge sarvasAdhAraNakI dRSTi se bhI adhika lokopaya gI aura yadi samayapara na de sakeMge to niyata cArja pAne banAnekA Ayojana ho rahA hai| bAbU choTelAlajI kalakattAkI sahAyatA aura merI kRtajJatA merI dharmapatnI to bImAra cala hI rahI thI, kintu julAIka antama maiM bhI mahasA bImAra hogayA aura karIba tIna saptAha sakhta bImAra rahA / merI yaha bImArI TAiphAiDake mamAna bar3A bhayaGkara thI aura mujhe apane bacanekI bahuta kama AzA rahI thI; kintu mukhtAra sAhabakI sadbhAvanA tathA mitravara paM0 darabArIlAlajI koThiyA nyAyAca.ryakI samavedanA, sevA aura davAI AdikI vyavasthAne mujhaM svasthya kara diyA / isa svasthyatAmeM mujhe jinakI adhika kRtajJatA prakaTa karanI hai ve haiM zrImAna bAbU choTa jAlajI raisa, kalakattA / Apane koThiyAjIka patra dvArA merI aura merI dharmapatnIkI bImArI sambandhI saMketa pAte ho mere ilAjake vAste hArdika mahAnubhUtiko liye hue dosau rupayakI Arthika sahAyatA bhejI aura bar3I cintA prakaTa kI / mai bAbU sAhabakI isa mahAnubhUtipUrNa udAranAke liye bahuta hI AbhArI aura kRtajJa huuN| zrImAn pa0 kailAzacandajI zAstrI, banArasa Adine bhI merI bImArIpara cintA aura sahAnubhUti prakaTa kI / maiM unakA aura koThiyAjIkA bhI AbhArI hU~ / yadi ina sabakI sahAyatA na milatI to zAyada itanI jaldI pUrNa svasthya na ho paataa| -paramAnanda jaina
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ (lekhaka- svargIya zrI bhagavata' jaina) trAcArya dharasenane gambhIra svarameM kahA- aura yaha dekha unakA mana Anandase bhara gyaa| " 'jAnate ho, kisa lie bulAyA hai apanI kAmanAke anukUla vastu pAkara kauna khuza tuma donoMko ?' nahIM hotA ? vinayase jhukate hue donoM muniyoMne eka svarameM kaI dina AcArya-caraNoMmeM bIta gae donoMke / uttara diyA-'sirpha itanA hI, ki hameM vizeSa vidyA- nahIM kahA jA sakatA-jJAnakoSa AcAryavaryane kyAlAbha hogA aura vIra-zAmanakI sevAkI yogyatA kyA anveSaNa kiyA una donoMke guNa-doSoMkA ? prApta hogii|' ___ eka dina bole-'eka mantra maiM tama donoMko ____ 'ThIka, yahI bAta hai| maMga icchA hai, maiM apane detA huuN| vidhi-pUrvaka sAdhana kro| vidyA jaba siddha antima dinoMmeM kinhIM yogya ziSyoMko vaha jJAna hojAya, taba mujhe Akara kahanA-samajhe ? sA~pa jAU~, jise maiMne parizramase apane jIvanameM puSpadantane kahA- 'jaisI aajnyaa'| maJcaya kiyA hai, tAki Ane vAle kaThora-yugameM zAstra- mantra unheM batalA diyA gayA-savidhi / ........ jJAna-dvArA vIra-zAsana duniyAkA kalyANa kara ske| aura unheM ijAjata dI, jAne kI / vaha cale ge| zruta-jJAnakI rakSA hoske|' bhUta lakI bArI aaii| unheM bhI mantra de, vidA kiyaa| puSpadanta aura bhUtabarbAla donoM cupa, sunatebhara rhe| akaMle AcArya mahArAja baiThe rahe mauna ! zAyada phira ve bole (isabAra vANImeM prasannatAkI puTa soca rahe the-'buddhivAdakI parIkSAmeM ye uttIrNa hote thI)-'para, isa sabake lie yogya ziSyoMkI jarUrata haiM, yA anuttIrNa ? nijI paMjI bhI kucha hai yA rttntthii| zeranIke dUdhake lie svarNapAtrakI AvazyakatA vidyArthI bane hue mArgapara calaneke AdI (abhyAsI) hotI hI hai, usake binA vaha durlabha vastu Thahara nahIM haiM, yA svayaM apanA mArga nirmANa karanekI bhI kSamatA sktii| maiM cintita thA, merI nigAhameM vaisA koI hai inake pAsa... . . . . . . . . . . . ?' zipya na thA-prasannatApUrvaka vidyA-vibhUti jisake supada kI jAsakatI / ataH tamhAraM ga AcArya giranAra-zela ke pAvana kSetrameM-bhagavAna neminAtha mahAsanase nivedana kiyA gayA ki ve apane sAhasI, kI nirvANa-zilApara baiTha gae-donoM mantra-sAdhanasUkSmabuddhi, vinamra aura grahaNa-dhAraNamaM mamarthana ke lie| acala, sumerukI taraha ! dhyAnastha !! ni:spRha !!! suzIla vidyArthI mujhe deN| mujhe prasannatA hai ki unhoMne nAsAgra-bhAgapara hoSTa ! eka dusarekI dRSTi tumhAre jaise namra aura catura vidyArthI mujhe dekara merI obhala ! cintAsa zunya ! apane ApameM tanmaya ! sahAyatA kI hai / kAza ! tumhAre dvArA merI sad ekAnta-sthAna ! vairAgyamaya !! icchA saphalIbhUta ho|' mantra-sAdhana jaba mamAptikI ora bar3hA, to puSpadannana avilamba zrIpadoMmeM sira navAte hue kahA- bhaviSyapara nirbhara hai -guruvarya ! mamayase pUrva puSpadantakaM sAmane eka devI AI-vastrAbhUSaNoMse alaMkRta, sundara zarIra! . kucha kahanA anadhikAra ceSTA hogii| 'para, yaha vikRti kyoM ?'-puSpadantake manameM AcAryane mandamuskAnase donoM nimrantha- prazna uThA ! vidyArthiyoMkI ora dekhA / dekhA sacamuca ahaGkArase bhara-naz2ara dekhA-dekhA ki devIke eka cakSu rIte haiM donoM vinamratAse pUrNa vidyA-pAtra / hai-kAnI hai !
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSa 8 socane lage vaha-'acarajakI bAta hai ki svarga- kiyA, to sAdhanA saphala huI ! sundarAkAra devI vAsinI badasUrata dikhalAI de rahI hai-mujhe ? kyA sAmane AI ! devI kAnI ho sakatI hai ?-kadApi nahIM ! phira * ? vidyAne dAsItva svIkAra kiyaa| taba kyA mantrameM kucha hInAdhikatA hai, azuddhi hai, vikRti hai ?' ' prAcArya mahArAjakI prasannatA sImA lA~gha gaI___ samAdhAnake lie unhoMne mantrakI jA~ca karanA jaba unhoMne yaha jAnA, ki donoMne vidyA prApta karalI / taya kiyA ! vyAkaraNakI kasauTIpara kasA to sacamuca ve bole-'aba mujhe vizvAsa hogayA, ki tuma eka akSara kama thA usameM ! aGga-bhaGga thA vaha ! donoM sacamuca zAstrake grahaNa, dhAraNa aura pracAra mantra sudhAra kara phira sAdhana karane lge| isa dvArA vIra-zAsana-sevAkI yogyatA rakhate ho| tuma bAra jo devI naz2ara par3I, vaha pUrNa sundarI thI! merI parIkSA uttIrNa hue ho| aura isase mujhe jo aura tabhI unheM vidyA siddha hogaI ! khuzI mila rahI hai, use prakaTa nahIM kiyA jA sktaa|' ___ donoMkI gardane saGkocase jhuka gii| donoM mauna, bhUtabalike sAtha bhI karIba-karIba vaisI hI ghaTanA niruttara !! ghaTI, jaisI puSpadantaka sAtha ! pharka sirpha itanA hI ve kahate gae- 'maiMne mocA, asaMkhya prANiyoM ke rahA ki unheM kAnI devIke darzana hue to inheM usake kalyANakA bhAra maiM jinake Upara rakhanA cAhatA hai, sthAnapara eka dUsare prakArakI badazakla devIke ! yo, yuga-yugoM taka jinakA matprayatna saMsArako mukha aura vaha devI raGga-rUpameM burI nahIM thI / tamAma zarIra zAntikA mAga batAneke lie agramAmI rahegA, unakI sundara thA-usakA ! lekina dA~ta itane bar3e the ki parakha honA atyanta Avazyaka hai, nihAyata z2arUrI hai| aoThoMse bAhara nikale hue the| sArI sundaratApara saca hai, ki maiMne kaI dinakaM mamparkama tumheM bahuta kucha jinhoMne pAnI phera diyA thaa| aura vaha devI sacamuca jAna liyA thA ki tuma kyA ho| lekina mAgameM bhayAnaka rAkSasI-sI kurUpA hogaI thii| dA~toMkA nirmANakI kitanI kSamatA rakhate ho, gatizIla buddhisaundayake sAtha kitanA gaharA sambandha hai, yaha usakI meM kitanI ugratA hai-sUkSmatA hai, yaha rahasyamaya hI zaklase sApha prakaTa horahA thaa| banA rhaa| isI sandehako miTAneke lie tuma donoM bhUtabali cakarAe ! ko eka mantra diyA, jisake akSaroMmeM kamI-vezI thii| 'devI aura kurUpA ? yaha kaise .... ?' buddhine aura tumane usakA saMzodhana kara mAbita kara diyA, prazna utthaayaa| ki hamAre pAsa kevala raTanta-vidyA hI nahIM hai, tAkika vivekana kahA-'nahIM yaha nahIM hotaa| deviyA~ buddhi evaM jA~cakI kasauTI bhI hai| lakIrakaM phakIra kurUpa nahIM hotI, hA~ bana z2arUra ra * haiM, varan lakIra khIMcakara phakIroMko usapara vikriyAse ! phira ?' calAnakI tAkata rakhate hai| ___ 'mAlUma hotA hai-mantrameM kucha galatI hai / nahIM donoMne mu~ha kholA-kisa yogya haiM hama to phira dUsarI vajaha kyA ho sakatI hai, isa avasara mahArAja ? prazaMsAkaM yogya haiM ye Apake caraNa, para ? zAyada koI nahIM !' jinakI zaraNameM hama pAe haiN|' bhUtabalikI tIkSNa-buddhine vikRtikI jar3ako pakar3a liyaa| vandanIya prAcArya dharasenane kitana:-kyA diyA mantrakI zuddhatA parakhI, to use azuddha rUpameM donoMko, yaha isase spaSTa hojAtA hai ki siddhAnta paayaa| eka akSara adhika! zAstrake uddhArakA-Agama sUtroMkI racanAkA-pradhAna sudhArA! saMzodhana-pUrvaka jaba usakA punaH sAdhana zreya puSpadanta aura bhUtabali donoMko prApta huA hai|
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIjugalakizora mukhtAra-sampAdita anekAntake AThaveM varSakI viSaya-sUcI viSaya aura lekhaka pRSTha viSaya aura legvaka ? atizaya kSetra candravADa-[paM. paramAnanda zAstrI 345 kyA khAka vasanta manAU~ maiM ?--(kavitA) adRSTavAda aura honahAra- [zrIdaulatarAma 'mitra' 192 [paM. kAzIrAma zarmA 'praphullita' apabhraMza bhASAkA jaina kathA-sAhitya-[paM0 kyA tIrthakara prakRti cauthe bhavameM tIrthakara banAtI paramAnanda jaina zAstrI .... 273 hai ? -[bA. ratanacanda mukhtAra .... amRtacandramUrikA mamaya [pa0 paramAnanda zAstrI 173 kyA mathurA jambUsvAmIkA nirvANasthAna hai ?ahimA aura mAmAhAra-[primpa eka cakravartI 148 paM0 paramAnanda jaina, zAstrI ..... 65 AcArya anantavIrya aura unakI siddhivini- khajurAhAke mandiroMse (kavitA)-[zrIikabAla zcayaTIkA-[nyAyAcArya paM0 darabArIlAla 2 bahAdura prAcArya mANikyanandikaM samayapara abhinava gadara meM pUrvakI likhI huI 53 varSakI 'jaMtarI prakAza- [nyA. paM. darabArIlAla jaina 349, 374 khAma'-[sampAdaka ... .... 10 AtmavizvAsa ho saphalatAkA mala hai- gommaTamAra aura namicandra-[sampAdaka 301 [zrIakhilAnanda mparAma zAstrI ... 138 grantha aura granthakAra (mRlAcAra aura kArtikeAtmAnuzAsanakA eka mandigdha padya- yAnuprakSA)-[sampAdaka [zrIlakSmInArAyaNa jaina . 25 cAritryakA aAdhAra [zrIkAkA kAlelakara 263 Adhunika bhASAoMkI vyutpattike liye jaina cittaur3ake jaina kIrtimtambhakA nirmANakAla evaM mAhityakA mahatva-bA. jyAtiprasAda ema.e. 025 nirmAtA-[zrIagaracanda nAhaTA .... 139 zrAdhunika mAhityameM pragani kyoMkara ho ?- jamalamake bhaMDAgama prApta kara navIna tADapatrIya [muni kAMtisAgara pratiyA~-zrIagaracanda bhavaralAla nAhaTA 44 AdhyAtmika padya-[kavivara dAnatarAya 132 jaina - guNa - dapaNa (kavitA)-[jugalakizora eka aitihAsika antaH sAmpradAyika nirNaya -- mukhtAra 'yugavIra' ... [bA. jyAtipramAda jaina, ema. e. 169 jainadharmama vaNavyavasthA karmama hI hai, janmasa eka prAcIna tAmra-zAsana-[sampAdaka 85 ___ nahIM- [paM. indrajIna jaina, nyAyatIrtha, zAstrI 205 aitihAsika ghaTanAoMkA eka saMgraha[sampAdaka 369 jainavAGamayakA prathamAnuyoga-[bA. jyotikavivara lakSmaNa aura jinadattacarita-[ paM ga pramAda jaina, ema. .. 166 paramAnanda jaina zAstrI 4.0 jaina maramvatI [vA. jyAtipramAda jaina, kavivara banArasIdAma aura unake granthAMkI ema. e., e.ela. bI. 61 hastalikhita pratiyA~-[muni kAntimAgara 402 jainamaskRtikI sAtattva aura padvyavyavasthAkAyaratA ghora pApa hai-[zrIayodhyApramAda 57 para prakAza [paM.vazIdhara jaina, vyAkaraNAcArya 180 kaunasA kuNDalagiri siddhakSetra hai ?--[nyAyA- jainamaskRti-mazodhana-maNDalapara abhiprAya cArya paM. darabArIlAla jaina, koThiyA .... 115,162 [paM0 darabArIlAla jaina
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya aura lekhaka vipaya aura lekhaka jaina sthApatyakI kucha advitIya vizaMpatAeM- bacAMkI dardanAka dazA aura prAkRtika cikitmA. [vA. jyotiprasAda jaina, ema. e. .. 343 piM. zreyAMmakumAra jaina, zAstrI . 135 jainAdaza (jainagugaNadarpaNa saMskRta)-['yugIra' 55 bauddhAcAya buddhacopa aura mahAvIrakAlIna jainajainiyAMpara ghora atyAcAra--- [pro. hamulTa bA. jyAtipramAda jaina, ema. e... ..... 106 ___ glAjenApa 80 bhagavata-zaraNama kAragA-[sampAdaka ... 6 jogicA--[paM. paramAnanda jaina, zAstrI 398 bhagavAna mahAvIra--[pa. paramAnanda jaina, zAstrI 117 taraha kAThiyA-[bA. jyotipramAda jaina, ema. e. 395 bhagavAna mahAvIra aura unakA sandeza--[zrI taraha kAThiyA - sambandhI zve. mAhitya kastaramAvajI jaina, vI. e., bI. TI. 17,237 zrIagaracanda nAhaTA bhadrArakIya manovRttikA eka namUnA-[sampAdaka 287 5:ca mRtrama 'majada' padakA virodha kyoM ? - bhaviSyavANI (kavitA)-[paM. kAzIgama zamA 108 nyA. paM. darabArIlAla jaina, kAThiyA manupyanIka maMjada' padaka sambandha vicAraNIya tribhuvanagiri va usake vinAza sambandha vizepa zepa prazna- [DA. hIrAlAla jaina, ema. e. 163 prakAza [zrIagaracanda nAhaTA .. 456 mahAkavi miha aura pradyumnacarita- [paM. dakSiNa bhAratakaM gajavaMzIma jainadharmakA prabhAva- paramAnanda jaina, shaam| [vA. jyAtipramAda jena, ema. e. . 56 mahAkavi haricandrakA sara - [paM. kailAzacanda digambara jaina Agama-AcArya baladeva jaina, zA upAdhyAya ema. p. ... .... mahAvIra-upadazAvatAra paM. ajitakumAra zAstrI 11 dillI aura dillI kI gajAvalI-[paM. paramAnanda / mahAzakti (kavitA) 'zazi' .... 172 jaina, zAstrI 71 maMga raNathabhaura-yAtrA--[zrIbhavaralAla nAhaTA 454 dahalAka jainandira aura jaina maMsthA-- yuga-gIna (kavitA)-[paM. kAzIrAma zarmA 362 cA. pannAlAla jaina, agravAla .... 17 rakSAvandhanakA prAramna---paM bAlacandra bI.e - dehalI dharmapurakA di. jainandira-[vA. ratnakaragada aura ApramImAMsAkA eka-katRtva __pannAlAla jaina, agravAla 133 abhI taka siddha nahIM--[prA. hIrAlAla jaina dharma aura nAga-[bA. jyotipramAda jaina, ema.e. 265 ema e. 26,86,105 dharmaratnAkara aura jayasena nAmaka AcAya--/ rAjakAraNDa aura prAptamImAMmAkA eka-katRtva [pa. paramAnanda jena, zAstrI 200 pramANAmanyApa. darabArIlAla jaina. dhavalA prazasnike gaTakaTa naraMza-[vA. jyoti kAThiyA 154, 082, 328, - 15 prasAda jaina, ema. e., ela-ela. bI. ... 97 ratnakaraNDaka-TIkAkAra prabhAcandra kA samaya parakha (kahAnI)-[sva. zrIbhagavana jaina nyA paM. darabArIlAla jaina ..... 466 paramAtmavandana-[sampAdaka rahIma prApta halikhita jaina-ajaina granthapApabhAra-bahanakI maryAdA--simpAdaka ... 185 mimpAdaka .... 149 pratimAmArakA racanAsthala [ke. bhujabalI zAstrI 363 gaja gRhakI yAtrA-nyA. paM. darabArIlAla jaina 575 prAcIna jainandigaMka dhvaMmasa nimita masjideM..... gavagA-pArzvanAtha-mnAtra-[sampAdaka ..... 437 bA. jyAtipramAda jaina, ema.e. ... 279 vanampati ghI-[mahAtmA gAMdhI phala (kahAnI)- [bA. rAjakumAra jaina .... 323 vAnara-mahAdvIpa (maMpAdakIya noTa mahina)-[pro. baGgAla ke kucha prAcIna jaina sthala-bA. jvAlApramAda mihala ... .... 54 jyAniprasAda jaina, ema. e . 61 vividha vipaya---[ja. pI.
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya aura lekhaka viSaya aura lekhaka vItarAgastotra (kalyANakIrtikRta)-[saMpAdaka 233 sampAdakIya vaktavya (bhAratakI svataMtratA, usakA vItarAgastotra (padmanandikRta)-[sampAdaka 355 jhaNDA aura karttavya) 383 vIrake sandezakI upekSA-[prabhulAla jaina 'premI' 193 sara rAdhAkRSNanake vicAra vIra-vANIkI vizeSatAe~ aura saMsArako usakI "saMjada" padake sambandhameM akalakadevakA mahatva. alaukika dena-[bA.dazarathalAlajaina kauzala 122 pUrNa abhimata-nyA. paM. darabArIlAla jaina 83 vIra-sandeza-paM. vrajalAla jaina, vizArada 195 saMskRta kameprakRti-sampAdaka .... . vIrasenasvAmIke svargArohaNa - samayapara eka sAmpradAyika daMge aura ahiMsA-[bA. rAja dRSTi-[paM. darabArIlAla jaina, koThiyA 144 kumAra jaina .... .... 235 vIrasevAmandirameM vIrazAsanajayantIkA utsava- sAhitya-paricaya aura samAlocana[paM. darabArIlAla jaina, koThiyA .... 428 104, 213, 295, 429, 458 vIropadeza-[paM. lokamaNi jaina .... 102 sAhityapremI zrIagaracaMdajI nAhaTA-[zrI vaijJAnika yuga aura ahiMsA-[zrIratanajaina pahAr3I 326 hajArImala bA~ThiyA zrIjambUjinASTakam (kavitA)-[zrI paMDita sva0 bAbU sUrajabhAna jI vakIla-[zrIdaulatadarabArIlAla jaina, koThiyA .... rAma 'mitra' zrIdhara yA vibudha zrIdhara nAmake vidvAn-[paM. hama AjAdIke dvAra khar3e haiM (kavitA)-[paM. paramAnanda jaina, zAstrI .... 462 kAzIrAma zarmA .... .... 153 zrIdhavalakA racanAkAla-[zrI praphullakumAra modI 37 hamArI yaha durdazA kyoM ?-[sampAdaka 1:9 sacA karmayogI (kavitA)-[zrImAdhava zukla 47 hariSeNakRta apabhraMza 'dharmaparIkSA'-[pro. e. samantabhadrabhAratIke kucha namUne (yuktyanu ena. upAdhye zAsana)-[sampAdaka 145,221,297,365,433 hRdaya hai banA huA phuTabAla (kavitA)sampAdakIya __.. 215, 469 ['yugavIra' vIrasevAmandirakI sahAyatA prApti gata kiraNa (18-11) meM prakAzita sahAyatAka bAda vIrasaMvAmandira sarasAvAko jo sahAyatA prApta huI hai vaha nimna prakAra hai, jisake liye dAtAra mahAnubhAva dhanyavAdake pAtra haiM:101) di. jaina puruSasamAja va strIsamAja sarasAvA (dazalakSaNaparvake upalakSameM) dvArA paM0 darabArIlAla kotthiyaa| 50) bAbU nandalAlajI sonI mAlika pharma campAlAla chogAlAlajI (pharmake pichale daanmeNse)| 11) lA0 vizesuranAtha mRlacaMdajI, TimbaramarceTasa, kAnapura (dazala upalakSameM saMbhavataH golakoM dvArA praapt)| 10) zrIdi0 jainasamAja bArAbaDkI (saMbhavataH dazalakSaNaparvake upalakSa meM), dvArA kanhaiyAlAlajI jaina, baaraabddddii| 5) zrIdi0 jaina paJcAyata gayA (dazala ke upalakSameM) dvArA maMtrI mohanalAlajIke / -adhiSThAtA 'vIrasevAmandira' mukhtAra sAhabakI 71vIM varSagAMTha jaina-sAhitya aura itihAsake mahAn sevaka tathA vIrasevAmandirake saMsthApaka va adhiSThAtA zrImAn paM0 jugalakizArajI mukhtAra agahana (maGgasira) zuklA ekAdazI tA. 23 disambarako apane 70veM varSako pUrNa karake 71 varSameM praviSTa hue haiN| apanI isa varSagA~Thake avasarapara mukhtAra sAhabane jahA~ kucha niyama liye haiM vahA~ 255) ru0 kA dAna bhI diyA hai| yaha dAna 13 tIrthAdi dharmasthAnoM 11 jaina patroM aura 26 jainasaMsthAoMko samAnarUpase diyA gayA hai, jinake nAma agalI kiraNameM prakaTa kiye jAyeMge / varSagA~Thake isaavasarapara diye gaye prItibhojake samaya Apake dIrghAyuSyakI zubhakAmanAe~ kI gaI aura kitanI hI zubhabhAvanAe~ gAI gii| -darabArIlAla jaina koThiyA - -
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ arriermandirake naye prakAzana 1 anityabhAvanA- mukhtAra zrI jugalakizorake hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita iSTaviyogAdike kAraNa kaisA hI zokasantapta hRdaya kyoM na ho, isako eka bAra par3ha lenese bar3I hI zAntatAko prApta ho jAtA hai / isake pATha se udAsInatA tathA kheda dUra hokara cittameM prasannatA aura sarasatA zrAjAtI hai| sarvatra pracArake yogya hai / mU0 / ) 2 ta AcArya prabhAvakA nayA prApta saMkSipta sUtragrantha, mukhtAra zrIjugalakizora kI sAnuvAda vyAkhyA sahita / mU0|) 3 satmAdhu - smaraNamaGgalapATha- -mukhtAra zrI jugalakizorakI aneka prAcIna padyoMko lekara naI yojanA sundara hRdayagrAhI anuvAdAdi sahita / isameM zrIvIra varddhamAna aura unake mAdake jinasenAcArya paryanta, 21 mahAn zrAcAyoMke anekoM zrAcAryoM tathA vidvAnoM dvArA kiye gaye mahatvake 136 puNya smaraNoMkA saMgraha hai aura zurU meM 1 lokamaMgala kAmanA, 2 nityakI zrAtma prArthanA, 2 sAdhuveza nidarzaka - jinastuti, 4 paramasAdhumukhamudrA aura 5 satsAdhuvandana nAmake pA~ca prakaraNa haiM / pustaka par3hate samaya bar3e hI sundara pavitra vicAra utpanna hote haiM aura sAtha hI prAcAryoM kA kitanA hI itihAsa sAmane zrAjAtA hai, nitya pATha karane yogya hai / mU0 II) Regd. No. A- 736. adhyAtma-manamADa yaha pazcAdhyAyI tathA lATIsaMhitA Adi granthoMke kartA kavivara rAjamallakI pUrva racanA hai| isameM adhyAtmasamudrako kUjegeM banda kiyA gayA hai / sAthameM nyAyAcArya paM. darabArIlAla koThiyA zrIra parivata paramAnanda zAstrIkA sundara anuvAda, vistRta viSayasUcI tathA mukhtAra zrIjugalakizorakI lagabhaga 80 pejakI mahatvapUrNa prastAvanA hai / bar3A hI upayogI grantha hai| mU0 1||) 6 nyAya dIpikA (mahatvakA nayA saMskaraNa) - nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajI koThiyA dvArA sampAdita aura anuvAdita nyAya - dIpikAkA yaha viziSTa saMskaraNa apanI khAsa vizeSatA rakhatA hai| aba taka prakAzita saMskaraNoMmeM jo azuddhiyA~ calI rahI thIM unake prAcIna pratiyaparase saMzodhanako liye hue yaha saMskaraNa mUlagrantha aura unake hindI anuvAda ke sAtha prAkkathana, sampAdakIya 101 pRSThakI vistRta prastAvanA, viSayasUcI aura koI 8 pariziSToMse saGkalita hai, sAthameM sampAdaka dvArA navanirmita 'kAzAkhya' nAmakA eka saMskRta TippaNa lagA huA hai, jo granthagata kaThina zabdoM tathA viSayoMkA khulAsA karatA huA vidyArthiyoM tathA kitane hI vidvAnoMke kAmakI cIz2a hai| lagabhaga 400 pRSThoMke isa sajilda bRhatsaMskaraNakA lAgata mUlya 5) ru0 hai / kAgajakI kamI ke kAraNa thor3I hI pratiyA~ chapI haiN| ataH indukoMko zaubha hI ma~gA lenA caahiye| 5 5 lekhaka paM0 jugalakizora mukhtAra hAla meM prakAzita caturthaM saMskaraNa / yaha pustaka hindI sAhityameM apane DhaMgakI eka hI cIja hai| isameM vivAda jaise mahatvapUrNa viSayakA bar3A hI mArmika aura tAtvika vivecana kiyA gayA hai, aneka virodhI vidhi-vidhAnoM evaM vicAra-pravRttiyo se utpanna huI vivAha kI kaThina aura jaTila samasyAoM kI bar3I yukti sAtha dRSTi spaSTIkaraNa dvArA sulabhAyA gayA hai aura isa taraha unameM dRSTivirodhakA parihAra kiyA gayA hai| vivAha kyoM kiyA jAtA hai ? usakI asalI garaja zrIra saiddhAntika sthiti kyA hai ? dharmase, samAjase aura gRhasthA bhramase usakA kyA sambaMdha hai ? vaha kaba kiyA jAnA cAhiye ? usake liye varNa aura jAtikA kyA niyama ho sakatA hai ? vivAha na karanese kyA kucha hAni-lAbha hotA hai ? ityAdi bAtoM kA isa pustakakA bar3A hI yuktipurassara evaM hRdayagrAhI varNana hai / mU0|) 5 usAsyAmi zrAvakAcAra parIkSA mukhtAra zrIjugalakizorajIkI granthaparIkSAoM kA prathama aMza, grantha- parIkSAoM ke itihAsako liye hue 14 pejakI naI prastAvanA sahita / mU0 1) prakAzanabhinAnA--- atriarandira, sarasAvA (sahAranapura) mudraka, prakAzaka paM0 paramAnanda zAstrI samAvAda liye, AsArAma khatrI dvArA royala presa, sahAranapura meM mudrita
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - eERMA aages sanakAnA ATHIAnnute henhan arcom %3 N - 3 MAHARAJSAMPARA ubhayAnabhaya S ONETEO nidhA'nubhaya-hATa sApakSayAdinI A M nubhaya-dRSTi sahArpita PLEARN AR0 mAga manamagara ENERA ATE MARAT varSa 8 Hjana., phara. ki.8.6 ANSERTes -- sampAdaka- jugala kizora muratAra : ShravanAREMEmamed wwURaayaNauLARKI
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI 1 - samantabhadra bhAratI ke kucha namRne ( yuktyanuzAsana ) - [ sampAdaka ] 2 - gommaTasAra aura nemicandra - [sampAdakIya ] 297 301 323 326 5 - ratnakaraNDa aura zrAptamImAMsAkA eka kartRtva pramANasiddha hai - [nyA0 paM0 darabArIlAla koThiyA ] 32= 6-jaina sthApatyakI kucha advitIya vizeSatAe~ - [ bAbU jyotiprasAda jaina, ema0 e0 ] 343 7- atizaya kSetra candravADa - [paNDita paramAnanda jaina zAstrI ] 3 - phala ( kahAnI ) - [ bAbU rAjakumAra ] 4 - vaijJAnika yuga aura ahiMsA - [zrIratana jaina pahAr3I] 345 8- zrA0 mANikyanandikaM samayapara abhinava prakAza - [ nyAyAcArya paNDita darabArIlAla koThiyA ] 349 9 - jainAdarza (jaina guNa-darpaNa ) - [ yugavIra ] 354 .... 10 - vItarAga stotra ( padmanandikRta ) - [ sampAdaka ] 355 11 - dakSiNa bhAratake rAjavaMzoM meM jainadharmakA prabhAva - [bAbU jyotiprasAda jaina bI0 e0 ela0 ela0 bI0 ] 356 12 - yuga-gIta (kavitA) - [paM0 kAzIrAma zarmA 'praphullita' ] 362 363 13- pratiSThAsArakA racanAmthala- - [ ke. bhujabalI zAstrI, vidyAbhUSaNa ] vIra zAsana - jayantIkI - zrI vIra zAsana- jayantIkI puNyatithi zrAvaNa kRSNa pratipadA jo isa varSa zukravAra tAH 4 julAIko par3atI haiM, itihAsa meM apanA viziSTa sthAna rakhatI hai, aura eka aise sarvodaya dharmatIrtha kI janma tithi hai ki jisakA lakSya sarvaprANI hita rahA hai / isI dina ahiMsA avatAra bhagavAna mahAvIrakA tIrtha pravartita huA thA, unake dharma-zAsanakA prArambha huA thA, loka hitArtha unakA sarva prathama divya upadeza huA thA, unhoMne sabhI prANiyoM ko unake kalyANakA saMdeza sunAyA thA, dukhoMse chUTanekA sahaja sugama mArga batAyA thA, logoMko unakI bhUleM sujhAI thIM, unake hama chuTAye the, aura yaha batAyA thA ki saccA sukha aura zrI AjAdI ahiMsAmayI AcaraNa, anekAntAtmaka udAra dRSTikoNa evaM samatA rUpa pariNAmoMka apanA meM hI hai, isIse sarva bandhanoMkA nAza, gulAmIkA anta aura paratantratAse vAstavika mukti mila sakegI | unhoMne batAyA ki saba hI prANiyoM kI AtmAe~ samAna haiM aura apanA utthAna evaM patana pratyeka vyakti ke apane hI hAthameM hai, usake liye dUsaroMkA mahArA takanA yA unheM dopa denA bhUla haiN| bhagavAna mahAvIradvArA pratipAdita Atma-vikAsa puNyatithi evaM Atma-kalyANakA mArga sIdhA, sarala aura vAstavika hai| usase pIr3iti patita, mArgacyuta janoM ko apane uddhArakA AzrAsana milA, strI va zUdrAdikoMpara hone vAle atyAcAroMkA anta huA, samAjagata UMcanIcake bheda-bhAva dharma-sAdhanameM bAdhaka na bane raha sake, jIvahiMmA, pazubali, abhakSya bhakSaNa, kuvyasanasevana tathA anyAya kAryoMse janatAkI pravRtti haTane lagI / zAnti, sadAcAra, udAratA, sadbhAvanA aura dhArmikatAkA yuga avatIrNa huA / prAcIna bhArata meM usI dina varSakA prArambha bhI huA karatA thA / astu, vIra-zAsana jayantIkI yaha puNyatithi sarvalokahita, sarvotthAna, vizvabandhutva evaM sArvajanika svAdhInatAkI pratIka hai aura ina uddezyoMmeM AsthA rakhane vAle pratyeka vyaktikA kartavya hai ki vaha isa puNyaparvako yathArtha rUpa meM manAye / vIra sevAmandira ( sarasAvA ) meM yaha utsava gata varSo kI bhAMti isa varSa bhI, zukravAra 4 julAIko manAyA jAyagA / AzA hai, sabhI vIrazAsana- premI apane-apane sthAna, nagara, prAmAdikameM bhI use manAnekA upayukta Ayojana kareMge / - jugalakizora mukhtAra
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ * OM aham * vizvatattva-prakAzaka vArSika mUlya 4) BEEEEEEEEEEGGES isa kiraNakA mUlya / / / ) S Vomin ALARRUSTERBAR : WWWMMATRISHAIRARIANIMELAN.SAMART maamparmanart-STAYACHARPORD na SEKA ANNA nItivirodhavasIlokavyavahAravarnakasamyaka paramAgaracI bhudanekapAjayatyanekAntaH LAT orsikimDC / varSa kiraNa 8 9 vIramavAndira (mama-tabhadrAzrama) saramAvA jilA sahAranapura janavarI-pharvarI mAgha phAlgaNa zukla, vIranivANa saM02473, vikrama saM0 2003 / / samantabhadra-bhAratIke kucha namUne yuktyanuzAsana tathA na tatkAraNa-kArya-bhAvo niranvayAH kena samAnarUpAH ? / asatkhapuSpaM na hi hetvapekSaM dRSTa na siddhathatyubhayorasiddham / / 12 / / (jima prakAra santAnabhinna cittama vAsanA nahIM bana sakatI) umI prakAra santAnabhinna cittoMmeM kAraNa-kAya-bhAva bhI nahIM bana sakatA--mantAnabhinna cinAMma bhI kAraNa-kArya-bhAva mAnanepara devadatta aura jinadattake cittIma bhI kAraNa-kArya-bhAvake pravartita honatA prasaGga AegA, jo na to dRSTa hai aura na bauddhoMke dvArA iSTa hai|' (yadi yaha kahA jAya ki eka santAnavI samAnarUpa cittakSaNAMka hI kAraNa-kArya-bhAva hotA hai, bhinnamantAnavartI asamAnaruNa cinakSaNoM ke kAraNa-kArya-bhAva nahIM hotA, to yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai: kyoMki) jo citta-kSA kSaNavinazvara niranvaya (santAna-paramparAse rahita) mAne gaye haiM unheM kimake sAtha samAnampa kahA jAya ?--kimI bhI svabhAvake mAtha ve mamAnarUpa nahIM hai, aura iliye unameM kAraNa-kAyabhAva ghaTita nahIM ho sktaa| matsvabhAva athavA citsvabhAvakai mAtha mamAnampa mAnanepara bhinnamantAnavI devadatta aura jinadattaka citta-kSaNa bhI matsvabhAva aura citsvabhAvakI dRSTine paramparameM koI vizeSa na rakhaneka kAraNa samAnampa ThahareMge aura unameM kAraNa-kAya-bhAvakI ukta Apatti badastura banI rhegii|'
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 anekAnta [ varSa 8 ' (yadi hetvapekSi-svabhAva ke sAtha samAnarUpa mAnA jAya arthAt yaha kahA jAya ki jo citta upAdAna- upAdeya-bhAvako liye hue haiM-pUrva pUrvakA citta jinameM uttarottaravartI cittakA upAdAna kAraNa haive hI eka santAnavarti-citta paraspara meM samAnarUpa haiM aura unhIMke kAraNa kArya-bhAva ghaTita hotA haisantAnAntaravarti-cittoMke nahIM, to isameM yaha vikalpa utpanna hotA hai ki uttaravartI-citta utpanna aura sat hokara apane hetukI apekSA karatA hai yA anutpanna aura asata hokara / prathama pakSa to banatA nahIM; kyoMki satke sarvathA nirAzaMsatva (vaktavyapanA) mAnanese use hetvapekSarUpameM nahIM kahA jA sakatA / aura utpanna ke hetvapekSatvakA virodha hai jo utpanna ho cukA vaha hetukI apekSA nahIM rkhtaa| dUsarA pakSa mAnanepara) jo (kAryacitta) asat hai - utpatti ke pUrva meM jisakA sarvathA abhAva hai-vaha AkAzakaM puSpa- samAna hetvapekSa nahIM dekhA jAtA aura na siddha hotA hai; kyoMki koI bhI asatpadArtha hetvapekSake rUpameM vAdI prativAdI donoMmeMse kisI bhI dvArA siddha (mAnya) nahIM haiM, jisase uttarottara cittako anutpanna honepara bhI taddhatvapekSa middha kiyA jAtA | hetukaM abhAva meM kaise koI eka santAnavartI cittakSaNa hetvapekSatvake sAtha samAnarUpa siddha kiye jA sakate haiM, jisase unaka upAdAna- upAdeyarUpakA kAraNa-kArya-bhAva ghaTita hosake ? nahIM kiye jA sakate / vAsya-vAsaka-bhAvarUpa hetu bhI nahIM banatA; kyoMki eka santAnavarti-kSaraNavinazvara - niranvaya cittakSaNoM meM, bhinnamantAnavarti-cittakSaNoMkI taraha, vAsanAkA sambhava nahIM hotA / ' vAssti hetu: kSaNikAtmavAde na sannasanvA vibhavAdakasmAt / santAna - bhinna-kSaNayorabhAvAt ||13|| nAzodaya kakSaratA ca duSTA (paramArtha se to) kSaNikAtmavAda meM hetu banatA hI nhiiN| kyoMki hetuko yadi satarUpa mAnA jAyasatarUpa hI pUrvacittakSaNa uttaracittakSaNakA hetu hai aisA svIkAra kiyA jAya to isameM vibhavakA prasaGga AtA hai| arthAta eka kSaNavartIcitta meM cittAntarakI utpatti honepara usa cittAntara ke kAryakI bhI usI kSaNa utpatti hogI, aura isa taraha sakalacitta aura caittakSaNoMka ekakSaNavatI hojAnepara sakala jagata-vyApI cittaprakAroMkI yugapana siddhi tthhregii| aura aisA honese, jise kSaNika kahA jAtA hai vaha vibhutvarUpa hI hai- sarva vyApaka hai - yaha kaise nivAraNa kiyA jA sakatA hai ? nahIM kiyA jA sktaa| isake sivAya, ekakSaNavartI satacittake pUrvakAla tathA uttarakAlameM jagatcitta zUnya ThaharatA hai aura santAna - nirvAraNa-rUpa jo vibhavamokSa hai vaha sabake anupAya (binA prayatnakaM hI) siddha hotA hai, aura isa liye sana hetu nahIM banatA / (isa doSa se bacane ke liye) yadi hetuko amana hI kahA jAya to ammAna-binA kisI kAra eka hI - kAryotpatikA prasaGga AegA / aura isa liye asata hetu bhI nahIM banatA / ' ' (yadi Akasmika kAryotpattikaM doSase bacane ke liye kAraNake nAzake anantara dUsare kSaNamaM kAryakA udaya utpAdana mAnakara nAza aura utpAdako eka kSaraNavartI mAnA jAya arthAta yaha kahA jAya ki jisakA nAza hI kAryakA utpAda hai vaha usa kAryakA hetu haiM to yaha bhI nahIM banatA; kyoMki) santAnake bhinna kSaNoMmeM nAza aura udayakI eka kSaraNatAkA abhAva honese nAzAdayaikakSaNatArUpa yukti saMdIpa hai - jaise suta santAnameM jAgrata cittakA jo nAza- kSaNa (-kAla ) hai vahI prabuddha cittakA udaya-kSaNA nahIM hai, donoM meM anekakSaNarUpa muhUrtAda kAlakA vyavadhAna hai, aura isaliye jAgrata cittako prabuddha cittakA hetu nahIM kahA jA sakatA / ataH ukta saMdIpa yuktikaM AdhArapara Akasmika kAryotpattike doSase nahIM bacA jA sakatA / ' kRta-praNAzA'kRta-karma-bhogau syAtAmasaJca tita-karma ca syAt / Akasmike'rthe pralaya-svabhAve mArgo na yukto vadhakazca na syAt || 14 ||
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8-9] samantabhadra-bhAratIke kucha namUne 299 'yadi padAthako pralaya-svabhAvarUpa Akasmika mAnA jAya---yaha kahA jAya ki jisa prakAra bauddha-mAnyatAnumAra binA kimI dUsare kAraNake hI pralaya (vinAza) Akasmika hotA hai, padArtha pralayamvabhAvarUpa hai, usI prakAra kAryakA utpAda bhI binA kAraNake hI Akasmika hotA hai to isase kRta-karmake bhogakA praNAza ThaharegA--pUrva cittane jo zubha athavA azubha kama kiyA usake phalakA bhAgI vaha na rahegA aura isame kiye hue karmako karane vAle ke liye niSphala kahanA hogA--aura akRna-kamake phalako bhoganekA pramaMga AegA-jima uttarabhAvI cittane kama kiyA hI nahIM use apane pUrvAcatta-dvArA kiye hue karmakA phala bhoganA par3egA-; kyoMki kSaNikAtmavAda meM koI bhI karmakA kartA citta uttara-dhAraNameM avasthita nahIM rahatA kintu phala kI paramparA calatI hai / sAtha hI, kama bhI amaMcenita-avicArita ThaharegA--kyoMki jima cilana kama karanekA vicAra kiyA usakA usI kSaNa niranvaya vinAza ho jAnama aura vicAra na karane vAle uttaravartI cittake dvArA umaka sampanna honese use uttaravartI cittakA vicArita kAya hI kahanA hogaa|' ___(isI taraha) padArthaka pralaya-svabhAvarUpa kSaNika hone para koI mArga bhI yukta nahIM rahegAsakala Amrava-nirodhapa mokSakA athavA citta-santatika nAzarUpa zAnta-nirvANakA mArga (hetu) jo naigamya-bhAvanAjhapa batalAyA jAtA hai vaha bhI nahIM bana sakegA; kyoMki nAzake nirhetuka honase sAmravacitta-mantatikA nAza karane ke liye kimI nAzakakA honA viruddha par3atA hai--svabhAvame hI nAza mAnane para koI nAzaka nahIM banatA / aura vadhaka bhI koI nahIM rahatA---; kyoMki vaha bhI pralaya-svabhAvarUpa Akasmika hai, jima cittane vadhakA----himAkA----vicAra kiyA vaha usI kSaNa naSTa ho jAtA hai aura jisakA vadha huaA vaha usake pralayamvabhAvase Akasmika huA, usake liye vadhakA vicAra na rakhane vAle kisI bhI dRmara cittako aparAdhI nahIM ThaharAyA jA sktaa|' na bandha-mokSI kSaNikaika-saMstho na maMtiH sA'pi mRpA-svabhAvA / mukhyAte goNa-vidhina dRSTo vibhrAnta-dRSTistava dRSTito'nyA // 15 / / (padAthaka pralaya-svabhAvarUpa Akasmika hone para) kSaNika-eka-cittameM maMsthita bandha aura mokSa bhI nahIM banata-kyoMki jisa cittakA bandha hai usakA niranvavinAza ho jAnesa uttara-citta jo abaddha hai usIke mokSakA prasaGga AegA, aura ekacitta-saMsthita bandha-mokSa use kahate haiM ki jima cittakA bandha ho umIkA mokSa hove|' (yadi yaha kahA jAya ki pUrvottara-cittAma ekatvaka zrAgepakA vikalpa karane vAlI 'saMvRti' se kSAraNaka-ekacitta-maMsthita bandha aura mokSa banate haiM, to prazna paidA hotA hai ki vaha maMvRti mRpAmbabhAvA hai yA gaugga-vidhirUpA hai ?) mRpAmrabhAvA maMti kSaNika, eka cittasa bandha-mokSakI vyavasthA karanameM mamartha nahIM he.- umame bandha aura mokSa bhaM mithyA Thaharate haiN| aura gauNavidhi mukhyaka vinA dekhI nahIM jAnI (purupamihakI taraha)--jisa prakAra kimI ,rupako mukhya mihake abhAva meM 'purupamiha' kahanA nahIM banatA umI prakAra kimI cittama mukhyarUpame bandha-mokSako mantiSTamAna batalAye binA bAdha-mokSakA gogavidhi nahIM banatI, aura imase gumyavidhika abhAvama gauravidhirUpa saMvRti bhI kimA eka kSaNika cittama bandha-mokSakI vyavasthA karanemeM zramamatha hai / (ata: hai vIra jina !) ApakI (syAdvAdapiNI anakAnta) dRSTima bhinna jo dUmarI (kSaNikAtmavAdiyoMkI sarvathA ekAnta) dRSTi hai vaha vibhrAntahAMSTa hai..-maba orase dopahapa hone ke kAraNa vastutattvako yathArthampasa pratipAdana karanema samartha nahIM hai|'
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSa 8 pratikSaNaM bhaGgiSu tatpRthaktvAnna mAtR-ghAtI sva-patiH sva-jAyA / datta-graho nA'dhigata-smRtine na ktvArtha-satyaM na kulaM na jAtiH // 16 // 'kSaNa-kSaNameM padArthoko bhagavAna-niranvaya vinAzavAna-mAnanepara unake pRthakapanakI vajahasemarvathA bhinna honeke kAraNa-kAI mAtR-ghAtI nahIM banatA-kyoMki taba putrotpattike kSaNameM hI mAtAkA svayaM nAza hojAtA hai, uttarakSagAmeM putrakA bhI pralaya hojAtA hai aura aputrakA hI utpAda hotA hai; na kAI kimI (kulastrI) kA svapati banatA hai. kyoMki usake vivAhita patikA usI kSaNa vinAza hojAtA hai, anya avivAhitakA utpAda hotA hai; aura na koI visIkI svapatnI (vivAhitA strI) ThaharatI hai kyoMki usakI vivAhitA strIkA usI kSaNa vinAza hojAtA hai, anya avivAhitAkA hI utpAda hotA hai, aura isase parastrIsevanakA bhI pramaGga pAtA hai|' ___(isI taraha) diyaM hue dhanAdikakA (RNI Adike pAsasa) puna: grahaNa (vApisa lenA) nahIM banatA-kyoMki bauddha-mAnyatAnusAra jo RNa detA hai usakA usI kSaNa niranvaya vinAza hojAtA hai, uttarakSaNameM lenevAlekA bhI vinAza hojAtA hai tathA anyakA hI utpAda hAtA hai aura sAkSI-lekhAdi bhI koI sthira nahIM rahatA, saba usI kSaNa dhvasta hojAte hai / adhigata kiye hue (zAstraka) arthakI smRti bhI taba nahIM vanatI-aura isase zAstrAbhyAsa niSphala ThaharatA hai| 'ktvA' pratyayakA jA atha-matya hai-pramANarUpase svIkRta hai-vaha bhI nahIM banatA-kyoMki pUrva aura uttara-kriyAkA eka hI kartA honepara pRyakAlakI kriyAkA 'ktvA' (karake.) pratyayake dvArA vyakta kiyA jAtA hai; jaise 'rAmo bhuktvA gata:'- rAma gvAkarakaM gayA / yahA~ khAnA aura jAnA ina donoM kriyAokA kartA eka hI rAma hai tabhI usakI pahalI khAnakI kriyAko karaka' zabdakaM dvArA vyakta kiyA gayA hai, rAmake kSaNabhaMgurahAnapara vaha donoM kriyAoMkA kartA nahIM banatA aura dAnoM kriyAoMka kA bhinna-bhinna vyakti honepara emA vAkya-prayoga nahIM bntaa|' (isI prakAra) na koI kula banatA hai aura na koI jAti hI banatI hai---kyoMki mRyavaMzAdika jima kalameM kisI kSatriyakA janma huA usa kulakA niranvaya vinAza hojAnase usa janmamaM usakA koI kula na rahA, taba usake liya kulakA vyavahAra kaise bana sakatA hai ? triyAdi koI jAti bhI uma jAtikaM vyaktiyoMka binA asambhava hai / aura aneka vyaktiyoMmeMse atavyAvRttika grAhaka eka cittakA asambhava honasa anyApoha-lakSaNA (anyasaM abhAvarUpa, akSatriya vyAvRtirUpa) jAti bhI ghaTita nahIM ho sktii|'
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ gommaTasAra aura nemicandra [sampAdakIya ] granthakA sAmAnya paricaya aura mahatva kI vastu hai; kyoMki isase aneka vizeSa bAteM mAlUma ho sakatA hai|" 'gommaTasAra' jaisamAjakA eka bahuta hI suprasiddha siddhAnta antha hai, jo jIvakANDa aura isa granthakA pradhAnataH mUlAdhAra AcArya puSpadantakarmakANDa nAmaka do bar3e vibhAgAMma vibhakta hai aura bhUtalikA paTkhaNDAgama, vIrasenakI dhavalA TIkA va vibhAga eka prakArasaM alaga-alaga grantha bhI samajha aura digambarIya prAkRta paJcamaMgraha nAmaka grantha jAna hai, alaga-alaga mudrita bhA hue haiM aura isIsa hai| pazcasaMgrahakI saikar3oM gAthAe~ isameM jyoM-kI-tyoM vAvayamacIma unaka nAmakI (gAjAka, gAMka-rUpasa) tathA kucha parivatanake sAtha uddhRta hai aura unameM spaSTa sUcanA sAthama kara dI gaI hai| jIvakANDakI se bahatamI gAthAe~ aisI bhI haiM jo dhavalAmeM jyoM-kIadhikAra-saMkhyA 20 tathA gAthA-saMgkhyA 733 hai aura tyAM athavA kucha parivartanake sAtha 'uktaJca' Adi kamANDa kI adhikAra-saMgkhyA 5 tathA gAthA-saMkhyA rUpase pAI jAtI hai / sAtha hI paTakhaNDAgamake bahatase 97. pAI jAtI hai| isa samRcaM granthakA dasarA nAma sUtroMkA mAra khIMcA gayA hai / zAyada paTkhaNDagamake 'pAsaMgraha hai, jise TIkAkArone apanI TIkAzrama jIvasthAnAdi pA~ca khaNDoMke vipayakA pradhAnatAse vyakta kiyA hai / yadyapi yaha grantha prAyaH saMgraha grantha mAra saMgraha karaneke kAraNa hI ise 'paJcamaMgraha' nAma 6, jimama zabda aura artha donoSTriyAMse saiddhAntika diyA gayA ho| vipayokA magraha kiyA gayA hai, parantu viSayaka granthake nirmANameM nimitta cAmuNDarAya sakalanAdika yaha apanI khAsa vizaMpatA rakhatA hai aura isameM jIva tathA ma-viSayaH karaNAnuyAgave 'gommaTa' prAcana anthIkA acch| madira sAra khIMcA gayA / yaha grantha prAcAya nAmacandra-dvArA cAmuNDarAyake isAse yaha vidvAnoMko baDA hI viya tathA mAMcakAra anurodha athavA prazna para racA gayA hai, jo gaGgavaMzI mAlama hotA hai; cunAce prasiddha vidvAna paMDita rAjA rAcamalla ke pradhAnamantrI evaM senApati the, sukhalAla jIna apane dvArA sampAdita aura anuvAdita ajitasanAcAyaka ziSya the aura jinhoMne zravaNacaturtha kamananthako prastAvanA, zvetAmbarIya kama balgolama bAhubali-svAmIkI vaha mundara vizAla mAhityakI gAmmaTamAra ke sAtha tulanA karate hue aura evaM anupama bhUti nimANa karAI jo saMsAraka caturthakamAnya sampamA vipayakA prAya: jIva addhata padAthoM meM parigaNita hai aura loka gommaTezvarakoraDA palita batalAnA , gAmmaTa mArakI usake jesanAmA ma prasiddha hai| viSaya bagAna, vipaya-vibhAga aura pratyeka viSaya mara jagI prazaMsA kI hai aura sAtha hI cAmuNDarAyakA damaga nAma gAmmaTa' thA aura niHma dAma para yaha batalAyA hai ki-"cautha kAma- yaha unakA khAma gharaja nAma thA, jA marAThA tathA pra yA pATiyoMka liyA jIvANDa 55. khAsa dakhana panaDI bhASAmeM prAyaH uttama. mundara, aphSika evaM
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta 302 [ varSa 8 prasanna karanevAlA jaise arthoma vyavahRta hotA hai,' gommaTa-saMgahamuttaM gommaTasiharughari gommaTajiNo ya / aura 'rAya' (rAjA) kI unheM upAdhi prApta thI / graMthameM gommaTarAya-viNimmiya-dakkhigAkukkuDajiNo jayau / / ima nAmakA upAdhi-mahita tathA upAdhi-vihIna donoM rUpase spaSTa ullegba kiyA gayA hai aura prAyaH isI -go0 ka0 668 // priya nAmase unheM AzIrvAda diyA gayA hai: jaimA ki ima gAthAmeM una tIna kAryoM kA ullekha hai aura nimna do gAthAoMme prakaTa hai: unhIMkA jayaghoSa kiyA gayA hai jinake liye gommaTa ajjajjaseNa-gugAgaraNasamUha - saMdhAri - ajiyasegagurU / urpha cAmuNDagayakI khAsa khyAti hai aura ve haiM--- 1 gommaTamaMgrahasatra, 2 gomma jana aura dakSiNabhuvaNagurU jamsa guru so rAo gommaTo jayau // 733 kukkujina / 'gommaTamaMgrahasUtra' gommaTake liye jega viNimmiya-paDimA-vayaNaM savaThThasiddhi-devehi / maMgraha kiyA hA gommaTamAra' nAmakA zAstra savva-paramohi-jogihiM diTuM so gommaTo jyu||666 hai; 'gommaTajina' padakA abhiprAya zrInaminAthakI inameM pahalI gAthA jIvakANDakI aura dUsarI usa eka hAtha-pramANa indranIlamaNikI pratimAsaM hai . jise gommaTarAyane banavAkara gommaTa-zikhara arthAt karmakANDakI hai| pahalImeM likhA hai ki 'vaha rAya gommaTa jayavanta ho jisake garu ve ajitasenaguru candragiri parvata para sthita apane mandira (vasti) meM sthApita kiyA thA aura jimakI bAbata yaha kahA haiM jo ki bhuvanaguru haiM aura prAcArya Aryasenake / jAtA hai ki vaha pahale cAmuNDarAya-vastimeM maujUda guNa-gaNa-samRhako samyaka prakAra dhAraNa karane vAleunake vAstavika shissy-haiN|' aura dUsarI gAthAmeM thI parantu bAdako mAlUma nahIM kahA~ calI gaI, usake sthAna para naminAthakI eka dUsarI pA~ca phuTa U~cI batalAyA hai ki 'vaha 'gommaTa' jayavanta ho jisakI nirmANa karAI huI pratimA (bAhubalIkI mRti) kA pratimA anyatrasaM lAkara virAjamAna kI gaI hai aura jo apane lekha parama ecanaka banavAe hue mandirakI mukha savArthasiddhike devoM aura marvAvadhi tathA mAlUma hotI hai / aura dakSiNa-kukkuTa-jina' paramAvadhi jJAnake dhAraka yogiyoM dvArA bhI (dUrame h|) dekhA gayA hai|' vAhabalIkI ukta suprasiddha vizAlamatikA hI nAmAntara hai, jisa nAmaka pAcha kucha anuzruti athavA kathAnaka cAmuNDarAyake isa 'gommaTa' nAmake kAraNa hI hai aura usakA mAra itanA hI hai ki uttara-deza unakI banavAI huI bAhubalIkA mRti 'gommaTezvara' paudanapurameM bharatacakravani bAhubalIkI unhIMkI tathA 'gommaTa deva' jaise nAmAMsa middhiko prApta huI zarIrAkRti-jaimI mRni banavAI thI, jo kukkuTa-mapoMse hai, jinakA artha hai gommaTa kA Izvara, gommaTakA deva / vyApta ho jAne ke kAraNa dulabha-dazana ho gaI thii| aura imI nAmakI pradhAnatAko lekara granthakA nAma umIka anapa yaha mati dakSiNamaM vindhyAMgAra para 'gAmmaTasAra' diyA gayA hai, jisakA artha hai 'gommaTakaM sthApita kI gaI hai aura uttarakI mUnima bhinnatA liye khIMcA gayA pUrvaka (paTagvaNDAgama tathA dhavalAdi) batalAnaka liyaM hI isako 'dakSiNa' vizeSaNa diyA granthoMkA mAra / ' granthako 'gommaTamaMgraha sUtra' nAma gayA hai| ataH ima gAthA paramaM yaha aura bhI spaSTa bhI isI zrAzayako lekara diyA gayA hai, jisakA ho jAtA hai ki 'gommaTa' cAmuNDarAyakA khAsa nAma ulleva nimna gAthAmeM pAyA jAtA hai : thA aura vaha saMbhavataH unakA prAthamika athavA gharU bolacAlakA nAma thaa| kucha arma pahale Ama taura 1 dekhA, anekAnta varSa 4 kiraNa 3, 4 meM DA0 e0 ena0 para yaha samajhA jAtA thA ki 'gAmmaTa' bAhubalIkA upAdhyekA 'gommaTa' nAmaka lekha / hI nAmAntara hai aura unakI ukta asAdhAraNa mUtikA mAMga karAI hui ja ra mAvadhi mA mAlUma middha vizAla
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa -9 gommaTasAra aura nemicandra 303 nirmANa karAneke kAraNa hI cAmuNDarAya 'gommaTa' jimakA ullekha Apane isa pranthameM hI nahIM kintu tathA 'gommaTarAya nAmase prasiddhako prApta hue hai| apane dUsare granthoM-trilokasAra aura labdhisArameM bhI cunAMce paM0 govinda pai jaise kucha vidvAnoMne imI kiyA hai| sAtha hI, vIranandI tathA indranandIko bhI bAtako prakArAntarase puSTa karanekA yatna bhI kiyA hai; Apane apanA guru likhA hai' / ye vIranandI ve hI parantu DaoNkTara e. ena. upAdhyene apane 'gommaTa' jAna par3ate haiM jo 'candraprabha-caritra' ke kartA haiM; nAmaka lekhameM' unakI saba yuktiyAMkA nigakaraNa kyoMki unhoMne apaneko abhayanandIkA hI ziSya karate hue, isa bAtako bilkula spaSTa kara diyA hai ki likhA hai / parantu ye indranandI kaunase haiM ? isake 'gommaTa' bAhubalIkA nAma na hokara cAmuNDarAyakA vipayameM nizcaya-pUrvaka abhI kucha nahIM kahA jA hI dRmarA nAma thA aura unake isa nAmake kAraNa hI makatA; kyoMki indranandI nAmake aneka prAcArya hue bAhubalIkI mRti 'gommaTezvara' jaise nAmoMse prasiddhi- haiM-jaise 1 chedapiMDa nAmaka prAyazcitta-zAstrake kartA, ko prAna huI hai| isa mati ke nirmANase pahale bAhabalIke 2 zrRtAvatArake kartA, 3 jvAlAmAlinIkalpake katA. liya gommaTa' nAmakI kahIM se bhI upalabdhi nahIM 4 nItimAra athavA samayabhUSaNake kartA, 5 saMhitAhotA / bAdako kArakala Adi meM banI huI mUrtiyoMko ke krtaa| inameMse pichale do to ho nahIM sakate; jo gommaTezvara' jaimA nAma diyA gayA hai usakA kyoMki nItimArake kartAne una AcAryoM kI sUcI meM raNa itanA hI jAna par3anA hai ki ve zravaNabelagola- jinake race hue zAstra pramANa hai namicandrakA bhI nAma kI ima mRtikI nakala-mAtra haiM aura isaliye diyA hai, imaliye ve nemicandrakaM bAda hue haiM aura zravaNabalgolakI mRtika liye jA nAma prasiddha ho indranandi saMhitAmeM vasunandIkA bhI nAmollekha hai, gayA thA vahI unako bhI diyA jAne lgaa| astu / jinakA samaya vikramakI prAyaH 12vIM zatAbdI hai cAmuNDAyana apanA maTha zalAkApuruSoMkA aura isaliye ve bhI nemicandra ke bAda hue haiN| zeSa meMpurANa-grantha, jise 'cAmuNDarAyapurANa' bhI kahate haiM se prathama do granthoMke kartAoMne na to apane gurukA zaka saMvat 108 (vi. maM0 1.35) meM banAphara mamApta 5 jamma ya pAyapasAegAtasaMmAra jala himuttignno| kiyA hai, aura imaliya unake liya nimita ga.mmaTamAra variMdaraNadivaccho NamAmi taM abhayaNaMdigura // 436 / / kA munizcita samaya vikramako 11vIM zatAbdI hai| gAmikaNa abhayaNaMdi mudasAgarapAragiMdaNaMdiguru / granthakAra aura unake guru varavIraNadiNAhaM payaDINa paccayaM vocch|krmkaanndd 785|| idi Na micada muNiNA appamudeNabhayaNadivaccheNa / gommaTamAra kA prAcArya namica, 'middhAna ho tiloyasAro khamanu ta bahamudAigyiAtri01018|| cakravartI kahalAta the| cakravartI jima prakAra cakrasa pAradaraNadivacchegappamudeNamayaNadi-mimmeNa / chaha khagaDa pRthvI kI nivighna sAdhanA karake use dasaNa carita nI susUyiyA NamicaM deNa labdhi0 448 svAdhIna banAkara --cakravartipadako prApta hotA hai usI 2 munijananutapAdaH prAstamizyApravAdaH, sakalaguNasamRddhastaprakAra mati-cakrase paTavaNDAgamakI mAdhanA karake nya ziSyaH pramiddhaH / abhavadabhayanandI jainadharmAbhinandI zrApa siddhAnta-cakravatIka padako prApta hue the, aura svamahimajitasindhubhavyalAkaikabandhuH / / 3 / / imakA ullamba unhoMne svaya kamakANDakI gAthA 397 bhavyAmbhojaviyodhanAdyatamatabhAmvatmamAnatviSaH ma kiyA hai| zrApa abhayanandI zrAcAyaka ziSya the. zipyastasya guNAkarasya mudhiyaH zrIvIranandItyabhat / 1 dekho, anekAnta varSa 4 ki0 3, 4 pR0 226, 263 / mvAdhInAgvila vAGamayasya bhuvanaprakhyAtakIrteH matAM 2jaha cakkaNa ya cakkI chaviMDaM mAhiyaM avigdhaNa / samatsu vyajayanta yasya jAyanI vAcaH kutakAGa kushaaH||4|| taha mai cakkaNa mathA chakvaDaM mAhithaM sammaM // 367|| --candra prabhacarita-prazasti /
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 anekAnta [varSa 8 nAma diyA hai aura na granthakA racanAkAla hI, isase guNanandI' kA bhI hai, jo sambhavataH ve hI jAna unake viSayameM kucha nahIM kahA jA sktaa| hA~, jvAlA- par3ate haiM jo candraprabhacaritake anusAra abhayanandIke mAlinI kalpake kA indranandine granthakA racanAkAla guru the; aura isa taraha indranandIke dIkSA-guru zaka saMvata 861 (vi0 saM0 996) diyA hai aura yaha bappanandI mantrazAstra-guru guNanandI aura siddhAMtasamaya nemicandra ke guru indranandIke sAtha bilkula zAstra-guru abhayanandI ho jAte haiN| yadi yaha saba saGgata baiThatA hai, parantu isa kalpake kartA indranandIne kalpanA ThIka hai to isase namicandrake guru indranandIapaneko una bappanandIkA ziSya batalAyA hai jo kA ThIka patA cala jAtA hai, jinheM gommaTa sAra vAmavanandIke ziSya aura indranandI (prathama) ke (ka0 785) meM zrutasAgarakA pAragAmI likhA hai| praziSya the| bahuta saMbhava hai ye indranandI vappanandIka nemicandrane apane eka guru kanakanandi bhI likhe dIkSita hoM aura abhayanandIse unhoMne siddhAMtazAstra- haiM aura batalAyA hai ki unhoMne indranandike pAsase kI zikSA prApta kI ho, jo usa samaya siddhAnta-viSaya- sakala siddhAntako sunakara 'satvasthAna' kI racanA kI ke prasiddha vidvAna the; kyoMki prazasti' meM bappanandI hai / yaha satvasthAna grantha 'vimtarasatvatribhaMgI' ke kI purANa-viSayameM adhika khyAti likhI hai- nAmase zrArAke jaina-siddhAnta-bhavanameM maujUda hai, siddhAMta viSayameM nahIM-aura ziSya indranandI jisakA maiMne kaI varSa hue apane nirIkSaNakaM mamaya (dvitIya) ko 'jaine siddhAMta vAdhauM vimalitahRdayaH' noTa le liyA thaa| 5H nAthUrAmajI pramIna ina prakaTa kiyA hai / jisase siddhAMta viSayameM unake koI kanakanandIko bhI abhayandIkA ziSya batalAyA, khAsa guru hone bhI cAhiye / isake sivAya, jvAlinI- parantu yaha Thoka mAlUma nahIM hotA; kyoMki kanakakalpake kartA indranandIne jina do AcAryoMke pAsase nandike ukta graMthaparasaM isakI koI upalabdhi nahIM isa mantrazAstrakA adhyayana kiyA hai unameM eka nAma hotI--usameM sAfa taurapara indranandiko hI gururUpa se ullekhita kiyA hai / isa satvasthAna granthako 1 AmIdindrAdidevastutapadakamalazrIndranandimunIndo namicandrane apane gommaTamArake tIsare satvasthAna nityotsarpaJcaritro jinamata jaladhidhatipApApalepaH / adhikAra meM prAyaH jyoM-kA-tyoM apanAyA hai--ArAkI prajJAnAvAma lodyatyaguNagaNabhRtotkIrNavistIrNamiddhA-- ukta pratika anumAra prAyaH 8 gAthAe~ choDI gaI haiN| ntAmbhorAzistrilokavAmbuja vanavica sdyshoraajhNsH||1 zepa saba gAthAAMkA, jinameM maMgalAcaraNa aura yadvRtta duritArisanyahanane caNDAmidhArAthitam jaine siddhAntabAdhA nimalatahRdayastena saddhato'yam cittaM yasya zaratsAtmalilabatvaccha sadA zItalam / halAcAyoditA vyaraci nirUpamo vAlinAmaMtravAdaH // 5 kIrtiH zAradakAmudI zazinRto jyotsneva yatyA'malA azatasyai se katipramANazakavatmarevatItasu / sa zrI vAmapanandimandranipatiH zipyastadIyo bhavet // 2 // zrImAyagveTakaTa ke parvazayanayatRtIyAyAma // ziSyastasya mahAtmA cAranuyogeSa caramanivibhavaH / zrIva paNa digurumita badhAnapatritapadA jaH ||shaa 1 ka darpaNa jJAta tanA'pi svamutAnavizeSAya / loka yasya prasAdAdAMna munijanammatpurAgArthavedI guNanaMdizrImanaye vyAkhyAta mopadeza tata // 2 // yasvAzAnabhamurdhanyativinayaza: zrIvitAno nibaddhaH / pAzcatayodayorApa tacchAstra granthato'yaMtacApa / kAlAstAyena pArANika vimA ghotitAstapurANa --- muninendranandinAmnA mAvAgAdataM vizeSagA ||25|| vyAkhyAnAda kAgada prathina guNagAntAya ki yI 2 paraidaNa digurUgA pAma sAUNa sayAmaddhata / ziSyasamyendranaMdima nagaNagodAmanamAnizamaH siraka gayaNadigamagA bhattAga smuchittttk.0366|| prajJAtIkSNa stra dhAga-vidalita bahalA'jAnapanIvitAnaH / 3 dekho, janasAhitya ra itihAsa pR0 266 /
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8-9 ] gommaTasAra aura nemicandra antakI gAthAe~' bhI zAmila hai, pranthakA aMga (375) baMdhadevAuguvasamasaddiTThI baMdhiUNa AhAraM / banAyA gayA hai aura kahIM-kahIM unameM kucha kramabheda so ceva sAsaNe jAdo tarisaM puNa baMdha ekko du||22 bhI kiyA gayA hai / yahA~ maiM isa viSayakA kucha vizeSa paricaya apane pAThakoMko dedenA cAhatA hU~, jisase tasse vA baMdhAugaThANe bhaMgA du bhujjamANammi / unheM isa granthakI saMgraha-prakRtikA kucha vizeSa bodha maNuvAugammi ekako devesu vavaNage vidiyo // 23 ho sake: (376) maNuvaNirayAuge garasurAye giraagbNdhmmi| rAyacandra-jainazAstramAlAke saMvat 1969 ke tirayAUgA tigidare micchanvaNammi bhujjmnnusaauu||28 saMskaraNameM isa adhikArakI gAthA-saMkhyA 358 se 397 taka 40dI hai; jabaki ArAkI ukta grantha-pratimeM 4 (380) puvvuttapaNapaNAugabhaMgA baMdhassa bhujjamaNusAU / vaha 48 yA 49 pAI jAtI hai| ATha gAthAe~ jo agagatiyAUsahiyA tigatigacaugirayatiriyAUNa30 usameM adhika haiM athavA gommaTasArameM jinheM chor3A (360)vidiyaM terasabArasaThANaM pugAruttamidi vihAyapuNo gayA hai ve nimna prakAra haiN| gommaTasArakI jisa dasu sAdedarapayaDI pariyagAdo dugadgA bhaMgA / / 41 gAthAke bAda ve ukta grantha pratimeM upalabdha haiM usakA nambara zurUmeM koSTakake bhItara dediyA gayA hai:koekake bhItara dediyA gayA hai| ukta granthatikI gAthAe~ naM0 15, 16, 17 gommaTasArameM kramazaH naM.368, 369, 370 para pAI (360) ghAI tiyaujjovaM thAvaraviyalaM ca tAva eiNdii| __ jAtI haiM; parantu gAthA naM. 14 ko 376 nambarapara giraya-tirikkha du suhumaM sAharago hoi testttthii||4 diyA hai, aura isa taraha gommaTasAramaM kramabheda kiyA (364)girayAdisu bhujjegaM baMdhudagaM bAri bAri dogaNettha gayA hai / isI taraha 25, 26 naM0 kI gAthAoMko bhI puNaruttasamavihINA AugabhaMgA hu pajjeva // kramabheda karake naM0 378, 377 para diyA hai| girayatirayANu gorai yaNahAu tiriyamaNuyAU ya / ArAke ukta bhavanameM eka dUsarI prati bhI hai, jisameM tIna gAthAe~ aura adhika haiM aura ve isa tericchiyadevAU mANusadevAu egege // 10 // prakAra haiM:1 antakI do gAthAeM ve hI haiM jinameMse ekameM indranandIse lathama gidhimile badAusi mAgAsIgadI ega / makala siddhAMtako sunakara kanakanandike dvArA satvasthAnake race maNuvagirayAU bhaMgu pajjatte bhujjamAgaNirayAU // 15 // jAnekA ullekha hai aura dUsarI 'jaha cakkeNa ya cakkI' nAmakI vaha gAthA hai jisameM cakrI kI taraha paTagvaNDa girayadugaM tiriyadugaM vigatigacauravakha jAdi thINatiyaM / sAdhane kI bAta hai aura jisase kanakanandIkA bhI 'siddhAMta- ujjovaM prAtAvigi sAhAragA suhama thAvarayaM // 3 // cakravarti' honA pAyA jAtA hai-zrArAkI ukta pratimeM majhaDa kasAya saMdaM thIvedaM hassapamuha chakkasAyA / anyako 'zrIkanakanandi-maidvAntacakravartikRta' likhA bhI puriso koho mAgo aNiyaTTI bhAgahINa payaDIo // 40 hai / ye donoM gAthAe karmakANDakI gAthA naM0 366 tathA 367 ke rUma pIche uddhata kI jA cukI haiN| hAlameM ukta matvasthAnakI eka prati maMvat 1887 2 saMkhyAGka 46 diye haiM parantu gAthAe~, 48 haiM, isase yA to kI likhI huI mujhe paM0 paramAnandajIke pAsase dekhane eka gAthA yahAM chUTa gaI hai aura yA saMkhyAGka galata par3e ko milI jo dUsare tribhaMgI Adi granthoMke sAtha hai / ho sakatA hai ki 'girayAU-tiriyAU' nAmakI vaha savAI jayapura meM likhI gaI eka patrAkAra prati hai aura gAthA hI yahAM chuTa gaI ho jo aAge ullekhita eka jisake antameM granthakA nAma 'vizeSasattAtribhaMgI' dUsarI pratimeM pAI jAtI hai| diyA hai / isa granthapratimeM gAthA-saMkhyA kula 41 hai,
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 anekAnta [ varSa 8 ataH isa pratike anusAra gommaTasArake ukta lekhakoMke dvArA likhate samaya kucha gAthAe~ chUTa gaI adhikArameM kevala eka gAthA hI chUTI hai aura vaha ho, jaisA ki bahudhA dekhanemeM AtA hai| 'NArakachakkalvelle' nAmakI gAthA (ka0 370) ke prakRtisamutkItena aura kameprakRti anantara isa prakAra hai:NiriyAU tirayAU Niriya-garAU tiraya-maNuvAyu / isa graMthake karmakANDakA pahilA adhikAra teraMciya-devAU mANusa-devAu egegaM // 15 // : 'payaDisamukkittaNa' (prakRtisamutkIrtana) nAmakA hai, jisameM mudrita pratike anumAra 86 gAthAe~ pAI jAtI zeSa gAthAoMkA krama pArAkI pratike anurUpa hii| haiN| isa adhikArako jaba par3hate haiM to aneka sthAnoM hai, aura isase gommaTasArameM kiye gaye kramabhedakI bAtako aura bhI puSTi milatI hai| para aisA mahasUsa hotA hai ki vahA~ mUlagraMthakA kucha yahA~ para maiM itanA aura bhI batalA denA cAhatA aMza truTita hai-chUTa gayA athavA likhanese raha hU~ ki satvasthAna athavA satva(sattA)tribhaGgIkI gayA hai, isIse pUrvA'para kathanoMkI saGgati jaisI ukta pratiyoMmeM jo gAthAoMkI nyUnAdhikatA pAI cAhiye vaisI ThIka nahIM baiThatI aura usase yaha jAnA jAtA hai ki yaha adhikAra apane vartamAna rUpameM pUrNa jAtI hai usake tIna kAraNa ho sakate haiM-(1) eka to yaha ki, mUlameM prAcArya kanakanandIne granthako athavA suvyavasthita nahIM hai| aneka zAstra-bhaMDAroMmeM karmaprakRti (kammapayaDI), prakRtimamatkIrtana, karma40 yA 41 gAthA-jitanA hI nirmita kiyA ho, jisakI kApiyA~ anyatra pahu~ca gaI hoM aura bAdako kANDa athavA karmakANDakA prathama aMza-jaise nAmoMke sAtha eka dUsarA adhikAra (prakaraNa) bhI pAyA jAtA unhoMne umameM kucha gAthAeM aura bar3hAkara use hai, jisakI saikar3oM pratiyA~ upalabdha haiM aura jo usa 'vistarasatvatribhaGgI' kA rUpa usI prakAra diyaa| __ adhikAra ke adhika pracArakA dyotana karatI haiN| sAtha ho jisa prakAra dravyasaMgrahake kartA nemicandrane, TIkAkAra brahmadevakaM kathanAnusAra, apanI pUrva-cata hI, usapara TIkA-TippaNa bhI upalabdha hai' aura una 26 gAthAoMmeM 32 gAthAzrAMkI vRddhi karake usa 1 (ka) saMskRta TIkA bhaTTAraka jJAnabhaSaNane, jo ki mUlasaghI vartamAna dravyasaMgrahakA rUpa diyA hai| aura yaha bha0 lakSmIcandrake paTTaziSya vIracandrake vaMzameM hue koI anokhI athavA asaMbhava bAta nahIM hai, Aja haiM, mumatikIrtike sahayogase banAI hai Ara TIkAmeM bhI granthakAra apane graMthoMke saMzodhita aura parivardhita mUla granthakA nAma 'karmakANDa' diyA hai :saMskaraNa nikAlate hue dekhe jAte haiM / (2) dUsarA tadanvaye dayAmbhodhirjJAnabhUpo guNAkaraH / yaha ki bAdako anya vidvAnoMne apanI-apanI pratiyoMma TIkAM hi karmakANDasya cakra sumatikIrtiyuka / prazasti kucha gAthAoMko kimI taraha bar3hAyA athavA prakSipta (kha) dUsarI bhASA TIkA paM0 hemarAjakI banAI huI hai, kiyA ho / parantu isa vAkyasUcIke dUsare kisI bhI jisakI eka prati saM0 1826 kI likhI huI mUla graMthameM ukta bAraha gAthAoM se koI gAthA tigor3A ji. sAgarake jaina mandirameM hai| upalabdha nahIM hAnI, yaha bAta khAsa taurase noTa karane (anekAnta varSa 3, kiraNa 12 pRSTha 764) (ga) saTippaNa-prati zAhagar3ha ji. sAgarake siMghIjIke yogya hai / aura (3) tIsarA kAraNa yaha ki prati mandira meM saMvat 1527 kI likhI huI hai, jisakI 1 dekho, brahmadeva kRta TIkAkI pIThikA / antima puSpikA isa prakAra hai :2 sUcI ke samaya pRthakarUpama isa satvatribhaMgI prathakI koI iti zrInemicandra - siddhAnta - cakravarti - viracita karma prati apane sAmane nahIM thI aura isIse isake vAkyoMko kANDasya prathamozaH samAptaH / zubhaM bhavatu legbaka-pAThakayoH sUcI meM zAmila nahIM kiyA jA sakA / unheM aba yathA atha saMvat 1527 varSe mAghavadi 14 rvivaasre|" sthAna bar3hAyA jA sakatA hai| (anekAnta varSa 3, ki0 12 pR0 762-64)
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8-9] gommaTasAra aura nemicandra parase usakI gAthA-saMkhyA 160 jAnI jAtI hai tathA kucha aMzoMko uddhRta karake yaha spaSTa karanekA yatna grantha-kartAkA nAma 'nemicandra siddhAntacakravartI' bhI kiyA gayA ki unameM granthakA kartA 'nemicandraupalabdha hotA hai| usameM 75 gAthAe~ aisI haiM jo isa siddhAntI' 'nemicandra-siddhAntadeva' hI nahIM, kintu adhikArameM nahIM pAI jaatiiN| una bar3hI huI gAthAoMmeM- 'nemicandra-siddhAntacakravartI' bhI likhA hai aura granthase kucha parase una aMzoMkI pUrti ho jAtI hai jo ko TIkAmeM 'karmakANDa' tathA TippaNameM 'karmakANDakA truTita samajhe jAte haiM aura zeSa parase vizeSa kathanoM prathama aMza' sUcita kiyA hai| sAthahI, zAhagar3ha kI upalabdhi hotI hai / aura isaliye paM0 paramAnanda- ji0 sAgarake siMghaIjIke mandirakI eka aisI jIrNajI zAstrIne 'gommaTasAra-karmakANDakI truTi-pUrti' zIrNa pratikA bhI ullekha kiyA hai jisameM karmakANDake nAmakA eka lekha likhA, jo anekAnta varSa 3 kiraNa zurUke do adhikAra to pUre haiM aura tIsare adhikAra8-9 meM prakAzita huA hai aura usake dvArA truTiyoMko kI 40 meMse 25 gAthAe~ haiM, zeSa grantha saMbhavataH tathA karmaprakRtikI gAthAoM parase unakI pUrtiko dikha- apanI atijINatAke kAraNa TUTa-TATa kara naSTa lAte hue yaha preraNA kI ki karmaprakRtikI una bar3hI huI huA jAna par3atA hai / isake prathama adhikArameM ve hI Ako karmakANDama zAmila karake usakI jATa- 160 gAthAe~ pAI jAtI hai jo kamaprakRtima upalabdha pati kara lenI cAhiye / yaha lekha jahA~ paNDita haiM aura isa parase yaha ghoSita kiyA gayA ki kamakailAzacandrajI Adi aneka vidvAnoMko pasanda AyA prakRtikI jina gAthAoMko karmakANDameM zAmila vahA~ pro0 hIrAlAlajI ema0 e0 Adi kucha vidvAnoM karanekA prastAva rakamvA gayA hai ve pahalese karmakANDako pasanda nahIM AyA, aura isaliye prophesara kI kucha pratiyoMmeM zAmila haiM athavA zAmila kara lI sAhabane isake virodhameM paM0 phUlacandrajI zAstrI tathA gaI haiN| isa lekhake pratyuttarameM pro0 hIrAlAlajIne paM0 hIrAlAlajI zAstrIka sahayogame eka lekha likhA, eka dUsarA lekha aura likhA, jo 'gommaTasAra-karmajo 'go0 karmakANDakI truTipUrti para vicAra' nAmase kANDakI truTipUrti-sambandhI prakAza para punaH vicAra' anekAntake usI varSakI kiraNa 11 meM prakaTa huA nAmase jainasandeza bhAga 4 ke aGka 32 zrAdimeM hai aura jisameM yaha batalAyA gayA hai ki 'unheM karma- prakAzita huA hai aura jisameM apanI unhIM bAtoMko kANDa adhUrA mAlUma nahIM hotA, na usase utanI puSTa karanekA yatna kiyA gayA hai aura gommaTasAra gAthAoMka chUTa jAne va dUra par3a jAne kI saMbhAvanA tathA kamaprakRtike eka-katRtva para apanA sandeha jaMcatI hai aura na gommaTasArake kartA-dvArA hI karma- kAyama rakkhA gayA hai; parantu kalpanA athavA pratike racita honeke koI paryApta pramANa dRSTigocara saMbhAvanAke sivAya sandehakA koI khAsa kAraNa hote haiM, aisI avasthAmeM una gAthAoMko karmakANDameM vyakta nahIM kiyA gyaa| zAmila kara denekA prastAva bar3A sAhasika pratIta TipUrti-sambandhI yaha cacA jaba cala rahI thI hotA hai|' imake uttarameM paM0 paramAnandajIne dUsarA taba usase prabhAvita hokara paM0 lokanAthajI zAstrIne lekha likhA, jo anekAntakI agalI 12vI kiraNameM maDabidrI siddhAnta-mandirake zAstra-bhaNDArameM, jahA~ 'go0 karmakANDakI truTi-pUrti ke vicAra para prakAza' dhavalAdika siddhAntagranthoMkI mUla-pratiyA~ maujUda haiM, nAmase prakAzita huA hai aura jisameM adhikArake gommaTasArakI khoja kI thI aura usa khojake natIjeadhUrepanako kucha aura spaSTa kiyA mayA, se mujhe 30 disambara sana 1940 ko sUcita karanekI gAthAoMke chUTanekI saMbhAvanAke virodha- kRpA kI thI, jisake liye maiM unakA bahuta AbhArI huuN| kA parihAra karate hue prakArAntarase unake chUTanekI unakI usa sUcanA parase mAlUma hotA hai ki ukta maMbhAvanAko vyakta kiyA gayA aura TIkA-TippaNake zAstrabhaMDArameM gommaTasArakaM jIvakANDa aura karma
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 anekAnta kADakI mUla prati trilokasAra aura labdhisArakSapaNAsAra - sahita tADapatroM para maujUda hai / patrasaMkhyA jIvakANDakI 38, karmakANDakI 53, trilokasArakI 51 aura labdhisAra- kSapaNAsArakI 41 hai / ye saba grantha pUrNa haiM aura inakI padya saMkhyA kramazaH 730, 872, 1018, 820 hai' / tADapatroMkI lambAI do phuTa do iJca aura caur3AI do ina hai / lipi 'prAcIna kannaDa' hai, aura usake viSayameM zAstrIjIne likhA thA "ye cAroM hI granthoMmeM lipi bahuta sundara evaM dhavalAdi siddhAntoMkI lipike samAna hai / ataeva bahuta prAcIna haiM / ye bhI siddhAnta-lipi-kAlIna honA cAhiyeM / " sAtha hI, yaha bhI likhA thA ki "karmakANDa meM isa samaya vivAdastha gAthAe~ ( isa pratimeM) sUtra rUpa meM haiM" aura ve sUtra karmakANDake 'prakRtisamutkIrtana' adhikArakI jisa-jisa gAthA ke bAda mUla rUpa meM pAye jAte haiM usakI sUcanA sAthameM dete hue unakI eka nakala bhI utAra kara unhoMne bhejI thI / isa sUcanAdiko lekara maiMne usa samaya ' truTipUrti-viSayaka naI khoja' nAmakA eka lekha likhanA prArambha bhI kiyA thA parantu samayAbhAvAdi kucha kAraNoM ke vaza vaha pUrA nahIM ho sakA aura phira donoM vidvAnoMkI orase carcA samApta ho gaI, isase usakA likhanA raha hI gayA / Aja maiM una sUtrAmasa Adike pA~ca sthalAMke sUtroMko, sthala- vipayaka sUcanAdike sAtha namRnaka taura para yahA~ para de denA cAhatA hU~, jisase pAThakoMko ukta adhikArakI truTi pUrti ke viSayameM vizeSa vicAra karanekA avasara mila sake :-- 1 rAmacandra jainazAstramAlA prakAzita jIvakANDa 733. karmakANDa 602 ra labdhisAra nRpaNAsArame 646 gAthA saMkhyA pAI jAtI hai| mudrita patiyoMmeM kAna kAna gAthAe~ bar3hI huI tathA ghaTI huI hai unakA lekhA yadi ukta zAstrIjI prakaTa kareM to bahuta acchA ho / [ varSa 8 ATha karmakANDakI 22vIM gAthAmeM jJAnAvaraNAdi mUla karmaprakRtiyoMkI uttara karmaprakRtisaMkhyAkA hI kramazaH nirdeza hai-- uttaraprakRtiyoMke nAmAdika nahIM diye aura na Age hI saMkhyAnusAra athavA saMkhyA kI sUcanAke sAtha unake nAma diye haiM / 23vIM gAthA meM kramaprApta jJAnAvaraNakI 5 prakRtiyoM kA koI nAmollekha na karake aura na usa viSaya kI koI sUcanA karake darzanAvaraNakI 9 prakRtiyoMmeMse styAnagRddhi Adi pA~ca prakRtiyoMke kAryakA nirdeza karanA prArambha kiyA gayA hai, jo 25vIM gAthA taka calatA rahA hai| ina donoM gAthAoMke madhya meM nimna gadyasUtra pAye jAte haiM, jinameM jJAnAvaraNIya tathA darzanAvaraNIya karmoMkI uttaraprakRtiyoMkA saMkhyA ke nirdezasahita spaSTa ullekha hai aura jinase donoM gAthAoM kA sambandha ThIka jur3a jAtA hai| inameM se pratyeka sUtra 'cei' athavA 'cedi ' para samApta hotA hai : "NANAvaraNIyaM daMsaNAvaraNIyaM vedaNIyaM [mohaNIyaM] AugaM grAmaM godaM aMttarAyaM cei / tattha NANAvaraNIyaM paMcavihaM abhibohiya-suda-ohi -maNpajjava-gANAvaraNIyaM kevalaNAraNAvaraNIyaM cei / iMsagAvaraNIyaM gAvavihaM zrIgAgiddhi giddA giddA payalApayalA giddA ya payalA ya cakkhu acatrakhu - hidaMsaNA varaNIyaM kevaladaMsaNAvaraNIyaM cei / " meM ina sUtroMkI upasthiti meM hI agalI tIna gAthAoMjo styAnagRddhizrAdikA kramazaH nirdeza haiM vaha saGgata baiThatA hai, anyathA tattvArthasUtra tathA paTkhaNDAgamakI paryADasamuttiraNa - cUliyAmeM jaba unakA bhinnakrama pAyA jAtA hai taba unake usa kramakA koI vyavasthApaka nahIM rahatA / ataH 23, 24, 25 nambarakI gAthAoM ke pUrva ina sUtroMkI sthiti Avazyaka jAna par3atI hai / 25vIM gAthA meM darzanAvaraNIya karmakI 9 prakRtiyoM meM 'pracalA' prakRtike udayajanya kAryakA nirdeza hai / isake bAda krama prApta vedanIya tathA
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8-9] gommaTasAra aura nemicandra 309 pam loha mohanIya kI uttara prakRtiyoMkA koI nAmollekha taka hue zarIra-bandhana nAmakarmakI pA~ca prakRtiyoM taka na karake ekadama 26vIM gAthAmeM yaha pratipAdana hI kathana kiyA gayA hai :kiyA gayA hai ki mithyAtvadravya (jo ki mohanIya "cArittamohaNIyaM duvihaM kasAyavedaNIyaM kamekA darzanamAharUpa eka pradhAna bheda hai) tIna bhedAMna gokasAyavedIyaM cer3a / kasAyavedIyaM solasavihaM kaisa ba~Takara tIna prakRtirUpa ho jAtA hai| parantu jaba pahalese mohanIyake do bhedoM aura darzanamohanIyaka tIna khavaNaM paDucca aNaMtANubaMdhi-koha-mANa-mAyA lohaM upabhedoMkA koI nirdeza nahIM taba ve tIna upabheda apaccarakhAgA - paJcarakhAgAvaraNa-koha-mAgA-mAyA-lohaM kaise ho jAte haiM yaha batalAnA kucha khaTakatA hA koha.saMjalagAM mAgA-saMjalagAM mAyA-saM jarUra jAna par3atA hai, aura imIse donoM gAthAAMka saMjanagAM cer3a / pakramadavaM pahacca agatANabaMdhi-lohamadhyameM kisI aMzake truTita honekI kalpanA kI jAtI hai| mRDabidrIko ukta prAcIna pratimeM dAnoMke mdhymeN| " mAyA koha - nANaM saMjalagA - loha -mAyA-koha - mANaM nimna gadyasUtra upalabdha hote haiM: paJcakravAgA-loha-mAyA-koha-mAgAM apaJcakkhANa-loha__ "vedanIyaM duvihaM sAdAvedaNIyamasAdAvedagIyaM mAyA-koha-mAgaM cei / gAkasAyavedagIyaM NavavihaM cei / mohaNIyaM duvihaM dasagamohaNIyaM cArittamohanIyaM purisitthigAuMsayavedaM radi-aradi-hassa-soga-bhaya-duguMcei / dasaNamohaNIyaM baMbAdo eyavihaM micchattaM, chA cedi / AugaM cauvihaM girayAyugaM tirikkhaudayaM saMtaM paDucca tihiM micchattaM sammAmicchattaM mANussa-devAugaM caMdi / gAmaM bAdAlIsaM piMDApiMDasammattaM cei / " payaDibhayegA gayi-jAyi-sarIra-baMdhagA-saMghAda-saMThAgaNa____ ukta dazanamohanIyakaM bhedoMkI pratipAdaka :6vIM aMgoraMga - saMghaDagA vagagA - gaMdha -rasa-phAsa-ANuputhvIgAthAke bAda cAritramohanIyakI mUlIttara prakRtiyoM, anurugalahaguvaghAda - paraghAda-ussAsa-AdAva-ujjodaAyukarmakI prakRtiyoM aura nAmakamako prakRtiyoMkA koI nAma nirdeza na karake 27vIM gAthAmeM ekadama vihAyagayi-tasa -thAvara bAdara - suhuma - pajjattApajjattakisI karmake 15 mayogI bhedoMkA ginAyA gayA hai, pattaya-sAhAragAsarIra-thirAthira-subhAsubha-subhaga-dubbhagajo nAmakarmakI zarora-bandhanaprakRtiyoMse sambandha sumsara-dummara-yAda jAgAdajjajasAjasakitiNimiNarakhate haiM; parantu vaha karma konasA hai aura usakI tityayamgaNAmaM cedi / tattha gayiNAmaM cauvihaM girayakina prakRtiyoMke ye maMyogI bheda hote haiM, yaha maba usa parase ThIka taura para jAnA nahIM jaataa| aura tirikvagavigAma magAva-devagayigaNAmaM cedi / jAyiisaliye vaha apane kathanakI maGganike liye pUvameM gAma paMcavihaM eiMdiya-bIiMdiya-tIiMdiya-cauiMdiyakisI aise kathanake astitvakI kalpanAko janma jAyigAAmaM paMciMdiyanAyigagAmaM cedi / sarIraNAma paMcadetI hai jo kisI taraha chUTa gayA athavA truTita ho vihaM orAliya guliyaya-AhAra teja-kammaiyasarIragayA hai| vaha kathana mUDabidrIkA ukta pratimeM nimna gadya sUtroM meM pAyA jAtA hai, jisase utara-kathanakI gaNAma cii| sarAbadhagAgaNAma pacAvaha ArAli saMgati ThIka baiTha jAtI hai; kyoMki inameM cAritra- vegubdhiya-AhAra-teja-kammaiya-sarIrabaMdhaNagAmaM cei / " mohanIyakI 28, AyukI 4 aura nAmakarmakI mUla 42 27vIM gAthAke bAda jo 28vIM gAthA hai usameM prakRtiyoMkA nAmollekha karaneke anantara nAmakarmake zarIrameM hone vAle ATha aGgoMke nAma dekara zeSako jAti Adi bhedoMkI uttaraprakRtiyoMkA ullekha karate upAGga batalAyA hai; parantu usa parase yaha mAlUma
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 anekAnta [ varSa 8 nahIM hotA ki ye aGga kaunase zarIra athavA zarIroMmeM dRSTise hI zarIrabandhanAdike bAda 28vIM gAthAmeM hote haiN| pUrvakI gAthA naM0 27 meM zarIrabandhana- aGgopAGgakA kathana kiyA gayA hai, anyathA tattvArthasambandhI 15 saMyogI bhedoMkI sUcanA karate hue taijasa sUtrakI dRSTise vaha kathana zarIrabandhanAdikI aura kArmANa nAmake zarIroMkA to spaSTa ullekha hai prakRtiyoMke pUrvameM hI honA cAhiye thA; kyoMki zeSa tInakA 'tie' padake dvArA saMketa mAtra hai; parantu tattvAthasUtrameM "zarIrAGgopAGga nirmANa-bandhana-saMghAtaunakA nAmollekha pahalekI bhI kisI gAthAmeM nahIM saMsthAna-saMhanana" isa kramase kathana hai| aura isase hai, taba una aGgoM-upAGgoMko taijasa aura kArmANake nAmakarma-viSayaka ukta sUtroMkI sthiti aura bhI aGga-upAGga samajhA jAya athavA pA~cAmase pratyaka sabar3ha hotI hai| zarIrake aGga-upAGga ? taijasa aura kArmANa zarIrake aGgopAGga mAnane para siddhAntakA virodha AtA hai; 28vIM gAthAke anantara cAra gAthAoM (naM0 29, kyoMki siddhAMtameM ina donoM zarIroMke aGgopAGa nahIM 30, 31, 32) meM saMhananoMkA, jinakI saMkhyA chaha mAne gaye haiM aura isaliye pratyeka zarIrake ako sUcita kI hai, vaNana hai athAta prathama tIna gAthAoMma pAGga bhI unheM nahIM kahA jA sakatA hai| zeSa tIna yaha batalAyA hai ki kisa kima saMhananavAlA jIva zarIroMmase kaunase zarIrake aGgopAGa yahA~ svagAdi tathA narakAma kahA~ taka jAtA athavA marakara vikSita haiM yaha saMdigdha hai| ataH gAthA naM. 28 kA - utpanna hotA hai aura cauthI (naM0 32) meM yaha pranikathana apane vipayameM aspaSTa tathA adharAI aura pAdita kiyA hai ki 'karmabhUmikI striyoM ke antake tIna usakI spaSTatA tathA pUrti ke liye apane pUrva meM kisI sahananAkA hI udaya rahatA hai, Adike tIna saMhanana dusare kathanakI apekSA rakhatA hai / vaha kathana mUDa - to unake hote hI nahIM, aisA jinendradevane kahA hai|' bidrIkI ukta pratimeM donoM gAthAoMke madhyameM upalabdha parantu ThIka krama-Adiko liye hue chahoM saMhananoMke hone vAle nimna gadyasUtroM se antake sUtrameM pAyA nAmoMkA ullekha nahIM kiyA-mAtra cAra saMhananoMke jAtA hai, jo ukta 28vIM gAthAke ThIka pUrvavartI hai nAma hI ina gAthAoMparase upalabdha hote haiM, jisase aura jisameM audArika, vaikriyika, AhAraka ina 'AdimatigamahaDaNaM', 'aMtimatiya maMhaDaNamsa', 'tidtIna zarIroMkI dRSTise aGgopAGga nAmakarmake tIna gaMge mahaDaNe,' aura 'paNacaduraMgamahaDaNo' jaise padoMkA bhaMda kiye haiM aura isa taraha ina tIna zarIroMmeM hI ThIka artha ghaTita ho sktaa| aura na yahI batalAyA aGgopAGga hote haiM aisA nirdiSTa kiyA hai :- hai ki ye chahoM saMhanana kaunase karmakI prakRtiyA~ haiM"sarIrasaMghAdaNAmaM paMcavihaM orAliya - veguThiyaya pUrvakI kisI gAthAparasaM bhI chahoM ke nAma nAmakarmake nAma __ sahita upalabdha nahIM hote| aura isaliye ina cAroM AhAra-teja-kammaiya-sarIrasaMghAdagAmaM cedi / sarIra- gAthAoMkA kathana apane pUrvameM aise kathanakI mAMga saMThANaNAmakammaM chavihaM samacaurasaMThANaNAmaM Naggoda- karatA hai jo ThIka kramAdikaM sAtha chaha saMhananoMke parimaMDala-sAdiya-kujja-vAmaNahaDa.sarIrasaMThANa NAmaM nAmollekhako liye hue ho| aisA kathana mUDabidrIkI ukta pratimeM 28vIM gAthAke anantara diye hue nimna cedi / sarIra-aMgovaMgaNAma tivihaM orAliya-vegudhiya. vyaya. sUtraparase upalabdha hotA hai:AhArasarIra - aMgovaMgaNAmaM cedi / " ___saMhaDaNa-NAmaM chavvihaM vajjarisahaNArAyasaMhaDaNa___ yahA~ para itanA aura bhI jAna lenA cAhiye ki 27vIM gAthAke pUrvavartI gadyasUtroMmeM nAmakarmakI NAmaM vajjaNArAya.NArAya-addhaNArAya-khIliya.asaMpatta. prakRtiyoMkA jo krama sthApita kiyA gayA hai usakI sevaTTi-sarIrasaMhaDaNaNAmaM cei / "
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8-9] gommaTasAra aura nemicandra 311 yahA~ saMhananoMke prathama bhedako alaga vibhaktise dekhanemeM nahIM Ate aura granthake pUrvA'para sambandhako rakhanA apanI khAsa vizeSatA rakhatA hai aura vaha dRSTimeM rakhate hue usake Avazyaka aGga jAna par3ate haiM, 38vIM gAthAmeM prayukta hue 'iga' 'ega' zabdoMke arthako isaliye inheM prastuta granthake kartA AcArya nemicandraThIka vyavasthita karanemeM samartha hai| kI hI kRti athavA yojanA samajhanA cAhiye / padya___ isI taraha mUDabidrIkI ukta pratimeM, nAmakarmakI pradhAna granthoMmeM gadyasUtroM athavA kucha gadya bhAgakA anya prakRtiyoMka bhedAbhedako liye hue tathA gotrakarma honA koI asvAbhAvika athavA doSakI bAta bhI aura antarAyakarmakI prakRtiyoMko pradarzita karane vAle nahIM hai, dUsare aneka padya-pradhAna granthoMmeM bhI payoMke aura bhI gadyasUtra yathAsthAna pAye jAte haiM, jinheM sAtha kahIM-kahIM kucha gadya bhAga upalabdha hotA hai; sthala-vizeSakI sUcanAdike binA hI maiM yahA~, pAThakoM jaise ki tiloyapaNNattI aura prAkRtapaJcasaMgrahameM / kI jAnakArIke liye, uddhRta kara denA cAhatA hU~: aisA mAlUma hotA hai ki ye gadyasUtra TIkA-TippaNakA aMza samajhe jAkara lekhakoMkI kRpAse pratiyoMmeM chaTa "vaeNaNAmaM paMcavihaM kieNa-NIla-ruhira-pIda _ gaye haiM aura isaliye inakA pracAra nahIM ho paayaa| sukkila-vaNNaNAmaM cedi / gaMdhaNAmaM duvihaM sugaMdha parantu TIkAkAroMkI A~khoMse ye sarvathA zrojhala nahIM duggaMdha-NAmaM cedi / rasaNAmaM paMcavihe tiTTa-kaDu- rahe haiM unhoMne apanI TIkAoMmeM inheM jyoM-ke-tyoM na kasAyaMbila-mahura-ramaNAmaM cei / phAsaNAma avihaM / rakhakara anuvAditarUpameM rakkhA hai, aura yahI unakI kakkaDa-maugagurulahuga-rukkha-saNiddha-sIdusuNa-phAsa sabase bar3I bhUla huI hai, jisase mUlasUtroMkA pracAra NAma cedi / AgupuvINAmaM cauvihaM Niraya-tira ruka gayA aura unakaM abhAvameM granthakA yaha adhikAra kkhagayi-pAoggANupuvvINAmaM mANusa-devAya truTipUrNa jaicane lagA / cunA~ce kalakattAse jainapAoggAgupuvvINAmaM cei / agurulaghuga-uvaghAda siddhAnta-prakAzinI saMsthA dvArA do TIkAoMke sAtha paraghAda-ussAsa-zrAdava-ujjoda-NAmaM cedi / vihAya ya- prakAzita isa granthakI saMskRta TIkAmeM diNAmakammaM duvihaM pasathavihAyagadiNAmaM appasatthavihAyagadiNAmaM cedi / tama-bAdara- pajjatta-patteya (ka) "vedaNIyassa kammassa duve pyddiiyo|" "sAdAvedaNIyaM sarIra-subha-subhaga-sumsara-Adeja-jasakitti-NimiNa cava asAdAvedaNIyaM ceva / " titthayaraNAmaM cedi / thAvara-suhama-apajjatta-sAhAraNasarIra-athira-amuha- dubbhaga-dussara-zraNAdeja-aja -paTa khaM0 1, 6 cU08 makittiNAmaM cedi / godakammaM duvihaM ucca-NIcagodaM "vedaNIyaM duvihaM sAdAvedaNIyamasAdAvedaNIya cei" caMi / aMtarAyaM paMcavihaM dANa-lAbha-bhogopabhoga -go0 ka0 mUDacidrI-prati vIriya-aMtarAyaM cei|" (kha) jaM taM zarIrabaMdhaNaNAmakammaM taM paMcavihaM mUDabidrIkI ukta pratimeM pAye jAne vAle ye saba aorAliya-marIrabaMdhaNaNAma, veubbiya sarIrabaMdhaNasUtra SaTkhaNDAgamake sUtroMparase thor3A bahuta sakSepa NAmaM AhAra-sarIrabaMdhaNaNAmaM tejAsarIrabaMdhaNakarake banAye gaye mAlUma hote haiM', anyatra kahIM NAma kammaiyasarIrabaMdhaNaNAmaM cedi / " * isa cinhase pUrvavartI sUtroMko gAthA naM032 ke aura uttara -SaTa khaM01,6 cU01 vartI sUtroMko gAthA naM0 33 ke bAdake samajhanA caahiye| marIrabaMdhaNaNAmaM paMcavihaM orAliya vegubviya1 tulanAke liye donoMke kucha mUtra udAharaNake taurapara zrAhAra-teja-kammaiya-sarIrabaMdhaNaNAmaM cei / " nIce diye jAte haiM: ---go0 ka0 mUDabidrI-prati
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 anekAnta [ varSa 8 sAra bhASA TIkAmeM bhI) ye saba sUtra prAyaH' jyoM-ke- ThIka ghaTita kiyA jA sakatA hai-inake athavA ina tyoM anuvAdake rUpameM pAye jAte haiM, jisakA eka jaise dUsare pada-vAkyoMke abhAvameM nahIM / isa viSayake namUnA 25vIM gAthAke sAtha pAye jAne vAle sUtroMkA vizeSa pradarzana evaM spaSTIkaraNako meM lekhaka bar3ha jAne isa prakAra hai: ke bhayase hI nahIM, kintu vartamAnameM anAvazyaka ____ "vedanIyaM dvividhaM sAtAvedanIyamasAtAvedanIyaM samajhakara bhI, yahAM chor3e detA hU~-vijJapAThaka usakA ceti / mohanIyaM dvividhaM darzanamohanIyaM cAritra- anubhava svataH kara sakate haiM; kyoMki maiM samajhatA hU~ isa mohanIyaM ceti / tatra darzanamohanIyaM baMdha-vivakSayA viSayameM Upara jo kucha likhA gayA aura vivecana mithyAtvamekavidhaM udayaM satva pratItya mithyAtvaM kiyA gayA hai vaha saba isa bAtake liye paryApta hai samyagmithyAtvaM samyaktvaprakRtizceti trividhaM / " ki ye saba sUtra mUlagrantha ke aMgabhUta haiN| aura isalie aura isase ina sUtroMke mUla granthakA aGga honekI inheM granthameM yathAsthAna gAthAoMvAle TAipameM hI punaH kI sudRr3ha ho jAtI hai| vastutaH ina sUtroMkI sthApita karake granthakaM prakRta adhikArakI truTiko dUra maujUdagImeM hI agalI gAthAoMke bhI kitane hI karanA caahiye| zabdoM, pada-vAkyoM athavA sAMketika prayogoMkA artha aba rahI una 75 gAthAoMkI bAta, jo 'karma - prakRti' prakaraNama to pAI jAtI haiM kintu gommaTasAra1 'prAyaH' zabdake prayogakA yahA~ prAzaya itanA hI hai ki jimakA prArambha 'jJAnAvaraNAdInAM yathAsaMkhyamuttarabhedAH do eka jagaha thor3AsA bheda bhI pAyA jAtA hai, vaha yA pacanava' ityAdi rUpase kiyA gayA hai aura isaliye to anuvAdAdikI g2alatI athavA anuvAda paddhatise mUlakoM ke nAma-viSayaka prathama sUtrake ('tattha' zabdasambandha rakhatA hai athavA use sampAdanakI g2alatI sahita) anuvAdako chor3a diyA hai| jaba ki paM0 ToDaramallasamajhanA cAhiye / sampAdanakI g2alatIkA eka spaSTa jIkI TIkAmeM usakA anuvAda kiyA gayA hai aura usameM udAharaNa 22vIM gAthA-TIkAke sAtha pAye jAne vAle jJAnAvaraNIya grAdi koMke nAma dekara unheM "pATha nimna sUtrameM upalabdha hotA hai-- mUla prakRti" prakaTa kiyA hai, jo ki maMgata hai aura isa "darzanAvaraNIyaM navavidhaM styAnagRddhi nidrA nidrAnidrA bAtako sUcita karatA hai ki ukta prathama sUtrama yA to pracalA - pracalApracalA - canurakSaravadhidarzanAvaraNIyaM uka prAzayakA koI pada truTita hai athavA 'mohaNIyaM' kevaladarzanAvaraNIyaM ceti / " paTakI taraha uddhRta honese rahagayA hai| isake sivAya, isameM styAnagRddhike bAda do hAiphanoM (-) ke mAdhyameM 'zarIrabandhana' nAmakamake pAMca bhedokA jo sUtra 27vIM jo 'nidrA' ko rakkhA hai use usa prakAra vahAM na rakhakara gAthAke pUrva pApA jAtA hai use TIkAmeM 27 vI gAthA 'pracalApracalA' ke madhyameM rakhanA cAhiye thA pAra ima ke anantara pAye jAne vAle mUtroM meM prathama rakkhA hai| 'pracalApracalA' ke pUrva meM jo hAiphana hai use nikAla denA aura imasa 'zarIrabandhana' nAmakakarmake jo 15 bheda hote cAhiye thA, tabhI mUlasUtrake sAtha aura granthakI agalI tha va 'zarIra' nAmakarmake 15 bheda hojAte haiM, jo ki eka tIna gAthAaoMke sAtha isakI saMgati ThIka baiTa sakatI saiddhAntika g2alatI hai aura TIkAkAra-dvArA ukta sUtrako thii| paM0 ToDaramallajIkI bhASA TIkAmeM mUlasUtrake niyata sthAnapara na rakhane ke kAraNa 27vIM gAthAke artha anurUpa hI anuvAda kiyA gayA hai| anuvAda-paddhatikA meM ghaTita huI hai; kyoMki paTavaNDAgamameM bhI eka namUnA Upara uddhRta mohanIya-karma-viSayaka sUtrameM 'aorAliya zrogaliya-zarIrabaMdho' ityAdi rUpase pAyA jAtA hai, jisameM 'ekavidha' ra 'trividha' padoM- 15 bheda zarIrabandhake hI diye haiM aura unheM dekara ko thor3A-sA sthAnAntarita karake rakkhA gayA hai| aura zrIvIrasenasvAmIne dhavalA-TIkAmeM sApha likhA haidUsarA namUnA 22vIM gAthAkI TIkAmeM upalabdha hotA hai, "emo pagaNArasaviho baMdho so sarorabaMdhI tti ghettbvo|"
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8-9] gommaTasAra aura nemicandra 313 ke isa 'prakRtisamutkIrtana' adhikarameM nahIM pAI arthAta yaha prastAva kiyA jAya ki 'ye 34 gAthAe~ jAtIM, aura jinake viSayameM paM0 paramAnandajI zAstrI- cU~ki karmaprakRtimeM pAI jAtI haiM, jo ki vAstavameM kA yaha kahanA hai ki ve saba karmakANDakI aMgabhUta karmakANDakA prathama adhikAra hai aura 'prathama aMza' Avazyaka aura saGgata gAthAe~ haiM, jo kisI samaya AdirUpase ullekhita bhI milatA hai, isaliye inheM bhI lekhakoMkI kRpAse karmakANDase chUTa gaI athavA usase vartamAna karmakANDake 'prakRtisamutkIrtana' adhikArameM judI par3a gaI haiM, aura isaliye unheM phirase karma- truTita samajhA jAkara zAmila kiyA jAya' to yaha kANDameM yathAsthAna zAmila karake usakI usa truTi- prastAva bilkula hI asaGgata hogA; kyoMki ye gAthAe~ ko pUrA karanA cAhiye jisake kAraNa vaha adhUrA kamakANDake prakRtisamutkIrtana' adhikArake sAtha kisI aura laDUMrA jAna par3atA hai| taraha bhI saGgata nahIM haiM aura sAtha hI usameM anAvazyaka ___ jahA~ taka maiMne una vivAdastha gAthAoM para, unake bhI haiM / vAstavameM ye gAthAe~ prakRtisamutkIrtanase nahIM kamakANDakA Avazyaka tathA saGgata aGga hone, kintu sthiti-bandhAdikase sambandha rakhatI haiM, jinake karmakANDase kisI samaya chuTakara karma-prakRtike rUpameM liye granthakArane granthameM dvitIyAdi alaga adhikAroMalaga par3ajAne aura karmakANDameM unake punaH praveza kI sRSTi kI hai / aura isaliye eka yogya granthakArake karAne Adike praznoMko lekara, vicAra kiyA hai liye yaha saMbhava nahIM ki jina gAthAoMko vaha mujhe prathama to yaha mAlUma nahIM ho sakA ki 'karma- adhikRta adhikArameM rakkhe unheM vyartha hI anadhikRta prakRti' prakaraNa aura 'prakRtisamutkIrtana' adhikAra adhikArameM bhI DAla deve / isake sivAya, karmaprakRtidonoMko eka kaise samajha liyA gayA hai, jisake meM, jise gommaTasArake karmakANDakA prathama adhikAra AdhArapara ekameM jo gAthAe~ adhika haiM unheM dUsaremeM samajhA aura batalAyA jAtA hai, ukta gAthAoMkA bhI zAmila karAnakA prastAva rakkhA gayA hai: jaba ki denA prArambha karanese pahale hI 'prakRtisamutkIrtana' ke karmaprakRtimeM prakRtisamutkIrtana adhikArase 75 gAthAe~ kathanakA samApta kara diyA hai-likha diyA hai adhika hI nahIM balki usakI 35 gAthAe~ (naM.5 "iti paryADasamukttiNaM samattaM // " aura usake se 86 taka) kama bhI haiM, jinheM karmaprakRtima zAmila anantara tathA 'tImaM koDAkoDI' ityAdi gAthAko karaneke liye nahIM kahA gayA, aura isI taraha denese pUrva TIkAkAra jJAnabhUSaNane sApha likhA hai :23 gAthAe~ karmakANDake dvitIya adhikArakI "iti prakRtInAM samutkartinaM samAptaM / / atha prakRti(naM0 127 se 145, 163, 180, 181, 184) tathA svarUpaM vyAkhyAya sthitibandhamanupakramannAdau mUla11 gAthAe~ chaThe adhikArakI (naM0 800 se 810 taka) bhI usameM aura adhika pAI jAtI haiM, jinheM paNDita prakRtInAmutkRSTasthitibandhamAha / " paramAnandajIne adhikAra-bhedasa gAthA-saMkhyAke kucha isase 'karmaprakRti' kI sthiti bahuta spaSTa ho galata ullekhake mAtha svayaM svIkAra kiyA hai, parantu jAtI hai aura vaha gommaTasArakaM karmakANDakA prathama prakRtisamutkItana adhikArameM unheM zAmila karanakA adhikAra na hokara eka svatantra grantha hI ThaharatA hai, sujhAva nahIM rakkhA gyaa| donoM eka honekI dRSTise jisameM prakRtisamutkIrtana' ko hI nahIM kintu pradezayadi ekakI kamIko dumarese pUrA kiyA jAya aura bandha, sthitibandha aura anubhAgabandhake kathanoMko bhI isa taraha 'prakRtisamutkAtana' adhikArakI ukta 35 apanI rucike anusAra saMkalita kiyA gayA hai aura gAthAoMko kamapratimeM zAmila karAne ke sAtha-sAtha jisakA saMkalana gommaTasAraka nimANase kisI kamaprakRtikI ukta 34 (23+11) gAthAoMko bhI samaya bAdako huA jAna par3atA hai| use loTA prakRtisamutkItanameM zAmila kaganake liye kahA jAya karmakANDa samajhanA cAhiye / isIse ukta TIkAkArane
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 8 use 'karmakANDa' hI nAma diyA hai-karmakANDakA karanA ki "karmakANDake prathama adhikArameM ukta 'prakRtisamutkIrtana' adhikAra nAma nahIM, aura apanI 75 gAthAe~ pahalese hI saMkalita aura pracalita hai"" TIkAko 'karmakANDasya TIkA' likhA hai; jaisAki Upara kucha vizeSa mahatva nahIM rkhtaa| eka phuTanoTameM uddhRta kiye hue usake prazasti- aba una truTita kahI jAne vAlI 75 gAthAoMvAkyase prakaTa hai| paM0 hemarAjane bhI, apanI bhASA- para, unake prakRtisamutkIrtana adhikArakA Avazyaka TIkAmeM, granthakA nAma 'karmakANDa' aura TIkAko tathA saGgata aGga hone na hone AdikI dRSTise, 'kamakANDa-TIkA' prakaTa kiyA hai / aura isaliye vicAra kiyA jAtA hai:zAhagar3hakI jisa saTippaNa pratimeM ise 'karmakANDakA (1) go0 karmakANDakI 15vIM gAthAke anantara prathama aMza' likhA hai vaha kisI galatIkA pariNAma jo 'siyaatthiraNatthi ubhayaM' nAmakI gAthA truTita jAna par3atA hai| saMbhava hai karmakANDake Adi-bhAga batalAI jAtI hai vaha grantha-saMdarbhakI dRSTise usakA 'prakRtisamutkIrtana' se isakA prArambha dekhakara aura saMgata tathA Avazyaka aGga mAlUma nahIM hotI; kyoMki karmakANDase isako bahuta choTA pAkara pratilekhakane 15vIM gAthAmeM jIvake darzana, jJAna aura samyaktvaise puSpikAmeM 'karmakANDakA prathama aMza' sUcita guNoMkA nirdeza karake 16vIM gAthAmeM unake kramakA kiyA ho / aura zAhagar3hakI jima pratimeM DhAI nirdeza kiyA gayA hai, bIcameM myAn asti-nAsti adhikArake karIba karmakANDa upalabdha hai usameM karma- Adi saptanayoMkA svarUpanirdezake binA hI nAmollekhaprakRtikI 160 gAthAoMko jo prathama adhikArake mAtra karake yaha kahanA ki 'dravya Adezavazase ina rUpameM zAmila kiyA gayA hai vaha saMbhavataH kisI aise saptabhaGgarUpa hotA hai| koI saGgata artha nahIM rkhtaa| vyaktikA kArya hai jisane karmakANDake 'prakRtisama- jAna par3atA hai 15vIM gAthA saptabhaGgoM dvArA zraddhAnakIrtana' adhikArako truTita evaM adhurA samajhakara. kI jo bAta kahI gaI hai use lekara kisIne 'sattapaM0 paramAnandajIkI taraha, 'karmaprakRti' granthase bhaMgIhiM' padake TippaNarUpameM isa gAthAko apanI usakI pUrti karanI cAhI hai aura isaliye karmakANDake pratima paMcAstikAra pratimeM paMcAstikAyagranthase, jahA~ vaha naM015 para prathama adhikArake sthAnapara use hI apanI pratimeM pAI jAtI hai uddhRta kiyA hogA, jo bAdako saMgraha likhA liyA athavA likha liyA hai aura anya bAtoM. karate samaya karmaprakRtikaM mUlameM praviSTa ho gaI / ke sivAya, jinheM Age pradarzita kiyA jAyagA, zAhagar3havAle TippaNameM isa prakSipta sUcita bhI isa bAta para koI dhyAna nahIM diyA ki sthitibaMdhAdi- kiyA hai'| se saMbandha rakhanevAlI ukta 23 gAthAe~, jo eka (2) 20vIM gAthAke anantara jIvapaesekkekke, kadama Age dUsare hI adhikArameM yathAsthAna pAI atthiaNAIbhUjA, bhAvaNa teNa punarAva, ekasamayajAtI haiM unakI isa adhikArameM vyartha hI punarAvRtti NibaddhaM, so baMdhocaubheo' ina pAMca gAthAoMko jo ho rahI hai| athavA yaha bhI ho sakatA hai ki vaha truTita batalAyA hai.2 ve bhI gAmmaTasArake isa karmakANDa koI dUsarA hI bAdako saMkalita kiyA 1 anekAnta varSa 3 kiraNa 12 pR0 763 / huA karmakANDa ho aura karmaprakRti usIkA prathama 2 anekAnta varSa 3 ki08-6 pR0 540 / adhikAra ho / astu; vaha prati apane sAmane nahIM hai mere pAsa karma-prakRtikI eka vRttisahita prati aura aura utanI mAtra adhUrI bhI batalAI jAtI hai, ata: hai, jimameM yahA~ pA~cake sthAnapara chaha gAthAe~ haiN| chaThI usake viSayameM ukta saGgata kalpanAke sivAya aura gAthA 'so baMdho caubhezro' se pUrva isa prakAra hai:adhika kucha bhI nahIM kahA jA sktaa| aisI hAlata _ 'yAugabhAgo thovo NAmAgode samo tato ahiyo / meM paM0 paramAnandajIkA ukta pratiyoM parase yaha phalita ghAditiye vi ya tatto mohe tatto tado tadI(di)ye //
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8-9] gommaTasAra aura nemicandra 315 prakRtisamutkIrtana adhikArakA koI Avazyaka aGga hotii| unakI upasthitimeM 21vIM aura 22vIM donoM mAlUma nahIM hotI aura na saMgata hI jAna par3atI haiM; gAthAe~ vyartha par3atI haiN| kyoMki 21vIM gAthAmeM jaba kyoMki 20vIM gAthAmeM ATha karmoMkA jo pATha-krama hai dRSTAntoM-dvArA AThoM karmoke svarUpakA aura 22vIM use siddha sUcita karake 21vIM gAthAmeM dRSTAntoM dvArA gAthAmeM una karmoMkI uttara prakRti-saMkhyAkA nirdeza hai unake svarUpakA nirdeza kiyA hai, jo saMgata hai| ina taba ina AThoM gAthAoMmeM donoM bAtoMkA eka sAtha pAMca gAthAoMmeM jIvapradezoM aura karmapradezoMke nirdeza hai| ina gAthAoMmeM jaba pratyeka karmakI alaga bandhAdikA ullekha hai aura antakI gAthAmeM bandhake alaga uttaraprakRtiyoMkI saMkhyAkA nirdeza kiyA prakRti, sthiti Adi cAra bhedoMkA ullekha karake yaha jAcukA taba phira 22vIM gAthAmeM yaha kahanA ki sUcita kiyA hai ki pradezabandhakA kathana Upara ho 'karmoMkI kramazaH 5, 9, 2, 28, 4, 93 yA 103, cukA;' cunA~ce Age pradezabandhakA kathana kiyA bhI 2, 5 uttaraprakRtiyA~ hotI haiM' kyA artha rakhatA hai ? nhiiN| aura isaliye pUrvApara kathanake sAtha inakI vyarthatAke sivAya usase aura kucha bhI phalita nahIM saGgati ThIka nahIM baiThatI / karmaprakRti granthameM caMki hotaa| eka sAvadhAna granthakArake dvArA aisI vyartha cAroM baMdhoMkA kathana hai, isaliye usameM khIMcatAna racanAkI kalpanA nahIM kI jaasktii| ye gAthAe~ karake kisI taraha inakA sambandha biThalAyA jAsakatA yadi 22vIM gAthAke bAda rakkhI jAtI to usakI hai parantu gommaTasArake isa prathama adhikArameM to bhASya-gAthAe~ hosakatI thIM, aura phira 21vIM gAthAinakI sthiti samucita pratIta nahIM hotI, jabaki ko denekI jarUrata nahIM thI, kyoMki usakA viSaya usake dUsare hI adhikArameM bandha-viSayakA spaSTa bhI inameM AgayA hai| ye gAthAe~ bhI ukta bhAvasaMgrahaullekha hai| ye gAthAe~ karmaprakRtimeM devasenake bhAva- kI haiM aura vahIMse uThAkara karmaprakRtimeM rakkhI gaI saMgrahase uThAkara rakkhI gaI mAlUma hotI haiM, jisameM mAlUma hotI haiM / bhAvasaMgrahameM ye 331 se 338 ye naM0 325se 329 taka pAI jAtI haiN| nambarakI gAthAeM haiN| (3) 21vIM aura 22vIM gAthAoMke madhyameM (4) go0 karmakANDakI 23vI gAthAke anantara 'NANAvaraNaM kamma, daMsaNAvaraNaM puNa, mahalitta. karmaprakRtimeM 'ahimuhaNiyamiyabohaNa, atthAdo khaggasarisaM, mohei mohaNIyaM, AuM cauppayAraM, cittaM atyaMtara, avahIdi tti ohI, citiyamacitiyaM vA, paDa va vicittaM,godaM kulAlasarimaM,jaha bhaMDayAripuriso' saMpuraNaM tu samaggaM, madisudohImaNapajjava, jaM ina ATha gAthAAkI sthiti bhI saGgata mAlUma nahIM sAmaraNa gahaNa, cakkhUNa ja payAsai, paramANuzrAdiyA1 "payaDiTThadiaNubhAgaM paemabaMdho parA kahiyo karma i, bahuvihabahuppayArA, cakkhU ya cakkhAhI, aha prakRtikI aneka pratiyoMmeM yahI pATha pAyA jAtA hai. jo thINagiddhiNiddA' ya 12 gAthAe~ pAI jAtI haiM, jinheM TIka jAna par3atA hai; kyoMki 'jIvapaesakke ityAdi karmakANDakaM prathama adhikArameM truTita batalAyA jAtA pUrvakI tIna gAthAnoMmeM pradezabandhakA hI kathana hai hai / inamase matijJAnAdi pA~ca jJAnoM aura cakSajJAnabhUSaNane TIkAmeM isakA artha dete hue likhA hai:- dazanAdi cAra dazanAMke lakSaNoMkI jo 9 gAthAe~ "ta catvAro bhedAH ke ? prakRtisthityanubhAgAH pradezabandhazca hai ve ukta adhikArakI kathanazailI aura viSayapratiayabhedaH purA kathitaH / " ataH anekAntakI ukta kiraNa pAdanakI dRSTisa usakA koI Avazyaka aGga mAlUma 8-6 meM jo 'payaDihidiaNubhAgappaesabaMdho ha caraviDo nahIM hotIM-khAsakara usa hAlatameM jaba ki ve granthake kahiyo' pATha diyA hai vaha ThIka mAlama nahIM hotA-usake pUrvAdha jIvakANDameM pahalese AcukI hai aura usameM pUrvAdhameM 'caubheyo' padake hote hue uttarArdhama 'cauviho' 1 dekho, mANikacandra granthamAlAmeM prakAzita bhAvapadake dvArA umakI punarAvRtti khaTakatI bhI hai / saMgrahAdi' grantha /
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 anekAnta [ varSa 8 kramazaH na0 305, 314,369, 437, 459, 481,483, eka aura antakI tIna), jo cAritramohanIya karmakI 484, 485 para darja haiN| zeSa tIna gAthAe~ ('madisuda- 25, Ayu karmakI 4 aura nAmakarmakI 42 piNDA ohImaNapajjava', 'cakkhUacakkhuzrohI' 'aha thINa- 'piNDa prakRtiyoMmeMse gatikI 4 jAtikI 5 aura giddhiNiddA') jinameM jJAnAvaraNakI 5 aura darzanA- zarIrakI 5 uttara prakRtiyoMke nAmollekhako liye hue varaNakI 9 uttaraprakRtiyoMke nAma haiM, prakaraNake sAtha haiM, prakaraNake sAtha maGgata kahI jA sakatI haiN| kyoMki maGgata haiM athavA yoM kahiye ki 22vIM gAthAke bAda isa hada taka ve bhI mUla sUtroMke anurUpa haiN| parantu unakI sthiti ThIka kahI jA sakatI hai| kyoMki malasatroMke anusAra 27vIM gAthAke mUlasUtroMkI taraha unase bhI agalI tIna gAthAoM honeke liye zarIra bandhanakI uttara-prakRtiyoMse (naM0 23, 24, 25) kI saGgati ThIka baiTa jAtI hai| sambandha rakhane vAlI 'paMcaya sarIrabadhaNa' nAmakI vaha (5) karmakANDameM 25vIM gAthAkaM bAda 'vihaM gAthA unake anantara aura honI cAhiye jo 27vIM khu veyaNIyaM' aura 'baMdhAdegaM micchaM' nAmakI jina do gAthAke anantara pAI jAne vAlI 4 gAthAoMmeM gAthAzrIko karmapratike anusAra truTita batalAyA prathama hai, anyathA 27vIM gAthAmeM jina 15 saMyogI jAtA hai ve bhI prakaraNake sAtha maGgata haiM athavA bhedoMkA ullekha ve zarIrabandhanake nAma na hokara unakI sthitiko 25vIM gAthAke bAda ThIka kahA jA zarIrake ho jAte haiM, jo ki eka saiddhAntika bhUla hai makatA hai; kyoMki mUlasUtroMkI taraha unameM bhI krama- aura jisakA Upara spaSTIkaraNa kiyA jA cukA hai| prApta vedanIyakarmakI do uttara prakRtiyoM aura mohanIya eka sUtra athavA gAthAke Age-pIche ho jAnese, isa kameke do bheda karake prathama bheda darzanamohake tIna viSayameM, karmakANDa aura karmaprakRtike prAyaH sabhI bhedoMkA ullekha hai, aura isaliye unase bhI agalI TIkAkAroMne galatI khAI hai, jo ukta 27vIM gAthAkI 26vIM gAthAkI saGgati ThIka baiTha jAtI hai| TIkAmeM yaha likha diyA hai ki 'ye 15 saMyogI bheda zarIra(6) karmakANDakI 26vIM gAthAke anantara karma ke haiM, jabaki ve vAstavameM 'zarIrabandhana' nAma kamake prakRtimeM 'duvihaM carittamIhaM, aNaM apaJcakkhANaM, bheda haiN| silapuDhavibhedadhUlI, silaTikaTTavette, veNuvamUlorabhaya- (7) karmakANDakI 27vIM gAthAke pazcAt karmakimirAyacakkataNumala, sammattaM desasayala, hassaradi, prakRtimeM paca yasarIrabadhaNa, paca saMghAdaNAma, samacauraM aradi-soyaM, chAdayadi sayaM dose, puruguNabhoge sede, NaggohaM, orAliyavegumviya' ye cAra gAthAe~ pAI NevitthI va pumaM, NArayatiriyaNarAmara,Neraiyatiriya- jAtI haiM, jinheM karmakANDameM truTita batalAyA jAtA mANusa. orAliyavegumviya' yaM 14 gAthAe~ pAI hai| inameMse pahalI gAthA to 27vIM gAthAke ThIka jAtI haiM, jinheM karmakANDake isa prathama adhikArameM pUrvameM saMgata baiThatI hai, jaisA ki Upara batalAyA jA truTita batalAyA jAtA hai| inameMse 5 gAthAeM jo cukA hai| zeSa tIna gAthAe~ yahA~ saMgata kahI jA anaMtAnubandhi Adi solahakaSAyoM aura strIvedAdi sakatI haiN| kyoMki inameM mala-sUtrAMke anurUpa maMghAtatIna vedoMke svarUpase sambandha rakhatI haiM ve bhI isa kI 5, saMsthAnakI 6 aura aGgopAGga nAmakarmakI 3 adhikArakI kathana-zailI AdikI dRSTise usakA uttara prakRtiyAMkA kramazaH nAmAllekha hai| pichalI koI Avazyaka aGga mAlUma nahIM hotI-khAsakara (cauthI) gAthAkI anupasthiti meM to agalI karmausa hAlatameM jaba ki ve jIvakANDameM pahale AcukI kANDa vAlI 8vIM gAthAkA artha bhI ThIka ghaTita haiM aura usameM kramazaH naM0 283, 284, 285, 286, nahIM ho sakatA, jisameM ATha aGgoMke nAmadekara zeSa282, 273, 272, 274 para darja haiN| zeSa 6 gAthAe~ ko upAGga batalAyA hai aura yaha nahIM batalAyA ki ve (pahalI do, madhyakI 'hassadiaradisoyaM' nAmakI aGgopAGga kaunase zarIrase sambandha rakhate haiN|
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8-9] gommaTasAra aura nemicandra (5) karmakANDakI 28vIM gAthAke anantara karma- gAthAe~, jo saMhanana-sambandhI vizeSa kathanako liye prakRtimeM 'duvihaM vihAyaNAma, taha zraddhaM NArAyaM, jassa hue haiM, yadyapi prakaraNake sAtha saGgata ho sakatI haiM kammamsa udaye vajamaya, jassudaye vajjamaya, jassudaye parantu ve usakA koI aisA Avazyaka aGga nahIM kahI vajamayA, vajjavisesaNarahidA, jassa kammassa udaye jA sakatIM, jisake prabhAvameM use truTita athavA avajjahaDaDA, jassa kammassa udaye apaNoeNa' ye 8 asambaddha kahA jA ske| mUla-sUtroMmeM ina cAroM hI gAthAe~ upalabdha haiM, jinheM karmakANDameM truTina gAthAoMmeMse kisIke bhI viSayase milatA julatA batalAyA jAtA hai| inameMse pahalI do gAthAe~ to koI sUtra nahIM hai, aura isaliye inakI anupasthitise Avazyaka aura saGgata haiM, kyoMki ve mUla-sUtroMke karmakANDameM koI asaGgati paidA nahIM hotii| anurUpa haiM aura unakI upasthitise karmakANDakI (10) karmakANDakI 32vIM gAthAke anantara karmaagalI tIna gAthAoM (29, 30, 31) kA artha ThIka prakRtimeM 'paMca ya vaeNassedaM, titta kaDuva kasAyaM, baiTha jAtA hai| zeSa 6 gAthAe, jo chahA saMhananAka phAsaM aTTaviyappa, edA coisapiMDappayaDIo, agurusvarUpakI nirdezaka haiM, isa adhikArakA koI laghugauvaghAda' nAmakI 5 gAthAe~ upalabdha haiM aura Avazyaka tathA anivArya aGga nahIM kahI jA sakatI 33vIM gAthAkaM anantara "tasa thAvaraM ca bAdara, kyoMki saba prakRtiyAMka svarUpa athavA lakSaNa-nirdeza- sahaasahasahagabhaga, tasabAdarapajjattaM, thAvarakI paddhatiko isa adhikArameM apanAyA nahIM gayA hai| suhamapajjattaM, idiNAmappayaDIo, taha dANalAhabhoge" inheM bhASya athavA vyAkhyAna gAthAeM kahA jA sakatA yagAthAe~ upalabdha haiM, jina sabako bhI kamekANDameM hai| inakI anupasthitise mUla grantha ke silasile athavA truTita batalAyA jAtA hai| inameMse 9 gAthAoMmeM usakI sambaddha racanAmeM koI antara nahIM pdd'taa| nAmakarmakI zeSa varNAdi-viSayaka uttaraprakRtiyoMkA (9) karmakANDakI 31vIM gAthAke bAda karmaprakRti- aura pichalI do gAthAoMmeM gotrakarmakI 2 tathA meM 'ghammA vaMsA meghA, micchApuvvadugAdisa, vimala- antarAyakarmakI 5 uttaraprakRtiyoMkA nAmollekha hai| caukke chadra, savvavidehesu tahA' nAmakI 4 gAthAe~ yapi mala-satroMke sAtha inakA kathanakrama kucha bhinna upalabdha haiM, jinheM bhI karmakANDameM truTita batalAyA hai parantu pratipAdya viSaya prAyaH eka hI hai, aura jAtA hai| inameMse pahalI gAthA, jo narakabhUmiyoMke isaliye inheM saGgata tathA Avazyaka kahA jA sakatA nAmAMkI hai prakRta adhikArakA koI Avazyaka aGga hai| granthameM ina uttaraprakRtiyoMkI pahalese pratiSThAka mAlUma nahIM hotii| jAna par3atA hai 31vIM gAthAma binA 33vIM tathA agalI-agalI gAthAoma inase 'meghA' pRthvIkA jo nAmollekha hai aura zepa naraka- sambandha rakhane vAle vizepa kathanoMkI saGgati ThIka bhUmiyoMkI binA nAmake hI sUcanA pAI jAtI hai, use nahIM baiThatI / ataH pratipAdya viSayakI ThIka vyavasthA lakara kisIne yaha gAthA ukta gAthAkI TippaNI rUpameM ke liya ina saba uttaraprakRtiyAMkA mUlataH athavA trilAkamAra athavA jabUdvIpa prajJApta parase apanI pratima uddezyarUpameM ullekha bahuta jarUrI hai-ca cAhe vaha udadhRta kI hogI, jahA~ yaha kramazaH naM0 145 para satroM meM ho yA gaathaaoNmeN|| tathA 11veM a0 ke na0 112 para pAI jAtI he, ora (11) karmakANDakI 34vI gAthAke bAda kamavahA~se maMgraha karate hue yaha karmaprakRtike mUla meM praviSTa prakatimeM 'vaeNarasagaMdhaphAsA' nAmakI jo eka gAthA ho gaI hai / zAhagar3hake ukta TippaNameM ise bhI pAI jAtI hai usameM prAyaH una bandharahita prakRtiyoMkA 'siyaasthiNatthi' gAthAkI taraha prakSipta batalAyA hai hI spaSTIkaraNa hai jinakI sUcanA pUrvakI gAthA (34) aura siddhAnta-gAthA prakaTa kiyA hai' / zeSa tIna meM kI gaI hai aura uttarako gAthA (35) se bhI jinakI 1 anekAnta varSa 3, ki0 12, pRSTha 763 maMkhyA-viSayaka sUcanA milatI hai, aura isaliye vaha
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 anekAnta [ varSa 8 karmakANDakA koI Avazyaka aGga nahIM hai-use isa prakAra truTita kahI jAne vAlI ye 75 gAthAe~ vyAkhyAna-gAthA kaha sakate haiM / mUla-sUtroMmeM bhI haiM, jinameMse Uparake vivecanAnusAra mUla sUtroMse usake viSayakA koI sUtra nahIM hai| yaha paJcasaMgrahake sambandha rakhane vAlI mAtra 28 gAthAe~ hI aisI haiM dvitIya adhikArakI gAthA hai aura saMbhavataH vahIMse jinakA viSaya prastuta karmakANDake prathama adhikArameM maMgraha kI gaI hai| truTita hai aura usa truTita vipayakI dRSTise jinheM truTita kahA jA sakatA hai, zeSa 47 gAthAoM se (12) karmakANDakI 'maNavayaNakAyavakko' nAmakI kucha asaGgata haiM, kucha anAvazyaka haiM aura kucha 808vIM gAthAke anantara karmaprakRti meM 'daMsaNa- lakSaNa-nirdezAdirUpa vizeSa kayanako liye hae haiM, visuddhiviNayaM, sattIdo cAgatavA, pavayaNaparamAbhattI, jisake kAraNa ve truTita nahIM kahI jA sakatIM / aba edehiM pasatthehiM, titthayarasattakamma' ye pA~ca gAthAe~ prazna yaha paidA hotA hai ki kyA ukta 28 gAthAoMko, pAI jAtI haiM, jinheM bhI karmakANDameM truTita batalAyA jinakA viSaya truTita hai, ukta adhikArameM yathAsthAna jAtA hai / inameMse prathama cAra gAthAoM meM darzanavizuddhi praviSTa evaM sthApita karake usako truTi-pUrti aura Adi SoDaza bhAvanAoMko tIrthaTTara nAmakarmake gAthA-saMkhyAmeM vRddhi kI jAya ? isake uttarameM maiM bandhakI kAraNa batalAyA hai aura pAMcavImeM yaha itanA hI kahanA cAhatA hai ki, jaba gommaTasArakI sUcita kiyA hai ki tIrthakara nAmakarmakI prakRtikA prAcInatama tADapatrIya pratimeM mRla-sUtra upalabdha haiM jisake bandha hotA hai vaha tIna bhavameM siddhi aura unakI upasthitimeM una sthAnoM para Tita aMza(mukti) ko prApta hotA hai aura jo kSAyika samyaktva kI koI kalpanA utpanna nahIM hotI-saba kucha saGgata se yukta hotA hai vaha adhika-se-adhika cauthe bhavameM ho jAtA hai-taba unheM hI graMthakI dUsarI pratiyoMmeM jarUra makta ho jAtA hai| yaha saba vizeSa kathana hai aura bhI sthApita karanA caahiye| una sUtroMke sthAna para vizeSa kathanake karane-na-karanekA haraeka granthakArako ina gAthAoMko tabhI sthApita kiyA jA sakatA hai adhikAra hai / graMthakAra mahodayane yahA~ chaThe adhikArameM jaba yaha nizcita aura nirNIta ho ki svayaM granthakAra sAmAnya-rUpase zubha aura azubha nAmakarmake bandhake nemicandrAcAryane hI una sUtroMke sthAna para bAdako kAraNoMko batalA diyA hai nAmakarmakI pratyeka prakRti ina gAthAoMkI racanA evaM sthApanA kI hai; parantu athavA kucha khAsa prakRtiyoMke bandha-kAraNoMko batalAnA isa viSayake niNayakA abhI taka koI samucita unheM usI taraha iSTa nahIM thA jisa taraha ki jJAnA- sAdhana nahIM hai| varaNa, darzanAvaraNa aura antarAya jaise koMkI karmaprakRtiko unhIM siddhAntacakravartI AcArya alaga-alaga prakRtiyoMke baMdha-kAraNoMko batalAnA nemicandrakI kRti kahA jAtA hai; parantu usake unhIMunheM iSTa nahIM thA, kyoMki vedanIya, Ayu aura kI kRti honemeM abhI sandeha hai| jahA~ taka maiMne isa gotra nAmake jina koMkI alaga-alaga prakRtiyoMke viSaya para vicAra kiyA hai mujhe vaha unhIM prAcArya bandha-kAraNoMko batalAnA unheM iSTa thA unako unhoMne nemicandrakI kRti mAlUma nahIM hotI; kyoMki unhoMne batalAyA hai| aisI hAlatameM ukta vizeSa-kathana-vAlI yadi gommaTasAra-karmakANDake bAda usake prathama gAthAoMko truTita nahIM kahA jA sakatA aura na adhikArako vistAra denekI dRSTise usakI racanA kI unakI anupasthitise graMthako adhUrA yA laDUM rA hI hotI to vaha kRti aura bhI adhika suvyavasthita ghoSita kiyA jA sakatA hai| unake abhAvameM graMthakI hotI, usameM asaGgata tathA anAvazyaka gAthAoMko kathana-saGgatimeM koI antara nahIM par3atA aura na kisI -khAsakara aisI gAthAoMko jinase pUrvAparakI prakArakI bAdhA hI upasthita hotI hai| gAthAe~ vyartha par3atI haiM athavA agale adhikAroM meM
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8-9] gommaTasAra aura nemicandra 319 jinakI upasthitise vyarthakI punarAvRtti hotI hai- upakAra-smaraNako sthira rakhanekI / kyoMki isa granthakA sthAna na diyA jAtA, jo ki siddhAntacakravartI-jaise adhikAMza zarIra AdyantabhAgoM sahita, unhIMke yogya granthakArakI kRtimeM bahuta khaTakatI haiM, aura na gommaTasAra parase banA hai-isameM gommaTasArakI una 35 (naM052 se 86 takakI) saGgata gAthAoMko 102 gAthAe~ to jyoM-kI-tyoM uddhRta haiM aura 28 nikAlA hI jAtA jo ukta adhikArameM pahalese gAthAe~ usIke gadyasUtroM parase nirmita huI jAna par3atI maujUda thIM aura abataka calI AtI haiM aura jinheM haiN| zeSa 30 gAthAoMmeMse 16 dUsare kaI granthoMkI karmaprakRtimeM nahIM rakkhA gayA / sAtha hI, apanI Upara sUcita kI jAcukI haiM aura 14 aisI haiM jinake 121vIM athavA karmakANDakI 'gadijAdIussAsaM' ThIka sthAnakA abhI taka patA nahIM calA-ve dhavalAdi nAmaka 51vIM gAthAke anantara hI 'prakRtisamutkIrtana' granthoMke SaTamaMhananoMke lakSaNa-jaise vAkyoMparase adhikArakI samAptiko ghoSita na kiyA jAtA / khudakI nirmita bhI ho sakatI haiN| aura yadi karmakANDase pahale unhIM AcArya mahodayane hA~, aisI sandigdha avasthAmeM yaha ho sakatA hai ki karmaprakRtikI racanA kI hotI to unheM apanI una prAkRta mUla-sUtroMke nIce unake anurUpa ina sUtrApUrva-nirmita 28 gAthAoMke sthAnapara sUtroMko nava- nusAriNI 28 gAthAoMko bhI yathAsthAna braikaTa [] nirmANa karake rakhanekI jarUrata na hotI-khAsakara ke bhItara rakha diyA jAve, jisase padya-premiyoMko usa hAlatameM jabaki unakA karmakANDa bhI padyAtmaka padya-kramase hI unake viSayake adhyayana tathA kaNThasthAdi thaa| aura isaliye merI rAyameM yaha 'karmaprakRti' yA karane meM sahAyatA mila sake / aura yaha gAthAoMke to nemicandra nAmake kisI dUsare AcArya, bhaTTAraka saMskRta chAyAtmaka rUpakI taraha gadya-sUtroMkA padyAtmaka athavA vidvAnakI kRti hai jinake sAtha nAma-sAmyAdi- rUpa kahalAegA, jisake sAtha rahanemeM koI bAdhA ke kAraNa siddhAntacakravartI kA pada bAdako kahIM-kahIM pratIta nahIM hotI-mUla jyoM-kA-tyoM akSuNNa banA jur3a gayA hai-saba pratiyoM meM vaha nahIM pAyA jaataa'| rahatA hai / AzA hai vidvajjana isapara vicAra kara aura yA kisI dUsare vidvAnane usakA saGkalana kara samucita mArgako aGgIkAra kreNge| use nemicandra AcAryake nAmAr3ita kiyA hai, aura aisA karanemeM usakI do dRSTi ho sakatI haiM-eka to granthakI TIkAe~ prantha-pracArakI aura dUsarI nemicandrakaM zreyakI tathA isa gommaTasAra granthapara mukhyataH cAra TIkAe~ 1 bhaTTAraka jJAnabhapaNane apanI TIkAmeM karmakANDa apara upalabdha haiM-eka, abhayacandrAcAryakI saMskRta TIkA nAma karmaprakRtiko 'siddhAntajJAnacakravarti-zrInemicandra- 'mandaprabodhikA', jo jIvakANDakI gAthA naM0 383 viracita' likhA hai / isameM 'siddhAnta' aura 'cakravarti ke taka hI pAI jAtI hai, granthake zeSa bhAgapara vaha banI madhyameM 'jJAna' zabdakA prayoga apanI kucha khAsa vizeSatA yA ki nahIM, isakA koI ThIka nizcaya nhiiN| dUsarI, rakhatA huaA mAlUma hotA hai aura usake saMyogase isa kezavavarNIkI saMskRta-mizrita kanaDI TIkA 'jIvatattvavizeSaNa-padakI vaha spiriTa nahIM rahatI jo maticakrase pradIpikA', jo granthake donoM kANDoMpara acche paTakhaNDampa aAgama-siddhAntakI sAdhanA kara siddhAnta- vistArako liye hue hai aura jisameM mandaprabodhikA cakravartI bananekI batalAI gaI hai (ka0 367); balki kA pUrA anusaraNa kiyA hai| tIsarI, nemicandrAcAryasiddhAnta-jJAna ke pracArakI spiriTa sAmane AtI hai / aura ko saMskRta TIkA 'jIvatattvapradIpikA', jo pichalI isaliye isakA saMgrahakartA pracArakI spiriTako liye hue donoM TIkAoMkA gADha anusaraNa karatI huI granthake koI dUsarA hI honA cAhiye, aisA isa prayoga parase donoM kANDoMpara yatheSTa vistArake sAtha likhI gaI hai| qhayAla utpanna hotA hai| aura cauthI, paM0 ToDaramallajIkI hindI TIkA
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 anekAnta [ varSa 8 'samyagjJAnacandrikA', jo saMskRta TIkAke viSayako DA0 e. ena. upAdhye ema. e. ne tInoM TIkAoM aura khUba spaSTa karake batalAne vAlI hai aura jisake gadya-padyAtmaka prazastiyoMkI tulanA Adike dvArA, AdhArapara hindI, aMgrejI tathA marAThIke anuvAdoM' apane eka lekhameM bilkula spaSTa kara diyA hai aura kA nirmANa huA hai / inameMse dUsarI kezavavarNIkI yaha sApha ghoSita kara diyA hai ki 'saMskRta TIkA TIkAko chor3akara, jo abhItaka aprakAzita hai, zeSa nemicandrAcArya kRta hai aura usameM jisa kanaDI TIkAkA tInoM TIkAe~ kalakattAse 'gAMdhI haribhAI devakaraNa gADha anusaraNa hai vaha abhayasUrike ziSya kezavavarNIjainagranthamAlA' meM eka sAtha prakAzita ho cukI haiN| kI kRti hai aura usakI racanA dharmabhaSaNa bhaTArakake kanaDI aura saMskRta donoM TIkAoMkA eka hI nAma AdezAnusAra zaka saM0 1281 (I0 san 1359) meM (jIvatattvapradIpikA) hone, mUla granthakartA aura huI hai; jabaki saMskRta TIkA mallibhUpAlake samayameM maMskRta TIkAkArakA bhI eka hI nAma likhI gaI hai, jo ki sAluva mallirAya the aura (nemicandra) hone, karmakANDakI gAthA naM0 972 jinakA samaya zilAlekhoM Adi parase IsAkI 16vIM ke eka zrampaSTa ullekhaparase cAmuNDarAyako zatAbdIkA prathama caraNa pAyA jAtA hai, aura isaliye kanaDI TIkAkA karttAmamajhA jAne aura saMskRta TIkAke isa TIkAko 16vIM zatAbdIke prathama caraNakI 'zritvA karNATakI vRtti' padyake dvitIya caraNameM 'vaNi- ThaharAyA jA sakatA hai| sAtha hI yaha bhI batalAyA zrIkezavaiH kRtAM' kI jagaha kucha pratiyoMmeM 'vaNi- hai ki donoM prazastiyoMparase isa saMskRta TIkAke zrIkezavaiH kRtiH' pATha upalabdha hone Adi kAraNoMse kartA ve AcArya nemicandra upalabdha hote haiM jo pichale aneka vidvAnoMko, jinameM paM0 ToDaramallajI mUlasaGgha, zAradAgaccha, balAtkAragaNa, kundakunda bhI zAmila haiM, saMskRta TIkAke katRtva vipayameM bhrama anvaya aura nandi AmnAyake AcArya the; jJAnabhUSaNa rahA hai aura usake phalasvarUpa unhoMne umakA kartA bhaTArakake ziSya the jinheM prabhAcandra bhaTAra 'kezavavaNIM' likha diyA hai| cunA~ce kalakattAse saphalavAdI tArkika the, sUri banAyA athavA prAcAryagommaTasArakA jo saMskaraNa do TIkAoM-sahita pada pradAna kiyA thA; karnATakakaM jaina rAjA malliprakAzita huA hai usameM bhI saMskRta TIkAko "kezava- bhUpAlake prayatnoMke phalasvarUpa jinhoMne municandrase, varNIkRta" likha diyA hai| isa phaile hue bhramako joki 'vividyAparamezvara ke padase vibhUSita the, siddhAntakA adhyayana kiyA thA; jo lAlAvIka 1 hindI anuvAda jIvakANDapara paM0 khUbacandakA, karma Agrahase gauradezase Akara cikaTa meM jinadAma kANDapara paM0 manoharalAlakA; aMgrejI anuvAda jIva- zAha-dvArA nirmApita pArzvanAtha mandirameM Thahare the kANDapara misTara je. ela. jenIkA; kamakANDapara aura jinhoMne dharmacanda abhayacandra tathA anya bra0 zItalaprasAda tathA bAbU ajitaprasAdakA; aura sajanoMke hitake liye khaNDelavAlavaMzake sAhasa marAThI anuvAda gAMdhI nemacanda bAlacandakA hai| aura sAha sahesakI prArthanApara yaha saMskata TIkA. 2 yaha pATha ailaka pannAlAla di0 jaina sarasvatI bhavana karNATakavRttikA anusaraNa karate hue, traividyavidyAbambaIkI jIvatatvapradIpikA sahita gommaTamArakI eka vizAlakIrtikI sahAyatAse likhI thii| aura isa hastalikhita pratiparase upalabdha hotA hai (riporTa 1 vIra TIkAkI prathama prati abhayacandrana, joki nirgranthAcArya saM0 2446, pR0 104.6) aura vidyacakravartI kahalAte the, saMzodhana karake 350 ToDaramallajIne likhA hai tayyAra kI thii| donoM prazastiyoMkI maulika bAtoMmeM kezavavI bhavya vicAra kagATaka TokA-anumAra / koI khAma bheda nahIM hai, ullekhanIya bheda itanA hI hai saMskRta TIkA kInI bahu jo azuddha mo zuddha karehu / 1 anekAnta varSa 4 ki0 1 pR0 113.120 /
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8-9] gommaTasAra aura nemicandra 321 - ki padyaprazastimeM granthakArane apanA nAma nemicandra 'vIramArtaNDa' nAmakI upAdhikI dRSTise unakA eka nahIM diyA, jabaki gadya-padyAtmaka prazastimeM vaha upanAma hai, na ki TIkAkA nAma; jaisA ki spaSTarUpase pAyA jAtA hai, aura usakA kAraNa itanA pro0 zarazcandra ghozAlane samajha liyA hai, aura hI hai ki padyaprazasti uttamapuruSameM likhI gaI hai| jo nAma gommaTasArakI TIkAke liye upayukta bhI pranthakI saMdhiyoM- "ityAcArya-nemicandra-viracitAyAM mAlUma nahIM hotaa| merI rAyameM 'jA' ke sthAnapara gommaTasArAparanAma - paMcasaMgrahavRttau jIvatattva- 'ja' pATha honA cAhiye, jo ki prAkRtameM eka pradIpikAyAM" ityAdimeM-jIvatattvapradIpikA TIkAke avyaya pada hai aura usase 'jeNa' (yena) kA artha katR tvarUpameM nemicandrakA nAma spaSTa ullikhita hai aura (jisake dvArA) liyA jA sakatA hai aura usakA usase gommaTasArake kartAkA Azaya kisI taraha bhI sambandha 'so' (vaha) padake sAtha ThIka baiTha jAtA hai| nahIM liyA jA sakatA / isI taraha saMskRta-TIkAmeM isI taraha 'rAo' ke sthAna para 'jaya' kriyApada jisa karnATakavRttikA anusaraNa hai use spaSTarUpameM honA cAhiye, jisakI vahA~ AzIrvAdAtmaka arthakI kezavavarNIkI ghoSita kiyA gayA hai. cAmuNDarAyakI dRSTise AvazyakatA hai-anuvAdakoM Adine vRttikA usameM koI ullekha nahIM hai aura na usakA / 'jayavaMtapravarto' artha diyA bhI hai, jo ki 'jayau' anusaraNa siddha karaneke liye koI pramANa hI . padakA saGgata artha hai / dUsarA koI kriyApada gAthAmeM hai bhI nahIM, jisase vAkyake arthakI ThIka saGgati upalabdha hai| cAmuNDarAyavRttikA kahIM koI astitva mAlUma nahIM hotA aura isaliye yaha siddha karanekI ghaTita kI jA ske| isake sivAya 'gommaTarAyeNa' koI saMbhAvanA nahIM ki saMskRta-jIvatattvapradIpikA padameM 'rAya' zabdakI maujUdagIse 'rAo' padakI aisI koI khAma jarUrata bhI nahIM rahatI, usase cAmuNDarAyakI TIkAkA anusaraNa karatI hai| go0 karmakANDakI 972vIM gAthAmeM cAmuNDarAya / gAthAke tRtIya caraNameM eka mAtrAkI vRddhi hokara (gommaTarAya) ke dvArA jisa 'dezI'ke likhe jAnekA chaMdobhaGga bhI ho rahA hai| 'jayau' padake prayogase ullekha hai use 'karnATakavRtti' samajhA jAtA hai yaha doSa bhI dUra ho jAtA hai| aura yadi 'rAo' padako spaSTatAkI dRSTise rakhanA hI ho to, 'jayau' parthAt vaha vastutaH gommaTamArapara karNATakavRtti padako sthira rakhate hue, use 'kAlaM' padake sthAnapara likhI gaI hai, isakA koI nizcaya nahIM hai|' rakhanA cAhiye; kyoMki taba 'kAlaM' padake binA hI sacamacameM cAmuNDarAyakI karNATakavRtti abhI ci padase umakA kAma cala jAtA hai| isa taraha taka eka pahalI hI banI huI hai, karmakANDakI ukta / ukta gAthAkA zuddharUpa nimnaprakAra ThaharatA hai :gAthA' meM prayukta hue 'desI' pada parase kI jAnevAlI gommaTasuttalihaNe gommaTarAyeNa jaM kayA desI / kalpanAke sivAya usakA anyatra kahIM koI patA mo jayau ciraMkAlaM (rAo) NAmaNa ya vIramattaMDI // nahIM calatA / aura ukta gAthAkI zabda-racanA bahuta kucha aspaSTa hai-usameM prayukta hue 'jA' padakA saMbaMdha ___ gAthAke isa saMzodhita rUpapara usakA artha kisI dUsare padake sAtha vyakta nahIM hotA, uttraardhmeN| Maa nimna prakAra hotA hai :'rAmro' pada bhI khaTakatA hazrA hai. usakI jagaha koI 1 pro0 zaraccandra ghozAla ema. e. kalakattAne, 'dravyasaMgraha ke kriyApada honA caahiye| aura jisa 'vIramAMDI' / a~grejI saMskaraNakI apanI prastAvanAmeM, gommaTasArakI padakA usameM ullekha hai vaha cAmuNDarAyakI ukta gAthAparase kanaDI TIkAkA nAma 'vIramArtaNDI' prakaTa kiyA hai aura jisapara maiMne janavarI san 1918 meM, 1 gommaTasuttallihaNe gommaTarAyeNa jA kayA desI / apanI samAlocanA (jainahitaiSI bhAga 13 aGka 12) so rAmro ciraM kAlaM NAmeNa ya vIramattaMDI // 672 // ke dvArA, Apatti kI thii|
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 anekAnta 'gommaTa - sUtrake likhe jAneke avasara para - gommaTasAra zAstra kI pahalI prati tayyAra kiye jAneke samaya - jisa gommaTarAyake dvArA dezIkI racanA kI gaI hai--dezakI bhASA kanaDImeM usakI chAyAkA nirmANa kiyA gayA hai - vaha 'vIramArtaNDI' nAmase prasiddhiko prApta rAjA cirakAla taka jayavanta ho / ' yahA~ 'dezI'kA artha 'dezakI kanaDI bhASA meM chAyAnuvAdarUpase prastuta kI gaI kRti' kA hI saGgata baiThatA hai na ki kisI vRtti athavA TIkAkA; kyoMki granthakI tayyArIke bAda usakI pahalI sAfa kApIke avasara para, jisakA granthakAra svayaM apane granthake antameM ullekha kara sake, chAyAnuvAda-jaisI kRtikI hI kalpanA kI jA sakatI hai, samaya-sAdhya tathA adhika parizramakI apekSA rakhanevAlI TIkA-jaisI vastukI nhiiN| yahI vajaha hai ki vRttirUpameM usa dezIkA anyatra kahIM koI ullekha nahIM milatA - vaha saMskRtachAyAkI taraha kannaDa - chAyArUpa meM hI usa vaktakI karnATaka- dezIya kucha pratiyoM meM rahI jAna par3atI hai / [ varSa : tulanA una 'bAlendu' paMDitase kI hai jinakA ullekha zravaNabelagolake I0 san 1313 ke zilAlekha naM0 65 meM huA hai' aura jinakI prazaMsA abhayacandakI prazaMsA ke sAtha belUra ke zilAlekhoM naM0 131-133 meM kI gaI hai aura jina parase bAlacandra ke svagavAsakA samaya I0 san 1274 tathA abhayacandrake svargavAsakA samaya I0 san 1279 upalabdha hotA hai / aura isa taraha 'mandaprabodhikA ' kA samaya I0 sankI 13vIM zatAbdIkA tIsarA caraNa sthira kiyA jA sakatA hai| zeSa rahI paMDita ToDaramallajIkI 'samyagjJAnacandrikA' TIkA, usakA samaya sunizcita hai hI - vaha mAgha sudI paJcamI saM0 1818 ko labdhisAra-kSapaNAsArakI TIkAkI samAptise kucha pahale hI banakara pUrNa huI hai / isI hindI TIkAko, jo khUba parizramake sAtha likhI gaI hai, gommaTasAra granthakaM pracArakA sabase adhika zreya prApta hai| maiM dUsarI do TIkAoMke sambandha meM itanA aura batalA denA cAhatA hU~ ki abhayacandrakI 'mandaprabodhikA' TIkAkA ullekha cU~ki kezava varNI kannaDa-TIkA meM pAyA jAtA hai isase vaha I0 san 1359 se pahalekI banI huI hai itanA to sunizcita hai; parantu kitane pahale kI ? isake jAnanekA isa samaya eka hI sAdhana upalabdha hai aura vaha hai maMdaprabodhikA meM eka 'bAlacandra paNDitadeva' kA ullekha ' / DA0 upAdhyene, apane ukta lekhameM inakI 1 jIvakArADa, kalakattA saMskaraNa, pR0 150 | ina cAroM TIkAoM ke atirikta aura bhI aneka TIkA-TippaNAdika isa grantharAjapara pichalI zatAbdiyoM meM race gaye hoMge; parantu ve isa samaya apaneko upalabdha nahIM haiM aura isaliye unake viSayameM kucha bhI nahIM kahA jA sakatA * / 1 epiphiyA karNATakA jilda naM0 2 / 2 epiphiyA karNATikA jilda naM0 5 / yaha lekha 'purAtana jainavAkya sUcI' kI apanI aprakAzita prastAvanA ke 'grantha ra granthakAra' prakaraNakA eka aMza hai| - jugalakizora mukhtAra
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ lekhaka-bAbU rAjakumAra jaina 'kumAra' ] bur3hiyA hatAza ho baiThI, aba koI bhI AzA zIjI 50 ke Upara the, parantu apaneko " zeSa na rahI thii| jitanA parizrama ho sakatA thA kisI naujavAnase kama na samajhate the| kiyA, kintu binA dahejake kucha na banatA thA / cAra-cAra putra hote hue bhI Apako buDhiyA soca rahI thI-"kyA merI gomatI jIvanabhara zAdIkA khabta savAra thA / socate the avivAhita hI rahegI? dahejake binA kyA usako kisI khilatI-sI kalIpara hAtha mArU~gA / kyA hai, yA hai, koI na apanAyegA ? kyA saMsArameM rupayeke balapara hajAra-pA~casau kharca ho jAyeMge, utanI hI kasara hI zAdiyA~ hotI haiM ?" yahI saba kucha socate-socate hIrAke vyAhameM dahejameM nikAla luuNgaa| apane byAhake buDhiyAke netra sajala ho gye| A~sU poMche aura phira liye hI unhoMne hIrAke vivAhako eka varSake liye socanemeM tanmaya ho gaI / na jAne kabataka vaha sthagita kara diyA thA / becArA hIrA isase socatI rahI, rotI rahI aura A~sU poMchatI rhii|| aparicita thA / use kyA patA thA ki muMzIjIne vivAha karanekI ThAnI hai aura isI varSa ! gomatI ghar3A uThAkara pAnI bharane cala dii| use eka dina muMzIjIne socA ki apane vivAhake patA nahIM thA ki usakI mA~ usake vivAhake liye bAremeM apane beTekI bhI salAha lelU~ to kyA harja hai| itanI cintita hai aura na usane hI kabhI apanI avasara acchA samajha kara bole-"beTA hIrAta hI cintA usapara prakaTa hone dI thii| gomatI yaha to dekha ki khAne-pInekI kitanI takalIfa hai jabase bhalIbhAMti samajhatI thI ki usake vivAhake dina zrA terI mA~ marI hai, gharakA saba kAma-kAja caupaTa ho ra gaye haiM, kintu vaha usake liye apanI mA~kI bhA~ti gayA hai| hapte bharameM eka samaya bhI bhojana ThIkase cintita na thii| usake mana-mandirameM to hIrA kabhIse nahIM miltaa|" muMzIjI ekAeka kahate-kahate saka baiThA huA thA / pratidina usake darzana kue~para ho gaye, phira binA uttara pAye hI bole-"kucha ilAja M jAte the aura vahIMpara do-cAra bAteM bhii| bhI to nahIM sUjhatA isakA ?" itanA kaha kara vaha rojakI bhA~ti Aja bhI hIrA vahIM milaa| hIrAke mu~hakI ora tAkane lage / hIrAke mu~hase gomatI use dekhate hI khila uThI / usa vizvAsa thA acAnaka nikala par3A-"pitAjI, apa zAdI kyoM ki usakA vivAha hIrAse hogA, lekina itanA dRr3ha nahIM kara lete ? Apako bhI ArAma rahegA aura nahIM jitanA ki hIrAkA / hIrA bolA--"gomatI, hamako bhii| bina mA~ke kyA jIvana ?" "hA~ beTA, Aja dera kyoM karadI ?" "nahIM to, tuma to roja hI yahI karU~gA". muMzIjI apane manakI suna kara yahI kahate ho / " sunakara hIrAne kucha lajjAkA sahAnubhUti-sI prakaTa karate hue bole / kAphI samaya anubhava kiyaa| usane usake hAthasaM ghar3A lekara rakha taka putra aura pitAmeM isI viSayapara bAteM hotI rhiiN| diyaa| pAsa hI eka vRkSa thA, usIke nIce donoM baiTha hIrA yaha bhI samajha gayA ki usakA vivAha eka kara bAteM kiyA karate the / Aja bhI vahI phuNce| sAlake liye sthagita kara diyA gayA hai| hIrA punaH bolA-"tumheM eka bAtakA patA hai gomatI ?"
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 anekAnta [ varSa 8 "kyA ?" zAyada ho kucha merI gomatIke bAre meM .............. / " hIrA kucha hicakicAyA / phira sAhasa kara yahI socatI 2 vaha muMzIjIke gharako cldii| udhara bolA-"tumhArI aura merI zAdI ho to isI varSa muMzIjI pahalese hI jAna bUjhakara khisaka gaye the| jAtI para ... ", kahatA kahatA hIrA ruka gyaa| jAte samaya vaha apane eka purAne mitra caudharIko, gomatIke aruNa kapoloMpara lAlimAkI eka jisako unhoMne pahalese hI mantradAna de rakhA thA, ca gaI aura sAtha-hI-sAtha use sandeha bhI biThA gae the| jaba vaha paha~cI to caudharIjIne huaa| usane pUchA- "para kyA ?" usako bar3e Adarase biThAyA aura phira sahAnubhUti ___ "kucha nahIM, pitAjIkA vicAra hai ki bahUke so pragaTa karate hue bole-"kyA bAta hai gomatIkI gharameM zrAnese pahale usakI sAsa gharameM A jAnI mA~, itanI patalI kyoM ho gaI ho|" cAhie / isaliye unhoMne merA vivAha eka sAlake "kyA batAU~ caudharIjI, bhalA Apase kyA chipA lie sthagita kara diyA hai|" gomatI pahile to hai ? Apa mere gharakI saba hAlata jAnate haiN| basa samajha na sakI ki isameM kyA rahasya hai, kintu kAphI mujhe to gomatIko cintA khAe DAlatI hai|" dera pazcAt usakI samajhameM AyA ki muMzIjI "gomatI kI kyA cintA ?" vivAha karanA cAhate haiN| bolI-"imameM mujhe kyA "basa yahI ki, daheja kahA~se lAU~ ?" Apatti ho sakatI hai / acchA hI hai, mujhe sAsakI "oha ! yaha bhI koI cintAkI bAta hai, tUne meresevA karanekA avasara prApta hogaa|" se pahale kyoM nahIM kahA ? Aja-kala to ulaTA "mujhe tumase yahI AzA thI, merI rAnI!" daheja milatA hai, ulaTA ! kahe to riztA Aja hI "agara sAlabharameM tumhArI zAdI aApake pitAjI pakkA karA duuN|" bur3hiyA samajhI, caudharI jI majAka ne kahIM aura nizcita kara dI to ....... "" kara rahe haiN| vaha a~jhalAtI huI-sI bolI-"ajI ___ "nahIM-nahIM gomatI, aisA maiM na hone duuNgaa| hA~, mujhe to yaha bhI nahIM ki vara acchA hI ho| cAhe eka bAta avazya hai, mere pitAjI mere vivAhameM daheja par3hA-likhA ho yA anapar3ha ho, cAhe khUbasUrata ho yA legeM aura thoDA-bahata nahIM, kaaphii|" hIrA itanA badasUrata ho, mujhe to isa laDakIke hAtha pIle kahakara mocanemeM laga gayA aura phira turanta hI karane haiN|" bolA-"nahIM 2 gomatI, tuma isakI cintA na kro| "taba to tU merI bAta mAna", vaha use samajhAte maiM svayaM apane vivAha ke liye dahejakA intajAma kara hue bole / bur3hiyAne koI uttara na diyA, vaha kevala luuNgaa| maiM pitAjIse chipAkara rupaye tumhArI mA~ko unake mu~hakI ora tAkane lgii| phira unhoMne kahanA de dUMgA", usake svarameM dRr3hatA thI / itanA kaha usane prArambha kiyA-"kala merI muMzIjIse bAta ho rahI apanI pyArI gomatIko apane bAhupAzameM le liyaa| thI, unhoMne isI jAr3emeM abhI 2 zAdI karanekI socI gomatIkI mA~ko isakI jhalaka bhI na thI ki hai, aura agara tU kahe to meM unheM manA lU~ / " usakI beTI aura hIrA ApasameM prema karate haiN| Akhira vaha unakI bAtoMmeM A gaI aura tabhI use to kisIse yaha hI patA calA thA ki muMzIjIne paNDitajIko bulAkara vivAhakI tithI nizcita hIrAke byAhama dasa hajArakA daheja lenekI soca kara dI gaI / bur3hiyAko Aja aisA laga rahA thA jaise rakkhI hai, usa ora to Asa uThAnA hI vyartha hai| usake sira parase kaI manakA bojha uta Aja jaba muMzIjIne use bulAyA to usake parantu phira bhI usakI AtmA kaha rahI thI ki usane AzcaryakI sImA na rhii| vaha socane lagI-"mujha apanI gomatIke prati anyAya kiyA hai| vaha bAdhya bur3hiyAse muMzIjIko kaunasA kAma nikala paayaa| thI, vivaza thI, vaisA karane ke liye /
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8 9] phala 325 muMzIjI yaha na cAhate the ki hIrA unake vivAha prabhAta hote hI vaha cala diyA ! ke avasara para vahIM rahe ! unhoMne usako usake mAmA eka ora hIrA apane gA~vako jA rahA thA to ke yahA~ bheja diyA aura apane vivAhakI bAta dUsarI ora muMzIjI bArAta liye gomatIke ghara chipA lI! jA rahe the| vivAha ho gayA ! gomatI luTa gaI ! hIrA apane mAmAke yahA~ thA / use yahIM para yaha usakI AzAe~ luTa gaI !! aura sAtha-hI-sAtha hIrA bAta bhI jJAta huI / use yaha to patA cala gayA ki bhI luTa gayA !!! usako usa dina vRkSake nIcekI usake pitAkA vivAha hai, lekina yaha na patA calA bAteM yAda Ane lgiiN| kaisA svapna thA-muzIjIkA ki 'kisase? vivAha hogA.""eka varSa bItegA".." hIrA aura saMdhyAkA samaya thA, dinakara apanI antima gomatI" gomatI sAsakI sevA kregii| oha ! kiraNeM aMdhereke hAtha sauMpa rahA thaa| hIrA Upara vaha svayaM hI apanI sAsa bana gaI ! vaha apane chatapara par3A nIle nabhakI ora dekha rahA thaa| priyatamako apane putrake rUpameM pAnekI kalpanA bhI na zAyada kucha socanemeM tanmaya thaa| usane dekhA ki, kara sakatI thI ! kevala eka icchAne, zrAzAne. nabhake vizAla vakSapara eka tArA uga AyA hai| aramAnane use AtmahatyA karanese roka liyaa| vaha dekhate-hI-dekhate eka aura tArA usIke pAsa nikala cAhatI thI-eka bAra aura hIrAse usI vRkSake nIce AyA / vaha par3A 2 kalpanA kara rahA thA-ahA! bAta krnaa| kitanA acchA saMsAra hogA jisameM maiM aura gomatI hIrA agale rAz2a sandhyA samaya apane gA~va ina donoM tAroMkI bhA~ti hoMge, ekAkI hoMge, dUra pahu~cA / gA~va vAloMse patA calA ki gomatIkA hoMge isa bandhanamaya saMsAra se| phira usane dekhA vivAha ....." / use vizvAsa na huA, vaha apane ghara ki, donoM tAre eka dUsareke pAsa Ate jA rahe haiN| prAyA / bAhara caudharIjIse pUchA aura phira lauTa vaha gadgad ho utthaa| ekAeka eka tArA nabhake par3A ! usakA komala ura apanI prayasIko apanI vakSapara eka ujjvala rekhA khIMcatA hA vilIna ho mA~ke rUpameM pAkara cItkAra kara uThA ! usane kucha gyaa| "oha, merI rAnI, gomatI, gomatI"I" taranta aura adhika nahIM socA, binA gomatIsa mile hI hIrA cillA uThA / usakA mana zakAoMse bhara utthaa| AtmahatyA karalI !! vaha sadAke liye usase ruSTa usane sunA thA jaba kabhI tArA TUTatA huA dikhAI hokara calA gayA !!! gomatIne sunA-hIrA AyA, de, to thUkanA caahie| usane sandeha dUra karaneke calA gayA aura sadAkaM liye calA gayA ! usakI liye vaisA hI kiyaa| dekhate-hI-dekhate dUsarA tArA antima zrAzA bhI nirAzAmeM parivartita ho cukI thii| bhI TUTa gyaa| aba usase na rahA gayA, usane aba use isa jagatameM rahakara karanA hI kyA thA ? mocA-avazya hI koI anahonI bAta hai| usane usane bhI hIrAkA anusaraNa kiyA !! aura vRddhane ghara jAnekA nizcaya kara liyaa| dekhA, vRddha-vivAhakA "phala" !!!
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaijJAnika yuga aura ahiMsA [ lekhaka-zrIratana jaina pahAr3I ] Adhunika vaijJAnika yuga kisa prakAra pragati- vyApta hai, prArambha to huA pichale prayogoMse lekina pathapara agrasara horahA hai, isapara saba hama dRSTipAta khatma huA "paramANubama"se / isameM sandeha nahIM ki karate haiM to ina vAyuyAnoMkI gar3agar3AhaTake sAtha-sAtha agalA yuddha prArambha to hogA isa navAviSkRta hameM mAnavakI karuNa pukArakA bhI pratyakSa bodha hotA "aNubama"me aura khatma hogA mahApralaya dvArA hii| hai| prAcIna yugakI talanA prAjake vaijJAnika yugase isa pragatimeM koI roka-thAma nahIM kara sakatA / kI jAya to bhale hI kisI rUpameM AjakA yuga kucha pazcima vAle jisa vibhISikAko zAntikA dUta mAnate agrasara kahA jA sake, lekina adhikAMza rUpameM aura haiM vahI vibhISikA Ane vAle canda dinoMmeM unake jahA~taka "zAnti"ke astitvakA sambandha hai, nAzakA kAraNa bnegii| jina zastrAstroMkA prayoga ve prAyaH nirAza hI honA pdd'egaa| Aja zatrake nirdalana-svarUpa karate haiM aura use apanI rakSAkA sambala mAna zAnti-prasAraka mAnate hai aNubamake isa yugameM jahA~ pA~ca hI minaTameM ve hI unheM jagatase nestanAbUda karanemeM sahAyaka hoMge, saikar3oM mIla takake makAna, rahane vAle manuSya evaM isameM sandehakI bAta nhiiN| pazu-pakSiyoMkA saphAyA ho jAtA hai tathA usa bama-prabhAvita kSetrameM Ane vAlA vyakti bhI ghuTa-ghuTakara agara isase rakSAkA koI upAya hai to vaha mRtyukA grAsa ho jAtA hai| aise samayameM hama mAnavase ahiMsA hI / mAnavakI mAnavatA, sukha-zAntikA mAnavatAke saMrakSaNakI kalpanA kahA~taka kara sakate sAmrAjya sthApita rakhaneke liye ahiMsA hI eka aisA haiM ? prAcIna samayameM do senAe~ ApasameM zAla mUlamantra hai jisake balapara pratyeka prANI apanA bA~dhakara lar3atI thIM--prajA apanA kArya karatI thI, astitva kAyama rakhate hue sukha-zAntikA jIvanalekina Aja to bar3e gauravake sAtha yaha kahA jAtA / yApana kara sakatA hai / vRddha bhArata ahiMsAkI zikSAkA hai ki "samUcA deza-kA-deza yuddha morcepara hai"| sadAse zikSaka rahA hai| samaya-samayapara isa bhAratameM pahale AjakI taraha yuddha na hote the. lekina Aja to RSi va mahAtmAani avatarita ho ahiMsAkA pAvana "sabhyatA" aura usakA yadase sambandha do bhinna-bhinna upadeza jagatako diyA aura bhAratako AdhyAtmikatAvastue~ dRSTi-gocara hotI haiM / yuddhakA sabhyatAse kI carama sImApara pahu~canekA gaurava pradAna kiyaa| koI sambandha hI nahIM raha gayA hai kintu kisI bhI mazIna Adi utpAdaka sAdhanoMke viSayameM hama taraha zatruko parAjita karanA hI yuddhakA ekamAtra yaha pUrNa rUpase mAnaneko prastuta haiM ki dezakI dhyeya hotA hai / cAhe vaha anyAyase ho yA aura vyApArika unnatike liye mazInoMkA prayoga Avazyaka kisI ucita-anucita taura-tarIkesa / isI kAraNa- hai, lekina bhAratavarSako kisI rUpameM yaha prayoga dekhiye ! pratyeka yuddha meM naye-naye zastrAstroMkA prayoga hAni-prada hI siddha huA hai-vighAtaka hI siddha huA hotA calA rahA hai| pichalA yuddha Taika aura havAI hai na ki varadAna-svarUpa / carkhe evaM karaghekA upayoga jahAjoMke prayogoMse khatma huA, lekina yaha yuddha, "gAndhIvAda"kA pramukha aGga hai / aise dezameM jahA~ jisakI chAyA pUrNarUpameM abhI bhI hamAre Upara hajAroM-lAkhoM manuSya binA anna-vastrake isa dharatIse
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8-9] vaijJAnika yuga aura ahiMsA 327 vidA ho apanI jIvana-yAtrA samApta kara jAte haiM baccA ! Aja tere bAbUjIko kAma nahIM milA isa aura unheM koI jAna bhI nahIM pAtA / aise dezameM liye Aja paise nahIM mile aura isI kAraNa gharameM jahA~ke lAkhoM majadUra kAma na milaneke kAraNa dara-dara koyalA na skaa| bhaTakate phirate haiM aura kisI prakArake audyogika kyoM mA~ ! bAbUjIko kAma kyoM nahIM milA, dhandhoMke samucita pracArase vaha miloM evaM khAnoMmeM jisase koyalA na A skaa| apanA jIvana pazuse bhI badatara (nimnastarapara) mA~ uttara detI hai-baccA ! mAlikane khAnase yApana karaneko bAdhya hote haiM / mazIna evaM anya koyalA bahuta jyAdA nikalavA liyA hai isaliye vaijJAnika utpAdaka yantroMse hI yaha bhISaNa samasyA zaharameM aba koyalekI kamI nahIM hai| hala hone vAlI nahIM hai, usa samasyAko sulajhAneke zaharameM koyalA adhika gayA hai, isaliye liye to kRSi-pradhAna-deza bhAratameM udyoga-dhandhoMkA Aja tere gharameM koyalA nahIM hai|| prasAra hI zreyaskara hogA; varnA yaha asambhava hai ki yaha paMjIvAdI manovRttikA pariNAma / cUMki eka hama apane g2arIba bhAratIya mAnavako donoM samaya aura koyalekA ambAra lagA huA hai isI kAraNa dUsarI bhojana evaM samucita vastrakI vyavasthA kara skeN| ora majadura zreNIkA mAnava ThaNDase ThiThura rahA hai| __ hA~, mazInoMkA prasAra uccastara vAloMkA mApa- uparyukta bAteM vijJAnase sambandhita haiM, lekina daNDa kisI sImA taka vistRta kara sakatA hai; lekina ahiMsAkI upAdeyatAkA prazna jaTilarUpa dhAraNa karatA nimnastara vAlA sarvahArA varga usI prakAra apanA jArahA hai / eka ora to gAndhI apane Atmabala dInatAmeM maraNAzru bahAtA rahegA jisa prakAra sadiyoM evaM ahiMsAke prayogoMse vizvako cunautI derahA hai ki se bahAtA rahA hai / hA~, kisI prakArake sudhArake yadi vizvameM zAnti sthApita hogI to vaha 'ahiMsA' sadbhAvase usake yaha A~sU hama poMchanemeM samartha ho se hI; varnA yaha asambhava hai ki anya sAdhana vizvamakate haiM / mahAtmA gAndhIkI ahiMsA evaM unake zAntimeM kAragara ho skeN| lekina dUsarI ora racanAtmaka kArya-kramapara Aja hama grAmINa bhAratIya apanI maitrI banAye rakhanekA svapna dekhate hue 'mitrarASTra tathA jainTilamaina misTara bhAratIyakA bhI vikAsa paramAyA-bamako mitratAkA AdhAra mAna maitrI-saMbandha kara makate haiM ? sthApita karate hai aura taraha-tarahakI Peace pUMjIvAdakA sambandha ___Confrences aura zAnti-prasAraka sammelana karate _ vijJAnakI roka-thAma adhikAMza rUpameM pUMjIvAdI haiN| bhagavAna jAne kahA~ taka "paramANu-bama"kI sattApara nirbhara karatI hai / jisa dezameM dhanikavarga mitratA mitratAke rUpameM Tika sakatI hai ! hA~, yaha apanI sattA sthApita karanekI rAha socegA usa hosakatA hai ki jaba rogI hI na rahegA to roga to dezameM yaha nizcaya hai ki sarvahArA (majadUra) varga bhI svayaM calA jAyagA / jaba ye donoM ApasameM lar3a-piTa apanI pIDAoMkI ghar3iyA~ kATa rahA hogA / eka kara mara jAyeMge to zAntikA sAmrAjya to sambhava hai kahAnI isa samaya yAda AtI hai| hI ? vaha samaya bhI to dUra nahIM hai| . ___ rUsameM kisI jagaha eka citra TaeNgA thA, jisakA bApUkA yaha siddhAnta ThIka hai ki 'kaTutA kaTutAse zrAzaya isa prakAra hai nahIM miTa sktii| raktaraJjita paTa svaccha jalase hI ___ eka baccA apanI mA~se kaha rahA hai| mA~ ThaNDa sApha kiyA jA sakatA hai / vijJAna dvArA miTatI laga rahI hai koyalA jalA do| mAnavatA yadi surakSita rakkhI jA sakatI hai to vaha mA~ uttara detI hai-baccA gharameM koyalA nahIM hai| ahiMsAke pAlanase hI, anyathA pariNAmakI mA~, gharameM koyalA kyoM nahIM hai ? bachane puuchaa| bhayaMkaratAkA Thaura-ThikAnA nhiiN'|
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnakaraNDa aura prAptamImAMsAkA kartRtva pramANasiddha hai (legyaka-nyAyAcArya paM0 darabArIlAla jaina koThiyA) [gana kiraNase Age] kyA ratnakaraNDameM do vicAradhArAoMkA AptamImAMsAkA vibhinna kartRtva, o pro. sA. ko abhISTa hai, siddha nahIM hotaa| eka granthakAra apane samAveza hai ? eka granthakI mAnyatAko apane dUsare granthameM bhI rakha maiMne Age calakara yaha kahA thA ki ratnakaraNDake sakatA hai koI bAdhA nahIM hai / ataeva AptapA~caveM padyameM kathita Apta-lakSaNameM diye gaye mImAMsAkAra apanI prAptamImAMsokta prAptalakSaNa 'utsannadoSa' yA 'ucchinnadoSa' vizeSaNakA spaSTIkaraNa sambandhI mAnyatAko ratnakaraNDameM de sakate haiN| aura athavA svarUpa pratipAdana karaneke liye granthakArane kundakundAcArya to AptamImAMsAkArake pUrvavartI haiM hI agalA 'kSutpipAsA' Adi chaThA padya racA hai aura jo aneka pramANoMse siddha haiN| aura isaliye zrAptausameM unhoMne lakSaNa tathA upalakSaNa rUpase 'utsanna- mImAMsAkAra unake dvArA pratipAdita prAptalakSaNako doSa kA svarUpa pradarzana kiyA hai| bhI isameM upasthita kara sakate haiM kyoMki ratnakaraNDa __isapara pro. sA. ne aba yaha kalpanA kI hai ki AjJApradhAna Agamika racanA hai aura kundakundAcAryavahA~ do vicAradhArAoMkA samAveza hai-pA~caveM kA zrAptalakSaNa Agamika svayaM sarva prasiddha hai| padyameM to samantabhadrasvAmIkA AptamImAMsA sammata ataH ratnakaraNDameM do vicAradhArAoMkA samAveza lakSaNa hai aura chaThe padyama kundakundAcAye pratipAdita mAna lenapara bhI usase ratnakaraNDa aura AptalakSaNa / apanI dama kalpanAkA AdhAra Apa yaha mImAMsAke eka katR tvameM koI bAdhA nahIM par3atI hai| batalAte haiM ki eka padyake anta meM 'nAnyathA hyAptatA (gva) damara, jina do vicAradhArAoMkI kalpanA bhavet' aura dUsare ke anta meM 'yasyAptaH sa prakIrtyate' kI jArahI hai ve do haiM hI nahIM, kyoMki samagra jainavAkya diye gaye hai| ataeva vahA~ kimI mela-jola sAhityama eka hI ApalakSaNa kiyA gayA hai aura vaha yA lakSaNa-upalakSaNakI bAta nahIM hai| aThAraha doSoMkA abhAvarUpa hai| imIko kimIne pUre ni:mandeha ullikhita padyAMka antima vAkyoMke rUpase, kisIne zikarUpase. yA kisIne parivartitayathAsthita prayogase vaimI kalpanAkA udbhava honA rUpase apanAyA hai / vAstavameM prApta vizvasanIyamvAbhAvika hai, kyoMki jaba hama yaha samajhate hoM ki prAmANika-vyaktiko kahA jAtA hai aura usake donoM padya apane ApameM paripUrNa haiM aura ve kisI prAmANyakA kAraNa doSAbhAva mAnA jAtA hai| jahA~ eka dUsarekI zrAkA~kSA nahIM rakhate / para aisA samajhanA yaha doSAbhAva pUrNataH antimarUpameM hai vahIM pUrNata: bar3A bhrama hai| ima sambandhameM maiM yahA~ kucha vistArase prAmANikatA-AmatA hai / sarvajJatA aura hitopavicAra prastuta karatA huuN| dezakatA to doSAbhAvake hI phalita haiN| isa bAtako (ka) yadi hama yaha mAna bhI leM ki ratnakaraNDameM svayaM svAmI samantabhadrane 'satyamevAsti nirdoSo prApta-lakSaNa sambandhI do vicAradhArAoM athavA 1 dekhiye, DA. e. ena. upAdhye dvArA sampAdita 'pravacanamAnyatAoMkA samAveza hai to usase ratnakaraNDa aura sAra'kI prastAvanA /
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8-9] ratnakaraNDa aura zrAptamImAmAkA eka kartRtva pramANasiddha hai 329 yuktizAstrAvirodhivAk' isa prAptamImAMsAkI chaThI aura savivAda hai / ataH granthakArako usakA svarUpa kArikAmeM svIkAra kiyA hai| unhoMne yahA~ sarvajJatA udghATana athavA spaSTIkaraNa karanA Avazyaka thA aura yuktizAstrAvirodhivAktva (hitopadezakatA) ko aura isaliye usakA khulAsA unhoMne eka svatantra 'nirdoSatva' prayukta hI batalAyA hai / sarvajJatAkA (chaThe) padya dvArA yahA~ usake upayukta sthAnapara kiyA 'nirdoSatva' sAdhana (kAraNa hetu) hai aura yuktizAstrA- hai| yaha nahIM ki vahA~ dUsarA AptalakSaNa upasthita virodhivAktvakA sAdhya (kAraNAtmaka) hai, para kAraNa kiyA gayA hai| hamAre isa kathanakI puSTi isI grantha donoMke liye hI hai / tAtparya yaha ki jahA~ prAptake (ratnakaraNDa)para likhI gaI prabhAcandrAcArya kRta lakSaNameM tInoM vizeSaNa diye gaye haiM vahA~ phalitako TIkAke vicArastha padyoMke utthAnikA vAkyoMse bhI bhI grahaNa kara liyA gayA hai aura jahA~ kevala Aptake hojAtI hai aura jo isa prakAra haiM:lakSaNameM eka 'utsannadoSa' hI vizeSaNa kahA gayA hai "tatra saddarzanaviSayatayoktasyAptasya svarUpaM vahA~ phalitako chor3a diyA gayA hai aura yaha kevala vyAcikhyAsurAhapranthakAroMkA vivakSA-bheda hai-mAnyatA-bheda nahIM' / prAptenotsannadASeNa sarvajJenAgamezinA / jaise pratijJA aura hetu ina doko athavA dharma, dharmI __ bhavitavyaM niyogena nAnyathA hyAptatA bhavet // 5 // aura hetu ina tInako anumAnAGga pratipAdana karanA mAtra vivakSA-bheda hai--mAnyatA-bheda nhiiN| zratha ke punaste dASA ye tatrotsannA ityAzaMkyAha___ (ga) tIsare, pA~caveM padyameM kahe gaye prAptalakSaNameM kSutpipAsAjarAtaGkajanmAntakabhayasmayAH / kutpipA jo utsannadoSa, sarvajJa aura AgamezI tIna na rAgadveSamAhAzca yasyAptaH sa prakIyate // 6 // " vizeSaNa diye gaye haiM unameM antima do vizeSaNa yahA~ TIkAkArake 'ke punaste doSA ye tatrotsanAH' apekSAkRta sarala aura spaSTa haiM-sarvajJa vizeSaNapara isa chaTha padyaka utthAnakAvAkyasa spaSTatayA prakaTa ha to granthakAra prAptamImAMsA likha cuke the aura vahA~ ki pA~caveM padyagata 'utmannadoSa' kA svarUpa batalAne usapara tathA AgamezIpara paryApta prakAza DAla cake the athavA usakA spaSTIkaraNa karaneke liye hI chaThA padya utmannadoSapara prakAza DAlanA zeSa thA aura usapara racA gayA hai aura isaliye vaha svatantra pAmalakSaNakA yahA~ saMkSepama prakAza DAlA gayA hai / vastutaH 'utsanna pratipAdaka nahIM hai, kintu pA~caveM padyake eka vizeSaNadoSa' anya zeSa do vizeSaNoMkI apekSA kucha aspaSTa kA udghATaka honese usIkA pUraka athavA aGga hai| yadi aisA na hotA-svatantra hI anya prAptalakSaNa vahA~ 1 jAna par3atA hai ki jaimini Adi pUrvamImAMsakoMne jaba pratipAdita hotA to TIkAkAra nizcaya hI ukta prakArase puruSameM doSAbhAvakI asambhavatA batalAkara sarvajJatA TIkAmeM utthAnikAvAkya na banAkara 'Aptasyai upadezakatAkA abhAva pratipAdana kiyA tathA ntaramAha-ApnakA hI dasarA lakSaNa kahate haiM jaise vedoMko hI sarvajJa evaM dharmajJa aura dharmAdyapadezaka 'dharme utthAnikAvAkya bnaate| para unhoMne vaisA utthAnikAcodanaiva pramANaM (prApta)' batalAnA ghoSita kiyA taba vAkya na banAkara aura 'ke punaste doSA ye tatrotsanA' viziSTa purupakI mukti sambhava pratipAdana karane vAle ityAdi pase hI use banAkara pUrva (pA~caveM) padyake syAhAdiyoM-jainoMke liye 'puruSavizeSa'ko utsannadoSa, sAtha hI isa chaThe padyakA sambandha jor3A hai / aisI sarvajJa aura dharmAdya padezaka siddha karanA Avazyaka hAlatameM ratnakaraNDa meM do vicAradhArAoMkI kalpanAke hogyaa| usIkA yaha anivArya pariNAma hA ki ukta liye koI sthAna nahIM rhtaa| ataH isase nirvivAda tInoM vizeSaNa-viziSTa prAptakA svarUpa batalAneke liye hai ki ratnakaraNDameM prAptalakSaNa sambandhI do paribhASAe~ zrAptamImAMsA jaise granthoMkA nirmANa hazrA / yA mAnyatAe~ nahIM haiN| -
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 anekAnta [ varSa 8 (gha) cauthe, yadyapi chaThe padyake antameM 'yasyAptaH usake liye prasiddha ukta nyAyako pramANarUpameM prastuta sa prakIyate' punaH kahA gayA hai aura vahA~ prApta kiyA hai| isI taraha apasahara zabdakI sthiti sAmAnya hai tathApi vahA~ vaha 'utsanna- AcArya vidyAnandane bhI isa nyAyakA ullekha kiyA doSa'ke arthameM prayukta kiyA gayA hai, jisakA artha yaha hai / tattvArthazlokavArtika (pR. 463) meM to binA hai ki 'jisake kSudhA Adi aThAraha doSa nahIM haiM vaha vikalpa kiye 'mUrchA' zabda bAhya aura Abhyantara prApta arthAt utsannadoSa (vItarAga) kahA jAtA hai|' parigrahake arthameM spaSTataH prayukta kiyA gayA hai| isase yahA~ yaha prazna kiyA jA sakatA hai ki sAmAnyataH yaha prakaTa hai ki sAmAnya zabdakA prayoga granthakAra prayakta 'zrApta' zabdase 'utmannadoSa rUpa vizeSa arthakA vizeSa arthameM bhI prayakta karate hue pAye jAte haiM aura bodha kaise ho sakatA hai ? sAmAnya zabdase to imaliye ratnakaraNDake chaThe padyameM jo sAmAnyata: sAmAnya arthakA hI bodha hotA hai--vizeSakA nahIM ? 'prApta' zabdakA prayoga hai vaha 'utmannadoSa' (vItarAga) vizeSakA bodha to vizepa hI zabdase hotA hai aura ke artha meM AyA hai / ImAkI pA~cavI zatImeM pUrvake isaliye yadi vahA~ 'prApta' zabdase utsannadoSa vivakSita racita 'aAmasvarUpa' granthameM 'AptaM doSakSayaM viduH' kaha ho to usI zabdakA prayoga honA cAhie-Apta kara usake racayitAne doSakSaya (vItarAga) ke liye zabdakA nahIM ? isa praznakA uttara yaha hai ki Apta zabdakA prayoga kiyA hai aura jisameM bhI hamAre sAmAnya zabdakA prayoga bhI vizeSa arthake bodha ukta kathanakI puSTi hojAtI hai| karanemeM prayukta hotA hai| yaha nyAya sarva prasiddha hai ki ataH isa maba vivecanase spaSTa hojAtA hai ki "sAmAnyacodanAzca vizeSeSvavatiSThante" arthAta ranakaraNDameM AppalakSaNaviSayameM do vicAradhArAthoMsAmAnyataH pada prayoga vizeSoMmeM avasthita hote haiN| kA samAveza nahIM hai aura isaliye usakI kalpanA ataH ima nyAyase chaThe padyameM prayukta 'zrApta' sAmAnya marvathA bhramapUrNa hai| kintu yaha saMgata pratIta hotA hai zabda 'utmannadopa'ke arthameM grahaNa karanA caahie| ki zrApnameM jina aThAraha doSoMkA abhAva honA isake liye maiM nimna do namUne upasthita karatA hU~, Avazyaka hai unameM kSudhAdi kucha doSAMkA abhAva to jahA~ sAmAnya zabdako vizepArthakA bAdhaka mAnA upalakSaNAtmaka hai aura rAga, dveSa, moha Adi kucha gayA hai dopoMkA abhAva lakSaNAtmaka hai / lakSaNa tathA ___ "mUrcchatiriyaM mohasAmAnye varttate / 'sAmAnya- upalakSaNa kA antara meM pahale batalA AyA hU~ ki codanAzca vizeSepvavatiSThanta' ityuktavizeSe vyavasthitaH lakSaNa tA tanmAtravRtti hI hotA hai aura upalakSaNa parigRhyata / parigrahaprakaraNAt / '- sarvArtha. pR. 233 tatmadRzameM bhI rahatA hai / smaraNa rahe ki yadi kSudhAdi dopAMkA abhAva ghAtikarmakSayajanyarUpase hI kathita "mUrchi riyaM mAhasAmAnye vartamAnaH bAhyAbhyantaropadhi ho to vaha bhI lakSaNa hI hai-usa hAlatameM vaha saMrakSaNAdiviSayaH parigRhIta iti vizepitatvAt upalakSaNa nahIM hai| jaisAki prA0 vidyAnandane iSTArthasampratyayo bhavati / sAmAnyacodanAzca viSepva- 'ghAtikarmakSayajaH' padadvArA spaSTa saMketa kiyA hai| vaniSTante iti |-tttvaarthraajvaa. pR. 276, 7-17 kevala meM janmAdi 6 dopoMke abhAvakA nirNaya yahAM AcArya pRjyapAda aura bhaTTAkalaGkadeva donoM- kaMvalImeM 18 dopoMmeMse 12 doSoMke abhAvakA ne 'mRcchA parigraha:' isa tattvArthasUtrIya sUtra meM AcArya nirNaya hocukA hai aura jise pro0 sA ne bhI svIkAra umAmvAmidvArA mAmAnyataH prayukta 'bhUmI' zabdako kara liyA ha / aba saMkSepameM zeSa 6 doSAMke abhAvakA 'parigraha' ma.pa vizeSa arthakA bodhaka batalAyA hai aura niNaya aura kiyA jAtA hai|
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8-9 ] ratnakaraNDa aura prAptamImAMsAkA eka kartRtva pramANasiddha hai ijarA'jaraH' / 123 / nahIM hai aura isI pAThakoMko jJAta hai ki maiMne kevalImeM ina doSoMkA likhA hai:-"kintu paNDitajI apanI vivakSA mila abhAva pramANita karaneke liye svayambhUstotrake jAneke harSake AvegameM 'ajaH' para hI ruka gaye, pramANollekhoMko upasthita kiyA thA, jo nimna unhoMne Age dRSTi DAlakara nahIM dekhA jahA~ 'nivRtaH' prakAra haiM vizeSaNa lagA huA hai aura arthako unakI vivakSAse (ka) 'antakaH krandako nRNAM janma-jvarasakhA sdaa| pare le jAtA hai, kyoMki usase spaSTa hai ki yaha varNana vAmantakAntakaM prApya vyAvRttaH kaamkaartH||13||' bhagavAnakI siddha avasthAkA hai|" (kha) 'tasmAd bhavantamajamapratimeyamAryAH' / / pAThakagaNa, pro0 sA0 se pUchie ki yahA~ to 'nivRtaH' vizeSaNa lagA hazrA hai aura isaliye isa (ga) 'tvamuntamajyotirajaH va nirvataH // 50 // vaNanako ve bhagavAnakI siddha avasthAkA varNana (gha) 'tvayA dhIman brahmapraNidhimanasA janmanigalaM, batalAte haiM para anya cAra ullekhoMmeM kyA kaheMge; samUlaM nibhinnaM tvamasi viduSAM moksspdviiH|'117/ kyoMki unameM 'nivRtaH' athavA usa jaisA koI (Ga) 'zIlajaladhirabhavo vibhavastvamariSTanemi vizeSaNa nahIM hai ? isakA uttara pro0 sA0 ke pAsa nahIM hai aura isIliye una ullekhoMkI unhoMne upekSA inameM pahale ullekhamakevalI meM janma ,jvara,antaka kI hai, yaha spaSTa hojAtA hai| Apane mujhe merI ina tIna doSoMkI spaSTa vyAvRtti sUcita kIgaI hai| dUsare, va vivakSA mila jAneke harSakA Avega batalAte hue tIsare aura cauthe ina tIna ullekhoM meM janmakA abhAva nivRtaH' vizeSaNapara dRSTi DAlakara na dekhanakA doSA aura pA~caveM ullekha jagakA abhAva unameM pratipAdita ropaNa karake pAThakoMkI dRSTimeM ajJa batalAnA cAhA hai| kiyA hai aura isa taraha ina pramANollekhoMse kevalImeM para va yaha bhUla jAte hai ki yaha svayambhUstotra janma, jvara, antaka aura jarA ina cAra dopoMke arahanta avasthAkA stavana hai, siddha avasthAkA nahIM abhAvakI zrAptamImAMsAkArakI mAnyatA siddha ho aura isIliye use arahantastavana, catuvizAjanajAtI hai| pro0 sA0 ne ina ullekhoMmeMse tIsare ullekha- stuti, caturviMzatitIrthakarastavana Adi nAmoMse kahA ke bAremeM to kucha likhanekA kaSTa kiyA hai para anya jAtA hai, siddhastavana Adi nAmoMse nahIM / svayambhUcAra ullekhoMko upekSAke sAtha loDa diyA hai| yaha zabda bhI jinakA hI vAcI hai--siddhakA nahIM / yadi unhoMne kyoM kiyA ? yaha pAThakoMpara prakaTa hojAtA hama donoMkA bhI usameM stavana mAna leM to 'nivRtaH' hai; kyoMki vAstava meM ve ullekha dinakara prakAzakI taraha kA kevala siddha avasthAko prApta karanA hI artha nahIM spaSTa haiM aura unameM janma, jvara, antaka, jarA ina hai| jainasiddhAntakA sAdhAraNa abhijJa bhI yaha jAnatA cAra doSoMkA kevalImeM abhAva binA kisI sandehake hai ki nivRti jainasiddhAntameM do prakArakI kahI gaI vaNita hai aura isaliye ve ullekha unakaM abhIprake ha-1 'para nivRti' aura 2 'apara nivRti"| parabAdhaka honese upekSita hue haiM / mujhe isa sambandhameM nivRti middha avasthAkA aura aparanivRti arahanta itanA hI kahanA hai ki vidvAnako tabhI taka apanA avasthAkA nAma hai| koMke nAza aura AtmasvarUpapakSAgraha rakhanA ucita hai jaba taka use samajhama na kI prAptiko nivRti (mokSa) kahA gayA hai| arahanta Aye / samajhaneke bAda bhI yadi vaha apanA pakSAgraha 1 'niHzreyasaM paramaparaM ca / tatra paraM sakalakarmavipramokSabanAye rakhatA hai to mere khayAlase use vItarAgacarcA- lakSaNam, bandhahetvabhAvanirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramokSo kA DhoMga chor3a denA cAhiye / tIsare ullekhake bAremeM mokSa iti vacanAt / tato'paramAIntyalakSaNam, ghAtipro0 sA0 ne kyA likhA, use bhI pAThakoMko dekha karmakSayAdanantacatuSTayasvarUpalAbhasyAparaniHzreyasatvAt / ' lenA cAhiye / mere zabdoMkA havAlA dete hue Apane -zrAptaparIkSA pRSTha 1 /
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 anekAnta [ varSa 8 cUMki cAra ghAtiyAkoko nAza karate haiM aura kaho zItala jina haiM usIkI vijJajanoM-samajhadAroMko anantacatuSTayarUpa AtmasvarUpako prApta hote haiM, isa pUjAdi karanA cAhie aura maiM bhI unhIMkI pUjA liye unheM paramAtmA, mukta, nivRta, arahanta Adi karatA huuN|' pAThaka, usa pUre padyako nIce dekhiye aura vizeSaNoM dvArA smaraNa kiyA jAtA hai aura isaliye usake pratyeka padake arthapara gaura kariye / yahA~ ('tvamuttamajyotiraja:ka nivRta:'-50) 'nivRtaH' _ 'tvamuttamajyotirajaH kva nirvRtaHvizeSaNase arahanta avasthAkA hI varNana kiyA gayA va te pare buddhilavoddhavakSatAH / hai, na ki siddha avasthAkA / dUsare, isa antima padyameM 'jina' ko sambodhana banAyA gayA hai, tataH svaniHzreyasabhAvanAparaisiddhako nahIM aura isaliye usase bhI spaSTa hai ki rbudhavekairjina ! zItaleDyase / ' yahA~ jinAvasthAkA-kevalI avasthAkA pratipAdana isa padyaparase eka aitihAsika rahasyakA bhI hai aura yaha prakaTa hai ki jina aura siddha eka nahIM udghATana hotA hai| vaha yaha ki jo Aja zItalA haiM-donoM bhinna haiM / tIsare, isa padyameM zItala jinakI (cecaka) AdikI nivRttike liye zItalA mAtAkI una hari, hara, hiraNyagarbhAdi saMsAra prasiddha anya yA anya hariharAdikI pUjA lokameM pracalita calI AptoM-devoMse tulanA karate hue utkRSTatA batalAI gaI ArahI hai vaha samantabhadraka samayameM bhI pracalita hai jinheM hI adhikAMza duniyA prApta (yathArtha deva) thI aura joroMpara thI / isIliye unhoMne isa samajhatI hai| aura isaliye bhI isa padyameM siddha devamUDhatA va loka-mUDhatAko zItalajinakI pUjAke avasthAkA varNana nahIM mAnA jAsakatA hai / vAstavameM vidhAna dvArA haTAnekA usI prakAra joradAra prayatna bAta yaha hai ki jaba baccoM Adiko zItalA AdikI kiyA hai jisa prakArakA ratnakaraNDazrAvakAcArameM bImArI hojAtI hai to loga usakI nivRttike liye devamUDhatAdiko haTAnekA kiyA hai / ina saba bAtoMse zItalAmAtA Adi khoTe devoMkI, jo na pUrNa jJAnI spaSTa hai ki isa padyameM kaMvalI avasthAkA hI varNana haiM aura na pUrNa niyaMta (sakhI) haiM kinta thoDese jJAna- hai, jaba unheM jina kahA jAtA hai zrI meM hI madAndha haiM-usa rAMga nivRtikA apane meM pUrA upadeza karate haiM / yahA~ siddha avasthAkA varNana jJAna mAna baiThe haiM tathA svayaM rAgadveSAdise pIDita haiM, bilkula bhI nahIM hai| yadi siddhoMko bhI kahIM jina pUjAdi karate haiM aura isa prakAra samasta saMsArameM kahA gayA ho to kRpA kara pro. sA. batalAyeM ? ajJajanoMmeM jo eka bar3I bhArI mUDhatA-lokamUDhatA ataeva vahA~ siddha avasthAkA varNana batalAnA athavA devamUDhatA phailI huI calI ArahI hai usako prasaGgata hai / / dara karanekA isa padyameM prayatna kiyA gayA hai aura pro. sA. apane kathanako saGgata-asaGgata na sahetu yaha siddha kiyA gayA hai ki 'zItala jinakI samajhate hue kevala pakSAgrahavaza Age aura bhA hI pUjAdi karanA zreSTha hai kyoMki ve uttamajyoti haiM- likhate haiM-"48veM padyameM bhagavAnake apramatta saMyamaparipUrNa jJAnI haiM aura svayaM zraja evaM pUrNa sukhI haiM- kA ullekha hai / usake pazcAta 49veM padyama unake maMyoga rAgadveSAdi kisI bhI bImArIse svayaM pIDita nahIM haiM avasthAse ayogi bananekA prayatna varNita hai| aura aura isaliye sacce roga nivartaka kaho, saccA vaidya' 50veM padyameM ayogise Upara nivRta avasthAmeM 1 arahantako vaidya bhI svayaM granthakArane isI svayambhastotrake 'uttamajyoti' aura 'aja' guNoMkA nirUpaNa pAyA nimna 11veM padyameM svIkAra kiyA hai:- jAtA hai| isI jyotike prakAzameM yadi paMDitajI una tvaM zambhavaH sambhavatarSarogeH santapyamAnasya janasya loke| saba ullekhoMko dekheMge jinheM ve prAptameM janma, jarAdi zrAsIrihAkasmika eva vaidyo vaidyo yathA'nAtharujAM prazAntyai / / 1dekho, 22 aura 23vA~ padya /
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8 9 ] ratnakaraNDa aura AptamImAMsAkA eka katRtva pramANasiddha hai 333 doSoMke abhAvake pakSameM peza karate haiM to unakA dhyAna dene yogya hai ki jarAkA sambandha vIryAntarAya samasta andhakAra aura dhundhalApana dUra hojaaygaa|" karmake sAtha hai / usakA jisake jaisA kSayopazama isa sambandhameM maiM kyA kahU~ ? mujhe sirpha haribhadrakA hotA hai usako vaisI dera yA jaldI jarA AtI hainimna padya yAda A jAtA hai taba taka usakA sAmayikAbhAva rahatA hai| kevalIne AgrahI bata ninISati yuktiM tatra, yatra matirasya nivissttaa| vIyontarAya kamakA sarvathA kSaya kara diyA hai aura isaliye unake jagakA sarvathA abhAva kahA jAtA hai| pakSapAtarahitasya tu yuktiryatra, tatra matireti nivezam || yahI vajaha hai ki zIlajaladhi, jinakuJjara-jaise arthAt AgrahI puruSakI yukti vahIM jAtI hai vizeSaNa bhI sAthama aura lagAye haiN| jahA~ usakI buddhi sthira hocukI hai / jabaki niSpakSa kevalIma sudhA aura tRSA ina do doSoMkA puruSakI buddhi usakI yuktike pIche-pIche daur3atI hai| abhAva batalAneke liye svayambhUstotra, pUjyapAdIya pro. mA. ThIka haribhadrakI isa uktikA anusaraNa nandIzvarabhakti, pAtrakesarIstotra, tatvArthazlokabArtika kara rahe haiN| jo ho, maiM to yukti aura Agamake aura yogadarzanake pramANollebAMse yaha kahA thA kiprakAzameM yahI jAna sakA hU~ ki svayambhUstotrameM kevliimeN| janmAdi doSoMkA abhAva spaSTataH abhihita hai jaisA (1) 'kSudhAdiduHkhapratikArata: sthitina ityAdi ki uparokta vivecanase prakaTa hai. yaha maiM unheM nahIM svayambhUstAtrake padyase siddha hai ki kevalImeM bhakha-pyAsasamajhA pArahA, ise maiM apanI yogyatA samajhe kI vedanA nahIM hotI aura na usake dara karane ke liye letA hU~ / ve bhojana-pAnAdiko grahaNa karate haiM / anyathA yahA~ maiM do bAtoMkA ullekha aura kara denA cAhatA sAmAnya janoMke liya diyA gayA unakA yaha upadeza " ki kSudhAdi vedanAoMke pratikArasaM na zarIrakI sthiti hU~ / pro. mA.kA unheM mAnanA na mAnanA unake AdhIna hai aura na AtmAkI-donoMke liye vaha pratikAra hai| pahalI bAta to yaha ki pUrvokta cauthe ullekhameM anupayogI hai, 'paropadeze pANDitya' khlaayegaa| kahA gayA hai ki 'he jina ! tumane janmake nigalako / samala nirbhedana (nAza) kara diyA hai aura isaliya ata: isa padyase pholata hai ki kevalIke madhA aura Apa vidvAnoMke mokSapadavI haiM arthAna vidvAna tamheM pAkA bAdhA nahIM hotaa| mukta kahate haiN|' yahA~ janmanigalako mamUla nirbhadana (2) jaba AtamImAmAkAra 'zama zAzvatamavApa karanekA ullekha evaM pratipAdana kiyA gayA hai| zaGkaraH' kahakara kevalIma zAzvata sukha svIkAra karate ataH pro. mA. batalAya, janmakA mRla kyA hai ? haiM to kSudhA aura tRSAkI vedanA unameM kadApi sambhava zrAyuko to usakA mUla kahA nahIM jAsakatA, kyoMki nahIM hai, na bhojanAdijanya tRptimukha bhI sambhava hai; vaha kevalI avasthAmeM vidyamAna rahatI hai| mohako kyoMki sukha vyApyavRtti guNa hai aura isaliya hI usakA mUla mAnanA hogA jisasa janma-nigala zAzvana mukhako svIkAra karane kI hAlatameM indriya hotA hai aura jisake nAzase vaha naSTa hojAtA hai saba nahIM bana sakatA hai-majAtIya do guNa eka aura cUMki kevalIna mohakA niHzeSeNa bhaMdana kara mAtha eka jagaha nahIM raha sakate haiM / ata: jaba prApta. diyA hai, isaliye yahA~ unake janmanigalakA nAza mImAmAkAra svayaM kevalIme zAzvata sukha mAnate haiM to ho jAnekA kathana kiyA gayA hai| dUsarI bAta yaha hai unameM vedanIya janya endriya sugva-dukha va sudhA-tRSAkI ki pA~caveM ullekhameM ariSTanemiko jinakuJjara aura vedanA nahIM hai, yaha spaSTa hai| anyathA unake hI kathana aura ajara kahA gayA hai| sAthameM zIlajaladhi aura meM parampara vigaMdha AvegA jo samantabhadra jaise vibhava ye do vizeSaNa aura diya haiN| ataeva yahA~ AcArya nahIM kara sakate haiN|
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 8 ma aura kSayakA bar3A jaina siddhAntama (3) AptamImAMsAkArake alAvA anya zrAcAryo- donoM haiM / ataH yahA~ parISahoMkA saMketa na hokara ne bhI kevalImeM kSudhA aura tRSAkI nivRtti mAnI hai, kSudhA aura pipAsA ina do doSoMkA abhAva kevala - jaise pUjyapAda, bhadrabAhu, pAtrakemarI, akalaGka, vidyA- meM pratipAdita samajhanA cAhiye / tIsarI bAtake nanda / isase prakaTa hai ki yaha mAnyatA prAcInatama sambandhameM Apa aprAsaMgika bhI kaha gaye haiN| vahA~ aura maulika hai| yogadazanake pravartaka pAtaJjali bhI hameM yahI batalAnA iSTa hai ki kevalIkI bAta to dUra viziSTa aAtmAmeM (yogI) kSudhA aura tRSAkI nivRtti hai eka viziSTa saMyamakA abhyAsa karane vAle yogImeM svIkAra karate haiM-yathA 'kaNThakUpe kSutpipAsA- bhI kSudhA aura pipAsAkI nivRtti hojAtI hai jaise nivRttiH / ' (yogada. 3-30) / kAyabalaRddhidhArI yogI munika mahInoM, varSoM taka ___inameM pro. sA.ne pahalI aura tIsarI bAtapara bhUgva-pyAsakA prabhAva ho jAtA hai / vAstavameM bhUkhato kucha likhA hai; kintu dUsarI bAtapara kucha nahIM pyAsakaM abhAvameM mohanIya aura vIryAntarAyakarmake likhA, jo khAsa thii| kyoM nahIM likhA, ise bhI kSayopazama aura kSayakA bar3A asara par3atA hai aura pAThaka samajha sakate haiN| vastutaH usakA unake pAsa jisase vedanIya hataprabha ho jAtA hai / jaina siddhAntameM koI samAdhAna ho hI nahIM sakatA na usameM kutoMkA ye donoM doSa mohanIya yA ghAtikarma sahakRta vedanIyapraveza hI sambhava hai / kyoMki AptamImAMsAkArane se utpanna hote mAne gaye haiM jaisA ki pahale kahA jA kevalImeM spaSTa zabdoM dvArA zAzvata-sadA kAlIna cukA hai| ataeva kevalImeM niHsahAya vedanIya una sukha svIkAra kiyA hai taba aindriya sukha-dugya, bhUkha- doSoMko utpanna karane meM asamartha hai, yaha hama bArapyAsakI bAdhA unheM kevalImeM svIkArya kaise ho sakatI bAra kaha cuke hai| thI ? pahalI bAtaka sambandhameM Apane likhA hai ki yahA~ hama yaha bhI kaha denA cAhate haiM ki mUlAcAra "vahA~ ('kSudhAdidaHkhapratikArata:' padyameM) yathArthataH aura bhagavatI ArAdhanAma jo kevalImeM paMDita paMDita kSudhAdi vAisa parISahoMkA saMketa hai jinako sahana aura paMDita maraNa kahA gayA hai vaha gRhIta zarIrako karanA pratyeka sAdhukA dharma hai / aura yahI bhagavAnakA binA kisI mAha yA pIDAke chor3anakI apakSAse hai / " kyoM sAhaba, yadi isa padyama vAisa aura isIliye usake sAtha paMDita paMDita athavA parISahoMke sahanekA saMketa hai to 'indriyArthaprabhavAlpa- paMDita vizeSaNa lagA huA hai| sAmAnya manuSya jaimA saukhyataH' ityAdi phira kisa liye kahA gayA ? aura usakA moha yA duHkha janaka maraNa nahIM haiM aura na zarIra tathA zarIrI (AtmA) ke liye unakI anupa- punarjanma vAlA maraNa hai / isa maraNakA hI abhAva yogitA kyoM batalAI gaI ? sAdhu to bhojana bhI kevalIma pratipAdita kiyA gayA hai / yahI maraNa mAhakarate haiM aura pAnI bhI pIte haiM ? bAta yaha hai ki nimittaka hai aura manuSyoMkA rulAne vAlA hai / bhUkha-pyAsakI bAdhA honapara loga jo usake pratikAra vAstavameM kevalIke zarIra-tyAgako maraNa hI nahIM ke liye bhojanAdi grahaNa karate haiM aura indriya kahanA cAhiye usa to parinivRti kahanA cAhiye, viSayoMse sukha mAnate haiM unakI yahA~ zarIra aura kyoMki ayogAvasthAmeM kevalIke nAma aura zrAyu zarIrIke liye anupayogitA batalAI hai jisase loga apanI sthitika pUrNa ho jAnese svayaM haTa jAte hai, unhImeM Asakta na raheM / yadi kevalI inheM grahaNa karate unheM umasa moha nahIM rahatA, imIse zAstrakAroMne unake raheM to ve unakI burAI, nindA aura hayatA kadApi zarIra-tyAgako parinivRtika nAmasaM ullekhita kiyA hai nahIM batalA sakate / hamAre aura unake upadezamaM yahI jo anekAntavAdiyoMke liye koI doSAvaha nahIM hai| to antara hai ki hamArA to kevala zuSka upadeza hai- aba maiM yaha prakaTa kara denA cAhatA hU~ ki yadi AcaraNa nahIM aura kevalIkA jJAna aura AcaraNa pro. sA. ko svayambhUstotra Adike ullekha mAnya
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8-9] ratnakaraNDa aura zrAptamImAMsAkA eka kartRtva pramANasiddha hai nahIM ho aura unaparase kevalImeM uparyukta doSoMkA haiM vahI siddha hotI hai. kyoMki chaThe guNasthAnameM sukhaabhAva bhI asvIkAra ho to ve niyuktikAra bhadrabAhu- dugvakI vedanAke sAtha pramAda aura kaSAya ina do ke pratipAdanako to avazya pramANa mAneMge, kyoMki ve bandhake kAraNoMse karmabandha avazya hogaa|' isakA unheM tathA svAmI mamantabhadrako eka mvIkAra karate hamane uttara diyA thA ki 'pUrvapakSI pramAda aura haiN| aura maiM yaha dvitIya lekhameM niyuktiyoMke vividha kaSAyako bandhakA kAraNa nahIM mAnanA cAhatA, vaha pramANollekhoMse batalA AyA hU~ ki niyuktikAra to kevala ekAntata: duHkhotpatti aura sukhotpattiko bhadrabAhuna kevalImeM janma, jarA, maraNa, sudhA, pipAsA hI bandhakAraNa kahanA cAhatA hai, aura usake isa ina doSoMkA abhAva pratipAdita kiyA hai aura kathanameM hI upayukta (kArikAgata) doSa diye gaye haiN| asAtAvedanIya Adi azubha prakRtiyAMko kevalImeM jaba usane apane ekAnta pakSako choDakara yaha kahA apanA azubha phala na denekA kathana kiyA hai| isa ki abhimandhi' (pramAda aura kaSAya) bhI usameM sambandhameM pro. sA. sarvathA mauna hogaye aura isa kAraNa haiM taba usase kahA gayA ki yaha to (hamArI) liye 'maunaM sammatilakSaNama' samajhanA cAhiye / anekAnta siddhi AgaI-zrApakA 'paratra sukhaduHkhoanyathA yA to unheM samantabhadrasvAmI aura bhadrabAhu tpAdanaM puNyapApabandhahetuH' ityAdi ekAnta nahIM rhaa| niyaktikArako do vyakti svIkAra kara lenA isase yaha sApha hai ki yahA~ (kArikAma) chaThe Adi cAhiya aura vaimI ghopaNA kara denI cAhiye athavA guNasthAnavI munikI-(sAdhu aura upAdhyAya donoMko eka siddha karanA cAhiye aura usa hAlatameM parameSThIkI) hI vivakSA hai|' apane isa kathanakA unheM kaMvalImeM uparyukta bhadrabAhu pratipAdita janmAdi hamane AcArya vidyAnandakaM aSTasahasrIgata vizada dopoMke abhAvako svIkAra karanA anivArya hai| vyAkhyAnase sapramANa samarthana bhI kiyA thaa| zrataH pro. mA.ko donoM taraphase 'ito vyAghra itamtaTI' aba prastuta lekhameM pro. sA. likhate haiM ki 'yahA~ hai| ataH isa vivaMcanase kevalI meM janmAdi 6 prazna yaha hai ki AcAryana pUrvapakSIkA vaha ekAnta pakSa dApoMke abhAvakA bhI sampaSTa niNaya hojAtA hai| chaDAyA kaise, aura use yaha kaime vizvAsa karAyA ki 53vIM kArikAmeM prAptamImAMsAkArako vivakSA- bandhakA kAraNa kaMvala sukha-dukha nahIM hotA ?' apana pro. mA.na caMvalIga mukha-duHkhakI vedanA pramANita ima prazna Age Apa eka gIlI aura sUkhA lakar3Ikarane ke liye zrApramImAMmAkI 52va kArikA prastuta kA udAharaNa dete hue aura likhate haiM ki 'ThIka isI kI thI aura usameM prayukta e vItarAga' tathA 'vidvAna' prakAra prAptamImAMsAkI uma kArikAmaM pUrvapakSIkI jo padoMma prAptamImAMsAkArakA yaha abhiprAya prakaTa zaGkA hai ki apane dukhase puNya aura sukhasa pApakA kiyA thA ki ve usameM kaMvalIma mukha-duHkhakI vaMdanA bandha hotA hai usake nirAkaraNakaM liye zrAcAya usa mvIkAra karate hai| isapara hamane batalAyA thA ki eka aimA vyakti dikhalAte haiM jisake sukha-dukha to vahA~ ukta padoMka prApramImAMmAkArakA kaMvalIkA haiM kintu phira bhI puNya-pApakA bandha nahIM hai| aisA abhiprAya nahIM hai, chaThaM Adi guNasthAnavI munikA vyakti vedanIyodayasaM yukta kintu abandhaka jIva hA hai, jo kAyaklozAdi dukhako aura tatvajJAnajanya ho sakatA hai| chaTha Adi guNasthAnavartI bandhaka mantoSalakSaNa-yagyako utpanna karatA hai / isapara jIvAka udAharaNa peza karanesa pUrvapakSIkI bAtakA zrApana bAdako likhA thA ki yadi ukta kAriAma vaNDana kadApi nahIM ho sakatA, balki usase to usakI chaThe Adi guNasthAnavI bhunikA grahaNa kiyA jAya zaGkAkI hI puSTi hogI, kyoMki una mAdhuoMke sukhato phira pratipAdya vipayakI yukti hI bigar3a jAtA hai, dukha kaSAyayukta honasa karmabandhaka hai hii| ataeva aura viparIta honese jo bAta prasiddha karanA cAhate paNDitajIke samAdhAnase unake pakSakA samarthana nahIM
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 anekAnta [ varSa 8 hotA, balki usase aura bhI suspaSTa hojAtA hai ki bandha nahIM hai / jaisA ki pUjyapAdakI sarvArthasiddhise AptamImAMsAkI 93vIM kArikAmeM chaThe guNasthAnavartI bhI prakaTa hai :munikA nahIM, kintu abandhaka guNasthAnavartI saMyamI- 'te ete paJca bandhahetavaH samastA vyastAzca bhavanti / kA grahaNa kiyA gayA hai aura yadi vidvAna vizeSaNa tadyathA-mithyAdRSTeH paJcAyi samuditA bandhahetavo vahA~ koI sArthakatA rakhatA hai to usase kevalIkA hI bodha hotA hai|' bhavanti / sAsAdanasamyagdRSTi-samyamithyAdRSTyasaMyata samyagdRSTInAmaviratyAdayazcatvAraH / saMyatAsaMyatasyAvi___pAThakagaNa, aba dekheM ki pro. sA.kA yaha bauddhika vyAyAma saiddhAntika sthitike anukUla bhI hai kyA? rativiratimizrA pramAdakaSAyayogAzca / pramattasaMyatasya yaha prakaTa hai ki ullikhita kArikAmeM 'vItarAgo pramAdakaSAyayogAH / apramattAdInAM catuNoM yogamunividvAna' zabdoMse pro. mA.ko chaThe Adi guNa- kaSAyau / upazAntakaSAya-kSINakaSAya-sayogakevalisthAnavartI munikA grahaNa isaliye iSTa nahIM hai ki unake nAmeka eka eva yogaH / ayogakevalino na pramAda aura kaSAya ina do bandhake kAraNoMkA sadbhAva honase ve karmabandhaka hI haiM aura caMki kArikAmeM bandhahetuH |"-so. pR. 251 / prabandhaka vyaktiko divAnA hai, jo samkha-dakhakI tAtparya yaha huA ki sayogakevalIke yogakA vaMdanAse yukta bhI ho, isaliye vahA~ vidvAna vizeSaNakaM madbhAva honese ve bhI usI prakAra bandhaka hai jisa sAmarthyase abandhaka-kevalIkA ve bodha karate haiN| yaha prakAra chaThe Adi guNasthAnavartI munike pramAda aura dhyAna rahe ki kevalIse sayogakevalI jinakA grahaNa hI kaSAyake madbhAvase ve bandhaka haiM aura isaliye pro. unheM iSTa hai, ayogakavalI jinakA nahIM, kyoMki bhakha sA.ne jo bar3e bauddhika vyAyAmase ukta kArikAmaM pyAsa AdikI vedanA aura kavalAhAra unhIMke 'vItarAgo munividvAna' zabdAMse kevalI artha phalina batalAnA unheM abhISTa hai| aba pAThaka saiddhAntika karaneke liya mayogI jina kevalIko prabandhaka sthitipara gaura kareM / siddhAntameM karmabandhake pA~ca batalAyA hai vaha ekadama saiddhAntika sthitike pratikRta kAraNa batalAye gaye haiM-1 midhyAdarzana, 2 avirati, hai / kArmika granthIma spayatayA batalAyA gayA hai ki 3 pramAda, 4 kaSAya aura 5 yoga / jaisA ki 'tattvArtha- sayAMga kevalIke bhI yogake madbhAvase sAtAvedanIyakA sUtra'ke nimna sUtrase spaSTa hai : bandha hotA hai aura isaliye unheM abandhaka kaise kahA jAsakatA hai ? vAstavameM bAta yaha hai ki pUrvapakSIkI "midhyAdarzanAvirati-pramAda-kaSAya-yogA bandhahaMtavaH" ullikhita ekAnta-mAnyatA apanameM kevala dukha utpanna midhyASTika pA~coMse bandha hotA hai / mAsAdanase karanese puNya-bandha aura kevala sukha utpanna karanese lekara cauthe guNasthAna takake jIvoMke mithyAdarzanako pApabandhakA kathana saMgata hai yA asaMgata, yaha dikhAnA chor3akara zeSa cArase bandha hotA hai / pA~caveM maMyatA- hI ApramImAMsAkArako abhipreta hai / ataH umameM saMyata guNasthAnavAleke milI huI avirati tathA unhoMne dUSaNodbhAvana karake anekAnta mAnyatAko virati aura pramAda, kaSAya evaM yoga inasaMbandha hotA prazraya diyA hai, aba use ekAntI mAne yA na mAne hai| pramattasaMyatake pramAda, kaSAya aura yoga ina tIna- usake adhIna hai| prakAzakA kAma andhakArameM vastuse bandha hotA hai| apramatta Adi sUkSmasAmprAya ko dikhA denA hai| dekhane vAlA use grahaNa kare yA takake jIvoMke kaSAya aura yogase bandha hotA hai| 1 "uvasaMta-khINamohe jogimhi ya samayahidI sAdaM / / upazAntakaSAya, kSINakaSAya ora sayogakevalIke NAyabvo payaDINaM baMdhassaMto zraNato y||" kevala eka yogase bandha hotA hai| prayogakevalIke -go. ka. gAthA 102
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8-9 ] kare yaha usake adhIna hai-usakA kAma hai / zrataeva yadi vaha hI nahIM hai to apane ekAnta pakSako chor3akara anekAnta pakSako mAna legA aura yadi yahI hai to samajhakara bhI kutarka karatA rahegA / sirpha jAnanA yaha hai ki mAtra duHkhotpatti aura sukhotpattise puNya pApa bandha hotA hai kyA ? eka nirmama tapasvI sAdhu ghora tapasyA dvArA zarIrameM kaSTa aura duHkha pahu~cAtA haiM, para yadi usakA yaha kaSTa athavA duHkha tadviSayaka saMkleza (kapAya) yukta nahIM hai to usase usake bandha kadApi nahIM hogA - anya kAraNoMsa bhale hI hotA rhe| aura yadi vaha saMkleza yukta hai to niyamasaM karmabandha hogA / isakA matalaba yaha huA ki binA saMkleza pariNAmake kevala duHkhatpatti karmabandhakA kAraNa nahIM hai kintu saMkleza rUpa kapAyamizrita duHkhotpatti karmabandhakA kAraNa hai / vAstava meM yadi aisA na ho to antaHkRta kevalI ho hI nahIM sakate / ratnakaraNDa aura ptamImAMsAkA eka kartRtva pramANasiddha hai| yathArthataH yahA~ usa sAMskRtika samasyAko hala kiyA gayA hai jo bauddha sAdhuoM kI orase jaina sAdhuoM ke Upara AkSepake rUpameM upasthita kI jAtI thii| jaina sAdhu kezotpATana Adi kaThora tapoM dvArA zarIrako kaSTa pahu~cAte the, isapara bauddha sAdhu jaina sAdhuoMpara yaha AkSepa karate the ki jaina loga keAtpATana Adiko puNyabandhakA kAraNa mAnate haiM aura apane zarIrako ArAma pahu~cAnameM pApabandha mAnate haiM / unako kahA gayA hai ki kevala duHkhase puNya aura sukhasaM pApakA bandha nahIM hotA, anyathA bItarAga evaM vidvAna muni bhI puNya-pApase yukta mAna jAyeMge, para aisA nahIM hai| jainasiddhAntameM maklezAdi yukta dukha-sukha ko hI puNya-pApabandhakA kAraNa svIkAra kiyA gayA hai aura isaliye kaMzotpATanAdimaM ve klezAdikA anubhava nahIM karate haiN| jaisA ki svayaM AptamImAMsAkArakI nimna 95vIM kArikAsaM spaSTa hai / vizuddhi-saMklezAGgaM cet svaparasthaM sukhAsukham / puNya-pApAsta yukto na cedvyarthastavArhataH // 337 AptamImAMsAkArake anusartA AcArya pUjyapAda ke sarvArthasiddhigata mahatvapUrNa pratipAdanase bhI hamAre ukta kathanakA samarthana hojAtA hai, jo unhoMne zrasadvedyakarmAsrava varNanake prasaGgameM kiyA hai aura jo nimna prakAra hai: " atra coyate - yadi duHkhAdInyAtma - parobhaya-sthAnyasadve dyAsravanimittAni, kimarthamAhtaiH kezaluzcanAnazanAtapasthAnAdIni duHkhanimittAnyAsthIyante pareSu ca pratipAdyante iti; naiva doSaH : antaraGgakrodhAdyAvezapUrvakAriNa duHkhAdInyamadvedyAsravanimittAni iti viziSyAMktatvAt / yathA kasyacidbhiSajaH paramakaruNAzayasya niHzalyasya saMyatasyopari garADaM pATayato duHkha hetutve satyapi na pApabandhI bAhyanimittamAtrAdeva bhavati / evaM saMsAraviSayamahAduHkhAdudvignasya bhikSastannivRtyupAyaM prati samAhitamanaskasya zAstravihite karmaNi pravarttamAnasya saMklezapariNAmAbhAvAna dukha:nimittatvaM satyapi na pApabandhaH / uktaJca na duHkhaM na sukhaM yadvaddhaM tu pRzcikitsitaM / cikitsAyAM tu yuktasya syAt duHkhamathavA sukham // na duHkhaM na sukhaM tadvaddha tumakSasya sAdhane / mokSopAye tu yuktamya syAt duHkhamathavA sukham ||2||" ataH AptamImAMsAkArako AptamImAMsA kI ukta kArikAmaM kevala dukha-sukhasaM puNya-pApakA bandha nahIM hotA, yaha dikhAnA hai aura use dikhAkara pUrvapakSIka ekAnta pakSako chur3AnA hai tathA chur3AyA bhI gayA hai| jisa Apatti ( bandhakatva ) ke kAraNa prA. sA. 'vItarAgAM munividvAna' se haTe zrAdi guNasthAnavata munikA grahaNa nahIM kara rahe usake grahaNa karane meM hicakicA rahe hai vahI Apatti (bandhakatva) usakA kevalI artha karane meM bhI maujUda hai| isaliye pahale jo hama kaha Aye haiM ki pUrvapakSI pramAda aura kaSAya ( athavA yoga ) ko bandhakA kAraNa mAnakara kevala ekAntataH duHkhAtpatti aura sukhotpattiko hI karmabandhakA kAraNa kahanA cAhatA hai aura usake isa kathanameM hI ukta doSa diye gaye haiM, vahI yukta haiusameM koI bhI bAdhA nahIM hai| ataH kArikAgata 'vItarAgAM munividvAna' padoMse chaThe guNasthAnavartI
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 anekAnta [ varSa 8 muni (sAdhu aura upAdhyAya parameSThI) kA hI grahaNa tIsarI yaha ki yadi saiddhAntika bhUla hai to usake karanA prAptamImAMsAkArako iSTa hai / jaisA ki batalAnepara vaha kyA hIna pravRtti hai ? vidyAnandake aSTasahasrIgata vyAkhyAnase spaSTa hai| (1) prathama bAtake sambandhameM merA kahanA hai ki ajJAna svayaM mala hai. malajanaka nahIM- jaba Apa yaha kahate haiM ki 'maiMne to usase malotpatti hamane pro. sA. kI eka saiddhAntika bhUla unhIMke kI bAta kahI hai / ' taba spaSTa hai ki Apa ajJAnako vAkyoMko uddhRta karake batalAI thii| unake ve vAkya malotpattikA janaka yA bandhakA kAraNa kaha rahe haiN| nimna prakAra haiM koI yaha kahe ki anise dhUmotpatti hotI hai aura 'gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAnoMmeM bhI vIta- phira vaha kahane lage ki hamane zramiko dhUmakA kAraNa rAgatA hote hue bhI ajJAnakaM sadbhAvase kucha kahA~ kahA ? to kyA use vikSipta nahIM kahA jAyagA? malotpattikI AzaGkA hosakatI hai|' isapara hamane spaSTa hai ki usakA vaha kathana ayukta aura viruddha likhA thA ki 'parantu siddhAntameM binA mohake ajJAna- samajhA jAyagA / yahI hamAre pro. sA. yahA~ ko bandhakA kAraNa yA malotpattikA janaka nahIM kara rahe haiM / ajJAnase malotpattikI bAta kahanA aura mAnA hai| isake sAtha hI svayaM prAptamImAMsAkAra tathA prajJAnako malotpatti janaka batalAnA eka hI bAta aSTasahasrIkArake kathanoMse usakA sapramANa samarthana hai| nyAyakA sAdhAraNa abhijJa bhI yaha jAnatA aura kiyA thA / aba pro. sA. likhate haiM ki 'isa mAnatA hai ki paMcamyanta prayoga hetuparaka hotA hai| silasilemeM paNDitajIna mere sira eka saiddhAntika prakRtameM jaba ajJAnase malotpattikI bAta kahI jAtI bhUla jabadastI mar3ha dI hai ki maiMne ajJAnako bhI hai to spaSTataH paMcamyanta prayoga hai| aura yaha bandhakA kAraNa batalAyA hai aura phira Apane usapara hai ki malotpatti janaka aura bandhakA kAraNa donoM eka lambA vyAkhyAna bhI jhAr3A hai / ' Age apane eka haiM unameM jarA bhI bheda nahIM hai| pro. sA. jaba lekhakA pUrA uddharaNa upasthita karake pAThakoMma ise ajJAnase apanI malotpattikI bAtako ThIka batalAneke dekhanekI preraNA karate hue lignA hai ki 'kRpayA liye yaha kahate haiM ki kyoMki svayaM prAptamImAMsAkArapAThaka dekheM ki maiMne yahA~ kahA~ ajJAnako bandhakA ne use dopa kahA hai aura usa malakI upamA dI hai kAraNa kahA hai ? maiMne to usase malotpattikI bAta Adi' to hameM usa vyaktiko yAda AjAtI hai jo kahI hai aura vaha ThIka bhI hai kyoMki AptamImAMsA- kahatA hai ki pAnIsa paya hotA hai kyoMki sabhIne kArane use doSa kahA hai aura use malakI upamA dI pAnIko peya kahA hai| vivAda pAnIko paMya honameM hai aura akalaGka tathA vidyAnanda jaise TIkAkAroMne nahIM hai vivAda hai pAnIsa paya honemeM / ataeva usake bhI use AtmAkA mala hI kahA hai|' isake Age vaise kathanako sunakara kise haMsI nahIM aavegii| ThIka Apane ina AcAryoM tathA dhavalAkArake kucha ajJAna- usa vyakti jaisA kathana hamAre pro. sA. kA hai, kyoM ko mala kahanevAle vAkyoMko diyA hai| sAtha hI ki prazna to yaha hai, kyA Apane ajJAnase malotpatti mujhase apanI bhUla jAnanekI icchA prakaTa karate hue kahI hai ? yaha prazna nahIM hai ki ajJAna svayaM mala hai likhA hai ki 'aisI hIna pravRtti eka nyAyAcAryake kyA ? kyoMki use mala honemeM vivAda hI nahIM hai yogya nahIM / aura isaliye use mala siddha karaneke liye jo ___ yahA~ nimna tIna bAteM vicAraNIya haiN| prathama to AptamImAMsAkAra Adike vAkyoMko upasthita kiyA yaha ki pro. sA. ne rakta vaktavyameM kyA ajJAnase gayA hai vaha sarvathA nirarthaka hai / Apako to ajJAnase malotpatti nahIM kahI ? dUsarI yaha ki yadi ajJAnase malotpattikI apanI bAtako sAbita karane vAle malotpatti kahI hai to saiddhAntika bhUla kyoM nahIM huI ? pramANa upasthita karanA cAhiye thA para unheM upasthita
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8-9] ratnakaraNDa aura prAptamImAMsAkA eka kartRtva pramANasiddha hai 339 na kara idhara-udhara daur3anA buddhimAnI nahIM hai| kahanA hai ki 'vItarAga aura vidvAn guNa paraspara buddhimAnI to isameM hai ki jo ajJAnase malotpattikI virodhI bhI nahIM haiM jo eka hI vyaktimeM na pAye bAta kahI gaI hai vaha bhUla se kahI gaI hai, isa prakAra jAte hoN| isa kArikAmeM kriyA bhI eka vacana hai| se apanI bhUlako svIkAra kara lI jAya na ki eka taba phira yahA~ vItarAga aura vidvAna donoMke vizeSya bhUlakI puSTike liye naI aura anekoM bhUleM kI jaayeN| do alaga-alaga muni mAnanekI kyA sArthakatA hai isase yaha pAThakoMpara bilkula spaSTa hojAtA hai ki aura usake liye kArikAmeM kyA AdhAra hai ?' pro. mA. ne ajJAnase malotpatti spaSTataH kahI hai| isapara hamArA nivedana hai ki yadyapi vItarAgatA (2) jaba ajJAnase malotpatti kahI hai to usase aura vidvattA ye do guNa paraspara virodhI nahIM haiM, para prakaTa hai ki unhoMne saiddhAntika bhUla kI hai kyoMki yadi vaktAkI una do guNoMse do vyaktiyoMkA bodha siddhAntameM binA mohake ajJAnako malotpattikA karAnekI vivakSA ho to use kauna roka sakatA hai ? janaka nahIM mAnA hai aura imaliye yaha bhUla maiMne AcArya, upAdhyAya aura sAdhu ina tIna parameSThiyoMmeM unake sira jabardastI nahIM mar3hI-unhoMne use kI bhI to koI maulika bheda nahIM hai| sAdhuke aTrAIsa isaliye vaha unake sira maDhI gii| malagaNa kyA upAdhyAya aura prAcArya nahIM pAlate ? (3) aura jaba unakI yaha saiddhAntika bhUla hai; to athavA upAdhyAyake svAdhyAyakA kAma AcAya aura usake batalAne meM merI hIna pravRti kaise huI ? yaha sAdhu nahIM karate ? yA prAcAryakaM paMcAcArAdikA mamajhameM nahIM AyA / lokameM jo aparAdha karatA hai pAlana upAdhyAya aura sAdha nahIM karate ? yAda karate use hI loga hIna pravRttikA kahate haiM para jo sadA- haiM to ye juda-juda tIna parameSThI phira kyoM kaha gaye ? zayatAse usake aparAdhako use isaliye batalAtA hai arahanta aura siddha ina doka sivAya eka sAdhu ki vaha apanI bhUlako kabUla karake Age apramatta parameSThAkA hI siddhAntameM batalAnA ucita thA aura rahe to mere khayAlameM koI bhI use hIna pravRttikA isa taraha pAMca parameSThI na kaha jAkara tIna hI nahIM khtaa| mahApuruSAMkA lakSaNa hI yaha hai ki ve parameSTho kaha jAnA upayukta thA, lekina aisA nahIM hai| prAyaH bhUla nahIM karate aura yadi kadAcit hojAye to vAstavameM bAta yaha hai ki ye tIna parameSThA apanI mAlUma par3ane para use turanta svIkAra karake prAyazcitta apanI mukhya vizeSatAoMse pratipAdina haiN| prAcAryale lete haiN| hama bhI apane agraja ranavRtti mahApuruSAMsa kA kAma apane saGghako ucita mArgapara calAnA, yahI AzA karate haiM aura unheM apanA Adarza navAkA dIkSA denA Adi hai / upAdhyAyakA kArya mAnate haiN| svayaM par3hanA aura saGghake sAdhuoMko par3hAnA hai aura kArikAke vItarAga ora vidvAna pada mAdhukA kAya AcAya dvArA vihina mAgapara calanA hamane yaha kahA thA ki 'kArikAmeM jo vItarAgI- aura upAdhyAya dvArA dI gaI zikSAko prApta karanA manividvAna' zabda kA prayoga hai vaha eka pada nahIM hai hai| arthAta 'sAdhA: kArya tapa:zrata:'.-sAdhakA kArya aura na eka vyakti usakA vAcya hai kintu 52vIM tapa aura zruta hai aura inhI vizeSatAsa ye tIna kArikAmeM Aye hue 'acaMtanAkaSAyoM kI taraha isakA parameSThiyoMka pada rakkhe gaye hai| isI taraha prakRtama prayoga hai aura usake dvArA 'vItarAgamuni' tathA vidvAna- prAptamImAMsAkArako una do muniyoMkA grahaNa batalAnA muni' ina dokA bodha karAyA gayA hai| prAcArya he jinameM eka no tapakI mukhyatAse tapasvI evaM vidyAnandane to vItarAgI vidvAMzca muniH' kahakara vItarAgI hai--anazanAdi aura kAyaklaMzAdi tapoMko aura 'ca' zabdakA sAthameM prayoga karake isa bAtako karate hue bhI usa rAga-dvepa yA mahaMza nahIM hotA bilkula spaSTa kara diyA hai|' isapara pro. sA. kA aura dUsaga tattvajJAnakI mukhyatAse vidvAna hai--
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ anakAnta [ varSa tattvajJAnajanya saMtoSa sukhako prApta karatA huA bhI yaha kauna nahIM jAnatA ki TIkAkAra mUlake vyAkhyAna utsekAdibhAva rahita hai / inhIM do pRthak meM Uparase apanI taraphase kitane hI 'bhavati, vartate, vizeSatAoMse yahA~ vItarAgamuni aura vidvAnmuni api, ca, eva' Adi zabdoMko jor3ate haiM aura jo arthAta sAdhu parameSThI aura upAdhyAya parameSThI ye do mUlakI vivakSAko kholate haiM ? munivizeSa vivakSita hue haiN| ____ aba ApakA eka tarka aura raha jAtA hai vaha yaha ___ aba prazna sirpha yaha raha jAtA hai ki kArikAmeM ki kArikAme eka vacanakI kriyA hai, isaliye 'vItarAgo munirvidvAna' yaha savibhaktika asamasta usakA eka muni vyakti hI kartA hai, do nahIM ? prayoga huA hai| yadi eka hI muni vyaktikI yahA~ kyoM sAhaba, eka vacanakA kriyA savibhaktika aneka vivakSA hotI to 'vItarAgavidvAnmuni' jaisA avi- kartAoMke liye nahIM AsakatI ? aura usakA bhaktika samasta prayoga kiyA jAtA / sAthama TIkAkAra pratyaka kartAka sAtha sambandha nahIM hosakatA ? yadi zrAcArya vidyAnanda 'vItarAgo vidvAMzca muniH' aisA AsakatI aura hosakatA hai to prakRtane kyA aparAdha prayoga kadApi na karate aura na sAthameM 'ca' zabda kiyA ? 'devadattaH, jinadattaH, gurudattaH bhojyatAm' dete / vidyAnandane bhI kArikAmeM jaba savibhaktika athavA 'caitraH maitrazca svakArya kuryAt' ityAdi vAkyoMasamamta prayoga dekhA aura granthakArakI usapara yaha ko kisane par3hA aura sunA nahIM hai ? vivakSA mAlUma kI ki vahA~ do muni vyakti hI unheM imase sApha hai ki ekavacanakI kriyA savivivakSita haiM-eka vItarAgamani aura dasarA vidvAna bhaktika aneka kartAoMke liye bhI pAtI hai| dUsare, muni-to unhoMne vaisA vyAkhyAna kiyA tathA yadi ukta padasa kavala eka kevalo vyakti hI bhrAnti-vAraNakaM liye 'ca' zabda bhI lagA diyaa| granthakArako vivakSita hAtA to usI kevalI padake __ataeva maiMne likhA thA ki 'jAna par3atA hai rakhanemeM unheM kyA bAdhA thI? kevalI arthaka bodhaka pro. sA. kA kucha bhrAnti huI hai aura unakI dRSTi gIta vItarAgA nividvAna' padakI apekSA 'ca' zabdapara nahIM gaI hai| isIse unhAna bahuta bar3A kavalI' pada to laghu hI thaa| ataH ina saba bAtoM galatA khAI hai aura ve 'vItarAgavidvAn muni' jaisA tathA uparokta vivecanasa yaha spaSTa hai ki kArikAma eka hI pada mAnakara usakA kevalI artha karanemeM ma 'vItarAgA munividvAn' zabdoMme alaga alaga pravRtta hue hai ?' isapara prA. sA. mujhasa pUchata hue mAdha aura upAdhyAya munirUpa dA vyakti hI kahate haiM ki maiM paNDitajIsa pachatA hU~ ki 'ca' zabda __ vikSita haiN| para merI hI dRSTi nahIM gaI yA svayaM prAptamImAMsAkArakI bhI nahIM gaI, kyoMki unakI kArikAmeM bhI 'ca' kahIM dikhAI nahIM detaa|' prA. sA. ke isa haturUpa kathana- mammata nahIM haiM:ko par3hakara vidvAnoMko haimI Aye binA na rhegii| kyoMki AptamImAMsAkI isa kArikAko jisane par3hA kevalImaM sukha-dukhakI vedanAeM mAnanepara maiMne athavA par3hAyA hai vaha jAnatA hai ki AptamImAMsA nimna Apatti dI thI aura likhA thA ki 'kevalIka padyAtmaka aura sUtrAtmaka racanA hai usameM jitane sakha-dukhakI vedanA mAnanepara unake ananta sukha zabdoMko denekI guJjAiza thI utane zabda da diye haiN| nahIM bana sakatA, jisa svayaM prAptamImAMsAkArane bhI dUsare, unhoMne 'vItarAgo muniH vidvAn' aisA 'zarma zAzvatamavApa zaGkaraH' zabdoM dvArA svIkAra kiyA vibhakti prayoga hI kara diyA hai aura isa liye hai; kyoMki sajAtIya-vyApyavRtti do guNa eka jagaha mUlakArako 'ca' zabda denekI AvazyakatA nahIM thii| nahIM raha skte|'
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8-9] ratnakaraNDa aura prAptamImAMsAkA eka kartRtva pramANasiddha hai. 341 pro. sA. ne merI isa Apattiko 'AzaGkA'' ataeva yaha kahA bhI gayA hai ki 'nAvazya kAraNAni kahakara usameMse pahalI paMktiko hI uddhRta kiyA hai kAryavanti bhavanti / ' yahI bAta vedanIyodayameM hai ki aura usakA kucha uttara diyA hai| para mere ukta vaha mohasaMyukta hokara sukha dukha paidA karatA hai binA kiyA hai aura na usakA mohake sukha-dukha paidA nahIM karatA, yaha sabhI jainauttara hI diyA hai| kyoM uttara nahIM diyA hai, ise zAstra aura jaina vidvAna kahate cale Arahe haiN| para vijJa pAThaka samajha jAveMge, kyoMki ukta hetukA unake pro. mA. usapara gambhIratAse vicAra nahIM kara rahe, pAsa koI khaNDana hI nahIM hai aura isIliye ve mere yahI Azcarya hai / vedanIya karma aghAtiyA kyoM hai ? dvArA usakA samAdhAna karanekI bAra-bAra preraNA isa bAtako zAstrakArAMne spaSTatayA kahA hai ki vaha karana para bhI usa chor3ate A raha hai| vAstavama sukha jIvake guNAMkA ghAtaka nahIM hai sukha-dukhakI vedanA vyApyavRtti hai-prAdazika nahIM hai, isaliye kevalI vaha mohanIyakI sahAyatA karatA hai isaliye vaha meM jaba.zAzvata 'akarmaja atIndriya' sukha ho cukA aghAtiyA tathA ghAtiyAMke madhyameM ukta hai| hai to phira usake sAtha sAnA-sAtAjanya sukha-duHkha Age calakara pro. sA. ne arahantoM aura kadApi nahIM ho sakate, yaha eka niIta tathya hai siddhAma maMda dikhalAne aura arahanta kavalImeM sukha jise pro. mA. nahIM mAna rahe aura usakI upekSA aura dakhakI vaMdanA siddha karane ke liya dhavalAkArake karate jA rahe haiN| eka adhuraM uddharaNako apane arthakaM sAtha upasthita ___aba pAThaka, unake uttarakA bhI dekha, jo kiyA hai aura antameM likhA hai ki 'vIrasena mvAmIka unhoMne merI pahalI sAdhyarUpa paMktikA diyA hai| ina praznAnagaMma sUryaprakAzavana sumpaSTa ho jAtA hai| zrApa likhate haiM ki 'yadi aisA hotA to phira ka- ki asantAvasthA meM bhI vaMdanIya karma apane siddhAntameM kevalIka sAtA aura asAtA vedanIya udayAnusAra sabameM bAdhA karatA hI hai jisase karmakA udaya mAnA hI kyoM jAtA ? aura yadi sukha- arahanta kaMvalI bhagavAnakA mukha siddhAMka samAna dukhakI vedanAmAtrasa kisI jIvake guNakA ghAta avyAbAdha nahIM hai|' hotA to vedanIya karma aghAtiyA kyoM mAnA jAtA?' vIrasana svAmIna kyA praznottara diya hai unheM kyoM sA., yadi agnise kabhI dhUma utpanna nahIM hotA pAThaka, unake pUre uddharaNa dvArA nAca dekha :--- aura koI agnise madeva dhUma mAnanepara yaha Apatti kahe ki yadi agnisa madeva dhamAtpatti mAnI "siddhAnAmahatAM ca kA bheda iti canna, naSTASTajAyagI to agnise kAdAcitka dhUmotpatti nahIM ho karmAgaNa: siddhAH naSTaghAtikarmAgo'hantaH iti tayosakaMgI to kyA usakA parihAra yaha kiyA jAyagA maidaH / naSTapu ghAtikasyAvirbhUtAzeSAtmaguNatvAnna ki yadi aisA na hotA to agniko dhUmakA kAraNa mAnA hI kyoM jAtA ? nahIM, kyoMki yadyapi agni gugaNakRtastayAbheda iti canna, aghAtikarmodaya-sattvopaladhUmakA kAraNa hai para AdhinasaMyukta hokara hI vaha mbhAt / tAni zukladhyAnAminArdhadagdhatvAtsantyapi na dhUmako utpanna karatI hai / dUsara, kAraNake liye yaha svakAryakartRgIti canna, pirADanipAtAnyathAnupapattitaH zrAvazyaka hI nahIM hai ki vaha kAyotpatti niyamase kara AyapyAdizeSakarmAdaya . sattvAstitvasiddheH / hI-kara, na kareM / hA~ kArya kAraNapUrvaka hI hotA hai| tatkAryamya caturagItilakSayAnyAnmakamya jAti-jarA1 aApatti pAra pAzaGkAko eka kahanA ThIka nahIM hai kyoMki marago - palakSitasya saMsAramyAsa yAtaSAmAtmagugaNadhAtanazrAnti doSApAdanako aura AzaGkA praznako kahate haiM, jA donoM alaga alaga hai / sAmarthyAbhAvAcca na tayAgAkRtamaMda iti cenna,
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 anekAnta [varSa 8 0 pAyupya -vedanIyodayayorjIvordhvagamana - sukhapratibandha- kArya hai vaha nahIM hotA tathA unameM AtmAke guNoMko kayoH satvAt / ghAtanekA sAmarthya nahIM hai / ataH arahantoM aura nordhvagamanamAtmaguNastadabhAve cAtmano vinAza siddhoMmeM guNakRta bheda nahIM hai ? ___uttara-nahIM, kyoMki Ayu aura vedanIyakA prasaGgAt / sukhamapi na guNastata eva / na vedanIyo- udaya, jo kramazaH jIvake uddharvagamana aura sukhakA dayo duHkhajanakaH kevAlani kevalitvAnyathAnupatte- pratibandhaka hai, arahantoMke vidyamAna hai| riti cedastyevameva, nyAyaprAptatvAta / kinta salepa- prazna-uddhvagamana AtmAkA guNa nahIM hai; kyoMki usake abhAvase AtmAke vinAzakA prasaGga nilepatvAbhyAM dezabhedAcca tayorbheda iti siddham / " aavegaa| isI prakAra sukha bhI AtmAkA guNa nahIM ___-dhavalA, pahalI pu0 pR0 46-47 / hai: kyoMki kAraNa vahI hai arthAt sukhake abhAvameM isa uddharaNamesa pro. sA. ne apane lekhameM ' ..... AtmAke vinAzakA prasaGga shraavegaa| tathA vedanIyakA sukhapratibandhakayoH satvAta' takakA hI adhUrA hissA udaya kevalImeM duHkhakI vedanA nahIM karatA, anyathA diyA hai-usase AgekA 'nArvagamana' Adi zeSa ve kevalI nahIM bana sakeMge-unameM kevalIpanA nahIM bhAga nahIM diyA, jo hI vIramanasvAmIke hAdako ho sakegA ? prakaTa karatA hai aura saiddhAntika sthitiko prastuta uttara-aisA hI ho, kyoMki vaha nyAyaprApta haikaratA hai; kyoMki vAstavamaM siddhAnta pakSa pUre prazno- yukti-saGgata hai / arthAta na Urdhvagamana tathA sukha ttaroMke antameM hI sthita hotA hai / isa pUre uddharaNakA AnmaguNa hai aura na vedanIyakA udaya kevalImeM dukhakI hindI artha nIcaM diyA jAtA hai: vedanA karatA hai kyoMki vaha nyAyasaGgata hai aura isa prazna-arahantoM aura siddhAMmeM kyA bheda hai ? liya arahantoM tathA siddhoMmeM guNakRta bheda nahIM hai uttara--jinake AThoM karma naSTa hocuke hai va tI guNoMkI apekSAsa donoMmeM samAnatA hai / kintu siddha haiM aura jinakaM cAra ghAtiyAkarma hI nAza hue malepatA aura nirlepanA tathA dezabhaMdase unameM bheda haihai-zeSa aghAtiyA cAra kama maujUda hai ve arahanta arahanta salepa haiM aura siddha nirlepa tathA arahanta hai, yahI unameM bhaMda hai| bhavastha haiM aura siddha muktistha, isa prakAra unameM ___ prazna-ghAtiyAkarmoMke nAza hojAnasaM arahantoMka bheda siddha hai / samasta guNa prakaTa hocuke haiM aura isaliye unameM aba vidvAna pAThaka, yahA~ dekheM, vIrasenasvAmIne guNakRta bheda nahIM hai ? kahA~ 'sUryaprakAzavata suspaSTa' arahantAvasthAmeM sukhauttara--nahIM, arahantAka aghAtiyA karmoMkA udaya dukhakI vedanA batalAI hai ? pratyuta unhoMne to usakA aura matva maujUda hai| nirAkaraNa hI kiyA hai / hameM Azcarya hai ki vIrasenaprazna- aghAtiyAkarma zukladhyAnarUpI anisa svAmIkI dhavalA aura jayadhavalA TIkA aura yahA~ adhajale hojAnase maujUda rahanapara bhI apane kAryako taka ki samamta digambara jaina zAstra bhI unake pakSake nahIM karate haiM ? jarA bhI samarthaka nahIM haiM phira bhI pro. sA. unake ___uttara-nahIM, kyoMki zarIrakA nipAta nahIM vAkyoMko uddhRta karanekA moha tyAga nahIM kara rahe haiN| hotA, isaliye zrAyu Adi zaMSa kokA udaya aura hama pro. sA. se namra prArthanA kareMge ki ve kamase kama satva donoMkA astitva siddha hai|| vidvAn pAThakoMko to cakamA na deM aura unakI prazna-Ayu Adi karmoMkA, jo caurAsI lAkha A~khAma dhUla jhoMkanekA hAmyAspada asaphala prayatna yonirUpa aura janma, jarA, maraNa viziSTa saMsAra na kreN| vIrasenasvAmI jaba yaha spaSTatayA svIkAra kara
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8-9] jaina sthApatyakI kucha advitIya vizeSatAe~ 343 rahe haiM ki 'yaha pramANayukta hai ki Urdhvagamana tathA hokara salepa-nirlepa aura dezabhedakRtabheda haiM / ' taba sukha AtmAke guNa nahIM hai kyoki unake prabhAvamai unakA pAThakoM ke sAmane viparIta zrAzaya rakhanA kyA (jisa samaya AtmAmeM Urdhvagamana nahIM hai athavA nyAyayukta hai ? isase yaha prakaTa hai ki siddhAntameM sukha nahIM hai usa samayameM) AtmAke abhAvakA prasaGga kevalImeM sukha-dukhakI vedanA kahIM bhI nahIM mAnI gaI AvegA / tathA vedanIya kevalImeM dukhakI vedanA aura na vIrasenasvAmIne hI batalAI hai| nahIM karatA hai; kyoMki duHkhakI vedanA mAnanepara unameM kevalIpanA nahIM bana skegaa| aura vIrasevAmandira, sarasAvA isaliye arahantoM tathA siddhoMmeM gaNakRta bheda na -(agale aGkama samApta) 22-2-1947 jaina sthApatyakI kucha advitIya vizeSatAe~ naI dillI kA jaina mandira bahadhA upayoga kiyA hai| zatAbdiyoM taka binA ___ isa mandirameM sthApatyakalA sambandhI katipaya vizaSa parivatanake yaha prayukta hotA rahA, kintu apratima vizeSatAe~ lakSita hotI haiN| phargasana sAhaba kama se kama, bUndIkI vizAla bAvar3I jaise udAharaNa ne isakA nimna prakAra varNana kiyA hai : meM hama isa mAtra eka saundaryopakaraNa rUpameM hI "eka aura udAharaNa esA hai jo ki vikSita avanata huA dekhate haiN| aura isa bAtakA zreya to viSayakI isa zAkhAkA vivecana samApta karane ke pUrva gata zatAbdIke anta meM athavA vartamAna zatAbdI nizcaya hI dhyAna dene yogya hai, na kevala apanI ( 19vIM) ke prArambhameM hone vAle usa muslima nagarI dehalIkaM eka jaina zilpIko hI hai jisane aisA DhaGga sundaratAke hI liye varana apanI advitIyatAke liye prastuta kiyA ki jisake dvArA vaha vastu jo mAtra bhI / gata pRSThoMmeM lakar3Ike usa adbhata 'mahAra' (yA kaiMcI, Strut ) ke viSaya meM bahudhA kathana kiyA gayA eka prathAnusArI sundara vastu samajhI jAtI thI, hai jisake dvArA jaina zilpiyona apane gumbadoM prastara-sthApatyakA eka vastutaH upayukta nimAtR aGga (zikharAM) ke nIcakI lambI zahatIroMkI pratyakSa hA skii| kamajorIko dUra karanakA prayAsa kiyA hai| yaha AbU, isa zilpIkI vilakSaNa sUjhane ukta sahAra giranAra, udayapura tathA anya aneka sthAnoma, (kaiMcI) ke samagra pichale bhAgako atyanta kalApUrNa jinakA ki hama prakaraNAnumAra vivecana kareMge, aura yojanA vAle gude hue phUlapattIdAra citrAGkanAse vastutaH prAyaH sarvatra hI jahA~ kahIM ki aSTakoNa bhara diyA, aura isa prakAra uma vastuko jo yadyapi gumbada kA upayoga huA hai, upalabdha hotA hai / mundara hote hue bhI jaina sthApatya yojanAkA eka bhAratIyoMne apana toraNadvAroM (toraNoM) meM bhI isakA dubalatama aGga thI, eka pUrNata: prakalpaka prastara upayoga kiyA thA aura yaha eka aisA priya saundaryo- koSTaka (dIvAlagirI) ke rUpameM parivartIta kara diyA, pakaraNa hogayA thA ki samrATa akabarane AgarA aura aura use bhAratIya mthApatyakI sarvAdhika darzanIya phatahapurasIkarI donoM hI sthAnoMkI imAranAma isakA vastu banA diyA, mAtha hI, aisA karane usane usake
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 anekAnta [ varSa 8 samasta paramparAgata saMmagoM-saMskAroMko bhI surakSita hai; gumbadakA yaha rUpa usake liye aparicita honese rakkhA / ve stambha bhI jo ina koSThakoMko saMbhAle vaha usakI nindA aura khaNDana karane lagatA hai| hue, haiM atIva sundara haiM aura racanAtmaka upayuktatAko bilkula ThIka yahI bAta bhAratIya sthApatyakalAke dasaliye hue hai / isa prakAra yaha sampUrNa racanA sthApatya- meMse nau saundaryApakaraNoM ke sAtha lAgU hotI hai| hamayojanAkA itanA kamanIya udAharaNa hai jitanA ki meMse thor3e hI isa bAtako jAnate haiM ki prAcIna nizcaya hI isa yugakA koI any| isa yojanAkA (prathamavargIya) athavA madhyakAlIna kalAkI prazaMsA durbala aGga zikhara (gumbada) hai, jo sundara to hai karaneke liye zikSAkA kitanA kucha hAtha rahA hai aura kintu atyanta prathAnusArI hai| isameM koI nirmANAtmaka isIliye yaha nahIM samajha pAte ki bhAratIya zilpAupayuktatA zeSa nahIM raha gaI hai, aura yaha mAtra eka kRtiyoM-sambandhI unakA khaNDana Anukramika evaM saundaryApakaraNa hI hogayA hai / tathApi yaha samajhanA upayukta zikSA ke abhAvasaM hI kitanA udbhUta hai| kaThina nahIM hai ki isa deza ke nivAsI kyoM isake itane noTa:-yaha lekha, bAbU pannAlAlajI jaina agravAla dehalI prazaMsaka haiM aura kyoM ve isakA upayoga karate haiN| dvArA preSita 'All about Delhi' (saba kucha jaba kisI jAtikI dRSTi apane kisI aise sthApatya meM dehalI sambandhI) nAmaka pustakake pR027-40 parase joki 5 yA 6 zatAbdiyoM taka surakSita rahatA calA liye gaye aMgarez2I uddharaNoMkA anubAda hai| AyA ho, zanaiHzanaiH honevAle kramika parivartanoMse zikSita haI hotI hai to usakI ruci bhI gata antima --jyotiprasAda jaina, ema. e. zailIke sarvottama hAnakA vizvAsa karanekI vaisI AdI imI prasagameM, kalAmarmajJa zrIyuta vailahAUsakI jaina hojAtI hai kyoMki parivartana itanA Anukramika stambha viSayaka sammati bhI avalokanIya hai, aApakA kahanA aura anapUrva hanA hai ki loga isa bAtakA bhUla jAte hai ki 'jaina stambhoMka sampUrNa mUlabhAga tathA zikhara mukara haiM ki ve vAstavika mArgase kitane dUra bhaTakate jArahe lalita evaM atyadhika mamalaMkRta prastarazilpake Azcaryajanaka haiN| eka yUropavAsI, jo isa prakAra zikSita nahIM udAharaNa haiN| ina sundara stambhoMkI rAjasI zobhA anupama huA hai, kevala pariNAmako dekhatA hai, so bhI binA hai, inake AkAra prakAra cahu~orakI prAkRtika dRzyAvalIke una padoMkA anusaraNa kiye hue hI jinake dvArA vaha vaha anurUpa sadaiva sarvathA nirdopa hote haiM, aura unakI dhanI pariNAma prApta huA hai; isaliye vaha yaha dekhakara sajAvaTa kabhI bhI arucikara pratIta nahIM hotii| dubdha raha jAtA hai ki isakA rUpa bhavana nirmANa kalAke vAstavika gumbadake rUpase kitanA dara jApaDA -(Ind. Art.-Vol. Vp. 39). N PAN - HERE.
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ atizaya kSetra candrakADa (le0 --paM0 paramAnanda jaina zAstrI) 'ndravADha athavA candrapATa nAmakA eka karavAyA thA, jo aba phirojAbAdake jaina mandirameM prasiddha nagara jamunA taTa para AgarA- vidyamAna hai| aura 14vIM zatAbdImeM bhI jaina maMdiroM ke samIpa phirojAbAdake dakSiNameM ke nirmANa tathA pratiSThA karAneke ullekha prApta cAra mIlakI dUrIpara sthita hai jo hote hai / Aja prAcIna dhvaMsoM-khaNDaharoMke kavivara dhanapAlane apane bAhubalIcaritameM, rUpameM dRSTigocara ho rahA hai| kahA jAtA hai ki jisakA racanAkAla vi0 saM0 1454 haiM usa samaya vi0 1852 meM candrapAla nAmake eka digambara jaina candravADakI sthitikA digdarzana karAte hue likhA hai rAjAkI smRtimeM isa nagarako bamAyA gayA thA, ki, usa samaya vahA~ cauhAnavaMzI rAjAoMkA rAjya jisakA dIvAna rAmasiMha hArula thaa| candravADameM thA aura taba ukta vaMzake sAraGganarendra rAjya kara rahe vikramakI 14vIM 15vIM zatAbdImeM cauhAnavaMzI the, jo saMbharIrAyake putra the| usa samaya candravADa rAjAoMkA rAjya rahA hai| mere isa kathanakI puSTi yA candrapATa jana dhanase paripUrNa thA aura sundara kavivara lakSmaNake 'aNuvairayaNapaIva' se bhI hotI tathA UMcI-U~cI aTTAlikAoMse suzobhita thA aura hai jisakA racanAkAla vi0 1353 hai| usa samaya saMghAdhipa sAha vAsAdhara mantrI padapara pratiSThita the, cauhAnavaMzI rAjAoMkA rAjya thA aura isa vaMzake jo jAyasa athavA jaisavAla vaMzI somadevazreSThIke sAta anaka zAsaka vahA~ hA cuke the, jaise bharatapAla, putroMmase prathama the| jinakI preraNA evaM Agrahase kAMvaabhayapAla, jAhaDa, zrIvallAla aura pAhavamalla / vara dhanapAlane 'bAhubalicarita' nAmake granthakI racanA ina rAjAoM aura isI vaMzake anya rAjAoMke kI thI / kavi dhanapAlana sAhu vAsAdharako samyaktvI, samayameM laMbakaMcuka, jAyasavAla Adi kuloMka jinacaraNoMkA bhakta, jinadharmake pAlanameM tatpara, dayAlu, vividha jaina zrAvaka gajazreSThI aura pradhAnamantrI jaise bahulokamitra, mithyAtva rahita aura vizuddha cittavAlA rAjakIya ucca padoM para AmIna rahe haiM jinhoMne batalAyA hai| sAtha hI Avazyaka dainika devapUjAdi samaya-samaya para aneka jaina mandiroMkA nirmANa SaTkoMmeM pravINa, rAjanItimeM catura aura aSTa mUlakiyA aura unake pratiSTAdi kArya bhI sampanna kiye guNoM ke pAlanameM tatpara prakaTa kiyA hai / inakI patnIkA haiM / ina ullekhoM parase candravADakI mahattAkA bahuta kucha digdarzana ho jAtA hai aura isase prakaTa hai ki * tahI amayavAlu taNumahavaha u, vaNipaTTakiya bhA vikramakI 15vIM zatAbdIse 15vIM zatAbdI taka gagvai samaja saragayahaMsu, mahamaMta dhaviyaca-uhANavaMsu / jaunayoMkA vahA~ vizeSa sambandha rahA hai| vi. maM0 so abhayapAlu gAragAha rajje, mupahANurAyavAvArakajje / 1053 meM rAjA candrapAlane eka pratiSThA karAI thI, jiNabhavaNa kagayau teM masau, keyA ralijhaMpiyataraNiseu / aura candraprabhabhagavAnakI sphaTikarmANakI phuTa kuDApI iggAiNNa vomu, kalahoya kalasakalavittisomu / bharakI avagAhanA vAlI eka mUrtikA nirmANa bhI ca usAla utogNusirijaNaMtu, pddmNddkikinnirnnjhnnNt|| 1 dekhA jaina siddhAnta bhAskara bhA06 ki0 4 / -aNuvairayaNapaIva prazasti / jAtAnacADakIpana ki makI
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 anekAnta [ varSa 8 nAma udayazrI thA jo patitratA aura zIlavratakA muni zrI saubhAgya vijayajIne apanI tIrthamAlAmeM pAlana karane vAlI tathA caturvidhasaMghake liye kalpa- candravADameM apAra athavA agaNita pratimAoMke nidhi thii| inake pATha putra the, jasapAla, jayapAla, honekA ullekha kiyA hai, jaisA ki unake nimna ratapAla, caMdrapAla, viddarAja, puNyapAla, vAhaDa aura vAkyase prakaTa hai:rUpadava / ye zrAThoM patra apane pitAke samAna hI yogya 'jI ho sorIpura uttaradizeM jI ho yamanA taTanI pAra / catura aura dharmAtmA the / ima saba parikara mahita jI ho caMdanavAr3I nAmeM kaheM jI ho tihAM pratimA chai sAhU vAsAdhara rAjyakArya karate hue dharmakA sAdhana apAra / / -14-2 pR0 98 karate the| inake pitA somadevazreSThI bhI saMbhagaMgayake ima ullekhase aura kavihara dhanapAlake bAhabali samaya maMtrI padapara AsIna ho cuke the| caritase yaha spaSTa mAlUma hotA hai ki saurIpurake kavivara dhanapAlana apane graMthameM sAraGga narendrake. bhagavAna neminAthakI vandanA karake loga candavAr3abAda, abhayapAla, jayacanda aura rAmacandra nAmake kI apAra matiyoMkI bandanA bhI kiyA karate the| rAjAoMkA samullekha kiyA hai| inameMse saMvata 1468 isake sivAya, kavivara raidhUna apane 'puNyAmeM mahArAjAdhirAja rAmacandradeva rAjya kara rahe the| savakathAkosa' nAmaka granthakI prazastimeM candravADake kyoMki saM0 1468ke jyeSTha kRSNA paMdrasa zukravArake rAjA pratAparudrakA ullekha karate hue usakI maGgala dina usI candrapATa nagarameM amarakItike 'paTkarmoM- kAmanA bhI vyaktakI hai aura usa yuddharUpI samudrakA padeza' (chakkammovaesa) nAmaka graMthakI pratilipi avagAhana karane vAlA sUcita kiyA hai : haka prathama putra udayasihaka jyaSTa putra NaMda ucimarAu payAvarudda, avagAhiujiAhavasamuha / dalhAke dvitIya putra arjunane jJAnAvaraNIya karmake tavvayaNaviNidaha savvabhAsi, siricaMdavADapaTTaNakSayArtha likhavAI thii| yaha prati Ajakala nAgaura NivAsi / / (jodhapura sTeTa)ke bhaTrArakIya zAstra bhaNDArameM surakSita caki kavivara raidhakA samaya vikramakI 15vIM hai / isa graMthakI yaha pratilipi mUlasaMghI golA- zatAbdIkA antima caraNa aura 16vIM zatAbdIkA rADAnvayI paNDita asapAlake putra vidyAdharane prathama caraNa hai, ataH usa samaya taka bhI candravADameM kI thI / jainiyoMkA nivAsa thA, parantu yaha prayatna karane para 1 dekho, anekAnta varSa 7, kiraNa 7.8, pR0 484-85 bhI mAlUma nahIM ho sakA ki pratAparudra kisa vaMzakA 2 atha saMvatsare 1468 varSa vyatra kRSNA paJcadazyAM zukravAmare zrImacandra pATanagare mahArAjAdhirAja zrIrAmacandradeva inake atirikta vi0 saM0 1530 meM kavivara rAnye / tatra zrIkanda kandAcAryAnvaye zrImalamaMghe gajara zrIdharana bhaviSyadattacaritrakI racanA candavADa (gurjara) goSThi tihathagA geriyA sAdhuzrIjagamIhA bhAryA somA nagarake mAthura kulake nArAyaNake putra aura vAsudevake tayoH putrAH [catvAraH] prathama putra udesIha [dvitIya] jyaSTha bhrAtA manivara supaTTasAhU kI preraNAse kI hai| ajaisIha tRtIya padagaja, caturtha gvAmhadeva / jyeSTha putra sailAdrakSe jalAdrakSe rakSaM zithila baMdhanAt / udaisIha bhAyArato trayoM putrAH, jyeSTha putra delhA dvitIya parahastagataM rakSed evaM vadati pustikA ||2|| rAma, tRtIya bhIgbama / jyeSTa putra deldA bhAryA hiro tayoH golAgaDAnvaye ikSvAkuvaMze zrImUlasaMdhe paNDita putrAH dvayoH / jyeSTa putra hAla, dvitIya arjuna jJAnA- asapAlamutavidyAdharanAmA lilekhi ch|| varaNIkarma kSayArtha idaM paTakamA padezazAstraM likhApitaM / / -nAgAra bhaNDAra prati bhagnapRSTi kaTi grIvA macca dRSTiradhomukhaM / 3 miri caMdavAraNyarahieNa, jiNa dhammakaraNa ukkahieNa kaNTena likhita zAstraM yatnena paripAlayet / / 1 / / mAhurakula gayaNa tamIhareNa, vivuyaNa suyaNa maNa ghaNa hareNa
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8-9] atizaya kSetra candravADa 347 Uparake isa samasta vivecana parase yaha spaSTa ho prantha pUrNa kiyA hai| isa pranthakI prazastimeM rapaDI jAtA hai ki vi0 saM0 1313 ke pUrvase 1468 taka aura candravADake samullekhake sAtha likhA hai ki to candravADameM cauhAna vaMzI rAjAoMkA rAjya rahA iTAvA bhI usake samIpa hai| aura vahA~ kIratasiMdhu hai aura usa samaya vahAM laMbakaMcuka (lamecU) aura nAmakA rAjA rAjya karatA hai jaisA ki umakaM nimna jaisavAla Adi vividha upajAtiyoMke jaina nivAsa vAkyoMse prakaTa hai:karate the aura unhoMne aneka jaina mandira bhI madhyadeza rapaDI caMdavAra, tA samIpa iTAvA sukhasAra / banavAe aura unake pratiSThA mahotsava bhI kiye the / kIratisiMdhu dharaNIdhara rahe, tega tyAgako samasari krai|| sAtha hI samaya samaya para aneka granthoMkI prati- vikramakI 17vIM zatAbdIke isa samullekhase spaSTa lipiyA~bhI karAI gaI haiN| itanA hI nahIM; kintu mAlUma hotA hai ki usa samaya ukta sthAnameM kIrtisiMdhu saM0 1454 meM bAhubalI carita tathA saM0 1530 meM nAmake rAjAkA rAjya thaa| parantu isa rAjA Adika bhI vahAM ke jainiyoM dvArA 'bhaviyasayatta kahA' sambandhameM vizeSa kucha jJAta nahIM hosakA, astu / nAmake granthoMkA nirmANa apabhrazabhASAmeM karAyA pro0 hIrAlAlajIne apane lekhameM rAyavadiyako gayA hai| AgarA phorTase bAMdIkuI jAnevAlI relavekA rAyabhA' ___kavivara lakSmaNake 'aguvayarayaNapaIva' nAmake Ruilbhau ) nAmakA sTezana batalAyA hai, jo jamunA pranthameM 'rAyavadiya' nAmakI eka nagarIkA ullekha diyA nadIke uttara taTapara basA huA hai| parantu raparI, huA hai' jo usa samaya jana dhanase samRddha thii| candravADa aura iTAvAke aitihAsika AkhyAnoMpara aura vahA~ candravADake cauhAna vaMzakI eka zAkhAkA dRSTi DAlana se yaha spaSTa mAlUma hotA hai ki inakA rAjya rahA hai, aura isa nagarako bhI kavine jamanA pAramparika kucha sambandha avazya rahA hai aura usakA nadIke uttara taTapara batalAyA hai| jisase yaha kAraNa eka hI vyakti athavA eka hI vaMzake do candravADake samIpakA hI koI prasiddha nagara hogA vyaktiyoM dvArA zAsita honA hai| khAsakara, raparI, aisA jAna par3atA hai / 'rAyaddiya'ke sivAya candravADaH candravADa aura iTAvA para hindU aura musalamAna ke sAtha raparI nAmake nagarakA bhI ullekha milatA hai, zAsakoMne rAjya kiyA hai yadyapi una sthAnoM meM jisase yaha bhI sandeha hone lagatA hai ki raparIkA musalamAnoMkA zAsana alpa samayaka liya hI rahA he kyA koI sambandha rAvaddiyake sAtha to nahIM hai, yA kintu unake zAsanakAlameM ve nagara apanI pUrva gaurava rAhiya koI svatantra nagarI hai| kavivara lakSmaNake yukta sampannAvasthAko nahIM prApta ho sake samullekhase to yaha spaSTa mAlUma hotA hai ki vikramakI 16vIM zatAbdIka bAdazAha akabarake gayaddiya bhI candravADake samIpavartI koI nagara thaa| samayameM candravADa raparI aura iTAvAkA pradeza Agare vi0 saM0 1671kI jeTha vadI navamIko kavi ke sUbemeM milA diyA gayA thA, aura usa samayase brahmagulAlana apanA 'kRpaNa jagAvana rata' nAmakA unakI vaha svatantra matnA bhI vinaSTa ho cukI thii| gAgayaNa dehamamumbhavaMgA. maNa-vayaNa kAya Ni diya bhavaNa prastuta raparI eka aitihAsika sthAna hai aura pahale mira vAsuNyagurubhAyareNa, bhava jalaNihi NivaDaNa kAyaraNa jana dhanasa samRddha bhI rahA hai, kintu zrAja vaha NIsemava lakvaguNAlaeNa, maivara mupaTTa gAmAlAegA apanI pUrva avasthAmeM nahIM hai, mumalamAna rAjAoMka viNaeNabhaNiujADavipANi, bhattiekaimiriharubhavyapANi / akramaNAdi ke kAraNa apane gauravako kho cukA hai -bhavisayatta kahA prazasti / aura Aja vaha khaNDahagaMka rUpameM pariNata ho rahA 1 iha ja uNANai uttarataittha / mahAyari rAyavadviya hai / san 1487 (vi0 saM0 1544) meM bahalola pasattha // -dekho janasiddhAMta bhA0 bhA06. ki03 1 jaina sinddhAta bhAskara bhAga 6 ki. 3 /
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 8 lodIne jaunapurake bAdazAha husainako harAyA thA aura prasiddhimeM ArahA hai / vahA~ Aja bhI jainiyoMke taba kulvakhA raparIkA jAgIradAra banAyA gayA thA, prAcIna vaibhavakI jhA~kIkA eka smRti-paTa cittapara jisake adhikAra meM iTAvA aura candravADa bhI zAmila aMkita hojAtA hai| mIloM taka dhvaMsAvazeSa dRSTigocara the| anantara sikandara lodIne bhI apane bhAIke hote haiN| yadi unheM khudavAyA jAya to vahA~ jainiyoMke viruddha bag2Avata kara bAbarako bulaayaa| isa taraha kitane hI prAcIna smAraka prApta ho sakate haiN| eka candravADa aura raparIpara musalamAnoMke AkramaNa varSameM vahA~ melA lagatA hai, usa vArSika mele meM jo kucha hote rahe / mugaloMkI isa pariNatise asaMtuSTa hokara yAtrI AjAte haiM, ve apane pUrvajoMkI gauravagAthAkA sAMgAne musalamAnoM para AkramaNa kiyA, kintu vaha smaraNakara cale jAte haiM, kintu ve yaha prayatna kabhI nahIM candravADake hI yuddha meM humAyU~ se parAjita ho gayA, karate ki apanI saMskRti ke bahumUlya jo dhvaMsAvazeSa ataeva kucha samaya taka use mugaloMke kabje meM aura athavA khaNDahara maujUda haiM unake itihAsako saMkalita rahanA pdd'aa'| isa taraha jaba hama ina pradezoMke karAneke liye samAjakA dhyAna AkarSita kiyA jAya / aitihAsika zrAkhyAnoM para dRSTi DAlate haiM; jo samaya isa tarahaka aura aneka mahatvapUrNa sthAna par3e hue haiM, samaya para vahA~ gujare haiN| to unakI samRddhikA jinakA uddhAra karanA mahAn puNyabandhakA kAraNa hai| kevala anumAna hI kiyA jA sakatA hai| parantu Aja ve saba sthAna aitihAsika dRSTise bar3e mahatvake hai| jaba hama kaI mIla taka unake dhvaMsAvazeSoM (khaMDaharoM) AzA hai samAjake vidvAna aura zrImAna isa ora ko dekhate haiM taba unakI usa durdazA para bhArI gveda dhyAna deMge, aura candravADa AdikaM purAtatvakA udghATana hotA hai| aura saMrakSaNakara puNya tathA yazake bhAgI bneNge| prastuta candravADa vartamAnameM atizayakSetrake nAmasa vIrasevA mandira, saramAvA 1 dekho, jainasiddhAMta bhAskara bhA0 13 ki0 2 / 'anekAnta' nAmake mAmika patrase jaina-samAja bhalIbhA~ti paricita hai, usakA pratyeka aGka saMgrahakI vastu hai / usake pratyeka aGkameM aitihAsika mahatvakI paThanIya sAmagrIkA maMkalana rahatA hai| aise upayogI patrakI vapa 4, 5, 6, 7 kI kucha phAileM avaziSTa haiN| jina vidvAnoM aura saMsthAoM Adiko cAhie, ve apanI apanI phAileM rijarva karAleM, rijava karAnase ye phAileM bhAdramAsa taka mudrita mUlyapara hI mila sakeMgI anyathA, bAdako dUsare, tIsare varpake samAna aprApya ho jaavegii| aura manIArDarase mUlya bhejanepara unheM posTeja kharca bhI nahIM denA pdd'egaa| kintu vI0 pI0 se ma~gAne vAloMke liye yaha riyAyata nahIM hai / phAiloMkA mUlya isa prakAra hai :varSa 4 3) - varSa 5 3) - varSa 6 4) -- varSa 7 4) mainejara 'anekAnta' vIrasevAmandira, sarasAvA [sahAranapura]
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcArya mANikyanandike samayapara abhinaka prakAza (lekhaka-nyAyAcArya paM0 darabArIlAla jaina, koThiyA) prAcArya mANikyanandi nandisaGghake pramukha batalAyA hai / vastutaH isameM akalaGkadevakedvArA AcAryoMmeM haiN| vindhyagiri parvatake zilAlekhoMmeMse prasthApita jainanyAyako, jo unake vibhinna nyAyagraMthoMsiddharavastImeM uttarakI ora eka stambhapara jo vistRta meM viprakIrNa thA, bahuta hI sundara DhaGgase prathita kiyA abhilekha' utkIrNa hai aura jo zaka saM0 1320 gayA hai / uttaravartI AcArya vAdidevasurike pramANa(I0 san 1398) kA khudA huA hai usameM nandisaGghake nayatattvAlokAlaGkAra aura prAcArya hemacandrakI jina pramukha ATha AcAryoMkA ullekha hai unameM pramANamImAMsApara isakA pUrA prabhAva hai / vAdideva AcArya mANikyanandikA bhI nAma hai / ye akalaGka- sRrine to usakA zabdazaH aura arthazaH paryApta devakI kRtiyoMke marmaspRSTA aura adhyetA the / inakI anusaraNa kiyA hai| isa pranthapara AcArya prabhAcandrane upalabdha kRti ekamAtra parIkSAmukha' hai / yaha parIkSA- bAraha hajAra pramANa 'prameyakamalamArtaNDa' nAmakI mukha' akalaGkadevake nyAyagranthoMkA dohana hai aura jaina- vizAlakAya TIkA likhI hai| inake kucha hI bAda nyAyakA apUrva tathA prathama gadyasUtra grantha hai| yadyapi laghu anantavIryane prasannaracanAzailIvAlI 'prameya akalaGkadeva jainanyAyakI prasthApanA kara cuke the aura ratnamAlA' TIkA likhI hai / isa prameyaratnamAlApara kArikAtmaka aneka mahatvapUrNa nyAya-viSayaka durUha bhI ajitasenAcAryakI 'nyAyamaNidIpikA tathA (raNa bhI likha cuke the| parantu gautamaka nyAyasUtra, paNDitAcAya cArukItti nAmaka eka athavAdA vidvAnoM diGnAgake nyAyamukha, nyAyapraveza AdikI taraha jaina- kI 'arthaprakAzikA' aura 'prameyaratnamAlAGkAra'5 ye nyAyako gadyasUtrabaddha karanevAlA 'jainanyAyasUtra' grantha TIkAe~ upalabdha hotI haiM do-tIna aura jo abhI jainaparamparAmeM abataka nahIM bana pAyA thaa| isa kamI- amudrita haiM / parIkSAmukhasUtrake prathama sUtrapara zAntikI pUrti sarvaprathama AcArya mANikyanandine apanA vIkI bhI eka 'prameyakaNThikA'6 nAmaka anilaghu 'parIkSAmukhasUtra' likhakara kI jAna par3atI hai| unakI TIkA pAI jAtI hai yaha bhI abhI prakAzita yaha amara racanA bhAratIya nyAyasUtra granthoMmeM apanA nahIM huI hai| viziSTa sthAna rakhatI hai| yaha saMskRta bhASAmeM nivaddha aura chaha paricchedoMmeM vibhakta hai| Adi aura anta meM 1 "akalaGkavacombhAdheruddhaM yena dhiimtaa| eka-eka padya hai, zeSa samasta grantha gadyasUtroMma hai| satra nyAyavidyAmRtaM tasmai namo mANikyanandine ||"-pr.r.pR.2| bar3e hI sundara, vizada aura nape-tule haiM / prameyaratna- akalaGkadevake vacanAMse 'parIkSAmukha' kaise uddhRta mAlAkAra laghu anantavIya (vi0 saM0 11vI, 12vIM huA, isakeliye dekheM, 'parIkSAmukhasUtra aura usakA zatI)na isa akalaGkadevake vacanarUpa samudrako mathakara udgama' zIrSaka merA lekha, anekAnta varSa 5, ki. 3-4 nikAlA gayA 'nyAyavidyAmRta' nyAyavidyArUpa amRta pR. 116 se 128 / 1 zilAlekha naM0 105 (224), zi0 saM0 pra0 200 / 2ina granthAkI tulanA kreN| 2 'vidyA-dAmendra-padmAmara-vasu-guNa-mANikyanandyAvayAzca / ' 3, 4, 5, 6 prazastisaMgraha pR. 1, 66, 68, 72 /
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 anekAnta [ varSa 8 zrAcArya mANikyanandikA samaya 'pramANAdarthasaMsiddhistadAbhAsAdviparyayaH |'-pR0 1 / mujhe yahA~ AcArya mANikyanandike samaya- (kha) vidyAnanda pramANaparIkSAmeM hI prAmANyakI sambaMdhameM kucha vizeSa vicAra karanA iSTa hai| zrA0 jJaptiko lekara nimna pratipAdana karate haiM :mANikyanandi laghu anantavIyake ullekhAnusAra 'pramANyaM tu svataH siddhmbhyaasaatprto'nythaa|'pR063| akalaGkadeva (7vIM zatI ke vAGmayake manthanakato hai| mANikyanandi bhI parIkSAmukhameM yahI kathana ataH ye unake uttaravartI aura parIkSAmukha TIkA karate haiM :(prameyakamalamArtaNDa ) kAra AcArya prabhAcandra (11vIM zatI) ke pUrvavartI vidvAna sanizcita haiN| 'tatprAmAgayaM svataH paratazca / '-1-13 / aba prazna yaha hai ki ina tInasau varSakI lambI (ga) vidyAnanda 'yogyatA' kI paribhASA nimna avadhikA kyA kucha soca hosakatA hai ? isa prazna- prakAra karate haiM :para vicAra karate hue mAnanIya paM0 mahendrakumArajI 'yogyatAvizeSaH punaH pratyakSasyeva svaviSayajJAnAnyAyAcAryane likhA hai' ki 'isa lambI avadhiko varaNavIryAntarAyakSayopazamavizeSa eva / ' -pR0 67 / saGkacita karanekA koI nizcita pramANa abhI dRSTimeM _ 'sa cAtmavizuddhivizeSo jJAnAvaraNavIryAntarAya nahIM aayaa| adhika sambhava yahI hai ki ye vidyAnandake samakAlIna hoM, aura isaliye inakA samaya I. 9vIM kSayopazamabhedaH svArthapramitau zaktiryogyateti ca zatAbdI honA cAhiye / lagabhaga yahI vicAra anya syAdvAdibhirabhidhIyate / ' -pramANapa0 pR0 52 / vidvAnoMkA bhI hai| 'yogyatA punarvedanasya svAvaraNavicchedavizeSa ev|' merI vicAraNA tattvArthazlo. pR. 246 / 1-akalaGka, vidyAnanda aura mANikyanandike mANikyanandi bhI yogyatAkI ukta paribhASAko pranthoMkA sUkSma adhyayana karanese pratIta hotA hai ki apanAte hue likhate haiM :mANikyanandine kevala akalaGkadevake nyAyagranthoMkA svAvaraNakSayopazamalakSaNayogyatayA hi pratiniyatahI dohana kara apanA parIkSAmukha nahIM banAyA, kintu martha vyavasthApayati / -parIkSAmu0 2-3 / vidyAnandake pramANaparIkSA, patraparIkSA, tatvArthazlokavArtika Adi tarka-granthoMkA bhI dohana karake (gha) UhAjJAnakaM mambandha meM vidyAnandi kahate haiM:usakI racanA kI hai / nIce maiM donoM AcAryoMke _ 'tathohamyApi samudbhUtau bhUyaH pratyakSAnupalambhagranthoMke kucha tulanAtmaka vAkya upasthita karatA hU~.... sAmagrI bahiraGganimittabhRtA'numanyate, tadanvayavyati (ka) zrA0 vidyAnandi pramANaparIkSAmeM pramANase rekAnuvidhAyitvAdahasya / ' -pramAgaNapa0 pR0 67 / iSTasaMsiddhi aura pramANAbhAsame iSTamaMmiddhikA mANikyanandi bhI yahI kathana karate haiM :prabhAva batalAte hue likhate haiM : 'upalambhAnupalambhanimittaM vyAptijJAnamUhaH / 'prmaannaadissttsNsiddhirnythaa'tiprsnggtH|'-pR0 63 / zrA0 mANikyanandi bhI apane parIkSAmukha meM idamasminsatyeva bhavatyasati na bhavatyeveti ca / yahI kahate haiM : yathA'mAveva dhUmastadabhAve na bhavatyeveti ca / ' 1 dekho, prameyakamalamArtaNDa (dvitIya saMskaraNa) gata -parIkSAmu0 3-11, 12, 13 / unakI prastAvanA pR. 5 / ___(Ga) vidyAnandane akalaGka Adike dvArA pramANa2 nyAya kuma. pra. bhA. pra. (pR. 173) Adi maMgrahAdimeM pratipAdita hetabhedoMke saMkSipta aura gambhIra
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8-9] AcArya mANikyanandike samayapara abhinava prakAza 351 kathanakA pramANaparIkSAmeM jo vizada bhASya kiyA hai unhoMne apanI gurvAvalI bhI dI hai aura usameM usakA parIkSAmukhameM prAyaH adhikAMza zabdazaH aura apanA vidyAguru mANikyanandiko batalAyA hai tathA arthazaH anusaraNa hai| unheM mahApaNDita aura apaneko unakA prathama vidyAisase yaha spaSTa hai ki mANikyanandi vidyAnanda- ziSya prakaTa kiyA hai / prazastimeM unhoMne yaha bhI ke uttarakAlIna haiM aura unhoMne vidyAnandake granthoMkA batalAyA hai ki dhArA nagarI usa samaya vidvAnoM ke khUba upayoga kiyA hai| liya priya ho rahI thI arthAta vidyAbhyAsakeliye 2--zrA0 vAdirAjasUri (I0 1805) ne nyAyake vidvAna dUra dUrase Akara vahAM rahate the aura isaliye vidvAnoMkI kendra banI haI thii| prazastigata nyAyavinizcayavivaraNa aura pramANanirNaya ye do grantha banAye haiM aura yaha bhI sanizcita hai ki nyAya- guvAvalI isa prakAra hai :vinizcayavivaraNake samApta honeke turanta bAda hI prazasti-"jiNaMdassa vIrassa tittha mahaMte / unhoMne pramANanirNaya banAyA hai' / parantu jahA~ mahAkudakuMdaMnae eta saMta / zrA0 vidyAnandake granthavAkyoMke uddharaNa inameM pAye sugarakAhihAgo tahA pomnnNdii| haiM vahA~ mANikyanandike parIkSAmukhaka kisI bhI khamAjutta siddha ta u vishnnNdii| sUtrakA uddharaNa nahIM hai / isase yaha kahA jA sakatA jiNidAgamAhAsaNo eyacitto / hai ki mANikyanandi A0 vAdirAjake kamase kama tavAraNahIe laddhIyajutto / bahuta pUrvavartI nahIM haiM-sambhavataH ve unake AsapAsa pariMdAgdeihi soNaMdavaMtI / samasamayavartI hI haiM aura isaliye unake granthoM meM huU tasma mIso gaNI raamnnNdii| parIkSAmumbakA koI prabhAva nahIM hai| mahApaMDaU tassa mANikaNaMdI / 3-muni nayanandine apabhrazameM eka 'sudaMsaNa bhujaMgappahAU imo NAma chaMTI / cariu' likhA hai, jise unhoMne dhArAmeM rahate hue pattAbhojadevake rAjyameM vi0 saM0 1100, I0 sana 2043 padamasIsutaho jAyaujagavikkhAyauNiNayaNaMdi anniNdu| meM banAkara samApta kiyA hai| isakI prazastimeM cariu sudaMsaNaNAhaho teNa avAhaho viraiu buhaahiNaMdau / / ArAmagAmapuravaraNivese / supamiddha abaMtINAmadese / / 1 'tannirNayAnupayoginaH smaraNAdeH pazcAdapi kimarthaM nirUpa- sambaipari vva vibayaNAiTTa / tahiM asthi dhAraNayarI gritth| Namiti cedanumAnameveti bramaH / 'nivedayiSyate caitat ramAuddhavara arivaraselavaja / riddhi devAsura jasiA coj(j)|| pazcAdeva zAstrAntaraM (pramANa nirnnye)|-nyaayvini0 tivaNaNArAyaNamiriNakeu / vi0 li0 50 306 / isa ullekhase yaha niNIta hai tahiM gAravai pugamu bhoyadara / ki nyAyavinizcayavivaraNa meM pramANa nirNaya pIche banAyA maNigaNayahaisiyaravigabhatthi / hai kyoMki vahAM smaraNAdiko anumAnapramANa siddha kiyA tAha jigaharu paDapi vihAru asthi / / gayA hai| dekho, pramANa nirNaya pR0 23 / givavikkamakAlaho vavagaesu / eyAraha saMvaccharasaesu // " 2 pramANAdiSTasaMsiddhiranyathA'tiprasaMgataH iti vacanAt / ' --nyA0vi0li. patra 31 / 'ettha sudamaNacarie paMcaNamokkAraphalapayAsayare 3 isa prazastikI aora merA dhyAna mitravara paM0 paramAnandajI mANikkaNaMditaivijasIsu NayaNaM diNA rie| saMdhi 12 / zAstrIne dilAyA hai aura vaha mujhe apane pAsase dI hai| yaha dhyAna rahe ki yaha prazasti jyoMkI tyoM dI gaI haimaiM use sAbhAra yahA~ de rahA hUM usakA apanI aorase koI saMzodhana nahIM kiyA gyaa| le0
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 8 A0 kundakundakI AmnAyameM aura pratiSThA evaM yaza prApta kara cuke the aura isa liye usa samaya ye lagabhaga 40 varSake avazya padmanandI hoNge| yadi zeSa racanAoMke liye unheM 30 varSa bhI lage hoM to unakA astitva vi0 saM0 1137: vRSabhanandi (saMbhava I0 san 1080 taka pAyA jA sakatA hai| ataH prabhAcandrakA samaya vi0 saM0 1067 se 1137 rAmanandi I0 san 1010 se 1080 anumAnita hotA hai / mANikyanandi (mahApaNDita) vibhinna zilAlekhoMmeM prabhAcandrake padmanandi saiddhAnta' aura caturmukhadeva (vRSabhanandi) ye do nayanandi (sudarzanacaritakAra) guru batalAye gaye haiM aura prameyakamalamArtaNDa tathA zrA0 prabhAcandra nayanandi (I0 san 1043) ke nyAyakumudacandrakI antima prazastiyoMmeM padmanandi samakAlIna haiM; kyoMki unhoMne bhI dhArAmeM rahate hue . / saiddhAntakA hI gururUpase ullekha hai| hA~, prameyabhojadevake rAjyameM A0 mANikyanandike parIkSA kamalamArtaNDakI prazastimeM parIkSAmukhasUtrakAra mukhapara prameyakamalamArtaNDa nAmaka vistRta TIkA mANikyanandikA bhI unhoMne gururUpase ullekha likhI hai' aura prAyaH zeSa kRtiyA~ bhojadeva' (vi0 kiyA hai / koI Azcarya nahIM, nayanandikedvArA saM0 1075 se 1110) (I0 san 1018 se 1053) ullikhita aura apane vidyAgururUpase smRta ke uttarAdhikArI dhArAnareza jayasiMhadevake rAjya mANikyanandi hI parIkSAmukhake kartA aura prabhAcandra ke meM banAI haiM / isakA matalaba yaha huA ki nyAyavidyAguru hoM / nayanandine apaneko unakA prameyakamalamArtaNDa bhojadevake rAjyakAlake antima prathama vidyAziSya aura unheM mahApaNDita ghoSita kiyA hai jisase pratIta hotA hai ki ve nyAyazAstra varSoM-anumAnataH vikrama saMvat 1100 se 1107, 30 san 1843 se 1050-kI racanA 1 inakA vi. saM. 1112kA dAnapatra milanese ye vi. saM honA caahie| aura yaha prakaTa hai ki prabhAcandra 1110ke karIba rAjagaddIpara baiThe hoNge| isa samaya taka rAjA bhojadevadvArA acchA sammAna 2 dekhI, zilAlekha naM055 (66) / 3 isa samayake mAnaneme vi. saM. 1073meM race gaye amita1 prameyakamalamAtaDakA antima samApti-puSpikAvAkya / gatike paMcasaMgraha ke padyakA tatvArthavRttipada vivaraNameM 2 zrIcandrane mahAkavi puSpadantake mahApurANakA TippaNa ullekha honA bhI saMgata hai| bhojadevake rAjyamaM vi0 saM0 1080meM racA hai| tathA bhojadevake vi0 saM0 1076 aura vi0 saM0 1076 ke 4 zilAlekha naM0 (64) / 2 zilAlekha naM0 55 (66) / do dAnapatra bhI mile haiM / ataH bhojadevakI pUrvAvadhi 5 'zrIpadmanandisaiddhAntaziSyo'neka guNAlayaH / vi0 saM0 1075 batalAI jAtI hai aura unakI mRtyu prabhAcandrazciraM jIyAdratnanandipade rataH // 4 // vikrama saMvat 1110 ke lagabhaga sambhAvanA kI jAtI hai: 6 'bhavyAmbhoja divAkaro guNanidhiH yo'bhajagadbha paNaH / kyoMki bhojadevake uttarAdhikArI jayasiMhadevakA vikrama siddhAntAdisamastazAstrajaladhiH zrIpadmanandiprabhuH / saMvat 1112kA eka dAnapatra milA hai| dekho, vizve- tacchiyAdakalaGkamArganiratAt sanyAyamArgo'khilaH zvaranAtha reukRta 'rAjAbhoja' pR. 102-103 / ataH suvyakto'nupamaprameyaracito jAtaH prabhacandrataH / / 4 pR.880 inakI uttarAvadhi vi. saM. 1110 (I. san 1053) 7 'guruH zrInandamANikyo nanditAzeSasajanaH / samajhanA caahie| nanditAdduritaikAntarajAjainamatArNavaH // 3 // ' pR0 664 /
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8-9] AcArya mANikyanandike samayapara abhinava prakAza 353 Adike mahAvidvAn hoMge aura unake kaI ziSya rahe aura upahAsa bhI karate hoMge aura jisakI pratidhvani hoNge| ataH sambhava hai ki prabhAcandra mahAvidvAna prArambhake 3re, 4the, aura veM padyoMse bhI spaSTataH prakaTa mANikyanandikI khyAti sunakara dakSiNase dhArA hotI hai| nagarImeM, jo usa samaya AjakI phAzIkI taraha dUsarA AdhAra yaha hai ki unhoMne TIkAke antameM samasta vidyAoM aura vividha zAstrajJa vidvAnoMkI jo prazasti dI hai usameM mANikyanandikA guru rUpase kendra banI huI thI aura rAjA bhojadevakA vidyAprema spaSTataH ullekha kiyA hai| aura unake Ananda evaM sarvatra prasiddhi pA rahA thA, unase nyAyazAstra par3haneke prasannatAkI vRddhi kAmanA kI hai / sAtha hI 'nandatAt' liye Aye hoM aura pIche vahA~ke vidyAvyAsaGgamaya pada unakI vartamAna kAlatAko bhI prakaTa karatA hai| vAtAvaraNase prabhAvita hokara vahIM rahane lage hoM tIsarA AdhAra yaha hai ki nayanandi, unake guru athavA vahIMke bAziMdA hoM tathA bAdameM guru mahApaNDita mANikyanandi aura prabhAcandra ina tInoM mANikyanandike parIkSAmukhakI TIkA likhaneke liye vidvAnoMkA eka kAla aura eka sthAna hai|| protsAhita tathA pravRtta hue hoN| jaba hama apanI isa cauthA AdhAra yaha hai ki prabhAcandra ke padmanandi sambhAvanAko lekara Age bar3hate haiM to usake saba saiddhAnta aura caturmukhadeva(vRSabhanandi) ye do guru AdhAra bhI mila jAte haiN| sabase bar3A AdhAra yaha batalAye jAte haiM aura ye donoM hI nayanandi hai ki prabhAcandrane TIkA(prameyakamalamArtaNDa)ko (I0 1043) ke sudarzanacaritameM bhI mANikyanandike prArambha karate hue likhA hai ki 'maiM alpajJa pUrva ullikhita haiM / ataH nayanandike vidyAguru mANikyanandike caraNakamaloMke2 prasAdase isa mANikyanandi, prabhAcandra ke bhI nyAyavidyAguru rahe zAstrako banAtA hU~ , kyA choTA-sA gavAkSa (jharokhA) hoM aura ve hI parIkSAmukhake kartA hoM to koI sUyakI kiraNodvArA prakAzita ho jAnese logoMke asambhava nahIM hai| eka vyaktike aneka guru honA liye iSTa arthakA prakAzana nahIM karatA arthAt koI asaGgata nahIM hai| AcArya vAdirAjake bhI avazya karatA hai|' isase pratIta hotA hai ki unhoMne matisAgara, hemasena aura dayApAla ye tIna guru the| guru mANikyanandike caraNoM meM baiThakara parIkSAmukhako pA~cavA~ AdhAra yaha hai ki parIkSAmukhakAra aura samasta itara darzanoMko, jinake ki ve svayaM mANikyanandi, vAdirAjasUri (I0 1025) se pUrvaprabhAcandrake zabdoMmeM 'arNava' the, par3hA hogA aura vartI pratIta nahIM hote, jaisA ki pahale kahA jA usase unake hRdayameM tadgata arthakA prakAzana ho cukA hai| gayA hogA aura isalie unake caraNaprasAdase ataH isa vivecanase yaha jJAta hotA hai ki usakI dIkA karanekA unhoMne sAhasa kiyA hogaa| mANikyanandi aura prabhAcandra paraspara sAkSAt gurukI kRtipara ziSyadvArA TIkA likhanA vastutaH guru-ziSya the aura prabhAcandrane apane sAkSAt guru mAhasakA kArya hai aura prabhAcandra ke isa sAhasako mANikyanandike parIkSAmukhapara usI prakAra TIkA dekhakara sambhavata: unake kitane hI sAthI spardhA likhI hai jisa prakAra bauddha vidvAna kamalazIlane 1 'zAstraM karomi varamalyatarAvabodho, apane mAkSAt guru zAntakSitake tattvasaMgraha para mANikyanandipadapaGkajasatyasAdAt / 'paJjikA' vyAkhyA racI hai| ataH ina saba AdhAroM artha na ki sphuTayati prakRtaM laghIyA 1 ullekha pahale diyA jAcukA hai| llokasya bhAnukaravisphuritAdgavAkSaH // 2 // 2 ta zrImanmatisAgaro munipatiH zrIhemaseno dayA2 yahA~ 'pada' zabda kA parIkSAmukha arthana karake 'caraNa' pAlazceti divi spRzo'pi guravaH smRtyAbhirakSantu mAm // 2' artha hI karanA jyAdA saMgata hai| -nyAya vi. vi. li.dvi. pr.|
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 anekAnta [ varSa 8 aura saGgatiyoMse parIkSAmukhakAra A0 mANikya- muni nayanandi (I. 1043) aura zrA0 prabhAcandra nandikA samaya vi0 saM0 1050 se vi0 saM0 1110 (I0 1010 se I0 1080) ke guru-ziSyAdi ullekhoM ( I0 san 993 se I0 1053 ) anumAnita hotA hai AdikI sambaddhatA bhI bana jAtI hai / aura unake parIkSAmukhakA racanAkAla vi0 saM0 1085, vIrasevA mandira, sarasAvA / I0 sa0 1028 ke karIba jAna par3atA hai| isa 15-5-1947 samayake svIkArase zrA0 vidyAnanda (9vIM zatAbdI) yaha lekha vIrasevA-mandirase zIghra prakAzita hone vAlI ke pranthavAkyoMkA parIkSAmukhameM anusaraNa, zrA0 'prApta-parIkSA' keliye lekhaka dvArA likhI gaI prastAvanAke vAdirAja (I0 sa. 1025) dvArA apane granthoMmeM 'vidyAnandakA uttaravartI granthakAroMpara prabhAva' prakaraNakA parIkSAmukha aura zrA0 mANikyanandikA anullekha, eka aMza hai / TITLE-PR atutthitirthat H EALTHHTHER REL - 1-44 jainAdarza [jaina-guNa-darpaNa] karmendriya-jayI jaino jaino loka-hite rataH / / jinasyopAsakA jaino heyA''deya viveka-yuk // 1 // anekAntI bhavejjainaH syAdvAda-kalA'nvitaH / virodhA'niSTa-vidhvaMse samartha: samatA-yutaH // 2 // dayA-dAna-paro jaino jainaH satya parAyaNaH / suzIlo'vazvako jainaH zAnti-santoSa-dhArakaH / / 3 / / parigraheSvanAsakto nerSAlu va droha-vAn / nyAya-mArgA'cyuto jainaH samazca sukha-duHkhayoH // 4 // jillobho nirbhayo jaino jaino'hakAra-dUragaH / / sevA-bhAvI guNa-grAhI niHzalyo viSayojjhitaH // 5 // rAga-dveSA'vazI jaino jaino moha-parAkmukhaH / svAtma-dhyAnonmugyo jaino jaino roSa-vivarjitaH / / 6 / / sadRSTi-jJAna-vRttAtmA jaino nIti-vidhAyakaH / manovAkAya-vyApAre caiko jaino mumukSukaH / / 7 / / Atma-jJAnI prasannAtmA saddhyAnI guNa-pUjakaH / anAgrahI zucijaina: saMlaza-rahitA''zaya: / / 8 / / nA''tmana: pratikUlAni parepu vidadhAti yaH / / sa jainaH sarvalokAnAM sevakAgryaH priyo mataH / / 9 / / paropakRti-saMlagno na svAtmAnamupekSate / yugadharma-dharo vIro dhArmiko jaina ucyate // 10 // vIrasevAmandira, sarasAvA / -'yugavIra' baEHLA
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga-stotra (dvitIya) pichalI kiraNameM eka 'vItarAgastotra' kalyANakIrti AcAryakA prakaTa kiyA gayA thA, jo pAThakoMko acchA rucikara mAlUma huA / Aja usI nAmakA eka dUsarA stotra prakAzita kiyA jAtA hai, jo hAlameM mujhe kAnapurake bar3e mandirase prApta huA hai| yaha zrIpadmanandi AcAryakI sundara kRti hai, jinake aura bhI kaI aprakAzita stotra apane pAsa haiM / isameM vItarAgadevake svarUpakA nirdeza karate hue bAra bAra yaha ghoSita kiyA gayA hai ki 'jo puNyavAna haiM ve hI isa dharAtalapara aise vItarAgadevakA darzana kara pAte haiM / ' donoM stotroMkA chaMda, padyasaMkhyA aura likhanekA DhaMga samAna haiM, aura isase aisA mAlama hotA hai ki ekake sAmane dUsarA rahA hai aura donoMke racayitA samakAlIna bhI ho sakate haiN| -sampAdakA (vasantatilakA) svAtmAvabodha - vizadaM paramaM pavitraM, jJAnaikamUrtamanavadya-guNaika-pAtram / AsvAditA'kSaya-sukhojvala-satparAgaM, pazyanti puNya-sahitA bhuvi vItarAgama // 1 // udyattapasnapana - zoSita - pApa - pahUM, caitanyAcahnamacalaM vimala vizaMkama / devendra-vRnda-mahitaM karuNAlalA(yA)Gga, pazyanti puNya-sahitA bhuvi vItarAgam // // jAgradvizuddha-mahimA'vadhimasta-zokaM, dharmopadeza-vidhi-bodhita-bhavyalokama / AcAra - bandhura - mati janatAsurAgaM, pazyanti puNya-sahitA bhuvi vItarAgama ||shaa kandarpa - sarpa - viSa - nAzana - vainateyaM, pApopahAri jagaduttamanAmadheyama / saMsAra-sindhu-parimanthana-mandarA'gaM, pazyanti puNya-sahitA bhuvi vItarAgama ||kssaa nirvANa-kamra-kamalA-rasikaM vidambha, ddhipraNu-madata-nayA'mRta-pUrNa - kumbham / valgadvimoha-taru-khaNDana-caNDarAgaM, pazyanti puNya-sahitA bhUvi vItarAgama ||5| Ananda - kandamurarIkRta - dharmapakSaM, dhyAnA'gni-dagdha-nikhiloddhata-kama-kakSama / dhvamtA'pavAdigaNa dhvAnta-vidhoparAgaM', pazyanti puNya-sahitA bhuvi vItarAgama // 6 / / svecchocchaladhvani - vinijita - meghanAda, myAdvAdavAdinamapAkRdasadvivAdama / . ni:sIma - saMyama - sudhArasa - mattaDAgaM, pazyanti puNya - sahitA bhuvi vItarAgama / / / / samyak -pramANa - kumudAkara - pUrNacandraM, mAMgalya - kAraNamanantaguNaM vitandrama / iSTa-pradhAna-vidhi-poSita-bhUmibhAga, pazyanti puNya-sahitA bhuvi vItarAgama / / 8 / / zrIpadmanandi - racitaM kila vItarAga, stotraM pavitramanavadyamanAdyamAdyama / yaH komalena - vacasA vinayAdadhIte, svargA'pavarga - kamalAmamalA vRNIte // 9 // iti zrIvItarAgastotraM samAptam / MMMMMMMMMMMMMMM __*kAnaparakI pratimeM yaha pATha 'dhvastAyavAjigaNadhvAntavidhAyajAgaM rUpase upalabdha hai, jo arthasaMgatike so ThIka na baiThanese azuddha jAna par3atA hai / -sampAdaka
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ dakSiNA bhAratake rAjavaMzoMmeM jainadharmakA prabhAka (le0-bA0 jyotiprasAda jaina, bI0 e0 ela ela0 bI0 ) kyA una jainoMne jo ahiMsAke sacce aura saMskRtikI dRSTise AraviduvaMzake samaya taka vizuddha " kaTTara anuyAyI evaM pracAraka rahe haiM karNATakI hI rahA, antargata jainadharmake itihAsakA bhAratavarSakI mAMskRtika evaM rAjanaitika unnatikI bhI adhyayana karate hue ukta dharmake anuyAyiyoM dvArA kiye abhivRddhi kI hai ? prastuta lekhameM isa praznakA AMzika gaye usa yogadAnapara bhI samucita dhyAna denA uttara tathA una tathyoMkA saMkSipta varNana hai jo Avazyaka hai jo usane vijayanagara rAjyakI sthApanA karNATaka, telegu aura tAmila dezoMke anaginata ke pUrva dakSiNI aura pazcimI bhArata ke bhAgya nirmANameM zilAlekhoM tathA sAhityameM upalabdha haiM aura jinase kiyA / vAstavameM, prAcInakAlameM, dakSiNa tathA pazcima hameM jainadharma dvArA pradatta usa apUrva yogadAnakA spaSTa bhAratameM hue jainadharmake abhyutthAna aura pracArako jJAna hojAtA hai joki usane aneka vibhinna rAjyoM- pUrvapIThikA banAte hue jainadharmane vijayanagarakI kI aura vizeSakara madhyakAlIna hindU rAjanItikI saMskRtike nirmANa aura sthitimeM jo Thosa bhAga sarvazreSTha mahAkRti vijayanagara sAmrAjyakI saphalatA liyA usake upayukta vistRta vivecanasaM pAThakoMko aura sthAyitvake hita kiyaa| vivakSita itivRtta eka yaha bhalI prakAra anubhava hojAtA hai ki jainoMne bhI usa sampradAyakA rocaka evaM utsAha-varddhaka itihAsa antataH dezake itihAsa meM apanA sunizcita gauravapUrNa hai jisane apanI janmabhUmi, uttarApathase eka mahAna sthAna rakkhA hai| jainadharmakI katipaya vizeSatAoMko daivI vipatti (bAraha varSakA bhISaNa duSkAla)ke kAraNa, yadi laukika dRSTikoNase dekhA jAya to yaha spaSTa svecchA-pUrvaka niSkAsita hokara, karNATaka dezameM hojAtA hai ki yaha dharma gUr3ha tAttvika vizvAsoMkA zrAzraya liyA aura jo apane isa apanAye hue samUhamAtra nahIM hai varana yaha eka aisA dhArmika vizvAsa pradeza mAtra sAhitya, kalA aura dhamema hI nahIM, rahA hai jisane eka bar3e aMzama dezakI bhautika rAjanaitika kSetra meM bhI aparva teja evaM utkarSako prApta samRddhikI abhivRddhi kii| huaa| yadyapi isameM sandeha nahIM ki dakSiNa-bhAratake dakSiNa bhAratameM jaina-dharma-pracArakI sarvaprathama kucha bhAgoMmeM jainadharmake kucha cinha atyanta prAcIna aitihAsika ghaTanA, tIsarI cauthI zatAbdI ImvI kAlase dRSTigocara hote haiM aura vahA~ paryApta kAla taka pUrvameM, apane rAjarSi ziSya candragupta maurya sahita isane pratyakSa unnati bhI kI hai, kintu karNATakako antima zrutakeAla bhadrabAhukA Agamana thaa| isa isane sadeva apanA ghara samajhA hai / ukta prAntIma yaha ghaTanAke pazcAt ukta pradezama isa dhamena jIvana dharma apane sarvocca utkarSa evaM samRddhike dinoMmeM bhI saMbandhI prAyaH sarva hI upayogI kSetroMmeM sarvatomukhI aura apekSAkRta gauNatAke yugoM meM bhI janatAse unnati kI hai| aura yadi isane rAjakIya udAratA atyanta premapUrNa Adara-satkAra tathA parama vizuddha evaM sammAnakA bhI atizaya upabhoga kiyA to niSThA prApta karane meM kabhI bhI asaphala nahIM rahA hai| isakA kAraNa yaha thA ki tatkAlIna jaina netAgaNa ataH dakSiNa bhAratIya jainadharmakA itihAsa mukhyatayA apane samayakI gambhIra rAjanaitika samasyAoM evaM karNATakastha jainadharmakA hI itihAsa hai / isI kAraNa, AvazyakatAoMke prati lezamAtra bhI udAsIna nahIM vijayanagara rAjyake, joki apanI utpatti aura the / prasiddha gaMgavaMzakI sthApanA jainadharmake hI
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8-9] dakSiNa bhAratake rAjavaMzoMmeM jainadharmakA prabhAva 357 saMrakSakatvameM, vizeSakara AcArya siMhanandike prayatnoMke jainabuddhikI parama kuzala evaM mahAna sRSTi hoyasala phalasvarUpa, IsvI sankI 2rI zatAbdImeM huI thii| rAjya thI (10vIM zata0 ii0)| yahA~ yaha spaSTa kara aneka vibhinna zilAlekhoM parase isa cirasmaraNIya denA bhI asaGgata na hogA ki jaina guruoMne ghaTanAkA vistRta varNana upalabdha hotA hai| gaMganareza rAjanItijJoMkI rAjya-saMsthApanAdimeM jo sahAyatAavinIta koMgaNIvarma (5vIM zata0 I0) jaina bhakta thA kI vaha isa uddezyase nahIM kI ki unake aura usakA uttarAdhikArI durvinIta to uccakoTikA dharmako athavA unheM rAjyAzraya yA rAjyakI sahAyatA jinadharmI thA, usake sAtha mahatvapUrNa sAhityika prApta ho jAyagI / dakSiNa dezake vibhinna jainadhArmika kRtiyoMkA bhI sambandha hai / AcArya devanandi kendroMse, vizeSataH karNATaka prAntameM, unameMse pUjyapAda usake guru the| uttarakAlIna gaMganarezIma kitane hI aise atyanta Azcayajanaka pratibhAzAlI, bhI mahArAja mArasiMha jaise kitane hI jainadharmake asAdhAraNa-baddhi-sampanna mahAprANa vidvAnoMkA saMbaMdha paramabhakta rAjA hue haiN| unakI puNya-smRti anekoM thA jinheM janma denekA saubhAgya bhAratavarSako kabhI mandiroM, vasatikAoM Adike rUpameM Aja bhI bhI huA hai| jainadharmane hoyasala vaMzake AzrayameM avasthita hai| bhI bhAratakI sthApatya evaM kalA-sabaMdhI zrI zobhAkI gaMga rAjyazaktike patanAraMbhase bahuta pUrva hI vizeSa rUpase atyadhika vRddhi kI hai / hoyasala vaMzajainadharmako kadamba tathA rASTrakUTa, ina do anya kI sthApanA-sambandhI ghaTanAvalIkA upalabdha vistRta mahAna rAjyavazIse saMrakSaNa prApta ho cukA thA; aura vivecana karNATakI itihAsake vidyArthiyoMke liye ki unake dAnapatrAdikoMse patA calatA hai, ina bahuta hI upayogI hai| vaMzoMke aneka rAjAgaNa jainadharmake pUrNa pakSapAtI upayukta rAjyavaMzoMke atirikta, gaMga evaM rATrakUTa athAt himAyatI the / rASTrakUTakAlameM sAmAnyataH narezAMka kitane hI sAmanta saradAra tathA sAntara, sarvatra aura vizeSakara amoghavarSa prathamake samayameM kAMglava, caMgalvA, sendraka Adi abhijAta vaMzoMmeM jainadharmane jinasena svAmI, mahAvIrAcArya Adi utpanna unake prAntAdhikArI jainadharmake ananya bhakta anekoM labdhapratiSTha vidvAnoM evaM sAhitya- tha / isa bAtakA ja the / isa bAtakA janamAdhAraNapara bhI atyanta kArAko janma diyaa| samrATa indra caturtha jaise rANa- zreyaskara prabhAva par3A, aura jainadharmako jo saba kUTa nareza suzraddhAlu janoMkI bhAMti malla dekhanA-pUrvaka orase aisI vyApaka vizada samathanA tathA sahAyatA maraNako prApta hue (san 982 I0 meM) / cAlukya milI usakA bhI AMzika zreya isI bAtako hai| jaba vaMzase bhI jainadharmako prAcInakAlase hI atyadhika kabhI kendrIya zakti nibala bhI ho jAtI thI to prazraya milA / prasiddha Aihole zilAlekha (san prAntIya adhyakSoMkI sahAyatA aura bhaktike kAraNa 654 I0) se spaSTa hai ki samrATa pulakezI dvitIya usakA jainadharmakI vastusthitipara koI vizeSa ukta lekhake jaina racayitA ravIkItikA tathA jaina cintanIya prabhAva nahIM par3a pAtA thaa| isameM bhI dharmakA hRdayase Adara karate the| unake vaMzajoMmeM bhI sandeha nahIM ki isa sadAzraya-prAptikA bahuta kucha zreya jainadharmakI pravRtti thii| san 993 I0 meM pazcimI una prakhyAta vizruta jaina guruoMko hai jinakA aba cAlukya samrATa tailapadeva Ahavamallane jainadharmA- paryApta vistRta itivRta jJAta hotA jArahA hai| nuyAyI kannaDa mahAkavi ranako 'kavicakravartI' usa yugaka kAryacetA viziSTa jaina puruSoMke kAryoM kI upAdhi pradAna karake samAdRta kiyA thaa| se jainadharmakI vaha preraka jIvanI zakti, jo ki usake isa yugameM aneka vidvAna jainaguru khyAtiko andara nihita rahI hai aura jisakA usane prApta hue haiN| gaMgavaMzakI sthApanAke pazcAt- karNATakakI mUmimeM tathA usake caRsora prakAza kiyA
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 anekAnta [ varSa 8 thA, spaSTatayA prakaTa ho jAtI hai / jainadharmako amUlya vitaraNa kiyA ! mAlaladevI, pampAdevI, pazcAdvartI santatidvArA pradatta zreya vizeSataH isa jakkanabbe, sAntaladevI Adi kitanI hI ukta yugIna bAtakA hai ki isane dezako aise vyakti pradAna kiye anya jaina deviyoMke kAryakalApa bhI atyadhika ki jinhoMne isa dharmako eka kAryakara darzanake rUpameM prabhAvapUrNa evaM rocaka haiN| pariNata kara diyA aura unakI vaha ahiMsA jo unake usa kAlameM jainadharma kevala kendrIya tathA sAmantI mahAna dharmakA mUlamaMtra thI unake dezakI svatantratA rAjavaMzoMmeM sImita abhijAtamAnya dharmake rUpameM hI evaM uddhArameM bAye bAdhaka honeke eka aisA sahAyaka nahIM phalA phUlA, kintu janasAdhAraNa bhI jinadharmakI kAraNa siddha huI kijisake binA dhArmika athavArAja- paridhimeM bahulatAke sAtha Aye aura rahe / jaina naitika kisI bhI kSetrameM kisI prakArakI bhI svAdhInatA netAoMne madhya zreNIke sarvAdhika mahatvapUrNa bhAga sambhava nahIM ho sakatI thii| vIramArtaNDa cAmuMDarAya vIra baNajiga tathA anya vyApAra pradhAna jAtiyoMkI tathA mahAsenApati gaMgagajake yuddhakSetra sambandhI bhI niSThA prApta karake apane dArzanika upadezoMkA vIratApUrNa kAryoMke sUkSma vivecanake sAtha hI sAtha vyavahArika pahalU bhI bhale prakAra caritArtha kara diyA, unake paramaniSThAsampanna dhArmika kRtyoMkA vistRta kAraNa ki ina logoMkI Arthika sahAyatA anekAntavivaraNa atizaya romAJcakArI hai, aura vizeSataH matake hitasAdhanameM anumAnAtIta mahatvakI thI / isa kAraNase bhI ki ukta donoM hI dharma-karma-zUgekA isake atirikta, unhoMne sarvasAdhAraNakI niSThA evaM sambandha zravaNa belagolamtha vidhyagirikI prAta:- bhakti prApta karaneke liye jo sarvAdhika vyAvahArika smaraNIya usa adbhuta vizAla mRti tathA usake sAdhana apanAyA vaha unakI AhAra, auSadha, abhaya cAroM ora nirmita vividha bhavya bhavanAdikAMsa rahA aura vidyArUpa caturvidha dAnapraNAlIse sambandhita hai| Adarza vIra zAntinAtha, bappa, eca, viTimayya, hai, kyoMki akhila mAnava samAjakI prAthamika mUla halla, bUcirAja Adi anya subhaTa senAnI bhI asabhya AvazyakatAe~ ina cAroMmeM hI nihita haiN| dhanikavagarUkSa yoddhA-mAtra nahIM the varana ve saba parama susaMskRta para ina cAra prakArake dAna meM pravRtta hote rahane ke vyakti the aura avazya hI unakA samakAlIna samAja liye jora dete rahaneke pariNAmasvarUpa janasAdhAraNaunakI ora sabhimAna dRSTi se dekhatA rahA hogA, kA jaina dharmake prati AkarSaNa honA svAbhAvika evaM unapara garva karatA hogaa| ___anivArya thA / vastutaH 9vIM se 14vIM zatAbdI taka kitanI hI prakhyAta jaina deviyAMne dharma rakSA evaM jainadharma unameM dUtagatise pracArako prApta huA / prabhAvanAke kAryoM meM netRtva kiyaa| unhoMna mandira anaginata upalabdha abhilekhIya pramANa isa bAtake banavAya, deva-pratimAyeM nirmANa karAI, dhAmika parvo sAkSI haiM ki jainadharma, usakI dhArmika kriyAyeM, aura utsavoMkA Ayojana kiyA, sAhitya aura vidhividhAna, niyamAcAra ityAdi samAjake vibhinna kalAko protsAhana diyA, dAnazAlAeM sthApita kI, vargoM dvArA bahu Adarako prApta the| tapazcaryA kI aura samAdhimaraNa bhI kiye / bhAratIya karNATakake bhItara aura bAhira kitane hI jaina sAhityake itihAsameM yaha eka advitIya, cirasmaraNIya sAMskRtika kendra the, jinase ki jainadharmakA tejaH evaM vizeSa dhyAna dene yogya ghaTanA hai ki senApati prakAza cahu~ ora phaila rahA thaa| inameMse kucha aba mallapakI putrI aura vIra nAgadevakI bhAyA vidapI taka bhI avasthita hai, kintu jo jaina kendra kAlAntaraattimambana mahAkavi ponnakRta zAntipurANakI eka meM ajainoMke hAthoM par3a gaye unameM kevala khaNDita sahana hastalikhita pratiyA~ svayaM apane vyayasa taiyAra jaina mUrtiyA~ tathA idhara udhara bikhare par3e bhagna karavAI aura unheM usa 18vIM zatAbdI IsvI meM sthApatyAdike prastara khaNDa hI dazameM eka samaya jaina
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8-9] dakSiNa bhAratake rAjavaMzoMmeM jainadharmakA prabhAva dharmakI ati susamRddha dazA thI isa bAtakI mUka dezIpana hI thaa| unake dvArA tAmila, telagu tathA sAkSI dete haiN| sarvAdhika mahatvapUrNa kendra, zravaNa- kannaDI bhASAkI kitane hI sarvAdhika prakhyAta prathamabelagola, koppaNa, hummaca, banavAsI, vandinike, vargIya racanAoMkI utpatti huI / inameMse vizeSa dvArasamudra Adi the| jina vyaktiyoMne ina sthAnoMkI vizruta kaI sAhityakAroM aura unakI apUrva racanAoMyAtrA aura darzana kiye haiM unheM uparyakta kathanakI ke vivaraNa jAnane yogya haiN| kevala naitika evaM satyatAkA bhale prakAra anubhava hue binA nahIM cAritra-sambandhI upadezoM tathA sAhityake rUpameM hI rahA hai| nahIM kintu kalA, sthApatya aura lokopakArI saGgamakAlake prAcIna tAmila sAhitya para bhI saMsthAoMke kSetroMmeM bhI dAkSiNAtya saMskRtike liye jainadharmakA prabhAva lakSita hotA hai aura usameM jainadharma- jainadharmakA dAna sarvocca mahatvakA hai aura uttarakAlameM saMbaMdhI aneka ullekha upalabdha hote haiM / tAmila dezameM anya sampradAyavAloMne unhIMkA anukaraNa-anusaraNa jainadharmake vizeSa pracArakA zreya kundakunda, samantabhadra, kiyA hai| pUjyapAda, akalaGka, kanakasena, guNanandi Adi hindU saMskRtiko jainiyoMkI jo sabase bar3I dena jainAcAryoMko hai / ina prAtaH smaraNIya guruoMke dvArA rahI hai vaha hai dhArmika sahiSNutA, aura eka bar3e dhArmika evaM dArzanika kSetrameM kiye gaye mahAna kAryoMne aMzameM usakA zreya unake ahiMsA tathA anekAnta tAmila deza aura karNATaka prAntake bIca ghaniSTa siddhAntako hai| jainiyoMkI usa niSThA aura kaTTaratAke samparka sthApita kara diyA thA / dravir3a yA milasaMgha liye jisake sAtha ve apane dhArmika siddhAntoMpara nAmakA eka pRthak jaina saMgha hI sthApita hogayA ArUr3ha rahe, aura usa Agraha, dRr3hatA evaM paTutAke thA / sudUra dakSiNameM Aja bhI kitane hI aise jaina liye jisake sAtha ve dhArmika vAdavivAdoMmeM apane sAMskRtika avazeSa avasthita haiM jo atyanta mahatva- virodhiyoMkA muqAbalA karate the aura unheM pUrNa evaM darzanIya haiN| parAsta karate the-cAhe kucha bhI kahA jAya, kintu ___ AMdhradezameM jainadharmakA pracAra mauryakAlake pUrvase isa bAtase inakAra nahIM kiyA jA sakatA ki unhoMne hI lakSita hone lagatA hai| samrATa mahAmeghavAhana dhArmika sahiSNutAke asUla (siddhAnta)kA bhAratavarSa ke khAravela jainadharmakA parama bhakta thA / AMdhradezameM kisI bhI anya jAti yA sampradAyakI apekSA kahIM sarvatra jainadharmake anekoM avazeSa Aja bhI avasthita adhika satyatA. yathArthatA evaM saphalatAke sAtha haiM / usa yugameM, AMdhra, karNATaka tathA usake irdagirda pAlana kiyA hai| parantu jaise jaise samaya bItatA gayA kitane hI choTe bar3e jaina sAMskRtika kendra the| utkRSTa koTi ke jaina netAoMkA abhAva hotA gyaa| pIche Ane vAlI pIr3hiyoMke liye jainadharmakI zaivoM aura vaiSNavoMne, vizeSakara tAmiladezameM, jainoM eka sabase bar3I dena yaha rahI hai ki isane karNATaka, kA hI padAnusaraNa karate hue apane 2 sampradAyako tAmila aura AMdhra ina tInoM hI pradezoMke bhASA- sudRr3harUpasa saGgaThita kara liyA / antara itanA hI thA sAhityakI atyadhika abhivRddhi kI hai| jaina garuoMne ki unake isa saGgaThanakA eka bhArI uddezya jainiyoMkA joki ina tInoM hI dezoMke bauddhika saMrakSaka rahe haiM, hI virodha karanA rahA, phalanaH jainoMke sAtha unhoMne unakI deza bhASAoMko atyadhika tatparatAke sAtha bar3ebar3e durvyavahAra kiye, aura tirUjJAnasambaMdarake abhyAsa kiyA, aura unameM dezake liye sthAyI mahatva- samayameM to ye durvyavahAra carama sImAko pahu~ca gye| ke anekoM mahAna granthoMkI racanA kii| yadyapi prAyaH isase adhika khedajanaka bAta anya nahIM ho sakatI sarva hI prAcIna jaina lekhaka saMskRtabhASAke udbhaTa ki apane pratidvandvI matoM, vizeSakara jainadharmake prati vidvAn the tathApi unakI racanAoMkA mUlamantra sahiSNutA pradarzita karanemeM dakSiNa bhAratake hindU
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 anekAnta [varSa 8 itane anudAra siddha hue ki unhoMne vairasAdhana aura AgAmI kaI zatAbdiyoM taka apanA sarvopayogI badalA lenekA aisA pratihiMsAtmaka DhaGga apanAyA jo astitva banAye rakhanakA avasara pradAna kiyA / ki hindU jAtike lokaprasiddha satkArazIla svabhAvake pUrvakAlameM, jainadharmane anekabAra rAjanaitika jIvanakA nitAnta viruddha thaa| pariNAmasvarUpa, jainadharmake prati punarutthAna kiyA thA aura isa prakAra hindudharmako rAjanaitika saMrakSaNa aura AzrayameM kamI hotI gaI, apanI sthiti susaMmata banAye rakhane aura saGgaThita vaiSNavamatakA bala bar3hatA gayA, kitane hI jainasAmanta karanekI suvidhAyeM pradAna kI thiiN| aba jainadharmakI ne bhI mataparivartana kara liyA aura antama vaisI sthiti thI, ataH sAmAnyataH hindudhamAnuyAyI kitane hI pradhAna jaina vyApArI bhI vaiSNava hogye| vijayanagara narezoMne usake ukta vyavahArakA parizodha isa prakAra vijayanagara sAmrAjya sthApanAkI saMdhi- kiyA / jainadharma aura vaiSNava dharmake anuyAyiyoMke velAmeM dakSiNadezastha jainadharmako yaha bhArI dhakkA bIca eka vikaTa dharmArthika vivAda aa upasthita laga cukA thaa| huA thaa| usa antaHsAmprAdAyika dvandameM mahArAja vijayanagara rAjyakI sthApanAke samaya (san 1346 harihararAyana jo niNaya diyA vaha niSpakSa evaM I0) jainadhamakI ativiSama sthiti thI vaha bhagnAzA nyAyayukta honeke sAtha hI sAtha Adarza aura aura bhagnodyama hogayA thA, kintu abhI bhI parAbhUta udAharaNIya hai| ukta nirNayane yaha spaSTa kara diyA nahIM huA thaa| apane pradhAna evaM sarvocca Asanase, ki navIna sAmrAjya ke ina navIna narezoMke hAthoM meM jinapara ki tAmila, telegu aura karNATaka prAntoMmeM jainadharmakA bhaviSya surakSita rahegA / halabeyaDu vaha sthita rahatA AyA thA, dRr3hatApUrvaka zanaiHzanaiH use nAmaka sthAnameM eka dUsarA vaisA hI vivAda utpanna cyuta kara diyA gayA aura balAt dvitIya arthAta ho gayA thA, rAjya dvArA usakA bhI nirNaya donoM hI gauNastarapara rahaneke liye bAdhya kara diyA gayA; pakSoMke liye santopakara siddha huaa| vijayanagarakI vizeSakara karNATakameM jahA~se niSkAsita honekA eka sAmrAjJI, mahArAja devarAyakI paTTarAnI bhImAdevI usake liye koI upAya hI nahIM thaa| usa pradezameM svayaM jaina thIM, rAjyavaMzakaM anya kitane hI vyakti usakI jar3eM gaharI jamI huI thIM, vaha usakA ghara hI bhI jinadharma bhakta the / usa yugakA sarvAdhika jo thA / kintu yadi syAdvAdamatakaM anuyAyiyoMke vikhyAta yoddhA senApati irugappa, jo jaina dharmAliye yaha kAla paryApta bhayahetuka thA to dezaka iti- nuyAyI thA, apane svAmIkA ananya bhakta evaM parama hAsameM, rAjanaitika dRSTise bhI atyanta viSama thaa| kattavyazIla vyakti thA / usakA kAryakAla eka gaNarAjya saMsthApaka AcArya sinandi athavA vizvAsI vIra senApati, kuzala ijIniyara, evaM hoyasala rAjyasthApaka zrAcArya sugatavardhamAnadeva jaise saphala rAjapratinidhi (vAyasarAya) ke rUpameM 59 varSa upayukta kuzala netAoMke abhAvameM isa samaya dezakI paryanta calA / irugappake bar3e bhAI senAnI vIra ati jaTila samasyAoMko samajhane aura sulajhAne baicappa bhI kaTTara jaina the| isa yugameM jainadharma, svayaM vAlA koI vyakti na thaa| prAcIna gaGga tathA anya vijayanagarakI apekSA sAmrAjyake prAntIya kendroMmeM zAsakoMke sanmukha jo samasyAe~ thIM unase bhI adhika pradhAna rhaa| aura prAntIya adhikAriyoMmeM adhika dussAdhya kaThinAiyoMse abhibhUta janatAke isa dRSTi se, sarvAdhika ullekhanIya vyakti caMgalva liye isa samaya jainadharmake liye koI upayukta sandeza nareza vIra maMgarasa thaa| usa yugake sarvapradhAna na thA / jainaguruvAdI vidyAnanda the / jainadharmane aba yaha aisI sthitimeM, vijayanagara rAjya jainadharmake 1 dekhiye hamArA lekha-'eka aitihAsika antaHsaMrakSakake rUpameM A upasthita hazrA aura use sAmpradAyika nirnny| -ane. varSa 8 ki. 4-5 pR. 166
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 8-9] dakSiNa bhAratake rAjavaMzoMmeM jainadharmakA prabhAva 361 anubhava kara liyA thA ki usakA bhaviSya Age 2 kalApUrNa darzanIya mAnastambhoMke nirmANadvArA dezakI janamAdhAraNake sAtha hI sannaddha hai| isake pradhAna mahatI sAMskRtika abhivRddhi kI / durdinoMke bAvajUda gar3ha uma samaya zravaNabelagolake irda girda tathA bhI, vAdI vidyAnanda, bAhubali, kezavavarNI bhAskara, tuluvadezameM the| kanakagiri, AvalinAdu, uddhare, kalyANakIrti jaise aneka vidvAn lekhakoMne jJAnakI huligere, gerusoppe, mRDavadrI, banavAsI, kArakala vividha zAkhAoM para apanI mahatvapUrNa racanAoM Adi aise tatkAlIna jaina kendra the jahA~ para jaina- dvArA tatkAlIna sAhityakA saMvardhana kiyA hai| dharmako sthAnIya saradAra sAmantoM tathA janasAdharaNa yaha lekha DA0 bhAskara aAnanda sAlatora kRta kA prazraya, sahayoga evaM atyadhika niSThA prApta thii| Mediaeval Jainism nAmaka mahatvapUrNa granthakA inameMse kitane hI sthAnoMmeM vizAla, uttuGga, sArAMza hai / isa granthameM vizeSakara zilAdi abhilekhIya zobhanIka jinAlaya Aja bhI avasthita haiM aura ve aAdhAroMke bahula prayoga dvArA tipAdya viSaya, arthAt jainadharmake una yazasvI kIrtikara prazasya dinoMko madhyakAlIna dakSiNamaM, vizeSataH vijayanagara sAmrAjyameM yazogAthA muktakaNThase ghApita karate haiM / kintu jainadharmakI sthiti, prabhAva, pracAra, kAryakalApAdikA jinhoMne hirayaMgadi (kArakala ) Adiko dekhA hai sahAnubhUtipUrNa kintu niSpakSa vaijJAnika vistRta vivecana ve usake una durdinoMkI yAda kiye binA bhI nahIM hai, aura yadyapi, jaisA ki ukta granthakI vidvattApUrNa raha sakate jinakA ki pichale jamAnemeM jainadharmako samAlocanA (Pub. New. Ind. Ant-Vol II, sAmanA karanA par3A thaa| jainadharma aba eka rAja No.2 P. 128) meM DA. e. ena. upAdhyene bhI naitika zakti nahIM raha gayA thA / vaha pracchanna prakaTa kiyA hai, usameM varNita aneka bAte viyAdApanna parAvRtta hokara pRSThabhUmimeM rahatA huA mAtra zAnti haiM, kitanI hI bhramapUrNa bhI haiM aura kucha eka para adhika evaM jJAnakI upAsanA aura sAdhanAmeM lIna samucita prakAza DAlA jA sakatA thA, tathApi granthake hogayA thaa| mahatvameM koI kamI nahIM AtI, pratipAdya viSayapara yaha vijayanagara sAmrAjyameM bhI jainoMne apane aba takakI eka mAtra pramANika racanA hai| sundara uttuGga jinAlayAM, bhavya vizAla mUtiyoM evaM -lekhaka
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ RIGaraaNOICERaghwanSHAMSHASTRAMDEGREENERGREET PagegreATASAGARMACMDEHATIENDOMASTRAMIRE yuga-gIta lekhaka -.paMDita kAzIrAma zarmA 'praphullita'] zrAja yugake gIta gA kavi, Aja yugake gIta gA ! zAntike zIrSaka likhe to krAntike likha chanda nIce / bhAvanAke madhura svarase bhrAntiko kara dUra--pIche ! badala de jo nindagI isa hindakI vo gIta gA / Aja yugake gIta gA !! saphalatA jisake liye sthita vijayakI mAlA saMjoye / zAka hai, vaha Aja bhI gRha-kalahaka vipa-bIja bAya ! chAcha - manthanase bhalA hA prApta bhI navanIta kyA ? Aja yugake gIta gA !! Aja bandhana - mukta honekI lagI hai hor3a jagameM , Aja maramiTanA sikhAtA kholatA yaha khUna ragameM ! jala uMTa jvAlAmukhI , ho bhasma sArA bhaya ahA ! Aja yugake gIta gA !! cira - patita cira - dalita prANI, svatvakI lalakAra karate ! 'jiyega yA mareMge' kaMvala yahI huMkAra bharate ! mAtR - bhUmIke liye nija prAgakI bhI prIta kyA ? Aja yugaka gIta gA !! hai hameM nizcaya, nikaTa hI hinda yaha Az2Ada hogA / kintu kucha barabAdiyoMke bAda hI AbAda hogA / ye gulAmIke bure dina eka palameM bIta jA ! Aja yugake gIta gA !! bhIma-balika Aja kavi, ve rAga bhairava phira jagA de ! dhadhakatI cinagAriyoMse vIratAkI Aga jAge !! zakti - sAhasase bhare vidrohake hI gIta gA ! . Aja yugake gIta gA !! A BHEJOSHearate RUSHERSairatnagar
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratiSThAsArakA racanAsthala [ lekhaka-ka0 bhujabalI zAstrI, vidyAbhapaNa] yahA~para pratiSThAsArase jayasena athavA vasubindu' usa jamAnemeM uttara kannaDa taulava dezameM hI gabhiMta ke pratiSThAsArakA prayojana hai, jisakI racanA, thA aura vahA~para dIrghakAla taka jainoMkA hI zAsana racayitAke kathanAnusAra dakSiNa dizAmeM sthita kuMkuNa rahA / banavAsi, bhaTakala evaM gerUsoppe yahA~ke (koMkaNa) dezameM, sahyAdrike nikaTa ratnagirike Upara pradhAna vizvavikhyAta prAcIna jaina rAjadhAniyA~ rhiiN| bhagavAn candraprabhake ukta caityAlayameM, jise lAlATTa balki jainoMkA Adima pavitra grantha 'SaTakhaNDAgama rAjAne arjita karAyA thA, pratiSThA-karya-nimitta prAtaHsmaraNIya AcArya bhUtabalike dvArA banavAsimeM gurudevakI AjJAse pratijJApUrtyartha sirpha do hI dinameM sarvaprathama lipibaddha kiyA gayA thA jisa pavitra sthAnakI gaI thii| ko vartamAna jaina samAja sarvathA bhUla gayA hai| yaha __ aba hameM dekhanA hai ki dakSiNa dizAmeM sthita prAnta kevala rAjyazAsanakI dRSTi se hI mahatvapUrNa nahIM uparyakta kuMkaNa deza evaM sahyAdrike nikaTavartI zrIratna- hai, kintu gurupIThakI dRSTisa bhii| sode (sadhApara) giri kaunasA hai / mere khyAlase bambaI prAntargata bilAMga (zvetapura), hADahalli (saGgItapura) Adi vartamAna ragiri jilemeM avasthita, ratnagiri hI sthAnAma usa jamAnema bar3e-bar3e sudRDha jainamaTha bhI pUrvokta ratnagiri honA caahiye| yaha sahyAdrike samIpa vidyamAna the| hai bhii| vastutaH prAcInakAlameM ukta ratnagiri kuMkuNa yahA~para eka ullekhanIya bAta yaha hai ki isa yA koMkaNa dezameM hI zAmila thaa| yadyapi isa samaya prAntameM mahArAnI cennabhairavadevI, aura bhairavadevI jaisI vahA~para bhagavAna zrIcandraprabhakA koI caityAlaya naz2ara vIrAMganAoMne bhI zAsanasUtrako apane hI hAthameM nahIM aataa| bahuta kucha sambhava hai ki anyAnya sthAnoM lekara dIyakAla taka sucArurUpase rAjya kiyA thaa| ke caityAlayoMkI taraha yaha caityAlaya bhI jainAMke eka janazruti hai ki vijayanagarake rAjAoM (I0 sana pramAdase anya dharmAvalambiyoMke dvArA le liyA hogaa| 1333-1565) ne hI kaNATakama gerumoppeke jaina pUrvameM vartamAna bambaI prAMtAntargana bIjApura, belagAma, rAjavaMzako unnata banAyA thaa| khaira, eka to yaha dhAravAr3a tathA uttara kannaDa Adi jiloMmeM jainoMkA viSayAntara hai, dUsarI bAta yaha hai ki isa choTese bahuta jora thaa| lekhameM isa prAntakaM mahatvako supAThakoMke samakSa upasthita karanA sahaja nahIM hai| isake liye eka 1 vasubiMduriti prAhumtadAdi guravo yataH / svatantra pustaka hI apekSita hai, jisameM bhaTakala, jayasenA parAkhyAM mAM tannamostu hitapiNAm / / 624 / / gerusoppe, zvetapura, sudhApura Adi kula sthAnoMkA 2 zrIdakSiNe kuGkaNa (kokaNa) nAmnideze, mahatvazAlI akhaNDa itihAsa antabhukta ho| satvAdiNA saMgatasImni pate / aba yahA~para eka prazna uThatA hai ki gnAgarike zrIratnabhadropari dIrghacaityaM Upara bhagavAna candraprabha uparyukta unnata caityAlayako banavAne vAlA vA jIrNoddhAra karAne vAlA lAlA lAlAharAjJA vidhinorjitaM mat // 624|| tatkAyamuddizya guroranujJAmAdAya kolAparavAsiharSAta / rAjA' tathA usakA vaMza kaunasA hai| paryApta sAdhana dinadvaye saMlikhitaH pratijJApRrthamavaM tasaMvidhati(taM )||625 1'lAlArAjA vidhinArjitaM mata'
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 anekAnta [ varSa 8 kI anupalabdhimeM isa samaya rAjAkA patA lagAnA to yahA~para aura eka bAtakA ullekha kara denA azakya hai / hA~, sthUlata: vaMzakA patA lagAyA Avazyaka hai / vaha yaha hai ki prazastigata 925meM jAsakatA hai / yadyapi 'lAlA' zabda / agara yaha zuddha padyAntargata dvitIya caraNake anta meM 'kolApuravAsiho) ke zravaNamAtrame vijJa pAThakoMkA dhyAna sahasA harSAta' yaha eka zabda hai / yadyapi isa samaya isakA rASTrakUTa, raTTa evaM lATa rAjavaMzakI ora jAnA marvathA sambandha ThIka-ThIka nahIM baiThatA hai| phira bhI hameM svAbhAvika hai| para merA apanA mata hai ki gaTrakUTa itanA to mAnanA hI par3egA ki uparyukta caityAlaya vazakA apakSA 'lAlA vaMzakA sambandha pratiSThA yA 'pratiSThAsAra' ke racayitA jayamenase isakA lATavaMzase jor3anA adhika susaGgata hogaa| kyoMki avazya mamba dha hai| isakA nirNaya to 'pratiSThAsAra' itihAsase yaha puSTi hotI hai ki pUrvama lATameM koMkaNa kI zuddha pratikI prAptise hI hosakatA hai| deza bhI zAmila thaa| prantha rayitAne grantha-prazamnimeM apanako AcArya aba rahI sAhityika dRSTise graMthake mahatvakI kuMdakuMdakA apaziSya likhA hai / parantu jayasenako bAta / zrIyut paM0 paramAnanda jI zAstrI, sarasAvAke samayasArAdi granthoMka ra yatA AcAryapuGgava kuMdakuMda zabdoMmeM hI "isa pratiSThApAThako dekhanese grantha koI mahatvazAlI mAlUma nahIM hotA, aura na usameM pratiSThAkA samakAlIna mAnanA yuktisaGgata nahIM hai / kundakunda jayasenake sAkSAt gurU nahIM ho sakate / hA~, paramparA sambandhI koI khAsa vaiziSTya hI naz2ara AtA hai| bhASA bhI ghaTiyA darjekI hai jisase granthakI mahattA guru svIkAra karanemeM koI Apatti nahIM hai / paramparA evaM gauravakA cittapara vizeSa prabhAva nahIM pdd'taa| ziSya honepara bhI isa prakAra likhanA koI anokhI isa kAraNa yaha spaSTa mAlUma hotA hai ki yaha pravacanabAta nahIM hai| isa taraha ke udAharaNa jaina-sAhityameM sArAdi prAbhRta granthoMka kartAka ziSya nahIM haiM, aneka upalabdha hote haiN| kinhIM dUsare hI kundakunda nAmake vidvAnake ziSya 1 'kannaDa nADina carita' (prathama bhAga) pRSTha 65 / hosakate haiN|" 2 kundakundApaziSyeNa jayasenena nirmitaH / pATho'yaM sudhiyAM samyaka kartavyAyAstu yogataH // 23 // 1 anekAnta varSa 8, kiraNa 3,4,5 / ph| vilambakA kAraNA gata kiraNamaM dI huI Avazyaka sUcanAke anusAra anakAntakA yaha varSa isa prASAr3hameM pUrA hojAnA cAhiya thA / parantu zrIvAstava prasake bhArI gairajimmedArAnA ravaiyaka kAraNa kitane hI arse taka tA maiTara usake pAsa binA chapa hI par3A rahA aura bAdako usane chApanese sApha inakAra kara diyA / taba dUsare presake liye dehalI, lakhanaU Adi koziza kI gaI aura isameM kitanA hI samaya nikala gayA / Akhira sahAranapura ke hI raoNyala priMTiGga prasasaM, jo ki sabase acchA sthAnIya prema samajhA jAtA hai, mAmalA sthira huA aura use 10 maIko maiTara dediyA gayA / 18 jUna taka isa saMyukta kiraNakaM prakAzita hojAnekA nizcaya thA, parantu durbhAgyase kucha samaya bAda hI premakI mazIna kharAba hogaI aura usakI durustImeM kAphI samaya laga gyaa| isIse yaha kiraNa itane vilambake mAtha julAIke zurUmeM prakAzita horahI hai, isakA hameM bhArI kheda hai ! parantu majabUrIko kyA kiyA jAya ! AzA hai presakI yogya vyavasthAse Age vilambako avasara nahIM milegaa| isa varSakI tIna kiraNeM avaziSTa haiM, unake prakAzita hote hI naye varSakI yojanA pAThakoMke sAmane rakkhI jaaygii| vyavasthApaka 'anekAnta'
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrasevAmandirako prApta sahAyatA anekAntako sahAyatA gata kiraNa (6-7) meM prakAzita sahAyatAke bAda gata kiraNa (6-7) meM prakAzita sahAyatAke bAda vIrasevAndirako sadasya phIsake alAvA jo anekAntako jo sahAyatA prApta huI hai vaha nimna sahAyatA prApta huI hai vaha kramazaH nimna prakAra hai, prakAra hai, aura isake liye dAtAra-mahAnubhAva jisake liye dAtAramahAnubhAva dhanyavAdake prApta haiM:- dhanyavAdake pAtra haiM :100) lA0 kapUracandajI jaina raIsa, kAnapura (saphara 5) lA0 mizrIlAla padmakumArajI jaina saugAnI, kharcakI sahAyatArtha zrAgrahapUrvaka pradAna ) / hAtharasa (vivAhake upalakSameM mArphata lA0 sugananda 5) bAbU kabUlasiMha dunIcanda jaina sADhaurA jilA gaMgavAla lkhnuu)| ambAlA (putra-vivAha kI khuzImeM ) / 5) lA0 rAjArAma mahAvIraprasAdajI jaina magaraunI . 44||) bA0 jayantIprasAdajI jaina, nyU dehlii| ji0 gvAliyara (ci0 putra nemIcandra ke vivAho5J lAgirIlAlajI jaina, mujaphpharanagara (ci0 palakSa meN)| ___ putra vimalaprasAdake vivAhakI khushiimeN| 2) bAbU manoharanAthajI vakIla bulandazahara aura 6) lA0 dharmadAsajI jaina sTezanarI marcenTa devabaMda lA0 mahAvIraprasAdajI khajAzcI sainTrala baiMka brAMca ji0 sahAranapura (7 tAloMke mUlya rUpameM / bulandazahara (bhrAtA vIrezrara aura putrI urmilAdevI 10) paM0 dIpacandajI jaina pAMDyA, kekar3I (ajamera) ke vivaaholjnymeN)| (ciraJjIva putrI bhaMvarIdevIka vivaahoplkssmeN)| 17011) 12) noTisa yaha yakIna karanekI vajaha maujUda hai ki bagaira lAiseMsa hAsila kiye hue amlAha khAsa taurase rAyaphala, rivAlvara, aura pistaulakI eka bar3I saMkhyA phaujase nikale hue sipAhI jaGgake ilAkoMse / isa prAntameM lAye haiN| gavarnameMTane yaha phaisalA kiyA hai ki ina sipAhiyoMko eka maukA diyA jAya ki vaha inake liye lAiseMsa hAsila karaleM isaliya muzatahara kiyA jAtA hai ki agara phaujase U nikalA huA sipAhI isa noTisake eka mAhake andara hathiyAra peza kara detA hai aura isake liye / lAiseMsake liye darakhvAsta detA hai to usake khilApha mukadamA nahIM calAyA jAyagA aura lAiseMsa * kI maMjUrIke mutAllika soca vicAra kiyA jAyegA aura phaujI sevAyeM jo isane aMjAma dI haiM / 0 isa para dhyAna diyA jAyagA / bagaira lAiseMsake hathiyArakA rakhanA sakhta jurma hai / tamAma phaujase ) nikale hue sipAhiyoM ke phAyade ke liye mazavarA diyA jAtA hai ki vaha isa riyAyatase phAyadA utthaayeN| " aura hathiyAra maya kAratUsa bArUda vagairA darakhvAstake sAtha saba Divijanala maijisTreTa ke sAmane niyata samayase pahale peza krdeN| dastakhata je0 o0 ena0 zuklA __ mejara ema0 bI0 I0 mohara adAlata DisTrikTa maijisTreTa (sahAranapura) 30-5-47
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. No. A-736. vIrasevAmandirake naye prakAzana 1 anityabhAvanA-mugkhtAra zrI jugalakizorake 6 nyAya-dIpikA (mahatvakA nayA saMskaraNa)hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha-mahita / iSTaviyogAdive. nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajI koThiyA dvArA sampAdita kAraNa kaisA hI zokasantapta hRdaya kyoM na ho, isako eka aura anuvAdita nyAya dIpikAkA yaha viziSTa saMskaraNa bAra par3ha lenese bar3I hI zAntatAko prApta ho jAtA hai| apanI gvAma vizeSatA rakhatA hai| aba taka prakAzita isake pATase udAsInatA tathA gveda dUra hokara cittameM saskaraNoMmeM jo azuddhiyA~ calI prArahI thIM unake prAcIna prasannatA aura sarasatA aAjAtI hai / marvatra pracArake pratiyAMparase saMzodhanako liye hue yaha saMskaraNa mUlagrantha yogya hai / muu0|) aura usake hiMdI anuvAda ke mAtha prAkkathana, sampAdakIya 2 AcArya prabhAcandrakA tattvArthasUtra-nayA 101 pRSThakI vistRta prastAvanA, viSayasUcI bAra koI 8 prApta saMkSipta sUtragrantha, mukhtAra zrIjugalakizorakI mAnavAda pariziSToMme saGkalita hai, mAtha sampAdaka dvAga navanirmita vyAkhyA sahita | mU0) 'kAzAvya' nAmakA eka maMskRtaTippaNa lagA huA hai, . jo granthagata kaTina zabdoM tathA viSayAMkA khulAsA karatA 3 matmAdhu-mmaraNa-maGgalapATha- mukhtAra zrI huaA vidyArthiyAM nathA kitane hI vidvAnoMke kAmakI cIja jugalakizorakI aneka prAcIna padyoMko lekara naI yojanA hai| lagabhaga 800 pRSTIka hama majilda vRhatsaMskaraNakA mundara hRdayagrAhI anuvAdAdi-mahita / imameM zrIvIra lAgata mUlya 5) ma0 hai / kAgaja kI kamIke kAraNa ghor3I baddhamAna aura unake bAda ke jinasenAcArya paryanna, 21 hI praniyA~ chapI hai / ataH icchukAM ko zIghra hI maMgA mahAna zrAcAyoMke anekoM prAcAryoM tathA vidvAnoM dvArA lenA cAhiye / ! kiye gaye mahatvake 136 paNya smaraNoMkA saMgraha hai aura zumma 1 lokamaMgala kAmanA, 2 nityakI aAtma prArthanA, 7 vivAha-mamuddezya-lekhaka paM0 jugalakizora 3 sAdhuvepanidarzaka jinastuti, 4 paramasAdhumakhamudrA prAra mukhtAra, hAlama prakAzita catutha maskaraNa / 5 satsAdhuvandana nAmake pA~ca prakaraNa haiN| pustaka par3hate __ yaha pustaka hindI sAhityama apane DhaMgakI eka hI samaya bar3e hI sundara pavitra vicAra utpanna hote haiM aura cIja hai / isameM vivAha jaise mahatvapUrNa viSayakA bar3A hI sAtha hI zrAcAryoMkA kitanA hI itihAsa sAmane zrAjAtA mArmika aura tAttvika vivecana kiyA gayA hai, aneka hai, nitya pATha karane yogya hai / mU0 // ) virodhI vidhi vidhAnoM evaM vicAra pravRttiyoMse utpanna huI vivAhakI kaThina bAra jaTila samasyAko bar3I yuktika 4 adhyAtma-kamala-mAttaNDa--yaha paMcAdhyAyI sAtha dRSTika spaSTIkaraNa dvArA mulajhAyA gayA hai aura ima tathA lATIsaMhitA zrAdi granthoMke kartA kavivara rAjamallakI apUrva racanA hai / isameM adhyAtmamamudrako kRjemeM banda taraha unameM dRSTivirodhakA parihAra kiyA gayA hai / vivAha kyA kiyA jAtA hai? usakI amalI garaja aura kiyA gayA hai| sAthameM nyAyAcArya paM. darabArolAla koThiyA saiddhAntika sthiti kyA hai ? dharmasa, samAjama pAra gRhasthAaura paMDita paramAnanda zAstrIkA sundara anuvAda, zramase usakA kyA sambandha hai ? vaha kaba kiyA jAnA vistRta viSayasUcI tathA mukhtAra zrIjugalakizorakI cAhiye? usake liye varNa pAra jAtikA kyA niyama lagabhaga 80 pejakI mahatvapUrNa prastAvanA hai| bar3A hI ho makatA hai ? vivAha na karanese kyA kucha hAni-lAbha upayogI graMtha hai / mU0 1 // ) hotA hai ? ityAdi bAtoMkA isa pustakama bar3A hI yukti5 umAsvAmi-zrAvakAcAra-parIkSA--- mukhtAra purasmara evaM hRdayagrAhI varNana hai| mU0 // ) zrIjugalakizorajIkI granthaparIkSAoMkA prathama aMza, grantha-parIkSAoMke itihAsako liye hAe 14 pejakI naI prastAvanA sahita / muu0|) vIrasaMvAmandiramamAvA (mahAranapura) madaka, pAzaka paM. paramAnanda zAstrI nagazamandiA mAsAvAre liye. yAmAgama bhAga gayala prema mApura mamadAra
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
_